en , dat
het venyn van de dolheit komt van eene foort’
van wrang of t’zamentrekkend zuur , maer dat
zeer verhit en opgedroogt is, ’t welk zich lang-
zaem door de geheele geffeltenis des lichaems
ingevoert en verfpreidt heeft; dit zuur hecht
zich in ’t begin vaff aen de vochtigffe plaetfen
van ’t lichaem, als aen den mond’, de keel’ en
maeg’, en veroorzaektaldaereen’brand, d 'oog-
te en prikkeling zoo groot, dat de zieke vervalt
lp
in eene vervreemding van verffand, iluipen, een’
ongemeenen afkeer en vervaertheit voor a’lesjwat
vochtigis, dit noemt men Hyd/ophobia’, dit is een
Griekfche naem , en is t’zamengelielt van uhr*
aqua,z?
word razende, en valt de genen aen, die hem
verzeilen , zonder zelfs zyne befte vrienden te
onderfcheiden , of te ontzien.
De aderlatingen en voornamentlyk die van
’t voorhoofd , keel’, en voeten fchynen my
in deze gelegentheit zeer noodzakelyk, om do
dolheit van den zieke te verminderen en te ver-
dryven. Wat het dompelen in zeewater aen-
gaet , ’t geen men doorgaens in’t begin van die
kwaed in’t werk ftelt kort na de beet, en waer
voorde meefte menfehen zoo fterk zyn ingeno-
men , dunkt my dat reukeloos zoude zyn na te
laten, gemerkt men by ondervinding weinige
zieken ziet, die na dit middel in dien tyd, als
gezegtis, in ’t werk geftelt te hebben, in de
verheffingen van deze dolheit vervallen ; ten
minfte ik heb het nooit gezien; deze dompe-
lingen konnen op tweederleye wyzen wer-
ken.
De eerfte door yzing en afkeer, die de zie-
ke heeft van zich op eene ruwe wyze te zien
werpen in een vocht , waer voor hy reeds
een’ buitengemeenen afkeer heeft, ’t welk in
zyne vochten eene groote verandering , ver-
dunning en doonvaefl’eming te weeg brengt.
De tweede door de drukking , die de zwaer-
te van ’t zeewater op zyn lichaem maekt , om-
dat men zorg draegt van hem in’t water tefmy-
ten, als de grootfte zeegolven naderen , en dat
zy inftaet zyn verfcheide reizen over den lyder
heen te rollen. Deze drukking maekt mogelyk
het overige van het vlugge en werkzame gedeel-
te van ’t vocht , dat de dolheit veroorzaekt ,
va ft en onvlugtig, en belet bygevolg de gewel-
dige bewegingen en andere verwarringen , die
het in de gefteltenis des lichaems had konnen
verwekken. De dompeling in Zeewater zal
om deze redenen hooger geacht worden dan
die in rivierwater , omdat het eerfte zwa-
rer is , en eene grooter drukking en ftremming
te weegbrengt.
Wat’er van zy , deze redenering word voor
een gedeelte door eene ondervinding beveiligt;
wam men heeft iemand , terwyl hy in den aen-
val der dolheit was , met geweld gedompelt in
S 2 eene
CA.
C A.
Ï40
eene kuip vol laeuw zoutwater, nadat men hem
buiten duet geftelt had van te befchadigen en te
byten , met zyn hoofd te omvvinden en zyne
armen te binden : men vernam dat deze dom-
peling zyne dolheit vermindert had, en het is
waerfchynlyk , dat, zoo men dit middel nog
verfcheide reizen herhaelt had, de lyder daer
van verligt enmiflchien genezen zoude zyn ge-
weeft ; maer het is moeijeiyk de lieden, die
daer toe gebruikt worden , te bewegen om dit
werk te hervatten uit vreeze van gebeten te wor-
den , niettegendaende de voorzorg , die men
kan bybrengen.
De Honden zyn nog onderhevig aen andere
ziektens, en in’t byzonder de Juffers- of Speel-
hondjes, die door de veelheit en dikte van hair,
waermede zy nanmrlyk bekleedt zyn, weinig
doorwadfemen ; zy worden gekwek van wor-
men, kolyk, braldngen, en (leen; ik heb door den
Heer Meri in ’t Akademie uit de blaes’ van een
kleen Juffershondje zien halen een’ (leen zoo
groot als een hoenderei , waervan het geftorven
was; hy was van dezelve doffe enhardigheit als
die , welken men uit eene menfchen blaes’
haelt , graeuw van kleur’ naer ’t wit trekken-
de.
Ca nis, a Graco r.vvhs, Hond.
Cynocoprtis a kvPix;, canis, O1 Jlcrcus, alsof
men zeide Hondsdrek, >
CANIS MARRON.
Canis Marron , in ’t Franfch Ch’ien Marron , is.
een viervoetig dier van eene middelmatige
grootte, dat iets van een’ hond, wolf en vos
heeft; zyn muil is kleen en een weinig fpits ;
de ooren zyn kort en puntig, het lyf rank, de
daertlang, de pootenhoog: het is bedekt met
graeuw en ros hair; het baft niet, maer fchreit
als een kind. Dit dier word in China en Siam
voortgebragt ; het is van nature zeer gulzig;
het eet ’t vleefch van dieren, en als de honger
’t zeer lterk dringt, komt het in de huizen, en
valt de menfchen aen. Wy weten niet dat het in
de Geneeskunde gebruikt word.
CANNABIS.
Cannabis , Matth. Brunf.
Cannabis fativa , C. B. Raliïlift. Pit. Tour-
net'.
Can napus , Ger.
Cannabis ntas cs5 ƒ 'asmina, J. B.
Cannabis fativa mus ef focmina , Park.
In’t Franfch Cbanvre.
In’t Nederduitfch Kennip , Hennep.
Is eene plant , die ten minden eens maus
lengte hoog groeit; haerfteel is regt, vierkant,
enkel, ruig, ruuw, van binnen hol en met een’
vezelachtigen bad’ bedekt: het blad is als eene
geopende hand, in vier of vyf deelen verdeelt ,
die getandt, donkergroen, ruuw in ’t aanra-
ken, en onaengenaem van reuk zyn.
Men onderfcheid deze plant in tweefoorten,
mannetje en wyfje, of in vruchtbare en in on-
vruchtbare.
Het Mannetje of Vruchtbare Hennep, word
Cannabis major , Trag. Cannabis fcecunda, Dod.
genaemt. Het draegt geene bloemen; maer brengt
vele kleene vruchten voort , die als met eert
kapje bedekt zyn , en waervan yder een bynaer
eirond zaed in zich duit.
Het Wyfje is Cannabis (hrilis , Dod. Cam. Can-
nabis foemina , J. B. Cannabis crrauca, C. B. ge-
naemt. Het is een weinig lager dan de voorgaen-
de, en draegt bloemen van verfcheidehelmdyl-
tjes, die een weinig geel zyn, en in ’t midden
van een’ kelk groeijen, welke uit eenige dar-
wyze gefchikte blaedjes is t’zamengeftelt : deze
bloemen laten geene zaden na zich.
De Wortels van Hennep zyn enkel, houtig ,
wit, en met eenige vezelen rondom bezet.
Men kweekt het eeneenhet andere Hennep in
de velden op vochtige plaetfen; hunne delen die-
nen om webbens van Hennep te maken.
Daer is ook een Wilde Wyfjes Hennep, dat
omtrenc moeraden groeit ; men noemt het
Cannabis erratica , paludofa, Sf.zejins , Adv. Lob.
De Henneppen hebben veel olie, maer wei-
nig zout in zich. Zy zyn goed voor de ver-
brandheit, de ruiflehingen der ooren, en om de
wormen te dooden ; het zaed word goed ge*
oordeelt om den Venusbrand te verkoelen ,
eenige dagen achtereen ingenomen ; het dilt ook
den hoed. De gift is van eene fcrupel tot eene
drachma.
Cannabiskomt van ’tGnekfche woord
dat bnlfiaende Water beteekent. Men heeft de-
zen naem aen ’t Hennep gegeven, omdat het
de plaetfen , alwaer het water dildaet , be-
mint..
CANNACORUS.
Cannacorus latifolius vuig ar is , Pit. To urne»
fort.
Arundo Jndica latifolia , C. B. J. B.
Hannido flot ida , Ger.
Calamacorus , Lob.
Arundo Indica flor ida , Lob*
Cannacorus quorundam.
Cann*
/
Canna ïndica, Gef. Hor. Claf. Hifp. au éf flos
Cancri ncnnitliis Camp.
In’t Franfch Canne d'Ittde , of Balizier.
In’t Nederduitfch Indiaenfch Blocijendltiet.
Is eene plant, die uit haren wortel’ verfchei-
de delen fchiet omtrent vier voeten hoog, een
vingerdik, en van wydte tot wydte met leedjes
voorzien, gelyk andere Rieten ; debladerszyn
wyd, breed, zenuwachtig, aen ’t einde fpits,
bleekgroen van kleur’, van een’ grasacluigen
fmaek.met een weinig fcherpte vermengt; de
bloemgroeit op haren top, gelykende eenigzins
uaer die van Welriekende Lifch, fchoon rood van
kleur’. Deze bloem is eene pyp in zes of ze-
ven ongelyke (lukken diep ingefneden , maer
voor dat ze geheel open is , fchynt ze de poo-
ien van een’ kreeft te verbeelden , waerom ze
Hos Cancri genaemt is» Na deze bloem vertoont
zich eene vliezige vrucht, aen drie hoeken rond-
achtig, zoo groot als die van den Wonderboom,
verdeelt in drie huisjes , die donkere of zwarc-
achtige bolronde zaden in zich befluiten. De
wortel is geknoopt en met dikke vezelen rond-
ombezet. Deze plant groeit niet als in wanne
landen; de koude is haer zeer nadeelig; men ge-
looft , dat de bladers , waer mede wy de
Gom Elemni omwonden vinden, van dit Riet
komen.
De wortel is afvegende en openende.
Deze plant word C amiacorus genaemt, omdat
ze van eene middelbare natuur’ is tuflchen’t In-
diaenfch Riet en den Calmus.
CANTHARIDE s.
Cantharide s, in’t Franfch Manches Cantharide s,
in’t Nederduitfch Spaenfche Vliegen , zyn Vliegen,
die matiglyk groot en langwerpig zyn ; zy
hebben eene zeer fchoone blinkendgroene, he-
melfchblaeuwe kleur, trekkende uaer ’t goud-
geel, doch een’ zeer (linkenden reuk. Men vind
ze des zomers rondom Parys , en in verfchei-
de andere plaetfen , op de bladers van Efle- ,
Populier- of Rozeboomen , op het koren, en
in de weiden. Zy komen voort als kleene
wormpjes , en hebben éenigermate de gedaente
als die van rupfen. Als men deze Vliegen verza-
melt heeft, doet men ze derven door den damp
van heeten azyn, dan laet men ze in de zonne
droogen.
Daer zyn verfcheide foorten van Spaenfche
Vliegen , die in grootte , gedaente en kleur’
verfchillen. Wy zien ’er in Vrankryk van ver-
fcheide grootte , maer men vind ’er in Italië,
die zoo groot zyn als Kevers , en langer
naer den daert fpits toeloopende. De groot-
de , die ik omtrent Parys gezien heb , zyn
bynaer gelyk aan kleene Schalbyteren , in ’t
Latyn Scarab&i genaemt. De gedaente van deze
is langwerpig, breed, aen beide eindens rond-
achtig met een kieen hoofdje. De kleuren van
de Spaenfche Vliegen verfchillen alleen dacriu
dat de eene een weinig hemelfchblaeuwer, de
andere groener , andere bruiner of kaftanje-
bruin zyn.
De groote Spaenfche Vliegen worden in de
Geneeskunde niet gebruikt ; men bedient zich
van de kleene, die by de Droogiden verkocht
worden. Zy zyn bynaer zoo groot als Wefpen,
maer langer.
Men moet ze wTel gedroogt, nieuw, en ge-
heel verkiezen ; als ze oud zyn, veranderen ze
van zelfs in een zeer ligt, en donkergraeuw poe-
der, en daer blyft niets over dan'de vleugels,
die onder de SpaenfcheVliegpleiders bykansgee-
ne werking doen. Deze drooge Vliegen heb-
ben veel fcherp, vlug en doorbytend zout ge-
mengt met een weinig olie, waterrieelen en aer-
de in zich.
Zy zyn doordringende en inetende , ver-
wekken blaren op de huid, en halen ’er vele
weivochten uit ; zy verligten de zieke deelen ,
en leiden de zinkingen af, die ’er op zouden
vallen: zy zyn de grond of ’t voornaemfte van
de bleintrekkende pleifteren, die men achter de
ooren , in den nek en tuflehen de fchouders legt;
voor de ziektens der oogen , tandvleefch en
neus’; tegen de beroerte en lammigheit : meir
plaetd ze ook op de beenen voorde vloeijingen
en heupjigt.
Men moet de Spaenfche Vliegen nooit in-
wendig gebruiken , want ze zyn een vergift,
dat zich voornamentlyk aen de blaes’ vafthechr,
en daer doodelyke zweren veroorzaekt. De
middelen voor hun, die ze by ongeluk ingeno-
men mogten hebben , zouden wezen veel melk
te drinken, of amandelmelk, of olie van zoete
amandelen, en in de blaes te laten fpuiten een
afziedfe! gemaekt van de wortelen van Heemft
Plompen , Latouw, Walviszaed en Lynztred-
olië, en zich in een half bad laettvv water te
zetten.
Het moet noodzakelyk zyn, dat het lymachtig
vocht dathetbinnenfle vlies der blaes’ bekleed,
meergefchikt zy omdefcherpe en zoute deeltjes-
van de Spaenfche Vliegen te ontfangen, en vaft
te houden, dan dat ’twelk de andere ingewan-
den bekleed , dewyl men altyd gezien lieeft ,
dat deze Vlieg ingenomen zynde in ’t byzon-
der zich aen de blaes’ hechtte, daer verwek-
S 3 keu:
142.
C A.
kende flekingen , verhittingen , en eindelyk
zweren , zonder andere deelen van ’t lichnem
veel aen te doen. Ik heb zelfs opgemerkt dat
de Spaenfche VliegpleiHers eenige dagen op de
huid gelaten, en in’t byzonder die men op den
rug en de beenen legt, fomtyds eene zeer aenmer-
kelyke fcherpheit in ’t wateren veroorzaek-
ten, die men genas met’er de Spaenfche Vlieg-
pleifleraf te nemen; ’tgeen bewyfr dat de zou-
te en vlugge deelen van de Spaenfche Vliegen
door de hitte des lichaems in beweging geraekt
zynde , door de zweetgaetjes zyn doorgedron-
gen , en zich veeleer opgehouden hebben inde
blaes’ dan elders , om redenen, die ik aenge-
haeitheb, gven gelyk het dons of Hof dat in
eene kamer heen en wéér vliegt, zich veeleer
zal vaflhechten aen een lym, zoo het dat bloot
vind als aen andere plaetfen; maer deze fcherp-
heit in ’t wateren veroorzaekt door Spaen-
fche VliegpleiHers is van zoo groot een ge-
volg niet, al*s dat men de Spaenfche Vliegen
heeft ingenomen; want dewyl de werking niet
heel Herk is, geneed men ze gemaklyk , met
de Spaenfche VliegpleiHers, zoo als ik gezegt
heb, weg te nemen, en eenige amandelmelken
.te drinken.
Cantharide! , a KutSag 05, Scarab&m, omdat men
de Spaenfche Vliegen onder de foorten van
fchalbyteren telt.
, CA PIL LI HOMINIS.
Capilli humani , in’t Franfch Cheveux de l'hom-
tne , in’t Nederduitfch Menfchen Hoojdhair , is ee-
ne foort van gewas dat op het hoofd van een’
inenfch groeit, en gevoedt word door de dam-
pen, die uit de herfenen opryzen; daerzynvele
foorten, die in lengte, dikte, krulling’, har-
digheit, ofzachtheit, en kleur’ verfchillen. De
Ouden hebben ’t zelve onderfcheiden door de
verfcheide namen, die zy ’t gegeven hebben.
Zy hebben het Menfchen hair , dat langs de
wangen nederhangt, Cafaries a c&dendi genaemt,
omdat men het dikwils fnyd; dat van ’t achter-
hoofd of in den hals hangt. 'Juba of Crintst, dat
var>de vrouwen, Coma a v. opeh , eenGriekfch
werkwoord, dat zorgvuldig optooijen betee-
kent; dat men omtrent de flapen van ’t hoofd
en ooren heeft , Cincinm , dat is te zeggen ,
Gebokkeld of Gekruld Hair; alle deze hairen heb-
ben veel vlug zout en olie in zich.
Zy zyn goed voor de dampen of de op-
ftygingen , indien men ze brand en laet rui-
ken.
Het vlugzout, datmen’er door deScheikonfl
op de gemeene wyze uithaelt, is goed voorde
C A.
vallende ziekte, beroerte en andere ziektens der
herfenen.
C apillus quafi capita piliu , Hoofdhair.
Juba a Jubeo , ikgebied; men vergelykt hier
de hairen van’t agterhoofd van een’ menfeh by
de ïwanen van een paerd , welke met de handen
gevat zynde, men in Haet is het dier te temmen
en te doen gehoorzamen.
CAFILLI VENERIS.
Capilli Ventrii , in’t Franfch Cheveux de Ventu
in t Nederduitfch Vernis- of Vr ouwen hair , is dat
men Hellen kan onder ’t getal van de Herbet Ca-
pillarei , waervan men verfcheide foorten vin-
den zal in de Verhandeling’ van Adianthum
bl. ii.
CAPITO.
Capito Anadromm , Gefn. Kentmanni , in ’t
Franfch Tefiu, in’t Nederduitfch Grootkop , is een
Zee- en Riviervifch. Hy heeft een groot hoofd,
groote fchoone wicteoogen, groote neusgaten,
een lang lyf bedekt met kleene zilververwige
fchubben , gemengt met een weinig blaeuw;
hy weegt omtrent twee ponden, als hy zyne
volkomen grootte heeft; hy leeft van viflehen
en bloedelooze diertjes, en is zeer goed om te
eten.
Hy word goed geacht om het bloed te zuive-
ren , en de pis af te dryven.
t apito a C apite , omdat dees vifch een groot
hoofd heeft.
CAPIVAR.D.
Capivard , in’t Franfch Cochon d'eau, in’t Ne-
derduitfch Watervarken , is een viervoetig dier
dat in ’t water en op ’t land leeft, en het lyf
van een varken en ’t hoofd van een’ haes, doch
geenen Haert heeft; hy zit meed altyd op zyn
agterde gelyk een aep ; hy komt uit Brazilië
voort, en onthoud zich by dag in zee, maer
komt by nacht op ’tland, alvvaer hy de hoven
verwoed, en de hoornen ontwortelt ; hyisgoed
om te eten.
Capivard is een Portugefche naem.
C A P O.
Capo JiveCapu!, in’t Franfch Chapon , in’t Ne-
derduitfch ifapoen . is een gefneden en ge neden
Haen ; dees vogel is vry wel bekent i n de keukens.
Hy heeft veel vlug zout en olie in zich.
Hy
CA.
C A.
m
Uy is goed voor de tering’, en om de ver- De Kappers verwekken den eetluft,verderken
leren krachten te vernieuwen en te h^rdellen, de maeg, en zyn openende; men gebruikt ze
als hy in een vleefchnat gebruikt word. voornamentlyk in de miltziektens.
De bal! van den wortel van den Kapperboom
CAPPARI S..
Capparis fpinofa , J. B.
Capparis Jpinoja fruchi minore folio rotundo ,
C. B. Pit Tourneforr.
Capparis retufo folio , Lob. Icon.
In’t Franfch Caprier.
In’t Nederduitfch Kapperboom.
* Is een kleen boompje voorzien met krom-
me doornen; de takken zyn een weinig krom,
de bladers rond en v/at bitter van fmaek; het
fchiet byzondere uitfpruitfels of kleene damnie-
tjes , dragende op hunne toppen kleene hoofd-
jes of groene knoppen, die men vergadert als
ze hunne, volkomen grootte hebben, om ze in
te leggen en te bewaren ; deze zyn de Kappers,
die men in opdooffelen gebruikt; indien men
deze kleene knoppen (legts eenige uren langer
dan behoort aen de plant’ laet blyven , zullen
ze onbekwaem zyn om ingelegt te worden ;
want zy ontluiken in witte bloempjes van vier
rooswyze gefchikte blaedjes onderdeunt door
een’ kelk, die ook uit vier blaedjes bedaet ;
uit het midden van deze bloem’ fchiet een
dampertje op, dat in een’ knop eindigt; als
de bloem is afgevallen , word dees knop eene
vleezige vrucht, van gedaente bynaer als eene
peer, die van binnen in zich fluit verfcheide
kleene zaden , liggende yder in zyn kleen hol-
letje; de wortels zyn lang en dik , men fchilt
’er den bad af, en laet hem droogen ; hy
moet dik, hard, witachtig, moeijelyk te bre-
ken en van een’ fcherpen fmaek zyn. Men
teelt den Kapperboom in Provence , voorna-
mentlyk naer den kant van Toulon.
Daer is eene andere foort van Kapperboom,
die hier in verfchilt van die, welke belchreven
is, dat hy niet doornachtig , en zyne vrucht
grooter is ; hy word van Cafparus Bauhinus
Capparis non Spinofa fruflu majorc genaemt. Dees
Kapperboom groeit in Arabiè', ter hoogte van
een’ boom , en behoud des winters zyne bla-
ders.
De Kappers en de bad van den Kapperboom
worden in de Geneeskunde gebruikt, en hebben
tyeel vlug zout in zich.
is zeer openende, goed om de verdoppingen der
milt en andere ingewanden weg te nemen , de
droefgeedigheit teverdryven, en het vergift te-
gen te daen.
Capparis a capite, omdat de bloemknoppen, die
op deze plant groeijen, de gedaente van kleene
hoofdjes hebben.
GAP REUS, C AP RE A,
CAPREOLUS.
Capreus , is eene foort van Wilden BokofGeit’,
in’t Franfch Chevreuil , in’t Nederduitfch Rhiebo^
genaemt; het wytje word in’t Latyn Caprea ge-
heten, in’t Franfch Chevnlle of Chtvrette , in’t
Nederduitfch Rbeegeit ; en haer jong Caprcolus ,
in’t Franfch pent Chevreuil Sauvage, in’t Neder-
duitfeh Jong Rheebokje.
De Wilde Rheebok heeft veel overeenkomd
met een hert, maer is zoo groot niet als eene
gemeene Geit; de horens zyn takachtig, het
gezicht zeer fcherp, want hy ziet zoo wel by
nacht als by dag ; hy is vreesachtig en zeer ge ■
zwind , en loopt met eene groote fnelheit, hy
onthoud zich in de bodchen, op de bergen,
naer de Alpes , in Switferland, en verfcheide
andere plaetfen ; zyir vleefch is goed om te
eten , en heeft veel vlug zout en olië in zich.
Vlet is goed voor den buikloop.
Zyne gal is goed om de vlekken van ’t aenge--
zicht weg te nemen , de wolken der oogen en
de ruiflehingen der ooren en tandpyn te ver-
dryven.
De horens zyn goed om den buikloop te dui*»-
ten , en voor de vallende ziekte.
CAPRICALCA.
Capricaka , Jond. in’t Franfch Oye nonette , of
Cravant, in’t Nederduitfch Rotgans, is eene foort
van Wilde Gans’, of een Vogel een weinig groo-
ter dan eene Rave , zwart of loodverwig van
kleur’, maer met breede, en donkere dreepen op
de wyze van bandjes aen den hals’, bord’ en
buik’ doorloopen ; de daert is zeer kort , en
zwart, by maekt geluid in ’t vliegen, en ont-
houd zich in de moeraden ; hy is zeer lekker
om te eten.
Zyn vet is verzachtende en zeer ontbindende.
CA-
* Zie PI. V. Fig. j3.
*44
C A.
C A P R I F I C U S.
c a:
Caprificus , Ang. Corel.
Caprificus, Piinii, J. B. Ger. Park.
Ficus fylvefiris Diofcoridi, C. B. Raii Hifi. Pit.'
Tournefort.
In’t Franfch Figuier Sauvage.
In’t NedcrduitFch Wilde Vygeboom.
Is een Wilde Vygeboom, die vygen draegt
gelyk als die van den Egiptifchen Vygeboom ,
doch die niet ryp worden, zyzyn vol melkach-
tig fap; de andere deelen van den boom komen
met die van de andere Vygeboomen overeen.
Zy zyn goed om te verzachten , te bevochti-
gen, de gezwellen te ontbinden, de wonden te
zuiveren en te heelen.
Dees Vygeboom word Caprificus genaemt, als
of men zeide van de Geit ’, omdat de Gei-
ten de bladers en vruchten eten.
s CAPRIFOLIUM.
Caprifolium.
Matrifylva.
Periclymenum.
Vclucrum majus.
Lilium int er fipinas.
In’t Franfch Chcvre-feuille.
In’t Neckrduitfch Kamperfoelje , Geiteblad ,
Manmet je skruid , IV rkoinde.
Is een Heefter, die verfcheide lange, rank-
achtige takken of uitfpruitfels fchiet , welke
zich van de eene en de andere zyde uitfprei-
den , en zich aen de naeftbyflaende boomen
vaftliechtcn ; hier van zyn twee voorname
Poorten.
De eerüe word genaemt
" Caprifolium Germanicum , Dod. Pit. Tour-
nefort.
Periclymenum perfoliatum , ƒ. B.
Periclymenum non perfoliatum Germanicum ,
C. B.
De bladers zyn valt aen de knoopen der tak-
ken; zy ftaen twee aentw^ee in gelyke tuflchen-
ruitatens tegen malkander over, en zyn lang-
werpig, fpits , matiglyk breed , zacht, van
boven groen, en van onderen een weinig wit-
achtig; de bloem-en zyn doorgaens zes in ge-
tal op den zelven voetlleel aen hare kelken
vaftgehecht, en als itralen boven op hare tak-
ken gefchikt; deze bloemen zyn fchoon , wit
en aengenaem voor’t gezicht, en van een’ lief-
lyken reuk; yder van haer beftaet uit een en-
kel blad als eene pyp vanboven wyd open; zy
worden gevolgt van beziën zoo’groot als drui-
ven , die zacht zyn, en in’t rypen rood wor-
den, en platachtige , bynaer ronde, harde za-
den in zich befluiten; deze bezie is onaenge-
naem van fmaek; de wortel is lang, kruipende
en houtig.
De tweede word genaemt
Caprifolium Italiaan , Dod. Pit. Tournefort.
Periclymenum perfoliatum , C. B. J. B.
Periclymenum v uigare alterum , Cluf. Hift.
Vincibofcum amigo , Caef.
Zy verfchilt hierin, dat hare bladers ronder en
tegenover malkander geplaetll zyn, enzichdik-
wils vereenigen , zoodat ze nietanders als een
blad fchynen te zyn; zy zyn doorboort van
hunnen Heel of tak, bleekgroen, hol, en bit-
terachtig van fmaek ; de bloemen zyn gelyk
die van de eerlle foort’ , maer bleekpurper van
kleur’.
Het een en ’t ander Geiteblad walt in de
hoven naelt andere Ileeflers; zy hebben veel
zouts, olie en waterdeelen in zich,
Zy zyn openende, afvegende, wondheelen-
de , opdroogende, goed voor den hoed, en
mikziektens als ze ingenomen worden ; men
gebruikt ze ook uitwendig voor verouderde ver-
zweringen , en om de vlekken in ’t aangezicht
weg te nemen.
Deze plant is Caprifolium of Chevre-feuille of
Geiteblad genaemt , alsof men zelde Blad van de
Geit' , omdat de Geiten de bladers en uitfpruit-
fels eten.
Periclymenum a xtfi , circum Cd x.v>da/ volvo , om.
dat hare takken de naeltgelegen Heefters omwin-
deu en omvatten.
CAPRIMULGUS.
Caprimulgus , Aldrovandi, JonH. in’t Franfch
1 eteebevie, in’t Nederduitfch Geitcmelkgr , is een
Nachtvogel , een weinig grooter dan een Meer-
le, en kleener dan een Koekoek; zyn kop is
boven op den top langen ingedrukt; zyneoogen
zyn groot en zwart; de bek is niet veel groo-
tér dan die van eene mufeb’, naer beneden een
c a;
*
weinig gekromt of omgebogen, vordert met ee-
nige kleene vederen zoo dun als hair omtrent
de neusgaten en onder de kin : zyu lichaem is
als dat van den Koekoek; zyne beenen en poo-
ten zyn zeer kleen, dun, en kort : zyn gcfchreeuw
is zoo yflyk, dat het allen, die thooren, eenen
fchrik aenjaegt; by onthoud zich op bergach-
tige plaetfen, vooral in Kandië, naerby de zee;
hy komt zoo na ais hy kan by de (lallen der Gei-
ten; want zynde verlekkert op hare melk nacht
hy by nacht daer in te (luipen, en hare uijers te
vatten om die te zuigen; zyne zuiging is zeei
ïiadeelig voor deze uijeren , wanthy (leekt, en
kweelt ze zoo fel, dat ze c’eenemael bedorven
ZyZyne Gal is afvegende en goed om devliezeti
der oogen te verteren.
Caprimtihus is een t’/amengedelt woord van
caf>ra , Geit, en mulste, ik melk, alsoltnen zeide.
Vogel , the de Geiten
C A P s I C U M.
Capfirum filiquis longis pr opendent ïbus , Pit.
Tournefort. '
Cupjicunt Achiarü Jive Caninum , Zin.
Zingiber , A vicenna , Calccuticum Piper ,
Jive Piper Indicum longioribus filiquis , Lob.
Icon.
Piper Indicum vulgat ijjimum , C. 13.
Siliquaftrum , Trag.
Gardamomum Arabicim , Gein. Ilort.
In’t Franfch
Poivre d'Irtde.
Poivre de Guinee.
Poivre du Brejil.
Corail de jardin. .
Piment.
In’t Nederduitfch Braflifche Pepè 'r.
Is eene plant, wier deel van een' tot ander*
halven voet hoog opfchiet , en hoekig , hard ,
ruig, en takkig is , dragende lange en puntige
bladers als die van Perzikkruid . maer breeder,
vry vleezig, donkergroen en aen deeltjes vad-
gehecht. De bloem is een roosje met verfchei-
de punten, wit, en door een’ zeer roodcn voet-
deel onderdeunt; daerop volgt, als ze afgeval-
len is, eene vrucht, die een zaedkasje is een
duim lang en dik, regt, gemaekt van eene fchelle,
die wat vleezig, effen, blinkende, glad, in’t
begin groen , daerua gee.1 , en eindelyk ryp
C A.' t45*
zynde , rood of purperachtig word, Dit kasje
is van binnen verdeelt in twee of drie huisjes ,
die vele platte zaden in zich duiten , meedal
gelyk eene kleene nier , geelachtig van kleur’,
naer ’t rood trekkende. De'wortel is kort, en niet
dikker dan de deel, maer fchiet uit zynezyden eene
grootemeenigte vezelen. Alle dcdeelen van deze
plant’ hebben veel fcherpheit, maer in’t byzon*
der hare vrucht, want zy brand den mond,
ais men ze ’er inlegt. Men teelt haer in warme
landen, als in Spanje, Portugael , Languedok:
en Provence; de fchoone kleufc van hare peu-
len heeft fommigen haer doen noemen Corail de
Jardin of Tuinkpracl.
Daer zyn verfcheide andere foorten vanBra-
filifche Peper, die door de gedaente van hare
peulen verfchillen , want fommige zyn klee-
ner, en aen ’t einde gekromt als kleene horen-
tjes offikkels; men noemt deze foort Capfiturp
filiquis recurvis , Dod.
Andere zyn korter, dikker, en bynaer rönd-
echtig, of eirond; men noemt deze foort Cap-
(icumjiliqua latiore v rotundiore , J. 13.
De gemeende Indiaenfche Peper, die meelt
in gebruik en mind fcherp is , is deze, die ilc
befchreven heb, men gebruikt niet als de peu-
len ; zy moeten verkozen worden een duim
>lang en dik, regt, geheel , nieuw, hoog van
kleur’; zy hebben veel fcherp zout en olie in
zich; men brengt ze ons uit Languedok , alwaer
men ze veel aenkweekt. De Azynmakers does
ze in hunnen Azyn, om hem derk te maken.
De Indianen eten deze Peper geheel raeuw,
omdat zy het van jongs af gewent zyn, maer
men kan het zelve in Europa niet doen, zonder
den mond en de keel te ontvellen , en alles in
brand te zetten.
Men legt deze Peulen met fuiker in , en daer
door brengt men ze in daet om gegeten te wor-
den ; men neemt ze op zee , om ze op de reis te
gebruiken.
Zy breekt de winden , wekt de geeden op,
verdunt het al te taeije flym, bevordert de ver-
tering en doorwaefleming.
De andere foorten van Brafilifche Peper wor-
den niet gebruikt als van de Indianen , die ze in
hunne opdooffelen mengen. Men gebruikt ze
niet in Vrankryk’wegens hare al tegroote fcherp-
heit.
Capficum aCapfa, eene doos of koker, omdat
de zaden van deze plant’ in eene foort’ van koker
of kas gefloten zyn; of wel
Capficum a nam u , mordeo , omdat deze Peper
dekende of bytende is.
X
C A-
C A.
CARAMBOLAS.
!4
C A.
Men noemt de Haye Requiem , omdat hy de
menfehen doodende en opetende, hen gelegen'
heit geeft, om voor hun het Requiem , oïRuJi te
zingen.
CARDAMINDUM.
%
Cardamindum minus & vulgare , Pit. Tour*
nefort.
Flos fanguineus , Monardi, Lugd.
Najlurtium Indicum folio pelt at o fcandens ,
Naflurtium Indicum ma jus , C. B.
Najlurtium peregrinum , quod .Peruvianum r
Lugd.
In’t Franfch Petite Capucine l
In’t Nederduitfch Indiaenfcbe Kers.
* Is eene plant, die ons uit Amerika gebragt
en tegenwoordig in de hoven gemeen is ; de
deel is lang, fyn, rond, takkig, zwak, zich
vlechtende om naeflbyltaende planten of dok-
ken, die men daer dicht by deekt : de bladers
zyn doorgaens rond, fomtyds hoekig, groen, van
boven glad, van onderen een weinig ruig ; tus-
fchen deze bladers verheffen zich roodachtige
voerdelen , die zeer fchoone en welriekende
bloemen dragen , welke voor ’t gezicht acnge-
naem zyn, en waervan yder bedaet uit vyf gele
blaenjes , gefpikkelt met eenige roode ofbloed-
verwige vlekken : de kelk is een enkel duk ge-
frteden in vyf deelen, en van onderen ein-
digende door een’ langen daert, van gedaente
als eene monnikskap , van fmaek gelyk als
de Tuinkers. Nadat de bloem is afgevallen ,
vertoont zich eene vrucht, bedaende uit drie
zaedhuisjes, die elk een bykans rond zaed be*
fluiten. Deze plant heeft veel wezentlyk zout
en olië in zich.
Zy is afvegende , Openende , goed om de
pis af te dryven , voor dc blaeuwfchuit en den
fleen.
Men legt hare bloem in azyn in-, om ze als
eene falaed te eten.
Cardamindum , quafï Cardamum Indicum, alsof
men zeidc Indiaenfcbe Kjrs.
Monard in zyne Hiflorie der Droogeryen
fpreekt van eene zekere Tuinkerffe, diehyiüt
Peru heeft medegebragt ; de plant is kleen en
draegt ronde bladers, een weinig grooter dan
die van kleene Linfen, van fmaek als Waterkers.
Hy zegt dat het fap van die kruid in verfche
wonden gedrupt, en het gedampt kruid daer
op-,
* Zie PI. V. Fig. 15.
opgelegt, haer geneed en'toeheelt, alzoowel
als de Tabak.
Cafparus Bauhinus noemt deze plant üajtur-
mm lndicum minus.
CARDAMINE.
Cardamine pratenfis magno flore , Pit. Tour-
nefort.
Najlurtium pratenfe magno flore , L. B.
lberis Fuchfi , fve Najlurtium pratenfe fyl-
• vejire , J. B.
Flos oculi , Brunf. Dod.
, Lepidium minus , Cord. in Diofc.
In’t Franfch Cardamine of Crejfon des Prez ,
of Poffer age Jauvage.
In’t Nederduitfch Wilde Kers.
Is eene plant die uit haren wortel’ langwerpige,
rondachtige bladers fchiet, die aen lange (kel-
tjes vaflgehecht zyn; uit hun midden verheft zich
een fleel ter hoogte van bynaer een’ voet , be-
kleedt met bladeren als die van Rakette inge-
fneden , en dragende opzynen top witte of een
weinig purpere bloemen, waervan yderuit vier
kruiswyze geichikte blaedjes beflaet. Als deze
bloemen zyn afgevallen , vertoonen zich ldee-
ue peulen of fchellen, yder verdeelt in twee
huisjes, die zeer kleene en bynaer ronde zaden
influiten; de wortel is dun en vezelig: zy groeit
in de weiden , en op andere vochtige plaetfen.
Zy befluit vele waterdeelen, olie en vvezentlyk
zout in zich.
Zy is openende, goed voor den Heen, en de
blaeuwfchuit.
Cardamine komt van C ardamum, dat Kers betee-
kent.
CARDAMOMUM.
C ardamomum , in ’t Franfch C ardamomt , in ’t
Nederduitfch Cardamom, is een zaeddat ons uit
Indië gebragt word. Daer zyn drie foorten..
, De eerfte word genaemt
Cardamomum ma jus.
Granum Paradij ?.
Malaguetta.
Milleguetta.
In’t Franfch Manïguette , of Graine de Pa~
radis.
* Is eeft zaed omtrent zoo groot als dat van
Violen, driekantig, roodachtig, naer’t purper trek-
kende, fcherp en prikkelende van fmaek als dat
van Peper: het groeit in een peultje of fchell’
van gedaente en grootte als eene vyg, en vry
fchoan rood: de plant, die deze vrucht draegt,
is tot nu toe vry onbekent geweefl. Pomet
heeft’er echter een afbeeldfel van gegeven, welk
fchynt van een’ heefler te wezen, wiens bladers
langwerpig, fpits, en groen zyn, maerhy geeft
’er geene befchryving van.
Dit zaed goed koop zynde mengen de bedrie-
gers onder Peper, om ’er meer op te winnen ;
men noemt het Malaguetta van eene Had in Afrika
Mdega genaemt , vanwaerhet eertyds in Vrank-
ryk gebragt is ; maer het komt nu ter tyd uit
verfcheide geweflen; men moet het verfch, wel
gevoedt, hoog van kleur’, fcherp en prikkelen-
de van fmaek uitkiezen^
De tweede of middelmatige Wórd in ’t Latyn
Cardamomum medium genaemt; dit is een hoekig,
roodachtig, fcherp zaed, befloten in een peul-
tje een kinds pink lang, driehoekig, veel klee-
ner dan dat van Malaguetta , maer bynaer van
dezelve kleur’. Pomet zegt, dat men hem ver-
zekert heeft, datdeplant, die dit peultje draegt,
kruipende is, dat hare bladers drie aen drie als
de Klaver flaen, in een punt eindigen, en zeer
getandt zyn , groeijende in verfcheide gewes-
ten in Ooftindiè'.
Deze tweede foort van Cardamom word ons
zelden gebragt inVrankryk, omdatmen ze niet
veel in gebruik heeft.
De derde of kleene Cardamom word Cardamo-
mum minus , of alleenlyk Cardamomum by uitne-
mentheit genaemt, omdat ze de belle van de drie
en meed in gebruik is. Zy word ons gebragt in
kleene driehoekige peuitjes.afchverwig van kleur’
naer ’t wit trekkende, en bynaer van gedaen-
te als die van Beè'n, maer veel kleener enge-
geflreept, en valt aen kleene deeltjes van de-
zelve kleur’. Zy zyn vol zaden, die kleener
dan het Paradysgrein , bynaer vierkant , op
malkander gefchikt en gehoopt, doch door zeer
dunne vliesjes gefcheiden, purper van kleur’,
en fcherp, bytende en fpeceryachtig van fmaek
zyn.
'Men moet de nieuwfle, zwaerfle en volde
peultjes van kleen Cardamom verkiezen : men
weet nog niet, aen welke plant’ zy groeyen; men
moet ze niet openen voor dat men ze wil ge-
bruiken , omdat haer zaed beter befloten als
ontwonden bewaert kan worden , maer als
men het wil mengen onder eenige bereiding,
moet men ’t eerd van zyne peultjes fcheiden ,
T 3 en
In’t Nederduitfch Paradysgrein,
* Zie PI. V. Fig. i(5 o
C A.
i /o CA.
en de zwaerBe , wel gevoedtBe , hoogft ge-
kleurde en fpeceryachtigBe korrels uitkie-
zen.
Alle de Cardamommen hebben veel vlug zout
en fyne oliê in zich,
Zy zyn goed, en in ’t byzonder de kleene ,
om de dikke vochten te verdunnen , de win-
den te verdryven, de herfenen en maeg te ver-
fterken , de vertering te bevorderen , ’t zaed
te verwekken , de pis en maendftonden af te
dryveu , de kwaedaertigheit der vochten te
weêrflaen; men kaeuvvt ze om ’t fpeekfel te
verwekken.
Cardamomutn quajï Najlurtium fuave , omdat de
Cardamom een’ reuk heeft bynaer gelyk als dien
vanKerfle, die in’t Griekfch poe genaemt
word.
C A R D I A C A.
Cardiaca , J. B. Dod. Lob. Icon. Pit. Tour-
nef.
Cardiaca , velLycopus , Fuch.
Marrubium mas , Brunf.
Lycopjis branca lupina , Ang.
Marrubium Cardiaca dittum , forte primum
TbeopbraJU , C. B.
Me lij) 'a fylveftris , Trag.
In’t Franfch Agripaume.
In’t Nederduitfch Hartsgefpan.
* Is eene plant, gelykende naer Wilde Mal-
tove; zy fchiet verlcheide Beien twee of drie
Voeten hoog, die dik, hoekig, vaB, van bin-
nen voos en mergachtig zyn ; de bladers zyn
grooter dan die van Malrove , bynaer rond ,
komende naerby die van Brandnetelen , maer
diep ingefneden , donkergroen; debloe nisals
een bek of van gedaente als eene pyp van boven
in twee ruige lippen gefneden, witachtig pur-
per van kleur’ , en onderBeunt door een zeer
kort, hard , doornachtig kelkje, dat als een
horentje gemaekt is: als deze bloem is afgeval-
len, vertoonen zich vier kleene driehoekige ,
zwartachtige zaden, befioten ineen zaedhuisje,
dat de bloemevoor een’kelk’ gedient heeft; de
wortels beftaen in vezelen; de gantfche plant
heeft een’ Berken reuk en bitteren fmcek; ze
groeit op onbebouwde , ruwe , Beenachtige
plaetfen, tegens heggen, onder aen de muren;
zy is den ganfchen zomer frifch en Berk, en
heeft veel wezentlyk zout en olie in zich.
. Zy is verdunnende, opdroogende , afvegem-
de, hartfterkende , dry ft de pis en maendBon-
den af, bevordert de baring, verligt de adem-
haling, verdryft de hartkloppingen, heiBelt de
geeflen, als ze in poeder of in een afziedfel word
ingenomen.
Cardiaca a xx^Six, cor, want deze plant hart-
flerkende geacht word.
Lycoptts a , lupus y srSc, pcs , alsof men
zeide Wolfspout ; want de bladers van deze plant’
de gedaente heeft van een’ Wolfspoot.
Lycopfis a Ao'xoj, 'lupus y ï-jn, facies , alsof men
Zeide, Plant, die eenigzanis naer eert uoljgetykj,
CARDUELIÜ.
Carduelis.
Carduelus.
Canlelus.
In’L Franfch Chardonneret.
Jn’t Nederduitfch Dijlelvink of Putter.
Is een kleene Vogel zeer aengenaem door zy-
ne fchoone kleuren en zyn gezang: hy is zeer
bekent by de Vogelvangers ; hy leeft van’tzaed
vanDiBelen, Kennip en Maenkop. Hy maekt
zyn neB inde gaten van boomen; hy heeft veel
vlug zout en oliê in zich.
Men meent dat hy goed is voor ’t kolyk, als
hy gebraden en gegeten word.
Carduelis a Larduo , Dijlel , omdat de Diftel-
vink het zaed van DiBeien bemint.
CARDUUS BLNEDIC rUS.
Carduu > BenediBus , Brunf. J B Dod.
Cmcus fyivejlns birjut ioi\ fiv e Ca rduus bene -
diBus , C B Pit. Tournef.
Acanthium , Cord in Diofc.
Acanthus Germanicus , Matth.
AtraBylis birjut lor , Fuch. Dod. Gal.
In’t Franfch Cbardon-benit.
Tn’t Nederduitfch CardobenediB , Gezegende
Dijlel .
Is eene foort van Wilde Saffraen, of eene plant,
wier Beel twee of drie voeten hoog opfehief,
en dik, takkig, ten deele regt , ten deele krom
en hairig is, dragende lange, vry breede bla-
ders, die bykans als die van Paerdebloemen ,
of Hazendiltel ingefneden , ruig en met doorn-
adi-
* Zie PI. VI. Fig. i.
C A.
C A.
achtige punten voorzien zyn , en van kleur*
gelyk als die van Bernagie ; de takken dragen
op hare toppen fchubachtige hoofdjes , rond-
om bezet met eenige bladeren , die als eene
kruin van een’ pylaer verbeelden : yder van
deze hoofdjes onderfteunt een bosje gele
bloempjes , die in riempjes of reepjes gefne-
den zyn ; als deze bloemen zyn afgevallen ,
groeijen in hare plaetfe langwerpige zaden, by-
naer zoo groot als graeuwe of geelachtige
kleene kruidnagels, yder met een kuifje voorzien;
de wortel is kleen en dun. Deze plant is vol
fap , en zeer bitter van fmaek; zy heeft veel
waterdeelen , olie en wezentlyk zout in zich.
Zy is zweetdryvende , weërllaet het vergift,
dood de wormen, en is goed voor de afgaen
de koortfen.
CARDUUS MARIANUS.
Carduus marianus , Cord. in Diofcor.
Carduus mar ia , T rag.
Carduus albits ff Cbamaleon , Brunf.
Carduus leucograpbus , Dod.
Carduus albis mueulis notatus vulgaris , C. B.
Pit. Tournef
Carduus marianus . froe laBeis maculis nota-
tus , J. B.
Carduus la Heus , Matth.
Spina alba horten fis , Fuch.
Silybum , Ang. Adv. Lob.
Spina alba , Dod. Gal.
lm ’t Franfch Chardon de Nêtrc-Dame , of
C bardon argentin , of Articbault fawvage .
In’t Nkderduitfch Onzer Vrouwe Dijlel ,
Melkdijlel.
i . -
Is eene foort van Diflel of eene plant, wel-
ker deel drie of vier voeten hoog opfehiet, en
een vingerdik, takkig, wit- en wolachtig is;
de bladers zyn lang, breed, puntig, doornach-
tig, ftekelig , met vlekken zoo wit als melk
geteekent; de toppen zyn beladen met hoofdjes,
die met harde en zeer fcherpe punten gewapent
zyn ; yder van hun onderfteunt een bosje
bloempjes, die van boven wyduitgeflrekt , in
riempjes gefneden, en purper van kleur’ zyn;
daerop volgen de zaden gelykende naer die van
Wilde Saffraen ; de wortel is lang, dik en goed
om te eten. Deze plant groeit op onbebouw-
de plaetfen; men teelt haer ook in de hoven.
Zy heeft veel zout en olie in zich; men ge-
bruikt hare wortels, zaed , en foffltyds de bla-
ders in de Geneeskunde.
DeMelkdiftel is goed voor de bord, openen-
de, ontbindende, infnydende, dieiiftig in het
zydewee, en de waterzucht.
CARDUUS VINEARUM
R E P E N S.
Carduus urine ar nm repens folio fonchi, C. B.
Ceanothus , Theophrafti.
C irfium arvenfe fonchi folio , radice repente %
Pit. Tournef.
In’t Franfch Chardon aux dnes.
Is eene foort van Cirfium of eene piant, die
een’ deel fchiet ter hoogte van een’ voet, wel-
ke zelden regt , krom , kruipende, witachtig
is , en zich naer den top in eenige kleene tak-
ken verdeelt ; de bladers komen in gedaente
naerby die van Hazendidel, en zyn lang, groen,
van boven zwartachtig, en van onderen wit en
wolachtig, diep ingefneden , en met zeerklee-
ne Hekelen voordien; de takken dragen ophare
toppen langwerpige en fchubachtige hoofdjes,
een weinig groöter dan eikels, zonder door-
nen , yder voorzien met een bosje kleene, rood-
achtige, en in riempjes gefneden bloemen ; als
deze bloemen zyn afgevallen, volgen haer de
zaden , yder met een kuifje voorzien ; de wor-
tel is kruipende en zwartachtig. Deze plant
groeit tufTchén de wyngaerden, en heeft veel
zout en olie in zich.
Zy is openende als ze in een afziedfel gebruikt
'word; het hoofdje gedroogt en in den zak ge-
dragen geneed de ambeijen. Ik heb deze uit-
werking verfcheidemael ondervonden;men moet
ze toefchryven aen de zout- en zwaveldeelen ,
die van dit hoofdje losgemaekt zynde door de
warmte van den zak voor een gedeelte op de
ambeijen zich neêrzetten, en haer verzachten.,
met ze te verdryven.
C A R L I N A.
C arlina , in ’t Franfch C arline , in ’t Neder-
duitfeh Carline , F.verivortel , is eene plant , waer
van twee voorname foorten zyn.
De' eerlte word genaemt
C arlina acaulos , J. B. Pit. Tournef.
C arlina acaulos magno flore , C. B.
Carlina berbariorum , Adv. Lob.
C arlina humilis vel altera , Dod. Col.
Spina Arabica , Dod. Gal.
C ar-
if4 C A'*
Badaerdfaiïraen gemengt vind. De plant, die
deze bloem draegt, verfchilt niet van onze Car-
thamus , als dat ze kleener is.
Het zaed van Carthamus word in de Genees-
kunde gebruikt , en moet dik, geheel, nieuw,
welgevoede , en zeer vol merg gekozen wor-
den; hetheeftveel olië en een weinig vlug zout
in zich.
Het is een weinig buikzuiverende , en word
goed geoordeelt om het llym te ontladen ; de
koekjes Diacarthami krygen daer van hunnen
uaern.
Carthamus komt van ’t woord Taarten , dat by
de Moren dezelve plant beteekent ; ol van ’t
Griekfche woord K*$xt?s i> , purgare , omdat het
sasd van Carthamus buikzuiverende is.
\ CARVI.
Carvi , Ctefalpini , Pit. Tournef.
Canon, Dod.
Careum , Fuch.
Caros , Brunf J. B.
C uminitm pratenfe , Carvi ojficinarutn, C. B.
ln’t Nederduitfch Kar re wei, Hofkomyn.
* Is eene plant, die verfcheide vierkante
knobbelige, ledige, en takkige delen ander-
half voet hoog fchiet : de bladers waden als-
by paren fyn ingefneden langs eene rib; de top-
pen dragen kroontjes of zonnefchennen , waer
op witte bloemen voortkomen , waervan yder
uit vyf ongelyke blaedjes bedaet , en als eene
Lelibloem gefchikt is. Deze bloemen duren
niet lang, en afvallende maken ze wel haed plaets
voor langachtige en fmalle zaden, die twee aen
twee by wyze van eene kleene vrucht t’za-
mengevoegt, op den rug gedreept , graeuw ,
wat fcherp, prikkelende, en fpeceryachtig van
fmaek zyn. De wortel is lang, vleezig , vry
dik, wit , fomtyds geel , maer zelden , van
fmaek als witte Peen. Deze plant groeit in
vette gronden , in de weiden , en in de hoven.
Het zaed word in de Geneeskunde gebruikt ;
het bede word ons gebragt uit warme landen,
als Languedok en Provence. Men moet het
nieuw, welgevoedt , groenachtig, fpeceryach-
tig van reuk, fcherp en prikkelende van fmaek
uitkiezen ; het heeft veel vlug zout en olie in
zich.
Het is infnyder.de, openende, windbreken-
de, verderkt de maeg, helpt de vertering, en
geeft een’ goeden adem als men hctkaeuwt; het
C A.
is goed voor’tkolyk, de draeijingen, en om het
zog der minnen te vermeerderen.
Carvi komt van Carie , dat een gewed is van
kleen Azië, alwaer de Ouden deze plant von-
den.
C A R V I F O L I A.
C arvifolia, C. B.
C ytninum Equinum & fylveftre , Trag.
Hippomaratbrum , Bot. Franc.
Faeniculum erratïcum alter urn , Lon.
Veucedanutn , Eid. Icon.
Is eene plant, die hoekige, dunne, takkige
delen fchiet omtrent drie voeten hoog, vol wit
fponsacluig merg.De bladers gelyken naer dievan
Karrewei,en zyn wat fcherp en fpeceryachtig van
fmaek; de toppen dragen kroontjes of zonne-
fchermen , waeraen kleene , wit- en roodach-
tige bloempjes vad zyn , die gevolgt worden
vanzaden, bynaer gelyk als die van witte Peen,
en van een’ fcherpen , bitteren en fpeceryach-
tigen fmaek. De wortels zyn zeer lang, dun ,
wit en van een’viezen fmaek. Deze plant groeit
in de bodchen en hoven.
Het zaed en de wortel zyn openende en wind-
breit eude.
CARYOPHYLLATA.
Caryophyllata vulgaris , C. B. Pit. Tournef.
Caryophyllata . Brunf. Trag.
Sanamunda quibufdam.
Caryophyllata vulgaris flore parvo luteo ,
Vulgaris Caryophyllata , Lob. Icon.
Her ha henediBa , Brunf
Betiedifla, Gef. Hort.
Ge uw , Tur. urbamim , Gef. Hort.
In’t Franfch Benoite.
In’t Nederduitfch Canophillate, Gezegend-
kruid, H agelkruid.
* Is eene plant, die langwerpige bladers fchiet,
welke als die van Agrimonië ruig, maer ruwer,
harder, donkergroen , op de kanten getande ,
en by paren langs eene rib gefchikt zyn , het
eene grooter, het andere kleener. De delen
fchieten anderhalf of twee voeten hoog op; zy
zyn dun, takkig, wat ruuw iu’t aenraken, met
beuï-
* Zie PI. V. Fig. 5..
* Zie PI. VI. Fig. 4.
C A.
beurtelings rtacnde bladeren voorzien, en dra-
gen op hunne toppen bloemen van verfeheide
gele rooswyze gefchikte blaedjes. Als deze
bloem is afgevallen, komt in hare plaets eene
rondachtige vrucht, op de wyze van een hoofd-
je , gehairt , runvv , bertaende uit verfeheide
langwerpige zaden, waervan ydermet een vry
lang flaertje eindigt. De wortel is langwerpig
ofbynaer rond, met donkere vezelen bezet,
van een’ reuk als kruidnagels, mits dat men
hem in de Lente uit den grond hale. Deze plant
groeit op onbebouwde en fchaduwachtige
plaetfen, tegens de heggen. De wortel word in
de Geneeskunde gebruikt, en heeft veel we-
zentlyk zout en olië in zich.
Hy is ontbindende, verdunnende, goed voor
de h’oofdziektens , hartilerkende , dienrtigvoor
de zinkingen , en om het geronnen bloed te ont-
binden en vloeibaer te doen worden , als hy
in poeder of in een afziedfel gebruikt word.
C aryofihyllata a Caryophyllo , omdat de wortel
van deze plant’ in de Lente uit de aerdegehaelt
en gekneuft zynde eenen nagelreuk geeft. Men
heeft haer nog de namen gegeven van Sana-
rnunda , en van BtnedtéU , wegens hare groote
krachten.
CARYOPHYLLI.
* Caryopbylli, five Garyophylli , ïn’t FranfchG*-
rofles , of Clous de Gerofies , in ’t Nederduitfch
Kruidnagels , zyn de vruchten of hardgeworden
bloemen van een’ Indiaenfchen boom , wiens
bladers lang, vry breed, en fpits zyn. Als
deze vrucht zich begint te vertoonen , is hare
kleur bleekgroen , in ’t vervolg word ze ros ,
daerna ryp zynde bruin , gelyk wy ze zien ;
men doet ze afvallen door den boom te fchud-
den ; maer dewyl ’er altyd eenige vaftaen bly.
ven , nemen zy zoo wel in grootte toe , dat ze
eens duims dikte krygen : en daer groeit eene
harde, zwarte, en ruikende Gom aen vaneen’
fpeceryachtigen fmaek: deze groote Kruidna-
gels worden in’t Latyn yintophylli, in’t Franfch
Mens de Gerofies, en in’t Nederduitfch Moernagels
genaemt.Zy zyn zeer zeldzaem. Sommige Schry-
vers fchryven ze voor in de Geneesmiddelen,
maer men neemt in hare plaetfe de gemeene
Kruidnagels.
De Kruidnagels hebben de gedaenie van een’
fpyker of nagel , waervandaen het komt dat
men ze Kruidnagels noemt : men moet ze kie-
zen dik, welgevoedt, verfch , geheel, bruin
of donker van kleur’ , ligt brekende, fterk rie-
kende , prikkelende en fpeceryachtig van fmaek.
* Zie Pl.V. Fig. 6.
-C A. 't ff
Zy hebben veel half fyne olie' en vlug zoutiu
zich.
Zy zyn hartilerkende, goed voor de hoofd-
en maegziektens , wederftaen de kwaedaertig-
heit der vochten, verdunuen het dikke (lym der
herfenen , verwekken het fpeekfel, en ltilleii
de tandpyn.
Caryophyllus ex nxgvtr, iJughns, c?
fchr p 'el van een zeker zwart hout; van dit meng-
fel maken zy koekjes, die zy in de fchaduwe
laten droogen , en die bitter en t’zamentrek-
kende zyn.
Het is een zeer goed middel om het tand-
vleefch valt te maken , de zinkingen optedroo-
gen en ce (tuiten, tegens den buikloop en de
pyn der oogen.
C A T E C H U.
Catethu , five terra 'Japcn'icx , in ’t Franfch Ca-
chett, in ’t Nederduitfch Kachou , is eene foort
van deeg, dat droog, hard, een weinig gom-
en roodachtig is, en de gedaente en bynaer de
hardigheit van een’ roodachtigen (teen, en in
’t begin een’ bitteren, en t’zamentrekkenden
fmaek heeft, doch die in’t vervolg een’ zoeten
en aengenamen indruk in den mond nalaec;
daer zyn twee foorten; de eerlte en gemeen-
üe is valt , zwaer, donker , roodachtig , en
met kleene witachtige Itrepen doorloopen; de
tweede is lponsachtiger , ligter en bleeker dan
de eerlte.
Men is nog niet wel onderricht van de nature
van Kachou; fommigen meenen , dathetzyeen
deeg door de Japonezers bereidt met de extra éten
van Arak, Calmus, Zoethout, en ’t zaed van
Bangue ondereen gemengt , en op het vuur
hard gemaekt.
Anderen zyn van gedachten, dat het gemaekt zy
van Tappen van Arak, en den groenen balt’ van
een’ doornachtigen boom van Japan Catechu
geheten, die door de hitte te zamen verdikt zyn.
Anaeren als eenige hedendaegfehen houden
Itaende , dat het zy eene aerde van de Levant ,
door de Indianen Mafquiqui geheten , welke
men doorgaens op hooge bergen onder de wor-
telen van CederbooTnen vind; maer dit laetlte
gevoelen is niet wel waerfchynlyk ; want.de
Kachou in den mond genomen blykt geenzins
eene aerde. maer veeleer een verdikt fap te
zyn; daerenboven haelt men’er door de Schei-
konlt veel olie en wezentlyk zout af, gelykals
aren uit de planten haelt ; men trekt’er ook door
middel van ’t water een rood afverwfel uit, dat
aengenaem van fmaek is.
Men moet zware, valt ineen gedrongen rood-
achtige, bittere en t’zamentrekkende Kachou
verkiezen.
Zy is goed om de herbenen , long en maeg te
verderken; tegens de zinkingen, de fchorheit,
om den kwaden adem te verbeteren; maer de-
wyl de fmaek in’t begin niet zeer aengenaem is,
bereid men haer met fuiker, muskus én amber
de grys, en maekt’er zeer kleene koekjes va.n ,
gelyk ik die befchreven heb in myne Algemeene
rharwacopcea. Men gebruikt ze met'goeden uit-
dag om deirroodeloop , en andere buikloopen tc
fluiten. De gift is van twintig greinen tot eene
drachma-,
►
CAUCALIS.
Caucalis s Dod.
C aurulis aua vulgaris , Lugd
Caucalis awenfis eebinata magno flore , C. E.
Pit. Tournef.
Ecbinofom , an Diofcoridis gin-
gidnirn , Col.
Lappula canaria , flore pulcbro , magno , all>ot
J O.
Is eene plant, welker bladers eenigzins naer
die van Wilde Pinxternakel gelyken ; maer zy
zyn kleener ingefneden, en ruig: de deel groeit
omtrent een voet hoog, en is takkig , ruig,
dragende op de toppen zyner takken kroontjes
of zonnefchermen , die kleene, witte, rieken-
de bloemen onderdeunen, yder bedaende uit
vyf oneffe blaedjes, die op de wyze van eene
Lelibloem’ zyn gefchikt. Als deze bloem is
afgevallen, vertoonen zich langwerpige zaden
twee aen twee gevoegt met overeind daende
punten ; de wortel is kleen en wit. Deze plant
groeit op onbebouwde plaetfen , en heeft veel
olie en wezentlyk zout in zich,
Zy is openende, goed tegen den deen, om de
maenddunden te verwekken, de dikke vochten
te verdunnen, en het gezicht te fcherpen.
CAYMANES.
Caymanes, Monard. Acoda;, Cluf. zyn groo-
te Iniliaenfche Hagediden of Krokodillen , die
fomtyds twee en dertig voeten lang zyn; en
indien men een’ Spaenfchen Hidoryfchi yver
Gomara genaemt geloofgeelt, werd in dietyd,
als de Sp^njaerts v'erfcheide landen van Amerika
begonnen in te nemen, omtrent Panama eene
X 2 van
CE.
1Ó4.
van deze Ilagediffen gedoodt , die hondert voe-
ten lang was; zy hebben een’ wydgefpleteneu
gapenden bek, voorzien niet verfcheide ryen
tanden; zy onthouden zich omtrent de oevers
der rivieren, en fomtyds in de zeeaen demonden
der rivieren. Men vind ze voornamentlyk in
het landfehap Karthago, Name Gods, en andere
plaetfen. Men zegt, dat ze in groote meemgte
zyn in de rivier’ Cranganor. Deze dieren zyn
zeer wreed, en vallen op fchepen of ftranden
acn, om een’ menfeh, of wild zwyn, varken,
ofeenigen anderen buit te achterhalen, enver-
flinden en zwelgen dien op een oogenblik in
hare maeg’: harehuidis zoo hard, dat men ze
met geen roer noch musketton doorfchieten
kan : men vangt ze met yzere vifchhoeken, zy
leggen hare eijers op ’t land, en laten hare
jongen uitbroeijen als de Schildpad. Men vind
in hare maeg’ een’ grooten hoop gruis ofrivier-
dcentjes. ' , ,
Het landvolk eet haer vleefch , en hare ei-
jers. , , . ,
De fteenen, die men uit hare maeg haelt,
worden goed geacht tegen de derdendaegfche
koorts ; men legt’er twee op de flapen des hoofds
gedurende den aenval.
* CEDRUSt
Cedrus, Tabern. Icon.
Cednis magna , five Libani conifera , J. B.
Cedrus conifera, fcliis laricis , C. B.
Larix Oriënt ahs fruélii rotundiore oitiijo , Pit.
Tournefort.
In’t Franfch Ce'dre du Liban.
Jn’t Nederduitfch Cederboom.
* Is eene foort van Lorkenboom , ofeen zeer
groote , dikke , regte , fpitswyze verheven
boom; zyn bad is glad, zyn hout zeer hard,
en als onbederflyk ; de bladers zyn kleen ,
fmal', groen , by trosjes langs de takken ge-
fchikt , in de lente groejende , en in ’t begin
van den winter afvallende; de bloemen hebben
katjes , die geene vrucht na zmh laten. De
vruchten groeijen op afzonderlyke plaetfen op
den zelven voet; zy gelyken naer onze Pyn-
oppels , en befluiten onder hare fchubben bla-
derige zaden. Dees boom groeit op bergen-,
als op den berg Libanon: men oordeelt hem
voor eenen van de eerde en grootde boomender
ganfche weeryld : gedurcnde.de groote hitte des
* Zie PI. VI. Fig. 10.
zomers , d-ruipt’er zonder inkervingen eene hel-
dere doorfchynende, en witte hard uit, diedege-
daente van korrelen krygt en hard word gelyk
als de Madik. Men noemt ze in’t Latyn C eelna,
in’t Franfch Gomme de Cedre, of Manne Mafiichine.
Als’er niet meer uit den boom’ komt, maeke
men’er kerven in, waeruit eene vloeibare hard
nederdruipt, die in’t ailoopen langs den boom
hard word; deze word Cederhard genaemt;
zy is fchoon, doorfchynende, geel, broos en
riekende. Wy zien in Vrankryk zelden deze
Gommen of Cederharden.
Het hout van den Cederboom word gebruikt
tot het maken van fchoone Schrynwerken :
het heeft veel olie en wezentlyk zout in zich.
In een afziedfel ofpoeder gebruikt is’t zweet-
dryvende.
De Cedria word oneigentlyk Gom van Ceder-
boom genaemt ; want zy is het zuiverde en
hardachtige gedeelte des booms ; zy is etter-
makende, ontbindende, heelende , verderken-
de, goed om het koudvuur te weêrdaen, en te-
gen de uitledingen of beenbreuken.
De Hard van den Cederboom is etter- en week-
makende , afvegende , heelende , verderkeu-
de.
C eirns , a *s’
loopen en bioedftoningen te fluiten.0® ^ bUik"
C E N C H R U S.
Ctncbrus , ftve Miliaris, Jon ft , , .
Geer, /lang , is eene foort van Sl^g’ 7 dert Ultrch
voeten lang , dik en geelarJirio ”g omtreilt drie
yerfiert met verfabelde ‘vlekklJ^m 7” kle,Ur’’
in Lemnos, en Samos ; zy wandelt V'nd Ze
over het gebergte on d 77 andeIt des zomers
SX 3ê ’ P de °pene wegen , fchu-
wende.
1 65
C E.
wende de doornen , en bramen; zy werpt zich
op de beeften , die ze ontmoet, en hunne krop-
aders geopent hebbende, zuigt ze’er het bloed
uit. Mare beet isdoodelyk, indien men niet
terftont dezelve middelen gebruikt, als tegen de
beet van de adder. Zy heeft veel vlug zout en
olie in zich.
Zy is goed om het venyn te weêrftaen , en
de kwade vochten door de doorwaefleming
uit te dryven. Men kan ze bereiden ais de
adder.
Cenchrus, a Graco *?/#£•$ , dat dezelve Slang
beteekent.
Miliani , omdat deze Slang met witte vlek-
ken , die Geerftekorrels verbeelden , ge ('pik-
kelt is.
CENT A*U R I U M MAJUS.
Cent aurium majus ju plan dis folio, J B.
Cent aurium majus folio in lacinias plures di-
-
fh'illum , of wel Cerefolium, alsof men zeide ,
blad van (Stres , omdat de Kervel gebruikt word
voor fpyze, waerovermen eertyds meende, dat
de Godin Ceres geftelr was.
Gintuiium , aGrtcu •yitySiot, dit is een Syrifche
naetn', die van de Grieken en Latynen aange-
nomen is geweeft.
C E R E V i S I A.
Cerevifta.
Bcra
Vittum hordeaceutn.
Zythum.
On mi.
Vïtiurn regionum Septnitrionaliiwi.
In’t Eranfch Bare, Cewoife.
In’t Nederdaitfch Bier.
Is een wynachtig vocht, dat genoeg bekent
is; men maekt hec van Gerit , of Koren, van
Haver, of eenige andere foort’ van Tarwe, en
de bloem’ van Hop: men laet deze dingen in wa-
ter te zamen koken en giften , totdat hare zou-
te en oliachtige deelen uitgezet, verdunt, en
verheven zyn , maer om deze gifting en uit-
zetting te verwekken , roert men dit alles lan-
gen tyd uit al zyne macht, het in verfeheide va-
ten gietende en wedèrgietende , terwyl het
nog heet is; dit is 't, dat men Brouwen noemt ,
dan zygt men het vocht door, en laet het /lil
ftnen ; dit is het Bier , dat men doorgaens
drinkt.
Eer men het Graen gebruikt tot het maken
van Bier, is men gewoon het te laten komen
totecnbeginfel van uitfpruitinge.dan het te laten
droogen, en grof te malen, waerdoor hett’ee-
nemael in ftaet geftelt word om zyne zelfftan-
digheit en voedfel aen het water ligtelyk mede
te deelen; de bloem van hop , die men ’er by
mengt, geeft aen ’t Bier de kracht en den fmaek:
die het heel bitteren geurig begeren , laren’er,
als het in de tonnen is, alfetn, nagels , kaneel.
C E. 1 7 1
koriander en faffafras in weeken ; ajtderen doe#
’er ruiker , of honig, en 1'peccryen by; eindc-
lyk bereid men verfeheide Bieren naer de ver-
fcheide fmaken; ik zoude niet goedkeuren om
onder de gerft, of koren, of haver, diemen’er
toe gebruikt , te mengen eenig Dolik, geiyk
fommigen doen om het meer prikkelende te ma-
ken , dewyl dit Dolik oorzaek is, dat het Bierdc,
menfehen meer bevangt.
’t Is aenmerkelyk, dat alle waters niet even
goed zyn , om Bier te maken : de Brouwers
achten het put- of tonteimvater, dat heel klaer,
koud en fchoon is, allerbeft, als min onder-
hevig zynde om te giften, waerdoor het Bier
langer goed blyft zonder zuur te worden. Want
hoewel ’er eene gifting noodig is om Bier te
maken, moet men vermyden, dat de gifting niet
al te fchielyk, noch al te fterk zy , uit vreeze,
dat de vlugge beginfels van het vocht geene lymi-
ge deelen, die hen aen malkanderdoen kleven en
hen weêrhouden, genoeg vindende vervliegen,
en door hun afwezen plaets geven aen het
vafte zout, om zich uit te breiden, en zynen
zuren fmaek aen het Bier mede te deelen.
Men verkieft ook den tyd om Bier te maken,
men moet het brouwen in koude getyden van ’c
jaer, als in ’t begin en einde van den winter ,
indien men wil , dat het goed blyve.
Dat men inden zomer brouwt , kan niet lang
goed gehouden worden, dewyl het al te fterk
gift.
Hoe de LandenNoordelyker zyn , hoe ze be-
ter zyn om goed Bier te maken , omdat de
waters daer heel raeuw zynde, en de zon weinig
krachthebbende , het Bier, na dat het gebrou-
wen is , zyne vlugge beginfels behoud , die
door de koude als naer binnen gedreven wor-
den. Dit is de reden , waerom de Bieren ,
die men in Zweden, Denemarken, verfeheide
piaetfen van Duitfchland , Vlaenderen , en in
Engeland maekt , veel beter zyn , en langer
goed blyven , als die men in Vrankryk brouwt.
Men is in warme landen, als Provence , Dau-
finé, Languedok zoo wel verzekert, dat men
’er geen goed Bier zoude konnen maken, dat
niemand bedacht heeft het daer te brouwen ,
en zelfs is ’er deze foort van drank niec be-
kent.
Daer zyn twee algemeene foorten v.an Bier,
de eene Wit, en de andere Rood of Bruin Bier ;
zy verfchillen niet als door de hoedanigheic
van Hop, die men’er toe gebruikt: het Brui-
ne Bier jis daer meer meê beladen dan het Witte.
Deze Bieren zyn min of meer fterk, naer dat
men ’er min ot meer kruiden heeft ingedaen;
het fterke Bier word Dik pf Zwaer Bier ge-
naemt.
Y a Mes
17 1 C E.
Men kan van het Bier overhalen een’zwavel-
achtigen geeft, die vuur kan vatten als die van
wyn; men kan ook een’ vry fterken Bierazyn ma-
ken, eveneens als men den wynazyn maekt.
Het Witte Bier is’t gezondfte om te drinken;
men moet ’t verkiezen tufl'chen verfch en oud,
klaer, fterk fchuimende.als men ’t infchenkt ,
ichoon geelachtig van kleur’ , prikkelende en
aengenaem van fmaek. Het zwaer bruine
Bier is foratyds dik en drabbig, doch ’t befte is,
dat helder, fchoon rood, fterk en prikkelende
van fmaek is.
Het Bier heefc eene flymachtigheit , die het
bevochtigende, verkoelende, voedende, doch
wat winderig maekt ; het verflaet den dorft ,
maekt vet , en verfterkt. Indien men het inden
tyd, als het nog al te verfch is, drinkt, ver-
oorzaekt het dikwils pyn in’t wateren of koude
pis, omdat zyn zout door de gifting nog niet
genoeg uitgezet en verheven zynde, een gedeel-
te door den pisweg nedergedreven word , al-
waer het de pisbuizen verhit en fteekt, maken-
de eene foort van koude pis , doch die niet ge-
vaerlyk is, noch lang duurt. Het middel voor
dit toéval is een weinig brandewyn te drinken
om het fcherpe zout des Biers vlugtiger te ma-
ken, door de lymachtigheit, waerin het belem
mert word, te verdunnen.
Alle Bieren maken dronken, als men ’er te
veel van drinkt, en vooral de dubbele of zware
Bieren ; de dronkenfehap zelfs daer uit ont-
liaendc duurt langer dan die van den wyn komt,
omdat zy deelen bevatten , die iymachtiger en
moeijetyker te verteren zyn.
Men maekt ook Kieen Bier; dit is eigentlyk
een afkookfel van ’tgrondfop, dat ’er van ’c
Witte Bier oveiblyft; men geeft het te drinken
aen zwakke menlchen en kinderen: men zoude
dit kieen Bier konnen noemen Bochmum Cere-
■vijit.
Op de bommen der tonnen, die men met verfch
Bier gevult heeft, werpt zich op een dik en
jymig fchuim,. dat men Gift van Bier noemt.
Men bereid in Engeland nog eene foort van
Bier , dat de Engelfchcn Ailc noemen , ik heb
^er een byzondcr hoofdftuk van gemaekt onder
den Latynfchen naem AHa.
C erev’fia, a Ccrere, omdat Ceres by de Ouden
dcGodin-was van het Koren , waervan het Bier
gemaekt word.
Zythum a gv-Tot Bier.
Vinum Hordeauutn , omdat het Bier een wynig
vocht is, doorgaens van de Geril gemaekt.
Vinum Rcgionum Seprentricnalium , omdat in de
Noordelyke Landen , die geene druiven vóórt-
brengen , het Bier voor wyn gebruikt word.
Bierre , in ’t Hoogduitfch Bier, kQBU miflthien
va» ’t Latyn Uitere. .
e e.
CERINTHE,
Cerinthe quorumdam major vcrficolore flore ,
J. B. Cluf Hift. Pit. Tournefort.
Cermtbe , Jeu Cyno^loJJum montanum ma jus ,
C. B.
In’t Franfch Melinet.
In’t Nederduitfch Cerinthe.
Is eene plant, die uit haren wortel’ vier of
vyf ftelen of takken fchiet , een of anderhalf
voet hoog: zy zyn rond, vol fap, en bekleedt
met een groot getal langwerpige bladeren, die
breeder zyn naer den fteel dan aen ’t ander ein-
de , een weinig ruig, blaeu wachtiggroen , en
met witte vlekken gefpikkelt : boven uit
den oorfprong dezer bladeren komen verfchei-
de kleene gedraeide takjes als die vanriegroote
Zonnebloem’, vanboven tot onderen "voorzien
met langachtige en gefchakeerde, gele, roode,
purpere bloempjes , die. hol zyn en eenigzins
een kieen bekertje verbeelden; de honigbyën
zyn’er zeer op verlekkert. Als deze bloem is
afgevallen , komen in hare plaets twee doppen,
verdeelt in twee huisjes, waervan yder een ei-
rond en fpits zaed bevat, zoo groot als dat van
Wikken of Erweten ; de wortel is wit. Deze
plant groeit op fchaduw- en bergachtige plaet-
fen. Zy heeft vele waterdeelen, olie en een wei-
nig zout in zich.
Zy is t’zamentrekkende , verkoelende, een
wondmiddel , en goed voor de ontftekingen
der oogen.
Cerinthe, u xr,p'oi , Cera, Wafch, omdat zy aen
de honigbyën, die op de bloem van deze plant’
verlekkert zyn, de ftoffe verichau, vvaervanzy
’t wafch maken.
C E R U S A.
Ceru/d , in’t Franfch Cerufe, in’t Nederduitfch
Loodwit, is een lood, dat door den damp van
azyn doordrongen , uitgezet, half ontbonden ,
en in eene zeer witte, zware en brooze ftoffe
verandert is. Als men dit Loodwit maken wil,
flaet men het lood tot dunne en fyne platen,
die men oprolt en op kleene Hokjes fchikt ,
welke in groote aerde potten tegengehouden
worden, zoodat het lood daerin hangen blyft;
men giet azyn op den bodem van de potten, en'
als zy vervult zyn met gerold lood, ftoptmen
ze wel toe, en plaetft ze in mift, of eenige naeft
bykomende warmte, opdat de azyn warm ge-
worden zynde eenen damp geve, die de ftoffe
OH-
C E.
C E.
ongevoelig doordringt en verdunt. Nadat deze
potten ten minfte eene maend in de mirt geble-
ven zyn , liaelt men ze ’er uit, en die geopent
hebbende, vind men alle de bladen lood veran-
dert in eene witte en breekbare (toffe, die men
Loodwit noemt; men breekt deze bladen in (tuk-
ken; de Schilders gebruiken ze*: .men moet ze
kiezen, die dun, fchoon, zuiver, vanbuitenen
van binnen heel wit zyn.
Men wryft dit Loodwit op den porphyrfteen
met een weinig waters , en maekt’ereen deeg
van, dat men in vormen tot kleene fpitswyze
brooden maekt, welke men droogen laet om te
vervoeren; de Werklieden winden ze altyd in
blaeuw papierliever dan in ander, om het Lood-
wit witter te doen fchynen.
Met befte , zuiverde en witfte word ons uit
Venetien gcbrngt; dat uitHoljand en Engeland
komt , is vermengt met eene foort’ van kryt of
mergel, gelyk de Heer Pomet heeft aengemerkt.
Men moet’t Loodwit verkiezen in geheele broo-
den of groote (tukken, zeer wit, droog, zacht
in’t aenraken, en broos; het is eigentlyk een
lood, dat met de punten van den azyn bezwan-
gert is.
Het is opdroogende, verkoelende, ontbinden-
de , en word onder zalven enpleifters gebruikt.
Ccrufa vel Ceruffa, Grzce x.egSorrx, axygit, Certi,
omdat het Loodwit de zoetheit en witheit van
Wit Wafch Leeft.
C E R V U S.
C ervus , in’t Franfch Ccrf , in’t Nederduitfch
Hen , is een gehorend en viervoetig gedierte ,
dat zoo groot als een kleen paerd , zeer leven-
dig, fnelloopende , wild, zeer lang levende,
en met ros of roodachtig hair bedekt is ; het
voorde gedeelte van zynen kop is plat; zyne
horens zyn groot, lang, takkig, fterk, hard, en
üevig; men noemt ze het gewigt of de kroon
van een Hert; het bedient ’er zich van tot ver-
wering’; zyne ooren zyn kleen, de hals lang,
de ftaert kort, de voetên gefpleten ; het ont-’
houd zich inboftchen, en leeft van planten ,
vruchten , (langen en andere kleene dieren ;
men zegt, dat het eenige eeuwen achtereen leeft;
zyn vleefch is goed om te eten , als het maer
jong gedoodt is, en yoor dat het bronzig of rit-
zig is.geweeft.
Het Hert legt jaerlyks zyne horens af, om-
trent de maend April , en dan ziet men het
naeuwlyks te voorfchyn komen; het houd zich
gefloten in de braembofl'chen , als belchaemt
dat het zyne verwering en verfiering verloren
heelt, tot dat de nieuwe horens uitgebot zyn,
en de piaets van.de eerfte ingenomen hebben»
l7f
Deze horens, terwyl dat ze groeijen , zyn na-
tuurlyk om wonden of bedekt^met een dik en
leerachtig vel voorzien van kort, graeuw, dicht
gefloten hair of dons, en hunne eindens zyn
rondachtig. De frifte Herten fchieten hunne
horens rafter dan de andere, en zyn grooteren
fterker ; indien men ze affnyd, terwyl ze noch
teêr en met hun vel bedekt zyn , ftorten zy veel
bloeds uit. Deze horens tot hunne volkomen
grootte zynde, worden overal hard en beenach-
tig; doch de deelen , die allerlaetft de hardig-
heit krygen, zyn de eindens of uiterftens. Het
ruig vel, dan geen voedfel meer krygende, ver-
droogt, raekt los, en valt af by (tukken , la-
tende de horens bloot, effen, glad, verfchei-
dentlyk gekleurt , en hunne uiteindens niet meer
omwonden zynde worden fpitfer. Indien dit vel
niet ras genoeg losraekt, heeft het Hert de ge-
woonte zyne horens tegens fteenen of boomen te
wryven, om’er zich van te ontladen.
Het wyfje , in ’t Latyn Cerva, in ’t Franfch
Bickc , en in’t Nederduitfch Hinde genaemt is
zoo groot als het Herr, maer heeft geene horens
op denkop; hethair is roodachtig; zyheefteeu
fcherp gezicht , en loopt met groote fnelhcit,
en begint te bronften even als het Hert omtrent
de maenden Augiiftus en September; zy draegt
agt maenden haer jong, en krygt ’er t’elkens
maer een; men maekt haer ligter tam dan het
Hert.
Men ziet in Indië naer den kant van Batavia,
kleene Hinden, die nooit hooger opgroeijen dan
een kleene hond; hare beenen zyn niet dikker
dan de pink van een kind, en hare pooten zoo
groot als eene middelmatige boon , van gedaente
als de voet van eene gemeene Hinde, en graeuw
van kleur’. Deze kleene Hinden zyn zoo wild,
dat ze, als zy gevangen zyn, in eene gedurige
ongeruftheit en beweginge zyn; men kan ze niet
tam maken, en zy derven by gebrek van voedfel
te nemen.
Het jong van bet Hert, en Hinde word in ’t
La'yn Hinnulus, en in’t Franfch Faon of Fan t u Cerf noemt ; het is een
halve pink lang , een nagel breed , plat, dun,
doorgaens driekantig , en wit ; het word in ver-
fcheide Artzenybereidingen gebruikt ; men
moet het liever kleen als groot kiezen , om-
dat men in zyne plaetle het been van een
Olfehert verkoopt , dat ’cr niet van verfchilt ,
als dat het grooter is. Dit been is in een leven-
dig Hert niet dan kraekbeen, doch word in kor-
ten tyd hard , als het dier dood is. Het word
hartflerkende geoordeelt , wederflaet het ver-
gift, en fluit de bloedfpouwingen.
Het hielbeen van ’tHert, tot het gewigt van
eene drachma in poeder gebruikt , is goedvöor
der. roodeloop.
Het merg van ’t Hert is geelachtig naer’t wit
trekkende, men gebruikt het uitwendig in vlie-
gende jigtpynen, heupjigt, beenbreuken, om
de zenuwen te verflerken, en om te ontbin-
den.
Het vet of fineer van ’t Hert is zachtmakende
goed voor de zenuwen, en ontbindende.
Het bloed van ’t Hert in de zonne gedroogt
kan bewaen worden; het is zweetdry vende en
ontbindende; men kan het gebruiken in’t zyd-
wee en jigt. De gift is van eene halve fcrupel tot
eene drachma.
Het teellid van het Hert gedroogt en tot poe-
der gebragt, is goed om het zaed te verwek-
ken; de gift is van eene halve fcrupel tot eene
drachma.
De blaes van het Hert uitwendig gelegt is goed
voor den daeuwworm.
Cervus, rfxf'pa;. ccrnu , beten , omdat hetHert
groote horens heeft.
CERVUS VOL A NS.
Cervus volans.
Scarabaus cornutus.
Lucanus.
Scarabelapbiis.
Scarabaus bieornis.
In’t Franfch Cerf-volant.
Jn’t Nederduitfch Vliegend Hert.
Is eene foort van fchallebyter of Vlieg zoo
groot als eene , blinkend roodacncig of
C E.
purper, dat op den kop twee getakte horens
draegt, van gedaente als die van een Hert, en
aen ’t einde zeer puntig; ?y dienen hem rot be-
fcherming’; want als men hem vangt, nypthy
den vinger, indien hydien vatten kan, tiiffchen
de twee punten van zyne horens , die als nyp-
tangen zyn gemaeiu,zoodanig,dat hy’er het bloed
mei groote pyn’ doet ufkomen. Daer zyn ver-
fcheide foorten van Vliegende Herten , dieniet
alleen in grootte, maer ook in getal van hun-
ne horens verfchillen ; want men vind ’er
fommige, die maer eenen krommen horen heb-
ben op’t midden van den kop; de eene en de
andere bevatten veel vlug zout en olie.
Men acht ze goed om de fluipen enpynender
zenuwen te (lillen, als ze gekneull of gekookt
in eene daer toe bekwame zaive of olie ’er
op gelegt worden ; men draegt deze tor le-
vendig bewondeh en aen den hals’ gehangen
als een halsdragt om de derdendaegfche koorts
te genezen , in den ryd van de huivering’ : men
hangt ookde horens om den hals der kinderen,
om te beletten dat ze niet in’t bed pillen; maer
men moet ganfeh geen’ llaet maken op deze
Draegmiddelen.
Cervus volans , omdat dit bloedeloos dier ho«
rens draegt, gelyk als die van een Hert, en om
dat het vliegt.
CETERACH.
Ceterach ojficinarum , C B.
AJplenium , five C eferacb, J B. Pit. Tour*
nefort.
Scoiopendrium , Cord. Hifi. vertint , Lob.
AJplenium , Dod.
Scoiopcndna , Ang. veray Trag.
In’t Franfch Ceterac , ou Vrave Scolopcndre.
In’t Nederduitfch Steenvaren , Miltkruid.
Is eene foort van Vrouwenhair, of eene plant,
welker bladers eenigermategelyken naerdievan
Boomvaren, maer ze zyn veel kleener, tot aen
hunne ribben ingefneden in vry ronde en golf-
wyze deelen; de rug is roodachtig, of geel ,
ruig, en bedekt met een fchubachtig (lof, tus-
fchen ’twelkde HeerTournefort door middel
van een vergrootglas heeft aengemerkt kleene
vruchtjes, of vliesachtige bolletjes op malkan-
der gehoopt , en yder voorzien met een fnoer-
tje van paiernofters , dat door zyne t’zatnen-
trekking deze vrucht doet opengaen in twee
deelen als eene zeepdoos, en eenige zeer kleene
ne zaden uitflorr. De wortel. is vezelig. Deze
plant
CE. C H.
C H,
plant groeft op ruwe en deenachtige plaetfen ,
«p de muren, vooral in warme landen, die van
Languedok noemen haer gemeenlyk berb* d au-
rade , dat is te zeggen, Verguld !(rmd , omdat de
zon daer op fchynende, het eene goude kleur
fchynt te hebben; zy bevat veel olie en wezent-
lyk zout, en weinige waterdeelen in zich.
Zy is goed voor de bord , en openende ;
men gebruikt haer voor de bord- en miitziek-
tens.
Ceteracb is een Arabifche naem.
Ajplenium komt van’t Latyn fplen , dat de milt
beteekent; men heeft dezen naem aen Ceteracb
gegeven, omdat het goed is voor de ziektens
der milt.
Scolcpendtium , vel Scolopendria , omdat ’t blad
van deze plant’ door zyne gedaente en in-
fnydingeu het lichaem en pooren verbeeld van
een bloedeloos diertje Scolopenira genaemt.
CEVADILLA.
Cevadilla, ftvc Hordeolum , Monard. & Frac. in
’t Franfch petite orge , is een zaed van Nieuw
Spanje, dat de gedaente van Gerd heeft, maer
dat niet grooter is dan Lynzaed ; het groeit aen
een gewas, dat eene air draegt als die van Gerd.
Men vind het niet inVrankryk.
Het word uitermate inetende en brandende
geoordeelt; men gebruikt het nooit inwendig,
maer men legt het in poeder op vuile en dui-
dende zweren , om het welige vleefch te verte-
ren, en op deblen, die door ’t koud vuur zyn
aengetad; het doet dezelve uitwerking als de
Sublimaet , men verzacht hetmet’tin Weegbree-
wuter te ontdoen.
CHAA.
C haa, feu Tcha, is eene foort van Japanfche
Thee , of een blad gelyk de gemeene Thee ,
maer kleener, aengenamer van fmaek, en reuk,
helderer groen van kleur’, naer ’t geel trekken-
de. Zy wad aen een kleen boompje , zoo groot
als een Kruis- of Aelbeziëboom , dat men met
vlyt in Japan aenkweekt; men laetze droogen
en zend ze ons over.
Men moet de Chaa verkiezen in kleene blaed-
jes verfch overgebragt, wel gedroogt , groen
van kleur’ , van een’ goeden reuk en fmaek ,
trekkende naer dien van de Violen; men moet
ze bewaren in dicht gedopte glaze flelïchen ,
uit vreeze, dat zy hare kracht verlieze , en
een gedeelte van haren reuk vervliege. Men
noemt ze oneigentlyk de bloem van Thee ; zy
*7f
heeft veel half fyne olie en vlug of wezentlyk
zout in zich.
Men laet omtrent een half uur of langer eene
vingergreep van dit kleene blad trekken met
omtrent een pond heel heet water in eene toege-
dekte pott’; het geeft eene geelachtige vervv,
trekkende naer ’t groen , van fmaek als violen;
men doet’er een weinig fuiker by , en drinkt dit
vocht zoo heet ais doenlyk is. Men neemt ’er
vier of vyf oneen van in.
Het zuivert het bloed, verzacht en verderkt
de bord, zet de dampen neder, verwekt vro-
lykheit , verlevendigt de geeden met ze zacht-
jes te bewegen , en belet de flaperigheit.
C H A G R I N.
* Chagrin , of Chagrain, in ’t Nederduitfch Se-
grynletr , is de huid van ’t onderde van den rug
en billen van eene foort’ van Ezel, ofMuilezel,
die zeer gemeen in Turkyen en Polen is, waer
van men zich bedient om de reiduigen te dragen,
gelyk men inVrankryk de Muilezels gebruikt;
als dit dier dood is , febeid men de huid van zyn
achterde af, en zuivert ze van ’t liair , en
wafchtzeals alle andere huiden , en terwyl zy
nog zacht en verfch is,befprengt men ze met mos-
taerdzaed; men fpreid ze in de lucht uit, en
laet ze daer aen eenige dagen lang blootgedelt,
dan word ze weggenomen, en gelooit : deze
huid is zeer hard, wanneer zy droog is, maer
indien men ze zacht maken wil , moet men ze
maer eenigen tydin’t water laten weeken.
Daer zyn twee foorten van Segrynleer, een
graeuw, dat meed geacht is, en een wit en vuil;
men moet het verkiezen in fchoone, groote ,
gelyke huiden, met kleene ronde, welgemaekte
en gelyke greinen , mirid vervult met fpiegels
of blinkende en gladde plaetfen , die niet ge-
korrelt zyn; de bede komen uit Turkyen; men
geeft ze door’t verwen zoodanig eene kleur als
men wil; men gebruikt haeromboeken, kasjes,
inktkokers en zakuurwerken te bekleeden.
Het is waerfchynlyk dat het modaerdzaed ,
’t welk men tot de bereiding van Segreinleer ge-
bruikt, ’t zelve doordringt, terwyl het nog
teer en zacht is , en dat het door zyn fcherp ge-
deelte toebrengt om het korrelachtig te doen wor-
den : men kan ook gelooven , dar. de fpiegels ,
die’er in gevonden worden, plaetfen zyn, waer
op het modaerdzaed niet welgelegt isgeweed,
en geenen genoegzamen irtdruk heeft gemaekt»
* Zie PI. VI.Fig.13.
CHAk
C H.
176 C H.
CHALCE DONIUS.
Cbalcedonius , vel Charcedomus.
In’t Franfch Calccdoine.
In’t Nederduitfch Kale edonyft een.
Is eene foort van Onyx, of een kofrelyke
Steen van verfchillende grootte , gelykende
naer den Sardonix, maer witter , blinkende en
doorfchynende.
Daer zyn twee algemeene foorten, eeneOos-
terfche, en eene Europeefclie : de Ooflerfche is
de hardde , fchoonfte, en meeflgeachte , voor-
namentlyk die , waerin zich eene zekere ver-
warde mengeling van blaeuw, wit, geel , en
rood vertoont, die zeer aengenaem voor’t ge-
zicht is, en die tegen de zon gelegen eene
regenboogskleur doet weêromdniten : hykomt
voort in het gebergte van Indiè'.
De Europeefclie is fchoon, blinkende, doch
zoo hard nier als de Oodcrfche, en donkerer
wit van kleur’: men vind hem in verfcheide
plaetfen van Duitfchland en Vlaanderen, dicht
by Leuven en Brufïel.
De Kalcedonydeen was by de Ouden in groo-
te achting’ : zy maekten’er kleene vaten van,
en gebruikten hem in de fchoonde fieraden van
hunne gebouwen. De Koning Salomon gebruik-
te’er veel van tot den prachtigen Tempel , dien
hy tejerufalem deed bouwen; en de lloomfche
Keizers zochten dezen deen op als eene zeld-
zame en dierbare doffe. Hy is zedert vele eeu-
wen gemeener geworden , nadat men hem in
Europa ontdekt heeft; doch de Oodcrfche is
altyd zeer raer.
Men fchryft aen den Kalcedonydeen de kracht
toe van de gal te verteren, de droefgeedigheit
teverdryven, maer deze kracht bedaet niet dan
in de inbeeldinge; zyne genezende hoedanig-
heit bedaet in het alkali, als hy op den por-
phyrdeen fyn gewreven word : hy verzacht het
al te geweldige zuur van de maeg’ en andere
ingewanden; hy fluit de bloedlozingen enbuik-
loopen ; de gift is van eene hal ve fcrupel tot eene
drachma; hy is niet veel in gebruik.
Dees deen heeft zynen naetn gekregen van
'•Chalcide, waervandaen hyeertyds in de andere
landen overgezonden werd.
C H A L C I T I S.
Chalcitis.
Iti’t Tranfch Calcite , of Colchot ar naturel.
Is een koperrood, dat natuurlyk door onder-
aerdfche vuren verkalkt, en in deenachtige, vry
groote, roode dokken verandert is, diefomtyds
van binnen met gele en een weinig blinkende
aderen doorloopen zyn. Men vind het in de Ko-
permynen, en het deelt van binnen mede van
dit metael : het kan door ’t vuur gelmolten wor-
den , en word ons fomtyds uit Duitfchland en
Zweden gebragt; maeris doorgaens in Vrankryk
zeer zeldzaem.
Men moet het kiezen in fchoone dukken van
buiten donkerrood , die doorgebroken de kleur
van een weinig blinkend koper hebben , van
ftnaek als Vitriool, en die ligfelyk in ’t water
fmelien.
De Chalcitis is afvegende, en zeer t’zamen-
trekkende; ze fluit de bloedlozingen, en word
uit- en inwendig gebruikt ; ze komt onder de
bereiding van de Theriakel; maer dewyl men
ze niet heel gemeen vind, neemt men in hare
plaetfe de door kundgemaekte Colchotaf, of
Doodekop, die een groen koperrood is , tot
roodheit verkalkt.
Chalcitis a^aXy'oi, as, omdat deze bergdoffe veel
vau het koper mededeelt.
CHALYBS.
Cbalybs.
ln’t Franfch Ac/er.
ln’t Nederduitfch S tael.
Iseenyzer, dat harder, meer in eengedrot).
gen, zachter en gladder geroaekt is door de ver-
kalking en de harding. Om het te maken , legt
men het Yzer by lagen op malkander met de
klaeuwen van dieren in vuurovens , die met
voorctachr dicht by de mynen zyn getnaekt ; men
Iegt’er vuur onder, en als het metael zacht ge'
worden of bynaer gefmolten is , doopt men het
in koud water, opdat de luchtgaetjes ofporiën,
die door de werkingwan ’t vuur geopent waren,
fchielyk gefloten worden : men herhaelt ver-
-fcheidemalen deze verkalking en harding.
De klaeuwen van de dieren brengen door het
branden met ’t yzer twee uitwerkingen voort:
de eerde is, dat zydevluglle, zoutfle en meefl-
uitgezette deelenvan’t metael doen vervliegen;
de tweede is, -dat een gedeelte van ’t vlugge zout,
waerin ede de klaeuwen natuurlyk bezwangert
zyn , zich in de luchtgaetjes van het yzer in-
dringt; want dewyl dit zout door de verkalking
al ka fyn is geworden , verflind en vernielt het
de punten van hec koperroodig en zuur zout ,
C H.
C H.
cht in ’t yzer overgebleven is , zoodat de be-
weging van dit zout vermindert zynde,liet metael
zicïi zooveel niet meer uitzet, ’t welkeenigzins
dient om aen het ftn el eene goede hoedanigheit te
geven: maer de voornaemfte, die het krygt ,
komt van de harding’ ten rechten tydegefchiedt.
Men rnaekt het ftael in verfcheide plaetfen van
V rankryk, Italië-, Piémont, Hongaryen: maer
het belle word bereidt in Duitfchland in eene
Stad Kernent genaemt: de werklieden noemen,
het by bederving Acier de Carme , cr acitr a la
doublé marqué. Het word doorgaens in vierkante
ftukken ot' Haven overgebragt; het moet breek-
baer, fyn van korrel en wit zyn.
Het Stael heeft in zyne uitwerkingen eene
groote overeenkom!! met den zeildeen, en^mcn
ziet, dat het fomtyds verandert word in een’ vol-
raae’kten Zeildeen : indien men het Stael gemak-
lyk zacht maken wil, moet men ’er menl'chen-
drek om doen, en’talzoo in’t vuur laten verkal-
k^Het vylfel van Stael is goed om de verdop-
pingen weg te nemen , voor de geelzucht, en
ziektens der milt; de gilt is van eene fciupel
tot eene drachma; het word ook gebruikt om
te verwen. .
Het water, waerin men gloeijend Stael heelt
uitgedooft, word dqua Cbalybeata genaemt, dat
t’zamentrekkende , en goed voor de buikloo-
pen is. ,
Chalybs is een naein , genomen van een zeirer
"Volk van Poluus , dat men eertyds Chalybes
noemde, en in’t byzonder werkte om het yzer
uit de mynen te halen, te bereiden, ot te zui-
veren; dit is’t, waervan Virgilius fpreekt
India mittit ebur , molles [na tbuia Subai
At Chalybes nndi ferntm.
Dit volk woonde omtrent Thermodoontes ,
en men meent, dat het naderhand C baldcei gc.
naemt is.
CHAM£BALANUS.
Chamabalams , Dod. Gal.
L atyrus arvenfis rcpens tuberofus , C. B. Pit.
Tournefort.
Panis por anus , Lonic.
Terra glandes , Dod Adv.
, Cba.rnabdla.niit leguminofa, J.B. _ _ .
Órmtbogaluen purpureutn , Cord. in Diofc.
Glandes terreflres , Cluf. Pan.
Aracbidna , Theophralti, Colum.
In’t Fraufch Veffe Sauvage.
In’t Ned-rduitfch Aardakers , Aerdnoten ,
Muizen met jlaerten .
ï>7
Is eene foort vanWikken , of eene plant, die
verfcheide zwakke delen fchiet , omtrent an-
derhalf voet lang, takkig, kruipende, en op
den grond liggende , platachtig en als gebla-
dert, in de lengte met eene ribbe als een ezels-
rug verheven. De bladers zyn als die van Wik-
ken , twee aen twee regt tegen malkander over
geplaetd op een’ deel, die door een klaeuwier-
tje eindigt; de bloemen zyn als die van peul-
vruchten, purperen riekende; als zy afgeval-
len zyn, vertoonen zich in hare plaetfe dunne
en fmalle peulen, bedaende uit twee fchellen,
die eenige bynaer langronde zaden in zich flui-
ten ; de wortels zyn bolachtig op de wyze van
eikels, vadgehecht aen zeer lange vezelen, en
zyn vol wit en zoet merg, dat goed om te eten
is. Zy groeit op de kanten der wegen.
De wortel is goed om debuikloopen en bloecl-
lozingen te fluiten, als zy gegeten ofineenaf»
ziedfel of poeder ingenomen word.
Chamnbaiar.us , is een naem t’zamcngeftelt vau
’t Griekfche £<*,««< , terra , v 5 , glans,
nlsofmen zeide nerdaper oïAtrdeïhel, want de wor-
tels van deze plant’ hebben de gedaeute Van
een’ aker of eikel.
CH AMIBATUS.
Chamabatm , five rubus idaus alter , Trag.
Kubus idaus lavir, C. B. Pit. Tournef.
Kubus idaus non fpinojus , J.B.
Fatbus hircinus , Tabern. Icon.
In’t Franfch Konce fans epines.
In’t Nederduitfch Braembeziën.
Is eene foort van Braem of een kleene hce*
der , die verfcheide delen fchiet, twee of drie
voeten hoog, voorzien met bladeren gelyk die
van den Framboifeboom , welke van agteren
witachtig en wolligzyn; debloemen bedaen uit
vyf rooswyze gefchikte blaedjes ; als zy zyn af-
geval! en, vertoont zich eene ovale roode vrucht,
zoo grooc als eene Aerdbei , bedaende uit ver-
fcheide beziën volzuur fap, fpitswyze by mal-
kander gehoopt op een’ moederkoek, en yder
in zich fluitende een langwerpig zaed. Deze
plant groeit op bergachtige plaetfen.
De toppen en vruchten zyn afvegende, t’za-
mtntrekkende, en goed in gorgeldranken.
Charn&batus , a xct/aai , humilis , v /3«rs{, rulusl
alsofmen zeide Lage of Kfttnt Braem.
Z
C H A-
i7S C H.
CHAMiECERASUS.
Chamacerafus , Caft.
Cbameecerafus Alpigena, Lob. Icon.
Chatnacerafus Alpina f nicht rubrn gemino duo -
bus punttis notato , C B. Pit. Tournefort.
Cbamacerafus Gefneri , vel Cbamrepericlyme-
non quoddam Alpinum , J. B.
[Periclymenum rechim vel tnas , Gefn.
Xylojleum alter um , Dod.
LAftf ƒ ckj «o//ra , -uw/go Frangula , Lugd.
In’t Nederduitfch Kleene of Lage Kerf eboom.
Is een kleene heed-er, die anderhalf of twee
"voeten hoog opfchiet; de takken zyn houtig,
"bros, bedekt met een’ witachtigen baft’ , vol
wit merg: de bladers zyn als die van Kamper-
foelje of Hondskerfen , maer grooter, breeder,
harder, minder groen, puntig, ruig, voornament-
lyk van onderen , en regt tegen malkander over
geplaetd: de bloemen groeijen twee aen twee
op een voetdeeltje , dat uit den oorfprong’ der
bladeren voortkomt. Zy zyn kleen, wit, als eene
pyp wyd oper.daende , en in twee tippen ge-
lheden, yder onderdeuntdoor een’ kelkgelyk
als een kleene Granaetappel , die daerna eene
roode vrucht of bezie word , gelyk als eene
kleene kers , met twee flippen geteekent, en
met bitter fap van een’ viezen fmaek , en ee-
ltige platachtige en bynaer ovale witte zaden
vervult. Dees heeder groeit op bergachtige
plaetfen , als op het Alpifche en Pireneefche
Gebergte; de vruchten walken als de bloemen,
twee aen twee op eenen Heel vadgehecht.
Zy hebben veel wezentlyk en vad zout en olie
in zich.
Zy doen braken , indien men ’er vier of
vyf van inflikt; zy zyn ook buikzuiverende.
Cham&cerafus a xct/*.*) * bumilis ey cerafus , alsof
men zeidc Lage of /(leent /(erfeboom.
CHAMiEDRYS.
Chamredrys major repens , C. B. Dod. Pit.
Tournef.
Cbartuedrys vulgo vera exi [liman da , J. B.
Qitercula calamandrina > Schrodcri.
Trijjago , Matth.
Trixago , Caft.
lift Franfch Gemandrée , of petitCbene.
C H.
* Is eene kleenelage plant, die verfclieide dunne
roodachtige en wollige delen omtrent een half
voet hoog fchiet; de bladers zyn kleen , by
tuflchenwydtens twee aen twee bynaer regt tegen
malkander over gefchikt , langwerpig , vad ,
ruig^ getandt als die van den Eikenboom , bit-
ter, wat fcherp en fpeceryachtig van fmaek;
de bloemen walken aen den oorfprong’ der bla-
deren langs de delen, en zyn purper van kleur’"
en aengenaem van reuk; yder van haer is eene
pyp, die van boven by wyze van een’ bek wyd
open flaet. Als deze bloem is afgevallen , vol-
gen’er vierbynaer ronde zaden , gefloten in een
zaedkasje , dat aen de bloeme voor een’ kelk’
gedient heeft: de wortels zyn kleen, houtig,
en vezelachtig. Deze plant groeit op onbebouw-
de , fleen- en bergachtige plaetfen >,zy heeft veel
wezentlyk en vlug zout, en olie in zich.
Zy is infnydcnde , openend^, zweetdryven-
de, wondheelende , en diendig tegen de jigt ;
zy neemt de verdoppingen weg, en verwekt de
maenddonden, verderkt de gewrichten, zuivert
de oude verzweringen. Men gebruikt haer uit-
en inwendig.
Chamxdry; , a cc) , kumilis , c ipiif, quercus
alsof men zeide Lage oï LQctne Eikenboom, want de
bladers van Chamtedrys gelyken naer die vaa
den Eikenboom.
CH AMiELEA.
Chamalea , Doel. C. B.
Cha?n ’t welk de Verwers gebruiken.
Men laet eene groote meenigte Scharlaketl-
Belfen droogen tot gebruik in de Geneeskunde,
en voor de Verweren; men moet die van Mont-
pellier boven die van Portugael ftellen , omdat
ze grooter, en levendiger van kleur’ zyn; en
men moet de verfche, geheele, volfte en zwa-
re verkiezen.. De rype en eerftgeplukte Schar-
laken-Beffen hebben veel olie en zout, dat ten
deele vlug , en ten deele vaft is , in zich.
Zy zyn hartfterkende , opdroogende , t’za-
mentrekkende , verfterken demaeg, herftellen
de vervallen krachten, beletten het miskra-
men ; zy worden doorgaens droog en in poeder
gebruikt; maer het zoude veel beter wezen ,
dat men zich van de Syroop of Confeftio Air
kermes bediende, nademael.deze doppen in het
droogen hunne befte kracht verloren hebben.
De eikel van den heefter is t’zamentrekken-
de , en goed voor ’t windkolyk, tot een vier-
dendeelloots in poeder gebruikt.
C hermtt of rQrmts , is een Arabifche naem.
C«f in, a zcKxtf , granum.
C H I B O U GUMMI.
Chiboti Gummi , in’t Franfch Gtmme de Gommter ,
is eene Witte Gom of Harft, geiyk als de Witte
Wierook, maer zoo ftinkende niet; zy druipt
in overvloed uit een’ grooten boom’, in de Ei-
landen van Amerika, Gommier genaemt, wegens
de groote meenigte van Gom, die hy uitwerpt;
zyn hout is hard en wit, de biaders gelyken
naer die van den Lauwrierboom , maerzyn veel
grooter. De bloemen zyn kleen, wit, boven
op de takken by bosjes gefchikt; zyne vrucht
is zoo groot als eene olyftbynaer driekantig, glad,
in’t begin groen , daerna donkerrood ; het merg
ismalfeh, en vol klevende en witachtige harft.
Deze Gom word ons gebrr.gt in vaetjes , en ge-
wonden in groote en breede bladeren, die aen
een’ grooten boom’ waden Cachibou genaemt,
die in het land groeit. Hier van daen is de
naem van de Gom gekomen. De Amerikanen
en Wilden gebruiken deze biaders tot verfchei-
de werken, en vooral om ze te leggen in hunne
1'pecerykorven , om te beletten, dat’er de lucht
dooidringe. Zy branden fomryds deze Gom
in plaetfe van olie.
Sommige Kooplieden, die bedriegers zyn ,
verkoopen deze Gom voor de Gom Elemi ,
andere voor de Gom Animé, andere voor de
Gom Tacamahaca; maer men kan zich gemak-
lyk wachten voor dit bedrog, als men ze maer
ec-nigzins kent.
De Gom Chibou, is zeer goed voor de gra-
veelpynen , ’t graveel , den roodenloop ,
bloedvloeden , als men ze als de terpentyn
in
C H.
in een bolus of brokje meteen’ lepel’ vol water
inneemt. De gift is van eene halve fcrupel tot
eene drachma; men gebruikt ze ook uitwendig om
te verzachten, te ontbinden, en de zenuwen te
verfterken.
De bladers van den Gomboom zyn wondhee-
lende. Men vind in Guadeloupe nog eene an-
dere foort van Gomboom , Rovde Gomboom ge-
naerat ; dees is een boom , wiens hout' têer
en witachtig is, bekleedt met een’ dikken en
groenachtigen baft’, bedekt met eene dunne of
zeer fyne rosachtige fchelle, die’er ligt kan af-
gelcheiden worden; de takken zyn uitgeftrekt*
bynaer als die van onze groote Pynboomen ,
dragende boven aen boswyze gefchikte bladers
van gedaente als die van den Eflchenboom ,
maer wat breeder, glad, niet getandt , en don-
kergroen van kleur’; de bloemen wallen by bos-
jes boven op de takken , en zyn kleen en wit,
waerop vleezige vruchten volgen , gelyk als
pimpernoten, donkerrood van kleur’, en vol
malfch, harda-chtig , lymig en witachtig merg,
in wiens midden een harde Heen is, die aen de zy-
den wat gedrongen, en bynaer zoo groot is als een
korrel van Turkfch koren ; dees boom geeft
door de inkervingen, die men’erin maekt, eene
vloeibare harft gelyk als terpentyn; hy groeit
op alle eilanden van Amerika, maer vooral op
drooge en dorre plaetfen; en fs minder geacht
dan de Witte Gomboom ; zyn hout is niet heel
duurzaem, maer verrot fchielyk ; zyne harftheeft
dezelve krachten als de terpentyn.
De Vader Plumier meent, dat de Gomboo-
men , waervan gefproken is , niet verfchillen
van onze Denneboomen , als in de gedaente
der bloemen , die zonder helrafty Itjes zyn.
CHINA RADIX.
China radix.
Chinna.
C ina.
Clnna.
In’t Franfch Efquine.
Is een wortel doorgaens zoo dik als de voor-
hand van een kleen kind, eene hand lang, ge-
draeit, knobbelig, van buiten roodachtig, van
binnen vleefchverwig , zonder reuk of fmaek ;
hy word ons gedroogt uit Ooftindië gebragt,
en groeit in China , fchietende doornachti-
ge Helen , die voortkruipen en zich aen de
naeftbyilaende boomen vafthechten; de bladers
zyn groot , groen , en van gedaente als een
hart.
CH. s8r
Men moet den wortel van China verkiezen
welgevoedt, zwaer, valt, roodachtig, en zorg
dragen, dat hy niet wormftekig zy; wam de wor-
men’er dikwils inkomen; hy heeft veel olie en
wezentlyk zout in zich.
Hy is zweetdryvende , opdroogende , pis-
dryvende, een weinig t’zamentrekkende ; mea
gebruikt hem doorgaens in eenafziedfel, enfom-
tyds in poeder.
Dees wortel heeft den naem van China be-
houden, waervandaen hy komt.
C H I V E F.
C hivef, Theveti, Lugd. is eene foort van In-
diaenfehen Vygeboom , die in’t Eiland Zipnngu
groeit, en ronde zeer groene bladers draegt ,
van grootte en gedaente als eene franfche gou-
de kroon; de vrucht is zoo groot als een groo-
te meloen , faifraengeel , zeer aengenaem van
fmaek, eii in den mond’ fmeltende; zy bevat za-
den gelyk als die van onze Komkommeren.
Deze vrucht is bevochtigende, verkoelende,
hartflerkende , en goed voor de borft.
Chivef beteekent in deSyrifche tael’ een’Vy*
geboom.
C H L O R I S.
C kloris fu Tringillx viridis , (j Jonft. ) is eene
foort van Vink , of een kleene vogel zoo groot
als een Leeuwerk, nu eens groen, dan geel ;
hy leeft van wormen, radys- en diftelzaed ; zyn
gekweel is aengenaem; hy heeft veel vlugzout
en olie in zich.
Men oordeelt hem goed voor de vallende
ziekte , als hy gegeten of in vleefchnat ge-
bruikt word.
Chloris a xx'oy , herba virais , alsof men zeide.
Vogel zeo groen ah gras.
*
CHOCOLATUM.
Cbocolatim.
Chocolate.
Cholatl.
Succolata.
In’t Franfch Chocolat. '
In’t Nederduitfch C hokolaet.
Is een droog, hard, vry zwaer deeg, ge-
maekt tot kleene vierkante broodjes of tot rol-
len zoo dik als de voorhand of in ronde koek-
A a jes,
C H.
C H.
1 8-5
jes, fóodachtigbruin van kleur, aer.gehaem en
vervrolykende van reuk en fmaek. Dit deeg is
eene vermenging, waervan de Kakau ’t voor-
naemfte gedeelte uitmaekt ; wy zyn de uit-
vinding aen de Amerikanen verfchuldigt, die ze
aen de Chriftenen weinig tyds na de ontdekking
van hun land vertoonden ; maer men heeft ze
veel verbetert, cn de Chokolaet, die men in
Vrankryk maekt , is veel lekkerer, dan die zy
ons overzenden.
Om deChokolaet te maken moet men de grootfte
en bede Kakau nemen, die men groote Caraque
noemt;raen zal die in een bekken op het vuur een
weinig laten rooften,en gedurig omroeren, tot dat
de fchellen of baden van de pitten gemaklyk
afgaen. Men zal dezen grootden bad affchei-
den en wegwerpen , dan de gepelde pitten we-
der in ’t bekken doen en op nieuw laten roos-
ten , maer op een matig vuur, tot dat ze van
buiten wel gedroogt zyn , zonder gebrand te
rieken. Daerna zal men ze dampen in een’ heel
heeten vyfel , of men zal ze kneuzen en wry-
ven, gelyk de Indianen doen, met een’ yferen
roldok op een’ platten en heel harden deen ,
dien men warm geraaekt heeft, en waer onder
men nog een weinig vuur leggen zal , om dien
warmte houden; men zal volharden met de Ka-
kau te dampen of te wryven, tot dat ze wel tot
deegzy, en’er geene hardigheden of klonters
overblyven.
Men za! vier ponden van dit deeg wegen, en’t
wederom op den warmen deen leggen , en met
den zelven yzeren roldok drie ponden zuivere
fyn gepoederde fuiker daer onder mengen, dit
mengfel eenigen tyd lang wryven , tot dat de
fuiker wel gefmolten , en met de Kakau wel ge-
bonden zy, dan zal men.’er by doen een poe-
der bedaende uit agttien Banille fchellen, an-
derhalf drachma Kaneel, agt nagelen, twee grein
amber-grys, en een grein muskus: als men dit
alles wel ter degen onder een gemengt zal heb-
ben, moetmen het deegvanden deen afnemen,
en broodjes of koekjes maken van grootte en ge-
daente zoo als men wil ; daerna op een wit pa-
pier laten droogen of hard worden. Men moet de-
ze Chokalaet in doozen bewaren.
Men merke aen , dat het poeder van fpeceryen
niet als op het laetd ’er by gemengt moet wor-
den , als men eene naeuwe zamenbinding aen
het deeg gegeven heeft, en dat men het deeg
na deze vermenging niet altelang op den war-
men deen moet laten blyven , dewyl de vlugge
en geedige deelen van de fpeceryen , die hare
krachten lieflykhei t uitmaken, door de warmte
zouden vervliegen.
Men moet de Chokolaet kiezen verfch ge-
ïnaektj cn die de teekens, heeft , welke gezegt
zyn. Men neemt heel dikwils van deze berei-
dinge den Amber en Muskus af, omdat zy aen
de vrouwen de opdygingen veroorzaken: maer
daer komt in deze befchry ving zoo weinig van in,
datmen voor geene kwade uitwerkingen behoeft
te vreezen. Daerenboven geven’er deze fpece-
ryen eene groote aengenaemheit aen.
De meede voorfchriften van Chokolaet ver-
eifchen Indiaenfche Peper, enGengber, maer
deze fpeceryen, als al te fclierp zynde, beha-
gen den Franfchen niet; zy komen beter over-
een met dien der Spanjaerts , Duitfchers, en
Hollanders. De bede Chokolaet, die wy in
Vrankryk hebben, word teParys bereidt, en
men heeft nu ter tyd ganfeh geene groote ach-
ting voor die, welke uit Spanje en Amerika komt.
Men eet de Chokolaet in koekjes, en maekt
’er een’ lekkeren en voedzamen drank van op
de volgende wyze.
Giet jin eene Chokolaetkan eene pint of
twee pond heel klaer gemeen water , en zet
dat op ’t vuur, en als het kookt, mengt ’er
vier oneen bedeChokolaet.en even zooveeï poe-
jerfuiker onder; dekt de kan toe, en laet ’t
vocht omtrent een kwartieruurs zachtjes koken,
dat op ’t laetd omroerende met eert’ kerren-
dok, dien men in de Chokolaetkanne zal om-
draeijen. Neemt ze dan van ’t vuur af, en laet
het vocht nog een kwartieruurs daen weeken
en meuken; ’t welk men dan nog met den ker-
renftok om roert om het te doen fchuimen , en
dan in kopjes giet: men moet dat zoo heet drin-
ken als men ’t verdragen kan.
• De warmte, die deChokolaet geeft, is ge-
voeliger en duurt. langer dan die van de Koffy
komt, omdat de Chokolaet vetter en lymiger
zynde , zich dieper indrukt op de piaets ,
die zy raekt, en daer meer werking aen mede-
deelt.
Sommigen doen in den Chokolaetdrankeen,of
twee dooiers van verfche eijeren , opdat hy
beter fchuime, en voedzamer zy. Men gebruikt
ook heel dikwils melk in plaetfe van water tot
het zelve oogmerk.
De Chokolaet, op wat wyze zy ook gebruikt
word, is een goed hartflerkend middel om de
verloren krachten weder te bekomen , en de
kracht en flerkte op te wekken; zy weêrllaet de
kwaedaertigheit der vochten, verllerkt demaeg,
herfenen en andere levensdeelen , verzacht
de alte fcherpe weivochten , die uit de her-
fenen op de bord neerzakken , bevordert de
vertering , eu verdryft de dampen van den
wyn.
Chocolate , is een Indiaenfche naem ,■ t’zamen-
geftelt van Choco, fonus, geluid, en van Aty, aqua
water, omdat men den Chokolaetdrank met wa-
ter
C H.
C H.
ter bereid, en dat dekerrendok, dien men daer
inomdraeit, om het te doen fchuimen, eenkleen
geluid maekt.
Men zegt dat Chokolate by de Mexikanen toe-
bereiding beteekent.
CHONDRILLA.
Chondrïlla , Tnr.
Cbondrilla juncea vifcofa arvenjis rjua prima
Diofcoridit , C. B. Pit. Tournefort.
Cbondrilla juncea •viminea arvinfis, Tabern.
Icon.
Cbondrilla viminea, J B.
Cichorea procera , -vel 5. T rag.
Cicboreum fyfyeftre luteum , Dod.
In’t Franfch en in’tNeclerduitfch Condrille.
Is eene plant , die allereerftuit haren wortel’
grooce bladers fchiet, welke naerdie van Wilde
Cichorei gelyken , diep ingefneden , zonder
hair, en in ’t rond op den grond uitgefpreide
zyn; tuflchen deze verheft zich een deel drie
of vier voeten hoog, van onderen voorzien met
verfcheide kleene doornen, en verdeelt in vele
buigzame takken of roeden , die naekt zyn, of
'niet als eeuige fmalle bladers dragen, gelykdie
van gras : de bloemen groeijen aen dc eindens
der takken, als bosjes van gelehalvebloempjes,
onderlteunt door een’ kelk, die als eene lang-
ronde pyp gemaekt en in verfcheide deelen in-
gefneden is; zy worden gevolgt door langwer-
pige, en afchverwige zaden, yder voorzien
met een kuifje; de wortel is anderhalf of twee
voeten lang, ten minden een duim dik , met
een zeer lymig melkachtig fap van een’ zoeten
en ^anfch niet onaengenamen fmaek vervult.
V. y groeit in de velden, op de kanten der we-
gen, en bevat vele vvaterdeelen en olie, doch
matiglyk zout in zich.
Zy is bevochtigende, verzoetende, en ope-
nende.
Chondnlla, komt van’t Griekfche woord *«>(?«{,
klonter, dewyl de melk, die uit deze plant’ komt,
ligtelyk klontert.
C H O U A N.
* Cho'üan, is een kleen zaed vry welgelyken-
de naerZeverzaed, maer een weinig grooter en
ligter, geelachciggroen van kleur’ , een weinig
ziltig en zuurachtig van fmaek; zy groeit aen
* Zie PI. VII. Fig. 3.
187
eene lage vreemde plant’, opwelkèr toppen het
by kleene trosjes gefchikt is; men brengt ’t uit
de Levant.
Het word gebruikt om Karmyn te maken
C H O Y N E.
•
C hoyne , The vet* Ler. Cluf. is eene Amer(-
kaenfche vrucht , zoo groot als eene middel-
matige Kauwoerde , van gedaente als het ei
van een’ Struisvogel; debadishard; menmaekc
’cr bekertjes van, om drank*in te gieten. De-
ze vrucht groeit aen een’ boom’, wiens bladers
met die van den Lauwrierboom overeenkomen,
in een gewed van Amerika, Marpio genaemt;
zy is niet goed om te eten , noch word in de
Geneeskunde gebruikt.
CHRISTOPHORIANA.
ChriJIophoriana , Dod.
C bnfiopboriana vu /garis noflras racemofa &
rarnofa , Mor. Hifi. Pit. Tournef.
Napellus raccmofus , Lugd.
Aconitum racemofum , an AcleaPlinio , C. B.
Barba capri quibufdam , Ccf.
In’t Franfch Hcrbe de Saint Cbrijlopll ?.
Ir.’t Nederduitfch Sint Cbrijlojfelskruid.
Is eene plant, die dunne, teére , takkige de-
len fchiet, anderhalf oftwee voeten hoog: de
bladers zyn groot, breed, in verfcheide lang-
werpige deden verdeelt, puntig', opdekanten
getandt , en witachtiggroen van kleur’. De
bloemen waden op de toppen der takken , als
trosjes of airen gefchikt , bedaende yder uit
vier witte rooswyze gefchikte blaedjes. Afs
deze bloem is afgevallen, groeit in hare plaets’
eene zachte , eironde , en wat vleefchachtige
bezie , die onder ’t rypen zwart word , gelyk
de druif. Zy befluit twee ryen platte zaden ,
die op malkander geplaetd zyn; de wortel is
vry dik, en met eenige vezelen voorzien, van
buiten zwart, van binnen geel of als palmhout
van kleur’. Deze plant groeit in bergachtigs
bodchen.
Men kan haer gebruiken uitwendig om de
fchurft te genezen, en ’t ongedierte te dooden,
als eene doving’er opgelegt , of in eenige zalve
gemengt , maer men moet wel zorg dragen ,
dat ze niet inwendig gebruikt worde, want deze
plant is een vergift gelyk de gemeene Monuiks-
A a 2
C H.
Chrifiophoriana, a Chriflophoro , ChriftoffeH men
Vcet de reden niet, waerom deze plant Sint
Cnriftoffelskrutd genaemt word.
v
CHRYSANTHEMUM.
Chryjantbemum , Matth. Lac.
C hryfantbemum foliis matricaria , C. 13. Pit.
Tournef.
TinBorius flos 4. Tragi.
Cbryfantbe/nuni & Cbalcitis , Tabern. Icon.
C hryfantbemum fegetiun , Ger.
C hryfantbemum ma jus , folio valde laciniato ,
fiore croceoy J. B.
In’t Nederduitfch Vokelaer , Ge/e Ganze-
bloemen, JVoekelaer , Gulde Bloemen .
Is eene plant, die verfcheide Helen drie of
vier voeten hoog fchiet; de bladers zyn gelyk
als die van Moederkruid, ingefneden , teer,
van fmaek als moeskruiden? de bloem is rond,
gellraelt , bellaende uit eene groote meenigte van
bloempjes , gezoomt door eene vry groote ,
fchoone , fchitterende goudgele kroon , niet
onaengenaem van reuk, en door een’ fcliub-
achtigen kelk onderfteunt. Als deze bloem is
afgevallen, volgen daerop hoekige en geftreep-
te zaden. De wortel is houtig en met vezelen
omringt. Deze plant groeit inde velden , tus-
fchen ’t koren, in de weiden en moestuinen.
Zy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich.
Zy is afvegende , openende , wondheelen-
de.
Chryfantherr a xpi itrog, au rum , V flos,
alsof men zeide Vergulde Bloem ; want de bloem
van deze plant’ is geel en fchitterende als
CHRYSOSPLENIUM.
Cbryfofpleniitm , Tab.
Cbryjojplenium foliis amplioribus auricfilatis.
Pit. Tournefort.
Saxifraga aurea Dodor.rei, J. B.
Saxifraga rotmdifolia aurea, C. B.'
Hepatiea palujlris, Eyft.
Is eene kleene plant, die uit baren wortel’
vjei'fcheide rende, aende kanten getande,. ruige
bladers fchiet , gelyk als die van Hondsdraf,
vol fap , van een’ t’zamentrekkenden en bitte-
ren fmaek: tuflehen deze komen voort kleene
Üeeltjes ter hoogte van eene hand, doorgaens
C I.
verdeelt in twee of drie kleene hoekige takken,
die op hunne toppen kleene , fchoone , goud-
gele , glinlterende bloemen dragen , gelyk als
roosjes van vier Hukken. Deze bloemen wor-
den gevolgt van tweehorenige zaedkasjes, die
kleene, donkerroode of zwarte zaden influiten.
De wortels zyn lang, fomtyds vry dik, knob-
belig, kruipende, roodachtig wit , ligt te bre-
ken, en met dunne vezelen voorzien. Deze
plant groeit in moeraden , op de kanten van be-
ken en andere vochtige en fchaduwachtigeplaet-
fen: zy heeft vele waterdeelen , dóch middel-
matiglyk olie en wezentlyk zout in zich.
Zy heeft den fmaek en de krachten van Le-
verkruid , is openende en goed om de verftop-
pingen der lever en milt weg te nemen.
Qbryfofplenium , a%pvB-'o{, durum Zj c-stXïi , hen,
alsof men zeide, plantmcteenegoudgelebloeiu’
goed voor de milt.
C I C A D A.
Charta, in’t Franfch Cigale , in’t Nederduitfch
Krek/l, Sp'rïnkhaen , Huppelleren , is eene Vlieg ,
grooter dan een kever, op den rug blinkend-
zwart, aen den buik geelachtig ; ’t hoofd is
onmiddelyk vaft aen de fchouderen , de oogen
zyn zeergroot en verheven : zy fchynt geenen
mond te hebben, maer i#in zyne plaetfe voorzien
meteen wyd, driehoekig, vaft, inwendig verbor-
gen , en kaftanjebruin lichaem , dat hem tot
een’ fnuit, bek en tonge dient ; de vleugels zyn
dubbel, 1'choon , groot, dun, fyn , zilverver-
wig, vol aderen, en gefpikkelt; debovenftezyn
grooter dan de onderfte; zy zyn langer dan het
lichaem. Deze vlieg komt voort vaneenkleen
wormpje in warme landen , als Languedok en
Provence; men zegt, dat zy niet leeft als van
dendaeuw, dien zy met haren fnuit als met eene
fpons’ zuigt; zy maekt door haer gezang veel
gedruis , en heeft veel vlug. zout en olie in
zich.
Zy is openende , goed voor het kolyk , en
de ziektens der blaes’, men laet ze in poeder
innemen ; de gift is van agt tot vyftien grei-
nen.
De Oofterfchen eten de Krekels; daer zyn
domme, of die niet zingen, welke men meent,
dat de wyfjes zyn.
Charta quafl cito cadens , omdat deze vlieg niet
lang leeft. Of wel Charta a kik. ez , ex m w,
c amo , omdat zy bynaer altyd zingt.
CICER.
C 1 C E R.
Qiccr , Brunf. Matth.
Cicerfativum , C. B. Pit. Tournef.
Geer ar iet mum , Dod. J. B.
Cicer rubrum & album , Lon.
Cicer nigrum , Fuch.
In’t Franfch Pois Chicbe , of Pois beat.
In’t Nederduitfch C icers.
Ts eene plant, die verfcheide dunne, hou-
tige, harde, takkige Helen fchiet , die een wei-
nig ruig zyn , en ter zyden overhellen. De
bladers zyn kleen, ruig, op de kanten getandt,
en als by paren langs eene rib gefchikt. De
bloemen zyn kleen, als van peulvruchten, wit
of uit den rooden naer het purper trekkende ,
en onderffeunt door een’ kelk, van gedaente
als een kromhorentje. Als deze bloemen zyn
afgevallen, groeijen in hare plaetfe korte peu-
len , die naer blaesjes gelyken , en erweten in
zich fluiten zoo groot als gemeene erweten, en
ten naeffenby van gedaente als een ramskop ;
waervandaen ’t komt dat men deze plant Ciur
arictinum noemt ; de kleur van deze erweten is
rood, of ros, of zwart, of purper, of wit ;
de fmaek is als die van gemeene erweten. De
wortel is lang, dun, wit; men teelt deze plant
als andere erweten.
De Roode Cicers worden in de Genees-
kunde hooger geacht , dan die eene andere
kleur hebben , doch zy hebben alle dezelve
krachten: zy befluiten veel olie, vlug en we-
zentlyk zout in zich.
Zy zyn weekmakende , afvegende, openen-
de, goed voor den Heen, en het graveelkolyk,
als ze in een afziedfel gebruikt worden.
■ Alle Cicers gebrandt tot dat ze zwart zyn,
gepoedert , en in water gekookt^, hebben met
den Koffydrank zeer veel overeenkom!!: : wel is
waer , dat zy een’ zoo aengenamen reuk of
damp niet hebben, en de drank daer vaneen
weinig bitterer is ; maer deze bitterheit ver-
veelt ganfchelyk niet: men maekt dezen drank
aengenamer en fmakelyker, indien men even-
veel Cicers en Koffy daertoe gebruikt : de-
ze Cicers verminderen in’t branden ten minden
zoo veel als de Koffy.. 'Men kan zeggen , dat
onder al het koren ofde peulvruchten, die men
beproeft heeft om de Koffy naer te maken, ’er
geene geweeft is, die zoo wel geflaegt heeft als
deze: ik heb waergenomen , dat deCicers, die
uit Spanje komen , de Koffy in fmaek wat meer
naerby komen dan de andere , en haren fmaek
van Erweteü door het branden volkomener ver-
liezen.
C icer k yJxs 5 , rebur , fter’^e ; omdat men
meent dat de Cicers verfterken ; o! wel om-
dat zy de aerde ultpu: , waenn men ze ge-
zaeit heeft.
Poisbécu, alsof men zeide een enveet, die de
gedaente van een’ bék heeft; omdat deze er-
weet verheven is door een kleen bultje, dat de
gedaente van een’ bek heeft.
C I C H O R I U M.
Cichorium fylvejlre , J. B.
Cichorium fylvejlre , Jive ojficiciantm , C. B.
Pit. Tournef.
Intubum erraticum , Plinio.
Solfequium , Brunf.
Cicborea , Trag. Sylvejlris , Matth.
Cichorium fylvejlre pier is, Dod.
Seris fylvejiris picris , cichorium , Adv. Lols.
HyppocbcCris Dalechampii , Lugd.
Hieracium latifoliim , Ger. Icon.
In’t Franfch Cbicorée fauvage.
In’t Nederduitfch Cichorei.
Is eene plant, die lange bladers vóórtbreng^
welke doorgaens totaen de rib toe ingelneden,
en fomtyds geheel, of ligtjes gekertt, en een
weinig ruig zyn ; hare Helen zyn gedraeit, dik,
rond, ruig, iedig, takkig. De bloemen was-
fen langs de bovenfie takken, befiaende yder
uit verfcheide blaeuwe ruikerwyze gefchikte
blaedjes. Als deze bloem is afgevallen, word
’er een zaedkasje gevormt , dat uit den kelk’
komt, in zich (luitendehoekige , en witachtige
zaedjes. De wortel is lang, een vinger dik ,
en wit : de geheele plant is zeer vol melkach-
tig en bitter fap : zy groeit langs de wegen , op
onbebouwde plaetfen , en word ook in de ho-
ven geteelt. Zy heeft vele waterdeelen , olie en
wezentlyk zout in zich.
Zy is ópenende, afvegende, goed om de ver»
Hoppingen weg te nemen en het bloed te zuive-
ren ; zy word voornamentlyk gebruikt in de
ziektens van de lever.
Cichorium a invenio , omdat men deze
plant overal op de w'egen en in de hoven vind!
Seris, a ferere , zaeijen , picris, erixpii , bitter ,
alsof men zeide , plant, dit min unit , en die bit-
ter is.
A a 3 CD
C I C I N D E L A.
Cicindela.
Lampyris alata.
Cantoris nocliluca.
Nitidula.
In’t Franfch Ver luifant.
In’t Nederduitfch Bolworm, Glinjlerwonn ,
Vuureters, Nachtlichter. m
Is eene vlieg, zoo groot als eene Spaenfche
vlieg, die by nachc licht als een kleen ontdo-
ken kaersje: zy komt voort in de velden, bos-
fchen, in het koren, en in verfcheide andere plaet-
fen; zy vliegt niet dikwils : zy is eene foort
van Pbosfhorus , en heeft veel vlug zout in
zich.
Men oordeelt liaer goed om den (leen der
nieren en blaes’ te verminderen; doch ik heb
’er geene ondervinding of proef van gezien.
Men vind in Indië Vliegen , die in de duifter-
heit fchynfel geven, gelyk die, vvaervan ik ge-
fproken'heb; maer zy zyn veel grooter , en
worden Cucucji genaemt.
De Vader Van Tertre verhaelt in zyne Alge-
meene Befchryvinge van de Antillyfche Eilan-
den, dat deze Blinkende Vliegen daer gemeen,
en bruin van kleur’ zyn; dat zy by dag ganfeh
geen fchynfel geven, en men liaer voor gemee-
ne Vliegen zoude nemen , maer als de nacht ge-
komen is , geven zy zoo veel lichts , dat ze
kleene Herren fchynen te zyn, die over ’t veld
loopen : de inwoonders nemen ze om in hunne
huizen by nacht te lichten; met eene van deze
Vliegen , zegt dezelve Schryver , leeft men
zoo gemaklyk als by eene kaers : om ze te
vangen , behoeft men (legts des avonds eene
aengeltoken kaers of brandhout in ’t venlter te
zetten ; maer gevangen zynde , leven ze niet
langer dan veertien dagen, of ten hoogde drie
weken; haer licht vermindert als ze ziek zyn,
en word ganfehelyk uitgeblult als ze fterven.
Cicindela quaji paria candela , omdat deze Vlieg
de nacht verlicht als eene kleene kaers.
Lamtyris a heette, glinfteren, blinken,
omdat deze Vlieg glinderende of blinkende is.
Men noemt haer Worm, ’tzy dat ze zich niet
meer beweegt dan een worm, ’t zy dat ze een
worm geweeft is , eer ze eene Vlieg word.
C I C O N I A.
* Ciconia , JonfF
Pelargus, Uns,
In’t Franfch Cicogne.
In’t Nederduitfch Oyevaer.-
Is een Watervogel van middelmatige grootte,
die een’ langen bek, en hooge en roode fchen-
kels heeft. Zyne veders zyn zwart en wit; hy
is handelbaer van aert , en word gemaklyk tam;
hy word by de meefte volkeren gehouden voor
een zinnebeeld van vrede en erkenteniiïe : hy
leeft van Hangen , kikvorfchen en andere bloe-
delooze diertjes: zyn jong word in ’t Franfch
Cigoneau, in ’t Nederduitfch Oyevacrtjc genaemt,
hy heeft veel olie en zouts in zich.
Men zegt dat hy ’t zeewater in den aers van
zyne jongen met zynen bek fpuit, als ze niet
wel te pas zyn , en men onderdek , dat de uit-
vinding der klideren hiervan onder de menfehen
gekomen is , doch ik ben niet verzekert of deze
zaek wel waerzy ; maer zoude deze uitvinding
zoo moeijelyk zyn te bedenken , dat men der
zelre oorfprong van een’ Vogel zoude moeten
afleiden ?
Zyn vleefch weêrdaet het vergift, en verderkt
de zenuwen.
Zyn vet uitwendig gelegt is goed voor de
jigt; zyne gal in ’t oog gedaen heldert het ge-
zicht op.
Zyn drek ingenomen is go.ed voor de vallen-
de ziekte.
Ciconia, is, gelyk eenige willen , een naem
genomen van ’t gefchreeuw van den Oijevaer;
ofwel Ciconia komt van Cicur , tam, omdat dees
Vogel zacht van aert , en gemaklyk te tem-
men is.
Pelargus , Grace ■zrebxpy'of , a xeXtc nigtr , V *pyc(
albus, omdat Hees Vogel met zwarte en witte
veëren bedekt is.
.CICUTA.
Cicuta, in’t Franfch Ciguè , in’tNederduitfch
Dolle Kjrvel , Scheerling, is eene plant, waervan
twee foorten zyn.
De eerde word geiucmt
Cicuta, Dod. J B.
Cicuta major , C. 13. Pit. Tournef.
Cicutaria vulgaris , Ciuf. Hid.
Zy fchiet een’ dikken en gladden deel, vierof
vyf voeten hoog, die als een flangenvel met
verfcheide roodachtige vlekken gefpikkelt, gc-
lyk als die van Birkwortel, en vanbinnen ledig
is. De binders zyn kleen gefueden bynaer als
die
die van Peterfelië; de bloemen watten als zon-
nefc hermen , van eene witte kleur , beflaende
yderuit vyf blaedjes op de wyze vanLelibloe-
in en. Als deze bloem is afgevallen, wordhare
kelk eene bynaer ronde vrucht, t’zamengeftelt
uit twee geftreepte zaden, diegelyk als die van
Anys rondachtig zyn. De wortel is omtrent
een voet lang, een vinger dik, en wit; de ge-
heele plant geeft een’ zeer onaenger.amen reuk,
en heeft een’ fcherpen fmaek.
De tweede word genaemt
Cicuta minor, Cord. Hift. Cam.^
Cicuta minor Fetrofelinofimilis , C. Bauh. Pit.
Tournef.
Cicutaria fat na , Adv.
Cicutaria apii folio , J. B.
Cicutaria jat ua , Lob. Icon».
Apiiim cicutaria?», Thai.
Fetrofelimtm canimm , Tab.
Sifon, Lon.
Zy verfchilt van de eerfte foort’ hierin , dar
ze kleener, en haer fteel niet gefpikkelt is , en
zoo fterk niet riekt; de bladers zyn als die van
Peterfelië.
De eene en de. andere foort van Dolle Ker-
vel wallen op fcbaduwachtige plaetfen , en in
de weiden ; zy hebben veel olië en wezentlyk
en va ft zout in zich ; de Groote Dolle Kervel
heeft meer fterkte en kracht dan de kleene.
Zy is zeer ontbindende , goed voorde knoeft-
gezwellen , groeijende wennen , en hardigheden
van de milt, lever, en darmfeheil, als ze uitwen-
dig op het gezwel gelegt word. Men mengt
haer onder "de bereidingen van verfcheide zal-
ven en pleifteren; men moet haer nooit inwen-
dig gebruiken, omdat ze een vergift is.
Cicuta beteekent de holle pypen , die tulïchen
de leedjes van de ftelen van’t koren zyn. Men
heeft dezen naem aen de Dolle Kervel gegeven,
omdat hare ftelen van ’t een leedje tot ’t ander
hol zyn,
C I M E X.
Cimex , in ’t Franfch Punaife , in ’t Neder-
duitfeh Weegluis, Wandluis, is een bloedeloos
diertje , zoo groot als eene kleene Linfe , plat,
bynaer rond of langwerpigvierkant , rood ,
zacht , dat ligt te verpletteren, en een’ zeer
Hinkenden reuk geeft. Zy komt voort in de
bedden, en in oude balken van huizen, voor-
namentlyk op bovenkamers , en drooge plaet-
fen; 2y is zeer laftig in de bedden voor diege-
nen , op wier lyf zy zich zet; zy zuigt het
bloed, en vermeenigvuldigt op eene buitenge-
meene wyze; zy heeft veel vlug zout en olië
in zich.
De Weegluizen ingenomen verwekken de pis,
zetten de nageboorte voort , en verdryven de
afgaende koortfen ; men flikt ’cr zeven of agt
van in, op ’t aenkomen van de koortfe; men
acht ze ook goed tegens de beten der flangen.
Cimex , a y.sifitt , cubo , it^ leg te bed , omdat dit
kleen bloedeloos diertje zich doorgaens in de
bedden onthoud.
Punaife komt van ’t Latyn punïcca , wegens de
kleur van dit bloedeloos diertje.
Daer zyn ook Hof- of Tuinweegluizen , die
doorgaens op de Oranjeboomen voortkomen ;
men zoude konnen gelooven, dat ze zyn de
Kochenilles van' Europa , doch zy zetten zich
niet op de lndiaenfche.Vygen , gelyk de oprech-
te Kochenilles doen.
C I M O L I A.
C imblia , is eene leemige aerde, waervan de
Ouden zich eertyds bedienden, gelyk wydoen
van de gezegelde aerde : men vind’ertweederlei
foort, eene witte , en eene roodachtige ; men
verkoos als de befte , die vet en koud in ’t aen-
raken was ; jjmen gebruikte ze om de vlekken der
kleederen uit te wiflehen.
Deze aerde word gehaelt uit een eiland van
Kreta, Cimolns genaemt , waer van daen haer
naem komt.
Zy is ontbindende en t’zamentrckkende; men
lei ze op de gezwellen achter de ooren , en
op andere gezwellen van’t lichaem.
Men heeft door gelykheit den naem van Cimo -
lia gegeven aen eene vloeibare aerde , die onder
de flypfteenen der meffemakeren valt, tervvyl
ze hunne yzere werktuigeu flypen. Deze aerde
is eene vermenging van de deelen van den flyp*
fteen zelfs en van’tyzer, die in’t watergefmol-
ten of vloeibaer geworden zyn.
Zy is t’zamentrekkende en ontbindende; men
gebruikt ze om zwart te verwen; zy geeft deze
kleur, wegens ’t yzer, dat ze in zich heeft,
en dat de uitwerking voortbrengt van Koper-
rood.
CINARA, fivc SCOLYMUS.
Cinara , in’t Franfch Artichaud , in ’t Neder-
duitfeh Artichokpen, is eene plant, waervan twee
voorname foorten zyn.
De
C I.
De eerde word genaemt
C inar ci. Dod. Pit. Tournef.
Cinara bortenfis föliii non aculeatis , C. B.
Cinara , jeu Artifcbochi •vulgat ior , Eyft.
Carduus , fuve Scoiymus fativus, nonfpinofus ,
J. B.
Carduus hor tenfis , Gef. Hort.
Scoiymus non aculeatus , Ang. Tab.
Zy fchiet uit haren wortel’’ breede, wyde ,
diep ingefneden, graeuw- of witachtig groene
bladers, een of anderhalf voet lang , en zonder
eenige punten of doornen ; tudchen deze bla-
ders verheft zich ter hoogte van twee roeten
een geftreepte , ruige, dikke deel, vanbinnen
mergachtig en fchietende verfcheide takken ,
waervan yder op zynen top een fchub- en
doornachtig hoofd draegt , dat de Artichok is ,
waerop eenegroote bloem wad, die degedaen-
te van een’ ruiker heeft ; zy bedaet uit een groot
getal purpere bloempjes, die boven wyduitge-
ftrekt en in reepjes gefneden zyn; alsdezebloem
is afgevallen, komen’er in hare plaets langwer-
pige en gekuifde zaden; de wortel is matiglyk
lang en dik.
De tweede word genaemt
Cinara bortenfis aculeata , C. B. Pit. Tour-
nef.
Cinara: aliud genus , Dod. Gal.
Carduus altihs , Lugd.
Carduus, five Scoiymus fativus fpinofus , J. B.
Scoiymus , Trag. Fuch.
Carduus bortenfis fohis fpinofis, Gefn. Hort.
Zy verfchilt niet van de eerde foort’, als hier
in , dat hare bladers met doornen voorzien zyn,
en dat defchilfers of fchubben van hare hoofden
harder en meer dekende zyn.
De eené en andere foort worden in de hoven ge-
teelt; de eerde is de gemeende, en word aller-
meed in de keukens gebruikt : zy hebben veel
olie en wezentlyk en vad zout in zich.
De Artichok is hartderkende , openende.,
zweetdryvende, voedende, de krachten herdei-
lende, en goed om het bloed te zuiveren.
Cinara , is volgens het gevoelen van fornmi-
gen een naem van eene dochter, die de oude
verdichtfels zeggen verandert te zyn in een’
Artichok, ofwel Cinara a Cintre , afch , omdat
deze plant weeldrig fchynt te waden in aerdens,
die men met adche bedrooit heeft om ze vrucht-
barcr te maken.
' C I.
Scoiymus a
ken uitgedrekt, buigzaem en met een’ gladden
en groenen balt’ bedekt zyn; de bladers zyn
enkel zonder aenbangfel , lang, zoo breed als
die van den Noteboom, fpits, gelykende naer
die van den Lauwrierboom , maer vleeziger ,
aen de kanten getande, fchoon blinkendgroen
van kleur’ , vooral van boven, en Iterk van
reuk. De bloem beltaet uit vyfin ’t rond ge-
fchikte blaedjes van eene witte kleur’ trekkende
naer ’t rood of purper, en is lieflyk van reuk,
cn door een’ ronden harden kelk onderlteum.
Als deze bloem is afgevallen, komt ’er eene
vrucht voort , die doorgaens langwerpig , fam-
tyds eirond, fomtyds zelfs bynaer ronden zoo
grpot als eene groote peer is, bedekt met eene
hobbelige en ongelyke, vleezige dikke fchelle,
die in’t begin groen van kleur’ is, doch in’t rypen
van buiten citroengeel en blinkende word, van
binnen wit, zeer lieflyk van reuk, fpeceryach-
tig en prikkelende van fmaek. Deze fchel bedekt
eene blaesachtige zelfltandigheit, verdeelt in ver-
fcheide huisjes vol zuur fap van een’aengenamen
fmaek, en voorzien met eenige zaden, die van bui-
ten hard, langtverpig, wit, mergachtig, en wat
bitter van fmaek zyn. Deze vrucht behoud den
naem des booms, die haer draegt, want men noemt
ze Citrum oïCitr» , of Malum Citreum, in’t Franfch
C/rro»,in’tNederduitfch CttroenappA. De Citroen-
boom word aengekweekt iti warme landen, als
in Italië , Provence en Languedok ; men ge-
bruikt in de Geneeskunde vooral zyne vrucht,
zelden zyne bladers of bloemen. De bladers
an bloemen van den Citroenboom hebben veel
half fyne olië, vlugge en wezentlyke zouten in
zich.
Zy zyn hartderkende en yerderkende.
De Citroenlchel , en vooral ’t buitende gele
gedeelte heeft veel vlug zout en half fyne olië
in zich.
Zy is goed om het hart , de maeg en her-
fenen te verfterken , en het vergift te weêr-
ftaen.
’t Citroenfap heeft veel wezentlyk zout en
waterdeelen, doch zeer weinig oliè' in zich.
Het is hartderkende , verkoelende, goed om
de groote hitte des bloeds te dillen,, de gal néér
te dry ven , dendordte verflaen, en het vergift
tegen te gaen.
Het Citroenzaed heeft veel olië eneen weinig
vlug zout in zich.
Het is hartderkende, goed om de bederving
te weêrdaen , en om de wormen te verdrv-
ven.
Men (leekt een’ Citroen rondom met kruid-
nagelen, en draegt hem in den zak, om’erdik-
wils aen te ruiken ten tyde van algemeene of
befmettelyke ziektens, om zich voor de belmet-
tinge te bewaren.
Daer is eene andere foort van Citroen , dien
men zoeten Citroen noemt , omdat hy niet zuur
is gelyk de andere; zyn fmaek is vry laf, en
hy word niet veel geacht, als alleenlyk om zy-
ne fchoonheit , want hy is doorgaens grooter
dan de gemeene Citroen; doch hy word in dé
Geneeskunde niet gebruikt.
De Citroen- of Bergamot-Olië , zoo welrie»
kende , zoo hartfterkende , cn zoo geacht in
de reukwerken, wordgetrokken uit eenefoorc’
van ItaPaenfchen Citroen Bergarnotte genaemt ,
wiens oorfprong men zegt hiervandaen te ko-
men, dat zeker Indiaen bedacht eenen tak van
den Citroenboom te enten op den dam vaneen’
15'ergamot-Pereboom ; de Citroenen, die daer
van voortkwamen, deelden mede van den Ci-
troen- en Pereboom; de uitvinder maekte lan-
gen tyd een geheim van deze outdekkinge , en
werd daer door ryk.
Om de Olië ofËdèntie van Bergamot-Citroe-
nen te krygen , fnyd men de gele fchel , of het
buitenlie van den Bergamot-Citroen in kleene
dakjes, en breekt die terdond ’t een naer ’t an-
•der, perfende die tudchen de vingers in een
glazevat, gelyk men de Oranjefchelletjes drukt,
wnermede men een glas wyn welriekende wil
maken : maer dit vat moet een’ naeuwen hals
hebben , zoo dat men door de opening van ’t
zelve niet brengen kan als de tippen van dé
twee vingeren, die de fchel zullen uitdrukken,
en dat zelfs deze opening, zoo veel alsdoenlyk
is , met nat parkement gedopt zy , als de top--
pen
C I.
c r.
CITRULLUS,
1 97
-pen der twee vingeren daerin gedoken zyn ,
om de uitwaefeming te beletten van dat, ’twelk
men tracht te bekomen : t is ook goed dat bet
vat dikbuikig, en zyne holligheit veelwyder.
zy dan de hals , om ruimte en gemaklykheit te
geven aen ’t wezentlyke gedeelte van de fchelte,
die door de vingers uitgedrukt- is , om onder t
uitgaen zich in’t rond te verfpreiden, en in vocht
te veranderen; dit vocht is eene zeerfyne lucht-
oliê van een’ aenlokkenden reuk , maer men
moet tot dezewyze van doen eène groote mee-
nigte kleene (tukjes van de fchelle van denBer-
gamot-Citroen verfcfi gefneden gebruiken, om
een weinig Effende of Olie te hebben.
De Effende of Olie van Bergamot-Citroen zon-
der vuur bereidt zynde, gelyk gezegt is, is veel
aengenamer van reuk, en heeft veel meer kracht
dan de Olie, die men uit de fchelle van Ber-
gamot-Citroen op de wyze van andere oliën
overhaelt. Zy is hartlterkende , goed '.'oor de
niaeg- en hoofdziektens, en om de kwaedaertig-
heit&der vochten te weêrltaen. De gift is van een’
tot zes druppels.
De Bergamot-Pereboom word van Pit.Tour-
nefort Pyrsts fativa , Iruttu autumnah , ftjp i, Jaccha-
rcuo , c dor at o , e vindt fiavefcente , m ore lique/ceute
genaemt.
DeBergamot-Peer word van J. Bauhinus Pyrct
Hergamotta genaemt.
Sommigen gelooven, dat hy den naem gekre-
gen heeft vanBergame, eene Pad in Italië, al-
waer zy onderftellen , dat hy eerft is aenge-
kweekt , maer de Heer Menage meent, dat dees
naem komt van de Turkfche woorden Beg, dat
Heer beteekent en Armout peer, alsof men zei-
de Peer van den Heer.
Qitreum , Ci/rum , citrus, a jci't^bs, dat afgeleidt
word van Cednts, Cederboom , omdat de
Citroen eveneens als de Cederboom een’ aen-
genamen reuk verfpreid.
Ccdra is een Italiaenfche naem , die van Cedrus
komt.
CITRINELLA.
Ciirinella , Gefn. in ’t Franfch Tan», is een
kleen Vogeltje , zoo groot als een Leeuw werk ,
en geel van kleur’; het zingt liefiyk, en leeft
van zaden ; het befluit veel vlug zout en olie in
zich.
Het word gegeten zynde goed geacht tegens de
vallende ziekte.
C itrinella , a citr'fno colore , omdat dit Vogeltje
eene citroen- of gele kleur heeft.
, Trag. Gef. Hort.
Anguria citrullus diBa , C. B. Pit. Tournef.
Anguria , Matth. Ang.
Anguria , cucumis , citrulus , Dod.
Citrullies ojjicinarum , Ger.
Citrullus folio colocynthidis fecio , Jt mine nigro ,
quibufdam anguria, J. IJ.
In’t Franfch C itrouillc.
In’t Nederduitfch Citrulle , U^ater- Meloen.
Is eene foort van Anguria, of eene plant, die
verfcheide rankachtige , zwakke , teêre , langs
den grond kruipende, ruige Helen fchiet, wel-
ke met groote, breede, zeer diep ingefneden,
ruige , ruwe bladeren bekleedt zyn ; uit den
oorfprong’ der bladeren komen kiaeuwiertjes en'
voetfleekjes, die gele klokwyze en in vyf dee-
len gefneden bloemen dragen : als deze bloe-
men zyn afgevallen , volgen haer groote ron-
de vleezige vruchten , die bekleedt zyn met
een’ vry harden doch gelyken en gladden baft’,
van eene donkergroene kleur’, gemarmert of
doorzaeit met zeer groene of witte vlekken;
het vleeich is gelyk als dat van Komkommeren,
valt, wit of roodachtig, zoet en aengenaem van
fmaek ; het befluit eene mergachtige zelfftan-
digheit, waerin langachtige , breede , platach-
tige, gerimpelde, zwarte, of roffe, of roode za-
den gevonden worden; hun ball is hard, dien
men ’er affeheid met hem te breken, en men
vind daer binnen eene kleene, witte, mergach-
tige pit van een' zoeten en aengenamen fmaek.
De Citrullen worden in de hoven geteelt, en
hebben vele waterdeelen en olie , doch weinig
zouts in zich.
Hec vleefch van Citrullen is bevochtigende,
goed voor de bord, verkoelende, dienlHg om
de hitte der ingewanden te matigen, als’t in een
afkookfel gebruikt word.
Het zaed van Citrullen is een van de vier
groote koude of verkoelende zaden , en is be-
vochtigende, goed voor de bord, pyndillen-
de , verkoelende; men gebruikt ’t in amandel-
melken, vleefchnatten , en afziedfelen. Men
perft uit dit zaed eene witte en zoete olie ellen-
dig om’t vel te verzachten , en om weektema*
ken.
Citrullus , a citrco colore , omdat de Citrulle»
eene Citroenkleur krygen als ze ryp zyn.
B b 3
C L.
CLEMATITIS.
158
CVmatitis fylvejlnslatifolia , C. B. Pit. Tour-
flefort.
Clematis , . Matth.
Clematis , five viorna vulgi, Lobelii, Eyft.
Vi talba , Dod. ut.
Clematitis latifoha Aentata , J.B.
Viburmm Galtorum , Belion.
Viorna vulgi , Adv. Lob. Ger.
Atragene , Thcophrafti, Ang.
Vitis nigra , Fuch. Tur.
In’t Franfch Clcmatite , of Herbe aux gueux.
In’t Nederduitfch Ly/ror of Viorne.
Is eene plant, die als de wyngaerd, dikke,
ruwe, buigzame, hoekige , takkige , kruipen-
de ranken fchiet, welke zich aen de byüaende
planten en heefteren vafthechten ; de bladers
zyn breed als die van Klim, op fommige plaet-
fen getande , en doorgaens vyf op eene rib ge-
fchikt; de bloemen groeijen by trosjes ofopde
wyze van zonnefchermen , beftaende yder uit
vier witte, riekende, rooswyze blaedjes, die
zonder kelk’ aen witachtige voetfteeltjes valt
zyn.
Als deze bloem is afgevallen , volgt 'er eene
liairige vrucht, die op de wyze van een hoofdje
rondachtig, en door verfcheide zaden gevormt
is. De wortel is vezelig en roodachtig. De
geheele plant heeft een’ fcherpen en heeten
i'maeü ; zy groeit op de kanten der wegen ,
tuflehen de doornen en braemboflchen : men ge-
bruikt haer om bolfen kruiden te binden ; zy
heeft veel fcherp zout en olie in zich.
Zy is infnydende, verdunnende, ontbinden-
de, goed voor de fchurft, als ze ’er in een af-
ziedfel opgelegt word.
Clcmatitu , a kX?h*«, , virga , omdat deze plant
vele rankachtige en buigzame roeden fchiet.
CLINOPODJU M.
C linopodiutn.
In’t Franfch Bafilic fauvage.
In’t Nederduitfch Wilde Bafilikum.
Is eene plant , waervan verfcheide foorten
zyn; ik zal alhierde twee voornaerafle befchry-
ven , of die meelt in de Geneeskunde gebruikt
worden.-
C L.
De eerfte word genaemt
Clinopodium , Cord. in Diofc.
• Clinopodium vu. gare , Matth.
Clinopodum origano fimile , C. B. Pit. Tour-
nefort.
Acynus , five fterilis , Adv.
Ac mos , Lob. Icon.
Clinopodium quorum dam, origani facie , j.B.
Onganum quartum ld minus , Trag.
Be tonica Paul/ , GuiJ.
Pulegium montanum . Lon.
Calamintba prima , Tur.
Zy fchiet verfcheide dunne, vierkante, ruige
{telen omtrent anderhalf voet hoog ; de bin-
ders zyn gelyk als die van Wilde Majoraen, doch
zoo (terk niet riekende, tegen malkander over
ftac.nde langs de {telen , ruig , en van fmaek
als Salie. De bloemen zyn wervelswyze of by
verdiepingen , of by dikke en dichte ringen
rondom de {telen en takken gefehikt. Yder van
deze bloemen is als een bek of pyp van bo-
ven in twee lippen ingefneden , van eene pur-
pere, doch zelden witte kleur’. Als deze bloem
is afgevallen , volgen ’er vier langwerpige ,
kleene , roodachtige zaden, befloten in een
zaedkasje , dat de bloeme voor een’ kelk’ ge-
dient heeft; de wortel is vezelig. Deze plant
groeit in de boflehen , langs de heggen ; mea
vind ze van verfcheide grootte.
De tweede word genaemt
Clinopodium , Ang. Tur. Casf.
Clinopodum vulgare , Lob.
Clinopodium arvenje ocimi facie , C. B. Pit.
Tournef.
Clinopodium , aut LeBipcs , A lv.
Pulegium petraum , Gein. Hor.
Ac mos muit is, ]. B.
Bafilicum tertium , T rag.
Ocvmum (ylvejlre , Jive Acinos , Dod. Ger.
Ocimajlrum , Fuch. Lugd.
Zy fchiet verfcheide vierkante, zwakke, en
zich naer den grond buigende (telen; de bladers
{taen tegen malkander over, en zyn lcleen, ge-
lykende naer die van Bafilikum , een weinigruig
en ruuw: debloemen zyn wervels wyze gefehikt,
gelyk die van de voorgaende foort’, blaeuw,
en zelden wit van kleur’ : yder van haer word ook
gevolgt van vier kleene en langwerpige zaden, '
befloten in een zaedkasje , dat de bloeme voor
een’ kelk’ gedient heeft; de wortel is vezelig.
Deze
CL C N
Deze plant is veel zwakker, en zoo aengenaem
niet van reuk, als de Bafilikum , of de Berg-
ruimte; zy groeit op onbebouwde plaetfen.
De eene, en de andere Wilde Bafilikum heb-
ben veel half fyne olie, vlugge en wezentlyke
zouten in zich; de eerde foort is wat hooger
geacht in de Geneeskunde dan de tweede, maer
zy hebben bynaer dezelve krachten.
Zy zyn een weinig t’zamentrekkende , op-
droogende , ontbindende, verterende; zy ver-
kerken deherfenen en ingewanden , en verwek-
ken de maendllonden.
Clinopoduim , ex kXivv, lethes , er sr£s TeSof, pes,
alsof men zeide voet van een ledekant , omdat 4e
kelen van de eerke foort’ van Wilde Bafilikum,
die rondom met wervelswyze gefchikte bloe-
men beladen zyn, volgens Diofcorides denvoet
A7an een ledekant verbeelden.
CLYMENUM.
Clymenum is eene plant, die tot de peulvruch-
ten behoort, en waervan twee foorten zyn.
De eerfte word genaamt
Clymenum Hijpanicum flore vario , filiqud pla-
tul , Pit.Tournef.
Lathyrus viciaoïdes vexillo rubro , labialibus
pet at is oflntm ambientibus , carulreis , filiqud
ïlaudy Mor.
De tweede word genaemt
Clymenum Hifpamcum flore vario , filiqud ar -
ticwaid , Pit.Tournef.
Lathyrus viciaoïdes floris vexillo pbaeniceo fc-
liis lat’uilibus jubalbejcentibus , filiquis orobi ,
Mor. Hift.
Deze planten gelyken naer de Lathyrus , uit-
gezonden dat hare ribben meerb'.aders dragen,
dan die van de Lathyrus.
Zy hebben dezelve krachten als de Lathy-
rus.
Clymenum, a , volvo , omdat de takken
van deze plant’ eindigen door klaeuwiertjes ,
die rich rondom de bykaende planten vakhaken
en vlechten.
C N I C U S.
Cnicus exiguus capite canctllato , /(mine to-
ment of o ^ Pit. Tournefort.
Carditus parvus , J. B.
C O. i£>5>
Is eene kleene plant, die verfcheide dunne,
takkige kelen eene hand hoog fchiet; debladers
zyn kleen , langwerpig, een weinig ruig, op de
kanten met kekelen voorzien; de toppen dragen
kleene fchubachtige bolletjes, omringt van wol-
lige blaedjes , die eene foort van kleene netten
of traliën maken ; de bloemen waken op deze
hoofdjes als bosjes van bloempjes, die in kleene
vezelingen ingefneden zyn; ’t zaed is wollig,
en met een kuifje voorzien; de wortel is lang
en dun; deze plant is zeidzaem, en word in de
Geneeskunde niet gebruikt.
C O B A L T U M.
Cobaltum.
Kobaltum.
In’t Hoogduitfch Kobold olMichenp dver .
In’t Nederduitfch Kobalt.
Is eene foort van Marcafite , of een harde ,
zware keen, gefchikt in verfcheide geaaencens,
die glad, en blinkende zyn, en dau eens ver-
beelden druivetroken , dan eens kleene fchul-
pen van eene purpere, ofroodachdt.e.< ofzwart-
achtige, of afchverwige kleur’, byem gehoopt,
en t’zamen vereenigt door eene koffie, die ee-
nigzins naer bergkoffig Spiesglas gelykt: deze
keen word by de Schryvers onder de foorten
van natuurlyken Kalamintkeen gekelt; men vind
hem in de zilvermynen van Scheneberg in
Duitfchland in Meiffien; hy is bekent voor een
kerk en vermogend vergift, en een brandmid
del zoo gevaerlyk, dat zoo de werklieden, die
in de mynen arbeiden , door ’t water gaen ,
waerin hy geweekt heeft, zweren aen de voe-
ten en beenen krygen.
Men kan deze bergkoffe uitwendig gebruiken
om op het vleefch eene kork te maken, en om
de uitwallen te verteren.
Men krygt uit de Kobalt door opheffing het
Ro.ttekruid, gelyk alsopzyne plaets gezegt is,
en daerblyft over de Saffier, waervan op zyne
plaets gefproken zal worden.
[(oboid beteekent in ’t Hoogduitfch eene
zaek, die nergens toe deugt; de Duitfchers
hebben dezen zelven naem gegeven aen die ,
welke zy geloofden Toveraers te wezeii.
De Duitfchers hebben nog aen de Kobalt den
naem gegeven van A üthenpulver , als om te
zeggen , Poeder voor de Vliegen , omdat ze
deze bloedelooze diertjes doet kerven; zeis
ook een vergift voor de ratten en muizen, die
’er van eten.
COCA,
103
c o.
COCA.
' c o,
COCCOTHRAUSTES.
Coca , Monard. is een kleen Amerikaenfch
boompje of heeftergewas , omtrent eene elle
hoog : het blad is getyk als dat van den Myr-
thenboom , of gelyk fommigen zeggen , van
den Smakboom, zacht, en groen : de vrucht
is by trosjes gefchikt, rood gelyk Myrthebe-
ziën als zy begint ryp te worden , van de-
zelve grootte, en zwart als zy hare volkomen
rypheit verkregen heeft ; dan is het tyd de
bladers te plukken, om ze te droogen en te be-
waren.
De Wefterfche volken gebruiken de Coca als
de Oofterfche de Betel , en als de Europeërs
de Tabak. Zy is te Peru in groot gebruik om
te verlicrken , en de vervallen krachten te her-
tellen, om den dort te verdryven , en om te
voeden; men mengt ze met verkalkte Oeter-
fchulpen, enmaekt’er balletjes van , die men
langen tyd m den mond’ houd, en met groot ver-
maek kaeuwt.
COCCI ORIENTALES.
Cocci Oriënt aks , Tab. Ger.
Cocculre ojjicinarum , C. B.
Ciicu/i fruttus J'oLani furiofi in JEgypto, Cord.
Grana Orientis , Cornaro.
Baccrc Coccula Etepbantina Germanis Pbar-
tnarop. Matth. Epifl.
Co':o de Levant i , quidam fructum tithymali
paralii ejje pmant , Lac.
Cuccuius indicus , Cafl.
In’t Franfch Coques du Levant.
In’t Nederduitfch Koklcs.
Zyn kleene Vruchten of Beziën zoo groot als
erweten, bynaer rond, donker van kleur’, die
men ons droog uit Ootindië overzend. Yder
van haer befluit een geelachtig bros zaed , dat
ligtelyk vermolfemt en vervliegt naermate dat’t
oud word, zoo dat de dop ledig en zeer ligt
ovetbïyft; deze vrucht is vat aen een kleen
Deeltje, doch men weet niet tiptelyk, aen wel-
ke plant’ zy watt. Sommigen willen, dat het
zy eene foort van Viorne , anderen van Wolfs-
melk, anderen van Nachtfchade van Egypten.
Wat’er van zy, zy moet nieuw, vry groot en
zwaer, en welge voedt verkozen worden.
Men gebruikt ze gelyk ’t Luiskruid, om de
luizen te dooden; zy mnekt de vilïchen , die
’er van eten, zoo dronken enflaperig, dat ze
dood fchynen , en dus gemaklyk gevangen kon-
uen worden.
Cocci, a KOKxêf, granum , Jive bacca.
Couothraujle: , ( Gefneri. Bellon. ‘fringilla ra-
Jlrata') in’t Franfch Grosbec, in ’t Nederduitfch
13‘kjx-k.s t(er[ev;n^, is een Vogel een weinig klee-
ner dan een Spreeuw; zyn bek is zeer groot
naermate van zyn lyf, bieed, kort, hard, en
Iterk; zyn kopis doorgaens geel meteenezwar-
te vlekke omtrent de keel geteekent; zyn hals is
afchgraeuw; zyn rug vael , de eindens van zy-
ne vleugelen zyn geelaclniggroen , ’t uiteröe
van zynen flaert is wie ; hy onthoud zich ir.bos-
fchen , en maekt zyn nelt in holle boomen; hy
leeft vooral des zomers van kerfefteenen , die
hy met zynen bek breekt, en van verfcheide
beziën, waervandaen zyn naem komt; hy veran-
dert van kleur’, naermate dat hy oud word ; men
ziet hem voornamentlyk in Italië en Duitfch-
land. Hy heeft veel vlug zout en olië in zich.
Hy is goed voorde vallende ziekte, om de pis
af te dryven, als hy gegeten of in een afziedfel
gebruikt word.
COCHINILLA.
Coccbinilla.
Coccinüla.
Coccinella.
fn ’t Franfch Cochenille.
In’t Nederduitfch Kochenille.
Is een bloedeloos diertje zoo groot als een>
Linfe bynaer rond of half bolrond , gelykende
eenigzins naer eene weegluis, doch van buiten
wit- of als meelachtig, en van binnen rood als
fcharlaken, van eene zeer langzame beweginge;
men vind het op verfcheide foorten van boomen
in Nieuw Spanje. De Indianen vergaderen ze
en brengen ze over op eene foort van Vyge-
boom van ’t land , wiens vrucht vol bloedrood
fap is, men noemt dezen Vygeboom
Opuntia major fpinofa fniBu fanguineo
Jive Tuna.
In’t Franfch Raquette, of CardaJJe olNopal.
Is een foort van boom ofheefter, dien men
teelt; de bladers zyn groot, eirond, van ge-
daenteals een Raket, twaelf of veertien duimen
lang, omtrent zes duimen breed, bynaer een
duim dik, vleezig, vettig en doornachtig; de
vrucht groeit aen ’t einde van ’t blad, zoo groot
als
*
c o.
C O. iof
als eene peer of als eene groote vyg , bedelft
met e-ene dikke fclielle , als die van eeti Oranje-
appel , altyd groen , voorzien van vvydte tot
wydte met doornen, en aen’t einde met eene
zeer doornachtige kroon’ , die gegeten zeer
t'zamentrekkende is. Deze vrucht is vol klee-
ne, en zeer harde korrelen, bykaus zoo groot
als Korianderzaed , en vol fap zoo rood als
fcharlaken , en zoet van fmaek; ze word van
de Indianen Tuna, en door de Franfchen Figue
d' Inde , dat is Indiaenfche Vyg, genaemt ; doch
de naem van Tuna word zoo wel aen den
heefter als aen de vrucht’ gegeven. De Fran-
fchen hebben hem nog den naem gegeven van
Rakette, wegens de gedaente van zyn blad.
Om eene Indiaenfche Vyg te doen groeijen,
behoeft men anders niet als een blad van deze
plant’ half in de aerde te Heken , zoo zal in
weinige dagen de helft, die buiten de aerde
is , een ander blad voortbrengen , en dit we-
derom andere, terwyl het eerde dikker zal wor-
den , en den dronk, en takken van een’ hee-
fter zal maken ter hoogte van agt of negen
voeten.
Het kleene diertje, dat men Kochenille noemt,
op deze plant gevoedt zynde , verkrygt zyne
fchoone kleur; men vergadert het, als ’t eene
genoegzame grootte bereikt heeft , met groo-
ie zorge , laet het derven door koud water,
en droogen om het te vervoeren.
De Kochenille , die men den bynaem geeft
van Me/lech of Mef/tque , word ons overgezon-
den van Peru, Mexico, Edang Salé , Kadix
en verfcheide andere plaetfen van Amerika.
Men moet ze verkiezen groot, zuiver, welge-
voedt, zwaer, droog, zilververwig , van bo-
ven blinkende , en gevende , als ze gekneud
word , eene hoogroode kleur. Zy word van
de Verweren gebruikt om Scharlaken te ver-
wen.
Men oordeelt ze in de Geneeskunde goed voor
den deen , ’t graveel, om den buikloop te dop-
pen, ’t miskramen te beletten, als ze in poeder in
genomen word. De gift is van twaelt greinen
tot eene halve drachma.
Daer zyn nog verfcheide andere foorten van
Kochenille, als Campechane, Tetrechale, en
Wilde.
De Kochenille Campechane is ’tuitzygfel van
de Medeque of van die, welke voor ’t verwen
gedient heeft.
De Kochenille Tetrechale is niet anders als ’t
aerdachtige gedeelte, dat in de Campechane ge-
vonden word.
De Wilde Kochenille ofKochenille in greinen
is , die men tufïchen de wortels van de grootePim-
pernel of Tragofelinum tnajus vind.
Cocchinilla is een Spaenfch verkleenwoord van
Coccus qrtajt Coccinula , kleen grein of korrel, om
dat men geloofde, dat de Kochenille een zaed of
korrel was.
COCHLEARIA.
Cochlearia , Dod. J. B.
Cocblearia folio fubrotundo , C. B. Pit. Tour-
nefort.
Cochlearia Batava , Adv. Lob.
Butannica, Gef. Hor.
In’t Franfch Herbe aitx cui Uiers.
In’t Nederduitfch Lepelbladen,
* Is eene lage plant , fchietende uit haren
wortel’ bynaer ronde, matiglyk breede, en vlee-
zige bladers, die lomtyds zoo hol als ’t blad van
eene kleene lepel, groen, blinkende, vol fap,
en aen purpere deeltjes van eene matige lengte
vallgehecht zyn ; tuiïchen deze verheffen zich
omtrent een voet hoog verfcheide hoekige ,
roodachtige, takkige delen, bekleedt met klee-
ne langwerpige blaedjes , en zonder deel’ : de
bloemen waden langs de toppen van de delen,
bedaende yder uit vier witte kruiswyze ge fc hik-
te blaedjes ; daerop volgen bynaer ronde en ge-
zwollen vruchten , bedaende yder uit twee
zaedkasjes , of dopjes, die kleene, bynaer ron-
de,en rode zaden influiten; de wortels zyn kleen,
regt, en met eenige witte vezelen omringt. De
geheele plant heeft een doordringenden reuk
als ze gekneud word, en een’ fcherpen fmaek.
Zy groeit doorgaens op aen zee gelegen en lcha-
duwachtige plaetfen. Zy heeft vele waterdee-
len , olie , en vlug en vafl zout in zich.
Zy is goed voor de blaeuwfchuit,en de miltziek-
tens ; zy neemt de verdoppingen weg, dryftde
pis af, ontdoet ’t wyndeenige vocht, vermin-
dert den deen , zuivert en verderkt ’t tand-
vleefch; zy is wondheelende ; men laet ’t fap
of afziedfel daer van gebruiken.
Cochlearia , a Cochlearc , lepel, omdat de bladers
van deze plant’ dikwils zoo hol zyn als eene
kleene lepel.
* Zie PI. VII. Fig. 6.
C e
C O-
2.0 i
c o.
co.
COHYNE;
Cohynt, (Theveto.Lugd.) is een boom, die in de
landen der Cannibalen in Amerika groei t;’t blad is
gelykals dat van den Lauwrierboom ; de vrucht
is zoo groot als eene middelmatige Citrulle , van
gedaente als ’t ei van een’ Struisvogel , fchoon
voor ’t gezicht, voornamentlyk als de boom
daer meê beladen is , doch word niet gege-
ten. De Cannibalen maken ’er kleene vazen
van , welke zy in ’t byzonder gebruiken voor
eene verborgenheit , die hunne Godheic be-
treft. Zy hollen ze uit, en vullen ze mecTurkfch
koren, en andere zaden, of kleene (teentjes ,
en verfieren ze van buiten met verfcheide foor-
ten van veêren; daerna doorboren zy zre van
onderen , en maken’er een kleen (tokje in, datze
inden grond (teken. Zy hebben de gewoonte van
met veel eerbiedigheit drie of vier van deze vruch-
ten dus toebereidt in yder van hunne hutjes
te bewaren; zy noemen die Marak* en lamarakj*.
Zy gelooven, als ze deze vrucht behandelen ,
en haer eenig geluid hooren maken wegens de
korrels en kleene (teentjes , die van binnen
zyn , dat ze ('preken met hunnen Toupan , dat
is te zeggen hunnen God, en dat ze van hem
zeker antwoord ontfangen: zy worden in dit
bygeloof onderhouden door hunnen Paigi Qf
Waerzegger , die hun doet gelooven , dat ze
met ’t reukwerk van Tabak en zekere bezwe-
ringen en mompelingen eene Goddelyke kracht
geven aen hunne Tamaraka.
Het binnen (te van de vrucht’ van Cohyne is
goed om de hoofdpyiieote (tillen, als’tgekneuft
enop’t voorhoofd gelegt word,
COLA.
Cola , J. B. is eene vrucht van Guinea, zoo
groot als een Pynappel, die onder hare fchel
befl uit andere vruchten, gelyk als Kaftanjes ,
waervan yder vier kleene, roode of vleefch-
kleurige nootjes in zich heeft. Deze vrucht
groeit aen een’ boom’, die in’ t Koningryk Congt
vva(t.
Men7egt, dat deze nootjes, tuflchen de tan-
den gekraekt en in den mond’ gehouden , den
dorft verflaen, dat ze een’ goeden fmaek geven
aen ’t water, waeiin men ze geweekt heeft, en
t zelve goed maken om de maeg en lever te ver-
kerken.
C O L C H I C U M.
Colcbicum , Dod J B.
Colcbicum commune , C. JB. Pit. Tournef.
Colcbicum Ephemerum , Lugd.
Colcbicum , Jive Strangvlatorium Epbe •
mertim crocifolium & bulbifohum , Ap. Caftaeo,
Lob.
Colchitum nigrum fubrubens , Cord. Hift.
Epbemerum venenofum , Amato.
Hermodatlylus tiiger cjf rufus, Mefueo & Se«
rapioni.
In’t Franfch Colchique , oïMort auCbien.
In’t Nederduitfch Tydeloos.
Is eene plant, die in de lente drie of vief
bladers fchiet, gelyk als die van Lelien; tus-
fchen deze verheffen zich onmiddelyk uit den
wortel’ drie of vier lange, dunne, witachtige
teêre pypen , die naer boven in zes deelen
wyder worden of opengaen, makende als eene
lelibloetn van eene purpere of fomtyds witte
kleur’. Deze bloem vertoont zich niet als in
denherfft, en heeft in haer midden eenige fyne
bleeke draden. Als deze bloem is afgevallen, ver-
toont zich eene langwerpige , zwartachtige ,
driekantige vrucht , byi>aer vol ronde zaden.
De wortel beftaet uit twee witte bollen, een’
vleezigen , en ?en’ gebaerden , om wonden van
eenige zwart- of roodachtige fchellen. Deze
twee bollen zyn vol melkachtig fap. De Tyde-
loos groeit in de velden , en op de beogen ; zy
heeft veel olie, waterdeelen, wezentlyk en vak
zout in zich.
De wortel is doodelyk, indien men hem in-
wendig gebruikt; want hy zwelt in de keel’,
en maeg’ als eene fpons , zoo dat hy doet
(likken.
Hy is goed voor de zinkingen en jigt, als hy
uitwendig gelegt word.
Colchicwn , a Colcbide , omdat deze plant eer-
tyds zeer gemeen was in Colchis een landfchap
van de Levant, dat men tegenwoordig Mingrelie
noemt.
Ephemerum , ah tV» , cri/tipa, dies , omdat men
zegt , dat de bloem van deze plant’maer eenen
dag duurt.
C O L I A S.
Colias , five Coliay Arift.
Laccrtus marinus minor , Plinii.
Is een vifch , die zeer naer een’ Makreel ge-
lykt , doch op ’t vel met zwarte (lippen en
fchuinfche (Irepen geteekent is; hy is goed om
te eten , maer zyn vleefch is moeijelyk te verte-
ren : men zout hem in.
Hy
Hy Is ontbindende, als hy gekneuft en er-
gens opgelegt word ; zyne pekel is goed voor
de candpyn’ , als ze in den mond gehouden
word.
COLLA TAURINA.
Colla Taurina.
In ’t Franfch Colle de Taurcau , of Colte
forte ,
In’t Nederduitfch E ngelfcbe Lym.
Is een Lym gemaekt van de kraekbeenderen
en zenuwen van een’ Os , die men in (lukken
fnyd, en in water laet weeken, tot dat ze t’ee-
ntinael gefmolten zyn , en dat ’t vocht bykans
koud geworden zynde eene lyvigheit aen-
neenu van vry dik lym : dan lpreid men ’t
uit in dikke bladen, en legt ze te droogen. Het
b lie Lym word on., uit Engeland en Vlaende-
ren gebiagr.
Het moet gekozen worden zuiver, droog ,
beider, doorfchynende, glad, donkerrood van
kleur’, ni et gruizig, en dat gefmolten niet al
te veel Hinkt. Het word gebruikt van de Hoe-
demakeren , en verfcheide andere Werklieden;
het heeft veel olie en een weinig vlug zout
in zich.
Het is etter- en weekmakende, ontbindende,
als ’t gefmolten en uitwendig gelegt word :
men zouae ’t konn n vermengen onder deplei-
(ters, gelyk men ’t Vifehlym doet; doch men
heeft ’t in de Geneeskunde tot nog toe niet
in gebruik gebragt, waerfchynlyk om dat ’t te
gemeen is.
Colla, a Gr&co %r.\Xot, , Gluten, Lym.
C O L O C A S 1 A.
C olocajta , Gef Hor. Cluf. H'fp JB.
Melumb Ztüanenfvm . Pu 1 < urnef.
A urn /Egyptium, Matth. Lob Dod.
Aron maximum JEgypt lacum quod vuigoColo-
cafia , C B.
Aron magnum Colocafla vulgo , Pampina pa -
radiji , Ca?f.
Fuba /E yptia, Bellon.
Nympbtea indica flore pttrpureo , Bontii.
LJymphaa Indica , faba /Egyptia dl da flore
incarnato , Parad. Bat.
In’t Franfch Féve d' Egypte.
Is eene Waterplant gelykende naer Plompen,
uitgezondert in de kleur’ van de bloem’, en de
fchikkinge van de vrucht*. De Heel is vyfofzes
voeten hoog, en een vinger dik; de bladers zyn
groot , rond, van onderen zenuwachtig, gehecht
aen lange en dikke (telen , vol water- en lytn-
achtig lap; de bloemen zyn groot en wyd ge-
lyk die van Plompen, rooswyze gefchikt, en
van eene purpere kleur’ ; uit yder van hare
kelken verheft zich een (lampertje, dat in ’t
Vervolgeenehalfbolronde groene vrucht word,
van binnen verdeelt door verfcheide holletjes,
in yder van dewelke men een zaed of boon
vind , van gedaente als een eikel , en van
giootte als onze tuinboonen ; de wortel is
groot, dik, vleezig, goed om te eten, en van
frnaek als Kaftanjen. Deze plant wad in de
meiren , moeraden, op de kanten der rivie-
ren, in Kandié , Egypten en Alexandrië.
DeKalfsvoet vanÉgypten is t’zamentrekken-
de, en goed voor den roodeloop.
De wortel heeft eene kokende kracht, en is
goed om de maeg te verderken.
COLOCYNTHIS.
Colocynthit , Dod Ger. J B.
Cotocynthis vulgaris , Park.
C olocynthis minor , Gef. Append.
Cnlocvntbis frudu rotundo minor , C. R.
Colocynrbis fungofa & / evis , Cord. Hift.
Cucurbita jylveflris Jrudu rotundo minor ,
Cxfalp.
In’t Franfch Colotjuinte.
In’t Nederduitfch Kolokwint appel.
* Is eene Indiaenfche plant, die ruige, ruwe,
op de aerde kruipende delen lchiet; de bladers
groeijen alleen, aen vry lange delen gehecht,
van malkander veraf daende, breed, diep in-
gefneden , ruig , ruuvv , witachtig , voorna-
mentlyk van onderen , en met verfcheide witte
dippen gefpikkelt; de bloemen zyn bleekgeel;
daerop volgt eene vrucht zoo groot als een
middelmatige Oranjeappel, bynaer rond, van
nature vry droog en ligt , bedekt met eene har-
de, gladde, geel- en groenachtige, en blinken-
de fchelle.
De Indianen fcheiden deze fchel af, en het
binnende, dat het vleefch van de vrucht’ is ,
hebbende laten droogen, zendenzy het ons over
C c 2 als
In’t Nederduitfch Kalfsvoet vanÉgypten.
* Zie PI. VII. Fig. 7.
c o,
I04 c o.
als appels van verfcheide grootte, die wit, rood,
ligt, en van eene onverdragelykebitterheit zyn;
dit is ’t, dat men C olocyntbis officinarum noemt.
Men vind’er van binnen verfcheide huisjes vol
zaed, zoo groot als dat van Meloenen, doch
korter, vleeziger, en veel harder , van eene
geelachtige kleur', die naer ’t wit trekt. Men
teelc de plant in verfcheide plaetfen van de
Levant.
Men moet den Kolokwint verkiezen nieuw,
in fchoone, groote , witte ; vleczige, welge-
droogde, ligte, en zeer bittere appelen, die
gemaklyk te breken zyn ; zy hebben veel olie ,
en vlugge en wezentlyke zouten in zich.
De Kolokwintappel van zyne zadengezuivert
word van de Schryveren Pulpa Colocymbidos ge-
naemt, ’twelk zeer dikwils inde Geneeskunde
gebruikt word.
Het purgeert geweldig door den floelgang ,
en is goed om ’t dikfle flym van de verafgele-
genfle deelen te ontladen; men gebruikt ’t te-
gens de vallende ziekte, beroerte, flaepziek-
te, fpaenfche pokkert , fchurft , heupjigt, en
vloeijingen ; men geeft ’t nooit alleen in , maer
mengt ’t onder verfcheide pillen en toeberei-
dingen.
Colocyntbus , Gr&te kó\*k ItSv, qubd notxlxi xtieï ,
nlvutn movet , omdat de Kolokwintappel doel-
gang verwekt; ofwel Colocyntbus quod fit *oA«»
ttvtat , efca canïs , Jive cibus canum; omdat de Ko-
lokwintappel door befpotting een honds eten
genaemt word , wegens zyne groote bitter-
'beic.
COLOPHONIA.
Colophonia.
Pix Gireeca.
Refina fncta , aut tojla.
In’t Franfch Colophone.
In’t Nederduitfcli Spiegelbarjl .
Is een gekookte Terpentyn , waervan twee
foorten zyn; de eerde e.n bede is zuivere ter-
pentyn, dien men in water laet koken , tot dat
hy hard, wit en breekbaer geworden zy.,
De tweede, van de Kooplieden Arcanpon of
Bray fee genaemt , is eene zwarte , drooge ,
breekbare ofbrooze, glinderende doffe,, gel y-
kende naer dek,, doch harder en zuiverej, die
men in.de kromhalzen na de overhaling van de
ïerpentynolië overgebleven vind.
De eerde Spiegelhard is zeer openende ,
ontbindende, zuiverende*. heelende emvleefch-
makende ; men maekt ’er pillen van , die
men doorgaens gebruikt voor de zaedloopen ,
en ’t graveel ; men kan ze ook uitwendig ge-
bruiken.
De tweede Spiegelhard is ettermakende, en
ontbindende, en word onder pleiders en zal-
ven gebruikt ; doch zy heeft zoo vele krach-
ten niet , ais de eerde , omdat men door de
overhaling de wezentlykde olie daervan getrok-
ken heeft.
Colophonia , omdat men eertyds deze foort
van Hard bereidde te Colophon, eene dad van
Iönië , waer van daen men ze overal heen ver-
voerde.
COLUBRI.
• «
Colubri is een zeer kleene vogel, aenmerkens*
waerdigom zyne kleenheiten om de fchoonheit
zynerveêren: hy komt voort in de Eilanden
van Martinique, van waer hy gedroogt in Eu-
ropa gebragt word : hy is doorgaens van’r be-
gin zyns beks tot het einde van zynen daert
eene pink lang : zyn kop is bynaer zoo groot als
eene groote erweet ; de bek een duim lang ,
wat krom, fpits , en zwart; de tong is lang ,
kraekbeenig , dun , en fcherp ; de hals een
vinger lang, ’tlyfzoo groot als eene hazelnoot;
de daertomtrent twee vingers lang; debeenen
kort en fyn; yder poot heeft vier graeuwe toon-
tjes, voorzien met fcherpe nagelen of kleene
klaeuwtjes ; dees vogel is heerlyk opgepronkt
met zeer fchoone, blaeuwe, blinkende, azure,
en weêrfchynende veêren ; de kop is verfiert
met eene fchoone kuif’ van dezelve kleur’;
de vleugels zyn groot naer de grootte van den
vogel ; hy zuigt de bloemen tot zyn voedfel ,
en maekt zyn ned op de boomen gelyk andere
vogels.
Daer zyn twee foorten van Colubri , die
voornamentlyk in grootte verfchillen , want de
eene is een weinig grooter dan de andere ; de
kleende heeft eene enkele tong, en de grootde
eene dubbele.
De Vader Plutnier fprekende van de Colubri
zegt , dat, niettegendaende hunne kleenhcit, zy
zich zeer doen vreezen van andere vogelen ,
die oneindig grooter dan zy zyn ; ik heb ze ,
zegt hy, zekere vogels zien vervolgen, die men
Dikbekken noemt , en die een weinig grooter
zyn dan Lyders; zy hebben een’ dikken, breeden
en fpitfen bek zeer bekwaem om de jongen van
de Colubri op hun ned in te dikken , doch moe-
ten zich wachten voor’t mannetje ofwyf]e;’tis
een aengenaem vermaek om den Dikbek te zien
vluchten en fchreeuwen, als de kleene Colubri
hem vervolgt; en zoo hy hem aeluerhaelt, hecht
c o.
c o.
20/
hy zich met zyne kleene klaeuwtjes onder zy-
ne vleugels valt, en (leekt hem met zynen kleenen
bek , die zoo 1'cherp als eene naeld is, tot dat hy
hem buiten daet van verweringe gebragt heeft.
Ik heb nooit, vervolgt de Vader Plumier, eenig
zoet gekweel in den zang van denColubri ver-
nomen : ’t is eene foort van zeer fcherpe kner-
(inge ; hy huppelt gedurig van de eene bloem’ op
de andere, doch met eene zo groote gezwindheit,
dat men ’t naeuwlyks gewaer kan worden. Ik
vernam op zekeren dag te Martinique, vry verre
van my af, een groot gebrom, bynaer als dat
van een’ zwerm byën ; ’t was van meer dan vyf
hondert van deze kleene vogelen,, die heen en
weêr fprongen rondom een’ grooten boom, ge-
heel bedekt met bloefems , die zy uitzogen.
De veders van deze kleene vogelen dienen
den Indianen tot optoojing en verfiering.
Men zegt, dat de Colubri een’ muskusreuk
aennemen in ’t droogen ; ik heb ’er niet meer
dan eenen gezien , die dezen reuk gekregen
heeft.
COLUBRINUM LIGN UM.
Lignum colubrimm.
Lignum ferpentarium .
In’t Franfch Bois couleuvré.
In’t Nederduitfch Slangenhout. -
Is een houtige wortel, of een hard, vad in
een gedrongen , zwaer hout, van binnen wit-
achtig, doch met een’ dunnen, roodachtigen
of bruinen gemarmerden bad’ bedekt, zonder
reuk , en van een’ zeer bitteren fmaek : men
brengt ’t ons in (lukken doorgaens een vinger
lang, en eens kinds voorhand dik; maer daer
zyn’er zoo dik als een arm. Dit hout krygt men
van een’ boom’, of heefter, wiens takken langs
de aerde kruipen , en zich vallhechten gelyk
de Klimop aen de byftaende boomen; de bla-
ders hebben veel overeenkomft met die van den
Wilden Wyngaerd; hy groeit op de Eilanden
Ceylon en Timor. Men geeft in het land voor,
dat ’t door het enkel aenraken de (langen doet
derven , waer van men zeer geplaegc word.
Sommigen raeenen, dat de Kraenoogen de dee-
nen zyn van eene vrucht’ , zoo groot als een
Oranjeappel , die aen dezen boom’ groeit ;
waervan ik op hare plaetfe fpreken. zal.
Het Slangenhout heeft veel olië en wezentlyk
zout in zich.
’t Is zuiverende , opdroogende, en goed voor
cule< , Mug , omdat men
wil , dat deze plant door haren reuk de muggen
verdryft.
Baccharss, aBaccho, omdat men zich heeft inge-
beeldt, dat deze plant een’ wynigen reuk had.
C O P A L.
f Copal , Monard. Ctef. Lugd. jive Paneopal ,
Frag. is eene harde, gele, blinkende, door»
fchynende hard, waervan twee foorten gevon»
de»
* Zie PI. VII. Fig. 9,
f Ibid. Fig. 10,
c o.
2,0'S C O.
«
den worden. De eerde en fchoonfte foort, die
men Oofterfche Copal noemt, is zeer zeldzaem;
men brengt ze ons uitOodindië enNieuw Span-
je ; zy druipt door inkervingen uit den ftamm’
eens booms van eene middelmatige hoog>e ,
wiens bladers lang, vry breed, en fpits zyn,
en wiens vruchten bruin van kleur’ zyn, en naer
onze Komkommers gelyken , waerin men eene
foort van meel vind , dat zeer goed van
fmaek is.
Men moet deze Hard kiezen in dukken , die
fchoon, goudgeel, wel doorfchynende , £n
bros zyn, ligtelyk fmelten, en op ’t vuur een’
reuk geven , die naerby dien van Olibanuro
komt.
Zy verzacht e.n ontbind, en word uitwendig
in de hoofdziektens gebruikt.
De tweede druipt zonder inkervingen uit een’
grooten boom’ gelykende naer den zwarten Po-
pulierboom, die op’t gebergte van de Antillifche
Eilanden in overvloed groeit ; deze Gom word
gevoert op de kanten der rivieren door de plas-
regens en overdroomingen van water, dievoor-
by de dammen der boomen geloopen zyn, al-
waer zy nedergevallen is. Sommigen noemen
ze oneigentlykGelen Barndeen, omdat ze naer
hem gelykt.
Deze tweede foort van Copal word ons ge-
feragt over Nantes of Rochel ; men moet de
fchoonde en zuiverde verkiezen ; doch word
niet gebruikt als om Vernis te maken.
Zy is ontbindende, t’zameutrekkende , op-
droogende.
COPALXOCOTL.
Copalxocotl. is een Amerikaenfche boom, wiens
hout gomachtig, teêr, ligt te fnyden , doch
den wormen niet onderworpen is , van reuk en
fmaek bynaer als die van Copal ; de bladers zyn
bynaer gelyk aen die van den Kerfeboom ; zyne
vruchten zyn kleene appels , die een’ zoeten
en t’zamentrekkenden fmaek hebben, waeruit
een lymig vocht druipt. Dees boom groeit in
Nieuw Spanje; de Spanjaerds noemen deze
vrucht Gomachtige Kers; men geeft voor dat
’tlymige vochtvan deze vrucht’ uitwendig ge-
legt de bloedvloeden, bloedfpouwing , roode-
loop en koorts (luit; men gebruikt ’t ook uit-
wendig voor dezelve ziektens.
C O Q U O.
Coquo , Garzitc.
Coccosi Acoltm
• Nux Indicciy J. B. • . ’
In't Nederduitfch Atffwwttf. -1 ï
* Is eetle Indiaenfche noot , zoo groot als
eens menfchen hoofd, driehoekig of bynaer
rond van gedaente , groenachtig of blinkend-
graeuvv van kleur’; zy groeit aen eene foort’
van grooten en- regten Dadelboom van eene
middelmatige dikte , en van eene graeuwe
kleur’ , die van zynen (lamme tot aen den
top allengsjes ('maller word ; de Indianen
maken rondom den (lam kleene bieze-fpor-
ten, of andere diergelyke dingen , om ’er
gemaklyk op te klimmen ; de bladers zyn zeer
groot, hard, dik, en glad; de bloemen zyn ge-
lyk als die van den Kadanjeboora ; zyn hout
dient om huizen en fchepen te bouwen ; zyn
blad word in’t land gebruikt als papier of par-
kement, waerop men gedenkwaerdige zaken en
openbare voorwaerden fchryft, men noemt ’t
Olla ; andere willen dat dees naem toegepaft zy
aen de takken des booms; men gebruikt ze ook
om de huizen en fchepen te dekken en’er violen
van te maken; want indien men Clufius gelooft, is
yder van deze bladeren zes of zeven voeten lang,
drievoeten breed, en zoo dik als eene dubbele
oflehuid. Dees boom groeit op zandige land-
ftreken omtrent de zee; daer druipt doorinker-
vingen, die men in de takken maekt, eenwynig
fapuit, dat de Indianen Sura noemen , waervan
zy een’ zeer goeden brandewyn overhalen; zy
maken’er ook azyn van,met’t in de zonne bloot te
(lellen ; andere koken ’t Sura up ’t vuur , om’er
een’ zoeten wyn van te maken , dien zy Orraca
noemen.
Nadat men het eerde fap van de ukken des
booms getrokken heeft, krygen ze nog een
tweede , dat zoo geeftryk niet is , waervan
zy door uitdamping op’t vuur, of in de zon-
ne eene foort van lap maken , dat zy Jagra
noemen.
De vruchten van dezen boom groeijen in groo-
te meenigte opgefioten in eene foort’ van fchelle
of dikken dop, die zich uitzet en berd, naer
mate dat deze noten groot worden.
De Kocusnoot nog verfch zynde is met een’
dikken, groenen, teêren, en nog een’ anderen
bruinen bad’ bedekt ; hare zelfftandigheit is een
witachtig en zoet merg, dat goed om te eten, en
een'Artifchokfmaek heeft;zy fluit in zich veel hel-
der water, ’twelk welriekende, aengenaera van
fmaek , verkwikkende , dorft verflaende, en goed
is om de nieren en lever te verkoelen. Dit
vocht is vry gemeen; want men vind ’t ganfche
jaer door groene Kocusnoten, waervan fom-
migc drie of vier ponden water in zich bevat-
ten.
* Zie PI. VII. Fig. n.
Al*
c o.
co
Als de Noot in ’t verouderen hard , en ’t
Inerg vader is geworden , blyft er in hare hol-
'lïgheic een water over, dat in der daed hel-
der, doch zoo zoet niet is; op dien tyd noe-
men de Malebaren de Noot Eltvi. Dit watervee,
dikt in de noten, die een jaer oud zyn, vooreen
gedeelte tot -eene zeifftandigheit, die zoo rond
nis een appel, wit, voos, ligt en zoet is, en
naer amandels riekt.
De Inwoonders van 7 1 land etenniets als
’t merg van de verfche Noot, dat teer en zoet
is, met de jagra ; men krygt van dit merg een
melk als van amandelen ,• dat voor faufen ge-
bruikt word.
Zy droogen veel van dit merg in de zonne om
’tte bewaren, gelyk men in Languedok deKas-
tanjen doet; zy noemen ’t Copra-, ’theelt een’
goeden reuk, en een’ zeer aengenamen Aman-
«delfmaek.
Zy perfen ook van ’t merg of den tweeden
bad’ van verfche Kocusnoten, na het gedampt
te hebben, cene heldere olie, die hun niet al-
leen dient vóór hunne lampen , maer ook om
hunnen ryd te bakken.
Zyiseen weinig buikzuiverende, -enword van
hun uitwendig gebruikt, om de zenuwen te ver-
zachten en te verderken , tcgens de pynen der
gewrichten.
Als de Kocusnoot gedroogt is op de wyze,
als men ze ons toezend, is haer eerde balt
van buiten gelyk, glad, graeuw en helder van
kleur’, doch vanbinnen voorzien met zeer veel
roodachtig werk of vezeldraden , dat de Male-
ieren Cairo noemen ; men maekt ’er kabeltouwen
en touwerkenvan voorde fchepen , die in’ t zee-
water niet verrotten;zy doppen’erook alle foor-
tenvan vaertuigen meê toe ; ’t is bekwamer dan
werk, niet alleen omdat ’t niet verrot ; maer
ook omdat ’t van ’t water doorweekt zynde op-
zwelt, en zich fluit ; ’t dient ook voor vershei-
de andere werken.
Onclerdeze vezeldraden of omflagvindmende
Noot, doorgaens zoo groot als eene Kweepeer,
of een kleene Meloen , eirond en graeuw van
kleur’; de bad is dik, hard, houtig, gerlin-
pelt, men polyfl hem en maekt’er drinkfchaelt-
jes, bekers, en andere 'vazen van tot gebruik
van ’t volk , als ook houtskool voor de Goud-
fraeden.
Onder dezen bad is befloten de vooze zeif-
ftandigheit,die wit is en een’amandelfmaek heeft,
waer van ik gefproken heb ; men vind ’er ook een
helder vocht in , dat den fmaek van wei heeft.
Daer is eene andere foort van Kocusnoot, ge-
naemt
*00
Coccos de Mal diva , Garzire.
Nüx Indica ad ventna ceiebrala , Jive Coccus
de Ma la diva \ J. B.
De Noot, van deze draden afgefcheiden , is
doorgaens zoo groot als eene groote peer, ei-
rond, aen beide eindens fpits , hard, zwart ,
blinkénde, glad, gepolyd, en in de lengte mex
drie ribben verheven. Haer merg gedroogt zyn-
de word zeer hard en wit van kleur’ , wat naer
’t bleek trekkende , van boven met veleberdeh
en zeer vol poriën ofluchtgaetjes, zonder fmaek
of geur. Men vind van deze Kocusnoten groo-
te en kleene op ’t drand geworpen , want’t ge.
meene gerucht is , dat alle de Maldivifche Ei-
landen een vafl land geweefl zyn , maer dat ze
door de overdrooming van de zee verdronken
in ’t vervolg tot Eilanden geworden zyn ; dat de
Dadelboomen, die deze Kocusnoten voortbrag-
ten , met ’t water bedekt, en hunne vruchten
hard geworden waren. Het valt zwaer te oor-
deelen, of ze van dezelve foort’ zyn als de an-
dere , devvyl niemand den boom , die ze voort-
brengt, noch zyne bl-aders zien kan. ’tls zelfs
niet geoorloft aen ’t gemeen deze te verzame-
len , omdat al ’t geen op den oever van de zee
gedreven word, den Koning töebehoort: dit
is de reden, waerom zy ongemeen zyn. Ikheb
’er eene in ïnyne Kruidkas.
’t Merg van deze Kocusnoten gedroogt zyn-
de word door de Inwoonders van deze Eilan-
den geoordeelt een groot middel te zyn om Tt
vergift tegen te flaen , voor ’t kolyk , lammig-
heit, vallende ziekte en zenuwziektens. ’tDoet
zachtjes braken. De gift is van tien greinen.
Men laet ook’twuter drinken, dat in dezeNo-
ten bewaert is, waerby men een weinig merg
doet.
Men maekt ook van deze laetfle Kocusno-
len fnuiftabuksdoozen, bekertjes, en verfchei-
de andere kleene vazen; doch dewyl ze onge-
meen zyn, gebruikt men doorgaens tot deze
werken die, welke uit de Amillifche Eilanden
kómen, en die tegenwoordig heel gemeen zyn;
men bfengt-ze van verfcheide grootte.
Daer wad in Peru eene andere foort van zeer
fraeijeKocusnoten, welke de Vader B. Acofla
Jeluit befchreven heeft in zyne natuurlyke en
zedelyke Befchryvtnge van Indiê'; deze vrucht
is van eene vry ongemeene gedaente , en is ge-
maekc als eene klok; ’t hoofd is gevormt door
eene foort’ van Kampernoelie; de bad is een
vinger dik en zoo hard al-s die van andere Ko-
cusnoten ; men opent ze naer ’t hoofd en vind
in haer merg of vleefch eene groote moenigte
pitten, driemael zoo groot als onze gemeens
D d ataan-
210
e o.
c o.
amandels, en van een’ zeer goeden fmaek; men
noemt ze Amandels van Andos, omdat de boom,
dlb deze foort van Kocusnoteti draegt , op
’t gebergte van Andos in Peru voornament-
lyk gevonden word; deze amandels zyn beflo-
ten in een’ zoo harden dop, dat hy niet als
met den hamer’ kan gebroken worden.
Voorts is’er geen boom in de weereld , die
zoo veel nuttigheits aenbrengt, dan de Kocus-
notenboom; want zyn hout dient om huizen,
fchepen , en vloeren te maken : de bladers die-
nen om huizen, fchepen en verfcheide andere
zaken te dekken, om’er op te fchryven als op
parkement, en om zeilen te maken ; men krygt
uit zyne takken een’ wyn , die brandewyn
Sap» of gekookten wyn, fuiker en azyn voort-
brengt; van zyne vrucht’ haelt men een werk
of vlas, dat dienPig is om touwerken, en kabel-
touwen voor de fchepen, en doeken of linnens
te maken, om de vaertuigen dichtte floppennen
voor verfcheide andere werken. De dop ol'baft
van de Noot’ word gebruikt om vazen, lepels
en verfcheide andere keukengereedfchappen
zyn zaegfel om inkt, ’t merg dat naer aman-
dels fmaekt, om olie temaken, die zeer goed
is om te eten , te branden , en een open lyf
te houden, ’t Zelve merg, en ’t water, dat’er
van binnen is, zyn goed om een oneindig ge-
tal van menfehen in Amerika , Afrika en Arabië
te voeden , en de kleene kinders op te bren-
gen, gelyk men met melk doet, en aen denbe-
jaerden den dorflte verflnen. Maerik zoude my
te wyd uitbreiden , indien ik alles wilde verha-
len , dat over dit onderwerp gezegt zoude kor»»
«en worden.
C O R A L L I N A. '
Corallina.
In’t Franfch Corallïne , of MouJJe Marine %
of Brion.
Is eene foort van Mofch , dat men in zee aen
de rotfen, fchulpen en fleenen vaflgehecht vind,
waervan verfcheide foorten zyn ; die , welke
wy in de Geneeskunde gebruiken , word ge-,
asemt
Corallina , Lob. Lon. Lem.
Mufeut marinus , Matth.
Mvfcus maritimas , five Corallina oïïicinarum.
G. B.
Fucus capillaceus , Lugd.
* Is eene kleene dichte plant, die omtrent
* Zie PI. VII- Fig. ia. .
drie vingers hoog groeit, fchietende een groot
getal van kleene, rakkige , lleenachtige Pelen
zoo dun en fyn als vezels, voorzien met zeer
kleene, afch'verwige , groenachtige blaedjes ,
die vifchachtig van reuk, ziltig en onaengenaem
van fmaek zyn, tulïchen de tanden als kleene
Peentjes kraken , en tuPchen de vingers ligte-
lyk verbryzelt worden; deze Pelen zyn vaPaen
een’ wortel’ van Peen. Men brengt ons deze
Corallina gedroogt uit verfcheide gewePen van
de Middellandfche Zee , en uit ’t Bolwerk van
Vrankryk.
Men moet ze kiezen geheel, zuiver, bleek-
groen van kleur’, en zeer Perk van reuk. Zy
heeft veel zout en olie in zich.
Zy is goed om de wormen te dooden, de dam-
pen te veidryven, de maendPonden te verwek-
ken , en de buikloopen te Puiten.
Corallina , a Corallo , Korael , omdat deze-
plant op de rotfen groeit, by wyze van een
kleen Korael.
CORALLOIDES.
* Coralloides , is eene halfverPeende, takkige
zeeplant, hebbende den fchyn of de uiterlyke
gedaente van een’ kleenen heePer; doch zon-
der bladeren. Hier van zyn verfcheide foorten
die in grootte, gedaente, hardheit en kieur’
verfchiilen. •-
De Coralloides verwekt doorgaens hnrdlyvig-
heit, en dryft de pis af, doch word niet veel
in de Geneeskunde gebruikt.
C ora'loid/s , a Corallo , omdat deze plant i»
gedaente en hardheit naerby ’t Korael komt.
CORALLÜM.
Corallum.
Corallmm ►
Corallus.
Lit bodendrum.
In’t Franfch Corail.
In’t Nederduitfch Korael.
Is eene verPeende , en takkige plant , diemeu
vind vaPgehecht onder holle rotfen op verfchei-
de diepe plaetfen van de Middelandfche Zee ;
hier van zyn drie foorten, eene roode, eene
witte, en eene zwarte.
De
* Zie PI. VII. Fig. 13
co
c o.
De eerfte word genaemt
C orallnm rubrurn , C. Bauh.
In’t Franfch Corail rouge.
In’t Ncderduitlch Rood Korael.
* 7. ygroeit doorgaens drie ofviervingers hoog,
maer in de Kabineccen bewaert men uit lielheb-
berye Koralen , die een arm lang zyn ; deze plant
heelt de gedaente van een kleen boompje; zy
fchiet verlcheide zeer harde, gladde, blinken-
de, fchoonroode takken zonder "bladeren ; de
wortel is (teenachtig en van dezelve hardheit.
Het Rood Korael word ’t meed van alle Kora-
len geacht voor de Geneeskunde. Men moet ’t
valt in een gedrongen, glad, glanzig, blinken-
de en hoog van kleur’ verkiezen»
De tweede word genaemt
Corallium album , C. B.
In’t Franfch Corail blanc.
In’t Nederduitfch Wit Korael .
f Zy walt tot dezelve hoogte, en heeft dezel-
ve gedaente als ’t Rood Korael. Hiervan zyn
verlcheide foorten; de fchoonfte en befte word
Corallium aibum oculatum genaemt ; zy is eene kiee-
ne, verfteende, harde, gladde, glanzige, blin-
kende-, takachtige plant, wier takken aen de
uiteindens rond zyn en eenigermate kleene
oogen verbeelden.
’t Wit Korael moet valt ineen gedrongen, ge-
polyd en zeer wit verkozen worden.
De derde word genaemt
C orailum nigrum , C. B. Gein. Caef.
C orallum tiigrutn , five antimat bes & adul-
terinum , J. B.
Antipatbes , five Corallium nigrum , Diofcor.
Lob Lugd
Litbopbyton nigrum arboreum , P. T.
In't Franfch Corail noir.
In’t iNederduitlch Zwart Korael.
§ Is eene foort van Lythopython , of eene
hooge , takKige, harde piauc, van zelfltandig-
* Zie PI. VIL Fig. ii.
t Ibid. Fig. i4.
§ ibid. Fig. 15.
Zï E
heit horenachtig , een weinig baigzaém en
taei , glanzig , zoo zwart als git , en die
noch oogfchynlyke bladers noch bloemen voort-
brengt ; zy groeit in zee tegens de rotfen, op de
wyze van een kleen boompje.
Men moet ’t Zwart Korael verkiezen, vaft
ineen gedrongen , glad , blinkende en hoog
van kleur’; ’t word weinig in de Geneeskunde
gebruikt.
Wanneer de Koralen nog jong en teer zyn ,
vind men de uiteindens van hunne takken roud-
acluig als kleene bolletjes, die zoo groot als
roode aelbeziën , weekachtig , en doorgaens
verdeelt zyn in zes kleene huisjes vol melkach-
tig en vettig vocht van een’ fcherpenent’zamen-
t rekkenden fmaek.
Men noemt deze kleene bolletjes Flores Coralli
dat is Koraelblotmen , doch men heeft reden tc
gelooven , dat ze vruchten of korrels van Ko-
rael zyn, want men heeft waergenomen, dat ’t
witte vocht, ’t welk zy in zich bevatten, uit-
geloopen zynde, Korael planten voortbrengt; dat
deze kleene bolletjes dan hard worden en ver-
fteenen, naermate dat ’t Korael walt, zoodat’er
ganfeh geen fap overblyft.
De Koraelplant, terwyl ze nog teer is , ont-
faugt door de poriën of luchtgaetjes van de»
wortel , de vochngheit van de rotfe, die daer
in, gelyk als ’t fap der aerde in de gemeene plan-
ten, omloopt, volmaektelyk gekookt, en omhoog
gedreven word; doch ze kan zich niet veel uit-
breiden , noch in haren omloop heel lang vol-
harden , want ze word gefluit door eeue llerke
en naeuwkeurige (leenwording, die in alle doe-
len van deze plant’ gefchied; en dit is de re-
den , waerom ’t Korael bynaer altyd kleen en
laeg is; wanc men vind niet als zelden groote
Koraeltakken ; ’t moet wezen , dat de deden in
■deze Koralen langer tyd teër gebleven zyn, op-
dat de lappen van den (leen daer veel meer voort-
gang zouden maken.
De Koraelviflchery , volgens ’t verhad van
Tavernier in zyne reisbefchry vinge, gefchied
van ’t begin van April tot ’t einde vanjuly. De
vifl’chers maken twee fparren kruiswyze v aft ;
zy verzwaren die door een groot (luk lood, dat
ze in’t midden leggen, om ze naer den grond te
doen zinken ; zy draeüen eenighenuip zeer los
ter dikte Van een’ duim, en omwindendaerme-
dedefperren; dit hout maken ze valt aen twee
touwen , waervan ’t eene aen ’t voorde, en ’t
ander aen ’t achterde gedeelte van ’t vaertuig
vad is; vervolgens laten zy t met den droom’
gaen langs de rotfen , en dit hennip zich rond-
om ’t Korael vlechtende, gebruikt men vyf of
zes booten, om de fparren te nekken, en ’t
Korael af te fcheuren , dat op den grond der
D d 2 zee
g o;
2,1 & GO.
zee neêrvalt, vanwaer’tde duikelaers gaen ©p-
zoeken.
Men acht de Koralen tot verfieringen veel be-
ter in groote en dikke takken , dan die getnesn-
lyk kleen zyn , maerin de Geneeskunde zyn ze.
in krachten gelyk.
De Koraelplanten vind men. doorgaens als ze
uit de zee komen, bedekt met eene wynfteeni-
ge, graeuwe of roodachtige korft’ of bad’, vol
gedamde en grove Uichtgaetjes , die ligcelyk van
’t lichaem der plant’ word afgefcheiden : zy
komt midchien voort van een fchuim der zee ,
’twelk aen de oppervlakte van ’tKorael valt en
fteenaclitig geworden is ; wat ’er van zy , men
haelt daervan een’ pisachtigen geeft , olie, en
veel vlug alkalyn zout, dat zeer veel overeen-
komft heeft met ’t zout vatt Hans horen.
’t Is heel zeldzaem , dat de worm ’t Korael
aentaft en afknaegt, maer de zaek is niet zon-
der voorbeeld, want men bewaert in de Rari-
teitkabinetten eenige. Koraeltakken, die van de
wormen doorboort en ingegeten zyn.
Het Rood Korael word in de Geneeskunde,
boven Wit geacht wegens zyne Tinëtuur*
die gezegt word groote krachten. te hebben 0111,
’t bloed te zuivereu, ’t hart te vervrolyken en
te verfterken , doch deze roode kleur beftact
niet dan in een zeer kleen gedeelte van leemi-
ge ftoffe, die geene kracht heeft; dus zyn ’t
Wit en ’t Rood Korael van dezelve uitwer-
kinge in de ziektens , waeriu - zy gebruikt
worden; zy zyn alkalyne, ftolfen , goed om
de fcherpe en alte zure zouten van ’t
lichaem te verzwelgen, en te verzachten. Zi©
’r geen ik’er van gefchreven heb in myn Chyun-
fche Stookhuis.
Zy zyn , tot een fyn poeder- gewreven , goed
om 'de buikluopen en bloedlozingen te fluiten,
en om de fclierpheden van de lel en maeg’ te ver-!
beteren en te verzachten ; de gift is van agt greb
nen tot eene halve drachma.
Men haelt uit ’tKorael, dat wel verkalkt en
tot poeder gebragt is, vele yzerdeeltjes door
middel van een mes, ’t welk men met den zeilr
fteen beftreken heeft.
Coralium ., Jive Cor alias a x.»e»j kilis , virguncula
tnurïs , omdat ’t Korael in de zee kleene takken
of roeden voo.rtbrengt.
Lithcdendrusn , tx Ai Do; , lapis, C7 Arbcr,
alsof men zeide Boom vanjlcen.
CO R CHORUS.
Corcborus, Jive Mclocbia , ƒ.13. Pit- T ournef.
.Mjjccbia Alp. /Egyptk
Is eene plant , welker fteel omtrent ander*
half voet hoog opfehiet; de bladers ftaen over
en weêr, en gglyken naer die van Bingelkruid,
maer zyn grooter , op de kanten getandt , van
onderen aen weêrzyde met eene foort’ van
zeer fmal en fyn tongetje verzelt; de bloemen
zyn kleen , en .doorgaens van vyfgele rooswy-
ze gefchikte blaedjes; wanneer zy zyn afgeval-
len , volgen haer langronde fpitfe vruchten ,
yder verdeelt in vyf huisjes, die kleene, hoe-
kige , afchvenvige zaden van een’lymigen fmack
in zich fluiten. Deze plant groeit in de hoven,
en word voornamentlyk aengekweekt in Egip-
ten en Judea» alwaer zy onder de voedfels ge-
bruikt worden.
Zy is week- en ettermakende, ontbindende,
goed voor deborft, en van dezelve krachten als,
de Heémftwortel.
Corchorus a corde, hart, omdat men eenige over-
eenkomft meende te vinden in de gedaente
van de vrucht’ dezer plant’ met een kleen
hart.
CORCULUS.
Corculus, Jonft. is een Bloedeloos Waterdier-
tje, wiens lyf van zyn hoofd en pooten afge-
fcheiden de gedaente heeft van een kleen hart,
waervan ’t zynen naem krygt; de oogen zyn-
kleen en zwart; ’t heeft zes pooten, .en aen ’t
einde van yder twee toontjes.
I
CORIANDR U M.
CcriavdrHtn , in’tFranfch Coriandre , in’tNeder-
duitfeh /( ohander , Koriander, is eene plant, waeg
van twee foorten zyn.
D.e eerfte word genaemt
Coriandrum , Brunf. J. B. Lob. Icon.'
CorianJrum ma jus, C. B. Pit. Tournefort.
Coriandrum vuipaïe , Park.
Cori ander, Tur.
Coryon Diofcor , Piinii.
* Zy fchiet een’ ronden , dunnen, takkigerK.
fteel , anderhalf of twee voeten hoog , vol
mqrg: de onderfte bladers wa.ffen gelyk als die
van Peterfelië, doch de boven fte, die aen det\
fteel’ zyn vaftgehecht , zyn veel fyner en bynaer
als die van Kamille ingefneden ; de bloemen zyn
kleen* „
Zie PI. VII. Fig. 1 6.
c o.
kleen , op de toppen der takken als zonne*
fchermen gefchikt, vleefchkleurig of wit , be*
ftaende yder uit vyf rooswyze gefchikte blaed-
jes; als deze bloem is afgevallen, word haer
kelk eene. vrucht beftaeude uit twee ronde holle
zaden of korrelen ; de wortel is kleen, regt,
enkel, en met vezelen voorzien. Deze gehcele
plant heeft, uitgezonden haer zaed , een’zeet
ouaengenamen wcegtuizereuk.
De tweede foort word genaemt
Cór'mndrum 2. inodorum , Tab.
• Coriandrum minus odorum , J. 13. Park.
Coriandrum minus tejliculatum , C, B. Pit.
Tournefort.
Coriandrum alterum minus odorum , Lob.
Icon.
Zy verfehilt van de voorgaende foort’ hierin,
dat ze kleener is, en hare takken gebogen zyn,
en dat zy minder reuk heeft, en hare vruch-
ten uit twee bolletjes behaen, die eenigzints
aaer kleene zaedballetjes gelyken.
De eene en de- andere- foort van Koliander
worden In de hoven geteelt ; wy gebruiken
haer- zaed in de Geneeskunde. Zy zyn groen
op de plant , doch men laet ze droogen , en
dan worden zy ligt , geel , witachtig , zeer
aengenaem en fpeceryachtig van reuk en fmaek:
men gebruikt ze in Konfituren en lekkere fyne
wateren, en zelfs in’t bier.
Het groothe gedeelte Kolianderzaed , dat wy
gebruiken, wordons gebragt uitAubervil!iers,en
van verfcheide andere .plaetfen omtrent Parys.
Men moet ’t kiezen nieuw, dik, welgevoedt,
zuiver, welgedroogt , witachtig , goed van reuk
en fmaek ; ’t bevat in zich veel fyne olie en vlug
zout.
Het verhêrkt de maeg, helpt de vertering,
verbetert den hinkenden adem , verdryftde win.
• den , weêrhaet de kwade lucht.
Velen onder de oude Kruidkundige Schryvers
verzekeren, dat ’t fap der bladeren vanKoliam-
der in drank ingenomen zoo groot een ver-
• gift is als de Dolle Kervel , dat het terhond ’t
geheugen verzwakt, draeijingen en groote pynea
in de darmen verwekt, en de dood veroorzaekt,
als men’er veel van gedronken heeft.
Coriandrum , a xópii, cimex , omdat deze plant
een’ reuk heeft koutende naerby dien van eene
Weegluis’.'
COR.IND UM.
Cor-lndum , in’t Franfch Veis de Merveille, in’t
TCederduitfch Zwarte of Vreemde Kjiekjn tan Over-
zte , is eene plant, waervan twee foorten zyn.
• G O. m -y.
De eerde word genaemt
Cor Itidum ampliore folio f nicht majore , Pit.
Tourneb
Pi [urn vcficarium , fruchi ni rro albd macitld
notato , C. B.
Hahcacabum peregrinum muit is , five Gor-
ind'im . J. B.
Balieacabiis pcregrims , Dod.
Zy fchiet helen zoo dik als die van biezen ,
ter hoogte van drie of vier voeten, die zonder
hair, gehreept, en zwak zyn, en van nooden
hebben dat ze onderhut worden-; de bladers
worden bykans verdeelt als die van Eppe, en
zyn fchoongroen van kleur’, en lymig van
fmaek: uit hunnen oorfprong’ komen voetheel-
tj-es beladen met bloemen , behaende yder uit
agt witte blaedjes, vier groote en vier kleene,
die kruiswyze gefekikt, en door een’ kelk van
vier blaedjes onderheunt zyn; als deze bloe-
men zyn afgevallen, volgen haer de vruchten
als driehoekige blaesjes , yder verdeelt in drie
huisjes, die zaden in zich fluiten gelyk als
kleene erweten, zeerfchoon, ten deele zwart,
ten deele wit , en doorgaans getceken: meteen
hart; de wortel is een vinger dik, doch korter*
houtig, vry hard en vezelig.
De tweede foort word genaemt
Cor-indum folio & frud.11 minore , Pit. Tour-
nefort.
Zy verfehilt van de eerhe hierin , dat de bla-
ders en vruchten of blaesjes kleener zyn. Men
kweekt deze planten in de boven.
Sommigen oordeelen haer zaed goed in alle
ziektens van ’t hart, wegens ’t teeken van een
hart, dat ze hebben , maer ’t word niet veel in de
Geneeskunde gebruikt.
Cor-lndum , omdat ’t zaed van deze plant’ met
een hart geteeken t is , en dat de oorfprong van
de plant’ uit Indië is.
Hahcacabum , a xdxetSof, vas , omdat de vrucht
van deze plant’ gemaekt is als een kleen vat, of
omdat ze de Kriekjes van Overzee , die men
ooit Haiicacabus noemt , in gedaente naerby
komt.
Pots de Merveille , omdat hare zaden zyn ge-
maekt als kleene erweten , die uitermate»
fchoon zyn.
D d j -
CORIS.
c o.
C O R I S.
CO.
114
Coris carulea maritima , C.B. Pit. Tourne*
fort.
Coris quorumdam flore ex purpurea caruleo ,
Cluf. Hifi.
Coris MonfpejJ'idana carulea , J. B.
Is eene lage plant, die voor ’t gezicht aen-
genaem is, en zeer vele kleene (leien ofroeden
uit haren wortel’ voortbrengt, zoodat ze naeuvv-
lyks met beide handen t’zamen konnen bevat
rvorden; zy waden langs den grond verf'preidt
ter lengte van omtrent eene hand, en zyn dun,
roodaclnig, bekleedt met eene groote meenigte
bladeren , die eenigzins naer die van Thym gely-
ken , doch langer en zoo bruin niet zyn :
yder top van deze kleene roeden draegt eene
air omtrent twee duimen lang, waerop byeen
gehoopt zyn vele bloemen van een enkelblad,
’t welk van onderen als eene kleene pyp ge-
mac-kt is, en zich aerdiglykvan boven wyd uit*
fpreid , alwaer ’t zich verdeelt in vier deelen
van eene blaeuwe of purperachtige kleur’. Als
deze bloem is afgevallen, ryft’eruit haren kelk’
een (lampertje , dat in ’t vervolg eene bynaer
ronde vrucht rvord , die zich in verfcheide dee-
len verdeelt, en kleene, bynaer ronde, zwarte
zaden bevat ; haer wortel is dik, houtig en
zwartachtig: zy groeit op warme zeeplaetfen
omtrent Montpellier. Men verneemt in de dee-
len van deze plant’ geen’ merkelyken reuk of
fmaek; zy bloeit in demaendMei, en heeft veel
olie en valt zout in zich.
Zy is afvegende en wondheelende.
C O R N A L I N A,
C ornalina.
Carnalma.
Corneolus.
Carneolus.
Sardius Lapis.
Sarda.
ln’t Franfch C ornaline.
In’t Nederduitfch Kornalyn.
Is een koftelyke halfdoorfchy tiende (teen ,
maer die niet fchittert, doorgaens vleefchklcu-
rig, doch fomtyds rood, en fomtyds geel'.ch-
tig: men kreeg hem eertyds alleen uit Sardinië;
maer de belle komt nu ter tyd uit Babylonië,
Egypten, Arabic, eolndië; men viudhemook
in Bolreraeii en verfcheide andere plaetfen van
Europa, die niet te verachten is.
Hy is, fyn gewreven, goed om debuikloopeu
en alle bloedlozingen te ltuiten ; hy werktdoor
eene alkalyne kracht, in het zuur onder te bren-
gen; de gift is van eene halve fcrupel tot eene
halve drachma.
Carr.alina , Jeu Carneo.lus a curne , omdat dees
Heen eene vleefchkleur heeft ; men noemthem
by bederving C ornalina, ofwel omdat hy naer
gepolylten horen gelykt.
Sarda. (ïveSardius , omdat men hem eertyds uit
’t Eiland Sardinië kreeg.
C O R N I X.
Cornix , in ’t Franfch Corneille, in ’t Neder-
duitfch iQ-aei , is een Vogel die zeer vleefchgre-
tig , een weinig kleener dan eene Rave , en
overal zeer zwart is : hy heeft een’ dikken, lan-
gen , harden bek , en maekt zyn nelt in de top-
pen der boomen; hy onthoud zich doorgaens
aen den oever der zee , omtrent de lieden ;
hy leeft van krengen , wormen , viflchen ,
vruchten.
De Kraeijen en hunne j-ongen, die men«Cor-
nicuU noemt, hebben veel vlug zout en olie in
zich.
Zy zyn goed om de vervaUen krachten te her.
(lellen , en de herfenen te verüerken ; men
eet ze, of men maekt’er vleefchnat van.
De drek van den Kraél is goed voorden roo-
deloop, als zy in wyn gebruikt word.
Cornix , a Graco , xopdai , I(jaei.
CORNU AMMONIS.
Cornu Ammonis , vel Hammonis , is een Heen van
verfcheide grootte, die de gedaente van een’
krommenRamshoren heefc, en knobbelig, en afch-
verwig van kleur’ is ; hy komt voort in verfchei-
de plaetfen van Duitfchlaiid , en is doorgaens
omtrent eene hand groot; maer men vind ’er
fomtyds , die tot drie ponden wegen, en andere,
die niet grooterzyn dan eene noot; zy hebben
geen gebruik in de Geneeskunde.
C omu Ammonis, omdat dees (leen de gedaente
heeft van een’ horen, en dat hy eertyds toe-
gewydt was in de godsdienftigheden , die men
aen Jupiter Ammon bewees; want men geloof-
de, dat liyde kracht had om verborgen drooinea
te doeu uitleggen.
COR-
c o.
CORNUS.
Cornus , in’t Franfch Cornouiüer olCornier , in
’t Nederduitfch t^ornotljeboom , is een boom ,
waervan twee algemeene foorten zyn, een man-
neke , en een vvyfje ; ’t mannetje word ver-
deelt in twee andere foorten, in tamme , en
wilde.
De tamme Kornoeljeboom mannetje
word genaemt
Cornus , Brunf. Trag. Matth.
Cornus mas , Dod. Gal.
Cornus fatroa , feu domeftica , ) B.
Cornus vutgaris mas , Cluf. Hifi.
Cornus hortenfis mas , C. B.
Is een vry groote en uitgeftrekte boom ,
wiens hom hard, valt ineen gedrongen, wit,
en bedekt is met een’ ruwen, roodachtigen ,
of afcbgraeuwen bad’, van een’ t’zamentrek-
kenden fmaek ; de bladers zyn lang , breed ,
zacht in’t aenraken , vol aderen; de bloemen
groei jen by bosjes op de toppen der takken,
en zyn aen een kort voetdeeitje vadgehecht ;
yder van haer bedaet uit vier geelachtige in
’t rond gefchikte blaedjes. Als deze bloem is
afgevallen , word de kelk eene vleezige eiron-
de vrucht van gedaente bykans als eene olyf,
doch kleener, eerdgroen en wrangvan fmaek,
doch die in’t rypen rood en fom yds geelachtig
word , en een’ aengenamen zoeten zuurach-
tigen fmaek heeft, meteen weinig t’zamentrek-
king’. Men vind in deze vrucht’ een’ beenach-
tigen , langwerpigen , witachtigen deen , van
binnen verdeelt in twee huisjes, waervan yder
een kleen langwerpig zaedbefluit. Deze vrucht
word in’t Latyn Cornum , in’t Franfch Comouille
of Corne , in ’t Nederduitfch kornoelje genaemt;
zy is goed om te eten; men teek dezen boom-
in de hoven.
De wilde Kornoeljeboom mannetje
word genaemt
Cornus fylvejlris , Cam.
Cornus fylvejlris mas , C. B,
Cornus mas pumilio , Cluf. Hifi.
Hy verfchilt van den eerden hierin, dat hy
veel lager en als een heeder is , doch zoo men
hem aenkweelu, groeit hy tot een’ fchoonen
boom.
C O, 2lf
De Kornoeljeboom wyfje word genaemt
Cornus fostnina , C. B.
Cornus fcemina put at a vsirga fanguinea, J. B.
Lignjïrim , Brunf. Icon.
Vnga fanguinea , Matth. Ruel.
OJJea , Lon. Cafl.
Is een heeder, die vade,en harde roeden fchiet,
bedekt me: een’ bloedrooden bad’, van een’
wynigen reuk. Zyn hout is wit en zeer hard ;
de bladers gelyken naer die van Kornoeljeboom
mannetje, als by paren geddiikt of langs de tak-
ken tegen malkander overdaende , donkergroen
van kleur’, fomtyds gemengt met een weinig
roodheit. De bloemen groeijen als zonnefcher-
men op de toppen der takken , bedaende yder
uit vier witte in’t rond gefchikte riekende blaed-
jes; daerop volgen vruchten of beziën , zoo
groot als die van Klimop , die in’t begin groen
van kleur’ zyn, maer in’t rypen zwart worden;
liaer vleefch is groenachtig, wrang, van een’
kwaden en wat bitteren fmaek :zy belluit een’
kleenen , witten, beenachtigen deen in zich.
Dees heeder groeic op berg- en dcenachtige
plaetfen , in heggen, en bolfchen; men krygt
van zyne vrucht’ eene olie, die goed is om te
branden.
Men zegt, zoo iemand gebeten is van een’
dollen hond, en eenen tak van dezen heeder
in de hand houd, dat de damp of reuk , die’er
van uitgaet, in hem den aenval van dolligheu
verwekt.
De bladers en vruchten van den Kornoelje-
booin zyn t’zamentrekkende , en duiten de buik-
loopen en bloedlozingen.,
Cornus a cornu , boren , omdat het hout van alle
Kornoeljeboomen , en de deenen van hunne
vruchten zoo lïard als horen zyn.
CORONA IMPERIALIS.
Corona Imperialis , Dod. Pit. T ournefort.
Corona Imperialis , Jive tuf ai ahis , J. B.
Lilitim , Jive Corona Imperialis , C. B.
In’t Franfch Couronne Imperiale.
In’t Nederduitfch Kroon Imperiael , Keizers-
kroon.
Is eene plant, wier deel en bladers naer die
van Wilde Leliën gelyken : de bloemen zyn als
eene kroou gefchikt, waerop een bosje blade-
ren daet. Yder van deze bloemen is t’zanien-
geftek uitzes blaedjes, die ce zamen eenefoon
van
CO.
CO.
van klokje maken, ’c welk van eene gele of
bleeke , ofhyacinth-, of purpere kleur’ isnaer
’c rood trekkende. Als deze bloem is afgeval-
len , volgt haer eene langwerpige geflreepte
vf ucht , van binnen verdeelt in drie huisjes vol
plat zaed; de wortel is een bol , die niet fchub-
of fchilferachtig is gelyk die van andere Le-
liën, macr vaflgelyk die van Ajuin, en uit vlie-
zen beflaet, die in malkander fluiten ; dees
wortel is van onderen met vezelen voorzien ,
en heeft cenen reuk als look.
Men teelt de Kroon Ivnperiae! in de hoven;
zy krygt haren oorfprong van de Oofterfelije
landen, en heeft veel olie, en waterdeelen 4
doch weinig zouts in zich.
Zy is weekmakende, verzachtende,, ontbin-
dende; de wortel is ettermakende.
Deze plant krygt haren naem van de fchik-
king’ harcr bloemen.
CORONA SOUS.
Corona Solis.
In’t Franfch Soleil , of Herbe au Soleil A of
Fleur au Soleil.
ln’t Nederduitfch Zonnebloem.
Is eene plant , waervan verfcheide foorten
zyn; ik zal ’ertwee van befchryven.
De eerfte word genaemt
Comia Solis , Tab. Icon. Pit. Tournef.
Solis flos Peruvianus , Lob.
Hé) ba Solis , Monardi.
Flos Solis , gigant ea, Corona regia, Cr at er
Jovis , Amorfs tuba , Rofa Uier kont is , Frag.
Her ba maxima , J. B.
Sol Indianus , Lon.
Helenium Indieum maximum , C. 13.
Chrysanthemum P eniviamim , Dod. Lugd.
Helianthemum Penivianum , Cam. Bp.
Zy fchiet in korten tyd zeer hoog op, en
voornamentlyk in Spanje, alwaer men ze heeft
zien wallen terhoogte van vierentwintig voeten.
Die inVrankryk aengekvveekt word, fchiet zelden
hooger op dan eens mans lengte; zy brengt niet
voort als een’ dikken en regten fleel zonder tak-
ken; de bladers zyn groot en breed, gelyk als
die van Kliffen, op de kanten gefchaert en fpits.
Zy draegt op haren top eene groote en fchoonc
wyde , breede , heerlyke , geftraelde , gele
bloem van eeue ronde gedaente , verbeeldende
eene kroon gemaekt door halve bloempjes , die
een’grooten hoop bloempjes omringen. Deze
bloem helt altyd over naer den kant der zonne,
dewyl , de fleel aen die zyde warm en zacht
gemaekt zynde , zy door hare zwaerte natuur-
lykerwyze daernaer toe hellen moet. Als zyis
afgevallen, volgt ’er eene groote meenigte lang-
werpige zaden , grooter dan die van Meloenen,
yder van boven voorzien met twee blaedjes ,
en vaflgezet in een blaedje, dat als eene goot
ds toegevouwen.
De tweede foort word genaemt
Corona Solis 2. Tab. Icon. Pit Tournefort.
lielèniutn Indieum ramofum , C. B.
Flos Solis ramofus , Cam.
Chryfantbemum Cunadenfe , latifolium humi-
lius , Mor. H. R. Bief.
Chryfantbemum Penivianum alterum , Dod.
Helianthemum Penivianum proliferum , Cara.
Ep.
Zy verfchilt van de eerfle hierin , dat ze la-
ger en verdeelt is in vele takken , waervan yder
eene veel kleener bloem draegt , dan de andere.
Voor ’t overige is deze foort niet als eene ver-
fcheidenheit van de voorgaende.
Deze planten hebben haren oorfprong geno-
men uit Peru, doch nu ter tyd kweekt men ze
in alle de hoven van Europa, wegens de fchoon-
lieit harer bloemen ; de zaden van de groote
foort’ dienen in Virgifiië, om brood, en pap
voor de kinderen te maken. Men eet ook de
toppen van deze plant’ als ze noch jong is, na-
'dat men ze gekookt, en in olie en zout gedoopt
heeft.
Men zegt, dat de geheele plant voedzaem ,
hartfleikende , en goed is om het zaed te ver-
wekken.
Zy heeft veel olie en waterdeelen , dochmid-
delmatiglyk zout ih zich.
Corona Solis , omdat de bloem van deze plant'’
de gedaente van eene kroon’ heeft , die zich al-
tyd naer den kant van de zonne draeit.
C O R O N I L L A.
Coronilla , Jive Colutea minima , Lob. Icon.
Pit Tournef.
Polr^al i aPerti , C R
Colutea , Jive Polygala Valentina , Ger.
Is een laeg heeflergewas, of een zeer kleeft
boompje, dat harde en houtachtige takken fchiet;
de bladers zyn kleen , langwerpig , vleezig ,
door-
c o.
c o.
doorgaens vyf of zeven op eene rib gefchikt.
De bloemen zyn kleen , als die van peulvruch-
ten, geel, en groeijen op d“e toppen van de
takken. Als deze bloemen zyn afgevallen ,
volgen ’er vry dunne lchellen of peulen, be-
ftaende uit verfcheide bynaer langronde Huk-
ken, die by leedjes aen de eindens zyn t’za-
men gevoegt , yder hun langwerpig zwart zaed
van een’ onaengenamen fmaak in zich fluiten-
de. De wortel is lang , vry dik, en hard. Dit
heefiergewas groeit op zandige plaetfen, voor-
namentlyk in Spanje, daer men het Coronilla del
R ey noemt.
'De bloemen worden gebruikt als die van
Mallote om te verzachten, te ontbinden, de
winden te verdryven : men doetze in kly fle-
ren , Hovingen , en pappen.
Coronilla is eenSpaenfcli woord, .dat een fleert
troontje, of een bloem kapiteel beteekent : men
heeft dezen naem aen deze plante gegeven ,
om dat de bloemen boven op de takken ge-
plaeH zyn op de wyze van een kleen kroontje
of kleen hoedje.
CORONOPUS.
Coronopus, in ’tFranfch Come de ccrf, in ’tNe-
derduitfch Hen 'horen of Gravinne-kjutd , is eene
plant, waer van twee foorten zyn; eene tam-
me, en eene wilde.
De eerfte word genaemt
C oronopus* Trng. Matth.
C qronopus borttnjis , C B. Pit. Tournefort.
Coronopus , five cornu cervinum , vulgo Sperr//os , ex fttvot, jolus , O- a-nigu.», femen ,
om dat de vrucht van deze plant’ niet als
een enkel zaed befluit.
CRANIUM HUMANUM.
Cranium hutnavum, in ’tFranfch Gram burnain^
in ’t Nederduitfch , M-nfcben-B^ktneei , is eene
beenige doos , die de herfenen van den
menfch bevat, en hem voor een beletfel , of
dek fel dient tegens de ongemakken van de
lucht’, en andere uitwendige lichamen. Het
word in de Geneeskunde gebruikt.
Men moet ’t Bekkeneel van een’ jong menfch
van eene goede geftcltheit, die aen eenen ge-
weldigen dood geflorven en niet begraven is
geweefl, verkiezen, en zich vergenoegen van
;tte rafpen, en ’t tot poeder te brengen zon-
der het te veikalken , gelykals de Ouden
wilden , dewyl men door de verkalking het
vlug zout , wacr in zyne voornaemfle kracht
beflaet, laet vervliegen.
Het is goed voor de vallende ziekte , be-
roerte , en andere ziektens der herfenen, we-
derflaet het vergif', verwekt de doorvvaeffe-
ming, fluit den buikloop.
De gift 's van eene halve tot twee fcru-
pels.
Omnium , a xrivos, galea , hclmet , yzere muts,
om dat het bekkeneel de herfenen, gelyk een
helmet het hoofd van een’ krygsman , be-
dekt.
C R E T A.
Crcta, in ’tFranfch Craye , in ’t Nederduitfch
TQ-yi , is eene ve achtige, zeer witte , en vry
ligte aerde , die haren naem gekregen heeft
van ’t Eiland Creta, alwaer zy in overvloed
gevonden word. Die men te Parys gebruikt,
komt doorgaens uit Champagne , daer men ze
ook in groote raeenigte vind; men zegt dat
de zonderlinge deugdzaemheit van de Cham-
pagnewynen voor een gedeelte hier van
daen komt , dat de wyngaerden op heuvels
van Kryt geteelt worden.
Zy is alkalyn , afvegende, opdroogende,
zuurbrekende. Men gebruikt ze in de Ge-
neeskunde inwendig, nadat men ze wel ge-
waflehen heeft, om ’tzuur van de maeg’, en
borfl te breken, tegen de bloedfpeuwingen ,
roodeloop , en andere al te groote bloed-
vloeden. De gift is van eene halve tot twee
fcrupels: men kan ze ook uitwendig gebrui-
ken. De Konrtenaers bedienen ’er zich van
om te polyflen, en wit te maken.
GRIST A GALLI.
Cr ijl a gallig Lob. Doel.
Crijla galli tnas & fosmina , J. B.
AlcBoi olopbos , Ang.
Pediciilana lutea , Tab.
Pedicularis cutnpejlrts 2. Trag.
Pedicularis pratenfis lutea , vel Crijla galli ,
C. Pit. Tournef.
I
In ’tFranfch Crête de Coq.
In ’t Nederduitfch Hanekannnetjes , Ra -
telen.
Is eene foort van Luiskruid, of eene plant,
die Johannes Bauhinus in twee andere foor-
ten , mannetje en wyfje verdeelt.
De eerfle fchiet een’ regten , dunnen , vier-
kanten, ledigen fleel ter hoogte van een’ of
anderhalven voet, die in eenige takken ver-
deelt word, De bladers groeijen zonder fleel’,
zyn op de kanten getaudt , onderaen een weinig
breed, loopen ongevoelig ('pits toe, en ver-
beelden eenigzins eenehanekam; de bloemen
zyn geel , en komen uit den oorfprong’ der
bladeren op de toppen der takken voort.
Deze bloemen zyn pypen van voren eindigen-
de op de wyze van een’ muil met twee ka-
ken , wier bovenfle als een helm , en de on-
derfle doorgaens in drie deelen ingefneden is.
Als de bloem is afgevallen , vertoont zich eene
kleene, blinkende, vliesachtige vrucht, wel.
• ke in twee huisjes kleene , langwerpige, don-
kere zaden bevat, die met een vliesachtig vleu-
geltje gezoomt zyn ; de wortel is kleen en
fyn.
De tweede verfchilt van de voorgaende hier
in , datze lager , en de fleel zoo flevig niet is ,
en de bladers fmaller en de bloemen veel
kleener zy u. De eene, en andere foort groeijen
in
CR.
C R.
-iiT de velden , en weiden : men gebruikt ze
niet in de Geneeskunde.
Crifla Galli , otn dat ’t blad van deze plant
bynaer de gednente heeft als die van eene hu-
nekamm’.
CRITHMUM.
C rithtmtm , in ’tFrunfch Bacile , of Fenouil ma-
•rsn, in ’t Nederduitfch Zeevtnkjl , is eene plant,
waer van twee foorten zyn , eene groote , en
eene kleene.
De eerde foort word genaemt
Critbmum, Jive fssniculum marïtirimn ma jus,
-vdore apii, C. B. 'Pits. Tournef.
Critbmum , Jive faeniculum marimm gram
* dilis , cïii fuccus Ititeus , J B. Raii Hift.
'Critbmum . Siculum baticula alter urn gemis
ex Sicilid , Ctefalp. Bocconi.
Critbmum mar mum majus , Park.
Zy brengt flelen voort, die omtrent ander-
half voet lang, takkig, dik, houtig, door-
gaans o'p den gi’orid liggende , doch föintyds regt
zyn : de bladers zyn f^n iïgefneden of fmal ,
ftevig, vleezig, onderdeelt drie aen drie , van
reük. als Eppe, en ziltig van fmï'èk. De bloe-
men groeijen als zonnefclrermen , beftaende
yder uit vyf witte rooswyze gefchikte blaed-
jes. Als deze bloemen 'zyn afgevallen , ver-
toonen zich de zaden , die twee aen twee ge-
voegt, plat, op den rug geftreept , wit, rie-
kende en fcherp van fmaek zyn. De wortel is
lang, dik, houtig, ‘takkig , en vvitachtig. Deze
plant groeit op aen zee gelegen en fleenaclitige
plaetfen in Sicilië. Men zegt, ‘dat, zoo men
de ftelcn gedurende hunne kracht inkerft , ’er
een melkachtig fap uitvloeit, dat tot rosaChtige
tranen üolt.
De tweede foort word genaemt
Critbmum , Ang. & Herba S. Petri , Dod.
Gal.
’ Cnbtmus , amigo C reta , Jeu Salfa marina ,
Gef. Ap.
C reta marina , Lon.
Baticula , ejuaji parva Batis , Csef.
Critbmum marimm , Dod.
Critbmum multis , Jive faeniculum marimm,
J. B,
Critbmlim* five fasnicttlum maritimum minus ,
B. Pit. Tournef.
Crdbamum. marjmtm , Cord. hift.
üif
Fceniailum warinum , Jive Empctrum , Adv.-
Calcijraga , Lob.
Batis , Gefn. Hort.
In’t Franfch Perce-pierre , of Pajfe-pkrre.
Zy is omtrent een voethoog, en ftrektzich hr
de breedte uit: de bladers zyn fmal, vleezig,
onderdeelt drie aen dtie als die van de groote
foort’, maer een weinig breeder , donkergroen
van kleur’, wat ziltachtig van fmaek. De bloe-
men ftaen op de toppen der takken als in de
andere foort’, en zyn als gele zonnefchermen
gefchikt; zy groeit op de rotfen in warme lan-
den , nfterby de zee : zy komt uit de fpletëa
der fteenen , welke zy fchynt gemaekt te heb-
ben , waerom ze Peree-picrre , dat is , Stunbrtel^
genaemt word. Men legt haer, na dat men
ze in hare volle kracht geplukt heeft, mei azyu
in, om ze te bewaren, en in den winter als
eene falade te eten.
De eene , en andere foort van Zeevenkef
hebben veel zouts, olië en waterdeelen iu
zich. •
Zy zyn openende , en voornamentlyk dei
groote, goed voor ’t graveel, om den fieen der
nieren en blaes’ te verbryzelen, de pis, en
maendftonden te verwekken.
CROCODILUS.
Crocodilus , in ’tFranfch Crocodilt , in ’tNeder- .
duitfch Kjoküdil , /< aeiman , is dé groótlle Van
alle Hagediflën ;hy leeft te water en te land , en
is met een zeer bard, gefchubd , geelachtig en
wit vel bedekt : hy heeft een’ breeden kop , en
een’ varkensfnuit , dien hy tot de ooren toe
opent, vertoonende vah binneft de kaken, die
met lénge , ronde, of langronde, fcherpe,
rohdom geftreepte , witte , uerke en zeer fny-
dende hondstanden vóórzien zyn. De wortels
van deze tanden zyn hol, en tweemael zoo
lang als de tanden zelfs: de oogen zyn gelyk
als die van èen varken; de pooten voorzien
met zeer fcherpe klaeuwen; de ftaert is zeer
lang. Men vind Krokodillen in Afia, Afrika en
Amerika; die men in Vrankryk ziet, komen
uit deNyl in Egypten .alwaer ze in groote mee-
nigte zich onthouden; doch de grootfte wor-
den gevonden in Amerika omtrent Panama ï men
heeft ze hondert voeten lang gezien ; deze
noemt men Kaeimans ; zy onthouden zich in
de rivieren en aen de oeveren; zy eten alle
viifchen, en zyn zeer verlekkert op menfeheh-
vleefch: die van de Nyl zwelgen kinderen in,
en die van Amerika groote menfehen , zoo zy
ze konnen achterhalen. Zy leggen hunne
Ff eijers
G R.
i' 16
eijers gelyk de Schildpadden op de oevers. Men
kan de Krokodillen niet vangen als met yzere
haken, want hun vel is zoo hard , dat ‘t met
den ichoot van een vuurroer niet doorboort kan
worden.
’tVolk van Amerika eet de Krokodillen , en
zelfs hunne eijers , die zoo groot als de
eijers van eene gans’, en niet onaengenaem
van fmaekzyn. In ’t Eiland Bontan maekt men
eenigen van deze dieren tam, en vet, en
doodze om ’er een zeer geacht gerecht van
te maken; indien men 'er de ingewanden uit-
haelt, geven ze een’ zeer aengenamen reuk.
Het vet van de Krokodillen is ontbinden-
de, en goed om de zenuwen te verfterken.
Croccdihts , a kpcy.h , wocus , faffraen , v 2ti-
Ziaïv , reJormiJans , als of men zeide, vreezeen-
de voor de faffraen ; om dat de Krokodil zeer
bevreeft is voor ’t gezicht , en nog meer
voor den reuk van de faffraen.
CROCUSi
Crocus , J. B. Dod.
Crocus fativus , C. B. Pit. Tournef.
, Crocus ver its fativus autumnahs , Park. Raii,
Ijift.
Crocum , Matth.
In’t Franfch Safran.
In’t Nederduitfch Saffraen
* Is eene plant , die eenige. lange > zeer
fmalle, geftreepte bladers fchiet, tufïchen de
welke op ’t einde van de maend Auguflus,
of in ’t begin van September zich een lage
fieel , of liever een voetfteeltje verheft, dat
eene enkele bloem draegt , . bynaer gelyk als
die van de Tydeloos , of gefchikt als die
van de Lcli , doch kleener, verdeelt in zes
deelen van eene biaeuvve met rood en purper
gemengde kleur’; in haer midden groeit eene
foort van pluis verdeelt in drie draedjes , die
als eene hanekam zyn ingefneden , en eene
fchooneroode kleur, en een’ aengenamen reuk
hebben; dit pluis is ’t, dat wy Saffraen noe-
men ; . a’s het in volle kracht is , vergadert
men het voor ’t opgacn der zonne , om ’t te
droogen : eenige dagen dnerna komt ’er
egn ander evengelyk op de zelve plant, dat
men .weder vergadert en droogen laet. Deze
pluis-
* Zje PI. Vill. Fig.
. C R.
pluisjes of draedjes ontwinden of verdeden
zich in vezels, gelyk wy de Saffraen zien.
De vrucht van de plant’ komt uit den
kelk’ der bloeme, zy is langwerpig, driekan-
tig, van binnen verdeelt in drie huisjes, die
bynaer ronde zaden bevatten.
De wortel van Saffraen is eene dubbele bol,
doorgaens zoo groot als eene Hazelnoot , doch
fomtyds grooter , vleezig , zoet van fmaek,
bedekt met eenige witachtige of afchverwige
fokken, van onderen voorzien met vele veze*
len, die haer aen de aerde va (l maken; van
deze bollen is de eene grooter dan de an-
dere.
Men teelt deze plant in verfcheide plaet-
fen vau Vrankryk, als in Gatinois, Langue-.
dok, omtrent Toulouze, Oranje, te Angou-
leme, in Normandie, maer de befte en in
’t algemeen meeftgeachte Saffraen is die van
Boifne en Bois-commun in Gatinois; deflech»
fte is die van Normandie.
Zy moet verkozen worden verfch, wel ge-
droogt, doch flap en zacht in ’taenraken,.
in lange draden, zeer fchoonrood van kleur’,
met zeer weinig gele deelen of draden bezet,
zeer fterk van reuk, en van een’ aengena-
men balzemachtigeu fmaek; men bewaert ze
in wel gefloten doozen. Vele werklieden
gebruiken haer om geel te verwen; zy heeft
eene fyne olie gemengt met vlug zout in
zich.
Men vordert in de meefte voorfchriften der
Artzenybereiderye Saffraen van de Levant ,
doch ’t is niet noodig dit kruid zoo ver te
gaen zoeken , dewyl we ’t in Vrankryk zoo
fchoon en zoo goed hebben , als ’t op eenige
andere plaets wezen kan.
De Saffraen is hartfterkende , goed voor de
bord; , flaepvenvekkende , pynflillende , dien-
flig voor de opflygingen , openende, en een
tegengift; men gebruikt haer onder de voed.
zeis, en in de geneesmiddelen om te verfler*
ken, ’t ontbinden, te verzachten; men mengt
ze onder oogwaters om de oogen te be-
fchermen in de' kinderpokjes , en ook onder
verfcheide pleiflers, doch ze word voor al
inwendig gebruikt.
Men zegt, dat de naem van Crocus komt van
een oud verdichtfel , ’t welk verhaelt, dat
een kleene jonge Crocus genaemt, zynde uiter-
mate veriieft geworden op eene jonge doch-
ter, door de kracht van de liefde in deze
plant verandert is; maer ’t is waerfchynly-
ker, dat dees naem van ’t Griekfch of
komt, ’t welk een’ draed , hair, we-
versinflagbeteekent , om dat de drooge Sa/Traer>
uft draden beflaet. Men noemt ook in’t Grieks
C R.
3e helmftyltjes of draedjes, die men in ’t mid-
den der bloemen vind, *%*»!$ ti ; maer men
heeft aen de Saffraen den naem van C roem ge-
geven , dat is belmflyltje of draedje by uitflekjint-
heit , om dat geen helmftyltje van eenige
bloem gevonden word, ’tweik zoo fchoon en
200 nut is als de Saffraen.
DeFranfche naem Safran komt van ’t Arabifch
z,apheran , dat de zelve zaek beteekent. De
Turken noemen de Saffraen gelyk de Franfchen
Safran.
C R O P I O T.
C ropiet , Cluf. J. B. is eene kleene Ameri-
kaenfche gerimpelde vrucht , die een zwart
zaed gelyk als Ethiopifche peper in zich fluit,
dat e'en’ zeer fcherpen fmaek heeft. De In-
dianen mengen het onder hunnen tabak , als
zy rooken willen.
Zy verligt de hoofdpyn , gelyk de tabak fom-
tyds doet.
- CROTALARIA.
Crotalaria Afiatica folio fwgulari verrucofo ,
flonbus carruleis , H. L. B. Raii Hift. Pit.
Tournef.
In’t Franfch Cr ot flair e.
Is eene vreenide plant , die een’ hoekigen
en knobbeligen ff cel fchiet , anderhalf voet
hoog , fomtyds hooger , waer uit vele in
’t rond gefchikte takken voortkomen ; de bla-
ders groeijen over en weêr , en enkel langs
de takken gelyk die van Brem , vaffgehecht
aen zeer korte ffeeltjes. Deze bladers zyn een
halve vinger lang, twee nagels breed, ffomp ,
zenuwachtig, van boven groen , van onderen
witachtig, met wratten doorzaeit , en aen de
kanten gevlamt. De bloemen zyn gelchikt als
airen op de toppen der takken , als die van
peulvruchten, gelykende naer die van Brem,
en blaeuw van kleur’ ; als deze bloemen
zyn afgevallen , volgen haer zwartachtige
peulen, die gezwollen, en roniachtigals die van
Stalkruid , en met eenige ver van malkander
ftaende hairtjes voorzien zyn ; zy fluiten in
zich kleene gele zaden, die de gedaente van
eene kleene nier hebben, en een weinig fcherp ,
en onaengenaem van fmaek zyn ; de wortel is
houtig, witachtig en met vezelen voorzien.
Deze plant groeit in Afia , en in vcrfcheide
piaetfen van de Levant , en word in Europa in
eenige hoven geteelt.
Het zaad word buikzuiverende geacht.
C R. zij
Crotalaria, a xpir**»v , crepitaculum', om dat
de Indiaenfche kinders de takken dezer plan*
te beladen met hunne peulen gebruiken, om
een geiuki pp de wyle van belletjes te ma-
ken.
CRUCIATA.
Cruciata , Dod.
Crudata hirfuta, C. B. Pit. Tournef.
Cruciata herniaria , Thai.
Gallium latifolium , crudata quibufdam .flore
luteo , J. B.
Crudata minor , Adv Lob.
Galion , Turner.
Crucialis , Hermol. Csef.
In’t Franfch Croifette . .
in’t Nederduitfch Kruistvoriel.
Is eene plant, die dunne, teêre, zwakke,
vierkante, ruige, knobbelige ffelen fchiet om-
trent een voet hoog; uit yder van deze knob-
belen komen vier kleene, ruige, langachti-
ge, kruiswyze gefchikte blaedjes voort, ge-
lykende naer die van Walmeeffer ; de bloemen
zyn kleen, geel, wervelswyze of by ringen
rondom de ffelen gelchikt; yder van dezelve
is eene foort van kommetje of bekertje in vier
deelen ingefueden ; als deze bloem is afgeval-
len , groeijen in hare plaetfe twee bynaer
bolronde zaden , aen een gevoegt en bedekt
met eene droogeen ruige fchell’, die de bloe-
me voor een’ kelk’ gedient heeft; de wortels
zyn fyn. Deze plant groeit op de kanten van
deflooten, beken, en wegen; zy verl'chilt
niet van Walmeeffer en Walffroo dan hierin,
dat ze alleen vier kruiswyze gefchikte bladers
draegt, in plaetfe dat de andere ’er meer heb-
ben. Zy heeft vele waterdeelen, en olie, doch
weinig zouts in zich.
Zy is eefï weinig t’zamentrekkende , wond-
heelende, goed voor de breuken, als ze in
een afziedfel ingeifomen, en op ’tdeel gelegt
word.
Cruciata , k Cruce , om dat de bladers van de*
ze plant’ kruiswyze gefchikt zyn. ,
CRYSTALLUS.
Cryjlallus, in ’tFranfch Criflal , in ’tNeder-
duitfeh ifrifial , is een witte, heldere, blin-
kende , doorfchynende fteen , gemaekt door
de ffolling van een zeer helder zuur water ,
beladen met eene fteenachtige ftoffe, die het in-
F f 2 " nerlyk
Q R.’
CR.'
jierlyk ontdaen heeft: men vind hem van ver-
fcheide gedaente en grootte op onderaerd-
fche, holle, en waterachtige plaetfen:de zand-
korrels zyn ooit kleene Kriftallen, dat men
ligtelyk gewaer word, als men ze met een ver-
grootglas befehouwt. Men vind ook fomtyds
een zwart Kriftal., docla zelden.
Men vind buiten Rome onder de aerde ze-
kere kleene Kriftallen zoo groot als hazelno-
ten, zwartachtig, van gedaente twaelfkantig
of door twaelf vyf hoeken bepaelt; deze klee-
nq Kriftallen zyn by aders gefchikt ’t een by
’t ander. Dit is eene ontdekking van den Heer
Maraldi van de Ko,ninglyke Akademie der We-
cenfchappen.
De Hr. Homberg van de zelve Akademie
heeft waergenomen , dat het Rotskriftal op
’tvuur niet fmelt, noch in den brandfpiegel ,
ten zy ’tmet kalk genrengt zy; de kalk echter
fmelt alleen zoo min door deze vuren, als het
Kriftal alleen; want de vuurdeelen , die in de
kalk zyn, moeten door het Kriftal heen drin-
gen , om het te doen fmelten.
Dezelve Hr. Homberg heeft nog aengemerkt,
dat men het gefneden Rotskriftal verwen kan ,
als men ’t weeken laet in een afverwfel, of ftnel-
sing’ van ’tDrakenbloed in korrelen gemaekt met
de brandewyn; het Kriftal zal over al fplyten met
kleene onzichtbare fpieetjes, en ’t afverwfel
daer in komende zal het geheele Kriftal eene
roode kleur doen aermemen. Men kan op de
zelve wyze aen de Kriftallen andere verfehei-
«ie kleuren geven , als m-aer de- afverwfefs met
brandewyn zyn gemaekt.
Wanneer men ’t Kriftal tót poeder wil bren-
gen, moet men ’tin ’tviuir gloeijende maken ,
rerftond in koud water uicblufichen om ’tzacht
te doen worden, dan op een’ rooden marmer-
fteen wryven, of in- een’ vyzel ftampen.
Het is t’zamentrekkende , en- goed om de
buikloopen te ftuiten; men fchryft ’t de kracht
toe van ’t zog der minnen te vermeerderen, en
den fteen der nieren en blaes’ te verbryzelen ;
doch deze krachten zyn my door ondervinding
niet gebleken; de gift is van eene halve-tot
twee fcrupels.
Het door konft gemaekte Kriftal , dat meiv-
Kriftallynglas noemt, 'word gemaekt van zand
en Alikantfche weedafch,. dat men te zamen
dobr een zeer groot vuur in de glasovens tot
glas doet worden , waer van njen daerna Kri-
ftallyne glazen en vazen tnaekt , die wy ge-
’trjjiken; men geeft aen dit Kriftal verfcheide
kleuren, terwyl ’tnog gglmolten is, met ’er
verfcheide dingen by te, doen, gelyk rooï
koper om ’t helder rood , goud met rood
koper om het robynverwig, MagaUis^e, of
Lapis Pttracorius om ’t purper , geel koper'
om het groen , meiiy om het geel of am-.
berverwig, zilver en zwavel om ’t agaet-
verwig te maken-. De Werklieden-, noe-
men deze glaswordingen heldere Brandver-
wen.
Het befte en dienftigfte zand, dat men ge-
bruiken kan tot de bereiding van dit door konft:
gemaekte Kriftal , is dat, ’t welk zuiver, zacht
en 'wit is, men wafglit ’t, laet ’cdroogen en-
door de zeef loopen.
De- even-redigheit van dit mengfel is- door-
gaens van honderd pond zand, en vyf-en-zeftig
pond Alikantfche weedafch. Als de vermenging
gefchiedt is, bereid men ’tmet de eerfte verkal-
king daer aen te geven, die men in 'tFranfch
frite noemt; men zet de ftolfe in ‘een’ oven,
dien men te voren warm heeft gemaekt; men
volhard met ’er een matig vuur onder te leggen
omtrent een uur lang, de zelve gedurig om-
roerende ingt eene yzere hark’; men vermeer-
dert dan ’tvuur, en gaet daer meê vyf uuren
lang voort, de ftolfe gedurig ontroerende ; clan
begint ze te klonteren, en geelachtig, en eindelyk
wit te worden. Men weet, dat deze eerfte ver-
kalking geëindigt is, als ze gebragt is tot lig-
te witte Hukken zoo groot bykans als hazel-
noten; de werklieden noemen deze volbragte
verkalking in ’tFranfch Tarce ;. deze bereiding
volbragt, en de ftoffe koud geworden zynde,
neemt men haer uit den oven, en legt ze op
planken op eene koele pla.ets, die wel droog
zy, om te yermyden , dat ze niet te vochtig
worde; men bedekt, en bewaert, ze in dezen
ftaet drie of vier maenden , op dat ’tzand en
de weedafch zich beter vereenigen, waer na
men ze in een vuur van glasbranding’ legt.
Die dit werk naeuwkeuriger en een zeer
fchoon Kriftal willen maken , gebruiken in
plaetfe van zand verfcheide foorten van har-
de, witte, zeer fvn gepoederde fteenen, doch
deze laetfte bereiding koft veel meer dan de
eerfte, en ’t Kriftal daer van is merkelyk durer.
Het Kriftal moet verkozen worden fchooo,
zuiver, doorfchynende.
Cryfiallus , a xpuos , frigus , VvSag, aqua , als
of men zeide een water, dat door de koude ge-
ftolt is.
Het natuurlyk Kriftal word Berg- of Rots-
kriftal genaemt, om dat ’t doorgaens als eene
rots gemaekt is. •
ÏVAm
cü.
o u.
C U A M B ü.
Cuambii % Jive Caryophyllata , G. Pifon.
Marcgravii.
Is eene plant van Amerika, eene foort van
Nagelkruid, die terhoogte van drie of vier voe-
ten een’ regten , dunnen, vierkanten, hoeki-
ge n, geftreepten, en purpergroenen (teel fchiet,
die ziclt in verfcheide takken verdeelt; de bla-
ders zyn langwerpig, fpits, omtrent ’t midden
breeder wordende, en hebbende de gedaente
van ’tyzer eener piek’, een weinig ruig, op
de kanten getandt , by vyven gefchikt langs
eene rib , donkergroen van kleur’ , fommige
grooter, andere kleener. De bloemen groeijen
op 'de toppen der takken , yder van de zelve
is een bosje van verfcheide gele bloempjes ;
als deze bloemen zyn afgevallen, komen in
hare plaets kleene ronde hoofdjes of bollet-
jes , voorzien met twee haekjes , als in de
Kliffen, die zich vaffhechten aen de ltleede-
ren der genen, die ’er dicht by komen ; in
deze kleene hoofdjes zyn langachtige zaden
befloten; de wortels zyn dun, takkig, fyn
of vezelig, van reuk als eene kruidnagel , wan-
neer men ze kneuft-, gelykende naer die van
’tNagelkrüid ; deze plant groeit aen de wa-
terkanten , en heeft veel vlug zout en olie in
zich.
Zy is afvegende, infnydende, verdunnende, -
goed voor de hoofdziektens , wondheelende ,
en dienftig om ’t geftold bloed te ontbinden,
nis ze in een afziedfel of poeder ingenomen
word.
De Broeder Yon, Apotheker van deE.V. Je-
fuiten , zond my van deze plant in ’t jaer
1702. van het Fort of Schans St. Pieter in
Martinique, en liet my weten, dat ze iu dat
land Thee genaemt was, en dat men ’er zich
van bediende gelyk wy in Europa de oprech-
te Thee gebruiken; dat niet te verwonderen
is, dewyl men nu ter tyd in Vrankryk ver-
fcheide foorten van bladeren in de plaetfe van
Thee gebruikt , gelyk die van de Capillares
van Canada, Eeren-prys, Kleene Saly, en
bloemen van Klaprozen.
CUDEBiE.
2
Indiën tfaftgehecht aen kleene deeltjes; zy
groeijen in overvloed op de Eilanden Java-,
Maftaregne , of Bourbon , aen een kleeu
boompje of heefter , dat langs de aerde
kruipt, en zich aen de naeft byftaende hoo-
rnen gelyk de Klimop vafthecht : de binders
zyn kleeu, lang en fmal; de bloemen zeer
welriekende ; als zy zyn afgevallen , ver-
toonen zich trosjes beladen met ronde be--
ziën , die de Cubeben zyn, welke men in de
zonne droegen laet om ze te vervoeren. Dees
boom groeit zonder aenkweeking’. Men zegt
dat de Inwoonders van ’tland de Cubeben in
’t water laten koken, voordat zy ze aen de
Kooplieden verkoopen, om te beletten, dat ze
niet bekwaem zouden zyn van ergens anders ‘
gezaeit te worden , doch deze gefchiedenis
vervalt van zich zelve , indien men deze vrucht
wel befchouwe, want de rimpels, die zich
op den balt vertoonen , zyn een teekèn, dat
ze van den boom’ komende gedroogt is ge-
weeft. Indienze geweekt was geweeft, of dat
men ze van te voren had laten koken, zoude
ze gezwollen zyn als de witte peper , daeren- '
boven zoude ze door deze koking haren fpe-
ceryachtigen ftnaek verloren, en geene goede
hoedanigheit behouden hebben.
Men moet de Cubeben verkiezen verfch ,
dik, wel gevoedt , fpeceryachtig en fcherp
van fmaek: zy fluiten veel olie en vlug zout
in zich.
Zy verfterken de herfenen , en maêg , ver-
wekken den etensluft, wederftaen de kWaed- '
aertigheit van de vochten, en verbeteren den - 1
Pinkenden adem.
De naem van Cubeba komt van de Arabifche
woorden C ubtbe of Quabtb , die dezelve zaek -
beteekenen- •
C U C I.
Cuci , Plinio , Linfc, Is eene Ooftindifche r
vrucht, rond en langwerpig, van grootte be- •
kwaera om de hand te vullen > geelachtig van ' '
kleur’, zoet en aengeuaem van fmaek , bevat--
teride eene groote en zeer harde pit ; zy
groeit aen eene foort’ van Dadelboom Cucio~'
fhera, of Cuciophoron genaemt.
Deze vrucht is' hartfterkende , en verkwik- -
kende. -
C ubebt, Garz. Acoft. in ’t Franfch Cubelet , in >
’t Nederduhfch Cubtbcn> zyn kleene, drooge ,
ronde vruchten gelykende naer zwarte peper, '
maer een weinig kleener, gerimpelt , van eene
donkergraeuwe kleur’, en vaneen’ aengenamen '
fpeceryachtigeu fmaek:. mea brengt z.e ons uit
CUCUBALUS.
- Cucuhalus, PJinii , Lugd. Pit. Tournef.
C Hcubahm quibijdam , veLAlfme bacciftra,
J- B. Jj'i-
Ff 3 CjA W*
c u.
C V.
23°
C yclamimts altera , Diofc. Plinii.
Alfine baccifera , Ger. Raii Hift.
Alfine major , Cluf. Hift. Maxima T Thai*
fcandens baccifera , C. B.
Is eene plant , die verfcheide rankachtige,
^buigzame, zwakke, dunne, ronde, knobbe-
lige (telen lchiet’ , die eens mans lengte te bo-
ven gaen, en langs de aerde kruipen , zoo ze
door de naelt bydaende booraen of (tokken
niet onderdeunt worden : uit yder van deze
knoopen komen twee zachte bladers, die tegen
malkander over (taen , gelykende naer die van
Muur , maer grooter en evenarende die van
Glaskruid: de bloemen komen voort uit een
dopje of blaesje , beftaende uit vyf of zes
groenachtige witte blaedjes , gefchikt als ecne
nagelbloem: daer op volgen beziën zoo groot
als die van Klimop, van gedaente doorgaens
ovael, in ‘t begin groen, doch die in ’trypen
zwart en zacht worden ; zy bevatten zaden ,
die meed al de gedaente van eene kleene nier
hebben, en t’zamen op een gehoopt, zwa^t ,
en blinkende zyn : de wortel is lang, dun,
rankachtig, kruipende, vezelig, en wit. De-
ze plant groeit in warme landen, als in Span-
je, Italië, Languedok , op vochtige en fcha-
duuwachtige plaetfen, tegen de heggen, in
doornbollchen , dicht by de fonteinen. Zy
befluit vele waterdeelen , en olië , doch wei-
nig zouts in zich.
Zy is bevochtigende , verkoelende , goed
voor de bloedvloeden , als ze in een afziedfel
iugenomen word.
C U C U L U S.
C uculus, in ’tFranfch Qoucou , in ’t Neder*
duitfch [(oekoel^ , is een verflindende en vleefch-
gretige vogel , die eeuige gelykheit heeft met
den Sperwer; hy onthoud zich des zomers op
de boomen, fteenen, en kanten der rivieren: hy
verbergt zich des winters onder de aerde in de
holligheden van deenen, en wortelen der bóo-
men, alwaer hy in de Lente ruit, en van veê-
ren verandert: hy voed zich met ’tvleefch van
doode lichamen, van kleene vogelen, ruplen ,
vliegen, vruchten; zyn gefchreeuw is door-
gaens i‘ksek. > waer van daen zyn naem
komt : men vind ’er twee foorten, eene groote ,
en eene kleene, die niet als in grootte verfchil’
len. Zyne jongen uit ’tnell genomen zyn goed
om te eten; zy hebben veel vlugzout,^ en
olië in zich.
Meu acht den Koekoek en zyne jontren goed
voor de vallende ziekte , den (teen, de afgaen-
de koortfen eu ’Jkglyk. Men is gewoon hen
ïotafch te verbranden, eer men ze gebruikt,
doch deze wyze van doen deugt niet: want de
verkalking doet het vlug , en wezendyk ge-
deelte van deze dieren vervliegen. ’tls beter een
vleefchnat daer van temaken, dat men den
zieken laet innemen.
De drek van den Koekoek ingenomen ij
goed om de dolheit te verhoeden.
Cuiuhts , a Gr au x.ckkv% , I(oeI(oet^.
CU CUMER, feu CUCUMIS.
Cucitmis , Trag Ang.
Cue urn is fativns , Brunf. Matth. Park.
C ucumis 'vit fans vindas & -albus , J. B.
Cucitmis vulgaris , Dod.
C ucumis fativns vulgaris , C. B. Pk. T our-
nefort.
C ucumis fativus & efculentus , Adv. Lob.
C ucumer fativum , Cord. in Diofcor.
In’t Franfch Concombre.
In’t Nederduitfch Komkommers .
Is eene plant, die verfcheide dikke , ruige,
langs den grond verfpreide delen lchiet , waer
aen over en weder groote, breede , wyde ,
hoekige bladers groeijen, die ingefneden en
getandt, ruuw in ’taenraken zyn, en langs den
grond kruipen ; uit welker oorfprong klaeu-
wiertjes , en bleekgele klokwyze bloemen
voortkomen, waer van yder in vyf delen is in-
gefneden. Als zy zyn afgevallen , vormt zich
eene-vrucht omtrent een half voetlang', een
arm dik, rond, regt of krom, groen of wit,
of geelachtig , dikwils doorzaeit met wratten
of kleene knobbeltjes , vleezig, en bedekt met
eene teêre fchelle ; haer vleefch is wit, fap-
pig , vad: deze vrucht is van binnen verdeelt
in vier huisjes vervult met eene groote meenig-
te ovale, fpitfe, witte zaden, met een’ bad’
zoo hard als parkement overdekt, we ke afge-
fcheiden zynde een kleene witte, zoete, oli-
achtige pit van een’ aengenamen fmaek in zich
heeft; ’c is een van de vier groote koude za-
den. De wortels van de plant’ zyn vezelig,
regt, wit, men teelt ze in de moeduinen ; want
hare vrucht word in de keukens zeer gemeen
gebruikt; zy heeft vele waterdelen, en olië,
doch weinig zouts in zich.
De raeuwe Komkommer is zeer zwaer om te
verteren , wegens de lymige waterdeelen ,
waer mede zy vervult is : maer de gekookte
bevochtigt, verkoelt, verzacht, en tempert
de fcherpheit der vochten, en matigt de ake
groot.
groote beweging des bloeds , men gebruikt
ze in vleefchfoppen , en klyderen.
Het zaed is openende, verzachtigende , be-
vochtigende en. word in amandelmelken ge-
bruikt.
Cncumis , five Cucumer , a curvatura, quafi cur-
fimer, om dat de Helen van deze plante krom zyn.
CUCUMIS ASIN1NUS.
Cucumis afinimis , Tab. Ger.
Ci icitmis fylveftris ajininus diBus , C. B. Pit.
Tournef.
Cucumis enaticiis , vel ajininus, Gefn.Hor.
Cucumis fylveftris , Dod.
Cncumis fylveftris, five
Cucumis a gr e ft is , Br unf.
Cucumis anguinus , Tur. Cord. Hift..
Ia ’t Franfch Concombre fanvage ,
In’tNederduitfch Wilde oiEfelsKomkommers ,
* Is eene plant, die verfcheide dikke, op
de aerde kruipende, takkige, ruige Helen fchiet
vol fap, en bladers voortbrengende , gelyk als
die van tamme Komkom meren , doch kleener ,
witachtiger voornamentlyk van onderen, vlee-
ziger, met een hair bedekt , dat Hekeliger en
ruwer in ’taenraken is: de bloemen zyn veel
kleener dan die van gemeene Komkommeren ,
doch op de zelve wyze gemaekt , van eene
grasachtige kleur’, die een weinig naer ’tgeel
trekt; de vrucht is een half duim groot, en van
gedaente als eene olyf, rondom met korte,
ruwe hairtjes bezet , in ’t begin groen van
kleur’, doch die in ’trypen geelachtig word,
vervult met een zeer lymig fcherp fap, en een
zaed, dat de gedaente heeft als dat van de Ko-
lokwintappelen , meer kleener , en donker van
kleur’. Deze vrucht, hoe zacht men haer ook
aenraekt en drukt als ze ryp is, berfi aen de
punt, en fchiet haer fap en hare zaden over
’tgeheele aengezicht met geweld uit. De re-
den daer van is, dat haer bafl of fchel, die ze
bedekt, door de rypheit zeer week geworden
en gefpannen , voornamentlyk aen haer einde,
op de minfle drukking, die men doet met haer
aen te raken, open berd; te meer om dat het
lymige fap , ’twelk onder deze fchel zeer ge-
drukt was , door de zelve perfing voortgedre-
ven en bepaelt word, om door de punt uit te
gaen , de zaden met zich flepeude. Want dewyL
* Zie PI. VIII. Fig. io,.
de opening kleen is, word de doffe in eene
regte lyn uitgeworpen , die doorgaens naer
’t aengezicht gaet , om dat men het hoofd voor
over gebogen heeft, als men de Komkommers
aenraekt om ze te plukken. Dit fap in de
oogen komende deelt daer zyne fcherpheit
mede , en veroorzaakt daer eene ontdeking,
welke men verligten kan, door ze vaerdiglyk
met Weegbreewater af te wafl'chen.
Men perd uit de rype wilde Komkommeren
een fap, dat men op ’t vuur verdikken laet tot
de dikte van ecu extraft, dit is ’t , dat men
Elaterium noemt. Ik heb ’er in ’tbreede genoeg
van gefproken in myn e Phaimacopta.
De wortel van de plant’ is lang, dik, wit;
zy groeit in warme landen, op onbebouwde
plaerfen in Languedok en Provence ; men
kweekt ze ook in de hoven te Parys , maer zy
heeft een zoo groot vermogen noch kracht
niet als die van Languedok.
De wortels en vrucht worden in de Ge-
neeskunde gebruikt; zy hebben vele waterdce-
len, olie en fcherp zout in zich.
Zy purgeren zeer geweldig de weivochten;
men gebruikt ze voor de waterzucht , opflop-
pingeu der maenddonden , flaepziekte en be-
roerte. ' Men neemt het afziedfel onder klyde-
ren of zelfs in drank, zyude de gift gefchikt
naer de gedeltenis van den lyder, en den daet
der ziekte: men mengt ’took onder eenige zal-
ven, waer van men zich bedient om den buik
te wryven in de waterzucht : men legt ook de
geheele plant warm daer op ; zy beweegt en
roert heel dikwils de vochten door deze en-
kele oplegging , en doet ze door de natuur-
lyke wegen uitvloeijen.
Men vind ook in de zee Komkommers een
vinger lang en dik, die in hare oppervlakte
kleene bultjes hebben , gelyk de Aerdkom-
kommers. Zy groeijen op de rotfen , zyn5
hard en verdeent ; men noem: ze Zee -Komkommers*
C U C U R B I T Ai
Cucurbita, in ’t Franfch Calebaffe of Coterie, in
'tNederduitfch rfauwoerde , is eene plant, waer
van drie foorten zyn.
De eerde foort word genaemt
Cucurbita longa folio molli, flore albo , J. B,
Pit. Tournefort.
Cucurbita anguina , Dod.
Cucurbita oblonga flore albo , folio molli, C. B,
'Z.uccha longa , Anguil.
Zy
c u.
CU.
2$ 2 * .
Zy fchiet verfcheide lange rankachtige He-
len , die een vinger dik zyn, op de aerde krui-
pen ., of opklimmen , en door hunne klSeu-
wiertjes zich aen de Haken hechten. De bla-
ders zyn grooc, breed, rond, zacht, wollig,
hier en daer aen de kanten getande. De bloe-
men zyn fneeuwitte en ruige klokjes, die door-
gaens in vyf delen tot den grond toe zyn inge-
fneden. Als deze bloem is afgevallen , word
haer kelk eene langronde vrucht , die zich
buiten gemeen uitfpreid; want men ziet ’er
die vyf of zes voeten lang, en naer mate dik
zyn. Deze vrucht is met een’ harden, houti-
-gen , geelachtigen bad’ bedekt: het vleefch is
wat voos, mergachtig, wit, fmakeloos; zy be-
vat vele platachtige en langwerpige zaden, die
, G. B.
Zuccba rotunda , Ang.
Zy verfchilt van de eerde door hare vrucht ,
die de gedaente vaji eene ronde en dikbuikige
fchroefflefch’ heeft, en uitermaten groot word.
De derde foort word genaemt
Cucurbita lagenaria , J. B. Pit. Tournefort.
Cucurbita lagenaria flore albo, folio. mollig
C. B.
Cucurbita. Brunf. prior , Dod.
Cucurbita minor , Fuch. Dod.
Zy verfchilt van de voorgaende door de ge-
daente van hare vrucht’ , want zy is gemaekt
als eene flefch met een’ naeuwen hals’, en dik-
ken buik: ’tzaed is bruiner dan van de andere
foorten.
Men kweekt de Kauwoerden in de hoven ;
hare vruchten gekookt zyn goed om te eten;
men gebruikt ze ook om ’er fchroeffleflchen
van te maken, nadqt men ze geledigt, en gc-
droogt heeft.
De vrucht van Kauwoerde heeft véle water-
delen en olie, doch weinig zouts in zich.
Zy is bevochtigende, verkoelende, verzach-
tende. Het zaed is openende , en goed voor
de bord : men perd ’er eene olie uit , die
zeer diendig is om ’tvel zacht te maken.
Cucurbita, quafi curvata , om dat deze plant van
nature zich kromt , zoo ze niet onderdeunt
word.
C u L E X.
Xtitlcx , in ’tFranfch Coufm , in ’tNederduitfch
Mug, is eene foort van Vliegje, dat niet dan
al te bekend is door ’t ongemak, dat het des
zomers veroorzaakt , ’t lyf is zeer kleen ,
dum, enbruin : de vleugels zyn langer dan ’t lyf,
en maken aen hun uiterde einde als een
daertje, wanneer het diertje niet vliegt. De
kop is verfiert met een kleen vederbofchje
tuffehen twee horentjes; zy heeft een’ fcher-
pen fnuit, dien ze gebruikt om voedfel te ne-
men. Zy heeft zes pooten , en voed zich wan
den daeuw en de dunde doffe der planten , zy '
is op hetbloed zeerverlekkert,deekt ’t vleefch,
om het te zuigen,, dan werpt zy ’t zelve ter-
ftont, gelyk de Vlooi doet, door ’t achterde ge-
deelte weder uit, zoo dat het bloed niets doet
als -de lengte va-n liaer lichaem door te gaen,
zonderbynaer dil te daen. Zy veroorzaekt op de
plaetfen, die zy gedoken heeft, eene jeukmg
gevolgt van puiden met zwelling’ : het middel
hier tegen is het deel met Weegbreewater afte-
waffehen. De Mug onthoud zich niet veel in
de deden, maer op de kruiden en boomen : zy
vliegt naer ’tkaers- of waslicht toe.
Culex ab aculeo , kleene angel , om dat dit
-vliegje met een’ angel gewapent is.
CUMINOIDES.
Cuminoides -cv uigare , Pit. Tournefort.
C urnimtn fylvejlre , Ang. Dod. Park. Rafi
Hift.
L agocbymeni , id ejï , Leporis cubile in Inftfi
ld Lemuo , Bellon.
C uminum fylvejlre capitulis globofis , C. B.
Cuminum fylveflre prïmum valde o dor at um ,
globulofim , ƒ. B.
Is eene plant , die een’ taknchtigen deel
vol wit mergs voortbrengt omtrent een voet
hoog ; de bladers zyn kleen , daende tegen
malkander over als by paren langs eene rib, ge-
lyk die van Pimpernel,, vry diep getaudt of
uit-
TSitfekerft. De bloemen groeijcn 'ften de top-
pen der takken op kleene , ronde , zachte ,
witte hoofdjes ; yder van deze bloemen be-
ftaet uit vele blaedjes, die doorgaens met fran-
jes bezet, en roos wy ze gefchikt zyn: als deze
bloemen zyn afgevallen, volgt haer een lang-
werpig, en ruigofvvolligzaed. Deze plantlieefc
een’ reuk bynaer als die van Vogelneft; zy
groeit in vette gronden, en op de heuvels in
warme landen : zy heeft veel wezentlyk zout ,
et» half fyne olie in zich.
Zy is openende, verterende, infnydende,
ontbindende, goed om de pis, en maendfton-
den te •verwekken.
Cuminotdes a cummo , Komyn , om dat men
deze plant vermengt heeft onder de foorten
van Komyn. De Heer Tournefort heeft ’er
onlangs een verfchillend gedacht van ge-
snaekt.
C U M I N U M.
tZ'mïnnm , Tnr. Lon. Adv.
KZumimm fativum , Brtinf.
C ymimm , Ang , Cord. in Diofc.
C urninum vu' gare , Park.
(jbtminum Jetnine longiore , C. B.
Cyrmnum , five Qaininum jativum , J. B.
In ’t Frarifeh C umln.
In ’t Nederduitfch Komyn.
*Is eene foort van Karrewei, of eeiie plant,
die een’ Heel fchiet, welke omtrent een voet
hoog, en in eenige takken verdeelt is. De bladers
zyn fyn ihgefneden ais die van Venkel, tnaer
veel kleener, en by paren langs eeiie rib ge-
fchikt. De bloemen groeijen als zonnefchermen
aen de toppen der takken , en zyn als leliën
gemaekt, en wit van kleur: daer op volgende
zaden , die twee aen twee^gevoegt , langwerpig,
ge'ftreeptals die van Venkel , kleener, aenbeide
eitidebs fpits , geel- of groenacluig graeuw van
kleur’, Üerk en onaengenaem van reuk, wat
fcherp en bitterachtig van faiaek zyn. De wor-
tel is dun, en langachtig; hy vergaet, als het
zaed ryp is. Men kweekt deze plant in ’t Ei-
land Maltha,’ gelyk men hier ’t koren doet,
en brengt ons ’t zaed droog over, men noemt
’tin ’tland Scherpe Anys , of Scherpe I(omyn , tot
onderfcheit van den Anys, dien men op dezel-
ve wyze kweekt, en dien de Malthezers Zaten
* Zie PI. VIII. Fig. xi.
Anys, of Zoete I{owyn noemen. Deze omfian-
digheit heeft verfcheide Kruidkenners bedro-
gen , die geloofden, dat ’er eene foort van
Komyn gevonden werd, wier Zaed zoet was.
Men moet het Komynzaed verfch , wel ge-
voedt, zuiver, geheel, groenacluig-, fterk en
onaengenaem van reuk verkiezen, ’t Heeft
veel half fyne olië en wezentlyke en vlugge
zouten in zich.
Het is ontbindende, verterende, verdunnen-
de, windbrekende, verwekt de pis, en rnaend-
ftonden. De Hollanders mengen ’t Komyn-
zaed in hunne kazen.
De Duiven worden gelokt door den reuk
van ’t Komyn, waer van zy veel houden: men
mengt ’er een poeder van met aerde en fpyk-
olië, en maekt ’er een deeg van , darmen iii
de duivenhokken plaetft, om ze daer na toe te
lokken.
C’tminum , vel Cyminu*n komt van ’t He-
breeuwfeh en van ’tGriekfch xvyiiev , Kymyn.
CUNICÜLÜS.
C umculus , in ’tFranfch Laph , in ’tNeder-
duitfeh %o»yn, is een vreesachtig, en wild dier,
zoo groot als eene middelmatige kat, gelyken-
de naer een’ haes , maer kleener, graeuw en
wit van kleur’, fomtyds met andere kleuren
gefchakeen. Zyn kop gelykt wat naer dien
van eene kat, maer zyne ooren zyn veel lan-
ger, en regt ; het heeft groote oogen , en in
yder kaek vier tanden; de onderfte zyn door-
gaens zoo dicht by een gevoegt, dat ze uit
een enkel ftuk fchynen te beftaen ; de ftaert is
kort, en dun, maer wel van hair voorzien;
’twyfjfc word in ’tFranfch Lapine, dat is Voed-
fier, en, als ’t oud is, Have, dat is, Mcerko-
nyn genaemt; zy vermeenigvuldigt zeer, wa-nt
zy draegt alle maenden vyf of zes lampreijen ,
of jongen. De Konynen onthouden zich
doorgaens in de gaten, die zy onder de aer-
dc maken. Zy voeden zich met gras, kool,
geneverbeziën , k wen del , en vruchten. Zy
worden meer in de keukens dan in de Ge-
neeskunde gebruikt ; zy hebben veel vlug
zout en olië in zich; de befte zyn die, wel-
ke hun verblyf hebben in de boflehen , dui-
nen, en zich met geneverbeziën, kwendel
en andere fpeceryachtige planten voeden: men
jaegt ze niet, maer vangt ze met zich te ver-
fchuilen, en ze te fchieten.
Hun vet is goed voor de zenmven , en ont-
bindende.
Cuniculus , om dat ’tKonyn onder de aerde
graeft, om voor zich eene foort van myn’ of
Gg hol
c U
454 C U.
bol te maken, die ook in ’clatyn Cuniculus ge->
aaernt word.
C U N T U R.
Cuntur. Jond. Condor. Tatr. Bolivar , is eene
ibort van Arend , of een Amerikaenfche roof-
vogel , die tot eene zoo buiten gemeene groot-
te groeit, dat liy met zyne vleugelen uit te
fpreiden de wydte van twaelf voeten beflaet;
hy verfchilt van den gemeenen Arend hier in ,
dat hy geene klaeuwen heeft. Zyn kop is ver-
fiert met eene kammc van gedaente als een
fcheermes; hyisfterk, vermogende, verflin-
dende, vkefchgrctig , engevaerlyk: zyne ve-
ders zyn wit en zwart, die van de vleugelen
zyn zoo' dik, dat ze lbmtyds eens mans voor-
hand evenaren : zyn bek is zoo derk , dat hy
eene koe doorboort en verüind ; de menfchen
zyn zelfs niet buiten gevaer van ’er door ge-
geten te worden; de pooten zyn gelyk als die
van hennen en zonder klaeuwen : hy word
voortgeteelt in ’t Eiland Maragnan , omtrent
de oevers der zee en "rivieren. Hy maekt in
’t vliegen zoo groot een gedruis , dat hy
hen, die hy naerby komt , duizelig maekt: de
Ihwoonders van Peru hebben hem eertyds als
sen’ God van de eerfle rang geëert.
Zyn vet is ontbindende , en goed voor de
zenuwen.
CUPRESSÜS.
Cuprcjjus , Dod. Pit. Tournefort,
Gypanjjus y Ca ft.
In ’t Franfch Cyprus.
In’t Nederdiiitfch Cyprejjenboom.
* Is een groote regte boom , omtrent "t mid-
den van zyne hoogte zeer takkig en fpits op-
fchietende: zyn hout is hard, vaft in een ge-
drongen , welriekende , geelachtig , en niet
ligt bedervende; zyne bladers zyn fyn inge-
fneden. gelyk die van den Tamarifchboom ,
maer vleeziger, harder , vader, en hunne
•Rukken zyn als einde aen einde geleedt ; de
katjes zyn van verfcheide gefchubde blaedjes,
onder aen verzelt van eenige beursjes vol fyn
Rof : : deze katjes laten niets na zich ; de
vruchten groeijen op dezelve (lammen , maer
op afgezonderde plaep"en i deze zyn foorten
* Zie Pt. YIII. Fig. i2v
van noten zoo groot als Notemuskaten , rand^
droog, graeuw, zich openende en berftende
van ’t middelpunt tot den buitende omtrek toe
in eenige Hukken gelyk als fchubben, en ia.
hunne fpleteti vertoonende vele platachtige ,
hoekige, rode , mergachtige zaden, waer op
de mieren zeer verlekkert zyn : dees boom is
altyd groen, groeit in bergachtige boflchen,
doch word ook in de hoven aengekweekt. Die
in warme landen wad, geeft eene hard door
de inkervingen , die men in zynen damme maekt*,
De Cypresnoten worden genaemt
Nuccs cuprejji.
Pilitla cuprejji.
Gabuta.
Galbult.
Zy hebben een weinig oliè', een weinig we-
zentlyk zout en waterdeelen , doch veel aêr-
de in zich.
Zy zyn t'zamentrekkeirde , diendig voor den
roodeloop , de breuken, en om de zaedloopen
te duiten; men gebruikt ze uit- en inwendig;
zy genezen de afgaende koortfen , indien men
eene halve drachma daer van laet indikken in
poeder, of in een bolus van vier tot vier uren,
als de koorts is afgegaen ; doch ’t is goed de
algemeene middelen gebruikt te hebben, wel-
ke zyn de aderlating en buikzuivering , eer
men tot het gebruik van dit koortsmiddel
kome.
Het hout en de bladers van den Cypreflen-
boom zyn ook zeer t’zamentrekkende , doch
worden in de Geneeskunde niet gebruikt; de
rook, die ’er /uitkomt als men ze verbrand,
verdryft de muggen; men zegt, dat, zoo men
eenige takken daer van inde kleederen legt, de
wonnen daer niet in zullen komen.
Cuprrffus, of C.yparjJJut, zyn namen, die , zoo
men zegt, afkomdig zyn van een kind Cyparut
genaemt, dat de Poëten verdicht hebben in
een’ Cypreiïenboom verandert te zyn geweefr».
C U R C A S.
Cureas , Garz. is eene Amerikaenfche vrucht
zoo groot nis eene hazelnoot met haren dop,
maer zo o rond niet , van eene witte kleur’,
en van fmaek als een gekookte aerdappel ;
zy groeit op Malabar hangende aen de tak-
ken eener plante, die men zaeit, en in Cam-
baija, alvvaer zy Carpaia genaemt word; zy is
ook te Cairo in overvloed; zy is ’tiaogelyk ,
c u.
CY. ljr
die Seraplon H&bttulcul noemt; doch zy is in
de Geneeskunde van geen gebruik,
C U R C U L I O,
Curculio.
Curguiio.
In’t Franfch Calendre. Char.irjon , of Cba-
' tanyon. Cbatepeleufe.
In’t Nederduitfch Kalander,
I? eene foort van worm, of eene kleene rups,
die de tarw en boonen knaegt: zy heeft een’
zeer grooten bek en keel ; zy onthoud zich
doorgacns op den Zevenboom , Klimop , bin-
ders van den Noteboom> Alfem , Averuit ,
Narduszaed ; zy zet zich op ’t koren kort
na den oogfi neder , terwyl het zacht is; dit
bloedeloos diertje verandert in eene vlieg, en
vermeenigvuldigt zeer veel in korten tyd.
Gebfandt en op de wonden gelegt zyude is
ze goed om het bloed te fluiten.
Curculio, Curculio qua ft Gurgutio , om dat dit
kleen diertje den bek en keel zoo groot heeft ,
dat men daer aen bykans niets anders ziet.
Charanjon , komt van ’t Griekfch deelwoord
■ , dat ’tkoren knagende beteekenr.
CUSCüTA.
Cufcuta , Matth. Tark.
Cufcuta major , C. {3. Pit. Tournef.
Audi oj aces , vulgö cufcuta , I rag.
Caffutba , Dod Fuch.
CaJJutha- , Jive Cufcuta , J. B.
Cajfytha y Dod. Gal.
Androface , Diofcor.
In ’t Franfch Cafcute , of Goute dulitt.
In \ Nederduitfch Wrangen.
* Is eene plant , die in plaetfe van fielen
lange, fyne, roodachtige vezels fchiet zonder
bladeren, klauterende, en zich vlechtende om
de naeft byftaende planten , als om ’tvlas,
brandnetels, hop, bramen, en wortelende
en voedfel nemende in der zelver fchoot : de
bloemen waflen by kleene bolletjes , van wyd-
* Zie PI. VIII. Fig. 13.
te tot wydte aen vezelen vaftgchecht : yder
van de zelve is , volgens den Ilr. Tournefort ,
een kleen kommetje in den grond met een gat
doorboort, van boven wyd open, en °i«
vier of vyf punten ingefneden: alsdezebloem
is afgevallen, vertoont zich eene bynaer ron-
de, en vleezige vrucht, verheven met drie of
vier rondachtige ribben : zy bevat eenige
kleene bruine zaden.
Deze plant heeft weinige waterdeelen , mid-
delmatiglyk olie , en wezentlyk zout in zich.
Zy is openende , en afvegende ; men ge-
bruikt ze om ’tbloed te zuiveren, tegen de
ziektens der lever en milt.
Cufcuta , of Cajfutha, is een Syrifch woord,
dat kruid zonder wortel’ en zonder bladeren
beteekent.
Goutte du lin , om dat deze plant , om den
voet van ’tvlas omwonden zynde , ’c zelve bc,*
Iet te waflen.
CYANÜS.
Cyanus , Dod. J. B Raii Hifi.
Cy anus feget urn , C. B.
Lychnis agria £«f flos f nanenti , Brurïf.
Cyanus vulgaris , Ad. Lob.
Cyanus minor ■vulgaris , Lob. Ger. Park.
Baptifecula , Trag.
In ’t Franfch Bluet. Blavcole. Aubifoin.
" Peroolc .
In ’t Nederduitfch Korenbloem , Roggebloem .
* Is eene plant , die verfcheide hoekige ,
"holle, wollige, witachtige, takkige fielen
fchiet, anderhalf of twee voeten hoog: de
bladers zyn langwerpig, fmal , diep ïngeihe-
den gelyk die van Papenkruid , ruig, bleek*
groen : de bloemen waflen op de toppen
der takken en zyn groot , breed , fchoon ,
rond , befiaende yder uit verfcheide ingefne-
den bloempjes , de eene veel dieper dan de
andere , van eene fchoone , blaeuwe, en ver-
maeklyke kleur’, ibmtyds rood of wit, doch
zelden; deze bloempjes worden onderfieunt
dooreen kleen hoofdje , offchubachtigen kefk;
als deze bloem is afgevallen , komen ’er op
’t zelve hoofdje vele langwerpige zaden, yder
voorzien met een kuifje; de wortel is houtig,
dun, en van eenige vezelen omzet. Deze plant
groeit
* Zie Pl. VIII. Fig. 14,
Gg z
c r.
C Y.
l'/i
groeit overvloediglyk in ’t koren ; zy heeft
veel olie en waterdeelen , doch weinig zouts in
2ich; men gebruikt de bloem in de Genees-
kunde.
Zy is t’zatnentrekkende , en verkoelende ,
goed voor de ziektens der oogen; men haelt
’er een water van over , dat men in ’tFranfch
Eau ik CaJJelunette noemt , om dat het ’t gezicht
opheldert.
Cyanus , a cyaneo colore, om dat de bloem van
deze plant’ doorgaens blaeuw is.
cyclamen.
Cyclamen orbiculato folio infernè purpitrafccn-<
le , C. B. Pit. Tournef.
Cyclamen autumnale 'vitlgare folio rotundo ,
Park.
Cyclamim/s minor & umbilicus terra: , Trag.
Cyclammts orbicuLaris rotundifolius , Doe!.
Cyclamen 'V uigare , Eyft. ojjicinarum orbicu-
lato folio ^ Pams porcinus, 0^ artbanita , Lob.
Icon.
Cyclaminus folio rotundiore vulgatior , J'. 13.
Rail £ift,
In.’t] F ranfeh Pain de pourceau .
In ’t Nederduitfch Varkensbrood . .
* Is eene plant, die bynaer ronde, breeda
bladers fchiet, van kleur’ donkergroen, van
fcoveia met wit gefpikke.lt, van onderen pur-
perachtig, rullende op Reeltjes;tuiïchen deze bla-
ders verheffenzich lange , en teêre voetlleeltjes ,
die kleene en purpere bloemen dragen van een’
aengenatnen reuk; als deze bloemen zyn afge-
vallen , komen in bare plaets bolronde en vlie-
zige vruchten , die zich in verfc-heide deden
openen, en hoekige zaden in zich fluiten; de
wortel is- dik, breed, rond of bolrond , var;
buiten donker , van binnen wit- van kleur’ ,
voorzien met zwartachtige vezelen. Deze plant
groeit in de bolïcheu , doornhagen , op fcha*
duwachtige plaetfen , onder de hoornen. Haer
wortel word in de Geneeskunde gebruikt, en
heeft vele waterdeelen, olie en wezentlyk zout
in zich.
Hy is infnydende, verdunnende, afvegende,
'openende, goed om den Reen der nieren week
te maken, de nageboorte na de baring af te
dryven, de klieren te ontbinden, de verftop-»
pinggi weg te nemen, de gezwellen te verdry-
* Zie PI. VIII. tJig. J5v
ven, men gebruikt hem uit- en inwendig; men>
mengt hem ook onder de niesmiddelen , om de.
niezing te verwekken.
’tls my ee.ns gebeurt, dat ik in den herfR
ia zeer droog weêr dicht by myn flookhuiseen’
geheelen wortel van Varkensbrood, die door-
boort en aen een bindgaren vaRgehecht was,
aen de zolder in de fchaduwe te droogen had
gehangen; twee maenden daer na wilde ik bezien,
of hy gedroogt was, doch ben verwondert ge-
weeR te vernemen , dat hy , hoewel tot de;
helft van zyne dikte gedroogt, uit zynen grond
gefchoten had twaelf of dertien voetReeltjes ,
die een half voet lang, zeer teer, en vol fap
waren , en waer van yder op zynen top eene
zoo lchoone bloem, droeg, als of de plant in
de aerde gelegen had.
Cyclamen , Cr ace kukAÜuivix; , xdzAs;, arculus
om dat de wortel Van deze plant’ bolrond of.
zoo rond als een kring is.
Panis porcinus , om dat dees wortel als een.
kleen brood gemaekt is , en om dat de varkens
’er van eten.
C1DONIA.
Cy donia , in ’t Franfch C ognajfier , in ’t Neder-,
duitfeh Kveboom , is een kleene boom , wiens,
hout krom , hard, bleek, witachtig, en met
een’ baR’ bedekt is, die matiglyk dik, niet heeL
hobbelig, vry glad, van buiten alch vervvig en van'
binnen roodachtig is; de bladers zyn zoo groot
als die van den Appelboom , geheel, zonder
eenige infnydinge of inkervinge , witachtig ,
van onderen wollig; de bloemen zyn vleefchver-
wig , van vyf rooswyze gefchikte blaedjes ,
en gelykende.naer Hondsrozen ; als deze bloem
is afgevallen, komt ’er eene vrucht voort, die
eene foort van peer is , fQwepcer genae.nt , en
by yder een bekent is; zy is van boven wollig,
van binnen vieezig , wit , aengenaem van
reuk, en bevat vyf huisjes , waer in men lang-
werpige, roodachtige, zeer lymige of flymige
korrels of zaden befloten vind, die aen ’t^en
einde fpitfer zyn dan aen ’t ander; de wortels
zyn groot, uirgefpreidt, overvloedig, en d an-
ker van kleur’.
Daer zyn twee algemepne foorten van Kwe-
boomen , eene tamme , en eene wilde ; de.
eerRe is onderdeelt in twee andere foorten, die
door de grootte van hare vruchten verfchillen.
De eerRe foort word genaemt
Cydonia minor a , Raü Hiü. Pit. Tournef.
9e3»^
C Y.
C Y,
Cotonea & Cydottia mala , Lob,
Cotoncus , Corel. Hift.
Malus cy donia , Gef. Hor.
Mala cotonea minor a , C. B,
De Peren, welke zy draagt, zyn de gemeen-
de , de kleende , doch de bede en welrieken-
de; zy zyn niet grooter dan eene vuid,in ’t be-
gin groen, maer krygen in ’tryp worden eene
goudgele kleur ; hare fchel is met veel wolle
bedekt; zy verfpreiden zoo veel reuks , dat
ze aen vele menfehen hoofdpyn verwekken.
De tweede foort word genaemt
Cydonia major a , Raii Hifi. Pit. Tournef.
. Cotonea magna , & pjra cotonca , Gef. Hor.
Cotonea majora , Jive Jlrutbia , Cam Lp.
Mala cotonea majora , C. J3.
Pyra cotonea , Cxf
Pyrum cydonium , Ger.
Mala cotonea oblongiora & majora , Dod.
De Peren , dre zy draegt , zyn niet alleen
grooter dan die van de eerde foort’, maer lan-
ger omtrent den deel en minder rondachtig' ;
hare kleur is bleekergecl , de fchel draegt by-
naer geene wol, ’tvleefch is zachter dan dac.
van de kleene, en heeft zoo veel reuk noch.
ftnaek niet.
De wilde Kweboom word genaemt
Qydonia fylveflria , Pit. Tournefort.
Malus cotonea fylvejlris , C. B. & J. B.
Hy verfchiit van den tammen Kweboom hier
in, dat zyn deel regter is , zyne takken klee-
r.erzyn, en dat hy minder bloemen draegt,
en v zyne vruchten later rypworden en veel
.kleener zyn; hy groeit op berg- en deenach-
tige plaetfen..
Men gebruikt in de Geneeskunde de Peren
van den tammen Kweboom.
Zy hebben veel zuur zout, waterdeclen en
olie in zich.
Zy zyn zeer t'zamentrekkende , verderken
de maeg, vervrolyken ’t hart; men gebruikt
ze tegen de buikloopen , bloedlozingen , en
om de vertering te bevorderen ; men maekt
’èr gefuikerd ooft van.
Het zaed is goed om de fcherpheden der
vochten te verzachten, voor de bloedfpou-
wing , longezweren , ambeijen; men gebruikt
des zelfs flynv in- en uitwendig.
Z\r
Cydonia, a Cydone, om dat de oorfprong van'
den Kweboom komt van eene Stadt van Kan-
diè', C )dm genaemt, van waer hy in Grieken--
land gebragc is.
Cotonea , vel Cotoneus , a Co'tone , om dat de bla-
ders en vruchten van dezen boom met katoen’
of wolle bedekt zyn.
CYGNÜS.
C)i»us , fiveOlor , in ’t Franfch Cygne , in ’tNe-
derduitfeh Zwam , is een watervogel van ge-
daente en grootte als eene Gans , doch die
een’ veel langer hals heeft: haer bek is kleen ,
van boven dik, van onderen dunner, aen zyn
einde ftomp en een weinig gekromt, ros van
kleur’: haer hals heeft agt en-twintig wervel-
beenen; zy is overal bedekt met vele zachte
en zeer witte veêren: zy onthoud zich door-
gaens in de rivieren , waer in zy zwemt met
veel deftigheit, en eene heerlyke welgemaekc-
lieit, maer ze gaet ook te land op de Eilanden:
in hare eerfle jonkheit is zy niet wit; zy voed
zich met kleene viiïchen en der zelver kuit»,
kruiden en brood : hare veders worden van
’c water niet doordrongen, en haer vleefch blyft
altyd droog, en warm , fchoon zy in de rivier’
is ; zy is niet goed om te eten; haer vleefch
is taei , en zwaer te verteren. Zy bevat veel.
vlug zout en olie in zich.
HetZwanevel is goed voor de vloeijingen of
zinkingen, waer in het noodig is te verwar-
men, en te doen doorvraelfemen , om de zenu-
wen te verzachten en te verderken, de natuur-
lyke warmte weêr te doen komen, de maeg te
verderken, de winden te verdryven, de verte-
ring te bevorderen, als ’tuitwendig op de zie-
ke deelen gelegt word.
Haer vet verzacht en verdryft de Ambeijen.
De fchachten van. hare vlerken dienen om t*
febryven.
CYMBALARIA.
Cymbalaria , C. B.
Cymbalaria föjculis purpurafcent b is , J. B.
Linaria hederaceo folio , Jeu Cymbalaria , Pit.'
Tournefort.
Cymbalaria Italië a bederacea , Park.
Linaria hedera folio , Col.
UmbiLcus vetter is ojjicinarum. Lonic. .
In ’t Nedcrduitfch Yavelkruid.
Is eene foort van Wild Vlas of eene planfV
Gg 3
C Y.
2’S
die uit de fpleten der mureti voortkomt; lure
delen zyn zoo dun als vezels , lang , rond ,
purper, hangende, zich verdeelende in vele
andere dunnere vezelen , waer aen bladers vaft
zyn , die hoekig als die van Klimop, van bo-
ven donkergroen, van onderen purper gelyk
die van Varkensbrood , teer , vol fap, en wat
bitterachtig van fmaek zyn: deze bladers wor-
den onderdeunt van lange deeltjes, uit welker
voet zich verheden de voetdeeltjes , waer van
yder eene purpere bloem draegc , gelykende naer
die van Kalfsmuil , doch kleener en van_ on-
deren eindigende door eencfpoorof een flaêrtje
gelyk ’t fpits van eene Monnikskappe , in plaet-
fe dat die van Kalfsmuil niet als een’ dompelt
uijer heeft. Als deze bloem is afgevallen , ver-
toont zich eene vrucht of dop verdeelt in twee
huisjes vol kleen plat zaed , dat met een
zeer fyn vleugeltje gezoomt is. Deze plant
groeic tegen vochtige muren, in Italië en an-
dere warme landen. Zy heeft vele waterdee-
len, middelmatiglyk olie, en weinig wezentlyk
zont in zich.
Zy is bevochtigende , verkoelende , t’za-
mentrekkende , duit de bloedvloeden, als ze in
een afziedfel gebruikt word.
Cymbalaria , a cavitas , om dat de bla-
ders van deze plant’ wat uitgeholt zyn. Dit
is ook de reden, waerom men hacr UmbilicKS Ve-
neris noemt.
CYNOCEPHALUS.
In ’tNederduitfch Hondskop .
Cynocephalut , (Jond.) is eene foort van de
wreedde Apen ; hy is zoo groot als een fchaep;
zyn hals is bezet met lang hair als die van een’
Leeuw : zyn kop gelykt naer dien van een’
hond. Hy komt voort in Ethiopië, leeft van
vleefch , fchulpen , en vruchten ; zyne Hem is
hard, en veranderlyk.
Zyn vet is ontbindende.
C y»octphalms,a x.évnca>iis,u,xtipuXvi , <•<*/>«/, als of
■ men zeide hondskop , om dat de kop van dit
dier naer dien van een’ houd gelykt.
CYNOCRAMBE.
Cynocrawbe was f 'osmina , Ger. emacul.
Mercurialis fylvejlris , Cynocrawbe dicta
vulkans was & faemina , Park.
Cynocrawbe was & fcemina, five Mercuria-
lis repens , J. 13.
C Y.
Th ’t F*anfch Mercurictle fauvage , of Qboa
de cbien.
In ’t Ncderduitfch Wild Bingelkruid.
Is eene foort van Bingelkruid , die men
weer verdeelt in twee foorieu, mannetje en
wyfje.
De eerde foort werd genaemt
, Mercurialis mafcula fylvejlris , Coid. Hiü»
Mercurialis camnn , was , Colum.
Mercurialis montana tejliculata , C. B-
Zy fchiet ronde , holle , kwadige delen ,
die omtrent een voet lang zyn, en zonder tak-
ken langs de aerde kruipen , en naer deft
kant van de aerde eene purpere kleur hebben;
de bladers zyn tegen malkander, of twee aen
twee gefchikt, ’t een regt tegen ’tander over,
gelyk als die van gemeen Bingelkruid , doch
een weinig langer, wollig, teer, fpits, op
hunne kanten getandt, aen korte deeltjes han-
gende, laf en vies van fmaek. Uit den oor-
i'prong’ der bladeren komen voort de voet-
deeltjes, die kleene bloemen van verfcheide
helmdyltjes dragen ondei deunt door een’ kelk
van drie biaedjes, van eene grasachtige kleur’.
Deze bloemen laten niets na zich over. De
vruchten groeijen op de voetjes , die niet en
bloeijen; yder van haer bedaet uit twee zaed-
huisjes of bolletjes zoo groot als Linfen ,
waer van yder een eirond zaed bevat. De
wortel is vezelig.
De tweede foort word genaemt
Mercurialis fylvejlris fee min a , Cord. Hifi.
Mercurialis canina fxmina , Colum.
Mercurialis montana fpicata , C. B.
Cynocrawbe f osmin a , Cam.
Zy verfchilt van de eerde hier in , dat ze
fomtyds meer met bladeren beladen is , en dat de
voetdeeltjets, die de bloemen dragen, langer,
en de bloemen airvvyze gefchikt zyn , geene
vrucht noch zaed na zich o\er)atende.
My dunkt, dat men met meer recht den
bynaem van wyfje gegeven zoude hebben aen
de foort’, die vruchten draegt , dan aen die
welke ze niet en draegt ; doch men moet in
deze vry onverfchillige omltandigheit volgen,
’t geen
C Y,
C Y.
Z\9
\ geen de eerde Kruidkenners vaflgeftelt heb-
ben. . .
•De eene en andere foort groeijen in bollenen,
en op (ch ad iiw- en bergachtige plaetfén; zy
bevatten vele waterdeelen, olie, en wezent-
lyk zout in zich.
Hare krachten zyn gelyk die van gemeen Bin-
gelkruid ; zy verwekken doelgang , verzach-
ten, ontbinden, en dryven de maenddonden
af. . -
C.ynocrambe , ex xtAs, canis , V > brajica,
als of men zei de Hondtkool
CYNOGLOSSUM.
Cynogloffum , Dod. Ad. Tab. Ger. ojjicïna-
rum , Lon.
Cynoglojfum ;
C arpo.
In ’t Franfch Carpe.
In ’tNederduitfch Karper .
Is eenvifch, die zich in zoetwater onthoud,
zeer gemeen, en in de keukens wel bekent is. Men
vind’er van verfcheide foorten, of liever van ver-
fcheide grootte: hyis metvry breede, blaeuw-
of groenachtige fchubben bedekt ; men vind hem
in de rivieren , vyveren, en moeralfen, en hy ver-
meenigvuldigt zeer. Zyne bovenfle kaek is
voorzien met zes maeltanden, drie aen drie ge-
plaetft , en in de ondertte is een kraekbeenig
been , dat de gedaente van eene platachtige
olyve heeft. Dit beeft dient waerfcbynlyk
aen den vifch , om de fpys te onderdennen
en te helpen malen ; dat men zyne tong
noemt , is eigentlyk zyn gehemelte. Zyn
voedfel is doorgaens modder en fyk. Hy is
zeer goed om te eten, en ligt te vertere».
Hy heeft veel olie en vlug zout in zich.
Men vind in den kop van den Karper een
vry breed, plat, driehoekig, wit, (leenach-
tig been, ’twelk boven in zyn gehemelte ge-
plaetft is , dat eigentlyk ’ttongebeen is.
Het is goed om de pis af te dryven , den
fteen der nieren en blaes’ te verbryzelen ,
voor de vallende ziekte , om de fcherpheic
der vochten te verzachten, den buikloop te
(luiten. De gift is van eene halve fcrupel tot
eene halve drachma , als het tot fyn poeder
gebragt is.
De Gal van den Karper is goed om het ge-
zicht op te helderen.
Cyprinus , a cypride, id efl. Versere, om dat men
zegt , dat dees vifch zesmael in ’t jaer voor-
teelt.
CYTISO-GENISTA.
Cytifo-genijla Lufitanica foliis myrtï , filiqu'is
tonsent ofis , Pit. Tournefort.
Is een heefter, die met de Brem hier in over-
eenkomt, dat een gedeelte van zyne bladeren
enkel en over en weder groeit ; hy komt
naerby den Cytifuis hier in , dat zyne andere
bladers drie aen drie op eenen (teel zyn ge-
fchikt ; 'alle deze bladers zyn gelyk aen die
-van den Myrtheboom ; de bloemen zyn als
die van peulvruchten , waer op platte en
wollige fchellen of peulen volgen. Dees hee-
(ler groeit in Spanje , en Portugael. Zyne
krachten voor de Geneeskunde zyn my niet
bekent, doch ’t is waerfchynlyk , dat hy de
zelve uitwerkingen voortbrengt als de Brem
of Cytifus.
Cytijo-genifl/t , om dat deze plant mededeelt
van den Brem, en van den Cytifus.
C Y T I S U S.
Cytifus fcoparius •vulgaris , Pit. Tournefort.
Gemjla angulofa trifoha , J. B.
Genifla •vulgaris trifolia , Raii Hifi.
Getuft a minor , feu non acute at a , Lon.
Gemjla , Brunf. Dod. Ger,
Gemjla angulofa & fcoparia , C. B.
II h Gt.
D A.
142
Genijla vulgaris & fc op ar ia , Park.
In ’t Franfch Citife.
* Is een heefler, die vier of vyf voeten hoog
groeit; zyne (telen zyn dun, houtig, en fchie-
ten vele hoekige, buigzame, groene takken,
die beladen zyn met fpicf'e, ruige, en drie aen
drie op eenen (teel gcfchikte bladeren; de bloe-
men zyn (choon , als die van peulvruchten,
geel, en zelden wit; zy worden gevolgt van
zeer platachtige, breede, zwarte, ruige peu-
len, beltaende yder uit twee fchellen, tuflchen
welke eenige platte en langwerpige zaden zyn;
de wortel is verdeelt in vele zenuwachtige ,
buigzame , gele takken ; de geheele plant heeft
een’ fterken reuk, en een’ bitteren finaek; zy
groeit op onbebouwde velden, op bergachti-
ge, en zandige plaetfen , en is zeer gemeen;
men gebruikt hare bloemen en zaden in de Ge-
neeskunde , die veel wezentlyk zout en olie in
Zich hebben.
Zy zyn zeer openende , goed voor ’tgraveel-
kolyk , den (teen , de verftoppingen der milt,
de waterzugt, heupjigt, en kropzweren. Men
■verzamelt in de lente de bloemen van Cytifus
in knoppen , eerdat ze zyn opengegaen, en legt
ze in met azyn en zout of brandewyn; deze
knoppen gegeten zyn goed om de braking te
fluiten.
Men zegt, dat de naem van deze plant’ ge-
nomen is van dien van een Eiland C ithijus ge-
naemt, alwaer de Cytifus eertyds in overvloed
groeide.
S copariut, a fcooa , bestem , om dat men de tak-
ken van den Cytifus gebruikt om ’er bezems
van te maken.
"k *2r ^ «4» ^ *4» 4* 4 4 4 ^ tSc. '*r 4 4 *2* 4 4 4 4 4 Je Je
D.
DACTYLI
DaByli.
Thxnicobalani.
Falmulee.
Caryote.
Carotides .
FruBus palm*.
* Zie PI. IX. Fig. 2.
D A.
In ’t Franfch Datte , dat men moeit fchry.
ven DaBes.
In ’t Nederduitfch Dadels.
Zyn langwerpige , ronde vruchten, een wei-
nig grooter dan een duim , vleezig, geel, zoet
en aengcnaem van fmaek; zy befiuiten in zich
een’ langen, ronden, zeer harden, beenachti-
gen , afchgraeuwen (teen , die aen dc eene zyde
in de lengte gefpleten, en van een zeer dun en
wit vliesje omwonden is ; dees (teen bevat
eene lange, dunne, rood- en bitterachtige pit.
Men brengt ons deze vrucht gedroogt uit Tu-
nis; zy groeit aen een grooten boom’ genaemt»
P alma , Matth Dod. Ger.
F alma major , C B.
F alma vulgaris , Hark.
F alma , Jive Dacht l , Alpino,]
F alma daBylifera^ Linfcot.
In ’t Griekfch avis.
De wortel is kleener dan die van tamme Peen,
en fcherper. Deze plant groeit in de velden,
op zandige en drooge plaetfen ; ’tzaed word
in de Geneeskuude gebruikt; het bevat veel
olie, en een weinig vlug en jwezentlyk zout
in zich.
Het heeft bykans eene kracht als dat van
Daucus van Kandië, doch zwakker.
Daucus, a)n9no<;, Pafiinaca.
DAÜLLONTA 3.
Vaullonias fruttx , (G. Pifon.) is een heefter
Van Amerika , ééns mans lengte hoog , zeer
takkig, en wiens takken zich zoo ver uitfprei-
den in de hoven , dat men genoodzaekt is die
door'tyzer, en vuur te verdelgen; dé bladers
gelyken naer die van Balfemappel , en zyn op de
kanten ingefneden ; de bloemen groeijen by tros-
jes als die van den Vlierboom; daer op vol-
gen de beziën , die een’ bitteren tmaek heb-
ben.
Deze plant heeft den reuk en de krachten
van Kamille ; men gebruikt de bloemen in do-
vingen , en pappen om week te maker.; te
Verdry ven , te ontbinden; men neemt de be-
ziën in voor de aêmbordigheit , ’tkolyk, en
om de macudftonden te verwekken.
DELPHINIUM?.
Delphmiuni , Dod. Gal.
1 Deip inium tnajus , Jive vulgare , Park.
Delphmiuni vuig atlas , Ciuf.
Flos rep nis , Dod.
C onfolida regalis , Mart h. Lob. Icon.
C onfolida regalis bor tenfis fiore tnajore &
Jimplici , C. B.
Hf
Delphinium hortenfe fiore mafire ü5 fwiplici .
Pit. Tournefort.
In ’t franfch Pied d'Alouette.
In’t Nederduitfch Ridderfporen.
Is eene hooge en takkige plant, die bladers
fchiet in lange deelen ingefneden, en bynaer
zoo fyn als die van Venkel ; de toppen zyn voor-
zien met fchoone blaeuwe bloemen op de
wyze van eene air in orde gefchikt; yder van
deze bloemen is t’zamengedelt uit vele onef-
fene blaedjes, waer van ’er vyf grooter dan
de andere en in ’t rond gefchikt zyn; het ho-
vende verlengt zich naer achteren op de wy-
ze van een kleen fpits horentje , dat eene
fpoor verbeeld, en hetontfangt in deze fpoor
’t fpoortje van een ander blad. Als de bloem
is afgevallen , vertoont zich eene vrucht, be-
ftaeude uit drie zwartachtige icheeden of ko-
kers, die hoekige en zwarte zaden van een*
bitteren en onaengenamen fmaek in zich be-
fluiten. Men kweekt deze plant in de hoven
om de fchoonheit van hare bloem’ : zy heeft
veel olie, en waterdeelen, doch weinig zouts
in zich.
Zy is een weinig t’zamentrekkende, genezen-
de , en een wondmiddel ; zy verwekt de baring;
men kan’erzich van bedienen uit en inwendig,
doch deze foort yan Ridderfporen word in de
Geneeskunde niet veel gebruikt ; de Bloemiften
fparen ze tot cieraed van hunne hoven. Men
gebruikt onder de geneesmiddelen eene foort
van wilde Ridderfporen, die in de^ velden tuf-
fchen ’t koren waft,en om deze reden Delphinium
fegtium genaemt word. Zy verfchik van de an-
dere in grootte en fchoonheit, doch heeft ten
minde zoo vele krachten.
Delphinium, dètMptv, ddphinus, om dat de knop
van de bloem’ der Ridderfporen gereed zynde
om open te gaen eenige overeenkomft heeft
met den Dolphyn, zoo als de Schilders hem
verbeelden.-
DELPHINÜS.
Delphinus. Delphin. Poreus mar 'mus.
In ’t Franfch Dauphin,
In’t Nederduitfch Dolphyn .
ïs een groote zeevifcb,die zeer gezwind, en
H h | in
D E.
24S
in groote beweginge is , bynaer altyd fpringt,
en met groote fnelheit zwemt : men noemt
hem gemeenlyk Simon, quafi fimum roflrum habens,
om dat hy een platneus is; zyne tong is kort,
treed, vleezig, beweeglyk; de tanden kleen,
fcherp , en als eene kam gefchikt; de oogen
groot, doch met een vel zoodanig bedekt, dat
’er niets zichtbaer is als de oogappel; ’t gezicht
is evenwel zeer fcherp; de ftem is gelyk als
van iemand die klaegt; de rug is gebogen en
naer buiten gekromt; hy zwemt door middel
van twee fterke en kloeke vleugelen of vinnen,
die aen de plaetfe der fchouderen vaft zyn; hy
krygt zyne grootte in tien jaren , en leeft tot
dertig jaren. Hy doet den Meer-Alet of Harder
den oorlog aen, en eet hem op ; hy onthoud
zich in de Middelandfche zee , en bemint de
inenfchcn. Plinius verhaelt verfcheide ware
of valfche gefchiedeniiïen wegens dit onder-
werp; hy fpringt rondom de fchepen of boo-
ten , doorgaens verzelt van een’ anderen Dol-
phyn ; deze twee vifl'chen maken hunne fpron-
gen zoo gelykvormig, dat men zeggen zoude,
dat ze t’zamen gekoppelt waren. Men ziet ve-
le Dolphynen in de visfcherye van den Tho-
nyn , die in Provence en Spanje geschied. Zy
zyn goed om te eten , en bevatten veel olie en
vlug zout in zich.
De maeg van den Dolphyn gedroogt en tot
poeder gebragt is goed voor de miltziektens.
Zyne lever gedroogt en tot poeder gebragt,
en ingenomen, is goed voorde afgaende koort-
fen.
De Bruinviflchen , in ’t Franfch Marfouins ge-
naemt, zyn bynaer gemaekt als de Dolphynen,
doch zyn zoo levendig niet.
Het vet van den Dolphyn en Bruinvifch zyn
ontbindende, en weekmakende.
Delphinut, velDelphin, Stxp'iv , d 3ih
men groeijen op hunne toppen aen voetfteelt-
jes vaft, gelykende naer die van Steenviolie-
ren, beflaende yder uit vier witte kruiswyze
gefchikte blaedjes ; als deze bloem is afge-
vallen, volgt ’er eene peul, die van -binnen
verdeelt is in twee huisjes, waer in men by-
naer ronde zaden vind ; de wortel is een
weinig fchubachtig, vleezig, en zoo wit als
albafl.
De
* Zie PI. IX. Fig. 5,
D E.
De tweede foort word genaemt
Dentaria pent aphy Hos , C. B. Pit. Tournef.
Dentaria minor , Match.
J)ent aria corallina altera , Tab.
Dentaria coralloides prima qiunquefolia , ƒ B.
Viola dentaria prima , Dod.
bentellaria rubra , Daiech. Lugd.
Zy fchiet een’ ronden fteel een voet hoog’,
bladers voortbrengende , die vyf aen vyf zyn
gefchikt op eenen fteel gelyk in ’tVyfvinger-
kruid , langwerpig, op de kanten getandt,
kleener dan die van de voorgaende foort’ ,
fomtyds ruuw en fchoongroen , dan weder-
om eens zacht en min groen ; de bloemen
zyn purperachtig; de peulen, zaden, en wor*
tel zyn gelyk die van ’t ander Koraelkruid.
De derde foort word genaemt
Dentaria htptapbyllos baccifera , C. B. Pit.
Tournefort.
Dentaria baccifera ,,Cluf.
Dentaria bulbif 'era , Ger. Park.
Dentaria coralloides minor bulbif era , J. B.
Hare bladers zyn doorgaens ..gefchikt ze-
ven op eene rib gelyk in de eerfte foort’ ;
de bloemen zyn wit , naer ’t purper trekken-
de; daer op volgen ook peulen, die zaden
bevatten gelyk de andere foorten; doch be-
halven deze zaden groejjen op deu fteel
bynaer overal uit den oorfprong’ der blade-
ren zekere gefchubde bolletjes , dié in ’tbe-
gin groen, daer na zwart, en van een’ Hechten
fmaek zyn; deze bolletjes zyn kleene wor-
tels , die zich van zelfs van de plant’ losma-
ken , en in de aerde vallen , alwaer yder
eene plant voortbrengt als die , waer van zy
voortkomen.
De wortel van deze foort’ van Koraelkruid
is lang, flangswyze loopende , gefchubt,
knobbelig, dun, wit en fomryds purperach'
tig, onaengenaem en fcherp van fmaek.
• De vierde foort word genaemt
Dentaria triphyllos , C. B,
Dentaria enneapbyllos , Quf. J.13. Pit. Tour-
nefort.
D Ë.
Dentaria coralloide radice , five Dentaria en*
neapbyllos , Ger.
Ceratia Plinii , Col,
Zy fchiet een’ vaften , ronden , gladden >.
fteel, ter hoogte van een’ voet, die van bo-
ven bynaer op zynen top drie of vier fteeltjes
draegt, waer van yder drie breede, fpitfe, op
de kanten getande , groene bladers van een’
heeten fmaek onderfteunt; zyn top is verfiert
met vyf of zes gebogen, nederhangende , gras-
achtige , en bleeke bloemen gelyk die van de
voorgaende foorten. Zy worden ook gevolgt
van peulen, die zaden in zich fluiten; de wor-
tel is gefchubt, getandt en wit.
Alle de foorten van Koraelkruid groeijen op
fchaduw- en bergachtige plaetfen; zy bevat-
ten veel olie, en wezentlyk en vaft zout in
zich. De laefte foort heeft meer zouts in zich
-dan de andere.
Zy zyn afvegende , opdroogende , windbre-
kende, en wondmiddelen ;men gebruikt de twee
eerfte foorten voor de verzwering’ der longe en
’twindkolyk; doch de twee laefte moeten niet
als uitwendig gebruikt worden.
Dentaria , a dente, tand, om dat de wortels
van dit flach van planten als getandt zyn.
Heptapbyllos , cxitrltt, feptem , cr folittm,
als of men zeide, Plant van zeven bladeren ; want
deze foort van Koraelkruid draegt zeven bladers
op eene rib.
Pcntaphyllos , d vetfi quinque , 27* , folium ,
als of men zeide Plant van vyf badtren , om dat
deze foort van Koraelkruid vyf bladers draegt
op eenen fteel.
Enneapbyllos, ablvtcèe, novem , er 0»A?ia» , folintn,
als of men zeide Plant van ne^en bUdt>en, want
deze foort van Koraelkruiddraegt niet als negen
bladers, die drie aen drie op drie fteel t jes ftaen.
Alabafhites , feu Coralloides . om dat de wortels
van dit (lach van planten zuiver , glad, blin-
kende als Korael , en den meeftemyd wit zyn
gelyk albaft.
Dodonteus heeft den naem van Viola aen deze
planten gegeven , om dat hare bloemen naer die
van Leucoium , of Steenviolieren gelyken , die men
ook Viola noemt.
DENTARIA OROBANCHE.
Dentaria orobanche , is eene plant, waer van
drie voornazie foorten zyn.
D E.
De eerfte foort word genaemt
Bent ar ia major , Matth. Ger.
Bent aria abfyue foliis , Caft.
Bent aria Crocodilia , Tab.
Anblatum Cordi , Jive AphWJon , J. B.
Bent aria Apbyllos , Rail Hift.
Orobanehe radice dentatd major , C B-
Anblatum , id ejl , Apbyllon , quod foliis ca -
re#/', Cord. Hift.
Aracbidiim è genere Orobanehe s , Cxf.
Zy fchiet een’ fteel , die omtrent een voet
hoog, bynaer een pink dik, rond, bros, en
bedekt is met eene dunne fchelle vol waterig
merg; hy draegt geene bladers, maer in hunne
laetfe groeijen zekere vliesachtige oortjes ,
ie van malkander af ftaen ; de bloemen zyn bo-
ven op den fteel aen kleene voetfteeltjes valt;
zy zyn gemaekt als pypen die van boven wyd
open ftaen , en ros of bleek purper van
kleur’ zyn. Als deze bloemen zyn afgevallen ,
vertoonen zich de vruchten, bynaer zoo groot
als hazelnoten, totopde helft bekleedt met een’
bladerryken kelk’, die wat ruig, teer, vol fnp,
en door uitwendige ftrepen in vier deelen ver-
deelt is. Deze vruchten bevatten zaden zoo
rond als kleene vifchkuit, en zwart als ze ryp
zyn. De wortels zyn gefchubde en getande
bolletjes , van eene zachte , fappige , witte
zelfftandigheit , vele by een gehoopt en ge-
fchikt, zoo dat ze elkander raken. De geheele
plant heeft een’ ' waterigen , wat bitteren en
wrangen fmaek.
De tweede foort word genaemt
D entaria Apbyllos altera . Cluf.
Orobanehe radice dentatd minor , C. B.
Haer fteel groeit omtrent een half voet hoog,
en is wit , als doorfchynende , vol fap , en
'draegt op zynen top twee of drie zeer teêre,
Witte, purperachtige bloemen; de wortel is ge-
tandt en wit.
De derde foort word genaemt
Dentaria minor , Ger*
Apbyllos -minor. Tab.
Dentaria coralloide radice , Jive Apbyllos ,
3. Cluf
Dentata Apbyllos minor , Ger. Tab. J. B.
Orobanehe radice coralloide , C. B.
D E. 24P
’t Is eene kleene Inge plant vol fap; de bloe-
men zyn kleen , komende in gedaente naerby
die van Standelkruid van eene bleeke grasgroene
kleur’. De wortel is takkig gelyk Korael , wit,
vol fap, zonder vezelen, en bitterachtig van
fmaek,
De eene en andere foort walfen op berg- en
fchaduwnchtige plaetfen , onder de boomen ;
zy bevatten vele waterdeelen en olie, maer
weinig zouts in zich.
Zy zyn afvegende , t’zamentrekkende , be-
vochtigende , verdikkende , wondheelende ,
goed voor de verzweringen der longe en borft,
voor de breuken , en ’tkolyk.
Dentaria, om dat de wortels van deze plant’
tandswyze gemaekt zyn.
slphylios , ab a privativo , teile ,
dat is , Onfietfi^e heeft doen noemen ; haer
reuk is derk en aengenaem ; het zaed, dat in
hare plaets komt, als zy is afgevallen , is lang-
werpig, ros, met een kuifje voorzien, wel-
riekende en fcherp; de wortel is enkel , hout-
achtig , dik , en geeft eenigen reuk van zich
bynaer als die van deGom Elemi. Deze plant
groeit in drooge, warme en zandachtige plaet-
fen , als in Languedok, by Montpellier, en
heeft veel wezejjitlyk zout en olie , en weini-
ge waterdeelen in zich.
Zy is infnydende, openende, wondheelen-
de, neemt de verdoppingen weg, verwekt de
maenddonden , dood de wormen , en ontbind
het geronnen bloed.
Elichryfum , ab SjAi •? , ftl, aurum ,
om dat de zon op deze plant fchynende hare
bloem goudkleurig vertoont.
EMERUS.
Emerus is een kleene heeder, waer van twee
foorten zyn , eene groote en eene kleene.
De eerde foort word genaemt
Emerus , Caefalp. Pit. Tournef.
Colutea frorpioides , Ger. J. B. Raii Hift.
Colutea fUiquofayfive Scorpioides major , C. B.
Hare
E M,
Hare grootfte takken zyn met eene afchver-
wige, en de kleene met eene groene fchorfle be-
dekt; de bladers zyn vyf aen vyf, of zeven
aen zeven, of negen aen negen langs eene rib
gefchikt; in gedaence komen zy naerby die der
Linfen , doch zy zyn rondachtiger en dikker,
naer die van C vlutea gelykende , als men hare'
grootte uitzondert , bitter en onaengenaem
van 1'inaek; de bloem is als die der peulvruch-
ten , naer die van Brem gelykende, geel van
kleur’, en wat welriekende ; zy word van eene
lange , en dunne peul’ gevolgt , die bynaer lang-
ronde zaden influit, welke donker van kleur’,
zacht in ’t aenraken , en van een’ leelyken
fuiaek zyn; de wortel verfpreid zich aen alle
kanten onder de aerde.
De tweede foort word genaemt
Emerus minor , Pit. Tournef.
Colutea bumilior , Park.
Colutea fiiiqnofa minor , C. 13.
Colutea fcorpioides biimilis , Ger. J. B. Raii
Hift.
Zy verfchilt van de vorige hier in , dat zy
lager en kleener is, en dat zy hare takken op
den grond verfpreiden; de eene en de andere
wafi'en op bergachtige en donkere plaetfen , in
botVchen , en in wanne landen; zy hebben veel
olie en wezeutlyk zout in zich.
De bladers maken losly vigheit.
EMEU,
Emeu , Jive Eme , Cluf.
Emtu , vuig o Cajoaris , G. Pifon.
Is een groote vogel van de Molukkifche Eilan-
den in Amerika, wiens hoofd en hals zeer ver-
heven zyn, zoo dat by van de pooten tot aen
’t hoofd bynaer vyf voeten hoog is; het lyf,
van de borft totacn den fluit, is drie voeten lang;
zyn hoofd is kleen naer mate der andere dee-
len, kael , en blaeuwachtig zwart van kleur’;
zyne oogen zyn groot , vurig , vinnig en
Wreed; en by de oogen zyn de oorbuizen ,
die kleen en kael zyn; een weinig boven de
punt van zynen bek zyn twee gaten , die hem
tot neusgaten verftrekken; zyn hoofd is ver-
fiert met eene foort’ van kroon’ , van eene
horenachtige zelfflandigheit , donker geel van
kleur’, die van den top tot halfvvegen den
bek is uitgeftrekt, en jaerlyks te gelyk met
de vederen , als hy ruit, afvalt, en met die
E M. 2
Eruca fatsva alba , Park.
Eruca latifelia , alba , Jativa Diofcoridis,
C. B, Pit. Tournef.
Eruca major , fativa, annua , flore alboftria -
to, J. B. Raii Hift.
Zy fchiet (leien ter hoogte omtrent van twee
voeten, die wat ruig zyn; de biaders gelyken
naer die van witte Modaert, doch zy zyn klee-
ner, teêrer, en niet ruig; de bloemen bellaen
uit vier kruisvvyze gefchikte blaedjes van eene
blaeuwe kleur’ naer ’twit trekkende met zwar-
te (Irepen , onderdeunt door ruige kelkjes; in
hare plaets komen lange zaedkokertjes , die
zich in twee huisjes vol eenige bynaer rond#
gele zaden verdeden ; haer wortel is dun ,
houtachtig, en wit; men kweekt deze plant iu
de velden aen.
De tweede foort w'ord genaemt
Eruca fylvefris , Ger. Raii Hift.
Eruca tcnuifolia perennis flore luteo , J. B.
Pit. Tournefort.
Eruca major fylvefris , Matth.
Eruca Jylveftris vulgat ior , Park.
Eruca major lutea , caule afpero , C. B.
Zy fchiet delen, die in verfcheide en wat
ruige takken verdeelt zyn, dragende biaders ,•
die dieper dan die van Paerdebloemen zyn in-
gefneden , donker groen van kleur’; de bloe-
men zyn die der tamme Rakette gelyk, maer
geel van kleur’, en welriekende; zy worden
van lange en hoekige zaedkokertjes gevolgt,
die in- twee huisjes zaden influiten, gelyk de
vorige; haer wortel is vry lang, dik, en wit;
zy wad tegen de muren op onbebouwde en
zandachtige plaetfen.
Eaer zyn nog vele andere foorten van tam-
me en wilde Rakette , maer ’t is genoeg de
voornaemde befchreven te hebben ; zy zyn alle
in alle hare deelen fcherp en heet van (roaek,
maer voornamentlyk de wilde; zy hebben veel
zouts en middelmatiglyk olie in zich.
De Rakette is goed om het flym te verdeelen,
te verdunnen , en vloeibaer te maken , het
zaed te verwekken , en om te doen niezen.
Eruca, ab erodere, knagen, om dat deze plant
een’ fcherpen en prikkelenden fmaek heeft.
Men brengt ons uit Sint Tan van Acre, tien
uren van Jeruzalem, veel afch van Rakette,
die de kooplieden Levantfche afch noemen; men
krygt ’er ook van Tripoli, van Syrië, maer zy
is zoo goed niet als de andere , om dat zy zoo
LI 3 veel.
1J0
E R.
E R,
veel zouts niet in zich heeft; de eene en de
andere dienen om zeep en glas te maken, ge*-
lyk die van Varen, of van Kali.
ERÜCA.
Eruca , feu Bruehus . feu Campa , in 'tFranfch
C bcnille , in ’tNederduitfch Rups, is eene foor:
van worm of bloedeloos dier, eene pink lang
cu dik, week, vochtig, zeer gemeen, en by
yder een bekent ; daer zyn ’er verfcheide
lborten. Jan Godart heeft ’cr in zyne be-
ichryvinge der bloedelooze dieren tot hon-
derd en vyftig aengemerkt; men vind ze op de
takken der boomen , en op de kruiden; men
gelooft , dat hare verfcheidenheit komt van den
,aert der planten , waer op zy voortkomen , en
waer uit zy hacr voedfel trekken ; wat ’er van
zy , men ziet, dat de Rupfen, die zich op de
Netels onthouden, fomtyds toteens duims dik-
te groeijen , en dat zy groen en ruig zyn ;
wanneer zy tot hare volkomen grootte geko-
men zyn, beginnen ze minder te eten dan te
voren , en weinig tyds daer na fcheiden zy
’cr uit met eten; zy fpinnen op de wyze der
Zy wormen eene foort van kattoen , of zeer
teêre witte wolle, die uit verfcheide plaetfen
van liaer lichaem komt , en die zy met haren
mond’ fcheren of leiden; zy maken haer ton-
netje , waer in zy zich opfluiten , en dan fchy-
nen ze van gedaente als eene boon , goudgeel
van kleur’ , zonder oogfchynlyke bevvegin-
gc , ten ware men ze cenrake , wanneer zy
zich dan een weinig bewegen ; men ziet ’er noch
mond, .noch pooten aen; men noemt de Rups,
als zy in- dezen ftaet is , Aurelia of C hry/ohs,
in ’t Franfch Kymphe , en in ’tNederduitfch
Goitdworm, cf Popje , maer deze namen hebben
zy gemeen met verfcheide andere wormen ,
die zich, gelyk de Rups , in eene gelyke ge-
daentcenin dezelve kleur veranderen ; dit bloe-
deloos bier blyft vry langen tyd in deze ge-
daente , en ontdoet zich eindelyk van zyne
huid, als van een rokje, en komt verandert
in een zeer fchoon Kappelletje uit zyn tonnetje
te voorfchyn , aen de vlerken voorzien met
kleuren, die zeer heeriyk en voor ’t gezicht
zeer aengenaem zyn ; de wyfjes Kappelletjes
paren zich met de mannetjes, en leggen eijers,
die in de Lente uitkomen ; het Kappel-
letje leeft niet lang; fomtyds' krygt de Rups
eene ziekte, terwyl zy nog een popje is,
namentlyk, dat ’cr wormen in haer lichaem
voortkomen , vvaerfchynlyk om dat ze , wan-
neer ze nog groen en een worm was , de
eijers met ’t kruid, waer meê zy zich voedde,
beeft ingeflokt , en die eijers zyn op hunnen tyd
binnen ’t lichaem uitgekomen; deze ziekte is
zoo groot , dat ’t dier daer van flerft;. doch
men moet aenmerken, dat de wormen, die uit
den Goudworm zyn gekomen, zeer veel naer
de Rups aerden, want zy fpinnen, en fluiten
zich in tonnetjes van wolle, waer uit zy in
vliegen verandert voortkomen ; de Rupfen heb-
ben vele waterdelen , olie , en vlug zout in
zich.
De Rupfen gebrandt en in de neusgaten ge-
daen fluiten de neusbloeding.
Men vind in Brafilië Rupfen , die in kleene
vogels veranderen van grootte als de koren-
krekels , bedekt en verfiert met zeer fc hitte-
re nde vederen van eene goud- en robynkleur’,
welke in fchoonheit die der Paeuwen verre
overtreffen ; hun vlugt is zoo fnel , dat men
ze in een oogenblik uit ’t gezicht verliefl ;
hun bek is zeer lang.
Bruehus, d , rodo , om dat de Rups de
bladers der boomen knaegt.
Aurelia, ab auro , goud , om dat dit dier in
zyn tonnetje zynde eene goudkleur heeft.
Cbry[olis , d , om de zelve reden , na-
mentlyk van zyne goudkleur’.
E R U C A G O.
Erticago fegetum , Pit. Tournef.
Siiiapi Échinatum , Lugd.
Eruca Motifpeliaca filiqud quadranguld Echi-
natd , C. B.
Is eene plant, die verfcheide flelen fchiet,
een of anderhalf voet hoog, welke rond, ge-
flreept, ruuw , in ’t begin purper zyn, en in
dikke takken opfehieten; de benedenfle bla-
ders zyn langwerpig , fmal, ruig, ruuw , en langs
den grond verfpreidt; die der flelen zyn twee
aen twee, of drie aen drie t’zamenge^oegt;
de bloemen zyn kleen , uit vier blaedjes be-
fiaende , kruiswyze gefchikt , en geel van
kleur’; in hare plaets komen vruchten, viy
wel naer morgenflarren gelykende , met fler-
ke punten voorzien, hebbende yder drie of
vier vakken of holtens , waer van yder zyn
rond of rosachtig zaed, dat doorgaens met
een kleen bekje voorzien is, influit; haer wor-
tel is eene halve hand lang, vry dik, witach-
tig, en fchiet verfcheide vezels; zy groeit in
Languedok, in de omleggende plaetfen van
Montpellier, tufichen .’t koren, en op andere
warme plaetfen.
Zy is infnydende , Verdunnende . goed om
’t flyra der herfenen vloeibaer te maken, en
om te doen niezen.
l'.ru -
E R.
E R.
Erucago , ab Eruca , Rakette, want deze plant
komt de Rakette in veri'cheide zaken naerby.-
ERVUM.
Ervum , in ’tFranfcli Ers , in ’tNederduitfch
Erven, is eene plant waer van twee foorten
zyn. •
De eerftc foort word genaemt
Ervum verum , Cam. Hort. Pit. Tournef.
Orobus filiquis articulatis femine major e, C. B.
Orobus vulgaris herbariorum , Park.
Orobus five Ervum muit is , J B. RaüHift.
Orobus receptus herbunonim , Ger.
Mocbus five cicer fativum , Dod.
Zy fcliiet teêre, hoekige, takachtige delen,
omtrent een voethoog, die zich wyd uitfprei-
den ; de binders zyn die der Linfen gelyk,
by paren langs eene rib gefchikt ; de bloe-
men zyn als die der peulvruchten , kleen ,
purperachtig of fomtyds wit , onderfleunt
door kelken, die als een getand horentje ge-
maekt zyn; als deze bloemen zyn afgevallen,
komen ’er peulen in.hare plaets, die aen yder
zyde gegolft , en hangende zyn ; yder heeft
bynaer ronde zaden in zich , welke naer die
van de groote Krok gelyken , niet onaenge-
naem van fmaek ; hare wortels zyn dun; men
kweekt deze plant in de velden.
De tweede foort word genaemt
Ervum Jemine minor e. Pit. Tournefort.
Orobus Creticus , Matth. Lugd.
Orobus femine minore , C.B.
Zy is eene kleene plant, die zich wyd uit-
ftrekt; hare bladers zyn langwerpig, f'mal , en
by paren langs eene rib gefchikt; de bloemen
en peulen zyn die der vorige gelyk , maer
de zaden zyn kleener , en van een’ viefen
fmaek; deze plant groeit in fchrale aerde ;
men kweekt ze tuflehen de Kool.
De zaden van de eene en de andere foort’
hebben veel olie , en weinig wezentlyk zout
in zich.
Zy zyn openende , verzachtende , zuiveren
’t bloed, en vermeerderen de melk der min-
nen.
Ervum, ab i fe-ar'} u , edo, cz fiSs, bos , als of mea
zeide kjuid, dat de effen eten.
ERYNGIÜM.
Eryngium , Fuch. Ang.
Eryngium v uigare , J. B. Pit. Tournefort.
Iringus , quibufdam.
Cenum capita , PJin.
Eryngium Mediteer aneum , Jive campejlre ,
Park.
Eryngium montanum , five campejlre, Matth.
Caft. Lugd.
In ’t Franfch Panicault. Cbardon Roland ,
C bardon d cent tètes.
In ’tNederduitfch Kruisdijlel.
* Is eene plant , wiens fteel anderhalf of
twee voeten hoog groeit , rond , geflreept , met
wit merg vervult, en omtrent den top in ve-
le takken verdeelt ; de bladers zyn breed ,
diep ingefneden . hard, ftekelig, en over en
weder op hunnen deel gefchikt; hare toppen
zyn beladen met een groot getal ftekeligc
knoppen of hoofden , wier grond eene kroon
is van kleene, puntige, en aen de kanten fte-
kende blaedjes ; deze hoofden onderdennen
witachtige bloemen van vyf rooswyze ge-
fchikre blaedjes ; als deze zyn afgevallen ,
komen ’er eironde korrels in hare plaets ;
haer wortel is zeer lang, een vingeren dikwils
een duim dik , wit , zoet en aengengem van
fmaek; deze plant groeit op zandige plaerfen,
in de velden en aen de oeveren der zee; haer
wortel word in de Geneeskunde gebruikt; hy
heeft veel wezentlyk zout en olie in zich.
Hy is openende , goed om de maendfton-
den te bevorderen , om ’t zand. en dym der
nieren en blaes’ af te dryven , voor de lever-
en miltziektens , en voor ’tnierkolyk.
i Eryngium, d Uraco igópytet , id e(i , barba cabrs: t
dezen naem heeft men den Kruisdiftel gege-
ven , om dat ’t hoofd of bovenfte gedeelte
van zynen wortel, eer hy zynen deel en bla-
ders fcliiet, een’ Geitebaerd, zoo men voor-
geeft, verbeeld.
• ERYSIMUM.
Eryjimum vulgare , C. B. Pit. T ournnfort.
Ery *
* Zie PI. IX. Fig. 14..
f De la Duquerie..
Eryfumm Tragi , flofculis luteis juxta muros
proveniens , J. B.
Cleonie Óaavii , Ang.
Herwbotane fasmina , Brunf. 4.
Verbena fec/nina ff Sinapi , 7. Trag.'
Trio five eryfimum , Adv. Lob. Dod.
In ’t Franfch Velar.
In ’t Nederduitfch Edele Rakette,
* Is eene plant , die een’ fteel fchiet ter
hoogte omtrenc van twee voeten , roodach-
tig, ruig, en eenige buigzame takken uitfehie-
tende; de bladers waiïen twee aen twee te-
gen over malkanderen, naer die der Rakette
of liever naer die vatu Moftaert gelykende,
diep ingefneden; de bloemen zyn kleen , uit
vier gele kruiswyze gefchikte blaedjes be-
ftaende; als deze afgevallen zyn, komen 'er
dunne , ronde , regte zaedkokertjes , waer
van yder verdeelt is in twee huisjes , die
eenige kleene en ronde zaden van een’ heeten
fmaek influiten; liaer wortel is eene pink dik,
houtachtig, wit, fcherp, en van eenen knol-
lefmaek ; deze plant groeit op fleenachtige
plaetfen , tegen de muren, op de graven, en
andere onbebouwde , ruwe , vochtige , en
woede plaetfen; zy heeft veel wezentlyk zout
en olie in zich.
Zy is infnydende , afvegende , openende ,
verwekt ’tfpeekfel, maekt de ademhaling ge-
maklyk , en is wondheelende , men gebruikt
haer zaed voor de aêmborfligheit, fcheurbuik,
en voor den Heen.
Eryfimum, ab igvottsci , fiervo , incolumcm pr
Eusbrajia , Grtce eiip*9’rvvif, quid aft'wii l&titïam
ad f er at , ey oculorum caliginim di/cutiat.
F.
FABA.
~pAl \ , in ’t Franfch Féve , in ’tNederduitfch
■*- Bjo», is eene plant, waer-van twee foorten
zyn.
De eerfte foort word genaemt
Faba , C. B. Brunf. Rati FTift.
Faba cyamos legiiminofa , J. B.
Faba major on: [garis , Ad.
Fhafeolus Jatiams , Doei. Gal.
Faba major hortenjis , Park. Ger.
Faba 'major recentiorum , Lob. Icon. Pit.
Tournefbrt.
Bosna, feu phafeolus major , Dod.
Zyfchietflelen,die omtrentdrie voeten hoog,
vierkant, en van binnen hol of ledig1 zyn; de
bladers zyn langwerpig , rondachtig , dik ,
vleezig, by paren op eene rib, die met eene
kleene punt eindigt, gefchikt; de bloemen zyn
als die der peulvruchten , langwerpig , -dan
eens wit, met zwarte plekken geteekent, en
dan eens zwartachtig purper van kleur’; in ha-
re pineis komen lange , dikke , verhevene,
vleezige peulen, yder uit twee fchellen be-
finende, en vier of vyf boonen influitende,
die dik, platachtig, fomtyds grooter, fomtyds
kleaner , doovgaens wit, doch fomtyds pur-
perrood van kleur’ zyn ; de wortel is lang, te»
deele regt , ten deele flangwyze loopende,
en met vezelen voorzien; men kweekt deze
plant in de tuinen.
•
De tweede foort word genaemt
Faba minor fwe cqiilna , C. B. Raii Hift.
Pit. Tournefort.
Basna five phafeolus minor , Dod.
Faba minor fyi-vejlris , Park. communis, Ger.
Zy verfchilt van de voorgaende hier in,
dat de Helen , die ze fchiet , lager, de bla-
ders en bloemen kleener, de peulen ook klee-
ner , en langwerpig rondachtig van gedaente
zyn, waer in langwerpige en ronde, wit- of
gedachtige , of zwarte boonen zyn opgeflo-
ten; men kweekt deze plant in de velden;
zy is met meer bladeren voorzien , dan de
groote , en draegt ook meer bloemen en vruch-
ten.
De Boonen van de eene en de andere foort’
hebben veel vlug en vafl zout , en olie Ln
zich.
Hare Helen, bladers en peulen zyn openen-
de, in afziedfelen gebruikt.
De bloem van de Boon is verzachtende ,
verkoelende , en wat openende , als ze in af-
ziedfelen gebruikt word ; men haelt ’er een
water van over, dat zeer geacht word om de
huid fchoon te maken , en te verzachten.
De bafl' of fchel van de Boon word in
’tLatyn Theca jabnrum genaemt; hy is goed
in afziedfelen gebruikt , voor den Heen, ’t gra-
veel, en ’tnierwee.
De Boon in een afziedfel ingenomen is afve-
gende, en t’zamentrekkende; men maekt ’er meel
van, dat men in pappen gebruikt , om zacht
te maken , te verteren , t’ontbinden , en de
ettermaking te bevorderen.
Faba, h pwytïi , comedere , om dat de Boon
eene van de peulvruchten is , die men ’tmeefl
eet. .
FABA PURGATRIX.
Faba purgatrix , Monardi.
Faba Indica purgatrix t C. 13.
Mm i
F A.
Pbafelus Peruanus , Petri de Ofma ad Mo-
nard.
In ’t Nederduitfch Laxerende Boon.
Is eene foort van Amerikaenfche boon , naer
de onze gelykende , maer kleener , van de zel-
ve gedaente en kleur’, met een kleeh dun vlies-
je, als dat van een’ ajuin, in twee gefcheiden;
zy wart in Qarthago, en op den Naem Gods.
Zy doet zoo fïerk braken en afgaen , dat zy
hem, die ze gebruikt, in levens gevaer brengt;
om ze te verbeteren , zuivert men ze van hare
fchelle en van haer kleen dun vliesje, dan brand
men haer en men maekt ze tot een fyn poedelde
Indianen nemen eene lepel vol van dit poeder in
wat wyn , of met wat zuiker gemengt vopr
eene gifte , als zy willen purgeren; het pur-
geert de gal, ’tflym, en de groove en lymige
vochten vry zacht; men laet ’t in langdurige
en ;noeijelyke koortfen, in ’tkolyk , en in de
pynen der geledingen gebruiken.
FABA SANCTI IGNATII.
Faba fanfti Ignatii , Michael. Valentini»
Faba febrifuga , C. Biron.
In ’tFranfch Feve de Saint Ignace. '
In ’t Nederduitfch St. I gnatius Boon.
Is eene kleene Oodindifche vrucht , die
Voornamentlyk in de Filippynfche Eilanden
voortkomt ; hare figuur en grootte komen
naerby. die van den Hermodaftylus ; zy is zoo
hard als horen-, moeijelyk te breken, doch
gemaklyk te rafpen, van buiten graeuw, rood-
achtig, en van binnen witachtig van kleur’, en
bitter van finaek. E.en fpaenlch Jczuit was de
eerde, die ze aen Portugeefche Kooplieden-
leerde kennen, en ze den naem van Boon van
Sint Ignatius gaf; ik heb tot nog toe niet ge-
weten, aen welke plant’ deze vrucht groeide.
Zy is een flerk buikzuiverend middel , die.
de afgaende koortfen dikwils weg neemt ;
men geeft ’cr in poeder aen volwafïen men-
fchen een half uur voor ’t begin van den aen-
val. tien of twaelf greinen van in , en aen
kinderen drie greinen ; men gebruikt ze ook
voor de vallende ziekte , en ’t kolyk ; dan
geeft men zeveiT of agt greinen in wat
Munt, water getrokken voor eene gifte; het
zelve poeder op eene kwetfuur gelegt-, doet
’t bloeden ophouden.
Men maekt ook eene olie van de Boonea
van Sint Ignatiaf men laet ’er eene zekere
meenigte in gemeene olie' koken , dan zygt men
ze door, ’twelk men een groot middel acht te
zyn tegen de fchurft , en tegen de pynen der
gewrichten.
F A B A G O.
Fabago Bclgarum , Jive Peplus Parifienfium ,
Lugd. Pit Tournefort.
Capparis portulaca folio , C. B.
Cappans legimmoja , Lob. Tab.
Capparis fabago , Dod. Ger.
Capparis fabaginea. Jive Peplus Lutetianb -
rum , J. 13. Rail Hift.
Telepbium , Diofcoridis & Plinii Cci.
In ’t Nederduitfch Böon-Kappers.
Is eene plant, die lange, buigzame, takki-
ge delen fchiet ; de bladers daen tegen mal,
kanderen langs de delen , wadende twee aen
twee op ’t zelve deeltje, een weinig van mal-
kanderen af, bynaer zoo gefchikt als die der
Marentakken ; zy zyn langwerpig , rondach-
tig, dik, eenigzins die van Porcelein gelyk,
zenuwachtig, en bitter van finaek; uit hun-
nen fchoot komen deeltjes , waer van yder
e.ene bloem, uit veele roode rooswyze gefchik-
te blaedjes bedaende, onderdeunt; na deze
bloem wad ’er ee,io vliezige > lange, gedreep-
te vrucht, van binnen in vyf huisjes verdeelt,
die platachtige zaden in zich hebben ; haer
wortel is dun, en van weêrkanten uitgebreidt;
de geheele plant is bitter; men kweekt ze te,
Parys in ’s Konings Tuin; men zegt dat men
’er omtrent Rome vind op ruwe en onbe-
bouwde plaetfen.
Men acht ze goed voor de wormen des
lichaems.
F A B E R.
Puber, Jonft.
Citula , Roman.
Gallus mar mus , Holland.
In’t Nederduitfch Zeebaai.
Is een dikke, breede, langwerpige zeevifefe;.
zyn hoofd is dik, gedrongen, uitgedrekt,
beenig, hoekig, donker van kleur’, met eeni-,
ge purperachtige Vlekken bezaeit ; zyn bek is
zeer breed en gapende zonder tanden , de.
oogen groot, rond, goudkleurig ; de rug bruin,
in
F M. FA.
F A.
In ’tmidden met eene ronde en zwarte vlekke,
en met drie kleene goudkleurige afbeeldfelen
geteekent ; hyis bedekt met zulke kleene fchob-
ben , dat men die niet gewaer word, ten zy
men ze aenrake ; hy is van weêrkanten met
beenderen gewapent, die zoo fcherp en fny-
dende als melken zyn ; men vind dezen vifch
by de rotfen ; hy zwemt alleen en regt; hy
voed zich met vleefch, vifch, en zeefchuim;
zyn vleefch is raalfch , kort, goed om te eten,
fappig, en ligt te verteren ; hy is van geen ge-
bruik in de Geneeskunde.
Men noemt dezen vifch Faker, om dat men
in hem de afbeeldfels van de werktuigen van
een’ fmic vind.
F D C E S V I N I.
VicnV'tni , in ’t Franfch Lie deVin, in ’tNeder-
duitfch Wynmoer , is ’tgrofde gedeelte des wyns ,
of een gedeelte van den gefmolten wyufteen, dat
’er zich van affcheid , en naer den grond van
’tvat zinkt; zy heeft heeft veel vlug zout en
olie in zich;
Zy is infnydende, doordringende, ontbin-
dende , verderkcnde , en t’zamentrekkende ;
men gebruikt ze uitwendig.
Men zet de wynmoer in de pers , en men
laet den droefletn droogen,dat men in ’t Franfch
gravder noemt ; deze dofte brand men om ’er
loog of potafch van te maken , waervan op ha-
re plaetfe onder den Latynfchen naem C inis
Clavdlatus gefproken is.
E A G A R A.
Is eene kleene Indiaenfche vrucht , waer van
twee foorten zyn.
De eerfte foort word genaemt
Fagara major , Imperafo.
Fagaras, Avicennae, Cluf. in Garz. Lob.
Zy is zoo groot als Cicer , bedekt met eene'
dunne fchorsfe , tuftchen afchverwig en zwart,
waer onder eene dunne fchel of dop zit, die
eene tamelyk vafte kern , met een dun en zwart
vliesje bedekt , in. zich heeft; deze geheele
vrucht is in gedaente, grootte, en kleur’ de.
Cocci orientales zoo gelyk , dat men met den
eerften opflag zich kan bedriegen , en de eene
voor de andere nemen ; zy is fpeceryachtig.
De tweede word genaemt Fagara minor Impe-
rato. Zy is van gedaente ea grootte als de
*77
Cubeben , bruin van kleur’, fpeceryachtig van
reuk, en wat bitter en fcherp van finaek.
Beide deze vruchten hebben bykans de kracht
der Cubeben ; zy verderken en verwarmen de
maeg , helpen de koking, verdroegen , ont-
binden, en wederdaen ’t vergift.
F A G O N I A.
Fagonia Cretica fpinofa , Pit. Tournefort.
TrifoUum aculeatum Creticum , J. B.
Trifolium fpifwfum Creticum , C. B.
TrifoUum fpinofum femper virens , cifïi fort,
Rofen,.
Is eene vreemde plant , die verfcheide lag®
en korte delen fchiet, welke zich naer de aerde
buigen , en zich in vele tegen over mal-
kanderen geplaetde takken verdeden ; de bla-
ders waden drie aen eenen deel’; zy zyn lang-
werpig, groen, fpits , en eindigen met eene
kleene dunne doorn’; aen yder knoop der de-
len wallen ook vier kleene kromme doornen ,
tulïchen welke een kort deeltje uitfchiet , dat
eene eenige bloem, uit vele rooswyze gefchik-
te bladeren bedaende en van eene blaeuwach-
tige purpere kleur’ , draegt ; als deze bloem
is afgevallen , komt ’er eene bynaer ronde
vrucht in de plaets,van gedaente als een knop,
fpits aen zyn uiteinde, gedreept, en van bin-
nen in vyf buisjes verdeelt , die platachtige ,
en rosfe zaden influiten; haer wortel is lang-
werpig, en liairig.; deze plant groeit in Kan-
dië; ik weet niet of zy van eenig gebruik in de
Geneeskunde is.
De Heer Tournefort heeft aen deze plant’
gegeven den naem van Fagonia , afgeleidt van
dien van den Heer Fagon , eerden Geneesheer
des Konings.
FAGOPYR U M.
Fagopyrum vulgare ereflum , Pit. Tourne-
fort.
Tragopyron , Ger Park.
Eryfimum Theopbrajli folio bedcracco , C. B.
lrion cerealis Jive eryfimum , Ruel.
Fegopyrum \ Dod. Raii Hift.
Fagotriticum , J. B.
Frumentum Sarracenicum , Matth. Lugd.
Tragotrophoh & Fagotriticum , Dod. Gal.
Ocymum cereale , Cluf.
In ’t Franfch Blé noir of fan afin.
In ’tNederduitfch Boekweit, Bokweit.
Mm 3
Is
F A.
178 F A.
Is eene plant twee of twee en een half voet
hoog; haer keel is rond, week, hol, rood-
achtig , en fchiet vele takken , die voor-
zien zyn met bladeren , welke in ’t begin by-
na'er rond zyn, en naer mate, dat ze groeijeft,
eene hoekige gedaente als die van Veil ofKlim
krygen , doch zy zyn kleener en zachter; de
bloemen zyn kleen,wit,en troswyze gefchikt;
yder dezer bloemen heeft doorgaens vyf helm-
kyltjes, onderkeunt door eenen kelk, die tot
aen zynen grond of bodem in vyf deelen ver-
deelt is; als deze bloemen afgevallen zyn , ko-
men 'er driekantige of aen drie hoeken verhe-
vene zaden, wier fchel zwartachtig of donker
van kleur’ , en ’t binnenke meelachtig, en wit
is; het is eene foortyan tarwe, of korengewas,
waer van de boeren brood maken ; men gebruikt
ze ook om ’t gevogelte te voeden; hare wortels
zyn vezelachtig; men kweekt deze plant in al-
le landen ; haer zaed heeft veel olie , en een
weinig wezentlyk zout in zich.
Zy is afvegende , openende , en ontbinden-
de; men kan haer meel in pappen gebruiken.
Fagopyum , is een woord, dat t’zamengekelt
is van ’t Latynfche Fagus , Boekenboom , en
’t Griekfche nv/ff , Ivoren, als of men zeide ,
foort van tarwe , wier z.aed is van gelykj gedaente, als
dat van .den Boekenboom.
Sarracenicum frumenfum , om dat deze foort
van tarwe eertyds by de Sarracenen in over-
vloed groeide.
F A G U S.
Fagus , Dod, Pir. Tournef.
Oxya , Bellonio.
In ’t Franfch Heflre of Fait.
In ’t Nederduitfch Boekenboom , Beuken-
boom.
Is een groote en dikke , takryke boom ,
wiens bad matiglyk dik, glad, en afchgraeuw
van kleur’is; zyn houtis hard en wit; de bin-
ders zyn kleener dan die van den Populier-
boom, zwart, dun, zacht in ’taenraken; de
bloemen zyn klokjes , die aen de kanten ge-
tandt zyn, en uit wier grond eenigp helmflylt*
jes opkomen; deze bloemen zyn in rondachtige
katjes of hoopjes van eene gele' kleur’ byeen-
gehoopt; zy laten niets na zich-, de vruch-
ten waken op den zelven voet van den Beu-
kenboom, op andere plaetfen als de katjes;
yder van deze vruchten begint met een kleen
vruchtbeginfel , dat in kleene blaedjes be-
winden is ; dit vruclubeginfeltje word eene
vrucht zoo hard als leér met punten bezet,
die zoo kekende niet zyn als die van de Ka-
ftanje; zy gaet aen de punt in vier deelen open,
en befluit doorgaens twee langwerpige zaden
in zich , die driehoekig, of in hare lengte met
drie kanten verheven zyn, van grootte als wit-
te boontjes , hard, glad , zacht in ’taenraken,
roodachtig, en zoo bruin als Kakanjes, die van
haer’ dikken (tekeligen bolller gezuivert zyn;
deze zaden of nootjes, die men in ’t Franfch
gemeenlyk Fouesnet , in ’t Nederduitfch Boekpit -
ten noemt , hebben wit merg in zich , goed om
te eten , en zoet van fmaek met eenige t’za-
mentrekking’ ; zyne wortels zyn nierzeer tal-
ryk noch diep; dees boom walt in de velden ,
op vlakke en bergachtige plaetfen, die wat
vochtig zyn ; de biaders hebben veel olie ,
weinig zout, en middelmatiglyk waterdeelen ,
de vruchten veel olië, een weinig wezentlyk
zout en waterdeelen in zich.
De biaders zyn afvegende, t’zamentrekken-
de , verkoelende , goed voor de mond- en keel-
gebreken in gorgeldranken gebruikt.
De zaden of vruchten gegeten zyn goed
om de fcherpheden der nieren te verzachten,
en om den Reen en ’t graveel gemaklyk te
doen lozen ; door uitpersfmg krygt men van
deze vrucht’ eene olië, die in hoedanigheit
die van de Hazelnoot naerby komt.
Fagtts , a tpxyelt , edere , eten, om dat de Klui-
zenaers eertyds van de vrucht’, die van dezen
boom’ valt, leefden; of om dat vele dieren,
als de verkens, ratten, daer van eten.
Oxya, Crace , cfuij , ab «|u{ , acuuts, om dat
de vrucht van .den Beukenboom kekelig is.
FALCINELLUS.
Falcinellus , feu FaUara , Jonk. is eene foort
van Reiger , of een vogel van gedaente en
grootteals de gemeene Reiger; zyn lyfis bedekt
met lchoone veêren , die bynaer groen en met
rood gemengt zyn ; het hoofd en hals zyn donker
en wit van kleur’ met eenige zwarte vlekken;
zyn bek is langwerpig, dun en van gedaente
als eene zeisfen, waer van zyne namen komen;
zyne beenen zyn langachtig , en de poocen
geklooft.
Zyn vet is goed om de zenuwen te verker-
ken , om te. ontbinden , en de vlekken der
oogen te verdryven.
F A L C O.
Falco , in ’t Franfch Baucon, in ’t Nederduitfch
Valk. , is eau roofvogel , zoo groot als een Ka-
poen,
F A.
FA. FE.
poen , afchverwig , bruin , of zwartachtig ,
fomtyds ros van kleur’ ; zyn hoofd is dik; de
bek is kort en omgekromt, de oogen zyn rood-
achtig, de hals is kort, de dyè'n langen met
veêren voorzien, de fchenkels kort, de pooten
groot, uitgebreidt , 1'affraenkleurig naer ’twit
hellende, engewapent metklaeuwen, die krom
of op de wyze van eene zeisfen zyn; hy ont-
houd zich inde Noordlche landen; daer zyn
verfcheide foorten van ; zyn vleefch is goed te
eten , en heeft veel vlug zout en olie in zich.
Men gebruikt zyn vet in oogziektens , om
gezwellen te ontbinden, om te verzachten en
de zenuwen te verfterken.
Zyn vleefch word geacht goed te zyn voor
de ziektens der herfenen.
Zyn drek is ontbindende, alshyop ’tlyden-
de deel gelegt word; men zoude ’er ook in-
wendig van konnen gebruiken, om ’tzweet te
verwekken.
F Mee, k falce, om dat de klaeuwen van de
pooten dezes vogels op de wyze van eene
zeisfen gemaekt zyn.
FALTRANCK.
Faltranck.
In ’t Franfeh Herbes vulneraires.
In ’tNederduitfch VSonAkruiden.
I« een niengfel van de voornaemfte wond-
kruiden, die men verzamelt , uitgekozen, en
gedroogt heeft , om ze by wyze van een af-
ziedfel of weekfel te gebruiken; deze kruiden
zyn de bladers van de Maegdepalm, Sanikel ,
Eerenprys, Senegroen, onzer Vrouwen Man-
tel , Sint Janskruid , Hertstonge , Vrouwen-
hair, Longekruid , Byvoet, Betonie, Yzer-
kruid. Groot Speenkruid , Agrimonie , Kleene
Santorie, Nagelkruid, Munte, en andere krui-
den , die men bedenkt; want ’t getal der wond-
kruiden is zeer groot ; die op ’t Alpifche ge-
bergte , en op de bergen van Zwitferjand , en
Auvergne groeijen , worden allermeeft ge-
zocht, om dat zy meer in de zonne ftaen; de
boeren van Geneve en Zwitferland dragen
zorg die te verzamelen , om ze ons gedroogt
te zenden , maer fnydcn ze van te voren in
kleene (tukjes, naer alle fchyn om ze te vermom-
men , en te beletten , dat men de planten niet
zoude kennen ; het ware veel beter , dat zy
ze ons geheel zonden , om zeker te zyn , wat
foorten van kruiden wy gebruiken.
Men moet de Wondkruiden plukken , als
Z7S>
ze gebloeit hebben, en in hunne kracht zyn,
en ’er ook de bloemen ondermengen.
De befte wys , om ze te droogen , is, die
eerft by kleene pakjes te verdeden , dan in
graeuw papier te winden, aen de folder te han-
gen, en daer te Laten, tot dat ze droog zyn;
op deze wyze zal men hunne kleuren en krach-
ten bewaren voor de ongemakken van de lucht’,
en beletten , dat ’er geen (tof noch vuiligheie
der vliegen bykomen.
De Faltrank of deze Wondkruiden zyn goed
voor die, welke van eene hoogte gevallen zyn,
voor deaêmborftigheit,tering,en afgaende koort-
fen , om de verpoppingen weg te nemen , de
pislozing te verwekken , voor verouderde ver-
koutheden , en vocw de geelzucht ; fommigea
voegen ’er den Alfem en Gentiaenwortel by
om die bitterer te maken, enden etenslultte ver-
wekken; anderen willende hun de kracht van
een hoofdmiddel byzetten voegen ’er de bla-
ders van kleene Salie, Sleutelbloem’, Majo-
raen , en Bafilicom by; men gebruikt ze in af-
kookfelen zeer warm op de wyze van Thee,
nadat men ’er wat honig of fuiker onder ge-
mengt heeft.
Faltranck, is een Hoogduitfche naem t’za*
mengeltelt van F tillen , vallen , en van Tranig,
drank L, als of men zeide , drank^goed voor die gi-
vallen hebben.
FARRA.
F arra, Jon ft. fiye Fora & Pala , Rondel.is een
zekere riviervifch , die naer de Forclle gelykt?
hy is omtrent anderhalf voet lang, afchverwig
van kleur’, bedekt met zachte fchubben ; zyn
bek iskleen, en zopder tanden; zyn ftaert is
zeer breed , zyn vleefch is wit , en alzoo lek-
ker in ’teten als dat van de Forelle; men vangt
hem in den zomer, en in den herfft; men zout
’er van om ze te bewaren.
Hy is bartfterkende , en goed voor de zwak-
heit van de borft , en longe.
F E L I S.
Telis , feu Calus , in ’t Franfeh Chat, in’tNe-
derduitfeh Kat of Kater , is een viervoetig dier,
datgenoegbekentis ; daer zyn vele foorten van;
in ’t gemeen zyn hare oogen, tanden, tong,
en pooten gemaekt als die van een’ Leeuw;
zy gelykt ook veel naer een’Tyger; zy word
vry gemeenzaem , mits men haer altyd zacht
handelt, maer word ligt fchuuw, als men haer
maer de minde hardigheit betoont; zy loopt
en kloutert lugtig en zeer fnel , zich met
hare klaeuwen en tanden verwerende;, ’twyf-
i*.
F E.
l8ö F E.
je de /(at, in ’t Latyn Cata genaemt, draegt
'have jongen negen weken , en brengt door-
gaens vier of vyf jongen in yder dragt voort.
Hoewel de Kat de vreeslykfte , grootfte,
en onverzaegfte vervolger der ratten en mui-
zen is, durft zy ze evenwel niet aentaften,
noch’er op nenvallen, ten zy ze in eene vol-
komen vryheit is; zy laet ze geruft, als zy
zich met kaer in eene naeuwe plaecfe beftoten
vind , en verre van haer dan eenige moeije-
lykheit aen te doen, laet zy toe , dat ze haer
tergen en op haer aenvallen, zonder zich te
verweren ; ik zettede eens uit liefhebberye
eene Kat in eene yzere kooi, en liet ’er ver-
fcheide muizen inkomen ; de Kat ontzettede
’er niet van , zy bleef in lwre gewone ftatigheit
Zitten , en maekte ganfch geene beweging, om
op haer wildbraed aen te vallen; de muizen
daer en tegen , die door de tegenwoordigheit
van haer’ wreeden en algemeenen vyand ter-
ftond verfchrikt waren geweeft, hebbende in
haer niet dan eene gunftige goedaertigheit
vernomen , naderden haer een weinig, begon-
nen gemeenzamer te worden, ftoeiden en ver-
ftoutten zich zoo verre , dat zy haer telkens
beten; de Kat een weinig vertoornt over de-
ze domheden , gaf yder van haer, als om ze
te beteugelen , met zynen poot een’ kleenen
flag, die haer voor eenige oogenblikken dui-
zelig maekte, waer na zy zich weder opbeur-
den, en ’t wederom hervatteden; de Kat leed
dit ftoeijen eenigen tyd , zonder dat zy ’er^
zich aen fcheen tc ftoren, maer daer na werd
zy ’er zeer moeijelyk over; men fcheidde ze
eindelyk, met de kooi te openen; gedurende
dezen handel, die vry lang duurde, viel ’er
niets treurigs voor, want geen van de toneel-
fpeleren verloor ’er het leven.
De beroemde en doorluchtige Heer Boyle
heeft in eene zyner aenmerkingen verhack, dat
in ’tjaer 1684. eene groote rat te Londen met
eene kat gefpeelt had, en dat ’er jongen van
voortgekomen waren , die naer eene kat en
naer eene rat geleken , waer van ’er een in
’tperk der Dieren, die de Koning van Enge-
land laet onderhouden, gezet werd.
De Kat heeft veel vlug zout en olie in zich;
hare geeften zyn zoo tot de beweging geneigt ,
dat ze, indien men haer eenigen tyd op den rug te-
gen ’thair ftrykt , licht of vuur-firalen als een
phofphorus van zich geeft ; haer gezicht is zoo
fcherp, dat zy ’snagts zien kan.
Het oor van eene levende Kat verdryft de
vyt , en belet haren voortgang , als men den
zeereu vinger verfcheide reizen ’sfdaegs in dit
oorfteekt, en ’cr hem yder reis een kavartier-
jiurs in laet.
Eene Kat levendig gêopent en aengelegt,
verzacht de pynen in de zyde.
Het vet van eene Kat verzacht, verdryft, en
verfterkt.
Feits , tt fallax , impoflor , om dat men de
Kat verraderlyk en kwaeddoende acht te zyn.
Catus , komt van ’t Griekfch , dat ’t zel-
ve beteekent.
FERMENTUM.
Termentum , in ’tFranfch Levain , in ’tNeder-
duitfeh Gijl , Hevel , Zuurdeeg is eigentlyk al
’tgeen in ftaet is eene ftoffe te doen zwellen
en uit te zetten, om ze te doen ryzen , derhal-
ven zyn ’er verfcheide foorten; maer ’tgeen
men doorgaens Zuurdeeg noemt , is gemeen
deeg, dat men heeft laten ryzen en zuur wor-
den; het heeft veel vlugzout, zuur, en olie
in zich.
Het is goed om re verdeden , te verdunnen ,
te verteren, t’ontbinden, en de ettermaking te
bevorderen.
rERRUM,
F errurn , of Mars, in ’tFranfch Ftr , in ’tNe-
derduitfeh Tzer, is een zeer hard en droog rae-
tael , dat van alle metalen ’t moeijelykfte te
fmelten is; het is van nature t’zamengeftelt
uit een koperroodig zout , zwavel , enaerde,
die niet wel onder malkander vereenigt en ver-
teert zyn , waer door ’t ook iigtelyk roeft,
men vind ’er verfcheide mynen van in Europa,
en voornamentlyk in Vrankryk , Champagne,
Lotharingen , Normandyê' , Burgundië , en
Berry; men krygt het in eenen bergfteen, die
dan eens in ftukken is bynner zoo groot als aerd-
appels en van de zelve kleur’, en met bergftoffe-
lyke blinkende ftukjes bezaeit, en dan eens als
zand is ; men wafcht dezen bergfteen , om ’er
de aerde van af te Icheiden, dan legt men hem
in groore daer toe gemaekte fmeltovens ;
dan bedekt men hem met houtskolen , kei-
fteenen of Cajline , dat eene foort van zwa-
vclachtigen kalkfteen is , en met leem of pot-
aerde, en door middel vaneen zeer fterk vuur,
dat door groote blaesbalken word aengezet ,
brengt men hem tot fmelting ; vervolgens
fchnimt men hem van eene glasgeworde ftoffe,
die naer de Emaus gelykt; eindelyk giet men hem
in vormen of groote brokken of ftaven , die
tien voeten lang, en een voet dik zyn; de
finits noemen dit yzer in ’tFranfch Gueufe, of
Fer de fonte , in ’t Nederduitfch GegotenTz.tr,
De houtskool en deC a/lint hare zwavelachti-
ge
F E.
ge deelen aan ’t yzer mededeelende brengen
veel toe tot de fmelting.
Als men kanonkogels , mortiers , gewigt , cn
haertplaten wil maken , neemt men ’tmetael,
terwyl’tnog gefmolten is, met groote yzere le-
pelen, en giet ’t in vormen, die in ’tzand, of
van de zelve ftoffe , te weten van gegoten
Yzer, gemaekt zyn. Maer men moet aenmer-
ken, dat, hoe men ’tmetael langer gefmolten
laet, hoe het werk, dat men ’er van maekt,
fyner en fchooner is; indien het by voorbeeld
niet langer als twaelf uren in fmelting’ blyft,
zal ’tniet bekwaem zyn, als om grof werk te
maken ; het moet ten minden zeftien of agtien
uren gefmolten blyven, om zich wel te zui-
veren , en om ’er fyn en glad gereedfchap van
te konnen maken. Het Gegoten Yzer vanVrank-
ryk kan niet gevylt worden , maer men polyft
het , door ’t met biklleen of amaril lang en
fterk te fchuren. Integendeel het Gegoten
Yzer van Duitfchland, en van ecnige andere
plaetfen kan gevylt worden.
Om ’t Gegoten Yzer te louteren, en tot ge-
meen Yzer te maken , brengt men 't in eene
foort van fmeltoven, die gelyks grond, en in
wiens midden een gat is; daer laet men ’top
nieuws fmelten , en naer mate dat ’t fmelt,
loopt ’t in ’t gat , alwaer de Louteraer het met
een’ yzeren ftaef zeer fterk roert, op dat
de deelen van ’t metael zich wel vereeni-
gen; want hoe de ftoffe fterker geroert is ge-
weeft , hoe ’t yzer zachter en van beter hoeda-
nigheit is.
Nadat deze ftoffe genoeg geroert is geweeft,
legt men ze op ’t aenbeeld , en flaet ze met
zware hameren , om de aerde en andere onzui-
verheden , die ’er overgebleven zouden kon-
nen zyn, uit te krygen ; dan is ’tyzer in zyne
volkomenheit , en verdraegt de vyl ; als men
’er ftaven of eenige andere gedaente van
wil maken, brengt men ’t in een ander fmelthuis,
in ’tFranfch LaCbauferie genaemt, alwaer men
het door ’t vuur zacht maekt, en vervolgens op
’t aenbeeld fmeed in die gedaente, zoo als men
het hebben wil, wanneer men ’tdanin ’t water
legt , om rasfer koud te worden.
Het Yzer* zoo als de Hoer Joblot zeer wel
heeft aengemerkt, heeft poriën, die door ’tna-
deren zyner vezelen gemaekt zyn, bynaer als
die van den Zeilfteen , en men kan zeggen ,
•dat het wel gelouterd Yzer zeer gelchikt is
om tot een’ zeilfteen te worden ; men
heeft inder daed dikwils gezien, dat Yzers, die
op eene zekere wyze op de aerde gefchikt wa-
ren , met ’er tyd volmaekte Zeilfteenen wareu
geworden.
FE. iSt
Het Blad-Yzer is een Yzer, dar met hameren
tot zeer dunne bladen word geflagen.
De yzere Roeden worden van yzere ftave*
gemaekt , die men in een’ daer toe gemaekren
oven heet gemaekt , en met ftale raderen ge-
kloofr, en vervolgens gefatzoeneert heeft.
Het Yzerdraed word gemaekt van ronde yze-
re Roeden , die men dun genoeg gemaekt heeft,
om ze door kleene gaetjes te trekken, op de
zelve wyze als men ’twafchlicht doorhaelt.
Het Blik is ’t zuiverfte en zachtfte Yzer,
dat tot dunne en vertinde bladen gemaekt is;
’t fchoonfte , en ‘tmeeft blinkende wroid in
Duitfchland gemaekt.
Het Yzerroeft is een Yzer, dat van de voch-
tighëit der lucht is doordrongen en uitgezet;
men noemt ’t in ’t Latyn Terrugo. Het opent de
piswegen , en ftopt den afgang , het is goed
voor alle ziektens door verftoppingen veroor-
faekt , en om de buikloopen te ftuiten.
Het Hamerflag is een fchuimend Yzer ,
of zwarte vuiligheit , die in de fmidswin-
kelen zich van ’t yzer affcheid , en zich on-
der de fmidskolen vermengt ; deze ftoffe is
zeer verdunt of uitgezet; men gebruikt ze in
de Geneeskunde, nadat men ze bereidt heeft;
deze bereiding beftaet in ze tot een fyn poe-
der te brengen , en dikwils te waffchen , om al
’t geen ’er van de fmidskolen onder is , zoo
veel als mogelyk is , af te fcheiden , en vervol-
gens ze te laten droogen.
Dit bereide Hamerllag is een zeer goed mid-
pel om de verftoppingen weg te nemen , en
voor de vryfterziekte ; de gift is van eene hal-
ve fcrupel tot twee fcrupels.
Het Hamerflag of Schuim van Yzer kan in
’t Latyn [coriaferri, of recremcntum ferrï genaemt
worden; het heeft veel zwavel van ’t Yzer in
zich.
HetYzer meenigmael gloeijende gemaekt, en
in water gebluft, maekt ’t water t’zamentrek-
kende, en goed tegen de buikloopen; dit wa-
ter noemt men Smidswater of Geftaeld Water.
De. waters van Forge zyn ook waters , die
met eenige zoutachtige en koperroodige deeltjes
van ’t Yzer doordrongen zyn; zy ftoppen den
afgang, en openen de piswegen.
Ferrum, quaji ferum , wreed, ontemmely om
dat dit metael tot wapentuigen gebruikt word.
Mars, om dat de Starrekundigen wanen, dat
dit metael invloeden van de dwaelftarre van
den zelven naem’ ontfangt.
FERRUM E Q_U I N U M.
Ferrum equinum , Matth. Lob. Ger. Raii
Hift. Pit.Tournefort.
Nb ter-
Ferrunt equinum füiqiid fingulari , C. B.
Ferrum equinum majus , Park.
Solea equina , J. B. Lugd.
Sferro cavdllo , Adv. Caef. Cara.
In ’t Franfch Fer d C beval.
In ’t Nederduitfch Paerds-Tzer.
Ts eene kleene plant, die verfcheide kleene
Beien fchiet, eene hand hoog, hoekig, dun,
en ter aerde verfpreidt liggende , voorzien mee
bladeren , die naer ’t Byltjeskruid gelyken ,
doch kleenör zyn ; de bloem is als die der
peulvruchten, geel, door een getand kelkje
onderBeunt; als de bloem verwelkt is, komt
’er eene platte peul voort, t’zamengeBelt uit
verfcheide Bukken, die als een hoefyzer gebo-
gen , en einde aen einde t’zamen gevoegt zyn;
yder dezer Bukken heeft een zaed, van gedaen-
te als eene halve maen, in zich; haer wortel is
houtachtig, vier vingers lang, dun, wit , en
met eenige vezelen omringt; deze plant groeit
in onbebouwde warme landen, in Italië, in
Languedok, op bergachtige plaetfen.
Zy word geacht wondheelende te zyn , en
goed om de maeg te verBerken', de verBop-
pingen weg te nemen , en ’t vergift te weder-
Baen.
Hare namen komen daer van daen , dat ha-
re peul en haer zaed bynaer de gedaente van
een hoefyzer hebben.
FERULA.
Fcrula , Lob. Ger. Pit. Tournef.
Ferula fosmina , Piinii, C. B.
Libanotis 'prima Diofcoridis Ferulacea ,
Gefn. Hort.
Ferula folio fcenicidi , femine lat lor e & ro-
tundiore , J. 13. Raii Hift.
Ferula tenuiore folio , Park.
In’t Franfch Ferule.
Is eene plant, wier Beel ter hoogte van ze-
ven of agt voeten groeit , en dik , voos . met
merg vervult, en aen zynen top takachtig is,
wordende omtrent den herfBhard,en houtachrig;
de bladers gelyken naer die van Venkel , maer
zyn veel meeruitgeBrekt en groen; hare toppen
dragen bloemkranfen of zonnefchertnen , waer
aan bloemen vvasfen , doorgaens uit vyf
gele rooswyze gefchikte bladeren beBaen-
de ; als de bloem verwelkt is , komen ’er za-
den te voorfchyn, die twee aen twee gevoegt,
groot, wyd, eirond, plat, dun, gebladert of
in een vliesje bewonden zyn ; haer wortel
is groot, takachtig, regt , zwartachtig, die
een wit fap , als men ’er in fnyd, van zich
geeft; zy waB in verfcheide landen van Afri-
ka, Afië, Europa, op warme plaetfen ; men
kweekt ’er in Languedok in verfcheide tuinen
aen.
Het merg van de Ferula in een afziedfel ge-
bruikt is goed om het bloed te Boppen , de
pyn in ’t hoofd te Billen, en ’tzweet te ver-
wekken.
Haer zaed is windbrekende , coed voor
’t windkolyk , en om ’tzweet te verwekken.
ferula, a ferendo , om dat men de Beien van
de Ferula als latten of Bokken gebruikt , om
de planten , die te veel overbuigen ,,, te on-
derBeunen; of Ferula , a ferknda , om dat de
LeermeeBers in de Latynfche fcholen de
Ferula eertyds gebruikten om hunne leerlin-
gen te kaflyden ; waerom Martialis die Scef>-
trum P oeda^orum noemt; de hedendaegfche Leer-
meeBers hebben den naern van ferula behouden,
fchoon ze zich van eene andere foort’ van hout
tot ’tzelve gebruik bedienen.
F E S T U C A.
Fejluca graminea glumis hirfutis ' CJ. B.
Augylops fejluca , Dod. Gal.
Sipbonium bromos herba , Tab.
Lolium 2. Trag.
Bromos , Lac.
Gr amen murorum , Dalech. Lugd.
In ’t Franfch Fétu ,
Is eene plant , die lage en dunne Be-
ien of halmen , en bladers gelyk als die
van tarw’ fchiet;
en een halve nagel lang ; het onthoud zich
dikwils op de kooisbladers, in de holligheden
der boomen , in de gaten der muren , en in de
.aerde ; daer zyn verfcheide foorten van, die
in grootteen in kleur’ verfchillen; de groot-
fte zyn geelachtig , de middelmatige of ge-
gemeenfte zyn kaftanjebruin , en de klecnfte
zyn zwart en wit ; deze bloe delooze diert-
jes veranderen in popjes en komen vervol-
gens met vleugelen in de gedaente van eene
vlieg’, of uiltje te voorfchyn.
De Oorworm zoekt de ooren , waer in hy
zeer fchielyk fluipt , en byt of nypt de plaet-
fen , waer aen hy zich valt zet, dat veel pyn
veroorzaekt, en fomtyds de herfenen beledigt;
hy verfteekt zich ook in de fronfen of rimpe-
len van de andere deelen van ’t lichaem , al-
wacr hy op de zelve wyze werkt, maer dewyl
deze plaetfen niet zoo gevoelig, noch zoo ge-
vaerlyk zyn als de ooren , doet hy ’er zoo
veel kwneds niet; hy heeft veel vlug zout en
olie in zich.
Men laet’ervan in olie weekeu , en ’t afweek-
fel koken , gelyk men de olie van wormen
bereid; men gebruikt deze olie in ftuiptrek-
kingen om de zenuwen te verfterken ; men
wryft’er de (lapen van’t hoofd, ’t gewricht van
de hand , en de ontfangbuizen mede.
Men acht de Oorwormen gedroogt , tot poe-
der gemaekt, met bazepiff’ gemengt , en in
’toor gebragt goed voor de doofheit.
1%
Jorf.tula , om dat de ftaert van dit bloede-
loos dier als eene kleene beugelfchaer , of
goudfmids dryfyzertje, die men met den zcl-
ven naem’ noemt, gemaekt is.
Auricularia, omdat het naer de ooren zoekt,
om ’er zich in te dringen.
Morddla , a wordendo, om dat het met de punt’
van zynen ftaert nypt, als of het beet.
Vcllicula ï tl vellicando , cm dat het nypt en
fteekt.
FORMICA.
Torwica, in ’tFranfch Eourmi , in ’t Neder-
duitfch Mkr , is een kleen bloedeloos dier,
dat by ydereen wel bekent is ; daer zyn
verfcheide foorten van , fommige zyn rood ,
andere zwart, deze donker van kleur’, gene
graeuw, fommige gevleiigelt, andere weder-
om niet; hun hoofd is met twee bruine ho-
rentjes , twee zwarte oogen , en een’ bek ,
die met tw'ce tauden gewapent is, voorzien,
en hun lyf is als door twaelf ringen verdeelt;
zy ruijen , en veranderen van tyd tot tyd van
huid; zy hebben zes ruige beentjes, aen wier
uiteinde de pootjes zyn , waer van yder uit
twee nagelen of Icharen beftnet i gedurende
de. lente, zomer en herfft verzamelen zy
’tgeen ze kunnen krygen , als korengraen ,
zaed van flaepbollen , en brokjes van vruch-
ten , die ze in hare verblyfplaets onder de
aerde brengen , om haer ’s winters tot
voedfel te verftrekken ; men verhaelc vele an-
dere verwonderenswaerdige zaken , rakende
hare voorzorg, vaerdigheit, en arbeid, welke
hier te verhalen veel te lang zoude zyn ; ’s win-
ters leggen ze eijers of kleene wormen, die in
de lente uiikomen , cn in Mieren verande-
ren ; zy hebben veel vlug zout , cn olie in
zich.
De befte zyn de grootfte, die onder harft-
achtige boomen zich onthouden, en die goor
rieken.
Zy verkwikken de geeften, verwekken ’tzaecf,
genezen de melaersheit, droogen op, en zyn
goed voor de doofheit.
In Indië ziet men verfcheide foorten van
Mieren , als de -gevleugelde Mieren , die de
Gom Lak maken ; zy zyn zoo groot als onze ge-
meene vliegen. De Vader Lodewyk le Comte
Jefiiit , fprekende van de Indiaenfche bloede-
looze diertjes in zyne nieuwe Gedenkfchriften
wegens den tegenvvoordigen ftaet van China,
zëgt , dat de witte Mieren daer overal gevon-
den worden, wat zorg’ men ookaenwende om ze
uit te^roeijen; zy zyn, zegt hy, vermaerd
door ’t ongemak , dat zy veroorzaken ; en
O o door
door hare natuurlyke eigenfchappen ; zy zyn
zeer kleen , van eene zachte , witte en foratyds
een weinig roffe zelfPandigheic ; zy vermee-
nigvuldigen tot ’t oneindige , en ais zy zich
eens van een huis of vertrek hebben meePer
geraaekt, konnen ze niet , als door de zwarte
Mieren, daer uit gedreven worden; hare tan-
den zyn zoo fcherp en doordringende, dat zyin
eenen nacht niet alleen de diklte baüfcn lakens,
wolle , en alle andere ftolFen doorboren, maer
zelfs ook de kabinetten en kallen , waer van
’t hout in weinige dagen 'geheel vermolfemt
. word; zy bederven zelfs ’tyzer, koper, cn
zilver , waer op men dikwils de teekens en
overblyffels van hare kleene tanden ziet; ’t is
echter zeer waerfchynlyk, dat deze uitwerking
komt van de byzondere hoedanigheit van haer
fpeekfel, dat eene foort van ontbindend mid-
del is, en dat dan bynaer werkt, als ’tPerk-
water hier op onze metalen doet.
Sommige Reizigers verhalen, dat te Paramari-
bo, eene Hoilandfche volkplanting in de Pro-
vincie van Suriname, Mieren zyn, die de Por-
tugezen Mieren van bezoek^ noemen ; zy gaen by
troppen; als men ze ziet komen, opent men
de koffers en kallen, die in de huizen zyn, daer
komen zy dan in , en roeijen de ratten , muizen ,
en alle andere fchadelyke dieren daer uit; men
zoude ze gaern alle maenden zien , maer ze
foiyven fomtyds tot drie jarcn weg zonder te
«erfchynen.
Formica , ejuod micas ferat, want dit bloedeloos
dier raept de kruimels of brokjes van verfchei-
de dingen, en draegt ze weg tot zyn voedfel.
FRAGARIA.
Fragaria , Ger. Raii Hifi.
Fragaria vulgaris , C. 13. Pit. Tournef.
Pjtrlc:
Trifolium , alïis Fragaria , Brunf.
Fragaria fercm fraga alba (ff rubra , J. B.
Fragula , Corel. Hifi.
Fragutn trifolium fragifemm , Tab.
In’t Franfch Fraizier.
In ’tNederduitfch Aerdbezië.
Is eene plant, die uit haren wortel’ verfchei-
de dunne, lange, ruige Pelen of ranken fchiet,
dragende fommige drie bladers , en ande-
re de bloemen ; daerenboven fchieten ze
zekere vezels of draedjes , die (langswyze
langs de aerde kruipen , op verfcheide plaet-
fen wortel fchieten , en haer gedacht vermee-
sigyuldigen;, de bladers zyn langwerpig, tame-
lyk breed, getandt , rondom gefchaert , vol
aderen, ruig, van boven groen, van onderen
witachtig; de bloemen zyn vier of vyf aen
eenen Peel’ vaP , zynde yder t’zamengePelc
uit verfcheide witte rooswyze gefchikte bla-
deren bevat in eenen kelk’ , die in tien dee-
len gefneden is ; als deze bloem is afgevallen,
komt ’er eene ronde of eironde vrucht re
voorfcbyn , vol fap, bynaer van gedaente als
eene Braembezië, in ’t begin groen , vervol-
gens wit, en eindelyk, als zy ryp is, rood van
kleur’; zy is aengenaem van reuk, zoet,
wynig, en lekker van fmack; zy heeft kleene
zaden; deze vrucht noemt men in ’LatvnfrZ:
Als deze bloem verwelkt is , komt ’er eene
vrucht te voorfchyn , t’znmengeflelt uit ver-
fcheide fcheeden , die in zich fluiten zwarte,
blinkende zaden , welke eirond , aen ’t een
einde rpi ts , en een weinig grooter zyn dan die
van ’t Paêrlkruid; de wortels zyn lang , een
weinig dunner dan een pink , wit , vry flerk
van reuk, en wat bitter van finaek: deze plant
groeit in wanne landen , in de wouden van
Provence , van Languedok , en in Italië; haer
wortel word in de Geneeskunde gebruikt; men
zend hem droog tot ons over.
Men moet hem verfch , wel gevoedt , dik,
overal wit, en wel gezuivert verkiezen; dezen
noemen wy witte Difïamntts , of wortel van.
Diiïamnus ; men zoude Diptamnus moeten zeg-
gen , om deze droogery van de Diölamnus
Creticus te onderfcheiden ; hy heeft veel olie en
wezemlyk zout in zich.
Hy is een tegengift en hartflerkendc ; hy we-
derflaet ’t vergift , vcrflerkt de herfcnen en
maeg, is openende, dood de wormen, is goed
voor de vallende ziekte , en voor de peil.
F raxinella , a fraxmo , F.Jfcbcbootn , om dat de
bladers dezer plant’ nae-r die van den Eiï'che-
böom gelykeu.
F R A X I N U 3,
Fraxinus , Brunf. Trag.
Fraxinus exce/fwr , G. 13. Pit. Tpurnef.
Fraxinus vidgatior , J. B. Raii Hifi,
Fraxinus vul garis , Park.
In ’t Franfch F rène*
In’t Nederduitfch EJJcbeboom.
Is een groote, dikke, regte, takryke boom,
met eene gladde, afchverwige, en groenachtige
fchorfe bedekt; zyn hout is hard, glad, èn
wit ; de bladers zyn langwerpig , by paren
langs eene rib gefehikt, die met een enkel ge-
tand blad eindigt , wat bitter en fcherp van
ffnaek ; de bloemen zyn troswyze gefchikte
helmflyltjes , die eerder dan de bladers waflen ,
en in weinig tyds verdwynen; in hare plaets
komt eene vrucht of vliezige peul, die langwer-
pig, van gedaente als de tong eens vogels ,
plat, en aen de punt’ zeer dun is, een langwer-
pig of bynaer eirond , platachtig , wit , en
mergachtig zaed influitende , fcherp c-n bitter
vanfmaek; dit zaed word in den herfrt eerfl ryp.
Men noemt deze vrucht Ornuboglo/fa , a b
, avis , er yXura-n , liniua , als of men zeide
Vtgelstong: zyne wortels =yn .groot , en verfprei-
den zich zeer ver gelyks den grond; dees
boom groeit in vochtige plaetfen , aen de
kamen der rivieren, by de velden, alwaer
hy beter voortkomt, dan op drooge plaetfeu;
hy heeft veel zouts en olie in zich.
De tweede fchors der takken en de vrucht
zyn zeer openende ; men gebruikt ze in de
miltziektens , en in afgaende koortfen.
Fraxinus , a frago , fleélo , vel a frangofts locis ,
om dat dees boom gaern op oneffene plaet-
fen is; of fraxinus, d $&%!(, fepimentum, om dat
men den Eflcheboom gebruikt om heggens te
maken; in ’t Griekfch noemt men -hem p exict.
F R I N G I L L A.
F ringitla , fiveFrigïVa , in ’t Franfch Pin $ on of
Cajfenois , in t Nederduitfch Finf , is een zeer
kleene vogel , van verfcheide kleuren , en
vry wel bekent; hy maekt zyn nefl boven in
de heefleren , en op de laegfle takken der
boomen ; hy verflyft door de koude , en
word daer door gemaklyk gevangen ; zyn
gekweel is aeng^naem ; men zegt , dat zyn
morgenzang ’t onweder voorfpelt ; hy voed
zich met wormpjes en zaden , en heeft veel
vlug zout en .olie in zich.
Men acht hem goed voor de vallende ziek-
te.
Fringilla , V frigiUa, a frigere, fond v>»; om
dat dit vogeltje voor de koude zeer vatbaer ,
is. .
F: R ITILURIA.
Fritillaria vul garis , Park. Raii Hifi.
Fritillaria proecox pur puren var ie zat a. C. B.
Pit. Tournefort.
Meleagris , five Fritillaria dilutior & fat k-
ratior , j. B.
In ’t Franfch Fritillaire. .
In ’t Nederduifch Kievits- Bloem , Kievit s-
Eijers.
Is eene plant, die eenen dunnen, ronden^
gladden fleel fchiet omtrent een voet hoog,
groen van kleur’ naer ’t purper of zwart hellen-
de, van binnen voos, dragende zes of zeven
zonder orde gefchikte bladers , die tame-
lyk lang , fmal , uitgeholt , wat zuurachtig
van fmaek zyn , en naer die van den Boks-
baard gelyken; zyn top draegt doorgaens eene
bloem ,
F ü.
F U.
*s>l
eene foort van plant’, die op den bodem der
wateren groeit ; daer zyn verfcheide foorten
van ; ik zal alhier eene van de voornaemde
befchryven.
Vucui maritimm , velQjiercus marlt 'ma ve~'
ftculas ba hens , C. B. Pit. Tournef.
Quercus marina , Cluf. Ger. Park.
Vitctis , Jive Alga marina latifölia- vulgat is-
Jima , Raii Hift.
Viicus marinus primus , Dod.
Is een gewas , dat eerd verfcheide kleene
platte, fmalle Helen fchiet, maer die zich al
groeijende allengsjes uitbreiden , en ziah in klee-
bloem , fomtyds twee , zelden dne ; deze
bloem is fchoon , groot , uit zes blaedjes t za-
mengeflelt die klokswyze gefchikt zyn, hangt
neêrwaerts , en is als met vierkante ruiten
of op de wyze Van een Dambord geteekent,
van verfcheide kleuren , als purperacluig ,
vleefchkleurig , rood , wit , die zeer aenge-
naem voor ’t gezicht zyn ; als deze bloem ver-
welkt is, komt ’er eene langwerpige, hoeki-
ge of driehoekige vrucht te voorfchyn , ver-
deelt in drie huisjes , die met zeer platte en
bleeke zaden vervult zyn; haer wortel is bol-
achtig , valt , wit , zonder fchilferingen of
rokken , en als uit twee halfronde vleezige’
bollen t’zamengedelt , van onderen met vele & j &lfJ „ ,
vezelen voorzien; deze plant verichilt van de ne taj{jes verdeden, dragende zekere breede en
Tulp door hare bloem en wortel ; zy word. langwerpige bladers , eenigzins naer die van den
Eikeboom gelykende, maer kleener, door mid*
del van eene taeije, buigzame, vliesachtige zelf-
door de Bloemifien gezocht, en walt in de
velden, en word in de tuinen aengekweekt;
zy heeft veel olie en een weinig wezentlyk.
zout in zich.
Haer wortel is verterende , verzachtende,
en ontbindende.
Yritillaria , a Fritillo , Dambord , om ciat de
bloem van deze plant’ ruitswyze als een Dam-
bord geteekent is.
Meleagris , om dat hare bloem met verfchei-
de kleuren verfiert is, als de veders eens vo-
gels van denzelven naem , die de Patrys van
llarbarye of Guinea is.
F U C U S.
F neus , in ’tFranfch Bourdon , in ’t Nederduitfch
Horjel , Hummelby , is eene Wefpvlieg van ge-
daente als eene Honigby , maer grooter ,
doorgaens met een’ zeer fynen angel’ voor-
zien,"die, wanneer zy ’er mede fteekt, ’tvleefch
met eene zeer gevoelige en (tekende pyn doet
opzwellen ; men vind Horfels zonder angel’ ,
deze noemt men onvolkjimer.e Hor/els; deze foort
van vlieg’ werkt niet , en leeft van den ar-
beid der Honigbyen , want zy eet haren
honig ; zy heeft veel olië en vlug zout in
zich.
Zy is goed om ’tharr te doen groeijen; men
laet ze droogen , en llrooit ze tot poeder ge-
maekt op ’t hoofd.
Fkc«j, beteekent blanl^etfel, bedrog ; men heeft
deze vlieg’ dien naem gegeven, om dat ze de
Honigby naerboolt ; ~ in ’t Franfch noemt
flnndigheit nen hunne (telen va(t , doorgaens
glad, maer fomtyds aen eene zyde , fomtyds
aen beide of aen alle kanten ruig, of met fyn en
mofchachtig hair bedekt; ook komen ’er eeni-
ge ledige knobbels , als bobbels of blaesjes
op, die fomtyds langwerpig, dan rond, nu
grooter, dan kleener zyn; dit gewas is dik-
wils laeg , maer wad fomtyds anderhalf
voet hoog; terwyl ’tverfch geplukt is, heeft
het eene leelike , gele, groenachtige kleur;
maer als men ’tlaet droogen , word ’t zwart,
voornamentlyk dat uit zandachtige zeedran-
den getrokken is; in de Geneeskunde word
’tniet gebruikt ; men zegt, dat ’t eertyds tot
’t verwen gebruikt werd.
FUL1CA.
Vulica, Jonft.
Margus niger & Pullus aqiiaticus , Alberti.
In ’tFranfch F oulque.
In ’t Nederduitfch Zwarte D uikert ,
Meerhof.
of
Is een watervogel van grootte als een ge-
meen hoen , overal zwart , voornamentlyk
aen ’t hoofd en aen den hals’; ’t voorde van
’thoofd is eirond van gedaente, zonder vöêren ,
maer met een wit velletje bedekt , dat eene
men "z z Bourdon , wegens ’t gedruis, dat ze ia. hennekam verbeeld; zyne tong is zachter dan
’t vliegen maekt.
F U C U S.
F neus, in ’t Nederduitfch viert, n'itr , is
die van de henne, en aen de pooten heeft hy
zwarte, breede, en gefcheide vliezen: hy treed
moedig , regt op zyne pooten ; maer loopt luch-
tig; is gaern in de moeraden, eg poelen; voed
zich met kruiden en zaden; maekt zyn neddp
G o 3 da
F U.
F U.
29 4
de aerde, en legt in den zomer eijers; hy is
goed om te eten , zyn vleefch is wat moeras-
fig van fmaek , .doch anders fappig en aenge-
naein ; dces vogel is eene loortvan waterhoen,
die meer naer vleefch dan naer vifch gelykt.
Zyn vet is ontbindende , en pynftillende.
Daer is eene foort vanZeehoen ofMeereend,
die men Diabolus tnarinus, Diable de mtr , of Zee-
duivel noemt, wegens hare uitnemende zwart-
heit.
Fnlica, a fuligim , roet, om dat dees vogel zoo
zwart als roet is.
F U L I G O.
F uligo, in ’t Franfch Suye , in ’tNederduitfch
Red, Schoorjleenroet , is ’t oliachtigfte en vluch-
tte gedeelte der brandbare 'doffen , dat door
’t vuur voortgedreeven zynde in rook ver-
vliegt , en aen de zyden der fchoorfleenen
verdikt , naer mate dat ’t verkoelt , en zyne
beweging verlieft ; fomtyds vind men ’t in
brokken, fomtyds als dof, zwart van kleur’,
zeer bitter van fmaek , en onaengenaera van
reuk; ’t heeft veel vlug zout en olie in zich.
. Het Roet van de fchoorfleenen der keukens
moet boven ’t ander geacht worden , om dat
’t Roet dier fchoorfleenen , dewyl men daer
fpyzen heeft laten koken , meerder met vlug
zout vervult is , dan dat men in de fchoor-
fleenen vind , alwaer men niet dan hout of
kolen heeft gebrandt.
Het is zeer afvegende ; men gebruikt ’t on-
der zalven tegen den hairworm, en verouderde
fchurft; men legt ’top de pols om de afgaende
koorts te genezen; men geeft ’took in voor de
vallende ziekte ; de gift is van twaelf greinen
tot twee fcrupels.
De Verwers gebruiken ’t Schoorfleenroet om
lakens te verwen.
F uligo , a xrywf , root^, om dat ’t Pvoet een
verdikte rook is.
FÜMARIA,
Turn ar ia, Trag. Matt.
F umaria vulgat is, J. B. Park. Raii Hift.
Capuos , Lob.
F tonus terra, Brunf. Cam.
F umaria qfficinarum & Diofcoridis, C. B.
Pit. Tournefort.
F umaria purpurea , Ge r.
In ’t Franfch F umeterre.
*Is eene zeer gemeene plant, die verfcheide.
vierkante holle flelen fchiet , een voet of an-
derhalf hoog, ten deele purperachtig, ten dee-
le bleekgroen van kleur’; de bladers zyn fyn
gefnippelt, en aen lange hoekige fleeltjes va ft,
zeegroen van kleur’ ; de bloemen zyn op de
wyze van eene air by een gezamelt , ltleen,
yder uit twee blaedjes, die doorgaens purper-
achtig of bleek paers , doch fomtyds geheel
wit zyn, t’zamengeftelt; als de bloem verwelkt
is , komt ’er een vliezig rond of langwerpig
huisje te voorfchyn , dat een of twee kleene,
ronde zaden influit; de wortel is tamelyk dik,
wit, met eenige vezelen voorzien ; de geheele
‘plant is wat bitter, en leelik van fmaek; zy
groeit in de velden, wyngaerdakkeren , en tui-
nen ; zy heeft veel wezentlyk zout, olïë en
waterdeelen in zich.
Zy zuivert ’t bloed, dryft de pis af; men
gebruikt ze in de miltziektens , fcheurbuik ,
en krauvvagie.
F umaria , a fumo , om dat ’t fap van deze plant’
in de oogen gedaen dezelve doet tranen ge-
lyk de rook. •%
FUNGUS.
Fungus, in ’t Franfch Champignon of Potiren ’
in ’tNederduitfch /(ampernoelje , Duivelsbrood,
Paddtf/oel, is eene foort van plant’ zonder oog-
fchynlyke bladeren, bloemen, en zaden; zy
fchiet een’ korten , dikken , voozen fteel ,
welke een dik , vleezig , fpons- rond- of'
platachtig, of fpits hoofdje of kruintje onder-
fteunt, dat gehladert of gefchilfert, en fom-
tyds van onderen met verfcheide pvpjes, die
op de wyze van orgelpypen by een zyn ge-
voegt , voorzien is.
Daer zyn verfcheide foorten van Kampernoel-
ies; zy groeijen in weinig tyds op de aerde,
meft , boomen , heefters , en in de wei-
den ; zy verfchillen in hare beginfelen , en
hoedanigheden; moer hebben alle in ’t gemeen
veel olie , en vlug en vaft zout in zich.
Hoewel de Kampernoelies onder de voed-
fels veel gebruikt worden, heeft men ’er zeer
ongelukkige uitwerkingen van gezien ; want
aen fommigen hebben ze groote ziektens , en
aen anderen de dood veroorfaekt , daerom is
’t zeer noodzaeklyk.de goede van de kwade ts
konuen onderfcheiden ; de goede of heilzame
zyn die, welke in eenen nacht op meftbeddens
groeijen; zy moéten tamelyk dik, bynaer als
eene kaftanje , vleezig, wel gevoede, van
bo-
Ia ’t Nederctoitfch Duivekervel, Aerdrock. * Zie PI. X. Flg. 4.
boven wit, van onderen roodachtig , vry vaft
en ineen gedrongen , doch ligtelyk brekende,
van binnen mergachtig , en aengenaem van
reuk en fmaek zyn.
Zy zyn voedende, verwerkende, verkwik-
kende , verwekken den eetluft , zetten krach-
ten by , en vervroliken.
De Hoveniers van Parys hebben een middel
gevonden om gedurende ’t ganfche jaer Kamper-
noelies te doen groeijen , die zy alle morgens
plukken ; die -naeuwkeuriger van haren oor-
1'prong’ en kweking’ onderricht willen zyn ,
konnen de aenmerkingen lezen, die de Heer
Toürnefort diesaengaende heeft uitgegeven, in
de Hiflorie van de Koninklyke Academie der
Wctenfchappen van ’t jaer 1707. bladzyde 72.
vsn de Amfterdamfche uitgave.
De kvvade en fchadel'yke Kampernoeljes zyn
die, welke te lang op de aerde gebleven zynde
zwartachtig, ofblaeuw of rood geworden zyn;
de zoute en zure deden in deze te zeer ver-
dunt zynde worden fcherp en bytende in de
maeg’ , als de vertering begint te gefchieden ,
en ter zelver cyd zwellen zy, en benaeuwen
den lyderzeer; het vaerdigfte en befte genees-
middel , dat men in die gelegenheit kan in
’t werk ftellen , is , den lyder , zoo dra men
’t toeval is gewaer geworden, een braekmrddel
te geven, om de maeg, zoo veel men kan, van
deze kwade Kampernoeljes te ontladen , en
vervolgens den indruk, dien ze gemaekt heb-
ben , door vlugge Alkalifche zouten of andere
zuurbrekende en verzachtende middelen tegen
tegaen; in diergelyke gelegenheit gebruik ik
#en’ vluggen oli- en fpeceryachtigcn geeft.
De uitfpruitfels van de Kampernoeljes zyn
kleene witte draedjes'^. wier bovenfte uitein-
dens dikker worden , en tot Kampernoeljes
zich uitbreiden. De Heer Marchand de Vader
was de eerfte, die in de Koninklyke Academie
der Wetenfchappen in ’t jaer 1678. deze eerfte
vorming in befchimmeld’ paerdedrek heeft
doen zien.
Men vind ook op de rotfen verfteende
Kampernoeljes, die men Zeekampernoeljes
noemt.
Aengaende de Kampernoeljes heb ik een
zeer zeldzaem gev'al gezien; een jong kind te
Parys aen den Lendenvang ziek zynde had
fchcve beenen , om welke te regt te brengen
men fpalkcn acnbragt ; de Heelmeefter , die
’t verbond, was zeer verwondert op de zwag-
tels een goed getal Kampernoeljes, van groot-
te als de tip van een’ vinger, te vinden, hy
nam deze Kampernoeljes weg , fpalkte en
zwagtelde de beenen weder ; vier en twintig
aren dier na kwam hy ’tkind weder verbin-
den i en vond nog op de zelve plaets evenveel
Kampernoeljes ; hy vervolgde dagelyks ’tkind
te verbinden , en nam verfcheide dagen achter
een Kampernoeljes weg; deze groote voort-
brenging op eene plaets, alwaer men die zoo
weinig moeit verwagten, was de (toffe van eene
groote redenering’ onder de Natuurkenners ;
men ftelde ons de zaek voor by den Heer Abt
Bourdelot, alwaer men toen gefprekken over
de Natuurkunde hield; en na darmen van de
waerbeit dezer zaek’ door ’t gezicht en nenra-
king overtuigt was , vonden wy de ware reden ;
namentlyk de fpalken , die men om de beenen
van ’tkind gelegt had , waren van appelboo-
menhout , vvaer op de Kampernoeljes ligt
groeijen , en waer in naer allen fchyn zaed van
Kampernoeljes was ; want fchoon men geen
zaed op deze foort van plant’ ziet, zoo moec
men niet befluiten , dat het ’er niet is , het
zaed van Kampernoelie moet zoo kleen en fyn
zyn, dat men ’tniet kan gewaer worden: het
gebeurde dan, dat de warmte van ’tkind,
dat gebakert was, en zyne pis, die de fpal-
ken dikvvils bevochtigde , de zaden der Kam-
pernoeljes ontwonden , die uitzetteden , en dee-
den ontfluiten, en in vier en twintig uren hun-
ne plant uitfehieten, zoo als de Kampernoeljes
gemeenlyk groeijen-.
Fungus a fanus zs? Jgo ; als of men zeide , /’£
doe een uitvoert, of veroorz,oe^ de dood , want
vele menfehen zyn door ’t eten van Kamper-
noeljes geftorven.
FUNGUS CAMPESTRIS ESCULENTUS.
Fungus campejlris , .albus fvperne , inferne
rnbens , j. i3. Raii Hift, Pit. Tourncf.
Fungi vulgat ijjimï cfculenü , Lob. icon.
Fungus efeiilentus 12. Park.
Fungus pileolo lat o & rotan do , C. B.
In ’t Nederduitfch Eetbare Kampernoeljes.
Is de gemeene Kampernoelje , die men on-
der de ragouts of cpftooffels gebruikt ; zy
groeit op haren fteel eerft knopstvyze , daer
na breid ze zich uit, en word allengsjes groo-
ter tot een vleezig, en fponsachrig hoofdje,
dat van boven wit, van onderen roodachtig,
teer , en ligt te breken , aengenaem van
reuk, en goed van fmaek is; zy groeit gemeen-
lyk in de velden , maer de befte Kampernoel-
jes en de zekerfte voor de gezondbeit zyn
die , welke in eenen nacht op de meftbeddens op-
komen, en groeijen, waer op de Hoveniers ’t mid-
del gevonden hebben liaer ’tgeheele jaer door
te doen voortkomen ; als de Kampernoelje te
lang op de aerde blyft , word ze een doodlyk
V8B“
F ü.
F U.
z5
vergift, wegens de gilling, die ’er gefchiedt is;
zy heeft veel olie en vlug zout in zich.
Zyioed, verfterkt, en verwekt ’tzaed, als ze
gegeten word.
FUNGI VERNI ET ESCULENTI.
Fungi verni odori & efculenti , J. B.
In ’t Franfch Moujjercn.
In ’t Nederdultfch Mojchhampcrnoelje , Kam-
per hoe Ij e van de Lente.
Is eene kleene Kampernoelje van grootte als
cene kleene erweet, welriekende, en zeer goed
te eten, haer voetje is kort, en met vezelen
voorzien, haer hoofdje rond ,vleezig , fpons-
achtig, en wit; zy groeit in mofch bewonden,
waerom zy Mofchkampernoelje genaemt word;
men vind ’er in de lente. op fchaduwachtige
plaetfen, in de boflehen , onder de boomen ,
tuffelsen de doornen , en in de weiden ; op de-
zelve plaets, waer uit men ze getrokken heeft,
komen ’er jaerlyks weder; de aerde, waer op
ze groeit, is graeuw ; deze Kampernoelje is
aengenaem van reuk, en zeer lekker om t’eten,
en heeft veel olie, en vlug zout in zich.
Zy is voedende, verkwikkende, verfterkende,
de vertering en ’t zaed verwekkende zy is
eene zeer lekkere fpys als ze wel bereidt is.
Fungi Verni, om dat deze foort van Kamper-
noelje niet dan in de lente gevonden word.
F U R F U R.
Furfur , in ’t Franfch Sou, in ’t Ncderduitfch
Zemels , is ’t baflachiigfte, magerfte, graeuw-
fte , en groffle gedeelte van de tarvv’ , dat
zich affeheid en op 'de zeef blyft leggen , na
dac ’tmeel is doorgegaen; de Zemels hebben
wezentlyk zout en olie in zich.
Zy zyn afvegende en verzachtende; men ge-
bruikt ze in borflziektens , en verouderde ver-
koudheden ; men raaekt’er eene foort van koel-
drank af, dien men Zemel water noemt, en den
lyderen wat warm gemaekt te drinken geeft;
men gebruikt ze ook in aersfpuitingen, en men
maekt ’er met bier en piffe pappen van om de
jigtpynen te (lillen.
In tyden van hongersnood maekt men Zemel-
Frood , maer ’t is niet heel voedzaetn.
PePaerdefmids geven hunne paerden een af-
ziedfel van Zemelen te drinken , om ze te ver-
koelen, dat zy wit Water noemen.!
Het koren, dat door Kalanders gegeten is.,
geeft zelden iets anders , als Zemels ; deze
werden eercyds grove Zemels , in ’t Franfch Bran
genaemt,
De Zemels moeten , om wel afvegende en
een weinig floppende te zyn , zoo veel als mo-
gelyk is, van hun meel berooft zyn , en dan
noemt men 't Furfur macer of Leptofttyron.
De Verwers gebruiken een afziedfel van Ze-
melen met gemeen water gemaekt, en doorge-
zegen, om eene foort van lym aen hunne verw’
te geven.
Furfur , afar, Ivoren, tarv , om dat men de Ze-
mels van de tarvv’ krygt.
Lep'opiiyren , ex Aejrros , macer, tennis , & ?rirv-
?ar, furfur , als of men zeide furfur macer , fchra-
le of magere, of van meel beroofde Zemels.
F U R O.
F uro.
Furus.
Furunculus.
F ure flus.
Mujlela fylvejlris.
V iv er ra.
In ’t Franfch F uret.
In ’t Nederduitfeh Fret.
Is een kleen viervoetig dier, wat groter
als een gemeen Wezeltje, lapg, dun, zeer
gezwind en altyd in beweging’ , overal zoe-
kende en fnuffelende ; het heeft gele en le-
vendige oogen ; zyn lichaem is doorgaens
roodachtig van kleu-r’ op den rug, zwart aen
den buik, geel aen de zyden , de pooten zyn
kleen ; men vind dit dier vooral in Afri-
ca ; het voed zich met honig, vifch, kleeno
honden , kleene konynen , en duiven; men
gebruikt de Fret om de konynen uit hunne hol-
len te verdryven; het heeft veel vlug zouten
olie in zich.
Zyn vlccfch is goed tegsn de flangebeten ,
om t’ontbinden , en om de pis te verwek-
ken.
Zyn drek is ontbindende.
F uro, furus , furunculus , i ure Flus , a , mi-
fceo , confundo , om dat de Fret op alle plaetfen,
waer hy zich indringt , alles ondereen mengt
en verwart.
GA-
G A.
G A.
* G.
G A G A T E S.
(^AgAtu, in ’tFranfch Geeflok Jays of 'jaijtt,
in ’t Nederduitfch Git, is een leeraachtige,
harde , zwarte* gladde fteen , dien men op
verfcheide plaetfen in Europa, als in Duitfch-
land , Zweden , Provence , en Ierland , in
deenachtige mynen en tuflchen de rotfen vind;
hy heeft veel olie, en een weinig vlug door-
dringend zout in zich.
Sommigen meenen , dat de Git een Barn-
fteen is, waer van de vlugge deelen door onder-
aerdfche vuren zyn afgefcheiden geweeft , en
dat ’er deSteenoliè' van komt.
Men moet de Git zuiver, hard-, en van
een fchoon blinkend zwart verkiezen.
Hy ontbind, verzacht, verdryft de winden,
en is goed tegen de opdygingen; de gift is
van eene fcrupel tot eene drachma.
De naem van Gagates komt van Gaga, eene
rivier en ftad van Lycië , van waer men de
Git eertyds kreeg.
GALACTITES.
GalaBites.
Leuca.
Leucograpbia
In ’t Nederduitfch Melkjleen.
Is een graeuwe of afchverwige (leen , die zoet
van fmaek is, en een melkachtig fap, als men
hem tot poeder maekt , van zich geeft; men
vind hem in verfcheide bergen van Saxen, en
Duitfchland , en in verfcheide riviereli.
Hy bevordert de melk der minnen , fcherpt
’t geheugen ; men kaeuwt hem om ’t fpeek-
fel te verwekken ; hy is goed voor de zin-
kingen en zweren der oogen.
GalaSlites , a , lae , om dat dees Heen
melk van zich geeft.
Leuca , a xcvkÏ , alba , om dat hy een wit
t vocht van zich geeft.
G A L A N G A.
Galanga, in ’t Nederduitfch Galigaen, is een
w
wortel , dien men ons droog uit Indië over-
brengt, en waer van men twee foorten vind.
* De eerde genaemt Galanga major , in ’tNe-
derduitfeh Gr oote Galigaen , is een vry dikke en
zware wortel , bedekt met een’ roodachtigen ,
vaften , en van binnen witaeluigen bad’, die
prikkelende, fcherp en wat bitter van fmaek is;
de plant,' die hy fchiet in de aerde zynde, is
eene foortvanRiet, wiens binders naerdie van de
JLifch gclyken ; de bloem is wit, en zonder reuk;
’t zned kleen; men kweekt ze in Java en in
China aen ; in de Geneeskunde is hy weinig
in gebruik; de Azynmakers bedienen ’er zich
van om hunnen azyn derker te maken.
f De tweede foorc , Galanga minor , in ’cNe-
derduitfeh /(Jcene Galigaen genaemt, is een wor-
tel , zoo dik als een vinger , dien men aen
fchyven of aen dukken van grootte als hazel-
noten gefneden heeft, om hem te droogen , en
gemaldyker overtevoeren ; hy is hard , van
buiten en van binnen roodachrig, van reuk en
van fmaek veel fpeceryachtiger en derker dan
die van Groote Galigaen; de plant, die hy fchiet
in den grond zynde , heeft de gedaente van
een’ kleenen heeder , welke bladers ge-
lyk als Myrthebladers voortbrengt ; in Ood-
indië en in China kweekt men ze aen ,
van waer men haren wortel gedroogt tot ons
overbrengt ; men moet hem wel gevoedt ,
verfch , hoog van kleur’ , vaft of ineenge-
drongen , welriekende , fpeceryachtig en
prikkelende van. fmaek verkiezen ; hy heeft
veel olië , die ten deele fyn is , en we-
zentlyk zout in zich. Hy word met reden
boven dien van Groote Galigaen in de Genees-
kunde geacht; de Azynmakers gebruiken hem
ook in hunnen azyn.
Hy verderkt de nsaeg en de herfenen, ver-
<3ryft de winden , wederdaet ’t vergift , ver-
wekt de maenddonden en de pislozing.
Galanga, komt van ’tArabifche woord Galin-
gia, dat ’t zelve beteekent.
GALBANUM.
§ Galbamm, is eene gom, waer van men ons twee
foorten brengt; de eene in gele tranen of korre-
len, die derk enonaengenaem van reuk, bitter en
wat fcherp van fmaek zyn; de andere in dikke, vet-
te of klevende, weeke dukken , dié met veel
drootjes , zaden , kleene houtjes, en andere
onzuiverheden vervult zyn, en een’ zeer Hinken-
de»
* Zie PI. X. Fig. 5.
f Ibidem Fig. <5.
§ Ibidem Fig. 7.
Pp
G A,
G A.
2i>8
den reuk hebben; beide komen ze door infnyding
uit den wortel’ van eene foort’ van Ferula, ge-
naemt Ferula GalbanifcraofF erula^o latiore folio, wel-
ke inArabië, Syrië, en in Oodiudië groeit ; zy
fchiet meer dan eens manslengte hoog; haer
deel is dik , en vol merg ; de bladers zyn
groot, breed, naer die van Peterfelie gelyken-
de; de bloemen waden als zonnefchermen , en
zyn geelachtig , doorgnens uit vyf bladeren
t’zamengedelt , die rooswyze aen ’t uiterde
van den kelk gefchikt zyn ; als de bloem ver-
welkt is, word de kelk eene vrucht, die uit
twee zeer groote , eironde , platte en dunne
zaden beltaet , gelyk men in de (lukken van de
üalbanum zien kan, dewyl ’er altyd veel yau
dit zaed in gevonden word.
De Galbanum in tranen verfchilt van de an-
dere niet, dan dat zy met zorge en naeuwkeu-
righeit vergadert is , zonder dat ’er eenige vui-
ligheit onder gemengt zy; zy moet in fchoone,
drooge , gele, zuivere tranen van een’ Herken
reuk en bitteren fmaek verkozen worden ; men
gebruikt ze onder de t’zamengellelde middelen,
die men laet innemen.
De Galbanum in (lukken is alleen onzuiver ,
om dat men nalatig is geweeft ze te verzame-
len , eerdat ’er vuiligheden onder vermengt
zyn; men moet de zuiverde , en droogde verkie-
zen, en die geelachtig van kleur’, en Hinken-
de van reuk is, waer in hare wezentlyke kracht
bedaet tegen de ziektens der vrouwen ; men
gebruikt ze in plaeders en zalmen.
De eene en de andere Galbanum hebben veel
olie, en doordringend zuur vlugzout, weinige
waterdeelen en aerde in zich.
De Galbanum ingenomen verwekt de maend-
donden, is goed tegen de opdygingen, weder-
Haet ’t vergift, verdryft en verzacht de hardig-
heden van de baermoeder, en van de andere
ingewanden.
De Galbanum als een plaeder gebruikt is
goed om te verteren, te verzachten, te ontbin-
den, en tot ettermaking te brengen.
Galbanum , k'yxxZutvi, vel
G A L E G A.
Galega , Dod. Lob. Ger. ƒ. B. Raii Hifi.
Galega vulgaris , C. B. Park. Pit. Tournef.
Ruta capraria , Gef. Hor.
In’tNederduitfch Gcitenruit.
Is eene plant, die verfcheide gedreepte , le-
dige , takkige delen fchiet ter hoogte van drie
voeten; de bladers gelyken naer die der Wik-
ken, maer zy zyn langer, by paren aen eene
ribbe vad , die met een enkel blad eindigt ,
yder aen zyn uiterde als met eene kleene zach-
te doorne bezet, en van fmaek als moeskruiden;
de bloemen walfen als airen , en zyn als die
der peulvruchten , wit of bleekpaers van
kleur’;als de bloemen verwelkt zyn, komen ’er
dunne en ronde peulen te voorfchyn , die lang-
werpige zaden influiten ; de wortels zyn dun,
wit, verfpreidt ; deze plant wad op vochtige
en vette plaetfen, by de beken; zy heeft veel
wezentlyk zout en olie in zich.
Zy is zweetdryvende , wederdaet ’t vergift;
men gebruikt ze tegen de ped, vallende ziekte,
flangebeten , en tegeu de wormen.
GALEOPSIS.
Galeopfs , Jive Unica iners pre luteo. J. Bauhin.
Pit. Tournefort. Is eene plant , die verfchei-
de vierkante delen fchiet, dragende bladers,
welke die van de Malrove naerby komen ; de
bloem is bekswyze gemaekt, fchoou,geel ,met
fadraenachtige dippen en drepen geteekent ; als
zy verwelkt is, komen ’er vier langwerpige za-
den te voorfchyn, die in een huisje, dat de
bloem’ tot een’ kelk gedient heeft , bedoten
liggen ; dit huisje is gemaekt als een trechter,
die in vyf punten geklooft is ; door deze om-
dandigheitonderfcheid voornamentlyk de Heer
Tournefort de foorten van Galeopfis van die
der zwarte Malrove; deze plant groeit op de
oevers, by de waterbaden, op bergachtige,
lommerryke , en vochtige plaetfen ; zv heeft
veel olië en waterdeelen, en tamelyk zout in
zich.
Zy is goed om de buikloopen, en witte vloe-
den te doppen , de pislozing te verwekken ,
en tegen de miltziektens, in een afziedfel inge’-
nomen en aengelegt.
Galeopfis, a yxXr, , fel is , fat, want men geeft
voor, dat de bloem van deze plant’ naer ’t hoofd
van eene kat gelykt.
• galgulus.
Galfulus.
Gawula.
IBerus.
In ’t Franfch Loriot ,
In ’t Nederduitfch IVcduvoaet .
Is een kleene, bleeke , geelachtige vogel,
lang en fpits van bek, en van lyf omtrent zoo
grpot
G A.
2-99
G A.
groot als eenMeerle; men vind hem in de bos-
fchen , en by de beken.
Sommige oude Schryvers hebben aengctee-
kent, dat, zoo iemand de geelzucht heb-
bende dezen vogel derk aenziet , hy daer van
bevrydt word, en de vogel derft ; doch men
moet aen deze inbeelding’ geen geloof' geven.
Men heeft dezen vogel genaemt ltterus , dat
is te zeggen Geelzucht, wegens zyne kleur,
en voorgewende kracht.
G A L L A.
Galla , in ’tFranfch Galles of Noix de Galle , in
’tNederduitfch Galnoot , is een uitwas, dat op
een’ Levantfchen Eikeboom groeit; zyn oor-
fprong komt daer van daen, dat zekere bloede-
looze diertjes , de teêderlle takken van den
boom [lekende , daer een vocht doen uitko-
men, dat zich terllond- tot een’ dop of blaes
zet , die vervolgens vol en hard word , zoo
als wy die zien ; daer zyn verfcheide foorten
van Galnoten; zy verfchillen in grootte, ge-
daente, kleur’, en gladde of knobbelachtige
en ruwe oppervlakte ; zy zyn doorgaens rond
en groot, fommige als noten , andere als hazel-
noten , ongelyk of ftekelig , wit- groen-
of zwartachtig ; de bede komen van Alep en
Tripoli ; men moet ze wel gevoedt en zwaer
verkiezen , men gebruitkt ze om zwart te ver-
wen , en om inkt te maken.
Daer wallen ook Galnoten in Gaskonje en
in Provence; zy verfchillen van de Levantfche
hier in , dat zy geheel elfen , ligter en rood-
achtig zyn , en minder verw geven. DeZyver-
wers gebruiken ze om ruuvv zwart te ma-
ken.
De Galnoten worden ook in de Geneeskun-
de gebruikt; zy hebben veel olie, en wezent-
lyk of vlug zout in zich.
Zy zyn zeer t’zamentrekkende , en komen
onder verfcheide plaeders, zalven, infpuitin-
gen , en Hovingen, zy zyn koortsverdryven-
de ; (luiten de afgaende koortfen ; de gift is
eene halve drachma in poeder of in een bo-
lus of brok tegen den aenval ingenomen, of in
den tulfchentyd alle vier uren, men moet, eer
men ze begint te gebruiken , de algemeene
geneesmiddelen, als aderlatingen enbuikzuive-
ringen , in ’t werk hebben gedelt.
Vordérs belet deze koortsverdryvende hoe-
danigheit niet, dat de Galnoot hare gewoone
uitwerking altyd behoude , namentlyk den af-
gang derk te floppen, doch dat komt men
door aersfpuitingen te hulp ; de ontdekking
van dit koortsverdvy vend middel is meli ver-
fchuldigt aen den lieer Reneaume , van ’tKo-
ninklyk Genoorfchap der Wetenfchappen ,
en Regerend Doftor van de Faculteit der Ge-
neeskunde te Parys , die ze meedeelde in
eene redenvoeringe , welke hy in eene open-
bare vergaderinge van ’t zelve Genootfchap
deed op den 30 April 1710.
Galla, komt mogelyk van ’tFranfch woord
Galt, want dit uitwas komt voort als feburft,
die aen de takken van den .Eikeboom vall is.
G A L L I N A.
Gallina, in ’tFranfch Poule of Geline , in ’tNe-
derduitfch Hen, Hoen, is ’twyfje van den Haen,
of een tamme vogel, die by yder een bekent,
is ; daer zyn ’er verfcheide foorten , die we-
gens hare grootte, fchoonheit van veéren , en
kleur verfchillen ; zy voeden zich met granen ,
wormen , broodkruimen , op ’t land eten ze
kleene flangen , adders , en andere bloedeloo-
ze dieren , die ze vinden ; bitter Amandel-
brood of geflooten bittere Amandelen is
voor haer een vergift, als zy 'ervan eten; zy
hebben alle veel vlug zout en olie' in zich.
Der zelver vleefch of nat is goed voor de
borll , vocdzaem, verkwikkende , en verder-
kende.
De Kuifhen word in ’tLatyn Gallina GtillerU
tAgenaemc, en ’t jonge Hoen of Kieken Galli-
nula.
De Hen levendig geopent en warm op
’t hoofd gelegt , is goed om de zweetgaten te
openen, voor de razende koorts’, ylhoofdigheic,
of krankheit der herfenen , kwaedaertige
koortfen, beroerte en daepziekte.
Het binnende vlies van eene Hoendermneg’
gedroogt , en tot poeder gemaekt , word ge-
bruikt om de maeg te verderken , de vertering
te bevorderen , de braking en buikloopen te
doen ophouden , en de pislozing te verwek-
ken; de gift is van eene halve fcrupel tot eene
drachma.
Het Hoendervet vermurwt de hardigheden ;
’t verzacht en ontbind.
Het Hoenderei is van groot gebruik in de
Geneeskunde, zoo wel als onder de voedfels; de
Eijerfchael is openende en goed voor den deen,
in poeder ingenomen; de gift is eene halve
drachma.
Het dunne vlies , dat ’t Ei onder de fchael be-
dekt, is ook pisdryvende ; men gebruikt ’t uit-
wendig tegen de afgaende koortfen; men om-
wind ’er ’t einde van de pink mede in ’t begin
van den aenval , alwacr liet in de hitte der
koorts’ eene groote pyn veroorzaekt; want
de vezels zich vernaeuwende of inkrimpende ,
op de zelve wyze als in een’ handfehoen , die
Pp z dicht
G A.
joo G A.
dicht by ’tvuur is , drukken en nypen ze de
pink met eene geweldige kracht; waerfchyn-
lyk is deze groote pyn de oorzaek , dat de ge-
nezing van de koorts’ gefchied, zoo ’tzomtyds
al gebeurt, want eene groote jaging in de pols,
en eene buitengewone gifling daer uit moetende
volgen, zoo kan ’t gebeuren, dat de verflop-
pingen of andere oorzaken van de ziekte losra-
ken , en verdwynen ; maer ’t middel is altyd
niet zeker, want dikwils verwekt ’talleen de
pyn, en ’t beneemt de koorts niet.
DeHanetred in een Ei is zweetdryvende, als
hy, ingenomen word.
Het wit van ’tEi, in ’tLatyn Allumcn evi, in
’tFranfch Blanc d’auf genaemt , is aeneenly-
mende, verkoelende, en verdikkende of flrem-
mende; men gebruikt het in de oogontflekin-
gen , en om ’t bloed te fluiten.
Het Eiwit op eene verfchgemaekte wond ge-
j^egt belet ’t inkomen van de lucht , en by gevolg
de zwelling van de wonde; deze foort vanleem
helpt de heeling van de wonde; indien men
uit nieuwsgierigheit ’t Eiwit in de lucht laet
droogen , zal ’t hard worden , en als in blin-
kende fchilfers veranderen.
Als men een Ei laet hard worden met ’t in
’t water te laten koken, de fchael ’er van af-
ueemt , en ’t in een dun en fyn doekje
doet, daer een pop van maekt om ’t in eene
luchtige plaets’ anderhalve maend op te han-
gen, zal ’tvvit van ’tEi tot glas, en zoo hard,
doorfchynend en breekbaer als glas worden;
doch indien dit Ei maer eene maend in die
plaets’ is geweeft , zal ’t glas wat min door-
i'chynende , en alleen als horen zyn ; ik
heb ’t een en ’t ander hardgeworden Eiwit
in warm water laten wecken , doch ze heb-
ben hare hardigheit en doorfchynendheit
verloren, en hare. dikte, kleur, en ondoorfchy-
nendheit wederom aengenomen, zoo als zy die
bezaten , voor dat zy aen de lucht waren
bloot gelegt; deze glas- of horenwording was
derhalven niet dan eene verandering van ’twit
van ’tEi tot eene foort van goinme.
De melk, die men in ’t openen van verfche
eijeren , die half gaer zyn , vind, is goed voor
de borlt , bevochtigende, pynflillende , ver-
koelende, verkwikkende.
Het geel van ’tEi, in ’t Latyn Vitellum evi ,
in ’tNederduitfch Dcoyer van 't Ei genaemt, word
irf- en uitwendig gebruikt; het is t’zamentrek-
kende; men mengt ’er onder aersfpuitingen te-
gen den roodeloop en andere buikloopen ; men
gebruikt ’took onder ettermakende middelen,
en pappen.
liet is aenmerkelyk, dat ’tEi de geheele hol-
ligheit van den dop niet vervult; want by
aldien men uit liefhebberye een kie.ce , lac , tnel^ , men hoeft deze
plant’ dezen naem gegeven, om dat ze de melk
doet dremmen.
Mollugo , n mollïtie, wegens de zachtheit van
hare bladeren , in vergelyking’ van die van
’t Kleefkruid.
GALLUS.
Gallus Gallinaceus , in ’tFranfch C oj , in ’tNe-
derduitfeh Haen , is een trots, moedig, en ho-
vaerdigdier, by yder een genoeg bekenc; daer
zyn verfcheide foorten van; men maekt hem
gemaklyk tam , en voornamentlyk als men ’er
Hennen byzet; een goede Haen is genoegzaem
voor tien of twaelf Hennen; hy leeft van gra-
nen , brood , wormen , flangen , en ande-
re bloedelooze dieren , als hy ze in ’t veld
krygen kan ; indien hy bitter amandelbrood
eet, is ’tvoor hem een vergift, zoo wel als
voor de Henne; hy heeft veel olie en vlug zout
in zich ; het nat van een’ Haen is verderkende
en voedzaem.
De teeldeelen van den Haen verwekken
’tzaed; men droogc ze, maekt ze tot poeder,
en laet ze innemen; de gift is eene drachma.
Het vet van den Haen is verzachtende ,
pyndillende, goed voor de zenuwen en ont-
bindende.
De herfenen van den Haen acht men gb'ed
te zyn om de buikloopen te duiten.
De gal van den Haen is goed 0111 de vlek-
ken van de huid weg te nemen , en voor. de
oogziektens.
Men vind fomtyds in ’t ned van de Henne
een kleen Ei, van grootte als een Duivenei,
dat men Hanenei noemt , om dat men gemeen-
lyk meent, dat de Haen het gelegc heeft, en
Pp 3 ky
GA. GE.
)
{01
G E.
by deze gedachte voegt men , dat uit dit Ei lang
bevvaert zynde een Krokokil voortkomt, daerom
dragen de boeren groote zorg, als zy ’er vin-
den, die te verpletteren met de voeten; deze
dwaling, die geenen grond heeft , is zedert
langen tyd van vele menfchen . fiaende ge-
houden, en hoewel men nooit eenig dier uit
dit kleen Ei heeft zien voortkomen, nochtans
is men diesaengaende nog niet t’eenemael on-
derrecht : vele vreezen altyd den Krokodil; ik
zoude eepige van deze kleene Eijeren konnen
toonen , die ik zedert meer dan dertig jareu in
myn kabinet bewaer , zonder dat ik ’er ooit
iets heb uit zien komen, of zelfs eenige ope-
ning gemerkt heb; dit kleene Ei iszekerlyk van
geen’ Haen gelegt, ’tis waerl'chynlylt , dat het
’twerk van een Hennetje is, maer ’tis in geen’
ffaet om uitgebroeit te worden , ’t heeft geen’
dooijer, maer alleenlyk ’t wit of flymachrige
gedeelte , vvaer in men als een’ kleenen Hane-
tred duifierlyk gewaer word.
GARAGAY.
Garagtty , is een Amerikaenfche roofvogel ,
van grootte als eene Wouw of Kiekendief ;
hy zoekt aen de kanten der rivieren de
eijers der Krokodillen en Schildpadden, die
hy wegneemt om ze te eten; hy gaet altyd al-
leen, hy word in de Geneeskunde niet gebruikt.
G A R U M.
men trekt ’er eene olie uit, die van een groot
gebruik is.
Zy verflaet den dorft, en geneed: de lever-
en miltziektens ; men neemt ’er -van in , en
wryft ’er de lydende deelen mede.
Dees boom geeft nog eene Gom, die men
met de olie uitwendig in de zelve ziektens
gebruikt.
G E N E T T A.
Gcnetfa.
Genetbocatus.
Pantbera minor.
Catus Hijpanue.
Is een viervoetig dier, kleener dan een Vos;
zyne geheele huid is met een zacht en wol-
lig hair bedekt , met zwarte of bruine plek-
ken geteekem , en is niet onaengenaem van
reuk; het onthoud zich op waterachtige plaet-
fen in Spanje; zyn vel is zeer fchoon, en by
de Bontwerkers zeer geacht.
Zyn vet is ontbindende, en goed voor de
zenuwen.
G E N I P A.
Gcnipa fruftu ovato, Plumerii, Pit. Tour-
nefort.
Porno fimilis Braftliana , C. B.
An Genipat Theveto , Lugd. Lerio.
Garum , feu Mrtria , in ’tFranfch Saumure , in
’t Nedcrduitfch Pekel , is een zout vocht ,
waer in men vleefch of vifch bewaert heeft.
Het is goed om de oude zweren te waffchen ,
voor den doljenhondsbeet, om ’theet vuur te
wederflaen , om te ontbinden, en op te droo-
gen; men Hooft ’er de lydende deelen mede;
men mengt ’took onder de aersfpuitingen in de
waterzucht en heupjigt.
G E H U P H.
Gebupb arbor , five Cob'oan , Thevet. Lugd.
I- B-
Perficrc ajfinis in Taprobana , C. B.
Is een boom, die in Indië op ’t Eiland van
Sutnatra vvaft; de balt is geel , en faflfraenvervvig;
de‘ takken zyn kort, de bladers kleen , de
vrucht rond en zoo groot als een kaetsbal ;
zy heeft eene noot in zich, wier binnenltc
zeer bitter is , en van fmaek als de wortel
van Angelika ; deze vrucht is zeer geacht;
Junipa, funipapa, is een boom, die gemeen-
lyk in alle Eilanden van Amerika groeit;
hy is zoo hoog als een Eikeboom , zeer dik,
regt, met eene gerimpelde afchverwige 1'chors’
bedekt ; zyn hout is hard , valt , de takken
fpreiden zich uit by tuffehenruimtens bynaer
als die van den Denneboom; de bladers zyn
by gevlamde boffen gefchikt , omtrent een
voet lang, vier duimen breed, verminderen-
de tot aen hun uiteinde, dat fpits is; hun
t’zamenltcl is vliezig, hunne kleur is van bo-
ven donkergroen, en van onderen ligter, alwaer
zy vol aderen zyn; uit ’t midden van al deze
bladeren fchieten ’er groote bosjes bloemen
van een enkel Huk, yder als een klokje ge-
fchikt, dat breed, in vyf punten diep ingefne-
den , in ’t begin wit , met de gedaente van
eene Harre , en in den grond geel is , doch nader-
hand bleek, en eindelyk donkerros van kleur’
word; uit ’t midden van deze bloem’ komen vyf
helmhyltjes, waer van yder op elk uitfnydfel
zich neêrlegt , en een Hampertje , dat zynen oor-
fprong heeft in den bodem van den kelk, en
da er
G E.
G E.
3°3
daer op de wyze van een’ fleutel vaft gehecht,
is; dees kelk is omtrent vyi' lynen lang, en
drie breed, groen van kleur’, hy word, als zy-
ne bloem is afgevallen, eene vrueht zoo groot
als een vuift, eirond van gedaente, aen beide
eindens even fpits toeloopende, en eindigende
rnet een’ navel, die als eene kleene pyp ge-
maekt en zoo breed als eene linfe is. Deze
vrucht is vleezig, en bedekt met een’ dikken
bad’, die graeuw, groenachtig van kleur’ , en
als met dof befprenkelt is ; haer vleefch is
inalfch, withals in twee huisjes verdeelt, die
met bynaer platte halfronde zaden vervult zyn;
deze vrucht is niet zeer aengenaem van fmaek,
nochtans eten ’er de Negers van ; haer fap, hoe-
wel ’t witachtig is, rnaekt alles dat ’t aehraekt
zwart, en ’tis ommogelyk, wat men ’er toe
doet, de vlek weg te nemen, tot dat ’er agt
of negen dagen verloopen zyn, wanneer ze van
zelfs verdwynt; dit fap verwt ’t water zwart , en
men maekt ’er een’ inkt van , welken men zoude
konnen gebruiken om te lchryven , maer
’t fchrift zoude wel haeft van ’t papier ver-
dwynen.
DeZe vrucht is t’zamentrekkende , en word
goed geacht voorde zode in de ïuaeg’ , en
de buikloopen.
Daer zyn verfcheide foorten van Genipa-, G.
Markgraef en G. Pifon hebben eene ande-
re befchreven onder den naem van Janipaba ;
daer van zal op hare plaets gefproken worden.
G E N I S T A.
Genijl a juncea, J. B. Pit. Tournefbrt,
Gemjla Hijpanica , Ger.
Spartium arborefcens fsminibus lenti funili-
bus , C. B.
Spartium non fpinofitm , Raii Hifi.
Spartium Hijpanicum frutex vulgare , Park.
In ’t Franfch Genét d’Efpagne.
In ’tNederduitfchörew, Ginjl.
* Is een heeder , die zes of zeven voeten
hoog groeit, fchietende ronde , groene takken
naer Biezen gelykende; de bladers zyn lang-
werpig, fpits, wadende enkel en over en we-
der langs de takken; de toppen zyn beladen
met bloemen als die der peulvruchten, geel,
aengenaem voor ’t gezicht , zoet van fmaek;
in hare plaets komen zeer platte bynaer
kaftanjcbruine peulen , welke roodachtige ,
* Zie PI. X. Fig. 8..
blinkende zaden ïnfluiten , die de gedaente
van eene kleene nier hebben, enklecner dan
linfen , en van fmaek als erweten zyn; dees
heeder wad in de velden op bergachtige plaet-
fen, in de tuinen, in Spanje, Languedok ,
Provence; zyne vrucht en zaed worden in de
Geneeskunde gebruikt; zy hebben veel. olie,
en wezentlyk zout in zich.
Zy zyn openende , goed voor den deen ,
’t graveel, de verpoppingen van de milt, krop-
zweren , en om de pis te verwekken.
Men legt de bloemen van Brem , als zy nog
knoppen zyn, in azyn en zout, of in brandewyn;
zy zyn goed als men ze eet om de braking te
fluiten.
Daer is eeue andere foort van Brem genaemt
Genifta (partium , die van de voorgaende hier in
verfchilt , dat ze zeer flekelig is , en korter
peulen draegt.
Genifta, a genu , kjue> om dat de Brem buig-
zaem als de knie is.
Spartium , Gr ace, ? a o-irei p&< , quia fponti
fminatur.
GENISTELLA.
Gcnific/Ia herbacea , fvve Chamrsf partium ,
J. B. Pit. Tournef. Raii Hifi
Genijl ella lagopoides , Ger.
Genijl e lla montana Germanica , Park.
Chamagenifla fagittalis , C. B.
In ’t Franfch Spargelle.
In ’tNederduitfch Kleene Brem.
Is eene houtachtige plant, die omtrent an-
derhalf voet hoog groeit, fchietende kleene ,
zachte , ruige takken , die als met franjes be-
zet zyn ; de bladers zyn langwerpig , ruig ,
’t een uit ’t ander voortkomende, en als in mal-
kander geledet; de bloemen komen op hunne
toppen, en zyn kleen , geel, en als die der
peulvruchten; in hare plaets komen platte peu-
len als die van de Brem, die zeer ruig zyn;
de wortel is houtachtig, lang, in verfcheide
takken verdeelt; deze plant groeit in de bos*
fchen , en op bergachtige plaetfen ; zy heeft
veel olie, en middelmatiglyk zout in zich.
Zy is goed om aftevegen, te verzachten , te
ontbinden , als ze in Hovingen gebruikt werd.
De bloemen en zaden zyn afvegende, en ope-
nende.
Geniftdla , om dat deze plant ecu kleene Brem'
is.
G E.
G E.
304
Cbamxfpartium , dat is te zeggen, I(leent Spar-
tinm , of Lage Spartium.
GENTIAKA,
Gentiana , Brunf. Matth-
Gentiana major , Ger.
Gentiana major lutea , C. B. Park.
Gentiana vit/garis major , Ellebori albi folio.
J. B. Raii Hift.
In ’tFranfch Gentiane.
In ’t Nederduitfch Gent iaën.
* Is eene plant , die verfcheide regte , vatte
ftelen fchiet , twee of drie voeten hoog ; de
bladers gelyken naer die van witten Nieswortel,
of naer die van Weegbree , zynde rib- of ze-
nuwachtig, glad, bleekgroen van kleur’ , ko-
mende zommige onmiddelyk uit den wortel’,
en andere twee aen twee tegen over mal-
kander uit yder knoop of lid der delen; de bloe-
men zyn wervels- of ringswyze en by verdiepin-
gen om de ftelen gefchikt in den fchoot der
bladeren, en hebben eene geele kleur; yder
dezer bloemen is een zeer wyd uitgebreid klok-
je, in vyf of zes deelen ingefneden ; in hare
plaets komt eene langwerpige vliezige vrucht,
die zich in twee opent, en platachtige en als
gebladerde zaden van eene roodachtige kleur’
in zich heeft; de wortel is zoo dik als de voor-
hand , lang , in verfcheide takken verdeelt ,
geelachtig van kleur’ , zeer bitter van fmaek,
rimpelt ouder ’tdroogen, en vermindert in zy-
ne dikte.
Deze plant groeit overal , maer voornament-
lyk op de bergen ; de wortel word ons van
’tAlpifch-en Pyreneefch gebergte , en uit Bour-
gogne droog gebragt.
Hy moet van eene matige dikte , verfch ,
zuiver, van binnen geel , en zeer bitter ge-
kozen worden ; hy heeft veel olie en wezent-
lyk zout in zich.
De Gentiaenwortel is verdunnende , ope-
nende , en een tegengift ; hy is een goed
middel tegen de beten der dolle honden, en
andere vergiftige dieren , om ’t zweet te
verwekken, ’tvergift tegen te flaen , de wor-
men te dooden , de pislozing en de maend-
ftonden te bevorderen, de afgaende koortfen
te verdryven , de wonden te zuiveren , en
* Zie PI. X. Fig. 9,
• ’t koutvimr tegen te ftaen; men gebruikt hem
uit- en inwendig.
Gentiana , a Gcntio . Rtgt; deze plant heeft ha-
ren naetn van Gentius Koning van Illyrië ge-
kregen, welke, zoo men meent, de eerfte is,
die hare krachten ontdekt heeft.
GERANIUM.
Geranium R.obertianum , C. B. Ger. Raii
Hift.
Geranium Robertianum vulgare , Park.
Gratia Dei, vel Geranium quibuftlam ,
Trag.
Geranium kobertianum murale , J. B.
Rupertiana vulgo , Cxf.
Herba Ruperti , ff Geranium feeundum
Diofcoridis, Lugd.
Geranium gr uinale^ Dod. Gal.
In ’tFranfch Bec de Grue. Bek de Cicozne.
Herbe Robert.
In ’t Nederduitfch Kranenbek , Ojevaersbek,
Robbreebtskruid.
* Is eene plant, die verfcheide geknoopte ,
ruige, roodachtige, getakte ftelen fchiet tot
de hoogte van anderhalven voet; zommige bla-
ders komen uit haren wortel’, andere uit
de knoopen van bare takken en ftelen , en zyn
’er aen vaft door lange , roodacluige , ruige
deeltjes, en verdeelt of 'ingefneden bynaer al*
die van ’t Moederkruid , van reuk als de Paftina-
ken als men ze in ftukken wryft ,t’zamentrekken-
de van fmaek; yder van de bloemen is tVamen-
geftelt uit vyf purperachtige bladeren, roos-
wyzein een’ ruigen kelk’ gefchikt, donkerrood
van kleur’; zy worden gevolgt van vruchten,
die naeldswyze of als een Kranenbek gemaekt
zyn en zaden in zich hebben ; de wor-
tel is dun, en van kleur’ als Palmhout; deze
plant groeit op fchaduw-en fteenachrige, woe-
de plaetfen, tegen de muren; zy heeft veel we-
zentiyk zout en olie in zich.
Zy is afvegende, t’zamentrekkende , wond-
heelende; zy verdunt en ontbind ’t geronnen
bloed , in eene papp’ of doving’ daer op ge-
legt, en inwendig in een afziedfel gegeven.0
Geranium , a yipetiof , Grut , om dat de vrucht
van dit kruid als een Kranenbek gemaekt is.
Deze
Zie PI. X. Fig. iou
G L
GE. G I. '
Deze plant is in ’t geheel genomen roofach-
tig van kleur’, waerom zy door de Ouden Rubtr~
ta of Rubertiana is genaemt; doch nadeihand
heeft men ze by misbruik Rupertiana en Robenia-
zia geheten ; waer van daen de Iranlche uaeni
Herbe Robert gekomen is.
. Daer zyn vele andere foorten van Geranium ,
maer devvyl ze in de Geneeskunde in geen ge-
bruik zyn, zafik ze niet befchryven.
G E U M.
Geum rotundifolium majus , Pit. Tournefort.
Garyophyllata , Jive Gnim Alpinum recent 10-
rum , folio bederacto , Ad. Lob. Icon. Lugd.
Sanicula montana rotundifolia major , C. B.
Samcula Alpina guttata , J. B. Kaïi Hilt.
Sanicula guttata , Ger. Park.
Is eene plant, die ronde, een weinig krom-
me , groene, ruige delen fchiet, ter hoogte
van een’ voet , die zich by hunne toppen in
verfcheide kjeene takken verdoelen; debladers
zyn breed, rond, dik, zeer ruig, rondom ge-
tandt of ingefneden , t’zamemrckkende en wat
fcherp van fmaek, zynde eenige aen den wor-
tel’door lange , ruige, roodachtige deeltjes,
en andere aen de delen zonder deeltje of met
een kort deeltje vad; hare bloemen waden
drie of vier op yder der kleene takken , be-
ftaende uit vyf langwerpige , rooswyze ge-
fchikte, witte bladeren, welke met vele roode
flippen, die als druppeltjes bloed fchynen, ge-
teekent zyn.
Als deze bloemen zyn afgevallen, komen ’er
vliesachtige huisjes in hare pinets, die van bin-
nen in twee verdeelt , en met dunne zaden ver-
vult zyn; de wortel is vry dik, als fchilfer-
achtig van boven, met witachtige vezelen
voorzien; deze plant groei: op bergachtige en
lommerryke plaetfen, op ’tAlpifch gebergte ,
in de boflehen ; zy heeft veel olie en wezent-
lyk zout in zich.
Zy is afvegende , woudheelende , gene*
zende.
G I R A S O L.
Girafol.
Girafole.
Solis gemma,
Sc ambt a.
Ajteria.
Is ecnkodelyke deenvan den aert derOpael-
fteenen, maer doorgaens harder , wit, door-
fchynende , glinderende , ’t licht der zonne
$°F
ontfangende, en hoe men hem draeit ’t zelve
bewarende, zoo dat de zon met hem fchynt re
draeijen; men vind hem met de Opaeldeenen
in een’ zachten deen , die van kleur’ als de
Benzoin, en met zwarte, gele of rode aderen
doorlopen is; die uit Indien komt, is boven de
andere te achten ; doch men vind ’er in Egipten,
Arabië, Cypre, Galatië-, en zelfs in Ilonga-
rye.
Men fchryft hem de kracht toe van den daep
te verwekken, als men hem op eenige plaets
van ’tlichaem draegt, doch men moet op dit
voorgewend middel geenen daet maken.
Girafol of Girafole, is een Italiaenfche naem ,
die van ’t Latyn gero , draeg , en fol , z.on ,
komt, als of men zeide flem die de z.cn dratgt.
GLADIOLUS.
Gladiolus , in ‘t Franfch Giayeul of Glais , iti
’t Nedcrduitfch Zwaerdkjuid , is eene plant ,
waer van twee foorten zyn.
De eerde foort word genaemt
Gladiolus , Dod.
Gladiolus floribiis utto , petto, om dat men ’tfeheer-
wol of kattoen kaerd.
GOBIUS.
Gohius, in ’t Franfch Goujon, in ’tNcdcrduitfch
Q q 3 Gres-
* Zie PI. X. Fig. ii..
310
G O. G R
Grondel, Grondding, is een riviervifchje , zoo
lang en dik als een duim , wit , blinkende ;
zeer gemeen en van een' geringen prys op
de vifchmarkten ; hy heeft vlug zout en olie
in zich; daer is ook een Grondeling, dien
men aen den zeekant vind , en in ’t Franfch
Bouillerot noemt ; beide zyn ze goed om te eten
en openende.
Golius , d xaSiof, Grondeling.
GOSSAMPINUS.
Goffampinus , Plinii, sirbor lanigera , G.Pifon.
Is een Indiaenfche boom, die dikwils ter hoog-
te van den Denneboom groeit ; zyn dam is
groen , de takken wyd uitgebreidt , regt, in
orde gefchikt , en tegen over malkander ge-
plaetd ; de bladers zyn diep ingefneden , en heb-
ben eenefchoone, levendige , groene kleur; de
bloemen zyn rood , en worden gevolgt van
kleene vruchten, die als langwerpige pypen
gemaekt zyn , welke ryp zynde eene foort
van wolle, en een zwart zaed naer peper ge-
lykende voortbrengen ; deze wol kan noch
gekaerdt, noch geiponnen worden, om dat
hare draden te kort zyn ; maer men gebruikt
ze in Indië om ’er de beddens mede te vul-
len , gelyk wy ’t dons gebruiken ; zy is ’er
zeer bekwaem toe, dewyl zy zeer fyn , heel
zacht en zeer ligt is , doch men moet wel
zorg dragen , dat ’er geen vonk vuurs in ko-
me , want zy raekt zeer ligt aen ’t branden ,
en zy zoude verteert zyn , eer men in ftaet
ware ’tvuur te bluflchen.
Deze wol verwekt de beweging der geeften,
en de warmte in de deelen, zy is goed voor
de lammigheit, en om de rnaeg te verwarmen,
als zy daer op gelegt word.
Gojfampinus , d yertriiriov , k&ttoen , er pinus ,
pynboom, als of men zeide kattoendragende Pyn-
boom ; want dees boom gelykt eenigzins naer
den Pynboom, en draegt kattoen.
GRACULUS.
Graculus , ftve Gracus , Jonft. in ’t Franfch
Geay of Gay , in *c Nederduitfch Meerkol of
Meerkolf, /(>« of Kauw , is een vogel, die naer
eene Kraei gelykt. maer doorgaens kleeneris;
hy leeft van koren , eikelen , vleefch ; men
leert hem fpreken; daer zyn drie foorten; de
eerftc word genaemt Coracia; dees is een vo-
gel zoo groot als eene Kraei, zwart van kleur’,
zyn bek is bynaer vier vingers lang, en wat
krom ; hy onthoud zich op hooge bergen.
Men noemt hem Coracia , mgrum, om
dat hy zwart is.
G R.
De tweede foort word genaemt Tyrhocorax ;
dees is een vogel kleener dan eene Kraei, zeer
zwart van kleur’ over ’tlyf; zyn bek is kleen*
aen ’t einde wat krom , geel van kleur’ ; hy
onthoud zich op ’t Alpifch gebergte , alwaer hy •
zeer gemeen is ; men vind ’er ook in Kandië,
en in F.ngeland; hy kraeit hard met eene door-
dringende ftemme.
Men noemt hem Pyrbocorax , d irug , ignis, ©*■
*#{*§, corvus, als of men zeide Vogel van vuur of
van warmte, vermits men meent, dat, wanneer
hy laeg vliegt, het een voorteelten van warm-
te in de lucht is.
De derde foort word genaemt Menedulag dees
is de gemeende Kauw ; hy is zoo groot
niet als eene Kraei, zwartachtig van kleur’;
hy bewoont de vlaktens ; doch maekt door-
gacns zyn neft op de torens.
Men noemt hem Monedula , d moneta , geld
munt, om dat hy de (lukken gouds en zilvers
zeer bemint.
Men eet de Kauwen in verfcheide landen;
zy hebben veel vlug zout en olie in zich.
Zy zyn goed, in vleefchnat gebruikt , om te
verüerken of de vervallene krachten te herftel-
len; hare jongen worden gebruikt in ’t maken
van eenige wateren, die dienllig zyn om dehuid
te reinigen en fchoon te maken.
Graculus , vel quotl gregatim volent , vel d garruli -
tate , om dat de Kauwen by troppen vlie-
gen , of wegens hun geklap.
G R A M E N. *
Gr amen, Ruel. Dod.
Gramen utitgare , Lugd.
Gr amen caninum , Ger. Raii Hift.
Gr amen caninum arvenfe , feve Gramen ,
Diofc. C. B’ Pit. Tournef.
Gramen repen s , qfficinarum forto, /pica tri -
tic* f alujuatenus fvnile , J. 13.
Gramen caninum vulgat ius , Parlc.
In ’t Franfch Dent de cbien.
In ’t Nederduitfch Leed - of Lidgras , Honds-
gras, Ktveek.
* Is eene plant, die twee of drie voeten
hoog groeit; de bladers zyn lang, fmal, fpits,
teêr , groen ; tufichen dezelve fchieten hol-
le of ronde (telen op , die met eenige bla-
deren bekleedt zyn, en op hunne toppen rood-
achtige
* Zie PI. X. Fig. 12.
G R.
G R.
achtige airen dragen, waer aen bloemen, met
helmftvltjes voorzien, vaft zyn , wier kelk fchil-
ferachtig is; als deze bloemen verwelkt zyn,
komen ’er langwerpige , roodachtige, en wat
mee'achtige zaden te voorfchyn ; de wortels
zyn lang, dun, hard , kruipende, en wit; zy
▼erdeelen zich in verfcheide takken , die in
€n boven de aerde wyd voortloopen, zich in
malkanderen vlechten , en van wydte tot wydt e
■verdeeltwordén door leedjes, waer aen draedjes
valt zyn,enhebben een’ zoetachtigen fmaek; deze
plant groeit op de akkers, in houwbare en be-
bouwde landen , den akkerlieden zeer hinderen-
de wegens de ineen vlechting hunner wortelen,
die de ploegen tegenhouden; de wortels van
’t Hondsgras zyn in de Geneeskunde zeer in
gebruik; men moet de dikfte, beft gevoede,
verfche , witte , en van hunne draedjes gezui-
verde verkiezen ; zy hebben veel wezentlyk
zout , en middelmatiglyk olie in zich,
Zy zyn zeer openende door de piswegen , en
den 'afgang wat (toppende; in een afziedfel in-
genomen woorden zy gebruikt om de verftoppin-
gen wreg te nemen , de pis te verwekken , en
tegen den (teen en ’t graveel.
Gramen , d gradt, gaen , om dat de wortels van
deze plant’ al kruipende over den grond fterk
voortloopen.
Hondsgras , om dat de honden zich kwalyk be-
vindende de bladers van dit gras eten, dat hen
G R A N A L.
Granal Hollandorum , int er Aizoa repouen-
da , J. Bauh.
Is eene Amerikaenfche plant , die tot haren
wasdom noch water, noch aerde, noch veel
lucht noodig heeft ; want zy waft hangende of
vaft zynde aen den zolder in huis , fchoon
ze verre van ’t vuur af is ; zy blyft altyd
groen , fchietende takken , die breed en een
vinger dik zyn; zy draegt geene bloem, noch
vrucht, noch zaed ; men acht , dat haer fap
vergiftig is; zy word in de Geneeskunde niet
gebruikt.
Granal, is een Hollandfche naem , die altyd
groen beteekent.
GRANATUS.
Granatus , in ’tFranfch Grenat , in ’t Neder-
dvitfch
G R.
G R.
v
duitfch Granaetjleen , is een koftelyke roode,
en als vuur glinderende fteen , naer den ro-
byndeen gelykende, maer donkerer van kleur’;
daer zyn verfcheide foorten, die door hunne
fchoonheit en glans verfchillen ; de meed
geachte en de duurde zyn de Ooderfche, die
de juweliers flypen om ze in te zetten; de
Wederfche worden in de Geneeskunde ge-
bruikt, want zy zyn ’er zoo goed toe als de
andere, en koden zoo veel niet; men krygt ze
uit Spanje, Bohemen, en Silefiè'.
Men fchryft den Granaetdeenen de vermo-
gens toe van ’thart te verderken , de hartklop-
ping te genezen , de droefgeedigheit te verdry-
ven , het vergift te wederdaen; maer al hunne
kracht bedaet in ’t zuur en de al te fcherpe zou-
ten te matigen en te verzachten , gelyk de andere
Alkalifche doffen doen, \vaer door ze in daet
zyn de bloedingen en buikloopen te duiten ;
men wryft ze zeer fyn op een’ marmerdeen ,
en laet ’tpoeder innemen; de gift is van tien
greinen tot twee fcrupels.
Granatus , om dat de Granaetdeen naer ’tzaed
van een’ Granaetappel gelykt , of om dat hy
geraeenlyk kleen, en als korrels gemaekt is.
GRATIOLA.
Gratiola , Dod. J. B. Raii Hifi.
Gratiola centauroid.es , C. B.
Digitalis minima Gratiola di8a , Mor. Hifï.
Pit. Tou’rnef.
Gratiola vulgat is , Park.
Gratia De/, Gertnanis.
Limnefium , feu Centauroides , Cord. Hift.
In ’t Franfch Herbe d pactvre homtne .
Jn ’tNederduitfch Gods genade.
* Is eene foort van Vingerhoedskruid', of
eene plant , die verfcheide delen fchiet om-
trent een voethoog; de binders zyn langwer-
pig, fmal, bynaer als die van dellyfop, aen de
kanten gefchaert , tegen over malkanderen
langs de delen geplaetd; de bloemen komen
uit den fchoot der bladeren, vad aen dunne
deeltjes , hebbende , volgens den Heer Tour-
nefort , door hare gedaeme eenige overeen-
kornd met een’ vingerhoed, doorgaens purper-
achtig, fomtyds wit, zelden geel van kleur’.
Als deze bloem verwelkt is , komt ’er een
kleene eironde dop in hare plaets , in twee
huisjes verdeelt, die met kleene zaden vervult
zyn; de wortels zyn zoo dik als Ganzefchach-
* Zie Pi. X. Fig. 13.
ten , lang , kruipende , wit, geknoopt, en met
vezelen omringt ; de geheele plant is zeer
bitter; zy groeit in de weiden, en moeraden,
en heeft veel wezentlyk zout en olie in zich.
Zy is infnydende, verdunnende, openende,
afvegende ; zy ontlad derk van onderen en
van boven de flymachtige en galachtige voch-
ten; men gebruikt ze in de waterzucht; men
laet ze in poeder innemen ; de gift is van
eene fcrupel tot eene drachma; zy is goed
voor de wormen; ’tis aenmerkelyk dat ’taf-
weekfel of afziedfel van de plant’ den buik der-
ker zuivert , dan ’t fap, ’t welk men ’erzoude uit-
geperd hebben; ’tis naer allen i'chyn, om dat
’t water eene grooter meenigte van' wezently-
ke deelen ontdoet en uittrekt, doch ’tfap dryft
de pis beter af ; zommigen meenen dat haer
wortel tot poeder gemaekt en tot eene halve
drachma ingenomen in den roodeioop bynaer
werkt als de Ipecacuanha ; de geheele plant
is wondheelende , als men ze vitwendig ge-
bruikt.
Deze plant was by de Ouden onder de na-
men \zn Gratiola, of Gratia Dei niet bekent; ’tis
waerfchynlyk , dat ze is de Papaver fpumeumDio-
fcoridts , of de Rupatonum van Mefue.
Gratiola , vel Gratia Dei , wegens de groote
krachten , die deze plant bezit.
Herbe a pauvre hornme , Armenmans kjuid , om
dat deze plant, vry gemeen zynde , en niet
veel kodende, van de arme lieden dikwiis ge-
bruikt word , om ’er hunne buikzuiverende
middelen , en aersfpuitingeu van te maken,
GRIGALLUS.
G rigalltts, Aldrovandi, Tetrax , Jond. Is een
vogel, waer van twee foorten zyn , een groote,
en een kleene.
De groote word Grigallus major genaemt. Ily
is van grootte als eene Gans , zyn hoofd is
plat, zyn bek omgekromt, ongelyk, en zwart.
De kleene word Gripallus minor genaemt ,
dees is gelyk een Patrys , maer grooter.
De een en de ander leven van granen en
vruchten; zy zyn zeer goed om te eten ; hun
vleefch is wit, malfch, en wel te verteren;
zv komen voort in warme landen, en begeven
zich naer fchaduwacluige plaetfen ; zy zyn zeer
domme vogels, zoo als de Dichter Nemefianus
zegt.
Et tetracem R otni , quttn nune vccitare taracem
Caeperunt , avutm efl muit o fiulujfma,
Zy hebben veel vlug zout en olie in zich.
Zy
g r:
G R.
Zy zyn openende , goed voor ’tnie kolyk.
Hunne herfencn zyn goed om ’tzaed te ver
wekken.
GROSSULARIA,
GroJJularia; in ’tFranfch G rofelicr , in ’t Ne-
derduitfch ICjuisbcU'éboom , Doornbcvcboom , Kjoes-
bez.ïéboom , /(ruisdoorn , Stel^elbez,i'ë , is een hee-
fter , dien men in twee algemeene foorten
kan verdeden , in een’ Kruisbeziëboom met
doornen, en in een’ Kruisbeziëboom zonder
doornen; ik zal hier alleenlyk van den eer-
den fpreken , zullende van den anderen hande-
len op zyne plaets , ónder den naem van Ri-
bes.
Daer zyn twee foorten van Kruisbeziëboo-
men met doornen, een wilde, en een tamme;
de wilde is de gemeende : men noemt hem
G rojjhlaria i Ruellio, Eellon.
G roffularia vu/garis , Cluf, Hift.
G roffularia fimplici acino , vel fpinofa fylve-
Jlris , C. 13. Pit. Tournef.
Uva crijpa , Trag. Dod.
Uva crijpa, Jive GroJJularia , Raii Hift.
XJva fpina , Matth.
Hy is zes of zeven voeten hoog, zeer tak-
achtig, aen alle kanten met derke en fcherpe
doornen voorzien ; zyn bad helt naer het
purper; zyn hout is bleek; de bladers zyn
bykans van grootte als de nagel van
den duim , bynaer rond, of wat ingefneden ,
groen, ruig, zuurachtig van fmaek; de bloe-
men zyn kleen, fchoon , yder uit vyf blade-
ren t’zamengeftelt , die in ’trond gefchikt,
en aen de kanten van den kelk , die in vyf
deelen ingefneden is, vad zyn; als de bloe-
men verwelkt zyn, waden ’er ronde of ei-
ronde, vleezige vruchten, zoo groot als drui-
vekorrels, gedreept, in ’t begin groen en met
een zuur t’zamentrekkend fap vervult , doch
die naer mate dat zy ryp worden, eene geel-
achtige kleur, en een’ zoeten en aengenamen
fmaek verkrygen ; zy hebben vele kleene za-
den in zich; dees heeder wad zeer gemeen
in de heggens.
De tweede foort word genaemt
GroJJularia fpinofa fativa , C. B. Pit.
Tournef.
G roffularia majore fruHu , Cluf. Hift.
Uva crijpa fruclu cerafi ma&nitudine , Gef.
Hor.
3*5
Hy verfchilt van den voorgaenden hier in,
dat hy minder doornen heeft , en dat zyne
vruchten grooter zyn; men kweekt hem in de
tuinen aen.
De groene Kruisbeziên’worden onder de op-
dooffels gebruikt, en die ryp zyn, eet men
zoo als zy van den heeder komen ; zy hebben
vele waterdeelen en wezentlyk zout, en een
Weinig olie in zich.
De^Kruisbeziën, voornamentlyk de onrvpe,
zyn t’zamentrekkende en verkoelende , goed
.voor den koortfigen ; zy leüchen den dord,en
doen de bloedfpouwing en de buikloopen op-
houden.
GroJJularia , a cute jruElus grofja, om dat de
fchel van de Kruisbezie wat dik is.
Uva crijpa , om dat de gemeene Kruisbezie
naer eene druif gelykt, die men in ’tLatynt/v*
noemt, en om dat ze ruig is.
simplki acino , om dat deze vrucht in afgezon-
derde korrelen ofbeziën,en niet in troffen voort-
komt.
G R U S.
G rus , in ’tFranfch Grue, of Gruon, in ’tNe-
derduitfeh l(ram , /< 'raenvogel , is een over-
vliegende of vreemde vogel , die met troppen
vliegt , van eene middelmatige grootte, en afch-
verwig van kleur’; zyn bek is lang, fierk en
wat omgekromt; de hals lang; depooten zyn
hoog; doorgaens ttaet hy op een’ poot, als
hy op den grond is ; hy bewoont waterachtige
plaetfen , leeft van koren en Hangen ; zyne
flem is fierk en doorklinkende. Men at ze eer-
tyds op de maeltyden; zyn jong word Vipio, in
’tFranfch Gruon, in ’t Nederduitfch Jonge l tenni , dat
’t zelve beteekent. Arabicum , om dat de boom,
die ze voortbrengt, in groote meenigte inAra-
biè' groeit.
GUMMI GUTTA.
Gummi gut fa.
G utta gamba.
G utta gatnandra.
Ghitta gemoit.
Catagama.
Gummi Peruanum.
Gummi de Peru.
Gummi de Jemu.
In ’tFranfch Gomme gul te , of Gut te gom-
me.
In ’t Nederduitfch Gittegom, Guttegom.
* Is eene harflachtige gom, die men ons uit
In-
* Zie PI. X. Fig. i<5.
G U.
G Y. H A.
S»P
Indië brengt, in vry dikke Hukken , meeften-
tyds van gedaente als vleefchworft , hard ,
maer broos , uitnemend geel ; zy komt van
Siam, en van ’t Landfebap Cambodis genaemt ,
naburig aen ’tKoninkryk van China ; de India-
nen noemen ze om deze reden Lonam Cambodia;
men is ’tuog niet wel eens , uit welke plant’
zy druipt , doch ’t gemeenHe gevoelen is , dat
ze komt door infnyding uit een’ doornachtigen,
takkigen heefier , die hoog opfchiet, kruipt,
en zich om de naeH- byflaende boomen
•wind; zyn kam is dikker dan een arm; de In-
dianen maken ’er infnydingen in , uit welke
een vloeibaer fap vloeit, dat iu weinig tyds in
de zonne dik word. Als het de dikte van deeg
heeft verkregen, vormt men het zoo als men wil,
dan laet men het teenemael hard worden , zoo
als wy ’tzien; dat is de Guttegom.
Zommige Schryvers gelooven, dat de plant,
waer uit deze gom vloeit , eene foort van
Springkruid is , en dat de bladers zoo dik zyn
als die van Huislook.
De Guttegom moet men kiezen droog, hard,
broos, zuiver, hoog en fchoon geel van kleur’,
die in ’t eerft fmakJoos is , maer daerna
fcherp in de keel word, vuur vat , van ’t zelfs
op ’tvuur fmelt , en in den brandewyn zich*
ontdoet , de Schilders gebruiken ze ; zy
heeft veel olie , en wezentlyk, zuur, fcherp , en
doordringend zout in zich.
Zy ontlaft zeer fierk door de braking en den
fioelgung de weiachtige en galachtige voch-
ten ; men gebruikt ze in de waterzucht ,
fchurft, en venusziekte; de gift is van twee
tot twaelf greinen; men kan hare geweldige
werking matigen door ’tbydoen van een gelyk
gewigtvan zout van wyniteen of eenig ander
Alkalifch va ft zout.
Gummguiia, om dat deze gom by druppels
uit de plant’ vloeit, of om dat ze by de India-
nen een groot middel tegen de jigt is
GUMMI SENEGAL.
Gummi fenegal is die gom, welke men door-
gaens by de Droogiflen onder den naem van
uirabifche Gom verkoopt; zy is v/it, geelachtig,
doorfchynende, waterachtig; zy komt uit een’
doornachtigen boom’ , die in Afrika zeer ge-
meen groeit; zyne bladers zyn zeer kleen , al-
tyd groen; de bloemen wit; de vruchten rond
' en geel , naer vygen gelykende.
Men zend ons deze Gom van Senegal ,
waer van ze haren naem gekregen heeft.
Zy moet wit, doorfchyuende , zuiver, en
droog gekozen worden.
Zy befiaet uit de zelve beginfelen als de
Arabifche Gom , en heeft de zelve krachten.
Men vind fomtyds Hukken van deze Gom-
me , die dun , en gekronkelt zyn gelyk wor-
men ; zy heeft deze gedaente gekregen in
’t afdruipen van den boom’; dan uoemt men ze
Gomme Vermiculte (U’ormsvyz,e Gom ; ) deze is ’t,
die van de Schryveren ’t meelt geacht word.
G Y P S U M CRUDUM.
Gyp/um cru.lum , in ’t Ftanfch Pl at re crud , ia
’tNederduitfch RAettve Pleifttr , is een
witte (teen, van eene middelmatige hardigheit,
vry fponsachtig, dien men in alle fleengroe-
venvind; men kalcineert hem, en maekt ’er
eene halve kalk van, die de pleiflerkalk is , wel-
ke de Metfelaers gebruiken.
De Raeuwe Pleilter is t’zamentrekkende, en
goed om de overtollige vochtigheden te ver-
teren, en op te droogen , ’t bloed te Helpen ,
om te doen inkrimpen en te verflerken; men
gebruikt ze voor de fcheurfelen ; zy komt on-
der eenige plaifiers en zalven.
H.
HABASCON.
TJAbafcon , Thom. Hariot, is een Virgiuiaen-
fche wortel, van gedaente en dikte als on»
ze Pinflernaken: de Indianen eten hem.
Hy is openende.
H A C U B.
Uacub , Jive Silybum quïkufdam , J. Bauhin.
is eene foort van Indiaenfchen Diflel , of eene
plant, die naer de Carline gelykt , maer zy
is grooter en hooger ; in de lente fchiet ze
fpergies of teêre fpruiten , die de Indianen
eten, nadat zy ze hebben laten koken; maer
als men ze laet groeijea , dragen ze doornach-
tige hoofden of knoppen , die kleene roode
bloemen onderHeunen , de tvortel is lang en
dik ; zy groeit by Halep , op ruwe eu drooge
plaetfen.
De
H A.
H A.
510
De wortel , ia een afweekfel ingenomeii ,
doet braken, en maekt loslyvigheit.
HIMATITES.
Hamatites . .
Lapis fanguineus.
In ’t Franfch Pi er re fanguine , Pierre He-
rnat ite. Feret d'Efpagne.
In ’t Nederduitfch Bloedjleen.
Is een harde, vade, zware (leen, die iets
van ’tyzer in zich heeft , en als fpitfe draden of
naeldens gefchikt,en roodachtig bruin van kleur’
is , maer zoo rood als bloed word , naermate
men hem tot poeder maekt ; men krygt hem
uit de yzermynen; de meed geachte en de bede
is , die uit Spanje komt , en zuiver , zwaer,
hard , vad is , en fchoone draden heeft van
eene donkerroode kleur’ , met zwartachtige
ftrepen van buiten, en van binnen naer Ver-
milloen gelykt.
Hy is zeer t’zamentrekkende en opdroogen-
de, delpt ’t bloed; men gebruikt hem in -en
uitwendig in een zeer fyn poeder.
De gift is van vyftien greinen tot eenedrach-
ma.
Men brengt ons uit Engeland eene andere
foort van Bloeddeen , dien men Hxmatites /pa-
rtus, (Baflaerd Bloeddeen') noemen kan. Hy ver-
fchilt van den voorgaenden hier in ,dat hygee-
ne draden heeft, noch zoo hard is, want men
fnyd hem gemaklyk om ’er pennetjes van te
maken; dit is’t, dat men Rood Ifryt , Roode sier-
de noemt; men moet hem donkerrood, zwaer,
vad, glad, en zacht in ’taenraken verkiezen.
Hy is zeer t’zamentrekkende.
Hoematites , ab uiftx, fanguis , omdathy, tot
poeder gebragt zynde , eene bloed kleur heeft,
en om dat hy de bloedingen duit.
Feret , om dat dees deen in de yzermynen
gevonden word, en iets van dit metael in zich
heeft.
HiMORRHÜUS.
Hamorrhous , Jonfh
Apis heemorrhois , llidori.
Afrodnts , Arnoldi. <■' .
Sabris ö5 Aifordius , Avicennse. 1
In ’tNederduitfck Bloedjlorter.
Is eene kleene Indiaenfche (lang , wier
huid met zwart en wit gemarmert , en glinde*
rende is ; haer hoofd is fmal , voorzien op ’t
voorhoofd met twee kleene horenen; de oogen
fchitteren , en fchieten als vuurdralen ; de
tanden zyn even groot ; de daert is dun ;
zy onthoud zich in holen , en deenachtige plaet-
fen , inEgypten, en in Indiè'; hare beet ver-
oorzaekt ’t derk bloeden niet alleen uit de
wonde , maer ook uit de neuze en mond’ ; men
heeft groote benauwtheit in ’t ademen , en in-
dien ’er eenig lidteeken aen ’tlichaera is , gaet
’t wederom open, ’t tandvleefch bederft, en
de tanden vallen uit; de middelen, die men
daer tegen gebruikt, zyn om ’t bloed te del-
pen, en ’t vergift te verdryven ; men legt ’er
uitwendig i’zamentrekkende en aeneenkleven-
de middelen op , en inwendig geeft men hart-
derkende Confeftien , en andere diergelyke
middelen.
Deze Slang bereid zynde, gelyk men de ad-
ders toebereit , is zweetdryvende , en goed,
gelyk die, om ’t vergift tegen te daen.
tUmorrhous , ab «// uct , fanguis , v pécu , fluo, om
dat de beet van deze Slang’ ’t bloed uit ver-
fcheide deelen des lichaems doet vloeijen.
HAERMIA.
Haermia Serapionis , five Piperella , J. B.
Mungo fimïlïs fruBus , Lugd.
Piperi fimihs frutius Jlriatus , C. B.
Caryopbyllus Plinianus ,Jive Negundo, Imp.
Is eene kleene Indiaenfche vrucht , in ge-
daente en grootte naer peper gelykende , en ge-
lyk zy, aen een kort deeltje vadgehecht; hare
fchel is verfiert met vele fchoone drepen, ha-
re kleur is roodachtig of citroengeel , haer
fmaek is fpeceryachtig , en dien van de kruid-
nagelen naer by komende ; zommigen meenen ,
dat ze de vrucht is van een’ boom Negundo ge-
naemt , waer van op zyne plaets zal gefproken
worden; maer dit gevoelen is niet in ’t alge-
meen aengenomen; de Haermia heeft veel vfug
zout en olie in zich.
Zy word geacht goed te zyn om de winden
te verdryven , de maeg te verderken , en voor
den huig.
H A L E C.
Haleci
Hak c its, . .
Haren-
Harcngus .
H A.
H A.
HALIM US,
Ia ’tFraafch Haran , of Hartng
In ’tNederdukfch Haring.
Is een kleene zeevifch ,die op zeker getyde
des jaers komt , en zeer gemeen , by ydereen be-
kent , blaeuw op den rug , en vvitaen den buik is ;
men vind hem in zeer groote meenigte in zee om-
trent Bretagne, Ierland, Schotland, Noorwegen,
Denemarken; zy vergaderen zich te zamen, en
vermeenigvuldigen zeer; men zegt dat de Ha-
ringen op zekere tyden in verfcheide oorden
van de zee in een’ zoo grooten overvloed by
malkanderen gevonden worden , dat de fche-
pen moeite hebben hen van een te fcheiden om
een’ vryen doortogt te hebben , en zy geven
aen de zee een zeker fchynfel, ook volgen ze
’tlicht van eene lamp of fakkel; de vanglt ge-
fchied in den herffl: en in de lente gedurende
’tmiftig weêr; zy derven zoo dra als zy uit
het water zyn , ’t vleefch van den Haring is
goed van fmaek, en wel te verteren; ’theeft
veel zout in zich..
Het is openende; fommigen leggen een’Pe-
kelharing tegen de voetzolen om de koorts te
doen overgaen.
Her geen men Groenharing of Panharing
noemt, is die, welke verfch gevangen is.
Buisharing is die, welken men met zout be-
fpr^ngt heeft, om bewaert te konnen worden.
Pekelharing is gezoute Haring, dien de Hol-
landers weeken zoo veel zy konnen om hem
ganfr'h raeuw te eten.
Haran for , of Haran foret , Gerookte Haring , of
r is gezoute Haring, dien men heeft la-
ten droogen en rooken.
Als men de Haringen gezouten heeft, legt
men ze op malkanderen in vaten, ’tgeen men
Haringpakken noemt.
Ha'ec , ai ciM , [al , vel ab üXvKct , aut aXvnóv ,
jalfamcntum , om dat men dezen vifch zout, en
iu de pekel bewaert.
H A L I C A.
Halica , was eertyds eene foort van bry of
papp’, die de Ouden van eene foort’ van ko-
ren , dat men fpelte noemt , van kryt , en van
pleider maekten.
Men gebruikte ze in de Geneeskunde , in-
wendig om den roodeloop te fluiten, en uit-
wendig tegen den hair- of daeuwworm.
Halimus vuig ar is , Matth. Eyft.
Halimus feu Portulaca marina , C. B.
Halimus amlgaris , five Portulaca marina ,
Ger.
Atriplex maritima fruticofa Halimus diBa ,
Raii Hift.
Atriplex maritima angufliffimo folio , Mor.
Hift. Pit. Tournef.
Portulaca manna fruticofa qt<£ Halimus 2,
Cluf. J. B. ?
Portulaca marina , Dod.
Portulaca marina nojiras , Park*
In ’tNederduitfch Zecporcelcin.
Is eene foort van Melde, of een kleene hee*
fter, die dunne en buigzame ftelen fchiet, on-
trent anderbalfvoet lang, die voor ’t meefte ge-
deelte ter aerde nederliggen , blaeuw of bleek-
purper van kleur’ zyn , en voorzien met lang-
werpige, vette, vleezige , gladde bladeren,
welke naer die van dePorcelein gelvken, maer
harder, witter, en ziltig van fmaek zyn; de
bloemen waden aen de toppen der takken , be-
ftaende uit vyf ofzes helmflyltjes , wat purper-
achtig groen van kleur’, door een vyfbladig
kelkje onderfteunt ; als de bloemen zyn afge-
vallen, komen 'er vele kleene, bynaer ronae,
platte zaden als in de gemeene Melde te voor-
fchyn ; haer wortel is houtachtig ; deze plant
ftaet de ftrengheit des winters door, nadat zy
zich van eenige bladeren ontdaen heeft ; zy
waft op zandachtige en aen zee liggende
plaetfen , voornamentlyk in Zeeland, Vlaen-
deren, en Engeland; zy heeft vele waterdee-
len, olie, en wezentlyk en vaft zout in zich ;
de bladers worden onder de voedfels gebruikt;
men legt ze in de pekel, om ze als falaed te
eten.
Haer wortel word goed geacht om aen de
minnen de melk te verwekken , om de krim-
pingen in de darmen te verzachten , voor de
ftuiptrekkingen , fcheurfelen , en ontledingen ,
in een poeder of afziedfel gebruikt. Deze plant
groeit op zeeplaetfen.
Halimus , ab üXf , mare , om dat deze plant
groeit op plaetfen , die aen de zee gelegen zyn.
H A R M A L A.
Harmala , Dod, Ger. Pit. Tournef.
Harmala Syriaca , Ad. Lob.
Har mei, Gefn. Hort,
Rit-
H E.
H E.
Kuta fylvejlris flore magno albo , C. B. Raii
Hift.
Kuta qua Aki folet Harmala , J. B.
Kuta fylvejlris Synaca , five Harmala , Park.
In ’t Nederduitfch Harmala uit Syrië.
Is eene plant , die verfcheide kleene , donker-
achtig- groene , takkige ftelen fchiet , op de
wyze van een’ kleenen heefter ter hoogte van
een’ voet. Zy dragen langwerpige , dikke, vette,
vleézige , groene bladers, die over en weder
ftaen , in (malle deelen ingefneden zyn , en
een’ lymachtigen en bitteren fmaek hebben;
de bloemen waden aen den top der takken ,
beftaende yder uit verfcheide rooswyze
gefchikte witte bladeren , die in hun mid-
den gele helmftyltjes hebben ; als deze
bloem verwelkt is , komt ’er eene vrucht in
hare plaets, die grooter en zachter dan die
van de Wynruit, bynaerrond , driekantig en in
drie huisjes verdeelt is, waarin men ongelyke en
hoekige zaden vind, van eene donkere kleur’;
haer wortel is lank, dikwils zoo dik als een
pink, bleek geel van kleur’; de geheele plant
heeft een’ flerken en onaengenamen reuk, zy
groeit op zandachtige , drooge en dorre plaet-
len , zy heeft veel zout en olie in zich.
Zy is infnydende, verdunnende, verteren-
de, opdroogende, openende; men gebruikt ze
om de dikke vochten te verdunnen , en de
pislozing te verwekken.
Harmala, is een Arabifche naem.
HEDERA.
Hedera , Brunf. T rag.
He der a arborea , C. B. Pit. Tournefort.
Hedera communis major & minor , ƒ. B. Raii
Hift.
Hedera arborea ,| Jive fcandens & corymbofa
communis , Park.
Hedera nigra , Fuch. Dod.
Hedera major , Caftor.
In ’t Franfch Lierre.
In ’t Nederduitfch Feil, Ei loof. Kleef, Klim,
Klimop.
* Is een heefter of boom , wiens rankwyze
takken hoog opfehieten , en zich daer wyd
uitbreiden al kruipende en zich vaft hechten-
de aen de naeftbyltaende boomeu en muren,.
zich tuflehen de fteenen indringende , waer itr
zy diepe wortels fchieten , en die meenig-
mael doen inftorten ; de baft is gerimpelt en
afchverwig , ’t hout is bard en wit , de bla-
ders zyn groot, breed, hoekig, dik, hard,
(tyf, glad, ’t geheele jaer -door groen, blin-
kende , ’t ^amentrekkende en fcherp van
fmaek ; de bloemen wallen aen ’t uiterlle der
takken , beftaende yder uit zes graskleurige
ftraelswyze bladeren, en worden van ronde be-
ziën gevolge, die een weinig vleezig , en zoo
groot zyn als Jeneverbeziën , troswyze gefchikt,
en zwart van kleur’, als ze ryp zyn , waer
van yder vyf mergachtige zaden influit , die
op den rug rondachtig , en aen de andere
zyden plat zyn; ’t Veil groeit overal langs de
muren, in de tuinen, nu als een boom, dan
als een heefter ; in de Geneeskunde gebruikt
men de bladers en de beziën; zy hebben veel
'olie , en middelmatiglyk wezentlyk zout in zich.
Zy zyn afvegende , wondheelende , goed om
de luizen en neten te doen fterven , en voor
’t hoofdzeer; men legt de Klimbladers op de
etterdrachten , om ze van hare fcherpe vochten
te zuiveren ; men gebruiktze ook in afziedzelen
voorde pyn’der ooren en tanden, en om’thair
zwart te maken.
Hedera , tjuod h&reat arboribus aut muris , als of
men zeide, hangende aen hoornen en muren.
Daer is eene andere foort van Veil genaemt,
Hedera Poëtica, C. B. Pit. Tournef.
Hedera Dionyfias Dalechampii , J. B. Raii
Hift.
Hedera Dionyfias Chryfocarpos , Dalech.
Lugd.
De bladers zyn niet hoekig, maer alleenlyk
fpits omtrent ’t einde, dunner , zachter , enzoo
vleezig niet als die van ander Veil, en lichter
groen van kleur’; de beziën zyn fraei en goud-
kleurig; deze foort van Veil word zelden in
Vrankryk gevonden; de Ouden maekten ’er
kroonen af, waer mede zy hunne Dichters
kroonden , waerom menz e Hedera Poëtica noemt;
Hedera Dionyfias aut Bachica , om dat men deze
foort van Veil gebruikte in de vreugdebedry-
ven op de Bacchusfeeften.
Chryfocarpos , d XiVT'6^ » aurum , & xxpxit ,
frutius, om dat de beziën van dit Veil goud-
kleurig zyn.
Men maakt in de (lammen der dikfte Veilen,
die in de warme landen , als Italië , Lan-
guedok, en Provence groeijen , infnydingen ,
om ’er eene gom of harft uit te doen komen,
die in korten tyd bard word , en die men
Gum-,
* Zie PI. XI. Fig. i.
H E.
H E.
Gummi Hedera. of Gom van Veil noemt ; 7 y
moet roodachtiggeel , doorfchynende , flerk
van reuk , fcherp en fpeceryachtig van
fmaek zyn; ’t grootte gedeelte van die, welke
by de Droogitten verkocht word, komt van ln-
diën over Marfeille ; zy heeft veel olië en
zout in zich.
Zy is goed om ’t hair te doen uitvallen als
ze ’er op gelegt word , om de neten te
dooden, om te verdryven , en te ontbinden ,
men gebruiktzc in eenige zalven, als in die
van Althtea.
hedera ter r estri s.
He der a terreftris , Ger. Raii Hifi.
Hedera terreftris vulgaris , C. B.
Cbamaclema , Cord. Hift,
Melacocifjbs , Lugd.
Chamaciffus , Jive Hedera terreftris , J. B.
Calamintba bumilior folio rotundiori , Pit.
Tournefort.
Humihs hedera , Adv. Corona terra , Lob.
Hedera terreftris , fvve Chamaafjus , Dod.
In ’t Franfch Lierre terreftre.
In ’t Nederduifch Hondsdraf, Onderbave ,
AerdveiL
* Is eene foort van Calament , of eene
plant , fchietende kleene delen omtrent een
halfvoet lang , die laeg, op den grond krui-
pende, dun, vierkant, geknoopt en fomtyds
roodachug zyn, dragende ronde, aen de kan-
ten getande , ruige bladers , die wat ruuw ,
aen lange deeltjes vad , en by tuiï'chenruim-
tens tegen over raalkanderen geplaetttzyn; de
bloemen walfen als ruikers in den fchoot der
bladeren , en zyn van gedaante als een bek, of
als eene pyp , die van boven in twee lippen
Tefneden is , van eene blaeuwe^ kleur’. Als
deze bloem verwelkt is , komen ’er vier lang-
werpige zaden, die aen malkanderen gevoegt,
en in een zaedhuisje , dat de bloem’ tot een’
kelk gedient heeft, befloten zyn; de wortel
is dun en witachtig ; de geheele plant is vry
derk van reuken bitter van fmaek; zy groeit
op lommerryke plaetfen , tegens muren , en
heggens; daer zyn twee foorten, eene groote
enÖeene kleene; de grootde is de gemeende,
die wy nu befchreven hebben, de kleende is de
fraeide ;hare delen zyn korter, doch verheve-
ner of min kruipende , dan die van de andere ; de
bla*
bladers zyn kleener, en de bloemen van een
fchooner blaeuw ; men vind ze in vochtige
plaetfen, by oude boomen. De Hondsdraf
heeft veel wezentlyk zout en olië in zich.
Zy is openende, afvegende, wondheelende ;
men gebruikt ze in een afziedfel tegen den
deên , fcheurbuik,verdoppingen , verzweringen
der longe , aêmbordigheit , en ’tkolyk.
De naem van Aerdveil is aen deze plan te
gegeven wegens eenige gelykheit , die men
meende te vinden tufl'chen hare kruipende de-
len en bladers met die van ’t ware Veil ,
doch ’t is moeijelyk te ontdekken , waer in
deze gelykheit bettaet.
C kam&cijfus , a xttfut), humilts , & xlro-et Hedera
als of men zeide Lage Veyl, of lyleene Veyl.
HEDYPNOIS.
Hedypnois anima. Pit. Tournef.
Hieracium capitulum inclinans , femne adun •
fo, C. B.
Hieracium facie hedypnois , Lob* Ico.
Rbagadiolus , Caef,
Is eene plant, wier bladers vol bogten en
ruuw zyn , eenigzins naer die van de wilde
Cichoreye gelykende ; haer deel draegt op zynen
top een bynaer langwerpigrond hoofd, datge-
bogen en voorzien is met bloempjes , welke afge-
vallen zynde word dit hoofd eene vrucht bynaer
als eene kleene Meloen, en die onder ’t rypen
zich opent, en twee foorten van zaden ver-
toont; die, welke omtrent ’t midden zyn , heb-
ben een hoofdje of een bordeltje van hair,
dat doorgaans zeer dyf is ; maer die in den
omtrek zyn, eindigen van boven met een’
kleenen viiesachügen rand . en zyn in een
van de bladeren, die’tbuitende van deze vrucht
uitmaken , gevoegt ; deze plant groeit op de
akkers in warme landen by Montpellier. Als
men ze verplant en in de tuinen aenkweekt ,
verlieft ze bykans al hare feherpheit.
Zy is openende, afvegende, wondheelende,
HEDYSARUM.
»
Hedyfarum clypeatum flore Juaviter rubentc ,
Eyftet. Pit. Tournefort.
Hedyfarum clypeatum v'dgare , Park.
Qnobrychis femine clypeato afpero major ,
C. B.
Hedyfarum clypeatum , Ger. emac. Raii
Hift.
Aft,
* Zie PI. XI. Fig. 2.
Ss t
H E.
H E.
3*4
Aftragalus Rornams , five Hedyfarum clypea-
tum füitjua ajpera , J. 13.
In 7t Nederduitfch Scbilddragende Hedyfa-
rum.
I
Is eene plant , die vry dikke (telen fchiet,
drie voeten hoog, zich ter aerden nederbui-
gende ; de bladers gelyken eenigzins naer die
van ’t Zoetheut, maer zy zyn wat korter, bree-
der, zondfr hair, uitgenomen aan de kanten,
alvvaer eenige gevonden worden , en vele
te zamen valt gehecht langs eene rib, die met
een enkel blad eindigt. De bloemen waden
airwy.ze aen voetfteeltjes , die uit den fchoot
der bladeren voortkomen; zy zyn als die der
peulvruchten , gelykende naer die van de
Brem , maer fchoon rood van kleur’, yder
onderfleunt door zyn’ getanden kelk; als deze
bloem verwelkt is, komt’er eene ruwe peul in
hare plaets , beltaende uit drie of vier bynaer
ronde (tukken , einde aen einde gevoegt , en
yder een zaed inlluitende van gedaente als
eene kleene nier of als een kleen fchild; deze
plant is vry aengenaem van reuk; zy groeit
op bergachtige plaetfen , als op ’t Alpifch
gebergte, en heeft veel zout en olie in zich.
Zy is infnydende, verdunnende, openende,
afvegende, wondheelende ; men gebruikt ze in-
en uitwendig.
HELENIUM,
Helenium , Ger.
Helenium vulgare , C. B.
Elenion , T rag.
lnula , Gef. Hor.
Enula campana , Brunf.
Helenium , Jive Enula campana , J. B. Park.
Raii Hift.
Aft er omnium maximus , feu Enula campana
cjficinarum , Pit. Tournef.
In ’t Franfch Aunée , of Enule campanc.
In ’t Nederduitfch Alantwortel , Galant -
'wortel.
* Is eene foort van Starrekruid, of eene plant,
die eerlt uit haren wortel’ groote bladers
fchiet, langer en breeder dan die van wit Wol-
ie-
lekruid, ter aeïd'e nederliggende , fpits, zaehr,
aen de kanten gefchaert , van boven bleek-
groen , van onderen wit, en va(t aen korte
(telen; tuffehen dezelve komt’er een of meer
(telen op, vier of vyf voeten hoog, die regt,
roodachtig, met hair voorzien , en van. binnen
hol zyn , (chietende eenige takken met blade-
ren zonder Deeltjes ; de bloemen walfen aen
de toppen der (telen en takken , en zyn groot,
breed, rond, (traelswyze gefchikt, geel, een
weinig welriekende, beltaende yder uit eene
meenigte van bloempjes omringt met een' krans
gemaekt van halve bloempjes. Als deze bloe-
men voorby zyn , komen ’er breede hoofden
of kruinen te voorfchyn , beladen met lang-
werpige en dunne zaden , waar van yder een
pluimpje draegt; de wortel is lang, dik, vlee-
zig, van buiten donker van kleur’, wit van
binnen, (terk van reuk, fpeceryachtig, bitter,
en fcherp van fmaek; deze plant groeit op
lommerryke en vette plaetfen, in de weiden,
op de bergen ;haer wortel word in de Genees-
kunde dikwils gebruikt, en heeft veel olie, en
wezentlyke en vatte zouten in zich.
Hy is afvegende, verdunnende, wondhee-
lende, zweetdryvende, goed voor de aêmbor-
(tigheit, verzweringen der longe, om ’t ver-
gift tegen te (taen en voor de flangebeten , om
de maeg te verilerken en de vertering der fpy-
zen te bevorderen, als ze inwendig gebruikt
word; uitwendig bedient men ’er zich ook van
tegen de (churft.
Helenium, ab Helena , om dat Helena de eerde
was, die deze plant tegen de flangebeten in
gebruyk bragt; of om dat de oude Dichters ge-
zegt hebben, dat zy uit de tranen van Helena,
wanneer zy haren manne ontnomen werd , is
voortgekomen.
Afler , om dat hare bloem flraelswyze ee-
fchikt is.
HELIANTHEMUM.
Helianthemum vul* are , Park.
Helianthemum vulgare flore luteo , J. B. Pit.
Tournef.
helianthemum Anglicum luteum , Ger.
Panax Chironium , fvve Flos Solis , Matth.
Cbamxciftus vul gans , flore Inteo , C B
Raii Hift. ’
Flos Solis , Dod.
Hyjfopus campejlris , Trag.
Conjolida aurea Cbirurgis , Cordi fchol.
* Zie PI. XI. Fig. 3.
In
H E.
H E.
In ’tFranfch Heliantheme. Hcrbe d'or. Hys-
fope des Garigues.
In ’t Nederduitfch Heiden Tzoop , KIe ene Ci-
flits.
Is eene plant, die kleene , dunne, ronde,
ruige, ter aerde nederliggcnde Helen fchiec,
bekleedt met langwerpige, fmalle bladeren,
die aen korte fleeltjes vafl, langs de takken
tegen over malkanderen gefchikt, ruig, wat
breeder dan die van den Yzoop.nen ’t einde met
eene flompe punt’, van onderen groen, en lym-
achtig van 1'maek zyn; de bloemen wallen om-
trent hunne toppen , op de wyze van lange
airen, de eene boven de andere, en hangende
aen fteeltjes ; yder van haer beflaet uit vyf
gele, roofwyze gefchikte blaedjes , en uit ver-
fabelde helmftyltjes van de zelve kleur’, onder-
fleunt dooreen’ driebladigen kelk, die met
roode ftrepen geteekent is ; als deze bloem
verwelkt is, komt’er eene vry groote , bynaer
ronde vrucht in de plaets, die zich in drie dee-
len opent, waer in bynaer ronde zaden ballo-
ten zyn; de wortel is houtachtig, en wit;,
deze plant groeit in de boflchen , op bergach-
tige plaetfen , en heeft veel olie en wezentlyk
zout in zich.
Zy ï' wondheelendè , goed om de buikloo-
pen en bloedingen te fluiten, in een afziedlel
gebruikt.
Htlianthemum , ab SjAio; , fol , & , flrs , als
of men zeide , Zonnebloem of Vergulde Blcem; want
de bloem van deze plant’ is goudkleurig.
Cbameciflus , d x^F®1 , humihs , en Ciflus , als
of men zeide. Lage Cijlus .
HELI ANTH EMUM TUBEROSUM.
H eiianthemum tuberojum Indicum.
In ’t Franfch Topïnambours , of Poires de
terre.
In ’t Nederduitfch Aerdperen , Articiokken
tnder de aerde.
Is eene plant omtrent vier voeten hoog; de
.bladers zyn groot, breed, en fpits; de bloe-
men fraei , en geel ; ’t zaed is kleen , en de wor-
tel verdeelt in verfcheide takken , waer aen
de Aerdperen vafl zyn , die by yder een bekent
zyn, om dat men ze in de keukens veel ge-
bruikt; zy zyn zoo groot als peren, bultig, on-
effen van gedaente gelyk de Aerdbuilen , maer
glad, vleezig, van buiten roodachtig, van
binnen wit, zoet en aengenaem van ftnaek,
dien van deArticiokken, als ze gaer zyn , naer
by komende; men kweekt deze plant in de
móeftuinen aen.
Haer oorfprong komt van ’-t land der Topi-
nambours in Indië ; haer wortel heeft veel
olie, en waterdeelen en weinig zout in zich.
Hy is afvegende , t’zamentrekkende , goed
voor de borft , en om de buikloopen te flui-
ten, als hy- gegeten of in een afziedfel gebruikt
word.
HELIOTROPIUM.
•
Heliotropium , in ’t Franfch, Hehotrope , Hcrbe
aux Verrues ,Tournefol, in ’t Nederduitfch , lyreeft-
kruid, Wrattekjuid , Zonnewende , is eene plant,
waer van twee voorname foorteu zyn , eene
groote, en eene kleene..
De eerfte foort word genaemt
H eliotr opium ma jus , Lob. Ger. Park. Raü
Hift.
Heliotropium majus flore albo , J. B.
He/iotropiiim majus Diofcoridi, C. B. Pit
Tournef.
Herba cancri majus , Lon.
Deze plant fchiet eenen wolligen , witachti-
gen, en takkigen Heel vol merg omtrent een
voet hoog; de bladers zyn gelyk die van de
Bafilicom , langwerpig, rood zenuw- en
witachtig, en ruig; de bloemen waffen aen
de toppen van den fleel en de takken als wit-
te, lange, wollige, omgedraeide airen, die
de gedaente van een’ Scorpioenflaert verbeel-
den ; yder dezer bloemen is een kleen bek-
ken , geplooit als eene Aar in ’t middelpunt ,
en doorgaens in vyf deelen gefneden, tuiïchen
welke men meeftentyds vyf andere vind, die
veel kleener, en over en weder geplaetft zyn;
als deze bloem verwelkt is , komen’er vier aen
malkanderen gevoegde, langwerpige zaden,
die op den rug krom, en aen de zyden, al waer
ze malkanderen raken , plat zyn , afchverwig
van kleur’; de wortel is enkel, en houtachtig,
De tweede foort word genaemt
Heliotropium minus fupinum , C. B. Pit.
Tournefort.
Heliotropium minus quorumdam, five fupinum ,
H E.
51 5 HE.
H eliotropium fupimmC lufii & Lobelii . Ger.
Dod. Raii Hifi.
Heliotropium hurni ƒ 'parfum , Lugd.
Zy fchiet verfcheide, teêre , takkige , en
eenigzins wollige delen , die eene hand lang
zyn , en op den grond nederliggen; de bla-
ders gelyken naer die van de eerde foort’, maer
zy zyn kleener ; de bloemen zyn ook als een
Scorpioendaert aen de toppen der takken ge-
bogen, wit van kleur’; de zaden, die ’er vol-
gen , zyn niet gelyk in de eerde foort' vier aen
vier gevoegt, maer waden doorgaens alleen,
en fonnyds twee aen twee, en zyn dikker,
ros, en met een vlies omringt; de wortel is
kleen , van buiten zwartachtig.
De eene en de andere foort groeijen op de ak-
kers , langs de wegen , op zandachtige plaet-
fen , omtrent gebouwen ; zy hebben veel olie
en wezentlyk zout in zich.
Zy zyn goed om de wratten te verdryven , in
Grasmaend geplukt , wanneer ze rn hare
grootde kracht zyn, om ’t heet vuur tegen te
ftaen , rottige of vuile zweren te zuiveren ,
voor de kropzweren , jigt , en om de pyn in ’t
hoofd te dillen, als ze uitwendig gelegt wor-
den; men geeft ze ook in om de pislozing, en
dc maenddonden te verwekken.
Heliotropium, ab faios , Sol, & iptira , verto, om
dat ’t Wrattekruid in des Zomers zonnedand
bloeit, wanneer de Zon naer de Linie weder-
keert.
HELIÜTROPIUS GEMMA.
Heliotropius , Jive J afpis Oriënt alis , Boet.
de Boot.
In ’tFranfch Pierre d'Heliotrope.
Is eene foort van kodelyk gedeente, groen
van kleur’, met bloedroode dippen of aderen
doorloopen ; hy wad onder de flechtfte Jafpi-
fen , en met den Prafius; hy is zelfs dik wils
de baermoeder , of de doffe, waer uit de Pra-
fius , Smaragd, en andere groene kodelyke
fteenen gemaekt worden; men vind ’er in In-
diën, Ethiopië, Afrika, Cypren, en zelfs in
Duitfchland.
Hy is goed, gelyk de andere alkali fche dof-
fen , als hy zeer fyn gewreven is , om de buik-
loopen, en bloedingen te duiten, ’t zuur te
matigen en te verzachten; men fchryft hem
nog hart- hoofd en maeg-verderkende krachten
toe, ook om ’t vergift tegen te daen , voor de
vallende ziekte , de vertering der i'pyzen te be-
vorderen, en de groeijing van den fteen te be-
letten; maer deze hoedanigheden blyken niet
door de ondervinding.
Heliotropius, abr.Xitf, Sol, & rpt-wa , verto , als
of men zeide, flcen , die zjih naer de Zon wend;
Plinius zegt , dat men hem dezen naam heeft
gegeven , om dat hy, in een vat vol water ge-
legt , en by de Zon gebragt zynde , in zyne
dralen eene bloedkleur fchiet ; maer dees
Schryver moet in de ondervinding’ bedro-
gen zyn geweed , of de Heliotropius deenen
in zynen tyd verfchillende van de onze zyn
geweed , want die wy zien , brengen niets
diergelyks voort.
HELLEBORINE.
Helleborine , Dod. Gcr. Raii Hift.
Helleborine latifolia montana , C. B. Pit.
Tournefort
Helleborine Dodofleei , J B.
Epipaclis, frje Elleborine , Cam. Ep.
Damafoniitm callipbyllon , Cam. Ep.
In ’t Franfch Elleborine.
In’tNederduitfch IVild wit Nieskruid.
Is eene plant, die een’ of meer delen fchiet,
ter hoogte van anderhalven voet , die rond ,
zonder takken , en met eene foort’ van meel
gepoedert zyn ; de bladers gelyken naer die
van den witten Nieswortel, maer zy zyn klee-
ner , zonder deel , zenuwachtig , bitter van
fmaek ; de bloemen bezetten en verderen hare
delen by tuflchenruinnens en over en weder,
bynaer van de helft tot aen hunne toppen;
yder van haer bedaet uit zes ongelyke, witte
en grasachtige blaedjes , welke afgevallen zyn-
de word haer kelk eene vrucht, bykans van
gedaente als eene driehoekige lantaern , die
dunne zaden, naer zaegfel van hout gelyken-
de , influit; de wortel bedaet uit vele witte
vezeleni , en is bitter van fmaek; zy wad op
bergachtige en lommerryke plaetfen, en heeft
veel olie en wezentlyk zout in zich.
Zy is afvegende , wondheelende.
Helleborine is een verkleenwoord van Helle-
borus , en men heeft dezen naem aen ’t wild
wit Nieskruid gegeeven , om dat zyne bladers
nergens in van die van den witten Nieswor-
tel fchynen te verfchillen , als dat zy klee-
ner zyn.
HEL.
H E.
H E.
HELLEBORUS NIGER.
Helleborus niger , Adv. Lob.
helleborus niger verus , Ger. Park. Raii
Hifi.
Helleborus niger le git mus , Cluf. Hifi.
Helleborum mgrutn , Mate. Caft. Lugd. Cam.
Helleborus niger fiore rofeo , C. B.
Helleborus niger fiore albo , int er dunt etiam
vulde rubente , J. B.
Helleborus niger anguftioribits foiris , Pit.
Tournefort.
In ’t Franfch Ellebore noir.
In ’tNederduitfch Zwarte Nieswortel.
* Is eene plant, die uit haren wortel’ lange,
ronde (telen fchiet, die vol fap , en met pur-
perachtige (tippen , gelyk in den Speerwortel’,
geteekent zyn , dragende doorgaens yder negen
blader* , die als eene open hand gefehikt, vry
valt en dik, zeer groen, glad, en aen hunne
kanten getandt zyn; tnflehen de (teel tjes van de
ze bladeren fchieteen voetfteeltje op, eene hand
lang, met vlakken geteekent, vol fap, onder-
(teunende vyfbladige bloemen , die als eene
vry breede roos gefehikt, vleefchkleurig , of
wit met purperachtig of rood gemengt zyn, en
in haer midden verfcheide korte, gele helm-
ftyltjes hebben ; tuflehen de bladers en helm-
ftyltjes dezer bloemen groeijen verfcheide ho-
rentjes aen den grond van ’t (tampertje als eene
kroon gefehikt; deze bloemen blyven lang aen
de plant’ zonder aftevallen ; als ze voorby
zyn, komt ’er eene vrucht in de plaets, be-
ftaende uit verfcheide vliezige fcheeden , die
als een hoofd op een gehoopt zyn , en kleene,
bynaer ronde, zwarte zaden influiten; de wor-
tel is met vele vezelen voorzien, die van bui-
ten zwart, en vanbinnen graeuw van kleur’
zyn; deze plant groeit op ruwe, onbebouwde
en bergachtige plaetfen.
De wortels van den zwarten Nieswortel wor-
den in de Geneeskunde gebruikt, men zend ze
ons droog uit ’tAlpifch gebergte, en uit ver-
fcheide andere warme Landen.
Men moet ze wel gevoedt, dik, verfch, met
lange vezelen voorzien, zuiver, en zwartach-
tig van kleur’ verkiezen; zy hebben veel fcherp
Zout en olie in zich.
Zy zuiveren van boven en van onderen , ma-
ken de verbrande zwartgallige vochten los ;
men gebruikt ze in de zwaermoedige miltzug-
tigheit , dolheit, gekheit , en in de derden-
* Zie Pl.XI.Fig.4.
3*7
daegfche koorts’; de gift is van eene halve fcru-
pel tot eene drachma , tot een fyn poeder ge-
maekt; men geeft ze ook in een afvveekfel of
uittrekfel ;zy komen onder verfcheide Artzeny-
bereidingen.
Alhoewel de foort van zwarten Nieswortel ,
waer van hier gefproken word, die is, welke
men hedendaegs in de Geneeskunde gebruikt,
echter iszy dezelve niet, welke men ten tyde
van Hippocrates , en Theophraftus gebruikte,
zy had veel meer de hoedanigheit om te doen
braken en afgaen; ik zal ’er in ’t volgende ar-
tikel de befchryving van geven.
HELLEBORUS NIGER HIPPOCRATIS.
Helleborus niger Hippocratis , Tab. Ico.
Helleborus niger tenuifohus buphthalmi fiore ,
Ci B.
Helleborus niger ferulaceus TbeophraJU , Adv,
Lob.
H elleborine temifolia , Cord. Hifi.
Ranunciilus fosniculaceis fotiis , Hellebori ni-
gri radice , H. R. Monfp. Pit. Tournef.
Buphthalmum Dodonai , alm confiligo tenu 9-
folia, J. B.
In ’t Franfch Hellebore noir d'Hippocrate.
In ’tNederduitfch Zwarte Nieswortel van
Hippocrates.
Is eene foort van Hanevoet , of eene plant,,
die uit haren wortel’ kleene , dunne, gevoor-
de (leien fchiet, waer aen fyn gefnippelde bla-
ders , als die van de Venkel , vaft zyn, niet on-
aengenaem van reuk , als ze gekneuft zyn , en
wat bitterachtig van fmaek ; de bloemen zyn
fraei , geel , rooswyze gefehikt , vry onver-
fchillig van reuk , yder beflaende uit zeflien
langwerpige , gevoorde, fpitfe, aen de punten
wat gefchaerde bladeren , die in ’t rond ge-
plaetft zyn en verfcheide fchoone helraftyltjes
omringen; uit hun midden komt een (tampert-
je op, dat eene langwerpige vrucht word, die
eironde zaden influit ; de bloem is door een’
kelk onderfteunt, die uit vyf ruige , en groene
bladeren beftaet ; de wortel is dien van onzen ge-
meenen zwarten Nieswortel vry gelyk, maer
zyne vezels zyn dunner, en lofl'er, of (taen
verder van malkanderen af; zyn fmaek is bit-
ter en zeer fcherp; deze plant groeit op droo-
ge, ruwe, woede, en bergachtige plaetfen;
zy bloeit in Gras- of Bloeimaend.
Haer wortel is zeer buikzuiverende ; hy onc-
lad van boven en yan onderen, is goed voor
de
H
H ë.
de miltzuchtige zwaermoedigheit , gekheit,
derdendaegfctic koorts’, en om de al te vadzit-
tende vvyndeenige vochten los temaeken; de
geheele plant , van buiten gelegt , is ontbin-
dende.
Helltborus , Gr ace, eXXtSapei;, ab iXeït , perimere ,
doodvn , e? , e(us , voedfel , als of men zeide
Plant , vellet de genen dood , die 'er van eten , om
dat men eertyds meende, dat de Nieswortel
een vergift was.
H E M I O N I T I S.
Yicmionitis , Dod. J. B. Raii Hift.
Wemionitis vulgaris , C. B. Pit. Tournef.
H emionitis Jive flerilis , Lob.
H emionitis major , Gcr. Park.
In ’t Franfch H emionite.
Is eene plant de Hartstong’ gelyk, uitgeno-
men dat hare bladers twee groote ooren aen
hunnen grond hebben; zy wali in de boflchen,
op lommerryke en vochtige plaetfen , behou-
dende hare groenheit bynaer ’t geheele jaer
door; zy heeft veel olie en wezentlyk zout in
zich.
Zy is goed voor de bord, wat t’zamentrek-
kende , wondheelende , goed voor de bloed-
fpouwing’ , miltziektens , om ’tbloed te zuive-
ren, en de fcherpheit der vochten te verzach-
ten ; men gebruikt ze doorgaans inwendig in
afziedfelen , en fomtyds onder uitwendige mid-
delen.
Hemionith , ab Ifutvof, rnu'a , quaji viuïaria, om
dat deze plant gelyk de muilezel onvrucht-
baer geoordeelt word.
H E P A T I C A.
H epatica , Brunf. Lon. Prima Tab.
H epatica terrejlris , Ger.
Licben , Jive hepatica vulgaris , Park. Raii
Kift.
Licben petraus latifolius , Jive hepatica Jon-
tana , C. B.
ÏAchen five hepatica montana , J. 13.
Jecoraria , Trag.
In ’t Franfch H epatique’.
In ’t Nederduitfch Steenlcverkruid.
t
Is eene fbort van mofch, of eene plant, die
vette , vleezige bladers draegt , welke als
fchubben op malkanderen gelegt , ingefne-
den , van boven groen , van onderen kattoen- '
of mofchachtig , en door draedjes aen de
muren der putten en fonteinen vadgehecht
zyn; als deze bladers verouden, fchieten ’er
tuiïchen dezelve korte, dunne , teère deeltjes
op, dragende yder eene graskleurige darwyze
bloem ; deze plant groeit op lommerryke ,
vochtige, en deenachtige plaetfen; zy heeft
veel olie en wezentlyk zout in zich.
Zy is afvegende, openende; men gebruikt
ze in de lever- en miltziektens, tegen de fchurft ,
om ’tbloed te zuiveren, als ze in een afzied-
fel genomen word ; zy komt in ’t maken van
de Syroop van Cichoreye.
Hepatica, ab 'jnrxg . jecur , lever , om dat deze
plant zonderling geacht is tegen de leverziek-
tens.
Lichen , om dat zy ’t bloed zuiverende , de
drooge fchurft, en' andere jeukingen van de
huid, die men Liehenes of Lichena noemt, geneed.
H E P A T U S.
Hepatus , Jon ft.
Jccar marinum , Hermolai.
Jecorimm , Gazte.
In ’t Nederduitfch Le vervijcb.
Is een dikke zeevifch , wiens gedaente en
kleur die van eene menfchenlever naerbyko-
men; hy is bedekt met ruwe fchubben; zyn
fnuit is kort , de tanden zyn als eene zaeg, en de
oogen groot ; in zyn hoofd vind men twee
kleene deenrjes; zyn daert is groot en breed,
met eene zwarte vlekk’ geteekent; dees vifch is
dom, en een weinig wraekzuchtig, zyn vleefch
is tuflchen hard en malfch , en goed om te
eten.
Zyne lever is ontbindende, men legt ze op
de gezwellen, en op de deelen , die van de
jigt zyn aengedaen.
De deenen , die hy in zyn hoofd heeft , dry-
ven de pis af, en doppen den afgang.
Hepatus . ab hepate , om dat dees vifch de
kleur en gedaente van de lever heeft.
. . i
HERBA JOANNIS INF ANTIS.
Herbajohannis Infantis, Monardi, in ’t Franfch
Herbe de Jeatt Infant , is eene kleene plant uit
Nieuw Spanje, wier bladers naer die van de
Zuring gelyken , maer zy zyn wat ruig, en
ruuw in ’taenraken.
Zy is afvegende, wondheelende, verteren-
de, t’zamentrekkendi-. genezende, zy ftelpt
- ‘ ‘ ’tbloed
II E.
H E.
’t bloed der wonden , als ze gekneuft daer op ge-
legt word. ,
Monard zegt, dat ’t gebruik van deze plant
hem eerd getoont is dooreen’ zekeren Indiaen
diendknecht van een’ Spanjaert, genaemt Jan
Infant, waer van deze plant haren naem gekre-
gen heeft.
HERBA LANUGINOSA.
Herba lanuginofa , G.Pifon. is eene kleene Bra-
filiaenfche plant, die aengenaem voor ’t gezicht
is; hare delen zyn laeg , de bladers kleen ,
langwerpig, en fraeijde vrucht is rond, groen,
en laf van fmaek; de wortel is dun, kleen, niec
onaengenaem van fmaek, die een weinig bitter ,
en eenigzins t’zamentrekkende is; de delen , bla-
ders , en vruchten van deze plant’ zyn bedekt
met eene lange en' zachte wolle, waer van zy
haren naem gekregen heeft.
Il'aer wortel is een zeer goed middel voor de
buikloopen, die uit koude voortkomen.
herba molucana.
Herba Molucana, Acoftte, is eene plant van
Nieuw Spanje , die doorgaens drie of vier voe-
ten hoog, doch fomtyds boven de zeven voe-
ten opfchiet , fchoon groen van kleur’ ; haer
Heel is dun , teer, een weinig hol en zwak,
moetende met latten onderdeunt worden, hy
drekt zich uit, en verfpreid zich op den grond,
fchiet vele takken, <&e zoodanig wortelen en
voortkruipen , dat eene enkele plant of een
verplante tak in korten tyd eene groote plaets
beflaet ; de bladers gelyken uaer die van den
Vlierboom, en zyn zeer zacht, teer, en rond-
om getandt; de bloem gelykt naer die van de
Kamille, maer zy is wat grooter, geel van
kleur’; deze plant blyft ’tgeheele jaer groen,
en wad op vruchtbare, en vochtige plaetfen ,
in de Moluckifche Eilanden , van waer haer
naem komt. De Indianen noemen ze Jirungara
aradna, dat is te zeggen, die eene gele bloem
heeft; men gebruikt in de Geneeskunde haren
tweeden bad , en hare bladers.
Zy zyn wondheelende , en genezen deverfche,
en de kwaedaertigde oude zweren, die ze zui-
veren en heelen; men gebruikt ze in fubdantie,
nadat men ze door ’t vuur heeft zacht gemaekt
of gedampt, of men maekt ’er eene zalf van ,
met ze onder wafch en olie te mengen , zy ver-
zachten de pynen , en delpen ’t bloed.
Men noemt deze plant gemeenlyk in In-
dië ’t geneesmiddel der armen, en ’t bederf
der Heelmeederen wegens hare groote krach-
ten voor de wonden.
HERBA PARIS.
Herba paris, Dod. Ger. Park. Raii Hifi.
Pit. Tournef.
Aconitum pardalianches , Fuch. Tur.
Solanum quadrifoiium bacciferum , C. B.
Paris herba , Lon. Cam.
Aconitum Jaluti f er uni , Tab.
t
In ’tFranfch Raifin de Rettard.
In ’t Nederduitfch Wolfsbezië , Spinnekop.
Is eene plant, die een’ enkelen deel fchiet
bynaer een half voet hoog, die tamelyk dik ,
rond, dyf, vad, vanboven groen, en van
onderen roodachtig is , dragende vier kruis-
wyze gefchikte bladers , die langwerpig, breed ,
met aderen doorloopen , gerimpelt, een weinig
fpits, en zwartachtig zyn ; zyn top onderdeunt
eene kleene grasverwige bloem van vier groene,
en ook kruis wyze gefchikte bladeren, die door-
gaens lang,fmal, met eenige helmdyltjes door-
mengt , en door eenen kelk ook uit vier blade-
ren bedaende onderdeunt zyn; op deze bloem
volgt eene bezie of zachte vrucht , zoo groot
als eene druif, met vier rondachtige hoeken
verheven , donker van kleur’ , onaengenaem
van reuk , verdeelt in vier huisjes , die met
kleene, eironde , en witte zaden vervult zyn ; de
wortel is lang, dun, knoopachtig , kruipen-
de; zy groeit op lommerryke plaetfen, voor-
namentlyk in vette aerde-, zy heeft veel olie,
waterdeelen , en wezentlyk zout in zich.
De bezie en bladers zyn verdikkende, ver-
koelende, ontbindende; de bezie word voor-
namentlyk goed geacht tegen de ped en an-
dere befmettelyke ziektens, inwendig gebruikt;
de bladers worden op pedachtige builen ge-
legt.
HERBA TRIENTALIS.
Herba trientalis , J^B.
Pyrola a/fines fiore Ruropaa, C. B.
Aljiuant hemos , Thai.
Alfme ALpina , Sehwenck.
Is eene plant , welke een’ deel Ychiet,
die kleen, eene hand hoog, rond, dun, teêr
en zonder hair is , dragende aen zynen
top op de wyze van eene zonnefcherm op
een’ korten deel zes of zeven langwerpige of
Tt eiron-
H E.
S3o
eironde, fpitfe bladers, van eene bleekgroene
kleur’, en beneden kleenere, welke naer die van
de Kwendel gelyken; tuflTchen deze bladers fprui-
ten gemeenlyk twee roodachtige voetdeeltjes,
zoo dun als vezels, waer van yder eene klee-
ne witte darwyze bloem onderdeunt ; deze plant
groeit in de boflchen op bergachtige plaet-
fen.
Zy is wondheelende en t’zamentrekkende ;
men gebruikt ze uitwendig.
HERBA TRINITATIS.
Herba Tr wit at is , Brunf.
Viola tricolor , Dod. Cluf. Ger,
Viola T rinitatis , Tab.
Viola tricolor hor tenfis repens , C. B.
Jacea major. Jive viola tricolor , Caft.
Viola tricolor major & vulgaris . Park.
Viola flanvnea coloria calida , Ad. Lob.
Jacea , five flos Trinitatis , Matth.
Viola nigra perfimilis , flos Trinitatis, vel
lleptacbrum , Gefn. Hort.
Jacea tricolor, five Trinitatis flos, J. B.
Raii Hift.
In ’tFranfch Penfée.
In ’t Nederduitfch Penfée , Drieverwige
Violette.
Is eene foort van Violette of eene plant ,
wier delen kruipende en takkig zyn, dragende
bladers, waer van fotmnige rond als die van
Hondsdraf, andere langwerpig en rondom
getandt zyn; de bloemen zyn drieverwige Vio-
letten, blaeuw, purperachtig of wit en geel,
zonder reuk, bedaende yder uit vyf bladeren ,
hebbende van onderen eene foort van fpoor’,
en onderdeunt door een’ kelk, die tot aen zy-
nen grond in vyf deelen verdeelt is; nadat de
bloem voorbyis, komt ’er een dop te voor-
fchyn , die kleene zaden induit; de wortel is
vezelachtig; men kweekt deze plant in de tui-
nen aen; zy heeft veel wezentlyk zout en olie
in zich.
Zy is afvegende, infnydende , wondheelen-
de, doordringende, zweetdryvende ; men ge-
bruikt ze in de verzweringen der longe , ver-
doppin^en der baermoeder , en tegen de
fchurft.
Herba Trinitatis c? Viola tricolor , om dat deze
plant eene foort van Violette is, wier bloem
drie kleuren heeft».
H E.
HERMODACTÏLUS,
* Hermodaftylus , in ’tFranfch Hermodafte , in
’t Nederduitfch \\ermoda£lel , is een bolachtige
wortel, zoo groot als eene kleene kadanje ,
hebbende de gedaeme van een hart , van bui-
ten roodachtig van kleur’ , van binnen zeer
wit , ligt en voosachtig van zelfdandigheit ,
zonder vezelen , ligt te breken en gemaklyk
tot een poeder gelyk meel temaken, zoetach-
tig en wat lymig van fmaek ; hy word ons
droog uit Egypten , en Syrië gebragt; men is
nog niet zeer zeker aengaende de foort’ van
plant’ , die hy draegt ; ’t gemeene gevoelen
wil, dat ze zy eene ibortvan Tydeloze , door
Cafper Bauhinus , C olchicum radice ficcata alba, en
door Lobel, Hermodaélylus non venenatus officina-
rum genaemt.
Anderen willen , dat ze eene foort Van bol-
achtige Lifch is, door Cafper Bauhinus, Iris tube -
ro/a folio angulofo , en door Matthiolus , Hcrmo-
daélylus verus genaemt.
Pomet, hedendaegfcheSchryver, is over de-
ze doffe van een geheel ander gevoelen ; hy
meent , dat de Hermoda&el geen wortel, maer
eene vrucht is , die aen een’ boom’ van Egyp-
ten wad; de bewyzen , die hy daer toe by-
brengt, zyn twee. Het eerde is, om dat deze
droogery veel meer de gedaente van eene
vrucht, dan van een’ wortel heeft. Het twee-
de , om dat men hem uit Marfeille gefchreven
heeft, dat de Hermodacdels uit Egypten kwa-
men , en dat ’t de vrucht van een’ grooten
boom was.
De eerde reden fchynt my niet goed te zyn;
want ik vind, dat de Hermodaétel ten minden
zoo wel de gedaente van een’ bolaclnigen wor-
tel, als die van eene vrucht heeft; en als men
zyne zelfdandigheit aenmerkt, is zy gelyk die
van den wortel van Arum, en van verfcheide
andere.
De tweede reden fchynt my niet overtuigen-
de genoeg, want ’t kan zyn , dat zy, die hem
van Marfeille gefchreven hebben, dat de Her-
modaftel eene vrucht was , zelfs niet wel on-
derrecht zyn geweed; derhalven moet men zyn
oordeel over deze doffen opfchorten , en met
’tbediffen zoo lang wachten , tot dat verfchei-
de Reizigers ons daer van een genoegzaem be-
recht zullen gegeven hebben.
Men moet de Hermoda&els dik , nieuw ,
wel gevoedt en wel gedroogt , heel , zonder
worm-
* Zie PI. XI. Fig. 5.
h e;
H E,
wormftejten , waer aen ze zeer onderworpen
zyn, van buiten roodachtig, vanbinnen wit ver-
kiezen; zy hebben veel olie en wezentlyk zout
in zich.
Zy ontlaften zeer zacht de flymige vochten
der iierfenen , en der gewrichten , zy verwek-
ken ’tzvveet.
Hermodatlylus ,ab'E%fif,s ,Mercurius, & iaxrvXtf,
digitus, om dat men eer.ige overeenkomt!: tus-
fchen de Hermoda&els en de laetfte leden der
vingeren gevonden heeft.
H E R N I A R I A.
Herniaria , J. 13. Raii Hift. Pit. Tournef.
Herniaria multigrana ferpyllifolia , Ad.
Millegf’ana major , five Herniaria vulgat’ is ,
Park.
Volygomm minus , five millegrana major ,
C. B.
Her ba Turca , Lob.
In ’tFranfch H erniole, Turquette.
t
In ’tNederduitfch Duizendkoren , Luizend-
grein.
* Is eene kleene lage plant, die vele kleene
ftelen of geknoopte takken fchiet, die zich ter
aerde nederleggen, en in ’trond uitfpreiden ,
zich aen malkanderen vaftmakende en onder-
eenmengende; de bladers zyn zeer kleen , van
gedaente als die van de Kwendel , geel groen
van kleur’, en fcherpvan finaek. Uit den fchoot
der bladerenkomt eengroot getal kleene bloemen
met gele helmftyltjes voort, welke afgevallen
zynde komen ’er langwerpige en gevoorde
huisjes te voorfchyn, doorgaens met eenige za-
den vervult; haer wortel is kleen; zy wad op
drooge en zandachtige plaetfen; men vind ’er
ook fomtyds aen den waterkant ; daer zyn
twee foorten , die alleen hier in verfchillen ,
dat de eene zonder hair is Herniaria glabra , en
de andere ruig Hemiara hirfuta genaemt; zy
hebben veel wezentlyk zout en olie in zich.
Het Duizendkoren word voornamentlyk voor
de fcheurfelen gebruikt, waer van haer naem
komt , zy verwekt de pis , en verbryfelt den
Ileen der nieren, en dryft dien naer beneden.
Herba lurca , Turquette , om dat de Turken
deze plant veel gebruiken.
* Zie PI. XI. Fig. 6.
H E S P E R I S.
Hefperis hortenfis , C. B. Raii Hift, Pit.Tour-
nefort.
H efperides flore purpureo albo & vario „
J. -B'
Eruca a/ba & purpurea , Lugd.
Viola matronalis , Dod. Lob.
Viola matronalis purpurea , Ger.
Leucoium & viola purpurea , 1'uch.
In ’t Franfch Juliane , of Juli ene.
In ’t Nederduitfch Damajlbloent , JaJmc-
voen-Violier.
Is eene plant, die ronde en ruige ftelen fchiet
omtrent twee voeten hoog en vol merg;- de
bladers zyn over en weder gefchikt langs de
ftelen , naer die van Rakette gelykende , maer
minder ingefneden , aen de kanten getandt ,
fpits , ruig , donkergroen van kleur’ , een
weinig fcherp van fmaek. Uit den fchoot der
bladeren fpruiten kleene takjes , diefchoone,
gele bloemen dragen , in gedaente de witte
Violieren naerbykomende , beftaende yder uit
vier kruiswyze gefchikte bladeren , nu wit,
dan purperachtig van kleur’ , dan eens gc-
fchakeert, als wit met purperachtige vlekken,
lieflyk en zeer aengenaem van reuk; in hare
plaets komen lange , en dunne zaedkokertjes ,
die langwerpige of bynaer ronde, roodachti-
ge, fcherpe zaden influiten; de wortels zyn
kleen, houtachtig, en wit ; zy groeit in de tui-
nen, en heggens , en heeft veel zout en olie
in zich.
Zy is infnydende, openende , goed voorde
fcheurbuik , aêmborfligheit , verouderden hoeft,
ftuiptrekkingen , en om ’t zweet te verwek-
ken.
£ De Damaftbloem verfchilt van de witte Vio-
lieren door hare peulen en zaden, die niet
platachtig zyn , gelyk in de witte Violie-
ren.
Hefperis, ex éWtges , 'vtfper , avond-, om dat
men bevonden heeft, dat deze plant ’s avonds
na zonne ondergang fterker rook , dan door
den dag.
Viola matronalis, om dat deze plant eenigzins
naer de witte Violier gelykt, die men Viola
noemt, en dat zy door vrouwen is begonnen
aengekweekt te worden.
Tt 2 HE*
HE. Hl.
H E T I C H.
Hetïch Americum , Theveti, Lugd.
Rapum Americanum foliis BryonLt , C. B.
Heticb hidis & JEtbiopibus , Dalcch. ia
Plin.
HIERACIUM.
Hieracium dentis leonis folio obtufo ma jus ,
C. B. Pit. Tournef.
Hieracium longius radicatum , Ger. Park.
Raii Hiit.
Macrocaulon junceum , Jive minus primum ,
Podonaei, J. B.
, Hieracium macrorhifon , Tab.
Ia :tNederduitfch Havikskruid.
ï.s eene plant, die tterke , hoekige ftelen
fcliiet, anderhalfoftwee voeten hoog, donker-
groen van kleur’, hol, in verfcheide takken
verdeelt, en met eenige beginfelen van bla-
deren bekleedt; hare voornaemtte bladers ko-
men bynaer alle uit haren wortel’, verfpreidt
op de aerde , en zyn zoo lang als die van
de Paerdebloenr’, ftomp aen ’t einde, ingefue-
den , groen , teêr , en ruig ; de bloemen
waflen aen de toppen der takken, zynde yder
der zelve een ruikertje van gele halve bloemp-
jes, ondcrtteunt dooreen hoofd of een’fchub-
achtigen kelk; als de bloem verwelkt is, ko-
men ’er kleene , rotte zaden in hare plaets,
yder met een kuifje voorzien; de wortel is
lang, dik, enkel, vleezig , wit, met een
melkachtig en bitter fap vervult ; deze plant
groeit overal op de akkers , tulïchen de wei-
landen ; men telt ze onder de Cichoreiachti-
■ ge kruiden; zy heeft vele waterdeelen en olie,
middelmatiglyk wezentlyk en vaftzoutin zich;
haer wortel word voornamentlyk in de Genees-
kunde gebruikt..
H I.
Zy is bevochtigende, verkoelende, .en wat
t'zamentrekkende.
Hieracium , ab dceipi/er , Havi als of
men zeideH avikjkruïd, om dat men voorgeeft,
dat de Haviken deze plant gebruiken om hun
gezicht helder te maken.
H I G U E R O.
Tiiguero Ovicdo , Cluf. in Garz. is een groote
boom van Nieuw Spanje, wiens hout" tterk
en valt is , naer dat van den Citroenboom
gelykende, zyn blad is lang en fmal, voor-
namentlyk by zynen deel , van waer hy al-
lengsjes tot aen ’t einde breeder word; zyne
vrucht is rond, en fomtyds lang, gelykende
naer eene Kauwoerde , of van gedaente als
drinkfehaeltjes , en andere vaten. De India-
nen eten ’t vleefch van deze vrucht, by ge-
brek van ander voedlel ; zy heeft den fmaek
van onze .Kauwoerde; de grootte foort van
deze vrucht kan een pond water houden; de
kleentte is niet grooter dan eene vuitt.
Zyn vleefch is bevochtigende , verzachten-
de, en verkoelende; doch word in de Genees-
kunde weinig gebruikt.
HIM ANTOPUS.
Himantopus Plinii, Gefn.
Hcemotopoda , Jonft.
Is een watervogel , wiens hoofd kleen , en
wiens lyf dun en omtrent zes vingers lang is;
zyn bek is bynaer vier vingers lang en zwartach-
tig van kleur’; de hals is vyf vingers lang , en
de ttaert vier vingers; hy is hoog op zyne
beenen , die lang, en rood als bloed zyn; de
pooten hebben drie klaeuwen ; zyn hoöfd en
hals zyn bruin of donker van kleur’ ; zyn rug
en vlerken zyn zwart, naer 't groenachtig hel-
lende; zyn ttaert is afchverwig; dees vogel is
zeldzaeni ; hy leeft van kleene bloedelooze
dieren.
Zyn vet is ontbindende , en goed voorde jigt.
himantopus , V Hcemotopoda , ab atu.it , fanguis ,
e? -srSf, pes , als of men zeide , Vogel die de pooten
z,oo rood als bloed heeft.
HIPPOCAMPUS.
Hippocampus , in ’t Franfch Cheval marin, in ’t
Nederduitfch Zeepaerd , is een bloedeloos dier,
zoo lang als een vinger , en wat dikker dan de
duim
Is eene foort van Amerikaenfche Radys ,
of een wortel , die anderhalf voet lang, en
twee vuitten groot is , naer eene vrucht ge-
lykende , goed om te eten , en aengenaem
van fmaek ; hy fchiet in den grond zynde
eenige kleene teére ttelen , en breede bla-
ders , naer die van den Wilden Wyngaerd ge-
lykende.
Dees wortel word geacht openende te zyn.
H I.
H I.
ifnira , in gedaeme die van ’t Paerd naerbyko-
mende , geelachtig graeuw van kleur’ , met
beenacluige en een weinig ftekende punten ge-
vvapent , en door een groot getal beenachtige
ribbens van ’t hoofd tot aen ’t einde van den
ftaert verfterkr, zonder pooten ; zyn fnuit is lang,
rond , fterk, en valt, gemaekt als een buis, alleen-
lyk open aen ’t einde;- zyn hoofd is oneffen zoo
wel als zyn lyf, zyn buik is groot en ruim naer de
grootte van ’t dier ; zyn flaert is lang, door-
gaens omgekromt, en van onderen ringen ma-
kende; men ziet ’er ook wel, die den flaert
naer boven omgebogen hebben; mogelyk dat
zy , die ze laten droogen, hem op deze wyze
draeijen ; levendig zynde draegt hy op zyn hoofd
lange en ftaende hairen ; maer zy vallen uit, als
men hem laet droogen.
Men acht hem voor een goed middel tegen
de dolheit , om de wormen te dooden , inwen-
dig gebruikt; men legt ’er ook op ’t hoofd om
’thair te doen groeijen.
Hippocampus, ab 'Izrxos, etjuus, CTxec/txi, flextt-
ra , als of men zeide buignaetn Paerd , om dat
dit kleene dier eenige gelykheit met een paerd
beeft, en dat het buigzaem in zee is.
HIPPOCASTANUM.
Ilippocaflanum vulgare , Pit. Tournef.
Cajlanea equina folio multifido , J. B.
Caftanea folio multifido , C. B.
Caftanea equina , Ger. Park. Raii Hift.
In ’t Franfch Maronnier d'Inde.
In ’t Nederduitfch Paerden-Kajlanjeboom ,
Ros-Kaftanjeboom. Dod.
Is een groote , fchoone, takryke boom, die
zyne takken zeef wyd uitfpreid ; de blüders
ftaen als eene opene hand, vyf aen vyf, of ze-
ven aen zeven op eenen fteel , en zyn lang,
vry breed, aen hunne kanten getandt , groen,
en bitterachtig van fmaek. Uit den fchoot der
bladeren fpruiten verfcheide takken, dragende
yder verfcheide bloemen, waer van yder aen
haren byzonderen fteel vaft is; deze bloem be-
ftaet uit vier of vyf witte bladeren , verzelt
met verfcheide gele helmftyltjes , en onder-
fteunt door eenen kelk, die als een kommetje
gemaekt, en op de kanten ingefneden is; als
deze bloem is afgevallen , waft ’er eene bynaer
ronde, flekelige , vleezige vrucht, die zich in
twee of drie deelen opent, en eene of verfchei-
de vry dikke kaftanjes influit , maer die niet
deugen om te eten, zy zyn bitter en fcherp.
w
Does boom is ons uit Ooftindië gebragt; tegen-
woordig word hy door geheel Europa aenge-
kweekt, niet om zyne vrucht, die hy draegt,
maer om zyne groote fchoonheit, en de fcha-
duw, die hy voortbrengt.
De Paerden-Kaftanje heeft veel olie en we-
zentlyk zout in zich.
Zy is t’zamentrekkende; zy doet niezen en
veel flym lozen, als men ze in poeder in plaetfe
van fnuiftabak opfnuift; men gebruikt ze voor
de fchele hoofdzweer , en andere hoofdziek-
tens; de Paerdefmids laten ze van hunne paer-
den eten tegen de kortademing.
Hippocaflanum, ab 'tzrxei , equus, paerd, zsf cafla-
nea , paflanje , als of men zeide P aerden- /(afianje
dezen naem heeft men den Paerden-Kaftanje-
boowi’ gegeven , om dat zyne vrucht de dampi-
ge paerden, die ’er van eten, verligt.
HIPPOLAPATHUM,
Hippoiapathum fativum , Ger.
Hippolapathum , five Rbabarbarum Mona-
cborum , Ang. Gefn.
Lapatbum hortenfe latifolium , C. B. Pit.
Tournefort
Lapatbutn mahis , fiye Rbabarbarum Mona-
cborum , J. B. Raii Hift,
Rbabarbarum Monacborum Franc ifcancruni ,
Trag. Gef. Hor.
Lapatbum fativum , Dod.
Lapatbum fativum , five Patiënt ia , Park.
_ In ’t Franfch Rbubarbe des Moines. Rapon -■
tic des montagnes.
In’t Nederduitfch Tamme -P at icb , Patiëntie.
i. »
* Ts eene foort van Patich , grooter dan de
andere; want zy waft fomtyds eens mans leng-
te hoog ; haer fteel is gevoort , roodachtig,
en verdeelt zich van boven in verfcheide tak-
ken; de bladers zyn groot, een voet lang,
breed, fpits toeloopende, zacht, donker-
groen van kleur’ , en aen lange roodachtige
ftelen vaft; de bloemen zyn langs hare takken
gefchikt, mofchachtig, of yder uit verfcheide
helmftyltjes beftaende , die aen den grond
van een’ zesbladigen kelk vaft zyn. Als deze
bloemen verwelkt zyn, komen ’er hoekige za-^
den in hare plaets , die in vliesachtige huis-
jes bewonden zyn; de wortel is groot, van
buir-
Tt 3
* Zie PI. XI. Fig.-r»
H I.
m
buiten bruin, van binnen geel, of faffraen-
vervvig, voorzien met verfcheide vezelen; de-
ze plant groeit op de bergen, men kweekt ze
aen in de tuinen; fommigen gebruiken haren
wortel in de plaetfe van de ware of oprech-
te Rhabarber, doch ongevoeglyk, want hy
beeft zoo veel kracht niet; hy heeft veel olie
en wezentlyk zout in zich ; men laet ’er van
droogen , om die te bewaren.
Men moet hem in Hukken kiezen, die wel ge-
voedt , cn wel gedroogt , geel van kleur’, die
van de Rhabarber naerbykomende , en een
weinig bitter van fmaek zyn.
Hy is afvegende , openende , een weinig
buikzuiverende en Hoppende , goed voor de
buikloopen, roodeloop, om de maeg te ver-
Herken , en de vertering der fpyzen te hel-
pen; de gift is eene halve drachma of twee
fcrupels in poeder , of anderhalf drachma in
een afweekfel.
hippotapathum y beteekent groote Lapathum3 want
’t Griekfche woord «W«s , dat elders een paerd
beteekent , word hier voor eene vergrootiug’
genomen.
HIPPOJLIT HUS.
nippolithus , is een gele Heen, gemeenlyk zoo
groot als een ei, dien men inde galblaes’, dar-
men , en waterblaes’ van ’t paerd vind , hy
fcheid zich af niet lagen of biaedjes, gelyk de
Bezoar , en heeft zeer veel vlug zout, en een
weinig olie in zich.
Hy is zweetdryvende , goed om ’t vergift te-
gen te fiaen , de wormen te dooden , en de
buikloopen te fluiten; de gift is van eene halve
fcrupel tot twee fcrupels.
Het is eenige jaren geleden, dat eene Mer-
rie va* eene middelbare grootte ziek geworden
zynde van haren meeHer naer ’t veld gezon-
den "werd, om te beproeven, of de weide haer
niet in hare vorige gezondheit herfiellen zou-
de ; maer rn de plaets’ van haren welHand weêr
te krygen , werd ze mager, en verzwakte
zoo zeer , dat ze uitteerde , en Hierf; toen
men ze gevilt had, was ’er iemand , wel-
ke eene dikte aen de blaes’ van ’t doode
lichaem gewaer wordende dezelve opende,
en ’er een’ Heen uithaelde, die bynaer de ge-
daente cn grootte van eene gemeene meloen
had, doch was rondachtiger; hy waszvvaer,
oneffen en hobbelig in zyne oppervlakte, be-
dekt met eene foorte van harde, gladde, blin-
kende , donkerroode huid, zyne zelfHandigheit
was vanbinnen zachter, bynaerbroos , graeuw,
naerpis riekende , fcherp en naer ’t bitter hellen-
de van finaek; dees Heen in de zonne volkomenc-
H ï.
lyk gedroogt zynde woog vier en twintig
oneen.
De Heer Baudelot geleerd Liefhebber der
Gedenkpenningen van de Koninklyke Akade-
mie der Opfchriften liet in ’t jaer 1700. een’
Brief drukken , dien hy aen den Heere Li tier
van ’tKoninklyk Genootfchap van Londen ge-
fchreven had , aengaende een’ Heen , dien hy
in een’ darm van een paerd gevonden had, en
die de oorzaek van zynen dood wasgeweelï,
om dat hy den doorgang der vuiligheden Hop-
te; de gedaente van dezen Heen, zegt de Heer
Boudelot, is rond , en heeft by de vier dui-
men middellyns; hy weegt omtrent een pond
en drie vierendeel ; zyne zelfHandigheit gelykt
naer die van ’tmarmer, of van een’ kei , die
met donker witte en graeuwe naer ’t zwart hel-
lende aderen doorloopen is ; zyne oppervlak-
te, die wat ongelyk is , is glad en blinkende;
hy fchynt uit op malkanderen liggende lagen
van eenen lyn dikte t’zamengefielt te zyn; dat
is ’t geen de Heer Boudelot verhaelt tot eene
befchryving van dezen Heen; hy voegt ’er by,
dat niemand van de oude noch hedendaegfche
Schryveren van de Heenen , die in depaerden
groeijen , gefproken heeft , maer indien hy de
boeken had nagezien , hy zoude dezen Heen
hebben befchreven gezien onder den naem van
Hippolithus, niet alleen in myne algemeene
Verhandeling’ der enkele Droogeryen , die ver-
fcheide jaren voor zynen brief is gedrukt ge-
weefl , maer ook in de boeken van verfcheide
Schryveren , die my zyn voorgegaen.
Men vind in ’t DagregiHer der Geleerden
van Grasmaend i6<56. de befchryving van eenen
dezer Heenen, gehaelt uit ’t lichaem van eenen
Spaenfchen ruin, dertien of veertien jaren oud,
die in de Akademie van den Heer de Bernardi
geflorvenwas; hy was buitengemeen wegens
zyne zwaerte, want hy woog vier ponden en
vier en eene halve ons ; hy was rond en wat plat
van gedaente, olyfkleurig naer ’t bruin hellen-
de, geteekentmet verfcheide vlekken zoo rood
als geronnen bloed , in ’t rond gefireept met
witte en zwarte gewaterde aderen , en voor
’t overige zoo glad.dat hy de beeltenis der
voorwerpen wederomkaetfle; men vond hem in
een vlies vol vet bewonden, en op twee plaet-
fen vaH aen den ruggeflreng’ van ’t paerd, te-
gen over de nieren.
Somtyds groeijen ’er ook Heenen inde kaken,
en in andere deelen der paerden, en men zou-
de ’er dikwils vinden , indien nieuwsgierigere
menfehen dan de vilders de moeite namen van
’er naer te zien; ’tis zelfs waerfchynlyk, dat
de meefle ziektens , die den paerden overko-
men , en die de Roskammen of Paerdefmids
niet kennen, van deze Heenen komen , welke
in
Hl. Hl. 3$r
in eenige Ingewanden vnn ’t dier gegroeit en
gevornn zynde daer verftoppingen maken,
die'de natuurlyke werkingen beletten.
Hippolithus, ex'i-zrirof, equus, e? xi$*i , als of
men z.eide fieen van een paerd,
HIPPOPHAES.
Hippophaes ex codice Cafareo , Dodon.
Ltigd.
Hippophaes quibufdam , ,
id cft , Spina purgatrïx , Ang. C B.
Hippophaes , Anguillarse & Dodonxi, five
Spina purgatrïx , J. B.
Is een kleene vreemde heefter , met zeer
harde doornen voorzien ; de bladers gelyken
naer die van den Olyfboom , maer zy zyn lan-
ger, fmaller en teêrer; de toppen verfpreiden
zich in ’t rond in de gedaente van wit hoofd-
hair ; de wortel is dik, lang, met een zeer bit-
ter melkachtig fap vervult, llerk van reuk; hy
groeit in Morea by de zee op zandachtige
plaetfen. De Volders gebruiken hem.
HIPPOPOTAMUS.
* Hippopotamus , in ’tFranfch Eippopotame of Che-
val marin , in ’tNederduitfch Rivier- of Water-
paerd , Siylpaerd , is een viervoetig dier, van
grootte als een os ; zyn hoofd is zeer dik ,
meer naer dat van een kalf dan naer dat van
een paerd gelykende ; zyn bek is een voet lang,
en zyne kaken zyn met zeer harde en zeer fter-
ke tanden voorzien ; aen yder zyde komen ’er
dj-ie uit, die hem tot verwering dienen , zy
zyn doorgaens anderhalf voet lang , en twee
en een half duim breed , fomtyds grooter ;
zyn neus isvleezig en opgefchort of krom op-
ilaende , zyne oogen zyn klcen , de ooren
kort en kleen, de hals is zeer kort; hy is over-
al dik en vet ; ayn ftaert is als die van een var-
ken; hy heeft geen hair als aen zynen fnuit;
zyne beenen zyn dik en kort als die van den
Beer , de pooten breed , geklooft , en naer
die van den os gelykende; hy is met eene zeer
dikke en zeer harde zwarte huid bedekt; hy
houd zich gemeenlyk op in den Nyl in Egyp-
ten , in den Niger en in verfcheide plaetfen van
Afrika; maer hy komt dikwils uit ’t water, om
op ’t land wat voedfel te zoeken ; zyn gefchreeuw
of gegrinnik is gelyk dat van een paerd ; hy
leeft van viflchen , die hy in den Nyl vind.
van vleefch, kruiden, tarw, verflind kinders
en zelfs oudemehfchen , alshy ze krygen kan;
de Ethiopicrs eten zyn vleefch.
Zyne tanden zyn zoo hard, dat ze gelyk
de vuurfteenen vuurgeven , als. men ze met
een yzer flaet , en ook' als ’t beeft ze tegen
malkanderen flaet , ’t geen fommigen heeft
doen gelooven , dat ’t Zeepaerd vuur fpoog;
de tanden van ’t Zeepaerd zyn de ftofle der
door konlt gemaekte tanden , die de Tande-
trekkers maken om de plaets der ge-
nen , die in den mond ontbreken , te vervul-
len, want zy zyn wegens hare groote hardig
heit, en witheit ’er zeerbekwaem toe.
Men draegt de tanden van ’t Zeepaerd aen
eenige deelen van ’tlichaem om de ambeijen
te genezen, en om ’t bloeden, aen wat deel
’t zy , te ftelpen ; doch men moet niet veel
geloof aen dat draegrniddel geven; het zoude
waerfchynelyker zyn, dat deze tanden deze
ziektens zouden genezen, als men ze tot een
poeder gewreven den lyder ingaf, of op het
kwael lei. <
Men acht zyne zaedballen goed tegen de
flangebeten.
Zyn vet is verzachtende, en goed voor de
zenuwen.
Hippopotamus, ab'i s-we; , equus, & irorufioi , flu-
vius , als of men zeide Rivitrpaerd , of H ater -
paerd.
H I P P U R U S.
Hippurus , is een zeevifch, die de gedaente van
een’ paerdeftaert naerbykomt , en zeegroen
van kleur’ is ; men vind hem niet dan in den
Oceaen, en nooit in de Middelandfche zee;hy
zwemt fnel; hy is verlekkert op vleefch.
Hy is openende.
Hippurus, ab 'Iwvos, equus, & spa cauda , als
of men zeide Paerdeftaert , om dat men voorgeeft,
dat ’er dees vifch de gedaente van heeft.
HlRCUSr CAPER, CAPRA, HOEDUS,
CAPELLA.
Hircus, in ’tFranfch Bouc , in ’tNederduitfch
Bol, is ’t mannetje van de Geit.
Caper , is een gefneden Bok.
Capra , in ’t Franfch Chevre , in ’tNederduitfch
Geit, is ’twyfje van den Bok.
Hcedus , in ’tFranfch C bevereau , is de jonge
Bok; op zyne plaets zal ’er van gefproken
worden.
Capella, in ’tFranfch Chevrette of petite Cbe-
vrtj
* Zie Pl. XI. Fig. 8.
H I.
$35 H I.
•vre , in ’t Nederduitfch Geitje, is de jonge
Geit.
Alle deze dieren zyn met horenen en vierpoo-
ten voorzien , ligt , wild, trots , overal fpringen-
de en klauterende, verflindende, en fcherp van
gehoor; zy hebben veel vlug zout en olie; de
Bok is geil en Hinkende.
De Boks- en Geitehorens zyn goed tegen de
vallende ziekte , om ’t vergift te wederflaen ,
en den buikloop te Buiten.
* Bouc F.Jlain, is een wilde Bok, die zich in
’t Zwitferfche gebergte onthoud ; hy is zoo
groot als eene tamme Geit , en aert naer
’t Hert ; zyn hair i's kort, en vaelrood van
kleur’ , maerhet word onder ’t verouderen grys ;
hy heeft een’ grooten baerd , en horens, die vier
of vyf voeten lang, zwaer en getakt zyn; hy
is zeer fyn van reuk.
De huid van den Bok word in de konden
tot verfcheide zaken gebruikt; men rnaekt ’er
zakken van , die tot vaten dienen om olie ,
terpentyn , en verfcheide andere vloeibare
Boffen te vervoeren; de OoBcrfchen gebrui-
ken ze om de rivieren over te zwemmen , en
om de houtvlotten , die de koopmanfchappen
op den Euphrates , en op andere rivieren
overvoeren , te onderffeunen.
Met Spaenfchleêr of Turfchleêr word van
Bokken- en Geitevellen gemaekt , men bereid
’t rood , en zwart ; het fchoonffe en beffe
Spaenfch- of Turkfchleêr komt uit ’t Ooffen ;
’t is met Gom Lak en andere droogeryen rood
gemaekt.
Het fchoonffe en beffe Spaenfch of Turkfch-
leêr 'komt uit Barbaryë.
Men verkieff het een en ’t ander hoog V3n
kleur’, fchoon van nerf of erf, zacht in
’taenraken, en van geen’ onaengenamen reuk.
In verfcheide Beden van Vrankryk bereid
men Spaenfch- of Turkfchleêr , maer ’t heeft
noch de fcheonheic, ?noch de hardigheit van
dat van Barbaryë en van ’t Ooffen.
Het fineer van den Bok word in ’t Latyn
Jevum hirci genaemt; te Parys brengt men ’er
veel van Auvergne, Nevers, en van verfchei-
de andere plaetfen; ’t word door de Kaerfe-
makers voornamentlyk gebruikt; men bedient
’er zich ook van in de t’zamenffellinge van
eenige zalven, ceroenen , en plaefters; men
moet ’t fineer hard, droog, en wit verkiezen;
het is goed om week te maken , te ontbin-
. den , en te verzachten.
Het merg van den Bok heeft de zelve
kracht als ’t fineer, en is goed voor de ze-
nuwen; doch men gebruikt ’tzelden; in ’tLa-
tyn noemt me 11 het Me dulla hirci.
* Zie PI. XI. Fig. 9.
Het Bokkenbloed in de zonne gedroogt word
fangnis hirci prtparatus, en in ’tFranfch Bouquain,
genaemt; het is zeer zweetdryvende , openen-
de, ontbindende, goed om ’t vergift te weder-
ftaen , ’t geronnen bloed vloeibaer te maken ,
tegen ’tzydewee, om de zwellingen van de
keel’ te verdryven , voor den fteen, en om de
pis en de maendffonden te verwekken ; de gift
is van eene fcrupel tot twee drachraa ; van
Helmont meent, dat ’t bloed , ’t welk uit de zaed-
ballen van’t dier getrokken is , meer kracht heeft
dan ’t ander ; vele achten ’t bloed van den
wilden Bok boven dat van den tammen Bok.
De Geitemelk is voedzaem , verkwikkende,
goed voor de borff , verzachtende, een wei-
nig afvegende en opdroogende, goed voorde
longeziekte, en andere uitterende ziektens.
Men vind fomtyds in de galblaes’ van deze
dieren kleenc ffeenen , die men P/eudo- Bezoar
zoude konnen noemen ; zy zyn openende,
zweetdryvende en in krachten den waren Bezoar
naerby komende.
De Geitedrek is afvegende, opdroogende,
ontbindende, ettermakende; hy heeft veel vlug
en fcherp zout in zich; hy is goed voor den
fteen , om de pis eu de maendffonden te ver-
wekken, voor de verftoppingen van de milt ,
als hy ingenomen word ; men gebruikt hem
ook uitwendig voorde fchurft, en hardighe-
den van de milt en lever.
Hircus , quafi hirtus , hirfutus, ruig , om dat de
Bok een’ grooten baerd heeft.
Hircus , in ’t Griekfch 6gxy»f , waer van de
naem van Tragedie , Treurfpel gekomen is ,
want de Bok was by de Heidenen het offerdier,
dat men Bacchus.dien men zeide in de Treur-
fpelen voor te zitten , opofferde.
Caper of Capra a Carpendo , plu^kjn ; omdat
de Geit de teere takken van de heefteren, en
voornamentlyk die van den wyngaerd knaeuwt
en afweid , waerom de Ouden de gewoonte
hadden op zekere feeftdagen eene Geit aenBac-
chus op te offeren : Bouc, dees Franfche naem
ftamt af van ’t Hoogduitfch Locl^, dat ’t zelve
beteekent.
H I R U D O.
Hirudo feu Sanguifuga, in ’tFranfch Sangfue , iu
’t Nederduitfch Bloedzuiger, is een bloedeloos
waterdiertje , van gedaente als een dik
kc worm , en zoo lang als een pink ; zyn
hoofd is voorzien met drie kleene zeer fcherpe
en vry fterke tanden, want zy zyn bekwaem
om niet alleen de huid van een’ menfeh, maer
die van een paerd, en van een’ os te doorbo-
ren; zyne kleur is gefchakeert; men vind ’er
van verfcheide foorten en grootte ; die in de
Geneeskunde gebruikt worden , moeten de
kleen-
H I.
H I.
kleenfte zyn , een dun hoofd, een’ geftreepten
rug,eene geelgroene kleur, een’ roodachtigen
buik hebben, en in heldere en loopende wateren
gevangen worden, en zeer levendig zyn. Men
moet ze eenige dagen in zuiver water (peenen ,
eer men ze gebruikt , op dat ze uitgehongert zyn*
de des te eerder zouden vatten op de plaetlen
van ’t lichaem , waer op men ze zetten wil; zy
zuigen ’t bloed, en als ze vol zyn , vallen ze
fomtyds van zelfs af; doch dikwils blyven ze
al te lang op de geopende ader , en men is
genoodzaekt hen met wat zout, dat men op hei*
ftrooit , te tergen om ze te doen loslaten. Dit
geneesmiddel is goed om de zinkingen ai te lei-
den, en om de al te groote meenigte van bloed,
dat in zekere plaetfen , als in de ambeyen, op-
hoopt, te verminderen ; maer dewyl men fom-
tyds moeite heeft ’t bloed te fluiten als er de
Bloedzuigers af zyn , gefchieden ’er groote
bloedftortingen , die den lyder zeer verzwak-
ken; dan moet men t’zamentrekkende midde-
len op ’t deel leggen , als ftempwater, koper-
Men vind ook Bloedzuigers ni de zee, maer
zy zyn in de Geneeskunde niet in gebruik.
De Bloedzuigers zyn mannetje en wyfje te
gelyk , even als ander kruipend gedierte , dat
geen been in ’t lichaem heeft.
Het zoude zeer droevig en gevaerlyk zyn ,
by aldien men een’ levendigen Bloedzuiger, hoe
kleen hv ook ware, had ingeflikt, om dat dit
bloedeloos diertje zich aen de adertjes van de
maeg’ , of van de darmen zoude konnen vafl
zetten, en ’er ’t bloed uitzuigen, dat vreem-
de toevallen zoude veroorzaken ; ’t middel ,
dat men in zoodanigen toeval zoude konnen
toebrengen, zoude wezen dien perfoon zout-
water of pekel te laten drinken , want t zout
prikkelt den bek van dit bloedeloos diertje, en
doet ’t loslaten , ’t geen de Heeltneefters on-
dervinden, die Bloedzuigers op eenige plaets
van ’t lichaem gezet hebbeu, want met hen
een weinig gepoedert zeezout te bieden, laten
ze terflond los , en vallen af. Men zoude ook
den lyder moeten den buik zuiveren met
middelen, waer onder wat zoete verheven Kwik
of eenige andere bereiding van Kwik kwame.
H I R U N D O.
Hirundo , in ’t Frafifch Hirondelle, in ’t Neder-
duitfch Zwaluw, is een vogel van de lente, die
aengenaetn voor ’t gezicht , zwart op den rug,
wie aen den buik , met vele veêren voorzien
is, en weinig vleefch heeft; haer ftaert is lang
engeklooft, de pooten zyn kleen, teêr, zwart
van kleur’, zy zingt in de lente; daer zyu
m
verfcheide foorten van , deze maken hunne
neften aen de daken der huizen , gene op de
muren , andere , die men Waterzwaluwen
noemt, aen den waterkant; fommige hebben
roode vlakken aen den hals , andere niet.
Deze vogels onderhouden zich met bloedelooze
diertjes , als korenkrekels , honigbyén , en
andere vliegen , met vleefch , en zaden ; in
den herfft verdwynen ze ; zy hebben veel
vlug zout en olié in zich.
De Zwaluwen zyn goed voor de vallende
ziekte, om ’t geheugen te verfterken, voor de
ontftekingen van de keel’ , en om ’t gezicht
helder te maken.
Men vind in de maeg’ van eenige jonge Zwa-
luwen een’ kleenen fteen zoo groot als eene
linze, men noemt hem in ’tLatyn Cbelidonius of
Chelidonia, in ’t Franfch Pierre de Hirondelle-, men
doet hem in de oogen, om ’er eenige vuilig-
heit, die ’er ingekomen is, uit te krygen, want
dees fteen is alkalifch , en word doordrongen
van de waterachtigheit van ’coog, dat hem
heeft doen bewegen en zacht worden , zoo-
dat ’t vreemde lichaem ’er aen kleeft , en
’er mede uitvalt. Verfcheide andere fteenen,
werken op de zelve wyze in ’t oog om de-
zelve reden ; gelyk die, welke op den berg
van Saffenage by Grenoble gevonden worden,
en de kleenfte kreeftenoogen. Sommigen la-
ten de kinderen , die van de vallende ziekte
zyn aengetaft , Zwaluwefteenen aen den hals
of armen dragen , om ze voor deze ziekte te
behoeden ; maer dit middel is van weinig
kracht.
De Zwaluwedrek is openende , en verdry-
vende ; men kan hem in ’t nier-kolyk gebrui-
ken ; men gebruikt hem ook inwendig tegen
de razernye.
Het Zwaluweneft is goed voor de keelon-
fteking’ , van buiten ’er opgelegt.
Men vind te Brafilië in Amerika in de zee
een’ vliegenden vifch,dien men Hirundo maritï -
ma, in’t Franfch HirondelU de mer , in't Neder-
duitfeh Zeezwaluw noemt; hy is eigentlyk een
gevleugelde Haring ; want hy heeft degedaente
en den fmaek van een’ Haring; de vlerken ge-
lyken naer die van de Vleêrmuis.
Hirundo , ab èagme; , Vernus , om dat dees
vogel in de lente voortkomt.
H I S P I D U L A.
Hifpidula , five JEluropus , Renod. Schrod
Pt [of dia montana hifpida , C. B,
Pes Cati , Schrod.
In ’t Franfch Pied de Chat.
V v
Xs
H O.
H O.
?38
Is eene lage kattoenachtige plant , die ver-
fcheide kleene dunne Helen fchiet , omtrent
een half voet lang, fomtyds langer, zich langs
den grond verfpreidende ; haer blad is kleen,
en langwerpig ; de bloem is rond , fchoon ,
aengenaem voor ’t gezicht , wit of roodach-
tig, droog, een’ Kattepoot verbeeldende, als
ze wel ontloken is. Deze plant groeit zonder
aenkweeking’ op drooge en woede plaetlen, en
op heuvels ; hare bloem word in de Genees-
kunde gebruikt ; zy heeft weinige water-
deelen, veel olie , en middelmatiglyk zout in
zich.
Zy is afvegende, wondheelende , verzach-
tende, goed voor de bord , zy verwekt ’tfpeek-
fel , Helpt ’t bloed, in een afziedfel gebruikt;
men muekt ’er conferf van , die men in de
borHkwalen gebruikt.
Deze plant word Hijpidula en Pilofella ge-
naemt, omdat ze overal met hair voorzien is.
Pes Cati, om dat de bloem in gedaente eeni-
ge gelykheit met den poot van eene Kat heeft.
JEluropus , ab afou/ ia$, felis , Kat, cz jvss , pes,
piot, als of men zeide f(_attcpoot.
H O B U S.
tJobus.
Hovus Indica Pruni facie , J, B. Oviedi.
Benzo. Gomaret.
Is eene. foort van WeHindifchen Pruimboom ,
die groot, fchoon, en takryk is, gevende eene
zeer aengename fchaduw; zyue vrucht is eene
Pruim , die niet zeer vleezig is , zynde van
gedaente als onze Damaflpruimen , en ouder ’t
rypen eene gele kleur aennemende ; zy heeft
van binnen een’ grootcn en zeer harden Heen;
de fmaek van deze Pruim is aengenaem, naer
’tzuur hellende; zy is ligt te verteren, maer
moeijelyk te kaeuwen wegens de veelheit der
vezelen , waer mede zy vervult is. Velen ne-
men deze vrucht voor eene foort’ van Myro-
bolanen.
De Indianen gebruiken de teêre toppen
der takken van dezen boom , en zynen balt,
om een welriekend water te maken , dat goed
is om de vermoeide leden te verHerken ; in
Nieuw Spanje doen ze ’er ook van in hunne
baden.
De vrucht van dezen boom verHerkt de
snaeg, en maekt een weinig loslyvigheit.
Indien men infnydingen in zynen wortel*
maekt, komt ’er een water uit , dat goed is
«m te drinken.
H OE D U S.
Ecetlus, in ’t Franfch Chevreau of Cabril, Is
een jonge Bok, of ’t mannetjes jong van eene
Geit , nog teder , en beneden de zes maen-
den ; hy is goed om te eten ; liy heeft veel
vlug zout en olie in zich.
Zyn vet is verzachtende en ontbindende.
Zyne gal is goed voor de dagelykfe koorts’,
als ze met brood , wit van ei , en Lau-
wricrolië in de gedaente van eene papp’ ver-
mengt, en op den navel gelegt word.
HOLLL
H olli, Ulli, G. Pifon.
Is eene foort vanCalfem, of een hartfiachtig
zwart vocht,' die uit de infnydingen vloeit
die men in een’ boom maekt Chilh of Helqua-
huilt genaemt , groeijende in Amerika; zyn Ham
is ligt en vol merg, ros van kleur’; zyne
bloem is breed, wit of bleek roodachtig, en
van gedaente als eene Har; zyne vrucht heeft
de gedaente van eene hazelnoot’, en is bitter
van fmaek.
Het vocht of fap Ilolli word tot het ma-
ken van de Chocolaet der Indianen gebruikt.
Het is goed om ’t hart en maeg te verHer-
ken , en de buikloopen te Huiten.
HOLOSTEON.
Holqfleon , Bellonii.
Ojlraaon , Gefneri.
Is een Nylvifch, dien men meent, dat uit
de zee komt; hy is omtrent een voet lang,
vyfhoekig van gedaente , wit of bleek van
kleur’; hy is bedekt met eene huid-, die zeer
hard en eene fchildpadfchael naerby komt ;
zyn bek is kleen , en zyne kaken zyn voor-
zien met tanden, welke naer die der Ratten
gelyken ; de oogen zyn wit; zyne huid is
nuttig in de konden , en word bewaert zon-
der te bederven ; dees vifch word in de
Geneeskunde niet gebruikt.
Holojlenn , ex êAo« , totus , z? Ie tot , os , tjuafs
totum off-urn, om dat dees vifch bynaer zoo hard
als been is.
HOLOSTEUM.
HoloJIenm Plant agini fimile , J. 13. Raii Hifi.
Hoiojleum Salmaticiim prins , Cluf. Hilp.
mk-
H O
H O.
Holojleum birfutum albicans wajus , C. B.
Plantaga angitjlifolia albida , Do don. Pit.
Tournefort.
In ’t Nederduitfch Witte Weegbree met
/malle bladeren.
Is eene foort van Weegbree, of eene plant,
die lange, fmalle, zenuwachtige, harde, rui-
ge , kattoen- en witachtige bladers fchiet,
liggende verfpreidt langs de aerde, t’zamen-
trekkende van fmaek ; de (telen zyn omtrent
een voet hoog, ruig, dragende bloemen en
zaden naer die van 'de Weegbree gelykende ;
haer wortel is lang, dik, zwart- en houtach-
tig; deze plant groeit in de velden, en in de
olyfboflchen , in warme landen , als in Lan-
guedok , en in de omliggende plaetfen van
Montpellier; zy heeft veel olie , enmiddelma-
tiglyk zout in zich.
Zy is afvegende , wondheelende, t’zamen-
trekkende, genezende.
Men heeft deze plant Holojleum genaemt, we-
gens hare hardigheit , welke die van een been
naerby komt, want dees naem komt van de Griek-
fche woorden óa*s , totus, er èrtc> , os.
HOLOTHURIA.
Holothuria. , Ariftot. Plin. R ondel. zyn vor-
melooze zeelichamen , die men onder de Zoo-
phyten of diergelyke gewaden geplaetft heeft;
hare gedaentens zyn verfchiliende; gemeenlyk
zyn ze lang en rond, week, en met eene ruwe
huid bedekt; men vind ze aen (trand onder het
fchuim van de zee.
Gekneuft en opgelegt zyn ze ontbinden-
de.
HOMO.
Hmo , in ’t Franfch Horr.me , in ’t Neder-
duitfch Menfch , is ’t heerlykfte van alle levende
fchepfelen , of een Dier begaeft met verftand
en reden; daer zyn verfcheide foorten , die
door hunne groptte , gedaente , aenzien, en
kleur verfchillen.
Door hunne grootte , want fommigen zyn
grooter , gelyk die , welke in de Noordfche
landen geboren worden en wonen; anderen
kleener ; wy zien zelfs eenige Reuzen , en
eenige Dwergen.
Door hunne gedaente, want dezen zyn dik,
buikig, vet; genen dun, mager; anderen hou-
den de middelmaet; eenigen hebben een rónd
hoofd, anderen een langwerpig; aen Ibjnmi-
gen ziet wen een’ langen en loflen hals; aen
anderen een korten en dikken hals , en bynaer
gelyk met hunne fchouderen ; men vind iu
Indië zeker Volk, wiens hoofd zoo na is aen
hunne fchouderen , die uitfleken , dat hun
hoofd fchynt geplaetft te zyn , alwaer wy de
bord hebben.
Door hun aenzien, want zommigen hebben
een zacht vel, een goedaertig en nengenaem,
doch deftig wezen ; anderen hebben eene harde
huid, bedekt met hair gelyk de Wilden , een
donker en een weinig wreed gelaet.
Door hunne kleur , want dezen zyn wit,
genen zwart, anderen geel of tanig.
Verfcheide Reizigers verhalen , dat men op
’t Eiland Borneo , en op verfcheide andere
plaetfen in Indië , iu de boflchen een ze-
ker beeft vind wildeman genaemt , welk den
menfch in al zyne leden zoo gelykt, dat, in-
dien het fprak, men niet zoude konnen nalaten
het voor zekere Wilden van Afrika te nemen ,
die zelfs veel naer een beeft aerden.
Dees Wildeman heeft zyne huid geheel ruig,
’taengezigt dor en verbrandt.de oogen diep in
’thoofd, het wezen wreed; maer zyne trek-
ken zyn nog wel gefchikt , hoewel ze grof
en ruuw geworden zyn door ’t branden van de
zonne ; by gaet gelyk de menfchen op twee
voeten, maer loopt met zulk eene fnelheit,
dat men werk heeft, als men hem met een’ los-
fen toom vervolgt, hem te achterhalen ; vor-
ders is hy wonderlyk fterk; de Koning en de
Vorften van ’t lanci nemen hun grootfte ver-
maek in hem te jagen , gelyk men hier de
herten jaegt; mogelyk is dees Wildeman eene
foort van grooten Aep ; maer ’t is te ver-
wonderen , dat men geen naeuwkeuriger ver-
had van dit dier heeft, dan’tgeen men van de
Reizigeren hoort, die dikwils verhalen, ’tgeen
ze hebben hooren zeggen zonder dat ze ’t ge-
zien hebben; ’t is waer dat eenige Gedenk-
fchriften van China ’er van melden , maer vry
verfcheidentlyk.
Men vind in de Gedenkfchriften van Tre-
voux van Louw- en Sprokkelmaend 1701. ’tuit-
trekfel van eenen brief , uit Indië den 10 van
Louwmaeud 1700. gefchreven ; de Schryvcr,
dien men niet noemt, zegt, dat, ’t geen hy in
de Gedenkfchriften van China aengaende den
Wildenman van ’t Eiland Borneo gelezen
heeft, zeer waerachtig is ; dat hy den 19 van
Bloeimaend 1699. op de ree van Batavia zyn-
de , op een Engelfch Fregat London ge-
naemt, ’twelk van Borneo kwam, ’t kind van
eenen dier wilde menfchen zag, dat men hem
verzekerde nog maer drie maenden oud te
zyn , het fcheen hem omtrent twee voeten
lang, ’twas bedekt met hair, dat nog zeer kort
Vv 2 was.
H O.
II O.
n° "
w as , had een rond hoofd en naer dat van
een’ menieh getekende , maer de oogen ,
woud, en kin waven wat verichitlende van
de onze ten aenaten van hunne gedaente; et
wu, zegt hy , too tehriklyk plitneuzig,
dat wen er bynaer geen’ neus aen zag; d\t
wu yh ■ ■ ■ • de - ■ ■ s : ■
ly v op heer zes of zeven 'aten z yn , t geen
ik gewaerwerd, zegt hy , wet’t hy de hans te
trekken, want ik voelde een’ bttlteogcineenen
te. e'.utand ; het had veel moeite zich te 'et-
toonen , en als wen ’t noodzaekte nit een
ze\et huis e, dat wen voor het zelve geroaekt
had , te komen , toonde het daer ongenoe-
gen over, het had werkingen, die zeer wen-
feh. ’.\ v wie-; als ’t ging tlapen , lei top we
■t y d e leunende op eene vau zyne hauden, h'
v oud des zelfs pols aen den arm, zoo als wy
dien hebben » de gedalte van deze dieren, als
s\ hunne voKowen grootte hebben, evenaevt
de van de groot de meni eh en ; zy loopen
ure! Ier dan de betten; in de boflcheu breken
V .. takkr hoowen , sMejse gebruiken
om de voorbvgaende of leit'.gers dood te t'aeu;
aN ze ie mand koenen dooden, zuigen ze hem
’t bloed af , dat ze als een' lekkeren drank
proeven ; men zegt dat deze slieren zeer geil
zyn, ,
Wegel vk zal ’t emand kwalyk nemen , dat
tk den wenfch ia eene Hefchry vinge der Droo-
gervea pbetfe, maer hy za' in ‘t gevolg zien,
! ■ •' ■ ' • •
■ i de - ■ ■ - ■
hi. vt worden. ; a. de s-.ee . -. vau den men ch ,
zvne uitwaden , en zyne uitvverpfels hebben
veel olie eu 'lug zout onder waterdeelen eu
aerde vermengt iu zte'b.
De ronmia , ’t bekkeneel , her tenen , en
•teen van de n meute h worsten in de Genees-
kunde gebruikt ; ik heb van v der derjelve op
zvne plaets gefbroken.
Het tnevvshe ihair s goed tegen de opltygm-
. . de de» z . ken laet rui-
V . . -
«ond zo..: van over, dat de zelve kracht o' e t
I , van ‘t urentehenbekkeneel ; zie wyn
Boek van de Seheikuuste»
Het '."oteh van 't mentehenbekkeneel, het
Bloed en pi» vau een' wenfch worden in de
il, -ee»». - e gebruikt, op fc.tnae pUets z_’. ik
ervan oveken.
weekte! > een' jo
V -zo -o en nuchter ts , word goed geacht tegen
oc la- gebeten , eu dolle hond >beer,
i'e ge'.e vu igbeit, die wen met een oor le-
ïse-lt e v . bet os>r haelt , en oorfineer noemt,
■k o 'th '.'.ii. e ei' goed voor sie vyt, die uog
siaer a zyn begin is.
De nagels van handen en voeten doen bra-
ken, als ze gerafpt , en in fubftantie tot eene
fcrupel, en in een afweeklel tot twee tempels
ingegeven worden.
De vrouweneik is verkwikkende, verzach-
teade, goed voor de bord , longezweer’, en
andere uitterende ziektens ; men doet ’er
ook van in de oogen om de feberpte te ver-
zachten, en de ontftekingen te matigen.
De pis van een’ raenfch korteling gelooft
is buikzuiverende en goed voor de jigt, voor
de opftygingen, en om de verftoppingen weg
te nemen , als men ’er ’s morgens nuchteren
twee of drie glazen van drinkt ; zy ftilt ook
de ligipynen van buiten warm op ’t deel ge-
legt ; zy ontbind , en verdroogt de fchurft ,
hairworm, en andere jeukrens van de huid.
De menfehendrek is ettermakende , out-
bindeudc , weekmakende , verzachtende ,
goed voor de negenoogen , om de peftbui-
lcn tot etter te brengen , om de keelontfte-
kingeu te verdryven, daer op gelegt zynde;
fomroigen pryzen hem droog, gepoedert , en
iugenomen, tegen de zwellingen van de keel’,
vallende ziekte , en afgaende koortfen ; men
noemt hem in ’t Laryn OUtum vel (lerens hum*-
mm ; de gift is van eene fcrupel tot eene
draehma-
Htm» ab humo , aerde, zynde den Menfch uit
aerde gwforms-ert.
Qlettem tb eite, td efi fxtet , ik ftink.
H O R D E U M.
Hordtum , in ’t Franfch , in ’t Neder-
duitfeh Gerji , is eene plant, waer van twee
lootten zyn.
De eerfte foort word gsr.aemt
H or deunt % Brunf Matth.
Wordeum pnmum , Aog.
Hor deunt mujusy Trag.
H orJ. um poiyjUcbu/n bjbemum y C. B. Pit.
Tournefort.
H orbeum pohflicbum , J. B. Raii Hift.
Ha leunt polyjhcbum vel bybernum , Park.
Zy tehiet eenen fteel of eenen halm lager
dan die van de Rogge, en hare bladers zyn
breests*r; de bloemen, en de granen groeijen
in airen, die aen eene rift, welke in zyne
lengte getande is , vaftzyn; yder bloem heeft
verVcheidehelmftylrjes, die door een’ tvee- of
driebladigen kelk ousierfteunt zyn . waervan
eeuige gemeenlyk met een draedje eindigen;
als
H O.
H O.
34*
als deze bloem verwelkt is , word ’t vrucht-
je , dat tulïchen dc helmftyltjes gevofiden
word , een zaed , dat aen beide eindens Ipits,
en omtrent ’t midden dik is , wit van kleur’
naer ’t geel trekkende , vervult met eene
mergachtige zelfftandigheit , die tot meel word.
De tweede foort word genaemt
Hordeam polyfliebum vernam , C. B.Pit.
Tournefor.t
Hordeum fenis verfibus , Matth. Cam.
Hordeum Septentrioni notijjimum , Lob. Ob.
Zy verfchilt van de voorgaende hier in , dat
hare airen korter maer dikker zyn , en zes
ryen zaden heeft.
Men kweekt de eene en de andere foort van
Gerft in alle landen aen; in de Geneeskunde
gebruikt rnen niet dan hare zaden; zy hebben
veel olie, en een weinig wezentlyk , en vlug
zout in zich.
Zy zyn afvegende , t’zamentrekkende, goed
voor de bord, en voor de buikloopen.
Men fcheid den bad van deGerftekorrelen af, en
men noemt ze Gepelde Gerft; zy zyn goed voor
deborft, verzachtende, bevochtigende, ver-
zoetende, verwekken ’t fpeekfel , matigen door
hun ftymachtig gedeelte de fcherpe vochten ,
die van de herfenen komen, en verwekken den
flaep ; men gebruikt ze in een afziedfel. Dc
befte Gepelde Gerft word ons van ’t Franfche
Vitry gebragt; zy moet nieuw, wel gevoedt,
wit, zuiver, en droog zyn.
Men brengt ons uitSuabe, en uit verfchei-
de andere oorden van Duitfchland eene klee-
ne Gepelde Gerft , die niet veel grooter dan
Gierft, bynaer rond, hard, wit en vry glad is ,
men noemt ze Hordeum perlatum , Geparelde Gerft-,
zy word van de gemeene Gerft gemaekt , en
verfchilt van onze Gepelde Gerft niet, als dat
hare zaden door den molen, die ze van haren
baft gefcheiden heeft , geperft en rond gemaekt
zyn , zoo dat ze daer door kleener zyn; zy
zwelt , als men ze laet koken; 'men eet ze ge-
lyk Ryft, als ze gekookt is.
Het Gerftemeel word in pappen gebruikt om
te verzachten, te ontbinden, en de etterma-
king te bevorderen .
Hordeum is een verbafterde naem, want eer-
tyds zeide men ferdeum , van €>, , nutrimen-
turn , om dat de Gerft tot voedfel gebruikt
word.
Pctyflichum, aonXö , multumc /pica , alsof
men zeide , plant met verfcheide airen , of met vtr-
Jcheide ryen tjaden aen y der air'.
HORMINUM,
Ilorminum coma purpuro-violacea , J. B.
Pit. Tournef.
Gr m mum ver urn , Gef.
Horminum fativum , C. B.
Horminum fativum gcminum , Diofc. Park.
In ’tFranfch Ormin.
* Is eene plant, die veel overeenkom!! met
dc Salie heeft ; hare ftelen zyn omtrent een
voet hoog , 'roodachiig , vierkantig, wollig,
takkig ; de bladers zyn gelyk die van Salie ,
maer min droog, zuiverer , zeer ruig, tegen
malkanderen over geplac-tft, zonder merkely-
ken reuk , een weinig bitter van froaek ; de
toppen der takken zyn vervult met een’ hoop
purperachtige bloemen, die naer ’t paers trek-
ken ; de bloemen komen uit den fchoot der
bladeren , zy zyn alsecu bek, kleener dan die
van de Salie, als pypen gemaekt, en yder van
boven in twee lippen gefneden , purperachtig
en wit van kleur’, onderfteunt door een’ kelk,
die als een horentje gemaekt is, en vervol-
gens een zaedhuisje word, dat bynaer ronde
zaden influit; haer wortel is houtachtig en ve-
zelig ; men kweekt deze plant in de tuinen
aen; zy heeft veelolië en wezentlyk zout in
zich.
Zy is afvegende, ontbindende, goed voor
de maeg’ , en om de beweging der geeften te
verwekken.
Horminum, ab iffiZt , id eft , impetu ftrrï’, om
dat men gemeent heeft, dat deze plant de Ve-
nusdriften verwekte.
HORTULANUS.
Hortulams.
Milliaria .
Cynchramus.
In ’t Franfch Hortolan , o [Qrtolan.
Is een kleene vogel , zoo groot als een klcene
Leeuwerk, of als eene Lyfter, van verfcheide
kleuren, en zeer vet, men vind hem in Italië,
Languedok, Provence, en in ’t Daupbiné ; hy
leeft van Gierft en andere zaden; zyn vleefch is
zeer
* Zie Pi. XI. Fig. io.
Vv 3
HU. H Y.
H Y.
J4*
zeer lekker, en ’t is een zeer fmaeklyk geregt;
hy heeft veel olie en vlug zout in zich.
Hy is verkwikkende en goed om de geeften
te verfterken en op te wekken.
Zyn vet is weekmakende , verzachtende ,
ontbindende.
Cynchramus , vel Ccnchramus a Ktf%p»c , milium ,
om dat dees vogel zich voornamentlyk met
Gierft voed.
HUART.
Huurt , C. Biron , is een watervogel van Ca-
nada ; hy is zoo groot als een Kalkoenfche
Ilaen , doch zync veders zyn veel fraeiers zy
zyn doorvlamt gelyk die van de Patrys ; en
met levendiger zwart en wit gefprenkelt , zyn
buik is geheel wit; zyn bek is zoo lang als die
van eene Snip , doch veel dikker ; zyn hals is
zoo lang als die van eene Zwaen , van kleur’ als
de krop van eeneDuive, die verandert , na dat
hy verfcheidentlyk tegen de zon gekeert is ;
onder aen de keel heeft hy eene foort van
kleene, witte en zwarte das , dat vry aerdig
ftaet; zyn bek is zeer kort ; de beenen zeer
lang , en de pooten gemaekt als die van
de Zwaen , en andere watervogelen ; hy
leeft in ’t water , alv/aer hy de vilichen eet,
die hy krygen kan; men vind hem gemeenlyk
aen den zeekant, in de rivieren , in de mei-
ren ; men zegt dat ’er langs de rivier van Mis-
filïïpi vele gevonden worden; hy is goed om
te eten , en heeft veel vlug zout en olie in
zich.
Zyn vet is ontbindende , cn zeer goed om
de zenuwen te verfterken en te verzachten.
Men noemt dezen vogel Huart , om dat hy
dit woord zoo duidelyk uitfpreekt, dat men
zoude zeggen, dat ’teene menfchenftem was.
HYACINTHUS GEMMA.
Hyacinthus , in ’tFranfch Hyacinte , in ’t Neder-
duitfch Hyacint, Hyacint/leen, is een koftelyke fteen,
waer van verfcheide foorten zyn, die in groot-
te en in kleur’ verfchillen; want fommige zyn
zoo kleen als een matige zoutkorrel , vry zacht,
en wit van kleur’; deze foort noemt men in
’tFranfch Hyacinthefouple delait, en komt uit ’t Oo-
ften. Andere zyn zoo groot als erweten, zeer hard,
rood van kleur’, een weinig naer ’t geel trekken-
de, fchitterende ; deze foort gebruikt men in de
Geneeskunde. Mei; moet deOofterfche achten bo-
ven die , welke in Silefië en in Bohemen groeijen,
die men onderkennen zal aen hunne grootte ,
fchoonheit, en hardigheit; want de Oofterfche
zyn niet grooter dan eene erweet , en zyn
fchooner enfchitteren meer dan die van Europa,
andere zyn bynaer van dezelve grootte , of
grooter, geel van kleur’ bynaer als de Brand-
fteen; deze zyn wit, met rood ofgeel gemengt,
of van verfcheide kleuren ; gene zyn zoo kleen
als fpeldeknoppen , van een fchitterend rood;
deze laetfte foort vind men in Vrankryk op
verfcheide plaetfen voornamentlyk in Auver-
gne; men noemt ze gemeenlyk Jargons of valjcbe
Hyacinten ; men wryft de Hyacinten op den
wryffteen tot een zeer fyn poeder om die
onder Artzenybereidingen te gebruiken.
Men acht ze goed om ’thart te verfterken,
’t vergift tegen te ftaen , de vreugt te ver-
wekken , en de ftuiptrekkingen te ftillen ;
doch al de kracht van dezen fteen beftaet hier
in, dat hy een alkali zynde ’tzuur in ’tlichaem
matigt en t’onderbrengt , en de buikloopen
en bloedingen ftuit ; de gift is van eene hal-
ve fcrupel tot twee fcrupels.
Men heeft den naem van Hyacint aen de-
zer. fteen gegeven , om dat men voorgeeft ’er
zommige gevonden te hebben , die bynaer van
kleur’ waren als de bloem van de plant’ Hyacint
genaemt.
HYACINTHUS PLANT A.
Hyacinthus , Dod. Gal. Lugd.
Hyacinthus oblongo flore caruleus major , C.
B. Pit. Tournef.
Hyacinthus Anglicus , Adv. Ger. Eyft. Raii
Hift.
Hyacinthus non fcriptus , Dod. Lugd.
Hyacinthus Anglicus , fi ve Belgicus , J. B.
In ’t Franfch Jacinte.
In ’t Nederduitfch Hyacint.
Is eene plant , die een’ ronden en glad-
den fteel fchiet omtrent een half voet hoog,
van onderen bleek en van boven donkergroen
van kleur’; de bladers zyn zoo lang als hun
fteel, fmal , groen, blinkende, en kieener
dan die van Pareye; de bloemen zyn aen den
top door hare zwaerte neerhangende , zy zyn
als langwerpige pypen gemaekt, die zich van
boven uitbreiden , en in zes deelen zyn inge-
fneden, doorgaens blaeuw , dan wit , fomtyds
vleefchkleurig:, dan eens bynaer purpêrachtig,
enaengenaem van reuk; als deze bloem voor-
by is , komt ’er eene bynaer ronde en drie-
kantige vrucht , verdeelt in drie huisjes , die
met eenige ronde en zwarte zaden vervult
zyn; haer wortel is bolachtig eft wit; de gehee-
le
H Y.
H Y
le plant is met een flymachtig fap vervult; zy
groeit in de velden , aen de kanten der wegen,
in de tuinen; in Engeland is ze zeer gemeen ;
zy heeft veel olie, en een weinig wezentlyk
zout in zich.
De wortel van de Hyacint is afvegende ,
t’zame ntre lekende , aen een lymende.
Haer zaed is openende , tot ’t gewigt van
eene halve drachma of van eene drachma inge-
nomen.
De plant Hyacint draegt , zoo men voor-
geeft, den naetn van ’tkind Hyacinthus , dat
volgens de Fabel in hare bloem verandert
werd.
Zommigen leiden dezen naem van ’tGriekfch
’U, viola, en van ’t Latyn Cynthia , dat eer-
tyds een bynaem was, dien men aen Apollo
gegeven had , als of men zeide Violier van
Apollo.
HYACINTHUS INDICUS.
Hyacinthus Indicus iuherofa radice , J. B. in
’t Franfch Tubeteufe, in Nederduitfch Tuberoos,
is eene plant, wier fteel drie of vier voeten
hoog groeit, zynde een pink dik, regt, rond,
vaft, kael , glad, van binnenhol; de bladers
zyn onder aen den fteel , omtrent een half voet
lang, fmal, dik, vleezig, blinkendgroen, glad,
zich wyd verfpreidende ; de bloemen ftaen aen
den top, gemaekt als eene lange pyp, die zich
van boven uitbreid, en in zes deelen ingefne-
den is , van kleur’ wit als melk , zeer aenge-
naein van reuk, en de kamers, waer in men ze
zet, met een’ lieflyken reuk vervullende; haer
wortel is knobbelachtig; de gehecle plant is
met een flymachtig fap vervult , en word in
de tuinen aengekweekt ; zy heeft uit Indië
haren oorfprong , doch is in geheel Euro-
pa , . en voornamentlyk te Parys zeer ge-
meen geworden ; de bloem heeft veel fyne of
geeftryke olie, waer van de ongemeene reuk
komt , dien zy verfpreid; de Reukwerkers ge-
bruiken ze veel ; maer in de Geneeskunde
word ze niet gebruikt ; in de vrouwen verwekt
ze dikwils de opftygingen; haer wortel en blad
hebben vele waterdeelen , olie, en wezentlyk
zout in zich.
De wortel van de Tuberoos is afvegende,
t’zamentrekkende , opdroogende, ontbinden-
de.
Het blad is zuur, en bloedftelpende
HYBOUCOUHU ET CARAMENO.
Hyboucoubu Americanus , itemque Caratneno fruSlus
iifdm, Theveti , J. B. is eene Amerikaenfche
54$
vrucht van gedaente en grootte als een Da-
del , maar niet goed om te eten; men trekt
’er eene olie uit, die men bewaert in een vat,
gemaekt van eene vrucht in de Indiaenfche
tael’ Carameno genaemt, die men heeft uitge-
holt of wier vleefch men heeft uitgenomen.
Deze olië word voornamentlyk tegen eene
landziekte , Tom genaemt , gebruikt , welke
voortkomt uit een groot getal kleene wormen, die
de ziertjes in grootte niet veel overtreffen , en
die zich onder de huid vergaderen , en kleene
gezwellen zoo groot alsboonen veroorzaken,
die zeer pynlyk zyn , en droevige toevallen
voortbrengen; deze olië is daerenboven ook
goed om de vermoeide leden te verfterken, en
de wonden en zweren te genezen.
HYDRARGYRUS.
H ydrargyrus.
Mercuriiis.
Argentum vivnm.
In ’t Franfch Mierc ure , of vif Argent ♦’
In ’t Nederduitfch Kwik , Kwikzilver.
Is een vloeibaer, loopend metael of half me-
tael , zilververwig , zeer zwaer en nogtans
vlug, doordringende, en zich gemaklyk met
’t goud en ’t zilver vereenigende en vermen-
gende: men vind het in verfcheide mynen van
Europa , als in Hongarye en in Spanje ; men
heeft zelfs’zedert veertig jaren eenemyn by Si
Lo inNormandye ontdekt, ’t Komt doorgaens
voort onderbergen , die met fteenen zoo zacht en
wit als kalk bedekt zyn ; de planten , die op deze
bergen groeijen , komen hooger en groener
dan elders te voorfchyn; maer de boomen ,
die by de Kwikmyn zyn , dragen zeer zelden
bloemen of vruchten , zelfs komen de bladers
laet voor den dag.
Een kenteeken , waer door men de kwik-
myn ontdekt, is, als ’er ’s morgens in de len-
te op eene byzoudere plaets dier bergen dik-
ke dampen of nevels opkomen , die wegens
hunne zwaerte niet zeer hoog opeaen ; deze
plaetfen tart men aen om ’er Kwikzilver te
zoeken, en voornamentlyk als ze tegen over
den Noorderwind gelegen zyn; want dan ge-
looft men de myn zeer vruchtbaer te zyn; het
is aenmerkelyk, dat men veel water omtrtnt
'deze mynen vind, ’t welk men aen den voet van
den berg moet uitputten, eer men kan arbei-
den om ’t metael te krygen..
H Y.
H Y.
344
Devvyl ’t Kwikzilver een zeer vloeibaar
lichaem is , heeft men meerder moeite om ’t te
vinden dan de andere metalen ; want ’t zygt
door de aerde en tuflchen de klooven der ffeenen;
zoo dat ’ttneenigmael uit ’toog raekt , wanneer
men meent gereed te zyn om ’t te krygen;men
is genoodzaekt menfchen zeer diep in de aerde
te doen dalen, om ’tdaer te gaen zoeken, en
deze menfchen oelfencn dit beroep niet lang
zonder lam te worden ; men zegt ook dat men
tot dit werk niet dan misdadigers of andere ter
dood verwezene menfchen gebruikt.
Het Kwikzilver komt niet altyd zuiver en
vloeibaer uit de myn’, ’t is doorgaens met aer-
de gemengt , of in Bergvermiljoen verandert
met een gedeelte zwavel, dat ’t ontmoet heeft.
Het Kwikzilvr,’t welk niet veel aerde heeft, kan
door zeemleêr, waer door men het laet gaen, ’er
van afgefcheideu worden; maer als ’tmet veel
aerde of andere onzuiverheden verzelt is, moet
men het in yzere kromme kolven doen , die
men in een fornuis plaetft , men legt ’er een’
ontfanger vol water aen, en men Bookt ’tvuur
onder de kromme kolven zeer Berk om ’tKvvik-
zilver over te halen ; de yzere kromme kol-
ven zyn in deze gelegenheit beter dan de an-
dere, om dat ’t Kwikzilver, genegen om zich
aen dit metael valt te hechten , van de aerde
zich beter affcheid, en eer in flaet is om ver-
dunt en door ’t Ytiur voortgedreven te wor-
den.
Men is altyd niet verzekert van de zniver-
heit van ’tKwikzilver , dat men by de Koop-
lieden verkoopt; het kan verandert zyn geweeB
door eenige vermenging, die in de" myn’ zal
gefchiedt zyn, en ’er door ’t zeemleêr niet van
afgefcheiden heeft konnen worden; of door
eene byvoeging van lood of eenig ander metael
ofminerael, dat de Vervalfchers ’er onder ge-
daen hebben; derhalven is ’t noodzakelyk het
te zuiveren , eer men het gebruikt.
De wyze der Ouden, om het Kwikzilver te
zuiveren, en te gelyk , zeiden ze, van eene
koude hoedanigheit in den vierden graed of
trap te verbeteren, was het zelve in een’ marmeren
of fleenen mortier met zout en met tot poeder
gemaekte Salie te mengen, en ’tmengfel een uur
lang met een’ houten Bamper te roeren, en daer
na door een vel of leér te zygen ; door dit mid-
del maekten zy het helder en fchoon, moer zy
hadden niet dan ’t buitenBe vuil , en dat van
geen belang is, weggenomen, ’tgeen het Kwik-
zilver altyd rollende in de fleffehen van dik
leêr of aerde, waer in het overgevóert en be-
waart word, naer zich neemt ; was ’er metael
of iets metaelfch in de Kwik , het ging zoo wel
door de luchtgaetjes van ’t vel heen als de
Kwik, en daergefchie-dde geen de ininBe affehei-
ding; wat aenbelangt de voorgewende koude
hoedanigheit van de Kwik, die was door deze
bereiding niet verbetert , en ’t metael was in
den zelven Baet, als te voren.
Een zeker middel, om ’t Kwikzilverzoo zuiver
te hebben als ’t zyn kan, beBaet in het zelve van
’t Vermiljoen te fcheiden op de volgende wyze.
Mengt onder malkanderen gelyke deelen van
tot poeder gemaekt Vermiljoen en vylfel van
Bael ; vult ’er de helft of twee derden van een’
krommen kolf mede , plaetB dien in een’ weêr-
fiuitoven, en voegt ’er een’ glazen ontfanger vol
water aen, zonder de zamenvoegfels toe te lymen;
zet het vuur onder den kromhals bygraden aen
tot den vierden graed, gy zult hetKwi’kzil ver hoo-
ren overkomen, en op den bodem van den ontfan-
ger vallen; zet het vuur aen tot ’er niets meer
overkomt, gy zult dertien oneen vloeibaer Kwik
van yder pond Vermiljoen getrokken hebben;
wafcht ’t, en ’tmet doeken gedroogt hebbende,
zygt ’t door een leêr. Men moet verzekert zyn,
dat dit Kwik zuiver is, want indien ’er in de
myn’ eeniggedeelte van metael of minerael met
’t Kwikzilver, waer van men ’t Vermiljoen ge-
maekt heeft, 'gemengt ware geweeB, zoude
het op den bodem van ’t vat gebleven zyn , en
’t zoude met de Kwik en zwavel zich niet hebben
konnen verheffen ; en indien men zeden de
verheffing eenig vreemd lichaera in de Ver-
miljoen gemengt had, zoo zoude deze on-
zuiverheit, van wat aert ze ook ware, z'ich in
de wederlevendigmaking’ of overhnling’, die ik
zoo even befchreven heb, ‘er van afgefchei-
den hebben. De ontfanger moet vol water zyn,
op dat het Kwikzilver, dat als een damp uit
den kromhals overgaet, verkoeling vinde , die
’t doet verdikken en veranderen; doch de voe-
ging van den ontfanger met den kromhals moet
door ’t leem niet gefloten zyn , om dat altyd in
de overhaling’ veel zwavel van ’t Vermiljoen
opkomt , die zich , als zy geene opening ter uit-
gang vond, met ’tKwikzilver zoude vereeni-
gen, en het tot eene foort van graeuw deeg ma-
ken , zoo dat men genoodzaekt zoude zyn
’t voor de tweede reis’ over te halen.
Het yzer doet in deze gelegenheit , gelyk
een alkali, het zuur van de zwavel , die het
Kwikzilver tot een Vermiljoen hield , affehei-
den ; en dit Kwikzilver van zyne banden
los gemaekt is in Baet om door ’tvuur fyner
gemaekt, en voortgedreven te worden; de on-
gebluBe kalk doet het zelve als ’tyzer of Bael,
maer men moet ’er driemael zoo veel van heb-
ben.
De vloeibaerheit van het Kwikzilver komt
daer van, dat de ongevoelige deelen , waer uit
het natuurlyk beBaet, alle bolswyze of rond
zyn , want door deze gedaente zich niet aen
mal-
H Y.
H Y.
ïnalkanderenkonnende hechten , rollen zealtyd.
Deze zelve reden verklaert, waerom dit raetael,
hoewel het zwaer zy, door ’t vuur zoo gcmak-
lyk vlug word ; want zyne ronde rieelen , zyn-
de altyd afgefcheiden , en geene vereeniging
onder malkanderen hebbende, zyn alle afzon-
derlyk ligt , en in ftaet om door ’t vuur
voortgedreven en om hoog gevoert te wor-
den. ’t Geen de vaftigheit en hechtheit van
een metael uitmaekt , is, dat zyne ongevoe-
lige deeltjes , op verfcheide wyze gevormt
zynde , zich aen malkanderen gehecht, vaftge-
inaekt , en r.aeuw vereenigt hebben , zoodat
’t vuur geene kracht heeft om ze van een te
fcheiden en weg te voeren.
Het Kwikzilver is een middel voor ’t Mife-
tere of den Darmkronkel , men laet ’er een
pond, enzelfs meer van innemen, op dathet door
zyne zwaerte in ’t doorgaen de vezels van de
darmen, die in deze ziekte geplooit zyn, uit-
• zeue;men looft het door den afgang, zoo als
men ’t heeft ingenomen.
Men gebruikt het raeuwe Kwikzilver om de
wormen te dooden;men laet ’tin waterkoken,
en men geeft het afziedfel te drinken, dat van
’tKwikzilver weinig of niet, hoe lang men het ook
heeft laten koken, naer zich heeft genomen; want
men vind ’t metael even zwaer, en ’t afziedfel
heeft geene andere kleur, fmaek, of reuk, als
gemeen gekookt water; echter laet het niet na
goede uitwerkingen voort te brengen. Men
moet in acht nemen, dat ’tvat, waer in men
’t water met ’t Kwikzilver laet koken , van
aerde of glas en niet van metael zy, want
het zoude ’t zelve doordringen. Het Kwikzilver
dood de luizen , vlooien , en andere bloede-
looze diertjes van ’tlichaem ; men hangt het
aen der kinderen hals’ , nadat men het in
pennefchachten befloten heeft , om de kwade
lucht te wedenrftaen ; het geneed de fchurft,
hairworm , en de venuskwalen ; het ontbind
en verdryft de klieren en de andere gezwel-
len; het neemt de verftoppingen weg uit- en
inwendig gebruikt; het komt onder verfchei-
de zalven en placfters; men kan zeggen dat
het een van de befte middelen is , die wy in
de Geneeskunde hebben omdedikfte , aerdach-
tigfte, kwaedaertigfte , en vaftgehechtfte voch-
ten te fmelten , te ontwortelen , en te ontbin-
den. Een van de wonderlykfte werkingen, die
’t voortbrengt , is de kwyling te verwekken,
en de pokken en andere venuskwalen in den
grond weg te nemen. Om deze uitwerking te
verklaren , moet men weten dat ’tpokgift be-
ftaet in een zout of zuur wynfteenachtig en
dik vocht, dat by poozen gillende het bloed
en de andere vochten bederft, en al de kwa-
?4f
de toevallen , die ’er uit volgen , veroor-
zaekt.
Het Kwikzilver, dat men in ’t lichaem heeft
doen komen, ’tzy door ftrykingen met Kwilc-
zalve , of door den mond , zich verdunnende ,
verdeelt zich als eerrook overal, en hecht
zich voornamentlyk aen ’tpokgift , om dat de-
ze zure ftoffe bekwamer is ’er zich aen te
hechten, dan eenige andere ;het doordringt dan
dit pokgift , en is door zyn zuur zout door-
drongen bynaer op de zelve wyze als ’t ge-
fchied in de vermenging’ , die men doet als
men ’t Sublimaet wil bereiden , de warmte en
omloop der vochten doen deze vermenging
van Kwik en zuur wel haeft tot de herfeuen
opgaen , even gelyk’tvuur het Sublimaet ia
eene matras doet opvliegen, of verheffen; dan
gebeurt het , dat ’t hoofd zwelt , ’t tandvleefch,
tong en gehemelte aen ’t zweren raken , de
kwylvaten verftappen, en dat men diergelyke
pynen, die men zoude voelen , wanneer men
Sublimaet op eenig velloos deel lei, gewaer
word : deze toevallen worden verzelt met eene
onwillige en overvloedige kwyling’, die door
de fcherpte van ’t vocht, dat uit de herfenen
komt, en door de verflapping van al de kwyl-
vaten onderhouden word: deze kwyling duurt,
tot dat al de fcherpe , vergiftige, en kwikach-
tige ftoffe of vocht ontlaft is.
Hydrargyrus , ex ïSag , aqua, e? argentum,
quafi aqua argentea als of men zeide verz.dve>d wa-
ter, want t Kwikzilver is vloeibaer als water,
en van kleur’ als zilver ; om de zelve reden
noemt men ’ t [Qvil^ülver.
Mercurius, om dat ’tvlugen altyd in bewe-
ging’ is , gelyk men eertyds Mercurius den Bo-
de der Goden almaelde; en om dat de Starre-
kykers en de Alchymiften wanen , dat het in-
vloeden van de Dwaelftarre Mercurius ont-
fangt.
HÏDROCOTYLE.
Hydrocotyle vuig arts , Pit. Tournefort.
i ianunciUits aqu altais Cotyledonis folio , C. B.
Ranunculus aquaticus umbilicato folio , CoJ.
Cotyicdon aquatica , Dod. Cial.
Cotyledon aquatica acris Scptcntrionalium ,
Lob.
In ’t Nederduitfch Waternavclkruid.
Is eene plant, die vedcheide dunne , rankach-
tige ftelen fchiet, dieflangswyze loopenenzich
aen de aerde vaft hechten; de bladers zyn rond,
Xx uit-
H Y,
H Y.
54 *
uitgeholt, en door kleene deeltjes onderdeunt;
de bloemen zyn kleen, uit vyf rooswyze ge-
fchikte bladeren t’zamengedelt, wit van kleur’;
als deze bloem voorby is, komt ’er eene vrucht
te voorfchyn , uit twee zeer platachtige zaden
bedaende , die afzonderlyk de gedaente van
een’ halvenkring hebben; haer wortel is veze-
lig ; deze plant groeit in de moeraden ; zy is
wat fcherp van fmaek , heeft vele waterdee-
len , olie, en wezentlyk en vad zout in zich.
Zy is openende , afvegende , wondheelen-
de.
Hydrocotyle , exoiag, aqua , & kÓtvAij , cav'itas',
om dat deze plant uitgeholde bladers draegt,
en dat ze gaern in de moeraden is.
HYOSCIAMUS.
Hyofciamus.
Jufquiamus.
Dens caballinus.
Faba Suilla.
Her ba cunicularis .
In ’t Franfch Jufquiame , Hannebame.
In ’tNederduitfch Bilfenkruid.
Is eene plant, wner van verfcheide foorten
zyn. Ik zal alhier de twee voornaemde befckry-
ven.
De eerde foort word genaemt
Hyofciamus vulgaris , J. B. Raii Hift.
Hyofciamus niger , Gef.
Hyofciamus vulgaris , vel niger , C. B. Pit.
Tournefort.
Hyofciamus flavus , Fuch.
Apóllinaris , Cord. in Diofcor.
In ’t Nederduitfch Zwart en Geel Bilfen-
kruid.
* Zy fchiet vejfcheide dikke, takkige, met
veel wolle bedekte delen , omtrent anderhalf
voet hoog; de bladers zyn groot, breed , in-
gefneden, zacht, wollig', witachtig, over en
wederen zonder orde langs de Weken gefchikt;
debloemen waden op malkanderen gehoopt op
de takken, geel en purper dooreengemengt van
kleur’.Yder der zelve is, volgens den Heer Tour-
nefort, een klokje, dat doorgaensin vyf dee-
len is ingefneden , en door een’ kelk onder-
deunt word, die als een beker gemaekt , en
ruig is.
Als deze bloem verwelkt is , komt ’er eene
vrucht te voorfchyn , die eenigzins naer eene
pot of ketel gelykt ; zy is in den kelk van de
bloem’ bedoten, dien zy, met zich uit te zet-
ten, de gedaente van eene pott’ doet aenne-
men. Deze vrucht heefc haer dekfel , dat haer
vry naeuwkeurig fluit ; zy is overlangs in
twee huisjes verdeelt, die kleene, en zwarte
zaden influiten. Haer wortel is lang, dik ,
ruuw , van buiten bruin van kleur’ , van bin-
nen wit. De geheele plant heeft een’ onaen-
genamen reuk; zy groeit overal in de velden,
en langs de wegen.
De tweede foort word genaemt
Hyofciamus albus, ƒ. B. Park. Ger. Raii Hift.
Hyofciamus candidus , Trag.
Hyofciamus albus major vel tertius , Dio-
fcoridis, bf? quartus Plinii , C. B. Pit. Tour-
nef.
Apóllinaris tertius , Cord. in Diofc.
In ’tNederduitfch Wit Bilfenkruid.
Zy verfchilt van de voorgaende, dat ze min
takkig , en met meer witte wolle bedekt is;
dat hare bladers kleener, en zachter zyn; en
dat hare bloemen , en zaden wit zyn. Zy
groeit voornamentlyk in warme landen, als
in Languedok, omtrent Oranje , langs de Rho-
ne,aen de kanten der wegeu.
De eene en de andere foort. hebben veel
olie en wezentlyk zout in zich.
Zy zyn pynflillende , verdoovende , flaep
verwekkende , en dikwils doodelyk voor de
dieren, die ’er van eten; men gebruikt ze al-
leenlyk uitwendig onder plaefters , zalven ,
oliën , en in Hovingen ; zy ftillen de al te
groote beweging der vochten. Men acht het
wit Bilfenkruid boven ’t zwart gemeen Bil-
fenkruid; maer hunne krachten zyn bynaer
dezelve.
Het zaed van Bilfenkruid word voor de
tandpyn’, en voor den winter aen de handen
en voeten gebruikt.
Hyofciamus, ex Ss, poreus , ey kuuhos , faba , als
of men zeide Varkynsboon ; men heeft dezen
naetn aen ’t Bilfenkruid gegeven ; om dat zy-
ne vrucht eenige overeenkom!} met eene boon’
heeft.
Zie PI. XI. Fig. n.
H Y.
H Y.
heeft , en om dat volgens /Elianus de wilde
zwynen, als zy ’er van gegeten hebben, met zul-
ke geweldige duiptrekkingen worden aenge-
taft, dat ze in weinig tyds derven zouden, by
aldien zy zich niet in eenige beek gingen baden
en ’er uit drinken.
HYPECOUM.
Hypecoum , is eene plant , waer van twee
foorten zyn.
De eerfte foort word genaemt
Hypecoon , C. Bauh. _
Hypecoon filiquojum , J. B. Pit. Tournef.
Hypecoon legitimim , Cluf. Park. Raii Hifi.
Cynnmtm comiculatum , Jive Hypecoon, Clu-
fii , Ger.
In ’tNederduitfch Gehorend WildKomyn.
Zy fcliiet verfcheide delen ter hoogte van
een’ voet , omtrent zynen top in verfcheide
vleugels of takken zich verdeelende ; de bla-
ders zyn gelyk die van de wilde Wynruit , of
gelyk die van Duivekervel. Hare bloem is
kleen, bedaende uit vier kruiswyze gefchik-
te bladeren, geel van kleur’, en vad aen een
deeltje. Als deze bloem voorby is , komt ’er
eene platte peul te voorfchyn , gemaekt als
eene zeiden , bedaende uit verfcheide dukken,
welker eindens aeneengevoegt zyn , en
waer van yder een zwartachtig zaed influit ,
dat vry wel naer eene kleene nier gelykt.
Haer wortel is lang , fomtyds enkel , fom-
tyds verdeelt, roodachtig , met kleene veze-
len voorzien.
De tweede foort is minder bekent dan de
eerde , men noemt ze
Hypecoon altera fpecies , C. B. Pit. Tour-
nef.
Hypecoon altenm , Diofcoridis , filiqitofum ,
Ad. Lob.
Hypecoon alterum , Park. Raii Hifi.
Cuminum filiqitofum , Ger.
In ’tNederduitfch Wild Komyn met peult-
jes.
Zy is eene fchoone kleene plant , die
kleene , dunne , teêre delen fchiet , dragende
bladers, welke naer die vanWildKomyn gely-
347
ken, en diep ingefneden zyn; hare bloemen zyn
geel, die van de voorgaende gelykende , maer
kleener; in hare plaets komen ook peulen, als
zeiden» gemaekt, uit verfcheide aen tnalkan-
deren gevoegde dukken t’zamengedelt , en
yder een geel zaed influitende; haer wortel is
dun.
De eene en de andere foort groeijen in war-
me landen , als in Languedok omtrent Mont-
pellier, omtrent de baden van llalleruc , in
Spanje , in de velden; zy hebben veel olie en
zout in zich.
Zy worden, gelyk de Heul, pynflillende ge-
acht.
HYPERICUM.
Hyperlam , Dod. Ger, Raii Hid.
Hypericum vulgare . C. B.Pit. Toumefort.
Park.
Her ba perforata , Trag.
Androfeemum minus , Gef. Col.
Hypericum vulgare , fve Perforata caule ro*
tundo , foliis glabrit , J. B.
Afcyron , Dod. Gal. Mille fora.
In ’t Franfch Mille -per tuis.
In ’tNederduitfch Sint Janskruid.
* Is eene plant, die ronde, flyve, harde,
houtachtige , roodachtige , takkige delen
fchiet, ter hoogte van anderhalven voet; de
bladers zyn langwerpig , zeniiwachtig , naer
die van kleene Santorie gelykende, tegen 'mal-
kanderen over zonder deeltje langs de delen
gefchikt , fchynende met een groot getal klee-
ne gaetjes doorboort, die men meent gewaer te
worden als men ze in de zonne of in een derlc
licht’befchouwt ; doch als men deze gevvaende
kleene gaetjes met behulp van een vergrootglas
nafpeurt,ziet men, dat zeniet anders zyn als klee-
ne blaesjes van gedaente als Linzen, die door-
fchynende , en met een helder, doch wat oli-
ën balfemachtig vocht vervult zyn; deze bla-
ders hebben een’ laffen fmaek ; de bloemen
waden aen de toppen der delen in groote mee-
nigte, geel van kleur’, bedaende yder uit vyf
bladeren, die rooswyze gefchikt, en met ver-
fcheide helmdyltjes van de zelve kleur’ verzelt
zyn. Als deze bloem voorby is , komt ’er een
kleen hoofdje of driehoekig huisje, te voor-
fchyn, zoo groot als een Gerflegraen , lang-
werpig,
* Zie PI. XI. Fig. ia.
Xx 2
H Y.
H Y.
werpig , met een rood fap vervalt , en in drie
huisjes verdeelt, die met zeer kleene , een
weinig lange , vetachtige zaden vervult zyn,
donker van kleur’, en hardachtig van reuk
en finaek; de wortel is hard, houtachtig, in
verfcheide takken verdeelt, eu van kleur’ als
Palmhout. Deze plant groeit in de boflchen ,
en andere onbebouwde plaetfen. Hare bloeijen-
de toppen worden dikwils in de Geneeskun-
de gebruikt; zy verwen de oliën, brandewyn,
en andere zwavelachtige vochten rood; zy
hebben veel baliemachtige olië , en wezent-
1-yk zout in zich.
Zy zyn openende , afvegende, wondheelen-
de , zy verwekken de pis , en de maenddon-
den , en verdryven de wormen , wederdaen
’t vergift , verderken de gewrichten , en zyn
goed voor ’t nierkolyk ; men gebruikt ze
uit- en inwendig.
H Y P O C I S T I S.
Hypocijlis , Dod. Ger. J. B, Park.
Hypocijlis fub Ciflo , C. 13.
Orobanche qua Hypociflis dicitur , Raii Hift,
Limodori genus , qitod Hypocijlis , Dod.
In ’t Franfch Hypocijle.
* Is eene foort van Orobanche of een zeker
nitfpruitfel , die in de lente op den voet
van eene foort’ van Cidus groeit, die in de
warme landen, als in Provence , en Langue-
'dok vry gemeen is, dragende bynaer ronde,
ruige , ruwe , witachtige bladers , en purper-
achtigebloemen. Dit uitfpruitfel groeit omtrent
anderhalf voet hoog, en is een of twee duimen
dik , en fomtyds dikker, rond , van boven broeder
dan van onderen , teer , geelachtig van kleur’,
met fap vervult, hebbende by tuilchenruim-
tens zekere bruine ringen of knoopen gelyk in
den wortel’ van Plompen. Men fnyd deze kleene
plant omtrent Bloeimaend , men floot ze, en
men perfl ’er een zuur fap uit , dat men op
’tvuur tot de dikte van een extrafl uitdampt,
zoo hard en zwart als drop , dan maekt men ’er
koekjes van om het te vervoeren; dit extraft
of uittrekfel noemt men met den naetn’ van
de plant’, Hypocijlis. Het moet verfcli , zwaer,
zwart , zonder aengebrandt te rieken, zuur
en t’zamentrekkende van finaek gekozen wor-
den; het heeft veel zuur wezentlyk zout , met
aerde en olië innerlyk vermengt, in zich.
Het is zeer t’zamentrekkende , aen een Iy-
mende, goed om de buikloopen , braking, en
bloedingen te fluiten ; men laet ’t inwendig
gebruiken; het komt onder de Theriakel, men
mengt ’t ook onder eenige plaeflers.
Hypociflis , cx V7T0 , fub, cr xtr»c , cifius , als
of men zeide Plant groeijende onder den Cijlus.
HYSSOPUS.
HyJJopus uulgaris Jpicatus anguflifolius , J.
B. Raii Hift. ’
HyJJopus Arabum , Ger.
HyJJopus ofjicinanm carulaa five fpicata ,
C. B. Pit. Tournef.
In ’t Franfch Hyjfope .
In ’tNederduitfch HyJJbp , Yzoop.
* Is eene plant, die verfcheide harde, ge-
knoopte, takkige delen fchiet een voet of an-
derhalf hoog, bekleedt van beneden af tot boven
toe met lange en fmalle bladeren, welke wat bree-
der zyn dan die van de Keule ; de bloemen waden
airwyze, maer alleenlyk gekeert naer eene zyde,
van eene fchoone blaeuwe kleur’ , zelden wit;
yder der zelve is bekswyze of als eene pyp
van boven in twee lippen gefneden. Als deze
bloem voorby is , komen ’er vier langwerpige
zaden in de plaets, befloten in een zaedhuisje,
dat de bloem’ tot een’ kelk verdrekt heeft; de-
ze zaden hebben fomtyds een’ reuk, dien van
’tMufcus naerby komende. De wortel is een
vingerdik, houtachtig, hard; de geheele plant,
en voornamentlyk eer ze bloeit , verfpreid
een’ derken , fpeceryachtigen en aengenamen
reuk; zy is wat fcherp van finaek; men kweekt
ze in de tuinen aen; zy heeft veel fyne olië en
vlug en wezentlyk zout in zich.
Zy is infnydende , openende , ettermakende,
afvegende, wondheelende, verderkende, goed
voor de aêmbordigheit en andere bordkwalen;
men gebruikt ze in- en uitwendig.
HyJJopus, van ’t Ilebreeufch Hz.ob, kruid van
goeden reuk*.
HYSTER A-P E T R A.
Hyjlera-petra, Agricolx.
Hyjlerolytbus , Boet. de Boot.
Hyjlerolitbos , Worm.
Is
* Zie PI. XI. Fig. 13.
* Zie PI. XI. Fig. 14.
h y.
H Y.
Is een harde, zwarte Heen, zoo groot als eene
noot, van gedaeme als de fchaemdeelen eener
vrouwe ; men vind hem in de aerde in ver-
fcheide plaetTen van Italië , en van Duitfch-
land.
Men acht hem, aen de dye gehangen , goed
tegen de opfiygingen , en om de maenddonden
te verwekken , doch men moet op dit voorge-
geven middel weinig daet maken.
Hyflera-petra , ab vrlpet, uterus , baermotder , o*
petra, jleen, als of men zeide Steen van de baerme-
der.
Wyfterolythus , beteekent hetzelve.
H Y S T R I X.
JJyfirix , Poreus fpicatus in ’c Franfch Porcepi,
in ’t Nederduitfch Stekelvarken , is eene foort
van grooten Landegel, zoo rond als een windbal;
syn hoofd iskleen, maer in gedaente dat van
een varken eenigzins naerby komende ; zyneoo-
gen zyri kleen;zyn bek isgelykdie van een’Haes,
voorzien met vier lange tanden, fnydende enge-
lyk die van een’ Bever, twee boven en twee onder;
2yne tong is van boven met verfcheide kleene
tandswyze beenties voorzien,; zyne oorenzyn
van gedaente als die van een’ menfeh en van een’
aep , plat tegen ’t hoofd, overdekt met zeer
fynhair; de voorde pooten gelyken naer die
vaneen’ Bunfmg, hebbende yder vier klaeu-
v,en, en de achterde nagr die van een’ Beer,
hebbende yder ook vier klaeuwen ; zyn lyf is
rondom overdekt met eene zyde of dik blin-
kend hair, naer dat van een Wild Zwyn gely-
kende; deze zyde is over ’t geheele lyf door-
gaens drie vingers lang, maer in den nek om-
trent een voet lang, en driemael zoo dik als
elders ; op ’t hoofd maekt ze een’ bos of
kuif omtrent agt duimen hoog, en knevels by
de zes duimen lang; deze kuif is meedentyds
van haren wortel’ tot aen ’t midden wit , en
haer hovende gedeelte kadanjebruin ; zyn
lichaem is nog voorzien met eene foort’ van
gladde, en blinkende elden, als fpillen of pen-
uefchachten gemaekt, die zoolang als de hand,
hard, fpits, dekende, zoo dik als zwanefchach-
ten, dyf, derk, nu wit, dan zwart, of van
beide kleuren, en zonder veêren of franje zyn;
zy drekken hem tot verwering’ ; vele van deze
loorten van elden , die de derkde en dyfde
zyn, houden weinig aen ’tvel; het dier fchiet
ze als pylen tegen de Jagers , met zyn vel te
fchudden gelyk de honden doen , als zy uit
’t water komen , en dit fchieten doet hy met
zoo veel kracht , dat hy dikwils honden en
menfehen kwetd ; het houd ze regt en over
einde als het dot>r ’tveltgaet, of als ’tiemand
U9
ziet, maer legt ze op zyn lyf néér, als: ’t in de
holen kruipt , waer in ’t zich gemeenlyk en
voornamemlyk ’s winters onthoud; het ver-
bergt zich ook in de braemboflehen ; men vind
’er in Ethiopië , Afrika, Indië, Italië, zelden
in Vrankryk; het voed zich met druiven, ap-
pelen, peren, wortelen en brood, als men
’t ’er van geven wil ;het drinkt water, en als men
’er wyn ondermengt, zuipt het dat gretig op;
het gaet zyn voedfel liever by nacht dan by
dag zoeken; zyn vleefch is goed om te eten,
het heeft veel vlug zout en olie in zich.
Zyn vleefch en lever maken loslyvigheit , en
verwekken de pis.
Zyn vet is goed voor de fcheurfelen en om
de zenuwen te verderken.
Men vind fomtyds, doch zeer zelden ; in
’t hoofd, maeg', en galblaes’ van fommige In-
diaenfche Stekelvarkens , zekere deenen, die
zeer naer de Pedro de Porco gelyken, waer
van ik op zyne plaets gefproken heb; maer zy
zyn. veel grooter en meer by plaetjes of fchil-
fers gefchikt gelyk de Ooderfche Bezoar, ef-
fen in ’t aenraken, en glad gelyk zeep , licht-
purperachtig van kleur* , bitter van fmaek ;
men noemt ze deenen van Maldcca , of Bezoar
van een Indiaenfch Stekelvarken; men vind
ze in een Provintie van ’tKoninkryk van Ma-
lacca , Pam genaemt , maer zy zyn zeer zeld-
zaem en zeer duur; men acht ze veel meer dan
de gemeene Bezoardeenen.
Zy zyn goed om de kwade vochten door de
uitwaflëming te verdryven , om ’t vergift te
wederdaen , en ’thart te verderken. De gift is
van twee greinen tot agt; men gebruikt hem
ook geweekt of getrokken in een mengfel van
water en wyn.
De deen vanMalacca word in ’t Latyn Lapis
Malacanus, feu Bcz.oar hyftricis genaemt.
Hyflrix , ab ii i, fus , varken, om dat men
meent, dat dit dier eenige overeenkomd met
een varken heeft.
De Griekfche naem l'fgi f , beteekend Varkens-
hair, en men heeft dit dier zoo genaemt, om
dat het met hair, naer dat van een Wildvarken
gelykende, bedekt is.
H Y V O U R A H*E'.
H yvourahe , Theveto, Cluf. in Monard.
H yvouraé Brafilianis , Guaiaci fpecies , Le-
rio part. 3. Ind. Occident.
Is een groote Braziliaenfche boom , wiens
bad zilververwig , en het binnende roodachtig
is , gevende , als hy verfch van den boom is
Xx 3 alge-
afgefcheiden , een melkachtig fap van een’
zouten fmaek en dien van ’t Zoethout zeer
naerbykomende. Men zegt , dat dees boom
niet als om de vyftien jaren vrucht draegt ;
deze vrucht is zoo groot als eene matige
Pruim, goudkleurig, malfch, aengenaem van
reuk, en zeer zoet van fmaek; zy heeft van bin-
nen een’ kleenen (leen; de zieken verlangen
’er 'zeer na wegens haren goeden fmaek.
De bad van dezen boom is zvveetdryvende ,
opdroogende, openende; men gebruikt hem in
Brazilië tegen de pokken, op de zelve wyze,
-als men in Europa den bad en ’t hout van Pok-
hout gebruikt.
Hyvnurahé , is een Braziliaenfche naem, die
z,eldz>ame beteekent.
J.
JABOTAPITA.
^Abntap'nt, G. Pifon. Is een boom van eene
J middelmatige hoogte , die in Brazilië op de
oevers wad; zyn bad is ongelyk en graeuw;
zynhout is zacht en buigzaem ; de bladers zyn
over en weder gefchikt, langwerpig, fpits, en
groen ; de bloemen worden door eenige klee-
ne takjes onderdeunt , zy zyn kleen , maer in
groote meenigte by gele trosjes van een’
zeer goeden reuk gefchikt ; nadat ze zyn af-
gevallen, komen ’er vruchten in hare plaets, die
op dezelve wyze gefchikt , zoo groot als ker-
fedeenen , en bynaer driekantig van gedaente
zyn ; maer op yder dezer vruchten walfen
drie of vier andere zonder deeltjes van de zel-
ve grootte, en eirond; alle deze vruchten
zyn van kleur’ als onze Krakebeziën , en geven
eene gelyke verw; zy hebben geene zaden in
zich ; haer fmaek is t’zamentrekkende ; men
perd ’er eeire olië uit, die men tot de falade
gcbruilct.
Deze vrucht is t’zamentrekkende , men ge-
bruikt ze, gelyk de Krakebezië, om de buik-
loopen te duiten , en de gewrichten te ver-
fterken.
J A C A.
Jaca j Acoft. Garz. Frag. Lugd.
Jaceros in Calecut , Ludov. Romano.
Jaaca , & Jaca , Linfc.
Is een groote Indiaenfche boom, wiens blad
zoo breed als eene hand , heldergroen van
kleur’ , en zenuwachtig is; hy groeit in Mala-
bar op eenige Eilanden langs ’t water ; zyne
vrucht wad op zynen dam en aen zyne groot-
de takken ; zy is lang en grooter dan eene
Kauwoerde , donkergroen van kleur’ , met
eene dikke en harde fchorfe bedekt , en aen
alle kanten als met diamantpunten omringt ,
die in eene korte en groene doorn , wier
fpits zwart is, eindigen. Deze vrucht ryp zyn-
de geeft een’ goeden reuk. Daer zyn twee
foorten, de een eBarca genaemt, die van eene
vade zelfdandigheit , en de bede is ; de ande-
re Papa of Gyra/al genaemt, die week, en de
flechtde is.
De vrucht van de Jaca is van binnen wit,
haer vleefch is vad, en in verfcheidehuisjesvol
kleene kadanjes verdeelt , die wat langer en
dikker dan de Dadels , met eene graeuwe fchel
le bedekt , van binnen wit gelyk de gemeene
kadanjes, wrang en aerdachtig van fmaek zyn.
Als men ze groen eet , veroorzaken ze veel
winden in ’tlichaem, maer als men ze te vo-
ren braed, hebben ze een’ zeer goeden fmaek;
alle deze kadanjes zyn met een geel en wat
lymachtig vleefch omwonden, naer ’t vleefch
van de Dorion gelykende , dat aengenaem
van fmaek, voornamentlyk in de Jaca, Barca
genaemt, en dat van eene goede Meloen ge-
lyk is, maer hard te verteren, en, als men
’er dikwils van eet , eene pedachtige ziek-
te, die de Indianen Morxi noemen, veroor-
zackt.
De raeuwe kadanjes van deze vrucht zyn
zeer t’zamentrekkende , en goed om de buik-
loopen te duiten ; gebraden zynde verwek-
ken zy ’t zaed. ♦
J A C A P ü C A I o;
Japapucaio , G. Pifon. Is een zeer hooge
boom , die in America groeit ; zyn bad is
graeuw , hard , en oneffen als die van een*
ouden Eikeboom; zyn hout is hard en ineen-
gedrongen; de bladers gelyken naer die van
den Moerbeziëboom , zy zyn ros als ze jong,
en groen als ze in. hare volkomen grootte
zyn , getandt aen hunne kanten , en eenig-
zins gedraeit en omgebogen ; zyne vrucht
komt in de Lentemaend te voorfchyn, zy is
zoo groot als een kindshoofd, vad of hangen-
de aen een’ dikken deel’ , bedekt met eene
gele fchors’, zoo hard als hout, en aen ’t ein-
de.
J A.
J A.
de, dat naer de aerde ziet , is ze op de wyze
van eene doos’ door een dekfel , dat wonder-
lyk kondig fchynt , gefloten ; als de vrucht
ryp is , fcheit ’er ’t dekfel van zelfs af, en ter
zelver tyd als het ’er van afvalt , vallen ’er ook
noten uit , in gedaente de Myrobalani Chebuli
naerby komende, en gelyk de Piftachiën zeer
lekker van fmaek; zy dienen verfcheide dieren,
en zelfs den menfchen tot voedfel; men perft
’er eene olie uit. Dees boom groeit overvloedig
op verfcheide plaetfen langs den Middeland-
fchen zeekant ; daer zyn verfcheide foorten
van; zyne vrucht dient , als ’er de noten uit
zyn , om ’er vazen en drinkfchalen van te
maken.
Zyn hout is goed om ’t vergift te weder- .
ftaen.
Zyne vrucht verwekt ’t zaed.
JACARANDA.'
gaende hier in , dat zyn hout zwart , 'hard en
vaft is gelyk ’t Pokhout, doch welriekende.
Zyn hout word geacht zweetdryvende en
opdroogende, en zyne vrucht goed voor de
maeg’ te zyn.
J A C E A.
J.
Jacea nigra vulkans capitata fquamofa ,
B. Pit. Tournefort.
Jacea nigra , Ger. Raii Hift.
Jacea nigra vulgaris , Park.
Jaced nigra p ratenfis latifolia, C. B.
In ’tFranfch Jacée.
In ’tNedcrduitfch Zwarte Jacea.
Jacaranda , G. Pifon. Is een Indiaenfche
boom , waer van twee foorten zyn ; de eene
heeft wit, en de andere zwart hout ; beide
zyn ze hard, fchoon , en gemarmert.
De witte is zonder reuk , gelykende naer
den Pruimboom van Europa; de bladers zyn
kleen , fpits , blinkende van boven , en wit
van onderen, en regt tegen malkanderen over
langs de takken geplaetft. Yder dezer takken
fchiet verfcheide fcheuten , die verfcheide da-
gen knoppen dragen zoo groot als kerfeftee-
nen,als trosjes van eene olyve kleur’ gefchikt,
waer van yder zich in ’t openen in vyf bladers
naer om laeg gebogen verdeelt , die van bin-
nen voor ’t gezicht en aen ’t gevoel eene klee-
ne zyde tabbert van eene blinkende olyve
kleur’ vertoonen. Tuiïchen de bladers wart
eene bynaer ronde , en 'gele bloem , uit een
blad beflaende , van een’ aengenamen reuk ,
aen de zyde opengaende, en uit haer midden
verfcheide witte helmftyltjes fchietende , die
met gele, en vry groote helmpjes eindigen op
de wyze van zyde bordelen. Op deze bloemen
volgt eene vrucht zoo groot als de palm van
eene hand, maer door de fpelingen der natuur’
van eene byzondere en zeldzame gedaente ,
want ze is oneffen , bultig en zeer gedraeit of
krom, door hare zwaerte aityd naer om laeg
hellende , met wit en groen gefchakeert , ver-
vult met eene groene naer ’t wit trekkende
zelfdandigheit , die de lieden van ’t land in
plaetfe van zeep gebruiken ; zy laten de
vrucht koken , en eten ze ; zy noemen ze
M anipoy.
De zwarte Jacaranda verfchilt van de voor-
is eene plant , wier eerde bladers eenige
overeenkomdmet die van de Cichorcye hebben,
want zy zyn wat gefnippelt , zwartachtiggroen
van kleur’, met witte wolle bedekt; maer die,
welke aen de delen vad zyn , zyn fmal , dyf ,
en wat hard; de delen zyn gevoort , moeijelyk
te breken , wollig ; de bloemen zyn by bos-
jes op fchilferachtige en zwartachtige hoof-
den, gelyk in de Korenbloemen, vadgehecht,
purperachtig van kleur’. Als de bloem voor-
by is, komen ’er bruine zaden te voorfchyn,
die met kuifjes voorzien zyn; haer wortel is vry
dik, houtachtig, t’zamentrekkende en laf van
fmaek. ’t Overige van de plant’ is van een’
zoetachtigen fmaek, die niet onaengenaem is.
Deze plant wad in de weiden en op andere
grasachtige en onbebouwde plaetfen ; zy heeft
veel olie en wezentlyk zout in zich.
Zy is afvegende, t’zamentrekkende, wond-
heelende, goed voor de zweren van de keel’
en van den mond ; men gebruikt ze in gor-
geldranken.
De Jacea verfchilt van den Didel door hare
hoofden , die niet dekelig zyn , en van de
Cirfium door hare bladers, die geene dekels
hebben.
Jacea, komt van Jacerc, op den grond liggen;
men heeft dezen naem aen deie plant’ gegeven ,
om dat vele van hare foorten ter aerde neêrlig-
gen.
J A C O D jE A.
Jacobaa vulgaris , J. B. Raii Hift.
Jacobaa vulgaris major . Park.
Jaco-
Jaco Vaa vulgaris laciniata , C. B. Pit. Tour»
nefort.
Jacobtea Senecio, Adv. Lob. .
tier ba Jacobaa, Tab.
Flos S, 'jacobi , I3runf. Trag.
Senecio major , five Flos S. Jacobi , Matth.
Caft.
In’tFranfch Jacobée , Herbe de faintjaques ,
F/«r t/e faint Jaques .
In ’t Nederduitfch S/«/ Jacobskruid.
* Is eene plant, die eenen of verfcheide de-
len fcbiet, drie of vier voeten hoog, die rond, •
regt, hard, gevoort, nu kael , dan een weinig
wollig, fomtyds roodachtig, of naer ’t purper
trekkende, takkig, en bekleedt zyn met over en
weder, of zonder orde gefchikte , langwerpige,
diep ingefneden bladeren donkergroen van
kleur’ , en een weinig t’zamentrekkende van
fmaek ; de bloemen waden als gele zonne-
fchermen , of als ruikers aen de toppen der delen
en der takken;yder der zelve is van eene matige
grootte, draelswyze gefchikt.bedaende uit eene
t’zamenhooping’ van bloempjes, die met eene
kroon’ omringt , en door een’ kelk , die wat
fchilferachtig , en in verfcheide dukken ge-
klooft is, onderdeunt zyn. Als deze bloem is
afgevallen , komen ’er roodaehtige en met
kuifjes voorziene zaden te voorfchyn; de wor-
tel bedaet uit vele dikke witte vezelen , die
zeer vad in de aerde zyn. Deze plant groeit
op vochtige plaetfen , inde velden; zy heeft
vry veel zout en olie in zich.
Zy is openende , wondheelende , verzach-
tende, afvegende, ontbindende; men gebruikt-
ze in afziedfelen in- en uitwendig, ook in gor-
geldranken.
Jacobta , a Jacclo , Jaeob , als of men zeide
Kruid van Sint Jaeob ; men heeft de Jacobtea de-
zen naem gegeven , om dat men ze dikwils op
de wegen van Sint Jacob in Galice vind.
J A C U A-A C A N G A.
Jacua-jdianga , 'G. Pifon. Is eene fchoone
Braziliaenfche plant , die de Portugezeu Ft-
iagofo noemen ; haer deel groeit meer dan
twee voeten hoog; hy is ruig, en takkig; de
bladers zyn zoo groot als de hand , van-ge-
daente als die van Kattekruid, ruuw, meer de-
* Zie PI. XI. Fig. 15.
kende dan die van de Netelen , en omgevou-
wen. Tuflchen dezelve fchiet ’er uit op hare
toppen eene foort van air’ omtrent tien vin-
gers lang, met kleene groene zaden voorzien,
als in de Weegbree , uitgenomen dat deze ai-
ren als een fchorpioendaert gebogen zyn, ein-
digende met kleene blaeuwe en gele bloemp-
jes , die de gedaente van een’ kleenen kelk
hebben; haer wortel is een voet lang, bynaer
regt , houtachtig , weinige of geene draedjes
fchietende, van buiten bruin , van binnen wit,
la£ van fmaek. Deze plant groeit voornament-
lyk op zandachtige plaetfen ;daer zyn verfchei-
de foorten van; zy word in de Geneeskunde
veel gebruikt.
. Zy is afvegende, wondheelende, ontbinden-
de, genezende; men gebruikt ze in dovingen,
pappen , en zalven.
JACULUS.
Jaculus , in ’t Franfch Vandaïfe , in ’t Neder-
duitfch , l{olfoog , is een riviervifch, plat en
bynaer zoo grootals een Bot of Schol , wit en
blinkende als een Voorn; zyn vleefch is zacht,
wit, en vry goed van fmaek; hy heeft vlug
zout en olie in zich.
Hy is goed voor de bord en bevochtigen-
de; men gebruikt hem in de keukens.
JADE.
Jade , is een zeer harde deen , graeuwachtig-
groen van kleur’ , of die van de oly ve naerby-
komende , doch men ziet ’er van drie ver-
fcbeide groen; de fchoonde komt van Ooft-
indië; de Turken en de Polen maken ’er ge.
veden van voor fabels en houwers ; hy is
zeldzaem en moeijelyk te bewerken wegens
zyne groote hardigheit , men is genoodzaekt
daer toe de poeder van Diamantdeen te gebrui-
ken; de Juweliers dypen ’er kleene dukken
van, die ze zeer glad maken, op dat men ze
gemaklyk in de lenden zoude konrten dragen ;
het boek genaemt U parfait Jouaillier, geeft de-
zen deen den naem van Goddelyken deen ,
wegens de groote krachten, die men hem toe-
fchryft , want men meent dat hy , omtrent de
lenden gedragen zynde, goed zy om den deen
of ’t zand uit de nieren te doen komen , en
langs of door de piswegen af te dryven , en
dat hy een middel voor de vallende ziekte zy;
doch ik Ha niet veel geloof aen de voorgege-
venc hoedanigheden van dit draegmiddel.
J A>
J A L A P.
Jalap.
Jalapa.
Jalapium,
Gia/apa.
Gelapo.
Cbelapa,
Celopa.
* Is een graeuwe hardachtige wortel ,
dien men ons droog en in fchyven gefne-
den uit Weftindië brengt ; de plant , die hy
draegt, als hy in de aerde ligt, is, volgens
den Vader Plumier en den Heer Tournefort,
eene foort van Nachtfchoon , die de laetfte
Jalap officinarum fratlu rugofo noemt. Haer deel
groeit vier of vyf voeten hoog ; de bladers
komen in gedaente die van Klimop naerby ,
maer zy zyn zoo dik niet; de bloem is eene
pyp van boven als een trechter wyd
open daende en uitgekorven , rood als fchar-
laken , fomtyds met geel en wit gefcha-
keert , zeer aengenaem voor ’t gezicht; deze
bloem gaet ’s nachts open , en duit zich op
den minden zonnedrael weder, daerom noemt
men ze Belle de nu'tt, Nachtjchoon. Als ’t by dag
regent, of eene betrokken lucht is, blyft ze
open, maer dan verwelkt ze in korten tyd ,
want de dag, hoe hy ook zy , is haer nadee-
lig , dat waerfchynlyk daer van daen komt,
om dat de zon eene vochtigheit verdroogt en
doet verdwynen , die haer noodig is om
hare deelen uitgedrekt te doen blyven. Nadat
deze bloem voorby is , komt ’er eene gerim-
pelde vrucht in de plaets , die in hare hol-
ligheit een bynaer rond zaed heeft. Men zegt
dat deze plant in de Eilanden van Madera
van zelfs en zonder aenkweeking’ groeit.
Men moet den wortel van Jalap verkiezen
in dikke en vade fchyven, die met hardachtige
aderen doorzaeit, met de handen moeijelyk,
maer met den damper ligt te breken , graeuw
van kleur’, en wat fcherp van fmaek zyn; hy
heeft veel olie en zout in zich.
Hy dryft alle vochten door den afgang zeef
derk af, maer voornamentlyk de weiachtige;
men gebruikt hem tegen de waterzucht, jigt ,
vloeijingen , en tegen de verdoppingen ; de
gift is van tien greinen tot eene drachma.
Alle de namen van den wortel Jalap zyn van
de Amerikaenfche genomen.
* Zie PI. XI. Fig. 1 6.
} A. 3r5
JAMBOLONES.
Jambolones , Garciae,
‘Jamboloins , Acodae.
7 ambolyn , Talud, in Linfc. 4. part. Ind.
Grient.
Is een Indiaenfche heeder, die naer den Myr-
thus gelykt, maer zyn blad is als dat yan dea
Arbutus ; zyne vrucht gelykt naer groote Oly-
ven , en is wrang en t’zamentrekkende vau
fmaek ; men legt ze in pekel , om ze te eten ;
in de Geneeskunde is ze in geen gebruik, maer
men eet ze met gekookte ryd om den etensluft
te verwekken.
JAMBOS.
Jambos, Acodae , Garz. Is eene Indiaenfche
vrucht zoo groot als eene peer. Daer zyn twee
foortcn van, eene die donkerrood van kleur’,
zonder deen , en aengenaem van fmaek is , en
eene, die bleekrood , met een’ dikken deen , als
die van eene perzik, niet zeer rond, hard, ef-
fen en met eene witte en ruige fchelle bewon-
den is; de eene en de andere foort hebben een’
rozereuk , maer de laetde is zoo goed van
fmaek niet als de eerde. Hare fchel is zoo dun
en zacht, dat men ze met geen mes kan fchil-
len. Deze vrucht word van die van Malabar,
en van die van Kanarie Jamboli ,van de Arabieren
Tupha lndi , van de Perfianen Tupkat , van de
Turken Alma , en van de Portugezen Jam-
bos genaemt. De boom , die ze draegt, word
van de zelve Portugezen Jambeiro genaemt. Hy
groeit zoo hoog als een Pruimboom, fchieten-
de eene groote meenigte takken, die zich lang
en breed uitbreidende eene groote fchaduwr
en een aengenaem gezicht maken; zyn bad is
afchgraeuw , en effen; zyn hout is broos; zyn
blad gelykt in gedaente naer ’tyzer van eene
dikke lans’ of fpeer’, en is fchoon , effen, van
boven donkergroen , en van onderen ligtgroen
van kleur’. De bloemen zyn rood, naer ’t pur-
per trekkende , zeer levendig van kleur’ , heb-
bende op ’t midden verfcheide kleene draed-
jes, welriekende,, en zuurachtig van fmaek gelyk
de knoppen van den wyngaerd; de wortel is
derk en zeer diep in de aerde.
Dees boom draegt verfcheide reizen bloemen
en vruchten in een jaer , en men ziet hem
nooit zonderbloem’ of rype of onrype vrucht’,
t’aller ure vallen ’er bloemen af, die de aerde
onder hem geheel rood doen fchynen; en naer
mate dat hy zich van die ontlaft. waden ’er
Y y we-
3r 4 JA- JA.
wederom nieuwe, en daerna vruchten, waer van
fommige eerft opkomen en andere ryp worden;
men is gewoon deze vrucht in ’t begin van den
maelcyd te eten. Men legt de bloem en de
vrucht in met zuiker.
Zy worden geacht goed te zyn tegen de gal-
achtige koortfen , om den dord te leilchen, en
om ’thart te verlterkeo.
JANGOMAS.
Jangomas, Garz. Frag. Lugd.
Jangomi , Acoftse.
Paliunts JEgyptius , Pr. Alpini.
Is een Indiaenfche boom van grootte als een
Pruimboom, bezet met doornen ; zyn blad is
gelyk die van een’ Pruimboom; zyne bloem is
wit ; zyne vrucht gelykt naer die van den Sor-
benboom , van eene gele kleur’ als ze ryp is ,
t’zamentrekkende en wrang van fmaek als ge-
droogde pruimen. Dees boom groeit op de
velden, in de tuinen , in Bazain, Chaul , en
Batequala.
Zyne vrucht word onder de t’zamentrekken-
de middelen gebruikt , om de buikloopen te
Puiten , en voor de ontdekingen van de
keel’..
J A N I P A B A.
Janipala, G. Pifon, Genipa, G. Marcgravii,
is een van de grootde boomen van Brazilië ;
hy gelykt naer den Beukenboom; zyn bad is
graeuw of wit ; zyn hout is mergachtig en
broos ; de takken zyn bekleedt met bladeren ,
die een voet of anderhalf lang, van gedaen-
te als eene ofletong’ , en blinkendgroen van
kleur’ zyn; de bloem is kleen, naer die van
de Narcis gelykende, wittnet gele vlekken van
binnen, van reuk als kruidnagels; zyne vrucht
is grooter dan een Oranjeappel, rond, en met
eene zachte en afchverwige fchelle bedekt ;
haer vieefch is valt , geelachtig lymig ,
met een zuur fap vervult , en aengenaem van
reuk; men vind in ’t midden van deze vrucht’
eene holligheit vol geperlte , platte , bynaer
bolronde zaden, die met een zacht vieefch om-
ringt zyn; zy word onder ’trypen zacht gelyk
de Mifpel , en dan is ze goed om te eten.
Zy word geacht t’zamentrekkende , en goed
tegen de buikloopen te zyn; zy ftilt den brand
in den mond’, en de zode in de maeg’; men ge-
bruikt ook deze vrucht, eer ze ryp is, in pap-
pen , en zalven , tegen kwaedaertige zwe-
ren. • '
Men perd uit deze vrucht’ eene foort van
wyn of wynnchtig vocht , dat verfch zynde
t’zamentrekkende en verkoelende fchynt te
zyn, macr als men ’t bewaert, verliefl het een
gedeelte van zyne t’zamentrekking’ , en ’t word
verhittende.
De Indianen perfen uit de fchelle van de
vrucht’ , eer ze ryp is , en uit de takken
van den boom een vocht, dat terdond zoo hel-
der als water is , maer dat vervolgens zeer
zwart word; zy verwen ’er hun lichaem mede,
als ze ten oorlog trekken, om aen hunne vyan»
den fchriklyker en ontzachlyker voor te
komen; de zelve verw kan aen doffen , en aen
papier gegeven v/orden , en ze kan nergens me-
de , wat het ook zy , weggenomen worden ,
maer omtrent den agtften of negenden dag ver-
dwynt ze van zelfs.
De Janipaba is eene foort van Genipa, waer
van ik op zyne plaets gefproken heb.
JAPARANDIBA.
Japarandiba , G. Pifon, is een Braziliaenfche
boom , wiens balt gelyk die van den Elfen-
boom afchverwig is; zyn hout is hard en merg-
achtig; de bladers zyn zonder orde en inover-
vloed door deeltjes rondom aen de takken vad;
zy zyn als die van de Janipaba, langwerpig,
fpits , zenuwachtig; de bloemen zyn groot eh
fchoon, yder uit agt dikke bladeren t’zamen-
gedelt, en drie aen drie door een’ en denzelveti
voetdeel onderdeunc. Hare gedaente, grootte,
kleur en reuk zyn als die van de Roos’; zy
hebben in haer midden verfcheide kleene in
’t rond gefchikte heTmdyltjes met een kleen
geel en bevend helmpje ; in hare plaets komen
vruchten gemaekt als appels , maer plat aen
haer bovende gedeelte, van buiten graeuw,
van binnen geel, hebbende yder een’ deen zoo
groot als eene hazelnoot , die hoekig, van
gedaente als een hart , en blinkend-leverkleu-
rig is-
De bladers van dezen boom zyn ontbinden-
de ; men legt ’er op de hardigheden van de
lever en van de bovende zyden des buiks ;
men gebruikt ze ook in afziedzelen om de
buizen te openen, en de pis te verwekken.
J A S M I N U M.
j lafminum, in ’t Franfch JaJmin , in ’tNeder-
duicfch Jaftnyn , Jefemyn , is eene plant, waer
van twee foorten zyn.
De
J A.
De eerfte foort word genaemt
Jafminum , Dod.
Jafminum album , Ger. Park.
Geljemimtm vulgat nis , Ad. Lob. Caef.
JaJminum vulgatius , florc albo , C. B. Pit.
Tournefort.
Jafminum , feu Gelfeminum flore albo , J. B.
Raii Hift.
Gejminum , Anguil.
In ’t Franfch P J afmin , of Jafmin com-
mun.
In’tNederduitfch Gemeene Witte Jafmyn.
Is een heefter , die vele, zeer lange, dun.
r.e , geknoopte, zwakke, buigzame, groene
ftelen fchiet, die zich veel verfpreiden , en
neervallen als ze door geene latten of muur
onderfteunt worden, en metvoosien wit merg
vervult zyn ; de bladers zyn langwerpig ,
fpits, naer die van de Wikken gelykende , als
by paren langs eene rib gefchikt, die met een
enkel blad eindigt. Yder rib is geraeenlyk met
zeven, fomtyds met vyf bladeren beladen, die
glad, en van eene fchoone groene kleur’ zyn;
de bloemen waiïen als kleene zonnefchermen
aen de toppen der takken , zy zyn kleen ,
mner aengenaem , wit , lieflyk en zeer zoet
van reuk’; yder der zelve is eene pyp, die
van boven uitgebreidt,en als eene flarin vyf dee-
len gefneden is. Als deze bloem verwelkt is ,
komt ’er fomtyds eene ronde , zachte, groen-
achtige bezie , die eenige ronde en platte za-
den influit; maer in de Noordfche landen valt
de bloem van den Jafmyn gemeenlyk af zonder
vrucht na zich te ‘laten j zyn wortel is vezelig.
De tweede foort word genaemt
Jafminum Hifpanicum flore externe rubente ,
J. B. Pit. Tournef.
Cbamcegelfeminum grandiflorum , Lob.
Jafminum bumilius magno flore , C. Bauh.
Raii Hift.
Jafminum Catalonicum , Park.
Gelfeminum bumilius primum , Cluf.
In ’t Franfch Jafmin d'Efpagne.
In ’t Nederduitfeh Spaenfcbe Welriekende
Jafmyn .
1 A. $rf
Deze verfchilt van de voorgaende, dat hser
fteel veel lager, maer fierker en vafler is; dat
hare bladers breeder , min fpits of rondachtig
aen hun uiteinde zyn; en dat hare bloemen
grooter , breeder, fchooner , vvelriekender,
van binnen wit , en van buiten roodachtig
zyn.
Beide deze Jafmyns worden in de tuinen
nengekweekt ; hunne bloemen en voorna
mentlyk die van den Spaenfchen Jafmyn
worden van de Reukmengeren gebruikt ; zy
geven veel meer reuks, als ze in warme lan-
den groeijen , dan wanneer men ze in onze
gematigde landen aenkweekt ; men gebruikt
ze ook fomtyds in de Geneeskunde ; men
kan ’er den reuk niet van affcheiden,, noch
bewaren, als men ze overhaelt , om dat hare
vlugge zelfflandlgheit zich onder ;de lymach»
tige vermengt op ’t minrte vuur, dat men ’er
onder flookt; als men haren reuk wil ontfau-
gen, moet ’t zonder vuur gefchieden in olie
vanBen, of wel gewaflchen Varkensreuzel, ge*
lyk de Reukmengers doen.
De bloem van den Jafmyn heeft veel olie,
die ten deele fyn is , en wezentiyk zout in
zich.
Zy is openende , verzachtende , verte-
rende; men gebruikt ze om de knoeftgezwel-
len te verdry ven , om de baring te bevorderen ,
om de verkoudheit te doen rypen , de adem-
haling gemaklyker te doen zyn, en voor ’tzy-
dewee; men gebruikt ze uit- en inwendig.
Men zegt , dat JaJminum komt van Jafme ,
een Griekfch woord, da.tartzenyreul^beteekent,
om dat de bloem van den Jafmyn veel reuks
heeft , en om dat ze in de Geneeskunde ge-
bruikt word. Anderen leiden dezen naem af
van ’t Ilebreeuwfch woord Samin , dat is te
zeggen Reu^wer^, om dat deze bloem de plaet-
fen , w'aer in men ze zet , welriekende maekt.
JASPIS.
Jafpis, in ’tFranfch Jafpe , in ’t Nederduitfeh
y afpis , is een fchoone, harde, gladde, fchit-
terende , koftelyke Heen , die van den Agaet
niet verfchilt, als dat hy min zuiver, en zoo
hard niet is; daer zyn verfcheide foorten van,
maer de meeft geachte is de Oofterfche ; hy
moet hard , glad, blinkende, en donkergroen
van kleur’ zyn, met roode vlekken gemengt;
men gebruikt hem fomtyds in de Geneeskun-
de , nadat men hem gelyk de andere koile-
lyke fteenen op een’ wryflleen gewreven
heeft.
De Jafpis dus bereidt is t’zamentrekkende ,
goed om ’t bloed en de buikloopen te fluiten;
Yy 2 men
I B.
3f<5
men fchryfthetn groote krachten toe voor de val-
lende ziekte, om de maeg te verfterken , den
(leen uit de nieren te doen komen , en de bloe-
dingen te (luiten, als men hem aen eenig deel
van ’tlichaem draegt; doch men moet op deze
foorten van draegmiddelen niet veel (laet ma-
ken.
Jafpis, komt van ’t Hebreeuwfche woord Jefpé,
dat Ja/pis beteekent.
IBERIS,
Iberis latiore folio , C. B.
Iberis Lepidium , Matth..
Lepidium bortenfe , Ang.
Lepidium gramme o folio , five Riberis , Pit.
Tournefort.
Iberis , Lugd. Dod. J. B.
Iberis eardamantica , Ad. Lob-
In ’t Franfch Pajferage fauvage • Chajfe -
rage. Crejfon fauvage.
In ’t Ncderduitfch Wilde Kers.
* Is eene foort van Peperkruid , of eene
plant, die harde delen fchiet, een voet of an-
derhalf hoog, gevende vele dunne takken; ha-
re eerde onderde bladers zyn lang, een wei-
nig breed, getandt, en door lange delen vad-
geheclu, maer de bovende , die aen de delen
en takken vad zyn , zyn kleen , fmal , fpits ,
naer die van ’t Wild Vlas of naer die van ’t Gras
gelykende , zonder deel’, en niet getandt. De
bloemen zyn geplaetd boven op de takken, en
zyn kleen , wit , yder uit vier kruiswyze ge-
fchikte bladeren t’zamengedelt. Als zy zyn af-
gevallen,komt ’er eene vrucht in hare plaets,van
gedaente als ’tyzer van eene piek’, die zich in
twee huisjes verdeelt, vvaer in dunne en langwer-
pige zaden befloten zyn. De wortel i$ lang,
tamelyk dik , houtachtig , van buiten en
van binnen wit; de geheele plant is gelyk de
Kers fcherp vanfmaek; zy groeit tegen oude
muren en op onbebouwde plaetfen-, voorna-
mentlyk in warme landen ; de Kruidkenners
kweken ’er in de tuinen aen ; zy heeft veel
wezentlyk zout en olië in zich.
Zy is afvegende , openende , infnydende ,
goed voor de fcheurbuik , om de pis en de
maenddondeu te verwekken, voorde verdop-
pingen van de milt, in een afziedfel gebruikt;
men legt ze op de beet van een’ dollen hond
om ’c vergift te vexdryven; men gebruikt haren
* Zie Ph XII. Fig. t
I B. IC.
wortel voor de tandpyu’, en om de fchurft te
genezen.
iberis, ab lberia regiom , om dat deze plant eer-
tyds overvloedig in Spanje , dat men iberis
noemde , groeide.
IBIS.
V
ibis , is een Egyptifche Watervogel , naer den
Oyevaer gelykende ; daer zyn twee foórten
van , de eene wit , en de andere zwart ; zy
konnen in geen’ anderen luchtdreek leven als
in dien vanEgypten; want als ze of door den
wind , of door eenig ander middel vervoert
worden, derven ze by gebrek van eten; zy
voeden zich met dangen, rupfen, fpringkhanen ;
zy maken hun ned op de Dadelboomen , uit
vreeze , dat de katten hunne jongen eten; zy
hebben veel vlug zout en olie in zich.
Hun vet is ontbindende eu verzachtende.
ICHNEUMON.
Ichneiimon , Jonflon.
Mus Pbaraonis . Bdlon.
Mus Indicus , ZElian.
In ’t Franfch Rat d' Egypte. Rat d'lnde.
In ’tNederduitfeh Oofmdifcbe R.at.
Is een viervoetig dier, zoo groot als eene
Kat, maer langer; zyn hair is zoo hard als dat
van een’ Wolf, wit- of geelachtig; zyne ooren
zyn kleen en rond ; zyn fnuitis zwart, en ge-
maektals die van een Varken; zyne tanden en zy-
ne tong komen die van de Kat zeer naerby; zyne
beenen zyn zwart; zyn daert is lang en aen ’t bo-
veneinde dik. Men vind dit dier in Egypten, aen
den kant van den Nyl; ’t is halfdachtig, zich
nu op ’t land onthoudende, dan eens in ’t wa-
ter zwemmende. Het voed zich met kleene rat-
ten , (langen „ hagedilfen , (lakken, en lcikvor-
fchen; het bemint zeer veel het vleefch van
vogelen en voornamen tlyk hoendervleefch ;
het doorknaeuwt den buik der Krokodillen, ter-
wyl zy flapen om ’er de lever van te eten ; het
verplettert ook hunne eijers.
Zyn vleefch in nat gebruikt zynde word
zweetdryvende geacht , en goed voor ’tkolyk,
tegen de beten van vergiftige dieren, en om
't bloed te zuiveren.
lchneumon a b , invefligo , om dat dit
dier de Krokodillen en verfcheide andere bee-
(ten ïyfpeurt en vangt.
ICIIr
I c.
ICHTHYOCOLLA.
Ichtbyocolla.
Gluten Alcanak.
In ’t Franfch C olie de poifjbn.
In ’t Neclerduitfch Vifcblym.
Is eene lym, die gemaekt word van ’t vel,
dc vinnen ftaert , ingewand , zenuwen
en andere fpierachtige deelen van een’ zeer
grooten zeevifch Hufo of Exojfis genaemt, om
dat hy geene beenders heeft ; hy is fointyds
tot vier en twintig voeten lang, en vier hon-
derd ponden zwaer; zyn kop is dik , breed,
zwaer; zyn bek is groot en gapende; zyn vel
is ruuw; zyn rug is met eene groote meenigte
kleene doornachtige en ftekende fchubben
voorzien ; hy is zoo vet als een varken ; men
zegt dat hy zoo vreesachtig is , dat een kleene
vifch hem doet vluchten ; zommigcn rekenen
hem onder ’t getal der kleene Walvillchen ; men
ziet hem zeer gemeen in de zeen van Mosko-
vië; men vind hem ook in Hongarye , en in
andere plaetfen, waer door de Donauw loopt;
want nademael hy’tzoete water bemint, be-
geeft hy ’er zich dikmaels naer toe. Men eet zyn
vleefch, maerhetis lymig, zoetachtig, en laf,
ten zy het gezouten is géweeft.
Om de Vifchlym te maken , neemt men al
’t afval van dezen vifch , men fnyd ’t aen
Hukken , en men laet het in warm water wee-
ken , dan laet men ’t langzaem koken , totdat
’t ontbonden en tot eene lym geworden is; 'de-
ze lym fpreid men op daer toe gemaekte werk-
tuigen , op dat ze droogende de gedaente van
perkement aenneme. Als ze bynaer droog is,
rolt men ze gemeenlyk als koorden , die men
als eene halve maen rond maektjmen maekt ze
ook van verfcheide andere gedaentens.
De Hollanders verfchaffen ons de Vifchlym,
die wy in Vrankryk zien; zy krygen ze voor-
nnmemlyk van de Moskoviteren , die ze meert
maken.
Men moet ze in Kleene koorden , wit , hel-
der, doorfchynende, zonder reuk’ verkiezen.
Die in dikke koorden is, is onderworpen meteene
gele lym’, die droog en fonuyds van een’ kwaden
reuk is, vervult te zyn; men moet deze drooge-
ry in doozen bewaren, want in de lucht zoude
zy vochtig worden ; zy heeft veel olie, en
weinig vlug zout in zich.
De Vifchlym is zeer goed om te verzachten,
en te ontbinden ;zy komt in ’t maken van eeni-
ge plaefters.
• «
I L. ?f7
Zy is voor de Herbergiers een groot behulp
om den onklaren wyn helder te maken ; zy
doen eenige Hukken in een vat, die daer fmel-
ten en als eene huid boven op maken, die lang-
zamerhand naer den grond zakkende alle de
groove deelen van ’tvocht zwaerer maekt en
met zich fleept, zoo dat de wyn helder blyft.
’tls eene foort van doorzyging’ , die aen den
wyn niet anders als eene goede uitwerking
kan toebrengen , dewyl ’er in de Vifchlym
niets kwaeds is.
De Vifchlym dient ook om den zyde linten
een’ glans te geven , de gazen wit te maken ,
fyne paerlen naer te maken, en tot verfcheide
andere zaken in de Konrten.
Men vind fomtyds by de Droogirten zekere
Vifchlym , in kleene geelachtige of graeuwe
naer het wit trekkende bladen ; doch ik heb ze
in ’t gebruik zoo goed niet bevonden als de
voorgaande , zy is te moeijelyk om te fmel-
ten.
Ichtbyocolla. , ah l%Sui, piscis, O1 xéxXct , fatten
als of men zei de Vifchlym.
I L E X.
llex , Matth. An$. Lac.
llex arborea , Ad. J. B. Rail Kift.
llex oblongo ferrato folio , C. B. Pit. Tour-
nef.
llex angitflifoüo , Taber.
llex major glandifera , Ger. .
In ’t Franfch Cbêne vert, Teufe , Eoitfe,
In ’t Neclerduitfch Groote llex. Groote Ei~
keldragende llex.
Is een eikeldragende boom , die zeer naer
den Eikeboom gelykt , en zoo groot als een
Appel- of Pereboom is ; zyn baft is bruin ;
zyn hout is hard en vaft , 'en de takken vol
witte wolle; de bladers zyn langwerpig, aen
de kanten getandt , van boven altyd groen ,
van onderen witachtig en wollig , t’zamen-
trekkendevan fmaek; de katjes of katteftaerten
zyn langwerpig , met kleene mofchachtige
bloemen van eene gele kleur’ voorzien; zyne
vruchten waflen op denzelven voet, maer op
afgefcheidene plaetfen ; zy zyn eironde of
langwerpigronde eikels , van eene mati-
ge dikte,, aen een einde omvat in een’ klee-
nen kelk’ , die als een muts of kalot ge-
maekt, witachiig, en overal met een’ leêr-
achtigen baft’ bedekt word , waer onder eene»
foort van pit , die uit twee deelen beftaet ,
Y y 3 befla—
I M;
3fS 1 L.
befloten is; dees boom groeit in de boflchen,
voornamentlyk in warme landen ; de Heer
Tournefort onderfcheid hem van den Eike-
boom , voornamentlyk om dat zyne bladers
getandt zyn; in de Geneeskunde gebruikt men
zyne bladers , en zynen eikel ; zy hebben
beide veel olie', en een weinig zout in veel
aerde gewikkelt in zich.
De bladers en de eikel van den grooten Ilex
zyn t’zamen trekkende ; in een afziedfel gebruikt
floppen zy de buikloopen , men gebruikt ze
ook in flovingen tegen de vloeijingen , en om
de gewrichten te verfterken.
ïltx is, zoo men meent, genomen van ’t He-
breeuwfche woord Elon, dat een’ Eikeboom be-
teekent, om dat dees boom eene foort van Ei-
keboom is.
ILLECEBRA.
lllccebra minor , Jive fedum 3- Diofcoridis,
Park.
1'ilecebra , five Jempervivum tertium , Dod.
Sempervivum minimum , five Illecebra , Lob.
Se dam minimum Illecebra , fedi tertium ge-
nus non fempen virens , Adv.
Sctnpervivum minus vermiculatum acre ,
C. B.
Sedum parvum acre , flore luteo , J. B. Pit.
Xournefort.
Aizoon acre , Cord. Hifi.
Vermicularis y five Illecebra , Ger.
In ’t Nederduitfch Muurpeper.
Is eene foort van kleene Donderbaerd, of
«ene kleene plant, die vele lage, korte , dun-
ne ftelen fchiet; de bladers zyn zeer kleen ,
dikachtig, fpits , en met fap vervult ; de bloemen
waden aen de toppen van hare takken , en zyn
kleen , geel , beftaende yder uit vyf rooswyze
gefchikte bladeren'; hare wortels zyn kleen, en
vezelig. Deze plant groeit hangende door hare
wortels aen oude muren of liggende op de
zelve, of op andere fleenachtige , dorre en
drooge plaetfen ; zy is fcherp en heet van
fmaek; zy bloeit in den zomer.
Zy verwekt ’t braken , en is goed voor deaf-
gaende koortfen, als ze ingenomen word; men
gebruikt ze in gorgeldranken om ’t tandvleefch
te zuiveren , en de tanden vafler te maken ,
en tegen de fcheurbuik; men gebruikt ze ook
uitwendig om de kropgezwellen en opko-
mende wennen te ontbinden en te verdry-
ven.
IMPERATORIA.
Jmperatoria , J. B. Raii Hifi.
bnperatoria major , C. B. Pit. Tournef.
Ajlrantia , Brunf. Gefn.
Magijlrantia , Cam.
Strutbwn , Cord. Hift.
Ojlruntium , Dod. Gal. Long.
bnperatoria , five Ajlrantia vulgaris , Park,
Smyrnium hortenfe , Trag. Gefn. Hort.
Laferpitium Ger manie , Fuch.
In ’tFranfch bnperatoire , of Otrucbe.
In ’t Nederduitfch Me ejl ervoor tel.
* Is eene plant, wier bladers groot, drie aen
drie langs eene takkige rib, die met een enkel blad
eindigt , gefebikt , flyf , en hard zyn , yder in drie
deelen verdeelt, en fommige weinig , en an-
dere diep ingefneden of getandt; tuflehen de-
zelve komen 'er ftelen op omtrent twee voe-
ten hoog, zich in vleugels verdeelende , en
op hunne toppen zonnelchermen van vyfbla-
dige, witte, rooswyze gefchikte bloemen on-
derfteunende; op deze bloemen volgen vruch-
ten , beftaende yder uit twee platachtige by-
naer eironde zaden , die wat grooter dan die
van de Dille , op den rug ligtjes geftreept,
en wit van kleur’ zyn ; de wortel is fomtyds
zoo dik als de duim , gerimpelt, ruuw, om-
ringt met eenige vezelen , die vervult zyn
met een wit fpeceryachtig merg , dat fcherp
van fmaek, prikkelende op de tong , in den
mond’ heet , en wat bitter is. Deze
plant waft in de tuinen en op de bergen; haer
wortel word alleenlyk in de Geneeskunde ge-
bruikt; hy heeft veel zout en olie: men acht
dien , welke op de bergen waft , boven
dien der tuineu , om dat hy wat fterker is;
men brengt hem ons droog van de goudbergen
van Auvergne , en van verfcheide andere hoo-
ge bergen; men moet hem vry dik, wel ge-
voedt , moeijelyk te breken, van buiten bruin,
van binnen groenachtig, fpeceryachtig en prik-
kelende van fmaek en reuk verkiezen.
Hy is infnydende, doordringende, afvegen,
pe , openende, verdunt de llymachtige voch-
ten van de longe , bevordert de ontlading van
de borft, verfterkt de herfenen en de maeg.we-
derftaet ’t vergift, beneemt den kwaden adem,
is goed voor de beroerte, lamheit, llaepzucht,
wind»
* ZiePl. XII. Fig. 2.
I N.
windkolyk , derdendaegfche koorts’ , koude
zinkingen , en voor de gebreken der herre-
nen.
Deze plant is imperatori a genaemt geweefi ,
wegens hare groote hoedanigheden, als of men
zeide Plant , die ten' Kei/er vaerdig is.
I N D I C U M.
In die urn.
Indum.
In’tFranfch Inde ;
In ’tNederduitfch Indifcb-Blaeuwl
Is een droeffem of verdikt fap , van eene
blaeuwe, of donkere Azuurkleur’, dat men ons
uit Weftindië in groote Hukken of droog deeg
toevoert; het word uit de bladeren van Anil
getrokken, waer van ik op hare plaets gefpro-
ken heb.Daerzyn verfcheide foorten vanlndifch-
Blaeuw, het befle is dat men Indifch -Blaeuw
van Serquilfe noemt , wegens een Dorp Serquilfe
genaemt, alwaer ’t gemaekt word; men moet
het in platte Hukken van eene redelyke dik-
te verkiezen, die tamelyk hard , zuiver , op ’t wa-
ter dryvende,vuur vattende, fchoon blaeuw of
donkerpaers van kleur’ , van binnen met eenige
zilverachtige, en, als men ze op den nagel wryft,
met roodachtig fchynende fiukjes doorzaeit zyn.
’tlndifch-Blaeuw, dat de gedaente heeft vati
Kafianjes, is ook nog van eene vry goede hoe-
danigheit, men noemt het Indigo d’^gra.
’t Indifch-Blaeuw word in de fchilderkonfl’
gebruikt , zynde met wit gewreven en ge-
mengt, om eene blaeuwe kleur te maken ;
want indien men het ongemengt gebruikte ,
zoude het zwartachtig fchilderen ; men wryft
het ook met geel , om eene groene kleur te
maken. De Verwers gebruiken het om te ver-
wen , en de Wafchfiers om haer linnen eene
blaeuwachtige kleur te geven.
lndicum , om dat deze droogery in Indië be-
reidt word.
indigo;
Indigo, is een droeffem getrokken uiH'Ie Anil,
en van ’t Indifch-Blaeuw , waer van ik in
’tvoorgaende lid gefproken heb, niet verfchil-
lende , als dat het uit den Heel’ en uit de
bladeren van de plant’ getrokken is , daer
men alleen de bladers tot ’t Indifch-Blaeuw ge-
bruikt heeft ; daer zyn verfcheide foorten
van, doch ’tbefie en ’tmeefl geachte is, dat
J O.
men Indigo Gatimalo noemt wegens eene Weflin-
difche Had Gonti-male genaemt, alwaer men
’t bereid ; het moet ligt , zuiver , matiglyk
hard, fchoon van kleur’ zyn, op ’t water dry-
ven, de hoedanigheden van ’tlndifch-Blaeuw
naerbykomen , in ’t vuur ontvlammen en by-
naer geheel verteren.
Het word tot het verwen gebruikt.
JONTHLASPi;
fonthlafpi, is eene plant , waer van twee
foorten zyn.
De eerfte foort word genaemt
Jontblafpi luteo flore incanim montanum Di~
fcoides , Col. Pit.Tournef.
Th laf pi faxatile incanim luteiim ferpyüi fo-
lio minus , C. B.
Thlaf pi montanum lutemr minus , Park.
Leucoium filiculofim flore luteo umbellatum
monofperm. RaiiHift.
Zy lchiet kleene rankachtige, ronde, pur-
perachtige, ruwe Helen, die ter aerde neder-
liggen , met wit hair bedekt, en met klee-
ne, langwerpige, fmalle, witte, ruwe, droogs
bladeren , van een’ grasachtigen finaek voorzien
zyn;de bloemen walfen aen de toppen der takken
als zonnefchermen, of liever als trosjes , die
vry groot , geel , en welriekende zyn; yder der
zelve beflaet uit vier kruiswyze gefchikte bla-
deren.
Als deze bloem voorby is , komt ’er eene
vrucht in hare plaets , van grootte als eene
Linze , bynaer rond , zeer platachtig , met
ruuw en wit hair bedekt; men vind in deze
vrucht’ maer een zaed , dat doorgaens rond en
platachtig, en roodachtig van kleur’ is. Deze
plant bloeit in de maenden Mei en Juny; zy
wederflaet de koude.
De tweede foort word genaemt
7 onthlafpi minimum fpicatum lunatum , CoL
Pit. Tournef..
Thlafpi clypeatum ferpyüi folio , C. B.
Leucoium JiliculoJum monofperm . fruLlu com-
prejfo , Raii Hift.
Lunaria Grceca quarta , Ctef.
Lunaria pelt at a minima , quibufdam , ad
Thlafpi referenda , J. B.
Thlafpi minus clypeatum , Ger.
Zy fchiet verfcheide kleene, dunne, ruige,,
ruwe Helen, omtrent een voet hoog, aen de
top-
toppen zich gemeenlyk ombuigende , fomtyds
regt over einde daende, voorzien met over en
weder gefchikte , zeer kleene , langwerpige
bladeren, die zoo 1'mal als die van de Kwen-
del , maer veel kleener , wirachtig , en met
ruuw hair bedekt zyn; de bloemen zyn zeer
kleen, geel, onderdeunt op de wyze van zon-
nefchermen boven op de takken , bedaende
yder uit vier kruisvvyze gefchikte bladeren.
Als deze bloemen voorby zyn, waden ’er
kleene vruchten, die zoo groot als eene Linze,
Jcraekbeenig , bynaer rond, zeer platachtig , air-
wyze gefchikt,en aen kleen e kromme voetdeelt-
jes vad zyn; yder dezer vruchten is een kleen
1'child uit twee op malkanderen liggende
fchellen gemaekt , die een eirond , plat- en
roodachtig zaed influiten ; de wortel is kleen ,
wit , dikwils in vele vezelen verdeelt. Deze
plant is wat fcherp van fmaek.
Beide foorten waden op bergachtige plaet-
fen , die voor de zonne bloot daen ; zy heb-
ben veel olie en wezentlyk zout , en weinig
waierdeeien in zich.
Zy zyn afvegende, openende, wondheelen-
de.
‘Jonthlafpi , ab Ut&tf , Jonthus , primi pilt qui
efflorefcuKt , in ’t'Franfch Peil filet , in ’t Neder*
duitfeh Vlashair , en T hlafpi, als of men zeide
Thlafpi met hair bedekt-, want vele Kruidkenners
hebben dit fiach van plant’ onder de foorten
van Thlafpi geplaetd; of wel,
Jonthlafpi, ab i'ov, Viola , Violier , en Thlafpi , als
of men zeide Plant, die naer den Violier en naer
de Thlafpi gelyki ; want fommigen noemen deze
planten Leucoium.
J O U I.
j fout, is een voedzaem en verderkend vocht,
dat men in Japan maekt, en dat vervoert en tien
of tvvaelf jaren bewaert kan worden zonder te
bederven; ik heb ’er te Parys van gezien, en
jk bewaer ’er zedert negen jaren een weinig
van in myne Droogerykas ; het is zoo vloei-
baer als vleefchnat , waterachtig, zwart, van
een’ aengenamen reuk, en van een’ goeden,
zouten en lekkeren fmaek; het is een t’zaraen-
mengfel, waer van ’t voornaemde ’tuitgeperd
fap of jeu van halfgebraden odevleefch is; men
maekt ’t nu niet meer; ’t overige, dat ’er onder
komt, is by de Japanners alleen bekent, die
’t geheim houden , en ’r vocht zeer duur verkoo-
pen; de andere Indianen zyn genoodzaekt het
by hen te halen , als zy ’er van hebben wil-
len; de ryke lieden van ’tland bereiden ’er by-
naer alles mede, dat zy eten, als eene lekkere
fpysbereiding. Dit vocht is zeer zeldzaem
in Europa, doch fommige ryke en zieke lieden
hebben ’er van doen komen.
Dit vocht word by alle de Ooflerfchen geacht
zeer goed te zyn om de wellud te verwekken;
men gebruikt het om na de ziektens de verval-»
len krachten te herftellen.
IPECACUANHA.
Ipecacuanha'.
Specacuanba.
Wypoucanna ,
Beguquelia,
Cagcjanga.
Beloculo.
Bcculo .
Radix Brafilienfisi
In ’t Portugeefch Cypo de cameras ,
In ’tFranfch Mine d?or. Beconguillei
!
In ’t Nederduitfeh Roodeloopwortel,
*Is een kleene wortel , zoo dik als eene mid-
delmatige pennefchacht, die ons droog uit ver-
fcheide plaetlen van Amerika gebragt word.
Daer zyn vier foorten , eene bruine , eene
graeuwe, die een weinig naer ’t rood trekt,
en wit van binnen is, eene afchgraeuwe, die van
binnen bruin en als zoethout van fmaek , en
eene , die overal wit is.
De eerde, die bruin is, is de fterkfle en de
meefl: geachte van alle, hy is valt, gedraeit,
met ringen gerimpelt, van binnen witachtig,
in ’t midden Bokkig of houtachtig , moeijelyk
te breken , fcherp en bitter van fmaek ; hy
wad in Brazilië op de goudmynen; hy fchiet
eene plant van eene middelmatige hoogte , ten
deele kruipende, en ten deele overeinde flaen-
de , dragende weinige , langwerpige , fpitfe
bladers , die van 't Glaskruid naerbykomen-
de; de bloemen zyn wit, yder uit vyf blade-
ren t'zamengedelt , onderdeunt door kleene
hoofden , waer uit beziën komen zoo groot als
Wilde Krieken ofKerfen, donkerrood van kleur’
als ze ryp zyn , met een wit fappig vleefch ver-
vult , in yder van dewelke men twee harde
geelactdge zaden vind van gedaente als de
Linzen.
De tweede , of graeuw-roodachtige Roó-
deloopwortel verfchilt van den voorgaen-
den
* Zie PI. XII. Fig. 3.
den in zyne kleur’ en kracht ; want hy
is zoo fterk niet ; maer liy fchiet eenc ciier-
gelyke plant; hy wad onder aen de bergen, in
de weiden , en op andere vochtige plaetfen ;
men brengt hem ons van Peru, over Kadix.
De Spanjaerts noemen hem Bexugillo.
De derde, of de afchgraeuwe en naer’tZoet-
hout fmakende Roodeloopwortel verlchilt van
de tweede foort’ , dat hy een weinig dikker,
met rimpelen voorzien , die naer de lengte en
niet ringswyze gefchikt zyn , van buiten a(ch-
graeuwer van kleur’ , van binnen bruin ,
en zoet van fmaek is * welke dien van het
Zoethout naerbykomt ; hy wart in de moe-
rafïen.
De vierde foort, of Witte Roodeloopwortel
is verfchillende van de twee andere , niet alken
door hare kleur , maer ook door hare gedaen-
te, want zy is noch gedraeit, noch knobbe-
lig ; zy gelykt veel naer den wortel van Fra-
xinelle. Men komt niet wel over een wegens
de gedaente van de plant’ , die hy draegt ,
want fommige Schryvers zeggen , dat zy zoo
kleeu is als de Poleye, dat haer blad flap en
kattoenachtig , en haer bloem wit is. Anderen
willen, dat haer blad is gelyk die van de ronde
Zuring. Zy walt in de weiden, en op andere
vochtige plaetfen.
Men moet de eene en de andere foort van
Roodeloopwortel dik, wel gevoedt, verfch,
vleezig, vaft, harftachtig , en van de kleene
draedjes , die ’er rondom aenwalfen, gezuivert
verkiezen.
Hy is niet zeer gemeen in ’tland, van waer
hy komt , men heeft veel moeite om hem
in te zamelen , en men gebruikt tot dit werk
niet als menlchen , die tot de mynen verwezen
zyn.
Hy is buikzuiverende, en t’zamentrekkende;
hy ontlaft van boven en van onderen door
zyn gedeelte , dat zeer gemaklyk ontbonden
kan worden , vervolgens verfterkt hy de ve-
zels van de ingewanden , en doet ze weder
inkrimpen door zyn aerdachtig gedeelte ; het
is een van de befte en zekerfte middelen, die
men tot hier toe tegen den roodeloop gevon-
den heeft. Hy ftuit ook de andere buiklpo-
pen , doch niet met zoo veel zekerheit ;
de gift is in fyn poeder van eene halve tot
anderhalve drachmar Dewyl ’t dikwils ge-
beurt , dat de zieken , die tot het braken al
te zeer geneigt zyn, het middel weinig tyds,
nadat zy het ingenomen hebben , en voor
dat het tyd heeft gehad zich genoeg te ver-
fpreiden om zyne werking te doen , over-
geven , is men genoodzaekt de gewone gift
van de Ipecacuanha in vyf of zes deelen te
verdeden, en die by tuflchenpoozen in te ge-
ven, om den lyder minder af te matten; fom-
nn'gen geeft men zelfs maer tien of twaelf
greinen daegs , en men herhaelt het verfchei-
de dagen achter een of om den anderen dag,
dat doorgaens wel gelukt, en dikwils zonder
dat de zieke braekt. Men laet ook fomtyds
dezen wortel in een aftrekfel innemen ; men
maekt er twee drachma van tot poeder , en
zet dat in een glas rooden wyn vier en jwintig
uren warm te trekken , dan zygt men ’t af-
trekfel door , en men laet ’t ’s morgens iu
eene of in verfcheide reizen innemen ; de
wyn is een bekwamer fcheivocht tot dit af-
trekfel dan ’t water, om dat het de zelftandig-
lieit van de Ipecacuanha , die harftachtig is ,
beter uittrekt, doch als het .vocht is doorge-
zegen , kan men ’er wat water van Weegbree
of van Varkensgras by doen , om de hitte ,
die de zuivere wyn in de vochten van teêre
menfchen zoude konnen veroorzaken, te ma-
tigen.
De graeuwe Roodeloopwortel kan in eene
weinig grooter gifte dan de bruine gegeven
worden.
De zoethoutachtigeRoodeloopwortel werkt
zoo fterkt niet als de voorgaende foorten, men
laet hem niet dikwils in poeder innemen, maer
men gebruikt hem getrokken in water of ger-
ftedrank ; hy is de minft harftachtige van al-
len; de gift van dezen wortel in een aftrekfel
of in een afziedfel is drie drachma. Men
hervat ’t innemen tot vier reizen ; als men
hem in poeder geeft , is de gift van eene
tot anderhalve drachma.
Wat den Witten belangt, die is de zachtfte
van allen ; de Spanjaerts en de Portugezen
gebruiken hem voor de zwangere vrouwen ,
en voor kleene kinderen , als ze den roode-
loop hebben.
Hoewel men denRoodeloopwortel onder de
voortreffelykfte middelen tegen den roodeloop
kan ftellen , geeft men hem dikwils , zonder de
verwagte uitwerking te verkrygen. Men be-
merkt, dat hy geen' goeden uitllag zal hebben,
wanneer de lyder , nadat hy hem drie ver-
fcheide reizen ten minften tot eene halve
drachma gcpoedert heeft ingenomen , geen
verligting gewaer word ; dan moet men tot
andere middelen zyn’ toevlucht nemen.
Ik heb tegen den roodeloop den gemeenen
Roodeloopwortel in eene aersfpuiting’ voorge-
fchreven , dat fomtyds gelukt heeft, doch dik-
wils heeft ’tmaer eene ligte uitwerking gehad,
die den lyder weinig verligtheeft; fomtyds heeft
’t zelfs de ziekte nergens in vermindert ; hy
werkt veel beter door den mond ingenomen ,
om dat de oorfpronk of oorzaek dezer ziekte
dikwils in de maegzynde, ’tnoodzakelyk is ,
Zz dat
I R.
I R-
dat het middel ’er doorgaet. De gift tot yder
aersfpuiting is van eene drachma tot eene
halve once.
Die eene groote meenigte Ipecacuanha tot
poeder maken, krygen dikwils ongemakken door
de fynfte deelen van dit poeder , die heen en
weêr vliegende en in den neus komende eene
vry flerke neusbloeding veroorzaken. Om dit
ongemak voor te komen , moet men den wor-
tel , tervvyl men hem (loot , met een weinig
water van Weegbree of van Varkensgras be-
fprengen.
Men kan uit dert wortel’ Ipecacuanha met
brandevvyn op de gewone wyze een uittrek-
fel maken , en ’er agtien of twintig greinen
van ingeven; hetjs vry goed tegen den roode-
loop; doch ik acht den wortel nog beter, om
dat het zeer waerfchynlyk is, dat zyn aerdach-
tig gedeelte veel toebrengt om hem in poeder
na z>yne buikzuiverende werking t’zamentrek-
kende te maken.
De Heer le Gras Geneesheer* die drie rei-
zen in Amerika gedaen had , was de eerde, die
de Ipecacuanha in Vrankryk bragt, hy toonde
’er ons van by den Heer Abt Bourdelot, en in
eene van myne Stoffcheikundige verhandelin-
gen , waer in hy wel kwam ; ik heb zelfs nog in
myne Droogerykas een weinig van dezen
wortel, dien hy my gaf, zonder my veel van
zyne hoedanigheden te onderrichten.
Die ons den Roodeloopwortel eerft in Eu-
ropa hebben gebragt , hebben ons niets
gemelt van de kracht en van ’t overige van de
plant’. G. Pifon zelfs , die ze befchreven
heeft, fpreekt ’er niet van; maer de Heer Dali-
veau Geneesheer van Montpellicr , die in
Amerika is geweell, en op de plaetfen , alwaer
deze plant wad, zyn verblyf gehouden heeft,
verzekert in eenen brief, ingelad in ’tDagre-
gider van Trevoux van Grasmaend 1705. biad-
zyde65i., dat hy verfcheide reizen daer ter
plaetfe de proef van haer blad genomen
hebbende uitnemende werkingen daer van
vernomen had in alle uitterende ziek ten s ,
borltkwalen , verdoppingen , achtergebleven
maenddonden, en in de maegziektens , die
voor allen , welke eerd in Wellindie komen ,
gevaerlyk zyn ; hy voegt ’er by, dat men deze
ziektens geenc middelen kan toebrengen , die
de uitnemendheit van ’t blad van de Ipeca-
cuanha evenaren , noch zelfs naerby komen.
IRIS NOSTRAS.
Iris vulgaris , Ger. Raii Hifi.
b is vulgaris Germanica ^ Jive fylvejlris, C.
B. Pit. Tournef.
Iris vulgaris viclacea , Jive pnrpurea horten -
fis & fylveftris , J. B.
Iris latifolia major vulgaris , Cluf. Hift.
In ’t Nederduitfch Lifch ,
Is eene plant, die bladers fchiet, welke een
voet of anderhalf lang , twee vingers breed,
gevoort, en dyf zyn , en als een degen fpits
toeloopen ; tulfchen dezelve komt ’er een
deel op omtrent twee voeten hoog, die regt,
rond , met eene foort van meel of afch , die
’er ligtelyk afvalt , bedrooit is, hebbende
vyf of zes khoopen of leden, waer van yder
een blad fchiet kleener dan die van beneden,
en van eene mindere grootte naer mate zy
den top naderen , omvattende hunnen deel,
zonder deeltje ; dees deel verdeelt zich in
drie of vier takken , die op hunne toppen
fchoone groote bloemen dragen , bedaende
uit een enkel blad, afchverwig en groen van
buiten, paers of purperachtig van binnen,
met witte aderen. Yder dezer bloemen zich
van boven wyd uitbreidende word verdeelt
in zes deelen; als ze voorby is, komt ’er eene
langwerpige vrucht in de plaets , die driekan-
tig is , en in drie huisjes zich verdeelt , die
met bynaer ronde zaden vervult zyn. De
wortel is lang, dik, gebogen, vleezig ,
zonder rok of vlies , rood- , of geelachtig ,
of graeuw van buiten, wit van binnen,
eenige draedjes fchietende , vol fap en
welriekende , fcherp vau fmaek. Deze plant
wad op de muren , en op verfcheide andere
plaetfen; zy heeft veel zouten olie in zich.
De bloem van de Lifch is infnydende, ope-
nende , en goed voof ’t hoofd.
De verfche Lifchwortel ontlad de weivoch-
tigheden van boven en van onderen ; men
gebruikt hem in de waterzucht, men laet het
lap innemen. De gift is van twee drachma
tot anderhalve once ; men gebruikt hem oolc
onder eenige plaeders.
Dezen wortel maekt men tot poeder , na
dat men hem heeft laten droogen, en men doet
het onder niespoeders; de Reukmengers van
Languedok en van Provence nemen het merg
van den Lifchwortel , nadat zy hem hebben
laten koken , en fineren het op liet lin-
nen , om het een’ aengenamen reuk te ge-
ven.
Uit de blaeuwebloem’ van de Lifch trektmen
eene foorc vau uittrekfel of groen deeg , dat
men in ’tFranfch Verd de iris noemt , het dient
om in miniatuur’ te fchilderen.
De naem van Iris is deze plant’ gegeven we-
gens de kleuren van hare bloemen , die naer
die
IR. IS.
die van den Regenboog , in ’t l.atyn Iris ge-
naemt, gelyken.
IRIS FLORENTINA.
Iris alba Florentina , C. B.
Jris fativa Jloribus nivei coloris , Matth.
Iris major alba , Ulyrica vulgo, vel potius
florentina , Cam.
Iris florentina , Jive f osmina , Gein. Hort.
Iris Ulyrica , Gord- in Diofc.
Iris floreex toto candido , Carfalp.
In ’t Franfch Iris de Florence.
In ’t Nederduitfch Lifch van Florence;
* Is een witte langwerpige wortel , zoo dik als
de duim , dien men ons droog van Florence
brengt , alwaer hy zonder aenkweking' groeit.
Zyn Heel gelykt naer dien van de iris nojlras ,
maer de bladers zyn kleener, en de bloemen
wit. Dees wortel is, als men hem uit de aerde
trekt, met vele vezelen doorzaeit, die men af-
fnyd met de oppervlakte, die rosachtig is, dan
laet men hem droogen.
Men moet hem wel gevoedt, zwaer, valt,
zuiver, zeer wit, van een’ zachten en aenge-
namen violierreuk,en wat prikkelende en bitter
van fmaek verkiezen , hy heeft veel geeftryke
olie, en wezentlyk zout in zich.
Hy is infnydende, verdunnende, doordrin-
gende; hy verzacht, is afvegende, verwekt
het fpeekfel , helpt de ademhaling, wederrtaec
’t vergift, bevordert de pislozing en de maend-
ftonden , en gekaeuwt zynde maekt hy een’
frilfchen mond! De Reukmengers gebruiken
hem om zynen goeden reuk.
ISATIS feu GLASTUM
Ifatis domeflica , Jive Glajlum , Matth. Caft.
Ifatis fativa vel latifolia , C. B. Pit. Tour-
nef.
Ifatis , five Glajlum fativum , J. B.
Glajlum fativum , Ger. Park. Raii Hift.
Glajlum , vulgo Guadurn , Caefalp.
Ifatis Gracorum , NU Avicennac , Indicim
officinarum, Fragofo, b3 Anir almd ,
In ’t Franfch Pajlel , Guejde.
In ’t Nederduitfch IVeede.
* Zie PI. XII. Fig. 4.
J v.
Is eene plant, die ronde, llyve , gladde,
roodachtige Helen fchiet, drie voeten hoog,
en van dikte als de pink, omtrent hunne top-
pen zich in vele takken verdeelende, die met
een groot getal zonder orde gefchikte, lang-
werpige bladeren bekleedt zyn, van breette
als die van de Hondstong’ , zonder hair, don-
kergroen van kleur’ , en fomtyds naer ’t zee-
groen trekkende. De takken zyn met veel klee-
ne bloemen beladen , die aen dunne Heekjes
valt zyn , en uit vier gele kruisvvyze gefchik-
te bladeren beftaen. Als deze bloemen voorby
zyn, walTen ’er kleene vruchten in hare plaets,
die tongetjes verbeelden , en aen de kanten
platachtig, en zwart van kleur’ zyn , hebben-
de yder twee langwerpige zaden in zich; de
wortel is anderhalf of twee voeten lang , van
boven zoo dik als de duim , en allengsjes
verminderende, houtachtig, en wit; men kweekt
ze in warme landen aen , maer voornamentlyk
in Languedok omtrent Touloufe ; zy is bitter
en t’zamentrekkende van fmaek , heeft veel
olie en valt zout in zich.
Zy is wondheelende, opdroogende, t’zamen-
trekkende; fommigen leggen ze gedampt zyn-
de in de koude van de koorts’ op de pols , om
de afgaende koorts te genezen.
Men trekt uit deze plant’ eene foort van uic-
trekfel of droog deeg, dat men in ’t Franfch
Pajlel of llorée d’ Inde noemt , en in kleur’ vry
veel overeenkomfl heeft met ’t Indifch-Blaeuw,
waer van ik op zyne plaets ge fp rok en heb; de
Verwers gebruiken het.
J U J U B A,
Jujuba, Jen Zizjypha , in ’t Franfch Jujube, in
’tNederduitfchjl#/«fo,is eene vrucht van grootte
als eene middelmatige pruim , langwerpig of
eirond, van buiten rood, van binnen geelach-
tig, vleezig, malfch , zoet en wynachtig van
fmaek., hebbende eene vry harde fchel, en eene
kern of fte^n van binnen, die beenachtig, lang-
werpig, rond, aen beide eindens fpits, en rood
is, en waer in befloten is eene pit, die zoo groot
als een gepeld Kauwoerdezaed , roodachtig,
vleezig, van binnen wit , oliachtig, en laf van
fmaek is. Deze vrucht wart aen een’ boom’ ge-
naetnt
Zizypbtis , Jive Jujuba major , Park.Raii Hift,
Jujubes major es oblong laeuw of Azuur te maken.
Laz.ulus is genomen van ’t Arabifch azjul,
of ’tHebreeuwfch ïful.
LAPIS NEPHRITICUS.
Lapis N< pbriiécus , in ’tFrnnfch Pier re Kepkreti-
qut , in i Nederduitfch Graveeljleen , is een fteen
van verfcheide grootte , matigiyk hard , on-
doorfchynende , doorgaens graemv, blaeuw-
«f groenachtig van kleur’ , doch fomtyds met
wit, of geel , of zwart gemengt. Hy kan niet
volkomen glad zyn , om dat hy fmerig als Talk
is; hy groeit in Nieuw Spanje , fomtyds met
den Jafpis , fomtyds alleen ; men vind ’er ook
in Bohemen, en in eenige plaetfen van Spanje,
maer dees is zoo zeer niet geacht als die uit
Amerika komt. Men vind ’er fómtyds groote
ftukken van, waer van men vazen maekt; de
kleene ftukken dienen om ’er ringen, kettingen
om den hals , en verlcheide andere verfierfels
van te maken.
Hy word goed geacht voor ’t nierkolyk, om
den fteen der nieren te vergruizen , ’t zand
door de piswegen aftedryven , als hy aen den
hals, de dyen , den arm , of als een ring aen
den vinger gedragen word ; fommigen fchry-
ven hem voor om in te nemen. De gift is van
vier tot vyftien greinen.
Men heeft zedert eenige jaren voor dezelve
ziektens een’ bruinen , gladden, en glinfteren-
den fteen in T gebruik gebragt , dien men den
ïiaem van Goddel^kjn Heen wegens zyne hoeda-
nigheden gegeven heeft.
Hy vergruift den fteen der nieren, en dryft
hem d<>or de piswegen af; men draegt hem aen
zynen rok omtretu de lendenen.
jSi
Nephrieicus , A tt0p\ . ren, om dat dees fteen
voor verfcheide nierkwalen dienftig word ge-
acht. b
LAPIS PETRACOR IUS.
Lapis petracorius .
In ’t Franfch P i rigord , of Pierre de Peri •
gord , ot Perigueux,
Is eene foort van Marcafite, of een harde.’
zware, vafte fteen, zoo zwart als houtskool , en
moeijelyk tot poeder te maken. Hy groeit in
verfcheide mynen in’tDauphiné, en in Engeland,
waer van daen hy ons in ftukken van ver-
fcheide grootte gebragt word. De Emaiileer-
dcrs en Pottebakkers gebruiken hem.
Men moet hem rein en zuiver verkie-
zen.
Hy is afvegende, en t’zamentrekkende.
LAPIS PHRYGIUS.
Lapis Phrygius , Plinii, Diofcor. in ’t Franfch
Pierre Phrygtcnne , is een fteen van eene mid-
delmatige grootte, fponsachtig , vry zwaer,
niet zeer aeneenhangende, bleek van kleur’,
met witte aderen doorloopen , fcherp en
wrang van fraaek; hy groeit in Kappadocië.
De Zydeverwers van Phrygié gebruikten hem
eertyds in hunne verwen , nadat zy hem ge-
kalcineert en driemael in wyn geblufcht had-
den , op dat hy roodachtig zoude wor-
den.
Hy is goed om te verdunnen, etter te ma-
ken , af te vegen , te ontbinden , en op te droo-
gen; men gebruikt hem in de zweren van de
oogen en van de andere deelen.
LAPIS JSAMIUS.
•
Lapis Samius , in ’t Franfch Pierre Sameme ,
is een witte fteen , dien men uit de mynen 'm
’t Eiland Samo haelt; hy kleeft aen de tong’,
als men ’er hem op zet ; hy dient den Goudfme-
den om ’t goud te pofyften , en het glanfiger
te maken. Men verkiert de hardfte en de wirrte’
men vind fomtyds zvvartachtige , die men Kxhe-
benus noemt.
De Lapis famius is t’zamentrekkende en ver-
koelende. Men gebruikt hem in oogwa eren.
LAPIS SANGUINAL1S.
Lapis fanguinalis, in ’t Franfch Pierre de fang
is eene foort van Jafpis , maer van de don-
Bbb 2 kerfte,
L A.
L A.
38 1
kerrte, die met kleene roode vlekken of (lip-
pen geteekent , en bloedkleurig is ; men
vind dezen (leen in Nieuw Spanje, alwaer
hy groeit. De Indianen houwen of flypen ze
in de gedaente van kleene en groote harten.
Hy word zeer goed geacht om ’t bloed te
ftelpen, uit wat deel ’t vloeit, mits men hem
in koud water dompelt, en op ’tdeel legt, of
dat men hem in de hand drukt , of by zich
draegt , zoodat hy de bloote huid raek: ;
men maekt ’er ook ringen van , die men aen
de vingeren draegt.
LAPIS SARCENAGEN-
S I S.
"Lapis Sarcenagenfis , in ’tFranfch Pierrede Sar -
'ttnage , is een kleene (leen zoo groot als eene
Linze, hard, glanfig, effen, zacht in ’t aen-
raken, graeuw, of wit, of bruin, of rood-
achtig van kleur’, die op een’ berg, Sarce-
nage genaemt, niet verre van de Stad Greno-
ble in ’tDauphiné gelegen, gevonden word.
Men verkiert: hem kleen , glad, blinkende en
zacht in ’taenraken.
Men doet ’er een in ’t oog als ’er eenige
vuiligheit ingekomen is , alwaer hy zich be-
weegt , en vereenigt met de vuiligheit , die
hy ’er met zich doet uitvallen. .
Deze uitwerking komt , dat de Steen van
Sarcenage een alkali zynde, door de weiach-
tigheit van 'toog, die zuur is, doordrongen,
uftgezet, en verzacht is, ‘tgeen hem doet be-
wegen en de vuiligheit ontmoeten , die ’er
zich aen varthecht , zoodat men ze t’zamen
daer uit haelt , of zy vallen ’er door hare
eige zwaerte uit , nadat ’t zuur gewerkt beeft.
LAPIS SCH1STUS.
Lapis f chijl tts , Jive Lapis fcijfilis , is een brooze
(leen, gelyk Talk gemaklyk te fnyden,in reg-
te en vafte deelen gelyk het Sal Armoniak zich
affcheidende , faffraenverwig , blinkende ,
weêrfchynende ; men vind ook fomtyds een’
zwarten , dien Plinius Anihrachts noemt ; hy
zegt, dat hy in Afrika groeit; doch de bede
is faffraenverwig , dien men in Spanje , Bo-
hemen, en in verfcheide andere plaetfen vind.
Hy is goed om de bloedingen, buik-, en
zaedloopen te doppen ; men gebruikt hem
ook onder oogwaters om de zweren der oogen
aftevegen en op te droogen.
Schi/lus , d ntigm , findo , ik kloof, om dat
dees Heen gemaklyk geklooft word.
LAPIS SERPENTIS.
Lapis Serpentis , in ’t Franfch Pierre de ferpent ,
in ’t Nederduitfch Slangejletn , is een platte,
bolronde (leen , zoo breed als een van on-
ze oortjes, en fomtyds eirondachtig, in’tmid-
den dik , en aen de kanten dun wordende ,
zacht, en zwart van kleur’. Verfcheide Hirtori-
fchryvers zeggen , dat men hem vind in ’t hoofd
van eene foort’ van (lang’ , die de Portuge-
zen Cobra de capelos , en de Franfchen Serpent
au chaperon noemen , om dat hy op zyn hoofd
eene verhevenheit van gedaente als een hoed
of kap heeft; deze Slang onthoud zich op de
kuften van Melinde in Amerika. Maer Heden-
daegfche Schryvers meenen, dat dees (teen is
eene t’zamenftelling van verfcheide tegengifti-
ge droogeryen , die de Indianen bereiden en
maken in de gedaente van koekjes, gelyk men
ze ziet. Wat ’er van zy, dees (leen word in
verfcheide landen veel geacht.
Hy is goed tegen de beten van venynige die-
ren , men legt hem op de wonden , en men
geeft voor, dat hy zichbelaed met al ’t ver-
gift, dat '’er ingekomen zoude konnen zyn.
Men moet aenmerken , dat , ten einde de
werking wel gefchiede,de wonde noodzaeklyk
voor den aenleg van dezen (leen eenige drop-
pels bloed moet gegeven hebbe , by aldien zy
dan na de beet niet gebloedt had, zoo zoude
men met een lancet of eenig ander werktuig
de gebeten plaets een weinig moeten (leken,
op dat ’er bloed uitkome, dan ’er den (leen op
leggen , die ’er zich terftont aen varthecht , dac
waerfchynelyk door eene lym of door eene
zekere kleverige doffe gelchied , die ’t bloed,
hem geeft , en om dat de (leen., alkalifch en
zuurbrekende zynde , van ’t zure en fcherpe
vocht van ’t vergift doordrongen en daer aen
vaft gehaekt is; men zegt ook dat de zware
pyn , die de lyder in de wonde voelde, dan
allengsjes vermindert , en eindelyk ophoud ;
men laet ’er hem op leggen , tot dat hy ’er van
zelfs afvalt; deze fcheiding dient te gefchie-
den, wanneer ’t bloed droog zynde geen lym
meer verfchaft , en dat de (leen met de zure
vochten van de wonde bezet zwarer is gewor-
den. Dan wafcht men den (teen in melk, waer
in men zegt , dat hy zich van ’t vergift ontlart,
en nadat men hem wel heeft afgedroogt, legt
men hem wederom op de wonde, waer aen hy
zich zoo gemaklyk niet varthecht als te voren,
waerfchynlyk om dat ’er minder lym gevonden
word, hy minder alkalifch is, en om dat hy
minder zuur vocht, dat hem varthoud, ont-
moet; men legt den fteen wederom inde melk.
L A.
L A.
als hy ’er is afgevallen , en men vervolgt de
zelve handelwys , tot dat hy zich niet meer
aen de wonde vafthecht , dat men voor een
zeker kenteeken aenneemt, dat t vergift daer
geheel uit is , en dat men by gevolg gene-
zen is.
De groote hoedanigheden en verbazende
uitwerkingen van dezen fteen zyn van twee
vermaerde Natuurkenneren , den Vader Kir-
cheruseu den Ridder Boyle , hoogopgevyfelt ;
zy verzekeren beide , dat zy ’er proeven van
gezien hebben ; ik verwonder my , dat men
’er nog nooit de proef van heeft genomen
op eene dollen hondsbeet, om te zien of ’tzoo
wel zoude gelukken , als men zegt , dat ’t in
de beten van andere vergiftige dieren ge-
fchied.
Men gebruikt dezen fteen ook inwendig ;
men neemt dien , welke dun is , en die tot
’t leggen op de wonde niet gedient heeft;
men faet hem in ’t water weeken of trekken,
en men neemt ’cafweekfel in om ’t vergift te
wederftaen.
lapis specularis.
Lapis fpecitlaris.
G lades mar ia,
Alumen fcajoja.
In ’t Franfch Pierre fpecntaire , of Miroir
tfdnel
Is een zachte , kryftnllyne , en bynaer als
kryftal blinkende fteen, gemaklyk te fnyden
en bynaer gelyk Talk tot bladen wordende,
wit van kleur’ als glas; men vind ’er vele in
fteengroeven omtrent Parys , als te Montmar-
tre, en te Pafli. Men kalcineert hem, en men
maekt ’er pleifter van; fomtyds ziet men ’er
zwarte, of roodachtige, of gele, doch zel-
den.
De Lapis fpecularis is goed om ’t bloed te
ftelpen, voor de fcheurfelen , men gebruikt
hem niet dan uitwendig; de vrouwen gebrui-
ken hem fomtyds om haer vel wit te maken; hy
droogt den daeuwworm op.
Lapis fpecularis, a/peculare , venjler, velafpecu-
lo , fpiegel ,om dat men van dezen fteen door-
fchynende bladen krygt, die voor venfters aen
kleene lantaernen , of voor zekere ioorten van
fpiegels gebruikt worden.
LAPIS SPONGIAS.
1 Lapis fpongia.
Spongites.
Cyjlelithos.
In ’t Franfch Pierre d'e’pongeT ^
Is een fteen omtrent zoo groot als een aman-
del , ligt, vol luclngaetjes, fpensachtig, broos,
afchvervvig of witachtig van kleur’; men vind
hem in de groote fponfen.
Men acht hem goed voor de wormen , om
den fteen van de nieren en blaes’ te vergrui-
zen, de klieren te ontbinden, voor de jigt,
inwendig gebruikt ; _ doch ’tis te vreezen , dat
dees fteen eerder de'meenigte van die, welke
in ’tlichaem groeijen , vermeerdere , dan ver-
mindere.
%
LAPIS VARIOL^E.
Lapis varioh, in ’t Franfch Pierre de petite ve'
role, is een fteen, die bynaer zoo groot als eene
van onze groote boonen, breeder, plat, by-
naer rond of bolrond, zvvaer, zoo hard als
een keifteen , effen , blinkende , aen de kan-
ten rondachtig, zacht in ’taenraken, groen-
achtig van kleur’ en doorzaeit is met eenige
vlekken , die wat verheven , witachtig , en
loodverwig zyn , en zeer wel , als men ze van
naerby beziet, rype en platachtige kinderpokjés
verbeelden. Dees fteen is fraei en zeldzaem ;
men brengt hem uit Indië; hy gelykt vry wel
naer een ftuk groenen Jafpis.
Men fchryft hem de kracht toe van de kin-
derpokjes uit te jagen , en te beletten-, dat men
’er van gefchonden zy , mits men hem op de
bloote huid laet liggen; doch ik ben na ver-
fcheide reizen de proef daer van genomen te
hebben niet gewaer geworden , dat hy eenige
uitwerking voortbragt.
Dees fteen word Lapis variola. genaemt , we-
gens de vlekken, die naer kinderpokjes gely-
ken, waer mede hy bezaeit is.
L A R I X.
Larix , Ger. C. B. Park. Raii Hift.
L arix folio deciduo conifera , J. B, Pit,
Tournefort.
In ’t Franfch Meleze.
In ’t Nederduitfch Lorkenbom.
Is
L A.
L A.
3*4
* Is een harftachtige boom, van hoogte als
de Denneboom; zyn (lam is regt, en met eene
dikke , hobbelacluige , gekloofde , bruine
fchorfe bedekt; zyne takken zyn lang, dun,
buigzaem, gebogen, voorzien met fmallere en
zachtere bladeren dan die vair den Pynboom ,
by bosjes gefchikt of omtrent twintig t’zamen
aen een knobbeltje vaftgehecht , groen , en
een weinig welriekende: de katjes of bloefems
beftaen uit verfcheide toppen of vliesachtige
beursjes of fchellen , diefplyten, en niet als
een zeer fyn (lof in zich hebben ; de vruchten
waden op den zelven voet, die de katjes
draegt , doch op andere afgelegene plaetfen;
zy zyn bynaer zoo groot als die van den Cy-
preffenboom , van gedaente als een kegel, uit
vry breede (lompe fchubben of fchilferen
t’zamengcdelt , die purperachtig rood van
kleur’ zyn , en waer van yder twee za-
den bedekt , die aen eene zyde met eene
fchelle , welke een’ vlerk of dun blaed-
je maekt , bewonden zyn. Dees boom
wad in warme landen op de bergen ; uit zynen
bad’ vloeit door infnydingen , die men ’er in
maekt, eene vloeibare hard of terpentyn, die
men Re ft na larigna noemt.
Men vind ook op den Lorkenboom deLorken-
zwamme, waer van op hare plaets gefprokeu is.
Uit de dikke takken van de I.orkenboomen,
die in eene groote meenigte in ’thoog Dauphi-
né , voornamentlyk omtrent Briancon , was-
fen , vloeit eene witte en drooge manna , die
men in ’t Latyn Manna Laricea , in ’t Franfch
Alanne de Briancon noemt.
Zy is buikzuiverende.
De vruchten en bladers van de Lorkenboo-
men zyn t’zamentrekkende.
Men meent , dat L arix komt van een oud
Hoogduitfch woord Larch of Larich , dat Lor-
kenboom beteekent. Anderen willen , dat
’t kome van ’tGriekfch 5, fuavis , om dat
de bladers van den Lorkenboom welriekende
zyn.
L A R U S.
L /irus , in ’t Franfch Mauve , in ’t Neder-
duitfeh Meeuw, is een watervogel , die wat
grooter dan eene Duif, gulzig, wit en afch-
verwig is ; zyn bek is lang , fpits , zwart ,
zeer blinkende ; zyn hoofd is groot en dik j
de pooten zyn met (lerke klaeuwen voor-
zien; daer zyn verfcheide foorten van, die in
grootte verlchillen. Dees vogel maekt zyn neft
* 2ie PI. XII. Fig. ix.
opderotfen;hy vliegt zeer luchtig ;hy voedziek
metviflfchen, wormen, (lakken, fprinkhanen
en zekere foorten van fpinnekoppen en vliegen,
in ’tFranfch P halanges genaemt.
Zyne herfenen zyn goed voor de vallende
ziekte.
Lams , a , tjuafi , a volandi 'inipe-
tu , wegens zjyne fnelle vlucht.
LASERPITIUM.
Laferpitium , Ger. Ad. Lob.
Silphium , Lugd.
L aferpitium è regionc Mafjilia allatum , J. B.
Raii Hifi.
L aferpitium Gallicum , C.B. Pit. Tournefort.
L aferpitium Majjïlioticmn , Tab.
Is eene plant , die een’ hoogen Heel fchiet,
gelyk als die van de Ferula, gevoort, geknoopt,
en voos ; de bladers zyn als vade en (lyve
vleugels gefchikt, verdeelt en onderdeelt, en
van achteren met eenige ruwe hairtjes voor-
zien; hare toppen dragen groote zonnefcher-
men of bloemkranfen , waer aen bloemen valt
zyn, die uit vyf rooswyze gefchikte bladeren
beftaen. Als deze bloemen zyn afgevallen ,
komen ’er vry groote zaden in hare plaets ,
die twee aen twee gevoegt zyn, en waer van
yder met vier groote blaedjes voorzien is ,
welriekende , en van eene palmhoute kleur’;
de wortel is groot , van buiten afchgraeuw
van binnen wit, zacht, vet, vol fap , wel-
riekende. Deze plant walt in warme landen ,
in Provence omtrent Marfeille ; haer wortel
is in de Geneeskunde nuttig , hy heeft
veel olie en wezentlyk of vlug zout in
zich.
Hy is infnydende , verdunnende, ontbin-
dende, goed tegen de opftygingen , windbre-
kende , afvegende, wondheelendc , en goed
om ’t vergift te wederftaen.
L aferpitium , <* lacerare , om dat men in den
deel’ en in de wortelen van eene foort’vanLa-
fer of vreemde Laferpitium infnydingen maekt,
om ’er eene Gom van te hebben , die men
zegt ’t Duivelsdrek te zyn.
LATER.
Later , in ’tFranfch Brique , in ’tNederduitfcJi
Tichelfieen , Bakjhen , Roodejleen , is een leem, dat
men eerfl: met water tot een deeg heeft ge*
maekt, waer van men vierkante, lange, platte
Hukken gevonnt heeft , die men in ovens ge-
bakken
L A.
L A.
bakken , en door de werking van ’t vuur van-
zyn vet- en zwavelachtig gedeelte, dat ’er in
was, berooft heeft ; men gebruikt hem doprgaens
tot de gebouwen , en tot flookovens , doch
fomtyds word hy ook in de Geneeskunde ge-
bruikt.
Hy is t’zamentrekkende , opdroogende, ont-
bindende, of verdryvende, goed om ’t bloed
te Helpen in poeder of in pap als de Bolus ’er
opgelegt ; men gebruikt ook den Tigchelfleen
in zyn geheel om te doen zweeten ; want na-
dat men hem aen ’tvuur heeft gewarmt , wind
men hem in een’ natten doek, en legt hem in
’t bed tegen de zolen der voeten ; men ge-
brokt den Tigchelfleen ook om AtOleum dcLa-
teribus te maken , gelyk ik elders befchreven
heb.
L A T H Y 11 I S.
Lathyris , Brunf. Matth. Dod.
Lathyris major , C. B.
Lathyris, flve Cataputia major minor ,
Ger.
Gatapaucia, Brunf. Caef.
Titbymalus latifoHus Cataputia ditliis , H.
L. B. Pit. Tournefort.
In ’tFranfch Epurgei
ln ’t Nederduitfch Springkruid , Spurgie.
* Is eene foort van Wolfsmelk, ofeene plant,
die omtrent twee voeten hoog wart; haer fteel
is zoo dik als de duim , rond, valt, van boven
takachtig , bekleedt met vele bladeren, die drie
vingers lang, naer die van den Wilgeboom ge-
lykende , kruiswyze gefchikt , blaeuwachtig-
groen van kleur’, glad en zacht in ’taenraken
zyn-, de bloemen wallen op zyne toppen, .zy
zyn kleen, kelkswyze gemaekt, in vier deelen
ingefneden , en yder omringt met twee fpitfe en
geelachtige bladeren , die tot eenen kelk fchy-
nen te verftrekken. Als deze bloem verwelkt
is, komt ’er eene vrucht in hare plaets , die
grooter dan die van de andere foorten van
Wolfsmelk, driekantig, en in drie huisjes ver-
deelt is, yder haer zaed influitende , dat groo-
ter dan een peperkorrel , bynaer rond , en
met wit merg vervult is ; dit zaed word ge-
naemt granum rtgium minus, Meluaeo. Haer wor-
tel is uit eenige vezelen t’zamengeflelt; de ge-
* Zie PI. XII. Fig. 12.
3Sf
he$le plant geeft een melkachtig fap , gelyk
de andere, foorten van Wolfsmelk ; zy walt in
alle landen , zeer dikwils in de tuinen ; zy
heeft veel olie, waterdeelen , en fcherp zout
in zich.
De korrels en bladers van ’t Springkruid
ontladen de vochten zeer flerk van boven en
van onderen; men kan ze in de waterzucht
gebruiken, want zy zuivert ’t lichaem voor-
namentlyk van de weiachtige vochten.
Het fap van Springkruid doet ’t hair uitval-
len , als men ’er de hairige deelen mede be-
vochtigt.
LATHYRUS.
Lathyrus , flve Cicercula , Dod.
Lathyrus fativus , flore fruttuque albo, C. 0.
Pit. Tournef.
Pijüm Gracum fativum , Trag.
Lathyrus angulofo Jemine , J. B. Raii Hift.
Cicercula , Jive Lathyrus fativus flore albo ,
Park.
Lathyrus angujlifolius flore albo , Ger. eroac.
In ’tFranfch Geffe.
In ’t Nederduitfch Platte Erwetenl
Is eene plant, die verfcheide buigzame,
ter aerde nederliggende , platachtige en als
gebladerde Helen fchiet , die in hunne lengte
met eene ribbe , die als een ezelsrug gemaekt
is, voorzien zyn, zich in verfcheide takken
verdeelen , en zich vry ver uitbreiden. De
bladers waflen twee aen twee aen een fleelt-
je , dat met een klaeuwiertje eindigt , waer
mede het zich aen de Hutten , die ’t kan be-
reiken , en zelfs aen zyne eigene Helen vafl-
hecht ; de bladers zyn langwerpig, fmal, en fpics;
de bloemen zyn als die der peulvruchten ,
wit, yder door een’ kelk, die als een getand
kommetje gemaekt is , onderfleunt. Als deze
bloem voorby is , komt ’er eene korte en,
breede witte peul in hare plaets , uit twee
fchellen beflaende , en hoekige zaden influi-
tende , die van buiten van dezelve kleur’,
en van binnen geel zyn ; de wortel is dun
en vezelachtig; men kweekt deze plant in de
tuinen aen , en men eet hare zaden gelyk de
erweten , boonen, en andere peulvruchten; zy
hebben veel olie en wezentlyk zout in zich.
Zy zyn voedzaem ; bun nat is een weinig
laxerende en openende ; men meent, dat zy
’tzaed verwekken.
C c c LAVAN-
j85
L A.
L A.
LAVANDULA.
Lavandula, in ’t Franfch L avande, in ‘tNe-
derduitfch Lavendel, Lavender , is eene plant ,
waer van twee voorname foorten zyn , de
groote en de kleene.
#
De eerfte foort word genaemt
Lavandula major, Cord. in Diofc.
Lavandula mas , Lugd.
Lavandula latifoha , C. B Pit. Tournef.
Spica Nardus Ger manie a, T iag
, Nardus Italica , Matth. Lob. Germanica ,
Lon.
Cafia alba Theophrafti, Dalech in Plin.
Pfeiidonardus , qua vul go Spica , J. B. Ra ii
Hift.
In ’t Franfch Grande L avande , of Afpic ,
of Nard ,
In’tNederduitfch Lavendel Mannetje.
Zy fchiet harde , houtachtige , vierkantige
ftelen of roeden , ter hoogte van twee of
drie voeten. De bladers zyn langwerpig, en
witachtig; de bloemen zyn bekswyze gemaekt
en kl-een ; zy waiïen op den top der ftelen en
takken , als by ringen en airwyze gefchikt ,
blaeuw of paers van kleur’. Als deze bloe-
men verwelkt zyn , volgen ’er kleene en
langwerpige zaden , waer van vier te zatnen
in een huisje , dat de bloem’ tot een’ kelk
gedient heeft, befloten , zyn. De wortel is
houtachtig. De geheele plant , en voorna-
mentlyk de bloem geeft een’ fterken , fpece-
ryachtigen , en aengenamen reuk , die de plaet-
fen, alwaer men ze zet, welriekende maekt;
zy is wat bitter van fmaek ; men kweekt ze
in de tuinen, in warme landen, als in Italië,
Languedok, en Provence aen; men vind ’er
fomtyds met eene witte bloem’ , en dan
noemt men ze Suchas & Spica hortulana flure ai-
bt>, Ger.
De tweede foort word genaemt
Lavandula minor , Cord. hort. fosmina ,
Lugd
Lavandula angujlifolia , C. B. Pit. Tournef.
Pfeudonardus qu<£ Lavandula vulgo , J, B.
Raii Hift.
Pfeudonardus faemina , Matth.
Nardus vulgö ditiq , Gein. Hort.
Stacbys , Ang.
S pica Italica & domcjlica , CWalp.
In ’t Nederduifch Lavendel TVyfje.
Deze is de gemeene Lavendel , zy verfchijt
van de voorgaende, dat hare bladers kleener,
fmaller , en groen zonder witheit zyn ; dat
hare diren korter zyn, en haer'reuk zoo fterk
niet is; zy bemint de ruwe, en fteenachtige
plaetfen; men kweekt ze in de tuinen, in al-
le landen aen. Men ziet ’er ook met eene
witte bloem’, die men Lavandula & Spica alba.
Tab. noemt.
De Lavcndels hebben veel fyne olie en
veel vlug zout in zich ; men gebruikt hare
bloemen in de Geneeskunde.
Zy zyn goed om de herfenen en de zenu-
wen te verfterken ; men gebruikt ze in de
beroerte, lamheit, (laepzucht, vallende ziek-
te, en vloeijingen; zy verdryven de winden,
verwekken de maendftonden , wederftaen de
bederving , en verdryven de kwade vochten
door de uitwaefleming ; men gebruikt ze uit-
en inwendig.
Lavandula, a lavando , waïïchen, omdat men
de gemeene Lavendel in de wafchbaden ge-
bruikt , of om dat de Wafchfters ’er van on-
der haer gewaftchen en gebleekt linnen doen,
om het een’ aengenamen reuk te geven.
LAVARETUS.
Lavaretus , in ’t Franfch Lavaret , is een ri-
viervifch , eene foort van Forelle, of Zalm,
of Elft , omtrent een voet lang , een vuift
dik , bedekt met witte , zilververwige en
teêre fchubben, zonder vlekken; hy is lang-
werpig van hoofd , plat van neus , zonder
tanden; zyn lyf is altyd fchoon en wit, om
dat hy zich in helder water onthoud ; zyn
vleefchis flap, wit, een weinig lymachtig , en
zeer aengenaem van fmaek. Dees vifch is op
de vifchmarkten van Lions vry wel bekent;
men zet hem voor als een lekker gerecht; hy
heeft veel olie en vlug zout in zich.
Hy is goed in de borftkwalen , en voor de
tering’.
LAVARO N.U S*
Lavaronus Bcllonji .
Cabas.
L A.
Cabdffoms Maffiüettftum.
CapaJJonus Genuenfutm.
Is een zeevifch, die vee! naer den Lavaretus
gelykt; hy is bedekt met fchubben , die als
zilver blinken; zyn hoofd is groot, waer in
men twee kleene fteenen vind; zyn vleefch is
zeer wit, luchtig, goed om te eten, en ligt
te verteren. Men vind hem in de.Middeland-
fche zeej hy heeft veel vlug zout en olie in
£icb,
Hy is verderkende , goed voor de tnaeg’, en
voedzaem.
De kleene fteenen , die men in zyn hoofd
vind, zyn openende, goed voor ’t graveel , in
poeder gebruikt.
Lavaronus a lavando , om dat dees vifch zeer
fchoon en wel gewaflchen is.
L A V I G N O N.
Lavignon, is een kleene zeefchulpvifch , by-
saer zoo groot als de model, maer wat bree-
der, korter, rond- en platachtiger; de fchulp
is glad en effen van buiten , doch nog meer
van binnen, wit van kleur’; ’t bovenfte van
dezen fchulp is een weinig verheven , maer
vermindert allengsjes tot aen de kanten, en
verbeeld, als hy open is, twee lepels zonder
ftelen; de kleene vifch, dien hy influit, is ten
hoogden zoo groot als die van een’ model, wit
van kleur’, goed te eten , en ligt te verteren ; men
vind dezen fchulpvifch aen den zeekant, in
’tdyk, dat zynen fchulp zwart maekt. zoo dat
men hem zwart zoude geloven te zyn , maer dien
wel vvadchende, krygt hy zyne natuurlyke
kleur, die wit is , wederom; dees vifch is
openende; men kan zynen fchulp ook fyn wry-
ven, en ’er van innemen als de kreeftenoogen
om de al re zure vochten van ’t lichaem te tem-
peren en in te dorpen. De gift is van twaelf
greinen tot eene halve drachma.
LAUREOLA.
L aureola , in ’t Franfch L aureole , is eenc
foort van Thymelcea , of eene plant, waer
van twee foorten zyn, de eene mannetje, en
de andere wyfje.
De eerfte foort word genaemt
Laureola , Dod. Ger. Park.
Laureola jempcr virens flore viridi , quibus -
dam Laureola mas , C. B.
L A. 387
Tbymelaa, lauri folio femper virens, five
Laureola mas , Pit. Tournefort.
Laureola femper virens flore hit e oio , T. B.
Raii Hift.
Thymelcea foliis viridibus , Mefuxo,'
Dapbnoides , Dod. Gal. Ang.
In ’t Franfch Laureole.
* Zy fchiet een’ deel, die fomtyds enkel,
fomtyds in verfcheide takken verdeelt is, wel-
ke buigzaem en moeijelyk te breken, en met
eene dikke, afchgraeuwe of witachtige fchor-
fe bedekt zyn, dragende boven aen een groot
getal langwerpige, breede, vleezige, gladde,
zwartachtige , blinkende bladers , naer die
van den Lauwrierboom gelykende , maer zy
zyn kleener , en by bosjes op een gehoopt.
De bloemen zyn kleen,aen de toppen der tak-
ken ruikerswyze gefchikt , geelachtig-groeu
van kleur'; yder der zelve is eene kleene pyp,
van boven wyd uitgebreidt, en in vier fpitfe
deelen gefneden, die kruifelings over malkande-
ren daen ; als deze bloem voorby is , volgt ’er .
eene bezie, van grootte als eene Jeneverbeziè' ,
eirond van geda&iue , groen in ’t begin , maer
zwart als ze rypis,en vleezig ; zy duit een lang-
werpig en hard zaed in zich , dat een weinig
langer dan Hennipzaed, en met wit merg ver-
vult is. De wortel is lang, dik, houtachtig,
buigzaem, in verfcheide takken zich verdeelen-
de , diep in de aerde fchietende , en moeijelyk
Uit te trekken. Deze plant wad op bergachtige,
onbebouwde, ruwe, en lommerryke plaetfen ,
in de boffchen ; zy blyft altyd groen ; ha-
re bladers , vrucht en bad hebben eene zoo
groote fcherpheit , dat zy den mond bran-
den of ontdeken , als men ze daer in doet.
De tweede foort word genaemt
Laureola folio deciduo , flore purpureo , offict-
nis Laureola fasmina , C. B.
Cbameelrea Germanica , Jive Me zere urn , Ger.
Raii H:ft.
Thymelcea , Corel, in Diofc.
Thymelcea lauri folio deciduo , Jive Laureola
f osmina , Pit. Tournef.
Laureola folio deciduo , Jive Mezcreum Ger~
manicum , J. B.
Laureola fosmina & Dapbnoides crocea ,
Lugd.
Chatn*-
* Zie PI. XII. Fig. 13.
Ccc 2
L A.
L A.
388
Chamalea Germanica , Dod.
Mezereum Germanicum , Lob.
Dapbuoides , Fuch. Turn.
Chamadapbne , five Pnfilla Laurits , Adv.
Laureola major , Ca ft.
In ’t Franfch Bois-Gentil»
Is een kleene heefter , die vier voeten hoog
waft, fchietende verfcheide houtachtige, buig-
zame , dunne , ronde takken , die met twee
fchorfen bedekt zyn; de eerfte is dun, afch-
verwig, ligt ’er van af te fcheiden ; de tweede
is van buiten groen , van binnen wit , zeer
buigzaem en moeijelyk te breken; zyn hout is
wit, en meteen weinig merg vervult; de bla-
ders komen die van de eerfte foort’ in gedaen-
tenaerby, maer zy zyn flapper, bleeker van
kleur’, en niet blinkende; de bloemen waiïen
aen de toppen der takken , zy zyn kleen, wel-
riekende , gemaekt als die van de Laureola
mannetje , maer bleekrood van kleur’ naer
’t purper trekkende , gelyk de bloefem van
den Perzik. In hare plaets komen roode be-
ziën , die in ’t droogen zwart worden ; de
wortel is lang. De geheele plant is fterk van
reuk, uitgenomen de bloem , die aengenaem
riekt; zy is zeer fcherp en heet van fmaek; zy
groeit in de bergachtige boffchen , op lommer-
ryke, ruwe, en woede plaetfen; de bladers val-
len in ’t begin van den winter af.
De eene en de andere foort van Laureo-
la hebben veel olie, en zeer fcherp, wezent-
lyk en vaft zout in zich; zy hebben eene ge-
lyke kracht.
Hare bladers, vruchten, en fchorfen dryven
’tflym, en de weivochten door den ftoelgang
met geweld af; men gebruikt ze in de water-
zucht; men laet ze in poeder of in een aftrek-
fel innemen.
Laureola , quafi Laurus pnfilla , jjeene Lauv-
t\erboom\ om dat de bladers en beziën van de- •
ze planten naer die van den Lauwrierboom
gelyken.
LAUROCERASUS.
Laurocerafus , Cluf. Hift. Pit. Tournefort.
Lotus fecundus Tbeopbrajli , Lugd»
Cerafus folio laurino , C. B.
Ctrajus TrapezunUfia , Bell on.
In ’iFranfch Laurier- Cerife.
In ’t Nedeiduitfch Laitwrier - Kers .
Is een kleene boom , die fchoon en voor ’t ge-
zicht zeer aengenaem is; zyn dam is regt en
met takken voorzien ; de balt is donker-groen ;
zyn hout is wit ; zyn blad gelykt naer dat
van den Lauwrierboom , of liever naer dat
van den Citroenboom, is aen de kanten getandt,
zacht in ’t aenraken, zenuwachtig, van eene groe-
ne, blinkende, vermaeklyke kleur’, t’zamentrek-
kende , en een weinig bitter van fmaek ; de
bloem beftaet uit vyf bladeren, die wit, zon-
der reuk, en rooswyze gefchikt zyn; als zy
verwelkt is , groeit ’er eene vleezige roo-
de vrucht naer eene Kers gelykende , waer
in men een’ bynaer eironden , dunnen ,
broozen dop vind, die een langwerpig en bit-
ter zaed influit ; deze vrucht is zoet van
fmaek. Men kweekt den Laurocerafus in de
tuinen; zyn blad heeft veel olië, en middel-
matiglyk zout in zich; zyne vrucht vele wi-
terdeelen, olië, en wezentlyk zout.
Zyn blad is wat t’zamentrekkende , en ver-
fterkt de maeg.
Laurocerafus , in ’t Franfch Laurier-Cerife , om
dat deze plant bloemen draegt , welke naer
die van den Lauwrierboom , en vruchten,
welke naer die van den Kerfeboom gely-
ken.
L A U R U S. <
Laurits, Dod. J. B: Raii Hift.
Laurus vulgaris , C. B; Pit. TournefI
Laarus major , five latifolia , Park,
In ’t Franfch Laurier.
In ’tNederduitfch Lauwrierboom , Lauwer-
boom, L aurusboom.
Is een boom , die in gematigde landen
doorgaens tot eene tamelyke hoogte waft,
maer die onder warmer luchtftreken als in
Spanje, en Italië hooger opfchiet. Zyn (lam
is effen , zonder knoeften of kwaften ; zyne
fchors is een weinig dik ; zyn hout is vol
luchtgaetjes en vry zwak ; liy fchiet lange
takken ; de bladers zyn zoo lang als eene
hand, twee of drie vingers breed, fpits, hard,
altyd groen , een weinig fappig, zenuwach-
tig, glad, welriekendè, fcherp, fpeceryacbtig
en wat bitter van fmaek, en aen korte deelt-
jes vaftgehechr. Yder bloem beftaet uit een
enkel blad, dat in vier of vyf deelen is gefhe-
den, en wit- of geelachtigvankleur’is. In hare
plaets komen beziën, die zoo groot als Idee-
ae Kerfen, langwerpig, en in ’t begin groen,
zyn>
L A.
L A.
3
zyni maer in ’t rypen eene zwarte kleur aen-
nemen. Onder hare fchel vind men een’ vry
harden dop, die in zyne holte een langwer-
pig zaed influit. Deze beziën zyn welriekende,
fpecery-, en oliachtig, en bitter van finaek; zy-
ne wortels zyn dik, en oneffen. Dees boom
groeit op drooge en warme plaetfen ; men
kweekt hem in de tuinen aen; de bladers en
beziën worden in de Geneeskunde gebruikt,
zy hebben veel olië en vlug zout in zich.
Men brengt ons uit de warme landen droo-
ge Lauwrierbeziën ; zy moeten verlch , wel
gevoedt, heel, niet vermolmt, noch van ha-
ren bad’ gefcheiden, en zwartachtig van kleur’
gekozen worden; zy dienen om te verwen.
De bladers en beziën van den Lauwrierboom
zyn infnydende , verdunnende , afvegende ,
ontbindende, goed om de winden te verdry-
yen, de herfenen en zenuwen te verfterken ,
Pit. Tournef.
Hippogloffum , Dod.
hippogloffum , five Biflingua , Park.
Dapbne Alexandrina , Fuch.
In ’tNederduifcfch Tongeblad*
Zy fchiet verfcheide (leien ter hoogte van
twee voeten, die dun, buigzaem , en groen
zyn, dragende langwerpige, vry dikke, zenuw -
achtige, buigzame, fpitfe bladers, van eene
feboone groene kleur’ , uaer die van 'den
Lauwrierboom gelykende, maer zy zyn veel
kleener. Uit ’t midden van yder dezer bladeren
fchiet een ander kleen blaecije van dezelve ge-
daente op de wyze van een tongetje de bloe-
men zyn zeer kleen , als belletjes gemaekt , en
aen kleene deeltjes, die van onder de tonget-
jes der bladeren voortkomen , valt ; in hare
plaets komen beziën , die zoo groot als Ci*
cers, en een weinig week zyn, en onder ’t rypen
rood worden; yder (luit een of twee zaden in
zich, die zoo hard als horen zyn; haer wortel
is lang, wit, en aengenaem van reuk.
De tvreede foort word genaemt
Laurus Alexandrina , Lob. J. B. Raii HifL
Laurus Alexandrina vera , Lugd.
Rufcus latifolius fruBu folio innafcente , Pit.
Tournefort.
Laurus Alexandrina gtnuina , Park.
Laurus Alexandrina fruBu folio infidente ,
C. B.
Chamcedapbne , Guil.
__ *
Zy verfchilt van de voorgaende hier in, dat hare
bladers wat breeder en rondachtig, zonder ton-
getjes zyn, en daer in dat hare bloemen en be ziën
zonder deeltjes aen de bladeren vad groeijen;
de bloemen zyn geel , graskleurig of bleek,
maer zoo kleen , dat men ze naeuwlyks kan
onderfcheiden.
De eene en de andere foort waden op berg-
achtige plaetfen; zy hebben veel olië en we-
zentlyk zout in zich.
Hare wortels zyn openende, goed voorde
opdopping’ van ’t water en de achtergebleven
maenddonden , om de verloding te verhaeden,
en tegen de opdygingen; men gebruikt ze in
een’ koeldrank; men geeft ze ook wel in poe-
delde gift is van eene halve tot twee drachma.
Men noemt deze plant Laurus Alexandrina ,
om dat de gedaente van hare bladeren die
van den Lauwrierboom naerby komen , en
om dat men ’er eertyds veel in Alexandrië
vond.
Hippogloffum , fx isrsros , equus , & •yXus, racemus ,
tros-, om dat de bloemen en zaden van ’cKleeu
Maenkruid troswyze gefchikt zyn.
LUP1NUS;
Lupinus, Brunf. Trag. Matth.
Lupinusfativus , Dod. Ger. Raii Hift.
Lupinus vulgaris , femme (ff flore albo, fa-
tivus , J. B.
Lupinus fativus flore aibo , C. B. Pit. Tour-
* ZiePl. XIII. Fig. 10.
L U
L U.
4 »ƒ
Lupimts fativin albits , Park.
Ia ’tFranfch Lupin.
In ’t Nederduitfch Vygcboon, Lupinen.
Is eene plant, die een’ (teel fchiet twee voe-
ten hoog , die matiglyk dik , rond , regt ,
ruig, takkig, geelachtig groen van kleur’, met
merg vervult en met bladeren bewallen is, die
tot aen de rib zyn ingefneden, of waer van
yder in zeven of agt langwerpige en fmalle
deelen verdeelt is , verbeeldende als eene
opene hand, van boven zeegroen , van onderen
witachtig en wollig , als peulvruchten van
fmaek naer ’t bitter trekkende. Hare bloemen
wallen op de toppen van den Heel en de tak-
ken, zy zyn airwyze gefchikt, als die der peul-
vruchten , wit , aen korte deeltjes vad , en
yder door zyuen kelk, die als een getand kom-
metje gemaekt is , onderdeunt. Als deze bloe-
men voorby zyn, komen ’er platte, vele by
een gevoegde peulen in hare plaets , welke als
die van de boonen verheven , ruig , en uit twee
baden t’zamengedelt zyn, die vyf of zes by-
naer ronde en platachtige boontjes induiten,
grooter dan erweten , hard, van buiten wit,
van binnen geel, en bitter van fmaek. Haer wor-
tel is verdeelt , hard , en wit ; men kweekt deze
plant op de akkers ; in de Geneeskunde gebruik»
men de boonen , die met den naem van de
plant’ Lupinen genaemt worden ; zy hebben
veel olie en vlug zout in zich.
Het afziedfel van Lupinen gedronken dryft
de wormen uit ’t lichaem ; en als men ’t uit-
wendig gebruikt , geneed het den daeuwworm,
fchurft, en jeukte; het is afvegende en opdroo-
gende. Het Vygeboonenmeel word in pappen
gebruikt om te verzachten, te ontbinden , en
tot etter te brengen.
L upinui a Lupu , li'olf , om dat de Vygeboon ,
zoo men zegt, de aerde , waer in ze gekweekt
word, verflind, gelyk de Wolf de dieren, die
hy krygen kan.
L U P U L U S.
L upulus , Jive Humulus , in ’tFranfch Houblon ,
in ’t Nederduitfch Hop , Hoppe , Hoppel^ruid , is
eene plant , die dangwyze opklimt tot de
hoogte van een’ kleenen boom ; maer hare
delen zyn zoo zwak, dat ze zich krommen
en naer de aerde vallen , als ze niet onder-
deunt worden. Daer zyn twee foorten van ,
de eene toegenaemt mannetje , en de andere
wyfje.
De eerde foort word genaemt
ÏMpuliis , Brunf. Matth. Dod.
Lupulus mas, C. B. Pit. Totirnef.
Lutulus jat iv as & fylv. Trag. Lon. Caft.'
Lupus faliclarins , Fuch. Dod. Gal.
Hare delen zyn dun , rankachtig , buig*
zaem , ruig , ruuw ; de bladers zyn breed ,
'makende drie hoeken, als die van den Wilden
Wyngaerd, maer zwarter, ingefneden , getandt,
ruuw, tegenover malkanderen aen hunne delen
vad door deeltjes, die vry lang, roodachtig , en
ruuw in ’taenraken zyn. De bloemen hangen
troswyze, zy zyn kleen , wit, bleek of gras-
kleurig; yder is c’zamengedelt uit verfcheide
helmdyltjes , die uit ’tmidden van een kelkje,
dat van rooswyze gefchikte bladeren gemaekt
is , voortkomen. De vruchten waden afgefchei-
deu van de bloemen; zy zyn doorgaens ei-
ronde hoofden of bolletjes , uit verfcheide
fchubwyzc bladeren t’zamengedelt, witachtig
van kleur’ naer ’t geel trekkende , derk van
reuk, en door een priempje onderdeunt; zy
hebben een bynaer ronden zwartachtig zaed,
dat met een vliesachtig kapje bewonden is;
de wortels zyn dun , en in malkanderen ge-
vlochten.
De tweede foort word genaemt
Lupulus fesmina, C. B. Pit. Tcurnef.
Lupulus jyiveflris , Park. .
Lupus faliclarins , Ger.
Zy verfchilt van de voorgaande , dat ze
lager, en zoo fraei niet is, en dat ze zelden
vruchten draegt.
De eene en de andere Hop waden in de
heggens , langs de wegen , aen de kan. en der
beken , zy vlechten zich in ’tgroeijen rond-
om de naedby daende planten. In Engeland,
Vlaenderen , en in andere koude landen
kweekt men de Hop mannetje zeer zorgvul-
dig aen , die met groote latten of daken, op
de wys der wyngaerden , onderlteunt wor-
den ; waerom zy van fommigen vitts Scptenvio-
nalium genaemt is. Hare bloem en vrucht wor-
den in ’t brouwen van bier gebruikt.
Terwyl de Hop jong en teer is , zyn de
toppen der (telen, als afpergies gekookt, goed
om te eten.
Alle
L U.
L U.
4! <5
Alle de deelen van de plant’ hebben veel
wezentlyk zout en olië in zich.
De binders en jonge toppen van de Hop wor-
den in at'ziedfelen gebruikt tegen de lever- en
miltziektens , om ’t bloed te zuiveren , de
pis te verwekken , en tegen de fchurft.
De bloemen van de Hop zyn bitter, goed
om de verdikte vochten van de lever, milt ,
en bovenbuikszyden te verdunnen, de dee-
len in de kneuzingen te verfterken', de gezwel-
len te ontbinden.
L upuïus , a Lubt» , Wolf , om dat men gelooft
heeft, dat de Wolf zich verbergde onder de
takken van de Hop, die zich doorgaens als
uit nedrigheit buigen ; waerom men de plant’
den naem van Humnlns heeft gegeven.
Saliftjrius , a falice , Wilge , om dat men zegt ,
dat de Hop zich eertyds rondom de Wilgen ,
by welke zy wies , vlechtede.
LUPUS.
L upus , in ’t Franfch Lotsp , in ’t Neder-
duitfch Wolf, is eene foort van] wilden hond,
of een gulzig, wreed, verflindend, krachtig,
llerk viervoetig dier, dat naer een’ Waekhond
gelykt ; zyn wyfje word l.upa , in ’t Franfch
L ouve , in ’t Nederduitfch Wolvin, en zyn jong
Ctuulus lup& , in ’t Franfch Louveteau , o ï Cheau ,
in ’t Nederduitfch Wolfje genaemt ; zy draegt
maer twee maenden , en werpt vyf of zes
jongen yder dragt ; zyn hoofd is vierkant ;
hy is zeer fyn van reuk ; hy kan zynen hals
alleen niet omdraeijen wegens de geflelt-
lieit zyner wervelbeenderen , maerby moet zyn
geheel lichaem mede bewegen ; hy onthoud
zich in woefte boffehen cn wouden. Hy leeft
van krengen , en doode lichamen ; hy valt
op levendige dieren als fchapen , ezels ,
muilezels , en paerden aen ; hy vat ze by de
keel , en worgt ze; hy dood zelfs fomtyds
menfehen, en eet ze ; hy flikt ook keifteenen
in, het zy om den honger, die hem dikwils
perft , het zy om te dienen tot vertering van
andere dingen , die hy gegeten heeft , want
’tkan zyn, dat ze zich in zyne maeg’ bewegen
cn wryving veroorzaken; wat ’er van zy , de-
ze keifleenen worden week en verteren in zyne
ingewanden , want hy loof! ze onder den af-
gang als gemengde klei. Men jaegt hem op de
vlucht door ’tgeluit van een fchelletje , of door
’t rammelen met fleutelen.Hy word zeer ligt ra-
zende van den honger, en dan is hy zeer ge-
vaerlyk. Dit dier is zoo fchadelyk voor de
boeren , dat indien iemand onder hen de be-
hendigheit heeft gehad van ’er eenen te doo-
den , en hem van dorp tot dorp wil dragen ,
hy verzekert kan zyn beloont te zullen wor-
den; want eenyder verbind zich gewilliglyk
om hem daarvoor te begiftigen.
Het vel van den Wolf word tot het maken
van moffen , handfehoenen , en verfcheide an-
dere dingen gebruikt.
De tand van den Wolf word gebruikt om de
eerfte tanden der kinderen te doen uhkomen;
men zet hem in zilver, en men laet ze ’er op
kaeuvven, opdat, het tandvleefch door deze
wryving van eenwykende, de tanden uitkomen.
Alle de deelen van den Wolf hebben veel
vlug zout en oiië in zich.
Het hart van den WölTin poeder ingenomen
is goed voor de vallende ziekte; de gift is van
eene halve tot twee fcrupels.
De lever van den Wolf gedroogt en tot
poeder gemaekt is goed voor de waterzucht,
en voor de tering’ ; de gift is van eene fcrupel
tot eene drachma.
Het vet van den Wolf is ontbindende en
goed voor de zenuwen; men wryft ’er de ly-
dende deelen mede.
De darmen van den Wolf gedroogt en tot
poeder gemaekt zyn goed voor ’t windko-
lyk. De gift is van eene fcrupel tot eene
drachma.
De beenders van den Wolf tot poeder ge-
maekt zyn goed voor ’t zydewee , heupjigt,
pyn’ in de zyde, en kneuzingen ; de gift is van
eene fcrupel tot eene drachma.
LUPUS MARINUS.
Lupus marinus, in ’t Franfch L oup marin , in
’t Nederduitfch Zeewolf, is een zeevifch , die
de Zalm in gedaente naerby komt , groot, tot
twintig pond zwaer , gulzig , met middelmati-
ge en zilververwige fchubben bedekt is , die
zeer valt aen zyn vleefch gehecht zyn; zyne
oogen zyn groot , zyn fnuit langwerpig, dien
hy zeer wyd opent , en flokt de viffehen ,
die hy vangen kan , zeer gretig op ; zyne
tong is langwerpig en beenachtig ; hy heeft
geene tanden ; in zyn hoofd vind men eenige
kleene (teentjes; hy is goed om te eten als hy
jong en teêr is ; hy heefc veel vlug en valt zout
in zich.
Hy word goed geacht tegen de kropzweren
of koude gezwellen , en regen ’t Koningszeer ,
daer op gelegt zynde. De kleene (teentjes, die
men uit zyn hoofd krygt, worden goed geacht
tegen de hoofdpyn , als men ze op ’t lydende
deel draegt; in poeder ingenomen zyn ze ope-
nende.
LU-
L U.
L U.
L U S C I N I A.
Lufcinia.
Acredula.
Pbilomela.
In ’tFranfch RoJJignol ,
In ’t Nederduitfch Naehtegael.
Is een kleene vogel van grootte als een
Leeuwerk-, bruin op den rug , afchverwig
omtrent den buik, en zeernengenaem doorzy-
nen zang; hy onthoud zich in de boflchen
op de toppen der boomen ; hy heeft veel
olie en vlug zout in zich.
Hy is, als men hem eet, goed tegen de val-
lende ziekte; zyne gal is goed om ’t gezicht
te fcherpen.
Lufcinia, a Lucina Dea, om dat de Nachtegael
door zynen zang ’t aenkomen van den dag
fchynt aen te kondigen , gelyk de Dichters
waenden,dat eertyds de Godinne Lucina
deed.
Philomela , quod .» %ve<, lamp , licht, om dat men
voorgeeft, dat dees Heen lichtflralen fchiet ,
gelyk de vlam van eene lamp’ of ander licht
doen zoude.
LYCIUM.
Lycium , Matth. Tab. Ger.
Lyciunt buxi folio , C. B.
Lycium Alpimm , Lugd.
Pyxacantba , Dod.
*Is eene kleene boom of doornachtige hee-
fter, die takken fchiet twee of drie voeten
lang, bedekt met eene graeuwachtige fchors’,
voorzien met kleene, dikke ,-naer die van den
Palmboom gelykende , zenuwachtige blade-
ren , die ligt afvallen ; zyne bloemen zyn
kleen , en vele t’zamengevoegt ; in hare
plaets komen kleene vruchten, zoo groot als
peperkorrels, met drie of vier hoeken, en
fomtyds als kleene hartjes gemaekt, geelach-
tig-groen van kleur’ , t’zamentrekkende en
zeer bitter van fmaek ; zyne wortels zyn
houtachtig en geel. Dees heefler walt op ru-
we en fleenachtige plaetfen, tuffchen de rot-
fen , voornamentlyk omtrent Avignon en Car-
pentras ; men vind ’er ook in ’t Dauphiné ,
Languedoc, en in Proven ce.
Dezekleene vruchten worden in’tFranfehGr<«-
nede Avignon ,Grainet ie, of Grainejame , in’t Neder-
duitfch Fran/che Beziën genaemt ; men zend ze
ons droog, de Verwers 'gebruiken ze om geel
te verwen; men moet ze vry dik, verfch, wel
gevoedt verkiezen.
De Hollanders maken een geel deeg van
eene foort’ van kryt of witte mergel , dat ze
verwen met een afkookfel van de F ranjche Be-
kten in wateren een weinig gemeenen aluin ; van
dit deeg maken ze kleene gedraeide koekjes,
en laten ze droogen , om ze te verzenden, dit
is ’t , dat men in’t Franfch Stilde grain, in’t Ne-
derduitfch Schyt-Geel noemt; het moet zacht,
broos , en goudgeel van kleur’ zyn; ’t dient
om met olie en in miniatuur te fchilderen.
Alle de deelen van de Lycium zyn t’zamen-
trekkende, veterende, en ontbindende.
Diofcorides pryft een uittrekfel uit den wor-
tel’ en de takken van de Lycium aen, dathy Caté,
of Lycium noemt; dit uittrekfel fchryft hy eene
t’zamentrekkende en afvegende kracht toe, die
goed is om den fcherpen etter der oogen te zui-
veren , de vliezen der oogen te verdryven en
* Zie PI. XIII. Fig. ia.
419
te verterenet verzworen tandvleefch te genezen,
voor den roodeloop , voor de bloedingen , om
de dolheit te beletten , inwendig gebruikt , en
van buiten aengelegt.
Maer dewyl men niet wel overeenkomt in de
foort’ van Lycium , waer uit Diofcorides wil ,
dat men dit middel trekt, fielt men in des zelfs
plaets ’t verdikt fap van fleepruimen , dat wy
Acacia ncjlras noemen.
Lycium , om dat dees heefler eertyds over-
vloedig in Lycië groeide.
Pyxacantba , n trt/'ga? , buxus , & HkcoiBx fpina , als
of men zeide doornachtige Buxbocm , om dat de bla-
ders van dezen heefler naer die van den Bux-
of Palmboom gelyken.
LYCOPERDON.
Lycoperdon vulgare , Pit. Tournef.
Fungus rotundus orbicularis , C. 13.
Fungus ovatus , crepitus lupi , Trag. Lon.’
Fungonm noxionm gen er is 26. Jpccies 3.
Ciuf.
Fungus glomeratre rotunditatis , Lob. Belg,
Lupi crepitus , Cafl. Col.
Fungus 'veficarius , aliis ovum lupinim , Ira-
per.
In ’t Franfch Vejfe de loup.
In ’t Nederduitfch IVolfsveeJl.
Is eene foort van Knmpernoelje zoo grooc
als eene noot, rond, witachtig, vliezig als
eeneblaes; in ’t begin heeft ze een fponsach-
tig en vochtig merg in zich , maer dit bederft
en verdroogt in’t vervolg , en word een zeer
fyn poeder , van een’ zeer Hinkenden reuk.
Deze Kampernoelje wafl op zandachtige en
vochtige plaetfen voornamentlyk na den regen.
Hoe weinig men ze met den voec drukt daer op
tredende, beril ze al klappende, en ’tflof,
dat ’er in is, vliegt in de lucht, gevende zynen
kwaden reuk.
Hy is goed om de zweren te droogen, den
vloed der ambeijen te fluiten, tot poeder ge-
maekt en daer op geiegt.
Lycoperdon , a Xax.0 5 , lupus , U'olf , o1 ; régSco ,
crepito , vyjl , als of men zeide Wolfsvcefl.
lycopersicon.
Lycoperficon Galem, Anguillarx, Pit. Tour-
nef.
Ggg 2 Ma/a
L Y.
Mala aurea odore fostido , quibufdatn Lyce-
perficon , J. B.
Mala infana , Cref.
Solarium pomiferum fruclu rotundo , C. B. Raii
Hifi.
Pomum amoris majus fruftu rubro , Park,
amoris , Ger.
In ’tFranfch Pomme dorde , of Pomme d*a~
mour.
In ’tNederduitfeh Dö//f Appels.
Is eene plant, die flelen fchiet vier of vyf
voeten lang, ruig, zwak, van binnen hol,
takkig , zich krommende en ter aerde neder-
liggende, bewafien met veel bladeren , die
bynaer als die van deAgrimonia ingefneden,
aen de kanten getandt, fpits, teêr, een wei-
nig ruig, en bleek groen van kleur’ zyn; de
bloemen wallen tufichen de bladers der takken,
zy zyn kleen , tien of twaelf te znmen, geel,
aen kleene voetfleeltjes vaflgehc-cht , waer
van yder by de bloem een’ knoop of leedje
heeft. De bloemen zyn roosjes met vyf pun-
ten , onderfleunt door een’ ruigen kelk , die
ook in vyf deelen is ingefneden. Als deze
bloem verwelkt is, komt ’er eene vrucht in
hare plaets zoo groot als een kleene appel ,
rond, effen, glad, blinkende, zacht in ’taen-
raken, week, vleezig, geel van kleur’ naer
’t rood trekkende of geheel rood , goed om
te eten, .verdeelt van binnen in verfcheide
huisjes, die verfcheide ronde, plat- en geel-
achtige zaden influiten ; haer wortel is vezel-
achtig. Deze plant heeft een’ flerken en on-
aengenamen reuk; men kweekt ze in de tui-
nen in vette en vochtige aerde; zy heeft veel
olië en waterdeelen, weinig zout in zich.
Deltalianen eten hare vrucht als ëene falaed met
zout, peper, en olie, gelyk men hier de Kom.
kommers eet.
liet fap van deze plant’ is goed voor de
onflekingen der opgen , om de zinkingen te
fluiten , te ontbinden , de pynen te ltillen,
van buiten aengelegt.
De Dol Appel is door de meefte Kruidken-
ners onder de foorten vanNachtfchade geflelt. De
Heer Tournefort heeft ’er een onderfcheiden
gedacht van gemaekc. , om dat hare vrucht in
verfcheide huisjes verdeelt is , daer die van de
Nachtfchade het niet is.
" Lycoperficon , a xir.ot, lupus. Wolf, es1 ?rt^iKOf ,
tsrfiM, perci^., als of men zeide Wolfs-i>erv\.
LY COPODIUM.
Lycopodhm , id ejl , pes lupi , Dod. Gal,
Tab.
Mufcus terrejlris clavatus , C. B.Pit. Tour-
nef.
Mufcus urfinus , vel Pes urfinus , Gefn.
Frac.
Mufcus clavatus , five Lycopodhm , Ger.
Park.
Mufcus terrejlris repetis d Trago piBus , ƒ.
B. Raii Hifi.
Plicaria & cingularia , Polonis.
In ’t Franfch Mouffe terrejlre , of Pied de
loup.
In ’t Nederduitfch Wolfsklaeuvoenl
i
Is eene foort van Mofch of plant , wier
fleel zeer lang is, langs de aerde kruipt , en
van wederzyden veel takken fchiet , die zich
weer in andere fpruiten verdeden , en zich
merkelyk uitftrekken; zy zyn met eene groo-
te meenigte kleene, zeer 1'malle , ruwe blade-
ren bedekt ; tufichen de takken komen ’er
zekere voetfleeltjes op, eene hand lang, dun , by-
naer kael , verbeeldende yder omtrent zynen
top eene dubbele knods , die geel , zacht,
en als men ze in den herffl aenraekt , gewoon
is veel fyn en geel Hof van zich te geven; de
wortels zyn lange, dikke, houtachtige vezels.
Deze plant wall in de Noordfche landen in de
bofichen , op zand- en fleenachtige , en om-
trent de zee gelegene plaetfen; zy heeft veel
wezentlyk zout en olie, en weinig waterdeelen
in zich.
Zy is goed om den Reen der nieren te ver-
bryzelen , de pis te verwekken , de buikloo-
pen te floppen, tegen de fcheurbuik. De Polen
gebruiken ze tegen een gebrek van ’thair Plua
genaemt, dat in Polen en Zweden zeer gemeen
is; men gebruikt deze plant in een afziedfel en
in poeder; men gebruikt ze ook uitwendig om
af te vegen , de wonden te heelen , ’t tand-
vleefch te verflerken.
Het poeder, dat van de kleene knodfen
komt, als men ze in den’herffl aenraekt, ver-
zamelt en gedroogt zynde, onfleekt en blixemt
bynaer als buskruid; het v/ord goed geacht te-
gen de vallende ziekte; de gift is van eene hal-
ve fcrupel tot eene halve drachma.
Lycopodium , a Au*e{ , lupus, C7 5r»«, pes, als of.
men zeide W dij 'spoot , om dat men eenige gely-
kenis
L Y.
L Y.
kenis gevonden heeft tuflchen de takken van
deze plant’ met depooten der Wolven.
Plicaria , om dat deze plant tegen eene
hairziekte, Plica genaemt, gebruikt word.
l y c o p s i s.
Lycopfis , C B.
Lycopfis . Diofcoridis , quïbujdam , J. B.
> Cynogloffa vera , Caft.
Lycopfis , vel Lycapfis /Egineta , Adv. _
Echii altera Jpecies , Dod,
Is eene plant, die een’ Heel fchiet anderhalf
voet hoog , regt , van boven takachtig , en
ruig; de bladers zyn omtrent ’t onderde van
den deel zonder orde gefchikt, gelykende naer
die van de wilde Oifen-tong’, hard, en met
rnuw hair bedekt; de bloemen zyn kleen , teêr,
purperachtig van kleur’, geplaetd aen de top-
pen der takken ; haer wortel is rood; zy wad
in de velden ; velen plaetfen haer onder de
i’oorten van de Anchufa.
Zy is afvegende , wondheelende , gene-
zende.
Lycopfis , a XÓKot, lupus, facies , als of
men zeide H ’olfs-aengedcht , om dat de (teel en
bladers van deze plant’ , gelyk de huid van
een’ wolf, met ruuw hair bedekt zyn.
LYCOPUS.
L ycopus palufris, in ’t Franfch Marrule aquatiqué',
in Nederduitfch H ater - Malrove, Water - Andoren is
eene plant, waer van verfcheide foorten zyn;
ik zal van de twee voornaemfte fpreken.
De eerfte foort word genaemt
Tycoptis palufris glaber , Pit. Tournef.
Marntbium palujl re glabrum , C. t B.
Marrubium aquatile , Dod. Trag. Ad.
Lancca Chrijii , Gef. hort.
Marrubium aquaticum , Ger. emac.
Marrubium aquaticum v uigare , Park.
Marrubium aquaticum quorumdam , J. B.
Zy gelykt veel naer de zwarte Malrove ; haer
(teel wa-d anderhalf of twee voeten hoog, is
vierkant, ruig, ruuw , engerimpelt; de bla-
ders zyn langer , harder , en aen de kanten
dieper ingefneden dan die van de zwarte Mal-
rove, zonder hair , maerruuw, en zwartach-
tig ; de bloemen zyn. kleen , bekswyze ge-
maekt , en als ringen rondom haren (teel ge-
fchikt; yder van die is als eene klok of trech-
ter, ln vier (tukken ingefneden, wit van kleur’,
vervat in een’ kelk, die als een horentje ge-
maekt, ruuw, en (tekende is; in zyne plaets
komen kleene en bynaer ronde zaden ; haer
wortel bedaet uit verfcheide kruipende veze-
len.
De tweede foort woVd genaemt
Lycopus palufris villofus , Pit. Tournef.
Marrubium paluf re birfutum , C. B.
Marrubium aquaticum alterum , Park.
•
Zy verfchilt van de voorgaende , dat hare
bladers ruig, wit, ruuw, diep ingefneden,
uitgekerft en fomtyds gefnippelt zyn.
De eene en de andere foort waden op wa-
terachtige plaetfen , in de weiden , aen de
kanten der beken en flooten; de eerde foort is
de gemeende; zy hebben veel olie en water-
deelen , weinig zout in zich.
Zy zyn afvegende , t’zamentrekkende en
verkoelende , goed om de buikloopen , en
bloedingen te doppen.
Lycopus , a lupus, er irZf , pes , als of
men zeide W olf spoot , om dat men gemeent heeft,
dat ’tblad van deze plant’ eenigzins naer den
poot van een’ Wolf geleek.
LYDIUS LAPIS.
Lydius lapis.
Cbryfitis.
Coticula.
In ’t Franfch Pierre de touche.
In ’t Nederduitfch Toetfecn , Goud/leen ,
Proeffleen. ’
Is eene foort van marmer of een zeer vade
en zeer harde (teen, konnende volkomentlyk
gepolyd worden , zwart of zwartachtig, fom-
tyds geelachtig van kleur’ ; daer zyn "’er van
verfcheide grootte en gedaente ; die vvy ge-
meenlyk zien , zyn vierkant, twee vingers breed;
men vind ’er op verfcheide plaetfen van Euro-
pa omtrent de rivieren ; maer de bede en meed
geachte komen voort in Indië; men gebruikt
ze om ’tgoud en zilver te roetfen , want deze
metalen op den toetdeen wryvende, biyft ’er
een kleen gedeelte aen vad, waer door men
Ggg 3 hunne
L Y.
L Y.
412,
hunne deugdzaemheit en hoedanigheit kan ken-
nen.
Lyi'im lapis , om dat men dezen (leen eertyds
uit Lydië kreeg.
Cbryfiiis, a %pü
moeder op plaetfen, dieper zoo verre afgele-
gen zyn , en zelfs op bergen. Doch de Ma-
drepora is de eenigfle voortbrenging van de zee
niet, die wy op of in de aerde ontmoeten; wy
zien bergen en andere plaetfen vervult met
een groot getal van zekere verfteende fchul-
pen , en die gekalcineert lchynen door de
lengte van tyd , dat zy ’er gebleven zyn ,
met tanden der viffchen , en met verfcheide
andere deeleu van zeedieren , die daer niet
konnen gebragt zyn geweeft, als door zware
onweders en orkanen; men zoude zelfs deze
verklaring konnen brengen tot den Zondvloed.
Alle deze verfteende planten zyn alkalyn en
t’zamentrekkende ; als men ze op den wryf-
fteen wryft , en laet innemen , zullen ze de
zelve werking als ’t Korael voortbrengen; de
gift is van eene halve tot twee fcrupels tegen
de buikloopen, en bloedingen.
M £ N A.
Mana , is eene foort van Haring , die aen
yder zyde met eene ronde, zwarte of hemels-
blaeuwe of gele vlekke geteekent, of met vele
verfcheide kleuren over ’t geheele lyfgefcha-
keert is ; -zy komen voort in de groote zee, ge-
lyk de andere Haringen. Men vind ’er fom-
mige zoo kleen als de vingen, en andere groo-
ter, maer zelden overtreffen zy de grootte van
de hand; zy voeden zich met Wier en kruiden,
die ze aen ’t ftrand vinden; zy hebben veel
olië en vlugzout; zy zyn zoo goed om te eten
als de gemeene Haring; men legt ze in pekel
om ze te bewaren.
Zy zyn openende , als ze gegeten wor-
den.
Hun-
M A,
M A.
Hunne pekel is goed om de (tinkende zweren
te zuiveren, en om ’theetvuur tegen te ftaen ;
men doet ’er ook van onder de klifteren tegen
de waterzucht.
MAGALAIZE.
Magalaize.
Maganaize.
Magnefe.
Magnc.
Is een blinkend minerael , liet Spiesglas
naerby komende, maer teêrer en broozer; daer
zyn twee foorten van; de eene graeuw, de an-
dere zwart; de eerde is zeer zeldzaem ; men
haelt ze beide uit de fteengroeven vanlMemont.
De Pottebakkers , Emailleerders , en Glas-
blazers gebruiken de Magnefe.
Men moet ze zuiver, teêr , en blinkende ver-
kiezen; zy dient om te zuiveren en wit tema-
ken.
M A G N E S.
Magnes.
Lapis Hieracïuis.
Lapis Syderitis.
Lapis Éauticus.
In ’tFranfch Aymant. Pierre ff Ay mant.
In ’t Nederduitfch Zeiljleen , Noordjleen ,
Magneerfteen.
Is een minerale, vafte, harde, tamelyk zwa-
re (teen, van eene zwarte of bruine of donker-
blaeuwe kleur’, dien men in de yzer- ofkoper-
inynen vind. De befte komt voort in Indië en
an Ethiopië; doch men brengt ’er ook uit Ita-
lië, Zweden, en Duitfchland. Hy heeft vele
fchoone eigenfchappen , nuttig voor de Reizi-
geren en voor de konften , welke hier te verha-
len te lang zoude zyn; die ’er van onderrecht
willen wezen, zullen konnen lezen, ’tgeen
'er de Heer Regis in zyn begrip der Wysbe-
‘geerte van gefchreven heeft.
De meeft geachte Zeilfteen is die , welke
’t zwaejfte gewigt van yzer naer zich trekt en
ophoud; men moet hemimet yzer befiaen , en
dau zal hy nog meer kracht hebben. Ik heb
verfcheide reizen gezien, dat een Zeilfteen , van
grootte als een middelmatige appel , een’ yzeren
fl,amper,die tweeen twintigponden zwaerwas,
4if
naer zich trok en ophield; dees (leen was voor
honden piftolen verkogt.
Daer is eene groote overeenkomft tufichen
de deelen van den Zeilfteen en die van ’t ftaci,
zoo als de Heer Jotflot door verfcheide be-
vindingen bewezen heeft ; voor eerft, omdat
de Zeilfteen in zeer zuiver en zeer fyn yzer
kan veranderen; ten tweeden , om dat hy by-
naer op de zelve wys als ’tyzcr in de voch-
tigheit roeft ; ten derden , om dat ’t yzer op
eene zekere wys op de uerde geplnetft langza-
merhand een volkomen Zeilfteen word ; ten
vierden , om dat de Zeilfteen , ’t Yzer, en ’t Stad
de naer zich trekkende kracht, die zy hadden,
in ’tvuur verliezen; ten vyfden, om dat de ge-
harde ftale platen de kracht, die ze van den
Zeilfteen gekregen hebben , aen andere (lala
platen meêdeelen ; ten zesden , neemt men
weinig proeven met den Zeilfteen, of ze konnen
met ’t ftael , als ’tmet den Zeilfteen beftreken
is , ook gedaen worden.
Men begeert den Zeilfteen in de befchryvin-
gen van plaefteren , welke gefchikt zyn tot
wonden, die door wapenen zyn veroorzaekt,
en waer in men meent eenig ftuk yzer ge-
bleven te zyn, want men beeld zich in, dat
de Zeilfteen , die in de plaefter komt , her
yzer naer zich zal trekken en uit de wonde
doen komen ; doch hoe goed de Zeilfteen
ware, hy zoude dit uitwerkfel nooit konnen
voortbrengen; want voor eerft tot een fyn
poeder gemaekt zynde , dat noodzaeklyk is ,
zal hy onder de plaefter konnen gemengt wor-
den , heeft hy al zyne kracht om ’t yzer
naer zich te trekken verloren, dewyl die niet
beftont, dan in eene fchikkinge der luchtga-
ten, die vernietigt zyn geweeft; ten tweeden,
al was’er in dezen tot poeder gemaekten Steen
eenige kracht, om’t yzer naer zig te trekken,
overgebleven, hy zoude onder eene plaefter
gemengt zynde niet konnen werken, wegens
de lym , gom , en harftagtige doffen , waer
uit hy is t’zamengeftelt. Ik erken dan inden
Zeilfteen, dien men onder de plaefter gedaen
heeft niet dan eene afvegende en t’zamentrek-
kende kracht, derhalven acht ik, datmenzick
niet zeer behoeft te bekommeren om dezen
Steen, als men hem in de Geneeskunde zal wil-
len gebruiken , in alle zyne kracht te verkie-
zen; het zal genoeg zyn dien te nemen , wel-
ken de Droogiften gemeenlyk verkoopen, en
uit Auvergne en verfcheide andere plaetfen
laten komen; doch op dat men niet bedrogen
worde , en zy eenen anderen (leen in de
plaetfe van den Zeilfteen verkoopen , moet
men ’er’tvylfel van yzer bybrengen , want
dat moet hy naer zich trekken,
Hhh
Daer
Daer is ook witte Zeilfteen, maer by is
zeer zeldzaem, hy moet graeuwachtig- wit,
en zwaer zyn, en ’t yzer naer zich trekken.
Alle de Zeillteenen zyn t’zamentrekkende ,
zy ftelpen 't bloed; men gebruikt ze niet als
uitwendig.
Aiagnes a. Magnefia, omdat men in Magnefia
Provintie van Lydië eertyds vele Zeiifteenen
vond; of om dat, zoo als Nicander wil, een
Herder Magnes genaemt de eerlie was , die
hem op den berg Ida door ’t yzer van zynen
herdersftaf en door zyne fchoenen, waar in
by fpykers had, ontdekte.
Lapis Heraclius , om dat men eertyds dezen
Steen inHeraklea eene ftad van Magnefia vond.
Lapis fideretis, a 5, ferrurn , om dat dees
Steen ’t yzer naer zich trekt.
Lapis nauticus , om dat zy , die ter zee reizen ,
door de naeld , die met den Zeilfteen beftre-
ken is, geleidt worden.
Aymant , om. dat hy ’t yzer, waer aen by
zich zoo innerJyk vafthegt, icbynt te bemin-
nen.
M A H A L E J3.
Mahaleb , Matth. Caft.
Macaleb , Ang Lob.
Macalep Arabicum , ceraft fy heft ris genus ,
Bellon.
Cerafus fyhejlris amaraMahaLebpiitata, J. 13.
Pit. Tournefort.
Magalep , Poniet.
Macho ie bum , Corel. Hift.
Chamacerafut , Dalech. Gefn,
Vaccinïum Plinii , Lugd.
Cerajb ajfmis , C. 13.
* Is eene Poort van wilden Kerfeboom, of
een kleene boom den gemeenen Kerfeboom
vry wel gelykende; zyn hout is graeuw, rood-
achtig , aengenaem voor ’t gezicht , va ft, vry
zwaer .welriekende , en met eene bruineof zwar-
te naer ’t blaeuw trekkende fchors’ bedekt;
zyne bladers gelyken naer die van denBerken-
boom , of naer die van den zwarten Populier-
boom; maer zy zyn kieener, een weinig fnutl-
Ier dan lang, aen de kanten uitgekerft, vol ade-
ren, van eene groene vermaeklyke kleur’; ha-
re bloemen zyn als die van den gemeenen Ker-
feboom, maer kieener, wit, beftaende yder
uit vyf rooswyze gefchikte bladeren, goed van
reuk, en vaft aen korte voetfteeltjes , waer
* Zie PI. XIII. Fig. 13,
van vele üit een ander grooter en takkig voet-
fteeltje komen. Als deze bloemen zyn afgevallen,
komen ’er kleene ronde zwarte vruchten in de
plaets, van gedaente als onzeKerfen, bitter,
de handen verwende als men ze verplettert,
een weinig vleezig , bevattende een’ fteen ,
waer in men eene bittere pit vind. Sommigen
noemen deze vrucht Vacc'mium , en meenen dat
zy ’t is , waer van Virgilius in dit vaers
fpreekt.
Alba ligujira cadunt , vaccinia nigra legunturi
De tvortel van den boom is lang, dik, ge-
takt en wyd uitgebreidt; hy waft in waterach-
tige plaetfen, aen de kanten der rivieren. Zy-
ne vrucht heeft veel olie en vlug zout in
zich.
Zy verdunt, verzacht, ontbind, als ze ge»
kneuft en uitwendig gelegt word.
Uit Engeland en uit verfcheide andere plaet-
fen brengt men ons de pit van den fteen van
deze vrucht droog , om dat de Reukbereiders
haer gebruiken in hunne zeepballen ; men noemt
deze pit met den naem van den boom Mahaleb of
Magaleb. Zy moet zoo groot als de pit van een’
Kerfefteen, verfch, en zuiver zyn; doorgaens
heeft zy een’ reuk , die vry onaengenaem , en
bynaer als die van eene Weegluis’ is.
Het hout van S. Lucie, dat ons uit Lotharin-
gen gebragt word , en dat de Schrynwerkers
gebruiken tot hunne fraeije werken, word van.
den (lamme van den boom Mahahb genomen ;hec
moet hard, vaft, tamelyk zwaer , zonder kwaft
of hart , graeuw van kleur’ naer ’t roodachtig
trekkende, met eene dunne en bruine fchors’,
naer die van den Kerfeboom gelykende, bedekt
zyn, en eenen aengenamen reuk hebben, die
toeneemt , naermate dat ’t hout oud word;
het heeft veel olie en wezentlyk zout in
zich.
Het is zweetdryvende , opdroogende , in
een afziedfel ingenomen, doch bet is niet in ge-
bruik.
MAJORANA.
Majcrana , in ’tFranfch Marjolahtè , in ’cNe*
derduitfeh Majoratn, Majolein , is eene plant,
waer van twee voorname foorten zyn.
De eerfte foort word genaemt
Major ana major , Ger.
Major ana vulgaris , C, B. Pit. Tournef.
Maft*.
M A.
M A
Majorana vulgaris afliva, Park.
Majorana major i folio , ex jemine uata , J, B.
Raii Hift.
Awaracus , Matth. Fuch»
Sawpfuchus , Lac. Lob.
Zy fchiet verfcheide helen of uitfpruitfels
bynaer een voet hoog, die houtachtig, tak-
kig, dun , een weinig ruig en roodachtig zyn ,
bewallen met bladeren, die tegen over rnalkan-
deren gefchikt , kleen , bynaer rond, van ge-
daente als die van de gemeene Orego, maer
veel kleener, zacht, witachtig, fterk , fpece-
ryachtig en zeer aengenaetn van reuk, een wei-
nig 1'cherp en bitter van fmaek zyn; de bloe-
men waflen aen de toppen, op de vvys van ai-
ren of hoofden , die korter en ronder zyn dan
die van de Orego, opeengehoopt, behac-nde
uit vier ryen bladeren , die fchubwyze gefchikt
zyn. Deze bloemen zyn kleen , en bekswyze
gemaekt ; yder der zelve is eene pyp van bo-
ven in twee lippen gefneden,en wit van kleur’.
Als ze afgevallen zyn , komen ’er kleene, by-
naer ronde, welriekende , bittere, en roile
jjaden in hare pinets ; de wortels zyn kleen.
De tweede foort word genaemt
Majorana tenuifolia , C. B.
Majorana nobilïs , Brunf. Ang.
Majorana gent itis, Tur.
Amaracus tenuior , Ad. Lob.
Majorana tenuior & minor , Dod.
Amaracus , Sampj'ucbum , Gefn. hort.
Majorana tenuior & lignofior , J. B. Raii
Hifi.
7-y verfchilt van de voorgaende, dat hare
blader? kleener, en welriekender zyn.
De eene en de andere foort worden in de
tuinen gekweekt , zy hebben veel fyne olië
en vlug zout . weinig waterdeelen in zich.
Zy zyn hoofd- en wondmiddelen ; zy zyn
ontbindende , windbrekende , goed voor de
zenuwen ; men gebruikt ze in de vallende
ziekte , beroerte, en andere ziektens der her-
fenen; men laet ze in poeder, aftrekfel, of
afziedfel innemen ; men mengt ’er onder de
niespoeders, niesmiddelen, hovingen, kruid-
mutsjes. _ _
Majorana & Amaracus , cx a privalivo , c? papctim,
marcefco , om dat deze plant, zynde droog van
aert, en weinige waterdeelen hebbende, geene
verflenfing’ noch verrotting’ onderworpen is;
4*7
of wei Majorana , om dat de Majoraen nacr
de Marum gelykt.
MALABATHRUM.
Malabathrum & F otium Indum qfficinarum ,
J. B. Raii Hifi.
F otium Indum , feu Malabathrum , Park,
Jamalapatra , Ger.
Tamalapatirum Jive Fotium , C. B,
* Is een blad zoo groot als eene hand, dat
van een’ Citroenboom vry wel gelykande ,
bleek-groen van kleur’ , glad , blinkende ,
hebbende drie ribben , die de gantfche leng-
te doorloopen. Het walt aen een’ boom’ ,
die in Kambaye in Indië groeit , waer van
daen men het ons droog brengt ; de vrucht
van den boom is eene bezie zoo groot als
eene kleene erweet , eirond van gedaente ,
roodachtig, half befloten in een’ kleenen don-
kergraeuwen, gerimpelden , harden kelk , die
aen een’ kleenen heel valt is , fcherp en
fpeceryachtig van fmaek.
De Schryvers willen , dat men hem verfch
verkieze, en van een’ zachten Nagelreuk, als
men hem in hukken gewreven heeft, en van een’
herken fpeceryachtigen fmaek ; maer geene van
de Indiaenfche Bladeren, die wy zien, bezit-
ten deze hoedanigheden; wy vinden ’er zelfs
geen’ reuk noch fmaek aen. Door de Schei-
kundige overhaling krygt men ’er olië genoeg
af, en een’ waterachtigen geeh , die heel
weinig zout in zich heeft.
Deze B laders worden goed geacht om de
herfenen en maeg te verherken , ’t vergift te
wederhaen , de kwade vochten door de uit-
waefeming te verdryven , de pis te verwek-
ken. Maer dewyl men ’er deze fchoone ei-
genfchappen door ondervinding niet in be-
vind, gebruikt men dikwils in de t’zamenge-
helde middelen de Kruidnagels of eenige an-
dere droogery van gelyke kracht in hunne
plaets’.
De naem van Malabathrum komt van Mala -
bar , Provintië van Indië, en van Bathrum ,
dat by de Indianen een blad beteekent, als of
men
* Zie PI. XIII. Fig. 14.
Hbh 2
In ’tFranfch Feu ille Indienne.
In ’tNederduitfch Indiaenfch Blad.
M A
M A.
418
tnen zeide blad van Malabar , om dat men ’er
eertyds vele van die plaetfe bragt.
MALACHITES.
Malachites , flve Molochites , Boet. de
Boot.
Is een ondoorfchynende groene (leen, dien
men onder de foorten van Jafpis of Prafium
(lelt. Men vind ’er vier foorten van.
De eerde is zuiver groen , of van kleur’ als
de Maluwe.
De tweede heefteen’ groenen grond, uiaer
js met witte aderen, en zwarte vlekken door-
mengt.
De derde is groen , en met blaeuw door-
mengt.
De vierde komt de Turkoifen in kleur’ naer-
by. Deze laetde foort word meed geacht.
Deze deenen zyn groot genoeg om ’er
drinkvaten, of medenhechten van te maken.
Men fchryft hun vele krachten toe, als derk
te doen braken en afgaen , gelyk ’t Spiesglas,
zynde tot zes greinen in poeder ingenomen; de
walgnchtigheit en ’t kolyk te genezen ; de
maenddonden te verwekken ; op de w'onden
gelegt ’t bloed te Helpen; de oude zweten te
zuiveren en te genezen ; op de gewrichten
gelegt de duiptrekkingen te doen ophouden;
de deelen van ’t lichaem te verderken; maer
dewyl ik geene ondervindingen aengaende de
uitwerkfels van dezen (teen gezien heb, ver-
zeker ik ’er niets van.
Malachites , a p malva , om dat dees
deen eene groene kleur heeft die van de Malu-
we naerby komende.
MALVA.
Malva, in ’tFranfch Mauve, in ’c Neder-
duitfeh Maluwe , /( 'aesjesbladers , Kaesjeskruid , is
eene plant, waer van verfcheide foorten zyn.
Ik zal ’er hier twee befchryven , die in de Ge-
neeskunde meed in gebruik zyn.
De eerde foort word genaemt
Malva vulgaris flore majore , folio finaal o ,
J. B. Pit. Tournef.
Malva vulgaris , Tarlt.
Malva fylvefl ris , folio finuato , C. B.
Malva fylvejlris , Ger.
Malva fylvejlris perennis, Raii Hifi-
Zy fchiet verfcheide delen , die anderhalf of
tweevoeten lang, vry dik , rond, mergachtig,
ruig, takkig,en fomtyds roodachtig zyn , liggen-
de de meede op den grond, en langs den zei-
ven zich verfpreidende ; de bladers zyn bynaer
rond, een' weinig ingefneden , ruig, zaeht,
donkergroen van kleur’, aende kanten getandt,
en aen deeltjes valt ; de bloemen komen uit
den fchoot der bladeren onderdeunt door lange,
dunne, en ruige voetdeeltjes ; zy zyn klok-
wyze gemaekt, yder in vyf deelen tot aen ha-
ren grond ingefneden, witachtig of bleek-pur-
perachtig van kleur’ , met donkere purperach-
tige drepen gemengt. Deze bloem is vervat in
een’ dubbelen kelk, de eerde heeft drie infny-
diugen, en de tweede vyf. Als zy verwelkt is,
komt ’er eene vrucht te voorfchyn , platachtig
als een roosje , of bolrond , gelykende naer
een’ kleenen navel , laf en lymachtig van
fmaek; zy fluit kleene zaden in , die de ge-
daente van eene kleene nier hebben; de wortel
is enkel, lang, dun, wit, zoet en lymachtig
van fmaek.
De tweede foort word genaemt
Malva vulgaris , flore minore , folio rotundo
J. B. Pit. Tournef.
Malva fylvejlris folio rotundo.
Malva fylvejlris minor , Park.Raii Hift.
Malva fylvejlris pitmila , Ger,
Zy verfchilt van de voorgaende, dat zy
kleener in alle hare deelen is, dat zymeer op
den grond ligt, en dat hare bladers ronder en
minder ingefneden zyn.
De eene en de andere foort waflen op on-
bebouwde plaetfen , in vette aerde, op de
kerkhoven , in de tuinen ; zy hebben veel wa-
terdeelen en olie, maer weinig zout in zich.
Zy zyn weekmakende .verzachtende, en ope-
nende; men gebruikt ze in de klifleren, Hovin-
gen , en pappen.
Malva , Grace, n uxdx,’) , ** /nscA drru melito , tijver-
z.acht , om dat de Maluwe goed is om te ver-
zachten.
MALVA ROSEA.
Malva rofea , five hortenfis , J. B. Raii Hift.
Malva rofea Jolio fubrotundo , C.B, Pit. Tour-
nefort.
Malva fativa , Dod. Gal.
Malva bortenfis , Ger,
Mal -
M A.
M A.
Malva hoY tenfis rojea fmple-x & multiplex
diver forum colonrn , Park. Parad.
Malva major unicauhs , Matth.
In ’t Franfch Mauve de Jardin.
In ’t Nederduitfch Tamme Maluwe , Stok-
roos , Winterroos , Herffroos.
Is eene plant, die een’ dikken', regten , fty-
ven , ruigen fteel fchiet, ter hoogte van een’
heeften hare bladers zyn breed, bynaer rond,
getandt, van boven groen, van onderen witach-
tig,aen beide zyden ruig;hare bloemen zyn fraei,
groot, vangedaente als die van de gemeene Ma-
luwe , maer zoo groot als rozen, nu enkel,
dan dubbel , rood of lyfverwig , of wit van
kleur’ of naer ’t purper of donkerachtig rood
trekkende. Na deze komen vruchten te voor-
fchyn van gedaante als kleene reukkoekjes.
Maer wortel is lang , wit en lymachtig: men
kweekt ze in de tuinen wegens de fchoonheit
van hare bloem’; zy heeft veel olie en water-
deelen, doch weinig zout in zich.
De bloemen zyn bevochtigende, weekmaken-
de, verzachtende, goed tegen de bloedingen,
voor dnn brand en de droogte van de keel’ en
tong’ , tegen de roos.
Men noemt deze plant Malva rofea , om dat
ze eene foort van Maluwe is , wier bloemen
eenigzins naer ontloken rozen gelyken , maer
zy hebben geen’ reuk.
MALVA ARBOREA.
Malva arborea , Matth. J. B. Raii Hift.
Malva arborefcens , Gef. hort. Dod.
Malva arborea Veneta , dicta parvo flore ,
C. B. Pit. Tournefort.
Malva maritima arborea Veneta , diéla parvo
flore , Moriffom.
In ’t Franfch Mauve en arbre.
In ’t Nederduitfch Boomachtige Maluwe.
Is een heefter zes of zeven voeten hoog; de
bladers zyn groot, bynaer rond, naer die vaji
de gemeene Maluwe gelykende , zacht in’t
aenraken als die van de witte Maluwe ; de
bloemen wallen op voetfteeltjes , die tuiïchen
de bladers uitkomen ; zy zyn gelyk die van de
gemeene Maluwe , van eene fchoone roode
kleur’. Als ze verwelkt zyn , komen ’er, gelyk
ia de anderen foorten , platachtige vruchten
4
in hare plaets , maer zy zyn eens zoo groot.
Zyn wortel is dik , fterk, en door verfcheide
dikke vezels in den grond vaft gemaekt. Dezen
heefter kweekt men in de tuinen; hy heeft
veel olie , en een weinig wezentlyk zout in
zich.
De bladers en bloemen zyn weekmakende,
en verzachtende.
MALUS.
Malus in ’t Franfch , Pommicr , in ’r Neder-
duitfch Appelboom , is een boom , waer van
twee algemeene foorten zyn , de eene tam , ea
de andere wild; de tamme Appelboom kan nog
in twee algemeene foorten onderfcheiden wor-
den , in eene groote en in eene kleene. De groo- ■*
te waft ter hoogte van een’ middelmatigen boom.
De kleene is laeg, engelykt meer naer een hee-
fter, dan naer een’ boom. Hunne Hammen zyn
tamelyk dik naermate van hunne hoogte, be-
dekt met eene fchors’,die van buiten afchverwig,
ruuw, dikwils met mofch, voornamentlyk aen
den grooten Appelboom’, voorzien , en van bin-
nen geelachtig en vry glad is. Hun hout is
hard, wit of witachtig, goed tot verfcheide
werktuigen; hunne takken zyn lang, en fprei-
den zich veel in de breedte uit; hunne bladers
zyn langwerpig ofbynaer rond, fominige fpits
toeloopende , andere ftomp , aan de kanten
een weinig uitgekerft , van onderen ruig ,
als ze jong zyn. De bloemen beftaen door-
gaens uit vyf rooswyze gefchikte bladeren,
zyn wit van kleur’ , of wit met purper door-
mengt , aengenaem van reuk , en door korte
voetfteeltjes vaft. Als deze bloemen verwelkt
zyn , komen ’er Appels in de plaets , die
men in’t Latyn PomafveMala noemt; zy zyn
vleezige bynaer ronde vruchten , uitgeholc
en ingevallen met een’ navel , ter plaetfe , al-
waer ze aen den fteel vaft zyn , en van voren
ook uitgeholt met eene andere holte. In ’t
vleefch van deze vrucht vindmen vyf huisjes
met langwerpige korrelen vervult , die met
een’ bruinen of roodachtigen baft’ bedekt, en
met wit merg vervult zyn ; de wortels der
Appelboomeu zyn lang, houtachtig, dalende
fommige zeer diep in de aerde , doch andere
verfpreiden zich fchuins naer de oppervlakte.
Daer zyn oneindig veel foorten van Appe-
len, die door hunne gedaente, grootte, kleur’
en fmaek verfchillen; men ziet ’er zelfs naer
de peer gelyken , die men Appelpeer noemt ,
deze verfcheidenheit komt van de enten, die
men op de Appelboomen gezet heeft; alle Ap-
pels zyn bedekt met eene effeiie fchell’,die zacht
Hhh 3 ‘R
M A.
M A.
450
In’t aenraken, en blinkende is; bun vleefch is
meedendeel wie, of naer ’t geel trekkende,
in fommige rood ; zy hebben veel waterdee-
len, olie, en wezentlykzout in zich; die zuur-
achtig van frnaek zyn , hebben meer wezent-
lyk zout , dan die zoet zyn.
Zy zyn bevochtigende , goed voorde bord,
verkoelende , openende , hartderkende ; zy
verdryven de zwarte gal of zwaerraoedigheit ,
maken floelgang ; de bede en die in de Ge-
neeskunde meed gebruikt worden, zyn de Rei-
uette- Appels
De wilde Appelboom, in’tLatyn Pomus feu
Malus agrtflis genaetm, is een boom een weinig
kleener dan de tamme Appelboom, krommer,
takkiger; zyn dam is dunner, maer zyn hout
is vader; de bladers zyn kleener en ranker;
de bloemen zyn roodachtig, en welriekende ;
zyne vrucht is doorgaens niet grooter dan
eene mifpel, rond, of langachtig, of eirond ,
geelachtig groen of roodachtig van kleur’ ,
t’zamentrekkende van fmaek; zy is niet goed
om te eten; men noemt ze wilden Jlppel ; dees
boom groeit in de bodchen en op bergachtige
plaetfen ; zyne vrucht heeft veel waterdeelen
en wezentlyk zout, doch middelmatiglyk olie
in zich.
Zy is zeer t’zamentrekkende , goed om de
buikloopen te duiten in een afziedfel gebruikt
en voor de gebreken van de keel’ in gorgel-
dranken.
Malus o1 Malum , a pita , om dat de Appel
zeer veel helpt tot’t leven en de gezöndheit.
M A M A N G A.
Mamanga, G. Pifon is een heeder, dien men
zeer gemeen in Brafilië vind; de Portugezen noe-
men hem Lavapratas ; zyn blad gelykt niet kwalyk
aaerdat van den Citroenboom , maer het is een
weinig langer en zachter ; de bloemen zyn
geel , aen delen vad en hangende ; in hare
plaets komen langachtige peulen , die eerd
groen zyn , daerna zwart worden', en ver-
rotten; zy zyn met zaden vervult.
De bladers zyn afvegende, verkoelende, en
wondheelende ; uit de peulen krygt men een
oliachtig fap, dat goed is om de ettergezwel-
len te doen rypen , als’t daer op gelegt word.
M A N A C A.
Manaca , G. Pifon , is een Braziliaenfche
heeder, wiens badgraeuw , envvienshouthard
en ligt te breken is; de bladers zyn van gedaen-
te bynaer als die van den Pereboom ; de bloe-
men zyn in lange kelken vervat , als in vyf
bladeren ingefneden ; hare kleuren verfchtllen ,
want op den zelven heeder vind men blaeuwe,
purperachtige en witte, hebbende alle een’ aen-
genamen reuk, die van de Viool gelyk , en
met dezen reuk geheele bodchen welriekende
makende. Als deze bloemen zyn afgevallen,
komer ’er beziën in de plaets , de Jenever-
beziën gelykende , bedekt mët eene graeuwe
fchors’ , en van boven geklooft op de wys
van eene vyfhoekige darre ; yder van haer
heeft drie zaden in zich zoo groot als Linzen
of grooter; zyn wortel is groot, vad, en wit;
deze plant w ad op lommerryke plaetfen in de
bofi’ch en.
Zyn wortel, van zynen bad’ gezuivert, ge-
droogt, en tot poedergemaekt, word geacht een
derk purgeermiddel te zyn , dat doet braken
en afgaen bynaer als de wortel van kleene Spur-
ge; hy is goed tegen de waterzucht; men ge-
bruikt hem ook in een afziedfel of aftrekfel uit-
wendig tegen de koude pynen , en om de won-
den te zuiveren ; hy is een wondmiddel.
M A N A T 1.
Manati.
Vacca marina.
In’tFranfch Vache marine. Lamantin.
In ’t Nederduitfch Zee- Koe.
* Is een groote Amerikaenfche zeevifch ,
vyftien of zedien voeten lang, en hebbende
vyf of zes voeten middellyns, van een fchrik-
lyk aenzien ; zyn hoofd is dat van een kalf
gelyk; maer zyn fnuit is ranker, en zyne kin
dikker ; zyne oogen zyn kleen, en die van een’
Hond gelykende; zy geven hem niet veel licht,
want zyn gezicht is zeer zwak; zyne ooren
bedaen niet als in twee kleene gaetjes, waer
in men de pink naeuwlyks zoude konnen
deken ; zyn gehoor is zeer fyn , want hy
hoort ’t minde geraes , dat men maekt, het
zy door ’t lpreken, ofdoor’t water zachtjes te
bewegen , en neemt de vlucht; onder zyne
fchouders naer den buik toe heeft hy twee
kleene deelen als handen gemaekt, die hem tot
vinnen dienen ; yder dezer handen heeft vier
vingers , verderkt aen ’t einde meteen’ nagel;
van den navel tot aen den daert loopt hy fchielyk
fmal af; zyn daert heeft de gedaente van eene
ovenfehop; hy is anderhalf voet breed, vyf of
zes duimen dik ,,2enuw- en vetachtig; zyn vel
is
* Zie PI. XIII. Fig. 15.
M A.
M A.
is dikker dan eene oflehuid, doorzoek met liair
van eene zvvartachtige of ley kleur*; zyn wyfje
krygt geraeenlyk twee jongen, die haer over-
al volgen; zy zoogt ze met twee uijeren , die
ze onder aan den buik heeft , naer die van
de Landkoe gelykende.
Dees vifch komt dikwils een kleen kruid,
dat aan den zeekant wad, afweiden, en na dat
hy ’er van verzadigt is , gaet hy in de rivie-
ren zoet water drinken ; men zegt dat hy dit
tweemael daegs geregelt doet ; doch wat ’er
van zy, als hy genoeg gegeten en gedronken
heeft, gebeurt ’t vry dikwils, dat hy in flaep
valt met den muil half buiten ’t water, vvaer
door hy van de Vilfcheren van verre onder-
kent word , die hem overvallen en dooden ;
zyn vleefchis goed om te eten; het is als dat
van een Kalf of van den Thonyn van fmaek,
maer vader; het is op verfcheide plaetfen met
fpek ter dikte van vier vingeren bedekt; men ge-
bruikt het gelyk’t verkens fpek om te larderen
en te befpekken; men eet ’t zelfs in ’t land, ge-
fmolten zynde , gelyk men boter zoude e-
ten ; het word zoo ligt niet garflig als ons
vet ; het leêr van de Zee- Koe word gebruikt
om fchoener. van te maken; in zyn hoofd vind
men vier Iteenen, die naer beenders gelyken ,
twee groote en twee kleene , van verfcheide
gedaentens.
Deze deenen worden geacht fterk te doen
braken; men geeft ook voor, dat ze tot eene
halve fcrupel ingenomen de nierpynen gene-
zen, en den fteen der nieren en blaes’ bre-
ken.
Zyn vet is verzachtende en ontbindende.
Manati is een naem , dien de Spanjaerds de-
zen vifch gegeven hebben , als of men zeide
met banden voorzien , om dat zyne pooten als
handen gemaekt zyn.
MANCHENILIER.
Manthenïlier of Mancenilier , is , volgens den
Vader Plumier, een Amerikaenfche boom, die
zeer fraei, doch zeer gevaerlyk is ; hy even-
aert fomtyds in hoogte eenen van onze Note-
boomen , en zyn dam heeft tot twee voe-
ten middellyns ; zyn balt is vry glad , en
graeuwachtig ; hy geeft, als men ’er inlnyd,
eene zeer witte melk; deze melk is een fcherp,
brandend en doodlyk vergift ; de Indianen
doopen ’er de einden van hunne pylen , die
zy willen vergiftigen, in , om ze in den oor-
log in de veldflagen te gebruiken; zyn hout
is zeer fraei, bard, valt als dat van den No-
teboom, op fommige plaetfen met graeuwe
4JI
en zwartachtige aderen gemarmcrt, het is zeer
goed om huisraed van te maken ; de bladers
gelyken naer die van den Pereboom , van bin-
nen melkachtig, en vergiftende; de bloemen zyn
katjes , die de gedaente van eene air hebben
ontrent een half voet lang , bedekt met ver-
fcheide kleene toppen , die vleezig en van
een zeer fchoon rood zyn; de vruchten was*
fen op voetjes afgefcheiden van de katjes ;
hare vruchtjes verbeelden twee kleene zaed-
ballen, die een weinig grooter zyn dan de
vrucht van ons Bingelkruid mannetje , en
naderhand appels worden , die van buiten iit
grootte, gedaente, en kleur’ zeer wel naer de
Franfche appels Pcmmes d'sipi genaemt gelyken ,
en een’ zeer goeden reuk hebben ; haer
vleefch is vervult met een zeer wit fap, dat
van den balt en van de bladeren gelyk ; het
is ook een groot vergift ; in ’t midden van dit
vleefch vind men eenen Heen, zoo groot als
eene Kaftanje , hard , en houtachtig; dees boom
walt in de meede Antillifche Eilanden aen den
zeekant; indien men zich zelven waegt onder
zyne fchaduw te ruden , word men wel haed
gewaer , dat de oogen ontdeken, en dat men
opzwelt; de daeuw en de regen , die van de
bladeren vallen, doen de huid met bleinen op*
loopen, gelyk als eene Spaenfchevlieg-plaeder;
het bladmaekt eenezweerin dehuid, daer’taen-
raekt; de Karaibers , die tot dezen boom gaen,'
om ’er hunne pylen te vergiftigen , wenden
hun hoofd daer van af , terwyl zy den bad
fnyden, uit vreeze dat het fap in hunne oogen
fpatte; fomtyds vallen ’er Manchenilles-Appels
in ’t water, de vidchen, die 'ervan eten, worden
een vergift; eindelyk dees boom heeft in alle
zyne deelen een vergift, dat bytend en voor
den Amerikanen verfchriklyk is.
MANDRAGORA;
Mandragora , in ’t Franfch Mandragore , in ’t Ne*
derduitfch Mandragora , * Mandragers-kjuid , is
eene plant zonder delen , vvaer van twee foor-
zyn.
De eerde foort word genaemt
Mandragora mas , Dod. J. B. Raii Hid.
Mandragora mas vulgat tor , Park.
Mandragora fruclit rotundo, C. B.Pit.Tour*
nefort.
Mandragoras albus feu mafculus , Cord.
Hift.
In ’t Nederduitfch Mandragora mannetje.
• * Hare
M Av
t
M A
43*
* Hare bladers komen onmiddelyk uit den
wortel’; zy zyn meer dan een voet lang, in
hun midden breeder dan de hand, en fmal aen
de eindens , glad , donkergroen van kleur’,
onaengenaem van reuk; tuflchen dezelve ko-
men korte voetftelen op, dragende yder eene
bloem, die als eene klok gemaekt, doorgaens
in vyf deelen geklooft , een weinig ruig , en
wit van kleur’ is naer ’t purper trekkende ; haer
kelk is als een trechter gemaekt , blarierryk ,
ingefneden , en ruig; als de bloem verwelkt
is , komt ’er een kleene ronde appel in de
plaets , zoo groot als eene mifpcl , vleezig,
groenachtig geel van kleur’; hy heeft eenige
witte zaden in zich , die dikwils de gedaente
van eene kleene nier hebben ; haer wortel is
lang, dik, witachtig, geklooft of verdeelt in
twee aenmerklyke takken , omringt met veze-
len zoo kort en dun als hair, verbeeldende,
als hy in zyn geheel is , de onderHe deelen van
een’ menfch; waeromhy van fommigen Anthro-
pomorphon genaemt is, ex ivSpuvaf, homo , & po?-
QÏ) , figura , als of men zeide GedaenXe van een
menfch.
De tvreede foort word genaemt
Mandragora foemina , Dod. Ger. J. 13. Raii
Hift.
Mandragora , flore fubcaruleo purpurafcente ,
C. B. Pit. Tournef.
Mandragoras foemineus , Park.
In ’t Nederduitfch Mandragora wyfje,
Zy verfchilt daer in van de voorgaende, dat
h3re bladers kleener , fmaller , gerimpelder ,
zwartachüger zyn , ter aerde nederliggen , en
een’ Herken en Hinkenden reuk hebben; dat
hare bloemen blaeuw naer ’t purper trekkende
van kleur’ zyn ; dat hare vrucht kleener en
bleeker, niet peerwyze, als verfcheide Schry-
vers willen, maerrond, welriekende, met fap
vervult is , en kleener en zwartachtiger zaed
in zich heeft ; haer wortel is .een voet lang,
dikwils in twee takken geklooft en verdeelt ,
van buiten bruin, van binnen wit, met eenige
vezelen voorzien.
De eene en de andere foort wallen in warme
landen, op de velden, op bergachtige plaet-
fen ; de laetfle is de zeldzaemfle , zy hebben
veel olie en waterdeelen ,dochmiddelmauigl.yk
Zout in zich.
Uitwendig gelegt zyn ze pynfiillende, ver-
koelende, verdoovende , ontbindende; inde
Geneeskunde gebruikt men voornamentlyk de
fchors van hare wortelen of de geheele wor-
tels; men brengt ze ons droog uit Italië; zy
moeten van buiten graeuw, van binnen wit,
vleezig, zuiver brekende zonder vezelen , zon-
der reuk, en een weinig bitter van fmaek zyn;
men gebruikt ze tegen de ontHekingen der
oogen , de roos, de kropzweeren en andere
gezwellen.
De Ouden verflonden door Mandragora eene
andere plant als onze Mandragoraes.
Mandragora , d , Jlabula , / pelunca , om
dat men meent , dat de eerfle Mandragoraes
by de Hallen of hollen, waer in men de ver-
kens op ’tland fluit, gevonden wielden.
M A N G A I B A.
Mangaiha , G. Pifon * is een fchoone Brazi-
liaenfche boom , die zoodanig vermeenigvul-
digt, dat hy geheele bolïchen vervult; hy is
zoo groot als een van onze Pruimboomen, en
draegt vele vruchten; zyne bladers zyn kleen ,
langwerpig, hard, verfcheide op eenen tak te-
gen maïkanderen over gefchikt , van eene
fchoone groene kleur’ , geteekent in hunne
lengte met verfcheide zeer dunne , evenwydi-
ge flrepen; de bloemen zyn kleen, wit,flar-
wyze gefchikt als die van de Jafmyn , zeer
Herk riekende ; zyne vrucht is rond en naer
eene Abrikoos gelykende, goed om te eten,
goud geel van kleur’ als ze in de zonne Haet,
en met roode vlekken geteekent ; zy is met
eene zeer dunne fchelle bedekt , en bevat een
mergachtig , in den mond fmeltend , fappig, en
melkachtig vleefch van een’ lekkeren fmaek,
en vyf of zes kleene fleenen in zich ; zy
word niet ryp, als nadat ze van den boom’
is gevallen ; men plant en kweekt dezen
boom in vette en vochtige aerde.
Zyne vrucht , van den boom’ geplukt zyn-
de eer ze ryp is, heeft een’ t’zamentrekken-
den en ze?r bitteren fmaek; zy is Hoppende,
maer als ze ryp is , bevochtigt en verkoelc
ze de ingewanden , Hilt den brand of de hitte
van de koorts’ , en doet afgaen.
MANGAS.
Mangas , Garz. Acoft.
Manga , Scalig.
Perfutf fimilis putamine villofo , C B.
* Is
* Zie PI. XIII. Fig. 1 6.
* Is een gtoote en takryke boem , die in
verfcheide Provintiën van Fndië waft , als in
Ormus , Malabar, Goa, Guzarate, Bengale,
Pegu , en Malacca; dac-r zyn twee foorten
van , de eene is tam en gekweekt, en de an-
dere Wild. . . , .
De tamme Mangas heeft lange en breede bin-
ders ; hy draegt eene vrucht , die grooter is
dan een Ganzenei, wegende op zekere plaet-
fen in Indiè' tot twee ponden en zelfs meer;
men Vind ’er van verfcheide kleuren op den
zelven boom , fommige heldergroen , andere
groen naer ’t rood trekkende , andere geel ,
alle van een’ zeer goeden zoeten en lekkeren
finaek , en aengenamen reuk. De Indianen
eten ze raeuw , en konfyten ’er van. Deze
vrucht heeft een’ bitteren fteen, die de ge-
daente van een’ eikel heeft, en bedekt is met
eene witte fchelle en meteen' zeer harden dop,
die met hair of vezelen, welke over langs en
over dwars loopen , vervult is ; men vind
ook van deze vruchten , die geen’ fteen hebben,
maer zeer goed van fmaek zyn. In Perfië
noemt men de vrucht van de Mangas Ambo ,
en in Turkyen Amba ; men konfyt ze, om ze
te bewaren.
Haer fteen gebraden word gebruikt om de
buikloopen te' ftuiten en de wormen te doo*
den; men neemt hem in.
De wilde Mangas is kleener, dan de tam-
me ; de bladers zyn korter en dikker ; zyne
vrucht is grooter dan een Kwee , van eene
groene en blinkende kleur’, een weinig vleezig,
met een melkachtig fap vervult; haer fteen is
zeer groot en hard ; men noemt deze vrucht
Mangas bravas. De wilde Mangas walt in grooten
overvloed in de geheele Provintië van Malabar ;
de kinders fpelen met zyne vrucht gelyk men
met de Oranjeappelen doet in de landen , al-
waer ’er vele groeijen.
Deze vrucht word zeer vergiftig geacht ,
en men zegt, dat alle, die ’er van eten, ter-
ftond fterven.
MANGOSTANS.
'Mango flans , Jac. Bontii , Garcix. Is eene
Indiaenfche vrucht zoo groot als een kleene
Oranjeappel ; hare fchel is graeuw , of fom-
tyds donker-groen , naer die van een’ Gra-
naetappel gelykende , en een weinig bitter; van
boven heeft ze eene foort van kroone ,
wier ftralen kleene noten of kraekfteenen , met
een wit vleefch omringt, in zich hebben; haer
• * Zie PI. XIV. Fig. i#
onderfie gedeelte omtrent den fteel is bekleedt
met drie of vier dunne fchellen, die als van
malkandercn zyn afgefcheideu ; haer vleefch
gclykt naer dat van een’ Oranjeappel, is zoet
en zeer aengeuaem van fmaek. Deze vrucht
waft aen een’kleenen boom’, den Citroenboom’
gelykende ; zyne bloemen zyn geel.
Zy is hart- en maegverfterkende ; hare fchel
is t’zamentrekkende.
MANGOUSTË.
Mangoufle , of Mangoufe , is een viervoetig In.
diaenfch dier, dat onze Wezeltjes in gedaente
naerbykonn, maer zyn lyfis een weinig lan-
ger en dikker , zyn limit dunner , en zyne
pooten korter; zyn hoofd is bynaer als dat van
een Eekhorentje, en voorzien met kleen kort
hair ; zyne oogen zyn groot en zeer levendig;
zyne ooren kort en rondachtig; zyn ftaert is
bedekt met hair van verfcheide kleur’, en is
naermate zoo lang als dat van eene rat; dit
dier is van zyn hoofd tot ’tuiterfte van zynen
ftaert gerekent twee en een half voet lang; het
is zeer fchoon van kleur’; zyn vel is voorzien
met lang hair van verfcheide kleuren, waer in
’t zwart en wit op yderhair de overhand hebben,
maer tuft’chen deze kleuren is ’er eene foort van
roo'd, dat tot eene aangename fchakering dient
om de mengeling te verzachten ; hy komt voort
omtrent China , Siam , en in ’t Koninkryk Cale-
cut;hyis vlug, vermaeklyk , en word gemaklyk
tam; hy fpeelt enmaltaertiglykmetdemenfchen
gelyk de kleene honden doen, maer is verrader-
lyk als hy eet ; want op dien tyd knort het , en valt
den genen met woede aen, welke hem naerby
komen; hy beftryd de Hangen zeer behendig;
hy gaet op de Papegaeijen jagt, en eet ze; hy
valt, gelyk de katten, op de ratten aen; hy
is den Kameleon tot verfchrikking, die ’er zoo-
danig van ontzet is , dat hy op zyne ontmoe-
ting eens flags als een blad neervalt, en door-
gaens op ’t enkel zien bezwykt, hoewel hy an-
ders zich dapperlyk tegen veel grootere dieren
verdedigt, als tegen een’ hond of eene kat,
en zelfs zich fomtyds verftout die aen te tas-
ten.
De Indianen fchryven aen de deelen van de
Mangoufte verfcheide krachten toe ; zy geloo-
ven , dat zyne lever goed is tegen de vallende
ziekte; dat zyn vleefch tot poeder gemaekt,
en op de beten der vergiftige dieren gelegt , de
Zelve geneeft ; dat zyne gal goed is voor de oog-
gebreken; dat zyn vet een groot middel is te-
gen de koude vochten , vioeijingen, eujigcpy-
nen.
Iii MAN-
4M
M A
M A N G U E.
Mangue (ive Mangle , G. Pifon. Is een van de
gemeende boomen , die in Weftindië op aen de
zee gelegene plaetfen waden ; daer zyn drie
foorten van.
De eerde word Cereila , of Witte M angue ge-
naemt ; hy gelykt naer een’ kleenen Wilge , maer
zyue bladers zyn een weinig grootcr, en tegen
over malkanderen gefchikt ; de bloemen be-
daen uit vier kleene bleeke of geelachtige bla-
deren, en zwarte draedjes in ’t midden , van
reuk als honig; de bladers van dezen boom
zyn, als de zon fchynt , in hunne oppervlakte
met een zeer wit zout bedrooit, dat van de
dampen der zee komt r en dat de hitte van
de zonne opdroogt ; maer als de lucht vol wol-
ken is, finelt dit zout, en vertoont zich in de
gedaente van daeuw; men kan met de vinge-
ren van twee of drie bladeren dezes booms
zoo veel van dit zout als ’t droog is krygen ,
als men noodig heeft tot ’t zouten van een kom-
metje vleefchnat.
De tweede word Cereibuna genaemt ; hy is
een kleene boom, wiens blad rond , dik, en
fchoon-groen van kleur’ is ; de bloem is wit;
zyne vrucht is zoo groot als eene hazelno'ot ,
en zeer bitter.
De derde word van de Indianen Guaparumba ,
en van de Portugezen IVT angue verdadciro ge-
naemt; hy is een boom, die veel grooter en
wyder is uitgebreidt dan de voorgaende; zyne
wys van groeijen is zonderling en verwonde-
renswaerdig , want zyne takken , nadat zy
zich hebben opgeheven en uitgebreidt , bui-
gen zich tot op de aerde, alwaer zy wortels
fchieten,en op nieuws groeijen tot zulke groo-
te boomen als die,, waer uit zy voortkomen ;
zyn hout is vaft, zwaer, en dient denTimmer-
iieden tot de gebouwen; zyne bladers gelyken
naer die van den Pereboom , maer zy zyn een
weinig langer en dikker ; de bloemen zyn
kleen , en vervat in langwerpige kelken ; in
hare plaets komen, nadat zy zyn afgevallen , peu-
len van buiten naer Pypknftië gelykende, maer
korter , donker van kleur’ , vervult met een
witvleefch gelykende naer’t merg der beenderen,
en van een’ bitteren fmaek. Sommige Indianen
eten ’er af by gebrek van ander voedfel; zyn,
wortel is zacht en vochtig.
Dees wortel is goed tegen de (leken van ver-
giftige dieren, alshy geklooft, gebraden , en op
de wond gelegt word; hy verzacht de pyn. De
VhTchers gebruiken hem, om de Heken, die ze
M A.
van de viflchen gekregen hebben , te gene-
zen.
De Heer Froger heeft in zyne Reisbefchry-
ving’ aengeraerkt , dat op ’tEiland Kaijenne in
Nieuw Vrankryk de moeraden van Mangues
overdekt zyn, en dat de oefters zich aen hun-
ne (lammen vaft maken. Deze boomen zyn zoo
dik , en hunne wortels , die voor ’t grootfte ge-
deelte boven de aerde uitfchieten , klimmen we-
derom op, en llrengelen zich zoo wel dooreen ,
dat men op zekere plaetfen meer dan agtien of
twintig uren ver daer op kan gaen, zonder een.*,
voet op ’tland te zetten.
M A N N A:
* Manna, in ’tFranfch Manne , in ’t Neder-
duitfch Manna , Honigdaeuw , is een wit- of
geelachtig verdikt fap, dat veel naer fuiker of
honig aert,in ’t water zich ligtelyk ontdoet of
finelt , zoet , honigachtig van fmaek , zwak
en laf van reuk is; zy komt zonder infnyding
of door infnydingen, gelyk de gommen, uit
den (lamme , dikke takken , en bladeren van de
tamme of wilde Eftcheboomen , die in Kalabrië,
Sicilië, en voornamentlyk omtrent Gallipoli,
op den berg St. Angelo, en te Atolf in over-
vloed waden.
De fchoonfte en zuiverde Manna komt in de
Zomer- en Hooimaend, als de zon in hare kracht
is, zonder infnyding’ te voorfchyn ; terftond
vertoont ze zich in kriftallyne droppelen of
tranen, die grooter of kleener zyn , naer de
plaetfen van den boom , waer uit ze is geko-
men; maer binnen den tyd van eenen dag word
ze door de hitte hard, en wit, mits dat het op
dien dag niet regent, want de regen ontbind
ze , en maekt , dat ze verloren word ; men
doet ze van den boom’ af, als ze verdikt is, met
kleene meden , enlaetze nog inde zonne droo-
gen, om ze witter te maken en ook bekwamer om
vervoert te worden.
De tweede Manna krygt men van de zelve
boomen in de Oogft- en Herfftmaend, als de
hitte van de zonne begint te verminderen; men,
maekt (heden in de fchorfen der Eftcheboomen,
waer uit een fap vloeit, dat tot eene Manna ge-
lyk de eerde verdikt; zy komt ’er zelfs in eene
grooter meenigte uit, maer ze is geelachtiger
en onzuiverer ; men fcheid ze van den boom’
af, en laet ze in de zonne droogeh; in regen-
achtige of vochtige jaren krygt men zeer wei-
nig Manna van de boomen , om dat ze door
den
* Zie PI. XIV. Fig. 2.
M A.
M A.
den regen gefmolten en weggefleept is j dat
de reden is , waerom de Manna op fommige ty-
den durer is dan op andere; men moet fchoon
weêr en droogte hebben om ze te konnen ver-
zamelen.
Pomet onderfcheid de Manna in drie foor-
ten ; de eerPe is, die van den Berg St.Angelo
komt; zy is doorgaens een weinig vet , maer
hy houd ze met reden voor de befte.
De tweede is de Manna van Sicilië , die
doorgaens wit en droog is, doch onderhevig ,
dat ze met vygen en kaftanjes vervult is.
De derde is de Manna van Atolf, die de
flechtPe is; zy is droog, doofwit van kleur’,
en dikwils met kleene korrelen vervult.
Men verkieft de Manna nieuw in groote of
kleene tranen of korrelen, die zuiver, droog,
ligt , hol , fyroopachtig of kriftallig van
binnen , wit van kleur’, en zoet van fmaek zyn ;
nochtans moet men die niet verwerpen, welke
alle deze fchoonheden niet bezit , want dik-
wils verliep ze ’er eenige, het zy in ’t droo-
gen , het zy door ’t vervoeren, of dat ze be-
gint te verouden; zy is deugdzaem genoeg,
als ze vry droog, wit, zuiver, zonder men-
geling’, een weinig vet, zoet en eenigzins
laf van fmaek is ; "zy heeft veel olie en wa-
terdeeleu , zuur zout en een weinig aerde in
zich.
Men brengt ons Manna uit Kalabrië in
fchoone Pukken, die een vinger lang en dik,
ligt, en van eene witte doch eenigzins rood-
achtige kleur’ zyn. De gedaente , fchoon-
Iteit, zuiverheit en fchikking, die men aen de-
ze Pukken geeft, hebben doen twyfelen of de-
ze Manna natuurlyk was ; velen hebben ge-
meent dat ze door de Kalabriërs vervalfcht en
op deze wys gemaekt was , om ze durer te
verkoopen; maer ’t is zeer waerfchynlyk , dat
ze natuurlyk is ; want hare zelfPandigheit ,
fmaek, reuk, beginfels , en buikzuiverende
kracht komen t’eenemael over een met die van
de Manna in kleene tranen , die men uit den
boom’ heeft zien vloeijen , en die men weet
natuurlyk te zyn. De reden, waerom men deze
fchoone Manna in lange Pokken vind , is, dat de
Boeren , nadat ze in de Pammen en dikke
takken'der EPcheboomen fneden gemaekt heb-
ben , daer Proohalmen of kleene Pukken hout,
die wat lang zyn , inPeken , op dat de Manna
nog vloeibaer zynde op dit Proo of hout af-
druipende daer verdikke , en die gedaente ver-
kryge, zoo als wy ze zien; daerna nemen
ze die Prootjes en kleene houtjes zachtjes
weg, en laten «le Manna in deze gedaente droo-
gen.
Wy weten echter by bevinding , dat deze
45f
zoo fchoone, reine, en kriPallige Manna,
van welke gedaente ze ook zy , minder afgang
verwekt dan de Manna, die eenigzins vet is ;
en de reden daer van is , dat zy zoo zuiver
zynde al te fchielyk door ’tlichaem gaet, en
den tyd niet heeft om te werken noch de voch-
ten zoo wel te ontbinden , als de vette Manna
doet , die lymiger zynde zich langer in de in-
gewanden ophoud.
De Manna bewaert zynde vermindert veel in
fchoonheit, doch niet in kracht; velen mee-
nen, dat ze, hoe ze ouder is , des te Perker
den buik zuivert, dat ik niet heb vernomen;
men moet de roPe of bruine, vuile, honigach-
tige of al te weeke Manna, die men dikwils by
de DroogiPen vind, en die ze goed koop ge-
ven , niet gebruiken, om dat men ’er eenige
droogeryen kan ondergemengt hebben , die
fchadelyk zyn, of ten minPen hare kracht ver-
minderen.
De Manna ontlaP zachtjes de gal- en weiach-
tige vochten door den Poelgang; men gebruikt
ze tegen de hoofdziektens ; de gift is van twee
drachma tot twee oneen.
Manna komt van ’t Hebrceuwfche woord
Man , dat eene foort van brood of iets eet-
baer beteekent ; want men heeft in de voor-
gaende eeuwen gelooft , dat onze Manna was
een hemeldaeuw, verdikt op de planten van
Kalabrië, naetby die komende , welke God
in de'WoePyne op de Ifraëliten liet regenen
tot hun voedfel.*
Omtrent Brianfon en bynaer in ’t gantfeh
Dauphiné vind men op de boomen en kee-
pers eene foort van Manna , zoo rond als
Korianderzaed , wit, en droog; men brengt
’er ons fomtyds van te Parys , doch zelden;
deze noemt men Manna van Brianfon , zy is
zeer weinig buikzuiverende.
In Perfië komt ’er eene foort van buikzui-
verende Manna voort , met die van Brianfon
overeenkomende , op eene doornachtige
plant , die vier of vyf voeten hoog is , en
die de Arabiers Agul of Alhagi noemen; Rau-
wolf fpreekt ’er. van ; deze Manna bewaert
zynde word tot een bruin deeg; zy is gelyk
de fuiker zoet van fmaek, maer laet een wei-
nig fcherpheit na zich.
Daer komt ook Manna op den boom , die
in ’t Latyn Acer , in ’t Franfch Erable , in’tNc-
derduitfeh Booghout genaemt word.
Alle deze foorten van Manna komen van
een fap, dat uit de plant’ waeflemt, en in de
lucht verdikt.
De JoodfcheHiPorifchryver Jofephus meent,
dat Man in de Hebreeuwfche tael’ eene foort
van vrage is, als of men zeide , Wat is dat ?
Iii 2 om
M A
M A
416
om dat de Ifraëliten verwondert waren Man-
na te zien vallen , die men in ’t land Mane
noemt; zy was van grootte als Korianderzaed;
zy geloofden in den beginne , dat ’t fneeuw
was.
M A N O B I.
Manobi , Lerii , J. B. zyn ronde en gebulte
Braziliaenfche vruchten, van grootte als onze
aerdappels, donker van kleur’, hebbende yder
een’ afchgraeuwen keen zoo groot als eenevan
onze hazelnoten , en van den zelven fmaek ,
geluit gevende en klinkende als ze droog is ;
deze vruchten vind men in de aerde door
dunne en fyne vezels aen malkanderen valt ,
zonder eenigen anderen wortel’ of plant’; zy
zyn zeer goed van fmaek.
Men zegt , dat ze de maeg zeer verker-
ken.
MANUS MARINA.
Manies , Jive Palmet marina , in ’t Franfch Mam
dv mer , is eene plant, die de gedaente heeft
van eene hand met hare voorhand; zy is dik,
vleezig, wit- en vliesachtig ; zy groeit in de
zee ; zy heeft een’ zeereuk en een’ zouten
fmaek ; zy heeft veel waterdeelen , olie en
zout in zich.
Zy is verdunnende en ontbindende, nis ze
geknenk en uitwendig gelegt word.
MARCAS1TA.
Manafita, in ’t Franfch Marcafite, is eenBerg-
fteen , waer in metael gevonden word, en
waer van verfcheide foorten zyn , want alle
freenen, die een weinig of veel metael heb-
ben, worden met dezen naem’ genaemt , doch
men verkaet doorgaens door de Marcafiten
drie foorten van Berglleeuen, genaemt Goud-
Marcafite , Zilver- Marcafite , Koper-Marca-
lj te.
De twee eerde zyn in kleene bollen , die
zoo groot als noten, bynaer rond, zwaer,
en van buiten bruin van kleur’ zyn; van bin-
nen verfchillen ze in kleuren , want de eene
heeft eene goud-kleur, de andere eene zilvc-r-
kleur , beide zyn ze blinkende en glinkeren-
de.
De Koper- Marcafite is zoo groot als een
kleene appel, rond, of langwerpig, van bui-
ten bruin, van binnen geel en krikallyn ,
gjinkerende, blinkende, en ligtelyk roeftende.
De Marcafiten worden uit de metaelmynen
gehaelt, zy hebben veel zwavel en koperroo-
dig zout, voornamentlyk de Koper-Marcafite
in zich.
Uitwendig gelegt zyn ze ontbindende.
MARGA.
Mar ga.
Lithomarga.
Stenomarga.
Medulla Jaxorum.
Agaricus mineralis.
Lac lunee.
In ’t Franfch Mnèïle de pierre. Agaric mi -
neral. Lalt de lune .
In’t N ederduitfeh Merg in de Jleenen , Mergel.
Is een zekere teêre , brooze , zeer
witte en mergachtige (leen , die naer
kryt gelykt , en in zekere geweken van
Duitfchland in de klooven der keenrotfen ge-
vonden word.
Hy is afvegende , t’zamentrekkende , op.
droogende, heelende; hy doet ’t vlecfch groei-
jen , en ontbind ’t geronnen bloed; men ge-
bruikt hem uit- en inwendig.
Pomet merkt in de aenteekeningen , die hy
op ’t einde van zyn boek gemaekFheeft , aen,
dat men dit Merg van keen vind in een heu-
veltje in de Heerlykheit van Moskouw toe-
behoorende aen den Keurvork van Saxen , en
by Gironne in Katalonië. Dat de inwoonders
van die landen uit deze aerde , nadat ’er de
zon op gefchenen en die verwarmt heeft , ze-
kere kleene bollen zoeken zoo wit als meel,
waer van ze brood maken , hebbende die
met oprecht meel gemengt; ’t geen my door
verfcheide andere Natuurkenners verzekert
is.
MARGARIT^
Margaritec .
Umones.
Perl#.
In ’t Franfch Perles.
In ’t Nederduitfch Paerlen.
Zyn kleene ronde of bynaer ronde, of hoe-
kige,
M A.
M A
kige, of eironde , of peerwyze , harde, vade,
gladde, witte, blinkende deenen, van verfcheide
grootte, die in zekere Oederen , wier fchulpen
van verfcheide grootte zyn, voortgebragt wor-
den ; doch men vind ’er fommigen , die drie
of viermael zoo groot zyn als de Rouaen-
fche Oeders ; men vifcht deze Oeders in de
Ooflerfche en Wederfche zee , gelyk men in
de Reisbefchryvingen van den Heer Taver-
nier wydloopig genoeg zien kan. Daer zyn
vier Paerlvifl'cheryen in ’t Ooflen ; de eerde
is rondom ’t Eiland Bahren in de Golf van Per-
fië; de tweede is tegen over Bahren op de kud
van ’t Gelukkig Arabië , by de Stad Carifa , de-
ze komt een’ Arabifchen Prins’ toe; de derde
is in ’t Eiland Ceilon in de zee , die tegen
een groot dorp , Manar genaemt , droomt; de
vierde is op de kud van Japan , doch men
vifcht ’er niet, om dat de Japanners geen werk
van de juweelen maken.
Daer zyn vyf Paerlvid'cheryen in ’t Weden,
die alle in de Golf van Mexico zyn langs de
luid van Nieuw Spanje.
De eerde is langs ’t Eiland Ku-bagua, hon-
den en zedig uren van S. Domingo.
De tweede is aen ’t Eiland van Margareta ,
dat is te zeggen aen ’tPaerlen-Eiland een uur
van Kubagua gelegen.
De derde is te Komogotc vry dicht by’t vade
land.
De vierde is te Riode la Hacha , langs de
zelve kud.
De vyfdc is te S. Martha , zedig uren van
Rio de la Hacha.
Nog vifcht men Paerlen in Schotland , en
in eene van de rivieren van Beijeren , maer zy
zyn voor ’tgrootde gedeelte hoekig of fcheef,
en by die van ’t Ooften en van ’t Weden in
fchoonheit niet te vergelyken.
Men vind de Oeders niet als op den grond
van de zee; de duikers dalen ’er neêr, nadat
zy onder aen hunnen. buik eenen deen, die
aen de zyde, alwaer hy de huid raekt, als een
boog is gehouwen, derk hebben vad gemaekt,
en een’ anderen zeer zwaren aen een’ der voe-
ten, waer door ze in een oogenblik op den
grond zinken ; dan haelt men dezen deen we-
derom op in de bark of fchuit door middel van
een’ kleenen takel; de Oeders zyn doorgaens
aen de rotfen vad , waer van de duikers ze
door een kleen mesje of ander yzertuig, dat
zy mede hebben genomen , affeheiden ; zy
doen ze naer mate in een groot net, dat als
een zak is gemaekt, en aen hunnen hals’ hangt
door middel van een lang touw , dat aen
’t boord van ’t fchip vad is ; dit touw dient
om de vilTchers weêr op te halen, als ze hun-
ne zakken gevult hebben.
4 37
Hoewel deze duikers fomtyds meer dan zedig
voeten onder water dalen , zy zeggen , dar
’t daer zoo licht is , dat ze alzoo klaer zien , als
of ze op ’t land waren ; zoo dia zy den grond
raken, loopen ze aen alle kanten op ’tzand,
op eene dymachtige aerde , die aldaer en on-
trent de punten der rotfen gevonden word , af
rukkende en bergende de Oeders, die ze vinden,
zoo fpoedig als ze konnen , want zy geen’ tyd
te verliezen hebben; de goede duikers blyven
nochtans wel een half uur onder water , de
andere konnen ’er niet langer dan een kwartier-
uurs blyven ; men zegt, dat ze noch olie noch
eenig ander vocht daer toe gebruiken ; maer
dat ze hunnen adem alleenlyk inhouden, heb-
bende van jongs af zich daer toe gewent. Zoo
dra zy zich gedrongen vinden door gebrek van
lucht ,. trekken zy aen ’t touw , waer aen
de zak vad is , en houden ’er hen zelve met
hunne handen zeer derk aen vad; dan trekken
zy , die in ’t fchip zyn , dit teelten ziende ,
hen zeer fchielyk uit ’t water, en ontladen ze
van hunnen vangd, die ten hoogden in vier of
vyfhondert Oederen bedaet; doch zy brengen
’er altyd zoo veel niet meê, want zy zyn niet
verzekert ’er altyd zoo veel te vinden , als ze
zouden konnen nemen , daerenboven kan de
een zoo lang niet onder water blyven als de
ander, zoo als gezegt is. Voorts zyn deze ar-
me menfehen veel gevaers onderworpen, want
behalven deze van zich zoo diep in zee te wer-
pen , hier of daer aen vad te blyven hangen,
zich te verminken of om hals te raken door
’t vallen op eenigen deen , door de vrees te
ontde!len,en by gebrek van lucht in flauwte
te vallen , loopen ze nog dit gevaer van
door de groote viflehen verflonden te wor-
den.
Als de Oeders uit de zee gehaeltzyn, wacht
men, dat ze van zelfs open gaen ; want indien
men ze opende, gelyk men onze Oeders doet,
zoude men de Paerlen konnen befchadigen en
klooven; als ze open zyn, haelt men ’er de
Paerlen uit.
De Ouden hebben de Paerlen Uniones genaemr,
om dat ze meenden, dat men ’er nooit méér dan
eene uit yder Oeder kreeg; maer zy zyn be-
drogen geweed, dewyl men ’er tot zeven in
eenen fchulpvind; zy worden door een flym-
of kleefachtig zout vocht voortgebragt , dat
in verfcheide deelen van den Öeder verdikt
en verdeent is.
Daer is geene plaets gefchikt tot de voort-
brenging der Paerlen , zy komen onverfchillig
voort in alle deelen van den Oeder; doch men
vind ’er doorgaens in yder eene of twee, die
grooter en beter gevormt zyn dan de andere;
dees Oeder is goed om te eten gelyk de gemeen e.
Iii 3 Men
M A,
4}8
Men vind Paerlen vsn verfcheide kleu-
ren , fommige wit, andere naer ’t geel trek-
kende , andere als loodverwig. De Heer
Tavernier zegt , dat hy ’er zes volkomen
rond, doch zoo zwart als Git gehad heeft.
De witte kleur is aen haer de natuurlykPe ;
de geelachtige kleur komt daer van daen ,
omdat, de viflchers hunne Oefters by hoopen
verkoopende , en de kooplieden fomtyds veer-
tien dagen lang wachtende dat ze van zelfs
open gaen om ’er de Paerlen uit te krygen ,
eenige van deze OePeren hun fap ondertus-
fchen verliezende bederven en Pinken ,
waer door de Paerl geel word. ’t Welk
zoo zeker is , dat in alle OePeren , die hun
fap behouden hebben , de Paerlen altyd wit
zyn ; de loodverwige en zwarte Paerlen wor-
den niet als in Amerika gevonden , en deze
kleur komt van den aert van den grond der
zee die modderiger is dan in ’t OoPen ; in
alle OePeren, die men vangt, zyn geen Paer-
len, men vind ’er vele, die ’er geene heb-
ben; de regenachtige jaren zyn voor deze vis-
fcherye de voordeeligPe , want men heeft aen-
gemerkt, dat na grooten regen deOePers over-
vloediger in Paerlen waren.
Men vind fonuyds Paerlen in onze OePe-
ren, Mofielen,.en in verfcheide andere fchul-
peti; van welke plaetfe die ook van daen ko-
me'n, zy zyn ’er door natuurlyke aenvoegin-
gen of t’zamenvoegingen van zeer dunne en
blinkende lagen of plaetjes op de wys van
uijenfcliellen voortgebragt , die daer na
hard geworden en verPeent zyn ; hare Poffe
is de zelve als die van ’t Paerlemoer.
De meeP geachte Paerlen zyn de OoPer-
fche , en onder die verkieP men de grootPe,
volkomen ronde, gladde, witte, blinkende of
doorfchynende ; deze noemt men Paerlen van
een fchoon water ; zy zyn meer of minder
van prys, nadat zy deze hoedanigheden nader
komen; men gebruikt ze niet als tot fnoeren
om den hals en om de armen; in de Geneeskunde
gebruikt men de kleene Paerlen, die meu Paerl-
zaed noemt, om dat ze uaer zaden gelyken; zy
hebben zoo veel kracht als de groote , en
kopen zoo veel niet-, men moet de Oofterfche,
witte, heldere , doorfchynende , zuivere kie-
zen; zy zyn alkalifch; men bereid ze met ze
op een’ wryfPeen tot een ongevoelig poeder te
wryven.
Men acht ze hartPerkende , goed om ’t ver-
, gift te wederPaen , de vervallen krachten te
herPellen ; maer hare voornaemPe kracht bePaet
in 't zuur te verdooven en te vernietigen, ge-
lyk de andere alkalifche Poffe doen; derhalven
zyn ze goed tegen de Icherpheden in de maeg’,
pegen den hondshonger, buikloopen, bloedin-
M A.
gen : de gift is van zes greinen tot eene halve
drachma.
Men brengt ons te Parys zekere groote ,
zware , fchoone , dikke OePerfchulpen , die
van buiten graeuw , van binnen wit , glad,
blinkende en een weinigje groenachtig zyn ,
hebbende omtrent hun midden een teeken vau
een’ OePer , die ’er is afgerukt geweeP ; in
’t Latyn noemt men ze Mater Perlarum , in
’tFranfch Nacre de Perles , of Mere de Perles , in
’tNederduitfch Paerlemoer , het zy om dat men
in deze foort’ van OePer, gelyk als in vele an-
dere , fomtyds Paerlen vind, het zy om dat
ze van binnen de kleur en fchoonheit van de
OoPerfche Paerlen hebben. Tkbewaerin myne
DroogeryekaP een' van deze fchulpen, die ze-
venden onzen weegt, en meer dan t>vee han-
den breed is; men kieP de vvitPe en blinkend-
Pe; men Pypt deze fchulpen, en men maekt
’er lepels, legpenningen, en vele andere klee-
ne werken van , die glad, zacht in ’t aenra-
ken , blinkende, en zeer aengenaem voor ’t ge-
zicht zyn ; men wryft ze ook op den wryf-
Peen tot een ' ongevoelig poeder; dit noemt
men bereid Paerlemoer; de vrouwen gebrui-
ken ’t tot blantketfek
Het is goed om de buikloopen en bloedin-
gen te Puiten , en de al te fcherpe voch-
ten te verzachten ; de gift is van eene hal-
ve tot twee fcrupels; het is een alkali,
MARMOL
Marmer, in ’tFranfch Marbre , in ’t Neder-
duitlch Marmer , Marmerfleen , is eene foort
van Peen, die z.eer hard, vaP, en zwaer is,
gemaklyk en volkomen kan gepolyp worden,
en altyd uitnemende koud is ; hy groeit in
vele plaetfen van Europa; in Italië vind men
’er veel van.
Daer zyn drie algemeene foorten van Mar-
mer, een wit, een zwart, en een vau ver-
fcheide kleuren.
Het witte Marmer is ’t gemeenPe ; dat het
hardPe , witPe , en blinkendPe is ; word
’t meeP geacht.
Het zwarte Marmer is een weinig Iigter dan
’t witte Marmer ; daer zyn verfcheide foor-
ten, die in hare kleuren verfchillen; want het
een is van eene fchoone zwarte Git kleur ,
het ander is zwart met witte aderen ; men
verkieP voor ’tfchoonPe, dat zeer zwart,
glad, hard , blinkende , en weêrfchynende
is.
Het Marmer van verfcheide kleuren is de
GranitPeen of Granites , of de PorfierPeen ,
waer
M A.
M A.
waer van op zyne plaets zal gefproken wor-
den.
Het witte Marmer wordfomtyds, doch zel-
den, in de Geneeskunde gebruikt; de andere
Marmers zouden van zoo veel kracht zyn als
dit ; gewreven zynde is het opdroogende ,
men mengt ’t onder zalven en plaefters. Men
kan ’t geheele , en wel gepoly (Ie Marmer ook ge-
bruiken om de al te groote Venus- hitte te tem*
men en te doen bedaren , zynde op den bilnaed
gelegt; men maekt eene foort van mortel van
gemalen marmerfteen , kalk, en v/ater, die
men Stuc, in ’t Nederduitfch Pleijler noemt;
men gebruikt die tot ’t maken van afbeeldfelen
en vercierfelen der Bouwkunde.
Marmor , ex pstguulpu , Jplendeo , om dat het
Marmer wel gepolyft zynde blinkende en glin-
fterende is.
S/Kckomt van ’tltaliaenfche woox&Stucco , dat
het zelve beteekent.
MARRUBIASTRUM.
Marrubiajlrum vulgare * Pit. Tournef.
Sideritis Alfines trijjdginis folio y C. B.
Is eene plant, die een’ vierkanten, en een
weinig ruigcn fteel fchiet omtrent een voet
hoog , gevende takken , die zich naer de
aerde buigen ; de bladers zyn als die van
Muur, maer grooter, en aen de kanten ge-
tandt; de bloemen zyn bekswyze, of als py-
pen gemaekt, die van boven in twee lippen
gefneden , blaeuw van kleur’', en onderfteunt
zyn door vry ruwe kelken , die de gedaente
van een horentje hebben. Als deze bloemen
verwelkt zyn , komen ’er vier kleene by-
naer ronde zaden in yder plaets , befloten in
een zaedhuisje , dat de bloem’ tot een’ kelk ge-
dient heeft. Haer wortel is kleen en met fyne
vezelen voorzien. Deze plant walt in de vel-
den.
Zy is afvegendc cn wondheelende.
2 Marrubiajlrum, a Marrubio , Malrove , om dat
de bloemen van deze plant’ met die van de
Malrove overeenkomen.
MARRUBIUM five PRASSIUM-
Marrubium , Dod.
Marrubiutn album , J. B. Raii Hifi:.
Prajfwm album officinar,
Prajftum , Ang.
Marrubium album vulgare , C. B, Pit. Tour-
43*>
Marrubium album odorum , Ad.
In ’tFranfch Marrube blanc.
In ’t Nederduitfch Malrove , Witte An-
doren.
* Is eene plant die verfcheide (leien fchiet
omtrent een voet hoog, die vierkant , met wolle
bedekt , van binnen hol , en getakt zyn ; de
bladers zyn tegen over malkanderen gefchikt ,
bynaer rond , gerimpelt , aen de kanten ge-
tandt . ruig, wollig, witachtig, welriekende,
fcherp en bitter van fmaek; de bloemen zyn
kleen, wit, by verdiepingen en ringswy-
ze langs de (telen gefchikt; yder van haer is
eene pyp of buis , van boven in twee lippen
gefneden, en onderfteunt dooreen’ witachti-
gen , wolligen , doch ruwen kelk. Als de
bloem verwelkt is, komen ’er vier langwerpi-
ge zaden in hare plaets; haer wortel is vezel-
achtig en zwart; de geheele plant geeft een’
fpeceryachtigen, Herken en aengenamen reuk;
zy walt op onbebouwde plaetfen ; zy heeft
veel wezentlyk zout en olie in zich.
Zy is infnydende , afvegende , openende,
goed voor de verpoppingen van de milt, le-
ver, en baermoeder, voor de tering’, aémbor-
ftigheit, om de baring en den uitgang van de
nageboorte te bevorderen, om ’t vergift te we-
derftaen.
Marrubium komt , zoo men meent, van’tHe-
breeuwfche woord Marrob , dat bitter fap betee-
kent; andere leiden dezen naem af van ’t La*
tynfch marcidum , dat verwelft beteekent, om
dat de bladers van de Malrove gerimpelt, wit-
achtig en als verwelkt zyn.
M A R T E S.
Martes.
Marta.
Marterus,
Foiua.
Gainus.
ScifmuSk.
In ’t Franfch Mart re',
In ’t Nederduitfch Sabel ^ Morkovifche We-
zel.
Is
* Zie PI. XIV. Fig. 3.
M A.
M A.
440
Is eene foort van Wezeltje of klecn viervoe-
tig wild dier, naereene kat gelykende , maerlan-
geren lager, hebbende korter pooten en klaeu-
wen ;■ zyne tanden zyn zeer wit, ongelyk, en
ruuw ; zyn (laert is lang , dik , en vol hair. Daer
zyn twee foorten van , de eene is tam, wier
hair bruin is, uitgenomen onder aen den hals’,
alwaer ’tdoorgaens witachtig is; de andere is
wild, wier hair lichter en zachter, en onder
aen den hals’ meeftentyds geel is. Deze laetfte
onthoud zich doorgaens in de boifchen , doch
doorwandelt fomtyds de velden , worgt de
hoenders , en eet hare eijers.
Men vind de Sabels in de Noordfche landen,
op de daken der huizen; hun vel word zeer
geacht wegens zyne fchoonheit en warmte die
het geeft.
In Moskovië , Lithauwen, en Scandinavië,
en in verfcheide andere Noordfche landen komt
’er eene foort van Sabel voort, dien men
noemt.
Muflela Zibelina.
Mus Scythicus aut Sarmaticus.
Zobola .
Tn ’t Franfch Beliefte , of Mart re Zibe-
line,
Hy is kleener dan de gewoone Sabel; hy is
ros van kleur’ , behalven onder aen den hals’,
alwaer hy afchverwig is; dit dier is ongerufl:
en altyd in beweging'; het leeft van vogelen
en ratten , die het vangt ; zyn vel word van
de Kooplieden veel meer geacht dan dat van de
andere Sabelen, voornamentlyk als zyn hair
lang en zwartachtig van kleur’ is.
Het vleefch van de Sabelen of de gevilde Sa-
bels zyn ontbindende, goed om de zenuwen
te verfterken , wegens de veelheit van vlug
zout en olie, die ze in zich hebben; men kan ze
in olie van olyven koken, en die gebruiken als
de olie van kleene honden om ’er de lydende
deelen xueê te wryven.
Men noemt den Sabel Marles, oïMarta, of
Marterus , om dat hy wreed en wild is; als of
men zeide dat hy ftrydbaer of dapper is.
Foina, om dat hy zich dikwils in ’thooi ver-
bergt.
MARÜM.
Marum, is eene plant, waer van twee foor-
ten zyn.
De eerfte foort word geiiaemt
Marum Cortufi, J. B. Raii Hift.
Chamadris maritima incana frutefcais , fo •
liis lanceolatis , Pit. Tournef.
Tragorigamm Lobelii , Ger.
Tragorïganum lat if otium , C. B.
Tragorigamm latifolium , Jive Marum Cor-
tufi, Matthiolo, Park.
*Is eene foort van Chamadris, of eene klee-
ne plant, die gelyk de Thym vele kleene , ron-
de, hout- en witachtige takken of roeden fchiet,
welke met bladeren bewallen zyn , die grooter
dan die van de Thym , bynaer als die van de
K wen del , fpits toeloopende als ’t yzer van
eene piek, van boven groen , en van onderen
witachtig zyn; de bloemen komen voort uit den
fchoot der bladeren langs de takken; zy zyn
bekswyze en naer die van de gemeene Chft-
ma?dris gelykende, purperachtig van kleur’,
yder door een ruigen , en witachtigen
kelk on der fleun t. Als deze bloem verwelkt
is, komen ’er vier bynaer ronde zaden in hare
plaets , befloten in een zaedhuisje , dat de
bloem’ tot een kelk’ gedient heeft; de gehee-
le plant heefteen’ aengenamen reuk, en een’
fcherpen en prikkelenden fmaek. Zy groeit
in de warme landen, als in Provence, in de
Eilanden van Hieres , omtrent Toulon , waer
van daen men ze ons gedroogc brengt ; mea
kweekt ze ook in de tuinen.
JJe tweede foort word genaemt
Marum turfgare , Jive Clinopodium , Dod.
Marum ver urn , vitlgo Majlic , Lugd.
Marum , Majlic G allorum A.ug/orum
Adv.
Tbymbra Hifpanica major ana folio 4 Pit;
Tournefort.
Tragorigamm pp mum , Ciuf Hifp.
Clinopodium quïbufdam majlicbina G allorum ,
J*. B*
Sampfuchus , five Marum majlic ben redolens,
C. B.
Is
* Zie PI. XIV. Fig. 4.
M A.
M A.
441
Ts eene foort van Thymbra, of eene plant,
die verfcheidc takkige delen fcliiet gelyk de
Majolein, doch veel hooger, want zy waden
tot de hoogte van twee of drie voeten , hout-
achtig , huune takken wyduitbreidende ; de
bladen» zyn gemaekt als die van de Majolein,
of bynaer als die van de eerde foort’ van
Marum, doch een weinig grooter, witacluig,
fcherp en bitter van fmaek; de bloemen en
zaden zyn gelyk die van de Thym, maer de
bloemen waden wervels wyze rondom den'deel
ot by ringen en verdiepingen gefchikt tudchen de
bladers aen de toppen der takken, wit van kleur’;
haer wortel is houtachtig; de geheele plant heeft
een’ vry derken,fpeceryachtigen,en aengenamen
reuk; men kweekt ze in de tuinen; de bede is,
die in Spanje en in andere warme landen groeit;
zy vereid eeu’ droogeu en deenachtigen
grond.
De eene en de andere Marum hebben veel
fyne oliëen vlug zout, doch weinig waterdeelen
jn zich. De eerde foort word ’t meed gebruikt
in de Trochisci Htdjckroi, die in het maken van
den Theriaek komen , en alwac-r de Marum
geeifcht word. Men moet ze met hare bloe-
men tudchen twee papieren verfch gedroogt
verkiezen, hebbende een’derken reuk, en een’
fpeceryagtigen , prikkelenden , en bitteren
fmaek.
De Marum is een hoofd-, maeg- en zweet-
middel; zy wederdaet ’t vergift , isgoedtegen
de beten van venynige dieren, wondheelen-
de, goed voor de zenuwen, verderkende , en
den kwaden adem verbeterende.
De eerde foort van Marum , Alarurn Cortujige-
ïiaemt , word van de katten zeer bemint, zy
ruiken ze van verre, loopen’er na toe, vallen*
'er op aen , wryven’er zich tegen , kaeuwen ze,
en raken’er by aen ’t krollen; men had tocmy-
nent in’t jaer 1705 de zaden van 250 verfchei-
de foorten van planten verzamelt; men had ze
volgens hunne foort in kleene pakjes verdeelt ,
waer van’er een was met de zaden van de Ma-
rum Cortufi. Yder foort van deze zaden , die
gefchikt waren om naer’t Land gezonden te wor-
den , was niet alleen in’t byzonder naeuwkeu-
rig bevvondeu , maer waren alle met malkande-
ren in een’ giooten papieren fak gedaen ; de
katten den reuk van de Marum onderfcheiden
hebbende gingen ’s nachts het pak beleggen ,
vericheurden het, en kozen uit de kleene pak-
jes dat , waer in het zaed van de Marum
was, zy ontwonden het , en aten ’t zaed op
zonder de andere zaden aen te raken.
Mamm, ab amariiudine, omdatdeze planteen’
bitteren fmaek heeft.
M A S S 1 C O T.
Majpctt , is een loodwit , dat men door een
matig vuur gekalcineert heeft ; daer zyn drie
foorten van, eene witte, gele, en goud kleu-
rige; hare verfcheidenheit komt alleen van de
verfcheide graden van vuur, dat hun verfchei-
de kleuren gegeven heeft ; het wit Maflicot is
van een geelachtig wit , dit heeft de minde hit-
te oncfangen ; het geel Maflicot heeft meer hit-
te gekregen, en ’t goudkleurig Maflicot nog
meêr; ’t een en ’t ander moeten tot een on-
gevoelig poeder, zvvaer, en hoog van kleur’
zyn ; zy dienen tot de fchilderkonif.
Zy zyn uitwendig gebruikt opdroogende ;
men kan ze onder zalven of plaeders men-
gen.
M A S T I G H E.
Mafliche , in ’t Franfch Majlic , in ’t Neder-
duitfch Maflt is eene hardachtige gom, of
liever eene zuivere harft , die in den zomer
zonder of door infnyding uit den (lamme en
uit de dikke takken van den Lentifcus in
korrelen of tranen vloeit , die zoo groot als
Jeneverbeziën , of een weinig kleener , wit van
kleur’ naer ’t citroengeel trekkende, blinkende,
en doorfchynende zyn. De bede Maflik is , die
van ’t Eiland Chio komt; doch het grootfle ge-
deelte van die, welke wy te Parys gebruiken,
word ons uit ’t Ooden gebragt ; in de kiften der
Droogiften is hy onder veel vuiligheit gemengt,
deze noemen ze M aftil^ 'm foort ; de Apothekers
moeten, als ze die gekogt hebben, zorg dragen
de zelve uit te lezen. Men moet de zuiverde
Maftik, die in dikke, heldere, doorfchynende
korrelen , en niet onaengenaem van reuk is,
vei kiezen ; zy heeft veel olie en wezentlyk
zout in zich.
Zy is t’zamentrekkende, verderkende, pyn-
dillende; zy verderkt de vezels van de maeg’,
bevordert de vertering derfpyzen; ftuit’t bra-
ken , en de buikloopen , in een poeder inge-
nomen en in een kaeuwmiddel gebruikt ; de
gift is van eene halve tot twee fcrupels; men
gebruikt ze ook uitwendig onder verderkende
plaeders , ceroenen , oliën . en zalven; men
maekt ’er ook kleene plaeders van op zwarte
zyde om op den flaep van ’t hoofd te leggen,
om de tandpyn te verzachten.
Men gebruikt de Madik tot ’t maken van ver-
fcheide vernisfen.
Kkk
Mafliche ,
M A
M E,
44*
Majliche , a maflicando , om dat men de Maflik
dikwils in een kaeuwmiddel gebruikt.
MATRICARIA.
Mat tic aria , Ger.
Matricaria vulgaris , Park.
Matricaria , five Partbenium , Dod.
Matricaria vulgo minus Partbenium , J. B.
Matricaria vulgaris , five fativa , C, B.
Pit. Tournefort.
In ’t Franfch Matricaire.
In ’tNederduitfch Mater, Moederkruid ,
* Is eene plant, die verfcheide (telen fchiet
twee voeten hoog, welke vry dik, Hyf, vaH,ge-
voort , met wit voos merg vervult, en in ver-
icheide takken verdeelt zyn ; de bladers zyn
groot , vleugelswyze gefchikt , als by paren
tot aen hunne rib ingefneden, en aen de kan-
ten gekorven , geelachtig-groen van kleur’ ;
de bloemen waden by trosjes op de toppen
der takken; zy zyn Itraelswyze gefchikt als die
van de Kamille, hebbende de kroon wit, en
’tmiddelfte gedeelte geel, en daende op fchub-
achtige kelken. Als deze bloemen verwelkt
zyn , komen ’er langwerpige zaden in hare
plaets; haer wortel is vezelachtig. De gehee-
1e plant geeft een’ Herken en onaengenamen
reuk , en heeft een’ bitteren fmaek ; zy walt in
vette aerde , in de tuinen ; zy heeft veel fyne
oJië, en vlug en wezentlyk zout in zich.
Haer voornaetnfte gebruik is in de moerkwa-
len ; zy bevordert de inaenddonden en doet de
hardigheden verdwynen ; zy is infnydende ,
verdunnende, breekt de winden, verdryft de
dampen of is goed tegen de opdygingen , neemt
de verpoppingen weg, verwekt de pis, dryft
het zand enden (leen der nieren en blaes’ af;
men gebruikt ze in afziedfelen om in te nemen,
cn in klifleren , en in Hovingen.
Matricaria , a matricc , om dat deze plant een
goed middel is tegen de ziektens van de baer-
moeder.
Panhenium , d vu%6 bot, wgo, om dat ze nut-
tig is tegen de moerkwalen.
M A Y S.
Mays Acoftat , Pit. Tournef.
* Zie PI. XIV. Fig. 5.
Maifum , Monardi'.
Mai.z Indorum primum htdicum , Caef.
Frumentum Turcicum , five Maifum , Dod.
Fr urn ent urn lndicum Mays dichtm , C.B.Raii
Hift.
Trit icum lndicum , J. B.
Frumentum Turcicum ff lndicum , Ger.
Milium lndicum maximum Mays dicium , feil
Frumentum lndicum , Park.
In ’t Franfch Blé de Turquie.
In ’t Nederduitfch Turkfcb Koren , Indifch
Koren.
Is eene plant , die Helen fchiet zes of zeven
voeten hoog, naer die van ’t Riet gelykende,
rond, een duim dik, vafl, ftyf, door verfchei-
de leedjes in een geledet, van onderen purper-
achtig, en naer mate dat ze opfchieten in dikte
verminderende, vervult met een wit merg, dat,
als de plant in hare kracht is , een’ fuiker-fmaek
heefc ; de bladers zyn als die van ’t Riet, een
voet of anderhalf lang, vry breed, vol aderen,
en aen de kanten een weinig ruuw; de bloe-
men waden acn de toppen der Helen, beHaen-
de uit verfcheide witte, of gele, of purperach-
tige helmHyltjes. Zy laten geene zaden na,
maer de zaden groeijen in dikke en lange airen,
die met fcheêwyze gerolde bladeren omwon-
den zyn. Als deze airen hare grootte en vol-
komen rypheit verkregen hebben, neemt men
’er de granen uit, die zoo groot als kleene er-
weten , bynaer rond en doorgaens hoekig ,
meelachtig, wit-, geel-, purper- of roodach-
tig van kleur’ , zoet en aengenacm van fmaek
zyn; de wortels zyn harde witte vezels; inea
kweekt deze plant in de tuinen.
Het Turkfch Koren dient tot voedfel vair
veel volk in Amerika en Turkyë; het heeft
veel olie en vlug zout in zich.
Het is openende , goed om de pis te ver-
wekken , voor ’tnierkolyk, om de fcherpte
der vochten te verzachten; men gebruikt het
in koeldranken.
MECHOACAN.
Mecboacan .
Rbabarbaritm album lndicum.
Mecboaca Peruviana.
Bryonia / Imericana .
Radix mecboacan.
Scammonium Americanum.
In
M E.
M E.
445
In ’t Nederduitfch Witte Mechoacanna ,
Rbabarber van Mecboacan.
M E D I C A.
* Is een witte ligte wortel, dien men ons M
in fchyven gefneden en gedroogt brengt uic Medica major erefïior floribits purpurafcenti «
een Landfchap van Amerika, Mechoacan ge- ®us •> /• Raii Hift. Pit, Tournef.
naemt, in Nieuw Spanje ; zyne plant is eene Feenum Burgundiacum , Jive Medica legiti -
foort van kruipenden wilden Wyngaerd , die ma s Park.
de Heer Tournefort Bryonia Americana repens folio Trifohum filiqud comiitd , five Medica
angulofo noemt; zy fcliiet met eenen Heel op, C. 13.
die zich aen alle kanten in vele kruipende tak- Trifolium Burgundiacum , Ger.
ken uitbreid, die men genoodzaekt is aen lat-
ten valt te maken , om ze te onderlteunen , ten T ~ r,
ware dat de plant dicht by boomen groeide, ^ PraMcn Lijerne .
waer aen ze zich van zelfs kan valt maken; ha-
re bladers zyn breed , hoekig , dun , en wit- In ’t Nederduitfch Burgmdifcb Hooi , It+
achtig; de bloemen zyn kleene bekkentjes in vyf Uaenfcbe Klavers ,
vry breede deelen gefneden , bruin van kleur’;
deze bloemen laten geene vrucht na, maer elders
groeijen ’er kleene beziën , die in ’t begin groen * Is eene plant, die Helen fchiet twee voe-
zyn, en, naermate dat ze rypen , rood wor- ten hoog, welke rond, regt, vry dik, hard,
den; zy hebben fpicfe zaden in zich. Men ge- valt, takkig voornamentlyk omtrent hunne
bruikt inde Geneeskunde niet als haren wor- toppen zyn, dragende drie aen drie gefchikte
tel. bladers gelyk de Klaver ; de bloemen zyn als
Hy moet verfch en in fchoone fchyven ge- die der peulvruchten , purperachtig-paers van
kozen worden, die van buiten en van binnen kleur’, onderlleunt door getande kelken. Na-
wit, ligt, doch niet vermollemt, en bynaer dat deze bloemen voorby zyn-, komen ’er
fmaekloos zyn , en men moet wel toezien’, dat vruchten te voorfchyn , beftaende yder uic
men ’er den wortel van den gemeenen wilden twee bladen , die aen de kanten t’zamenge-
Wyngaerd , die hem zeer gelykt, niet onder ge- voegt een’ band maken , die als een flekke-huis-
mengt heeft ; doch men zal hem door den fmaek ïe krom omgedraeit is. Tuflchen deze twee
onderfcheiden , want de wortel van den gemee- bladen vind men kleene zaden, die dikwils
nen wilden Wyngaerd is zeer bitter , de Me- de gedaente van eene kleene nier hebben ,
choacanna daerentegen bynaer fmaekloos, zoo witachtig of bleek-geel van kleur’ als ze verfch
als gezegt is; hy heeft veel olie en wezentlyk 2Yn> rnaer bruin worden, als ze verouderen,
zout in zich. Zy is bynaer van fmaek als deTuin-Kers, maer
De wortel van Mechoacanna purgeert zonder 200 fcherp niet; liaer wortel is zeer lang,
geweld de weiachtige vochten van alle de dee- houtachtig, tamelyk dik, regt, de vorit we-
len van ’t lichaem ; men gebruikt hem in de derfiaende; men kweekt ze niet alleen in dc
waterzucht, vloeijingen , heupjicht ; men warme landen, als in Languedok , Provence,
neemt hem in tot fyn poeder gemaekt; de gift Dauphiné, maer ook in onze gematigde land-
is van eene fcrupel tot eene drachma. llreken , als omtrent Parys , en in Normandye;
Men vind fomtyds , doch zelden , by de zy bemint vette en vry vochtige gronden ,
Kooplieden eene zekere Mechoacanna in de zei- !Tien fnyd ze tot zesmael ’s jaers ; zy dient
ve gedaente als de andere gefneden j maer vas- ’t vee tot voedfel , en mnekt’tzelve zeer vet;
ter, zwarer , hartftachtig , en zoo wit niet; zy vermeerdert de melk der koejen; zy heeft
deze Mechoacannafcheen my Jalap te zyn , wit- merkelyk veel olie, en tamelyk wezentlyk
ter dan de gemeene , ook heeft zy de kracht zout in zich; men kan ze inde Geneeskunde
van dezen wortel; zy fcheen my flerker te pur- °ok gebruiken.
geren dan de Machoacanna. Zy matigt de hitte van ’t bloed en van de
Dees wortel heeft den naem van ’t Landfchap andere vochten ; zy verwekt de pis in een af-
Mechoacan gehouden , alwaer hy in groote ziedfel gebruikt.
overvloed wad; men vind ’er ook in vele an- Medica, a Media , om dat ’t zaed van deze
dere plaetfen van Amerika. plante uit Medië is gebragt geweeft.
MEDI-
* ZiePl. XIV. Fig. 6.
* Zie PI. XIV. Fig. 7.
Kkk 2
444
M E.
M E.
M E D I C A G O.
Medicago annua trifolii facie , Pit. Tournef.
7 rifohum filiqua falcata , C. B.
Medica lunata, J. B. Caft. Ap.
Lunaria radiata Italorum , Lob.
Medica fyivejlris altera lunata , Lugd.
Is eenê plant, die naer ’t Burgundifch Hooi
gelykt; de bladers wallen drie aen eenen fleel
gelyk de geraeene Klaver; hare bloem is als
die der peulvruchten, en door een’ getanden ho-
ren onderfleunt. Als deze bloem voorby is,
word het ftampertje eene platachtige vrucht
breeder dan de nagel van den duim , gefne-
den als eeue kraeg, en t’zamengeftelt uit twee
op malkanderen gelegde bladen , die eenige
zaden van gedaente als eene kleene nier in-
fluiten; deze plant walt in de velden.
Zy heeft de kracht van ’t Burgundifch Mooi.
Medicago , d Medica, omdat deze plant ’t Bur-
gundifch Hooi naerby komt.
MEDIUM.
Medium Alpinum Ecbii folio , floribus fpica-
tis , Pit. Tournef.
Campanula foliis Ecbii, C. B.
Cervicaria major tennifolia , Thai.
Is eene plant, die uit haren wortel’ lange,
fmaile , eer. weinig ruwe bladers fchiet, ge-
Jykende naer die van ’t Slangekruid ; tuifchen
dezelve komt ’er een fteel op omtrent een
half voet hoog , die rond , ruig , ruuw in
’t aenraken , en met eeniee korte en fmaile
Bladeren bewallen is , dragende opzynentop
bloemen , die als airen gefchikt zyn , en
waer van yder als een klokje gemaekt, die
van ’t groot Halskruid gelyk, en blaeuw van
kleur’ is. Als deze bloemen verwelkt zyn, ko-
men ’er vruchten in hare plaets , die in vyf
huisjes verdeelt zyn, welke kleene zaden iu-
fluiten; haer wortel is langwerpig; zy .walt
op bergachtige plaetfen.
De Heer Tournefort onderfcheid deze plant
van ’t groot Halskruid door ’t getal van de
huisjes van hare vrucht ; want zy heeft ’er
vyf, daer die van ’t groote Halskruid ’er maer
drie heeft.
De Medium is t’zamentrekkende en verkoe-
lende; zy fluit de bloedingen in een afziedfel
gebruikt.
Medium , a Qr&co ptS o zoet als homg , of heb-
bende een henigreuk,.
MELIS.
Melis.
Meles.
Mi lies.
Melo.
Melotus.
Taxus.
In ’tFranfch Dl air eau , TaiJJbn.
In ’t Nederduitfch Bunfing , Bunfuml
Is een viervoetig dier, van grootte als een
vos, dat naer een’ hond, verken, en vos ge-
lykt ; daer zyn twee foorten van , eene die
pooten heeft als die van een’ hond, en eene
andere, wier pooten naer die van een varken
gelyken; beide zyn ze graeuw, wit en zwart
van kleur’, haer hair is dyf, de huid zeer
hard, de fnuit lang, de tanden zeer fcherp ;
zy hebben een’ breeden rug , en korte, pooten ;
zy onthouden zich op de bergen in Italië ,
Zwitferland , en Normandye ; zy verbetgen
zich in gaten . die ze onder de aerde gemaekt
hebben , waer in zy al (lapende vet worden;
zy Hinken; zy eten kleene konynen , vogels,
krengen, aefdvvormen , honigbyëu , honig,
vruchten ; huu vleefch is goed om te eten ,
M E.
M E.
het fraaekt als dat van een wild Zwyn; alle
hunne deelen hebben veel vlug zout en olie ;
hun hair dient tot pinceelen voor de Schilderen.
Hun vet in de klifleren getnengt verzacht ’t
nierenwee; trien gebruikt ’t ook uitwendig te-
gen de klooven der repelen , en om de zenuwen
te- verkerken , tegen de heupjigt.
Hun bloed gedroogt en tot poeder getnaekt is
goed om de melaetsheit te genezen , en de
kwade vochten door de doorwaefleming uit te
dryven; de gift is van eene fcrupel tot eene
drachma.
De honden worden door den reuk van t vet
van den Bunfing-verlokt, want indien men ’er
op eenig linnen of huisraedwat van gelegtheeft,
komen zy ’t ruiken , en 'erop piffen.
In Amerika vind men een dier, dat naer den
Bunfing gelykt, en men Heyrat noeijit; het' is
zeer op den honig verlekkért.
Melis, meles, melus , melo , melotus , a fftM ,
mei , omdat de Bunfing den honig bemint.
M E L I S S A.
Meliffa , Dod. Ger.
Meliffa bor tenfis , C. B. Pit. Tournef.
Mei fa dotnejlica , vel i. Trag.
Citrazo, Gef Hort.
Meliffa , feu Meliffopbyllutn , RaüHift.
Meliffophyllum , Mat t h .
Apiaflrum, Cord. in Diofc.
Meliffa vitlgans odore Citri , J. B,
ïn ’t Franfch Meliffe , of Herbe de Citron.
In ’t Nederduitfch, Meliffe , Citroen- kruid,
Limen-kruid , Coufilie de Grein , Byè'n-kruid.
•
* Is eene plant , die vierkante, harde, tak-
kige Helen fchiet, omtrent twee voeten hoog;
de bladers zyn langwerpig, vry breed, fpits,
van maekfel bynaer ah die van Nippe, ruuwin
’t aenraken , met kleeue korte hairen bedekt,
aen de kanten getandt, hebbende eene blinken-
de donker-groene kleur, een’ zeer aengenamen
Citroen- reuk , en een’ fcherpachtigen fmaek:
de bloemen komen voort uit den fchoot der bla-
deren , en maken ’er ringen , die niet geheel rond-
om den Heel gaen , noch t’eenemael wervels-
wyzegefchiktzyn; zyzynkleen, bekswyze ge-
maekt, wit, en roodachtig; yder van haeris eene
pyp vanboven in twee lippen gefneden,en on-
derfieunt door een’ keilt, die als eenruighorentje
gemaektis; als de bloem is afgevallen, komen ’er
* Zie PI. XIV. Fig. 9.
44*
vier bynaer ronde of langwerpige t’zamenge-
voegde zaden inhareplaets, die in den kelk van de
bloemebelloten zyn ; haer wortel is houtachtig,
lang, rond, verdeelt, en vezelachtig; men
kweekt deze plant in de tuinen; zy heeft veel
fyne olie en wezentlyk zout in zich.
Zy verHerkt ’t hart , de herfenen , en de
rnaeg ; zy verwekt de maenddonden ; men
gebruikt ze in de beroerte, vallende ziekte,
luifelingen , droefgeefiigheit , kwaedaertige
koortfen , en peil.
Melijfa e? Meliffophyllum , af Kt , mcl , omdat de
Byën de Melifle beminnen , en ’er de fioffe van
hunnen honig uit halen ; z? , fol'ium ,
als of men zeide Gchonigd blad.
Apiaflrum ab Ape, Honigbye', om dat de Honig-
byën op deze plant verlekkert zyn.
Citrago a citro , om dat de MelilTe eenen Ci-,
troen-reuk heeft.
M E L I T I T E S.
*
MelitUes lapis , is een graetiwe Heen, die tot
poeder gebragt zyndeeen melkachtig vocht van
een’ zoeten fmaek van zich geeft; men vind
hem in de metael-mynen ; hy deelt mede van ’t
lood, dat hem die zoetigheit geeft, welke die van
’t fuiker van Lood naerbykomt, maer veel zach-
ter is. Dees Heen verfchilt niet van den Melk-
fleen , als dat hy zoeter van fmaek is.
Hy is goed voor de onflekingen der oogen ,
cm de zweren op te droogen , het vleefch aen
malkanderen te lymen. De Ouden hadden dien 0
in gebruik; maer zedert langen tyd heeft men
hem niet gebruikt.
Melititcs , « om dat dees Heen een’ zoe-
ten fmaek als honig heeft.
M E L O.
Melo , Ger. J. B. Park. Raii HifL
Melo vulgans , C. B. Pit.Tournef.
In ’t Franfch, Melon.
In ’t Nederduitfch Meloen.
Is eene plant , die lange, rankachtige ,
ter aerde nederliggende , ruwe Helen fchiet;
de bladers gelyken naer die van de Komkom-
mer, maer zy zyn kleener, ronder en minder
hoekig; de bloemen zyn kleen, geel, met die
van deKomkommer overeenkomende; zy wor-
den van vruchten gevolgt , die in ’t begin een
weinig ruig zyn , maer die hare ruigte onder
’t waffen verliezen; hare gedaente en grootte
verfchillen, want fommige zyn tenminflen zoo
LI 1 groot
M E,
M E.
4fo
groot als een kindshoofd, andere middelmatig,
andere kleen ; deze eirond en glad, gene bynaer
rond, gcborduurt en gevoort; de eene en de
andere zyn bedekt met eene vry harde, dikke ,
groene, en afchverwige fchors’ ; haer vleefch
is zacht-, merg-, water-, lym-, geel-, of rood-
achtig, zoet en zeer aengenaem van reuk en
fmaek; deze vrucht is in drie voorname huis-
jes verdeelt j waer van yder in twee andere
fchynt onderdeelt te zyn , en deze huisjes zyn
vervult met een groot getal bynaer eironde en
platachtige witte zaden , yder met zyne fchelP
bedekt, die zoo hard als parkement is , en eene
kleene, zeer witte, zoete, oliachtige kern in
fluit. De huisjes , die de zaden omringen en
’t hart van de Meloen uitmaken,, zyn t’zamen
geflelt uit een week merg,, dat roodachtig en
goed van fmaek is. Men kweekt deze plant in
de tuinen; de koude is haer nadeelig ; daerom
zyn de Meloenen van warme landen beter dan
die van koude landen; de Meloen heeft veel
waterdeelen , olie en wezentlyk en vlug zout
in zich.
Het vleefch is bevochtigende, matigt de hit-
te van ’t bloed , vervrolykt ’t hart , doch is
niet gemaklyk te verteren wegens zyne lym-
achtige vochtigheit. Het zaed van de Meloen
is een van de vier groote koude zaden , het
is verzachtende en openende ; men gebruikt
’t in de amandelmelken ; men perfl: ’er eene
zeer pynfHllende olie uit , die goed is voor
de fcherpheit van de borft en van de nieren ,
(oin de vlekken en rimpels van de huid te ver-
dryven , en de lidteekens van de kinderpok-
jes te doen verdwynen.
A 'Ulo, a ft?*®», pomutn , om dat de vrucht van
deze plant' bynaer als eenappelvan gedaente is..
MELOCO RCOPAL I.
Melocorcopali , Scalig.
Corcopal , Theveti, Lugd.1
Is eene Indiaenfche vrucht zoo groot als
eene Kwee , hebbende de gedaente van eene
Meloen; de boom, die haer draegt, gelykt in
grootte, gedaente en bladeren naerdenKwee-
boom ; hy groeit in deProvintie Corcopal ge-
naemt; deze vrucht heeft een’ zeer aengena-
men kerfé-fmaek, zy heeft drie of vier zaden
als druivekorrels in zich.
Zy maekt een weinig loslyvigheit*.
MELOHGENA.
Mtlongcnt , in ’t Franfch Mayenne , is eene
plant , waer van twee foorten zyn.
De eerde foort word genaemt
Jl lelongena , Matth.Cord. Hift.
Me longena fruiïu oblongo , Pit. Tournef.
Mala infana , Dod. Ger.
Ma la infana Syriaca , Park.
Solanum pomiferum fruiïu oblongo , C. B.'
Solanum pomiferum fruiïu rotundo , J. 13. Rail
Hm.
Malum infamm , Gef. hort.
In ’tNederduitfch Dolle appels.
Zy fchiet eenen enkelen fleel ter hoogte van
een’ voet, die. een vinger dik, rond, roodach-
tig, en takkig is, bedekt met een weinig wol-
Je , die ’er gemaklyk afgaet ; de bladers zyn
langer en breeder dan de hand, rondom gerim-
pelt of gepiooit , groen doch even bedekt
met een zeker Hof , of wollezoofyn en wit als
meel, aen lange en dikke flelen valt; de bloe-
men zyn roosjes met verfcheide punten , wit
of purperachtig, onderfleunt door kelken , die
met kleene roode doornen voorzien zyn , en
waer van yder in vyf fpitfe deelen verdeelt is ;
als deze bloemen voorby zyn , komen 'er lang-
werpige vruchten in de plaets, die.grooter dan
eijers, valt , glad, groenachtig-purper van kleur’,
zacht in ’taenraken, en vervult zyn met een
wit vleefch , dat met fap voorzien is , en vele
wit- en platachtige zaden heeft , die meerten-
tyds de gedaente van eene kleene nier hebben;
hare wortels zyn lange vezels.
De tweede foort word genaemt
Melongena fruiïu incurvo% Pit. Tournef.
Melantzana Aealmm, Melongena & Beden-
gian , Rauw. Lugd.
Solanum pomiferum fruiïu incurvo* C. B. ï.’
B. Raii Hift.
Zy verfchilt van de voorgaende , dat hare
vrucht bultig en krom wad , hebbende bynaer
de gedaente van eene Komkommer, en eene gele
of afchverwige , of purperachtige kleur; men
kweekt de eene en de andere foort in de tui-
nen. De Heer Tournefort onderfcheid deze
foort van de Nachtfchade door hare vrucht
die valt , vleezig , en zonder holte is, daer
die van de Nachtfchade zacht en vol fap
is. r
De Melongena en hare vrucht hebben veel
oli® ka waterdeelen , weinig zout in zich.
Som--
M E.
M E.
Sommige gulzigaerts eten in de warme lande&
eene falaed van deze vrucht, of ’t Komkom-
mers waren ; doch dezen koftbetalen ze dikwils
zeer duur, want hy verwekt in hun winden,
onverteertheit en koortfen.
De plant en de vrucht zyn goed, uitwendig
gebruikt , tegen de ontftekingen , kreeftgezwel-
len, verbrandheit, om de pynen te verzach-
ten, en tegen de ambeijen.
MELOFEPO.
Melopepo venucofus , Pit. Tournef.
Cucurbita verrucofa , J. B.
In ’t Franfch Potiron.
Is eene foort van Kauwoerde of Pompoen ,
die van de andere verfchilt , dat hare vruchc
bynaer rond , en van buiten met kleene ver-
hevenheden , naer wratten gelykende , voor-
zien is; deze vrucht is vleezig, fponsachtig,
van binnen in vyf deelen verdeelt, waer in
men twee ryen langwerpige platachtige zaden
vind. Men kweekt deze plant in de tuinen;
liaer vrucht word in de keukens gebruikt, zy
heeft veel waterdeelen en olie , doch weinig
zout in zich.
Zy is zeer bevochtigende , verkoelende ,
goed voor deborft, pynftillende ; haer zaed
is een van de vier groote koude zaden, Pom-
poenzaed genaemt.
Melopepo , om dat de vrucht van deze plant’
iets heeft van de gedaente van de Meloen ,
die men Melo noemt , en dat zy van den
oer* is van de Pompoen, die men Pepo noemt.
MEMPHITES,
Memphites .
Camehuia.
Is eene foort van Onixfteen, zwart en wit
van kleur’, die in Arabië groeit ; men maekt
’er fignetten en verfcheide andere kleene werk-
tuigen van.
Men acht hem goed, aen den hals’ gedragen,
tegen de droefgeeftigheit , en vallende ziekte;
doch men moet aen deze foorten van draeg-
middelen niet veel geloof geven.
Diofcorides verhaelt, dat men in zynen tyd
in Egypten omtrent Memphis een’ kleenen vet-
achtig-en (leen vond, van verfcheide kleuren,
dien men Memphites noemde wegens de plaets ,
waer uit hy voortkwam.
Men fehreef hem de kracht toe van de le-
den van ’t lichaem , die toen moeit branden
4P
of fnyden , te verdooven , zoo dat de ly-
der ’er geen pyn voelde , mits men hem, tot
poeder gebragt , en onder eenig vocht ge-
mengt zynde , over ’t lydende deel ge-
ftreken had ; doch dees fteen is tot onze
kennis niet gekomen ; Matthiolus zelfs zegt,
dat men hem in zynen tyd niet kende ; het
is zeer waerfchynlyk , dat het was een fieen
voorzien met Opium of met ’t fap vloeijende
uit de flaepbollen , die in dat land overvloedig
vvaflën , en eene groote pynltillende kracht be-
zitten.
M E N T H A.
■Mentba, in ’tFranfch Mente , in ’tNederduitfeh
Mttnt , /(ruis en Munt is eene plant, waer van vyf
foorten zyn, eene tamme, en de andere wilde.
De eerde foort word gen2emt
Ment ba angufifolia fpicata , C. B. Pit. Tour*
nefort.
Ment ba fpicata folio longiore, acuto , glabro ,
nigriori , J. 13. Raii Kift.
Mentba Romana , Ger.
Ment ha Komana anguflifolia , fve Cardiaca ,
Park.
Mentba fat ha vel hor tenfis, t eet ia, Dod.
* Zy fchiet vierkante , roodachtige, takkige
ftelen ter hoogte van drie voeten; de binders
zyn langwerpig, vry fmal, fpits, aen de kan-
ten getandt , een weinig ruig, bruin -groen
van kleur’ ; de bloemen zyn airwyze aen de
toppen der takken gefchikt , kleen ,van gedaen-
te als een bek of als eene pyp, die van boven in
twee lippen gefneden.wit van kleur’, en met eeni-
ge roode dippen geteekent is; deze bloemen wor-
den onderfteuut door kelken , die als horens ge-
maekt , en aen de kanten getandt zyn ; als zy
verwelkt zyn, komen ’er in de plaets van yder
vier dunne langwerpige zaden , befloten in
den kelk van de btoem’; haer wortel is lang,
vezelachtig, en kruipende. Men kweekt deze
plant in de tuinen; zy geeft een’ fterken en
zeer aengenamen reuk ; zy is fpeceryachtig
van fmaek.
De tweede foort word genaemt
Mentba fy hef ris rotundiore folio , C. B.
Pit. Tournefort.
Men-
* Zie PI. XIV. Fig. io.
Lil 2
M E.
4fi
Mentajlrmn folio rugofo rotundiöre fponta-
neum , flore fpicato , odore grav't , J. B.
Mentafirim , Cord. in Diofcor. Tab. Ger.
Mentaf rum foliis orbiculatis , Gefn. Ap.
Zy fchiet vierkante, ruige delen , anderhalf
voethoog; de bladers zyn bynaer rond, ge-
rimpelt, en met witte vvolle bedekt ; de bloe-
men zyn gelyk die van de eerde foort’, rnodach-
tig-wit van kleur’; haer zaed is kleen en zwart:
haer wortel is vezelachtig, en voortkruipende;
deze plant geeft een’ uitmuntenden Herken en
fpeceryachtigen , maer minder aengenamen
reuk dan die van de Hof-Munte; zy is bitter,
fcherp en t’zamentrekkende van fmaek ; zy
wall op vochtige plaetfen omtrent de rivie-
ren.
De derde foort word genaemt
Ment ha fylvefris longiore folio , C. B. Pit.
Tournefbrt.
Mentba Equina , Brunf.
Mentafirim fylvefre, Eyft. v uigare , Lugd.
Mcn^afl rum fpicatum folio Longiore cand/can-
te, J. B. Raii' Hift.
Zy wad omtrent drie voeten hoog; hare de-
len zyn vierkant, en ruig; hare bladers zyn
langwerpig, fpits,aen de kanten getandt, voor-
zien met eene zachte witte wolle voornament-
3yk van onderen , vry aengenaem van reuk,,
maer zoo derk niet als die van de tamme Muit-
te; hare bloemen zyn geinaekt als die van de
voorgaende foorten , airwyze gefchikt, kleen,
roodachtig-wit van kleur’ ; haer wortel is ve-
zelachtig, en voortkruipende ; deze plant wad
op vochtige plaetfen,
De vierde fóort word genaemt
Ment ha fylvejlris longioribus , nigriorbus
ff minus incams foliis , C. B. Pit. Tour-
nef.
Mcntajlrum aliud v Lob. Raii Hift.
Mcntajlrum folio longiore , Park.
Zy verfchilt van de voorgaende , dat hare
bladers langer, en zoo wit niet zyn.
De vyfde foort word genaemt
Mcntba fylvejlris folio oblcngo , C. B. Pit.
Tournefort.
Ment ad ri amatici genus birfutum fpkdlatio-
ret J. B. Raii HiIL
M E.
Ment af ri folia aquatica birfuta , Adv. Lob.
Lugd.
Ment af rum birfutum , Park.
Zy fchiet ruige delen omtrent vier voeten
hoog; de bladers zyn langwerpig, aen de kan-
ten getandt, witachtig , wollig, van een’ Her-
ken reuk, dien van Water-Munte naerbykomen-
de, fcherp en heet van fmaek; de bloemen
zyn die van de voorgaende foorten gelyk, pur-
peruchtig van kleur’ , onderdeunc door ruige ,
en roodachtige kelken , en in breede airen ge-
fchikt; haer wortel is voortkruipende; zy wad
op vochtige plaetfen.
Alle de Munten hebben veel fyne olie, en
vlug en wezentlyk zout in zich.
Zy verderken de herfenen , ’t hart , en de
maeg; zy breken de winden, wederdaen ’tver-
gift, verwekken den e'euslud, bevorderende
maenddonden en de baring, helpen de ademha-
ling; zy zyn afvegende, wondheelende , ont-
bindende ; zy dooden de wormen; men gebruikt
ze uit- en inwendig.
Mentha, a mente, gedachte , om dat deze plant,
de herfenen verderkende , de gedachten en ’t ge-
heugen opwekt,
MENTULA MARINA.’
Mentula marina1 Jonftoni, Halefirion qut*
bufdam.
Ver et illum, Apuleio.
Uolotburium , Rondel.
Is eene foort van Zee- Bloedzuiger , diea
men gemeenlyk aen ’tdrand Vind, als of ’tvui-
ligheit van de zee was; dit bloedeloos dier is
een voet lang en zoo dik als een middelmatige
arm , hebbende de gedaente van den wortel
van witte Plompen; hy drekt zich uit en krimpt
in als een gemeene Bloedzuiger; hy is bynaer
zoo hard als horen ;. zyne kleur is roodachtig;
uit ’tvoorde van zyn hoofd fchiet liy zekere
hairen , die op de wys van kleene heedereu
gemaekt , en met verfcheide kleene uitgeholde
lichamen beladen of voorzien zyn , die hem tot
een’ fnuit dienen, en waer meé hy vat en naer
zich trekt, ’tgeen hy eet, en ’t aen zynen bek.
brengt ; hy zwemt niet, hy kruipt zelfs niet
als zeer langzaem ; hy leeft van kleene fchulp-
vidchen., cn opent zynen bek zoo wyd, dat
hy een’ geheelen fchulp met den vifch opflokt;
hy heeft tanden, doch men bevind in hem gee-
ne andere beenders; hy heeft veel olie en we-
zentlyk zout in zich , maer word in de Genees-
kunde niet gebruikt.
Ment»,
M E.
M E.
Mtntula & Veretillum , om dat dit bloedeloos
dier de gedaente heeft van een manlyk lid ,
dat in ’t Latyn Mtntula & Veretrum genaemt
word.
Halefurion , ex «As; up* , tnarina cauda , omdat
dit dier als een ftaert gemaekt is , en omdat hy
aen ’tftrand voortkomt.
MENY ANTHES.
•
Menyantbes paluftre , Pit. 'lournef.
Al nyuntbes palujlre, Lugd.
Trifolium palujtre , C. B. Dod, J. B. Raii
Hift.
Trifolium majus & fbrinum^ Tab.
Lotus palufïris , Gein, Hort
'Trifolium paludofum , Park. Gerra.
In’tFranfch Meniante.
In ’t Nedcrduitfch Boksbconen, Waterkla-
vers.
* Is eene plant, wier bladers drie aen 'drie
op een’ langen fteel liaen , in grootte en ge-
daente naer d;e van boonen gelykende , glad
en zacht in ’t aenraken ; tuffehen dezelve fchiet
’er een deel op anderhalf voet hoog, die effen,
glad, dun, groen, en van boven bewallen is
met bloemen , die als klokjes gemaekt zyn , wit
van kleur’ naer ’t purper trekkende, yder door-
gaens in vyf deelen gefneden , en door kel-
ken onderdeunt, welke als een kommetje ge-
maekt en getandt zyn. Ah deze bloemen ver-
welkt zyn , komen er gemeenlyk langwerpige
vruchten in hare plaets, die eironde rode of
geelachtige bittere zaden influiten ;haer wortel
is lang, wit, en met vezelen voorzien. Zy is
een zeer heerlyk geneesmiddel, voornamentlyk
in alle ziektens, die uit verfloppingen ontflaen,
als de geelzucht , in de waterzucht , ’t kolyk;
zy is goed tegen ’t fcheurbuik, zy zet af door
de pisvvegvn , is goed voor den fleen , en
’t nierenwee; zy zuivert de dikke vochten door
die te verdunnen; men drinkt ze in een afzied-
fj| , of men neemt ze in poeder tot eene drach*
ma in driemael ’sdaegs, gedurende den loop
van de ziekte.
Deze plant waft in de moeraffen en in andere
waterachtige plaetfcn in een’ fchralen grond;
zy verfchilt in grootte naer de verfcheide
plaetfen, waer in zy walt; de bladers zyn fom-
tyds rondachtig , doch op andere tyden fpits.
Haer zaed is ook goed tegen den hoeft en in.
* Zie PI. XIV. Fig. ix.
4f 5
borflziektens ; het is afvegende, goed om de
dikke vochten te verdunnen, en los te naken;
men gebruikt ’t om de bloedfpouwing te doen
ophouden.
MERCURIALIS.
Mercurialis, in ’t Franfch Mercuriale , in ’t Ne-
derduitfeh Bingelkruid, is eene plant , waer van
verfcheide foorten zyn: ik zal hier niet als van
de twee voornaemfte fpreken, die men dagelyks
in de Geneeskunde gebruikt.
De eerfte foort word genaemt
Mercurialis was , Ang. Matt.
Mercurialis tefliculata , Jive mas , Diofc.
& Plinii, C. B. Pit. Tournef.
Mercurialis fruftum ƒ evens , Csef.
In ’t Franfch Alercuriale male,
In ’t Nederduitfch bingelkruid' mannetje.
Zy fchiet hare ftelen omtrent een voethoog,
die rond, zacht in ’t aenraken, en in kleene
takken verdeelt zyn; de bladers zyn langwer-
pig, vry breed, fpits, glad, groen, en aen
de kanten getandt; uit den fchoot der bladeren
komen korte en dunne voetfleeltjes , waer aen
vruchten vaft zyn , die uit twee ruwe hairacb'
tige zaedhuisjes beftaen , belluitende yder in
hunne holte een kleen eirond of rond zaed;
haer wortel is vezelachtig.
De tweede foort word genaemt
Mercurialis foemina , Ang. Matth.
Mercurialis fpicata , Jive fcewina Diofc Sc
Plinii, C. B.
Mei cut iatis vulgaris , & i.Trag.
Mercurialis florens , Caef.
In ’t Franfch Mercuriale femelle.
In ’t Nederduitfch Bingelkruid wyfje.
Zy is het Bingelkruid mannetje in hare ftelen
en bladeren gelyk, inner zy draegt als kleene
airen , waer aen kleene , mofchachtige of uit
verfcheide helmftyltjes beftaende bloemen by
trosjes vaft zyn, die door diie- of vierbladige.
kelken onderfteunt worden ; deze bloemen
worden van geene vrucht noch zaed gevolgt.
Het een en ’t ander Bingelkruid wallen over-
al., lanüs de wegen., op de. kerkhoven, wyn-
Lil 3 gatrd-'
M E
4f4
gaerd-akkers , in de tuinen, tegen de heggens,
maer voornamentlyk op vochtige plaetfen ; zy
hebben veel olie, waterdeelen , en wezentlyk
zout in zich; zy zyn falpeterachtig en onaen-
genaem van 1'maek.
Zy zyn verzachtende, laxerende, openende,
goed om de maendHonden te bevorderen; men
gebruikt ze voornamentlyk in afziedlelen totde
klifteren en in Hovingen , fomtyds ook in-
wendig.
Mercurialis , a Mercurio , om dat de Ouden
meenden, dat hun God Mercurius allereerlt
deze plant in gebruik had gebragt.
M E R G U S.
Mergus, Clus. in ’t Franfch , Vlongeon , in ’t
Nederduitfch , Duikjr of Duikjlaer , is een zee-
vogel ten minden zoo groot als eene Gans; zyn
liootd is kort en vry breed;zyn bek fpits en zwart;
zyne tong lang, fpits, zwart, en kraekbeenig;
zyn gehemelte is met kleene tanden voorzien ,
dienaer binnen omgebogen zyn; zyn lyf is met
veel witte en zwarte veêren bedekt; zyne vleu-
gels en Haert zyn kleen; zyne pooten zwart,
breed, hebbende drie teenen; men vind hem
gemeenlyk tuffchen Noorwegen en Yfland ;
men ziet hem niet vliegen noch op ’t land ko-
men , want zyne vleugels zyn niet bekwaem
tot’t vliegen , noch zyne pooten tot ’t loopen,
maer liy gebruikt ze tot ’t zwemmen; hy duikt
in de zee om de vilïchen te vangen, waer me-
de hy zich voed. In Amerika vind men andere
foorten van Duikelaren.
Zyn vet is verzachtende en ontbindende.
Mergus , a mergere , duiken, omdat dees vo-
gel in ’t water duikt om zynen roof te vangen.
MERLUCIUS.
Merlucius , five C allarias , Jonlt. in ’t Franfch,
Peltte Moru'è , is een vifch , omtrent anderhalf
voet lang, buikig, bedekt met dunne fchub-
ben , op den rug en aen de zyden naer ’t afch-
verwig trekkende ; zyn hoofd is dikach-
tig, zyn wezen breed; zyne oogen zyn groot;
in zyn hoofd vind men twee kleene langwerpi-
ge Heenen; hy voed zich met kruiden en vui-
ligheden, die hy aen ’tftrand vind; zynvleefch
is wit , broos , goed om te eten en ligt te
verteren ; men zet ze dikwils op de tafels
voor.
De Heenen, die in zyn hoofd gevonden wor-
den, hebben een weinig zouts in zich, waex door
ze openende en goed voor ’t graveel zyn; ook
floppen ze den afgang; men bereid ze met ze op
M E.
een’ wryffteen te wryven; de gift is van eene
halve fcrupel tot eene halve drachma.
Merlucius , et mare e? Ittce , als of men zei-
de, licht van de sjee , om dat dees vifch groote
oogen heeft.
MEROPS.’
Merops , Jon (ton. Is een vogel zoo groot
als een Spreeuw, en die naer eene-Meerl ge-
ly kt ; zyne veêren zyn op den rug blaeuw ,
en omtrent den buik bleek; zyn bek is lang,
hard, en gebogen als eene zeilïen ; zyne tong
is lang en dun ; hy opent zynen bek zeer
wyd; hy flokt de byën en vliegen op, die hy
vangen kan , waerom hy van zommigen Apias-
ter er Mufcipula genaemt word. Hy is zeer ge-
meen in Kandië , men ziet ’er ook in Ita-
lië ; hy maekt zyn neH in de holen zes of
zeven voeten hoog , en fomtyds omtrent de
byekorven; zyne Hem komt die van een’ menfeh
eenigzins naerby , en men hoort hem van
verre grul , gruru , urubul roepen.
Daer is eene andere foort van Merops, dien
de Hoogduitfchers Hirundo marina noemen , hy
is een weinig grooter dan de voorgaende.
Het vleefch van den Merops in olië gefnerkt
word geacht goed te zyn om de pyn , die
door den Heelt van eene Byë is veroorzaekt, te
verzachten; men legt ’t op ’t ltwael.
Zyne gal met olië en galnoten gemengt verwt
’t hair zeer zwart.
Merops , quaji, piipti «V , deleo , ik wifch uit, omdat deze
plan: van Homerus is bekwaem geacht het ver-
gift en de betooveringen te verdryven en uit
ie roeijen.
molybdoides,
Molybdoides, lapis plumb arm, is eene foort van
miuerael lood, dat ligtcr, maer veel harder is
dan het gcmeene;of een zwarte fleen,die zacht in
’taenraken is en eenigzins naer zwart kryt ge-
jykt; hy groeit in de zilvermynen of in byzon-
dere mynen in Engeland, en op verfcheide an-
dere plaetfen ; fommigen meenen dat hy een wei-
nig zilver in zich hc-eft ; gebroken zynde fchynt
hy" muisvael van kleur’, en zeer fcherp of
vu uw van korrel; deze floiïe is zeer moeijelyk
ie fmelten, en bederft allerlei loodwerk, waer
onder ze gevonden word , daerom dragen de
werklieden zeer naeuwe zorg , dat ’er onder
■'tgemeene miuerael lood geen gemengt zy. Som-
mige Stoffcheiders maken hun werk van ’tlood
uit deze myn’te halen, om dat ze meenen, dat
’tharder en zachter is als’tgemeene lood.
De Molybdoides is opdroogende uitwendig ge-
legt.
Molybdoides, a tf , plumlum.
momordica;
Momordica , Caflor. Dur.
Momordica vul%aris , Pit. Tournef.
Momordica fruftii lutco rubejeente, Eyft,
Balf antina rotnndifolia iepens , Jive mas ,
Balfamna mas , Ger. Park.
Citcumis pmiccus , Gord. Hifi.
Baljamina , five Pomum mirabile , Trag.
Cbarantia , Dod.
Balfamina ciicumerina , J. B. Raii Hifi.
In ’t Franfch Pomme de Merveille.
In ’t Nederduitfch Balfem- Appel,
* Is eene plant , die dunne , rankachtige,
kantige, gevoorde flelen fehiet ter hoogte van
twee of drie voeten, zich door vezels of draden,
die zy fchieten en hun tot klaeuwiertjes (trek-
ken , aen flaken of (tokken , die men ’er byzet
om ze t’onderfteunen , vaftmakende ; de bla-
ders zyn die van den Wilden Wyngaerd, of lie-
ver die van den Wyngaerd gelyk, maer kleener,
van een aengenaem groen, door matiglyk lange
flelen valt , een weinig bitter en fcherp van
van fmaek ; de bloemen komen uit den fchoot
der bladeren ; zy zyn gemaekt als bekkens ,
die tot hunne middelpunt in vyf deelen ge-
fneden , en fomtyds zelfs van malkanderen
gefcheiden,en witachtig-geel van kleur’ zyn; na-
dat de bloem verwelkt is , komt ’er eene lange
vrucht in hare plaets, bynaer als eene Kom-
kommer van gedaeme , omtrent haer midden min,
of meer gezwollen, eene roode offomtyds rood-
achtig-gele kleur onder ’trypen aennemende ,
doorzaeit in hare oppervlakte met doornachti-
ge knobbeltjes. Deze vrucht is niet vleezig,
zygaet van zelfs open als door eene foort van
veêr, en vertoont eene holligheit, die veel zaden
influit , welke zoo groot als die van Citrullen ,
langwerpig, roodachtig, een weinig gefchaert,en
meteen kapje ofvliesje be wonden zyn;haer wor-
tel is kleen en vezelachtig ; deze plant kweekt
men in de tuiuen; in de Geneeskunde gebruikt
men bare bladers en hare vrucht , die men bal-
fem-Appel noemt; zy heeft veel waterdeelen en
olië, doch weinig zout in zich.
Zy is verkoelende , opdroogende , wond-
heelende; zy ftilt de pynen , verzacht de am-
beijen , is goed voor de verbrandheic } en
fcheurfelen uitwendig gebruikt.
MONOCEROS.
Monoceros ,
Unicornis,
XJnicorm.
* Zie PI. XIV. Fig. ié.
Mum 3
In
4 6z MO.
In ’t Franfch Licorne.
In ’tNederduifch Eenhoren.
Is volgens vele oude Natuurkenners een groot
viervoetig dier , naer een paerd gelykende, dra-
gende op ’t bovenlte van zyn voorhoofd een’
regten 1’chroefwyze gedraeiden, fpitfen horen ,
twee of drie voeten lang, die hem tot verwe-
ringe dient; maer dit dier vind men nergens, en
niemand van kuu , die ’er over gefchreven heb-
ben, zegt hem gezieu te hebben; zelfs heeft
men die plaetfen.niet aengeteekent , ahvaerhy
voortkomt ; ’tis waer, dat men ons een’ witten
horen brengt , die naer yvoor gelykf , en
zeer hard, zwaar, en gedraeit is, zynde twee el-
len lang, en van binnen hol, dien xnenVnicornu
noemt, en in de Geneeskunde gebruikt; maer
dees horen walt aen een’ grooten vifch , door
de Yslauders Narwal genaemt, gelyk ik op zy-
ne plaets , van dezen vifch fprekende, zeggen
zal.
Monoceros , a folus , e?xépxs, cornti , als
of men zeide Beefl mit eenen honr.
MORHUA,
Morhua.
Mo!ua,
ïn ’t Franfch Monte.
In ’t Nederduitfch Bakkeljaeuw , Kabbel-
jaeu-w, Abberdaen , of Lab'berdaen.
Is een zeevifch omtrent rwee voeten of twee en
een halfvoet lang, naer mate breed, geteekent op
zynen rug met afchverwige en rosachtige vlek-
ken ; zyn bek en zyne oogen zyn groot ; hy
heeft vier harde, fpitfe , witte, dicht gefloten
tanden ,geplaetfl van achteren in de keel’, twee
boven en twee onder, makende eene foort van
vyl , die op malkander fluit, hebbende hunne
punten naer binnen gekeert; zyn vleefch is wit
en zeer fappig of krachtig ; dezen vifch zout
men om hem goed te houden ; hy is zeer ge-
meen op de vifchmarkten ; het mannetje is be-
ter van fmaek dan ’t wyfje.
Den tneefl. geachten en beden Bakkeljaeuw
vangt men te Terreneuve omtrent Kanada ,
aiwaer hy in overvloed is , en voornamentlyk
op eene plaets in zee genaemt de groote Bak-
keljaeuw-Bank.
Men kielt den verfchten, als zynde de aenge-
naemlte van fmaek..
M O.
Men laetden Bakkeljaeuw, nadat men hem ge-
zouten heeft, droogen; en dat is ’t dat men
Stokvifeh noemt.
De tanden van den Bakkeljaeuw zyn ope-
nende, zuurbrekende , goed voor de buikloo-
pen ,en bloedfpouwingen , als ze op den wryf-
fteen gewreven zyn; de gift is van eene halve
fcrupel tot eene halve drachma.
Zyne pekel is laxerende in de klilteren, en
uitwendig gelegt ontbindende en opdroogen-
de.
M O R 1 N G A,
Mormja, Acofltc, Calt. Lugd. is een Indiaen-
fche boom, die in zyne grootte en bladeren
naer den Maltikboom gelykt ; hy heeft zeer
weinig takken , en veel kwaden; zyn hout is
gemaklyk te breken; zyne bladers zyn van eene
levendige donker-groene kleur’ , en van fmaek
als het llaeploof ; hy draegt eene vrucht, die
een voet lang, zoo dik als eene Radys, met
agt hoeken verciert , helder van kleur’ tus-
fcben groen en graeuw, mergachtig en wit van
binnen, en in verfcheide huisjes verdeelt is , die
kleene zaden in zich hebben, naer Cicers gely-
kende, groen en zeer teêr , doch fcherper van
fmaek den de bladers ; deze vrucht eet men,
als ze gekookt is.
De boom Moringa wad in overvloed in de
gcheele Provintie van Malabar, langs de ri-
•vier Mangate , aiwaer hy in groote meenigte
vruchten draegt , die men te markt brengt,
gelyk men in Europa met de boonen doet.
Zvn wortel word voor een tegengift gehou-
den , dat goed is tegen vergift, befmettelyke
ziektens , beten der vergiftigde Hangen en an-
dere bloedelooze dieren , tegen ’t kolyk en
lazery ; men gebruikt hem uit- en inwen-
dig.
morina;
Morina Oriënt alis earlinae folio , Pit. Tour-
nef.
In ’t Franfch Morïne.
Is eene plant, die twee en een half voet ho*g
walt en fchoon van aenzien is; hare bladers,
die uit den wortel' opkomen , zyn omtrent eene
handlang, twee of drie vingers breed, fpits,
blinkend-groen , ruuw , aen de kanten met
zwakke of buigzame punten of doornen voor-
zien; de bloemen komen uit deu fchoot der
blade-
M O
M O.
bladeren, wervelwyzegefchikt , van eene onre-
gelmatige gedaente ; zy zyn van een ftuk, beks-
wyzegemaekt, wit in ’t opkomen , en naermate
dat ze verouden rood wordende, van een’ vervró-
lykenden reuk als die van den Wyngaerd; de wer-
vels worden door bladers onderdeunt, die als de
on derde gemaekt, doch veel kleener zyn , met
de punt’ naer omlaeg gekeert. Deze bloem
heelt twee kelken ? waer van de een onvrucht-
baer is, en de an'det draegt een vruchtbegin-
sel of jonge vrucht; dees laetde kelk is als in
den eerden gevoegt ; ’t vruchtbeginfel word
onder ’t opwaiïen een bynaer rond, en een
weinig hoekig zaed ; haer wortel is dik als die
van de Mandragora, en vleezig ; hare bloem
heeft veel fyne olie, en vlug zout in zich.
Zy is hart- en maegverderkende , goed voor
’thoofd, om de kwade lucht te wederdaen, de
kwade vochten door de doorwaefleming uit te
dry ven , zynde.in een afvveekfel of Conferf ge-
bruikt; deze piant wad in warme landen. Men
kweekr ’er in den Koningklyken Tuin te Parys.
Morina , d Morino , De lieer Tournefort , heb-
bende deze plant uit ’t Ooden gebragt , gaf ze
den naem-van zynen vriend, den Heer Morin ,
vermaerd Kruidkenner van de Koninklyke Aka-
demie der Wetenfchappen , Regerend Dodtor
van ’t Genootfchap der Geneeskunde te Parys.
MORION.
Mornn ,Vramnion, iseenefoort vanOnixdeen,
of een blinkende , doorfchynende , zwarte
edele deen , gemengt met de kleur’ van den
Karbonkel, dien men uit rndiën, Tyrus, Alex-
andrië, Cypren , en Miféne brengt.
Men wil dat dees deen, aen den hals’ gehan-
gen , goed zy om de droefgeedigheit en de
vallende ziekte te verdryven ; doch ’t is een
middel van weinig kracht , liever gebruikt men
tem tot cieraed.
MOROCHTUS.
Morochtus lap is.
Leucopbragis .
Graphida ,
Galaxias , Diofcor. G. Agricol.
Is een zachte deen , die nu groen, dan zwarr,
dan geel is, en een melkachtig vocht van zich
geeft; men vind hem in de deengroeven van Sa-
xen in Duitfchland; de * Duitfchers noemen
hem Milchdein: Diofcorides , fprekende van
* Georgius Agricola.
4^5
dezen deen, zegt, dat hy in Egypten groeit,
en dat men hem, om dat hy zacht is en ligt
fmelt , als zeep gebruikte om ’t linnen te
waflehen ; fommigen gebruiken hem als een
potlood om te fchryvcn of lynen te trekken,
waerom men hem Graphida genaemt heeft. Hy
heeft waterdeelen en olie in zich.
Hy is goed om de bloedfpouvving en de an-
dere bloedingen te dniten , de poren te ver-
naeuwen, de fcherpheit van de blaes’ te ver-
zachten , zynde ingenomen ; de gift is van
eene fcrupel tot eene drachma; men gebruikt
hem , met wolle gemengt , tot eene moêrpil
tegen de vloeden der maenddonden ; in oog-
wateren gebruikt men hem om de kleene zwe-
ren der oogen op te droogen , en de onwilli-
ge tranen te duiten; men mengt ’er van onder
de ceroenen om de wonden op te droogen en
te verzachten»
Morochtus is een Griekfche naem pip »x,êo$, hu-
cophragis , ex XsvKCf, Mms, & phragis , d prangen -
do, als of men zeide breekbare deen, en die
een wit vocht geeft.
Galaxias , d ydx* , lac , om dat dees deen een
melkachtig vocht geeft.
Graphida, d K6) , video , men heeft de
JMuskus-Rhee dezen naem gegeven , om dat ze
ècn zeer fcherp gezicht heefc.
motacilla.
MotacUla , Jon ft.
Caitd.i tremtla , quibufdam.
In ’tNederduitfch Kvoikjlaert.
Is een kleen e vogel , die gedurig den (hert
roert , waer van daen zyne namen komen.
Daer zyn twee foorten , eene witte en eene
gele; zy onthouden zich omtrent de rivieren,
of andere waterachtige plaetfen ; dees vogel
leeft van vliegen en wormen; hy heeft veel
vlug zotlt en olie in zich.
Hy is openende en zeer goed voor den deen,
en om de pis teverwekken; men laethern droo-
gen, en men neemt hem in poeder; de gift
is van eene fcrupel tot eene drachma.
M O X A.
* Moxa, Pomet, is een Katteen van China, of
eene wol, dat men van eene foort’ van Byvoet
krygt , wier bladers grooter zyn dan die van
den gemeenen Byvoet. Deze bladers laet men
óroogen, en wryft dan de zelve in Bukken tus-
fchen de handen , dan fcheid men ’t hair of
wol van ’thout en van de vezelen; dit hair of
ka'toen bewaert men.
De Chinezen, Japanners, en zelfs de En-
gelfehen maken ’er lonten van zoo dik als eene
p. rnelchaft, die zy gebruiken om de jigt te
genezen ; zy fteken eene van deze lonten in
brand, en branden ’er ’t pynlyke deel meê ;
men wil dat dit vuur geene pyn veroorzaekt
wegens eene byzondere eigenfehap van ’t kat-
toen; doch dit is moeijelyk te gelooven , ten
ware zy dit kattoen gebruiken , gelyk de Heel-
meeders hier het werk van Vlas in de laet-
koppen.
M U C U N A.
Mucuna pbafeolus , G. Pifon.
Mucuna Brqjitienfis , Marcgrav.
Pbafeolus filiqud deurente.
Pbafeolus fiüquis taris bifpidis & rugojh ,
fruttu nigro , PJumerii.
In ’t Franfch Pois d faire grater.
* Is eene foort van Turkfche boon van
Amerika of eene rankachtige plant , die op-
klirat en zich valt maekt tot aen de tak-
ken van de hoogde boomen ; haer deel is
dik, taei, en zeer buigzaem; de bladers zyu
van gedaente en grootte als die van onze
Turkfche boonen , maer een weinig vader,
zenuwachtig, donker-groen van boven, en
wit van onderen met wolie zoo zacht als zy-
de; de bloemen waden op den top, bedaende
yder uit vyf gele bladeren, die van gedaente
als de fchellen van erweten, en open zyn, uit
wier midden vele bleeke helmdyltjes opko-
men , zonder reuk, onderdeunende yder. een
kleen bruin helmpje ; als deze bloemen ver-
welkt zyn, volgen ’er in hare plaets lange en
gerimpelde peulen , die in ’t begin ros zyn ,
maer onder ’t rypen eene zwarte kleur aen-
nemen, bedekt met zeer fyne en ligte, doch
fpitfe en zeer doordringende kleene hairen ,
die zich gemaklyk aen de huid hechten , hoe
weinig men ze ook aenraekt , of ’er zelfs maer
by komt , en eene fmartelyke jeukte veroor-
zaken, die zoo veel te ongemaklyker is, dat,
hoe men ’t deel meer krabt , het hair dieper
indringt , en de .jeukte derker is ; ’t binnen-
de van de peul’ is wit en blinkende ; zy
heeft twee of drie zaden of boonen , die
zoo groot als erweten, rond of bolrond, en
platachtig zyn, bedek: met eene dunne, doch
harde, zwarte, blinkende fchell’; hun vleefch
is wit , valt , en laf van fmaek ; fommigen
eten ze.
De bladers van de plant’ worden van de In-
dianen gebruikt om zwart te verwen.
MU-
* Zie PI. V. Fig. 6.
Nnu i
* Zie PI. XV. Fig. 3.
4ó£
M U
M ü,
M U G I t.
Nulil
Cepbalus.
In ’tFranfch Mugt, Mn jon, Mulet,
In ’t Nederduitfch Harder.
Is een zee- en riviervifch , die een groot
hoofd heeft, waerom men hem Cepbalus, a «■
caput noemt ; zyn fnuit is kort en dik,
zyn lyf langwerpig, en met fchubben bedekt;
in zynhoofd vind men eenen fteen , dien men
Echinus of rphondylus noemt , om dat hy met
punten bezet is ; dees vifch is gemeen in de
Middelandfche zee; hy zwemt ongemeen fnel,
en geeft den Viffcheren veel moeite; hyis goed
om te eten , heeft veel olie en waterdeelen ,
tamelyk vlug en vaft zout in zich.
Zyne maeg gedroogt en tot poeder gemaekt
is goed om de braking te doeu ophouden ,
en de maeg te verfterken.
De fteen, dien men in zyn hoofd vind, is
zeer openende en goed om den fteen der nie-
ren of blaes’ te breken-; de gift is van eene
halve tot twee fcrupels; de kuit van dezen
vifch dient om zekere foort van Caviaert te
maken , die men in Provence op de vaiten
dagen met olie' en citroenfnp eet.
MULLUS.
Mullus, in ’tFranfch Barbeau of SurmnUt , ift
’ t Nederduitfch Barbeel, Bartn , is een langwer-
pige zeevifch , van eene middelmatige groot-
te , omtrent twee ponden gemeenlyk wegen-
de ; hy is bedekt met groote teêre fchubben
hy leeft van de klcene viffchen en van de doode
lichamen der dieren ; hy is goed om te eten,
heeft veel waterdeelen, olie en zout, dat by-
naer geheel vlug is, in zich;
Hy is goed om ’t kolyk te ftiilen , de am-
beijen te verwekken ; men zegt dat hy den
Yennsbrand ftilc , doch ’t is niet waerfchyu-
lyk , want hy verdunt ’t bloed.
Zyne kuit is zeer buikzuiverende.'
MULUS.
Mu’tu feu Hinnus , in ’t Franfch Mulet, in
’t Nederduitfch , Muilezel , is een viervoetig
dier, van grootte als een paerft; ’tw.yije word
Mula , in ’t Franfch Mule , in ’t Nederduitfch
Muilezelin genaemt , beide worden ze van een’
hengft enezelinneof van een’ ezel en merrie ge-
teelt, ook gelyken ze naer die beiden; het is
zeer zeldzaem, dat dit dier voortteelt, men
heeft zelfs gelooft, dat dit dier alzoo onbe-
kwaem tot de voortteling was als de wanfehep-
fels, waer van men meent dat ’teene foort is ,
doch men heeft zich bedrogen; want ’tis dik-
wils gebeurt , dat in verfcheide landen eene
muilezelin een muilezeltje heeft voortgebragt;
onder andere zag men ’er eene te Palerme in
Sicilië in ’tjaer 1703 , die drie jaren oud zyn*
de een veulen teelde; zy voedde dat met hare
melk, die ze in overvloed had; men vind dit
geval gemeldt in ’t Dagregifter vanTrevoux van
Wynmaend 1703. bladzyde 82.
Omtrent ’t gebergte van Savoije en Auvergne
vind men eene foort van Muilezel Gemars ge-
naemt, hy is van een’ ftier en eene merrie ge-
teelt; hy is bynaer zoo hoogals een Ezel , maer
is fterker en bekwamer om een’ zwarer lafttedra-
gen dan de gemeene Muilezel ; hy heeft een’
muil, naer dien van den os gelykende, maer
zyn lyf is als dat van den Muilezel ; zyne ooren
zyn kleener.
Alle de deelemvan den Muilezel en zyn drek
hebben veel olie en vlug zout in zich.
De nagel of klaeuw van den Muilezel is goed
om den vloed der maendftonden, en de andere
bloedingen te ftoppen; men geeft dien in van
eene halve tot twee fcrupels ; men gebruikt
dien ook in rookingen.
De drek van den Muilezel is goed tegen den
roodtloop, vloed der maendftonden , miltziek-
te , en om ’t zweet te verwekken ; de gift is van
eene fcrupel tot eene drachma, gedroogt en tot
poeder gemaekt.
M U M I A.
Mumia , in ’tFranfch Mumie , in ’t Neder*
duitfeh Mumie , is een gebalfemd en gedroogd
lyk van een’ man , vrouw, of kind; de eerfte
Mumiën zyn gehaelt uit de graven der oude
E yptenaren , onder de Grafnaeldens , waer van
men nog fraeije overblyffels ziet eenige
uren van groot Kairo ; dit balfemen gefchied-
de met balfems , Cederen harft , Jodenlym ,
Myrrha , Aloë, en. verfcheide andere fpe-
ceryachtige middelen, die bekvvaem waren de
vochtigheit van ’tvleefch naer zich te trekken,
de poren te fluiten, den toegang van de lucht
te beletten , en de bederving tegen te ftaen; he-
dendaegs gebruiken wy bynaer de zelve droo-
geryen om de lyken te balfemen; maer hunne
gebalfemde lyken bleven veel langer tyd zonder
te bederven, dandie, welke wy tegenwoordig bal-
femen,
M U,
M U.
femen, het zy dat hunne droogeryeu betet wa-
ren dan de onze , of dat ze eene beter wys
van balfemeu hadden , dan die wy hebben , of
dat hunne graven drooger, met meerder zou-
ten of lyraen vervult, of eindelyk de beder-
ving' minder onderworpen waren dan de onze;
want indien mende overlevering’ geloof geett,
men zietMumiën van Egypten van vier duizend
jaren , daer men in de laatfle eeuwen werk
heeft gehad de lyken boven de drie honderd
jaren te bewaren.
Men vind fomtyds op de kullen van Lybië
doode menfchen- lichamen , die al daer door
de baren van de zee geworpen zynde van ’t
zand doordrongen en gedroogt of om beter te
zeggen door de hitte van de zonnc, die in dar
land zeerhevigis, gekalcineert zyn ; men vind
’er ook in de woeflynen van Zara , alvvaer ’t
zand zoo fyn is, dat ’t alles doordringt, en
alvvaer men geen water vind om dendorflte lef-
fchen ; de Reizigers , die de Karavanes niet.
volgen , raken ligtelyk van ’t pad af, en ko-
men door den. honger en dorfl om , en hunne-
lyken verdroogen ’er zoodanig, dat ze maer ’t
vierde deel wegen van ’t geen ze wegen moe-
iten; deze gedroogde lyken noemt men witte
Mumiën.
Daer zyn in verfcheide warme landen-, als te
Touloufe en elders , zekere kelders of begraef-
plaetfen, waer in de doode lichamen veid ao-
gen, en met hun hair, zonder eenigebalfeming’,
tot twee honderd jaren bewaert worden , om
dat deze kelders eertyds gedrekt hebben om
kalk te bewaren ; want deze kalk heeft de voch-
tigheit van de plaets verteert , en daer een in-
druk van vuurdeeltjes- nagelaten, die bekwaem
zyn de waterdeelen van ’t iyk te verdroogen,.
en den dikken dampte verdryven; deze lyken.
zyn ook eene foort van Murnië.
Men moet niet gelooven , dat degemeene Mu-
mië, die men ons brengt , de oprechte Mumië van
Egypten zy , die uit de graven der oude Egypte-
naren gehaelt is ; deze is te zeldzaem , en in
dien men ’er iets van heeft , bewaert men ’t
in kabinetten als eene groote ariteit. Die men
by de Droogiden vind , komt van de lyken
van verfcheide menfchen , die de Joden of
zelfs de Ctiridenen, nadat zy er de ingewan-
den en herlenen hebben uitgenomen, met de
Myrrhe_, Aloë , Wierook, Jodenlym, en ver-
1'cheide andere droogeryen balfemen; deze ge-
balfemde lichamen laten ze op den oven droo-
gen , om ze van al hunne waterachtige voch-
tigheit te berooven , en om ’er de gommen
heter te doen indringen, ten einde zy zouden
konnen bewaert worden.
Men moet de Mumië zuiver, fchoon, zwart,
blinkende, vry derk en niet onaengenaem van
reuk kiezen; door de fcheikundige overhaliug
krygt men ’er veel olië en vlug zout af.
Zy is atvegende , wondheelende, ontbinden-
de , zy wederdaet het heet-vuur , verderkt ,
is goed tegen de kneuzingen en om te belet-
ten , dat ’t bloed in ’t lichaern dolt.
De witte Mumiën of de gedroogde licha-
men zonder balfeming’ hebben zoo veel kracht
niet, om dat de brandende hitte van de zon-
ne die gekalcineert, en ’er bynaer al de olie
en ’t vlug zout van weggenomen heeft.
Mum'ia. is een Arabifch woord , dat een ge--
balfemd en verdroogd lichaern beteekent.
M U N G O.
Mrngo , Garzise-
Mejje , Avicennze»
Mens , Bellunenli».
Is een zaed van Amerika , van grootte als
Korianderzaed , in ’t begin groen, maer on-
der ’t rypen zwart wordende; het is in Gu-
zarate en in Dekan zoo gemeen, dat men het
tot voeder voor de paerden gebruikt ; fom-
tyds eten ’er de menfchen van, nadat zy het,
gelyk de rylt, hebben laten koken; men zegt
dat ’er in Paleflina ook van dit zaed walt.
De Mungo is goed om de koortfen te gene-
zen; men laet ’er ’t afziedfel of merg van ge-
bruiken.
M U R E X.
Murex , is een fchulpvifch , eene foort van
Purpervifch , zoo groot als twee t’ zamenge-
voegde oeflers ; zyn fchulp is hobbelachtig van
buiten , heeft vier of zes lange, harde, fpitfe
horens en is geelachtig van kleur’ , doch van
binnen wit, glad, en blinkende ; daer zyn ver-
fcheide foorten ; men vind hem by de rotfen
in de zee ; zyn vleefch is goed om te eten ,
maer hard om te verteren; zyn bloed geeft
eene purpere verw.
Dees vifch is openende ; zyn fchulp tot
poeder gemaekt is goed om de pis te verwek-
ken , de buikloopen te floppen, en ’t zuur in
’t lichaern te breken, want ’t is eene alkaline
ftofte ; de gift is van eene halve fcrupel tot
twee fcrupels ; men gebruikt ze ook om de
tanden fchoon te maken.
Murex ,
Nnn 3
M U
M U,
47°
Alurex , a tnurt , rat , om dat de gedaente van
dezen fchulp met die van de rat eenige over-
eenkomt heeft.
De Vader Plumier fpreekt onder een groot
getal fraeije aenmerkingen , die hy in de Eilan-
den van Amerika gemaekt heeft , van eene
loort’ van Purpervifch , dien hy Cochlea vtram
purpuram jundcns genaemt heeft, en die by de
Inwoonders van de Eilanden onder den naera
van Pi(feur , PiJJer, bekent is ; dees laetfle naem
is hem gegeven , om dat hy , als men
hem van de rotfen , waer op hy kruipt gelyk
onze takken op de aerde , wil afnemen ,
met groote fnelheit een tocht uitfchiet; dit
vocht is van dezelve dikte en wittigheit als
<5e gemeene melk; dees fchulp heeft een’ zeer
korten grond, en eene zeer ruime opening , 't
gaufche buitenfte gedeelte is hobbelig door ver-
fcheide kleene verhevenheden , die naer ltleene
nagels gelyken , en die bynaer als de pannen van
een dak vervolgens en in orde gefchikt zyn ; de
rand van de lipp’ is vry cierlyk getandt, het
binnenlte daer van is uitnemende glad, bleek-
v.'itvan kleur’ , naer ’t bruin trekkende, behal-
ven omtrent de tegen over gelegen zydevande
lipp’,a>lwaer ze een weinigjeblaeuw vleefchkleu-
rig is; men ziet fomtyds van de zelve fchul-
pen, die van buiten verfcheidentlyk gekleurt zyn.
De vifch , die in den fchulp is, is eene foort
van tak , die 'er uitkomt en op de rotfen
kruipt doormiddel van een’ vry breeden grond;
aen yder zyde van zyn hoofd heeft hy een’
zeer zachten en zeer fpitfen horen , aen wel-
kers grond zyne oogen geplaetft zyn op klee-
ne ronde verhevenheden ; zyn vleefch is een
weinig harder dan dat van onze takken , graeuw-
achtig-wit van kleur’, en van fmaek zoo heet
als de peper; als hy weder in zynen fchulp
gekropen is, fluit hy ’er zich geheel in door
middel van een fchild , dat eirond , lang ,
hard als horen , dun , en zvvartachtig van kleur’
is; ’t vocht , dat hy uitwerpt, als men hem
van de rotfen wil afnemen, word bewaert in
eene groote vouw of plooi, diehy, onmidde-
lyk achter den hals , op den rug op de wys
van eene hageltafeh heeft; hy werpt ’tvan den
hoek naer den grond; men moet zeer behendig
zyn om dit fap te vangen , want indien men
den fchulp niet heel vaerdig van de rots’ af-
trekt , werpt hy ’t al naer buiten met eene
wonderlyke vaerdigheit ; yder dier heeft ’er
niet meer van dan om een’ halven notefchulp
te vullen; dit fap is, als ’t uit den kleenen
vifch komt, zeer wit, maer word eenigen
tyd daerna Jchoon groen , en eindelyk van
een zeer fchoon rood met een weinigje paers
gemengt; ’c linnen, dat met dit fap geverwt
is, behoud altyd zyne kleur, hoe zeer men ’t
ook wafcht.
Ilyaldien het fap of vocht , dat dit dier
uitwerpt, het purper der Oude Romeinen is
geweelt , vervolgt de Vader Plumier , moet
men zich niet verwonderen, dat ’t zoo hoog
geacht en zoo koltelyk is geweeft: , aengezien
de kleene meenigte , die men ’er van krygt;
men zoude een groot getal van deze kleene
viflehen moeten hebben , om ’er alleenlyk een’
mantel mede te verwen; ’t is ook niet te ver-
wonderen , dat men 't gebruik daer van heeft
nagelaten, zedert men de Kochenille, die de
zelve verw geeft, heeft uitgevonden.
Men heeft in ’t Dagregifter van Trevoux van
Wynraaendi7i2. gefproken van eene zekere klee-
ne Indiaenfche (Tak, die men vind op eenige
kuflen van de Zuid -zee, in ’t Koningkryk van
Guatimala, alwaer ’t Noorder- Amerika aen de
Land -engte van Darië grenft; dit kleene dier
fchynt de Purpervifch der Ouden geweeft te zyn;
hy heeft de grootte van eene Honigbye, zyn
fchulp is dun en niet zeer hard, men verzamelt
hem naer mate dat men hem vind, en men bewaert
hem in eene pott’ vol water, maer dcwyl het zeld-
zaem is ’er veel te gelyk te vinden, hebben de
Indianen langen tyd van doen, om ’er zoo veel
van te verzamelen als genoeg is tot ’t verwen
van een (tuk (toffe van eene matige grootte ;
doorgaens verwen zy ’er kattoen-garen mede;
de verw is niet moeijelyk te maken.
Nadat men eene genoegzame meenigte van
deze kleene flakken verzamelt heeft , kneuft
men ze met een’ zeer gladden (teen , en men
doopt terltond het kattoen-garen of de (toffe in
hun bloed, waer door het de fchoonfte aenge-
naemltepurpere vervv verkrygt, die met oogen
gezien kan worden ; en ’c voordeel , dat ’er in
lteekt,is, dat, hoe men de ftoffe , die ’er mede ge-
vervvt is , meer wafcht, de kleur fchooner en
glinlterender word, zy verlchietganfch niet in ’c
verouden ; deze verw is van een’ hoogenprys;
de ryklte Indiaenfche vrouwen verfiereu ’er zich
mede.
MUS.
Muty Ratut , in ’t Franfch , Rat, in t Neder-
duitfeh. Rat , of Muit is een viervoetig dier,
waer van verfcheide foorten zyn , doch
ik zal hier maer van de Huisrat fpreken ; ge-
meenlyk is zy eene hand lang en een vuilt dik,
zeer vlug, altyd ongeruft en in bewegiDge ;
de kop is ltleen ; de oogen zyn levendig
en doordringende , by nacht ziende; de bek
is langwerpig en ('pit*,- aen beide zyden met ee-
M U.
M U.
47 ï
nige baerdhairtjes voorzien ; de tanden zyn
fpits en fcherp, de ooren kleen , ftyf en regt ;
de ftaert is zeer lang en niet zeer vaft, want
men behoeft ’er maer weinig aen te trekken om
hem van ’t lyf te fcheiden ; de kleur van ’t
hair is gemeenlyk afchgraeuw of bruin ; dit
dier houd zich 'verholen in de gaten der mu-
ren, tuflehen ’t huisraad, indekelders, op de
zolders, om de kat te fchuwen, die zyn bitte-
re vyand is; het voed zich met ’t geen dat het
krygen kan , als vruchten , granen , kaes ,
hout, brood, kaerfen; het heeft een’ onaenge-
namen en viezen reuk; hetheeft veel vlug zout,
waterdeelen en olie in zich.
Men acht deRatgoed voorde genen, die hun
water niet konnen houden; men geeft haer ook
te eten aen die, welke in hun bedpifTen; zy is
ontbindende uitwendig gelegt.
Haer drek in ’t Latyn Mufcerda genaemt is ope-
nende en goed voor den fteen , zynde gedroogt,
tot poeder gemaekt , en ingenomen; de gift is
van eene halve fcrupel tot eene drachma; men
gebruikt dien ook uitwendig tegen de fchurft
in azyn ontbonden, en tot poeder gemaekt en
met geeft van honig en lap van Ajuin gemengt
om ’t hair te doen groei jen en te doen weder-
komen.
Men bragt my in ’t Jaer 1702 uit Barba-
rye eene foort van Rat van eene zeer byzon-
dere fchoonheit; zy was zoo groot als eene
van de.grootfte Ratten , die in Vrankryk ge-
vonden worden ; de- kop was een weinig
grooter dan een duivenei, van boven twee
vingers breed , allengskens fmaller wordende
tof aen haren bek, die niet zeer fpits was; de
gantfche kop was drie vingers en eenige lynen
de lang; de ooren geleken naer die van de ge-
meene Rat maer zy waren veel kleener ,
graeuw van kleur’, zeer achterwaerts geplaetft;
de oogen waren groot, fchoon , en levendig;
de tanden zeer fpits; zy had eenige graeu-
we doch vry platachtige baerdhairtjes aen
beide zyden van haren bek; de hals was kort,
'liet lyf vyf duimen lang , en dikker naer den
ftaert dan elders ; de pooten waren bynaer
zoo lang als die van het Eekhorentje , maer
de achterfte waren een weinig langer en fter-
ker dan de voorfte ; yder poot had vyf
vry lange en dunne teenen, met zeer klee-
ne klaeuwen voorzien; ’t dier was overal, be-
halvenaen den ftaert, bedekt met een vry kort,
fchoon, glad , en blinkend hair , geteekentmet
fchoone heerlyke ftrepen van gefchakeerde
kleuren, graeuw, bruin, wit enifabel, over-
langs in orde of evenwydig gefchikt van zy-
aen bek tot omtrent den ftaert en over de bee-
neti; zyn ftaert was langer dan zyn lyf, dun
maer bekleedt en verfiert met fchoon hair,
een vinger lang , dun , naer een’ veêr ge-
lykende , en rondom over einde ftaende als een
heerlyke vederbofch , met kleuren bynaer die
van ’t lyf gelyk , en op de zelve wys in or-
de gefchikt , dat zeer fraei ftond. Dit dier was
in de bollchen , in Barbarye voongekomen ;
’t was een mannetje; men had een wyfje van
’t zelve geftacht ook meê gebragt , maer het
was onder weg geftorven ; ’t was zeer kou-
welyk, en beefde bynaer altyd voornament-
lyk in den winter , hoewel men zorg droeg
het by ’t vuur of in eene mof te houden; ’t
ging niet ras, klauterde zelden, fchreeuwde
als eene rat , en verbergde zich wel ras, als
’t eene kat hoorde ofrook ; hetatnoten, brood,
amandels, melk, fuiker, zat op zyn gat, als
het at, gelyk ’t Eekhorentje, en zyne voorfte
pooten, die hem tot handen ftrekten , oplig-
tende vattede het ’t geen men hem gaf met
zyne vingeren aen , om ’t aen zynen bek te
brengen, en hield ’t zoo, totdat het dat tee-
nemael geknabbelt had; het was zeer tam, en
liet zich met vermaek in eene mof dragen, om
dat het ’er zich warm bevond ; het kon in onze
luchtftreek niet langleven, het zy wegens de
koude, het zy by gebrek van een wyfje; wanc
het werd zoo hitzig, dat zyne teeldeelen als
een dik gezwel uit zynen buik puilden , waer
in de verfterving en ’t heet-vuur kwam; dit
dier geleek naer de Rat en ’t Eekhorentje.
MUS ARANEUS.
Mus araneus, in ’t Franfch , Mufarai^ne , is
eene foort van kleene rat zoo groot als eene
muis, wier beet men zoo venynig acht als die
van eene fpinne; haer bek is lang en fpits ;
hare tanden kleen en met eene dubbele ry;
hare oogen-zeer kleen in vergelykinge van haer
lichaem , zoo dat zy blind f'chynt te zyn;
haer ftaert kort en dun; haer hair rofachtig,
behalven aen den buik, alvvaer ’t wit is-, men
vind ze in Italië en in Duitfchland; ’s winters
begeeft zy zich in de ftallen, en ’s zomers ia
de tuinen en in de plaetfen , die vol koedrek
zyn; zy voed zich met wortelen en voorna-
mentlyk met die van artifchokken en van an-
dere moeskruiden, ’t geen den Tuinderen veel
febade doet ; in de Geneeskunde word hy
niet gebruikt; foramigen noemen ze Mufet.
Mus araneus , om dat dier eene foort van Rat
is, die men meent, gelyk de fpin, vergiftig
te zyn.
MUSA.
4 7*
M U.
M U.
MUSA.
JVIufa arbor , J. B. Park.
Mufa Serapionis , Lob. Ge r,
F alma hum i lis Ion gis latifque foliis , C. B.
JVIufa & Ficus Martabanis , Garz.
Mufa , five Ficus Indica , A colt as.
Mauze , Theveti.
Ataws , Alpino.
Powtf Paradyji , Lud. Romano.
Dudaim in Bibliis.
Pacoira , Marcgr. Pifon.
B*/*, H. M.
In ’t Nederduitfch Vygeboom van Indië.
Is een kleene Indiaenfche boom of heeder,
wiens (lam doprgaens zoo dik als de dye van
een’menfch, fomtyds dikker, fponsachtig, en
met verfcheide fchubachtige op elkander liggen-
de fchorfen of bladeren bedekt is ; de bladers
zyn zeer lang en breed , verfterkc yder door
eene dikke en breede rib , die naer de lengte
midden doorloopt , en in zyd-aders zich ver-
fpreid ; de top van deze plant’ fchiet een’
enkelen tak zoo dik als de arm , endigende
van boven met een hoofd , dat als een Pyn-
appel gemaekt , en met roode of geelachtige
bloemen voorzien is; dees tak is verdeelt in
verfcheide leden , waer van yder twaelf of
veertien vruchten voortbrengt , zoo dat men
fomtyds tot twee honderd vruchten langs de-
len tak ziet hangen; deze vrucht noemen de
Indianen Arrmfa of Mufa-, zy is langwerpig
en van grootte als eene van onze Komkom-
meren , driekantig , bedekt met eene leer-
achtige ichelle , die gemaklyk in drie dee-
len kan gefcheiden worden , en een merg-
achtig vleefch zoo zacht als boter inlluit , dat
aengenaem van fmaek en zeer goed om te eten
is; zyn wortel is lang , dik , rond, met verfchei-
de hóutachtige vezelen voorzien , zwart van
buiten , vleefchachtig en wit van binnen ,
waterig, zoetachtig, en een weinig t’zamen-
trekkende van fmaek ; dees wortel geeft
door de fneden, 'die men ’er in maekt , een
fap, dat een weinig oliachtig en wit is, maer
dat wel haed rood word ; dees boom wad in
verfcheide Ooit- en Weftindifche Provintiën.
Zyne vrucht is voedzaem , doch hard om
te verteren ; de Egiptenaers maken ’er een af-
ziedfel van, dat ze gebruiken om de fcherpte
van de verkoudheit te verzachten , want de-
ze vrucht is verkoelende en bevochtigende ,
en goed tegen de ontftekingen van de bord. ’
De wortel gekneud en in melk gekookt is
goed om de fuizelingen te verdryven; zyn fap,
dat uit de fneden vloeit, die men ’er in maekt'.
is zeer t’zamentrekkende.
M U S C A.
Mufa , in ’t Franfch Mouche , in ’t Neder-
duitfch Vlieg , is een kleen gevleugeld bloede-
loos dier; waer van vele foorten zyn, doch
ik fpreek hier alleenlyk van de gemeene of huis
vlieg’ , die by yder een bekent is.
Zy heeft aen haer hoofd twee t’zamengevlog-
ten horens, een’ kleenen fnuitmet een’ angel, en
twee oogen van eene purperachtige kleur’; hare
vleugels zyn vliesachtig; haergeheele lyfis ruig,
zwartachtig-graeuw van kleur’, hebbende aen
den buik als halve ringen; zy heeft zes ruige
pooten, die in verfcheide deelen onderfcheiden
zyn, en yder dezer pooten is gewapent met twee
klaeuwen of fcharen, tuflehen welke men kleene
hairen gewaer word, en zy zyn daerenboven van
onderen en zelfs rondom met zeer vele kleene
punten, de Wolkaerders- kammen gelykende,
voorzien; deze klaeuwen en punten gebruiken
zy om zich aen de gladfte lichamen vad te hou-
den , en boven aen een’ zolder te hangen, eu
daer te loopen zonder af te vallen , ge-
lyk wy zien; dit bloedeloos dier komt in den
zomer voort; ’t gebruikt zynenihuit en zynen
angel , om ’tfap uit de kruiden en ’t bloed uit
de dieren te zuigen ; ’t legt witte eijers bekleedt
met twee doppen, waer uit kleene wormen
komen, die, naermate dat hunne vleugels groei-
jen. Vliegen worden , en wegvliegen ; de Vlie-
gen hebben veel waterdeelen , olie en wezent-
lyk zout in zich.
Zy zyn goed om te verzachten , te ontbin-
den, ’t hair te doen groeijen , zynde gekneud
en daer op gelegt; men haelt ’er ook een wa-
ter van over , dat goed is voor de gebreken
der oogen.
M U S C A R I.
Mufcari y Clufii, Ger.
Mufcari majus obfoleto flore, Eyft. Pit, Tour-
nefort.
Mufcari obfolutiore flore , CJuf. Raii Hift.
Hyacintbus odoratijfimus diclus Tibcadi &
Mufcari , J . B.
Hyacintbus racemofus mofebatus , C. B.
Hyacintbus Botryoides Cbalccdomcus mofeba-
tus , Tab.
Dipea-
M V.
M U.
47?
Dipeadi Cbahedonicum & ïtalorum , Leb.
Lugd.
Is eene plant, die uit haren wortel’ vyf of
zes bladers fchiet , die ter aerde neêrliggen ,
meer dan anderhalf voet lang, fraai, gevoort,
vry dik, en vol fap zyn ; tuflehen de zelve fchiet
’er een Heel op langer dan de hand, vry dik,
rond , zonder bladeren , maer bynaer van
’t midden af tot boven toe bewallen met bloe-
men, die als belletjes gemaekt, in hare ope-
ning’ met zes hoeken uitgekerft , in ’t begin
purperachtig of groen , daerna wit- of blaeuw-
of zwartachtig- groen , of donker • purperach-
tig , vervolgens bleek of gedachtig , en ein-
delyk, als ze beginnen te verwelken, zwart-
achtig van kleur’ zyn ; haer reuk is fpecery-
achtig en zeer aengenaera , dien van de Muskus
naerbykomende ; op deze bloemen volgen vry
groote driekantige vruchten, waer van yder in
drie huisjes verdeelt is , en waer in eenige
ronde zwarte zaden zoo groot als erten gevon-
den worden; haer wortel is eene dikke wit-
achtige bol of ajuin, bedekt met verfcheide
rokken of fchellen , bitter van fraaek , en
van onderen met eenige lange dikke vezelen
voorzien ; deze plant word in de tuinen door
de Bloemiflcn gekweekt; daer zyn verfcheide
andere foorten van Mufcari, die in de kleur’
van have bloemen, of in de breedte van hare
bladeren, of om dat ze wild zyn, verfchillen;
de Heer Tournefort heeft deze foort van plant’
van de Hiacint onderfcheiden door de bloem ,
die in de Mufcari een belletje is , dat is te
zeggen , eene foort van klokje , ’twelk aen
de'opening’ naeuwer word, daer dat van de
Hiacint zeer wyd is uitgebreidt.
De wortel van de Mufcari ingenomen doet
braken ; van buiten gelegt is hy goed om te
verteren, te ontbinden, en te verdunnen.
Deze plant heeft men Mufcari genaemt, om
dat hare bloem een’ Muskus-reuk heeft.
MUSCIPETA.
Mufcipeta .
v Mufcicapa.
In ’tFranfch Moucherole.
In ’t Nederduitfeh Vliegevangtr.
Ts een kleene vogel zoo groot als eene
Mufeh , die na de vliegen jaegt om ze te eten;
daer zyu verfcheide foorten van; hy onthoud
zich in de boflehen , maer vliegt dikwils de os*
feu na , om de vliegen te vangen , die hen om-
ringen.
Hy is openende en ontbindende.
Mufcipeta, quafi Mufcapeta, a Mufca , Vlieg e?
peto, ik begeer, als of men zeide Vogel op dt vlic
gen verlekkert .
MUSCIPULA,
B
Mufcipula Lobelii, Ger. Park.
Artnerius flos , 3. Dod.
Vifcaria fativa. Tab.
Lychnis vifcofa purpurca latifolia la vis . C.
. Raii Hifi. Pit. Tournefort.
Centaurium minus adulterinum, qiiibufdam.
Ljcbnidis vifcida genus , j . 13.
In ’t Franfch Atrape-moucbes.
In ’t Nederduitfeh Vliegend , Tuiltje s-bloe-
mcn.
Is eene foort van Lychnis , of eene plant ,
die eenen of verfcheide Helen fchiet een voet
of anderhalf hoog , die dun , rond, fiyf, tak-
kig , doorgaens van onderen roodachtig en ge-
knoopt zyn. De bladers wafïen tegen over rr.al-
kanderen, aen hunnen grond breed, en hun4
nen Heel omvattende, aen ’tander einde fpits ,
zee-groen van kleur’, van een’ falpeterachti-
gen fmaek dien van de moeskruiden naerbyko-
uiende. Hare bloemen zyn op de toppen der
takken en Helen als kleene ruikers gefchikt ge*
lyk die van de kleene Santorie , van eene
fchoone roode kleur’, een weinig reuks geven-
de. Yder dezer bloemen bc-Haet uit vyf bla-
deren op de wys van eene nagelbloeme ge-
fchikt, gelyk in de andere foorten van Lychnis,
onderfleunt door een’ langwerpigen en purper-
achtigen kelk. Als deze bloem verwelkt is ,
komt ’er eene vrucht in hare plaets, die klee-
ne, bynaer ronde, roodachtige zaden infhiit ;
haer wortel is enkel , houtachtig, wit en met
eenige vezelen voorzien. Deze plant wafi aen de
kanten der wegen, op drooge en onbebouwde
plaetfen ; uit haren Heel vloeit een zeker lym-
achtig fap, waer door de vliegen gevangen wor-
den; zy heef; veel olie en wezentlyk zomin zich.
Men acht ze goed tegen de beten en Heken
der venynige dieren , zy is afvegende en hee*
lende.
Mufcipula, h mufca , vlieg, er pulla , zwart , als
of men zeide Plant zwart van de vliegen, omdat
O o o de
M U.
474 M U.
de vliegen aen ’tlym, dat uit haren Heel komt,
vaftblyven.
MUSCULUS.
Mufculus,
Mytulus.
Deltoides'.
In ’tFranfch Mende, Moule , Caycu.
In ’tNederduitfch Moffel.
Is een kleene fchulpvifch op de vifchmark-
ten zeer bekent, bynaer van gedaente als eene
kleene fpier, waer van daen zyn naem mogelyk
gekomen is hy opent zich in twee gelyke
deelen, die van buiten gebult of verheven, c-n
van binnen hol zyn; daer zyn twee algemeene
foorten , eene Zee- en eene Riviermoll'e!. De
Zeemoffel is de geachtfte , hebbende veel
beter fraaek dan de andere ; haer fchulp is
zwart, blaeuwachtig, glad, en blinkende; hy
fluit een’ kleenen langwerpigen vilch in, van
grootte als eene boon, malfch, wit, in ’t zout wa-
ter zwemmende, lekker, en zeer goed om te eten.
De Riviermoflel heeft een’ eironden en geel-
achtigen fchulp, die een’ kleenen vifch inlluit
van grootte en gedaente als de voorgaende ,
zwemmende ook in ’t water, maer hy is niet
zout; haer vleefch is wat hard en zwaer om te
verteren.
De Moffels vind men doorgaens aen rotfen
of fomtyds aen Hukken bonts vaft door zekere
fteenachtige hardigheden , die bynaer de ge-
daente van de kaft van eene kies hebben; ook,
zyn ze omringt met eene foort’ van vezelach-
tig mofch; zy leven van water, vvaer mede zy
van tyd tot tyd hare fchulpen vervullen , dat
met hare kieuwen door eene foort van ademha-
ling fcheppende; zy openen zich, fluiten zich
weer, komen half uit hare fchulpen, en krui-
pen ’er weêr in, zelfs is ’er eene groote foortv
die gelyks ’t water dryft ; zy verbergen en be-
graven zich in ’tzand, als zy de koude gewaer
worden; fomtyds werpen ze een vocht uit zoo
wit als melk. Die breeder noopende dit Huk
onderrecht willen zyn , zullen de verhandelin-
gen konnen lezen , die de Heeren Poupnrt
Mery, en de R.eaumur in onderfcheide verhan-
delingen dies aengaende in ’t licht hebben gege -
ven , die te vinden zyn in de Gedenkfchriften
van de Koningklyke Akademie der Wetenfchap-
pen ; de Moffels hebben veel olie, waterdce-
ben en vlug zout in zich..
De Moffelfchulp op een’ wryffleen gewre-
ven is openende door de piswegen , en goed
om de buikloopen te floppen; de gift is van
eene halve fcrupel tot eene drachma. Die van
de Zeemoffel is goed om de vliezen , die op do
oogen der paerden groeijen , te verteren , als
men ’er, tot poeder gemaekt zynde , van in
blaeft.
De vifch is opdroogende en ontbindende.
Men zegt, dat men. in fommige plaetfen van
Brazilië Moffels ziet, die zoo groot zyn, dat
yder van haer uit den fchulp genomen tot agt
oneen weegt , en dat de fchulpen van deze
groote Moffelen uitnemende fraei zyn.
Dezen fchulpvifch heeft men Mufculus ge-
naemt, of om dat hy bynaer de gedaente van
eene kleene fpier heeft zoo als gezegt is, of
omdat hy in ’t water met eene foort’ van mofch,
in 't Latyn Mufcus genaernt , omringt is.
Deho'des , Qr&ce êtx-rttittic , omdat dees fehulp-
vifch de gedaente van de Griekfche letter
3iX]u heeft.
MUSCUS ARBOREUS. i
Mufcus arboreus , Ufnea officinarum , C. B.
Mufcus quermts , Lob. Ger.
Mufcus arboreus nulgaris & quercinus T
Park.
Mufcus arboreus villofus, J. B. Raii Hift.
In ’tFranfch Moujfe d'arbre , of Ujnee com-
mune.
In ’tNederduitfch Boommofch.
Is eene kleene plant , wier bladers zoo fyn als
hair gefneden , wit, en zacht zyn; zy watt in de
klooven en op de ballen van verfcheide boomen ,
als op denEikeboom, Populierboom , Olm-
boom, Berkenboom, Appelboom, Pereboom,
Pynboom , rooden Denneboom, Cederboom,
Denneboom , Lorkenboom ; de meeft geachte
en fterkfl riekende is, die men op den Ceder-
boom vind ; men moet ze wit en zuiver kie-
zen ; zy heeft veel olie en wezentlyk zout in
zich.
Zy is t’zamentrekkende en goed om de
buikloopen , bloedingen , en braking te flui-
ten; men kan ze in afziedfei of in poeder ge-
bruiken.
De Reukbereiders maken van dit tot poeder
gemaekt Mofch ’t voornaemfte deel van hun
Cyprus-poeder.
MUSCUS
M U.
M U
MUSCUS TERRESTRIS REPENS.
Mufcus vulgat HJimts , C. B. Pit. Tournef.
Mufcus bortenfis , Trag.
Mufcus tcrreflris vulgaris , Dod.Lob. icon.
In ’t Franfch Moitffe tenejlre.
In ’t Nederduitfch Acrdmfcb.
Is een kruipend Mofch , dat de magere , on-
vruchtbare. en vochtige gronden bedekt, in de
boffehen, en wouden, op de deenen, en in de
woedynen ; de bladers zyn zoo fyn als zeer
fynehairen, zacht, groen, en fomtyds geel-
achtig; ’theeft veel olie en waterdeelen , wei-
nig wezentlyk zout in zich.
Het is t’zamentrekkende, goed om t bloe-
den te doppen , ’er opgelegt zynde.
Het is waerfchynlyk, dat Muskus van tGnekfch
'x
lieer zont niet bezet is; men moet ’t zuiver en
ligc vuur vattende verkiezen ; de Ouden
noemden het dphronitrum.
Uit Ooft - Indië brengt men ons een fchoon
Salpeter, dat zeer geacht is, voornamentlyle
tot bufpoeder ; men zegt, dat ’t by Pegu gevon-
den word , en dat dit berg-zout daer zoo over-
vloedig is , dat men het uit zekere woefte en
onvruchtbare aerdens in witte kristallen , zoo
dicht by malkanderen als gras, ziet opkomen ;
men heeft ’t maer te verzamelen en te zuive-
ren; het fchyntmetons gezuiverd Salpeter over
een te komen.
Het gemeene Salpeter moet wel gezuivert in
lange kriftallen , zoo als gezegt is, gekozen
worden , verkoelende de tong als men 'ervan
op legt, en eene groote vlam gevende, als men
’er op gloeijende kolen van legt. Men werkt
aen dezuiveringe van ’t Salpeter in ’t kleen Wa-
penhuis van Parys; men laet ’er ook uit Indiën
van komen.
Het is openende, infnydende, ontbindende;
het lelcht den dorft, verwekt de pis, weder-
üaet de verrotting, verkoelt ’t bloed, dryft
den fteeu der nieren en blaes’ af; de gift is
van eene halve ferupel tot eene drachma; men
zout ’er de zalmen tneê om hun eene fchoone
roode kleur te geven.
Plet Nitrum der Ouden is ons onbekent; dit
was ’t Salpeter niet; het kreeg zynen naem van
een Land van Egypten Nitrum genaemt, alwaer
hec, zoo men zegt, in overvloed gevonden
werd; men gelooft, dat ’t de Anatron was,
wter van ik op zyne plaets gefproken heb.
N I X.
Nix, in ’t Franfch Neige , en in ’t Neder-
duitfeh Sneeuw , is een verdund , en door een’
houden wind in de lucht bevroren water; door-
gaens is zy in kleene witte kriftailyne vlokken
gevormt,doch verfchillende van gedaente naer de
bepalingen , die de wind daer aen gegeven
heeft; men ziet ’er fomtyds vallen , die de ge-
daente van kleene ftarren hebben ; dit water
lluit onder ’t bevriezen een zuur zout van de
lucht in, dat de Sneeuw een weinig fcherper
en doordringender maekt; in den winter is zy
nuttig op de landeryen om het koren te bewa-
ren , omdat zy het bedekt , en door middel
van haerzout eene foortvan giftinge of warmte
onderhoud, die belet, dat zyazaed bevrieze en
verga.
Zy is verdunnende , bevochtigende , afve-
gende, verkoelende, goed tegen de gebrand-
heit , kwade oogen en oatftekingen.
De bevroren vruchten bedekt men met Sneeuw,
opdat zy , zachtjes ontdooijende , bewacrc
worden zonder te bederven of te rotten.
N O C T U A.
Noflua, in ’t Franfch, Cbahuan of Hilott , in
’t Nederduitfch , Uil, Nacht-Uil, is een vogel ,
die niet als’s nachts vliegt en fchreeuwt; daer
zyn ’er van verfcheide grootte, maer hy is ge-
meenlyk zoo groot ais eeue duif; zyn hoofd
is dik ; zyne oogen zyn breed , naer die van de
kat gelykende ; zy dienen hem niet als ’s nachts,
want hy kan ’t licht van den dag niet verdra-
gen; zyn bek is kleen , langwerpig, en geel; zyn
hals is kort; zyne beenen zyn met vederen be-
dekt; zyne pooten zyn ruig; hy is donker van
kleur’, onthoud zich. op fteenachtige plaetfen,
tuiïchen de rotfen,op de bergen , in oude ver-
vallen gebouwen, voed zich met honigbyè'n ,
hagedilfen , en ratten; hy heeft veel vlug zouE
en olie' in zich.
Zyn vleefch is ontbindende en goed tegen de
lambeit, droefgeeftigheit , keelontfteking; men
gebruikt het in- en uitwendig; de gift is van
eene halve ferupel tot eene drachma , ge-
droogt en tot poeder gemaekt.
Zyne gal is goed om de vlekken van de oo-
gen weg te nemen.
Zyn vet is verzachtende en ontbindende ,
goed om de zenuwen te verfterken,en ’t gezicht
te fcherpen.
Noölua. , a notie , om dat dees vogel niet als
’s nachts vliegt en fchreeuwt.
NOLIME TANGERE.
Noli me tangere , J. B. Raii Hift.
Balf antina lutea , Jive Noli me tangere ,
C. B. Pit. Tournefbrt.
Perficaria fUiquofa , Ger.
Mercurialis fylvejlris , Ncli me tangere dicja ,
Jive P^rjicaria Jiliquofa , Park.
bnfatiens her ba , Dod.
In ’t Nederduitfch Kruidje roer my niet.
* Is eene foort van Balfamlna, ofeeneplanr,
die' eenen teêren, gladden, blinkenden, groe-
nen, ledigen, takkigen fteel fchiet anderhalf
voethoog, en meteen fmaekloos fap voorzien;
hare bladers zyn over en weêr gefchikt , die
van ’t Bingelkruid gelyk, maer een weinig
grooter, aen de kanten getande , fchoon groen
van kleur’, en vol fap; uit den fchoot van deze
blade-
* Zie PI. XVI. Fig. i.
Rrr
N O.
494
bladeren komen lange , dunne , naer de aerde ge-
bogen voetdeeltjes , zich in drie of vier takken
verdeelende , wacr aen kleene, uit vier onef-
fen bladeren bedaende bloemen valt zyn , die
van de andere foorten van Balfamina gelyk ,
geel van kleur’, met roode Hippen geteekent,
en in haer midden met verfcheide witte helm-
dyltjes verzelt. Als deze bloemen voorbyzyn,
komen ’er lange, dunne, knoedachtige vruchten
in hare plaets, van eene groenachtig-witte kleur’,
met groene drepen. Deze vruchten gaen on-
der ’trypen open , en, door den wind of door
de minlle aenraking bewogen zynde, fchieten
door eene foort van veer langwerpige ,
alchverwige of roodachtige zaden uit; haer
wortel is vezelachtig. Deze plant wad in de
boflchen, op vochtige en loimnerryke plaetfen;
zy heeft veel waterdeelen , olie, en wezentlyk
zout in zich. Sommige Schryvers, en onder
anderen Dodoneus , hebben gemeent, dat zy
eene kwaedaertige hoedanigheit bezat, en heb-
ben ze onder de vergiften gedelt ; nogtans
leert de ondervinding , dat zy geene kwade uit-
werkingen voortbrengt , maer men bevind ’er
goede van.
Zy is zeer openende, goed om de pis te
doen lozen, den deen der nieren en blaes’ te
breken, in een afziedfel of overgehaeld water
ingenomen.
Men meent ook, dat zy doet braken en af-
gaen ; deze uitwerkzels heb ik niet vernomen ,
'doch ’t is waerfchynlyk, dat zy verfcheide
krachten verkrygt naer de verfcheide luchtdre-
ken , vvaerin zywad; zy is ontbindende , afve-
gende, en wondheelende uitwendig gelegt.
Noli me tangere , feu impatiens herba , omdat,
als mende vrucht van deze plant’ aenraekt, ’er
zaden met geweld uitfpringen , die zich tuflchen
de vingers voegen en de handen vuil maken.
N O S T O C.
Nofloc clnifionm , Pit. Tournef.
Mitfcus fugax membranaceus pinguis , Bot.
Monfp.
Is eene foort van vliesachtig Mofch , dat
een weinig fmerig is , of eene kale zoode
aerde , bleek-groen van kleur’ en fmaekloos ,
die langs de wegen en in de weiden wad en
zich zeer verfpreid ; men ziet het niet dan in
de dag- en nachtsevening van de Lente en van
den Herfd, men vind ’t over al omtrent Pa-
rys. Sommige Kruidkenners noemen ’t V/nea
fantArum, in ’t Franfch Ufnée-plante ; het heeft
N U.
veel waterdeelen , olie en vlug pisachtig zout
in zich.
Deze plant geplukt en in warm water ge-
weekt ontdoet zich bynaer geheel , en bederft
in korten tyd.
Zy is weekmakende, verzachtende, wond-
heelende, ontbindende, en dilt de pyneu uit-
wendig gelegt.
Nofloc is een Hoogduitfche naem.
NUMMULAR1A.
Nummularia , Ger. Raii Hift.
Nummularia vulgaris , Park,
Centimorbia , Gefn. Tur.
Nummularia major lutea , C. B*
Nummularia , fvve Centimorbia , J. B.
Lyfimachia humi fufa folio rotundiore , Pit.
Tournefort.
In ’t Franfch Nummulaire.
In ’t Nederduitfch Penningkruid, Duizend-
kruid ,
* Is eene foort van Wederik, of eene plant,
die verfcheide lange, dunne, takkige, langs
den grond kruipende en dangwyze loopende
delen fchiet , dragende bladers , die tegen
over malkanderen daen , een vinger breed ,
bynaer rond, een weinig gerimpelt , groen, en
zeer t’ zamentrekkende van linaek zyn ; de
bloemen komen uit den fchoot der bladeren;
zy zyn groot, geel, als roosjes gemaekt, iu
vyf deelen gedieden , fpits en aen kortedcelt-
jes vad; als deze bloemen voorby zyn, ko-
men ’er kleene bolronde vruchten in hare
plaets, die zeer kleene zaden influiten; haer
wortel is kleen. Deze plant wad op vochtige
plaetfen, aen de kanten der wegen, by de
beken; zy drekt zich min of meer uit in groot-
te naer de gronden , waer in zy wad; want die
men in de tuinen vind, word grooter , dan die
in de velden wad; zy heeft veel wezentlyk
zout en olie in zich.
Zy is t’ zamentrekkende , wondheelende ,
goed tegen de zweren der long’, voor de aêrn-
bordigheit , de dangebeten , de fcheurbuik ,
den roodeloop , de bloedfpouwing , den vloed
der maenddonden en der ambeyen, tegen de
fcheurzels en buikloopen ; men gebruikt ze
in- en uitwendig.
Uummularia, a nummo , gemunt geld, penning ,
om dat de bladers van deze plant’ door hun-
U8
* Zie PI. XVI. Fig. 2.
N U.
N U.
ne gedaente een fl.uk gemunt geld of een’ pen-
ning verbeelden.
Centimorbia , als of men zeide Kjuid , dat goerl
is om honderd foorten van zjektens te geneden ; dat
eene vergrooting is , die by de Schryvers vry
dikvvils gebruikt word.
NUX CARYOPHYLLATA.
Nux caryop/jyllata.
In ’t Franfch Noix geroflée , of Noix de Ma-
dagafcar.
Is eene noot zoo groot als eene gal-
noot , rond, kaflanjebruin , hebbende den
reuk en fmaek van Kruidnagelen , doch
zwakker , een’ korrel of zaed influiten-
de; men brengt ze ons van Madagafcnr; zy
is de vrucht van een’ boom, in ’t land Ravend-
fara. , genaemt , die op ’t Eiland van S. Lau-
rens in overvloed wafl; zyne bladers komen
die van den Lauwrierboom in gedaente naerby.
Men fchelt de tweede fchors van dezen
boom’, en men laat ze droogen; zy gelykt
in gedaente en in kleur’ zeer naer de Kaneel;
maer heeft den fmaek van Kruidnagelen , men
noemt ze in ’t Franfch, Canclle gerofiée, oï Ca-
pelet , of Rois de Crabe.
De vrucht en de fchors van dezen boom
zyn hoofd- en maeg-middelen , goed om de
winden te verdryven , den etenslufl te ver-
wekken , ’t vergift tegen te flaen.
NUX I N S A N A.
Nux infana , ab effdiu Primula infana nautis
Belgis , Gluf.
Pruna infana fpinofa , C. B.
In ’t Nederduitfch Malle Pruim , Malle
Root.
Is eene Indiaenfche vrucht van grootte als
onze kleene pruimen, rond, met eene harde,
ruwe, roodachtige fchors’ bedekt , eene vlies-
achtige, zwarte en met eene witte vlekkc ge-
teekende, vry groote kern influitende, die met
een zwartvleefchof merg , naerdatvande flee-
pruimen gelykende , omringt is; deze kern heeft
eene pit , die hard en afchverwig van kleur’
is. Deze noot wafl aen een’ boom’ van groot-
te als een Kerfeboom , en die lange en fmal-
le bladers als die van den Perzikboom draegt.
Deze vrucht brengt eene zeer kwade uit-
werking voort in de genen , die ’er van eten,
want zy veroorzaekt fuizelingen en eene yl-
4 5>f
hoofdigheit, die fomtyds twee of drie dagen
duurt , of zy veroorzaekt buikloopen.
Zy is verdoovende, men kan ze uitwendig
in zalven gebruiken , om de pynen te ver-
zachten en te (lillen.
Nux infana , wegens de kwade uitwerkingen ,
die deze noot iif ’t lichaem veroorzaekt, als
men ze eet.
NUX JUGLANS.
Nux juglans , Dod. J. B. Raii Hifc.
Nux jitglans , five regia vulgaris , C. B. Pit.
Tournefort.
Nux juglans v ui garis , Park.
In ’t Franfch Noyerl
Tn ’t Nederduitfch Noteboom , Okkernoteboöm ,
Walnoteboom.
Is een groote en fchooue boom , die zeer
takryk is, en zyne takken zeer wyd uiefpreid ,
makende eene groote fchaduw ; zyne bladers
zyn groot, breed, zenuwachtig, groen, flerk
van reuk, t’ zamentrekkende van fmaek; zyne
katjes zyn lang, neêrhangende , van gedaente
en dikte als Rupfen , uit verfcheide blade-
ren, die fchubwyze langs een’ priem gefchikt
zyn, t’ zamengeflelt , geelachtig van kleur’;
’t onderfle van deze bladeren is met verfchei-
de helmpjes bedekt , die geinéenlyk aen zul-
ke korte helmflyltjes vafl zyn , dar men ze
naeuwelyks gewaer word; de vruchten waf-
fen op den zelven voet, die de katjes draegt ,
maer op afgezonderde plactfen ; zy zyn de
Noten , die by ydereen bekent zyn , en in
’t Latyn Nuces genaemt worden ; yder van
haer is bedekt met een’ vleezigen , groenach-
tigenbaft’, waer onder men den houtachtigen,
harden, bynaer ronden of eironden dop vind,
die men notefchulp noemt, en eene foort van
pit influit, die in twee of in vier vleezige,
mergachtige, witte deelen verdeelt is, eenig-
zints naer kleene dyën gelykende, lekker en
aengenaem van fmaek, naeuw omzet met een
dun , fyn vliesje , dat ’er aen vafl is , doch dat
’er gemaklyk affeheid ; deze kleene deelen
van de Noot zyn door een houtachtig middel-
fchot, dat men in ’t Franfch Zeft noemt, ge-
fcheiden; terwyl de Noot nog heel jong en
een weinig waterachtigis , word ze in ’t Franfch
Ctrneau genaemt, men eet ze met zout, ’t is
eene lymachtige kofl , die dikwils onverterin-
gen veroorzaekt, als men ’er zich in te buiten
gaet ; ’t is waer, het zout verbetert die met
hare deelen te verdunnen; de Noot is minder
Rr r i onder*
N U.
N U. N Y.
40
onderworpen deze kwade uitwerking voort
te brengen , als ze hare volkomen grootte of
rypheit heeft gekregen.
Het hout van den Noteboom is hard, fterk,
vaft , gewatert , bedekt met eene dikke afch-
verwige fchors’; zyne wortels zyn groot ,
lang , in den grond zich zeer verfpreidende ;
dees boom wad in vette gronden in’t veld en
in de tuinen ; hy heeft veel olie en zout in
zich.
Het Noteboomenhout word van de Werk-
lieden gebruikt tot het maken van kabinetten,
fchryftafelen , toonbanken, kaften; in de Ge-
neeskunde word ’t weiniggebruikt; in een afzied-
fel ingenomen is het nogtans zweetdryvende en
verzachtende.
De bolfter v.an de Noten is zweetdryvende
en goed om ’t vergift te wederftaen; de Ver-
wers trekken 'er eene fterke verw uit,
De lchulpen en middelfchotjes derNoten zyn
ook zweetdryvende eu opdroogende ; men ge-
bruikt ze met de China , Salfeparilla , en
Pokhout in de koeldranken.
De gekonfyte Noten verfterken de maeg ,
verwekken ’t zaed, geven een’ frilfchen mond;
en verbeteren den kwaden adem.
Uit de drooge Noten perft men eene olie ,
die onder de voedfels en in de Geneeskunde
veel gebruikt word tegen ’t kolyk , om de
naweenen der kraemvrouwen te verzachten,
om te ontbinden en de zenuwen te verfter-
ken.
De tweede fchors van ’t Noteboomenhout
fluit ’t braken , men laet ze droogen , en men
maekt ze tot poeder; de gift is van eene fcru-
pel tot eene drachma.
Het fap van den wortel van den Noteboom
word goed geacht om de jigtpynen te ftillen,
uitwendig gebruikt zynde.
De bladers en de katjes of bloefems van den
Noteboom zyn t’zamentrekkende , zweetdry-
vende en goed om de kwaedaertigheit der voch-
ten tegen te ftaen , in afziedfel gebruikt.
N«x a nocere , fchaden , om dat de reuk van
den Noteboom hoofdpyn verwekt, en verfchei-
de menfchen duizelig maekt : men merkt ook
aen, dat ’er maer zeer weinige planten onder
de fchaduw van den Noteboom wallen.
Juglans , quaCi Jovis glans.
Nax regia , omdat de Noteboom door Ko-
ningen uit Perfien is vervoert , en in an«
dere landen aengekvveekt.
NÜX MEDICA.
N«x mtdica, in ’t Franfch Medicinale, is
eene vrucht van grootte als eene kaftanje ,
zeer hard , langwerpig , in haer midden ver-
heven , en aen beide de eindens wat platach-
tig, geelachtig van kleur’, een weinig naer’t
rood trekkende , aen de eene zyde naer
hare lengte -half open, en aen de andere zyde
nneuwkeurig gefloten , hebbende rondom in’t
midden eene rib. Zy wad aen een boom’, die
in de Maldivifche Eilanden in Amerika groeit.
Deze vrucht ingenomen is goed om de baring
te helpen, den uitgang van de nageboorte te
bevorderen, de herfenen te verfterken, tegen
de vallende ziekte.
N ux mtdica , otn dat deze noot dikwils by
de Indianen in de geneeskunde gebruikt word.
{ * *
NUX VOMICA.
N«* vomica, in ’t Franfch N oix vomique , in ’t
Nederduitfch Kratnoogen , is eene kleene,
platte, ronde , of bolronde vrucht , van
breedte als een Franfch oortje , fluweel-
achtig of wollig , van buiten muisgraeuw
van kleur’ , hard als horen , van binnen van
verfcheide kleuren, dan geel , nu wit, fomtyds
bruin. Sommigen gelooven, dat zy de kern is
van eene vrucht zoo groot als een appel, die in
verfcheide geweften van Egypten aen eene
groote plant’ waft; doch de W3erheit is , dat
men den oorfprong van de Kraenoogen nogniet
recht weet , en dat ’er in alle befchryvingen,
die men ’er van gegeven heeft, niets zekers
is; men moet ze dik, zuiver, en nieuw ver-
kiezen ; men kan ze tot geen poeder maken,
als ze niet eerft gerafpt is , want zy is van
eene horenachtige hardigheit; men laet ’er de
honden en andere viervoetige dieren , die men
wil doen fterven , van eten , want zy vergif-
tigt hen door als eene fpons in hunne maeg’
te zwellen , en ze te doen flikken ; voor de
menfchen is ze geen vergift.
Uitwendig in een poeder gebruikt is zy af-
vegende , opdroogende, ontbindende ; men
gebruikt ze ook inwendig onder verfchei-
de t’zamengeftelde middelen, die goed zyn om
’t vergift te wederftaen, en de kwade vochten
door de doorwaeffeming uit te dryven.
N Y M P H JE A.
N ymphaa, in’t Franfch N enuphar, in't Neder-
duitfch Plompen , Water-Roz.in , Meer- Bladers , ij
eene waterplaut , waer van twee foorten
zyn.
N Y.
N Y.
457
De eerde foort word genaemt
Nympbaa alba , J. B.
Nympbaa candida , Trag. Fuch.
Nympbaa alba major , C. B. Pit. Tournaf.
'Nenufar album , Brunf.
In ’tFranfch Nenufar blanc.
In ’t Nederduitfch Witte Plompen.
* Deze plant fchiet groote, breede, bynaer
ronde, dikke, lyvïge , leêrachtige binders,
die boven op het water dryven , en vol aderen,
op den rug. witachtig- groen , van onderen don-
ker- groen , en van een’ vry laden grasachti-
gen fraaelc zyn ; hebbende yder twee kleene
ftompe oortjes ; deze bladers worden door lange
roodachtige, teêre , fappige , vooze delen,
die zoo dik als de vinger van een kind zyn,
onderdeunt; hare bloemen zyn groot, dik,
breed als ze open zyn , uit verfcheide roos-
wyze gefchikte bladeren t’zamengedelr, fchoon,
wit als die der Lelien , maer zonder reuk , vervat
in een’ kelk, die gemeenlyk uit vyf witachtige
bladeren bedaet, en yder door een voetlleeltje
onderdeunt, dat naer den deel der bladeren ge-
lykt ; als deze bloem voorby is , komt’er eene
ronde vrucht te voorfchyn , naer hare lengte in
verfcheide huisjes, die met langwerpige, zwart-
achtige , blinkende zaden vervult zyn , ver-
deelt ; haer wortel is lang , zoo dik als de
arm , op den bad met kwaden voorzfen ,
van buiten bruin van kleur’, van binnen wit,
vleezig , voos, met veel lymachtig fap ver-
vult , op den grond van ’t water in de aerde
met verfcheide vezelen vad.
De tweede foort word genaemt
Nymphrea lutea , Ger.
Nympbaa lutea major , C. B. Pit. Tour-
nefort:. _
Nymphrea citrina , Cord. Hift,
Nemtpbar luteum , Bronf,
In ’tFranfch Nenufar jaune.
In ’t Nederduitfch Gele Plompen,
Zy verfchilt van de voorgaende, dat hare
tladers zoo rond niet. , of een wei-
* Zie PI. XVI. Fig. 3..
nig langwerpig zyn ; dat hare bloemen geel
zyn; dat hare vrucht eene kegelswyze gedaen-
te heeft, en grooter zaden dan die van de
witte Plompen influit; en dat haer wortel van
buiten groen is; de eene en de andere Plompen
wallen in de moeraden , poelen, en rivieren ;
zy hebben veel waterdeelen en olie, weinig
zout in zich. De witte Plompen zyn in de ge-
neeskunde zeer in gebruik.
Hare bloem en haer wortel zyn bevochtigen-
de, verkoelende , een weinig verdoovende;
zy dillen door hunne lymachtige deelen de al
te groote beweging der vochten; zy zyn goed
tegen de fcherpheit van de Pis, om ’t bloed
te verzachten , tegen de heete koortfen , ver-
koudheden een afziedfel genomen. Ookgebruikt
men ze uitwendig tegens de ondekingen , om
de huid fchoon te maken en te verzachten ,
en om den flaep te verwekken.
Men heeft de Plompen den naam van N>ra-
ph&a gegeven , om dat zy in ’t water waden ,
waer in de Dichters verfiert hebben , dat de
Nymphen of Watergodinnen zich onthielden,.
NYMPHOIDES.
Nympboides aquis innat ans , Pit. Tournefort.
Nympheea lutea minor flore fimbriato . C,:
Bauh. J. B.
Is eene waterplant, die de Schryvers onder
de foorten van Plompen hebben geplaetd. De
Heer Tournefort maekt ’er een afgezonderd ge-
dacht van; hare bladers zyn van gedaente als
die van de gele Plompen , maer kleener, aen
den wortel door lange , ronde, en op ’t water
dryvende delen vad, bitter van (inaek; tuf-
fchen dezelve ryzen ’er ronde delen, dewelke
bloemen onderdeunen, die uit een enkel blad be-
daen , dat als een bekken gemaekt, meeden.
tyds in vyfevengelyke deelen, die aen de kanten
als met franjes bezet zyn, gefneden , en geel van
kleur’ is; dit bekken is vervat in een’ kelk,
die tot omtrent zynen grond in vyf deelen ge-
klooft is. Als de bloem voorby is , komt ’er
een langwerpig , platachtig , en eenigzins
vleezig zaedhuisje in hare plaets , hebbende
maer eene holligheit, waer in verfcheide lang-
werpige bittere zaden befloten zyn; yder
met een vliefachtig kapje omringt ; haer
wortel is dik, knoedachtig, door verfchei-
de vezels in de aerde vad. Deze plant wail
in de poelen eu moeraden; zy heeft veel olie
waterdeelen , weinig zout in zich.
zy
Rrr 3
o c.
o c.
498
Zy is afvegende, verkoelende, t’ zamentrek-
kende, verdikkende, goed om de bloedingen
te (luiten , den (laep te bevorderen, de fcherp-
beit van ’t bloed te verzachten, in een afziedfel
gebruikt.
O.
O C H R A.
OChra , in ’t Franfch Ocre , in ’cNederduitfch
Oker, berg-Geel, is eene aerde in klonteren,
die droog, vettig, broos, zagt in ’t aenraken,
geel of goudgeel van kleur’ is , en uit eenige
diepe mynen van Berry gehaelt word.
Men kalcineert ’er van in ’t vuur, tot dat zy
eene roode kleur heeft verkregen ; deze noemt
men Roode Oker.
De eene en de andere van deze aerdens wor-
den tot ’t Schilderen gebruikt ; men verkiert
die, welke zuiver, broos, en hoog van kleur’ zyn.
Zyzyn ontbindende, opdroogende, t’zamen-
trekkende , uitwendig gelegt.
Uit Engeland brengt men ons eene foort van
■Roede Oker, die men Engeljch bruin noemt ; men
gebruikt ze tot ’t Schilderen.
Uit ’t zelve land brengt men ons eene ande-
re foort van Oker, die van ’t Engelfch-Bruin
niet verfchilt, als dat ze heel donker van kleur’
is; in ’t Franfch noemt men ze Potée, men ge-
bruiktze om de fpiegelglazen te polyrten.
Deze twee laetrte foorten van Roode Oker zyn
opdroogende en t’ zamentrekkende.
O C H R U S. '
Ochrus folio integro capreolos emittente , C.
B. Pit. Tournefort.
Ochrus , five Ervilia , Dod. Raii Hifi.
Ochrus y five Erviliim flore ff fruBu albo ,
Park.
Lathyri fpecies , qua Ervilia fylvefris Dodo-
fiaoy J. B.
In’t Nederduitfch Kleene Erweten , Gemeene
Erweten , Ronde Er voeten , He ere Erweten.
Is eeneplant.die rtelen fchiet eenigzins die van
de Platte Erweten gelykende, welke anderhalf
of twee voeten lang , hoekig , en zwak zyn , en
ter aerde nederliggen ; hare bladers zyn lang-
werpig, deze enkel, gene t’ zamengertelt uic
andere bladeren by paren gefchikt, alle met
klaeuwiertjes eindigende; hare bloemen komen
uit den fchoot der bladeren, en zyn aen korte
voetrteeltjes vart, als die derpeulvruchten , wit,
door fpitswyze ingefneden kelken onderfteunt;
als deze bloemen voorby zyn , komen ’er peu-
len in hare plaets , yder uit twee fchelien t’za- .
mengertelt, die vyf of zes bynaer ronde kor-
rels of zaden influiten, zoo groot als kleene
erweten, donker geelachtig van kleur’; haer
wortel is vezelachtig; deze plant wart op de
velden, tuflchen ’t koren; haer zaed heeft veel
olie en wezentlyk of vlug zout in zich.
Zy is afvegende, t’ zamentrekkende , ontbin-
dende , en verterende.
Ochrus, ab Ochra, Okjr , om dat ’t zaed van
deze plant’ eene kleur heeft, die van de Oker
naerby komende.
O C I M U M.
Ocimum vulgatius, C. B. Pit. Tournefort.
Ocimum v uigare majus , Park.
B aft Hat ft! , five Ocimum , BrunF.
Ocimum medium vulgatius ff nigrum , J. B-
Raii Hift.
Ocimum medium citratum , Ger.
In ’t Franfch Bafüic,
In ’t Nederduitfch Bafillkonl
* Is eene plant, die omtrent een half voet
hoog wart, en dicht is, in verfcheide kleene,
vierkante, ruige, een weinig roodachtige tak-
ken zich verdeelende , voorzien met bladeren ,
welke die van ’t Glaskruid in maekfel gelyk,
doch kleener , fterk , fpeceryachtig en zeer aen*
genaem van reuk zyn; de bloemen rtaen ron-
dom den deel , en zyn op de wys van eene lange
en niet zeer gefloten air aen de toppen der takken
gefchikt, wit van kleur’ naer ’t purperachtig trek-
kende, fterk riekende ; yderderzelveis bekwyze
of als eene pyp gemaekt, die van boven in twee
lippen is gefneden ; in hare plaets komt een zaed-
huisje, dat langwerpige , kleene , zwartezaden
influit; haer wortel is hout- en vezelachtig, en
zwart; deze plant kweekt men in de tuinen en
in de huizen, alwaer ze een’ aengenamen reuk
verfpreid; zy heeft veel fyne olie en vlugzout;
in de Geneeskunde gebruikt men hare bladers
en haer zaed.
* Zie PI. XVI. Pig. 4.
O C. O E,
O E.
Zy is goed om de pis en de maendftonden te
verwekken , ’t vergift te wederftaen , de win-
den te verdryven , de ademhaling te helpen,
de herfenen en ’t hart te verfterken , om af te
vegen, te verteren, te ontbinden , de zenu-
wen te verfterken; men gebruikt ze uit- en in»
wendig. . , , ,
Gcïmutn ab , celenter , om clac t zaed van
deze plant’ fchielyk opfehiet.
Bafilïcum , a , Rex, als of men zeide
Koningklyke plant, wegens haren uitnemenden
reuk en hare krachten.
Somtyds vind men in de befchryvingen der
Artzenybereideryen Ozimum in de piaets van
Ocimum.
OCULUS CATI.
Oculus cati , Boet. de Boot.
Solis oculus , quibufdam.
Aflroïtes , Plin.
Mithrax , Perfis.
Pfeudopalus , Cardan.
In ’tFranfch Oeil de Chat.
In ’t Nederduitfch Kattenoog.
Is een fchoone, blinkende, doorfchynende koft
telyke fteen van verfcheide kleuren, naer den
Opaelfteen gelykende , maer veel harder; hy
groeit in Indiën op verfcheide plaetfen, maer dien
men uit Zeilon krygt, is de meeftgeachte; men
vind ’er van verfcheide grootte; hy is getneen-
lyk langwerpig van gedaente, bynaer als een
wit boontje; men zegt dat de grootfle , die in
Europa is, in ’t Kabinet van den Groot Her-
tog van Toskanen bewaert word ; hy is groo-
ter dan de duim. Dees fteen word in de Ge-
neeskunde niet gebruikt.
OcuUs cati, om dat dees fteen naer ’t oog van
cene kat gelykt.
Solis oculus, om dat hy een oog verbeeld, en
dat hy als eene kleene zon ftraelt.
jftroites , om dat hy flonkert als eene ftar.
Mithrax, is een Perfiaenfche naem , die zon
beteekent; omdat dees fteen, gelyk eene zon,
ftralen fchiet.
Pfeudopalus , d ^eoSof, falfus, O* owuXot, opa-
lus, dat is te zeggen, val/che Opaelfteen-, want
dees fteen naer den Opaelfteen gelyktV
OENANTHE.
Oenanthe Apii folio , C. B. Pit. Tournefort.
Oenantbe Apii folio major. Park.
4 V9
Oenanthe , feve Fiiipendula Monfpeff, dana
Apii folio, J. B, Raii Hift.
Fiiipendula anguflïfolia , Ger.
Is eene plant, wierbladers in ’teerfte breed,
ter aerde nederliggende , en die van de Peter-
felie gelyk zyn ; daer na nemen zy de gedaente
van die van Peucedanum ofVarkens-Venkel aen;
tuflehen dezelve ryzen ’er hoekige, takkige , ge-
voorde, blaeuwachtige ftelen omtrent twee voe-
ten hoog op; hare bloemen zyn kranswyze aen
de toppen der takken gefchikt; zy zyn kleen ,
yder uit vyf bladeren , dieopdewys van Leliën
gefchikt zyn , t’ znmengeftelt, wit van kleur’
naer’tpurperachtigtrekkende; als deze bloemen
voorby zyn, komen ’er twee aen twee t’zamen
gevoegde, langwerpige, op den rug gevoorde
zaden te voorfchyn, aen hun bovenfte einde met
verfcheide punten voorzien; hare wortels zyn
bollen , die van buiten zwart, vanbinnen wit
zyn, aenlange vezelen hangen , zich meer in ’c
breede of aen de zyden verfpreiden dan diep in de
aerde fchieten, vaneen’ zoeten en vryaengena-
menfraaek, dien van de Pinfternaken een weinig
naerby komende: deze plant waft op moeraffi-
ge plaetfen; zy heeft veel zout en olie in zich;
in de Geneeskunde gebruikt men voornament-
lyk haren wortel.
Hy is afvegende, openende, windbrekende;
men gebruikt hem tegen den fteen , en tegen
de ambeyen.
Oenanthe, ab é/*u, vit is , v «>.9-^, flos, als of
men zeide, Bloem van den yVyn^aerd , om dat de
Ouden den naem van Oenanthe aen eene plant’
gaven, die op den zelven tyd , als de wyn-
gaerd, bloeide, of wier bloemen een’ reuk
hadden, gelyk als die van de Wyngaerd-bloem’.
Onder de iborten van Oenanthe is ’er eene ,
die zeer gevaerlyk is , en waer voor men zich
moet wachten, want zy is een groot vergift;
zie hier de befchryving.
Oenanthe cheeropbylli foliis , C. B. Pit, Tour-
nefort.
Oenanthe ekutee facie fucco air of o , croceo ,
Lob. Icon.
Oenanthe fucco v'vfofo cicutce facie Lcbelio ,
J. B. Wepfer.
Deze plant heeft veel overeenkomft en ge-
lykenis met de Scheerlink; zy waft drievoeten
hoog ; uit haren wortel’ fchieten ronde tak-
kige en vry verfpreide ftelen , dragende bla-
ders naerdie van de Kervel gelykende, donker
groen of zwartachtig van kleur’ , fcherp en
onaengenaem van fmaek, vervult met een fap.
O E.
O E.
fOO
dat in ’t begin melkachtig is, maer naderhand
geel , groen , (tinkende , venynig word, en
zweren veroorzaakt; hare bloemen zyn als die
van de Scheerlink kranswyze gefchikt ; yder
der zelve is uit verfcheide roos- of leliwyze
gelchikte bladeren t’zamengeftelt ; zy laten ,
als ze zyn afgevallen , eene kleene vrucht na
zich , die uit twee langwerpige gevoorde zaden .
is t’zamengeftelt ; hare wortels zyn bollen
als die van de Affodille ; zy zyn wit .
onraiddelyk aen hunne bol , zonder dat eenige
vezels hen ophouden , vaft , met het zelve
lap , gelyk de plant, vervult; zy wad zelden
als in de koude , en Noorderlanden; men vind
’er ook in Engeland langs de beken cn andere
warerachtige plaetfen.
Het is een doodlyk vergift ; indien men 't
ongeluk heeft gehad ’er van in te zwelgen,
veroorzaekt het in de maeg’ eene zeer pynly-
ke hitte ; het doet in ftuiptrekkingen vallen,
die de oogen’t achterftevoor keeren, ’c gevoel
benemen, de kaken op malkanderen (luiten, ’t
verwekt veelvuldige hikken , vergeeffche nei-
gingen en pogingen tot braken , bloedingen
uit de ooren , trekkingen, eene groote fpan-
ring omtrent de plaets van de maeg’ ; alle deze
kwade toevallen geven te kennen, dat deze
plant door hare fcherpte ’t zenuwachtige vlies
van de maeg’ knaegt en brand; de middelen,
die men ’er tegen aenvvenclen moet, zyn dezel-
ve, die men tegen ’t Rottekruid en Sublimaet
gebruikt; als den lyder veel oliê , gefmoltenvet
ofboter, melk en andere oliachtige vochten
te laten drinken,- die de fcherpe en knagende
zouten , die de fappen van de planc’ aen de in-
gewanden mêedeelen, konnen binden , ontwin-
den en verzachten , en van boven en van on-
deren doen ontladen.
OENANTHE AVIS.
Oenautbe ,
* V/tiflora.
Vit ij era.
In ’t Franfch Cu blanc.
In ’t Nederduitfch Witbuikje.
Is een kleene vogel, wiens bek, vlerken,
beenen , en einde van den ftaert zwart zyn;
zyn rug is afchverwig; ’t onderfte van den buik
en zyn’ ftaert is wit ; zyne beenen zyn langach-
lig, zyne pooten kleen , zyne tong langwerpig
en plat; men vind hem in de doornbolfchen ; hy
vliegt niet lang zonder op te houden, voed
zich met vliegen , aerdwormen, rupfen ; hy
heeft vee! vlug zout en olie' in zich.
Hy is openende en goed tegen de vallende
ziekte.
Otnamhe , a »m », vit is er «r5a», fl>s , dat is
te zeggen. Bloem va» den Wyngaerd-, dezen naem
heeft men dien vogel gegeven, om dat hy in
den tyd, als de wyngaerd bloeit, te voorfchyn
komt ; men noemt hem Vmfhra om dezelve re-
den.
Cu blanc , witbuikje, om dat hy onder aen den
buik en den ftaart wit is.
O E N A S.
Ocnas.
Vinitorculum,
Vimago «
Rupicola.
Is een vogel grooter dan eene Duif; zyn bek
is lang en fpits; zyn hoofd, vlerken, cn built
zyn afchverwig, zyn ftaert graeuw en zwart,
zyne pooten rood; hy houd veel van de rypen
druiven; men vind hem 'in de wyngaerden in
den wynoogft; zyn vleefch is hard; dezen vo-
gel ftelt men onder de wilde Duiven; hy heeft
veel vlug zout en olie in zich.
Hy is goed tegen de vallende ziekte, om de
pis te verwekken , de krachten te herftellen ;
men maekt ’er vleefchnat van.
Oenas , ab «<»«;. vinum 7 om dat dees vogel de
rype druiven uitzuigc.
OE5YPUS.
Oefypus.
Ifopus bumida.
In ’t Franfch OeCype , S uin.
In ’t Nederduitfch V Vet 'uan onge'ivajfcbeu
Scbaepeavolle.
Is eene foort van flymige ftoffe, die finerig
is en de dikte van eene zalve heeft , bruin
graeuw van kleur’, laf en onaengenaem van
reuk; men krygt ze van de vette wolle, in ’t
Latyn Lana Suutda genaemt, die aen de keel en
tuflehen de dyen der Schapen groeit ; men
wafcht deze wol , en men laet ze in water ko-
ken om ’er ’t vet uit tekrygen, opdat ze in
ftaet zy om als andere wol gebruikt te worden;
deze waiïchingen of ’t afziedfel laet men een
weinig ftil ftaen, en men vind ’er eene foort
• van
van vet'fchnim op dryven , dat men ’er af-
neemt , en door een’ doek Iset loopen , dan
doec men’tineen vat ofpot om ’t te bewaren ;
dit is de Oelypus. Die men by de Droogis-
ten vind , en die wy onder de plaeders ge-
bruiken , word uit Normandië, Beaufle, en
Berri gebragt ; men moet ze verfch , van eene
bekwame dikte, zuiver, bruin van kleur’ en
onaengenaem van reuk verkiezen , doch zy
moet niet bedorven zyn , want zy word fom-
tyds in ’t verouden Hinkende, op andere ty-
den word zy zoo hard als zeep; zy heeft veel
olie, een weinig waterdeelen , en vlugzout in
zich.
Zy is goed om te verzachten , te ontbinden ,
de pynen te (lillen, te verderken; men gebruikt
ze niet dan uitwendig.
OifypHS , ab oh , ovis , fchaep , C Tr,7rtv6tti ,
putrefcere , om dat de Oefypus eene vuile en
als bedorven (toffe is , die men van de fchapen
krygt.
OLAMPI GUMMI.
Gummi olampi , is eene harde , gele , naer
’t wit trekkende , doorfchynende gom of hard ,
naer de Copal gelykende , van een’ zoeten
fmaek met een weinigje t'zamentrekking’; de-
ze gom brengt men ons uit Amerika , maer
zelden.
Zy is afvegende, opdroogende, ontbinden-
de.
OLEA.
o'ca , in ’tFranfch Olivier , in ’tNederduitfch
o lyfboom, is een boom van eene middelmatige
grootte, waer van twee foorten zyn, de eeue
tam en de andere wild.
De eerde foort word genaemt
Olea , Brunf.
Olea fativa , Dod. C. B. J. B. Raii Hid.
Pit. Tournefort.
In ’tNederduitfch Tamme Olyfboom .
* Zyn dam is knobbelig; zyne fchors glad en
afchverwig; zyn hout vry vad, geelachtig van
kleur’ en een weinig bitter van fmaek; zyne
bladers zyn langwerpig en fmal , die van de
Wilge bynaer gelyk , fpits, dik, vleezig, ly«
* Zie PI. XVI. Fig. 5.
vig, hard, van boven bleek groen van kleur’,
van onderen witachtig, maer zonder hair , aen
zeer korte en tegen malkanderen overdaende.
delen vad; uit den fchoot der bladeren ko-
men deeltjes , die witte troswyze gefchikte
bloemen onderdeunen, bedaende yder uit een
enkel blad , dat van boven wyd uitgebreidt en
in vier deelen is gefneden, maer van onderen
pypwyze toeloopt ; als deze bloem voorby
is , komt ’er eene langwerpige of eironde , groe-
ne, vleezige, fappige vrucht in hare plaets;
deze is ’t, die men in ’tLacyn oliva, in Franfch
Olive , in ’t Nederduitfch Glyf noemt ; deze
vrucht is min of meer groot naer de plaetfen ,
ahvaer zy wad; die in Provence en in Langue-
dok groeit, is grooter dan een eikel, maer die
in Spanje wad, grooter dan eene notemuskaec;
de eene en de andere hebben een’ fcherpeu ,
bitteren , wrangen en onaengenamen fmaek;
zy hebben in haer vleefch of merg eene lang-
werpige en deenaclnige kern , die ook een
langwerpig zaed influit. Dezen boom kweekt
men in de warme landen, in Italië, Spanje,
Languedok, en Provence.
De wilde Olyfboom word genaemt
Olea fylveftris , Gcr. Raii Hid.
Olea jylveftris folio duro fubtus incano, C, B.
Pit. Tournefort.
Oleafiery Lon. Caf.
Oleafter , five Olea fylveftris , J. B. Park.
I-Iyjverfchilt van den voorgaenden , dat hy
kleener in alle zyne deelen is , en dat zyne
bladers van onderen witter zyn; hy wad ook
in de warme landen ; zyne Olyven gebruikt
men niet.
Men legt de tamme Olyven in met zout en
water om ze tot ’teten bekwamer te maken,
want als zy van den boom’ komen, hebben ze
een’ onverdraeglyken fmaek.
Men perd de olie van Olyven zoo als ik in
myne algemeene Artzenybereiderye gezegtheb;
zy is verzachtende, pyndillende, ontbinden-
de, afvegende, goed tegen den roodeloop, en
’tkolyk; de Olyven hebben ook veel water-
deelen, en wezentlyk zout, dat men ’er laet
uitloopen en vervliegen, eer men ze perd.
De bladers van den Olyfboom zyn t’zamen-
trekkende.
De takken van den Olyfboom waren eer-
tyds teekens van vrede , gelyk die van den
Lauwrierboora tegenswoordig teekens van
eere zyn.
O L.
O L. O M.
ƒ04
By deRoode-Zee waden ’er wilde Olyfboo-
men, die eene gom dorten, welke zeer goed
is om ’t bloed te Helpen en de wonden te ge-
nezen.
Olea komt van den Griekfchen naem Ïa«i«,
dat ’t zelve beteekent.-
OLEUM CADINUM VULGARE.
Oleum cadinum , feu T akinum vul gare.
In ’tFranfdi Huile de Cade .
Is eene roodachtige olie, zoo helder als de
olie van Olyven , die zich vanden teer affeheid,
als men ’t zwarte pik maekt; zy is vry onaenge-
uaem van reuk. De Paerdefmits gebruiken ze in
de Heken en wonden der paerden; in de Ge-
neeskunde word zy ook gebruikt.
Zy is ettermakende , verzachtende , ont-
bindende, Hilt de pynen , geneed de fchurft,
is goed voor de zenuwen en wonden, uitwen-
dig gebruikt.
Het geen men Oleum cadinum verum , in ’tFranfch
Veritable Huile de Cade noemt , is eene zwarte en
dijkende olie , die men door overhaling uit
’t hout van den kleenen Cederboom krygt, zoo
als ik in ’thoofdduk van dezen boom heb aen-
gereekent.
Cadinum , d cctdtndo , vallen , omdat deze olie
Sn ’t overhalen valt.
O L E U M PAL M JE.
Oleum Pelma, in’t Franfch Huile de Palme , of Huile
ét Senega , of Pumkin , in ’tNederduitfch Olie van
den r>adtlbotm,Pa!m-o!ié is eene olie zoo dik als bo-
ter, van eene gond-gele kleur’ en van een’ aenge-
ramen Ireas-reuk ; men krygt ze door ’t koken
en perfen van de pit van eene vrucht , die zoo
groot is als een ei , Aouara genaemt, waer van
ik op hare plaets gefproken heb, en aen eene
i’oort’ van Dadelboom in Senega , Brafiüë ,
en Afrika wad; de Afrikanen eten ze als boter;
men krygt deze olië uit de pit van de vrucht
van den Dadelboom , op de zelve vvys als men
ze uit de Lauwrierbeziën krygt; in myne Art-
zenybereiderye heb ilc ’er van gefproken . Zie
Oleum Laurinum.
Men moet de Olië van den Dadelboom verfch,
van dikte als boter, hoog van kleur’, aenge-
ïiaem van reuk, en zoet van fmaek verkiezen;
zy word wit , als ze oud word , en'een wei-
Sig garftig.
Zy is goed om de jigt en vloeijingen te ver-
zachten , de zenuwen te verderken , de koud©
zinkingen te verdunnen , uitwendig gebruikt.
OLEUM TERRzE.
0
Oleum Terra, in ’tFranfch Huile de Terre , iit
’tNederduitfch AerdOiïé, is eene roodeen door-
fchynende olië van een’ derk reuk, die uit
een’bergin Oodindië vloeit; zy is eene foort
van deen-olië.
OM-PHACIUM;
O mphacium , in ’tFraufch Per jus , in ’tNeder-
duitfch Verjuis , is ’t fap uit groene of onrype drui-
ven geperd; het is groenachtig van kleur*, zuur
en t’zamentrekkende van fmaek ; het heeft veel
wezentlyk zout en waterdeelen, doch weinig
olie in zich.
Hetis afvegende en t’zamentrekkende; ’tver-
flaet den dord , zet de gal neër, vervrolykt
’thart, verzacht de fcherpte der vochten , rei-
nigt de huid; men gebruikt ’t uit- en inwendig.
Ompbacium , ab , uva aurba , omdat
’t Verjuis van de onrype en wrange druiven ge*
perd word.
Omphalocarpium , ab «ftipasAej , umbUkus , er xxg-
7Tói, fruftus : dezen naem heeft men ’t Kleef-
kruid gegeven, omdat de gedaente van zyne
vrucht die van een’ kleenen navel naerby
komt.
Hetgeen de Schryvers Öleum cmpbacir.um noe*
men , zoude eene olië zyn, die van onrype Oly-
ven geperd was ; maer men kan ’er geen olië
van krygen , gelyk ik in myne Artzenybereide-
rye heb aengemerkt.
OMPHALODES.
Ompbalodes pumila ver na fympbiti folio , Pit.
Tournefort.
Sympbitian minus borraginis facie , C. B.
Borrago minor herbariorum , Park.
Symphitum pumilnm repens , five borrago mi-
nima herbariorum , J. B. Raii Hift.
Sympbitum parvim borraginis facie , Ger.
emac.
Is eene lage, kruipende plant , die naer den
Smeerwortel gelykt ; uit haren wortel’ fchiet zy
bladers naer die van’cLongekruid vry gelykende,
maer zy zyn kleener en zonder vlekken , fpits,
groen, aen lange deeltjes vad; hare delen zyn
omtrent een half voet hoog, dun, met weini-
ge bladeren bewallen, dragende op hunne top-
pea
O N.
O N.
pen kleene blaeuwe bloemen ; ycfer def zelve
is een roosje in vyf rondachtige deelen gefne-
den; als deze bloem voorby is, komt ’er eene
vrucht in hare plaets, wier beginfel eene fpits
is met vier zyden , zynde aen yder der
zelve een korfswys zaedhuisje valt, dat door-
gaens aen de kanten getande is , en een zaed,
’t Lynzaed vry gelyk, influit ; hacr wortel is
kleen , en met vezelen omringt ; deze plant waft
in de Lente in de tuinen; zy heeft een’ lym-
achtigen fmaék, die met een weinig fcherpte
vermengt is; zy heeft veel olie en waterdee-
len, doch weinig zout in zich.
Zy is verdikkende, heelende, t’zamenlymen-
de, goed om ’t bloed te (luiten, de al te'fcher-
pe vochten te verzachten, inwendig gebruikt,
en uitwendig gelegt.
Deze plant’ heeft men den naem gegeven
van Ompbalodes , ab ambitieus, omdat de
holte van hare zaedhuisjes eene gedaente heeft,
die van den navel naerby komende.
Omphix , Grace , , beteekent onry-
pc druif, of verjuis.
ONAGER.
Onager, in ’t Franfch Afne fauvage , in ’t Ne-
derduitfeh Wilde Ezel, is eene foort van onge-
temden Ezel , veel grooter dan de gemeene
Ezel , van eene gefchakeerde kleur’ , wit en
zwart ; hy onthoud zich op onbewoonde ,
lleen- en bergachtige plaetfen , in Afrika , Ly-
kaonië , en in Lycië ; hy voed zteh met krui-
den ; zyn vet is goed om de lendenen te ver*
Herken.
Zyn merg is goed om de jigt te verzachten ,
daer op gelegt zynde.
Onager, ab » i«; , afinus , c? fjlveftris, als
of men zeide wilde V.zA.
O N A G R A.
Onagra latifolia , Pit. Tournef.
byfimacbia lutea corniculata , C. B, Raii
Hift.
Lyjimacbia Americana , Col,
Lyfimachia lutea Virginiana , Ger. emac.
Lyjimacbia lutea füiquofa Virginïana , Park.
Axocbiolt , Hemandez.
Ts eene plant, welke een’hoogen Heel fchiet,
die een vinger dik , van onderen rond , van
boven kantig en takkig , graeuw en omtrent zy-
nen top met roode Hippen geteekent, en met merg
vervult is; hare bladers zyn lang, fmal, over
en weêr gefchikt, vol vouwen of plooijen en
aen de kanten getandt ; hare bloemen zyn groot
en doorgaens uit vier gele bladeren t’zamenge-
Helt , rooswyze in de uitfnydfelen van een’ kelk
gefchikt, wiens eene helft hol , en de andere
helft vaH is; deze bloem is welriekende, maer
van een’ korten duur, want zy blyft niet lan-
ger dan eenen dag open zonder te verwelken ;
als deze bloem voorby is, word’tvafle gedeel-
te van den kelk eene lang-ronde vrucht, die
aen de punt’ in vier deeien open gaet , heb-
bende vier huisjes vol kleene hoekige 'za-
den ; haer wortel is lang . dikker dan een
vinger, wit, met eenige vezelen voorzien; het
zaed van deze plant’ is uit Amerika gebragt ;
men zaeit en kweekt het zorgvuldiglyk in ver-
fcheide tuinen, het fchiet zynen Heel niet als
in ’t tweede jaer.
Men zegt, dat zy is t’zamentrekkende , afve-
gende , wondheelende ; goed om ’t bloed te
Helpen ; doch ik heb ’er geen eene proef
van gezien.
Onagra. , qua ft Otnagra , al «?,»; , vinitm , V
iyp'a i , ager , als of men zeide ivilde Uyn , omdat
men eertyds dezen naem aen eene plant’ heeft
gegeven, wier wortel een’ wynachtigen reuk
gaf.
Cngle of Ouglet of vitte gedeelte van een bloem-
blad : Zie Unguis.
Onifcus , ab , afinus ; dezen naem heefe
men de Pifiebedde gegeven , zoomen zegt, om
hare kleur, welke die van den ezel naerby
komt.
ONOBRYGHIS;
Onobryehis, in ’t Franfch Saint-foin, in ’t Ns-
derduitfeh Hanekammujes , is eene plant, waer
van twee foorten zyn.
De eerfte foort word genaemt
Onobryehis , Dod.
Onobryehis vulgaris , Park.
Onobryehis fohis vicia , fruElu echinato major.
C.B. Pit. Toumefort.
Onobryehis , five caput gallinaceum , Ger.
Polygalon Gefneri , J. B. Raii Hift.
Caput gallinaceum Belgarum , Ad. Lob.
Zy fchiet verfcheide roodachtige, ter aerde ne-
derliggende, kruipende Helen omtrent een voet
lang; hare bladers zyn die van de Vitfen of van de
S s s 2 Gei-
f °4
O N.
O N.
Geitenruit gelyk , maer kleetier, van boven
groen, van onderen wit en ruig, fpits , by pa-
ren langs eene rib vaft, die mee een enkel blad
eindigt ; de bloemen zyn als lange en zeer
dichte airen gefchikt, die uit den feboot der
bladeren komen ; zy zyn als die der peul-
vruchten , rood , zelden wit , onderfteunt
door ruige kelken; als deze bloemen voorby
zyn, komen ’er kleene peulen in hare plaets,
die als hanekammetjes gefneden en volharde He-
kelen of punten zyn, waervan yder een zaed,
dat de gedaente van eene kleene nier heeft,
influit; haer wortel is lang, tamelykdik, van
buiten zwart, van binnen wit.
De tweede foort word genaemt
Onobrychis friiclu echinaio minor , C. JB. Pit.
Tournefort.
Onobrychis minor , flore parvo purpureo ,
filiqud ecbinatd major ibus acuLcis , Raii Hift.
Zy verfchilt van de voorgaende , dat alle
hare deelen kleener zyn , uitgenomen de peu-
len.
Deze planten waflen in ’t veld op vochtige
en zandachtige plaetfen ; men kweekt ze tot
voedfel der beeflen ; zy hebben veel wezeut-
lyk zout en olie in zich.
De Onobrychis is afvegende , openende ,
zweetdryvende ; men gebruikt ze in- en uit-
wendig.
Onobrychis , ex a»a; , a/inus , ezel , & &pi%a ,
frendeo , i^fchreeuw , omdat de reuk van de Ono-
brychis de ezels , die ’er van eten willen ,
doet balken ; of wel Onobrychis , ex •««; , afi -
nus, or Pfixco, forbeo , omdat de ezels de Hane-
kammetjes eten.
Onocardium , quafi afmi cor ; Sommigen hebben
de Volders-kaerden dezen naem gegeven, om
dat de bollen in gedaente een hart naerbyko-
men, en om dat de Ezel den diftel gaern eet.
Onochües , Gr ace , cve%et?i)s , quafi , eva y^tixei ,
afmi labrttm , het is eene foort van Anchufa , of
OQctong' .
ONOCROTALUS.
Onocrotalus.
R elk anus
In ’tFranfch Pelican.
In ’t Nederduitfch Vogelhein , Kropvogel ,
fellikaen ,
Is een water-roofvogel , die vifch vangt,
zoo groot als eene zwaen is , en haer in
verfcheide zaken gelykt ; zyn bek is ander-
half voet lang , drie vingers breed , plat ,
beenachtig, zeer flerk , roodachtig, met eene
punt eindigende , die als een haek is omge-
bogen ; zyn hoofd is dik als dat van eene
zwaen, voorzien met eene kuif van witte of
zwarte zachte veêren ; zyn hals is lang ,
groot en zeer ruim , hy dient hem tot eene be-
waerplaets of zak , om ’er de viflehen , die
hy vangt, op te fluiten; hy rekt zich uit als
eene beurs, en kan vier ofvyfgroote karpers
inhouden ; zyne beenen zyn kleen en kort
naermate van de grootte van zyn lichaem; zyn
geluid komt met ’t balken van een’ ezel over
een ; dees vogel komt voort in Egypten; da
Viflcbers gebruiken hem om vifch te vangen,
want als hy zynen krop vol heeft, komt hy
op den oever , alwaer men hem laet overgeven,
al wat hy gevangen heeft; zyn vleefch is hard
en laf van 1'maek.
Zyn vet is goed om te verzachten en te onti
binden.
Onocrotalus, ex o>«$ , aftnus , ©* xporuX», , crepi.
taculurn , als of men zeide ’tgefchreeu » of 't balden
van den ezel , om dat dees vogel , zynen bek
openende om lucht te fcheppen , een geraes
maekt , dat ’t balken van een’ ezel naerby
komt.
Peltcanus , Gr ace , ort?isKxv , ^ ortPvexvi , fecu -
ris.
Onogyros, ab 'lvef , afmus , & yvpn, Circulus
ambitus , als of men zeide Diftel , die den
ezel omringt, want de ezel is op den Diftel
verlekkert, en zoekt de plaetfen, alwaer ’er
zyn.
ONONIS, five A N O N I S;
Ononis , in ’tFranfch Arrejleboeuf , of Bugrane ,
in ’t Nederduitfch Prang-vortel, Stal-kruid , Offe-
breek. Ez,elshruidt is eene plant, waer van twee
voorname foorten zyn.
De eerfte foort word genaemt
Ononis , Cord. in Diofcor.'
Anonis , Dod.
Anonis fpinofa flore purpureo , C. B. Pit.
Tournefort.
Refta bovis , Trag. Lon.
Anonis, flve liefla bovis, Ger.
Ano~
O N.
ON. OP.
Anonis, Jive Rejla bovis vulearis , purpurea
& alba fpinofa , J. B. Rau Hut.
Rernora aratri , Dod.
* Zy fchiet verfcheide ftelen omtrent ander-
half of twee voeten hoog, die dun , rond,
houtachtig, ruig, roodachtig, moeijelyk te
breken , en met lange en harde doornen gewapent
zvn; hare bladers zyn langwerpig en die van
de Cicers vry gelyk , zwartachtig, ruig, aen
de kanten getandt, klevig in ’taenraken , niet
aengenaem van reuk, als moeskruiden van
fmaek ; hare bloemen zyn als die der peulvruch-
ten , purperachtig of lyfverwig , zelden wit , en
in getande kelken vervat ; als deze bloemen
voorby zyn, komen ’er in hare plaets kleene
peulen, die zaden influiten van gedaente als
eene kleene nier, en van fmaek als de Vnfen;
hare wortels zyn lang, hout- en vezelachtig ,
Wit in de diepte en in de breedte flangwyze
voortkruipende , moeijelyk te breken , de
ploegen der Landbouweren dikwils tegen hou-
dende; deze plant walt overal in de velden,
langs de wegen..
De tweede foort word genaemt
Qnrmis mitis luteoflore, Eyft.
Anonis vifcofa fpinis carens lutea major ,
C B. Pit. Tournefort. Raii Hift.
Anonis lutea non fpinofa, Dalecampio Na -
trix
Natrix Plinu, five Anonis non fpinofa lutea
major
Park.
Anonis fmefpind, lutea , Ger.
Zy fchiet verfcheide flelen een voet of an-
derhalf hoog, die rond, takkig, en zonder door-
pen zyn ; hare bladers zyn die van de voor-
gaende foort’ gelyk, maer bieeker, over en
weder gefchikt; hare bloemen zyn als die der
peulvruchten , geel, naer die van de Brem ge-
lykende, en aen lange voetfteeltjes valt ; als deze
bloemen voorby zyn, komen ’er peulen in ha-
re plaets , die langer en dunner dan in de voor-
ga en de foort’ en ruigzyn, en zwarte zaden van
gedaente als eene kleene nier in zich hebben*;
deze geheele plant is ruig, vet of lymig in’t aen-
raken, fterk van reuk; zy waft voornamentlyk
in warme landen.
In de Geneeskunde gebruiken wy de wortels
* Zie PI. XVI. Fig. 6.
f Of
van ’tStal-kruid; zy hebben veel olie en. we-
zentlyk en valt zout in zich.
Zy zyn afvegende , verdunnende, openende,
goed tegen de geelzucht, verftoppingen in de
lever, en milt, en tegen den fteen , in een af-
ziedfel gebruikt.
Ononis , ab , aftrws , omdat de ezel die
kruid bemint.
Rejla bovis cr remora aratri , omdat de wortel
van deze plant’ de oflen en de ploeg tegen*,
houd.
ONYX.
Onyx , in ’t Nederduitfch Onixtleen , is een
witte , zuivere , gladde , ondoorfchynende ,.
doch van buiten glinfterende edele fteen, naer
een’ menlchennagel gelykende; hy groeit in
Indiën , Arabië , Amerika, en in Europa.
Sommigen gebruiken hem tegen de zwe-
ren der oogen; men kan hem wryven , en ’er
van laten innemen; hy is t’zamentrekkende.
Onyx , «»v|, is een Griekfche naem , die na-
gel beteekent ; dezen naem heeft men den
Onixfleen gegeven , omdat hy in kleur’ een’4
menfchennagel gelykt.
OFALUS.
O palus.
Argemon .
In ’tFranfch Opale.
In ’t Nederduitfch Opaelfleen.
Is een zeer fraeiie , gladde , blinkende ,,
glinfterende edele fteen , die de kleuren van’
den Robyn, Ametilt, en Smaragd deelachtig
is ; Plinius noemt dezen fte«n Vxderos ; hy
groeit op ’t Eiland Zeilon in Indië ; verfchei-
de Diamantflypers houden hem voor den
fchoonften van alle de edele gefteemens, we-
gens ’t wonderlykemengfel der fchoone kleuren,
die ’er in t’zamenkomen; hy kan niet naerge-
maekt worden*
Hy word goed geacht, gedragen zynde, om
’thart en ’tgezicht te vervrolyken en te ver-
fterken , ’t vergift te wederflaen , en de droef-
geefligheit te verdryveu ; doch deze ver-
mogens zyn zeer onzeker.
O balus , ab aip , aTif , oculus , omdat dees
fteen bekwaem word geacht om ’t gezicht te be-
waren.
Sss 3
OP Hl?
O P.
O P.
fod
O P H I D I O N.
Ophidlon , is eene foort van Zee Hang’ , die
korter is dan de andere.
Men acht haer openende te zyn , en goed
om ’c bloed te zuiveren.
OPHIOGLOSSUM.
Ophioglojfum , Ger. J. B. Raii Hifi.
Opbioglojfum vulgat um , C. B. Pit. Tour-
net'.
Unifoliunt , Amato.
Lingula vidneraria , Cord. Hifi. Cam.’
Qphioglojfivn , five Lir.gua Jerpentina ,
Park.
Lingua Jerpentina , Cxf.
Lancea Cbrijii , vel Luciola , Gefn. Hort.
Tn ’t N ederduitfch 4dders-tong , Speer -kruid,
Nater-tong.
* Is eenekleene plant, die eenen Heel fchiet
eene hand hoog , dragende een blad, dat eenig-
zins een kleen Bete-blad gelykt, maer lyviger,
vleezig, glad, regt, fomtyds lang en fraai, fom-
tyds breed en rondachtig, zoet- en lyraachtig
van fmaek is ; uit ’t bovenfte van zynen Heel
of uit zynen fchoot ry!l eene vrucht, die de
gedaente heeft van eene platachtige tong’ ,
■wier kanten verheven en naer hunne lengte in
verfcheide kleene huisjes, die een fyn Hof in-
fluiten, verdeelt zyn; hare wortels zyn vezel-
achtig; zy waft in de weiden, in de moeras*
feu en op andere vochtige plaetfen ; zy
heeft veel olië en waterdeelen, doch weinig
Zout in zich.
Zy is wondheelende , opdroogende , ontbin-
dende, genezende, goed om de bloedingen te
fluiten , de ontflekingen der wonden te mati-
gen; men gebruikt ze in* en uitwendig.
Ophioglojfum , ab *a»tci-fren, is een gewas , ’t welk met
de Gierfl t’ eeuetnael overeenkomt, behalven
dat zyne bloemen en korrels in Herk gefloten
aïren. groeijen ; daer die van de GierH
in bosjes en als een ruiker waflen ; men kweekt
het Hanick-Koren aen ; daer zyn vele foorten,
welke alle vele ronde witte of geelachtige za-
den dragen; men maekt ’er brood van, ’t welk
niet zeer voedzaem is. Men laet het in melk
koken als RyH om te eten; men gebruikt ook
dit zaed om de vogels te voeden; het heeft in
aich veel ol-ië en eeu weinig vlug zout.
Het is openende en dienHig om de fcherp-
tens der vochten te verzachten; het beneemt
een w einig den floelgang.
Pamcum komt van Panis, Brood, om dat het
zaed van dit gewas fomtyds dient om brood
te maken»
PANIS.
Panis in ’t Franfch Pain , in ’t Nederdnitfch
Broed is een deeg, dat men gemeenlyk met het
meel van koren, doch ook met dat van Rog-
ge, Gerfi, GierH, Paniek - Koren ' , RyH,
Spelt, Haver, Boekweit, en vele andere za-
den maekt , zonder te fpreken van 't Brood
van Madagafcar ’t welk men met eenen wor-
tel maekt.
De wys om ’t Brood wel te maken be-
Haer, voor eerft in den deefl'em onder ’t meel
te mengen zoo veel als daer toe genoeg is ;
opdat dees deefl'em, welke is een zuur deeg
vol vlug zuur zout , zoude konnen ver-
wekken eene genoegzame gifling in het
lichaem van het deeg zonder het Brood zuur
te maken.
P A.
Ten tweede in waer te nemen den graed
der hitte van ’t water , ’t welk men op het
meel , en den zuurdeeflem giet om de zel-
ve tot' een deeg te brengen; want indien het
water al te heet , of al te koud is , gefchied
de gifling niet genoegzaem; men heeft in de-
ze gelegenheit vanuooden eene gematigde hit-
te gelyk als in alle andere HofFen , welke men
laet giflen , op dat de beginfels zich genoeg
zouden konnen uitzetten.
Ten derde , in het deeg wel te kneden ,
niet alleen opdat de vermenging naeuwkeu-
riglyk gefchiede , maer om het zout van ’t
meel in beweging te brengen , opdat het
zich vereenige met dat van den zuurdeeflem, en
dat ze beide te zamen het deeg doen giften.
Ten vierde, in het deeg te bedekken met
een’ warmen doek , en te laten ftaen in di-
geflië of giftinge eenige uren , opdat, het
zwelle; maer men moet het daer niei al te
lang laten, uit vreeze dat, de zouten al te veel
verdunt wordende, het Brood te veel gerezen
of zuur zouden maken , gelyk niet dan al te
veel door verzuim der Bakkeren gefchied.
Ten vyfde, in den graed van hitte, welken
men gebruikt in het Brood in den oven te
bakken; want indien de hitte al te Herk is,
word het Brood van buiten verbrandt en a! te
hard; indien in tegendeel de hitte al 'e kleen
is, word het brood niet genoeg gebakken en
blyft klam, zwaer voor de maeg’ , en moeije-
lyk om te verteren.
Het lekkerfle Brood word gemaekt van fy-
ne tarwebloem van de zemelen gezuivert; maer
het gezondfle Brood , en ’t geen befl ver-
teert , is , dat men maekt van meel , waer
in men een gedeelte van de zemelen heeft
laten blyven.
De Heer Bartholinus Deenfch Geneeshee'r
verhaelt, dat men in eenige plaetfen van Noor-
wegen eene foort van Brood maekt , ’t welk
veertig jaren lang kan bewaert worden , en
dit is, zegt hy , een gemak; want als iemand
in dit land op eene reis zoo veel gewonnen
heeft, waer van hy Brood maken kan, zoo
bakt hy voor zyn’ geheelen leeftyd, en daer
na brengt hy ’t overige van zyne dagen in rufle
door, zonder voor den hongersnood bekom-
mert te wezen ; dit Brood is gemaekt
van Gerfle en Havermeel , ’t welk men t’za-
men kneed, en bakken laet tuflehen twee hol-
le keifleenen ; het is bynaer fmaekloos ; hoe
ouder dit Brood is , hoe aengenamer, zoo dat
men in dit gewefl op hard Brood alzoo verlek-
kert is , als elders op het verfche ; ook
draegt men zorg van het zeer langen tyd te be-
waren voor de gaflmalen, en dit is geene onge-
meene zaek, dat men op den maeltyd, welke»
men
P A.
fil-
men houd op den geboorte dag van een kind,
Brood eet, ’twelk gebakken is op den geboor-
tedag van den Grootvader; niaer men is zoo
gelukkig niet, dat men dit Brood overal maken
kan, want in eenige plaetfen geen Geril:, noch
Haver gevonden word. Men is in deze gewes-
ten gedwongen den bad van den Maftboom
kleen te wryven , en daer van te maken eene
andere foort van Brood, dat ook langen
tyd bewaert kan worden ; in andere plaetfen
niaekt men Brood van eikelen.
Het Brood van zoo eene lange duurzaem-
heit gemaekt met Geril, en Haver, waer van
de Heer Bartholinus gewag maekt, fchynt my
zeer over een te komen met befchuit of twee-
bak , dat men in langdurige reizen mede-
neemt.
Het Brood befluit in zich veel vlugzout, wa-
terdeelen, en olie; de korfl van ’t Brood ge-
rood is zamentrekkende , men bedient zich
daer van uit- en inwendig.
De kruim van witte Brood in ’t Latyn Mica
Panis genaemt , word gebruikt in de pappen ,
om week te maken, te ontbinden, te verzach-
ten, en om etter te maken.
Panis , d niop, *i , edo , eet.
Panis azymus , is ouwel , ’t welk men zonder
zuurdeeffem maekt.
PANTHERA LAPIS.
Panthera , is een kodelyke deen , wel-
ken fommigen onder de foorten van Opael-
fteen dellen , anderen onder die van Jas-
pisdeen ; hy krygt zynen naem van de ver-
fcheidenheit van zyne kleuren, overeenko-
mende met die van ’t wilde dier Luipaerd
genaemt; hy is geteekent met zwart, rood,
bleek , groen , incarnaet en purper ; hy
komt voort in Medië ; doch is zeer zeld-
zaem.
Hy is goed fyn gewreven en ingenomen
om de buikloopen en ’t bloedfpouwen te
fluiten ; de gift is van eene halve tot twee
fcrupels.
PAPAVER.
Papaver , in ’t Franfch Pavot , in ’t Nêder-
duitfeh Heul , Maenkop , is eene zeer gemeene
plant, waer van twee algemeene foorren zyn,
de eene tam, en in de tuinen gekweekt, en
de andere wild.
De gekweekte is verdeelt in twee andere
foorten , in witte en zwarte Maenkop.
P A.
. De eerfte foort word genaemt
Papaver , Brunf. Ang. Lon.
Papaver album , Trag. Dod.
Papaver bortenfe femme albo , fativum Dio-
fco idi , album Plinio , C. B. Pit. Tournef.
Papaver fativum femme candido, Fuch.
* Zy fchiet een’ regten takachtigen deel ter
hoogte van drie of vier voeten ; de bladers
zyn langwerpig, breed , getandt, gekrult , en
witachtig; de bloemen groeijen op den top,
zyn groot, en van vier witte, naer ’t purper-
trekkende , rooswyze gefchikte blaedjes t’za-
mengedelt , en door een’ tweebladigen kelk
onderdeunt ; maer deze blaedjes van den
kelk vallen gemeenlyk af, naermate dat de
bloem verwelkt ; wanneer deze bloem is af-
gevallen , komt in der zelver plaets een ei-
ronde of langwerpige kop of dop zoo groot als
een hoenderei , met een kruintje gekroont , in
’t begin groenachtig , daerna wit wordende ,
naermate dat hy ryp of droog word ; hy be-
duit in zyne holte vele kleene zaden ,• die
rond fchynen, maer de gedaente van eene klee-
ne nier hebben , wit, en door bladeren on-
derdeunt zyn, welke zich in zyne lengte rond-
om uitdrekken.
De tweede foort word genaemt
Papaver nigrum , Brunf.
Papaver nigrum fativum , Dod.
Papaver bortenfe nigro femine , fylveflre
Diofcoridi , nigrum Plinio C. B. Pit. Tour-
nef.
Papaver nigrum femine atro , Fuch.
Zy verfchilt van de voorgaende daer in, dat
de bloem rood, en de kop of dop rondachtiger
is , en de zaden zwart zyn.
Beide deze Maenkoppen hebben in
zich veel olie , waterdeelen , en wezentlyk
zout; men gebruikt in de Geneeskunde de kop-
pen en voornamentlyk die van den witten
Maenkop, zelden de bladers of bloemen; men
moet de verfche, de dikfte en raeefl gevoede
koppen verkiezen.
Zy verwekken den flaep , flillen de pyn ,
verdikken de fcherpe weivochten, die op de
borfl vallen , floppen den buikloop en de
bloedflortingen , verdryven de dampen , en
verzachten den hoefl , als ze gekookt of uitge-
trokken of in eene fyroop gebruikt worden ;
men kookt ze ook in de afziedfelen voor de
klifteren , om de buikpynen te flillen.
Het
* Zie PI. XVII. Fig. 3.
P A.
P A
Het zsctl van den Maenkop is pynftlllgnde ,
goed voor de borft, verzachtende, zeer weinig
flaeps verwekkende, men gebruikt het in de
amandelinelken met de vier groote koude
zaden.
Men perft ook uit het geftooten zaed van
den witten Maenkop eene olië, die diehftig is
om de huid te reinigen, glad te maken, en te
verzachten.
De wilde Maenkop is verdeeltin verf cheide
foorten, maer men gebruikt ’er geene van in
de Geneeskunde, als die genaemt word
Papaver rhceas , Ger. Raii Hift.
Pap rv-T rhceas , five caiuco flore p'inicco ,
Adv Lob. fco.
Papaver erratïcum rbozas 7 five fylvejïre ,
Park.
Papaver fluïdum, Dod.
Papaver erratïcum majus fol ** Diofcoridi 7
Thcophrafto, Piinio C. fi.
Papaver erratïcum rub um campefïre , J. B.
Papaver erratïcum primum 7 Fucti.
In ’t Franfch P- ivot rouge of Coquelicoq.
In ’t Nederduitfch Klapperrozen , Korenro *
s en. Kurkt I - lot men.
Is eene plant , die (leien fchiet anderhalf
voethoog, welke rond, vaft , met tamelyk
harde hairtjes voorzien , entakachtig zyn; de
bladers zyn ingeiheden als die van de Ci-
chorei^ of Kruis wortel , haing, zwartachtig.
De bloemen groeijen op de toppen van hare
ftelen , en zyn t’zamengeflelt uit vier breede
blaedjes , die dun, Uonker-rood , zvvaklyk ver-
eenigt zyn, en op den minden wind afvallen: zy
worden gevolgt door kleene koppen of doppen
zoo groot als Hazelnoten , langwerpig, heb-
bende bynaer deged-i. nte van die van den tam-
men Maenkop : deze kopjes fluiten in zich
kleene , zwartachtige of donker-roode zaden.
De wortel is enkel, lang, een pink dik, wit,
met vezel draden voorzien, en bitter van fmaek.
Deze plant groeit in de velden en voornament-
lyk tuffehen het koren; men gebruikt de bloem
inde Geneeskunde ; zy heeft veel olië , mid-
delmatiglyk wezentlyk zout in zich.
Zy ïs goed voor de bord, verzacht, verdikt
de vochten, verwekt ’t fpeekfel en ’t zweet;
is goed in verouderde verkoudheden , in de
kortbordigheit , en ’t zydewee ; men bedient
zich daer van in een afweek fel , of fyroop.
Zy verwekt een weinig den flaep, maer al te
flT
zwakkelyk ; haer kop is een wéinig meer ilaeps
verwekkende.
Papaver , a papa , kinderpap, omdat de Min-
nen voor dezen en nog ter dezer tyd, verkeer-
delyk , den Maenkop in de pap der kinderen
mengden om hen te doen flapen , en hunne
buikpyn te dillen: ik zeg verkeerdelyk , wan-
neer zyhet doen zonder bevel van een’ Ge-
neesheer , want zy hem aen de kinderen kon-
nen geven op eenentyd, waer in dit genees-
middel den zelven fchadelyk is , of daer
van te veel geven, zoodat het hen voor ’t ove-
rige van hun leven doet flapen.
PAPAYA,
Papaja friiÜu Mdopepouis effigie Plum Pif.
Tournef
Ar lor Melonifera Papayo vulgö difïa , Jac.'
Bontii.
Arbor plat atti folio , frndti jepoms magnitu-
dine , cduli , C. B.
Mamera Lufitanorum , Cluf.
Pnoguacu papaja & Mamaeira Lufitanorum a
G. Pifon.
In ’t Franfch Papaye.
ïs een Amerikaenfche boom , .waervan
Pifo twee loorten befchryfc. De eeiue,
die hy Pinoguacu mas noemt , is vyftien of
twintig voeten hoog, zoo dik als een menfehen
dye, van binnen hol en fponsachtig, en zoo
week, dat men ze overdweri met een’ eenigen
flag van een’ fabel geheelyx kan afhouwen;
hare fchors is glad , en afchgraeuw; zy groeit
bynaer naekt in weinig tyds tot de helft van
hare hoogte , en de andere helft bedekt zich
onder ’t klimmen met bladeren oynaer zoo groot
als die van den Wyngaerd , in zes of zeven dee-
len ingefneden , die aen lange, dikke, ronde,
holle, roodachtige , neergebogen delen vaft zyn;
de bloemen zyn dubbel , lang.yder t’zamenge-
ftelt uit vyf neêrhangende blaedjes, als eene
ftargefchikt, van kleur’ bleek- geel, zonder
reuk; zy zyn onvruchtbaer. Deze Papaya Man-
netje groeit in de boiïchen en andere onbe-
bouwde plaetfen; zy draegt zelden vruchten ,
tenzy ze omtrent de drie jaren vervoert , en
aengekweekt is ; de vrucht , wanneer zy ze
draegt, waft op een voetje onderfcheiden van
de bloem’; zy is overeenkomende met die van
de Papaya Wyfje, maer veel kleener, en veel
langwerpiger ; zy is vaft aen een lang voet-
fteeitje , en haer vleefch is zoo geel niet , noch
Xxx zoo
P A.
V A.
yi6
zoogoed van fmaek: deze vrucht , woordat zy
ryp word, is vervult meteen melkachtig fap;
de Boom heeft ook dergelyk in zich, maer is
wrang en van een’ kwaden finaek ; men ge-
bruikt het om de vlekken der huid, die door de
hitte veroorzaekt worden , uit te wiflehen.
De tweede, Pinoguacu Pxmina genaemt, heeft
den Ham overeenkomende met dien van de
eerfie, maer is veel hooger; de bladers zyn
grooter , en in grootte en gedaente die
van den Platanus gelyk ; zy zyn valt aen
groene Helen. Dees Boom draegt het geheele
jaer door bloemen en vruchten , die door
lange voetfieeltjes zyn onderHeunt gelyk in de
eerde foort’, maer dicht aen den Hamme des
booms wallen , alwaer de Helen der bladeren
zich beginnen te vertoouen ; elke bloem is
zoo groot als die van de Lifch , t’zamengeHelt
uit vyf gele blaedjes, gelyk in de andere foort’,
als de Leliën van den Dale riekende : hare
vrucht heeft de gedaente en grootte van eene
middelmatige Meloen, groen van kleur’ voor
hare rypheit , en als men ze doorfnyd , druipt
’er een melkachtig fap uit, maer zoo men ze
van den boom’ heeft afgetrokken, en op
’tzand legt , word ze binnen korten tyd ryp
en geel : haer vleefch is zoo geel als dat van
de Meloen, goed om te eten , maer niet lekker
van fmaek: in ’t midden van dit vleefch vind
men eene groote meenigte zaden zoo groot
als die van de Koriander, eirond van gedaen-
te, in hunne oppervlakte geHreept en ruuw ,
roodachtig van kleur’, yder in zich fluitende
een’ kleenen, witten, lymachtigcn korrel , van
fmaek bynaer overeenkomende met dien van
onze Waterkers; indien men dezen bewaren
wil, moet men hem een dun blinkend vliesje
aftrekken: yder van deze zaden brengt in den
tyd van een jaer eenen . vrucludragenden Pa-
payeboom voort.
Alhoewel de vrucht van de Papaya Wyfje
goed is om te eten , nogtans is ze beter met
vleefch gekookt , of als kweevleefch met fui-
ker ingelegt.
De Papaya Wyfje word in de tuinen te Brazi-
lië, op de Antilifche Eilanden, en in meer
andere plaetfen van Amerika aengekweekt; de
eene en de andere foort worden van fommigen
voor Riethoornen gehouden.
De vrucht van de Papaya verHerkt de maeg;
de zaden zyn goed voor de fcheurbuik, en om
de pis en de maendHonden af te dry ven.
Mam&ra komt van Mamaon , een Portugeefche
naem, welke eene mam beteekent; men heeft
dezen naem aen Papaya gegeven omdat hare
vruchten uit den boom’ voortkomen, en daer
aen in de gedaente van Mammen vaH zyn.
Omtrent den voet dezer boomen vind men
dikwils Hangen verborgen, die de Portugezen
Cobre de Captllo noemen ; zy zyn een voet of
anderhalf lang, en een pink dik; haer vel is op
den rug zwart , en aen den buik bleek ; zy
blazen hare kaken op , en fchreeuwen als de
kikvorfchen, wanneer zy getergt worden ; ha-
re beet is doodlyk.
P A P I L I O.
Papilio , in ’t Franfch Papillon , in ’t Neder-
duitfeh Kapelletje, Vlinder, is eene foort van
groote vlieg’, wier vleugels groot, breed, uit-
gefirekt en fchoon zyn : zy komt uit vele foor-
ten van wormen voort; ook heeft men daer van
verfcheide foorten : zy hebben alle veel vlug
zout en olie in zich.
Zy zyn ontbindende , als ze gefiooten en uit-
wendig gelegt worden.
Papilio , apapo, fugo, il^zuig, om dat dit kapel-
letje de moeskruiden zuigt en knaegt..
P A P I O.
Papio, fivePavio, is eene foort van grooten ,
ruigen Aep , met een’ leeiyken en affehuwe-
lyken klootronden kop; zyne fchenkels zyn
kort; zyne voeten kleen, en van gedaentaals
eens menfehen hand ; zyn Haert is gelyk aen
dien van een’ vos ; maer kort en opgeregt ; hy
leeft van de vruchten , drinkt den wyir als hy
dien bekomen kan; zyne huid is zeer rood, eu
met verfcheide vlekken geteekent: hy word in
Ethiopië voortgebragt : de Moren eten zyn
vleefch. Zyn vet is ontbindende
PAPYRACEA.
Papyracea Arbor , feu lal , is eene foort van
Dadelboom , die in Amerika groeit ; zyn
blad is groot, de Indianen gebruiken het voor
hun papier; zyne vrucht heeft de gedaente van
eene dikke raepen , is zoet en zeer aengenaem
om te eten.
In Nieuw Spanje groeit een andere boom ook
Papyracea, en van de Inwoonderen des Lands
Guajaraba genaemt. Zyn Heel is rond, vaH ,
roodachtig; zyn blad is zeer groot, groen , en
fomtyds rood , dik, rond: de Indianen fchry-
ven op dit blad met fchryfpriemen , en het
dient hun voor papier ; zyne vrucht is eene
foort
P A.
P A.
foort van druif’, zoo groot als eene hazelnoot,
van kleur’ als de moerbeziën,' eenen zeer
harden fteen in zich befluitende, en goed om te
eten. • „ , . ,
In Amerika vind men nog verfcheide ande-
re Boomen, wier bladers , of bad den India-
nen voor papier dienen.
PAPYRUS.
Papyrus Nilotica , Ger. J. B. Raii Hift.
Papyrus Nilotica , Jive /Egyptiaca , C. B.
Papyrus antiquorum Nilotica , Park.
Papyrus JEgyptia , five Biblus JEgyptia ,
Euftathio, Guil. Pap.
In ’tFranfch Papier .
In ’t Nederduitfch Papier.
Is een gewas , dat naer het PJet gelykt ;
zyne delen groeijen negen of tien voeten hoog,
en zyndik, bleek of afchverwig ; de bladers
zyn laug als die van ’t Riet ; de bloemen be-
ftaen uit verfcheide heimdyltjes, gefchikt als
ruikers, die op de toppen der takken dicht in
een gefloten zyn: de wortels zyn groot, dik,
houtachtig, vol kwaden als die van ’tRiet, in
reuk en fmaek overeenkomende met die van
wilde Galiga , maer minder in krachten. Dit
gewas groeit in Egypten langs denNyl; de Ou-
den fcheidden de fchors daer van af, enpolyde-
den de zelve om hun voor Schryfpapier te die-
nen. De bladers zyn eertyds van de Heelmee-
fteren gebruikt om de zweren te doen rypen en
te zuiveren.
Het hedendaegfche Papier, of dat, ’t welk wy
gebruiken om te fchryven, is in’t Latyn charta
of Papyrus genaenn: het word in Vrankryk van
oude, witte, linne lappen en vodden gemaekt,
die gekapt en door een’ molen in kleene duk-
ken gedampt , met water bevochtigt , en zoo-
danig geweekt en gemengt zyn, dat het niet als
een troebel, lymig, klevend water fchynt te
wezen ; men neemt dit vocht by deelen weg,
altyd de oppervlakte daer van met eene lepel’
affcbeppende , men drekt 'tover vormen uit,
laet ’t uitdruipen , en lymt ’t te zamen , opdat
het Papier , ’t geen daer van gemaekt word , het
fchrift niet door laet vloeijen ; daerua word
het gedroogt en in de pers gezet , om ’er Papier-
bladen van te maken.
Het Papier van China of dat van Japan word
gemaekt met den tweeden bad’ van een In-
diaenfch Riet bamhou genaemt , waer van ik
op zyne plaets gefproken heb.
r*7
Het gemcene Graeuw Papier is een onge-
lymd Papier, waer van twee voorname foor-
ten zyn , de eene in groote bladen , van
eene zachte cn wollige zelfdandigheit , van
eene graeuwe en witachtige kleur’; zy dient om.
’er pakjes in te winden; de andere befiaet uit
vele kleenere , zeer dunne, doordringbare,
zachte , roodachtige graeuwe bladen ; de
eene en de andere foort is in ’t Latyn Charta,
bibula , Charta emporetica genaemt; men gebruikt
het om de vochten door te klenzen.
Het Blaeuw Papier is een Papier, dat zyne
verw van de zonnebloem’ gekregen heeft , men
noemt het in ’t Latyn Charta caruleo colcre pióla ,
men vind ’er van verfcheide diktens; het dient
voornamentlyk om de fuikerbrooden , en an-
dere koopmanfchappen in te pakken.
Het Gemurmelde Papier is een Papier met
verfcheide kleuren gefchildert , dat gemaekt
word door een blad Papiers te leggen over
verfcheide verwen , in olie geweekt en ge-
mengt met water, ’t welk de vereeniging be-
let; en naer de fchikking , die men daerira
aen deze verwen met eene kamm’ geeft, wor-
den ’er golven of vederbofTen verheelt. Men
noemt het in ’t Latyn Charta variis colcribus
pitla.
Het Papier is , nat gemaekt zynde , dienftig
om de fcherptens der wonden te verzachten,
het bloed te ftelpen ; men brand het, en laet
den rook daer van ruiken aen vrouwen, die
met opdygingen gekwek zyn, om de dampen
te verdryven.
Men zegt, dat Papyrus komt van ’t Griek-
fche woord TrZ% , ignis, om dat het Papier der
Ouden zeer ligt het vuur vattede.
PAREIRA BRAVA.
* Partira brava , botua , is een wortel , die in
alles met de Mefereon met fmalle bladeren
overeenkomt , uitgezonden dat hy harder en
zwartachtiger is; hy is tot ons gebragt uit Me-
xico, alwaer hy groeit; hy fchiet lange, tak-
achtige , kruipende delen, geiyk die van den
Wyngaerd ; hy hecht zich aen de muren en
boomen.
Dees wortel, tot poeder gemaekt en met
witten wyn ingenomen, is zeer openende en
zeer goed voor den deen.
P arena brava is een. naem , dien de Portu-
gezen aen dezen wortel’ gegeven hebben: het
beteekent in ’t Franfcb Vtgne fauvagt of Bdtar-
aet
* Zie PI. XVII. Fig. 4.
Xxx 2
P A.
P A.
f 2.8
de, omdat de plant, welke hy voortbrengt,
met den wilden Wyngaerd overeenkomt.
Botua , is een Indiaenfehe naem , die waer-
fchynlyk afkomt van Butua , een ander woord
van de zelve tael’ , en dat een dok betee-
kent, omdat dees wortel de gedaente van een.’
flok beeft..
PARIETARIA.
Pariet aria , Ger. J. B. Raii Hift.
Parietaria ojflcinarum fcg5 Diofcoridis, C. B.
Pit. Tournefort.
Parietaria vulgaris & major , Trag.
Helxine Ad. Vitriola, frje Perdiaitm, Lob.
c*r.
Urceolaris , Scribonii.
Vitraria , Herba muralis , Trag.
In ’t Franfch Pariet air e-. i
In ’t Nederduitfch Glas kruid.
Is eene gemeene plant , die zeer veel in de
Geneeskunde gebruikt word. Zy fcbiet vele
ronde, roodachtige, brode delen omtrent
twee voeten hoog; de bladers zyn langwerpig,
fpitstoeloopende , hairig, ruuw, oneffen, zich
ligtelyk aen de kleederen vadhechtende : de
bloemen zyn kleen , yder gemeenlyk uit vier
geelachtig-groene helmdyltjes t’zamengedelt ;
daer op volgen langwerpige blinkende zaden.
Deze plant groeit in heggens en aen de muren;
zy befluit veel zouts en olie in zich.
Zy is zeer openende , zuiverende, verzach-
tende , ontbindende , diendig voor den deen ,
’t graveel , om ’t water aftedryven , voor’tgra-
veel-kolyk ; men gebruikt ze uit- en inwen-
dig.
Parietana , a pariete , muur , omdat deze
plant gemeenlyk aen de muren groeit.
Helxine, ab 'IxttS, traho , omdat het Glaskruid
de kleeders der voorbygangeren met daer
aen te blyven hangen naer zich trekt.
Pit r aria , a vitro , glas, omdat dit kruid goed
hs om glazen fchoon te maken.
PARNASSIA.
ParnaJJia paluflris & vulgaris. Pit. Tour-
net".
Gr amen Parnaffl, Lob. Ger. Doel.
Gr amen PamaJJi Dodvjuco , quibujdam Hepa-
tiftis flos , J. 13.
Gr amen Hederaceum , flos hepaticus , Tab.1
Gr amen ^arnajfl vulgare , Park. Raii Hifi;,
Gr amen jarnaJJi albo flmplici fiere , C. B.
Hepatica alba , Corel. Hift.
Enneadynamis Polonorum , Gefn. hort.
In ’t Nederduitfch Gras van Pernafo. 3
Is eene plant, die uit haren wortel’ bynaer
ronde , fpitstoelopende bladers fchiet , niet
ongelyk aen die van de Viole of liever aen
die van de Klim of Veil, maer veel kleener,
bleeker groen , en niet hoekig, aen lan-
ge roodachtige delen gehecht; tudchen deze
verheffen zich vele kleene deeltjes eene hand
lang, dun, hoekachtig, vad, zynde yder van
onderen omvat van een enkel blad zonder
deel , en dragende op hunnen top eene eeni-
ge bloem uit tien witte , riekende blaedjes ,
vyf groote en vyf kleene, t’zamengedelt ; de-
ze laetde zyn gezoomt. Wanneer deze bloem
is afgevallen, komt in hare plaets eene eiron-
de, vliesachtige vrucht , vol langwerpige za-
den; ’naer wortel is matiglyk dik, roodachtig-
wit , met vele vezelen voorzien , en t’za-
nventrekkende van fmaek; deze plant groeit in
de weiden , langs de beken en op andere voch-
tige plaetfen in eene vette aerde ; zy beduit
vele waterdeelen en olie, maer weinig zouts
in zich.
Zy is t’zamentrekkende en verkoelende.
Pamajfia , omdat deze plant gelykt naer eene
andere plant, waer van Diofcorides fpreekt ,
die op den berg Parnalfus groeit.
PARONYCHIA.
Taronychia Hifpanica , Cluf. Hifp. Pit. Tour*
nefort.
Tolygonum minus candicans , C B.
Polygonum montanum niveum , Park.
P olygonum minus candicans Jupinum , Bof.
Monfp.
Paronycbia Hifpanica Clufli , Jive Antbyllis
nivea , J. B. Raii Hift.
Polygonum montanum , Ger.
Is eene plant , die voor ’t gezicht aenge-
naem is ; zy fchiet delen omtrent anderhalf
voet lang , vol kwaden , langs den grond
verfpreidt en nederliggende ; de bladers gely-
ken naer die van ’t Varkensgras , maer zyn
kleener en korter; de bloem bedaet uit vele
helmdyltjes, onderdeunt dooreen’ ingefneden
kelk , en op de wys van eene Monnikskappe
eindigende. De kelk word, wanneer de bloem
is.
p a;
p A.
f19
is afgevallen, een vyfkantig zaedhuisje , dat
een enkel zaedje in zich befluit; de wortel is
lang, vry dik, en in verfcneide houtachtige 9
witte takken verdeelt.
Deze plant is fchoon , wit of zilververwig;
zy groeit op berg- en fteenachtige plaetfen ,
in warme lauden : zy is zamentrekkende.
Paronychia , d nap* , juxta , e? unguis, als
of men zeide , Gewas , vuns kjeur naer die van
den nagel gelykj ; want de Paronychia is van
eene zilvere, blinkende kleur’ met die van den
nagel overeenkomende..
P A R U S,
Parulus.
Parula.
Parix.
/Egithalus.
In ’t Franfch Mefangel
In ’t Nederduitfch Mees.
Is een kleen vogeltje , dat zoo groot als
een Vink, en aengenaem voor ’t gezicht is ,
en op eene lieflyke wys zingt; daer zyn ver-
fcheide foorten , de grootfte worden ge-
naemt.
Carbonarii major es, feu Fringillagines.
In ’t Franfch Charbonniers.
In ’t Nederduitfch Koolmeezenl
Hunne kleur is verfcheiden , geel -groen,
wit, zwart, blaeuw; zy hebben een’ zwar-
ten, blinkenden kop als eene Rave , uitgeno-
men dat hunne flapen en de omtrek van hunne
oogen wit zyn : deze zwarte kleur heeft hun
den naem van Koolmuz.cn doen geven ; het uiterfte
van hunne tong is in vezeltjes zoo fyn als
hair verdeelt ; hun ftaert is gefpleten , zwart
afchverwig en wit van kleur’. .
Daer is ook eene andere foort van deze vo-
geltjes, die men Carbonarius minor , feu Caninus
noemt; zy is kleener dan de andere, de kop is
zwart, behalven onder de oogen , en achter
deu kop , alwaer zy witte vlekken heeft; de
buik is geel en de beenen zyn rood.
De andere foorten worden genaemt
Parus Indicus.
Parus palujlris fufcus , five cinereusl
Parus Jylv at icus.
Parus canileus montanus '.
Parus caudatus monticola.
Daer is eene andere , die men in ’t Franfch
Meurier noemt. Deze vogels hebben al hunne
klaeuwen met nagelen voorzien , waer door
zy zich zeer fterk aen de takken der boomen
valthouden ; zy voeden zich met groene krui-
den , zaden, en vruchten: zy zyn zeer goed
om te eten, de meeft geachtfte in de Genees-
kunde zyn de groote Koolmeezen ; zy bedui-
ten veel vlug zout en olie in zich.
Zy zyn goed voor de vallende ziekte , om
’t water af te dryven, en den fteen der blaes' te
verbryzelen.
PASSER. i
Paffer , in ’t Franfch Moineau, Moiffon , of Pas-
fereau , in ’t Nederduitfch Mos, Mujcb , is een
zeer bekend kleen vogeltje, dat ligtelyk in de
huizen gewent: men vind ’er van verlcheide
kleuren; het maekt zyn neft op de boomen,
op de daken der huizen, en in de fpleten der
muren; het voed zich met vliegen, mieren ,en
zaden, brood, en Guichelheil. Het heeft veel
vlug zout en olie in zich.
Zyn vleefch en herfenen gegeten worden
gebruikt tegen de vallende ziekte , om het
zaed te verwekken, voor het trommelwater ,
en tegen den fteen der nieren en blaes’. Zyn
vet is ontbinden-de.
Zyn drek gedroogt en inwendig gebruikt is
goed om de buikloopen der kinderen te flop-
pen.
P ajfer , d pajpm , overal, omdat men de Mus*
fchen van alle kanten ontmoet.
PASSER CANARIUSj
Paffer Canarius.
In ’t Franfch Canarie , of Moineau de Cana-
rie:
In ’t Nederduitfch Kanarievogel,.
Is
Xxx 3
P A.
P A.
Is een kleen vogeltje, zoo groot als eene ge-
meene mufeh; zyn bek is kleen , fpUstoeloo-
pende en wit ; zyne vleugels en daert zyn
groen, de andere veders zyn geel ; liy word uit
de Kanarifche Eilanden overgebragt; hy leeft
van zaden, fuiker, en Guichelheil; zyn gezang
en gekweel zyn zeer lieflyk ; men acht hem
zoo veel te meer, hoe kleener zyn lichaem
en hoe langer zyn daert is ; hy heeft veel vlug
zout en olie in zich.
Hy is gegeten zyndezeer goed voor de val-
lende ziekte.
PASSER L £ V I S.
-
•Ta (Ter /avis.
FlatefJ'a.
Vetten.
Is een breede , platte zeevifch , waervan twee
foorten zyn ; de grootde word in ’t Latyn
Pija , in’t Franfch Plye, in ’t Nederduitfch Scholle
genaemt. De tweede hiet in’t Franfch Gyudrelet ,
omdat hy eene vierkante gedaente heeft : hy is
met rood- of geelachtige vlekken gefpikkelt;
deze beide viflehen zyn genoeg op' de vifch-
markten bekent; hun vleefch is wit, zacht, fap-
pig, en ligt om te verteren.
Zy zyn goed om de fcherptens der bord
te verzachten; zy verwekken een weinig doel-
gangs
PASSER SQUAMOSUS.
Vajfer fauamofus , is een zeevifch, waervan drie
foorten zyn; de eerdeword in ’t Franfch Limande
genaemt; hy is op de vifchmarkten zeer be-
kent, zyne gedaente is plat, matiglyk breed ,
langwerpig als eene Tong, met kleene, harde
fchubbcn bedekt, aen het vel flerk vadgehecht;
zyn vleefch is wit, zacht, vochtig, en een
weinig lymachtig.
De tweede word in ’t Franfch Flez. genaemt ;
zyne gedaente gelykt naer die van den Quarclet,
maerhy is kleener en met kleene zwarte rood
gemarmerde fchubben bedekt.
Zyn vleefch is zacht, malfch en wit.
De derde word in’t Franfch Pletelet genaemt :
hy verfchilt van de Flez, daer in, dat hy kleener is.
Alle deze viflehen zyn zeer goed om te eten,
de bede van allen is de Limande; zy befluiten
vele waterdeelen en olie, en een weinig vlug
zou: in zich.
Zy zyn goed voor de bord, en diendig om
ie fcherptens der vochten te verzachten.
PASTINAGA.
Pa/linaea, in ’t Franfch Panais of Pafttnade , in
’t Nederduitfch Pajiinaken , P'mxiernal^en , Tamme
Moren, Witte Peen, WüteWorteU, is eene plant waervan
twee foorten zyn, eene tamme, en eene wilde.
De eerde foort word genaemt
Pajttnaca latifolia fativa , Dod.
Pajiinaca fativa latifolia , C. 13. Pit, T our-
nefort.
Pajiinaca fativa latifolia Germanica late §
f/ore , J. B. Raii Hifi.
Elaphobojcum fativum , T ab.
Zy fchiet een’ deel ter hoogte van drie of
viervoeten, die dik, regt, derk , gegroeft,
ledig, en takachtig is; de bladers zyn breed,
t’zamengedelt uit andere bladeren , met die
van den Eflchen- of Terpentynboom overeen-
komende , langwerpig , twee vingers breed ,
opbunne kanten getandt, ruig , donker - groen ,
als by paren langs eene dikke rib gefchikt, aen-
genaem , en een weinig fpeceryachtig van
fraaek: de toppen eindigen in groote kroonen
of zonnefchermen , die kleene bloempjes van
vyf gele rooswyze gefchikte blaedjes onderdeu-
nen; wanneer deze bloemen zyn afgevallen,
komen ’er te voorfchyn zaden, die twee aen
twee gevoegt , groot , eirond , dun , en met
een kleen blaedje gezoomt zyn. De wortel is
lang , dikker dan een duim , vleezig , wit ,
hebbende in ’t midden eene zenuw, die zyne
lengte doorloopt, niet onaengenaem van reuk,
en goed van fmaek ; hy word zeer veel ge-
bruikt in de keukens; men kweekt deze plant
in de tuinen om haren wortel ; zy vereifcht
eene vette en vochtige aerde.
De tweede foort word genaemt
Pajiinaca latifolia fylvejlris , Dod. Ger.
Park. Raii Hifi.
Pajiinaca Jylveflris latifolia , C. B. Pit.
Tournefort.
Pajiinaca Germanica fylvejlris , quibuf-
dam.
Elaphobofcitm % J. B.
Elaphobofcum erraticum , Tab.
In’t Nederduitfch Wilde , Breede Paflinaken.
zy
P A.
P A.
f 5l
Zy verfchilt van de eerde daer in, dat hare
biaders kleener zyn , en haer wortel dunner,
harder, houtachtiger, en zoo goed niet om te
eten is; zy groeit op onbebouwde plaetfen.
De eene en de andere foort befluiten veel
wezentlyk zout, olie en waterdeelen in zich;
hare zaden, en biaders worden fomtyds in de
Geneeskunde gebruikt ; zy zyn openende en
wondheelende , verwekken de maenddonden,
doen de dampen zakken , en verdryven de win-
den.
Paftinaca , a paftu , omdat men den wortel
van de Tuin Padinaken eet wel a paft'mo , dat eene
Wyngaerdeniers fpade of fchop beteekent, om
dat het noodzaeklyk is de aerde wel te bebou-
wen , waer in men de Padinaken wil doen groei-
jen. t) t
Elaphobofcum , ab , cervus , c? film# ,
pafco , omdat de herten de wilde Padinaken
eten.
PASTINACA MAR IN A.
P ajlinaca Manna , in ’t Franfch Va/ienaque of
Taterende, is een breede , platte zeevifch van ge-
daente als een Roch, of liever eene foort van
Roch omtrent tien ponden wegende; zyn kop
is eenigzins als die van den Kikvorfch gemaekt;
zyne oogen zyn langwerpig, en vry groot ;
zyn mond is kleen en zonder tauden , maer de
kaekbeenen zyn ruuw;derug is loodverwig en
de buik wit; de daert is zeer lang , doornachtig,
van gedaente als die van eene Rat, om hoog
dik , en allengsjes verminderende, totdat hy
in zyn uiteinde zeer dun word; hy is van bo-
ven omtrent het midden met eene foort’ van
Vangen , beenachtigen , zeer puntigen en uit-
gekorven pyl of angel gewapent. Dees vifch
onthoud zich gemeenlyk op dykachtige plaet-
fen; hy voed zich met het vleefch van dieren ,
welke hy achterhalen kan , de zelve met zyn’
angel doorborende om hen te dooden en naer
zich te trekken : hy is goed om te eten.
Men geeft voor, dat zyn angel voor de tand-
pyn’ goed is, indienhy tot poeder gebragt zynde
met wafch of hard’ gemengt word, om hem als
eenplaefter aen de (lapen des hoofds te leggen.
Paftinaca , a paflwo , Jpade , omdat dees
vifch op zyn’ daert een’ angel draegt , die
de gedaente van eene fpade of fchop heeft. .
PAVATE.
Pavate , Acofls, Lugd. Caft. Ap.
Ar hor Eryfipelas curans , Lulitanfs.
Vajaveh , Canarin. >
Is een Indiaenfch boompje agt of negen
voeten hoog, middelmatiglyk getakt, grys ,
dragende zeer weinige biaders, met de kleene
bladeren van den Oranjeboom overeenkomen-
de , zonder delen , groen van kleur’ ; de
bloem is zeer kleen, wit, uit vier kleene
blaedjes t’zamengedelt , in ’t midden een wit
vezeltje hebbende , dat in een fchoon groen
puntje eindigt. Deze bloem gelykt in gedaen-
te naer die van ’t Geitenblad , voornament-
lyk als men haer van verre befchouwt , en
riekt als ’t zelve. Het zaed is zoo groot als
dat van den Madikboom , rond , groen van
kleur’ , in ’t begin naer ’t zwart hellende ,
maer word in ’t rypen zwart.
De wortel is wit en een weinig bitter. Dit
boompje groeit langs de rivieren Mangate en
Cranganor genaemt.
De Indianen bedienen zich van zyn houten van
zyn’ wortel, byzonderlyk om de Roos te ge-
nezen; men maekt ze tot poeder , en laet ze
in°een afkookfel van Ryd weeken , totdat het
zuur geworden is , daerna doven zy ’er de
Roos mede, en laten tweemael ’s daegs, na de
maeg gezuivert te hebben , daer van drinken ;
zy laten het ook gebruiken van die genen ,
welke heete koortfen , ondekingen der lever,
en buikloopen hebben.
P A V O.
Pavo.
Pavus.
Avis medica.
Avis Junonis.
In ’t Franfch Paon.
In ’t Nederduitfch Paeuw.
Is de fchoonde van alle vogelen , die by
ons in Europa bekent zyn; het wyfje is ge-
naemt in ’t Latyn P avo famir.a , in ’t Franfch
PaneJJc of Panache , in’t Nederduitfch Paeuwin , en
zyn jong Pavunculus , in ’t Franfch Paonneau, in
’t Nederduitfch Paeuwtje ; hy is zoo groot als
een Kalkoen; zyn kop is kleen, langwerpig
en byncer als eene (lang ; hy is verdere op
zynen kop met een kleen bosje fyne veêren ,
die in de gedaente van een kleen langhairig
boompje gefchikt zyn : zyn hals is lang, zyne ve-
ders
ders en voornamemlyk die van zyn’ flaert zyn
^root , breed, blinkende, heerlyk , van ver-
lcheide kleuren van eene verwondercnswaerdi-
ge fchoonheit, en met vele vlekken vervult,
die oogen verbeelden: zyne pooten zyn lang;
zyne klaeuwen groot en lomp; hy treed met
deitigheit. Zyn daert is verdeelt als in twee
deelen; hy doet wonderlyk de veders daer van
opengaen , en zet den daert op , als om
zich te fpiegelen en te verwonderen ; zyn
gcfchreeuw is onaengenaem en voor ’t oor laf-
tig • hy fchynt over de leelykheit zyner pooten
belchaemt te wezen, en de zelve, wanneer men
’er naer ziet, met zyne vleugelen te willen be-
bekken. Daer zyn verfcheide foortenvan Paeu-
wen, diedoor de verfcheidenheit van hunne kleu-
ren , en door hunne geboorreplaets verfchillen:
men geeft voor, dat de oorfprong van dezen
vogel uit Afië komt ; hy voed zich met de
gemeene gevogeltens , eet ook (langen , wan-
neer hy die vind; hy kan to't dertig jaren Ie
ven , en vliegt zeer zelden : zyn vleefch is
droog, hard, en moeijelyk om te verteren;
maer het word zeer lang zonder bederf be-
waert, en door ’t bederven goed om te eten.
liet befluit veel vlug zout en olië in zich.
IVlen maekt ’er een vleefchnat van, dat voor
’t zydewee , den fleen der nieren en der
blaes’ , en om ’t water af te dryven dienüig
is.
Zyn vet is goed voor de kolykpynen.
Zyne gal is dienflig om de zweren der oogen
te zuiveren , en ’t gezicht te verderken.
Zyn drek in een poeder vele achterleen vol-
gende dagen gebruikt is goed voor de vallende
ziekte , draeijingen en. zenuwtrekkingen.
De gift is van eene fcrupel tot eene drachma.
Zyne eijers zyn nuttig voor de heupjigt en
vliegende jigtpynen.
Het Paeuwtje is eene zeer lekkere fpys. Avis
Junonis , om dat dees vogel eertyds aen Juno
is toegewydt geweed ter oorzake van zyne
fchoonheit.
PAVO PISCIS.
Tavo Salviani , is een zeevifch die omtrent
twee ponden weegt , een voet lang en met
breede fchubben van zeer verfchillende kleuren
bedekt is. Zyn kop is groot , groenachtig-
blaeuw, en met roode vlekken geteekenc; zyn
bek is dik en lang; zyne onderde lip is zeer
dik; zyne oogen zyn groot en goudgeel; hy
voed zich met kleene viflehen , Wier en an-
der zeefchuym; hy zwemt gemeenlyk alleen:
hy is niet heel goed om te eten.
Hy is openende.
Men heeft dezen vifch den naem van
gegeven , dat Pamw beteekent , omdat hy
met feuoone en verfcheide kleuren ls verdere,
welke naer die van den vogel, Paeuw genaemt,
gelyken.
P A Y C O.
Payco , Monard. Lugd. is een gewas van Pe-
ru, met de Weegbree overeenkomende, teer,
en zeer fcherp van fmaek.
Zyn blad, in poeder gebruikt , word tegensde
nierpynen goed geacht, en om defluimente doen
verminderen, en de winden te verdryv«.n, men
legt het ook uitwendig.
P E C T E N.
Petten is eene foort van Oeder , wiens fchulp de
gedaentevan eene hand of van een’ voet heeft ,
in zyne lengte als met overeind daende tanden
van eene kamme voorzien, waer van hy zyn' naem
krygt. Ily groeit op den grond der zee in ’t
dyk en zandachtige plaetfen omtrent Norman-
dië enGaskonje: daer worden verfcheide foor-
tenvan gevonden , welke doorhunnegrootte en
kleuren verfchillen; men vifcht ze overvloe-
diger na groote regens , dan dat ’t droog
wéér geweed is ; zy zyn fomtyds wit , fotn-
tyds roodachtig. d>mtyd' met verfcheide kleu-
ren : zy zyn goed om »e eten; men vind dier
fomtyds Paerlen in ; zy befluiten veel vlug
en vad zout in zich.
Zy zyn afvegende , openende, windbreken-
de en zaed verwekkende.
Hare fchulpen hebben dezelve kracht als
die van de gemeene Oederen.
PEDICULARIS.
O
Pedicularis , Lob. Ger,
PedicuUris pratenfis purpurea , C. B. Pit.
Tournefort.
Fiflularia , Dod.
Pedicularis pratenfis rubra vulgaris , Park
PedicuUris , quibnfdam Cr/fa galh flore ru-
bro, J. 13. Raii Hift.
Crijla galli altera , Jive Pbtbirion , Lugd.
In ’t Franfch Pcdicalaire des prez.
In ’t Nederduitfch Roode Ratels.
Is eene plant , die bladers fchiet, wel-
ke eenigzins met die van de Fiiipendula
overeenkomen , maer veel kleener , l'y-
ner
P E.
V E.
fyner ihgefneden en gekrnlt zyn; hare fleleft
fchieten eer hoogte van een’ kalven voet op,cn
zyn hoekig, hol, zwak, lom uiige met bochten op
de aerde loopende , andere regt , dragende
bloemen van gedaente als pypen , die van
voren een’ bek met twee kaken verbeelden , en
purperachtig , of rood , of incarnaet of
wit van kleur’ zyn; daer op volgen platacluige
vruchten, die bynaer rond zyn , fpits toeloo-
pen, zich in twee huisjes verdeden, en platte
zwartachtige , met een vliesachtig vleugeltje
gezoomde zaden influiten; haer wortel is een
pink dik, gerimpelt, wit, in vele dikke vezels
verdeelt, en een weinig bitter van fmaek. De-
ze plant groeit in de weiden, moeraden, en op
andere vochtige plaetfen. Zy is , in een afkook-
fel ingenomen, goed om de bloedftorcingen, de
vloeden der maendftonden, en ambeijen te dop-
pen; men acht haer, uitwendig gebruikt, wond-
heelende en goed voor de Aftelen.
Pedicularis , a ptdiculo , luis, omdat men heefc
voorgegeven , dat de beeften, die dit kruid aten,
aen eene groote meenigte luizen onderhevig
waren.
jF iftularia a fiflula , omdat men het zelve dieu-
ftig voor Aftelen gelooft te zyn.
PEDICULUS.
Pediculus.
■Pedunculus.
In ’t Franfch Pon '
ln ’£ Nederduitfch Luis.
Is een kleen ongedierte , dat op de die-
ren geboren word, hen byt en hun bloed zuigt;
daer van zyn verfcheide foorten , maer ik zal
hier niet fpreken als van die, v/elke onder de
menfehen gevonden worden ; zy verfchillen
naer de plaetfen , waer zy voortkomen,
door hare grootte en kleur; fommige zyn groot
andere kleen; deze bruin of zwartachtig, gene
wit. De neten , die op de kleeders en in’t hair
gevonden worden, zyn de ei j ers der Luizen,
die door de hitte van ’t vleefch en door gis-
ting worden uitgebroeit. De Luis is van ge-
daente langwerpig ; haer rug is vry breed;
wanneer men haer met een vergrootglas be-
fchouwt , vertoonen zich van boven zekere
ringsvvyze iufnydingen , haireu en roodach-
tige vlekken ; haer buik is met vele pooten
Voorzien. Zy word in weinig tyds op eene
wonderlyfce wys verrneen'igvuldigt. Zy zuigt
het vleefch , en doet dikwils puiften voortko-
m
men , die in fchurft , en fomtyds in hairvvortn
veranderen.
Men heeft vele perfonen met eene doode-
lyke ziekte aeiigedaen gezien , voortkomende
uit eene zeer groote meenigte Luizen , die
op het vleefch worden voortgeteeh , en
over ’c geheele lichaem wonden maken , die
tot de beenders doorgaen. ’t Is deze ziekte
waer mede Herodes geflagen werd, omdat hy
aen God de eer niet gegeven had.
De hulpmiddelen, die men gebruikt om da
Luizen te doen fterven , zyn het zaed van
Luiskruid, dé zwavel, de wortels van Patich
en Alantwortel , de Tabak, ’tSpaensgroen, eu
meer andere.
M. R. HookeLid van deKoningklyke Engel-
fche Maetfchappye heeft in zyne Micrographia.
waergenomen, dat de Luis eenen muil heeft ais
die van een varken , en twee horentjes op haren
kop, waeracbterde oogen ftaen geplaetft, geheel
anders als in de andere dieren; deze oogen fchy-
nen met geene oogleden bedekt, en miftchien
heeft de Natuur de zelve liever van achteren dan
van voren geplaetft, opdat de harren, waer over
het dier loopt , niet te zeer hem het ge-
zicht zouden beledigen : deze oogen en ho-
rentjes zyn met hair bezet; hare huid is door-
fchynende en blinkende als horen , men ziet
door deze huid een groot getal borfta-
deren. Zy heefc op den buik een velletje ge-
teekent met een ftip, of met een wit vlekje, dat
door eene gedurige beweging van boven naer
■beneden , en van beneden naer boven gedreven
word , ’tgeen men voor het hart zoude konneii
nemen; men verneemt ook verfcheide vaten, di*ï
door het bloed opzwellen, dat zy met haren bek
uitziiigt , en wiens vertering zoo vaerdiglyk
gefchied, da: men het haeftelyk van kleur’ ziet
veranderen : dit bloed heeft eerftelyk by gol-
ven in zyne maeg met zoo groot een geweld
gevloeit , dat het den drek der ingewanden
dwingt uit te gaen ; hare pootjes zyn met
fchubachtige klaeuwen gewapent , en deze
fchubben fchieten in malkanderen als in de
kreeften.
De Luizen hebben veel vlug zout en olië
in zich.
Zy zyn openende , en koortsverdryvende ;
men bedient er zich van om de verftoppingen weg
te nemen , en voor de derdendaegfehe koorts’;
men doet ’er vyf of zes , meer of min naer
hare grootte , op ’t begin van den aenval indik-
ken. De afkeer of moeite , welken men heeft
om deze vuile dieren in te flikken , doet
miftchien de koorts verdryven.
Pediculus a ped'il/us, oindac de Luis vele poo-
ten heeft.
Y y y PE-
*
P E L E C I N U S.
Pelecitius vutearis 1 , Pit. Tournef.
Sccuridaca Jiliquis plant s dentatis , Ger.
cmac.
Lunaria radiata , Robini, J. B.
Sccuridaca filiquis planis utrinque dentatis ,
C. B.
Securidaca peregrina , Clufii, Park.,
Scolopendria leguminoja , Cortufo.
Is eene plant , welke verfcheide lioekige
en in vele takken verdeelde Helen fchiet; hare
bladers zyn gemaekt als die van de Vitfen of van’t
Byltjeskruid, als by paren gefchikt langs eene
rib, die door een enkel blad eindigt ; tus-
fclien de ribben der bladeren boven aen de
plant’ komt een lange voetfteel voort , die
op zynen top kleene bloempjes als de peul-
vruchten draegt , welke by meenigte ’t za-
xnen vereenigt , rood , en van kelken onder-
fteunt zyn , die de gedaente van een getand
horentje hebben : wanneer deze bloemen
zyn afgevallen , komen in hare plaets lan-
ge en zeer platte vruchten, op hunne boor-
den getandt, van kleur’ roodachtig- grys , en
kleene zaden influitende, die veel kleener dan
de Linzen zyn , en gemeenlyk eene kleene
nier verbeelden, en een’ fmaek als de peul-
vruchten hebben. Haer wortel is lang en met
eenige vezelen voorzien. Men teelt deze plant
in de tuinen.
Ik ben niet verzekert wegens de kracht
van dit gewas , om dat ik het nooit in gebruik
gezien noch zelfs gebruikt heb : maer ’t is
wel waerfchynlyk , dat liet dezelve hoedanig-
heit heeft als het Byltjeikruid ; en dat men
zich kan bedienen van het zaed om het water
aftedryven , de verfloppingen weg te nemen,
de maeg te verflefken , in poeder of in een
afkookfel gebruikt.
Pdccinus a uw; , Securidaca , omdat deze
plant met het Byltjeskruid veel overeeukomfl
keeft.
PENNA M A R I N A;.
Penna marina, Rondelet. Gefit. in’tFranfch
Vittme marine, is een gewas , ’t welk naer de
vleugel van een’ vogel gelykr , of naer eene
pluim, welke men op den hoed draegt; het
groeit op de rotfen in zee; het is fomtyds vau
eene lymachtige floffe omringt , welke by
nacht als een Lichtfleen blinkt.
Dit gewas is nog genaemt Mentula alata pif-
catoribus , omdat zyn uiteinde van onderen is
gemaekt als het hoofd van eene mannelyke
roede, eenige fpleten of klooven hebbende.
PENOABSOU.
Vcnoabfoii, Theveti, Lugd. is een Amerikaen*
fche boom, wiens balt welriekende is ; zyne
bladers komen met die van de Porcelein over-
een , maer zyn dikker , vleeziger en altyd
groen; zyne vrucht is zoo groot als een groote
ronde Oranjeappel , en befluit in zich zes of
tien noten, welke de gedaente van onze Aman-
delen hebben , maer breeder zyn; yder van
haer heeft een’ fteen in zich of een’ kleenen
amandel, waer uit de Indianen, nadat zy wel
geflampt zyn, eene olie perfen. De vrucht is
een vergift.
De olie, uit deze amandelen geperfl, geneeft
de kwetfuren der pylen en andere wonden ,
als zy daer op gelegc word.
PENTAPHYLLOIDES.
Is eene plant , waervan verfcheide foorteu
zyn : ik zal de twee voornaemfle befchry-
ven.
De eerfte foort word genaemt
Pentaphylloïdes erechrm , J, B. Raii Hifi.
Pit. Tournefort.
Pentapbyllum fragifernm , Cluf. Ger, Park*
Qjinquefolium fragifernm , C, B,
Zy fchiet uit haren wortel’ verfcheide Helen
zoo lang als eene hand , welke vyf bladers
onderHeunen , namentlyk drie aen ’t uiterfie
van den Heel , en twee lager. Deze bladers
zyn met die van de Aerdbeziën overeenko-
mende, maarkleener, hairig, en getandt; ook
verheft zich uit haren wortel’ een Heel ter
hoogte van omtrent anderhalven voet, hairig,
met eenige bladeren voorzien , en naerzynentop
in kleene takjes verdeelt, welke witte bloemp-
jes en vruchten dragen , met de bloemen en
vruchten van ’t Vyfvingerkruid overeenkomen-
de; haer wortel is vry dik, houtachtig , rood , en
t’zameutrekkende. .
De
P E.
De tweede foort word genaerat
V ent aphy Holde s fupinutn J. B. Raii Hifi. Pit.
Tournefoxt.
Quinquefolium fragiferum repens , l ab.
Fentapbyüum flupinu/ts potentillos facie , taer.
Quinque folio fragifero affinis , C. B.
Hare bladers zyn als in de voorgaende foort’
gefchikt,en als die van den Oijevaersbek getande;
zy fchiet verfchetde delen anderhalf voet lang,
zwak, ledig, naerde aerde gebogen : hare bloe-
men komen met die van de andere loort over-
een , maer zyn kleener , geel , en aen korte
roetdeeltjes valt; haer wortel is lang , envry
dik. .. . t
De eene en do andere foort groeijen in de
Tjoflchen , op fchaduwachtige plaetfen, op de
kanten der weiden; zy hebben veel olie en
waterdeelen, middelmatiglyk vvezentlyk zout
in zich.
Hare wortels en zaden zyn t’zaraemrekkende,
goed om de buikloopen en bloedftortingen te
fluiten , in een afkookfel of poeder ge-
bruikt.
Pentaphylloicks , tt pentabhyllo , Vyfvingerkruid,
omdat deze plant tnet het Vyfvingerkruid veel
overeenkomlt heeft,
PEPLUS.
Peplus minor , J. B. Raii Hifi.
Titbymalus annuus folio rotmdiore aciamnciïb ,
•Pit. Tournef.
Iq ’t Ncdcrduiifch üuivelsmelk ,
Is eene foort van Wolfsmelk of eene kleene
plant, die vele delen of takken fchiet, welke
zich in de breedte en rondte uitftrekken; hare
bladers zyn bynaer rond, en een weinig fpits
toeloopende; hare bloemen zyn kommetjes in
Verfcheide gelyke delen gefneden ; daar op vol-
gen, wanneer zy zyn afgevallen , kleene glad-
de vruchten, aen driehoeken verheven en ver-
deelt in drie huisjes , waervan yder met
een langwerpig zaedje is vervult; de wortel
is dun en vêzelachtig; de geheele plant geeft
melk uit, wanneer men haer breekt; zy groeit
in de velden , tuiïchen de wyngaerden , op
onbebouwde plaetfen. Zy befluit veel fcherp
zout, olie, en waterdeeien in zich.
Zy is buikzuiverende als de andeTefoorten van
Wolfsmelk, maer omdat zy in hare uitwerking’
alte geweldig is, bedient raen’er zich niet van
inwendig; men gebruikt ze uitwendig om de
wratten, en de lidteekens weg te byten , en
om te doen rypen en te ontbinden.
p e. nr
P E P O;
Pepo vuig ar is , Raii Hifi. Pit. Tournef.
Cucurbita foliis afperis , Jive Zueba flore lutco ,
Cucurbita major rotunda flore lutco folio afpero ,
C. B.
ïn ’t Nederduitfch Pepoen , Pompoeni
Is eene plant , die lange rankachtige flc-Ien
fchiet, welke een duim dik zyn, zich in de
lengteen breedte uytflrekken, voortkruipen en
zich door klaeuwiertjes aen de naed by flaen-
de planten of dokken vadhechten. Hare bla-
ders zyn groot en breed, als die van den
Vygeboom ingefneden , hard, ruuw , op hunne
kanten getandt , deffiker groen van kleur’ , blin-
kende, en aen lange, harde en een weinigdoorn-
achtige delen vad gehecht; hare bloemen zyn
wyd uitgebreide klokjes , in vyf deden ingefne*
den, vanbinnen donsachtig en faffraer.verwig,
vol aderen , van buiten gerimpeit , met zeer
korte hairtjes voorzien, uit den gelen naer het
groen hellende, en een weinig riekende. Som-
mige van deze bloemen vallen af zonder eenige
vrucht na te laten; de andere , die gezec
zyn , worden gevolgt van vruchten zoo groot
als die van de CitruIIen, welke in hunne ge-
daente, grootte en kleur’ verfchillen ; want
fomtnige zyn lang, andere langwerpig, dommi-
ge bynaer rond, andere fpitswyze; maer alle
zyn ze vleezig, zeerdikwilsgebogchelt, en met
eene harde en als houtachtige fchors.’ bedekt ,
die groen , of zwartachtig- groen van kleur’ ,
en met witte vlekken gefpikkelt of gedreept
is; haer vleefch is raalfch x wit , en zoetachtig.
Deze vruchten zyn in haer bómende hol, en
bynaer altyd in drie evengelyke deelen verdeelt,
welke een fponsachtig merg in zich beOuiten,
waer in men eene dubbele ry platte, breede ,
langwerpige zaden vind , die aen een einde
hoekig, als met eenen ring geboordt , en afch-
verwig van kleur’ zyn; yder van deze beduit
onder hunnen bad eene witte pit van een’ zoe-
ten en aengenamen fmaek: men teelt dit gewas
ïn de tuinen.
Het vleefch van de vrucht is verkoelende,
bevochtigende, verzachtende; haerzaed word
als een van de vier groote verkoelende zaden ge-
bruikt voor amandelmelken en afkookfelen ,
die openende, goed voor de bord, en ver-
koelende zyn ; het verwekt een weinig daaps.
De wortel is öpdroogende en wondheelen-
de.
Yyy 2
Men
P E,
p e;
f)co* , album , er piper , als of
men zeide vitte Peper.
’tGeen de Kruideniers fyne fpeceryen noe-
men, is, volgens den Heer Pomet, eene ver-
menging van zwarte Peper , Nagelen , Note-
xnuskaec, Gtngber, groenen Anys en Korian-
der, in eene overeenkomende mate.
Neemt by voorbeeld van de drooge en nieu-
we Gengber twaelfen een half pond, van de
zwarte Peper vyf pond, van de Nagelen en
Notemuskaet elk anderhalf pond, van ’t groene
Anys- en Korianderzaed van yder twaelf on-
een, weegt deze droogeryen met koopmans ge-
wigt, mengt ze en brengt ze tot een vry fyn
poeder, bewaert ze vervolgens in eene welge-
sloten doos’. Deze fyne fpeceryen worden
niet als in fpyfen met eene fcherpe faus ge-
bruikt, rnaer men kan ze ook in de Geneeskun-
de gebruiken, als om de winden te verdryveii,
de herfenen te verlterken . de taeije en al te
flymige vochten te verdunnen , en om te doen
niezen.
PIPER LONGUM.
Piper longum.
Macropiper.
In ’t Franfch Poivre long,
In ’t Nederduitfch Lange Peper.
* Is eene vrucht eens kinds vinger lang en
dik, rond, door vele kleene korreltjes ver-
heven , die wel in orde gefchikt , en aen
malkanderen zoo naeuw vereenigt zyn, dat zy
niet als een lichaem uitmaken, van buiten graeuw
van kleur’ , een weinig naer ’t rood trekken-
de , en van binnen zwartachtig. Yder van de-
ze korrelen heeft eene kleene pit in zich,
die dikwils door de droogte in een wit poeder
verandert, en fcherp en bytende van fmaek is.
Deze vrucht waf! vaHgehecht door een’ lan-
gen Heel aen eene plant’, welke met die van de
zwarte Peper overeenkomt , behalven dat zy
lager is , en zoo hoog niet klimt , dat hare
bladers teêrer, groener, en met een’ klee-
ner Heel voorzien zyn. Deze plant groeit over-
vloedig in Bengale in OoHindië.
Men moet lange Peper verkiezen , die
verfch , wel gevoedt, vry groot, ineengedron-
gen, zwaer is, en den fmaek van de zwarte
Peper heeft , maer die zoo fcherp niet is ;
zy heeft veel vlug zout en olie in zich.
Zy is openende, windbrekende, goed om
’t vergift tegen te fiaen , en ’t zaed te ver-
wekken.
Macropiper , ex paicpo $, longus , e? piper , Peper,
als of men zeide lun^e Piper.
Nicolaus Monard in zyne belchryving’ van
de enkele Geneesmiddelen van Amerika zegt,
dat men zich op de geheele kuH van ’t vafle
land , alwaer Nara en Carthago is, en in ’t nieu,
we Koningkryk bedient van eene zekere lange
Peper, welke meerder leherpte dan die van
de Levant heelt; zy is omtrent een voet lang,
uit verfcheide kleene zaden rondom eene lan-
ge rib beHaende, en in orde op een gehoopt,
malkanderen als in de gemeene lange Pepef
aen*
* Zie PI. XVII. Fig. 15.
s r« p r.
aenrakende. Deze vrucht groeit aen een
boompje , wiens bladers bynaer met die van
de Weegbree overeenkomen ; het groeit op
de Eilanden; zyne vrucht is groen, wanneer
zy geplukt is , maer word door drooging in
de zontie ryp , en verkrygt eene zwarte kleur.
De Amerikanen noemen haer Atecaxuchit , en
zy gebruiken ze om hunne Chokolade te
bereiden.
Daer word nog eene andere foort van lan-
ge zwarte Peper gevonden , waervan Pomet
in zyn boek fpreekt , men noemt ze Peper
van Ethiopië, of zaed van Zelim : zy is eene
fchel een pink lang ., bynaer eene fchryf-
pen dik, van boven bruin, van binnen geel-
achtig , door leedjes verdeelt , tuflchen yder
van de welke eene kleene boon , van buiten
zwart, van binnen geelachtig, beflotCn is.
D'eze lange Peper walt aen eene kruipende
plant’ , die noch bladers , noch bloemen ,
maer alleen eenen deel fchiet , waeraen ver-
fcheide harde knoppen zoo groot als eene
kleene Kadanje zyn vadgehecht , waernit
fchellen voortkomen, die een’ fcherpeu, by-
tendeu , en vry aengenamen fmaek hebben ,
maer de kleene boonen , die zy influiten,
hebben bykans geen’ fmaek, noch reuk. De-
ze Peper is zeer zeldzaem en weinig in Vrank-
ryk bekent.
De Moren, gebruiken haer, gelyk wy hier
de Becram , voor de tandpyn’.
PISSAPHALTUS.
P ijjapbaltus..
pjjjapbaltum.
Is een mengfel van Jodenlym en pek; daer van
zyn twee algemeene loorten , eene natuurlyke
en eene door kond gemaekte. Ik heb van de
eerde in ’thoofdduk van de Naphta gefproken.
De tweede kan men terdond bereiden van gelyke
deelen van Jodenlym en zwart pek, welke men
te gelyk fmelten laet. De Ouden bedienden
zich van de eene en andere om de lyken te
balfemen.
De Piffaphaltus is ontbindende, ettermaken-
de , verwerkende , en daet ’t koudvuur te*
gen.
Piffaphaltus , d ar/wc, pix , & , bitu-
men , als of men zeide mtngftl van pepert Joden-
lym.
p r.
PISTACIA.
Pijl aria.
P bijl aria..
Fijlici.
In ’tFranfch Pijlaches.
In ’t Nederduitfch St. Teunismten , Pijl 0c \n1
Zyn vruchten van grootte eu gedaente als
groene Amandels, welke men droog uit Perfië,
Arabië, Syrië , en In d ië tot ons overvoert: zy
groeijen by troffen aen eene foort’ van Terpen-
tynboom genaemt
Terebintbus lndica Theophrafti , Pijlacbia
Diofcoridis, Adv. Pit. Tournef.
Pijlacia , Ger. J. B. R;ui Hift.
Pijlada peregrina fruclu racemofo , ftve Te •
rebinthus lndica Theophralü, G. B.
■ Nux Pijlacia , Park.
Dees boom draegt bladers als die van den
gemeenen Terpentynboora , maer grooter, ze-
nuwachtig, fomtyds aen ’t einde rondachtig ,
fomtyds fpits toeloopende, vvaer van verfchei-
de op eene lange rib, die door een enkel blad
eindigt , in orde zyn gefchikt. De bloemen
hebben de gedaente van druivetroffen, waer in
purperachtige helmdyltjes met helmpjes bela-
den by hoopjes zyn op een gedapelt; zy laten
geene vruchten na: de vruchten groeijen op
voetjes, die geene bloemen dragen.
De Pidaffen hebben twee baden; de eerde
is dun , van eene groenachtige kleur’ , met
rood gemengt ; de tweede is hard als hout ,
wit, en bros; zy befluiten in zich eenen aman-
del of noot, die van buiten groen met rood
gemengt , van binnen groen , zoet en aenge-
naem van fmaek is.
Men moet de nieuwe, zware, en volde Pi-
daffen verkiezen ; zy hebben veel olie , en
weinig wezentlyk zout in zich.
Zy zyn goed voor de bord, openende, be-
vochtigende , hart- en maegderkende , en
verwekken den etenslud.
De Suikerbakkers bedekken de gezuiverde Pi-
daffeu met fuiker, om daer gefuikerde Pidaffen
van te maken ; zy zyn hartderkende en goed
van fmaek.
PISUM.
P I S U M.
Pi urn, in ’t Franfch Peis , in ’t Nederduitfch
Erveet, is eene plant, waervan drie voorname
fborten zyn.
De eerfte foort word genaemt
Pifum ma jus quadratum , C. B. Pit. Tour-
nefort. ..
Pifum majits . Dod. Ger. *vaii Hift.
Zy fchiet lange, holle, bfofle , bleekachtig-
groene , takachtige flelen , die op den
grond neérliggen , en zich langs den zeiven
verfpreiden , indien ’er geene dokken by ge-
plaetft worden om de zelve te onderftutten;
zy dragen vele langwerpige bladers , waervan
dommige rondom hunnen lteel kraegswyze zyn
gefchikt. De andere groeijen als by paren op
de ribben, die door klaeuwiertjes eindigen;
hare bloemen zyn als die van de peulvruch-
ten , wit, met een purperachtig vlekje getee»
kent: wanneer zy zyn afgevallen, volgen haer
lange en langwerpig- ronde peulen, yder uit
twee fchellen bediende , die vry bekende , by-
naer ronde, groene zaden influiten , maer die
onder ’tdroogen hoekig, wit- of geelachtig
worden ; hare wortels zyn lcleen.
De tweede foort word genaemt
Pifum majus , Matth.
Pifum bortenfe majus , C. B. Pit. Tour-
nef.
Pifum ramulare , Lugd.
Pifa magna rubra variegata , J. B. Rail
Hift.
Cicer arietimm & Piforum alt er urn genus ,
Trag. Dod. Gal.
Zy overtreft eens mans hoogte ; hare
bloemen zyn als die van de peulvruchten ,
in ’t midden purperachtig , en rondom licht-
rood ; hare peulen zyn groot , vol fap , en
fluiten groote ,• hoekige Erweten in zich ,
die eene fchoone gefchakeerde , witte en roo-
de kleur hebben. Men teelt deze plant in de
tuinen.
De derde foort word genaemt
Pifum arvenft , C. B. Pit. Tournef.
Pifum t uigave partum album arvenfe , T.
Dauh. Raii Hift.
Pifum fylvefire prianm , Park.
Hare bloemen zyn wit , als die van de
peulvruchten ; hare peulen zyn kleener dan
die van de Tuin-Erweten : zy bgfluiten klee-
ne witte Erweten in zich.
Men kweekt de eerfte en derde foort van
Erweten in de velden ; zy hebben veel olië
en ving zont in zich.
Zy zyn openende , verzachtende , en een
weinig laxerende; ’t eerfte nat van de Erwe-
ten maekt ftoelgang.
Pifum, a vlo-s, vel ttio-iv , cecidit , hy is geval-
len-, omdat de Erweteplanten op de aerde neer-
vallen, indien zy niet onderfteunt worden.
Sommigen leiden den naetn Pifum af van
dien van de ftad Pife , alwaer zy zeggen ,
dat deze plant eertyds overvloedig groei-
de.
Zekere kleene fchulpen , die op den oe-
ver der zee gevonden worden , zyn Zee.Erveten
genaemt, omdat zy bynaer de gedaente en
grootte van Erweten hebben ; daer zyn ’er van
verfcheide kleuren , fommige zyn graeuw ,
andere geel, en andere zwart; zy worden in
’t Latyn Conchufa marina genaemt; zy hebben
van binnen den glans van Paerlemoer , men ge-
bruikt ze tot fchulp- of rotswerken.
DeZe kleene fchulpjes, wel gezuivert , en op
een’ rooden marmerfteen fyn gewreven, zyn
alkalyn, en bynaer als de Paerlemoer opflur-
pende , van eene fcrupel tot eene drachma ge-
bruikt.
P I X.
Pix , in ’t Franfch Poix , in ’t Nederduitfch
Pe^ , Pi^_, is eene hard of dikke terpentyn ,
die uit den Pynboom’ en vele andere boomen
door of zonder inkervingen uitloopt. Men
vind ’er meenigwerf zoo groot eene meenig-
te van in deze boomen, voornamentlyk in war-
me landen , wanneer zy oud worden, dat het
hun doet verflikken door hunne openingen te
floppen, en te beletten, dat het fap der aerde
niet opklimme , noch in hunne vezels tot hunner
voeding verdeelt worde. Men komt dit gebrek
van den boom voor, indien ’er vele inkervin-
genin zynen bafl gemaekt worden, voornament-
lyk aen ’tonderfle van den flam, waerdoor het
vloeibare Pek zich kan ontladen. Men kan
dit middel van den Pynboom vergelykeu met
eene aderlatiuge op den voet , die in al te
Bbbb bloed-
bloedryke menfchen , of die in eene beroerte
vallen , in ’t werk geftelt word.
De Boeren houwen de oude verflikte Pyn-
boomen in toortfen of lange ftukken , welke
men in ’tLatyn Tada noemt; zy leggen die op
het vuur in holle plaetfen , die met voordagt
daer toe gemaekt en bedekt zyn , en doen de
Pek door goten daer uitvloeijen.
’tWelk eerft uitloopt, is vloeibaeren word in
’t Latyn Ptjfeloeon , dat is , Olie van Pe^ ge-
naemt.
’tGeen volgt, is dik en word hard; dat word
Refma P int , of Rinfen har/1 genaemt; men giet
dit in tobbetjes, terwyl het nog geftnolten is,
en maekt ’er groote brooden van om het over
te voeren. De fchoonfle llarfl word uit Bour-
deaux en Bajoune tot ons gebragt.
Men moet ze zuiver, geel-, of witachtig,
en glinfterende verkiezen.
t’ Pek, ’t geen door inkervingen , die men
in de Pynboomen gemaekt heeft, uitvloeit, en
niet gekookt is , word van de Kooplieden Bar-
ras genaemt: men voert twee foorten daer van
over; de eerfle is genaemt Galipot , of gemeen*
lyk wit/c Wierook ; en de tweede gemarmerde tt ie-
roel^. Deze Pekken verfchillen niet als in
kleur’: de witte is uit den boom’ in mooi vveêr
gevloek, waerom ze zuiver is-; maer de ande-
re is onzuiver door eenige deeltjes van denhall:
des booms, of door eenige andere vuilig
heit, welke daer by vermengt is.
Men moet de zutverfte, de witfte en droogfle
Galipot verkiezen.
Men fmelt de zachte Galipot op 't vuur ,
daerna giet men ze in oxhoofden om ze te vervoe-
ren. Dit is ’tgeen men dikke of gemeene Ter
pentyn noemt: zy dient den Drukkeren voor
inkt; het komt ook in de t’zamenftelling van
dik of gr.of Vernis; de , Paerdefmids gebruiken
het voor de kvvetluren der paerden.
Het geen men vet , of vuit P^ , of
■van Boargonje noemt , is drooge witte Wierook,
die op het vuur gefmolten en met dikke
Terpentyn gemengt is. Men heeft dit Pek Poe
Burgu^du, of Pek van Bonrgonje genaent, omdat
men voorgeeft, dat ’t eerfle in Bourgonje gemaekt
is ; maer ’tbefte, ’tgeen wy nu hebben, word
uit Holland en Straetsburg tot ons overge-
voert.
Men moet ’t vry hard , zuiver, witachtig
naer ’tgeel trekkende verkiezen.
Alle de foorten van Pek hebben veel olie en
wezentlyk zout in zich.
Zy zyn goed om te verzachten , te verdun-
nen, etter te maken, te ontbinden, te heelen,
te zuiveren, op te droogen ; men gebruikt het
niet als uitwendig, en ’tword onder de plae-
fters en zalven gemengt.
Ptx , a P ïnn , Pynboom , omdat het Pek uit
denPynboom’ gehaelt word.
Het Teer, in ’t Latyn Piffa genaemt , is eene
foort van zwart vloeibaar Pek, ’tgeen uit Zwe-
den en Noorwegen tot ons word overgevoert.
Men heeft altyd gelooft , dat het werd ge-
maekt door verbranding van Pynboomen in be-
floten plaetfen , die met voordagt daer toe
zyn gemaekt om dit vocht, ’t welk daer uit
vloeit, te ontfangen; maerPomet, een heden-
daegfcb Schryver , is van een flrycend gevoe-
len ; hy meent dat het geheel zwart vloeit
uit de (lammen van oude Pynboomen ,
waervan de fchors is afgefcheiden en waer
in men infnydingen heeft gemaekt. De Pyn-
boomen , zegt hy , flerven vervolgens , en dienen
nergens toe als om verbrandt ie worden. Hy ge-
looft ook, dat de gemeene of valfche Oleum
Cadinum, of de olie van Pek , of Pilfelaeon ,
’theldere gedeelte van ’tTeer is, ’t welk bo-
ven op gevonden word.
Het Teer word gemeenlyk gebruikt om de
fchepen te bepekken , waerom het Pix navahs
of koheeps Teer genaemt word ; wy gebruiken in
des zelfs plaetfe ’t zwarte Pek.
Het Teer is zuiverende, ontbindende, op-
droogende; men gebruikt het voor de kwetfu-
ren der paerden, en om ’t fchurft der fchapen
te genezen.
Het Teer , dat men van de fchepen , die
in zee zyn geweefl, affchrapt, is meer opdroo-
gende dan ’t andere , omJaL het zout daer in ge-
trokken is; dit Pek word Zopijfa genaemt, waer
van ik op zyne plaets zal (preken.
Het zwarte Pek, ook Pix navahs genaemt, is
een mengfel van vervalfchte tiarfl en Teer:
het word uit Noorwegen en Zweden tot ons
overgevoert: het moet zuiver, hard, en fchoon
glin flerend zwart zyn.
Het word gebruikt om de fchepen te flop*
pen.
Het is ontbindende, zuiverende, opdroo-
gende. wondheelende, ettermakende, en word
onder plaeflers en zalven gebruikt.
Piffa , a TryTo-u , coagulo , figo , omdat dit
Pek flremt , nadat het uit den boom’ is ge*
vloeit.
Het Zwartfel is een roet van Pek, ’twelk te
Parys word gemaekt; men werpt kleene fluitjes
uitfehot van alle foorten van Pek in groo-
te yfere ketels of potten , welke onder eenen
fchoorfteen , die met linnedoeken geflopt is,
worden geplaetft , dan fleekt men ’t Pek
aeu , wiens rook , terwyl het braad , zich
ver-:
P L.
P L.
verdikt tot een zwart roet , dat zich aen
de linnedoeken vafthechr, dit roet word ver-
gadert en in tonnetjes of op een’ hoop in
poeder bewaert ; men gaet voort met Pek
te branden , totdat men roets genoeg
heeft. Dit Zwartfel , ’t geen ook l.vart om
zjwart te maken genaemt word , is zeer vlam-
vattende , want het eene zeer fyne olie in
zich heeft.
Het word van vele foorten van Werklieden
gebruikt om zwart te maken.
P L A C I T I S.
Placitis.
Placudes:
Ts eene foort van door kond gemaekteCad-
mia , of eene kordachtige bergdode , welke
men valt vind aen de wanden van den oven,
waer in men het koper gekalcineert heeft otn het
te zuiveren. Deze foort vanCadmiais van alle
andere foorten, die aen de wanden van den
zelven oven blyven hangen , daer in alleen on-
derfcheiden , dat ze in ’t midden gevormt zyn-
de eene gedaeme verkregen heeft, die een wei-
nig van de andere verl'chilt.
Zy is zuiverende , opdroogende , t’zamen-
trekkende , goed voor de oogziektens. Men
neemt deze Cadmia voor de Tutia.
Placitis, a jrAdg , tabula , omdat deze doffe
zich van den oven by kleene plaetjes af-
fcheid.
PLANTAGO.
Plantago , in ’t Franfch Plantain , in ’t Ne-
derduitfch Wnibree of Wegeblad , is eene plant,
waervan verfcheide foorten zyn ; ik zal ’er
alleenlyk drie befchryven, welke in de Ge-
neeskunde gebruikt worden.
De ceifte foort word genaemt
Plantago major , Matth. Dod.
Plantago latifolia vulgaris , Park.
Plantago latifolia , Ger.
Plantago rubra , Brunf. Trag.
Plantago latifolia finuata , C. B Pit. Tour-
nefort.
Plantago major folio glabro non laciniato
ut plurimüm , J. B.
Tf9
Zy fchiet breede, glinderende bladers , yder
met zeven ribben in hunne lengte geteekent,
waerom de plant van fommigen Septinervia
word genaemt. Deze bladers zyn" aen delen
gehecht, en liggen op de aerde neder. Tuffchen
deze fchieten op ronde delen ter hoogte van
omtrent een’ voet, moeijelyk te breken , fotn-
tyds roodachtig , dragende op hunnen top als
lange airen , die kleene, wit- of purperach-
tige bloempjes onderdeunen. Yder van deze
bloempjes is, volgens den Heer Tournefort,
eene pyp, die op den grond gedoten is, en van
boven wyd open daet , in vier deelen ge-
fneden, en met verfcheide helmdyltjes voor-
zien. Wanneer deze bloem is afgevallen ,
komt in hare plaets een vliesachtige, eironde,
fpits toeloopende of kegelsw’yze dop , die
zich dwers als eene zeepdoos opent, en klee-
ne. langwerpige, eironde, roodachtige zaden in
zich duit ; haer wortel is kort , een vinger
dik , en op de zyden met vezelen voorzien.
Deze plant groei: langs de wegen en in de tui-
nen.
De tweede foort word genaemt
Plantago incana , Ger.
Plantago latifolia incana , C. B. Pit. Tour-
nef.
Plantago major incana , Park.
Plantago media, Fuch. Dod.
Plantago major birfuta , media d nonnullis
cognominata , J. B.
Zy verfchilt van de voorgaende daer in , dat
hare bladers, delen, en airen met een wit en
zacht hair zyn bedekt , en dat haer wortel
een weinig dikker is.
De derde foort word genaemt
Plantago angujlifolia major, C. B. Pit. Tour-
nefort.
Plantago quinquenervia , Ad. Lob. Ger.
Plantago minor , Dod.
Plantago longa , Matth.
Plantago quinquenervia major , Park.
Plantago lanceolata , Trag. Ang. J. B;
Lanceola major , Caef.
Zy fchiet lange, fmalle, fpits toeloopende,
hairige bladers , geteekent met vyf ribben, die
hunne lengte doorloopen ; tuflchen deze fchieten
Bbb b 2 ge-
P L.
P L.
f<5o
geftreepte, hoekige, en gevoorde delen op een
voet lioog , die op hunnen top airen dra-
gen , korter en dikker dan die van de gemeene
Weegbree* en met bleeke bloempjes bekleedt,
waerop vliesachtige doppen volgen , die dun-
ne langweipige zaden, als de andere foorten ,
in zich fluiten. Haer wortel is gelyk als die
van de eerfle foort’.
Deze twee laefte foorten groeijen op grazige
plaetfen.
De Weegbree-n hebben een’ vry laffen fmaek,
maer die evenwel een weinig naer by het t'za-
mentrekkende zuur komt; zy hebben veel wa-
terdeelen en olie , middelmatiglyk zout in zich.
De eerfle foort word meed in de Geneeskunde
gebruikt.
Zy zyn zuiverende, wondheelende, t’zamen-
trekkende ; zy worden voor de buikloopen ,
bloeddortingen , en oogziektens gebruikt.
Plant ago , d planta ^ plant , als of men zeide ,
plant by uitfit^endhtit , ter oorzake van hare
groote krachten.
Sommigen willen , dat Plantago kome daer
van , dat de bladers van deze plant' de gedaen-
te van de voetzool heeft , of omdat men
de Weegbree op alle wegen met de voeten
vertreed.* .
De Weegbree is van verfcheide Schryveren
genaemt Arnogloffnm , exacte*;, agnits, v
ca , lingua , als of men zeide, Lams-tong , omdat
de bladers van de Weegbree in gedaente bynaer
met eene lams tong’ overeenkomt.
PLANTA MAR/NA JlETiFORMlS.
Planta marina retiformis , Cluf. exot.
J. B.
Lithopbyton reticulatum aliud purpurafcens ,
Pit. Tournefort.
Coraüina reticulato cortice altera , C. JB.
In ’t Franfch Panache de Mer , Palmt Ma-
rine.
* Is eene foort van Amerikaenfche Lithophy-
ton , of een half verffeend Zeegewas, zynde
noch (leen noch hout: het groeit gemeenlykter
hoogte van omtrent twee voeten, op de wys
van een boompje , platachtig , zich in de
breedte als een vvaeijer uitbreidende , en als
eene zeef met gaetjes doorluchtig; zyn (lam is
enkel, kort en (leenachtig , die zich in ’t be-
gin in vry dikke takken verdeelt, waer uit een
groot getal kleener takjes voortkomt, die zich in
* Zie PI.XVII. Fig. 1 6.
de lengte en breedte uitfpreiden , en hunne
draden zoo wel onder malkander vlechten, dat
zy als een net maken, om villchen en vogels
te vangen. Dit Mazelvverk , zoo wel door de
natuur ’t zamengeftelt , is in ’t midden door
eene rib onderfteunt, die uit den (lamme op-
fcliiet , en aen den top van ’t gewas eindigt.
Dit geheele gewas of boompje is met eene ligte,
graeuwe , zeer dunne korft’ bedekt', die daer
ligtelyk van afgefcheiden word; de kleur on-
der deze fchors is gemeenlyk purperachtig ;
maer men vind ’er ook van verfcheide andere
kleuren, als geel, wit, paters ; de zelfftan-
digheit komt tiaerby die van horen, en heeft
tien reuk daer van, als zy gebrantlt word; de
fmaek is een weinig ziltig; het groeit op den
grond der zee, en op de rotfen in Amerika
en Ooftindië; het raekt foimyds los, en word
door de baren der zee op ’tftrand geworpen:
de Indiaenfche Juffers gebruiken het vooreen’
waeijer in groote hittens.
Het fchoonfte en grootfte half verfteende
Zeegewas, 't geen men in Vrankryk heelt ge-
zien, is dat, ’t geen de Heer Lignon in ’tjaer
1700. uit Weftindië te Parys met eene groote
meenigte van andere gewaden , bloemen
vruchten en zaden medebragt. Dit gewas was
vier voeten hoog, en bynaer zoo breed; zyn
fteel fcheen voortgekomen uit eene rotfê
met de welke zyn wortel was verlleent; aen
’t buitenfte van dezen wortel vertoonde zich
een (tuk wit Korael , ’t welk aldaerdoor vele
kleene knoppen of opkomende begin felen
van rood Korael was gemaekt. Dit gewas
in zyn geheel was heerlyk en om zyne groot-
te zeer zeldzaem.
Dit half verfteend Zeegewas heeft veel olie
en vlug pisachtig zout , ’t geen met dat van
den hertshoren overeenkomt , in zich.
Het is zweetdryvende , openende , opflur-
pende , cn goed om de buikloopen te fluiten,
geral'pt of in poeder ingenomen; de gift is
van eene fcrupel tot eene drachma.
Men heeft deze foort van gewas Zetve-
derbos genaemt , omdat het op den grond
der zee zynde, of aen eene rotfe gehecht, de
gedaente fchynt te hebben van een’ bos
pluimen, welken de Toneelfpeelders op hun
hootd zetten, wanneer zy eenig treurfpel fpe-
len.
PLATANUS.
Platanus , in ’c Franfch Platant of Plant , is
een groote uitlandfche boom , v/aervan twee
foorten zyn.
De
P L.
P U
De eerde foort word genaemt
Tlantanus Orientalis vera , Park. Raii Hifi.
Pit. Tourntf.
Platanus Orientalis pilulis major ibus, Her-
man.
Zyne takken verfpreiden zich breed uit als die
van den Noteboom , en geven eene groene
fchaduw; zyn hout is derk en vad als dat van
den Eike ot' Beukêboom ; zyn (lam is met een’
gladden , en uaer leder gelykenden bad’ be-
dekt : niaer hy ondoet zich alle maenden van
zekere uitwendige en ruwe vliezen , waervan
eeuige zich altyd onder den boom vertoonen;
zyne bladers zyn Kroot . zeer b>eed , vvyd ,
hard, derk, hoekig als die van den Wonderboom,
of in vyfofzes deelen verdeelt, die eene open
hand verbeelden , en door lange en derke de-
len vad zyn. Zyne bloel'ems zyn volgens
den Heer Toumefort tropjes , die met verfchei-
de helmpjes, vol fyn dof, zyn beladen. Deze
bloefems laten geene vrucht na ; de vruchten
groeijen op den zelven voet op afgezonderde
plaetfen; zy zyn rond als aerdbeziën , hairig,
wolachtig, uit verfcheide langwerpige , ruwe ,
gele, met hair bezette zaden t’zamenaellelt.
Dees boom groeit naer by de rivieren en an-
dere vvaterachtige plaetfen , in Kandië . in
’t Eiland Lemnos, en op verfcheide andere plaet-
fen ; men kweekt hem in Italië aen.
De tweede foort word genaemt
Platanus Occidentalis aut Virgin enjls , Park.
Pit. Tournef.
Plat anus CccLhntalis pilulis minonbus, Her-
man.
Hy verfchilt van den voorgaenden daer in,
dat zyne bladers zoo diep niet zyn ingefne-
den , en dat de zaden , die zyne vrucht
’t zamenftellen , zoo ruuw niet zyn. De oor-
fprong van dezen boom komt uit Virginië :
men kweekt hem in vele tuinen van Europa.
De teerde bladers van den Platanus zyn
ontbindende, men bedient ’er zich van in de
ondekingen der oogen , zinkingen , gezwel-
len , als ze uitwendig gelegt worden.
Zyn bad is goed voor de tandpyn’.
Zyne vrucht, in een afkooklel gebruikt, is
goed om ’t vergift tegen te ftaen.
Platanus, a irXzTts , latus , Iretd , omdat dees
boom zyne takken zeer uitdrekt, en dat zyne
bladers zeer breed zyn.
PLUMBAGO.
Plumbago.
Molybdcena,
In ’t Franfch Plomb de mer , Plombagine 7
Mine de -plomb noire , Plomb de Mine .
Is een Berglood, dat fomtnigen Potelot ge-
naemt hebben; daer van zyn twee loorten:
de eerde en de fchoonde is , die wy Potlood
noemen, en die dient om te teeltenen; het
moet ligt en matiglyk hard , gemaklyk te fny-
den , zuiver, glad, verzilverd, en glinderende
van kleur’ zyn ; men verkied het in matiglyk dik-
ke en lange dukken , fyn en vad gefloten van
korrel: het word in de mynen van Engeland
voortgebragt , vvaer van daen het tot onsover-
gevoert word.
De tweede en gemeende word ons gemeen-
lyk toegezonden uit Holland, in dukken van
verfcheide dikte, fomtyds hard, fomtyds zacht;
het word van de Koperflageren gebruikt om
het oud yzer glad te maken; men bedient ’er
zich ook van om de zolders te kleuren.
liet Berglood is opdroogende , uitwendig
gelegt , maer het word zelden in de Genees-
kunde gebruikt.
Plumbago, a plumlo , omdat het is een Berg-
lood of eene doffe, welke veel van dit metael
deelachtig is.
Moly dana. , a , flumbum.
Sommige noemui dit Berglood Moljbdoï -
des.
PLUMBUM.
Plumbum.
Saturnus ,
In ’t Franfch Plomb .
In ’t Nederduitfch Lood.
Is een zacht, buigzaem , zwaer, zwart,
zeer koud , glinderend metael , ’t geen on-
der den hamer uitgerekt word. Het komt
voort uit de mynen in Engeland of Vrankryk,
uiteenen deen, die Eood-Minerael oi Lood-Ens
B b bb 3 en
P L.
P N. PO.
j -6t
en door fommige Franfche werklieden Alqui'
foux genaemt word. Dc-es deen word in (luk-
ken van verfcheide grootte uit de Myn’ ge-
haelt , welke zwart , bynaer als het Spief-
glas glinllerende , zwaer zyn , en ligtelyk
gepoedert , maer moeijelyk gefmolten kon-
nen worden ; zy zyn fomtyds zuiver , fom-
tyds met (leen en een weinig zilver geraengt.
Men laet het Lood Erts in vuurovens ten dien
einde gemaekt finelten , dan loopt het Lood
door eenegoot, welke aen den oven gemaekt
is, en de aerde met de houtskool blyft over;
indien ’er eenig kleen (tukje zilver ofgoud on-
der gemengt was , zoude het ook met de tierde
gevonden worden. Wanneer het Lood gefmol-
ten is, giet men het in vormen, en men maekt
’er fcheuteu of baren van , gelyk wy die by de
Kooplieden zien.
Het Lood Erts moet verkozen worden in
fchoone (lukken , die zeer zuiver , zwaer ,
glinllerende, zacht en als vet in ’t aenraken
zyn. De Pottebakkers bedienen ’er zich van
om hunne potten te verglazen.
Het gezuiverde Lood of in fcheuten moet
zwaer , buigzaem , gliuderende , zacht in ’t
aenraken zyn; het heeft veel zwavel, kwikzil-
ver, en eene gele lymachtige aerde in zich.
Men legt ’er plaetjesvau op de gezwellen om
ze te ontbinden, en op den bilnaed om deuVe-
nusbrand te (lillen.
Men brengt het Lood tot poeder door het te
laten fmelten , en gepoederd houtskool daer on-
der te mengen; men wafcht vervolgens dit ge-
poederd Lood om de houtskool af te fchciden,
daer na word het gedroogt.
Men kan het Lood tot poeder brengen , in-
dien men zich vergenoegt met het in eene aer-
de pott’ te laten fmelten , en om te roeren
zonder ’er houtskool by te mengen, maer de
werking is langer.
Om het Uitgebrand Lood te maken , ’t welk
men in ’tLatyn Plumbum uflum noemt, legt men
in een' fmeltkroes of in eene pott’ twee deden
Lood en een deel zwavel , die men te za-
nten kalcineert , tot dat de zwavel verbrandt
en het metael tot een zwart poeder gebragt zy.
Het is opdroogende , t’zamentrekkende , ont-
bindende; het word onder pladlers en zalven
gebruikt.
Men noemt het Lood Saturnus , om dat de
Starrekundigen voorgeven , dat het den in-
vloed van de Dwadftarre van den zelven naem
ontfangt.
P L U V i A L I S.
Pluvialis , in ’tFranfch Pluvier, in ’t Neder*
duitfch Pluvier , is een vogel ,’ waervan twee
foorten zyn , die voornamentlyk door hare
kleuren verfchillen. De eerde is van grootte
als eene duif, en heeft een’ korten, ronden,
fpitfen , zwartachtigen bek, die aen ’t einde
een weinig is omgekromt; de tong is driehoe-
kig, en de veders zyn geel, wit en roodachtig.
De tweede fchynt een weinig grooter dan de
eerde , de bek is een weinig langer en dikker;
de kleur is afchverwig , en met vlekken, die
naerby ’t kadanjebruin komen , gefpikkelt.
De Pluvier word dik*ils in Vrankryk naer-
by de rivieren gevonden ; hy eet wormen en
vliegen; hy is zeer lekker om te eten ; hy be-
fluit veel vlug zout en olië in zich.
Hy is bloedzuiverende, en goed voor de
vallende ziekte, en om de pis af te dryven.
Pluviahs , aPluvia , om dat men gelooft heeft .
dat dees Vogel den regen voorlpelde.
P N I G I T I S.
PntgUU is eene lymachtige Potaerde der Ou-
den, die men by groote dukken uitgroef, van
kleur’ bynaer de Terra Eretna gelyk, zeer koud
in ’t aenraken, aen de tonge klevende, en
daeraen blyvende hangen.
Zy heeft de zelve krachten als de Bolus, om
hardly vigheit te maken, en ’t bloed te delpen.
P O 1 N T I A N A.
Pointiana flore pulcherrimo , Pit. Tournef.
Prut ex pavoninus , Jive Cr ijl a pavomnu Sinen-
fium , Hreyn Raii Hift.
Acacia orbis Amencani altera flore pulcber-
rimo , H. R P.
fn ’t Franfch Poincillade.
Is een uitlandfche heeder , die ter hoogte
van vyf of zes voeten groeit ; zyn bad is
glad en purperachtig, rerwyl hy nog jong is;
zyne bladers zyn langwerpig , waervan vele
aen eene rib zyn vadgehechc , purperachtig van
kleur’ ; yder van dezelve heeft eenen doorn,
die als een vishaek omgebogen is; zyne bloe-
men zyn zeer fchoon , en tot vyftig toe op
eene lange air, die op de toppen der takken
groeit , in orde gefchikt , van eene glandige
purperachtige kleur’, die naer ’t rood helt ,
aen purperachtige voetdeeltjes vad gehecht;
yder van deze bloemen is uit vyf in ’trond ge-
fchikte blaedjes t’zamengedelt, welke in hun
mid-
P o.
P o.
midden van tien zeer lange, kromme, purper-
achtige lielinfly Itjes zyn verzelt, en door een’
kelk, die in vyf deelen diep is ingefneden, on-
derfteunt. Wanneer deze bloem is afgevallen,
volgt haer eene groote , platte , harde peul
van buiten kaflanjebruin , van binnen wit, uit
twee fchellen gemaekt, die bynaer ronde en
roodachtige zaedjes in zich fluiten , waer van elk
in zyne holte' door raiddelfchotjes is afgefchei-
den. Dit gewas groeit op vele plaetfen van
Amerika ; men teelt het in Europa in verfchei-
de tuinen; de krachten zyn my niet bekent.
Poinünna heeft zynen naem van dien van den
Heer Pointi Landvoogd van de Antilifche Ei-
landen aekregen.
F rut ex pavoninus , als of men zeide, Heefler
viem bloemen de fcboonheit van paeuve-veêren heb-
ben.
POLEMONIUM.
Polemonium vulgare caruleum , Pit. Tour-
nef.
Valeriana Grneca quorumdam colore caruleo
£«f |. B
Valeriana carnlea , C. B.
Valeriana Gueca , Dod. Ger. Park. llaii
Eift.
Valeriana peregrina , Ad. Lob. Cam.
Ts eene plant , die uit haren wortel’ bla-
ders fchiet , een vinger lang , en een half
vinger breed aen hunnen grond , aliengsjes in
eene punt verminderende, als by paren tien
o! iwaelf op eene rib , die door een enkel
blad eindigt, in orde gefchikt ; zy zyn groen, en
bewaren hunne kracht den geheelen winter
door , zynde yder van hun met drie vry dik-
ke zenuwen , welke langs hunne lengte loo-
pen , geteekent. Tuflchen deze lchieten op
verlcheide Helen ter hoogte van twee voeten,
die rond, gevoort, een vinger dik, hairig,
ledig , takachtig , en met bladeren bekleedt zyn,
waervan ’t een van ’t ander ver afliaet , en
op hunne toppen bloemen dragen , welke
als een roosje wan vyf gelylte deelen zyn
gemaekt ; zy zyn gemeenlyk blaeuw, glinlte-
rende , fomtyds wit, van reuk niet heel aen-
genaem, aen korte en dunne voetfleeltjes ge-
hecht. Wanneer deze bloemen zyn afgeval-
len , volgen haer kleene vruchten of doppen,
die onder het typen in drie deelen gemeenlyk
fplyten, en in drie huisjes, vol lang wet pige, klee-
ft
ne, zwarte zaedjes, zyn verdeelt. De wortels
zyn zeer fyne witachtige vezeltjes, die onder
de aerde met bochten loopen ; de geheele
plant heeft een’ lymigen en bitteren fmaek;
zy word in fommige tuinen aengekweekt; zy
beeft veel olie en vvezentlyk zout in zich.
Zy is zuiverende en wondheelende , maer
word in de Geneeskunde niet gebruikt.
Polémot’ium komt miflchien van de Griekfche
woorden toAu mu’tum , e r ftó»o» , folum , als of
men zeide vele bladen , die een er>bjl blad uiimu-
k/n : want de bladers van deze plant’ zyn by
meenigre op eene rib vaflgehecht, waer door
zy alle te zamen een enkel blad vertoonen.
POLIUM MONTANUM.
In ’t Nederduitfch Berg-Poly.
Polium montanum , is eene plant, waer van
twee foorten zyn , eene gele , en eene wit-
te.
De eerfte foort word genaemt
Polium montanum luteurn , C B. Pit. Tour-
nefort.
Polium montanum uigare , Park.
* Zy is omtrent een half voet hoog , zeer
hairig of wolachtig-, verfcheide dunne , ron-
de, harde, houtachtige (telen fchietende. De
bladers zyn kleen , langwerpig, dik, getandt
of ingekorven, van onderen en van boven
met eene gele wolle voorzien ; de bloemen
zyn als een bek gemaekt, kleen, fchoon , op
hare toppen by meenigte hoofdswyze by een
vergadert, van kleur' goudgeel, zeer geurig
van reuk en bifer van fmaek. Yder van de-
ze bloemen is volgens den Heer Tournefort
eene pyp, die van boven wyd is uitgebreidc
en verlengt in eene lip, die in vyf deelen,
als die van de bloem van Chamsdrys, is in-
gefneden. Wanneer deze bloem is afgevallen,
volgen haer dunne bynaer ronde zaden , die
in een zaedkasje, ’tgeeu de bloeme vooreen’
kelk’ gedient heeft, zyn befloten. Deze plant
groeit op de bergen en andere hooge en fteen-
achtige plaetfen, in warme landen als in Lan-
guedok, Provence, en 5iDaufiné.
Da
Zie PI. XVIII. Fig.x.
fff 4
P O.
P O.
De tweede foort word genaemt
V otium montanum album , C. B. Pit. Tourne-
fort.
P otium alterum feu parvum , Dod. Gal.
P otium montanum , i. Ciuf.
P otium montanum Monfpdiacum , Park,
7.y verfchilt van de voorgaende daer in , dat
de delen op den grond nederliggen , de
bladers kleener en met minder wolle bedekt ,
en de bloemen wit, en zoo geurig niet zyn.
Deze plant groeit niet alleen op bergen en op
andere verheven plaetfen , maer ook in zand-
achtige en dorre vlaktens , langs de wegen in
Languedok, en Provence.
De gele Polium is de bede, en meed geacht
voor de Geneeskunde; men brengt ze ons
droog in kleene bosjes ; men moet ze verkie-
zen met fchoone goud-gele bloempjes
voorzien, en korteling tuflchen twee papie-
ren gedroogt , derk en fpeceryachtig van reuk,
bitter en onaengenaem van fmaek.
Zy heeft veel verheven olië en vlug zout in
zich.
Men gebruikt voornamentlyk hare bloem-
knoppen , die in ’t Latyn C omtt, Polii , feu Voliutn
comatum genaemt worden.
Zy zyn openende , goed voor de hoofdziek-
tens , zweetdryvende , wondheelende ; zy
dryven de pis en maenddonden af, wederdaen
de bederving, verderken de herfenen , verdry-
ven door uicwaefleming de kwaedaertige voch-
ten; men mengt ze ook onder de Theriaek.
Voliutn, a ttoAio;, canus , wit, gtys , omdat de
J?chum der Ouden wit was.
POLYACANTHUS.
Poly acanthus Cafabona Acarna fwiitis , J. B-
Raii Hift.
/ icarna major caule non foliofo , C. B.
Park.
Carduus , feu Polyacantha vulgaris , Pi;.
Tournefort.
Is een fchoone didel , ofeene plant omtrent
drie voeten hoog ; haer deel is rond , wit , zacht
in ’taenraken; de bladers zyn bynaer een voet
lang, naermate fmal, ('pits toeloopende, bruin-
groen, van boven glinderende , van onderen
suet eene dikke witaclnige wolle voorzien , aen
de kanten met dunne, lange, dekende, geelach-
tige doornen bezet, en by tuffchenruimtens
twee aen twee , of drie aen drie , of vier aen
vier in orde gefchikt; de bloem bedaet uit vele
blaeuwe bloempjes, die van boven wyd uitge-
breidt, in riempjes gefneden, en onderdeutu zyn
door eenen kelk, die uit verfcheide blaedjes be-
daet, die op malkander liggen , en wTaer van
yder in een’ dekel eindigt. Wanneer deze
bloem is afgevallen , word dit eerde beginfel
een kleen , langwerpig , zwart , blinkend
zaed met een kuifje voorzien. Men kweekt
dit gewas in de tuinen.
Het is openende en zweetdryvende.
P olyAcanthus , d oroXv, tmdtum , v ixxtSx, fpina ,
als of men zeide, Dijlel met vele doornen beziet.
Ctfabona was een Hovenier van den Hertog
van Florence.
POLYGALA;
Polygala , Ger.
Polygala minor , Park.
Poly galon muit is, J. B. Raii Hift;
Polygala vulgaris , C. B. Pit. Tournef.
Polygala recent lorum , Adv. Leb.
Flos Ambarvalis , Dod.
In ’t Nederduitfch Kruisbloem.
Is eene plant, die kleene, dunne, vry har-
de delen, ter hoogte van bynaer een’ halven
voet fchiet, fommige regt , andere ter aerde
nederliggende , groen van kleur’, wat nacrby
’t rood komende, en met kleene blaedjes bekleedt,
die over en weder zyn gefchikt, fommige lang-
werpig en fpits toeloopende, andere rondach-
tig. De bloemen zyn kleen , op de wys van
eene air van het midden der delen tot aen den
top gefchikt, blaeuw of paers of purperachtig
of rood , zelden wit van kleur’. Yder van
deze bloemen is volgens den Heer Tournefort
eene pyp , die van onderen is gefloten , van
boven wyd uitgebreidt, en in twee lippen ge-
fneden is. Wanneer deze bloem is afgevallen ,
volgt haer eene vrucht of eeu platachtige
knop , zynde in twee huisjes verdeelt , die
met langwerpige zaden vervult zyn. Deze vrucht
is omwonden van den kelk’ der bloeme , die
uit vyf blaedjes, drie kleene en twee groote,
bedaet. De wortel is houtachtig, hard, dun,
bitter, en fpeceryachtig van fmaek. Deze plant
groeit op verheven en grazige plaetfen , die niet
bearbeidt of betreden worden. Zy bloeitgemeen-
lyk
P o.
lyk in de maend Mei; zy heeft vry veel olie,
en waterdeelen , maer weinig zout in zich.
Zy word goed geacht om ’t zog der minnen
ce bevorderen, is afvegende, en laxerende;
zy ontlafl: de gat zeer zachtelyk.
Polygala , di ref», multum, “ , genui,
als of men zeide ; Plant met vele kni'en ; om
dat de wortel van deze plant’ knobbelachtig
is.
Sigillum Salomonis , om dat de knobbels van
den wortel van deze plant’ naer by de gedaeu-
te van die van een zegel komt.
POLYGOMUM five CENTI-
N O D I A.
Polygomm latifolhim , C, B. Pit. Tourne-
fort.
Polygomm mas , Dod.
Polygomm , five Centinodia , J. B.
Sanguinaria centumnodia , Adv. Lob.
Polygomm mas v uigare , Ger. Raii Hift.
Polygomm mas •vu/gare majus , Park.
Centumnodia , Brunf.
Sanguinalis mafcula , Gefn. Hort,
Her ba Proferpinaca , d ferpendo , Apuleio.
Cc cc
In
j66 P O.
In ’r Franfch Renouée of Centinode .
P O,
In ’t Franfch Polypode.
In ’t Nederduitfch Kreupelgras , Varkens •
gras , Buizendknop , Knoopgras.
•Is eene plant, welke verfchekle lange de-
len een voet of anderhalf hoog fchiet ; zy
zyn dun, rond, vad, taei , bynaer altyd op
de aerde kruipende en liggende, zelden regt ,
met verfcheide vry dicht by een daende knob-
belen voorzien, en met bladeren bekleedt,
die langwerpig , fmal , fpits toeloopende ,
groen , aen zeer korte delen gehecht en over
en weder geplaed zyn. De bloemen ko-
men uit den fchoot der bladeren voort, en
zyn kleen , yder uit vyf witte of purperachtige
of roode helmftyltjes beflaende , door eenen
trechterswyzegefneden kelk onderdeunt. Wan-
neer deze bloem is afgevallen , volgt haer een
vry groot kadanjebruin zaed, aen drie kanten
verheven, en in een zaedhuisje bedoten, dat
aen de bloem’ voor een’ kelk’ gedient heeft. De
Wortel is lang, vry dik naer de grootte van de
plant’ , enkel , hard , houtachtig , met ver-
fcheide vezelen voorzien , derk in de aerde
vadgehecht, en t’zamentrekkende van fmaek.
Deze plant groeit op onbebouwde plaetfen ,
en is zeer gemeen langs de wegen. Zy befluit
veel olie en middelmatiglyk zout in zich.
Zy is afvegende , t’zamentrekkende, wond-
heelende, goed om de bloeddortingen , den
buik en roodeloop en de braking te duiten ,
wanneer zy in een afkookfel gebruikt word.
Zy dient ook uitwendig voor de wonden.
Polygonum , d oroXu , multum , v y«u> , genu,
als of men zeide P lant met vele k_nièn , omdat de
delen van ’t Varkensgras verfcheide knobbels
hebben, welke hun als kniën dienen om op
de aerde te ruden.
Centumnodta , vel Centinodia , omdat deze
plant met een groot getal knobbelen voor-
zien is..
Sanguinaria , vel Sanguin&Us , d fanguine , omdat
deze plant zeer goed is om het bloed te del-
pen,
P O L Y F O D 1 U M.
Polypodium , J. B. Raii Hift.
Polypodium 'u uigare , C. B. Pit. Tour-
ïief.
Polypodium ma jus , Dod.
Polypodium 'primutu v Lugd,.
* Zie PU XVIII. Fig.
In ’t Nederduitfch Boom - Varen , Eike-Va.
ren .
* Is eene plant, wier bladers naer die van
’t Mannetjes-Varen.gelyken , maer zy zyn veel
kleener.tot aen de rib in lange enfmalle deelen
diep ingefneden , en op den rug als met een aen-
klevend , roodachtig , en by kleene hoopjes
vergaderd dof bedekt. Dit dof is volgens den
Heer Tournefort , die het met een vergroot-
glas heeft befchouwt, eene verzameling van
de vruchten der plant’, of bolronde en vlies-
achtige dopjes , die zich in twee deelen gis
eene zeepdoos openen , en uit hunne hollig-
heit eenige kleene zaedjes laten vallen. De
wortel is lang , eens kinds vinger dik, krui-
pende, met vezelen zoo fyn als liair voorzien,
van buiten donker van kleur’, en van binnen
groen-achtig , door verfcheide kleene uitwaden
of wratten verheven , bros, zoet en fpeceryach-
tigvan fmaek, maer die niet aengenaem is. De-
ze plant groeit op de dammen van oude boo-
men, en aen oude muren. De wortel word
onder de geneesmiddelen gebruikt; de bede en
meed geachtde is die, welken men gevlochten
vind aen ’tonderde van de Eikeboomen, op
die plaetfen, alwaer de dam zich als een vork
fplyt. Men noemt hem in ’tLaryn Polypodium
qutrnum aut quercinum , in ’t Franfch Polypode de
Chêne , en in ’tNederduitfch kt^e- Varen.
Men moet den verfchen , welgevoeden , dik-
ken en die gemaklyk gebroken word uitkiezen.
Men zuivert hem van zyne vezeldraedjes , eer
dat hy gebruikt word.. Hy heeft veel olie en
wezentlyk zout in zich,
Hy is laxerende, openende, opdroogende,
goed om de verdoppingen van de lever, milt
en darmfcheil weg te nemen, voor de fcheur-
buik, en zwaermoedigheit , voor de kropge-
zwellen; men gebruikt Hem in poeder of af-
kookfel.
Polypodium, a 7roXu . multum, CV rrnt , pet, als
of men zeide Plant met vele voeten , omdat de
wortel van Boom-Varen zich aen de boomen
en muren hecht door middel van zyne veze-
len, welke ais zoo vele klaeuwtjes of pootjes
zyn.
P O L Y P U S.
Polypus.
Q£fa*
* Zie PI. XVIII. Fig. 4*
P o.
Otlapodia.
Afimis marinus.
In ’t Franfcn Polype, Poulpe,
In ’t Nederduitfch Veelvoet .
Is een groote zeevifch , die naer eene Spaen-
fche Zeekat- gelykt ; hy heeft agt lange dikke
pooten , die hem dienen om te zwemmen , te
kruipen , en ’t geen hy eten wil , aen den
mond te brengen. Deze pooten ftaen van mal-
kanderen af, maer worden door een dik vlies t’za-
mengevoegt, ’t welk tuflehenhen zich uitflrekr,
en hen vallhecht ; de vier middelfte zyn de
grootlle , overtreffen in dikte eens menfehen
arm , en zyn langs de lengte verheven door eene
dubbele ry van uitwaden, die als kleene ho-
rentjes zyn uitgeholt; de vier andere pooten
worden brachia , crura, cirri, barba genaemt. De
oogen zyn boven op twee van deze pooten ge*
plaetft, of gelegen , en de mond is in ’t mid-
den , en met tanden voorzien; hy draegt op
den rug een lang pypwyze gemaekt liehaem,
dat hem voor een roer dient, wanneer hy
zwemt , en dat hy nu regts dan links doet hel-
len naer de plaetfen , waer naer toe hy zwem-
men wil. Zyn vleefch is met geene fchynbare
huid bedekt , fponsachtig , vol holen en
garen, hard en moeijelyk om te verteren. Dees
vifch word in de Adriatifche Zee gevonden , en
aeft op fchulpviflchen , en menfchen-vleefch ,
wanneer hy het kan bekomen , op vruchten ,
kruiden, en bemint de olie : hy heeft gelyle
de Spaenfche Zeekat omtrent zyne maeg eene
blaes , met een zwart of donker-rood vocht
vervult, ’t welk hy uitfehiet, wanneer hy zich
wil verbergen : zyne eijers zyn die van de
Spaenfche Zeekat gelyk , maer wit van kleur’ ;
hy heeft veel olie , waterdeelen , en vlug en
valt zout in zich.
Zyn vleefch, gebraden en gegeten, is goed
voor ’t wind-kolyk.
Polypus , a iroXo , multum , O'vSi;, pes, als of
Uien zeide Vifch , die veel voeten of pooten heeft.
POLYTRICHUM.
Polytrichum vulgo , Ccef.
Tricbomanes , Jive Polytrichum cjficinanim ,
C. B. Pit. Tournef.
Tricbomanes, five Polytrichum , J. B.
Tricbomanes , Dod.
Tricbomanes mas , Tab.
P O, y<*7
Tn ’tFranfch Polytric.
In ’t Nederduitfch Weder-dood.
* Is eene plant, welke verlcheide kleene ,
ronde, dunne, zwartachtige, broffe helen
of ribben fchiet , waeraen zeer kleene bynaer
ronde, een weinig gekorven , teêre blaedjes in
orde valt zyn gehecht, die op den rug met vry
veel kleene lichaempjes zoo fyn als hof bedekt
zyn, welke volgens den Heer Tournefort , die de
zelve met het vergrootglas heeft naergezien, de
vruchten der plant’ zyn, in eenige fchubbet-
jes gewonden , tuflehen de welke verfcheide
bolronde zaedkasjes of dopjes gevonden wor-
den. met een veerachtig fnoertje voorzien,
dat door zyne t’zamentrekking zich los maekr,
en de dopjes berften doet, waer in eenige za-
den beflotenzyn; de wortels zyn vezels zoo>
fyn als hair, en zwart. Deze plant groeit b y
de fonteinen, op de kanten der beken, te-
gens oude muren, op rotfen; zy blyft den ge-
heelen winter door groen ; zy heeft veel olie
en wezentlyk zout in zich.
Zy is openende , goed voor de borft , zuive-
rende, dienftig voor de miltziektens , en om
de maendftonden af te dry ven.
Polytrichum , a oroX « , multum , V bpi | , capillus ,
als of men zeide sucer hairig kruid, omdat de We-
derdood eene van de vyf foorten van kruiden is,
die men Vernis- of Vrouwen-hair noemt.
POMACEUM.
Pomaceum , in ’t Franfch Cidre , in ’t Neder*
duitfeh Appeldrank,, is faP van appelen door gis-
ting wynig gemaekt. De Appeldrank ka nvan
alle foorten van appelen bereidt worden, maer
men acht in deze gelegenheit beter zekere ap-
pels, die men in Normandië in de velden en tui-
nen aenkweekt ; deze appels zyn gemeenlyk
van zoo eene fchoone kleur’, dat zy de
voorbygangers fchynen te nodigen om ze
te proeven ; maer zy hebben een’ feberpen
en wrangen fmaek , die den mond toetrekt,
en belet , dat men ze niet eten kan. Zy be-
fluiten meer wezentlyk zout in zich dan de
goede appels, en de appeldrank , welken men
daer van maekt, word zeer lang in zyne deug-
zaemheit bewaert.
Wanneer de appels ryp zyn , dat in den herffl:
gefchied, verplettert men ze geheel ondereen’
molenfteen, en men perfi: ’er het fap zeer fterk
uit
* Zie PI. XVIII. Fig. 5«
Cccc 2
P o.
f68 P O.
uit , en laet liet giften op de zelve wys als
het druivenfap , waervau de Wyn gemaekt
word. Het wezentlyk zout derAppelen, door
verplettering en uitperfing in beweging ge-
bragt, verfpreid, verdunt, en zet de oliach-
tige deelen uit, welke het op zynen doorgang
in dit fap ontmoet , zoodat het die in een’
geeft verandert: maer devvyl deze werking van
dit wezentlyk zout niet kan gefchieden , ten
zy dat het in ’t begin een’ grooten tegenftand
vind , van wegen de takaclitige en in elkander
verwarde deeltjes van de olie, die de zure
punten des zouts omwinden, zoo gefchied ’er
eene opbruizing van dit vocht, die duurt, tot
dat de zoutpunten , die kleene mesjes genaemt
konnen worden, de oliachtige deelen zooda-
nig hebben ingefneden en verdunt , dat zy
zich eenen vryen doortocht gemaekt hebben.
Alsdan gefchied ’er, het zout met geenen vyand
meer hebbende te ftryden , en zelfs verftompt
zynde of als in de olie , die het tot eeuen geeft
gemaekt heeft , ingeflorpt, geene fchynbare be-
weging noch gifting, en de vocht word helder.
Dewyl het Appelfap veel flymiger dan dat
van de druiven is, daerom word ook zooveel
geeft niet gehaelt uit den Appeldrank, als van
den Wyn ; maer deze geeften -zyn van een’ en
den zelven aert en eigenfchap.
De befte Appeldrank word in laeg Normnn-
diê , maer voornamentlyk naerby Bayeux ge-
maekr. Hy moet helder en klaer zyn , en ee-
ne fchoone goudgele kleur, een’ vry aenge-
namen appelreuk , en een’ zoeten en fcher-
pen ftnaek hebben. Dees is de gemeende
drank der Noormannen ; hy maekt bynaer zoo
ras dronken als de wyn, en de dronkenfchap
duurt veel langer, om dat de geeften van den
Appeldrank met zich naer de herlenen verhe-
ven hebben een lymich gedeelte des Appels, ’t
welk belet, dat zy zoo ligt niet als die van
den wyn verdreven worden. Men ziet de
Boeren in Normandiè' drie achtereen volgende
dagen dronken blyven , wanneer zy te veel
van den Appeldrank gedronken hebben , en op
’t einde van de dronkenfchap in (laep vallen,
omdat het waterachtige flyni van den Appel-
drank , in de kleene pypjes der herfbnen na de
vervlieging der geeften zynde overgebleven ,
op zekere wys de diergelyke geeften verdikt ,
en hunne beweging bykans vermindert, geiyk
als gefchied ,. wanneer men een weinig flaep-
kruid of Opium heefc gebruikt.
De Appeldranken , welke het meeft gegift
hebben, zyn zoo zoet niet, omdat, de olie
door de gifting veel verdunt zynde , zy de ze-
nuwen der tonge zoo aengenaem niet kittelen,
dsaer deze Appeldranken zyn veel fterkerdau de
andere , en maken rafter dronken , en geven meer
geeften. De kenners of proevers van den Ap-
peldrank en voornamentlyk deBoeren vanNor-
mnndië achten deze meerder dan de zoete
Appeldranken: men noemt ze gemeenlyk Caf-
fetête, dat is, hoofdige dranken, die na de
herfenen vliegen , omdat zy heel fchielyk
dronken maken, en fchuins doen gaen die ge-
nen , welke daer van re veel gedronken heb-
ben.
Men haelt den Appeldrank over als den
wyn , en trekt ’er Brandewyn af , die de
zelve hoedanigheden heeft als de Brande-
wyn , die van den wyn word gemaekt ; maer
hy word zoo veel niet geacht, omdat hy j ui ft
zoo fmakelyk niet is , en om dat de geeften
zoo fyn niet zyn. Daer kan oók een azyn
van gemaekt worden geiyk als van den wyn
gemaekt word.
Indien men uit liefheöberye eene ontle-
ding van den Appeldrank maken wil , zoo
zal men eerftelyk door overhaling eene
vry groote meenigte zwavelachugen geeft
daer af trekken, maer van den eenen meer,
van den anderen minder , naer hunne fterkte ,
daerna veel waterdeelen , eindelyk blyft ’er
een extraft of uittrekfel over, waer uit men
door een fterk vuur een weinig geeft en dikke
olie zal dryven. De drooge klomp , welke
op den grond van ’t diftilleervat is overgeble-
ven , moet gekalcineert worden, en vervolgens
in ’t water koken, welk vocht men zal door-
zygen en uitdampen, dan zal ’er op den grond
een weinig alkalyn zout overblyven , dat met
het zout van wynfteen overeenkomt.
De Appeldrank is goed voor de borft, ver-
fterkt het hart, is bevochtigende en zeerdorft-
leflehende , goed voor de zwaermoedigheit,
Men laet het uitgeperfte overfchot van de
Appelen in water giften, en maekt ’er eenen
tweeden Appeldrank van , dien men kleenen
Appeldrank noemt, welke is bevochtigende,
verkoelende, meer dan de andere den dorft les-
fchende, en niet dronken makende. Dees is de
gewoonlyke drank- der Vrouwen , men laet het
ook den zieken gebruiken.
POMPHOLYX.
Pnmpholyx.
Nil.
'Nihili album.
Capnites v. Bulla cadmica.
Calamites.
In
P o.
P o.
In ’t Franfch Calamine Manche*
In ’t Nederduitfch Wit niet.
Is een witte, ligte bloem van koper; die
gevonden word hangende aen ’t dekfel van
den fmeltkroes, waer in men het koper met
den Kalamynlleen heeft laten fmelten om geel
koper daer van te maken. Het word ook aen
de tangen der Gieteren gevonden ; maer het
zy uit achteloosheit van deze droogery te
verzamelen , ’t zy dat de Werkbazen het in ’t
vuur laten vallen , als zy hunne kroezen open
doen, men ziet het zelden by de Droogiden ,
waerom vvy genoodzaekt zyn de Tutia in de
plaets te gebruiken.
Het Witniet moet wit , ligt en bros zyn.
Het is zuiverende , opdroogende , goed
voor de wonden en oogziektens : men ge-
bruikt het niet veel als uitwendig in zalven.
Sommigen geven het in van eene halve tot twee
fcrupels voor nfgaende koortfen; het doet vry
geweldig braken.
PO -MUM ADA ML
Potnum Adami , Matth»
P oma Adami , J. B.
Fomum Ajjyrium , Ad.
. Malus Adami , C. B. Raii Hifi.
Malus AJJ'yria vel Poma Adami , Park.
In ’t Franfch Pomme d'Adam.
Is eene foort van Limoen- of Citroenboom ,
welke eene vrucht draegt als een Oranjeappel,
maer veel grooter , donkerer- geel , en zoo
derk niet riekende. Hare fchel is matiglyk
dik, ongelyk, en heeft verfcheide barden ,
welke naer beten gelyken. Haer vleefch
komt met dat van den Citroen overeen, is
vol fap , en komt in fmaek den Oranjeappel
naerby, maer is zoo aengenaem niet. Men
teelt dezen boom in de tuinen in warme lan-
den.
Zyne vrucht is openende , goed voor de
fcheurbuik , graveel , gedurige en afgaende
koortfen.
Pcmum Adami, omdat de vrucht van dezen
boom barden heeft, die naer beten gelyken,
welke fommige Ouden gelooft hebben te zyn
teekens of blyken van die, welke de eerde
menfch in den appel deed , als of deze vruchc
de merkteekens vau de ongehoorzaemheic
Adams droeg.
Malus AJfyria, omdat dees boom uit Aflyriê
iu andere landen is overgebragt.
POPULAGO.
Populago , Tab. Pit. Tournefort.
C alt ha palujlris J. B. Raii Hifi.
Caltha palujlris flore fimplici , C. B.
Caltha palujlris vulgaris Jimplex, Park-
Chryj'ant hemum , Lon.
Titjjilago altera , Ang. Tur.
Cbelidonia palujlris , Corrl. Hifi.
Epimedium , Dodonsei, Thai.
Farfiigium , Caft.
Is eene plant, wier bladers naer die van het
Speenkruid gelyken , maer zy zyn viermael
grooter en duurzamer , zoo fchielyk niet af-
vallende, breed, bynaerrond, glad, donker-
groen, ligtelyk op hunne kanten gekerft: tuf-
fchen deze fchieten ronde , takachtige delen
ter hoogte omtrent van een’ voet, dragende
bloemen van verfcheide blaedjes , die als een
roosje gefchikt zyn, en eene glinderende
goudgele kleur hebben. Wanneer deze bloe-
men zyn afgevallen, volgen haer vruchten,
waervan yder uit verfcheide korrelen bedaet,.
die naer beneden gebogen, hoofdswy ze by een
vergadert , en als eene dar gefchikt zyn.
Yder korrel befluit verfcheide zaedjes, diedoor-
gaens eenigzins lang zyn. De wortel bedaet
uit vele, vry dikke, witachtige vezelen. De-
ze plant groeit in de moeraden , op de kanten
der beken, en op andere waterachtige plavtfen.
Zy is zuiverende, verkoêlende, wondhee-
lende , maer word in de Geneeskunde niet ge-
bruikt.
Men heeft deze plant genaemt Populago , A
Populo , Populierboom , omdat zy gemeenlyk
tudchen de Populierboomen groeit.
POPULUS.
Populus , in ’t Franfch Pouplier, in ’t Neder-
duitfch Populier boom. Is een groote boom v
waervan drie foorten zyn.
De eerfle foort word genaemt
Populus a/ba, Dod. Ger. Park. J. B.
Populus alba latifolïa , Lob.
Farfarus antiquorum , Belion.
Populus alba majoribus foliis r. C. B. Pit,
Tournefort..
Populi prima fpecies , Ang,
Cccc 3
In
P o.
P o
T7°
Ia ’t Franfch Peuplier blanc , of Peuplier d
larges je talles.
In ’t Nederduifch Witte Populierboom of
Abeelboom .
* Zy klimt, en neemt haren aenvvas in wei-
nig tyds , en fchiet vele takken naer om hoog:
liaer baft is glad, effen, witachtig: het hout
is wit en ligt om te klooven: de bladers zyn
breed , diep ingefneden en hoekig , bynaer
met die van den Wyngaerd overeenkomende-,
maer veel kleener, groen , van boven elad en
zonder hair, van onderen wit en wolachtig als
de Hoefbladers , aen lange ftelen vaffgehecht; de
bloefems zyn lang, uit verfcheide blaedjes be-
flaende , en met eenige helmpjes vol ffof beladen;
de wortels verfpreiden zich op de oppervlakte der
aerde , en, dewyl zy zich nietheel diep vaffhech-
ten , loopt de boom gevaer van door de ftorm-
winden gefchudt en ter nedergevelt te wor-
den.
De tweede foort word genaemt
Populus nigra , Ger. Dod, C. B. J. B. Pit.
Tournefort.
Populus J'ecunda , Ang.
In ’t Franfch Peuplier tioirl
In ’t Nederduitfch Zwarte Populierboom".
Het hout is harder , fterker , moeijelyker
om te klooven , en geelachtiger of niet zoo
wit als dat van de eerffe foort’, met een’ glad-
den bad’ bedekt; zy fchiet in ’t begin der lente
botten of beginfels van bladeren , omtrent zoo
groot als kappers , langwerpig, fpits toeloo-
pende, geel-groen , lym- of harffachtig, aen
de vingeren klevende , vry aengenaem van
reuk: deze worden in ’t Latyn Octili feu Gemtru
Populi nigri , en in ’t Franfch Yeux de Peuplier ge-
naemt. Deze knoppen of botten ontwinden
zich in breede bladers , die als de eerffe bla-
ders van Klimop fpits' toeloopen , maer zoo
dik niet, een weinig rondom gekerft, effen,
glad, blinkend -groen , endoorlange en dunne
ftelen vaffgehecht zyn. Dees boom is onvrucht-
baer of mannetje, en draegt niet als bloemen
of katjes zonder vruchten ; of is vrucht-
baer of wyfje , en draegt niet als vruchten
zonder bloemen.
♦Zie PI. XVIH. Fig. 6 .
De bloefems of katjes van den zwarten Po-
pulierboom tonnetje komen met die van den
witten Populierboom over een , en zyn rood-
of witachtig van kleur’.
De vruchten van den zwarten Populierboom
Wyfje zyn langwerpige , vliezige, groene zaed-
huisjes , als by hoopjes gefchikt, en openen
zich onder ’t rypen in twee omgekromde dee-
len , welke zaden in zich fluiten , die met een
kuifje voorzien zyn.
De wortels van den zwarten Populierboom,
fchieten dieper in de aerde dau die van den
witten Populierboom, en houden den boom veel
fterker valt; hy is ook gemeenlyk grooter, dik-
ker , en regter , om dat de wortels, die dieper
zyn, meerder voedfel uit de aerde ontfangen ,
en meer aen den boom’ overbrengen.
De derde foort word genaemt
Populus tremula , C. B. Pit. Tournef.
Populus Libyca , Ger. Park.
Populus Libyca Plinii, Theophrafti,
J. B.
Cercis Theophrafti , Jive Populus Libyca
PJinii , Ciuf. Hift.
In ’t Franfch Tremble .
In ’t Nederduitfch Ratelaer.
Dees boom gelykt meer naer den zwarten dan
witten Populierboom ; zync bladers zyn bynaer
rond , op de kanten ingefneden , hard , zwartach-
tig, aen lange ffelen vaffgehecht, hynaer al-
tyd bevende of fchuddende , zelfs in ffil weder,
waerom men deze foort van Populierboom Popu-
lus tremula, Ratelaer genaemt heeft; de bloefems of
katjes zyn langer en zwarter dan die van de an-
dere foorten; de wortels dalen vry diep in de
aerde.
De Populierboomen groeijen op vochtige en
modderige plaetfcn, op de kanten der rivieren,
zee en vyveren.
De balt van den witten Populierboom is zui-
verende , goed voor de heupjigc , moeijelyk-
heitin’t water maken, en voor de verbrandheit;
hy word uit- en inwendig gebruikt.
De botten van den zwarten Populierboom
zyn goed om te verzachten, en de pyn te ffil-
len , uitwendig gelegt. Zy geven den naem
aen de Populierzalve.
De bladers van den zwarten Populierboom
worden van fommigen dienftig geacht om de
jichtpynen te verzachten , wanneer zy ge-
kneuft
P O;
kneuft en op het pynelyke deel gelegt wor-
den.
rORCELLUS INDICUS.
Porcellus lndicus , Jonft. in ’t Franfch Cockon
d' Inde, is een viervoetig dier van grootte als een
middelmatig Konyn , en dat fominigen onder
de Poorten van Konynen ftellen ; zyn bek is
fpits toeloopende; zyne tanden gelyken naer
die van de ratten ; zyne ooren zyn kleen en
rondachtig; 'zyn lyf is vry dik, meer met var-
kensborftelen dan gemeene hairen bedekt ; zy-
ne beenen zyn korter dan die van het Konyn;
de voorde pooten hebben zes klaenwen , en de
achterfte vyf; het heeft geenen ftaert; zyn ge-
fchreeuw is een geknor naerby dat van ’t ge-
meene Varken komende, maer niet zoo fterk ;
het eet allerhande Poorten van kruiden, vruch-
ten, haver, zemelen; het drinkt weinig, en
onthoud zich van ’t water vele dagen achter
een. Wat aengaet de vermenging van zyne
Poort’; een mannetje is voor agt of negen
wyfjes genoeg , en zy werpen hunne jongen
als de Konynen. Dit dier word gemeenlyk in
Indië in Nieuw Spanje, op de bergen en ande-
re plaetfen gevonden, maer word in alle de-
den van Europa opgebragt en opgevoedt ; het
vleefch is taei, zonder veel fmaek, en moeije-
lyk om te verteren.
Sommigen achten het vleefchnat goed voor
den roodeloop , en om de pis af te dry-
ven.
PORCUS MARINUS.
Marfuinus ,
Pbocosna-
Turcio.
Sus maris 9
Poreus marinus, in ’t Franfch Marfouin of Co-
ihondemcr, in ’t Nederduitfch Zeevarken, Meer-
z.wyn , is eene Poort vanDolfyn, of eengroote
langwerpige vifch, wiens fnuit naer dien van een
Landzwyn gelykt , en waerraede hy desgelyks
indeaerde vroet; dees vifch komt dikwils met
den vloed in de rivieren, en word gemeenlyk
in de rivier de Seine omtrent Rouaen gezien;
zyne kleur is geelachtig; hy is zeer vet; men
eet zyn vleefch , maer het is niet zeer lekker,
en kan niet wel verteert worden. Het vet
word gefmolten, en met eenig welriekend kruid
gemengt , ’t geen men ©iië van Zeevarken
noemt.
P °- f71
Het is verzachtende , ontbindende, pynflil-
lende , goed voor de koude zinkingen.
PORPHYRION.
Porphyrion is een blaeuwe of gefehakeerde'
Watervogel , van grootte als een haen ; zyn
bek is dik, puntig en purperachtig; hy draegt
eene kam op ’t hoofd , en heeft lange fcheu-
kels , en gefpleten pooten , waervan yder uit
vyf klaeuwen beftaet; zyn ftaert is zeer kort;
hy eet de vifTchen, die hy achterhalen kan.
Zyn vet is verzachtende, ontbindende, pyn-
flillende.
Porphyrion, d oro^upx, purpura , omdat dees
vogel eene kleur heeft , die naerby ’t purper
komt ; of liever Porphyrion , d porphyrite , Por-
phhrfleeu , ter oorzake van zyne gefehakeerde
of gemarmerde kleuren , die naer den Port
phierfteen gelyken.
PORPHTRfTES.
Porphyntts, in ’t Franfch Porphyre , in ’t Ne-
derduitfch Porphierfieen , Wryffteen , is eene Poort:
van zeer harden en verfcheidentlyk gekleur-
den marmerffeen ; hy groeit in de fteengroe-
ven of mynen van Egypten ; hy word voor
zuilen, tafelen, vyzelen, en verfcheide andere
dingen gebruikt.
Hy is goed om den venusbrand te dillen ,
indien een wel glad geraaekt ft uk daer van op
den bilnaed word gelegt; hy is opdroogende,
wanneer hy fyn gewreven en onder zalven of
plaefters gemengt word.
Porphyrites , a 7ro%7
hoogte van anderhalven voet , bekleedt met over
en weder gefchikte , diep ingefneden , gekron-
kelde of golfwyze bladeren, donker-groen van
kleur’, ais moeskruiden vanfmaek: de bloemen
waden aen de toppen der delen en takken , yder
t’zamengedelt uit verlcheide ongefchikte gele
bladeren : in hare plaets komen vliesachtige,
driehoekige huisjes, zoo lang als een vinger, ver-
vult met dunne, bynaer ronde , zwarte zaden :
de wortel is lang!, dun, houtachtig, wit, en
fcherp van fmaek. Dit gewas groeit op de
velden , en tegen de muren : het heeft veel
wezentlyk zout en olië in zich.
De wortel is afvegende, openende, ontbin-
dende; de plant is verzachtende.
Refeda , afedare , Jiillen, want men gebruikte,
volgens het verhael van Plinius , eertyds dit
gewas om de pynen en ontdekingen te dil-
len.
R E S I N A.
Refna, in ’t Franfch Refine, in ’t Nederduitfch
har ft , is eene oliachtige doffe , die als een
vocht van zelfs, of door infnyding uit ver-
fcheide foorten van boomen, als uit den Pyn-
boom’ , Denneboom’ , Lorkenboom’ , Cy-
preflenboom’ , en Terpentynboom’ voortvloeit.
Daer zyn twee algemeene foorten van , de ee-
ne vloeibaer, en de andere hard en droog. De
eerde word bewaert in dien zelven daet , zoo als
zy uit den boom’ voortkomt; en is ’t geen men
Terpentyn noemt , waervan op zyne plaets zal
gefproken worden. Onder deze moet men
ook de natuurlyke Balfems tellen. De tweede
verfchilt van de eerde niet, als dat zy door de
warmte van de zonne of van ’t vuur verdikt is;
deze noemt men Harjt , witte Harft, z.vart Pe
Bourgondifch Pel^: in ’t hoofdduk van het Pek
heb ik ’er van gefproken. Onder de Harden
moet men tellen de Madik , Wierook , de
Gom Elemi, de Tacamahaca , en verfcheide
andere.
De Hard verfchilt van de Gomme, dat zy
oliachtiger , en broozer is , en dat zy ge*
maklyk in oliën en vettigheden ontdaen word ;
daer de Gom niet anders als door water-
en zoutachtige vochten , gelyk de wyn,
azyn , en fappender planten, kan ontdaen wor-
den.
Refna , a Graco pnrlin , dat de zelve zaek be-
teekent.
RETICÜLUM MARINUM.
Reticulum marinim .
Gggg
In
R H.
f9S RE. RH.
In ’t Franfch Vetit Rets tnarin.
In ’t Nederduitfch Zee-Netje.
Is eene drooge, buigzame floffe , eenigzins
naer het perkement gelykende , gemeenlyk als
een beursje zoo groot als een klceue appel ge-
maekt , en als een net doorboort, afchverwig,
en een’ zee-reuk en fmaek hebbende : zy word
aen de oevers der zee gevonden ; zy heeft
een weinig valt zont en olie in zich.
Als men ze in een’ fmeltkroes tot afch ver-
brand, zal zy goed zyn voorde kropgezwel-
len en fchetirbuik.
RHABARBARUM.
Rhabarbarum.
Rbeum.
ïn ’t Franfch Ritbarbe ..
In ’t Nederduitfch Rhabarber.
Ts een dikke, fponsachtige , gele wortel,
die droog tot ons word overgebragt uit
Perfië en China , alwaer hy groeit.
Hy brengt voort, in de aerde gelegt zyn»
de, een gewas genaemt
Rhabarbarum , Alpin. Exot. Raii Hifi.
Rhabarbarum officinarum , Pit. Tournefort.
Rhaponticum , P. AJp. exot.
Rha ver urn biofcondis , Ger.
Hippolapatbum maximum rotimdifolium exoti-
cum , Jive Rhaponticim Tbraacum , fed veriüs
Rhabarbarum verum , Park.
* Uit zyn’ wortel’ komen voort zeer groote,
mime', breede ,bynaer ronde, dikke bladersvan
eene donker- groene kleur’ , die zuur en niet on-
aengenaem van fmaek , aen zeer lange Helen van
een’ duim dikte gehecht , en zwartachtig zyn;
tulfchen deze fpruit een Heel uit Jager dan die
van de tamme Patich , maer dik en fierk ,
voorzien met bladeren , welke dezelve ge-
daente als de onderHe hebben , maer veel
kleener z.yn , dragende op zynen top
kleene witte klokwyze bloemen , gemeen-
lyk in zes punten gefneden. Als deze
bloemen zyn afgevallen , komen in der zelve
plaets groote driehoekige zaden , van eene
blinkende kaftanje - kleur’ : de wortel word
••Zie PI. XIX. Fig. ai.
met ’er tyd zeer dik , zich verfpreidende in
verfcheide armen of takken , van buiten don»
ker of donker-rood van kleur’ , vry aenge-
naem van reuk , en een weinig bitter van
fmaek.
Als men dezen wortel uit de aerde gedolven
heeft, zuivert men den zelven van zyne bul-
tende fchórs’ , en van een kleen , dun, cn geel-
achtig ondergelegen vliesje : dan doorboort
men de gezuiverde wortels, om ’er eene bieze-
koord door te Heken , waer mede men ze op- -
hangt, om de zelve in de lucht te doen droo»
gen: maerdewylde groote Hukken zeermoeije-
lyk tot in ’tbinnenfle kounen gedroogt worden
ter oorzake van hunne dikte, die hen belet ge-
noegzaemuittewaeflemen, zyn zy de bederving
onderworpen, terwyl het buitenHe zeer wel ge-
droogt word. Daerom zien wy zeer dikwils
de dikke Hukken Rhabarber in hun binnende
bedorven en verrot , hoewel hun buitenHe
zeer fchoon voorkomt. Derhalven moet men
zich niet betrouwen op deze dikke wortels ,
want zy niet meer dan een vinger dik goed
bevonden worden.
Het is beter de Rhabarber in middelmatige
Hukken te verkiezen, nademael die, zeer wel
gedroogt zynde , gemeenlyk geheel goed be-
vonden worden ; zy moeten knobbelig, tame-
lyk hard, en zwaerzyn, hebbende eene vry
gladde , gele oppervlakte , doch van binnen
eene kleur als eene gekloofde Notemufchaet ,
eene faffraen-verw van zich gevende, als men
ze in eenig vocht laet weeleen , eenigzins
fpeceryachtig van reuk, bitter en t’zamen»
trekkende van fmaek. De Rhabarber heeft
twee foorten van zelfHandigheden ; eene
zout- en oliachtige, die buikzuiverende,
en eene aerdachtige , die t’ zameutrekkende
is.
Zy is nuttig in den buikloop, goed om de
maeg te zuiveren en te verHerken, de etens-
luH te verwekken, de wormen te dooden; zy
purgeert zachtelyk de galachtige vochten al
t’zamentrekkende.
Het gedeelte, ’t welk fchynt bedorven en
verrot in ’t hart van de Rhabarber , en ’t
welk gemeenlyk fponsachtig en donker -ros
van kleur’ is, is niet geheel te verwerpen; want
ik door de ondervinding geleert heb het zel-
ve meer t’ zamentrekkende te zyn , dan de goe-
de Rhabarber, en dienfliger in een’ bloed-en
buikloop.
Dees wortel heeft zyn’ naem verkregen van
Rha eene rivier in Mofcovië , nu genaemt
U'olga , en van Barbururn, als of men zeide ,
wortel, welken de Barbaren of Wilden omtent
de rivier Rha voortkweken.
Rhat,
R H.
R H.
f99
Of R ha, dat vortel beteekent , heeft eertyds
2y n’ naem 3en de rivier gegeven , om dat hy
in meenigte aen hare kanten groeit. Men heeft
de Rhabarber Rhabarbarum genaemt , dat is te
zeggen , wortel byuitnemendheit, dien de Bar-
baren of Wilden zeer hoog achteden.
RHAGADIOLUS,
Rbagadiolus alter , Caefalp Pit. Tournef.
Hieracium jleilatnm , J. 13. Raii Hilt.
Hieracium falcatim , Ger Lob.
Hieracium Jiliqud falcatd , C. B.
Hieracium falcatum s five Jleilatnm , Park,
Is een gewas, dat dunne, takachtige, met
een weinig wolle overdekte Beien, fchiet , ter
hoogte van anderhalven voet ; de bladers zyn
lang , tamelyk breed , geplooit , ruig ; de
bloem is een ruikertje van gele halve bloemp-
jes, onderBeunt door een kelkje uit eenige
fmalle en gootwyze bladeren t’ zamengeflelt.
Als de bloem is afgevallen , worden de bladers
vliezige ruige fcheeden als eene dar gefchikt;
yder van deze fcheeden heeft in zich een lang en
meeBentyds fpits toeloopend zaed. Dit ge-
was groeit in Languedok by Montpellier , en
in verfcheide andere warme landen.
Het is openende, afvegende, goed om de
pis af te dryven , in een afkookfel ingeno-
men.
RHAMNUS CATHARTICUS.
Rbamnus catharticus , C. B. J. B. Pit. Tour-
nefort.
Rbamnus folutivus , Jive Spina infecioria vul -
garis. Park.
Spina cervina vulgö, Gefn.
Rbamnus folutivus , Ger.
Rbamnus catbartkus , five Spina cervina ,
Raii Hift.
Spina infecioria , Matth. Bellon.
Ia ’t Franfch Nerprun , ou Eourg-Epine ;
In ’t Nederduitfch Rhyn- Beziën ,
* Is een heefter, die fomtyds ter hoogte
van een’ boom groeit ; de dam is van eene
middelmatige dikte, overdekt met eenefchors’
* Zie PI. XIX. Fig. 3.
gelykende naer die van den Kerfenboom; zyn
hout is geelachtig ; de takken zyn met eenige’
fpitfe doornen als die van den wilden Pere-
boom voorzien; de bladers zyn tamelyk breed,
groen , kleener dan die van den Appelboom ,
omringt aen de kanten van zeer dunne tand-
jes; de bloemen zyn kleen en graskleurig; in
der zelve plaets komen zachte bezien , zoo
groot als Jeneverbeziën , groen in ’t begin,
inaer naermate dat zy rypen, worden zy zwart
en blinkende, vervult meteen zwart en bit-
terachtig fap naer het groen hellende , era
met eenige aen malkander gevoegde zaden,
die rondachtigop den rug zyn , en wier fchors
als kraekbeenig is. Dees heeBer groeit in de
heggens, boflchen, en in andere onbebouwde
plaetfen : hy bemint de beken , en vochtige
plaetfen; men plukt zyne vrucht, als zy ryp
is, in den herfB, omtrent den wynoogft; zy is van
veel gebruik tot ’tVerwen en inde Geneeskundei
men moet de beziën dik, wel doorvoedt, zwart,
blinkende, kleverig, verfch geplukt, en fap-
pig verkiezen ; zy hebben in zich veel we%
■zentlyk zout , olie en waterdeelen.
De Rhyn- Beziën dryven de fcherpe
vochtigheden Berk af: men gebruikt ze inde
waterzucht, jigt, groote verkoutheden , lam-
migheit, en in de Cachexia of ongedaentheit;
de gift is van zes tot twintig beziën: men
dient, zoo dra men ze heeft ingeflikt, te eten,
opdat ’er in de maeg eene bekwame Boffe ge-
vonden worde, om de fclierpte van haer zout
te verBompen, anders zoude zy flerke krim-
pingen veroorzaken.
De bladers van de Rhyn-Beziën zyn
afvegende, en wondheelende , raaer weinig
in gebruik.
Van de vrucht van de Rhyn-Beziën bereid men
een deegh , dat men Sapgroen noemt : omdat
te maken kneufl men de Rhyn- Beziën,
als zy zwart en zeer ryp zyn, men perflze,
en trekt ’er ’t fap af, dat lymachtig en zwart
is; dan laet men het terBond, zonder het te
laten doorzinken , op een zacht vuurtje uit-
dampen , en men doet ’er een weinig rots-
aluin , in water gefmolten , by, om de Boffe
hooger en fchooner van kleur’ te maken : men
vervolgt met een kleen vuurtje daer onder ,
totdat het de dikte van honig heeft verkregen;
dan doet men het in varkens- of ofleblazen ,
die men in een’ fchoorffeen , of andere warme
plaets’ hangt , alwaer men het hard laet worden
om ’tte bewaren. By de Verwers en Schilders
is het in gebruik.
Men moet het Sapgroen verkiezen hard, vaff,
tamelyk zwaer , zoetachtig van fmaek, don-
kergroen of zwart van kleur’ , .blinkende
Gggg 2 ' van
R H.
R H.
600
van buiten , tnaer dat gekneuft of tot poeder ge-
brast geheel groen word.
Verd di Vejfn , omdat deze groene ftoffe in
blazen is hard geworden.
RHAPONTICUM.
* Rbaponticum , (ive R ha, in ’tFranfch Rapontic,
k een wortel gemecnlyk een vinger lang, en
fomtyds lauger , omtrent twee duimen dik ,
van buiten en van binnen zeer na aen de Rha-
barber komende, doch ligter , voozer , minder
riekende, en zoobitterniet;hy verfchilt daer-
cnboven van de Rhabarber, dat hy gekaeuwt
zyndelymachtigin den mond’ is, en de Rhabar-
ber niet : men brengt hem uit Afie tot ons
over; zyne plant is eene foort van Patich,
die, zoo men zegt, langs de rivier Tanais
groeit.
Men moet deRhapomicum verfch, ligt, zeer
hoog van kleur’ , van binnen wel geftelt ,
niet bedorven , een weinig bitter van fraaek,
lymachtig en t’zamentrekkende verkiezen; hy
heeft in zich veel olie en zout, dat ten deele
wezentlyk, en ten deelé vaft is.
Hy is alleenlyk t’zamentrekkende, goed om
de buikloopen te (toppen, de maeg te verlter-
ken, doch niet buikzuiverende ; men gebruikt
hem ook om het vergift tegen te (taen.
Rbaponticum , dat is te zeggen Wortel van Pontus ,
omdat dees wortel eertyds uit het Ryk van
Pontus gebragt werd.
RHASUT & RUMIGI MAURORUM.
Rbafut & Rumigi d Maar is nominata , Rau-
Tvolff, Lugd. Append/x.
Arijiolochia Onent ah s , foliis lanceolatis ,
Pit. Tournefort.
Arijiolochia Maurorum , C B.
Arijiolochia peregriua , Rauwolff.
Arijiolochia fimilis Rbafut & Rumigi Mauro-
ntm , j. B.
Is eene foort van vreemde Ariflolochia , of
eene plant, die verfcheide kleene witachtige
Heekjes fchiet zoo dun als draden, yder zeven
of agt kleene fmalle bladers dragende, die als
eene lans fpïts toeloopen , tegen over mal-
kander gefchikt, en afchverwig zyn; de bloemen,
zyn gelyk aen die van de andere Ariftolochiën,
donker van kleur’, aen een wollig deeltje ge-
hecht; in haer plaets komen vliezige vruch-
ten , in zich platte en op een gelaegde zaden
befluitcnde. De wortel is tamelyk dik, diep
onder de aerde, zeer bitter van fmaek; deze
geheele plant is onaengenaem van reuk : zy
groeit voornamentlyk by de Moren omtrent
Alep. De wortel kan in de Geneeskunde ge<-
bruikt worden.
Hy is wondheelende , afvegende , opdroo-
gende , verdryvende , uitwendig gelegt.
RHINOCEROS.
In ’t Nederduitfch Rbinoceros , Ncusborendier.
Rhinoceros is een viervoetig dier, van grootte
als een Stier , * raaer wiens lichaem in ge-
daente gelykt naer dat van een Wildzwyn , uit-
genomen dat het veel grooter en zwarer is ;
zyn hoofd is dik, van agteren als met eene plat-
achtige Monnikskappe bekleedt , waerom de
Portugezen het den naem van lndtaenfchcn
Monnik gegeven hebben ; zyn bek is een wei-
nig geklooft, zyn fnuit is lang, en boven den
neus gewapeut met een’ dikken , harden. Her-
ken horen , omtrent anderhalf voet lang, fpits
afloopende, met zyne punt’ naer boven naer
het hoofd (Rekkende , zwartvan kleur’ ; daer-
enboven draegt het op ’t midden van zyn’ rug
nog een’ anderen horen, lang als eene hand,
fchroefvvyze gedraeit, puntig, van de zelve vaftig-
heit en kleur’ als de andere; zyne horens maken
hem vreefiyk en ontzachlyk voor de Buffelen,
Tygeren, en zelfs voor de Oliphanten, die hy
meenigmael beftryd; zyne tong is bedekt met
eene huid , die zoo hard is, dat zy als een
rafp of vyl vilt en wegneemt al ’t geen zy lekt;
de huid van zyn lichaem is geheel bedekt met
breede dikke fchubben, die zoo hard zyn, dat
zy door geen geweer konnen doorboort wor-
den; zy zyn verdeelt in kleene vierkanten of
knoppen omtrent eene lyn boven de huid uit-
ftekende , van eene kaüanjekleur’ ; zyne
beenen zyn dik, en fchynen als in gefchubde
laerzcn va(t te zyn ; zyne pooten zyn kloeke
Men vind dit dier in de woeftenyen van Afri*
ka, in Aftë, te Siam , en in China; met ver-
maek eet het de takken der boomen , die aen
alle kanten met groote doornen bezet zyn : het
is vry goedaertig, als men het geen leet doet;
men maekt’er zelfs eenige tam , raaer het is zeer
te vreezen als het vertoornt is, en men het
heeft kwaed gemaekt; het ontwortelt de boo-
men met zynen horen, verbreekt al ’t geen
hec
* Memoires fur 1’Etat préfent de la Chine
par le P. Ie Comce. Tom. 2. Lett. VI,.
* Zie PI. XIX. Fig. 4.
R H.
R H.
het voorkomt, velt een’ man op zyn paerd ter
neder met weinig moeite, en maekt meer an-
dere diergelyke verwoeflingen ; het lekt de die-
ren, die het overwonnen heeft, en fcheid al
het vleefch van hunne beenderen af. In de Ge-
neeskunde gebruikt men zyne horens , na-
gels, en bloed, die veel vlug zout en olie in
zich hebben.
Men gebruikt ze tegen het Vergift, om het
hart te verflerken, het zweet te verwekken,
de buikloopen te Hoppen, en in alle befmet-
telyke ziektensv de gift is van eene tot twee
fcrupels; men maekt ’er ook wel een trekfel
af ; van den horen maekt men fchaeltjes ,
waer in men wyn laet flaen , dien men drinken
wil, om het bloed te zuiveren, en zich voor
eene kwade lucht te behoeden.
Rbinoceros , a fn, naris , nafus , & xtpuf, cornu,
als of men zeide, Dier, dut een horen op den neus
dracgt.
RHODIA RADIX.
Rhodia radix , C. B. J. B. Raii Hift.
Anucampferos radice rofam fpirante , Pit.
Tournefort.
In ’t Nederduitfch Rozewortel.
* Is eene foort van Smeerwortel , öf eene
plant , die verfcheide ronde , dunne Helen
fchiet, omtrent een voet hoog, bekleedt met
vele langwerpige, fpits toeloopende , lyvige ,
groene bladeren, om de kanten getandt, eenig-
zins naer die van de Telephium gelykende ,
doch kieener, en t’zamentrekkende van fmaek:
de toppen zyn beladen met kleene zonne-
fchermen of ruikertjes , die kleene bloemp-
jes , uit verfcheide bladeren beflaende, en
als eene roos gefchikt , onderfleunen , bleek
geel of roodachtig van kleur’ , naer het
purper hellende ; als de bloemen voorby
zyn , komen ’er vruchten in de plaets , die
uit verfcheide roodachtige korrelen zyn t’za-
mengeflelt, als een bolletje of hoofdje op een
gehoopt, en met langwerpige , dunne, bleeke
zaden voorzien. De wortel is dik, knobbel-
achtig, ongelyk, wit, vleezig, fappig, heb-
bende gekneufl zynde den reuk en fmaek van
de Roos’. Deze plant groeit op ’t Alpifche
gebergte, en in fchaduwachtige plaetfen : de
wortel word tot ons gedroogt overgebragt ,
omdat hy van eenig gebruik is in de Genees-
kunde. Men moet hem verkiezen verfch, wel
gevoedt , en van pas gedroogt , donker
* Zie PI. XIX. Fig. 5.
601
van kleur’, van buiten blinkende, vanbinnen
.wit, tamelyk riekende, als men hem breekt : hy
heeft veel olie, die ten deele verheven is, en
wezentlyk zout in zich.
Hy is ontbindende, pynflillende , bekwaem
om depynenin ’t hoofd te verzachten , als hy
grof geflooten , en met een weinig rozenazyn
bevochtigt, op het voorhoofd en deflapen des
hoofds gelegt word.
Rhodia, a póSoo, rofa , omdat de wortel van
deze plant’ een’ Rozenreuk heeft.
RHOMBUS.
Rhombus, in ’t Franfch Turhot , in ’t Neder*
duitfeh larbot , is een breede platte zeevifch,.
van eene ruitwyze gedaente , zeer bekent op de
vifchmarkten : daer zyn verfcheide foortea
van , die niet alleen in grootte verfchillen ,
maerook hier in , dat fominigen prikkels of fle-
mende punten by haer hoofd 'en flaert hebben,
en anderen niet. Dees vifch is verflindende ;
hy eet de kleene viflehen , en kreeften ; hy
beweegt zich langzaem; hy is goed om te eten.
Sommigen noemen hem Phafianus aquatilis , of
Water Faizant , om de aengenaemheit van zyn.
vleefch, dat zeer na aen dat van den Faizanc
komt: hy is wit, vafl en fappig van vifch, en
heeft veel vlug zout, en olie in zich.
Het is goed tegen de miltziektens , daer op
gelegt zynde.
Men heeft dien vifch Rhombus of Ruit ge~
naemt , om zyne ruitwyze gedaente.
RHUS feu RHOE.
Rhus, Matth. Ang.
Rb iis folio ulmi , C. B. Prt. Tournef.
Siimach Arabum , Lon.
Rhoe calinaria , Dod.
Rhus coriaria , Eid.
khus objoniorim , Adv, Lob.
SumaCy Beiion,
In ’t Nederduitfch Smack of Sumach
Is een heefler , die fomtyds ter hoogte van
een’ boom groeit ; de bladers zyn langwerpig,
breed , om de randen getandt , en roodachtig ; de
bloemen, zyn troswyze gefchikt , wit van
kleur’; yder de?er bloemen is een roosje
uit verfcheide bladeren beflaende, in wiens
plaets, als het afgevallen is , een plat, bynaer
eirond, vliesachtig, rood zaedhuisjekomt, een
G g g g 3 zaecb
6oz
RL R l
zaed van de zelve gedaente in.zich b e fl 11 i t e n -
de, dat eenigzins naerde Linzen gelykt, rood-,
achtig van kleur’; deze vrucht is zuur en t’za-
mentrekkende van fmaek. De Smack groeit in
fteeuachtige plaetfen ; outyds gebruikte men
zyne vrucht in de keukens , in de plaets van
zout , om de fpyfen te bereiden , waervan hy
den naem van Rhus culinana five obfoniorum gekre-
gen heeft. De Looijers gebruiken de binders
om het leêr te touwen, daerom word hy Rhus
coriaria genaemt. In de Geneeskunde gebruikt
men de bladers en vruchten; zy hebben in
zich veel wezentlyk zout en olie.
Zy zyn zeer t’zamentrekkende en goed voor
de bloedtoopen , vloeden der maendftonden en
ambeijen, en om de zaedvloeden te floppen :
men gebruikt ze in afkookfel en in poeder.
Rhus, péi , quod pa 5 , feu fixus alvi dyfentericos
C? miliebres ff at
RIBES.
Ribes vulgaris fruflu rubro , Ger.
Ribes vulgaris domeflica , Matth.
Groffularia multiplici acino , five non fpinofa
hortenfis rubra , five Ribes ojjicinarum , C. U.
Pit. Tournefort.
Ribefium fruBu rubro , Dod.
Groffularia rubra , Lugd.
Ribes vulgaris acidiis ruber, J. B.
In ’t Franfch Grofelier rouge de jardin.
In ’t Nederduitfch Roode Aelbeziënboom.
Is een kleene heefler, die harde en kromme
takkon fchiet; de bladers zyn bynaer rond»
groen, rondom getandt; de bloemen zyn ais
kleene trosjes gefchikt, wier voetfleeltjes uit
den oorfprong der bladeren komen; yder dezer
bloemen is uit verfcheide bladeren t’zamenge-
Ilel c , die als eene roos gefchikt, en aen de kanten
van ’t kelkje vafl zyn : als deze bloemen zyn af-
gevallen , komen ’er beziën in de plaets omtrent
zoo groot als Jeneverbeziè'n , die rond , rood,
blinkende en zacht zyn, vervult met een zeer
rood fap, dat zuurachtig en zeer aengenaetn
van fmaek is ; zy hebben ook veel zaden in
zich. Deze beziën zyn de Roode Aelbeziën ,
die men in den zomer eet, en waervan men
vele aengename konfituren maekt. Men kweekt
den Rooden Aelbeziënboom bynaer in alle tui-
nen aen; hy brengt eene zeer groote meenigte
vruchten voort. De Aelbeziën hebben in zich
veel wezentlyk zout en waterdeelen, weinig
olië en aerde.
Zy zyn t’ zamentrekkeude , verkoelende, en
verflerkende ; zy (tillen en bedwingen de gal,
matigen de hitte des bloeds. Hoppen de buik-
loopen en bloedfpouwingen , en wederflaen
het vergift.
Daer is nog eene andere foort van Aelbe-
ziënboom , genaemt
Ribes vulgaris frnchi albo , Cluf. Hifi.
Groffularia hortenfis fruBu margantisfimili ,
In ’t Franfch Grofelier blanc de jardin.
In ’t Nederduitfch Witte Aelbeziënboom.
Hy verfchilt van den vorigen , dat hy altyd
witte beziën draegt, gelykende naer paerlen ;
deze beziën zyn zoo gemeen niet als de Roode,
maerhebben denzelven fmaek en de zelve kracht;
men gebruikt ze gemeeniyk tot konfituren.
De bladers van den Aelbeziënboom zyn zeer
t’ zamentrekkeude.
RICINUS.'
Ricinus , Trag. Matth. Fuch.
Ricinus vulgaris , C. B, ƒ. B- Pit. Tonrnef.
Ricinus , five Cataputia major vulgaris ,
Park.
Kikaion Prophete Jonas, Alkaroa & Kerva
Arabibus , Mira fole Italis , Guilland. epift.
Ricinus major, Eyfh
Ricinus, five Raima Chrïf i, velKiki , Gcr.
Ricinus , Kerva Tripoli , Rauwolf.
Granum regium majus , Mefuseo.
Raima Chrifli , Cxf.
In ’t Franfch Richu
In ’t Nederduitfch Wonderboom , Mollen -
kruid .
Is een gewas , dat de gedaente van een’
kleenen boom heeft; zyn deel fchiet op ter
hoogte van zes of zeven voeten , is dik, liout-
achtig, van binnen hol als het Riet, vanbo-
ven takachtig, donkerpurperachtig van kleur’,
met eenig wit ftof naer meel gelykende overdekt;
de bladers zyn in ’t begin rond, maer worden
daerna hoekig , even als de Vygebladers ver-
deelt, maerzy zyn grooter, en zacht in ’taenra-
ken : de bloemen hebben verfcheide blecke helm-
flyltjes, die niet lang duren , ook geen vrucht
noch za^d na zich latende ; de vruchten groeijen
affonderlyk op den zelven (lam , troswyze ge-
fchikt, en zyn flekclig, en ruuw in ’t aenraken;
yder dezer vruchten heeft drie rondachtige rib-
ben,en is t’zamengeflelt uit drie huisjes, waervan
yder
R I. R I. R O. 6c 5
yHer zyn eirond of langwerpig zaed in zich be-
fluit, dat tamelyk groot, blaeuw van kleur’,
van buiten gevlekt , en van *binnen met een
witen zacht merg vervult is. Als de vrucht van
den Wonderboom zeer ryp is , komen ’er ber-
ften in , waer door de zaden met geweld uit-
fp ringen. De wortel is lang, dik, hard, wit,
en met vezelen voorzien: men kweekt dit ge-
was in de hoven aen , zoo om zyne fchoon-
heit, als om dat men meent, dat het de mol-
len verjaegt. Het groeit tot verfcheide hoog-
tens en diktens naer de plaetfen alwaer het
wad: want men ziet Wonderboomen in Span-
je , die eens mans dikte hebben : en an-
dere in Kandie , die in hoogte de groote hoo-
rnen gelyk zyn, zoodatmen ladders noodigheeft
om ’er by te klimmen. De zaden van den Won-
derboom worden in de Geneeskunde gebruikt;
zy hebben in zich veel olie en zout.
'Zy dryven alle de vochten zeer derk af; de
gift is van een tot zes zaden.
Men perd uit de zaden van den Wonder-
boom , wel eedooten zynde, eeneolië, die men
in ’t Latyn Oleum de Rjrva , Oleum cicinum , Oleum
Ficus injeiuahs noemt.
Zy is buikzuiverende , als men alleenlyk
inaer de maeg en onderbuik daermede bedrykt;
zy dood de wormen , geneed de fchurft ,
zuivert de zweren, en dilt de opdygingen der
lyfmoeder.
Men brengt uit Amerika tot ons over de zaden
van den Wonderboem , die in ’t Latyn Granu
Tiglia, in ’c Franfch Grains de Tilli, of Pignons
d'lnde genaemt worden , omdat zy in gedaente
en grootte naer de kernen van een’ Pynappel
gelyken; zy zyn een weinig grooter dan de za-
den van onzen Wonderboom; zy groeijen in
eenen dop naer dien van den gemeenen Won-
derboom gelykende, doch hy is niet dekelig; hy
is zoo groot als eene noot, driekantig van ge-
daente, en bleek rood , fomtyds zwartachtig
van kleur’ : dees dop is de vrucht van een’
Wonderboom , die zoo groot is als een boom,
en in Indiën gevonden word ; zyn hout is
zacht en broos, de bladers gelyken naer de
Vygebladers ,zyngroen, week, zacht , en zonder
orde gefchikf ; het hout en de bladers geven een
melkachtig fap; de bloemen zyn van verfcheide
helmdyltjes, en van eene fchoone korae kleur’:
daer zyn verfcheide foorten van deze zaden
of kernen.
Men moet ze verkiezen nieuw, geheel, zwaer,
graeuw of geelachtig van kleur’ , onaenge-
naem en zeer fcherp van fmaek : ■ zy heb-
ben in zich veel olie en zout. Zy doen zeer
fterk afgaen , en fomtyds braken ; men ge-
bruikt ze in de waterzucht, beroerte en flaep-
ziekte. De gift is van de helft van een dezer
zaden of kernen tot twee.
Men zegt, dat men den Wonderboom Ricinut
genaemt heeft, omdat men bevonden heeft,
dat zyne vrucht eenigzins gelyktnaer een kleeu
bloedeloos diertje van den zelven naem , dat
de honden en oflen bennet.
Men heeft hem Raima Chii/li genaemt, omdat
de bladers, zoo men meent, de gedaente van
eene open hand hebben.
RICINUS,
Ricinus , Jonfton.
Taca Alberti.
Cica vei Cecca , Scalig.
Is eenefoort van Platluis’, of een platbloede-
loos diertje , van eene ruitwyze gedaente , wee'k,
en zwartachtig van kleur’; het heeft zes poo-
teh , waer mede het zich in de huid valt hecht;
het komt voort op de gewalfen, en hecht zich
aen de oflen, honden , en zelfs aen de menfcheti
aen hunnen baerd , onder de oxels , en op
andere hairige plaetfen ; zyn bek is kort
en fpits toeloopende ; het zuigt ’t bloed tot
zyn voedfel , doch heeft geen opening om
zyn’ drek te lozen, maer ontlaft zich gelyk
de bloedtzuiger , of derft wegens volheit : men
zegt, dat het tot zeven dagen honger lyd zon-
der te derven; het vermeenigvuldigt zeer in wei-
nig tyds ; men dood dit bloedeloos dier met
de zelve middelen , waermede men de luizen
en fchurft verdryft, als Ruiters - zalf. Zwavel
en Tabak.
Men meent, dat dit kleene dier, uit het
flinker oor van een’ hond genomen , en in ee-
ne pop aen den hals’ gedragen, dekracht heeft
van de pynen in ’t lichaem te dillen, doch men
moet geen geloof aen dit voorgewend genees-
middel flaen.
R O B U R.
Robur primttm , Cluf. Hifp. J. B. RaiiHïft.
Quercus fohis tnolli lanugine pubefcentibus ,
C. 13. Pit. Tournefort.
In ’t Franfch Robre .
Is eene foort van Eikeboom , die Galnoten
draegt , of een boom , die lager dan de
gemeene Eikeboom, doch zeer dik, en krom is;
zyn hom is zeer hard, en derk; de bladers
Hhhh zyn
R O.
R O.
604
zynmet vry diepe golven ingefneden , en over-
dekt met eene zachte vvolle ; zyne bloemen
zyn katjes , en de vruchten Eikels, die klee-
ner zyn dan die van den gemeeneu Eikeboom ;
dees boom walt op bergachtige plaetfen : hy
heeft veel olie en wezentlyk zout in zich.
De bladers , vruchten , en balt zyn t’zamen-
trekkende , ontbindende , en van de zelve
kracht, als die van den gemeenen Eikeboom,
waervan ik op zyne plaets gefproken heb :
ook heb ik van de Galnoten in een byzonder
hoofdltuk gehandelt.
Robur , d f&u , unde pemla , roboro , firmo’, men
heeft dezen naem aen de Robur gegeven, we-
gens de Iterkte en duurzaemheit van zyn hout.
R O N A S.
Rondes is een wortel , een weinig dikker dan die
van ’t Soethout , en zich als de zelve wyduiton-
derde aerde verfpveidende ; hy groeit in Armenië
of Turcomanië op de grenzen van Perfië , by
de (tadAltabac, en nergens anders. Ily maekt
het water zeer rood in weinig tyds; men be-
dient ’er zich van in Mogol , om de linnens
te verwen. Men dryft een’ grooten handel
met dezen wortel’ in Perfië, en in Indiën ;
hy geeft eene roode verw van zich zoo fchie-
lyk en zoo Itevk, dat, volgens het verhaelvan
den Heer Tavernier in zyne reisbefchryving’
naer Perfië, een Indiaenfch vaercuig, dat daer
raeê geladen was , op de reê van Ormus aen
Hukken geflagen zynde , de zee eenige dagen
langs den oever , alwaer de zakken met Ronas
dreven, geheel rood fcheen,
R O S.
Ros.
Aqua element avis.
In ’t Franfch Rofée.
In’t Nederduitfch Dxeuiv
Is eene vochtigheit van de lucht bezet met een
Weinig zuur zout, die in den zomer, en voor
namentlyk in de raaenden Mei en Juny, door
de koelte van den nacht in een vocht veran-
dert word. Men verzamelt ze met linne la-
kens, die men op ’tgras, alwaer zy valt, uit-
fpreid.
Zy is openende, en goed voor den (leen
der nieren , en om de verpoppingen weg te
nemen; men laet ze overhalen om gemakly-
ker te konnen bewaert worden.
R o s a;
R ofa , in ’t Franfch Rob, in ’t Nederduitfch
Rooi , is eene bloem by alle menfehen be-
kent ; daer zyn twee algemeene foorten
van , eene tamme , en eene wilde. De Roze-
boom word ook Rofa in ’t Latyn genaemt, en
is een heefter , die harde houtachtige takken
fchiet, gemeenlyk met fterke en fcherpe door-
nen voorzien : de bladers zyn langwerpig ,
aen de kanten getande, ruuw in ’t aenraken ,
vyf of zeven aen den zelven deel gehecht;,
de bloem beltaet uit verfcheide groote, fchoo-,
ne , riekendebladeren , dooreen kelkje onder-
fteunt, dat naderhand eene eironde of olyfwyze
vrucht word; hare fchel is een weinig vlee-
zig, en heeft in zich hoekige, ruige, en wit-
achtige zaden; de wortels zyn lang, hard en
houtachtig: dit boompje, het zy tam of wild,
groeit in de heggens, en bloeit gemeenlyk in
’t begin van den zomer.
De tamme Roos word in vele foorten 011-
derfcheiden; die in de Geneeskunde gebruikt
worden, zyn de bleeke of lyfverwige Rozen,
de Mufcus-Rozen , de gemeene witte Rozen,
en de roode Rozen.
De bleeke Rozen, in ’tLatyn R of* pallid & , feu R o-
fAincarnau. genaemt, zyn fchoon en groot, van
eene aengename roode of lyfverwige kleur’, van
een’ zeer liellyken reuk , die zich wyd verfpreid.
Men moet de enkelüe, of die minfl met bla-
deren voorzien zyn. verkiezen, omdat, hare vlug-
ge deeltjes min verfpreidt zynde , zy des te
meerder reuks en kracht hebben; zy fluiten in
zich veel verheven olie, en vlug of wezent-
lyk zout.
Zy zyn buikzuiverende , verdunnen en maken
het flym der herfenen vloeibaer; zuiveren het
bloed, en dry ven voornamentlyk de galaclui-
ge en wei vochten af.
De Muskus-Rozen , in ’t Latyn Roft mofcara e?
Domafcent genaemt , zyn enkele , kleene, witte
Rozen, die gemeenlyk niet als indenherfft ont-
luiken : zy hebben een’ zeer zachten en zeer aen-
genamen muskus reuk; de bede en meed buik-
zuiverende zyn die genen, welke in warme
landen walTen, als in Languedok en Provence:
zy hebben veel verheven olie, en vlug zout in
zich.
Drie of vier van deze Muskus-Rozen uit
warme landen, in een Conferf of afweeking
ingenomen, doen zeerfterk afgaen , zelfs fom-
tvds tot bloed toe: die van Parys zuiveren
den
R O
R O.
eTcn buik zoo fterk niet , doch zyn evenw el fter-
ker dan de bleeke Rozen.
De gemeene witte Rozen , Rofa fativa albx ,
feu Rofa alba vulgare: majorts genaemt, zyn groot,
fchoon, riekende, den buik een weinig ope-
nende en afvegende , doch men gebruikt ze
niet als in overhalingen of dellil latien ; zy
hebben veel waterdeelen , verheven olie, en
een weinig wezentlyk zout in zich.
De roode Rozen , in ’t Latyn Rofarubra, feuRo-
f& provinciales genaemt , hebben eene fchoone don-
kere en fluweelachtige kleur , maer weinig
reuks; men plukt ze als zy in knop zyn, en
op ’t ontluiken flaen , om te beter hare kleur
en kracht te bewaren , die een weinig door
de lucht zouden verandert zyn , als* men ze
geheel liet opengaeu.
Men verkiert ze hoog in kleur’; die in de
omliggende plaetfen van Provins groeijen ,
zyn de fchoonrte en de meert geachte.
De roode Rozen worden gebruikt om de
Conferf van Rozen te maken; men laet’erook
eene groote meenigte van in de zonne rtroogen ,
om die te bewaren, want zy komen in ver-
fcheide compofitien of gemengde middelen ;
de wys om ze te doen droogen moet fchie-
lyk zyn: want als men haer te lang aen de
lucht zoude open leggen , verliezen zy veel
van hare kleur’, reuk, en kracht; indien op
dien tyd , als men ze geplukt heeft, de zon
niet genoeg fcheen , of geen warmte ge-
noeg in de lucht verfpreidde om ze te droo-
gen , dan zoude het noodig zyn haer op eene
rtoof uit te leggen; men 'trekt ’er een afverw-
fel van, en men gebruikt het dikwils in ftovin-
gen : die men by deDroogiften verkoopt, ko-
men van Ppvins.
Zy moeten verfch, hoog van kleur’, van
ten donker fluweelachtig rood , wel gedroogt en
vedelyk fterk van reuk verkozen worden ;
men moet zorg dragen haer in doozen befloten
en op een gepalet- in eene drooge plaets’ te
bewaren , op dat zy hare kleur, reuk en kracht
zouden behouden ; zy hebben veel olie en
wezentlyk zout in zich.
Zy zyn t’ zamemrekkende , afvegende, goed
om de maeg te verrterken , de braking, buik-
loopen en bloedftortingen te fluiten, inwen-
dig gebruik' : uitwendig bedient men ’er zich
van in kneuzingen , ontledingen , verdraeijin-
gen van handen en voeten, en om de geledin-
gen en zenuwen te verrterken: men gebruikt
ze in ftovingen , in zwaren wyn gekookt, of
men mengt ze onder ceroenen , plaefters en
zalven.
Men zuivert de roode Rozen van de nagelt-
jes, eer men ’er de Conferf af maekt; deze
nageltjes zyn die witte en een weinig harde
6 Of
deeleir, welke eenigzins naer nagels gelyken;
zy zyn geplaetfl onder aen de bladeren , die
’t kelkje raken, en zyn zacht van reuk, es
zoet en t’ zamemrekkende van imaek; zy kon-
nen anders niet als in t’ zamemrekkende af-
kookfelen gebruikt worden : men zuivert ook
van deze nageltjes de gedroogde roode Ro-
zen, welke men in t’ zamengertelde middelen ,
die tot den mond gelchikt zyn, gebruiken
wil.
Men moet wel letten al de Rozen ’s mor-
gens te plukken , voordat de zon daer over
heeft gefchenen , omdat dan hare wezentlyke
fappen als tot haer middelpunt door de koel-
te van den nacht V.yn gedreven; in plaetfe dat
’er, wanneer de zon 'er over heeft gefchenen ,
een gedeelte van vervlogen is.
De kleene gele lichamen , die men in het
midden van de Roos’ vind , worden Anthcret
genaemt; zy verrterken het tandvleefch, on
worden onder de tandmiddelen gebruikt.
De Hondsroos word Cyncrrhodon of Cynos'
baton genaemt ; op hare plaets heb ik ’er van
gefproken.
Men ziet fomtyds , doch zeer zelden, eene
Roos door verlenging uit ’t midden van eene
andere Roos’ voortkomen. De Heer Marchand
heeft ons in ’t jaer 170;. eene geheele
verfch e getoont in de Koningkylyke Academie
der Wetenfchappen ; hy liet ons nog eene an-
dere buitengemeene zien in ’t jaer 1707. waer
van in de Academifche Gedenkfchriften van het
zelve jaer gewag gemaekt is , en die zelfs
ook is afgeteekent: de planten hebben hare ge-
drochten , en zelfs meenigerwerf dan de dieren.
Ro,'a , a piiïov , Rofa , e? , fuave oleo , omdat
de Roos een’ goeden reuk heeft.
ROSA HIERICONTEA.
Rofa Hier kont ea , Turn. Lon. Lob. Garz,
Caft.
Rofa fiierichnntea vulgó dicla , C. B.
Rofa Hiericontbina , Tab . -
Rofa de Hiencüo , ff Rofa Maria: Monachis^
Lugd.
Amomum , Cord in Diofcor & Hifi.
Amomis , Diofcor. & Plimi, Csef.
In ’t Franfch Rofe de Jerico.
In ’t Nederduitfch Roos van Jericho.
Is een zeer kleene lieefter , omtrent vier
vingers hoog, houtachtig en takkig , zynde
van gedaente als een kleene bol, en afchver-
Hhhh 2 wig;
6o6
R O,
R O.
wig; de bladers zyn kleen , langachtig,’ inge-
fneden en ruig; de bloemen kleen, troswyze
gcfchikc , wit of vleefchkleurig : het zaed is
rond, foodachtig, en fcherp van fmaek : de
wortel is enkel, vry dik, en houtachtig; ter-
wyl dees kieene heefter nog in kracht is ,
komt hy voor als een ruiker, maer naermate
hy droog word , vlechten zich de takken in
malkanderen , en de uiteindens der takken zich
naer binnen krommende komen t’ zamen in
een gemeen middelpunt, en maken eene foort
van kieene bol uit; deze kieene plant groeit
in het woed Arabiè' , in zandachtige plaetfen,
op de oevers van de Roode Zee , waer van zy
tot ons gedroogt word overgebragt ; en hoe-
wel men ze Roos van Jer'tcho genaemt heeft, is
zy geen Roos , ook vind men ’er geen om-
trent Jericho : eertyds heeft men gemeent ,
dat zy niet als op Kersdag open ging; maer
tegenswoordig weet men, dat zy zich ten allen
tyde opent, als men ze maer in ’t water dompelt,
en een weinig tyds ’er'in laet (Iaën , dan ziet
men de takken langzamerhand van een gaen,
zich ontluiken , en de bloemen zeer aenge.-
naem te voorfchyn komen : als men ze dan
wederom uit ’t water neemt , droogt zy en
fluit zich als te voren. Zy kan tot een’ Vocht-
meter dienen , want gedroogt zynde kan zy
de vochtigheit van de lucht naer zich nemen ,
zoodat zy by droog weêr zich fluit , maer naer-
mate dat ’t min of meer vochtig weder word,
zwelt zy,en ontfluit zich: men word deze uitwer-
kingen beter gewaer, als de plant in de open lucht
is, dan wanneer zy in een’ kamer befloten is.
Men acht de zelve goed regens de fcheur-
buik, in poeder of afweekfel ingenomen zyn-
de; doch ik heb geen ondervinding van hare
werkingen.
ROSMARINUS.
Rofmarinus , Brunf. Trag.
Rofmarimts bor tenfis angufliore folio , C. B.
Pit. Tournefort.
Rofmarimts coronarius fruticofus , J. B. Raii
Hift.
Rofmarinus coronarius , Ger.
Rofmarinum coronarium , Dod.
libanotis coronaria , five Rofmarinum vul-
gare , Park.
In ’t Franfch Roman'».
Ih ’t Nederduitfch Rofmaryn,
* Is een houtachtig boompje , wiens flaiü
drie of vier voeten hoog is, verfcheide dun-
ne, lange, afchvervvige takken fchietende, niet
fmalle , harde, en ftyve bladeren beladen, die
donker- groen van boven , wit van onderen,
weinig fappig , fterk, fpeceryachtig , aenge- '
naem en vervrolykende van reuk , en fcherp van
fmaek zyn: de bloemen zyn bekswyze, kleen,
maer zeer talryk, vermengt tuflchen de bla-
ders; yder van de zelve is eene pyp van boven
in twee lippen gefneden , bleek blaeuw van
kleur’ of naer ’t wit hellende, en zachter van
reuk dan de bladers; als de bloemen zyn af-
gevallen, komen ’er dunne, bynaer ronde za-
den in de plaets , zynde vier t’ zamenge-
voegt, en in een zaedhuisje , dat de bloem’
tot een kelkje gedient heeft , befloten : de
wortels zyn dun, en vezelachtig-, dit boomp-'
je kweekt men aen in de tuinen; doch in war-
me en drooge landen, als in Spanje , Italië-,
Languedok, en omtrent Narbone groeit het zon-
der aenkwekingen overvloedig: in de maenden
Mei en Juny bloeit het, en zyne bloem word
genaemt Anthos ab als of men zeide Bloem •
by uitnemendheit : in de Geneeskunde gebruikt
men zeer dikwils de bloemen en bladers van
den Rofmaryn; maer men moet die, welke in
Languedok groeijen , boven die van onze Rof-
marynen van Parys achten , om dat de hitte
van die landflxeek de zelve geeflryker en beter
doet zyn ; zy hebben veel verheven olie en
wezentlyk of vlug zout in zich.
Zy zyn goed om de herfenen te verflerken,
en voor de vallende 'ziekte , lamheit en opfiy-
gingen : uitwendig gebruikt men ze om de le-
den en zenuwen te verflerken, het koudvuur
tegen te ftaen , en de koude vochten te ver-
dryven ; men mengt ze ook onder de niespoe-
ders.
Rofmarimts is een woord , dat t’ zamengefleit
is van Ros , daeuv, en marinus , van de zee, als
of men zeide, Zee- Daeuw , om dat dit gewas ,
dat meenigmael omtrent de zee groeit , de
dampen, die als daeuw neêrvallen, uit dezeh-
ve ontfangt.
Coronarius, omdat men oud tyds den bloeijen-
den Rofmaryn in bloemkranflen , of rozenhoe-
den gebruikte.
ROS SOUS.
Ih ’t Nederduitfch Zonnedaeuw.
Ros folis , is eene kieene plant , waervan
twee voorname foorten zyn.
* Zie Pjt. XIX. Fig. 7-
R O
R U.
De eerfte foort word genaemt
Ros Jolis , Dod.
Ros Jolis folio rotundo , C, B. J. B. Pit, Tour-
nefort.
konda , Jive Ros folis major , Lob.
Solfirora , jeu Spon ja Jolis , Thai.
Lor Jolis , Jive Rorella , Rail Hift.
Rorella % Jive Ros folis, Eyft.
Solaria , Ger.
* Zy fchiet verfcheide lange, dunne, en
van boven ruige fielen, waeraen kleene, by-
naer ronde, uitgeholde bladers vaft zyn , de
gedaente van een oorlepeltje hebbende, bleek-
groen van kleur’, voorzien met rood- en pyp-
achtige hairtjes , waeruit eenige droppels
vocht in deholte der bladeren zygen , zoodat
deze bladers en hunne hairtjes als vandaeuw
nat zyn , zelfs in de allerdroogfte tyden, en
gedurende de grootfte hitte der zonne ; tuf-
fchen deze bladers komen twee of drie ftelen
op, bynaer ter hoogte van een’ halven voet,
dun, rood, week, en zonder bladeren, dra-
gende op hunne toppen kleene bloemen uit
verfcheide witte bladeren beftaende , als eene
roos gefchikt , en door kelkjes als een
getnndt horentje van gedaente onderfteunt,
en aen zeer korte voetfteeltjes gehecht:
als deze bloemen voorby zyn , komen ’er
kleene vruchten in de plaets, die bynaer de
grootte en gedaente van een korengraen heb-
ben , en verfcheide zaden in zich befluiten;
de wortels zyn vezelig, en zoo dun als hair.
De tweede foort word genaemt
Ros folis aha , Dod.
Ros folis folio oblongo , C. B. J. B. RaiiHift.
Pit. Tnurnefort.
Ros jolis fylvejlris longifolius , Park.
Rorella , Jive Solfirora , Cord, Hift.
Zy verfchilt van de vorige daer in , dat
hare bladers langwerpig zyn.
De eene en de andere plant groeijen in
woefte, ruwe, wilde, en moeraflige plaetfen ,
tuflchen de boommoïïchen , en zyn een wei-
nig kleverig in ’t aenraken ; men moet ze in
de lente plukken, als zy bloeijen , en in hare
grootfte kracht zyn ; zy hebben veel olie ,
waterdeelen, en wezentlyk zout in zich.
Goj
Zy zyn hartfterkende , goed voor de borft en
voor de tering’, om het vergift tegen te ftaen,
voor de vallende ziekte , hoofdpynen , oogge-
breken, en om het bloed te zuiveren.
Ros [olts , omdat men altyd, en zelfs terwyl
de zon deze plant verwarmt , droppels wa-
ter in het hol dezer bladeren vind , alsof ’t
een daeuw was ; de andere namen zyn haer
om de zelve reden gegeven.
R U B E O L A.
Rubeola vulgaris quadrifoUa , laovis foribut
purpurajcentibus , Pit. Tournef.
Ritbia Cynancbica , C. B. J B. Raii Hift.
Ajpergula berba rtpetis , Gefn.
Ruina Synancbica , Lugd. Ger.
Saxifraga altera , CxC.
Galluim Tetrapbyllon montanum cruciatiim
Col.
' Is eene plant , die met de Walftroo overl
eenkomt ; zy fchiet verfcheide dunne , vier"
kante ftelen , ter hoogte omtrent van een’ hal'
ven voet , meeft op de aerde neêrliggende ; de
bladers komen vier aen vier uit de knoopen
der ftelen, en zyn (mal en blinkende : de bloe-
men walken aen de toppen der takken , zyn kleen,
en als een trechter gemaekt, die in vierdeelen'
is ingefneden , rood van kleur’, fomtyds wit,
zeer aengenaem van reuk , naerby dien van de
Jasmyn komende. Als deze- bloemen zyn afge-
vallen , komen ’er zaden in hare plaets, die
twee aen twee t’zamengevoegt , langwerpig,
ruuw in ’t aenraken , en met een wit merg
vervult zyn. De wortel is lang, dik, houtach-
tig , zwart, verdeelt, en voorzien met vele
dunne vezelen. Deze plant groeit op bergach-
tige plaetfen, en in velden, die voor de zonne
openliggen ; zy heeft weing olie en zout in
zich.
Zy is afvegende, opdroogende , ontbindende,
en zeer goed in de keelontfteking’, in een koel-
drank en gorgeldrank gebruikt, en uitwendig
’er opgelegc.
Rubeola quafi rubia parva , omdat deze plant
naer eene kleene Meekrap gelykt.
Cynancbica a. Cynanche , Ktelcniftekjng , omdat de-'
ze plantgoed is om de keelontfteking te gene-
zen.
* Zie PI. XIX. Fig. 8,
Hh hh 3
R U-
6o8
R U.
R U.
RUBIA.
Rubia, in ’t Franfch Garance , in ’t Neder-
duitfch Mee , Krap, Meetrap , Rotte , iseeneplant,
waervan twee foorten zyn , eene tamme , en
eene wilde.
De eerde foort word genaemt
Rubia tinHonm , Ger.
Rubia jativa , J. B.
Rubia tMorum Jativa , C. B. Pit. Tour-'
nefort.
Rubia major fativa , five hortevjïs , Park.
Rubia tinftorum , feu Erytbrodanum , Raii
Hift.
* Zy fchiet lange rankachtige , vie'rkante ,
geknoopte, ruwe delen, yder uit zyne knoo-
pen vyt’ of zes langwerpige , fmalle bladers
gevende , die hunnen deel als eene dar of rad
omringen, gelyk als die van ’t Kleefkruid , maer
veel grooter , ruwer of met meerder hairen
bezet zyn, rondom met kleene tandjes of uitker-
vingen , die zich derk aen de kleederen vad hech-
ten ; de bloemen waden op de toppen der
takken, en zyn door deeltjes vadgehechr; zy zyn
als kleene kommetjes of kelkjes gemaekt , invyf
of zes deelen ingefneden , als eene dar ge-
fchikt , van eene groenachtig- gele kleur’ : als
de bloem is afgevallen, word haer kelkje eene
vrucht , uit twee -zwarte beziën bedaende ,
die aen malkander vad, en vol fap zyn; yder
dezer beziën heeft een bynaer rond zaed in
zich , overdekt met een vliesje : de wortels
zyn talryk, kruipende, lang, verdeelt in ver-
fcheide takken , zoo dik als fchryfpennen ,
overal rood, houtachtig, en t’zamentrekkende
van fmaek. In verfcheide landen van Europa
kweekt men deze plant aen in eene vette aer-
de ; haren wortel trekt men uit den grond in
de maenden Mei en Juny , en men laet hem
droogen , om hem te bewaren , en overtevoeren;
de Hollanders dryven ’er grooten handel mede.
De Verwers gebruiken hem , en daerom word hy
Rubia tinölorum genaemt. Die uit Zeeland komt,
Word voor den bellen gehouden.
De tweede foort word genaemt
Rubia fylveftris , Park. Cxf.
Rubia fylveftris Monfpeffular.a major , J. B.
* Zie PI. XIX. Fig. 9.
Rubia fyfveft ris afpera qua fylveftris , Diof-
coridis, C. B.
Rubia erratica , Trag.
Zy is kleener en ruwer dan de vorige; de
bloemen zyn kleen en geel ; zy draegt in den zo-
mer en in den herfll vruchten , die zelfs tot in den
winter duren : zy groeit overal in de omlig-
gende plaetfen van Montpellier , in de heg-
gens.
De wortels van de Meekrap, voornamentlyk
de tamme worden in de Geneeskunde gebruikt;
zy hebben in zich veel wezentlyk zout en
olie.
Zy openen de piswegen , en floppen een
weinig den afgang : zy verwekken de maend-
ftonden , en nemen de verdoppingen weg ;
men gebruikt ze in de geelzucht , en tegen
den (leen ; zy wederltaen het vergift, en zyn
wondheelcnde.
Rubia a rubro colore radicis , omdat de wortel
dezer plant’ rood verwt.
Erytbrodanum ab ègvbfof , rubens , V Savet,
aridiim lignum , omdat de wortel van de Krap
rood , houtig en droog is.
RUBINUS.
Rtibimts.
Pyropus.
Cariunculus
Anthrax.
In ’t Franfch Rubis of Carboncle.
In ’t Nederduitfch Robyn of RobytiJIeen.
Is een fchoon doorfchynend edel gelleente ,
dat zeer hard , de vyl wederdaende , fchitte-
rende , en zoo rood als bloed van kleur’ is, met
een weinig blaeuwgemengt ; daerzyn verfchei-
de foonen van; de hardde en meed geachte
groeijen op ’t Eiland Ceilon in Indië in
dcenen , die van eene incarnate kleur’
zyn; eevd komen zy wit voor den dag, maer
naermate zy hunne volkomenheit bereiken ,
worden zy rood ; men vind ’er ook in Kara-
baije en in Bifnagar,. maer zy zyn zoo fchoon
niet.
Men fchryft den Robyn de kracht toe van
het vergif: tegen te llaen , het ha rr te verder-
ken, de droefgeedigheit te verdryven , de ver-
vallen krachten weder te herllelleu; maer men
ziet
R U.
ziet door de de ervarenheit , dat hy geen an-
dere hoedanigheit heeft , als die van eene
Alkaline ftoffe , die de fcherpe vochten des
lichaems verzacht , met der zelve punten te
verbreken: by gevolg flopt hy de buikloopen,
en bloedftortingen ; de gift is van eene halve
fcrupel tot twee fcrupels.
Rubinus a rubro colore , omdat dees fteen eene
fchoone roode kleur heeft.
Carbunculus , dat is gezegt /( 'leent ■ l(ool: men
heeft aen den Robyn dezen naem gegeven ,
omdat hy in de zonne fchynt en ftraett als
eene kleene kool vuurs.
Pyrofus a wvg, ignis , omdat dees fieen ftralen
vuurs van zich fchynt te geven.
■Anthrax is een Griekfch woord , dat kool
beteekent.
R U B R 1 C A.
Rubrica .
Terra Jynopica.
In ’t Franfch Craye rouge of Crayon rouge.
In ’tNcclerduitfch Roodaerde , Roodkryt .
Is eene roode aerde , die men in de fteen-
lcuilen in Kappadocië vind ; daer zyn ver-
fcheide foorten van ; eenige van eene enkele
kleur’, andere gevlekt, fommige zyn afchver-
wig en vettig, andere hard en droog; zy die-
nen den werklieden om te teekenen , en firepen
te trekken of te lynen.
Zy zyn goed om de wonden aftevegen en
optedroogen , daer op gelegt zynde ; men
mengt zeonderplaefters pf zalven : dochzyzyn
weinig in gebruik.
Rubrica , a rubro colore , omdat deze aerde
rood is.
Terra Synopica, omdat men deze aerde eertyds
in eene flad , Synope genaemt , verkocht.
R U B U S.
Rubus major fruBu nigro , J. B. Raii
Hifi.
R ubtts vulgaris , five Rubus fruBu nigro , C.
B. Pit. Tournefort.
Rubus vul gans major , Park.
Rubus bat is , Ad.
Rubus arveujis , Tab.
Morus , Jive Rubus , Anguil.
In ’t Franfch Ronce,
R V.
In ’tNederduitfch Braembeziën , Brommel -
bezien.
Is een heefier , die lange , zwakke , buig-
zame, groene, mergachtige takken fchiet, met
zeer ftekende doornen voorzien ; de bladers
zyn langwerpig , fpits toeloopende , om de
kanten getandt , hard en ruuw in’t aenraken ,
groen van boven, wit van onderen , enverfchei-
de te zamen aen eenen fieel’ gehecht; de bloe-
men groeijen op de toppen der takken , zyn
kleen , yder aen een kort voetfteeltje vaft, en
t’zamengefielt uit vyf witte bladeren , als eene
roos gefchikt , en door een kelkje, dat in vyf
deelen is ingefneden , onderlleunt : als deze
bloem is afgevallen , komt ’er eene ronde of-
eiwyze vrucht te voorfchyn , als eene kleene
Moerbezie gemaekt, uit verfcheide beziën vol
fap t’zamengellelt , de eene tegen de andere
gehoopt , zynde in’t begin rood , maer die al
rypende zwart, en zoet van fmaek worden; yder
van haer heeft een zaed in zich; de vrucht word
in 'tLatyn Morum batinum , in ’t Franfch Meure de
Renard. in ’tNederduitfch Üracmbrz,i'é genaemt, en
is goed te eten; de wortel is dun en flnngwyze
loopende. Dit boompje groeit in de heggens,
wyngaerdakkeren , langs de wegen, en is zeer
gemeen in alle landen : in de Geneeskunde
gebruikt men zyne toppen , vrucht , en fom-
tyds zyne wortels: de toppen hebben een wei-
nig wezentlyk zout en olrë in zich.
Zy zyn afvegende , i’zamentrekkende , men
gebruikt ze vooral in gorgeldranken tegen de
keelontftekingen.
De Braeinbeziën hebben in zich veel wezent-
lyk zout, olie en waterdeelen.
Zy zynafvegende, goed voor de borfi, t’zamen-
trekkende ; zy verzachten en fluiten de fcher-
pe vochten, en zyn goed tegen de keelontfte-
kingen en buikloopen. De wortels der Braem-
beziën zyn openende , goed tegen den fteen ,
om de waterlozing te bevorderen , en de buik-
loopen te floppen, in al kookfelen ingenomen.
Van de Rubus Mams heb ik in het hoofdftuk
van de Frambezïen gefproken.
Rubus. a rubro colore, omdat de Braembeziën,
voor hare rypheit rood zynde , het -boompje
door hare groote meenigte , als men bet van
verre ziet, als geheel rood doen fchynen.
RUPICAPRA.
* Rupicapra , in ’t Franfch Tfard of Chatnois ,
in ’t Nederduitfch Steengeit , is eene foort van
wilde
Zie PI. XIX. Fig. xo,
R U
R U,
<5 io
wilde Geit, van gedaente en bvnaer van grootte
als de gemeene Geit, die niet als fteenachtige
bergen en rotfcn bewoont; men vind ’er op
de Pyreneefche en Alpifche gebergtens : hare
horens zyn kleen , omgekromt , zeer puntig,
en zwart; de oogen zyn groot ; de ooren om-
trent vyf duimen lang , en de bovenfte lip is
als eene hazelip geklooft ; zy is ros van hair,
hebbende een’ ftreep langs haren rug , en haer
ftnert is omtrent maer twee duimen lang; deze
Geitgaet op de punt van haren poot, en voed
zich met kruiden , die op ’t zand waiïen , en
voornamentlykmet den Schorpioen wortel : men
vind fomtyds in hare maeg’ eene foort van bal
van grootte en gedaente als een hoenderei ,
fomtyds platachtig, ligt , met een’ dikken har-
den en als verfteenden zwarten blinkenden ba ft’
voorzien , en vervult met kruiden gekaeuvvttot
eenen klomp , die een gedeelte is van die genen,
(Welke het dier tot zyn voedfel had in geflikt, en die
met eene wynfleenige ftoffe omwonden is ge-
weefl, en verhardt is geworden; dees bal word
Hoogduitfche Bezoar , en gemeenlyk A gropilte
genaemt : de Hoogduitfchers gebruiken dien by
gebrek van den Ooflerfchen Bezoar.
Men vind ook fomtyds , doch zelden in de
maeg’ van deze Steengeit , een’ fleen een wei-
nig grooter dan eenehazelnoot , hard als horen,
hol van binnen, graeuw, en fomtyds blinken-
de: men kan dien ook Bezoar noemen , doch
men fchryft hem zoo veel kracht niet toe alsaen
den anderen : het is waerfchynlyk dat dees laetfle
fteen van denzelven aert is als de eerfte , uit-
genomen dat ’er geen gekaeuvvde kruiden in
befloten zyn.
Het mannetje van de Steengeit word in ’t La-
tyn Dama , in ’t Franfch Daim , in ’t Neder-
duitfch Das genaemt ; het is een zeer bloo en
fchrikachtig dier. Het mannetje en wyfje heb-
ben veel olie en vlug zout in zich.
Hare lever is goed om de buikloopen te
floppen; haer bloed, gedronken zynde zoo
dra het is afgetrokken, flilt de draeijingen in
het hoofd.
Haer fmeer is goed voor de verzweringen
der lorige en voor de tering’, met hare melk
Ingenomen.
Hare Gal is goed om de wolken en ftaren der
oogen aftevegen en te verteren.
De Hoogduitfche Bezoar is zweetdryvende ,
goed in kwaedaertige koortfen , tegen de pefl ,
en kinderpokjes : de gift is van tien greinen
tot eene fcrupel.
Het bereide vel van de Steengeit is van
een groot gebruik in de kleederen, het is
pacht en v/arm op het lyf.
Tkupicapra , quafi rupium Capra omdat deze
foort van Geit de rotfen en andere fteenachtige
plaetfen bewoont.
Dama, a êtlfi* , id eft metus, a itiSt>,ümeo , om-
dat de Das een bloo en fchrikachtig dier is.
Agropille is een vervalfching van zEgopillé ,
dees naem, die Franfch is , ftamt af ven het
Griekfch «’/g, #
Riet Arundo faccharifera , in Franfch Cannt a fuir».
%1'CannameUe, in’tNederduitfch Suikerriet genaemt,
S A.
dat op verfcheide plaetfen in ïndië zeer over-
vloedig groeit , als in Brazilië en in de Antillifche
Eilanden; dit gewas fchiet uit yder zyner le-
den een riet, vyf of zes voeten hoog, met lan-
ge , fmalle, puntige , en fnydende groene bla-
deren voorzien; uit het midden van de hoog-
te van dit Riet komt ’er als eene pyl uit,
die fpits toeloopt, en op haren top eene bloem
als een’ vederbofch draegt, van eene zilver-
achtige kleur’.
Wanneer deze Rieten ryp zyn , fnyd men ze,
men fcheid ’er de bladers af , die men als onnut
wegwerpt , dan brengt men ze naer den molen,
omdaergeplettert,engeperfl te worden tuflchen
twee rollen , die met ftale banden voorzien
zyn , dan komt ’er een fap uit , dat men in
ketels laet loopen, waer onder men een kleen
vuurtje ftookt , om het alleenlyk te laten op-
wellen , dan werpt ’t zyn dilcfle fchuim op ,
dat men met fchuimfpanen wegneemt; dit fchuim
dient anders nergens toe als om onder het
eten der dieren te doen : daerna doet men
’er fterker vuur onder , om dit fap fterk te la-
ten koken , altyd zorg dragende het zelve te
lchuimen ; en om te gemaklyker het fchuim
daer van af te doen fcheiden, fmyt men ’er nn
en dan eenige lepels fterke loog in ; als het
dan wel gefchuimt is , laet men het door een’
doek loopen , en men zuivert het nog ver-
fcheide reizen , met het zelve te laten koken,
het wit van eijeren met kalkwater geklopt
-daer onder te mengen, en door hypocras- zak-
ken te laten loopen , en dan laet men het tot
eene redelyke dikte verkoken ; dit is die Suiker
die men in’tFranfch Mofcouade gris (gratuwe Cajfona-
de ) noemt ; men moet ze verkiezen , die ’t minft
vettig is , en zoo droog als zy wezen kan,
witachtig- graeuw van kleur’ , zoet en aenge-
naem van fmaek, niet aengebrandt riekende : ve-
len (lellen deze hovende geraffineerde Suiker.
Men gebruikt ze in de borftkwalen, en in de
klifteren om aftevegen en te verzachten.
De CalTonnade of Caftonnade of groove Poe-
der-Suiker, is de gezuiverde Mofcouade door
middel van het wit van eijeren en kalkwater;
men moet ze droog , gekorrelt, en zeer wit
verkiezen , zoet en aengenaem van fmaek,
naer diender Violen hellende: de befte word
uit Brazilië tot ons overgebragt ; haer naem
komt waerfchynlyk van Kaft een Hoogduitfch
woord , dat beteekent , omdat men ge-
woon is die in kiften overtevoeren.
Deze Caiïbnnade en Mofcouade fuikeren fter-
ker dan de Broodfuiker, omdat zy meerder vet-
of lyraachtige deelen in zich hebben , die wegens
hare lymigheit langer in den mond’ blyven, en
gevolgelyk de fmaekzenuvven fterker aendoen :
de
S A.
S A.
de Konfituren en Syropen, die men metCaflbn-
nade gemaekt heeft , hebben zoo ligt geen
nood, dat zy kandelizeren , als die met Brood-
fuikerbereidt zyn geweell,ter oorzake van deze
vet- of lymachtige deelen , die het kandelize-
ren beletten.
DeBroodfuikeris eene Mofcouade, die door
middel van het wit van eijeren en kalkvvater
helder is gemaekt , doorhypocraszakken geloo-
pen, op ’t vuur gekookt, en in i'pits toeloopende
vormen gegoten, welke van onderen meteenige
kleene gaetjes , die men geflopt heeft , doorboort
zyn , maer die men wederom open maekt, als de
Suiker bynaer is koud geworden, opdatdeSyroop,
of de kleverigfle doffe daer uit zoude vloeijen:
hoe meer men de helder- en zuivermaking van
de Suiker herhaelt , hoe witter dat zy is, tot
dat zy Kanaryfuiker word, dat is te zeggen,
zoo wit en geraffineert , als het mogelyk is :
men moet ze fchoon , wit, en droog verkie-
zen, moeijelyk te breken, kriftallyn van binnen
als zy gebroken is, en zoet en zeer aengenaem
van fmaek, wat naer dien der Violen hellende.
Men vind gemeenlyk deze fchoonfle Suiker in
kleene brooden gemaekt, en in blaeuw papier
gewonden.
De Broodfuiker, en de Caflbnnade zyn goed
voor de borftziektens ; zy verdeden , en ver-
dunnen het flym , en verwekken het fpeekfel ,
doch veroorzaken ook een weinig de opflygin
gen , en de tandpyn.
De Syroop of het kleefachtige gedeelte, dat
van de Broodfuiker vloeit, word in’tFranfch
Melajfe genaemt, a Melle , honig , omdat het in
dikte en fmaek naerby den honig komt; door
gilling , en overhaling krygt men ’er zeer goe-
den brandewyn af.
De Bruine Suiker, by de kooplieden Chypre
genaemt, is eene foort van Mofcouade, ge-
getrokken uit de Syroop, die van de Broodfui-
ker vloeit, als men ze iade vormen 'gedaen
heeft, om ze totbrooden temaken; deze Syroop
laet men tot de dikte van Suiker koken. Deze
Mofcouade moet verkozen worden zeer droog,
roodachtig- graeuw van kleur’, niet aenge-
brandt riekende ; zy is gemeenlylcvochtig en
kleverig. Men gebruikt ze in klifleren, om af
tevegen, en de buikloopen te floppen.
De Kandyfuiker, in ’t Latyn Saccharum can-
dum , Saccharum candidum , Saccharum cryjiallinum ,
Saccharum lucïdum genaemt, is eene gekriflalli-
zeerde Suiker. Om ze te bereiden, laet men
de Suiker met water tot eene zeer dikke Syroop
koken , dan giet men die heet in een aerde vat,
waerin men verfcheide kleene houtjes gefchikt
heeft; men plaetfthetvat in eeneftoof, waerin
eene matige en altydt gelyke warmte veertien
dagen lang is; zy kandelizeert aldaer ; dan
neemt men ze daer uit , en men laet ze af-
druipen en droogen. Daer zyn twee foorten
van Kandyfuiker, eene witte, en eene bruine;
de witte is gemaekt met de witte geraffineerde
Suiker , de bruine met de bruine Mofcouade;
de witte is de belle, en het meefl in gebruik.
Men moet ze fchoon , wit, kriflallig , door-
fchynende , droog, en zuiver verkiezen , van
een’ zoeten en aengenamen fmaek, en lang-
zaem in den mond’ fmeltende.
Zy is verzachtende, goed voorde bord , voor
de verkoudheit, en om het fpeekfel te verwek-
ken: men moet ze in de ziektens hoogerfchat»
ten dan de gemeene Suiker, omdat zy , zoo
ligt niet fmeltende , langer in den mond’
blyft , en des te beter die wegen bevoch-
tigt, de fluimen los maekt, en de fcherpe voch-
ten , die op de luchtpyp en borfl zouden vallen,
verzacht: doch men moet aenmcrken, dat deze
byzondere uitwerkingen van de Kandyfuiker
niet moeten toegefchreven worden als aendie,
welke geheel of in (lukken is, want indien men
ze in poeder, of in Syroop, of in eenig vochc
gefmolten laet gebruiken , zoo zal zy van gee-
ne andere uitwerking zyn als de geraffineerde
Suiker, omdat zy alzoo ras zal doorgaen als
de andere.
De gedraeide of Penyn Suiker, in ’t Latyn
Penidia , Saccharum penidiatum , Alphxnix , jilphenic,
in t Franlch Penïdes of F.penides genaemt , is eene
Suiker , die met gerflewater gekookt is , totdat zy
breekbaer zy , en dan gedraeit word door mid-
del van een’ fpykerof haek, terwyl zy nog warm
is. Om ze gemaklyk te bereiden , giet men
ze uit, als zy behoorlyk gekookt is, op een’
marmerfleen, die met olie van zoete amande-
len beflreken is, dan kneed men ze als deeg met
de handen, die men te voren met gemalen flyf-
fel heeft gewreven , om zich niet te branden ,
en men draeit ze zoo als men wil. Zy moet
droog, wit, ligt te breken , zoeten aangenaem
van fmaek zyn. Die deze maken, mengen ’er dik-
wils veel flyffel by om ze witter te maken, en ’er
meerder op te winnen ; wam de flyffel veel beter
koop is dan de Suiker. Men kan dit mengfel wel
gewaer worden , als men de gedraeide Suiker
proeft , want de flyffel maekt de zelve zeer
flymerig in den mond’.
De Penyn-Suiker komtin verfcheide t’zamen-
ge (lelde Geneesmiddelen ; zy is goed voor de
verkoudheit, om de fcherpte op de bord te
verzachten , en het fpeekfel te verwekken.
De Borflfuiker in ’t Franfch Sucredorge, in’t
Latyn Saccharum hordtatum genaemt., is eene
Suiker, die zeer tlerk gekookt is, gelyk die,
waervan men de Penyn-Suiker maekt, en die
Iiii 3 men
men op een’ marmerfteeu met olie van zoete
Amandelen beftreken uitgiet , en tot gedraeide
ftokjes maekt , zoo lang als eene band, en dik
als een vinger. De Borflfuiker moet men ver*
kiezen verfch gemaekt , droog , geel , door-
fchynende of alp barnfteen van kleur’, breek-
baer , zoet en aengenaetn van fmaek , eenigen
tyd zonder te fmelten in den mond’ blyvpnde;
zy krygt haren naein van de gerit, die daerin
zoude moeten komen, gelyk als in de Penyn-
Suiker ; maer de Konfituriers maken ’er zoo
veel werks niet af, zy gebruiken maer gemeen
water , en zyn daer alleen op uit om die Sui-
ker fchoon , en aengenaetn van fmaek te ma-
ken; fommigen mengen 'er een weinig afverw-
fel van faffraen onder , om ze wat hooger van
kleur’ te hebben.
Zy is goed voor den hoeft, zinkingen op de
borft , om het fpeekfel te verwekken , en de
leherpe vochten , die uit de klieren der her-
fenen vloeijen , te verzachten : men laet een
kleen ftukje daer van in den mond’ fmelten.
Hoewel de Suiker onder de wezentlyke zou-
ten gerekent word, zoo heeft zy nogtans een
weinig olie in zich, welke maekt, dat zy vuur
of vlam kan vatten.
Men moet wel zorg dragen, als men de Suiker
kookt , dat men ’er geen zuur by doe ; want
indien ’er by ongeluk iets , hoe weinig het
ook mogt wezen , inviel, zoude het de Suiker
beletten eene bekwame dikte te verkrygen ;
zoo zoude een kleen ftukje Aluin, in een’
zeer grooten ketel met geiinolten Suiker ge-
worpen , bekwaemzyn deze geheele werking te
bederven, en men zoude niet als Syroop hebben.
Als de Suiker, die men in eene groote mee-
nigte laet koken, al te fterk opkomt, zoodat
men vreeft , dat zy zoude overloopen , en
vuur vatten, moet men, pm daerin te voorzien,
op dat oogenblik zich niet vergenoegen met
het vuur onder den ketel te verminderen, want
dikwils gefchied dit zoo fchielyk , dat men
zich bedrogen zoude vinden , maer men moet
eenige kleene ftukjes verfche boter in de Syroop
werpen , die dan terftond zal neêrzakken.
Het Suiker- Riet of Cannamelle is de eenigfte
plant niet, die Suiker voortbrengt : men krygt
’er ook te Qnebec eene groote meenigte van
uit de Katoenboomen , die groote bootnen
zyn ; in Canada krygt men die ook uit een’
boom’ Acer genaemt ; verfcheide andere boomen,
als de wilde Vygeboom , en de wilde Oranje-
boom, brengen die ook voort.
De namen van de Suiker zyn Arab'ifch.
Cannamelle is een Franfchg naem ,uit hetLatyn
Ca«#J en Md t’zamengeftelt , als of men zeideGe-
km^dRief, de Ouden hebben dezen naem aen’t
Suiker-Riet gegeven , wegens zynen fmaek,
die zeer naerby den honig komt.
De Suiker was voor de ontdekking van Ame-
rika eene droogery , die weinig bekent was,
en waervan men -maer een verward denkbeeld
had; nogtans heeft men geen reden te geloo-
ven , gelyk fommige hedendaegfchen doen ,
dat de Ouden daer geene kennis van hadden.
Theophraftus heeft ’er van gefproken in zyn
ftuk van den Honig; hy befchryft ’er drie foor-
ten van , eene , die haren oorfprong uit bloemen
heeft , die de gemeene Honig is ; eene an-
dere , die , zoo hy zegt,.uic de lucht komt,
die het manna van Arabic is; en eene derde ,
die uit Rieten , e* ro?j getrokken word,
die de ware Suiker is : Piinius heeft ze ook
gekent , en fpreekt ’er van onder den naem
van Sal Indicum , of lndiaenfch 'Lont: Diofcori-
des en Galenus hebben ze Sacchar genaemt ;
het is vvaer , dat ze in hunnen tyd zeer zeld-
zaen was , en dat men de konft van ze te
zuiveren, te verharden, en wit te maken niet
bezat, zoo als men ze heden heefc, want deze
uitvinding niet oud is.
SAGAPENUM.
Sagapenum.
Serapinum.
Sacoponium.
* Is eene Gom, die van buiten ros, en van
binnen witachtig , fterk en onaengenaem van
reuk , en Icherp van fmaek is, en door inftiy-
ding uit eene plant’ loopt, die naer de Ferula
gelykt, of eene foort van de zelve is , wier bla-
ders zeer kleen zyn. Deze plant groeit over-
vloediglyk in Perfië.
Men moet de Sagapenum in fchoone , helde-
re , zuivere, en blinkende tranen verkiezen ,
de hoedanigheden bezittende , die wy gezegt
hebben ; zy heeft in zich veel olie , en vlug
zout: zy fmeltinwyn, azyn, en in de fappeu
der gewaden ; doch als men ze onder t’zamenge-
mengde middelen wil gebruiken , is het beter,
dat men ze tot poeder maekt, dan dat men
ze ontbind, omdat de hitte van ’t vuur,
die tot de ontbinding , en verdikking der zelve
noodig is, het grootfte gedeelte van haer vlug
zout, waer in hare meefte kracht beftont, ver-
dryfc, en wegneemt: derhalven moet men zich
te vreden houden, als men ze fchoon uitge-
zócht heeft, met ze te laten droogen, en ze tot
poeder te brengen.
Zy
♦ Zie PI. XIX. Fig. 13.
S A.
S A.
Zy isinfnydende, doordringende, openende,
een weinig buikzuiverende , en zweetdryvende;
zy neenu de verpoppingen der milt, darmfcheil,
en lever weg , zy helpt de ademhaling , en
verHerkt de zenuwen ; men gebruikt ze in-
wendig in de vallende ziekte , lamheit , en
kortademing, om de maendflonden en de wa-
terlozing te bevorderen, en in de opHygingen;
uitwendig bedient men ’er zich van , om de
groove vochten te rypen , of te verteren , om
aftevegen , en te ontbinden.
Sagapenum , a Jagire , acute fentire , & Pinu , Pyn-
boom , omdat deze Gom een’ Herken en fcher-
pen reuk heeft, en, zoo men meende, zeer
naerby dien van den Pynboom komende: men
noemt ze ook Serapinum om de zelve reden-
SAGITTA.
Sagitta major , Matth. Dod.
Sagitta aquatica major , C, 15.'
Sagittaria major , Ger.
Ranitttculus palujlris folio fagittato , Pit.
Tournefort.
In ’t Nederduitfch Serpentstong.
Is eene foort van Water - Hanevoet ;
of eene plant , die ter hoogte van drie of
vier voeten groeit ; de bladers vertoonen
zich gemeenlyk even boven ’t water, en zyn
zeer fchoon, glad, lang, breed, fpits toeloo-
pende, en zenuwachtig, naer die van Kalfs-
voet gelykende, doch zy zyn langer, en fmal-
ler, hebbende de gedaente van eene pyl , ge-
marmert met eenige donkere vlekken , yder
aen een’ langen Heel gehecht , die uit den
wortel’ voortkomt , en een pink dik, bynaer
driekantig, fponsachtig of hol van binnen,
vaneen’ lymigen en zoetachtigen fmaek is , met
eene kleene fcherpheit verzeil; uit den wortel’
komen ook twee of drie Helen op, die een wei-
nig hooger dan de bladers klimmen, en dik,
bynaer rond , hol , en voosachtig zyu , op
hunne toppen fchoone bloemen dragende van
eene middelmatige grootte , yder uit drie bla-
deren beflaende, als eene roos gefchikt, wit
van kleur’, en met verfcheide roode helmflylt-
jes in ’t midden. Na de bloemen komen klee-
ne rondachtige vruchten , van grootte als
aerdbeziën , ruuw , en roodachtig- groen van
kleur’-, in y.^er der zelve zyn kleene, fpits toe-
loopende zaden , van gedaente als de nagel
van een’ vogel , als hoofdjes of bolletjes
617
by een gehoopt: de wortels zyn lange, dik-
ke , voosachtige , en bleeke vezels. Deze
plant' groeit in moeraflen , vyveren , meren,
en flooten ; de bloem komt gemeenlyk in de
maend Mei, en de vrucht in de maend }ulv te
voorfchyn; zy heeft in zich veel waterdeelen,
olie en weinig zout.
Zy is t’ zamentrekkende , verkoelende en
verdikkende.
Men heeft deze plant fa^itta , dat is te zeg-
gen Pyl , genaemt , omdat het blad de gedaente
van eene pyl’ heeft.
SAL ALEMBROT.
Sal Alembrot.
Sal Taberi .
Sal Alkitran.
Is een zout, tfaervan twee foorten zyn;
een Berg- of Minerael zout, en een naer ge-
maekt , ot door kojifi gemaekt zout.
Het Berg- zout heeft de gedaente en kleur
van gedroogd bloed; het word uit eene zeke-
re aerde getrokken , die men aen den berg
Olympus in Cypre vind; doch is weinig in
gebruik.
Het doorkonH gemaekte word op de volgende
wys bereidt ; neemt agt oneen Heenzout,
vier oneen alkali zout, of zout van Kali, ge-
zuiverd fap van Munt en Cariophillate , van
yder eene once, mengt dit alles onder malkan-
der , en fmelt het op ’t vuur in eene genoegzame
meenigte gemeen water, zygt het dan door, en
laet het in eene keulfche aerde panne of in
een glas in heet zand uitdampen , totdat het
droog is; dan bewaert men dit zout in eene
flefch’.
Dit zout is goed om de waterlozing, en de
maendHonden te bevorderen , om de verliop-
pingen weg te nemen , en om de klieren en fly-
mige vochten te ontbinden. De gift is van
eene halve fcrupel tot eene drachma.
SAL ALKALI
Sal Jllkali is eigentlyk een fponsachtig
vafi zout, dat men door eene loog uit het ge-
kalcineerde Kali getrokken heeft ; doch het
heeft den Stoffcheideren behaegt den naem van
jW>aii aen alle vaHe of vlugge zouten te ge-
ven, die even als het zout van Kali opzieden'
en ryzen , wanneer zy eenig zuur ontmoeten;
ZOG-'
zoo dat hetkenteeken van een Alkali zout, om
het van de andere zouten te onderfcheiden , is,
dat het zied of ryft , als men '"er eenig zuur
vocht by doet: deze werking gefchied aen alle
vatte zouten, die men uit de planten, door
ze te kalcineren , en ’er eene loog van te maken
gekregen heeft; aen het falpeter , wanneer
het lang gekalcineert is geweeft; aen vlugge
zouten uit de dieren door een’ krommen kolf
overgehaelt , en aen verfcheide andere zou-
ten; men heeft zelfs dezen naem van Alkali
aen de metalen , mineralen en (teenen gege-
ven , die door bymenging van zure vochten
gitten of ryzen.
Het Alkali zout verfchilt van het zure zout,
dat het fponsachtiger is dan dit; en ’t is uit
oorzake van zyne fponsachtigheit , dat het ryft,
als het een zuur vocht ontmoet , omdat de zure
punten , die altydin beweging’ zyn , in zyne po-
riën of luchtgaetjes dringen , en zyne doffe
met kracht verfpreiden ; deze werking ge-
fchied in het zure zout niet, omdat, zyne po-
riën of luchtgaetjes kleen en dicht by elkan-
der zynde, de zure punten daer niet konnen
doordringen.
De Alkali zouten zyn bynaer altyd gewroch-
ten van het vuur4 daer zyn zy als tot kalk ge-
maekt door uitzetting en verbranding; ook zyn
de meefte van deze zouten vervult met vuur-
deelen, die hun eene brandende fcherpte me-
dedeelen : ’t geen men zien kan in de zouten
van wynfieen , van het kruid Kali , en van
boonen; zy waren zuur, voor dat zy de ver-
branding ondergaen hadden, en hebben die al-
kalifche hoedanigheit niet verkregen als door
het kalcineren.
Men vind fomtyds in warme landen, in fom-
mige aerdens of in mynen, een zout, dat een
alkali geworden is door onderaerdfche vuren,
en van den zelven aert is als onze alkali zou-
ten; het is zelfs niet onmogelyk, dat een na-
tuurlyk zout een alkali worde zonder hulp van
’t vuur; het is genoeg, dat ’t maer met eene
vry groote meenigte aerdachtige doffe inuerlyk
vermengt zy , om fponsachtiger te worden dan
het tevoren was; want het voornaemfte onder-
fcheid van deze foorc’ van zout met het zure
zout beftaet ju de verfcheidenheit der poriën of
luchtgaetjes,
De Alkali zouten zyn in het gemeen infny-
dende , doordringende , uitzettende of ver-
dunnende, goed om het zuur in te zuigen, en
ie verzwakken, de kropzweren en klieren van
het darmfcheil te verdryven, voor de opko-
mende wennen, voorden fteen , opftopping
van water en van de maendftonden , om de
wynfleenige of zwartgallige vochten te ont-
binden , voor de waterzucht , geelzucht, ver-
hardingen van lever en milt , voor zuchtige
beenen , en voor alle ziektens , die door ver-
ftoppingen of door Verdikte vochten veroor-
zaekr worden ; men gebruikt ze uit- en inwen-
dig, in bekwame vochten ontbonden : deze
zouten worden ook gebruikt tot fontanellen
of etterdragten.
De loogen , die men gebruikt om het linnen
fchoon te maken, werken alleenlyk door een
alkali zout, waer mede zy vervult zyn, die
zy uit de afch’ getrokken hebben ; een zuur
zout zoude niet bekwaem zyn de zelve uit-
werking voort te brengen , omdat zyne deelen
geen beweging , noch werking genoeg heb-
ben.
De Ontvlekkers gebruiken ook een alkali
zout.
Mr. Seignette Apotheker te Rochellc heeft
zedert eenigen tyd een falpeterig alkali zout in
gebruik gebragt, dat hy goed acht voor de
maegpynen , voor de koortfen , vloeijn-
gen of verkoutheden , kolyken , jigt, en ziek-
tens der nieren, blaes’, en lyfmoeder : zie
eene kleene verhandeling , die hy daer over
gefchreven heeft , waer in hy ook fpreekt van
een zout of fuiker van ftael, dat hy bereid,
en meent veel zachter en meerder van groo-
ve en metalifche zwavel gezuivert te zyn, dan
dat men gemeenlyk maekt.
Alkali is een Arabifch woord t’ zamengeftelt
uit het woordleedje al , dat de of het betee-
kent, en /(ali , zoo dat Sul Alkali beteeken z*out
van de I(ah.
salamandra.
Salamandra , in ’t Franfch Salamandrt , in ’t
Nederduitfch Salamander is eene foort van Haeg-
diffe, die zwart van kleur’, en met gele vlekken
geteekentis: zyn kop en buik zyn dikker dan
die van de gemeene groene Haegdiffe . doch
zyn ftaert is korter; de bek is (pits toeloopen-
de , en de oogen zyn groot; yder zyner poo-
teu is voorzien met vier vry groore nagelen,
doch het dier is vry trager in het voortgaen
dan de gemeene Haegdis: de rug is bynaer
van gedaente als een kruis, en met twee ftre-
pen geteekent , die zich van den hals ioc acn
den ftaert uitftrekken : daer zyn twee foorten
van; de eene is een Land , en de andere een
Water-Salamander; de Land- Salamander houd
zich op in koude en vochtige plaetfen ; de
Water-
Water-Salamender bemint de heldere waters der
fonteinen, en vlieten.
Men vind Salamanders in Italië , Duitfch-
land , en Normandië ; eertyds meende men,
dat zy in ’t vuur leefden; omdat zy er langer
tyd in blyven , dan andere dieren, zonder ver-
teert te worden, ter oorzake van eenemelk en
lymacluige zelfftandigheit , waermede zy ver-
vult zvn , en die de hitte van de brandende kolen
voor een’ tyd vermindert ; doch eindelyk dringt
het vuur door , en zy verbranden. Men acht
de beet van dit kruipend dier alzoo gevaerlyk
als die van eene flang’ : terwyl het byt, geeft
het van zich een melkachtig, venynig en zeer
fcherp kwyl: dit dier heeft in zich veel vlug
inetend zout, olie, en waterdeelen.
De Salamander is brandende , inetende
en doet het hair uitvallen , uitwendig gelegt
zynde ; men kan hem zelden aenraken zonder
de vingers te beledigen.
SAL ARMONIACUM.
S al armomaciim.
. S al jolare.
Fuligo alba mercurialis.
S al mercurialh tbilof ophor um,
Aqiiila coelejl is.
S al Ammoniaciun.
In’ ’t Franfch Sr/ Amioniac.
In ’t Nederckiitfch Armoniakzout,
Is een zout, dat men eertyds uit de pis van de
Kamelen , en van verfcheide andere dieren trok;
want dit zout was door de zon opgeheven op
de oppervlakte van ’t zand , alwaer deze die-
ren gepift hadden , wanneer zy de zeer heete
landen , als de woeftynen van Lybiè' en Ara-
bië , doorgingen ; men verzamelde en be-
waerde het in vaten , doch nu krygt men
dit zout niet, of omdat deze landen zoo dik-
wils niet als eertyds bezocht worden , of
omdat men verzuimt het zelve te verzame-
len.
Het Armoniakzout der Hedendaegfchen is
naergemaekt, doch men is nogniet naeuwkeu-
rig onderrecht van de middelen, die tot deszelfs
bereiding gebruikt worden, noch van de plaets’,
alwaer men het maekt ; men heeft langen
tyd gemeen: , dat de Venetianen het rnaekte
uit vyf deelen pis , een deel zeezout, en een
half deel Schoorfteenroet , dat zy onder mal-
kander kookten, en tot een’ .klomp bragten.
dien zy in'Sublitneerpotten op een vuur by gra-
den zetteden , en daer een zout van deden op-
komen in die gedaente , als wy het gemeen
Armoniakzout zien ; doch men is onderrecht
geweeft , dat de bereiding van dit zout te Ve-
netië alzoo min bekent is als te Parys; en dat
de Venetianen zelve het uit de Oofterfche lan.
den krygen , om het tot ons overtezenden ;
het is veel waerfchynlyker , dat het een werk
der Egyptenaren, en van verfcheide andere vo!-
volkeren in het Ooften is , die inderdaed de
pis van Kamelen , of van andere dieren van
hun land, en ’t zeezout of eenig ander valt zout
van den zelven aert gebruiken , om het te ma-
ken: doch het is gevoeglyker zyn oordeel hier
omtrent optefchorten , totdat men ’er t’eene-
mael van onderrecht zy.
Het Armoniakzout» dat men ons uit Vene-
tië, en verfcheide andere plaetfen brengt, is
in platte, ronde Hukken , die breeder zyn dan
een tafelbord , drie of vier vingers dik , van
buiten graeuw, van binnen wit, en in hunne
dikte in kriftallen , zoo regt als kolommen ,
gefchikt , niet al te ligt in de lucht vochtig
wordende, van een’ zeer zouten , fcherpen,
en doordringenden fmaek , in gemeen water
fmeltende, doch ligtelyk in zachte en fneeuw-
witte kriflal len ftremmende , die zeer koud
zyn in ’t aenraken. Dit zout kan van fterke
wateren doordrongen worden.
Het Armoniakzout moet fchoon , wit ,
droog , zuiver, helder als kriftal , van een’
fcherpen en zeer doordringenden fmaek ver-
kozen worden: het is een t’zamenftel van pis-
achtige vlugge zouten, die met ’t zeezout ge-
mengt en als vaft gemaekt zyn ; want in de
opheffinge hebben de vlugge zouten , die een
Alkali zyn, at ’tgeen zy konden, van het zee-
zout, dat zuur en vaft is, mede genomen, en daer
is eene zoo naeuwkeurige vereeniging van deze
twee foorten van zouten gefchiedt, dat de ver*
menging vaft fchynt te zyn- De reden van
deze vereeniging’ en vaftmaking’ is , dat de
deelen van het zeezout, die groove punten zyn,
zich in de poriën of luchtgaetjes der Alkalilche
zouten hebben ingewikkelt , en dewyl deze
punten geen beweging genoeg hebben , om de
Alkalifche deelen van een te fcheiden, zoo
hebben zy niet anders als zich daer in konnen
voegen , dezelve verftoppen en zwarer maken,
of hare vlugheic verhinderen.
Het Armoniakzout is zweetdryvende en ope-
nende.het wederftaet de bederving en’tkoutvuur;
het is goed voor de derdendaegfche koorts’, en
om de maendftonden te verwekken , inwendig
gebruikt. De gift is van eene halve tot eene
K» k k k fcru-
62.0
S A.
S A.
fcrupel ; men gebruikt het ook uitwendig om
de gezwellen te ontbinden, en de groove voch-
ten te verdunnen eu te verdryven: men mengt
.het ook in oogwateren voor de pierden, of
men blaed het ook in poeder in hunne oogen ,
om de vliezen of (laren te verdryven, en ’t
gezicht helder te maken.
Het Arraoniakzout tot poeder gebragt, en
in water gedaen , verkoel: hetzelve merkelyk,
’t welk dienen kan om in den zomer de fles-
fchen met wyn , en vaten met water fchielyk
te verkoelen : zie ’t geen ik daer van in myn
Begrip der Scheikunde van de tiende uitgave
gefchreven heb.
Men vind fomtydsaen den bergVefuvius een
Arraoniakzout , dat daer natuurlyk door het
mengfel van verfchillende zouten is voortge-
bragt , en door een onderaerdfch vuur op-
geheven.
Sal Armoniacum , quaji Armeniacum , ab Armenia,
omdat men dit zout eertyds uit Armenië bragt.
Sal Ammoniacum, ab uy.^oi, arena , omdat men
eertyds het Armoniakzout op ’t zand vond.
Sal Solare, omdat dit Zout in de bereiding van
’t Koningswater komt , welk het goud , dat.
Zon genaemt word , ontbind..
jtquila coelejlis , omdat het als een Arend , wan-
neer ’t opgeheven word , wegvliegt.
Sal Mercurialis Philofophorum , omdat dit Zout
zoo vlug als kwik is , en omdat de Alchymi-
den of Stoffcheiders, die zich ware Wysgeeren
noemen, het in hunne werkingen gebruiken.
Fuliga alba , omdat het zich opheft , en zich
aen de Sublimeerpotten als roet vadhecht.
SAL CATHARTICUM AMARUM.
Sal Cathartkum amanitn.
Sal mirabilis .
In ’t Franfch Sel purgafif amer , Sel admi-
rable,
In ’t Nederduitfch Ebjbmszout , Vpf onszout.
Ts een falpeterig minerael Zout , dat in zeer
kleene , fyne , zeer witte , en blinkende kri-
(lallen gefchikt, van fmaek bynaer als dat van
Salpeter, doch bitter is, en ligtelyk op het
vuur fmelt , zonder te kraken , of vlam te vatten,
qn uit Engeland tot ons overbragt,. en door uit-
damping uit bergftoffige of minerale wateren van
Ebfom, in ’t Latyn Acjha Ebeshamenfes genaemt ,
getrokkgji word; men moet het zuiver, en iig-
relyk ia ’t water fmeltende verkiezen..
Dit Zout verwekt afgang aJ verkoelende; da
gift is groot, men geeft ’t van zes drachma tot
anderhalve once; het is goed voor ’t graveel,
nierenwee, afgaende koorden, waterzucht, en
in andere ziektens , waerin het noodig is zach-
telyk te purgeren met de verdoppingen los te
maken ; men kan ’er een minerael water van
maken, als men ’er eene halve ons in eenepint
rivierwater van laet fmelten.
SAL GEMMEUM.
Sal gemmeum.
Sal foffille,
In ’t Franfch S el Gemm .
In ’t Nederduitfch Stecnzoutl
Is een wit en kriflallyn minerael Zout, datin ge-
daente van (leen of rots in verfcheide bergen,
in Katalonië, Polen, Perfiè', en in Indië voor-
komt; dit zout gebroken zynde is blinkende
en doorfchynende als kridal. Men zegt
dat zekere Indiaenfche volkeren, die de ge-
weden, alwaer het zeer zelden regent, bewoo-
nen , van ’t Steenzout doorfchynende huizen
bouwen, ’t welk zy gehouwen hebben , gelyk
men de deenen houwt. In Ethyopië heeft men
een munt of geld van Steenzout tot platte fluit-
jes van een’ voet lang, en drie duimen breed
en dik ; yder dezer (lukken is zes duivers
Franfch geld waerd.
Het Steenzout is van fmaek als het Zeezout,
doch wat doordringender ; men gebruikt het
onder de voedfels.
De zoute waters der fonteinen en putten
van Opper -Burgundiè' , en van Lotharin-
gen hebben hunne zoutigheit van de mynen
van ’t Steenzout gekregen , waer door zy ge-
vloek zyn; deze waters laet men uitdampen ,
om ’er ’t Zout van te hebben , dat men in
die landen tot de zelve eindens gebruikt, als
wy ’t Zeezout gebruiken.
Het is zeer waerfchynlyk, dat de waters van
de zee hare zoutigheit van ’t Steenzout ge-
kregen hebben, zoo als ik in ’t vervolg, wan-
neer ik van het Zeezout zal fpreken , zeggen
zal.
Men krygt van ’t Steenzout door overhaling
een’ zuren geed , in ’tgeheel gelykende naer
den geed van gemeen zout.
Het Steenzout is infnydende, verdunnende,
doordringende, ontbindende, openende, en
laxe*
S A.
laxerende, goed voor’t kolyk, en om de ver*
ftoppingen vvegtenemen.
In t’zamengellelde middelen gebruikt men
het Steenzout in de plaets van t Indiaenfch
Zout, in’t Latyn Sallndicum genaemt, datfom-
migen nieenen eene foort vanminerael zout,
en andere de Suiker te zyn.
Sat gemmeum , omdat ditzout bynaer zoo door-
fchynende en fchoon is als een edel geüeen-
te.
Sal Joflile, a fodere , graven ; omdat men de aer-
de moet graven, om dit Zout te krygen.
S A L I C A R I A.
S alicaria vulgaris purpurea foliis oblongis ,
Pit. Tournef. ..
Lyfimacbia fpicata purpurea fortè , Plinn
C. B.
lyfimacbia purpurea fpicata , Ger. Park.
lyfimacbia purpurea quibufdam fpicata ,
J, B. Raii Hift.
Pjeudolyfmacbium purpureum alterum , Dod.
In ’t Franfch S alicaire.
In ’t Nederduitfch Bafaerd Wederik.
Is eene plant, die fomtyds eens mans leng-
te hoog groeit, wanneer zy in eene goede aer-
de is; de delen zyn lievig, hoekig, takkig ,
en roodachtig ; de bladers zyn langwerpig,
fpits toeloopende, gelykende naer die van de
Wederik, doch fmaller, en van een donkerer
groen , gemeenlyk twee aen twee , fomtyds
drie aen drie, zelden vier aen vier uit yder lid
of knoop der (telen voortkomende , en met
malkander den (teel omringende ; de bloemen
zyn kleen , en om de toppen der takken als
ringen gefchikt , airen van eene fchoone en
aengename purperachtige kleur’ verbeeldende;
yder der zelve beltaet uit verfcheide rooswyze
gefchikte bladeren. Als deze bloem verwelkt
is , komt ’er tot hare vrucht een dop in twee
huisjes verdeelt, die met kleene zaden vervult
zyn; de wortels zyn een vinger dik, houtach-
tig en wit. Deze plant groeit in vochtige
plaetfen , aen de kanten der rivieren,- en in de
grienden; zy bloeit in den zomer. Zy is zui-
verende , t’zamentrekkende , wondheelende ,
en verkoelende ; zy is goed tegen de ontfte-
kingen der oogen , en om die te verlterken.
s a:
DeHeerTonrnefort heeft deze plant genaemt
Salicariad Salice , wïlgtboom , om dat zy gemeenlyk
in de grienden, of tulTchen de Wilgen groeit.
salicornia.
S alicornia , five Kali geniculatum , Ger.
Park.
Cali geniculatum , Jive Salicornia , J. B.
Salicornia , Dod.
Salicornia fruticans femper 'virens genicu-
lata. Pit. Tournort.
Kali geniculatum ma jus fruticans lignofiim &
grandius perpetuum , C. B.
In ’t Franfch S alicot.
In ’t Nederduitfch Geknoopte Kali oiZouda .
Is een kleene heefter of plant, die altyd on-
der de Zoudaes is gerekent geweell, doch de
Heer Tournefort heeft ’er onlangs een byzou-
der gedacht van gemaekt: zy groeit ter hoog-
te van twee voeten , vele houtachtige , groene,
bladerlooze takken fchietende, uit een groot
getal leden of knoopen, die roodachtig worden ,
t’zamengeftelt ; de wortel is vezelachtig. De
geheele plant is bezwangert met een zout en
bytend fap ; zy groeit zonder kweking’ aen
den kant van de Middelandfche zee; zy heeft
in zich veel valt zout, en middelmatiglyk olie;
men brand en kalcineert ze , en men gebruikt
hare afch om glas en zeep te maken.
Het afkookfel van de geknoopte Kali is zeer
openende; het dryft de pis ende maendftonden
af, verhaell de baring , en den uitgang van de
nageboorte ; het dryft de waterige vochten door
den ftoelgang , en is goed in de waterzucht.
Hare afch is goed voor de fchurft, dendaeuw-
worm , en andere jeuktens der huid, in’t wa-
ter ontdaen , en van buiten daer op gelegt ;
uit de afch’ van de geknoopte Kali trekt men
een zout , waervan men fteenen maekt om de
fontanellen te zetten.
Salicornia , a Sale , Zout, omdat dit gewas zeer
zout is.
S A L I X.
S alix , in’t Latyn Sau/e, in ’t Nederduitfch U'ilg,
Wilgtboom , u indhoutbnom , Rindboutbonm , is een
gewas, waer van twee algemeene fooneti zyn,
eene groote, en eene kleene,
Kkkk 2 De
De eerfte foort word genaemt
v
S alix vulgaris alba arborefcens , C, B. Pit.
Tournef.
S alix prima vel major , Dod.
S alix arborea anguftifolia alba vulgaris.
Park.
S alix, Ger.
S alix maxima, fragilis, alba , hirfuta,
e. b.
S alix folio compa&iore & folidiorc , Raii
Hift.
S alix perticalis. Lugd,
Hy is een boom, die vry groot , en tamelyk dik
is, bedekt met eene gladde , taeije en buigzame
fchors’, welke zacht in ’t aenraken is;die van zyne
takken is purperachtig of wit; zyn bout is wit,
b.uigzaem , en zeer moeijelyk te breken ; de
bladers zyn lang, fmaller dan die van den Per-
zikboom , ruig , wit , zacht , blyven weinig
tyds in kracht , en worden zeer ligt door dea
wind afgewaeit.
Men verdeelt den Wilgeboom in onvruchtba-
ren , en in vruchtbaren, of in mannetje, en wyfje.
De Wilgeboom mannetje brengt niet als katjes, ea
de Wilgeboom wyfje niet als vruchten voort ; de
katjes zyn lange airen , die uit eenige bladeren
zyn t’zamengedelt , uit wier grond eenige helm-
dyltjes groeijen; de vruchten zyn in haer begin
airen met vruchtjes beladen , die naderhand
vliesachtige, langwerpige zaedhuisjes worden,
zeer dunne zaden in zich bevattende , waer
van yder met een knifje voorzien is.
Het hout van dezen boom word tot palen,
latten, wyngaerd- (taken , en verfcheide ande-
re werktuigen gebruikt, om zelfs de zwaerde
laden te onderfchragen.
De Wilgeboom groeit iu vochtige en moe-
raflige plaetfen.
De tweede foort word in verfcheide andere
foorten verdeelt; hier zal ik van de gemeende
fpreken ; men noemt ze
S alix vulgaris rubens , G. B. Pit, Tour-
nef.
S alix minor viminalis , Dod.
S alix Amerina , Lugd,
S alix angujlifolia purpurea , feu nigra ,
Park.
S alix rubra minimè fragilis, folio longo an -
giijio, J. B, Raii Hift.
Hy is een boompje, die teêre of dunne takjes
of roeden lchiet , met eene roode of donker-pur«
pere fchorfe bedekt ; de bladers zyn lang ,
fmal, niet ruig, aen de kanten gekartelt, en
van onderen eenigzins wit; de takken worden
door de Tuinders gebruikt om verfcheide din-
gen te binden, door de Kuipers om de hoepen
vad tebinden, en door verfcheide andere Werk-
lieden om korven, horden, manden, en ande-
re huisgereedfchappen te maken.
Men kweekt dit boompje in de weiden ,
rondom de tuinen , en op verfcheide andere
vochtige plaetfen.
De Wilgeboomen hebben in zich veel olie,
waterdeelen ., en weinig zout.
De bad, bladers, en het zaed van denWilgeboom
zyn t’zamentrekkende, en verkoelende; men laet
ze in afkookfelen gebruiken om den venus-
brand , en de bloedvloeden te duiten ; men
wafcht ’er ook de beenen mede in flaeplooshe-
den , en in heete koortfen.
Salix, d falio, i ^ fpring , omdat de Wilgeboom
zoo fnel en in zoo een’ korten tyd groeit, daï
hy fcbynt te fpringen.
SAL MAR1NUM,
Sal marinum.
Sal commune.
In ’tFranfch S el marini
In ’t Nederduitfch Zeezout;
Is een zout, dat men uit ’t zeewater door
uitdamping en krydallizatie trekt ; ik geloof
dat dit zout , zoo als ik elders gezegt heb ,
zynen oorfprong heeft van het Steenzout; ver-
fcheide redenen bevedigen my in dit gevoelen.
De eerde is , dat het Zeezout geheel over-
eenkomt met het Steenzout, of met het zout,
dat men uit de fonteinen van Opper-Burgun-
dië , uit de putten van Lotharingen , en uit
verfcheide zoute meren in Italië , en in Duitfch-
land trekt, welk zout, gelyk by yder een be-
kent is , van ’t Steenzout komt , dat door de
waters , die door de zoutmynen henen ge-
vloek zyn , ontbonden , en in deze plaetfen
gebragt is geweed.
De tweede reden is , dat ’er geen zout in
de weercld zoo overvloedig is als t Steenzout,
want het vervult niet alleen verfcheide bergen
van eene groote en wyde uitgedrektheit in Eu-
ropa, maer men vind het ook in oneindig veel
myueu in Egypten en in Indië ; en men be-
hoeft
s a:
s a;
hoeft niet te twyfelen , of het is met den bo-
dem van de zee gelegen gelyk het met de aerde
is , die wy bewoonen , dat men ’er ook ber-
gen, rotfen, en rnynen met Steenzout vervult
ontmoet.
De derde is, dat de Natuurkenners van alle
tyden hebben aengemerkt, dat de waters , die
door de rnynen van ’tSteenzout hebben henen
gevloeit, en met het zelve beladen zyn , door
oneindig veel waterloopen in de zee af-
vloeijen.
De vierde is , dat het Zeezout noodzaeklyk
in de aerde moet gemaekt zyn geweeft, want
hoe weinig men ook in de Scheikunde ervaren
zy, men zal erkennen , dat een valt zout, ’twelk
uit zuur en aerde is t’zamengeftelt gelyk het
Zeezout is, in de wateren der zee niet bewerkt,
noch tot zyne volmaektheit kan gebragt zyn
geweeft ; daer moet aerde 'zyn om een zuur
vocht tot een lichaem te maken, anders zal het
altyd een vloeibaer zout blyven , en nooit tot
een lichaem tvorden. Als men het Zeezout
door de Scheikunde ontbind, zal men ’er veel
zuur vocht aftrekken, dat van zyne aerde afge-
scheiden zynde nooit zyne lyvigheit van zout
zal verkrygen , tenzy het op eene aerdachtige
floffe , die het tot eene baermoeder flrekke ,
worde gegoten. Deze redenering klaer en be-
toogbaer zynde. zoo is ’t ook waerfchynlyk ,
dat het Zeezout zyne volmaking in de aerde
heeft gekregen, eer het in de zee is gebragt.
Dewyl men nu geen zout zoo overvloedig op
of in de aerde ziet als ’t Steenzout , zoo moet
men gelooven , dat de zee hare zoutigheit van
het zelve krygt ; te meer dewyl het zout , dat
men uit de zee krygt, zoo wel in zyn’ fmaek
en hoedanigheden , als in zyne beginfelen t’ee-
nemael het Steenzout gelyk is , zoo als wy ge-
zegt hebben.
Doch ik voorzie verfcheide tegenwerpingen ,
die men niet zal nalaten my te maken : men zal
zeggen, dat ’t moeijelyk is te begrypen, dat
de zee, die van. zoo eene groote en wonder-
bare uitgeftrektheit is , al hare zoutigheit van
’tSteenzout kan gekregen hebben; want hoe-
wel dit zout in eene groote meenigte in de
ingewanden der aerde groeit, fchynt ’er even-
wel niet genoeg te zyn om de zee te zou-
ten.
Om deze tegenwerping te beantwoorden ,
zeg ik, dat de moeijelykheit om te begrypen,
dat het Steenzout niet genoegzaem zy ge-
weefl de zee te zouten, hier uit ontflaet, dat
de meenigte der zoutmynen zoo zichtbaer niet
zyn, als de uitgeftrektheit van de wateren der
c.ee; doch indien men met aendacht overwoog,
6ll
dat de aerde op duizende plaetfen met Steen-
zout of met een zout naer het Steenzout ge-
lykende vervult is, en dat ’er onophoudelyk ,
buiten twyfel zedert dat de weereld gefcha-
pen is, inde zee van ontlaft word, zoude men
konnen begrypen , dat de aerde altyd zouts
genoeg heeft gehad , en heeft , om de zee te
zouten.
Eene andere tegenwerping , die men my
zoude konnen maken , is, dat volgens myne
redenering de zee dagelyks in zoutigheit zou-
de moeten toenemen , dewyl zy geduriglyk
nieuw zout ontfangt , ’t geen nogtans niet
blykt.
Ik antwoord, dat men de vermeerdering van
de zoutigheit der zee niet kan gewaer wor-
den; want indien ’er veel zout inkomt, daer
raekt ook eene groote meenigte door uit-
damping wederom uit, de golven flaen tegen
malkander met zulk eene fnelheit en geweld ,
dat zy een groot gedeelte van hun zout vlug
maken, gelyk men niet dan al te veel gewaer
word door de ziltige lucht , die men in.
ademt, als men op zee is, en die veel helpt
met het flingeren van het fchip, om de bra-
kingen te verwekken. Dit zout word door
de winden op de landen , alwaer het dient
om die vruchtbaer te maken , gedreven , en
zelfs kan het daer, nieuwe baermoeders ont-
moetende, ophoopen, vaft worden , en rnynen
van Steenzout maken, daerna wederom door
de waters in de zee, fonteinen, en meren
medegevoert worden , en op deze wys moet
men begrypen, dat ’er een gedurige omloop,
zedert de weereld in wezen is , van het zel-
ve gefchiedt is.
In Normanriiè' maekt men het Zeezout, met
het zeewater in groote loode ketelen op ’t vuur
uit te dampen , tot dat het droog zy, dan blyft
’er een wit zout overig, dat niet zoo fcherp
noch zoo zout is als dat van Roebelle , we-
gens de uitdamping , en mogelyk wegens
eenige looddeeltjes , die daer ontbonden zyn-
de een weinig zyne punten hebben (lomp
gemaekt ; deze foort van zout vermindert in
kracht, naermate dat het oud word.
Men bereid het zout door kriftallizatie te
Brouage, Roebelle, en in verfcheide andere
landen , alwaer zoutplaflen zyn ; deze zyn
groote vlakke en lage plaetfen , natuurlyk zoo
gefchikt, en dicht by de zee; men bepleiftert
ze met eene leeraachtige aerde , opdat zy
het zoute water zoude konnen inhouden. In
’t begin van den winter laet men zoet water
in deze plaflen Ioopen, op dat het leem droog
wordende niet fcheure , en bederve; maer in.
Kkkk 3 de
614 S A.
de lente , wanneer bet begint warm te wor-
den, put men het zoete water daer uit , en
men laet allengsjes in de plaets zoo veel zee-
water komen , als men wil , dat men door
verfcheide waterloopen heeft laten invloeijen,
die zoo gefchikt zyn , dat het ’er langen tyd
in omloopt, eerdat het ftil flaet. Dees omloop
is noodzaeklyk, om het zeewater zuiverer
te maken , en de zonne gelegenheit te geven
een gedeelte van zyne waterdeelen door ha-
re warmte te doen .uitwaeflemen. Dit wa-
ter , nadat het een’ langen weg doorloopen,
en verfcheide wegen en omwegen gema'ekt
heeft , ontlaft zich eindelyk door de helling
der aerde in zoute vlaktens , welke gelyke ,
vlakke, gladde, wyduitgeftrekte , en eigent-
lyk daer toe gemaekte plaetfen zyn , waer in
’t water kan ftil ftaen , en ’er als een room
opkomen , daerenboven daer vry toegefchikt
door eene koelte , die het krygt van een
kleen windje , dat in de omliggende plaetfen
van de zee des avonds gewoon is te waeijen.
Dan gefchied ’er eene ftremming en kriftalli-
zatie van ’t Zeezout in vierkantige korrelen ; dit
zout neemt men uit deze vlaktens, en op een’
droogen grond aen groote hoopen gelegt zyn-
de , laet men ze uitdruipen en droogen : dit
is het Zout van het Zouthuis, dat wy te Pa-
rys gebruiken: men dient aen te merken, dat
men het niet als in de hitte van den zomer,
als het fchoon weêr is, kan maken; want in-
dien het regende gedurende de tyd, dat men
het zeewater laet omloopen , en ftremmen ,
zoude het met te veel waterdeelen vervult
worden, en het Zout dienvolgende te zeer ver-
dunt zynde zoude niet in ftaet zyn te
kriftallizeren , men zoude genoodzae-kt zyn
het water uit de plaften te putten , om ’er
wederom nieuw water in te laten komen, als
de regen had opgehouden; ’tgeenmen in min-
der dan in tv/aelf of veertien dagen niet doen
kan : zoodat , indien het alle veertien dagen
regende , men geen zout zoude konnen ma-
ken.
Het Zout van Rochelle is graeuw, wegens
een weinig aerde, die men medegefteept heeft,
toen men het uit de zoutvlaktens , of zout-
pannen nam; het is nogtans doordringender,
en zouter dan het witte Zout van Normandië,
dat door uitdamping gemaekt is ; doch het is
zoo prikkelende van fmaek niet als ’t Steenzout,
omdat de fterke beweging van de baren der
zee zyne alderfynfte punten hebben ftomp ge-
maekt. Men kan dit zout zoo wit als fuiker
maken, met het in water te fmelten, hetgeftnolten
io orceklenzen,en eindelyk, tot dat het droog zy.
S A.
te laten uitdampen ; doch hoewel men In deze
zuivering eenige aerde, die het zoude hebben
moeten verzwakken, van dit zout heeft afge-
fcheiden, heeft ’t nogtans in kracht niet toe-
genomen, maer is in tegendeel minder fcherp
geworden, om dat ’t vuur vele van zynê fyn-
fte punten heeft ftomp gemaekt, en weggeno-
men.
Met Zeezout heeft in zich veel zuur , zeer
weinig zwavel, en aerde.
Het is infnydende, doordringende, opdroo-
gende , openende, ontbindende, buikzuiveren-
de ; men gebruikt het in de beroerte , en in
ftuiptrekkingen ; men mengt ’tin kiifteren, en
zetpillen; men legt het warm in den nek, om
de zinkingen te verdunnen en te verdryven.
Sal, ab *A{, mare, omdat het gemeene Zout
van de zee komt.
SALMERO.
Salmero , feu S almerinus, J. Jon ft.
Is eene foort van kleenen Rivier- of Meer*
Zalm , die men gemeenlyk by de ftad Trente
vind; zy is lang en rond van gedaente; haer
neus is dik; haer bek met tanden voorzien;
zy is rond van kop, en ronder dan breed van
lichaem , zwartachtig van rug, aen de zyden
witachtig, en aen den buik’ rood. Dees vifch
aert een weinig naer de Foreile , het vleefch
is van kleur’ en fmaek als dat van den ge-
meenen Zalm : het is malfch , broos , voed-
zarm, en zeer lekker om te eten; het kan on-
gezouten niet lang bewaert worden zonder te
bederven.
Het is goed voor de borft, verkwikkende,
en ontbindende.
Salmero, vel Salmerinus, a Salmone , Zalm , om-
dat dees vifch eene foort van Zalm is.
SALMO.
Salmo , in ’tFranfch Saumon, in ’tNederduitfch
Zalm , is een vry groore en dikke zeevifch ,
die dikwils in de rivieren gevonden word; hy
is gemeenlyk omtrent drie voeten lang , doch
men vind ’er, die veel grooter zyn; hy is van
twintig tot zes en dertig ponden zwaer; hy is
bedekt met kleene fchubben, die met rofle of
gele vlekken geteekent zyn ; zyn bek is groot
en met tanden voorzien; zyne oogen zyn groot;
zyn lyf is Jang , breed , en rondachtig ; hy
voed zich met kleene villcheu ; zyn vleefch
is'
S A.
S A.
6if
is rood van binnen, broos, zeer krachtig, en
lekker om te eten, en ligtelyk bedervende als
liet niet gezouten is; hetheeft in zich veel vlug
zout en olie.
De Zalm is openende , verwerkende , ver-
kwikkende , ontbindende , en goed voor de
borW.
Satmo, aSale, Zout , omdat men getneenlyk al
de Zalmen, die men vangt, zout, om ze te be-
waren.
S A L p a;
Salpa.
In ’t Franfch Vergadelle , S tocbfifcb , Mer-
In , Merlucbe.
In ’t Nederduitfch S tokvifcbl
Is een Zeevifch , die lang en breed van ge-
daente, omtrent twee ponden zwaer , met bree-
de fchubben van verfcheide kleuren bedekt, en
met ilrepen langs den rug geteekentis; hy is
aen de zyden geel , en aen den buik’ witach-
tig: zyn kop is kleen en rond, en zyn bek met
harde, en zaegwyze tanden voorzien; de oogen
zyn geel als goud, en de wenkbraeuwen groen.
Men ziet twee foorten van dezen vifch , eene
groote, en eene kleene; men vind ze in de
Zeeboezemen in Languedok; gemeenlyk ont-
houden zy zich aen de oevers der zee , op het
zand; die van Languedok noemen ze Vergadelle,
dat is te zeggen, kjtene Roede, omdat zy ftrepen
op hunne lichamen hebben, die kleene roeden
verbeelden; zy eten Wieren uitwerpfels; in de
keukens zyn zy niet zeer geacht; hun vleefch
is hard, en heeft weinig fmaeks; men zout ze,
en men laet ze droogen , totdat zy zoo hard
als hout zyn, dan beukt men ze, eer men ze
kookt, om ze murw te krygen.
Zy zyn openende en ontbindende.
Salpa, d B-xXTTt!, een Griekfche naem , dat het
zelve beteekent.
Stochfifch , een Hollandfch woord , dat Sto^-
itfch beteekent, omdat men dezen vifch, ge-
droogt zynde, met een’ Wok beukt, om hem
zacht en eetbaer te maken.
S A L V I A~
Salvia, iu ’t Franfch Saugt, in ’t Nederduitfch
Savie, Self , Sahë, is eene plant , waer van
verfcheide foorten zyn; ik zal hier alleen van
die fpréken , welke men gemeenlyk in de tui-
nen kweekt, en in de Geneeskunde gebruikt.
Zy worden onderfcheiden in twee foorten,
eene groote, en eene kleene.
De eerfte foort word genaemt
S alvia, Ang. Cord. in Diofcor.
Salvia major , Dod. Ge r.
Salvia major , an fpbacelus TbeopbraJU ?
C. B. Pit. Tournefort.
Salvia latijoha , J B. Raii Hift.
Salvia hortulana , Eric. Cord.
Zy fchiet houtachtige, getakte, ruige, bleek-
groene Welen met bladeren voorzien , die lang-
werpig, breed, Womp, gerimpelt, ruuw, van eene
wttachtige kleur’, of naer het purperachtig hel-
lende, of van verfcheide kleuren, dik, wol-
achtig, droog of met Weinig fap vervult , fpons-
achtig , Werk doordringende en aengenaetn
van reuk, fpeceryachtig bitter en een weinig
fcherp van fmaek zyn, en den mond verhit-
tend De bloemen wallen als airenaen de toppen
der takken, en zyn ringswyze rondom dezelve
gefchikt, en als een muil of pyp gemaekt, die van
boven in twee lippen ingefneden is, riekende , en
van eene blaeuwe kleur’ naer het purperachtig
hellende , zelden wit , onderWeunt door een*'
wyden kelk , die als een horentje gemaekt , en in
vyfdeelen gefneden is. Als de bloem is afgeval-
len komen ’er vier, bynaer ronde, zwartach-
tige zaden jn de plaets , in een zaedhuisje, dat
uit den kelk’ voortkomt, befloten. De wortel
is houtachtig , hard , en met vezelen voor-
zien.
De tweede foort word genaemt
Salvia minor , Dod. Ger.
Salvia minor aunta & non aiirita , C. B. Pitr
Tournefort.
Spbacelns verns TbeopbraJU , Lugd.
Salvia minor , Jive pinnat a , Park.
Salvia nobihs , Brunf.
Salvia angujlifolia & minor , Trag.
Salvia acuta , Lon.
Salvia minor auriculata , J. B. Raii Hift.
In ’t Franfch Sauge Franche y of petite
S auge.
In ’t Nederduifch Edele of Kleene S C. B. Pit.
Tournefort.
P effen Vencris , five Scandix , Ger.
Scandix vulgaris , five Petten Vèncris
Park.
Petten V ener is ^ J. B. Raii Hift.
In ’t Franfch Peigtte de Ferms. .
In ’lNederduitfch Naelde - Kervel.
Is eene plarft, wier bladers bynaer zoo fyrr
als die van Koriander ingefneden , zoetach-
tig en een weinig fcherp van fmaek , en aen
vry lange delen vad zyn; hare delen waden
omtrent een voet hoog ; zy zyn dun, takkig,
ruig, van boven groen, van onderen roodach-
tig ; op hunne toppen dragen zy kransjes of
zonnefchermen , die kleene vyfbladige witte
bloemen, als eene Leli gefchikt , onderdeunen.
Als de bloem is afgevallen, komt ’er eene vrucht
te voorfchyn , t’zamengedelt uit twee deelén,
die naer naeldens gelyken; haer wortel is zoo
dik als de pink, enkel, wit, zoet van fmaek.
Deze plant wad tudchen ’t koren , op de vel-
den, en wyngaerdakkers; zy heeft veel wezent-
lyk zout in zich; zy is in hare kracht in Bloei*
en Zomermaend ; fommigen eten ’er van.
Zy is openende, wondheelende, verterende,
ontbindende, goed om de pis te verwekken',
tegen de gebreken van de blaes’, in afziedfel
gebruikt.
Scandix, komt van ’t Griekfch
Scorodonia , Jive Scordolis , a rtlpoS*» , Allium,
omdat deze plant naer Looit riekt.
SCORODOPRASUM.
Scorodoprafim diJlitm , J B. Raii Hift.
S corodoprafum prvnum , Cluf. Ger. emac.
Scoredoprafum , Jive Aliiporritm , Adv.
Allium fphcericeo capite folio latiore , Jive
Scorodopra/um altèrum , C, B.
AmpdopraJum , Dod.
In ’t Franfch Ail poircau.
In ’t Nederduitfch Look-Parel.
Is eene plant, die naer de Look en naer de
Parei gelykt; haer deel wad twee of drie voe-
ten hoog , is beneden een vingerdik, naer
boven allengsjes dunner wordende op de
wys van Bieze ; de bladers zyn gelyk die
van de Parei , doch grooter ; boven op den
Heel is een bolrond hoofd, bedekt gelyk de
Ajuin met een vlies , befluitende in zich een
hoop tegen malkanderen gedrongen bloemen ;
yder van deze bloemen ontluikende vertoont zes
kleene witte bladers , in wier plaets , als zy
afgevallen zyn , kleene driekantige vruchten
komen , vol zwarte zaden , die van den
Ajuin gelyk. Haer wortel is eene bol zoo groot a-ls
een Ajuin, met vele witte vliezen bedekt, ge-
lyk Look by ribbens zich latende affchillen ,
fterk van reuk, en fcherp van fmaek. Deze
plant kweekt men in warme landen; men ge-
bruikt ze onder de voedfels ; zy heeft veel
wezentlyk of vlug zout en olie in zich.
Zy heeft den reuk , fmaek en krachten van
de Parei en van de Look; zy is zeer openen-
de, goed om de pis en maenddonden te ver-
wekken , verbreekt den (leen der nieren en
blaes’, wederftaet 't vergift , inwendig gebruikt;
men kan ze ook uitwendig leggen , om de
ettergezwellen te doen rypen en doorbre-
ken. /
Scorodoprafum , a s-yApeSov , Album , C? •xpxrct ,
Porrum , als of men zeid e Loo^- Parei.
SCORODOTHLASPI.
^Scorodothlafpi, UlyJJis Aldrovandi, J. 3. Raii
Thlujpi Allium redokns , Mor. hift. Pit.
Tourneiort.
Is eene foort van Thlafpi , of een'e kleene
plant, die uit haren wortel’ vele bladers fchiet,
eenigzins naer die der Madelieven gelykende;
fommigen van hun zyn even ingekerft, anderen
met kleene tandjes omringt, anderen noch ge-
tandt, noch ingefneden , zenuwachtig, en groen;
tuffchen dezelve fchieten ’er kleene delen op,
bewafien met bladeren, en dragende op hunne
toppen bloemen, die r’zamengedelt zyn uit vier
kleene witte bladeren en uit een dampertje ,
dat naderhand eene platachtige vrucht word als
een eirond beursje, waer in bynaer ronde en
platachtige zaden zyn befloten; haer wortel is
enkel , wit, en met eenige vezeien voorzien. De
geheele plant heeft een’ lookreuk , en een’
aengenamen fmaek, latende eenige fcherpheit
in den mond’: men kweekt ze in de hoven.
Zy is zeer openende , en goed om de verrot-
ting te wederdaen.
Scorcdotklafpi , a crxópoisi , Allium , & Thlafpi ,
als of men zeide , naer Look_ riekende Thlafpi.
S C O R P I G.
Scorpio.
S cprpi’ts.
In ’t Franfch Scorpioiu
In ’t Nederduitfch Schorpioen .'
Is een kleen land-bloedeloos diertje , om-
trent zoo groot als eene Rups , en naer eëu
kleen Kreettje gelykende , \Vit , of geel- of
zwartachtig van kleur’; zyn kop is, onmiddelyk
aen’t hovende van zyne bord vad; zyne oogen
zyn zoo kleen , dat men ze naeuwlyks kan
zien; zyn lyf heeft de gedaente van een kleen ei;
het heeft agt ponten, waer van de twee grootde
als armen gemaekt, en als die der Kreeften ge-
kloofc zyn; zyn daert is lang, met leedjes,
bedaende uit zes of zeven kleene, langwerpi-
ge , einde aen einde t’zamengevoegde knoo-
pen , en voorzien aen zyn uiteinde met eenen
langen, krommen , zeer fpitfen , hollen angel,
doorboort met een gaetje , waer uit het in
’tdeken eenen druppel wit, fcherp, venynig
vocht fchiet , dat in een blaesje , geplaetd aen
’tbovende van den angel , of aen 't einde van
zynen daert, bewaert word. Dit dier is zeer
gemeen in warme landen , als in Italië, Span-
je, Languedok, en Provence. Het onthoud
zich in de gaten der muren en der aerde. Hec
voed zich met wormen en kruiden ; daer zyn
verfcheide foorten van. Men vind Schorpioe-
Nanu z uen
6^6 S C.
s c.
nen in Amerika tienmael grooter dan de onze;
inaer zy zyn zoo vergiftig niet : men ziet ’er
ook gevleugelde; deze dooden de Spinnen, de
Haegdiflen , en de Slangen.
De deck van het Schorpioen doet het bloed
allengsjes dollen door een zuur , dat ’er inge-
fchoten is , zoodat daer door de omloop des-
felfs zoude verhindert, en onmiddelyk de dood
veroorzaekt worden , als men niet geholpen
werd. De middelen daer tegen zyn ’t leg-
gen van het verpletterd Schorpioen op den
deek , zoodra die gefchiedt is , want indien
men dit middel eenigen tyd uitdelt, zoo zal
’t onnoodig zyn ’t zelve in ’t werk te dellen, ver-
mits ’t vergift , hebbende tyd gehad het vleefch
te doordringen, en in de vaten zich in te drin-
gen , niet meer in daet zal zyn in het Schorpioen
weder te keeren, gelyk gelchied , als de deek
geheel verfch is. Dan moet men zynen toe-
vlucht tot de Theriaek , Mithridaet , of om
nog beter te doen , tot ’t vlug zout van Adde-
ren nemen.
Het Schorpioen heeft veel vlug zout en olie
in zich ; men laet het droogen , nadat men
het gedoodt, en ’t einde van zyn’ daert ’er af-
gefcheiden heeft, dan maekt men het tot een
poeder.
Het is goed om de pis te verwekken, ’tzand
der nieren en blaes' af te dryven, de kwaed-
aertigheit der vochten tegen te daen,het zweet
te bevorderen. De gift is van eene halve fcru-
pel tot eene halve drachma; men gebruikt het
ookuitwendig om te ontbinden, en te verderken.
Men verdrinkt levende Schorpioenen in olie
van bittere amandelen, en men laet ze ’er in
.trekken om de Schorpioen-oüë temaken, zoo
* als men in n>yne algemeene Artzenybereideryë
zien kan:
Scorpio , Scorpius , Zxooir itt , irotpa to c-Kogxt^ ut
t» ’/ov , qnod juculum Jive vsnemim Jpargat hoe mjetli
genus.,
SCORP. IOIDES,
Scorpioides , Dod Gil.
Scorpioides buplevri folio , C. B. rit. Tour-
nef.
Scorpioides , fiiiqua campoide hifpida , J. B.
Raii Hifi.
Scorpioidss buplevri folio minor % pluribus
corniculis afperis , Park.
In ’t Franfch Chenille.
In ’t Nederduifch Schorpiosnkntid , Schor-
pioenftaert.
Is eene kleene plant , die verfcheide teèrè
delen of takken fchiet, omtrent een voet lang,
hoekig, een weinig ruig, zich wyd verfprei-
dende, of op den grond liggende, zelden over
einde daende, bewafTen met eenige langwerpi-
ge bladeren , die van de Deurblad gelyk, maer
dikker , en minder geadert , zuurachtig van
fmaek. Hare bloemen zyn kleen, als die der
peulvruchten, geel, en aen voetdeeltjes zoo
lang als eene hand vad; zy worden van peulen
gevolgt, die ruig, van gedaente als eene ineen-
gerolde Rups, en ryp zynde donker van kleur’
zyn ; yder van deze peulen bedaet uit ver-
fcheide kleene einde aen einde t’zamengevoeg-
de dukken , waervan yder een eirond zaed
influit. Haer wortel is dun. Deze plant wad
in warme landen, op drooge, dorre, berg-
achtige plaetfen, in Languedok.
Men geeft voor, dat hare vrucht, gekneud
en op den deek van een Schorpioen gelegt ,
dien geneed; doch men moet op dit middel
geen’ daet maken.
Scorptoides , a fcorpio , omdat de peulen van
deze plant’ eenigzins naer den daert van een
Schorpioen gelyken.
Siliqua. Campoide, a Campe , Rups , omdat deze
zelve peulen de gedaente van eene Rups heb-
ben. '
SCORPIUS.
Scorpius, Thcophr. Lugd.
Scorpius', five Nepa , AnguiJ.
Genifella fpinofa vulkans, Ger emac.
j Geniftella fpinofa ajjims Nepa quibufdam ,
Ge hifi a fpartium majtis Irevioribus & ion -
gioribus aai Leis , Pit. Tournef.
Gemjlella JpmoJa major brevibus aculeis ,
C. 13.
Gcnifa fpinofa major vulgaris , feu Scor-
pius , Theop'nrafti, quam Gaza Nepam tran-
flulit , Park. Raii Hifi,
In ’t Franfch Genét piquanf.
Is eene foort van Genida Spartium, of een
heeder van verfcheide hoogte naer de verfchei-
denheit der plaetfen , alwaerhywad; hy fchiet
donker bruine, gedreepte rysjes, voorzien aen
alle kanten met eene groote meenigte doornen
van verfcheide grootte, doch alle hard en zeer
fcherp; in de Lente komen ’er eenige kleene
fmalle en fpitfe bladers aen , doch dje vallen
in korten tyd af om voor de doornen plaety
te
s c.
te maken. Hare bloemen zyn als die der peul-
vruchten, kleen , geel of bleek; zy woiden
van zeer korte zaedhuisjes gevolgt , waer in
fomtyds bleeke zaden . die de gedaente van
eene kleene nier hebben , gevonden wor-
den. Ilaer wortel is houtig en buigzaem.
Deze plant wad op onbebouwde plaetfen ,
in Vrankryk , Duitfchland , Spanje en Ita-
1 ^Iare bloemen en zaden zyn openende, af-
vegende , goed voor ’t graveel, om de pis te
verwekken, voor de miltzucht.
Deze plant heeft men Scorpius genaemt we-
gens hare doornen , die fpits en (lekende
zyn als de (laert van een Schorpioen.
SCORPIUS MARITIMUS.
Scorpius tnaritimuss
Scorpio pijcis .
In ’t Franfch S corpion de Mer.
In ’tNederduitfch Zee -Schorpioen.
Is een langwerpige en ronde vifch, die van
boven dik eu omtrent den (laert dun is, wegen-
de twee of drie pondeu , bedekt met zulke
kleene fchubben , dat men ze naeuwlyks zien
kan; by is roodachtig van kleur’, uitgenomen
aen den buik’, alwaer hy wit. is; zyn kop is
groot, dik, hoekig, beenig , met vele fcherpe
punten gewapent, van welke ’er twee als ho-
rens boven de wenkbraeuwen geplaetft zyn ;
zvn bek is wyd; zyne kaken zyn met kwalyk
gèfchikte tanden voorzien; zyn rug is met pun-
ten bedekt ; hy leeft van viffchen. In de ïloo-
deZee groeit hy tot vier voeten lang. Zyn (leek
is vergiftig, en veroorzaekt eene zwelling met
groote pyn’; men legt ’er Theriaek op , en
menlaet 'er ook van innemen. Zyn vleel'ch is
va ft , een weinig kraekbeenig , goed om te
eten, fappig, voedzaem , voornamentlyk als
hy in de koude by de fteenrotfen in helder wa-
ter gevangen is.
Hy maekt een open lyf, als men ’er van eet;
zyne gal word goedgeacht om de maendftonden
te verwekken, zynde met boomwolle op den
navel gelegt; zy is ook goed voor de fchurft ,
en om de wratten te verdryven.
Men vind fomtyds in zyn’ kop een’ (leen ,
dien men zegt goed te zyn tegen de keelont-
king, in poeder ingenomen.
De naem van dezen vifch is hem niet gege-
ven wegens eenige gelykheit, die hy met het
kleene land -bloedeloos dier, Schorpioen ge-
S C. 647
naenn, zoude hebben , maer omdat zyn kop en
rug angels hebben, die zoo gevaerlyk zyn, als
die van het Schorpioen.
S C O R P OE N A.
S corposna.
Scorpis.
Is een Zeevifch, dien fommigen voor ’twyf^
je van ’t Zee - Schorpioen gehouden hebben,
omdat hy bynaer van dezelve gedaente is; maer
hy is eene andere foort van Schorpioen veel
kleener, afchverwig of bruin van kleur’; hy
heeft zoo een taei leven, dat hy, nadat men
’er ’thart en ingevyanden heeft uitgenomen ,
zich nog eenigen tyd beweegt: hy voed zich
met Wier. Zyn (leek is niet vergiftig. Hy is
goed om te eten.
Zyne gal heeft de zelve kracht , gelyk die
van het vorige Zee-Schorpioen.
SCORZONERA.
Scorzonera, Dod. Lob. Raii Hift.
Scor zonera lat i folio fimiata , C. B. Pit*
Tournefort.
Scorzonera Hifpanica major. Park.
Viptraria , Jive Sco: zonera Hifpanica
Ger.
Tragopogon Hifpunicus , Jive Efcorzonera *
aut Scorzonera, J. 13.
7 ragopogon peregrimts vel Hifpanicus
Gefn. hort,
In ’t Franfch Scor zonair e , Cercifi d'Efpa-
gne.
3n ’t Nederduitfch A dders -kruid. ■
* Is eene plant, die een’ fteel fchiet twee
voeten hoog, rond, gevoort , ledig, zich ver-
deelende in verfcheide lange takken, die met
een weinig vvolle even bedekt zyn; de bladers
zyn lang, vry breed, die van Boksbaerd ge-
lyk, glad , met hun onderfte gedeelte hunnen
fteel omvattende, fomtyds vol vouwen en ge-
rimpelt, zenuwachtig, met eene lange en fmaH
le punt’ eindigende , donkergroen van kleur’;
de bloemen waden op de toppen der takken;
yder der zelve is gemaekt als een bosje gele
halve bloempjes , ftaende op een’ kelk ,, die
een
* Zie PI. XX. Fig. xj.
N n n 11 3
een weinig lang, en dun is, en bykans naer
een flyltje , dat uit fchubswyze bladeren is
t’zamengeflelt , gelykt. Deze bloem word ge-
volge van lange, dunne, witte zaden, waer
van yder met een kuifje voorzien is ; liaer
wortel is een voet lang, enkel, zoo dik als
een duim, van buiten zwart, van binnen wit,
teêr , ligt te breken, vleezig, fappig , melk-
achtig, zoet van fmaek, goed om te eten als
hy gaer is , en word in de Vallen in de keukens
zeer veel gebruikt. Men kweekt deze plant in
de moestuinen; in Spanje walt zy van zelfs,
op- vochtige plaetfen , en in bergachtige bos-
1'chen ; zy heeft veel wezentlyk zout in
zich.
Zy word goed geacht tegen de beet van de
adderen van de andere Hangen, om ’t vergifc
te wederiken , het zweet, pis, en maendflon-
den te verwekken , tegen de vallende ziekte ,
kinderpokjes , en tegen de pelt.
Scorzoticra , ab Efcorfo , Katalonjes woord, dat
Adder beteekent; omdat men deze plant tegen
de Adders beet gebruikt.
SCROLLUS.
Scrollus. is een Riviervifch, kleener dan de
Baers , roodachtig op den rug, groenachtig
aen de zyden met verfcheide roode Hippen ,
wit aen den buik’; men vind hem in den Do-
nauvv; hy is zeer goed om te eten, doch word
in de Geneeskunde niet gebruikt.
SCROPHULARIA.
Scrophularia , in ’tFranfch Scrophulaire , in
’cNederduitfch Groot Speenkruid, is eene plant,
waervan verfcheide foorten zyn ; ik zal ’er
hier twee van befchryven, die in de Genees-
kunde in gebruik zyn.
De eerfte foort word genaemt
Scrophularia , Matth. Dod.
Scrophularia major , Brunf. Ger.'
Scrophularia major vulgaru , Park.
Scrophularia vulgaru & major , J. B. Raii
Hift.
Scrophularia nodofa fatida , C.B, Pit. Tour-
« nef.
Millemorbia .
Tic ar ia.
Terraria.
Cajlrangula •
* Zy fchiet een’ Heel omtrent twee Voeten
boog, regt, Hevig, vierkant, van eene zwart-
achtige purpere kleur’, van binnen hol, om-
trent zynen top in eenige takken zich ver-
deelende, die zich vleugelswyze uitbreiden ;
de bladers zyn langwerpig, breed, fpits , aen
de kanten uitgekerft, die van de groote bran-
dende Netelen gelyk, doch grooter, bruiner,
en niet {tekende , Haende tegen over malkan-
deren aen yder lid of knoop der Helen ; de
bloemen wallen aen de toppen der takken ;
zy zyn gemaekt als kleene kommetjes , don*
ker-purperachtig van kleur’; als zy zyn afge-
vallen, komen ’er ronde vruchten in hare plaets,
die fpits toeloopen , en in twee huisjes klee-
ne zaden influiten ; haer wortel is dik, knoefl-
achtig , en oneffen. De geheele plant heeft een’
onaengenamen reuk, en een’ bitteren fmaek;
zy walt op lommerryke plaetfen , in de heg-
gens, op de kerkhoven; zy heeft veel wezent-
lyk zout en olie in zich.
Zy is ontbindende, wondheelende , verdun-
nende ; men gebruikt ze uitwendig tegen de
kropzweren, en in de wonden.
Deze plant heeft men Scrophularia genaemt ,
omdat zy goed is tegen de kropzweren, die
men in ’t Latyn ScrophuU noemt; of omdat haer
wortel door zyne oneffenheden kropzweren
verbeeld.
De tweede foort word genaemt
Scrophularia aquatica major , C. B, Pit.
Tournef.
Scrophularia maxima radice fibrofd , J. B.
Be tonica aquatilis , Dod.
lquetaja Brafilienfuim , Gu. Hombert , J.
Marchand.
In ’tFranfch Herbe du S iegt'.
In ’t Nederduitfch Beckfcbuim , Water-
Betonie .
Zy fchiet vierkante Helen, zoo dik als een
pink, twee of drie voeten hoog , op fonnni-
ge plaetfen roodachtig, en op andere groen,
vry teêr , en met fap vervult ; hare bladers
zyn aen eenen dikken , zeegroenen , goots-
wyze gefchikten Heel vafl , tegen over mal-
kanderen geplaetfl, en vyf vingers van elkan-
der Haende ;. deze bladers zyn die van ’t ge-
meen Speenkruid gelyk, omtrent vier duimen
lang,
* Zie PI. XX. Fig. 14.
S E.
lang , en drie vingers en een half breed, vry
vleezig, rondom gefchaert , op den rug mee
drie dikke zenuwen verheven , van buiten
donker-groen , en van binnen ligt-groeu van
kleur’^, van een’ kwaden reuk en fmaek; uit
den fchoot van yder Heel dezer bladeren ryrt
een takje twee of drie vingeren breedte hoog,
dragende verfcheide bladers van gedaente als
de voorgaende, maer veel kleener; hare bloe-
men zyn die van ’tgemeen Speenkruid gelyk,
van eene roodachtige yzer- kleur’ ; in hare
plaets komen ronde, fpits toeloopende vruch-
ten , in twee huisjes zeer kleene zaden beflui-
tende , bruin van kleur’ ; haer wortel is vezel-
achtig: deze plant wad op waterachtige plaet-
fen; zy bloeit in de Lente; zy heeft veel we-
zentlyk zout en olie in zich.
Zy is wondheelende , ontbindende , goed
voor de wonden , ambeijen cn exteroogen ,
zynde gekneurt en daer op gelegt; de gedroog-
de bladers benemen den viezen fmaek der Ze-
nebladeren , als men onder hun afweekfel ’er
gelyke deelen van by doet. Zie eene redevoe-
ring, die ’er de Heer Marchand in de Koningk-
lyke Akademie der Wetenfchappen over gedaen
heeft, en die in de Gedenkfchriften van de
zelve Akademie van ’t jaer 1701. bladz: 275.
Amfterd: druk: is ingevoegt.
lMen kan nog onder de kenteekens van de
foorten van ’tSpeenkruid ftelleu , dat zy , eer
zy gebioeit hebben , eenen zekeren viezen
reuk hebben, dien van den Vlierboom naerby
komende,
S E B E S T E N.
S elefteji.
’&ebeflaia.
Myxa> .
Myxaria .
Myxara .
Primus Sebejler*.
In ’tFranfch S e befte.
In ’t Nederduitfch Borjlpruimcn , S ebe~
fien.
* Is eene vrucht van grootte als een kleene
eikel, langwerpig, rond, zwartachtig, gerim-
pelt, naer eene kleene pruim gelykende, van
• Zie PI. XX. Fig. 15.
S E. 64$
een’ zoet- en lymachtigen fmaek, aen ’tboven-
einde met een houtachtig kroontje bedekt ,
witachtig-grneuw van' kleur’ ; haer vleefch is
roodachtig; hare kern groot, want zy beflaet de
helft van de vrucht; zy is van gedaente lang*
werpig, breed, van onderen fpits, gerimpelt,
beenig, zeer hard, roodachtig- graeuw van
kleur’, naer de kern of Heen van eene pruim
zeer veel gelykende; gekraekt zynde is zy van
binnen wit, vervult met eene kleene, langach-
tige, witte pit, die als eene hazelnoot zeer
aengenaem van fmaek is; deze vrucht wart aen
een’ boom’ van den zelven naem, den Pruim-
boom’ gelyk, uitgenomen dat zyne bladers een
weinig rondachtiger en getandt zyn; de bloe-
men zynkleen, wit, naer die van Oyevaers-
bek gelykende. Dees boom wart in Syrië, en
in Egypten.
Men moet de Seberten nieuw, vleezig, wel
gevoedt , zwartachtig , met hare kroontjes
voorzien, zoet en lymachtig van fmaek verkie-
zen; zy hebben veel olie en een weinig we-
zentlyk zout in zich.
De Egyptenaers krygen uit deze vrucht eene
foort van vogellym , die men Vogsllym van
Alexandrié noemt, doch men brengt ’er weinig
van in Vrankryk.
De Seberten zyn bevochtigende , weekma-
kende , verzachtende , goed voor de borft ;
men gebruikt ze tegen der zelve fcherpbeden
en tegen die der nieren , om ’t Ipeekfel te ver-
wekken , en loslyvig te maken.
Sebeflen , is een Arabifche naem, die moge-
lyk komt van Sebejla , eene Stad van Samarië ,
alwaer de Seberten eertyds gemeen waren.
Myxa , im'n tjJ'; , a mucotc , wegens de
lymigheii van deze vrucht , of wel Myxa , a
S 飫?o{ , atiguftus , als of men zeide eerwaerdige
vrucht , wegens ’t kroontje , dat zy op haer
hoofd draegt,
S E G A L E.
Sec al
Sec la.
Briza.
In ’t Franfch S égle.
In ’t Nederduitfch liogge.
Is eene plant , waer van twee foorten
zyn.
De
<5/0
S E.
De eerfte foort word genaemt
Secale, , Ger. J. B.
Secale vülgatius , Park.
Olyra , Cord. in Diofcor.
Tipbu cerealis & Tipha Theophrafli , Por-
ta.
Secale hybermim vel majus , C. B. Raii Hifi.
Pit. Tournefort.
fiogga , five Secale , Dod.
Sihgo , Brunf. Ruel. Lon.
Zy fchiet verfcheide Helen of halmen eens
mans lengte hoog en hooger , regt , Hevig,
dragende weinigbladers , die langen fmallerdan
die van ’t koren zyn: hare bloemen wafien aen de
toppen der Helen by bosjes, beHaende uit ver-
fcheide helmHyltjes, die geel en airvvyze ge-
fchikt zyn. Als deze bloemen afgevallen zyn,
komen ’er langwerpige , dunne granen in hare
plaets , van buiten bruin van kleur’, van bin-
nen wit, en melig. De airen van de Rogge
zyn langer, dunner, Hyver en platachtiger dan
die van de Tarwe : hare wortels zyn fyne ve-
zels: deze plant kweekt men overal op zand-
achtige gronden ; men zaeit ze in ’t begin van
den winter ; men gebruikt hare granen om ’er
brood van te bakken, en ook in de Geneeskun-
de ; zy hebben veel olie en wezentlyk of vlug
zout in zich.
Het Roggemeel is goed om de gezwellen
te verzachten , te ontbinden , in pappen ge-
bruikt.
De Roggezemels zyn afvegende, verzachten-
de,goed voor de buikloopen, om de fcherpheden
van deborfi te verzachten , in afziedfel of aers-
fpuitfel gebruikt.
Het Roggébrood word fomtyds in pappen
gebruikt om te verzachten, te ontbinden, te
verfierken. De korfl van ’t Roggebrood ge-
braden is goed om de tanden fchoon te ma-
len.
De tweede foort word genaemt
Secale alterum , Lugd.
Secale vernam vel minas, C. B. Pit. Tournef.
SUigo ajliva , Trag,
Rogga % five Secale ajlivum , Dod.
Deze foort verfchilt van de voorgaende hier
in, datzy, niet eer als in de Lente gezaeit zyn-
de , kleener opwafl in alle hare deelen dan de
voorgaende.
S E.
Seült \ a fecare, fnyden , omdat men deze plaut
In den tyd van den oogH fnyd.
In zekere jaren wallen ’er in de Rogge- airen
granen , die langer dan de andere , zwart, door de
miH bedorven en ontaert zyn; nogtans hpbben
zy geen’ viezen ftnaek ; in ’t Franfch noemt
men ze Ble cornuoïErgot : als zy in eene vry groo-
te meenigte onder ’t brood zyn, veroorzaken
zy eene ('chrikkelyke uitwerking , want ve-
len, die ’er van gegeten hebben, zyn met
eene ziekte bevangen bynaer die, welke men
S. Anthony ziekte noemt, gelyk; over ’tgeheele
lichaem veroorzaekt zy eene foort van droo-
ge verHerving’, de leden verrotten in hunne
geledingen, worden loodverwig, zwart, ra-
ken los, vallende het een na het ander af,
zo-nder dat de middelen den voortgang daer
van konnen beletten; eindelyk Herft de zieke;
men heeft ’er in verfcheide Hofpitalen in
Vrankryk in den duren tyd droevige proeven
van gezien, als te Orleans , te Sologne, te
Blaifois omtrent het einde van ’t jaer 1709.
en in ’t begin van ’t volgende.
SECUNDIN7E MUL IE RIS.
Secundina feu Secanda maller is.
Xn’t Franfch Arriere-fais.
In ’t Nederduitfch 'Nageboorte.
Is een vleezig, vliezig en bloedig lichaem ,
breed en rond als een tafelbord , zoo dik als een
duim , beHaende uit den moederkoek en de
vliezen, ader- en lamvlies genaemt. waer in
’tkind geplaetH en bewonden lag door een’
flreng een pink dik en een voet lang, en waer
door de vrucht ’t grootHe gedeelte van zyn
voedfel krygt. Zoodra het kind is geboren ,
trekt men dezen flreng, en men haelt de nage-
boorte af, die geheel moet zyn; in de Genees-
kunde is zy van eenig gebruik ; die na de geboor-
te van een’ zoon komt, acht men boven die van
een meisje; men moet ze verfch , van eene ge-
zonde en flerke vrouw’, geheel, en fchoon ver-
kiezen ; zy heeft veel vlug zout en olie in
zich.
Men legt ze. warm uit de baermoeder komen-
de op ’taengezicht om de fproeteu te verdry-
ven ; men haelt ’er een water van over in een
Halneum Mar'u voorde vlekken van’t aengezicht;
gedroogt en tot poeder gemaekt neemt men ze
ook in tegen de vallende ziekte, om de baring
voort te zetten, tndenaweeneu te ftillen: de
gift
gift is van eene halve tot twee fcrupels.
Secundi na, feu fecunda, omdat de nageboorte
de tweede zaek is , die in de baring geloft
word.
Chorion , d x*pnp.
Amnïos, abu^*i, agnus, omdat dit vlies zacht
en teer is als de huid van een eerPgeboren
lam.
SECURIDACA.
Securidaca lutea major , C. B. Pit. Tour-
nef.
Securidaca genuina , Raii Hift.
S ecuridacum majus , five Securidaca major
vera , Park.
Securidaca flore luteo , filiqud latd oblongd ,
J, B. -
Hedyfanim majus , Ger. Lugd,
Pelccinus , Gefn. hort.
In ’tNederduitfch Groot Byltjeskruid.
Is eene plant, die uit haren wortel’ vele (te-
len fchiet anderhalf voet hoog, takkig , zich
ombuigende en ter aerde nederliggende ;
de bladers zyn langwerpig , vele langs eene
rib gefchikt, die meteen enkel blad eindigt,
gelykende naer die der Linzen ; de bloemen
zyn als die der peulvruchten, geel , en als
kransjes op de toppen der (telen gefchikt ; in
hare plaets volgen lange, fmalle, regte, plat-
te peulen, die met een’ rand voorzien zyn,
en uit verfcheide vierkante (tukken, die einde
aen einde zyn t'zamengevoegt , beftaen ; in
yder dezer (tukken vind men een zaed , dat
ook vierkant, roodachtig van kleur’, bitter van
fmaek , en aen den eenen kant uitgekerft is ;
de wortel is lang , wit , met eenige vezelen
voorzien. Deze plant walt op onbebouwde
plaetfen , in de velden , tulTchen ’t koren. Het
zaed is goed om de maeg te verPerken, de ver-
poppingen weg te nemen, en de kwaedaertig-
heit der vochten te wederPaen, in poeder of in
een afziedfel gebruikt.
Deze plant heeft men Securidaca genaemt ,
omdat men meende, dat haer zaed de gedaen-
te had van een fnydend werktuig, dat men ft -
turis ( byl ) noemt.
Pelccinus , «ri AtxTra; , iet ejl , fecuridaca.
Sempervivum majus y Ger. Dod.
In ’t Franfch Joubarbe.
In ’tNederduitfch Donder laerd, Huis look,
Is eene lage plant, die langwerpige , dikke,
vette, fpitfe , vleezige bladers fchiet, welke vol
fap, op den grond aen den wortel’ vaP,enaltyd
groen, in ’t breede uitgefpreidt , en als eene roos
gefchikt zyn ; uit hun midden fchiet ’er een
Peel omtrent een voet of hooger op , die regt ,
vry dik, en met bladeren als de onderPe, doch.
fmaller en fpitfer , voorzien is; dees Peel ver-
deelt zich omtrent zynen top in eenige takken ,
die bloemen dragen van verfcheide rooswyzege-
fchikte bladeren van eene purperachtige kleur’.
Daer op volgen de vruchten, bePaende uit ver-
fcheide korrelen , op de wys van hoofdjes by
een gehoopt, en vol zeerkleene zaden; de wor-
tel is kleen en vezelig; deze plant waP op de
muren en daken der huizen ; zy heeft veel wa-
terdeelen en olie, doch weinig zout in zich.
Zy is zeer verkoelende, verdikkende, t’za-
mentrekkende , goed tegen de ontPekingen ,
en om de pynen van gebrandheden , jigt, en
kreeftgezwellen te verzachten.
Scdum a fedenda , omdat deze plant als op de
daken en muren, alwaer zy waP, gezeten is; of
fedum, d fedando , omdat zy de pynen en ontPe-
kingen Pilt.
Sempervivum , omdat de Huislook hare kracht
en groente zoo wel in den winter als in den zo-
mer behoud.
Joubarbe komt hier van daen, dat men deze
plant eertyds Jovis barba noemde.
SEDUM MINUS.
Scdum minus hormat odes , Tab. Ger, Raiï
Hift.
Scdum minus luteian folio acuto , C. B. Pit.
Tournefort.
Sedum minus flore luteo , J. B.
Sempervivum minus , Dod. Gal. primum ,
Eid. jol.
Aizoon minus , Lugd.
Aizoón hoematoidcs , Lob. Ico.
Vermicularis & crafjula minor vulgaris ,
flvc illecebra major , Park,
SEDUM,
In ’t Franfch Triquemadame .
Sedum majus vulgare , C. B. J. B. Pit,
Tournefort. Raii Hift.
In ’t Nederduitfch Kleene Donderbaerdy Klee-
ne Huislook , Trip-Madam.
Oooo
Is
Is eene foort van kleene Donderbaerd , of
eene plant, die vele kleene, vette, vleezige,
teêre , kruipende delen fchiet , voorzien met
vele kleene, dikke, langwerpige, vette, fpit-
fe , fappige , blaeuw- of roodachtige bladeren ;
de bloemen zyn kleen, uit vele bladeren op
de toppen der takken rooswyze gefchikt, geel
van kleur’ ; in hare plaets komt eene kleene
vrucht vol zaden; haer wortel is kleen , veze-
lig, en zwartachtig. Deze plant kweekt men in
de tuinen , omdat men ze onder de falade
mengt, doch zy walt ook van zelfs op de mu-
ren; zy heeft veel waterdeelen en olie, weinig
zout in zich.
Zy is bevochtigende en verkoelende.
SELEN1TES,.
Selenites.
Apbrofelenon.
Is een deen, die matiglyk hard, vry glad,
witachtig, blinkende, fomtyds geflreept, nu
groot, dan kleen is, en in zyn midden de ge-
daente van eene Maen heeft; men meent dat
deze gedaente of figuur aenwad en afneemt vol-
gens den loop van de Maen, ’tgeen ik onwaer
bevonden heb ; hy groeit in Arabië.
Sommige Sterrekykers meenen, dat hy goed is
voor de hoofdziektens , en om de herfenen te
verderken , doch hy heeft geen andere kracht
als die van eene alkaline doffe om de fcherp-
heit der vochten te verzachten , de bloedin-
gen en buikloopen te (luiten , als hy word
ingenomen; iu de Geneeskunde word hy wei-
nig gebruikt.
Seltnites , a o-iXw , Luna , omdat dees (leen
met een afbeeldfel van de Maen geteekent
iS.
SEMEN CONTRA VERMES.
Semen contra vernies.
Semen contra.
Senten erna.
Semenzina.
Semen Santonicum -
Semen faniïum.
Semen Ztdoaria.
Hagiofper/nus.
In ’t Franfch Poudre d vers , Semence con -
tre les vers , Santoline , Semencme , Burboti-
ne y Xantoline .
In ’t Nederduitfch Zeverzaed, Wormkruid. .
Is een kleen , langwerpig , groenachtig zaed,
onaengenaem van reuk, bitter en vry fpecery-
achtig van fmaek ; het word ons droog uit
Perfië overgezonden, en wad aen eene plant’,
die zeer kleene bladers heeft , en in de wei»
den in ’t Koningkryk van Boutan groeit.
Men moet dit zaed verfch , wel gevoedt ,
zuiver, en vry (lerk van reuk verkiezen ; het
heeft veel olie en wezentlyk of vlug zout in
zich.
Ingenomen zynde is het goed om de wormen
te doodeu ; het verwekt de maendftonden , en
zet de dampen ter neder; de gift is van eene
halve fcrupel tot eene drachma.
SEMEN MOSCHI.
Semen Mofcbi.
In ’t Franfch Ambrette , of Graine muf -
quée.
Is een. bruin zaed, van grootte bynaer als
dat van Gierft, van gedaente als eene kleene
nier, van reuk als de muskus en amber, en
een weinig bitter van fmaek ; het word ons
droog uit Martinike en Egypten gebragt ;
het wad aen eene foort’ van Kermia , of aen
een vreemd gewas genaemt
Kermia ZEgyptiaca femme mofchato , Pit.’
Tournefort.
Alt ba a ZEgyptiaca mofebata , Abelmofcb difta,
Honorio Bello, J. B.
Atcea ZEgyptiaca villofa , C. B.
Alcea ZEgyptia mofebata , Park.
Abelmofcb , feu Mofcb Arabiim , Veiling.’
Raii Hift.
Abelmofcb ZE yptiorum , Jive Abutilon Avi-
cennae, Ponae Ital.
* De/e plant fchiet een’ ronden ; teêren ,
takkigen , ruigen, witten deel, zes of zeven voet
hoog al? zy door eene klimmende plant of eeni-
gen heeder onderdeunt word; de bladers zyn
van ongelyke grootte , die van de witte Maluwe
naerbykomende , doch gefnippelt of dien inge-
fneden en bochtig, aen lange en ruige deeltjes
vad; de bloem verbeeld een’ wyduitgebreiden
kelk, en bedaet uit vyf blaedjes , die aen hun
einde rondachtig , op malkanderen gefchikt,
ruig, en goud-geel van kleur zyn, doch de
grond daer van is van eene gladde donkere pur-
per-roode
* Zie PI. XX. Fig. 16.
per-roode kleur’; uit der zelve midden ryft een
zeer teêren wit ftampertjc , beladen met vele
gekorrelde en geelachtige bosjes ; de top is ver-
deelt in vyf gelyke knoppen, die onigekromc,
en gelyk als de grond fluweelachtig zyn; deze
bloem is, voordat zy ontluikt, bewonden met
twee vliesjes, waer van het eene in fpitfe ton-
getjes gefneden-, doch het andere geheel is,
en niet fplyt als naermate dat de bloem
opengaet ; het ftampertje, dat uit der zelve
midden gerezen is, word eene vrucht van eene
kegelswyze gedaente, met vyf kanten , die met
fyne, doch lievige en (tekende hairen voorzien
zyn; haer grond , die op het voetfteeltje ruit ,
word met zich te vernaeuwen rondachtig; deze
vrucht is bruin of zwartachtig van kleur’, en
verdeelt in verfcheide vakjes, die aen de punt’
open gaen , als zy ryp is , en eene groote mee-
uigte zaden influiten, waervan yder als eene
nier van gedaente , lievig , aen beide zyden
platachtig, en afchgraeuw zyn, doch als men
ze Iterk wryft, gaet ’er de eerde fchel af, wan-
neer men dan eene tweede gewaer word, die
glad en zwartachtig is ; men laet deze zaden
droogen , en men bewaert ze in welgefloten doo-
zen, want als ’er de lucht bykomt, verliezen
zy hunnen reuk en kracht : de Egyptenaers
noemen dit zaed Mofch of Abelmo/ch , dat is te
zeggen Mufcusgraen ; het word voornamentlyk
van de Reukbereideren gebruikt.
Men moet ’t nieuw, geheel , wel gevoedt,
vry flerk en aengenaem van reuk verkiezen ;
het heeft veel fyne olie, en vlug zout in zich.
De Egyptenaers gebruiken ’t inwendig, om
’t hart, de mneg, en de herfenen te verderken,
en om ’tzaed te verwekken ; het geeft een’ aen-
gennmen adem als men het kaeuwt; maer voor die
de opdygingen onderworpen zyn, is het niet
diendig.
S E N E C I O.
Senecio vulgaris , Park. Raii Hifh
Senecio minor vulgaris , C. B. Pit. Tourflef.
Senecio vulgaris , five Enger on , J. 13.
Erigeron , Ger.
Enger on fecundum , Dod.
Senecium & herba pappa , Germ.
In ’t Franfch S ene pon.
In ’tNederduitfch Kntisknrid, Kruisivortel ,
Grindkruid.
Is eene zeer gemeene plant , die een’ of
vele ronde, gevoorde, fomtyds roodachtige,
takkige delen fchiet omtrent een voet hoog,
bekleedt met langwerpige bladeren , die inge.
fneden, gctandt, over en wéér gefchikt , zou*
der deeltje vad gehecht , donker-groen van
kleur’ zyn, en met eeue dompe punt’ eindi-
gen ; de bloemen waden op de toppen der tak-
ken; yder is een trosje van veel gele darwyze
gefchikte bloempjes : deze bloem verwelkt in
een’ korten tyd, en in hare plaets komen zaden,
die met witte kuifjes voorzien , en door den
kelk van de bloem’ onderdeunt zyn, en te za-»
men een wit hoofd maken; de wortel is veze-
lig: deze plant wad in de velden , langs de
wegen , in de hoven; zy bloeit in de Lente ,
heeft veel olie en waterdeelen, en middelmatig-
lyk wezentlyk zout in zich.
Zy is verzachtende , bevochtigende , ver-
koelende , openende , wondheelende ; men
gebruikt ze in afziedfeleu om in te nemen, en
in dovingen en aersfpuitingen,
Senecio, d fenefco , i^word oud, il^zvord wit, om-
dat de hoofden of koppen van deze plant’ aen
hun opperde wit worden wegens de kuifjes
der zaden , en het hoofd van een’ ouden man
verbeelden.
Erigeron, ab %pt, Vere, & •yépuv, fenefcens ; als
of men zeide , Grytjaerd der Ltnte , omdat de
hoofden van deze plant’ in de Lente wit wor-
den.
Herba Pappa , quaji herba pappofa , omdat de
hoofden van deze plant’ met veel kuifjes, of
met eene witte wolachtige doffe , die men in
’t Latyn Pappus noemt, bedekt zyn.
De naem van Papa, dien de kinderen eertyds
aen hunnen vader gaven , komt van ’t zelve
woord, omdat ’t hoofd van een’ ouden vader
wegens de witheit zyner hairen naer het hoofd
van ’t Kruiskruid , als ’tmet zyne kuifjes voor-
zien is , gelykt.
SENECTA ANGUIUM.
Senefia.
Seneïïus /Inguium,
Exuvire / Inguium .
Lcberis.
In ’t Franfch De’pouille de Serpent.
In ’t Nederduitfch V Uitgejchudde vel van
eene Jlang'.
Is een vel , dat de flang uitfchud , als zy
vervelt; men vind het tudchen de deenen.in de
aerde , en onder de wortels derboomen ; ’t welk
van de adderen komt, acht men boven dat vau
de andere (langen; het heeft een weinig vlug
zout en olie in zich.
Oooo 2
Men
0) Er»
Men gebruikt het in een afweekfel of afkook-
sel tegen de pynen der ooren , tanden , en
oogen; fommige zwangere vrouwen dragen ’er
van ai de lenden om de misdragten voor te ko-
men , en aen de dyën om de baring te bevor-
deren , doch het is ’er van geen vrucht.
Senetta, a fmefcert, oud warden, omdat dit uit-
fchudfel een oud vel is.
Exuvia, ab exuo , i^entldeodmy, omdat de flang
dit vel uitfehud.
Ltberis , a XtS>ip>{.
S E N E M B I.
Senembi.
i Iguana .
ïs eene Amerikaenfche Haegdis omtrent
vier voeten lang en een half breed , fomtyds
grooter, fomtyds kleener; hare huid is bedekt
met kleene fchubben van eene fchoone groene
kleur’, met witte en zwarte vlekken geteekent;
liaer hoofd is omtrent twee vingers lang; de
oogen zyn groet, levendig, zwart; de bek en
tong dik ; en de tanden kleen en zwart : in
haer hoofd’ vind men kleene fleenen , en in
haremaeg’ dikwils eenen Heen zoo groot als een
ei ; haer hals is kort en dik : dit dier heeft
200 een taei leven , dat het zich, nadat men zyn
vel afgeflroopt , en zynen daert afgefnedeu
heeft , nog beweegt ; men moet het ver-
fcheide flagen op den kop geven , wil men
het dooden ; her verbergt zich in de hoo-
rnen.
De fleenen , die men in zyn hoofd vind ,
worden in ’t land zeer hoog geacht om den
ileen in de nieren en blaes’ te verbreken*, de
gift is eene drachma.
SE N N A.
Senna.
Sena.
Foluitn Oriëntale .
1
In ’t Arabifch Abalz.mtr.
In ’t Franfch Senné.
In ’tNederduitfch Zenebladers.
Is een kleen langwerpig blad , dat men oh’s
-uit verfcheide plaetfen brengt; het waf! op
een’ kleenen heefler , waervan twee foorten
eyn.
S E.
De eeifte foort word genaemt
Senna Alexandrina , five foliis acutis , C. B.
Pit. Tournefort.
Sena , J. B. Raii Hift.
Stna Alexandrina y Park.
In ’t Franfch Senne Oriënt al of Senné de
Levant.
* Hy fchiet houtachtige Helen anderhalf of
twee voeten hoog , waer uit over en wéér
dunne ribbetjes of deeltjes fchieten, die aen
beide zyden met langwerpige , fpirfe , tegen
over elkander daende bladeren van eene geel-
achtig- groene kleur’ voorzien zyn; de bloe-
men bedaen uit vyf gele in ’t rond gefchikte
blaedjes ; in hare plaets komen vliesachtige ,
kromme, platachtige zaedluvisjes , donker van
kleur’, eenige zaden influitende , die meeden-
tyds naer druive - korrels gelyken , zwart of
wit zyn , en onder elkanderen door kleene
fchutfeis van een gefcheiden worden ; deze
zaedhuisjes worden Bollicult Senna genaemt ; de
wortel is dun en lang. Dees heeder wad in
O-odindië, Egypten , Alexandrië, Perfië, Ara-
bic , iu zeer heete landen.
De tweede foort word genaemt
Senna Italica , Jive foliis obti'fis , C. B. Pit.
Tournefort.
Sena nojtras , Caefalp. Raii Hift.
Sena Italica , Park
Sena Fiorentina , J. ö.
• Dees verfchilt van den voorgaenden, dat zy-
ue bladers grooter , zenuwachtiger , eti aen
Tt einde breed en (lomp zyn; hy wad in Italië
eu op verfcheide andere plaetfen van Eu-
ropa.
By de Kooplieden vind men drie foorten van
Zenebladeren ; de eerde en bede van allen word
Zcnenladen van Seide genaemt, omdat ze te Seide
ïn de Levant gekweekt is ; of ZenebUden rjan
Pain, omdat de Zenebladers, die uit de Le-
vant komen , aen den Grooten Heer eene fchat-
tting geven, die de Turken Palte noemen.
De tweede foort word Zenebladers van Altxandrïé
of
* Zie PI. XXL Fig. r.
of van Tripoli gememt, omdat zy in dat land wad,
zy is groen, ruuw, van weinig reuk; zy geeft
minder verw als de vorige , en is van minder
krachten.
De derde word genaemtZenehladersvanMoccha,ovïi-
dat men ze vanMoccha brengt. oïZenebladers vanPi-
que, wegens degedaente van hare bladeren , want
zy zyn fmal en fpits als eene piek , en eens
zoo lang als de oprechteLevantfcheZenebladers.
Deze laetfte foort is de flechtfte.
De Levantfche Zenebladers zyn boven alle
de andere te achten ; men moet ze verkiezen
verfch , meed geheel of ’t ra in ft gebroken ,
van eene middelmatige grootte, zuiver , met
de minde houtjes of doode bladeren daer on-
der gemengt, zacht in ’t aenraken, geelachtig-
groen, vryderk van reuk, een weinig lymach-
tig en onaengenaem van fmaek , en ’t water
fterk verwende.
Men gebruikt ook de zaedhuisjes FoUiculi
senna genaemt; deze moet men groot, verfch ,
geheel, en van eene groenachtige kleur’,
naer ’t geel trekkende, verkiezen.
De Zenebladers en hunne zaedhuisjes hebben
veel olie en zout in zich.
Zy zuiveren ’t lichaem door den doelgang
van de zwartgallige en andere vochten , als
•men ze in poeder of afweekfel gebruikt.
Stnnn , [m Sena , quaft Sana, omdat dit blad
goed is om de gezondheit weder te geven-
SEPIA.
Sepia, in ’tFranfch Secht oïBouJron, in ’tNe-
dertluitfch Spaenjche Zeelaar, is een zeevifch, om-
trent twee voeten lang , van dik e als eene
groote Makreel , leelik, mismaekt, zeer naer
den Veelvoet gelykende; op den rug is hy be-
dekt met eene foort’ van fchubbe of been, die
zoo groot als de hand, in ’t midden een duim
dik, aen de zyden dunner, ligt, van boven
hard, van onderen teer of voos , broos , zeer
wit, en een weinig ziltig van fmaek is; men
■noemt het as Sepia, in ’t Franfch os de Sechc, in
’tNederduitfch Zeejchuim of Vifc-been-, de Goud--
en Zïlver-lmifls gebruiken ze om ’er vormen tot
lepels en vorken van te maken : dees vifch
beeft omtrent zyn’ hals eene blaes of zak ver-
vult met een vocht, zwarter dan inkt , dat hy
in de zee , als hy vervolgt word , ultfchiet ,
«m zich voor ’t gezicht der viflcheren te ver-
bergen ; hy heeft aen zyn hoofd als twee ar-
TTieu of fnuiten valt, die hem dienen om te
-zwemmen , en te vatten ’tgeen hy krygen kan;
behalven deze armen heeft hy nog zes kleene
pooten boven op zynen fnuit, die als een pa-
pegaeisbek gemaekt is , en twee onder aen, die
grooter zyn. Hy leeft van kleene viflehen.
Men vind hem omtrent de ftranden van den
Oceaen en van de Middelandlche zee ; hy is
goed om te eten ; teBourdeaux, Lions, Nan-
tes , en in verfcheide andere Heden van Vrank-
ryk word hy opgedifcht ; de eijers van dezen
vifch zyn zoo groot als eene druif, en in eene
groote meenigte als in een' tros by een gehoopt,
en r’zamengehecht , donker-pners of zwart-
achtig van kleur’ ; yder ei is bedekt met een dik
vlies of omwindfcl, en door een bandje, dat
een vinger breed lang is, onderfteunt; by al-
dien men deze eijers opent , eer zy droog
zyn , ontdekt men het jong vifchje zeer ge-
maklyk in zyn geheel , en men kan zonder
vergrootglas zyne oogen, zyn lichaem, ’tbeen
dat hem bedekt, en reeds vry hard is, de zak
of blaes, waer in ’t zwarte vocht befloten is,
en verfcheide andere deelen van ’t dier on-
derfebeiden; deze eijers vind men aen de zee-
branden in troffen zoo groot als druivetroflen ;
zy hebben bynaer geenen reuk noch fmaek, en
in ’t droogen worden zy blaesachtig en zeer
ligt. in de Geneeskunde gebruikt men de
Vifchbeenders ; men vind ze van verfcheide
grootte , zelden gaen zy die van eene mans
hand te boven; men moet de dikfte, witfte,
ligtfte, en broosfte verkiezen.
Zy zyn afvegende , openende, opdroogen-
de , goed om de vlekken van ’t aengezichc
weg te nemen , de tanden lchoon te maken,
de pis te verwekken , en om den fleen en
’rgraveel afte dry ven; de gift is van eene hal*
ve fcrupel tot eene halve drachma.
De eijers van de Spaenfche Zeekat bevor-
deren, ais zy gegeten worden , de pislozing
en de maendftonden.
Men heeft de Spaenfche Zeekat Sepia ge-
naemt , omdat zy als een’ bloedigen etter of
vocht, die zoo zwart ais inkt is, uitfehiet,
welken de Grieken mnrsiïór» noemen.
SEPS.
Seps , feu Sepedon , is eene foort van Slang*1
omtrent drie voeten lang , en naermate dik;
haer hoofd is breed, de bek fpits; hare huid
is afchverwig, en fomtyds roodachtig met wit-
te vlekken geteekent; zy heeft vier kromme
tanden; haer ftaert is kort; zy onthoud zich
in het gebergte van Syrië en op verfcheide
andere -plaedën ; hare beet is zeer vergiftig,
en veroorzaekt in korten tyd eene groote ver-
rotting aen ’tdeel, waer op de dood volgt,
by aldien men niec fchielyk middelen in
"t werk fielt; deze beftaen in het gekwetfie
lid fterk te binden boven de beet , zoo het
O o o o 3 gebon-
6f6 S E.
gebonden kan worden, ’t hoofd van ’t dier te
verpletteren, en het op de wond te leggen ;
zyne lever en hart den lyder te eten te geven ,
en hem vlug zout van Adderen, of, by gebrek
van dat , Theriaek te laten innemen : de-
ze Slang heefc veel vlug zout en olie in
zich.
Zy heeft de krachten van de Adder.
Seps , feu Sepedon , a vl.ntu , putrejatcre , omdat
de lieek van deze Slang’ eeue fchielyke verrot-
ting aen ’tdeel veroorzaekt.
S E R I N U S.
Scrinusi
Gryllos.
Acanthis,
SpiHus ligurims.
In ’t Franfch Serin.
Is een vogel van grootte als eene Mufch,
en zeer aengenaem door zynen zang^ hy komt
voort in Vrankryk; doch men brengt ’er uit de
Kanarifche Eilanden, die de bede geacht zyn;
hy heeft veel vlug zout en olie in zich.
Hy is , als men hem eet, goed voor de val-
lende ziekte.
De Franfche naem Serin komt , zegt men , van
’t Franfch Sereine , in ’t Nederduitfch Meermin ,
omdat dees vogel een zoet geluid, als dat van
de Meerminne, geeft.
SERIPHIUM ABSYNTHIUM.
Abfynthium Jeriphium Galticum , C. B. Pit.
Tournefort.
Abfynthium feriphium 'vulgö diiïum , Cara.
in Matth.
A bjynthium feriphium N ar bonen fe , Park.
Afbynthium feriphium tenuif otium mant mum
Narbonenje , J. B. Rail Hift.
Is eene foort van Zee-Alfem, of eene plant,
die verfcheide, houtige, witte, takkige delen
fchiet anderhalf voet hoog, voorzien met vele
zeer fyn gefneden bladeren, bleek - groen van
kleur’ , ziltig en bitter van fmaek; de bloemen
en zaden zyn als die van den gemeenen Allem:
deze plant wad by de Middelandfche zee, in
Languedok , en in Provence ; zy heeft veel
olie en wezentlyk en vad zout in zich ; fommi-
gen meenen , dat deze foort van Alfem de Ab-
fynthium Santonkum vulgart zelve isj doch in den
Koningklyken Tuin te Parys maeltt men ’er eene
onderfcheiden foort vau.
S E.
Zy is goed om de maeg te verfterken , de
vertering te helpen, de pis en de tnaenddon-
den te verwekken, ’t vergift te vvederdaen, als
een afkookfel of afweekfel , of als eene con-
ferf gebruikt ; men doet ze onder aefsfpuitin-
gen tegen ’t kolyk en tegen de wormen, ook
legt men ze op den buik.
S E R P E N S.
Serpens.
Serpuia,
Anguis.
Coluber .
In ’t Franfch Serpent of Couleuvre.
In ’t Nederduitfch Slang .
Is een kruipend gedierte of dat zonder poo-
ten langs den grond kruipt; het is doorgaans een
arm lang, rond, twee duimen dik, doch men vind
’er grooter, en kleener; zyn hoofd is plat, en
gedrongen ; de bek is met kleene fcherpe tan-
den voorzien ; de tong is lang, dun, fyn, aen
’t einde geklooft , zwartachtig vau kleur’; de-
ze tong fchiet het uit met zoo eene groote
kracht, dat zy zoo rood fchynt als vuur; zyne
huid is met verfcheide kleuren geteekent; het
onthoud zich in de bofichen, en in woefle en
fleenachtige plaetfen ; het leeft van planten,
wormen , en muizen ; daer zyn verfcheide
foorten van; zy vervellen alle, en fchudden
hare huid in den Herfft en in de Lente uit;
hare beet is vergiftig en doodelyk , indien
men die niet te hulp komt; de middelen daer
tegen beftaen in het gekwetile deel boven de
wond zeer fterk te binden , zoo het gebonden
kan worden, bet gepletterde hoofd van het dier
op de wond te leggen , zoodra het zal konnen
gefchieden , den lyder zout van Adderen of
Theriaek in te geven, en hem de lever en ’thart
van de Slang’ te laten eten ; het heeft veel vlug
zout en olië in zich.
Zyn vleefch , lever , en hart zyn zweetdry-
vende , goed om de kwaedaertigheit der voch-
ten tegen te ftaen , de afgaende koortfen te ver-
dryven , het bloed te zuiveren , en de pis te
verwekken ; men laet ze droogen , en mnekt
ze tot poeder; de gift is van eene halve fcrupel
tot eene drachma.
Zyn vet is ontbindende, goed tegen de jigt,
en om het gezicht te verfterken, als men ’er de
kanten der oogen mede ftrykt.
Op den Cupferberg in ’t Hoogduitfch te kennen
gevende Koperberg , vierentwintig uren van
Stokholm in Zweden vind men Slangen, die van
kleur’
S. E.
S E.
kleur’ als rood koper, yder omtrent een voet
lang , een of twee duimen dik , weinig ver-
giftig, en met eene fchubachtige brooze huid
bedekt zyn; het geen byzonderlyk indezefoort’
van Slangen valcaen temerken, is, dat zy, wan-
neer men ze met een dokje of ander hard
lichaem flaet , als glas breken , en gebro-
ken zynde zich nog een’ geruimen tyd bewe-
gen even gelyk de andere Slangen , die men in
ftukken gelheden heeft; by aldien zy flerven
zonder dat zy gellagen zyn geweeft, blyven zy
broos, totdat zy verrotten; de reden van hare
broosheit meen ikdeze tezyn, omdatzy zich met
koperroedige fappen of andere voedzelen on-
derhouden hebben , vvaer door hare zelfdandig-
fceit, voornamentlyk aen de buitende zyde, bui-
tengewoonlyk verdikt , en verhardt is geworden.
Serpens , qtioa Serpat ; dit kruipend dier heeft
men Serpens genaemt , omdat ’t voortkruipt.-
SERPYLLÜM.
Serpyllum, in ’t Franfch Serpolet , in ’tNeder-
duitfch &uendel , Wilde Thym , Onzer Vrouwe Bed-
flroo , is eene plant, waervan verfcheide Poor-
ten zyn; doch ik zal hier alleen van die fpre-
ken, welke de geachtfle, en in de Geneeskunde
meed in gebruik is; zy word genaemt
Serpyllum, Brunf. Trag. Fuch.
Serpyllum vulgare minus , C. B. Pit. Tour-
nef.
Serpyllum minus, flor e albo & flore purpurco ,
Tab.
Serpyllum •vulgare , Doel. Ger.
Serpyllum milgare repens , Cluf. Hifi.
* Zy fchiet verfcheide kleene, vierkante ,
harde , houtachtige , lage , roodachtige , en
een weinige ruige delen , waervan eenige eene
hand hoogte regt op daen , andere langs den
grond kruipen, en hier en daer zich aen de op-
pervlakte van de aerde door dunne vezels
vadhechten; de bladers zyn kleen, groen, en
een weinig breeder dan die van de Thym; de
bloemen waden op de toppen der delen, zyn
kleen, op de wys van een hoofdje gefchikt,
purperachtig of wit van kleur’; yder der zel-
ve is eene pyp van boven in twee lippen ge-
fneden, en door een’ kelk, die als een horent-
je gemaekt is , onderdeunt ; als deze bloem is
afgevallen, komen ’er hynaer ronde zaden te
voorfchyn , die in een zaedhuisje , dat de
bloem tot een’ kelk gedient heeft, bedotea
*f7
zyn; de wortel is zeer fyn en vezelig: deze
plant wad op onbebouwde , bergachtige , droo-
ge, ruwe, zand- en deenaclrige plaetfen , en
op de velden ;. zy bloeit in de Meimaend, heeft
een’ zeer aengenaraen reuk, en een’ fcherpen
fpeceryachtigen fmaek ; zy heeft veel olie ,
die half fyn is , en vlug zout in zich.
Zv is openende, goed voor ’thoofd, tegen
de opdygingen, verderkt de maeg, wederdaet
’t vergift , verwekt de maenddonden en de
pislozing, is goed voor de vallende ziekte,
en fuizelingen.
Serpyllum. Gr&ce , 'IprrvXXop, abïpiru, [erpo, om-
dat deze plant langs den grond kruipt.
SERRATULA.
Serratula , Dod. C. B. J. B. Raii Hift.
Ser rat ula pmpurea , Ger.
Serratula vulkans, flore purpt/reo , Park.
Serratula tiniïoria , Tab.
Jacea ne morenfis qua Serratula vulgo , Pit.
Tournefort.
Cerretta , fiue Serretta , Ctef.
* Is eene foort van Jacea, of eene plant,
die uit haren wortel’ langwerpige , bree-
de bladers fchiet, grooter dan die van Be-
tome, aen de kanten getandt of uitgekerft, don-
kergroen van kleur’; haer deel fchiet twee of
drievoeten hoog op , is regt, vad, gevoort,
roodachtig, omtrent haren top zich in verfchei-
de takken verdeelende, die bladers dragen, als
die van ’t Schurftkruid ingefneden , en verfchil-
lende van de betredende ; de bloemen waden
op de toppen der takken , op kleene, langwer-
pige gefchubde hoofdjes vad , makende yder
een’ tros purperachtige bloempjes, die van bo-
ven wyd uitgebreidr, en in riempjes gefneden
zyn, gelyk in de andere foorten van Jacea; als
deze bloem is afgevallen, komen ’er zaden in
hare plaets , waervan yder met een pluisje
voorzien is; de wortel is vezelig, en wat bit-
ter van fmaek: deze plant wad in de bodchen,
weiden , en op donkere en vochtige plaet-
fen; zy heeft veel wezentlyk zout en olie in
zich.
Zy is wondheeleBde , goed tegen de kneu-
zingen , en voor die van eene hoog e gevallen
zyn ; zy ontbind het geronnen bloed, zuivert,
droogt, en dilt de pyn der ambeijen, ais zy ge-
kneud , en daer opgelegt word : zy is ook goed
voorde fcheurzelen; men gebrnikt ze uit- en
inwen*
* Zie PI. XXI. Fig. 2.
• Zie PI. XXI. Fig. 3.
6f 8 S E.
inwendig ; haren wortel geeft men in poeder
in; de gift is van eene fcrupel tot eene drach-
ma.
Serratula , quafi ferra parva , als of men zeide ,
tent l(leene z.aeg, omdat de bladers van deze plant’
als eene kleene zaeg getande zyn.
SESAMOIDES.
Sefamoides fruiïu Jlellato , Pit. Tournef.
Refeda L war ia foLiis , C, 13.
In ’t Franfch Sefamoïde.
Is eene plant , die een’ deel fciiiet ander-
half voet hoog, rond, en in takken zoo lang
als eene hand verdeelt , die met zeer fmalle , en
lange bladeren als die van de Linaria bekleedt
zyn ; yder dezer takken eindigt op de wys
van eene air, waeraen kleene mofchachüge,
gerimpelde, bleeke of geelachtige bloemen
vaft zyn , waer op kleene vruchten volgen, die
als roosjes gemaekt, darwyze gefneden , en
vol kleene bleeke zaden zyn; de wortel is een
weinig lang en wit; deze plant wad in warme,
berg- en zandachtige landen , als op ’t Pyre-
neefch gebergte.
Zy word afvegende , en ontbindende ge-
acht.
Sefamoides, a Sefamo, omdat men eenige over-
eenkomt tulTclien de foorten van de Sefamïies
met de Sefatnum gevonden heeft.
SESAMUM,
Sefatnum , Dod. C. B J. B. Raii Hifi.
Sefama , Cmfalp.
Sempfem , Alpino.
Digitalis Oriënt alis Sefamum dicta , Pit.
Tournefort.
In ’t Franfch Scfame of Jugeolinei
* Is eene foort van Vingerhoedskruid , of
eene plant , die een’ deel ofhalm gelyk de Ferula
fchiet, anderhalf voet hoog, regt, dyf, dikker
en takryker dan die van de Gierd; de bladers zyn
langwerpig, fpits, dik, roodachtig- groen van
kleur’, fommige getandt , andere geheel; de
bloemen komen uit den fchoot der bladeren ;
zy zyn groot , langwerpig , van boven wyd
uitgebreidt , hebbende wegens hare gedaente
* Zie PI. XXI. Fig. 4.
S E.
eenige overeenkomt met een’ vingerhoed, wie
van kleur’; inbare plaets komen gele vrach-
ten ; deze zyn hoekige doppen , waervan
yder in twee huisjes verdeelt is, vo! lang-
werpige of eironde, witte, mergachtige zaden,
die oliachtig, zoet van fmaek, en een weinig
voedzaem zyn ; door perfing krygt men ’er
eene olie uit , die goed is om te eten en te
branden. Deze plant wad in Syrië, Kandiè',
Alexandrië, en Indië; zy geeft veel zaed.
De Egyptenaers gebruiken deze plant in eene
ftoving tegen ’t zydewee, moeijelikheit in de
ademhaling , tegen de oogoutdeking , om de
krioed - gezwellen te verzachten, en in aers-
fpuitiagen tegen 't kolyk , om den buik te
verzachte» , en om de maenddonden te ver-
wekken.
Haer zaed word gelyk de Gierd tot voed-
fel gebruikt ; zy is goed om te bevochtigen ,
te verzachten, week te maken, te ontbinden,
de pynen te dillen, en om ’t zaed re vermeer-
deren.
Hare olie is verzachtende , ontbindende ,
en goed voor de zenuwen , uitwendig ge-
bruikt.
Sefamum damt af van Sempfem , een Egyp-
tifch woord , dat het zelve beteekent ; in
’tGriekfch noemt men ze
S E S B A N.
Sesban , Alpin. Sc Cluf. ad Garz;
Se ban , Jive Sesban Indiaan , Cam.’
Seysban , Honor. Behi.
Galega JEgyptiaca , filiquis articulatis ,
C. B.
Is een Egyptifche heeder, zoo groot als de
Myrtusboom , wiens takken regt, hol , en vol
merg zyn; de bladers zyn kleen , langwerpig ,
fmal , vettig, bleek-groen van kleur’, hebben»
de eene kleene rib in hun midden; de bloemen
zyn trosvvyze gefchikt en bynaer als die van
de Brem ; deze worden van peulen gevolgt,
die langer dan een vinger, zeer fmal en fpits
zyn , hebbende langwerpige zaden in zich , die
eenigzins naer die van ’t Griekfch Hooi gely-
ken, en fcherp en prikkelende van fmaek zyn;
dees heeder wad in de heggen.
Het zaed verderkt de maeg, helpt de verte-
ring der fpyzen , duit de buikloopen en de
maenddonden, als het ingenomen word.
SE SE-
S E.
•SI. €fs>
S E S E L I.
S I D E R I T I S.
, C. B.
Raii Hift.
. . ^ . Ad. Icon.
Sej'ëii MaJJïlienfe. 'folio fosniculi crajjwre, Adr. Tetrahit , Lugd.
Lobel. Her ba Judaica , Gefn. Col,
Fosmculum petraum , Tab.
In ’tFranfch Crapaudine.
In ’t Franfch Jf/dï * Marfeille , of jFVkok#
/crfw. In ’tNederduitfch Glidkruid .
-Sf/f/i MaJJtlienfe , Ang. Dod. ,
Sefeli MajJïlienfe foer.iculi folio , rjuod Dwfcori-
dis cenfetiir , C B.
TïrPMiriillltïl tOVtUOUlftl % I* 13* xlt. 1 OUmCi*
niaenris vuigans^ uer.
S ideritis vulgaris hirfuta erctla
Sideritis 'vulgaris birfuta , J. B
Sideritis , five Ferrummatrix ,
* Is eene foort van Venkel, of eene plant,
die een’ deel fchiet , welke een of anderhalf
voet hoog, gedreept , vol wit merg is, en
zich, zoodrahy uit zynen wortel' komt, inver-
fcheide takken verdeelt, dieftevig, gekronkelt,
geknoopt, vry dik, en van een verfpreidt zyn;
de binders gelyken naer die van de Venkel ,
maer zy zyn wat dikker, korter, harder, en
verder van malkatideren daende , van kleur’
bynaer als die van de Dille; op hare toppen
draegt zy zonnefchermen , waer op kleene
bloemen daen van vyf rooswyze gefchik-
te blaedjes , wit of fomtyds purperachtig van
kleur’. Als deze bloem afgevallen is-, word
haer kelk eene vrucht, uit twee langwerpige
zaden t’zamengedelt , die rondachtig op den
rug , gevoort , platachtig aen de andere zy
de , in gedaente die van de Venkel naerby
komende, bleek graeuw van kleur’ , zeer (pe-
ceryachtig van reuk, en zeer fcherp van fmaek
zyn ; de wortel is lang , fomtyds een vinger
dik , en wit. De geheele plant heeft een derken
en aengenamen reuk. Zy wad op zandachtige
plaetfen, in warme landen, als inLanguedok,
Provence, en om Marfeille; haer zaed word
in de Geneeskunde gebruikt ; men brengt het
ons droog. Het moet van eene middelmatige
grootte , verfch , zuiver , zwaer , van een’
goeden reuk , fcherp en fpeceryachtig van
fmaek gekozen worden ; het heeft veel fyne
olie , en vlug zout in zich.
Het is infnydende , verdryvende , openen-
de, goed voor ’t hoofd, om ’t vergift te we-
derftaeu, voorde vallende ziekte en duiptrek-
kingen.
Men gebruikt haren wortel tegen de zelve ge-
breken.
Is eene plant , die vierkante , ruige, ged-
achtige delen fchiet anderhalf of twee voeten
hoog; de bladers daen tegen malkanderen over
langs de takken ; zy zyn langwerpig , ruig ,
aen de kanten getandt of uitgekerft, gerimpelt,
t’zamemrekkende en wat fcherp van fmaek; de
bloemen zyn bekswyze, en als ringen of dralen
en by verdiepingen langs de delen gefchikt, wit
van kleur’ naer ’t geel trekkende, en me roode
dippen geteekent; yder verdieping dezer bloe-
men word van twee bynaer ronde bladeren on-
derdeunt , die dikwils als eene hanekam inge-
fneden zyn, en van de andere bladeren, die
lager waden , verfchillen ; yder dezer bloe-
men is eene pyp , van boven in twee lippen
gefneden, en door een’ kelk, die als een ho-
rentje gemaekt is, onderdeunt. Als deze bloem
is afgevallen , komen ’er vier langwerpige
zwarte zaden , die in een zaedhuisje, dat de
bloerne tot een’ kelk verdrekt heeft, befloten
zyn; de wortel is houtachtig. Deze plant heeft
een’ reuk bynaer als dien van de Doove Nete-
len; zy wad op ruwe, berg en zandachtige
plae’.fen; zy heeft veel wezentlyk zout en olie
in zich.
Zy is afvegende, wondheelende , t’zaraen-
trekkende , goed voor de fcheörzelen , en
wonden ; men gebruikt ze uit- en inwen-
dig.
Sideritis, aa-iS^pof, ferrum, omdat men meent,
dat deze plant diendig is tot ’t genezen der
wonden, die door ’tyzer gemaekt zyn.
Men noemt ze Ferruminatrtx om. de zelve re-
den.
Herba Judaica , omdat de Joden deze plant
eertyds in de Geneeskunde in gebruik brag’
ten.
* Zie PI. XXI. Fig. 5.
Pppp
SILEX,
66o
SI. S L
SILEX.
Silex, in ’t Franfch Caillou , in ’tNederduitfch
i{e ijletn , is eene foort van (leen , harder dan
Marmer, effen, glad, zacht in ’t aenraken ,
vad, zwaer, en van verfcheide kleuren, die
op verfcheide plaetfen , als in demynen, op
de bergen , in de aerdens met ’tzand, en in de
rivieren groeit ; daer zyn verfcheide foorten
van; men bereid ze met die dikwils gloeijende
te maken, en in water of azyn uit te dooven, om
ze murw te maken, dan wryfc men ze.
De bereide Keideenen worden goed geacht
tegen den (leen, ’t graveel, en om de verdop-
pingen weg te nemen, als ze ingenomen wor-
den ; doch ’t fchynt my toe , dat zy eerder
bekwaem zyn de deenen in ’t lichaem te ver-
meerderen dan te verminderen; tot ’t zuive-
ren der tanden gebruikt men ze met nuttig-
heit.
In ’tland van Medoc in Guienne vind men
eene foort van Keideen in ’t zand , die zeer
hard, glad, kridallyn , gemeenlyk zoo groot
als eene hazelnoot of als eene muskaetnoot ,
wit, blinkende is, en die geflepen zynde glin-
ftert als een diamant ; ook maekt men ’er
valfche diamanten van.
Silex komt van t Hebreeuwfche woord Selag,
dat ’t zelve beteekent.
SILIQUA, five C E R A T I A.
Siliqua edulis , C. B. Pit. Tournef.
Siliqua dulcis , Jive vulgatior , Park.
Siliqua arbor , five Ceratia , J. B. Raii
Hift.
P nis S. Joamis , Germanis & Belgis.
Ceratia filiqua , jive Ceratoma , Ger.
Caroba ojjcinarum , Ceratoma , Dod.
Cerata vel filiqua , Ad. Lob.
Ceraunia filiqua , Theophrafti.
In ’t Franfch Carouge .
In ’t Nederduitfch St. Jansbrood.
* Is een boom van eene middelmatige groot-
te , fchietende vele groote, en wyd uitgebrei
de takken , voorzien met langwerpige blade-
ren , naer die van den Terpentynboom gely-
kende, doch zy zyn grooter, dik, vol ade-
len, en hard; de bloemen bedaen doorgaeus
• Zie PI. XXI. Fig. 6.
uit vyf helmflyltjes , die uit de uitfnydfelen
van den kelk voortkomen; als deze bloem is
afgevallen , komt ’er eene peul in hare
plaets, die fomtyds een voet lang , een duim
breed , zeer plat, donker-rood van kleur’,
van eene mergachtige en als vleezige zelfdan-
digheit, en overdwers met eenige deuken of
holletjes voorzien is, in yder der welke eenplat
zaed gevonden word, dat vry wel naer dat van
Caffia gelykt , doch wat kleener is. Dees
boom wa(l in ’t Koningkryk van Napels , op
verfcheide plaetfen in Spanje, Kandié, en
Oodindië; zyne peulen nog groen of zelfs ryp
zynde hebben een’ onaengenamen fmaek; maer
als men ze laet droogen , worden zy zoet en
goed om te eten.
De bladers van ’t St. Jansbrood zyn t’zamen-
trekkende.
De vruchten of drooge peulen zyn openen-
de, goed voor de bord, om de buikloopen te
duiten , en de pislozing ie bevorderen , als zy
in een afkookfel gebruikt , of gegeten worden;
men trekt uit die , welke nog niet gedroogt
zyn, een honigachtig fap, dat men gebruikt te-
gen den hoed, de zode in de maeg, en om wat
loslyvigheit te maken.
Siliqua , a h^noja , omdat vele peulen
houtige baden hebben.
Dezen boom heeft men Siliqua genaemt, om-
dat hy peulen of fchellen, in ’t Latyn Siliqua ge-
naemt , tot zyne vruchten heeft.
Ceratoma , Ceratia , Cerata, Ceraunia , a xtprts ,
tornu , omdat de vrucht van ’t St. jansbrood
bynaer de gedaente van een’ horen heeft.
SJLIQUASTRUM.
Sïliquajïrim , Caft. Dur. Pit. Tournef,
Siliqua jylvejlris rotundifolia , C. B.
Siliqua jylvejlris & Jatua , & arlor amo-
ris , Caft.
Arbor Judre, Bellonii.
Fabago,five Süiqiiaftrum , Bellon. Gdh. hort.
Ceratia agrejlis , Eid.
In ’t Franfch Gainier .
In ’tNederduitfch Judas-Boom.
Is een kleene boom of heeder, fchietende
takken , die wyd van malkanderen daen , en
met een* donker- purperachtfgen bad’ bedekt
zyn; de bloemen waden, en ontluiken in de
Lente voor zyne bladers ; zy zyn van gedaente
als die der peulvruchten, fchoon , aengenaem,
purperachtig, vele by een gehoopt, aen korte
voet-
voetfteeltjes vaft, en zwart, beftaende yderuitvyf
blaedjes, waervan twee, die onder aen de zy-
de ftaen, de bovenfte in grootte overtreffen ,
gefchiedende het tegendeel in de bloemen der
andere planten , die naer die der peulvruch-
ten gelyken; zy zyn zoet, en wat zuurach-
tig van fmaek; als deze bloemen zyn afgeval-
len , komen ’er peulen of fchellen in hare
plaets , die omtrent een half voet lang, zeer
plat, vlies- en purperachtig zyn, fluitende in
zich bynaer eironde , harde zaden, wat groo-
ter dan die der Linzen; de bladers waflen en-
kel en over en weder langs de takken, zyn rond
«ils die van de Afarum , doch veel grooter ,
vol aderen , van boven groen , van onderen
witachtig. Dees boom waft in warme landen
by de beken, in de dalen, en heggens.
De peulen zyn t’zamentrekkende.
Siliquaftrum, omdat de peul van dezen boom
die van ’t St. Jansbrood , Sitiqua genaemt, in
gedaente naerby komt.
Gaimcr , omdat zyiie peulen als meflefcheeden
gemaekt zyn.
S I M B O R.
Simbor tnangianam , five Cornu Aids , Bontii. Is
eene Indiaenfche plant , die de gedaente van
Elantshorenen zeer wel verbeeld ; zy waft
naerby de zee, voornamentlyk in ’tKoningk-
ryk Bantam; men ziet ’er geen’ anderen wor-
tel aen als eene weeke voosachtige ftoffe ,
waer uit zy voortkomt; om ze te doen groei-
jen is het niet noodig haer in de aerde te leg-
gen , het zal genoeg zyn haer op een’ fteen of
in ’t hol van een' boom te plaetfen. Men zou-
de deze plant onder de foorten van Sempervi-
•jum konnen tellen, nademael zy in den win-
ter zoo wel als in den zomer groen blyft ;
de bladers zyn die van onze witte Leliën ge-
lyk, van eene flymerige zelfftandigheit , en bit-
ter van fmaek.
Deze plant is weekmakende en ontbindende;
zy maekt een open lyf, en dood de wormen ,
als men ze gekneuft op den navel legt; men
gebruikt ze ook in pappen om de koude ge-
zwellen te verdryven.
S I M I A.
Simia.
Simuis.
Jn ’t Franfch Sdige.
In ’t Nederduib'ch A ep.
Is een viervoetig dier, doorgaens zoo groot
als een Hond, en fomtyds grooter, bedekt met
eenvry dik hair, dat bruin, doch meeft ros is,
en naer ’t groenachtig trekt ; zyn wyfje word
in ’t Franfch Guenon , en zyn jong Guenon of
Guenucbe ’ genaemt ; hy heeft eenige overeen-
komft met den menfch, en aept hem naer zoo
veel hy kan ; zyne oogen , wenkbraeuwen ,
neusgaten , tanden , en ooren zyn als die der
menfchen ; aen zyne borft heeft hy twee te-
pels als een menfch; zyne voorde .pooten zyn
als armen en handen met vingeren en nagelen,
die hy gebruikt bynaer als wy de onze ; zyn
ftaert is lang ; hy komt voort in de Oofter-
fche Landen, in Lybië, Mauritanië, op ’tge-
bergte Caucafus , omtrent de Roode zee , in
Egypten, ./Ethiopië, en Indië ; daer zyn ver-
fcheide foorten van , welke de oude Natuur-
kenners tot twee hoofdfoorten hebben gebragt,
te weten in Apen met een' ftaert, en in Apen
zonder ftaert; de eerde noemden zy Cercopuhe -
ci , in ’t Nederduiifch Meerkatten-, die geenen
ftaert hebben, verfchillen alleenlyk van de eer-
de hier in , dat zy van dat lid berooft zyn ;
deze laetfte worden doorgaens zeer groot ;
de Aep leeft van kruiden , tarw , fpinntkop-
pen , en vruchten; hy drinkt wyn ; als zyn
wyfje jongen heeft , houd zy die in hare ar-
men , en geeft ze de borft, gelyk eene minne
aen haer kind : dit dier is boosaertig en ver-
raderlyk als ’t niet getemt is; het fchiet toe,
en valt op eenig deel van ’t lichaem aen ,
waer in het de tanden vry diep zet , om
’tgeheele ftuk mede te nemen; het heeft veel
vlug zout en olië in zich.
Zyn vleefch is t’zamentrekkende.
Zyn hart gebraden en gegeten zynde meent
men goed te zyn om ’t geheugen te verfter-
ken.
Zyn vet is ontbindende , en goed voor de
zenuwen.
InBrafilië, en op verfcheide andere plaetfen
in Indië vind men eene foort van kieenen Aep,
in ’t Franfch Sagouin , in ’t Nederduitlch Braji-
liaenfche Meerkat genaemt; dees is zoo groot als
een Inkhorentje , zyn hair is doorgaens geelach-
tig , fomtyds graeuw of gefchakeert; dit dier
is van zoo een’ teêren aert , dat de minfte kou-
de het doet fterven.
In Brafilië vind men nog eene andere foort
van kieenen Aep, dien de Inwoonders Macag
noemen ;hy is grooter dan de even voornoem-
de, en zyn hair is bruiner; dit dier weent al-
tyd , en aept alles naer , dat hy ziet doen , ge-
lyk de andere Apen.
Daer is nog eene foort van kieenen Aep in
’t Franfch Sapajou genaemt, die zeer fraei is;
Pp pp 2 zyne
zyne lichaems geftalte is kleen en teer bynaer als
die van een kleen Inkhorentje , hy is bedekt met
een ros of geelachtig hair; zyn aengezicht is
doorgaens wit , zyne kin zwart , en de oogen zyn
zeer groot; hy is vlug, aengenaem en ftreelen-
de, vriendelyk, doch diefachtig; hy'is alzoo
koudelyk als de Sagouin ; men vind ’er op ’t Ei-
land Cayenne in Nieuw Vrankryk, en op ver-
fcheide andere plaetlen van Amerika.
De vader Lodewyk le Comte Jefuit verhaelt,
in zyne * Gedenklchriften van den tegenwoor-
digen ftaet van China, dat hy, van China naer
de Kuft Coromandel trekkende, in de engte of
ftraet van Malakka, groote Apen gezien had,
die ten minden vier voeten hoog zyn , en
natuurlyk op hunne achterfte pooten loopen ,
die zy een weinig buigen gelyk een hond, dien
men heeft leeren danfen; zy gebruiken , zegt hy,
gelyk wy, hunne beide armen; hun aengezicht
is bynaer zoo wel gemaekt, als dat van de Wil-
den aen de Kaep de Goede Hoop ; maer ’tlyf
is geheel met eene witte, zwarte of graeuwe
wolle bedekt; voor ’t overige is ’tgelchreeuw
van dezen Aep volkomentlyk als dat van een
kind ; zyne uiterlyke daden zyn zoo menfche-
Jyk, en zyne driften zoo levendig en kennelyk,
dat domme menleken hunne gevoelens en wil
naeuwlyks beter konnen uitdrukken; vooral
fchy nt hy van een’ zeer minzieken aert;en om zy-
ne genegenheit aen de menfehen, die hy kent
en bemint , te toonen, omvat en kud hy ze met
zulk eene blydfchap , dat ’t wonderlyk is. Zy
hebben nog eene beweging, die men in geen
dier vind , en den kinderen zeer gemeen is ,
te weten, van blydfchap of fpyt met de poo-
ten te dampen, als men hen geeft of weigert
’tveen zy met eene derke drift begeren ; hunne
ligt- en vlugheit is ongeloofiyk; het is niet alleen
vermaeklyk, maer bynaer wonderlyk hen langs,
het touwwerk van een fchip te zien loopen ,
alwaer zy fotmyds fpelen , als of zy van het flin-
geren op de koord hun byzonder werk gemaekt
hadden, of gelyk onze Koordedanfers om’tge-
zelfchap te vermaken waren betaelt geweed;
dan eens aen eenen arm hangende dingeren zy
heen en weêr als achteloos om zich te beproe-
ven , en draeijen vervolgens fchielyk en zeer
fncl rondom het touw, als een rad of dinger,
dat men aen den gang geholpen had; dan eens
het touw met hunne vingeren , die zeer lang
zyn, beurtelings vattende, en hun lichaem in
de lucht latende hangen , loopen ze uit al
hunne macht van het eene einde naer 't andere ,
en komen met de zelve fnelheit wederom ;
geene gedaente is ’er, of zy nemen ze aen, en
* Tom. a. Letu 6.
geene betveging, of zy verrichten ze, dan eens'
boogswyze zich neêrleggende, dan als een kloot
in een rollende, dan met handen, pooten, en
tanden ergens aen blyvende hangen, volgens de
verfcheide aperyen , die hun eigenzinnig denk-
beeld hun oplevert, en die -ze op de vermaek-
lykfte wys uitvoeron : doch hunne vlugheit,
om van ’t eene touwwerk op ’t andere , dertig of
vyftig voeten van elkander ftaende , te fprin-
gen , fchyut nog wonderlyker ; ook om ’er
ons nog meer in te vermaken , zonden wy ’er
vyf of zes fcheepsjongens op af, die in deze
ioort’van oeffening’ bedreven, en zelfs gewoon
waren langs ’t touwwerk te loopen, en te klau-
teren; dan maekten onze Apen, om deze jongens
naer te doen, zulke wonderlyke fprongen , en
lieten zich zoo behendiglyk langs de maften,
ree, en het touwwerk van ’t fchip af, dat zy
eerder lchenen te vliegen dan te loopen , zoo
zeer overtreft hunne vlugheit alles , dat wy in
de andere dieren gewaer worden.
Simia, Stmttis , uo;, Jimus , platneus , omdat
de Aep een’ platten neus heeft
Cercopïtbeci , a xegtuii , cauda , c? xi8ti>ccs ,
S irnia , als of men zeide , Simia caudata , Aep
met een’ ftaert.
SIMIA MARINA.
S irnia marina JEliani .
In’t Franfch Singe de mer.
In ’t Nederduitfch Zee- Aep.
Is een lange kraekbeenige vifch , in zyn
wezen en kleur’ naer een’ Aep gelykende, hy
is bedekt tnet eene fchael zoo hard als die van
eene Schildpadde; dees vifch komt voort in de
Roode zee, waerin hyzoo fnel zwemt, dat hy
fchynt te vliegen ; men weet niet, dat hy in de
Geneeskunde van eenig gebruik zy.
S I N A P I.
S inapi, in ’t Franfch Moutardt , in ’t Neder-
duitfch Mofiaert , is eene plant, waer van drie
voorname foorten zyn.
De eerde foort word genaemt
S inapi, Ang. Ger. Diofcor.
S inapi rapi folio, C. B. Pit. Tournef.
S inapi fativum , Ger.
S inapi
$ I. S h 661
Sinapi fiilifitJ latiufculd glahrd , femine Yuffo ,
Jive vulgare , J. B. Raii Hift.
Sinapi bortenj e , Cord. in Diofc,
Sinapi fativum prins , Dod.
Sinapi fativum rapi folio. Park,
* Zy fchiet bladers , die van de Rapé gelyk,
doch kleener en ruwer; de (teel groeit vier of
vyf voeten hoog, is rond, ruig, in verfcheide
takken verdeelt, en voorzien met kleene gele
bloemen, die uit vierblaedjes beftaen, en kruis-
wyze gefchikt zyn ; als deze bloemen zyn
afgevallen , komen ’er peultjes in hare
plaets, die vry kort, hoekig en fpits zyn, ver-
vult met bynaer ronde , rode of zwartachcige
zaden , van een’ fcherpen en bytenden fmaek;
de wortel is houtachtig, broos, wit, en met
vezelen voorzien.
De tweede foort word genaemt
Sinapi Apii folio , C. B. Pit. Tournef.
Sinapi primum , F u c h .
Sinapi album , Ger.
Sinapi fativum, Lugd.
Sinapi filiqud hirfutd Jemine albo vel ruffo ,
J. B. Raii Hift.
Zy fchiet een’ takrykeu, ruigen, ledigen (teel,
twee voeten hoog ; de bladers zyn als die van de
Rapé, gefnippelt, voornamentlyk de onderfte ,
voorzien met hairtjes en kleene doornen;de bloe-
men zyn gelyk als die van de voorgaende foort’,
doch aen langer voetfteeltjes valt, van een’ aen-
genamen reuk; als de bloemen voorby zyn ,
volgen ’er ruige fpitfe peultjes , vol by-
naer ronde, witte, fcherpe zaden; de wortel
is enkel , eene hand lang , een vinger dik , hout-
achtig, wir, met verfcheide lange vezelen voor-
zien ; deze twee foorten van Moftaert kweekt
men op de akkers en in de tuiuen.
De derde foort word genaemt
Sinapi fylvejlre , Dod. Lugd.
S napi tertium , Matth. Caft.
Sinapi Erucne folio , C. B. Pit. Tournef.
Eruca , five Rucula marina minor & Sinapi
9. Trag,
Deze verfchilt van de tamme Moftaert hier
in , dat zy kleener is , dat hare bladers naer
• Zie PI. XXI. Fig. 7.
die van de Rakette gelyken , en dat haer zaed
roodachtig is ; zy waft op ruwe, fteenachtige,
vochtige , en aen ’t ftrand gelegen plaetfen.
De Moftaertzaden hebben veel wezentlyk
zout en olie in zich; men gebruikt ze in de Ge-
neeskunde.
Zy zyn infnydende, verdunnende, openende,
goed om den etens luft te verwekken, ’t flytn-
te verdunnen , den fteen in de nieren te ver-
gruizen; men gebruikt ze in de derdendaegfche
koorts’, droefgeeftigheit, tegen de fcheurbuik,
om het niezen te bevorderen , de gezwellen te
verdryven, en de ettergezwellen te doen rypen;
men gebruikt ze tot poeder gemaekt uit- en in-
wendig; hier van legt men op de fchouderbla-
den , waer op men koppen met fchervingen
gezet heeft , om den lyder lam of beroert
zynde wakker te maken ; dit noemt men finapif.
mus; het werkt zeer fterk.
Uic het wel geftooten Moftaertzaed perft men
eene olie , die goed is in de lamheit, en om
de koude gezwellen te verdryven.
Sinapi, o-'wsri , a o-ini* èlzrus, omdat ’t Moft-
aertzaed door zyn’ fterken reuk pyn aen de
bogen veroorzaekt ; oï Sinapi, quafi o-U roftrum ,
als of men zeide , Varpemfnwt , omdat de Var-
kens met hunnen fnuit in de aerde vroeten , om
den wortel van deze plant’, waer op zy zeer
verlekkert zyn , te zoeken.
S 1 U M.
S hm, Cord. Hift. Gef. hort. Dod.
S ium verum , Matth.
S ium^five Apium paluflre , f oliis oblongis ,
C. B. Pit. Tournefort.
S ium
SI. SM.
S M.
S/kW , five haver Diofcoridis , olusatri folio,
five acjuatica pajlinaca , Ad. Lob.
In ’t Franfch Berk,
Iu’tNederduitfch Water-Eppe.
* Is eene plant, die dikke, gevoordè, hoe-
kige , holle, delen fchiet , vier of vyf voeten
hoog, van boven in eenige takken zich verdee-
lende ; de bladers zyn by paren langs eene
rib gefchikt , die met een enkel blad eindigt:
yder der zelve is langwerpig, dik, en aen de
kanten getandt; de bloemen waden op zonne-
schermen of kroonen aen de toppen der tak-
ken, bedaende yder uit vyf witte rooswyze ge-
fchikte blaedjes. Als deze bloemen zyn afge-
vallen , komen ’er zaden te voorfchyn, die twee
aen twee t’zamengevoegt , kleen , op den rug
rondachtig en gevoort , en aen de andere zy-
de platachtig zyn: hare wortels zyn kleen,
vezelachtig, en zwart; de geheele plant heefc
een’ leemachtigen reuk. Zy wad op waterry-
ryke plaetfen , aen de kanten der beken ; zy
heeft veel wezentlyk zout , olie en waterdee-
len in zich.
Zy is zeer openende , en goed om den deen
in de nieren en blaes’ te vergruizen , de pis
en maenddonden aftezetten, de baring te be-
vorderen , den roodeloop te duiten , en tegen
de fcheurbuik , als zy gegeten of in afziedfel
gebruikt word.
Sium , a o-et», quatio , omdat deze plant by-
naer altyu in beweging is , wordende door
den wind heen en wéér gefchudt.
SMARAGDUS.
Sw aragdus,
Prafinus.
In ’t Franfch Emar ander
In ’t Arabifch Zamarrut,
In ’t Perfiaenfch en Indiaenfch Pacbe'e.
In ’t Neder duitfch Smaragd.
Is een fchoone , doorfchynende , groene ,
blinkende , fchitterende , edele deen , van eene
middelmatige hardigheit; daer zyn twee foorten
van, eene Ooderfche en eene Wederfche.
De eerde is de hardde. Schoonde, en meed
geachte; deze verbeeld door hare aengename
en vervrolykende kleur de groenheit der wei-
den, en vervult de oogen met een derk Schit-
terend licht ; zy word tot ons uit Oodindië
gebracht.
De tweede kan in twee foorten onderfchei-
den worden , in eene Peruviaenfche , en in
eene Europeefche ; de Peruviaenfche heeft
eene zeer fchoone en zeer aengename groene
kleur, maer draelt niet gelyk de Ooderfche ,
en is dikwils met kleene groenachtige wolken
vervult; deze wad in Peru overvloedig en vry
groot.
De Europeefche is de weekde , Schittert het
mind, en word de dechtde van allen geoordeelt;
deze wad in Cypren , Bretagne , en op ver-
fcheide andere plaetfen.
Men moet de Ooderfche Smaragden verkie-
zen van grootte bynaer als hazelnoten , zui-
ver , doorfchynende, helder, blinkende, en
van eene fchoone fchitterende groene kleur’.
De Wederfche Smaragden zyndoorgaens veel
grooter dan de Ooderfche; men vind ’er, die
breeder zyn dan de palm van de hand ; men
moet de hardde , fchoonde , en meed fchit-
terende verkiezen.
De Ooderfche en Wederfche Smaragden zyn
goed om de buikloopen en bloedingen te dui-
ten, de al te Scherpe vochten te verzachten,
wanneer zy zeer fyn gewreven, en ingenomen
worden. De gift is van zes greinen tot eene
halve drachma; men meent, dat zy het vergift
en de kwaedaertigheit der vochten wederdaen,
de baring verhaeden, en goed tegen de vallen-
de ziekte zyn , wanneer zy als een draegmid-
del gebruikt worden; doch deze laetde krach-
ten bedaen alleen in de inbeelding’.
Smaragdu s , a o-pctpctriren , fplendere , omdat dit
edel gedeente zeer derk glindert.
S M A R I S.
Smaris , is eene foort van Haring , of een
kleene, witte zeevifch , dien men te Marfeille
Htaret , als of men zeide I^Uene Haring , en in
Spanje en in Languedoc Picarel noemt , om-
dat hy , gelyk de andere Haringen gerookt
zynde , de tong prikkelt als men hem eet ;
hy heeft veel vlug zout en olie in zich.
Hy is goed om de melk der minnen te be-
vorderen, en tegen de beet der dolle honden
en Schorpioenen, wanneer hy in een afziedfel
gebruikt of gegeten word.
Zyn
♦ Zie PI. XXI. Fig. 9,
666
S M,
S M.
Zyn hoofd gebraden of gebrande , en tot
poeder gemaekt is goed om de wonden, daer
op gedrooit zynde , te zuiveren , en ’t welig
vleefch in de zelve te verteren.
Smaris ,a y.alpa> , candidus (urn, otndatdees vifch
wit is ; hiervan komt het, dat men de bleeke
menfehen in ’t Latyn S marides noemt.
SMECTIS TERRA.
SmeBis.
SmeBen.
Terra Saponaria ex Mufeo TVormlano.
Iseene foort van leemachtige, vette en zeep-
achtige aerde , die men in Engeland vind, en
waervan de Engelfchen zich bedienen om ’t
linnen te zuiveren ; zy is valt , hard, zvvaer,
den Heen in vadheit naerby komende , van
verfcheide kleuren , nu graeuw , witachtig ,
met zwartte vlekken doorzaeit , dan faffraen-
verwig; eenige Schryvers plaetfen ze onder de
foorten van Galaihtes.
Zy is t’zamentrekkende.
SMILAX ASPER A.
S7 nilax afpera , Dod. Ger. J. B. Raii Hift.
S milax afpera JruBu rubente , C. 13. Pit.
Tournefort.
S milax afpera fruBu rubro , Park.
Smilax afpera friiBu nitilo , Cluf. Hifp.
Volubilis afpera , Lonic.
In ’t Nederduitfdi Stekende IVinde.
Is eene plant, die verfcheide lange, harde,
gevoorde, rankachtige, takryke, buigzame de-
len fchiet , die met doornen en klaeuwiertjes
voorzien zyn , en in de heggens (langwyze
voortloopen , klimmen, en rondom de naedby-
ftaende heeders zich winden en vad hechten ;
de bladers walken vanwydte totwydte enkel, en
zyn groot, breed als die van Klim, maer zonder
hoeken , dik , hard , vol ribben , fpits , met
doornen voorzien , en met witte vlekken getee-
kent : de bloemen waden op de toppen der
takken by kleene trosjes , en zyn wit , wel-
riekende , kleen , bedaende yder uit zes dar-
wyze gefchikte blaedjes. Als deze bloemen zyn
afgevallen , komen ’er ronde vruchten als drui-
ven in hare plaets, die week, rood of donker-
geel van kleur’ zyn , bevattende yder onder
hare fchel een of twee of drie ronde , gladde
zaden , die zacht in ’t aenraken , van bui-
ten donkerrood , van binnen wit , laf en
onaengenaem van fmaek zyn . Haer wortel is
lang , een weinig geknoopt , hard, en verdeelt
zich in verfcheide kleene takken. Deze plant
wad op ruwe , onbebouwde plaetfen , by de
heggens , aen de kanten der wegen , op de
bergen, in de dalen, voornamentlyk in warme
landen ; zy bloeit in de Lente ; hare vrucht
word op ’t einde van den Zomer ryp; zy heeft
veel wezentlyk zout en olie in zich.
Zy is opdroogende en zweetdryvende , goed
om’t vergift te weêrftaen.
Smilax , d oyi*o zjwart als een Moor is.
SOL-
• Zie PI. XXI. Fig. io.
Qqqq
s o.
*68
SOLDANELLA.
Soldanella, Gef. Dod. Lon.
Soldanella manna , Ger. Eyft.
Convolvulus maritimus nojlras , Mor. hift.
Pit. Tournef.
Soldanella maritima minor , C. B.
BraJJica marina, five Soldanella , J. B. Raii
Hift.
Soldanella vulgaris , yiw Volubilis marina ,
Park.
Ia ’t Franfch Soldanelle , of Cboii.marin.
In ’t Nederduitfch Zee-JVinde , Sautenelle .
*Is eene foort van Convolvulus, of eenekleene
plant, die teêre, buigzame, rankachtige , roodach-
tige, en langs den grond flangwyze voortkruipen-
de Helen fchiet ; de bladers zyn bynaer rond, glad,
blinkende, die van de kleene Chelidonia gelyk ,
maer dikker, met een melkachtig fap vervult,
en aen lange ftelen vafljhare bloemen zyn klok-
jes met omgekrulde kanten als in de andere
foorten van Winde, purperachtig van kleur'.
Als deze bloemen zyn afgevallen, komen ’er
in hare plaets bynaer ronde , vliesachtige vruch-
ten te voorfchyn, die hoekige, zwarte, of
witte zaden influiten; hare wortels zyn dun en
vezelachtig; de geheele plant is bitter en wat
ziltig van fmaek; zy wafl by de zee, en bloeit
in den zomer; men laet ze met haren wortel’
geheel droogen, en zend ze ons over.
Men moet ze verfch , geheel of zoo min
gebroken als ’c mogelyk is verkiezen : zy
heeft veel vvezentlyk zout en olie in zich.
Zy zuivert de weivochten door den lloel-
gang ; men gebruikt ze tegen de water-
zucht, lamheit, miltziektens , fcheurbuik, en
vloeijiugen : de gift is van eene fcrupel tot
eene drachma.
S O L E A.
Solea , Lingulaca, in ’t Franfch Sole, In ’tNc-
derduitfeh long , is een langwerpige , platte
zeevifch, die in gedaente naer de zool van
eenen fchoen gelykt , en op de vifchmarkten
vry wel bekent is ; men ziet ’er van verfcheide
grootte of foort’ ; hunne fchubben zyn zeer
vaft op hunnen rug, graeuw van kleur’, en fom-
tyds met vlekken geteekent , die oogen ver-
beelden; hun vleefch is vafl, wit, lekker, en
♦ Zie Pl. XXI. Fig. n.
s O.
ligt te verteren; dees vifch is van fommigen
om des zelfs voortreffelykheit of aengenamen
fmaek Perdix marina , of Zee-Patry: genaemt : hy
heeft veel olie en vlug zout in zich.
Het hoofd van de Tong’ gedroogt en tot poe-
der gemaekt is goed tegen den Heen , en graveel,
en de fcheurbuik; de gift is van eene fcrupel
tot eene drachma.
So'.ea, omdat dees vifch de gedaente van eene
zool heeft, die in ’t Latyn ook Solta genaemt
word. In ’t Griekfch noemt men hem fi&yxur-
e-e; , a 5, bos, v yXatm-u , lingua ; als of men
zeide Ojfetong , omdat de Tong eenigzins naer
de tong van eenen os gelykt.
Lingulaca , a lingtta Jorma.
SOLEN.
Solen.
Daiïylas.
Digitus „
Is een fchulpvifch, een weinig langer dan een
vinger en dikker dan een duim, beftaende uit
twee gladde , blinkende , dunne (lukken, die van
buiten wit- of blaeuwaclnig , van binnen wit,
aen ’t eene einde t’ zamen gevoegt, op de wys
van eene goot uitgeholt , en van boven gewelft
zyn, verbeeldende te zamen een’ koker of koffert-
je ; Rondelet onderfcheid ze in mannetje en
wyfje; de Solen mannetje is grooter, blaeuwach-
tig of van eene lei- kleur; de Solen wyfje is
kleener en wit of rosachtig; de eene en de an-
dere foort vind men vry gemeen in ’t zand
aen de oevers van de Middelandfche zee, in
Provence , Languedok , op de Eilanden de
Yeres , en te Ceta; men vind ’er ook op de
kullen van Normandië, maer deze zyn langer
en dikker dan die van de Middelandfche zee,
wit van kleur’, en eenigzins purperachtig. Zy
befluiten alle een’ kleenen vifch van de zelve
gedaentein zich , die, wanneer hy zyn voedfel
wil nemen, zyn hoofd uit het einde, dat nier
.vereenigt is,fleekt, en weder te rug trekt gelyk
de Schildpad: dees vifch is goed om te eten ,
mits men hem zuivere, want hy veel zand met
zich voert; zyn vleefch is wat flymachtig, en
fchittert fomtyds gelyk de Lichtfleen.
Zyn fchulp is alkalifch, ontbindende, op.
droogende, en openende als men dien inneemt;
de gift is van eene halve fcrupel tot twee; men
gebruikt hem ook uitwendig onder eenige
wafchpleiflers en zalven, in de plaets, van de
Dentale' die zeldzaem is.
De-
s o.
s o.
Dezen fchnlp noemt men Datfylus of Digititt,
omdat hy de gedaente van een’ vinger heeft.
SONCHUS.
Sonchtts.
Cicerbita.
Laftucella.
In ’t Franfch Laitron.
In ’t Nederduitfch Hazenfalade , Konynen-
kruid, Ganzendijlel , Melkweye , Daeuwdiflcl ,
Hazenjlruik , Hazenlatouw.
Is eene plant , waervan twee algemeene
foorten zyn; eene gladde , teêre en zachte ;
en eene ruwe en doornachtige of (lekende ;
de eerde , en die in de Geneeskunde meelt
in gebruik is , word genaemt
Soncbus lavis , Matth. Ger.
Soncbus lavis valgaris , Park.
Soncbus lavis laciniatus latifolius , C. Bauh.
Pit. Tournef
Soncbus laciniatus non fpinofus , J. B. Rail
Hift. . .
* Lacluca leporina , Apulei.
BrajJica leporina , Ger.
In ’t Franfch Laitron doux , of Palais de
Liévre.
In ’t Nederduitfch Zachte Soncbus.
Zy fchiet een’ deel. anderhalf voet hoog ,
dieteêr, wat purperachtig , en van binnen hol
is; hare bladers zyn lang, glad, breeder en
teêrerdan die der Paerdebloemen,ingefneden of
gefnippelt , getandt, over en vveêr gefchikt , dom-
mige aen lange deeltjes vad, andere zonder deelt-
jes, en met hun ouderde gedeelte, dat breeder
dan ’c overige van ’t blad is , den deel omvat-
tende; hare bloemen waden op de toppen der
takken by trosjes of ruikertjes van halve
bloempjes , die geel , fomtyds wit , en die der
Paerdebloemen gelyk, maer kleener zyn. Als
deze bloemen zyn afgevallen , word haer kelk
eene vrucht, diekleene, langwerpige, rood-
achtige zaden onderdeunt, yder meteen kuif-
je voorzien. Ilaer wortel is lcjeen , vezelig,
en wit. Deze plant geeft melk van zich, als
men ze kneud ; zy is goed om in falaed
of anders te etenj de Hasen zyn ’er op ver-
lekkert.
De tweede foort word genaemt
Smchus afper y Ger.
Soncbus afperior , Dod.
Soncbus minus laciniofus afperior , five fpino~
fior , Raii Hift
Soncbus afper non laciniatus , C. B. Pit. Tour.
nefort.
Soncbus afper major non laciniatus , Park.
In ’t Franfch Laitron e’pineux,
In ’t Nederduitfch JVilde , Ruwe of Steken*
de Soncbus .
Ilaer deel is teèr , roodachtig, hol; de bladers
zyn heel of een weinig gefnippelt , die van de
Endyvie naerby komende, hunnen deel met hun
onderde gedeelte omvattende , van eene blin-
kende donker- groene kleur’, en voorzien met
lange, harde, en (lekende doornen; de bloe-
men, zaden en wortels zyn als die van de Son-
chus Uvis ; zy geeft ook een melkachtig fap van
zich.
De eene en de andere foorc waden in de tui-
nen, op de velden, in de wyngaerdsakkeren ;
zy hebben veel waterdeelen en olie, en middel-
matiglyk zout in zich.
Zy zyn bevochtigende, verkoelende, ver-
zachtende, openende; men gebruikt ze tegen
de ontdekingen van lever, maeg, en bord, om
’t bloed te zuiveren , de melk der minnen te
vermeerderen, in een afkookfel gebruikt.
Soncbus , a, £«ijv %êu* , omdat deze plant zich
fchynt in een fap te ontdoen , dat beilzaem is
voor de ontdekingen en pynen der maeg’.
S O P H I A.
Sopbia , Dodomco.
Sopbia Chirurgorum , Lob. Icon.
Sifymbrium annuum Abjyntbii minoris folio ,
Pit. Tournefort
Najiurtium fylveftre tenui fjimè divifum , C. B.
Eryjimum Sopbia diclitm , Raii Hift.
Scripbium Germanicum , Jive Sopbia quibus -
dam , J. B.
Seripbium Abfyntbium , Fuch. Lon.
Accipitrina y Caef.
In ’t Nederduitfch Fiekruid , Fy kruid.
Qqqq 2
I*
s o.
s o.
670
Is eene foort van Sifymbrium , of eene plant,
die ronde , harde , takkige delen fchiet anderhalf
voet hoog, welke met vry groote, doch zeer
f'yn ingefneden, witachtige bladeren bekleedt
zyn; de bloemen wafTen op de toppen der tak-
ken, en zyn kleen , uit vier kruiswyze gefchik-
te bladeren t’zamengedelt , bleck-geel van
kleur’; in hare plaets komen lange, dunne,
teére peulen, vervult met kleene , ronde, har
de, roodachtige zaden; haer wortel is hout-
achtig, lang , wit , en met eenige vezelen
voorzien. Deze plant wad op ruwe , fteen-
achcige , zandige en onbebouwde plaetfen; zy
bloeit in den zomer; haer fmaek komt die der
moeskruiden naerby; zy heeft weinig zout in
zich.
Zy is t’zamentrekkende en opdroogende ;
haer zaed is goed om de bloedvloeden, roode-
loop, witte vloeden, buikloopen, en zaedvloe-
den te doppen. De gift is van eene fcrupel
tot eene drachma.
Sophia , a cr».
Pfeudofpartium Hifpanicum a.oi , Ger.
Spartium frutex majus , Dod.
Spartium Hifpanicum minus , monofpermon
flore luteo , Park.
Zyn dam is omtrent anderhalf voet hoog,
-doorgaens zoo dik als de duim , bedekt met
eene ruwe gevoorde fchors’ , zich in verfchei-
de groene takken van de zelve lengte verdee-
lende, en kleene roeden als die van de Bieze
fchietende , welke dun , buigzaem , en in
’t begin voorzien zyn met eenige kleene lang-
werpige bladeren, maer die niet lang duren ,
want ?oodra als de bloemen beginnen te voor-
fchyn te komen , vallen zy af. Deze bloemen
zyn als die der peulvruchten , kleen , geel ,
zonder reuk, en vaft aen voetfteeltjes , die nen
de zyden van de kleene roeden uitkomen. Als
deze bloem is afgevallen , komt ’er een zeer
kort zaedkokertje in hare plaets , dat langwer-
pig of bynaer rond, kraekbeenig, vry wel naer
een kleen Turkfch Boontje gelykende, geel,
foodachtig van kleur' is. In dit zaedkokertje
vind men gemeenlyk maer een zaed , dat de ge-
daente van eene kleene nier heeft, en hard en
zwart is; de wortel is hard en houtachtig.
De tweede foort word genaemt
Spartium i. Clujii Hifp ank i , Raii Hift.
Spartium frutex minus , Dod.
Spartium Hifpanicum flore candido , J. B.
Spartium Hifpanicum _ majus flore albo ,
Park.
Pfeudofpartium album , Ger.
Spartium tertium flore albo , C. B. Pit.
Tournefort.
Dees is een heefter, die veel grooter dan de
voorgaende is; want hy overtreft fomtyds eens
mans hoogte; maer zyne roeden zyn teèrer en
S P,
buigzamer ; hy draegt geen bladers ; de bloe-
men en vruchten zyn als die van de voorgaen-
de foort’ , uitgenomen dat de bloemen een
weinig grooter, wit van kleur’, en dat de vruch-
ten en zaden kleener zyn.
Beide deze foorten waden in warme landen ,
voornamentlyk in Spanje, in een’ zandachtï-
gen en fchralen grond; zy bloeijen in de len-
te, en hebben veel olie, en wezentlyke en
vafte zouten in zich.
Men zegt, dat de teêre toppen , bloemen,
vruchten , en zaden van de Spartium , in af-
ziedfel gebruikt, doen braken en afgaeu, by-
naer als de zwarte Nieswortel.
Spartium komt mifichien van fparus of fparum,
dat (ere ^Jeene pyl beteekent; omdat de roeden
van deze plant’ eenigzins de gedaente van eene
kleene pyl* hebben , of Spartium , Grtece jxaj-
701 , d inreiperêiii , qu i i Jponte femtnalur.
Monofptrmum, a plios , folus , C7 trvépiu.*, femen,
als of men zeide, een en^d z,ae,i -, omdat de
vrucht van deze plan c’ maer een zaed in zich
heeft.
SPERGULA.
Spergula y Dod J. B Raii Hift.
Alfine Spergula dióïa major , C. B. Pit.
Tourneforr.
Sagina Spergula , Adv. Lob.
Sagina Spergula , Ger. emac.
Saghue Spergula major , Park.
In ’t Nederduitfch Spurie.
Is eene foort van Muur, of eene plant, die
verfcheide ronde , geknoopte, een weinig rui-
ge, takkige ftelen fchiec omtrent ecu voet hoog;
de bladers zyn kleen , dun, fraai, geelachtig,
en ftiaelswyze rondom yder knoop der ftelen
gefchikt; de bloemen wallen op de toppen der
ftelen, en zyn uit vele, kleene, witte, roos-
wyze gefchikte blaedjes t’zamengeftelt, en door
een’ vyfbladigen kelk onderfteunt. Als deze
bloem is afgevallen , ziet men eene kleene ,
vliesachtige, bynaer ronde vrucht in hare plaets
te voorfchyn komen , die kleene, ronde, zwarte
zaden, kleener dan’t Raepzaed, in zich fluit ;
de wortel is lang, enkel, en met witte vezelen
voorzien. Deze plant waft in de velden, tus-
fchen ’t koren, in de weiden ; zy vermeerdert
de melk der koeijen , die ’er van eten , en
heeft middelmatiglyk wezentlyk zout en olie
in zich.
Sommige Schryvers hebben gefchreven , dat
’t zaed van deze plant’ braking verwekte,
doch
«Joch de ondervinding komt ’er niet meê over
een; mengeefthet den hoenderen en duivenom
te eten.
STER MA CETI.
Sperma Ceti.
In ’t Franfch Nature de Baleine , of Blanc
de Baleine.
In ’t Nederduitfch TValfchot.
* Is de herfens van eene foort van Walvifch
mannetje, genaemc Orca , Byaris, Cachalot.
Dees vifch is gemeen in de zee langs de kult
van Galice in Spanje en in Noorwegen ; hy is
omtrent vyf en twintig voeten lang , en om-
trent twaeif voeten hoog of dik; yder van zyne
tanden weegt een pond; men gebruikt ze tot
verfcheide werken.
Als men de herfens uit ’t hoofd van den Wal-
vifch genomen heeft, laet men ze op een zacht
vuur fmelten, dan giet men ze in vormen, die
als een fuikei brood gemaekt zyn , waer in men
ze laet koud worden; dan komt ’er eene olie
en een waterachtig vocht op , dat ze zouden
doen berderven , als men ’er die niet liet af-
druipen. Deze herfens laet men wederom
fmelten, men giet ze in de zelve- vormen , en
men laet ze nog uitdruipen ; deze werking her-
baelt men tot dat de ftoffe wel gezuivert en
zeer wit zy ; dan fnyd men ze zachtjes met
een mes tot blinkende fchubben, zoo als wy
die zien.
Deze dolle is Sperma ceti genaemt geweeft,
omdat de Ouden meenden, dat zy was het zaed
der Walviffchen , dat in zee op ’t water dreef,
en op ’t ftrand geworpen was , alwaer men het
veïzamelde. Vele Hedendaegfchen hebben de-
ze meening verworpen , en hebben eene an-
dere willen dellen , die niet veel waerfchynly-
ker was. Zy hebben gezegt, dat de droogery,
Sperma ceti genaemt, eene zeelym of eene foort
van zeelchuim was , die door den wind op
’t drand was gedreven , alwaer men ze verga-
derde.
Het is te verwonderen , dat de oorfprong
van deze droogerye zoo lang verborgen is ge-
bleven; wan: ’t is niet meer dan dertig jaren
geleden , dat men weet , dat zy uit ’thoofd der
Walviffchen genomen word. De eerde ver-
klaring , die wy ’er te Parys van hadden, ge-
* Pomet, Hidoire des Drogues.
fchiedde in de gefprekken van den overleden
Abt Bourdelot.
Het Walfchot word ons gemeenlyk van
Bnjoune en van St. Jan van Luz toegezon-
den; het moet in fchoone , witte, heldere ,
blinkende fchubben gekozen worden ; onder
’t verouderen word ’tgeel; het heeft veel olie
en een weinig vlug zout in zich.
Het is ontbindende en verzachtende ; men
gebruikt het in appelzalven om de huid zacht
en glad te maken; onder de plaeders en zalven
om de klonters in de borden te verdryven; on-
der de klideren tegen den roodeloop ; onder de
infpuitingen voor de baermoeder om week te
maken, en te verzachten; men laet het fomtyds
ook innemen voor de fcherpheden van de bord.
De gift is van eene halve tot twee fcru-
pels.
SPHONDYLIS.
Sphondylis, is eene foort van worm of bloe-
deloos dier , omtrent zoo lang en dik als de
pink; zyn hoofd is rood, zyn lyf wit; hy
heeft agt pooten ; hy wind zich rondom de
wortels der planten in de aerde , en knaegtze;
hy bemint boven al de wortels van de Wilde
Komkommeren, van den zwarten Everwortel ,
van de Santorie , van de Varkensvenkel , van
Oderlucy , en van den Wilden Wyngaerd; hy
heeft veel vlug zout en olie in zich.
Ily is goed om te ontbinden, de zenuwen te
verderken,en om de vloeijingen te verdryven,
en voor de beenbreuken : men laet hem in olie
en wyn koken, en als de olie doorgezegen is,
gebruikt men die als de gemeene olie van Aerd*
wormen.
SPHONDYLIUM.
Sphcndylium , Ger. Raii Hiflv
Sphondylium v uigare hirjutum , C.Bauh. Pit.
Tournefort.
Sphondylium ejiiibujdam , five Branca urfina
Germanica , J. J3.
Sphondylium v uigare , Park.
Sphondylium , Adv. Lob. Dod.
Branca urfina , Brunf.
Acanthus vulgaris , fve Germanica ,
Fuch.
In ’t Franfch Berce , of Brance - urfine
tarde.
In ’t Nederduitfch Duitfche Beerenklaewvo ;
* Ij
6j 4 S P.
* Is eene plant, die een’ regten, ronden ,
geknoopten, ruigen , gevoorden , en van bin-
nen hollen deel fchiet twee of drie voeten
hoog ; de bladers zyn breed , in verfcheide
deelen gefnippelt of ingefneden , van boven en
van onderen met een vry zacht en wollig hair
bedekt, zoet van fmaek; de bloemen waden op
zonnefchermen of kranfen boven op de takken,
beftaende yder uit vyf leliwyze gefchikte bla-
deren, gemeenlyk wit , en fomtyds, doch zel-
den, purperachtig van kleur’. Als deze bloem
is afgevallen , word de kelk, die haer onder-
deunde, eene vrucht bedaende uit tweegroote,
platachtige, eironde zaden , die van boven uit-
gekerft , op den ruggedreept, zich gemaklyk
van hunne omwindfelen ontdoende, op de
plaets , alwaer zy elkander raken , met twee
zwarte drepen geteekent, onaengenaem van
reuk en een weinig fcherp van fmaek zyn ;
haer wortel is enkel, lang , dik, gerimpelt»,
vleezig, wit, en voorzien met een geelachtig
fap , van een’ zoetachdgen fmaek met eenige
fcherpheit. Deze plant wad op de velden , in
de weiden, en op andere vochtige en moeradi-
ge plaetfen; zy bloeit in de maenden Mei en
Juny. Zy heeft veel olie , en wezentlyk en
vad zout in zich.
Hare bladers zyn verzachtende, ontbinden-
de, openende; men gebruikt ze in afkookfelen
tot aersfpuitingen , en in pappen ; haer zaed is
infnydende , doordringende , goed tegen de
vallende ziekte , aêmbordigheit , en om de pis
en maenddonden te verwekken. Haer wortel
is goed om de vereeltheden te verdryven , als
hy gedampt daer opgelegt word.
Men heeft den naem van Spondylium aen deze
plant’ gegeven , omdat haer zaed Hinkt gelyk
als een bloedeloos dier Spondylis genacmt, waer
van ik zoo even gefproken heb.
Branca urjtna , wegens eenige overeenkomd,
die men tuflchen de bladers van deze plant’
en de pooten van een’ Beer gevonden heeft.
S P I N A A L JB A.
Spina alba , 3. Trag.
Spina alba fylvejlris , Fuch. J. B.
Carduus tomentojus acanthi folio 'Vidgaris ,
Pit. Tournefort.
Onogyros Nicandri , Gefn. hort.'
Carduus foliis tomentofu Jeu incanis , Raii
Hift.
S P.
Spina alba tomentofa latifolia fylvejlris ,
C. B.
Acanthum , Matth. Dod.
Acanthium v uigare , Park.
Onopordon Athenea , Ang.
In ’t Franfch Cbardon c ommin , of. Ar ik
chaut fauvage , of Epine blanche fauvage.
In ’t Nederduitfch Witte Weg- Diflel,
Is eene foort van Didel , of eene plant, die
een’ deel fchiet vier of vyf voeten hoog, dik-
ker dan de duim, zeer dekelig, en bewaffen
met eene foort’ van witte wolle; hare bladers
zyn grooter dan de hand, breed, bochtig, de-
kelig, bedekt aen alle kanten met witte wolle,
naer die van Beerenklaeuw gelykende ; hare
toppen eindigen met ruwe hoofden, bedaende
uit verfcheide op elkander liggende bladeren,
waervan yder met een’ doorn eindigt. Deze
hoofden onderdeunen purperachtige , zelden
witte bloempjes , die van boven wyd uitge-
breidt , en in riempjes gefneden zyn. Als de-
ze bloempjes zyn afgevallen , komen 'er za. en,
yder met een kuifje voorzien , in de plaets gc-
lykende naer die van de Cnicus , maer zy zyn
kleener , van eene gefchakeerde kleur’ , en
vaneen’ fcherpen bitterachtigen fmaek; haer
wortel is teêr, wit, en zoetachtig , maer ver-
andert in’t verouderen. Deze plant wadop ru-
we , onbebouwde plaetfen ; zy heeft veel we-
zentlyk zout en olie in zich.
Haer wortel is openende , ontbindende ,
windbrekende , opdroogende , goed om de
maeg te verderken , de winden te verdryven ,
de opgezette klieren te doen verdwynen, en
voor de tandpyn’.
Haer zaed is diendig voor de duipen der
kleene kinderen.
Men heeft deze foort van Didel Spina alba
genaemt , omdat zy met punten of doornen
voorzien, en geheel met witte wolle bekleedt
is.
Acanthium, ex *k>i , fpina , omdat deze plant
doornachtig is.
Onoperdon , ab aft nu s , lp$a, peda , om-
dat deze plant vyd of eene kraking veroor-
zaekt , wanneer de ezel haer eet.
Onogyros, ab 'óva; , ajinus, v yifoc, circulus, am-
bitus , als of men zeide Diftel, dit den ezjd omringt ,
omdat de ezel , op dezen Didel verlekkert
zynde , dikwils op de plaetfen , alwaer zy zyn ,
gevonden word.
* Zie PI. XXI. Fig. 1$.
SPI-
S P,
S P I N A C I A.
Spinacia , Lob. Icon.
Spinacia fativa was', Lu^d.
Spinacbia , Ger. Park Raii Hifi.
Spinacbia was & faswina , J. B,
Spinacbium , Matth,
Lapatbuw hortenfe , feu Spinacia femine ff i-
7wfo , C. B. ,
Spinacia vulgar is. capfula feminis aculcata ,
Pit. Tournefort.
Spinaceum olus & Spinachia was , Gefn.
hort.
In ’t Franfch Epinars.
In ’t Nederduitfch Spinagie.
Is eene plant, wier bladers breed , fpits , in-
gefneden, hoekig, teêr , zacht, donker groen
van kleur’, fappig, en aen lange deeltjes valt zyn;
de delen wallen omtrent een voet boog, en
zyn rond, pypachtig , takkig , en van hun raid-
dê-n tot boven toe bekleedt met bloemen van
helmftyltjes , van eene gras- of purperachtige
kleur’ , onderdeunt door een’ vierbladigen
kelk; deze bloemen laten geen vrucht noch
zaed na zich ; de jonge vruchten wallen op af-
gezonderde plaetfen, en worden eironde, fpit-
fe , doornachtige zaedhuisjes , waervan yder
een bynaer rond en een weinig fpits zaed in-
fluit; de wortel is enkel , dun, wit, en met
eeniae vezelen voorzien! Deze plant kweekt
men in alle moestuinen, want hare bladers.,
als zy jong zyn, worden in de keukens zeer
veelgebruikt; zy hebben veel w'aterdeelen en
olie, weinig zout in zich.
Zy maekt den buik week, verzacht de fcherp-
heit van de luchtpyp, zuivert ’t bloed.
Het is waerfchynlyk , dat de Ouden de Spina-
gie niet gekent hebben , of zy gaven haer een’
anderen naem.
Spinacia , feu Spinachia, d (pina , doorn, omdat
het zaedhuisje dezer plante doorgaens ftekelig
is; echter vind men Spinagie, die zaedhuisjes
draegt, welke glad en zonder doornen zyn.
SPINA SOLSTITIALIS,
Spina Sülfhtialis , Dod. J B.
Sptna citnna vd lutea , Gefn. hort.
S P. . 6jf
C arduus fiellatus Iuteus foliis Cyani , C. B-
Pit! Toumeforr.
Carduus foljlitialis , Cam. Ger.
In ’t Nederduitfch Zomer-D/Jlel.
Is eene foort van Starre - Dirtel , of eene
plant, die een’ dunnen, takkigen, wolligen
fleel fchiet twee of drie voeten hoog; de bla-
ders zyn lang, gelykende naer die van de Ko-
renbloemen , witachtig en ruig ; de hooiden
zyn zoo groot als die van de Korenbloemen ,
voorzien met lange, (Tyve, gele, flarwyze ge-
fchiltte doornen, yder ook eene bloem onderftea-
nende, die een bosje of trosje van gele blotmp-
jes is , 'welke van boven wyd uitgebreïdt, en in
riempjes gefneden zyn. Als deze bloempjes zy«
afgevallen, komen ’er kleene langwerpige za-
den in hunne plaets, yder met een kuifje voor-
zien. Haer wortel is middelmatiglyk lang ,
dun , houtig. Deze plant vvaft in warme lan-
den , als omtrent Montpellier, in de tuinen.;
zy bloeit omtrent den zomer zonnefland ; zy
heeft vee! wezentlyk zout en olie in zich.
Zy is openende , zweetdryvende , ontbin-
dende , goed voor de ohgedaentheit , water-
zucht, en verpoppingen der milt en darm-
fcheil.
sptna folftitiali: , omdat deze doornachtige plant
in den zomer - zonneftand bloeit, en in hare
kracht komt.
S P I N U S.
Spinus , five Ligurinus , Jonftonii , is een kleene
vogel van grootte als een Putter, gemeenlyk
geel en zwart van kleur’; zyn bek is middel-
matiglyk lang , dun en fpits ; hy leeft van za-
den ; hy onthoud zich in warme landen ; hy
maekt zyn neft in bergachtige boflehen ; zyn
gezang is zeer aengenaem. Hy heeft veel vlug
zout in zich.
Hy is goed voor de vallende ziekte, als hy
gegeten word.
Spinus, d, Ipina, omdat dees vogel een’ bek
heeft zoo dun en fpits als een doorn.
Ligurinus , d Ltquria , omdat hy te Ligurië in
Italië vry gemeen is.
S P I R JE A.
Spiraa fa/icis folio , Pit. Tourtief. '
Spiraa Tbeophrafli , Cluf. Ger. Raii Hift.
Spirasu' TbeopbraJU ford Ciufio , J. B,
Park
Rr r r
F ru~
. S P,
676
Frutex fpicatus , foiiis faUgnis fenatis ,
Ca 13a
Is een heefter , die omtrent drie voeten
hoog wart , en verfcheide dunne takken fchiet,
bedekt met eene roode fchors’, en dragende
veel bladers , welke lang en fmalals die van den
Wilgeboom, aen de kanten getande , van boven
groen , van onderen roodachiig , en van een’
bitterachtigen t’zameiitrekkenden fmaelt zyn;
de bloemen zyn kleen , en als troffen of airen
bynaer zoo lang als de vinger en vry dik op
de toppen der takken gefchikt ; yder dezer
bloemen beftaet uit vyf lyfverwige blaedjes ,
die rooswyze gefchikt , en door een’ kelk ,
die als eene ftar is ingefneden , onderfteunt
zyn. Als deze bloemen zyn afgevallen , komt
’er eene vrucht te voorfchyn , beftaende uit
verfcheide fcheeden , die als een hoofdje gé-
fchikt zyn; in yder dezer fcheeden vind men
kleene, pla‘t- en geelachtige zaden. Dezen
heeffer kweekt men in de tuinen op lommerry-
ke of fchadu wacluige plaetfen.
Zyne bladers, bloemen en vruchten zyn af-
vegende en t’zamentrekkende ; doch zy wor-
den zelden in de Geneeskunde gebruikt.
Men zegt dat spn&a komt van ’tGriekfch s-jti/-
ptt, junis , een di^teut» of kabel, omdat dees hee-
ffer zoo taei en buigzaem is als een kabel ;
doch deze woordsoorfprongkelykheit fchynt
my niet zeer goed te zyn.
S P O D I U M.
Spodium,
Ebur ujlutn.
In ’t Fianfch Spode öf Tvoiré brillê.
In ’tNederduitfch Gebrand Tvoor.
Is Yvoor, dat in kleene ffukken gefneden ,
en in een open vuur gekalcineert is , totdat
het niet meer rookt, en in eeneyle, brooze ,
ligte , witte, alkaline ffoffe, die gemaklyk tot
poeder gemaekt word , verandert is ; het is ei-
gentlyk de doodekop van ’t Yvoor, want al
het zout van dezen Olifantstand was vlug, en
is door de kalcinatie met de olie en waterdee-
len vervlogen , zoo dat ’er noch zout noch
eenig werkelyk beginfel in ’tSpodium is over-
gebleveh. Men zoude met deze werkelyke be-
ginfelen konnen voordeel doen , indien men
het Yvoor door een’ krommen kolf in een vuur
by graden in een’ gro.oten glazen ontfanger
S P.
overhaelde , zoo als ik in myn boek van de
Scheikunde befchreven heb ; want men zoude
’er vlug zoiit, geeft, en olié' van Yvoor uit
krygen, en de zwarte ffoffe, die in den krom-
men kolf overbleef, zoude zoo goed zyn om
Spodium te maken, als of ’t Yvoor niet was
overgehaelt geweeft ; men zoude ze maer in
’t midden van gloeijende kolen moeten kalcine-
ren , totdat zy zeer wit was , dat in korten tyd
gefchieden zoude. Men moet ’t Spodium van
buicen en van binnen zeer wit, zuiver, en in
fchoone ffukken, die gemaklyk te breken zyn,
verkiezen.
Het is t’zamentrekkende en goed om de bloe-
dingen, buikloopen, en zaedvloeden te flop-
pen , om ’t zuur en de fcherptens der vochten
te verzachten , en om het ftremraen van de
melk in de maeg’ te beletten. De gift is van
eene halve tot twee fcrupels.
Het Spodium of Antifpodiutn der oude Ara-
bieren was de tot afch gebrande wortels van
Riet; men fchreef het groote vermogens toe om
de vervallen krachten te herffellen, en ’thart
te verfterken; doch al de kracht van deze afch*
beftond alleenlyk in een openend zout, dat zy
in zich had.
Het Spodium der oude Grieken was de Tit-
tia , waervan ik op hare plaets fpreken zal.
Spodium , d fttóSos . cinis , omdat ’t Spodium
eene gekalcincerde , en als tot afch gebrandfe
ffoffe is.
SPONGIA.
ï
Spongia.
Fungus marinus.
In’tFranfch Eponge,
In ’t Nederduitfch Spons ,
Is eene foort van ligte, zachte en zeer
voosacluige plant’ , die met de Kampernoeb
je veel overeenkom!! heeft, en in de zee aen
de rotfen gro'eit; daer zyn tweederlei foor-
ten van, fyne , die men Mannetjes Sponfen,
en groove, die men Wyfjes Sponfen noemt.
Men zegt, dat’er in tneenigte komen uit een Afia-
tifch Eiland, Icaria of Nicaria genaemt , al-
waer de vryers , wanneer zy trouwen wfflen ,
genoodzaekt zyn die op den grond of in ’t mid-
den van de zee te gaen zoeken ; want de vry-
ffers zyn de prys en vergelding voor de genen,
die ’t iangft in de zee blyven , en de meeffe
Sponfen opbrengen ; en de, reden van zulke
• eene
eene baadelwyze is, dat de inwoonders hunne
fchacting met Sponfen aen den Grooten Heer
betalen.
De meefl geachte Sponfen zyn de fynfte ,
Mannetjes Sponfen genaemt : men moet ze
tamelyk groot , ligt , dicht of metkleenelucht-
gaetjes , alchgraeuw of geelachtig van kleur’
verkiezen.
Soimyds vind men in de Spons zekere klee-
ne, harde lichamen, die fieenen of grof zand
fchynen te zyn; maer als men ze met een ver-
grootglas befchouwt, word men gewaer, dat
’c meede gedeelte daer van kleene fchufpjes
zyn ; indien deze fchulpjes eenige bloedelooze
zeediertjes in zich gehad hebben , waer aen
menniet zeerbehoeft te twyfelen, dan zouden
deze bloedelooze diertjes niet grooter dan
Ziertjes moeten geweeft zyn.
Men vind Sponfen, die takkig zyn , of eeni-
ge fpruitjes op de wys van eene plant uit-
fchieten ; dez.e takken of fpruitjes noemc men
gemeenlyk in- ’t Franfch Eltw d'Eponge Qftlocm
van Spons ; ) ook groeijen ’er in de rivie-
ren.
De Natuurkenners hebben de Spons onder
de Zoophyta of planten , die den aert der die-
ren hebben, gereken*, omdat zy in zee by-
naer gelyk een dier zich beweegt; maer daer
zyn geen eigentlyke Zoophyta , en indien de
Spons zich in zee beweegt, gefchied het door
’c water , dat in- hare poriën dringt, en, daer
verfcheide omwegen makende zonder altyd zyn’
vryen uitgang te konnen hebben, hare vezels
doet zwellen, de zelve t’iamennekt , en ze
noodzaekt zich te bewegen.
Indien men deSpons brand, zal zy een’ reuk
van gebranden horen van zich geven ; indien
men ze in een’ krommen kolf overhaelc , zal
’er eene zwarte en Hinkende olie, en veel pis-
achtig vlug zout , het vlugge zout van Hertsho-
ren gelyk, doch naermate In eene grooter mee-
nigte , van overkómen.
De Sponfen zyn goed om de ziltige vochten
der wonden in te zuigen, de vuile en Hinken-
de vochten af te vegen en te verteren, daer op
gelegt zynde; men bereid ze met wafch , ge-
lyk ik in myne Algemeene Artzenybereiderye
gezegt heb.
De Heenen of kleene fchulpen, die men in
de Sponfen vind, worden goed geacht om de
dikke vochten te verdunnen , te verdeden en
te ontbinden , voor den Heen , kropzweren
en koningkszeer , en om de verfloppingen
weg ie nemen; men maekt ze tot poeder, en
men mengt ze met even zoo veel Arcanum
duplicaium, en men laet ’er eene maend lang
eene drachma dagelyks van innemen ; dit mid-
del heeft meer kracht en werking dan de £<*•
pis fpongia , die zoo groot is als een amandel,
en waervau op zyne plaets onder den naetn van
Lapis Jp-ngu gefproken is.
Men laet de Sponfen branden , en men ge-
bruikt hare afch voor de kropgezwellen , en
fcheurbüik. De gift is van eene halve fcru-
pel toe eene halve drachma.
Spongia komt van den Griekfchen naem o-jt»/"-
y'05. dat de zelve zaek beceekent.
Den naem van Spongia pyrotecbnica geeft men
aen eene zekere zwarte lont tot den Snap-
haen , die de Hoogduitfchers gebruiken ; zy
maken ze van groote zware- of rosachtige
Kampernodjes , die men in Duitfchland op
oude boomen , als op de Eike-, Elfchen- en
Deiineboomen vind; deze Haet men plat, en
men laet ze koken met water , waer in men
Salpeter gefinolten heefc; daerna laet men ze
op den oven droogen , alwaer zy eene voos-
achtige zwarte doffe word, die gemaldyk vuur
vat; want behalven dat deze Kampernodjes
uit zich zelve van eene zelfHandigheit zyn ,
die ligt aen ’t branden raekt , zoo maekt de
Salpecer , waer mede zy voorzien zyn , dac
zy nog veel ligter vuur vatten.
Men heeft den naetn van Spon^ia aen deze foort’
van lont gegeven , omdat zy zoo voos is als
eene fpons , en Pyrotecbnica , a srup , ignis , er
, ars, als of men zeide. Spons, die door
konfl vuur vat , of Spons , die voor ’t vuur
vacbaer is.
S Q U A T I N A.
Squatina .
In ’t Franfch Ange , Efquaque , Efquadre. ,
Ejcaye.
Is een groote Zeevifch , die fomtyds tot
honderd en zedig ponden weegt ; zyn vel is
eene foort van leer, dat van buiten zoo ruuw
is, dat men het gebruikt om hout en y voor te
polyHen;hetis van buiten afchgraeuw of donker,
en van binnen wit en zacht ; zyn vieefch is
kraekbeenig , en word niet tot voedfel, maer
onder de Geneesmiddelen gebruikt ; het heeft
veel olië en vlug zout in zich.
Het is goed voor teringachtige ziektens ,
en voor de Engellchc ziekte ; het herflelt
de vervallen krachcen, en verzacht de fcherpe
vochten met ze aen een te lymen ; men eet
het, of men gebruikt ’er het nat van.
Rrrt 2
De
S T.
67 S S Q:
De kuit gedroogt en tot poeder gemaekt
is goed om de buikloopen te Hoppen ; de gift
is eene drachma.
Zyne lever verzacht, eu ontbind de gezwel-
len , gekneufi en daer op gelegt.
Het vel is goed voor den daeuwworm en
de fchurft, daer op gelegt zynde.
Dees vifch fpeelt me* de Roch , en daer
komt eene foort van Roch van voort, die men
Squatina Raia , en op de vifchmarkten Angt
noemt', zy is zoo goed niet van fmaek, noch
zoo geacht als de oprechte Roch.
S quatma , a rx,'t$u , ide/lfytu; rado, polio , om-
dat het vel van dezen vifch dient om verfchei-
de harde Hoffen te rafpen, en te polyHen.
Angt , omdat zyne vinnen vleugels verbeel-
den.
S Q^U I L L A.;
Squilla
In ’t Franfch Chcvrclte of Sailiico/juel
In ’t Nederduitfch Garnaet , Garncel , KUe-
ne Zeekreeft .
Is eene foort van Zeekreeft , wier pooien
regt , fpits, en niet als fcharen zyn gelyk in
de gemeene Kreeften. Haer hoofd is voorzien
met fpitfe horenen; zy komen voort in de zee-
moerafien eu by de rotfen; daer zyn verfchei-
de foorten van , die in grootte en in kleur’ ver-
fchillen; die wy gemeenlyk zien, zyn zoo lang
en dik als de duim , rood, en bedekt met eene
vry harde fchael ; hun vleefch is lekker, finaek-
lyk, malfch , aengenaem van fmaek en ligt re
verteren ; zy hebben veel vlugge en vafle zou-
ten in zich.
Zy zyn goed om de pis te verwekken , den
(leen der nieren en blaes’ te vergruizen, voor
de kropzweren , aêmborftigheit, om ’tbloedte
zuiveren, om te verflerken, gegeten of in een
afkookfel , waer toe men de fchalen en pooteu
gebruikt heeft, ingenomen.
De meefle Garnaten, die men te Diepe en op
verSpheide andere plaetfen in Normandië vangt,
hebben aen de eenezyde van hun hoofd een ze-
ker fchubachtig gezwel , dat zoo groot als eene
Lupyn of als eene groote rood- of geelachtige
erweet is , en onder eene vry harde fchelle een
plat lichaem bevat, eene Piffebedde in gedaen-
te naerbykomende, dat week, zacht in ’taen-
raken, bruin, zwartachtig van kleur’ is , en
ziph gemaklyk van de holligheit affcheid ,
als of het een byzonder bloedeloos dier was,
doch als men het onderzocht heeft, is men 'er
geen beweging, die eenig vermoeden van dat
het geleeft had konde veroorzaken , aen ge-
waer geworden.
De naem van Squilla word nog gegeven aen een
bloedeloos waterdier, dat eenige overeenkom!!
met den Garnaet heeft, maer veel kleener is;
daer zyn verfcheide foorten van ; fotnmigen heb-
ben dunne en ligte geel- of witachtige fchalen;
anderen zyn zonder fchalen en plat; zy loopen
en zwemmen, komen in de beken voort, en
hechten zich aen den wortel van Riet of van
Zwaerdkruid.
Zy zyn openende , goed voor den (leen en
’t graveel , in afziedfel gebruikt.
Men meent , dat de Garnaet Squilla is ge-
naemt , omdat zyne fchael eenigzins naer de.
fchellen van den Zee-Ajuin gelykt.
S.TACHYS,
Stachys , Fuchfii, J B.
Siacbys major Ger manie a , C, B. Pit. Tour-
nef.
Salvia fylvejlris , Cceftlp.
Manuoium agrejte vel 3. Trag.
Spbacelus , ahis Stachys, GuiL
•
lil ’tNederduitfeh Stachys, Riekende Andc »
ren , .
Is eene plant, die naer de Malrove gelykt ;
zy fchiet verfcheide dikke, vierkante, geknoop-
te, ruige, witte, wollige Helen , die omtrent
twee voeten hoog, en van binnen met merg
vervult zyn.; de bladers ffaen tegen over mal-
kanderen aen yder knoop der Helen , en zyn
als die varr de Malrove , doch veel langer,
witter, ruig of wollig, aen de kanten getandt,
en aengenaem van reuk. De bloemen Haen
wervelwyze en als airen gefchikt tuflehen de
bladers aen de toppen van de plant’, en zyn
ruig , purperachtig , en fomtyds wit. Yder
der zelve is een bek of pyp- van boven in twee
lippen gefneden. Als deze bloem is afgevallen,
komen ’er vier byna'ör ronde , zwartachtige
zaden in de plaets , befloten in een zaedhuisje,
dat de bloeme tot een’ kelk geflrekt heeft.
Haer wortel is hard, hoinacbtig, vezelig, en geel.
De gebeele plant geeft een’ Herken reuk; zy
wafi op bergachtige, ruwe, en onbebouwde
plaetfen ; zy heeft veel zout en fyne olie in
zich; zy bloeit in den zomer.
Zy ' verwekt dé pis en de maendflonden ,
ver-
S T.
S T.
vcrhaed de baring en den uitgang van de nage-
boorte.
Stachys , a rd%et , fpicit , omdat de bloemen
van deze plant’ airwyze gefchikt zyn.
STACTE’
Statte.
Statten.
Myrrba Statte'.
In ’t Franfch Myrrhe liquide,
In’tNederduitfch Vloeibare Myrrhe .
Is eene foort van Balfem, of een welriekend'
gomachtig vocht , dat men eertyds onder de
jonge boomen , die de Myrrhe dragen , verza-
melde , en dat ’erzonderinfnydingen uitvloeide.
De Ouden bewaerden deze droogery als een’
kodelyken balfem , en men meent met veel re-
den, dat zy die foort van Myrrhe is, waer-
van in ’tEuangelium gefproken word, en die
de Wyzen aen ’s Weerelds Heiland te Bethle-
hetn met goed en wierook bragten; doch men
brengt ’er ons niet van, het zy omdat deze
vloeibare Myrrhe niet lang bewaert kan wor-
den zonder te verharden , her zy omdat men
verzuimt die te verzamelen.
Zy had de zelve krachten als de Myrrhe ,
doch fterker.
De Stafté , die wy fomtyds by de Kooplie-
den zien, is naergebootd ; zy word gemaekt
met Myrrhe in olie te laten fmelten, en daer
een weinig wafch onder te mengen tot de
dikte van eene zalve.
Statte, *•*•<** lui, a erdga , fiillo , omdat deze
droogery uit den boom’ onder de gedaeute
van vocht vloeit.
STAMNDM.
Stammrn,
rjupiter.
In ’t Franfch Etahti
In’t Nederduitfch Tin.
Is een week , zwavelachtig , wit , blin-
kend metael , dat onder den hamer kan uit-
getekt worden, een weinigharder dan lood is,
en zeer gemaklyk gefmolten word; de Ouden
noemden het Plumbum albums het groeit in de
*79
mynen in Engeland, en op verfcheide andere
plaetfen in Europa , van waer men hef ons in
grooce (lukken ofbaren overbrengt. Men ziet
’er te Parys drie foorten van.
De eerde is het gladde Tin , dat zonder
vermenging’ uit de- mynen komt , dit is op-
recht Tin.
De tweede is het gemeene Tin , dat een
vermenging is van glad Tin , lood, en geel
koper.
De derde foort is het klinkende Tin , dat
een mengfel is van Tin , Bifmuth , rood Ko-
per, en een weinig Zinck; men mengt ’er fom-
tyds wat Regulus Antimonii onder , en in
deze gelegenheit heeft men zyn zwavelachtig
zout , dat het braken verwekt, niet te vree-
zen , omdat het door de groore meenigte an-
dere doffen , waer onder men het vermengt
heeft, is onvluchtig gemaekc, opgeflorpt-, en
van zyne kracht berooft.
Het natuurlyke of gladde Tin is niet klin-
kende , omdat het al te week en al te buig-
zaem is; opdat eene doffe klinke , moet zy
uit vade en devige deelen zyn t’zamengedelt,
ten einde de zelve trillen en tegen elkander
dootbn , het welk gefchied in het klinkende
Tin, dat door de Bifmuth, of door ’t Spies-
glas en het Koper is hard en vad gemaekt. Dit
Tin, wanneer het fchoon en wel gemaekt is,
gelykt naer zilver.
Het gladde of natuurlyke Tin word goed
geacht tegen de gebreken van de lever en
baermoeder. Men ■ gebruikt ’er het vylfel
van.
Het Tin dient tot ’t verwen , want in dom-
mige gevallen, als om fchnrlaken te verwen,
gebruiken de Verwers liever tinne ketels dan
andere , en zy gebruiken derk water met Tin
bezet tot de kleuren , die zy willen veranderen
of doen opkomen.
Men heeft het Tin Jupittr genaemt , omdat
men meende, dat het invloeden van de dwael-
flarre van den zelven naern ontfing.
STAPHYLODENDKON.
Staphylodendron . Matth. T.B. Pit.Tournefó
Kaii Hift.
Nux veficaria. Ger. Park.
Tijlacia fylvejlris , C. B.
In ’t Franfch Nez coupez .
In ’t Nederduitfch Pimpernoten,
Is een kleene boom of dichte heefter, wiens
hout teêr en met wit merg vervult is; de bla-
Rrrr 3 ders
<*3o ST. S T.
ders zyn doorgaens vyf en fointyds zeven ae»
eene ribbe valt; zy gelyken naer die van de
Vlier, maer zyn een weinig kleener, en aen
de kanteu getande ; de bloemen zyn by trosjes
aen dunne en lange voetdeeltjes valt; yder der
zelve beltaet uit vyf witte blaedjes , die in
*c rond gefchikt, en door een’ kelk van een
enkel ftulc, dat in vyf deelen is herfneden , on-
derlteunt zyn. Als deze bloem is afgevallen ,
komt ’er eene vliesachtige vrucht of eene foort
van groenachtige blaes’ in hare plaets, die vry
groot en verdeelt is in twee huisjes, waer in
men eenige zaden vind den hazelnoten gelyk,
en bedekt met eene houtachtige doch dunne
fchelle,die roodachcig van kleur’, en gemaklyk
te breken is ; hare zelfltandigheit is groenach-
tig, en van een’ iaffen , zoetachtigen ftr.aek ,
die neigingen tot ’t braken verwekt. Dees
heelter walt op onbebouwde plactfen , in de
boffehen , heggens, en doornboflehen.
Uit de zaden of noten perll men eene olie,
die ontbindende is.
Stapbylcdendron , a vttQv\h, uvtt , ü* èérSpos, ar -
hor, als of men zeide Dnsiveboorn , omdat de
yrucluen als druivetroflen gefebikt zyn.
STAPHISAGRIA.
Staphifagria , Matth, Dod. C. B. J. 13.
Raii Hift.
Herba pedicularïs , Cord. in Diofcor.
Delpbinium Platani folio , Staphifagria
diftum , Pit. Tournef,
Alberas Arabum.
In ’t Franfch Staphifaigre of Herbe aux
foux,
In ’t Nederduitfch Luiskruid.
* Is eene foort van Ridderfporen , of eene
plant, die een’ regten , ronden, zv/artaclni-
gen , takkigen deel fchiet anderhalf of twee
voeten hoog; de bladers zyn groot, breed,
in verfcheide deelen diep ingefneden , groen ,
naer die van den Wonderboom of naer die van
den Platanus gelykende , en aen lange deelt-
jes vad : de bloemen waden boven aen den
Heel , en in den fchoot derbladeren ; yder der
zelve bedaet volgens den Heer Tournefort uit-
verfcheide oneffen bladeren , waer van vyf
grooter zyn, dan de andere, en in’t rond ge-
fchikt, blaeuw vankleur’j de bovendedrekt zich
Uit naer achteren, en ontfangt in zyue fpoor
• Zie PI. XXI. Fig. 14.
de fpoor van een ander blad. Als deze bloetj;
is afgevallen , komt ’er eene vrucht in hare
plaets , bedaende uit verfcheide groenachtige
fcheeden , d-ie driekantige, gerimpelde zaden,
zoo groot als kleene ervveten in zich fluiten,
welke naeuvv aeu elkanderen vereenigt, van
buiten zwartachtig, van binnen wit- of geel-
achtig , en van een’ fcherpen , heeten, bitte-
teren en zeer onaengenatnen fmaek zyn.
De e plant wad in warme landen, als in Pro-
vence , in Larfguedok op lommerryke plaecfen,
van waer het zaed ons droog word overge-
bragt. Men moet het verfch, wel gevoedr ,
en zuiver verkiezen ; het heeft veel zout en
olie in zich.
Men gebruikt- het fomtyds , wanneer men
tandpyn heeft , tot een kaeuwmiddel om veel
flym te fpouwen , waerem het fomreigeii Pi-
tuitaria genaemt hebben : men gebruikt ’t om
het vuile vleefch iu oude zweren te zui-
veren en te verteren ; maer zyn grootde ge-
bruik is in de fchurft en om de luizen te doo-
den , ’er op gelegc zynda; men drooit het
onder ’t hoofdhair tegen de luizen.
Staphifairia , a rxipvXtj , uva , z? iypiet fjlv»
(Iris, omdat de bUders van deze plant’ eenige
overeenkomd hebben met die van den wilden
Wyngaerd.
Herba Pedicularis, omdat ’t zaed van deze plant*
goed is om de luizen te dooden.
STATIGE.'
Statice, in ’t Franfch Statice , is eene plant,
waervan twee voorname foorten zyn.
De eerde foort word genaemt
Statice , Lngd. Pit. Tournef.
Gr amen polyanthemum majus , Dod.
Gr amen mar mum mediterraneum majus , Sta-
tice quibufdam , Park.
Caryopbyllus mediterraneus , Ger.
Caryopbyllus montanus major flore globqfq ,
C. B.
Caryopbyllus flos apbyllocaulos vel junceus ma-
jor , J B Raii Hitt.
In ’t Nederduitfch Groot Gras met vele
bloemen .
Zy fchjet uit haren wortel’ eene groote
meenigte lange en fmalle bladers als die van
Gramen , zeegroen van kleur’; tuflehen de-
zelve fchieten ’er delen op omtrent een voet
hoog, die regt, zonder knoopen en hol zyn,
dragende op hunnen top een bolrond bosje
van
S T.
van eene hoop fcleene bloempjes , die uit
vyf blaedjes zyn t’zaraengeftelt , welke wit
naer ’t purperacluig trekken Je , als eene nagel*
bloem gefchikt , en door een' kelkje , dat als
een trechter is gemaekt, onderfteuut zyn; dit
bosje word nog door een’ algemeenen , fchub-
achtigen kelk onderfteunt. Als deze bloemen
zyn afgevallen, komt ’er in de plaets van elke
bloem’ eeh zned, dat aen beide de einden fpits,
en in een zaedhuisje, dat de bloeme tot een’
kelk gedient heeft, befloten is. Haer wortel
Is lang, vrydik, rond, houtachtig, en in ver-
fcheide bollen verdeelt.
De tweede foort word genaemt
Statice montana minor , Pit. Tournef,
Gr amen polyantbemum minus , Dotl.
. Gr amen marinum minus , Park
Caryophyllus montanus minor , C. B.
Caryophyllus marims minimus , Ger. Lob.
Caryophyllus flos apbyllocauios , vel junceus
minor , J. B. Raii Hift.
In’tNederduitfch KIe en Gras met vele bloe-
men.
Zy verfchilt van de voorgaende bier in , dat
zy lager is ; hare bloem is purperachtig , en
haer wortel lang, dik, roodachtig en in veel bol-
len verdeelr.
Beide deze foorten waden op bergachtige en
Vochtige plaetfen, by de zee , en rivieren.
Zy zyn t’ zatnentrekkende en goed om de
buikloopen en bloedingen te (luiten , in een af-
kookfel ingenomen.
Statice, komt mogelyk van ’tLatynfche werk-
woord flare, ft aen , om dat deze plant de voch-
ten doet ftilftaen.
STELECHITES.
Stekchite) is een (leen zoo lang en dik als de vin-
ger van eene graeuwe kleur’, en van gedaente als
een kleen dammetje van een’ boom, waervan men
de takken heeft afgefneden of afgebroken; men
krytji hem uit Duitfchland : hy is van dezelve
natuur’ als de Linxfteen.
Hy is opdroogende en goed ora de tanden
fchoon te maken.
STELLA MARINA.
Stella manna , in ’t Franfch Etoile de Mer , in
’t Nederduitfcb Zee-ftart is eene fooit van zee?
S. T*. i
bloedeloos dier , zoo groot als de palm van
de hand of een weinig grooter , hebbende de
gedaente van eene dar, en eene graeuwe of
zwaftachtige kleur; het heeft vyf hoeken , die
vry breed zyn , èn fpits toeloopen : zyn bek
is geplaetd in ’t midden van .deze hoeken , of
in ’t middelpunt van de darre , en met tan-
den voorzien ; het heeft een groot getal poot-
jes,dieals dehorentjes van (lakken gemaekt en
aen zyne hoeken vad zyn ; yder dezer poot-
jes fluit eene druppel helder en klaer water
in zich : men ziet aen zyn ganfche licbaem
geene byzondere opening tot ontlading van
zyne vuiligheit J het is bedekt met een hard ,
en ruuw vel , dat het zelve voor eene fchael
dient. Men vind deze Zee-dar aen de zeedran-
den; daer zyn verfcheide foorten van.
Zyn zyn alle openende, in een afkookfel in-
genomen; zy zyn goed voor de vallende ziekte,
indien men ze brand , en ’er den rook yan
ontfangt
STELLID.
Stellio. •
Lacerta Jlellaris»
In ’t Franfch Petit Laizeird étoilé .
In ’t Nederduitfch Star-Haegdis.
Is eene foort vanHaegdisfe veelkleener dan
de gemeene , op den rug met gedamde vlek-
ken geteekenc; zy onthoud zich in de gaten
der muren , leeft van fpinnekoppen , en ('chud
haer vel , gelyk de (langen, jaerlyks uit , eu
eethetzelve; hare beet is niet doodelyk, maer
verdikt de vochten , en verdooft de zinnen ; men
gaet ze tegen met de Theriaek, of door vlugge
zouten , die men ingeeft. Dit dier heeft veel
olie en vlug zout in zich.
Het vleefcii gegeten of in poeder ingeno*
m en verwekt het zweet, en vvederdaet’t vergift;
men kan ’t gebruiken tegen de beet van ’t dier
zelf. Deze kleene Haegdis fluit men levendig
in eene doos’, en men maektze aen het hoofd vaft
tegen den aen val van de derdendaegfche koorts’
om die te genezen. Men laet ze ook in olië
en wyn koken om de zenuwen en geledingen
te verfterken , om te ontbinden.
Stellio a ftella , omdat dit bloedeloos dier af-
beeldfels van ftarren op den rug draegt.
STOE-
6St
S T.
S T.
S T OE G H A S;
Stcecbas, Dod.
Stcecbas vulgaris , Park.
Stcecbas puipurea, C. B. Pit.Tournefort.
Stcecbas Arabica vulgö diPia , J. 13. Raii
•Hifi.
Stcecbas , Jive Spica hortulana , Ger.
Stic bas, tuch.
Ajlocbodas , Arabum.
In ’t Franfch Stecas Arabique .
In ’t Nederduitfch Stichas-kruid.
* Is eene fchoone plant , die op de wys van een’
heeHer verfcheide houtachiige , en in eenige
takken verdeelde Helen of roedc-n fchiet ander-
half of twee voeten hoog; de bladers zyn als
die van de Lavendel, maer kleener, final , en
wit. Hare toppen dragen langwerpige , fchub-
achtige airen of hoofden , yder voorzien van
boven met een bosje bladeren op de wys van
een kuifje, en met kleene bloemen, die beks-
Wyze gemaekt , purperachtig of blaeuw van
kleur’, en by ryen lang? ’t hoofd of de air ge-
fchikt zyn; op yder van deze bloemen volgen
vier bynaer ronde zwartachtige zaden, beflo-
ten in een zaedhuisje , dat de bloem’ tot
een’ kelk gedient heeft ; hare wortels zyn
houtachtig. De geheele plant heeft een’ fpe-
ceryachtigen reuk , en een’ fcherpcn bitterach-
tigen fmaelc ; zy wart overvloediglyk in Lan-
guedok,en Provence op de Eilanden d’Yeres,
door de Ouden Sucadifcke Eilanden genaemt;
zy bemint drooge en dorre plaetfen ; daer
van daen zend men ons de airen van Stichas-
kruid droog en voorzien met hare bloemen,
die wy in de Geneeskunde gebruiken. Indien
men hare kleur en reuk wel wil bewaren ,
moet men zetuflchen graeuw papier laten droo-
gen , en daerna in eene doos’ fluiten.
Men moet de airen van Stichas kruid groot,
welgevoedt , verfch , welriekende , en voor-
zien met veel bloemen verkiezen ; in ’t ver-
ouderen verliezen zy hare kleur en reuk. Zy
hebben veel vry fyne olie en vlug zout in
zich.
.Men heeft deze bloem Stoeckas Arabica ge-
uaemt , omdat men ’er eertyds veel van uit
Arabië bragt.
Zy is verdunnende, afvegende, openende,
goed voor ’t hoofd, en tegen de opflygingen;
zy verllerkt de herfenen , verwekt de pis en de
* Zie PI. XXI. Fig. 15.
maendftonden, wederflaet het vergift, verdryft
de droefgeefligheic ; men gebruikt ze uit- en
inwendig.
Stcecbas , is een woord genomen van de Steca-
dilche Eilanden , die wy tegenwoordig de Ei.
landen d’Yeres noemen. Deze Eilanden zyn ge-
legen op de ltuft van Provence omtrent Marfeiüe.
STRAMONIUM.
Stramonium peregrimim , Ger.
Stramonium fntttu f pinof o rotundo , femine ni-
gricante , Pit. Tournefort.
Stramonium fruflu rotundo, dcorfum fpt Bante
£3* afpero , Col
Strarnonia , Jive Pomum fpinofum, Trag.
Stramonium minus , Jive Nux met el flore aibo.
Park.
Solanum porno fpinofo rotundo , longo flore ,
C. B.
Solanum muit is difium , Jeu Pomum fpinqlum,
J. B. Raii Hilt.
Nux mete/la, Matth CaH.
Nux Methel Avicennae, Ang.
In ’t Franfch Domme epineufe.
In ’t Nederduitfch Doorn- Appel.
* Is eene plant, die een’ Heel fchiet om-
trent twee voeten hbog , zoo dik als de vin-
ger , en zich in verfcheide kleene takken ver-
deelende ; de bladers zyn breed, ruim , hoe-
kig , ('pits , naer die van de Nachtfchade gely-
kende , maer grooter, en aen lange Helen vafi;
de bloem is eene groote witte klok, eenigzins
naer een drinkglas gelykende , en door een’
langen kelk onderfleunt, die van boven ingo
fneden of getandt is. Als deze bloem is af-
gevallen, komt ’er eene vrucht in hare plaets,
zoo groot als eene gemeene noot , die nog
met hare eerfie fchelle bekleedt is , by-
naer rond, en rondom met korte, dikke en
niet zeer Hekende punten voorzien.
Deze vrucht is verdeelt in vier huisjes, welke
zaden inHuiten, die naer eene kleene nier ge-
lyken. Deze plant kweekt men in de tuinen;
hare bladers geven een’ Herken en Hinkenden
reuk van zich , die pyn in’t hoofd verwekt;
de bloemen hebben een’ minder kwaden doch
flaepverwekkenden reuk ; de geheele plant heeft
veel olië en waterdeelen, eu wezentlyk of vlug
zout in zich..
Zy is pyn (lillende , verdoovende, goed om
de vochten te verdikken , en hunne beweging
• Zie PI. XXL Fig. 1 6.
ST« S T. 68 j
te matigen , de pynen te (lillen, de verbrand-
heden te verzachten , uitwendig gebruikt ;
men moet ze .nooit ingeven , noch in. aers-
fpuitingen gebruiken , omdat zy zeer droe-
vige toevallen zoude veroorzaken , als
flaepziekte , dolheit , brakingen, koud zweet,
(luiptrekkingen , en eindelyk de dood, indien
men niet fpoedig was te hulp gekomen.
De middelen tegen deze foort van vergift,
die de vochten ftremt , zyn de vlugge zou-
ten, deTheriaek, Orvietacn, braekmiddelen ,
’t uitwendig gebruik van Brandewyn , water
van de Koninginne van Hongarye, vlugge geeft
van Armoniakzout.
STRIX,
Strix .
In ’t Franfch Frefaye , Ejfraye.
Is een Nachtvogel , zynde eene foort van
Nacht-Uil; hy is zoo groot als een gemeen Hoen;
hy is bynaer van gedaente als een Steen Uil,
bedekt met witte vederen , die aen den buik
met zwart geteekent zyn; zyn kop is dik, rond, af-
gryfelyk en omringt met overeinde ftaende vede-
ren; zyn bek iskrom en witachtigjzyne fchenkels
en pooten zyn ruig en met vederen bedekt ; zyne
klaeuwen krom , en witachtig van kleur’; zyn ge-
fc breeuw is afgryfelyk; hy onthoud zich op berg-
achtige en aen zee gelegen plaetfen ,by de (lallen
der geiten, omdat hy op hare melk verlekkert
is , en hy gaet ze zuigen , als hy ze achterhalen
kan; hy heeft veel vlug zout en olie in zich.
Zyn vleefch is goed tegen de lamheit, en
keelontfteking , als het gedroogt en in poeder
word ingenomen. De gift is van eene halve
tot eene geheele drachma.
Zyn vet is verzachtende en ontbindende ,
goed om de zenuwen teverfterken, uitwendig
gebruikt,
Zyne gal is afvegende en goed om de vlek-
ken der oogen weg te nemen.
Strix a fono x/ocis af per o.
De Franfche naetn Srefayt is mogelyk eene
bederving van prefage ( voorteeken , 0 omdat
men meent dat dit dier een kwaed voortee-
ken is.
De Franfche naem Ejfraye , (verfchriklyk,)
omdat het gefchreeuw van dezen vogel ver-
fcbriklyk is.
URUTHIO.'
S truthio,
\ Strutbiocamelus .
In ’t Franfch /lutrncbe , of Cerfoifeau.
In ’t Nederduitfch Struisvogel.
* Is een vogel zes of zeven voeten hoog ;
zyn kop is kleen , met weinig herfenen ver-
vult, en met kleene geelachtige hairen bedekt;
zyne oogen zyn van eene eironde gedaente als
die der menfchen, voorzien met groote oog-hairen
zyn bek is kort en fp’its; zyne tong kleen;
zyn hals lang en met een dun, blinkend, wit,
en naer hair gelykend dons bedekt ; zyn rug
breed; zyne vlerken zyn kort, en met fchoone
witte of zwarte of bruine , zachie , dichte vede-
ren voorzien; zyn lichaem is met witte, zwar-
te en graeuwe vederen bedekt; zyn ftaert is
wit; zyne dyën zyn groot , dik en vleezig ,
zonder vederen , maer bedekt met een gerim-
peld , wit , roodachtig vel ; zyne fchenkels
zyn bedekt met grootte 1'chubben , en men heefc
gevonden , dat zy eenige overeenkom!! hadden
met die der Kemelen, waerom men dezen vo-
gel Struthiocamelus genaemt heeft : zyne pon-
ten zyn geklooft als die der Oden, hebbende
alleenlyk twee groote teenen. Dees vogel komc
voort in Afrika, Ethiopië, Arabië, en in Peru;
hy bemint de woeftenyën ; men ziet ’er fom-
tyds vele te zamen vliegen; hy loopt fnel , en
gebruikt zyne vleugels niet om te vliegen ,
maer als zeilen, wanneer hem de wind gunflig
is; men gebruikt de veders van zyne vleugelen
en van zynen ftaert tot vercierfe'ls op de hoe-
den, en boven op de ledekanten ; die der man-
netjes zyn fraeijer en meer geacht dan die der
wyfjes ; yder dezer vleugelen heefc aen zyn
uiteinde twee lichamen , die zoo lang als de
duim, hol, zoo hard als horen , en bynaer van
gedaente als eene varkenspen zyn. Zyne eijers
zyn zoo groot als een kindsboofd , bynaer
rond of eirond van gedaente» hunne fchael i*
dik, hard , wit en glad; men maekt’er vazen
of drinkkoppeu van ; het binnenfte is goed
om te eten.
De Struisvogel voed zich met kruiden, gerft
boonen, en beenderen; hy flikt ook yzer, ko!
per, en keifteenen in, die hy verteert doorde
wryving en verbreking, die ’er van gefchied
in zyne maeg’; doch hy krygt ’er geen voed-
fel van , deze harde doffen dienen niet als om
de teêre en voedzame doffen , waer onder zy
ver-
* Zie PI. XXII. Fig. i,
■§ 8 $ S
S T.
084 $ * •
vermengt zyn , te verbreken en te vergruizen^
en indien zy ’er eene grooter meenigte van
inflikken ,dan zy tot die verbreking of vergrui-
zing noodig hebben , worden zy ziek en der-
ven.
Het binnenfie vlies van de maeg’ van den
Stuisvogel word goed geacht om de maeg te
verfterken; gedroogt en in poeder ingenomen
is het openende.
Zyn vet is verzachtende , ontbindende, en
goed voor de zenuwen.
STRYCHN ODENDROS.
S trychnodatdros , J. B. Raii Hifi.
Strycbnodendron , Gefn. hort.
S olanim fruticojim baccifenm y C. B. Pit.
Tournefort.
S olanum arbortfeens , Ca ft. Caef. Cam.
S olanumfruticofum Amtricanum dibtum , Amo-
'inum Plimi , Park.
Arnomum Plinu , Ger.
Jn’t Nederduitfch Boom achtige Nachtfcbade.
Is eene foort van Nachtfcbade, die ais een
Ileefler wad vier of vyf voeten hoog ; zyn
dam is dun , met eene afchverwige fchors’
bedekt , en fchiet groene takken voorzien
met langwerpige bladeren, welke fmaller dan
die van de gemeene Nachtfcbade , die van ’t
Papenhout gelyk , bruin- groen van kleur’, en
wat fcherp van fmaek zyn; zyne bloem is een
wit roosje , in vyf punten ingefneden ; in
hare plaets komt eene ronde , weeke , roode
vrucht, naer die van de Krieken van Overzee
gelykende, volfap, en eenige platachtige za-
den van een’ vry laden fmaek in zich fluiten-
de. Deze plant word in de hoven gekweekt;
zy is zeldzaem.
Hare bladers en vrucht zyn goed om te
verzachten , te verkoelen , te bevochtigen ,
de pynen te dillen, te ontbinden , uitwendig
gebruikt.
S T U R I O.
S fitrio,
Si/urus.
Aquipenfer,'
Acipenter.
Stora.
In ’t Franfch Eturgeo».
In ’t Nederduitfch Steur.
Is een groote vifch . die nu in de zee,
dan in de rivieren zich onthoud ; zyn kop is
lang, vierkant, hard, eeltachtig; zyn fnuit is
lang, fpits, en met twee hairtjes aen yder zy-
de voorzien; hy heeft noch kaken noch tanden;
zyne tong is dik en hard ; zyne oogen zyn
kleen; zyn lyf is lang en bynaer rond; zyn rug
is verheven door dikke, harde, beenachtige
fchubben , tuflehen welke punten of angels
uitkomen ; zyn buik is bedekt met een zacht
zilververwig vel; dees vifch weegt doorgaens
ten minden honderd ponden, maermen vind ’er,
die tot twee hondert ponden wegen; hy leeft
van vuiligheden , enzeelchuim; zyn vleefch
is wat hard, lymachtig of taei , maer zeer lek-
ker van fmaek ; in Vrankryk is hy zeer zeldzaem;
men krygt ’er eene foort van Ichthyocolla of
Vifchlym van , die geelachtig- graeuw is, en
die de Droogiden in bladen, zonder in een ge-
rolt te zyn, verkoopen ; zy is moeijelyker te
ontbinden dan de gemeene ; maer ontbonden
zynde heeft zy dezelve krachten.
Het vleefch van den Steur verwekt losly-
vigheit , als het gegeten word.
Zyne graten zyn openende en goed voorde
vloeijiugen, heupjicht, en graveel, tot poeder
gemaekt en ingenomen ; de gift is van eene
fcrupel tot eene drachma.
Men heeft dezen vifch Stur'10 genaemt, wegens
zynen bek, die fpits is, en die zoo men voor-
geeft de gedaeme heeft van bevrozen water ,
dat’s winters van de daken der huizen afhangt,
en in ’t Latyn Siiria genaemt word.
Silurus y a tribypoi , awtiu , quatio , tnovto, crêpes,
cisuda , omdat dees vifch zynen daert met eene
groote fnelheic beweegt.
S T U R N U S.
Sturnus, ih’tFranfcli Etourne/iu,\n\ Nederduitfch
Spreeuw , is een vogel, die vry wel bekent,
en door zyne fchoonheit pryswaerdig is ; zyn
lyf is geteekent met witte , roode of gele vlek-
ken ; zyn bek is als die van den Exter; zyn ftaert
is kort en zwart; zyne pooten zyn geel; men
vind ’er verfcheide foorten vaii ; hy vliegt
altyd verzelt met vele andere vogelen van
dezelve foort’ ; hy onthoud zich ’s zomers
op waterachtige plaetfen, en omtrent de wei-
dens , en ’s winters op de torens en op de daken
derhuizen ; hy leeft van wormen , vleefch van
doode lichamen , beziën , druiven, en zaden 1
men maekt hem tam, en leert hem fpreken;
hy is goed om te eten; hy heeft veel vlug
zout en olie in zich
Hy
Hy is goed, gegeten zynde, voor de vallen-
de ziekte.
Sturnus , a rogth , J lernere , omdat dees vogel
als hy wormen zoekt , de aerde omroert, op-
ligt, en wederom laec vallen,
S T Y R A X.
S tyrax.
In’tFranfch Storax.
• •
Is eene harftacbtige , welriekende Gom , waer-
van wy drie foorten zien. De eerde word
S tyrax ruber , en door fommigen T hui Jttdaorurtt
genaemt , omdat zy meenefi , dat deze de Wie-
rook was, die de Wyzenaen ’s weerelds Hei-
land bragten. Deze Gom is in (tukken , en rood-
of geelachtig ; menkrygt ze door infnyding uit
een’ boom’ van eene middelmatige hoogte, ge-
naemt
S tyrax arbor , Ger. J. B. Raii. Hifi.
S tyrax folio ttiali cotonei , C. B. Pit. Tour-
nefort.
Styrax arbor vulgaris, Park.
* Dees boom gelykt naer den Kweboom ,
maer zyne bladers zyn kleener , langwerpig ,
(lyf, van boven groen , van onderen wit, en
voorzien met veel wolle; de bloemen waden
op zyne takken , vele byeengehoopt , en wit;
yder der zelve is, volgens den Heer Tourne-
fort, eene pyp van boven wyd uitgebreidt ,
en in vele deelen , die in’t rond zyn gefchikr,
ingefneden ; haer kelk is als een kommetje ge-
ïuaekt, datmeteenige punten getandt is. Als deze
bloem is afgevallen , komt ’er eene witte vrucht
te voorfchyn , zoo groot als eene hazelnoot , be-
dekt met eenevleezige fchors’ , wat bitterachtig
vanfmaek; onder deze fchors vind men twee of
driebeenachtige (teentjes, die gemeenlyk rond-
achtig op den rug, en platachtig aen de tegen-
overige zyde zyn; yder (teentje is vervult met
een merg- en oliachtig zaed, dat als de Gom
Styrax riekt , en onaengenaem van fmaek is.
Dees boom walt in Syrië , Pamphylië , en
Cilicië; men kweekt hem in eenige hoven van
Europa. -v
Men moet de Gom S/^rdx-zuiver , week, vet,
van een’ zachten , fpeceryachtigen , en zeer
aeiigenamen reuk verkiezen; die te droog is,
* Zie PI. XXJI. Fig. 2.
vindmen dikwils vervult met zaegfel van ’t hout
van den boom , of met andere vuiligheden.
De tweede foort van Styrax is Styrax calamit*
genaemt , omdat men ze eertyds in Rieten
bragt om hare fchoonheit en goeden reuk
beter te bewaren ; men brengt ze ons fomtyds
in roodachtige (tukken, vervult met witte tra-
nen, fomtys in afgefcheiden tranen, die van
buiten roodachtig , van binnen wit zyn; deze
foort van Styrax word de befte geacht tot de
Geneeskunde, en reukwerken ; maer de heden-
daegfcheSchryvers meenen, dat zy niet natuurlyk
is gelyk de eerde ; zy gelooven met veel re-
den , dat zy van de oprechte Styrax , die uit
den boom’ vloeit, en van verfcheide andete wel-
riekende droogeryen gemaekt is. De Heer Po-
met verzekert onder anderen , dat hy ’er eene
kan maken zoo fchoon en aennemelyk als die men
uit Holland en Marfeille laet komen. Wat ’er
van zy , men moet de Styrax talamita in fchoone
afgefcheiden tranen ofkleene (tukjes verkiezen,
die zeer zuiver, vettig, van buiten roodach-
tig, van binnen wit, en zeer zacht, fpecery-
achtig , en zeer aengenaem van reuk zyn, den
balfem van Peru naerby komende-
Beide deze foorten van Styrax hebben veel
olie , en wat wezentlyk zout in zich.
Zy zyn goed om de herfenen, de zenuwen,
hart en maegte verfterken , de kwaedaertigheic
der vochten te wederftaen , de hardigheden te
verzachten, als ay ingenomen worden ; men ge-
bruikt ze ook uitwendig;, en men maekc ’er
rookingen meê.
Dederde foort wordStyraxliquidus^n'tFTinfch
Sterax liquide , in ’t Nederduitfch Vluibare Styrax
genaemt ; deze is een oliachtige , lymige,- groove
(toffe, van lyvigheit als dikke balfem, graeuw van
kleur’, (terk en fpeceryachtig van reuk : deze
S tyrax is niet anders als een mengfel van eeni-
ge harftflchtige doffen met de oprechte Styrax,
en olie en wyn , die men fmelt, en door eene
iigte kokiug tot een lrchaem maekt. Zy moet
zuiver , van eene bekwame dikte , en van
reuk als de S tyrax gekozen worden. Sommigen
noemen ze Oleum StyratiKttm \ maer deesnaem paft
haer niet te wel.
Zy is infnydende, verdunnende, verzachtende,
en zeer ontbindende ; zy verfterk: de herfenen
door haren reuk; men ’ gebruikt ze niet als
uitwendig.
S tyrax, a fliria , bevrozen druppel water, of
yskegel , dien men ’s winters aen de daken der
huizen vind hangen; dezen naem heeft men de
Styrax gegeven , omdat zy in tranen , die de
gedaente van dezen bevrozen druppel water
heeft, uit den boom’ vloeit.
Ssss 2.
585
S U.
S U.
SUBBUTEO.
Subbuteo.
Hippotriorcbis .
Is eene foort van Sperwer , of een roofvo-
gel , zoo groot als eene Rave en van gedaente
als een Pitoor ; hy leeft van Hangen , pad-
den, en kikvorfchen ; in Epypten is hy ge-
meen.
Zyne zaedballen , in poeder ingenomen , zyn
goed om ’t zaed te verwekken.
S U B £ R.
S uber latifolium , J. B. Ger. Park. R aii
Hift.
Suber latifolium perpetuö vireus , C. B. Pit.
Tournefort.
Suberifera latifolia llex glande ecbinato ,
Adv.
P heilos , five Suber, Dod*
In ’t Franfch Liege.
In ’t Nederduitfch Korkboom , Vlothoutboom.,
*Is een boom van eene middelmatige hoogte,
gelykende zeer naer den Grooten llex , maer
zyn (lam is veel dikker, fchietende weinig tak-
ken, en zyn bad is veel dikker , fponsachtig,
zeer ligt , en graeuw naer ’t geel trekkende ;
dees bad fplyt enfcbeid zich van den boom’,
indien men geen zorg draegt hem weg te nemen,
omdat hy door een’ anderen bad, die’er onder
'groeit, word voortgedooten ; de bladers zyn
van gedaente als die van den Grooten llex ,
maer grooter , langer', zachter, van boven
groener, fomtyds een weinig getandt, en (le-
kende; zyne katjes of bloefems en eikels zyn
als die van den Grooten llex. Dees boom
wad in warme landen, als in Spanje, Italië ,
omtrent ’t Pyreneefche gebergte , en in
Gaskonje; die in Spanje voortkomt verfchüt
van die , welke in ’t Pyreneefche gebergte
en in Gaskonje groeijen hier in, dat zyn bad
van buiten in zyne oppervlakte zwartachtig is,
en dat zyne bladers de geheele winter groen
blyven , daer die van de andere op’t einde van
den Herfd afvallen.
Als deinwoonders derplaetfen, waerdeKork-
boomwad, zyne fchors willen inzamelen , klie-
* Zit PI. XXII. Fig. 3.
ven zy den dam van den boom naer zyne lengte
om ze ’ergemaklyker af te krygen , dan leggen
zy ze in ’t water , beladen ze met deenen , ma-
kende dus eene foort van pers om ze plat te
maken, eindelyk laten zy ze droogen , en ver-
voeren ze: deze is hetKork, waervanmen zich
bedient om doppen te maken. Menmoetze ver-
kiezen in fchoone duklcen , elfen, mind met kwa-
den , niet geborden , van eene matige dikte, ligt ,
doch mind met luchtgaetjes , en zuiver en ge-
inaklyk in ’t fiiyden.
De eikel van den Korkboom is t’zamentrek-
kende , en goed voor 't windrig kolyli; de gift
is- van eene fcrupel tot eene drachma; hy heeft
veel oiië, en middelmatiglyk zout in zich.
De fchors van den Korkboom , die wy ge-
bruiken , heef: veel olie en zeer weinig wezenc*
lyk zout in zich.
Zy is afvegende en t’zamentrekkende , zy
duit de bloedingen en buikloopen , in poeder
ingenomen ; zy is goed om de ambeijen te verdry-
ven en te verzachten , als zy gebrandt en daer
opgelegt word.
De Spanjaerds kalcineren de fchors van
den Korkboom in open potten , om ze tot
eene zwarte afch te maken, die uitnemende ligt
is; deze afch word in ’t Franfch Noir d'Efpagne
genaemt; zy word van verfcheide Werklieden
gebruikt .
S uber, a fuere-, naeijfn , omdat men de fchors
van den Korkboom onder de fchoenen naeit ,
omze drooger te maken , en om ’de lengte der
genen die ze dragen, te verhoogen.
Ofwel fubtr , a fut, varken , omdat de varkens
zich met den eikel van dezen boom voeden.
SUCCISA.
Succifa is eene foort van Scabiofe, die in twee
foorten onderfcheiden word. De eerfte en ge-
meende word genaemt
Succifa glabra , C. B.
Succifa , five morfiis dialoli , DoJ. J. B.
Raii Hift.
Scabiofa folio integro , Csf. Pit. Tournefort.
JYlorfus diaboli , Ger.
Morfus diaboli uulgaris fiöre purpureo , Park.
In ’t Nederduitfch Duivelsbeet.
* Zy fchiet langwerpige , fpitfe bladers,
die van de gemeene Scabiofe gelyk , doch
geheel, zonder infnydingen, uitgezondert' dat
* Zie PI. XXII. Fig. 4.
s u.
S U. 687
zy aen de kauten wat uitgekerft zyn ; haer
deel is omtrent twee voeten hoog, rond, hard
roodachtig, takkig, dragende op zyne toppen
bloemen, die van .de gemeene Scabiofe gelyk ,
blaeuw, fomtyds purperachtig ofwitvan kleur’.
Haer wortel is omtrent een pink dik, kort,
rondom als gebeten of geknaegt , en met lan-
ge vezelen voorzien. Deze plant wart op on-
bebouwde plaetfen , omtrent de bosfchen ,
aen de kanten der wegen , in de weidens; zy
is bitter van fmaek.
De tweede foort word genaemt
Succifa hirfuta , C. B.
Morfus diaboli hirfuta rarior , Gefn, hort.
S cabiofa folio integro villofo.
Zy verfchilt van de voorgaende niet, als dat
zy ruig is ; zy is zoo gemeen niet.
De Duivelsbeet heeft veel olie en wezent-
3yk zout in zich.
Zy is zweetdryvende , hart verfterkende ,
wondheelende , goed om ’t vergift te weder-
ftaen , voor de vallende ziekte , voor de zwe-
ren van de bord en van andere deelen; men
gebruikt ze uit- en uitwendig.
Men heeft deze plant Succifa, en Morfus dia-
bolt genaemt, wegens haren wortel, die als ge-
kuaegt of gebeten is.
S U L P H U K.
S ulphur , in ’t Franfch S oujre, in ’t Neder»
duitfch Zwavel, Solfer of Sulfer, is eene foort van
Leem , of eene vetteen koperroodige minerale
doffe ; het is zelfs waerfchynlyk, dat zy niet
anders is als een Koperrood , dat natuurlyk in de
aerde door onderaerdfche vuren is opgeheven;
want men vind fomtyds in de Zwavel, voor
dat zy is gefmolten geweed, kleene ftukjes Ko-
perrood ; te meer de Zwavel heeft dezelve
beginfels in zich als’tKoperrood.
Daer zyn twee algemeene foorten van Zwa-
vel , de eene levende Zwavel, en de andere
gele of gemeene Zwavel genaemt.
De levende Zwavel is door fommige Schry-
vers Apyothium genaemt ; zy is eene graeu we,
vette , leemachtige, vuur of vlam vattende
ftofFe, die men in de aerde in Sicilië, en op
verfcheide andere plaetfen vind. Zy moet zui-
ver, glad , blinkende , zacht in ’t aenraken ,
teêr , ligt te breken , en graeuw van kleur’
gekozen worden. De Herbergiers gebruiken ze
om de tonnen te zwavelen , waer in zy den
wyndoen, dien zy over zee willen voeren.
Zy word gebruikt voorde fchurft , den daeuw-
en hairworm ; men mengt ze onder zalven.
jlpyrothium , tx a privativo , zy xvf, tgnis ; om-
dat de Zwavel de hoofdftoffe van ’t vuur
is.
De gele of gemeene Zwavel is eene harde ,
blinkende, breekbare droffe , die ligt fmelt ,
en vlam of vuur vat, en een’ onaengenamen en
voor de bord prikkelenden en nadeeligen reuk
van zich geeft. Men krygt ze van den berg
Vefuvius en van verfcheide andere plaetfen ;
. men fmelt ze op ’t vuur , men giet ze in vor-
men , omze tot pypen of dokken te maken,
zoo als wy ze by de Droogiden zien.
Men moet de Zwavel in-ligte en gemak-
lyk brekende pypen verkiezen , van eene
goudgele kleur’ ; of als men ’er Geed van
Zwavel wil uithalen, van eene groenachtige ;
want dit is een teelten , dat zy koperroodi-
ger , en met meer zuur vervult is.
De Zwavel dient den Mutfemakeren , en
verfcheide andere Ambachtslieden om te witten;
zy is natuurlyk t’zamengedelt uit een vet en
vlamvattend of waerlyk zwavelachtig gedeelte,
en uit een zuur koperroodig zout. Men maekc
het water koeler, als men ’er eene pyp of duk
Zwavel in laet weekeji ; deze ondervinding is
gemald yk voor die , welke den wyn ’s zomers
willen koelen , want terwyl de bottels , waer
in de wyn is , in een’ emmer met water zyn,
als men’ereene pyp of dok Zwavel in doet, zal
men een middel aen de hand hebben om den wyn
koel te drinken zonder hulp van ys; doch nun
moet niet meenen dat het zelve duk Zwavel-
tweemael daer toe dienen kan, want de twee-
de reis zoude het geen werking. doen.
Deze verkoeling komt waerfchynlyk van-
eenig gedeelte van ’t zuur zout van de Zwavel,,
dat in ’t water los geraekt en gefmolten is ,
’t geen de beweging van ’t vocht venraegt heeft-
om eene zekere dremming in zyne deelen te
maken, doch de pyp of dok Zwavel is, nadat»
men ze uit ’t water heeft genomen-, alzoo goed
tot alle de andere werkingen , die men op die
Leem doet, als zy te voren was , en zy fchynt
niets van de kracht van de Zwavel verloren te
hebben.
De Zwavel is goed voor de aêmbordigheit 5,
voor de zweren van de bord en longe, voor
de tering’ , om de verrotting te wederdaen y
voor defchurfc, daeuwworm, en om de gezwel-
len te ontbinden en te verdryven ; men ge-»
bruikt ze uit- en inwendig. De gift is van vyf-
tien greinen tot twee fcrupels,
Ssss 3 Men
688
S U.
S U.
Men heeft zedert eenige jaren eene bereiding
van Zwavel in gebruik gebragt , die van eenig
goed gevolg geweeft isin de aêmborftigheit ; deze
bereiding beftaet in eenige pypen gele geraee-
ne Zwavel te ftooten , die omtrent een kwartier
uurs te laten koken , het water te veranderen,
en de koking op de zelve wys te herhalen tot
veertien reizen toe , yder reis daer toe nieuw
water gebruikende om de Zwavel te verzach-
ten, dan ’t laetlle water daer af gegoten zyn-
de, laet men de Zwavel zachtjes op ’c vuur
in eene nieuwe pott' fmelten , men laetze koud
worden , men maekt ze tot poeder , en men
mengt ze met een vierde deel van haer gevvigt
gepoederde Roze-fuiker.
Men laet den lyder voor yder gifte een loot
van die poeder ’s morgens en ’s avonds inne-
men , en men vervolgt zulks twee of drie
maenden lang; het verwekt doorgaens twee of
drie ftoelgangen daegs.
Ik heb bevonden door de proeven , die ik
’er van genomen heb , dat dit middel fomtyds
van eene vry goede uitwerking was in aêmborfti-
gen , die fterk en kloek waren ; maer dat het
in teére menfehen krimpingen en zeer groote
1'cherptens in de ingewanden veroorzaekte ; ik
heb zelfs gezien, dat lbmmigen ’er geen’ ftoel-
gang van hadden ; ik vind deszelfs gift te groot ,
want in yder gifte komen drie dracbma Zwavel;
het zoude beter en met minderhevigheit werken,
als men ’er maer de helft van ingaf; men moet
niet meenen , dat het water door de herhaelde
kokingen met de Zwavel veel van hare fcherpheic
heeft weggenomem , het heefc alleen over dit
nrixium, dat natuurlyk vet is, gegleden , het
fterkfte zuur van de Zwavel is hardnekkiglyk
aen hare zelfftandigheit vaftgebleven , en als
het in ’t lichaem is , maekt het zich los, en
veroorzaekt de krimpingen : voor ’t overige is
deze bereiding niet geheel te verwerpen , zy kan
hare nuttigheit hebben om de groove of dikke
fluimen , die de verftoppingen in de vezelen
van de longe maken, en de aêmborftigheit ver-
oorzaken y, beter te doordringen, maerzy moet
gelyk alle andere middelen door de Genees-
heeren beftiert worden ; men moet niet meenen1,
dat zy voor alle gefteltheden goed zy , ik
heb ’er dikwils tegenftrydige bevindingen van
gehad; een voordebl , dat wy ’er uitnemen,
is , dat zy ons verftout heeft de Zwavel in
eene grooter gifte in te geven , dan men eer-
tyds deed.
In de ftad Aken in Duitfchland is een groote
put warm minerael * water, dien men genood-
zaekt is geweeft toe te dekken en te ftoppen,
omdat ’er een zoo fterke Zwavelreuk uit" op-
kwam , die in ftaet was ymand , dié 'er met
het aengezicht overheen lag, te doen Hikken.
Men ligt van tyd toe tyd het dekfel van dezen
put af, en men vind ’er eene groote meenigte
Zwavel aen vaft, die daer tegen in eene witte
bloem is opgeheven; deze Zwavel is zoet, en
word in dat land tot dezelve eindens gebruikt
als de melk van Zwavel.
Uit Amerika brengt men ons eene zeer fchoone
Zwavel , die men Zwavel van Guidoa, ofgemeen-
lyk Zwavel van Quito noemt, omdat zy de na-i
men der Landfchappen, v anwaer zy komt , be-
houden heeft; zy is in effen , en gladde ftukken,
zoo blinkende als de fchoonfte Barnfteen, geel
van kleur’ , zonder fmaek, op ’t vuur eene
blaeuwe vlam, wat helderer dan die van onze
gemeene Zwavel , van zich gevende ; deze
Zwavel is zeer zeldzaem ; men acht ze meer
dan alle andere Zvvavels.
SUS.
Swj.
Poreus.
Verres.
In ’tFranfch Cochon of F ore.
In ’t Nederduitfch Varken , Zsyn.
Is een modderig, vochtig, fiymachtig dier,
dat zich met vuiligheden voed, en verfcheide
ziektens , als de keelontfteking , kropgezwellen
en gortigheit onderhevig is. Het is by de
geheele weereld zoo bekent, dat het onnoodig
zoude zyn daer van eene befchryving te ge-
ven. Men lubt het gelyk andere dieren , die
men meften wil , en dan noemt men het in ’t
Latyn Majalu ; zyn wyfje word in ’t Latyn
Soroja feu Porca , in ’t Franfch Truyc , in ’t Ne-
derduitfch Zeuge of Zog genaemt , en het jong
varken Porctllus , in ’t Nederduitfch Big. De
Zeuge werpt tot zeftien jonge Varkens in eene
reis , en draegt ze negen weken en vier dagen :
het Varken voed zich met kruiden , eikelen ,
zemelen , vruchten , wormen , menfehendrek
en met andere vuiligheden; het is zeerverlek-
kert op aerdbuilen ; het ondekt door zynen
reuk de plaetfen waer zy zyn , en wroet in de
aerde met zynen fnuit en pooten , om ze te
zoeken.
Het hair van ’t Varken is hard en ftyf , hoewel
zoo zachc in ’taenraeken als zyde; men noemt
het
s u.
S Y.
bet in ’t Latyn Sein, in ’t Franfch s oy e de Port,
in ’ t Nederduitfch Va rlfensborfiels het dient tot
’t maken van pinceelen , zeven , en verfcheide
andere werktuigen : zyne huid is, als men ze
wil afvillen en bereiden , goed om» boeken te
binden , en zelfs om fchoenen te maken.
Alle de deelen van ’t Varken, en zyn drek
hebben veel vlug zout en olie in zich. Zyn
yleefch is goed van fraaek, maer watmoeijelyk
te verteren. Men zout het om het te bewaren.
Het nat van verfch Varkensvleefch is goed
om de braking te duiten-
Het oude fpek gefmoiten en doorgezegen is
goed om de wonden te zuiveren , en te heelen ,
en voor de kindefpokjes.
Zyn vet in ’t Franfch P«nne , in ’t Neder-
duitfch Reuz.d genaemt , is verzachtende, pyn-
Jlülende en ontbindende.
Zyne gal is goed om de zweren .der ooren
te zuiveren, en te genezen , en om het hair
te doen groeijen.
Zyn drek is zeer ontbindende , geneed de
fchurft, duit de neusbloeding , en is goed voor
de keelontdeking ; men legt hem op de lyden-
de deelen.
Sus , a Gnco , < dat dezelve zaek betee-
kent.
Poreus, quafi Spurcus , vuil, leelyk, omdat dit
die/ behagen heeft zich in de vuiligheden te
wentelen.
Het oude reuzelfmeer is Varkensreuzel, dat
men heeft laten oud worden , of het is liever
een uitfehot van vet , dat een’ gardigen en dui-
kenden reuk heeft gekregen door het te lang
in potten te laten blyven; men doet het door-
gaens in blazen of in vellen.
Het is verzachtende en ontbindende,uitwendig
gebruikt; de Werklieden bedienen ’er zich van
om de wagenaflen , ('pillen der perfen, en ver-
fcheide andere werktuigen meê te fineren.
De Cambouis , ( 'wagtjmttr ) is niet anders als
reuzelfmeer , dat zwart geworden is, door den
indruk van yzer , dien het heeft gekregen met
rondom de aflen der raderen van koetfen en
wagens gewreven te worden.
Het is goed om de aêmbeijen teverdryven,
daer op gelegt zynde.
Men heeft den naem van Cambtuis nog gege-
ven aen een mengfel van de gedooten fchors’
van de wortelen der Olmboomptjes met Bok-
kenvet en reuzelfmeer ; men gebruikt het om
tonnens , die lekken , dicht te maken, om de
fchroeven der perfen te fmeren, en tot andere'
dérgelyke gebruiken.
De naem van Ca mbtuis komt van Cdnubium ,
dat eene foort van lym is , waernaer het ge-
lykt.
SYCOMORUS.
S ycomrus , Dod. J. 13. Ger. Raii Hift.
$ ycómorus Ficus , Pharaonis, Bellon.
S ycomoruS) Jive Ficus /Eyypria , Park,
Ficus JEgyptia , Rauwolff.
Ficus folio mori , frucium in caudice f er ais ,
C. B.
S ycamine Tbeophrajli , Cxfalp.
In ’t Franfch S ycomore:
In ’t Nederduitfch Egyptifche Vygeboom.
Is eene foort van Vygeboom, die naer den
Moerbeziënboom zeer gelykt; en het is waer-
fchynlyk, dat hy zynen oorfprong heeft van
het enten van een’ Moerbeziënboom op een’
Vygeboom. Wat ’er van zy , de Egyptifche
Vygeboom is een groote en zeer takryke boom;
zyn hout is hard en derk , zwartachtig, een
melkachtig fap van zich gevende , als men'er
infnydingen in maekt. Zyne bladers zyn als die
van den Moerbeziënboom , maer ruwer, en zoo
groen niet. Zyne vrucht is eene foort van
Vyg, die aen den damme groeit; hv draegt ze
drie of vier malen ’s jaers. Deze vrucht ver-
fchilt van de gemeene Vyg, voor eerft dat zy
niet als zelden ryp word , ten ware men ze
met als nagel of met een mes opent; ten twee-
den, dat zy geen zaden in zich heeft , ten derden,
dat zy zoeter, doch zoo aengenaem van fmaek
niet is. Men kan dezen boom overal aenkweken ,
maer voornamemlyk in warme landen ; hy is
uit Egypten in Europa overgebragt.
Zyne vrucht maekt een open lyf, maer is voor
de inaeg moeijelyk te verteren , als men’er van
gegeten heeft; zy is goed voor de bord en be-
vochtigende ,in afziedfel gebruikt.
Het melkachtig fap, uit den damme van den
boom door infnyding getrokken, word goed ge-
acht tegen de ilangebeten, om de hardigheden van
de milt zacht te maken, en de wonden aen een
te lymen ; men gebruikt het uit- en inwendig.
Sycomortis , a crvxij , ficus , ez f«, morus , als
of men zeide Boom , dit nutr dm Vyje- en Moer*
be wnboom gclykj,
SYMPHONIA.
Sympbonia , Plinii, £9* Gomphrena , Lugd.
S ympbonia Dalechampio , Jive Amarantbus
tricolor , J. B. Raii Hift.
Amd'
S Y.
690 S Y.
Amarantbus folio variegato , C. B. Pit.
X ournef.
Amarant bus tricolor , Ger. Park.
Herba papaga/li , vel Herba pfittaci , Dod.
In’t Franfch Jaloufie , of Amarante de trois
couleur s.
In ’t Nederduitfch P apegaeijenkruid , Flu-
weelblocmen met drie ver ander lyke verwen .
Is eene foort van Fluweelbloemen , of eene
plant, dieeen’ enkelen roodachtigen Weelfchiet
omtrent een voet hoog; hare bladers zyn van
gedaente als die vandeMayer, maergekleurt of als
natuurlyk afgezet meigroen , geel, en inkar*
naet, verbeeldende door hunne kleuren Pape-
gaeis-veders , zeer aengenaem voor ’t gezicht.
Hare bloemen beftaen uit verfcheide blaedjes ,
die fondom een middelpunt gefchikt , en zeer
fraei gefchakeert zyn. Uit ’t midden dezer bloe-
men ryft een llampertje, dat naderhand eene
vliesachtige vrucht word, die zich over dwers
als eene zeepdoos opent, en bynaer ronde za-
den in zich fluit. Haer wortel is kleen , wit,
en in verfcheide takken verdeelt. Deze planc
kweekt men in de boven , wegens hare uitmun-
tende fchoonheit ; zy heeft veel olie en water-
deelen , weinig zout in zich.
Zy is verdikkende, t’ zamentrekkende , goed
voor de bloedfpouwing , en buikloopen in af-
ziedfel gebruikt.
Syrnphoma , d trvt , mm, Cr , vox, als of
men zeide overeenl(omJl van fhm , omdat men
van den Weet van deze plant’ pypjes kan maken,
waer mede de kinders een zeker geluid of
t’ zamenftemming maken.
SYMPHYTUM.
Sympbytum magnum , J. B. Raii Hift.
Sympbytum confoltda major , C. B. Pit. Tour-
nefort
Sympbytum majus vulgfere , Park.
C onfolida major, Brunf. Ger.
In ’t Franfch Grande Confoude , of Con-
fiere.
In ’t Nederduitfch Waehsortel .
• Is eene plant, die ruige, ruwe, ledige
ftelen fchiet twee of drie voeten hoog , en
zoo dik als de vinger ;fommige van bare bladeren
komen uit den wortel’, andere waden langs de He-
len ; zy zyn groot, ruig, lang, breed, fpits , ruuw
in’t aenraken, en donker- groen van kleur’. Hare
bloemen waden aen de toppen der takken; yder
der zelve is als een trechter, wiens hovende ge-
deelte wat uitgebreidt is, en eene kroes in gedaen-
te naerby komt, witof bleekof purperachtig van
kleur’. Deze bloem is gemeenlyk met eenige
helmflyltjes voorzien; nadat zy is afgevallen , ko-
men ’er vier t’zamengehoopte , zwarte, blin-
kende zaden in hare plaets , befloten in den
kelk van de bloem’ , hebbende afzonderlyk de
gedaente van een’ adders kop. Haer wortel is
lang, dik , gemaklyk te breken , van buiten
zwart , van binnen wit, en voorzien met een
lymachtig fap , waerin zyne kracht gelegen
is. Deze plant waft op vochtige plaetfen, langs
de (looien, in de weidens; zy is lymachtig van
finaek , he.eft veel olie en waterdeelen , weinig
zout in zich.
Haer wortel is verdikkende, heelende, goed
voor de tering' , zinkingen op de bord, bloed-
fpouwing , roodeloop , om de wonden aen
een te lymen , voor de beenbreuken , of uitle-
dingen, en fcheurfelen ; men gebruikt ze uit-
en inwendig.
De bladers en zaden zyn wondheelende.
Symphytum , a fiflula 9 omdat dc takken
van deze plant’, als ’er hun merg , waermeê
zy vervult zyn, uitgenomen is , konnen dienen
Qtn pypjes of kleene fpuitjes te maken.
T.
TABANUS.
Tabanus .
Tabe.
Ajilus.
T A. 6S>1
In ’t Nederduitfch Paerdevlieg, OJJc -
vlieg.
ISeenefoort van langwerpige, dunne, zwart’
achtige vlieg’, wier bek als een kleene fcher-
pe fnuit is , waermede zy de ezels , paerden ,
en andere heeften fteekt , om ’er bloed uil te
trekken , met ’twelke zy zich voed. Zy heeft
zes zwarte pootjes ; zy vliegt op de wegen »
in de wouden en boflfchen.
Men vind nog eene andere foort van groen-
achtige Paerdevlieg’ , die men 7 abanides noemt.
Deze Vliegen zyn ontbindende, en, geftoo-
ten of gepoedert en op ’t hoofd gelegt , goed
om’t liair te doen groeijen.
Tabanus feu Tabe, a tabefcere , vermageren, ma-
ger worden-, men heeft deze namen aen de Paer-
•devlieg’ gegeven , om dat haer lyf dun is.
Afilus , ab aftno , ez-l, omdat deze foort van
vlieg’ de ezels vervolgt en fteekt.
TACAMAHACA,
Tacatnahaca.
Tacamaea.
Gummi Tacamabaca „
In ’t Franfch Gomme Tacamaque.
Is eene foort van harde , doorfchynende ï
welriekende harft , die men door inkervingen
krygt uit den (lamme van een’ grooten en dik-
ken vreemden boom genaemt
Tacamabaca , Park. Raii Hift.
Tacamahaca populo fimilis frufl.il colore Pao-
nia , J Bauh.
Tecomabaca , Hernand.
Ar hor populo fimilis refinqfa altera , C, B„’
Harame , Pomet»
* Hy gelykt naer den Populierboom ; ’thoue
is harftachtig: de bladers zyn kleen, rondach-
tig , en getandt ; de vrucht is zoo groot al*
eene noot , en rood van kleur’, harftachtig,
welriekende , en fluit in zich een’ (leen, dié
vry wel naer dien van de Perzik gëly kt. Dees
boom groeit overvloedig in Nieuw Spanje en in
’t Eiland Madagafcar
Men vind twee foorten van Gom Tacamaha-
ca, de eerde word bygenaemt Uitftekende , «in
dat zy de fterkfte, wezentlykfte en welrie-
kend-
Tut
In ’t Franfch Pabon,
Zie PI. XXII. Fig.tf
kendrteis: menbragt ze ons eertyds in de rebel-
len van kleene drooge Kauwoerden , waerom
ze Tacamahaca in doppen genaenu werd; doch
deze foort is nu tertyd zeer zeldzaem. Men
zegt , dat hare uitneraeudheit boven de andere
daer van daen komt, omdat zy zonder infny-
dingen uit den bad’ des booms vloeit, Zy moet
droog, zuiver , roodachtig, doorfchynende,
Berk en aengenaem van reuk, welke naer dieti
■ian de Lavendel trekt, wat bitter en fpecery-
achtig van fmaek zyn.
De tweede is de gemecne Gom Tacamahaca;
zy word tot ons overgevoert in kleene geel* qf
loodachtige Hukken, die met witte tranen hier
en daer doorzaeit zyn: men vind ze ook fom-
tyds in afgefcheiden tranen.1 Zy moet verkozen
worden zuiver, voorzien met de meefle tranen,
zeer welriekende , en allernaeft by de eerfte.
komende : zy befluit veel verheven olie en
vlug zout in zich.
De Gom Tacamahaca uitwendig gelegt is et-
termakende , ontbindende , goed voor de ze-
nuwen, pynftillende,opdroogende, en een hoofd-
middel : zy word gebruikt. tegen de tandpyn ,
wanneer men ’er eene kleene plaefler van legt
op de flaepsflagader ; zy üilt de pynen en ver-
dryft de gezwellen , zy verllerkt het hart , en
•de maeg , als zy in eene Hoving’ op ’t deel
gelegt word.
’t Hout van den Boom, alhoewel ’t voorna-
mentiyk dient om planken en fchepen te maken,
word ook in de Geneeskunde gebruikt ; het ver-
kerkt de herlenen , en verlevendigt de verzwakte
krachten , en ’t geheugen , kilt de hoofdpy-
nen , die van een al te verdikt flym voortko-
men, indien men ’t in een komfoort brand, en
den rook daer van den lyder or.tfangen laet.
TjENIA. '
Ttnia, is -een zeevifch zoo lang als eene fiang,
doch zoo dun en fmal als een bant of lint; men
vind ’er drie foorten van. De eerfle is lang,
dun , zeerbuigzaem : de kop isbeenig, deoogen
zyn groot en rond ; hy beweegt zich zoo fnel-
lyk, dat hy naer een’ blixem gelykt , waerom
hy van fommigen fakkel of toorts genaemt word.
De tweede is van lyf gelyk de eerlte, groeit
fomtyds tot vier voeten in de lengte, en heeft
eene zilvere kleur.
De derde word Falx geheten, omdat hy de
gedaente van eene maeijers zeiflen heeft: hy is
eene elle lang,zoo breed als de hand, veel ver wig,
rood, blaeuw, goudgeel: zyn kop is mismaekt
en leelyk; de oogen zyn groot; zyn vleefch is
week gelyk dat van denPolypus, en verandert
9ls in iym, wanneer ’t gefruit word.
Het is ontbindende en verzachtende.
Men heeft den nacm vanTamia nog aen eer e
foort’ van platten en breeden worm, die in de dar-
men der menfehen voortgeteelt word , gegeven-.
Menvind hem fomtyds zeven voeten lang, en zoo
dik als de pink; zyne kleur is doorgaens wit : men
kan het hoofd van den ftaert naeuwlyks onder-
fcheiden: men noemt hem nogSolium,\n ’t Franfch
Solitaire , omdat ’er maer een eenige gevonden
word in het lichaem van een menfeh, wiens
fap en voedfel hy uitzuigt en verteert , zoo
dat hy hem zeer doet vermageren en kwynen ;
men dood hem , als men den lyder , in wiens
ingewanden hy voorgeteelt is, kwikzilver, hoe-
danig het ook bereidt zy , ingeeft , en men dry ft
dezen worm uit het lichaem door een braekmid-
del : men vind ook fomtyds deze foort van worm
in den Zeelt, doch hy is verfcheidenlyk geplaetfl;
hy onthoud zich levendig tuflehen het vleefch
van dezen vifch, en niet in de ingewanden ,
gelyk in de menfehen.
T tenia, a 7iitu , extendo ; men heeft dezen naem
aen eene foort’ van vifch , en aen de wormen
gegeven , omdat zy lang , fraai , zoo uit-
gekrekt, en plat zyn als banden of linten, die
men cok Itnia noemt.
TAGETE S.
Tantes, In’tFranfch Oeillct d'lndt , in’t Neder*
duitlcb Tbuniiblttm-, is eene plant ,■ waervan
vele foorten zyn i ik zal ’er alhier -twee be-
fchry ven.
De eerfie foort word genaemt
Tagctes maximts re flus , florc maximo mul-
tiplicato , J. B. Pit. Tournefort.
Tanacetum , five Flos Africanus major, flor e
pleno , C. 13.
Caryopbyllus Indicus major , Matth. Lugd.
Cbryfanthemum fembnbus Ion gis cotnprejjis ,
feu Flos Africanus , Raii Hifi.
Flos Africanus major , Dod.
Flos Africanus major polyanthos , Ger.
Flos Africanus major. Jive maxintus tnulti -
plex , Park. , ,
Ot bonna major polyanthos , Adv. Lop.
* Zy fchiet een* geknoopteti , en takkigen
Heel, omtrent drievoeten hoog, zoo dik als
de duim , en zeer vol wit merg ; de bladers
«e-
* Zie PI. XXII. Fig. 7_.
T A,
T A,
gelyken eenigzi#s naer die van Wormkruid , en
zyn langwerpig, puntig, en op de kanten ge-
tande, groen, vele op eene rib gefchikt, die
door een enkel blad eindigt , niet zeer fterk
noch aengenaem van reuk ; hare bloemen
groeijen alleen op yder top van den Heel, en de
takken: zy zyn ïchoon, ftraelsvvyze gefchikt,
rond en fomtyds zoo groot ais de v u i (T , beftaen-
de uit eene meenigte goudgele bloempjes,
onder ftepn't door een’ kelk, die langwerpig is
of de gedaente heeft van eene pyp , die van bo-
ven getandt is. Als deze bloem is afgevallen ,
volgen ’er lange, hoekige, zwarte zaden , die
in den keilt befloten zyn. De wortel befiaet uit
eene gpoote meenigte fyne en zachte veze-
len.
De tweede foort word genaemü
Taretes lndicus minor fimplici flore , Jive Ca -
ryopbyllut lndicus , five flos Africanus , j. B.
Kaii Hift.
Tanacetum Africanum , feu flos Africanus mi -
ror , C. B.
Flos Africanus , Dod. Leb.
Flos Africanus minor Jimpiici flore , Ge r.
Flos Africanus minor fimplex (ff’ multiplex ,
Park.
Caryophyllus lndicus minor , Matth.
Zy fchiet takkige, en van binnen fponsnch-
tige Helen omtrent pen voet hoog op; de bla-
ders zyn gelyk als die van ’t Wormkruid, ftaen-
de tegen malkander over langs eene rib, die
door een enkel blad eindigt, langwerpig, op
de kanten getandt, puntig, donker- groen van
kleur’ , flerk en onaengenaem van reuk : de
bloemen groeijen op de toppen der ftelen en
takken , zyn ftraelsvvyze gefchikt , en gelyk
aen die van de eerfte foort’, doch kleener, en-
kel, en geel; daer op volgen de zaden gelyk
aen die van de andere foort’. De wortel is kort
en vezelig.
Men teelt de Thunisbloemen in de hoven om
hare fchoonheit aen ; zy beduiten veel fyne
olie en vvezentlyk of vlugzout in zich.
De Schryvers komen niet over een aeugaen-
de de krachten van deze planten. Hernandes
in zyne befchryvinge van de Mexikaenfche
planten fchryft aen de Thunisbloemen eene ver-
dunnende en openende kracht toe. Hy zegt
dat ’t lap van hare bladeren, of de bladers
zelve, alszy gekneuft, en met water of wyn inge-
nomen worden, de koude van de maeg verbe-
teren, de pis, maendftonden en ’t zweet ver-
wekken , de verftoppingen uit eea koud vocht
veroorzaekt wegnemen, de koude van de af-
gaende koortfen verdryven, indien men ’er zich
mee wrylt een weinig voor den oenval ; dat zy
de ftuiptrekkingen , de ongedaeutheit, en water-
zucht genezen : dat’cfap met laeuw water in -
genomen braking verwekt.
.Dodontcus daarentegen meent, d3t de Thu-
nisbloemen een vergift zyn : hy brengt eene
ondervinding by van eene kat , die vergeven
is geweeft , nadat zy ’er van gegeten had ;
ook van verfcheide ratten, die ftierven, na-’
dat zy het zaed geknabbel: hadden , en van
eenige varkens , die ’t zelve lot ondergingen , en
ook van een kind , wiens mond en lippen op-
zwollen , nada.t het de bloem gekaeuwc had.
Velen hebben by deze gelegenheit ’t gevoelen
van Dodonauis wederlege, en verzekert, dat
de Thunisbloemen geen vergift waren: ik heb ’er
zelf eenige ftrydige proeven van gedaen, want ik
heb^ ze gegeven aen de Honden om te eten,,
die ’er niet van vergeven zyn geweeft. Maer de-
wyl de krachten van de Thunisbloemen nog in
verfchi! zyn, raed ik ze niet eer inwendig te
gebruiken , voordat men verzekert zy , dat
zy geen vergift zyn voor de menfehen: men.
kan ’er zich uitwendig van bedienen, om af te-
vegen, in te fnydeti , en te ontbinden.
TALCUM.
Talcum , in ’t Franfch Tak , in ’t Nederduitfch
Mos^oviflh Glas, is eene foort van fteen ,
of bergftoffe, die fchoon , wit, glad, elfen,
gepolyft , zacht in ’taenraken, blinkende en
doorfchynendeis , en zich in bladen offehilfers
affeheid, en door ’c vuur niet verteert word: fom-
migen noemen ze StellaTerr*. Men heeft ’er twee
algemeene foorten van, de eene genaemt Ta\
van Venetie , en de andere Uos^ov'fchtTalk^ of Glas,
De Talk van Venetië is week , fchilferach-
tig, zwaer, fchyiit vetachtig in ’taenraken,
alhoewel zy droog zy , van eene zilver-kleur
naer ’t groenachtig trekkende , een weinig
doorfchynende : hier uit tracht men olie te
halen , doch ik geloof niet , dat men daer ia
wel flage. Men vind ze in verfcheide fteenkui-
len dicht by Venetië , in Duitfchland, en op
’tAlpifche gebergte.
Men moet ze verkiezen in fchoone witte blin-
kende ftukken.die naer’tgroenachtig hellen , en
affehilferen in fchoone heldere bladen, welke
als ftukjes zilver glinfteren. Als men ze wil tot
poeder brengen, rafpt men ze met ’t vel van
een’ zeehond, of men kalcineert ze liever in
een’ kroes op het vuur omtrent een vierden-
deel uurs lang; dan ftampt men ze ineen’ yze-
T 1 1 c -a ïeti
T- A.
T A.
6^4
ren vyzel, dien men bynaer gloeijend beet ge-
maekc heeft, dan laet men deze gedampteTalk
door een’ zeef loopen.
Men bedient ’er zich van in de blanketfe-
len om ’t vel der Jufferen optecieren, doch
zy hecht ’er zich naeuwlyks aen vad.
De Moskovifche Talk of Glas is hard ,
glad, effen , blinkende, zacht in ’taenraken,
en fcheid zich in dunne bladen , die bykans
zoo doorfchynende als glas, en fomryds rood-
achtig zyn; zy komt voort in de deengroeven
in Moskovië en Perfië. Men moet de hel-
derde en doorfchynende verkiezen; men ge-
bruikt ze om ’er lantaernen van te maken ,
zoo als men zich van horen zoude bedie-
nen* doch zy is gemaklyker, want zy fchynt
meer door, en is , gelyk de horen , zoo on-
derhevig niet om te branden.
De Talken veranderen zeer moeijelyk door
het vuur in kalk, omdat, hare luchtgaetjes
kleen zynde , de deelen van ’t vuur daer over
heen glyen zonder indruk daer op te maken.
Ik heb evenwel beide Poorten doen verkal-
ken door een’ brandfpiegel ; die van Venetië-
werd door dit zonnevuur in eene groove ,
geelachtige, duidere doffe, en die van Mos-
kovië in een ligt, meelachcig , zeer fy-n en
zeer wit poeder verandert.
Men vind te Albanië in Italië eene zwarte
Talk , die hare kleur gekregen heeft van de
zwavelachtige dampen, die onder uit de aerde
uicwaeflemen.
Het Kryt van Bngn^on is eene foort van
Talk of eene bergdóffe , die naerby de Vene-
tiaenfche Talk komt , doch harder is, en zich
niet in fchilfers fcheid ; daer zyn twee Poorten
van , eene witte en eene groene ; men vind
ze in de deer.groeven omtrent Brianpon. Zy
dienen om de vette vlekken uit de kleederen
tewidchen, en den Snyderen om hunne dof-
fen te teekenen. Men moet ze helder, effen,
groen en zacht in ’taenraken verkiezen.
Tahum komt van ’t Hoogduitfche woord Talk,
dat de zelve zaek beteekent.
Stella ttrta , omdat de Talk , welke in de aer-
de groeit, als de darren flikkert.
T A L P .A,
Talpd'.
Mus terrenüs 7
In ’t Franfch Taupe ;
In’t Nederduitfch Mol.
Is een viervoetig dier zoo groofals eene
middelmatige Rat, dat zich altyd in de aerde
onthoud, alwaer ’tdikwils veel rchade doet ,
omdat het de wortels der planten afknaegt ;
zyn kop komt naerby dien van eene padde,
doch daer in vertoonen zich geene oogen ;
zyn hals is zeer kort, de rug breed ; de boe-
nen zyu zeer kort ; de pooten gelyken naer
kleene handen ; yder van de voorde heefr
vyf teenen , en van de achterde vier ; hair is
kort, dik, zoo fyn en zacht als zyde, zwart-
achtig, en glinderende; ’tvel is hard, en als
leêr , dat men gebruikt om beursjes ie
maken. De Mol bezit veel vlug en vad zout,
en olië.
Het hart van de Mol word goed geacht
voor de breuken, als ’tin poeder ingenomen
word.
De lever, gedroogt en tot poeder gebragt,
is diendig om de opdygingen en buikpynen
der vrouwen, die eerd verlod zyn, te dillen.
De gift is van eene fcrupel tot eene drach-
ma.
De afch van de Mol is goed voor de vlie-
gende jigtpynen , de heupjigt, melaetfchheit ,
kropzweren en Adelen. De gift is van eene
halve fcrupel tot eene halve drachma. Men
gebruikt ze ook uitwendig, nadat men ze met
honig of eenige olië gemengt heefc.
Talpa, a tupla , bliudheit , a omdat*
dit bloedeloos dier volgens ’t gemeen gevoe-
len blind is , nogtans heeft het twee oogen ia
’t hoofd, doch zeer kleen. en zoo oppervlak-
kig, dat men ze wegneemt, als men ha.-r vel
afdroopt.
T AMANDU A.
Tam ai! du a , feu Myrmecophagus , G. Pi--
fon-
ïs een viervoetig dier, dat in Amerika voort
komt, en naer een’ Vos gelykt, doch is zoo
loos niet , in tegendeel Is ’t vreesachtig en
zot : men vind ’er twee foorten van , eene
groote, die een’ breeden daert heeft voorzien
met zwarte en witte zyde of hair zoo lang
als dat van een paerd ; de andere is kleen ,
wier daert lang en kael is : zy zyn.beide zeer
verlekkert op mieren, wier al te groote mee*
nigte veel fchade toebrengt aen de landvruch-
ten. De kleene wind haren daert om de
takken der boomen , en blyft daer hangen om
de mieren af te wtïgten.waer op zy zich neder-
werpt , en de zelve opeet. De bek van beide
deze dieren is lang en fpits, en heeft niet als
eene
T A.
eene kleene openirrg voor haren mond op de
wys van een’ fnuit : zy hebben geenetanden ,
ma er als zy de mieren willen vatten , fchie-
ten zy buiten haren bek eene tong meer dan
twee voeten lang en zoo rond als een koord ,
wnermede zy deze kleene bloedelooze diertjes
te Zanten lymen , de zelve vouwende en weder-
vouwende , om ze beter daer aen vaft te hech
ten, dan flikken zy die met groote meenigte in.
De huid is dik: de pooten zyn voorzien met
feherpe nagelen, waer mede zy zich met kracht
verdedigen als zy getergt worden; ’t vleefch
komt naerby dat van den Vos, is taei en rooei-
jelyk om te eten.
Haer vet word geacht ontbindende , en
goed voor de zenuwen.
tamarjndl*
T amarindi.
üzypbaenica,
ïn ’t Franfch Tamarindsl
In ’t Nederduitfch Tamarinde,
Is een zwart zuur vleefch, of mergachtig
fap, dat vry aengenaem van fmaek is, en ge-
vonden word in de vruchten van een’ Indiaen-
fchen boom genaemt
Tamarindus , Raii Hifi. Pit. Tournef.
Tamanndus Derdfide appellat a , P. Alp.
Balam-pulli Jeu Maderam pullij H. M.
Siltqua Arabic a qute Tamarindus ^ C. B.
Tamarindi , J. B.
In ’t Franfch Tamarin.
In’t Nederduitfch Tamarindenboom ,
* II y is zoo groot als eenNoteboom, doch
dichter : zyn Ham is van eene fchoone ge-
ftalte, regt , en zoo dik, dat twee menfcben
hem naeuwlyks omvatten konnen : hy is be-
dekt met eene zeer dikke, bruine en gefpleten
fchors’: zyn hout is hard eu als taenverwig; zy-
ne takken verfpreiden zich vry evenredig van alle
kan'en, en worden verdeelt en wederverdeelt in
andere takken, die met een dun donker-groen
vlies bedekt, en met bladeren voorzien zyn,
die zoo groot als de hand , vry fterk geflo*
• Zie PI. XXII. Fig. I,
T A. óyf
ten , cn ovet en weder geplaetft zyn; yder
blad beflaet uit negen, tien, twaelf, ja zelf
vyftien 'paer kleene blaedjes, die aen eene rib
vier of vyf duimen lang vaft zyn : deze kleene
blaedjes zyn agt of negen lynen lang en dris
of vier breed ; zy zyn (lomp aen de punt,
en veel rondachtiger dan aen hunnen grond,
want zy hebben op deze plaets als eene foorc
van eljeboog, die naer ’t uiteinde van de rib
ziet: deze blaedjes zyn dun , licht-groen , op
de kanten een u'einig ruig, en van onderen in
hunne lengte doorioopen van een kleen draed-
je , wiens takken zeer teer zyn , van een’ aen*
aengenamen zuren.fmaek; de bloemen waffen
negen of tien te zamen in den fchoot en op
de toppen der takken, by bosjes omtrent een
half voet lang gefchikt , vry dun gezaeit , by-
naer zonder reuk, yder dooreen voetfteeltja
vier of vyf lynen lang onderfteunt; yder bloem
is van drie roosverwige blaedjes , doorioopen
van aderen zoo rood als bloed, een van deze
blaedjes is doorgaens kleener dan de andere,
welke omtrent een’ half duim lang en vier
lynen breed zyn ; zy zyn op de kanten ge*
golft en gekrult ; hun kelk is eene kleene
vleezige , groenachtige peer, eindigende door
yier witte of rosachtige blaedjes , die ecu
weinig langer zyn dan de blaedjes der bloem’, eu
meeft al naer beneden hangen ; dees kelk
word langer, als de bloem afgevallen is, en
verfchilt niet van ’t voetrteeitje.
De vrucht van den Tamarindenboom is eeu
ftampertje, dat uit het midden van de bloem.’
voortkomt , omtrent een half duim lang ,
groennchtig en gekromt als de klaeuvven van
een’ vogel; zy wad omtrent tot vier duimen
in de lengte, en een in de breedte , gelykt
vry wel naer de peul van Tuinboonen, en
krygt , als zy zeer ryp is , eene rosachtige
kleur; eene van hare zy.den is op twee of drie
plaetfen rond ukgeholt, en yder zyde is ver-
heven door eene vry zichtbare rib , die van
’t eene tot ’t andere einde zich uitftrekf; zy is
een weinig gegolft op den rug; haer uiteinde is
rondachtig, en eindigt rnee-ft al door een kleen
bekje; deze vrucht beflaet uit twee fchellen ,
die in malkanderen gefloten zyn ; debuitenfle is
vleezig en eene lyn dik, terwyl zy noch groen
is. Debinnenfte is een dun perkement: de tus-
fchenvvydte , die ’er tuflchen deze twee (chellen
is, heeft vier of vyf lynen dikte; ’t is ais eene fnort
van diploé of mergachtig gedeelte vol zwarte en
mergachtige ftoffe, die men Tamarinden noemt: zy
is klevende, zuur, doorioopen van drie groo-
ve , vafle , houtachtige draden , waervan de
een zich langs de peul uitflrekt, de twee an-
dere zyn geplaetft aen de over zyde, onder de
Tttt 3 ‘ rib-
T A.
T A.
6 , met geveld gedre-
ven worden , omdat dees vifch zich geweldiglyk
en gezwindelyk keert en wend.
Het
T H.
715
T H.
Het wyfje van den Thonyn word Thunma ge*
naemt.
Pelamis , a lutum , omdat hy zich op
flykerige en modderige plaetfen der zee ont-
houd.
THUS.
* Thus, in ’t Franfcjj F.neens , in ’tNederduitfch
U’ieroo^, is ecue foort van witte of geelachtige
hard ,• wellte , wanneer zy op ’t vuur gelegt
word, veel reuks en geurs van zich geeft: hy
word door inkervingen uit een kleen boompje
gehaelt , wiens bladers die van den Maftik-
boom gelykeu, en dat overvloedig in*het Hei-
lige Land, en ’t Gelukkige Arabie, voorna-
mentlyk aen den voet van den Berg Liba-
non groeit ; dees boom word Thus of Arbor
Thurifera genaemt.
Men verzamelt zorgvuldiglyk den eerlten
Wierook , die uit den boom' in fchoone en
zuivere tranen of druppels vloeit; dees word
geiiaemc
Olibanum .
Melax.
Thus mafcuhtm.
In ’t Franfch Olïban of Encens mcile.
In ’t Nederduitfch Wierook mannetje.
Die, welke zonder onderfcheid op de aerde
nedervalt , en n et (tukken van den balt des
booms, of eenige andere onzuiverheden ge-
mengt is , is de gemeene Wierook , welken
fommigen ’t wyfje noemen : hy is in een’ klomp,
gedachtig , week , ve tachtig, zeer vuur en
vlam vattende, en riekende.
De Wierook mannetje moet in fchoone zuivere
tranen of druppels verkozen worden; hy moet
van eene witte kleur’ z^n een weinig naer het
geel hellende, ligtelyk breken , en als hy op het
vuur gelegt word, een’ goeden reuk geven, bit-
ter en onaengenaetn van fmaek zyn , en het
fpeekfel , wanneer hy gekaeuwt word , wit
maken.
Dien men in ’cLatyn Manna Thurïs, (Manna
van uier ookj) noemt, is een Wierook Mannetje ,
welke in kleene , zeer ronde en zuivere kor-
rels uitgezocht is*, en de kleur van fchoone
Manna heeft. Men neemt ook voor de Manna
vau Wierook de meelachtige kruimels van den
Olibanum of gemeenen Wierook , die op den
grond van de zakken gevonden worden , waer
in men deze hard overgevoert heeft, en welke
door de beweging en fchurin^ , die de vaer-
of rytuigenveroorzaekt hebben , zyn gemaekt.
De Olibanum en Wierook hebben veel olie
en vlug zout in zich.
De Olibanum is zuiverende , een weinig
t’zamentrekkende , zweetdry vende, goed voor
de borftziektens , ’t zydewee , om de herfe-
nen te verlterken , voor de buikloopcn , als
hy inwendig gebruikt word. Men bedient ’er
zich ook uitwendig van, om de verzweringen
te zuiveren, en te heelen , om de deden te
verlterken.
De gemeene Wierook is zuiverende, opdroo-
gende, heelende; hy word onder zalven,, en
plaelters gemengt ; men bedient ’er zich ook
van in reukwerk.
De bad van den boom , waer uit de Wierook
vloeit, word genaemt
Thymiama .
Thus Judaoriim ;
Narcapbtum.
Serichatum.
Hy moet dik , vet of harüachtig , glad ,
verfch , riekende uitgekozen worden. De Jo-
den gebruiken hem in hunne reukwerken.
Hy is zuiverende, ontbindende, en opdroo-
gende.
Thus, a $ua , fuffio , geef eenen hefiy^jn reu^,
omdat de Wierook gebruikt word om een’ lief-
lyken reuk te geven.
Olibanum , quafi oleum Libani , omdat deze
hard: als eene olie uit eenen boom’ nederdruipt,
die op den Berg Libanon groeit.
Thymiama, ex S-v/xiüa , odores accends, omdat
men dezen balt in kerken en huizen brand ,
om de zelve met eenen lieflyken reuk te ver~
vullen,
THUYA.
Thuya Theophrafli , C. B. Pit. Tournef.
Thuya, Jive Thya vulgö , Cam.
Arbor vitte , Ger. Park.
Arbor Paradifrea, Lutetian. Lugd.
Arbor' vit re. Jive Paradifiaca, vulgö difia,
odorata , ad fabinam accedens, J. B. Raii
Hift.
Ia
* Zie PI. XXIII. Fig. 4,
In ’t Franfch Arbre de vie,
T H.
714 T H.
In’tNederduiifch Boom des levens.
* Is een boom van eene middelmatige hoog-
te, wiens damgard, knobbelig, en met eenen
donker-rooden bad’ bedekt is ; zyne takken
fpreiden zich vleugelswyze uit; zyne bladers
gelyken eenigzins naer die van den Cyprefle-
boom , maer zyn platter en door klcene op mal-
kandergeplaêtlle fchubbetjes gemaekt : hy draegc
in plaetfe van katjes ofbloefems kleene fchil-
ferige , geelachtige knoppen , die in ’t vervolg
langwerpige vruchten worden , bedaende uit
eenige fchubben, tulfchen welke langwerpige,
en als meteen vliesachtig vleugeltje gezoomde
zaden gevonden worden.
Dees boom is in ’t geheel welriekende , en
voornamentlyk zyne bladers , want tus -
fchen de vingers gekneud zynde deelen zy
aen de zelve meé een’ Herken hardachtigen
reuk, die niet ligt kan verdreven worden;
zyn fmaek is bitter.
De oorfprong van dezen boom komt uit Ca-
nada , Vvaervan de eerde , welken men in
Europa gezien heeft , aen den Koningk van
Vrankryk Francifcus den Eerden is gebragt.
Hy word in de tuinen aengekweekt. Hy we-
derdaet de koude des winters, maer verlied
een weinig van zyne groente, als het vried;
zyne takken en bladers worden zwart-
achtig tot de Lente toe , wanneer hy zyne
fchoone kleur wederom krygt. Hy heeft
veel olie, en wezentlyk en vlug zout in zich.
Zyne bladers zyn ontbindende , opdroogende,
windbrekende, zweetdryvende.
Zyn hout is zuiverende , goed voor de
hoofdziektens , om ’t zweet te dryven , het
vergift tegen te daen , voor de oog- en oor-
ziektens , als het in poeder of afvveeking ge-
bruikt word.
Thuya, fiveThya, abl», fuffio , omdat dees
boom riekende en voorde reukwerken goed is.
Arbor v'iu , omdat hy in den zomer en win-
ter groen blyft , of liever , omdat hy eenen
Herken reuk heeft.
T H Y I T E S.
T hyites , Boetii de Boot. Is een harde, groen-
achtige deen , welke naer den J afpis gelykt ,
en wanneer hy fyn gewreven word, een melk-
achtig, fcherp en bytend fap uit zich geeft;
hy groeit in Morenland.
Hy is zuiverende , en goed om de daren,
de oogwolkjes , en lidteekens te verte-
ren en te verdryven, ais hy fyn gewreven en
uitwendig ’er opgelegt word.
T h/ttes , a&vïx, mortarium, omdat dees deen
eertyds diende om vyzels te maken.
THYMALLUS.
In ’tNederduitfch Aefch of Thym-v'fcb.
Thymallus, J. Joud. Is eene foort van Forel-
le of riviervifch, die den reuk van Thym
heeft ; hy is zeer lekker om te eten.
Zyn vèt is goed voor de vlekken en da-
ren der oogen , de doofheit, het geruifch der
ooren , -de vlekken der kinderpokjes.
Thymallus, a thymo , thym-, omdat dees vifcil
eenen Thymreuk heelt.
thymbra.
Thymbra legitima , Cluf Hift. T it. Tour-
nefort. Raii Hift.
Thymbra , five Suturci.i Critica legitima ,
Park.
Thymbra Grrcca , J. B.
Sautrcia Cretica , C. B.
In ’t Franfch Ihymbre.
* ls een gewas , ’t welk gelyk de Thym ver-
feheide takachtige delen op de wys van een’
heeder fchiet, die vierkant , met eene vry ru-
we wolle bedekt zyn , en van kleur’ naerby
het purperachtig komen; zyne bladers zyn by-
naer die van de Thym gelyk, en een weinig
hairig; zyne bloemen en zaed komen met die
van de Thym overeen , behalven dat zyne
bloemen rondom de delen waden of als dralen
langs de delen en takken zyn gefchikt , in
plaetfe dat die van de Thym als een hoofdje
op de toppen der delen zyn geplaetd. De wor-
tel is hard en houtachtig : dit gewas heeft eenen
aengenamen reuk, die aen de Keule en Thym
deel heeft; zyn fmaek is een weinig fcherp.
Het word in de tuinen aengekweekt; het heefc
veel fyne olie , en wezentlyk en vlug zout in
zich.
Het is verdunnende , goed voor de hoofd-
ziektens, windbrekende, openende, diendig
voorde opdygiugen. Het word uit- en inwen-
dig gebruikt.
Tbym-
• Zie PI. XXIII. Fig. 5.
♦ Zie PI. XXIII. Fig. 6.
T H.
T H.
'Ihymhra, a hla , tfltto , odcrtm reddo, omdat
dit gewas eenen goeden reuk geeft; of liever
Ihymbta , * rfc;«»o , omdat dit gewas veel over-
eenkomft met de Thym heeft.
T H Y M E L £ A.
ThymeUa , Dod. Ger. Park. Raii Hifi.
ThymeUa foiiis lïni , C. B. Pit. Tour-
aef.
Tbymelaa vcra , Gefn. hort.
! Tbymelaa Monfpeliaca , J. B.
ThymeUa foiiis paras , Mefuae.
Tbymelaa grani Gmdii , Adv. Lob.
In ’tFranfch Garou.
In ’t Nederduitfch Smal Miferecn.
* Is een kleen heeftergewas , wiens ftamdert
meeften tydeen duim 'dik, en verd.eelt is in ver-
fcheide fchoone regte ryzenof takken omtrent
anderhalf voet lang, bekleedt met bladertjes,
welke bynaer van gedaente als die van ’t Vlas,
maer grooter, breeder, altyd groen en lym-
achtig zyn. De bloemen walfen op de top-
pen der takken , zynde verfcheide te gelyk
by een vergadert of gevoegt , kleen , wit ;
yder van de zelve is , volgens den Heer
Tournefort, eenepyp, die op den grond gefloten,
van boven wyd uitgebrcidt , en in vier krnis-
wyze tegen elkander overflat-nde deelen ge-
fneden is. Wanneer deze bloem is afgevallen ,
komt 'er eene vrucht te voorfchyn , van
grootte bynaer als die van den Myrthus, ei-
rond. vleezig, met fap vervult, in 't begin
groen, en als zy ryp is , rood : men noemt
ze Coccum Gnidium , feu Granum Gnidium ; de
Patryzen en verfcheide andere vogels zyn ’er
zeer op verlekkert. Deze vrucht befluit in
zich een langwerpig zaed, met een blinkend
zwart en bros vliesje bedekt , waer onder
een wit merg van een’ heeten fmaek gevonden
word. De wortel is lang, dik, hard , hout-
achtig, van buiten graeuw of roodachtig, van
binnen wit , in ’t begin zoet , maer daerna
fcherp en brandende van fmaek. Dit gewas
groeit in Languedok, op onbebouwde, ruwe
plaetfen omtrent de zee ; de wortel word
tot ons droog overgebragt ; het geheele ge-
was befluit veel zeer fcherp zout en olie in
Zich.
7lT
De Ouden bedienden zich van zyne blade-
ren en vrucht om de weivochten geweldig-
lyk door den ftoelgang te ontladen ; maer
men heeft met der zelve gebruik opgehouden,
ter oorzake van de bytende fcherpheit van
dit middel , ’t welk inwendig zeer droevige
toevallen veroorzaken kan.
De wortel word uitwendig voor de vloeijin-
gen en zinkingen , die op de oogen vallen , ge-
bruiknmen doorboort hetoor.en lleekt een kleen
ftokje daer van in het gat; hy brengt de zelvo
uitwerking als eene Spaenfche Vliegplaefter
voort, en leid de zinkingen af, dewyl hy de
weivochten in meenigte doet uitvloeijen.
7 hymd&a , ex hlfia ibxix, Thyrni olea , omdat
dit gewas bladers zoo ftual als die van de
Thym en zoo vet als die van den Olyfbooin
heeft.
T H Y M U S.
Thymtts , in ’tFranfch Thym , in ’tNederduitfch
T byiniaen, Thym , is eene plant, waervan ver-
fcheide foorten zyn: ik zai alhier drie voorna-
me befchryven.
De eerfte foort word genaemt
Thymus capitatus , qui Diofcoridis, C, B.
Pit. Tournefort.
Thymum legitimum , Raii Hift.
Thyrnim legitimum capitatum , Park.’
Thymum Creticum , Ger.
Thymum Creticum , five Antiquorum , J. B,
Thymum Ctpbaloton , Dod.
In ’t Franfch Thym de Crete.
In ’t Nederduitfch Thym van Kandië.
* Is een lage-heefler, die dikwils ter hoog-
te van een’ voet groeit, en verfcheide graeuwe,
houtachtige, witte takken fchiec, met kleene
bladertjes voorzien , die tegen elkander over-
flaen , en dun , fmal , witachug , en fcherp
van fmaek zyn : de bloempjes walfen hoofds-
wyze op de toppen der takken , zyn kleen ,
purperachtig, en als een bek gemaekt: yder
van dezelve is eene pyp van boven in twee lip-
pen gefneden. Wanneer deze bloem is afge-
vallen, komen in hare plaets vier bynaer ron-
de
• Zie PI. XXIII. Fig. 7.
* Zie PI. XXIII. Fig. 8.
Yyyy
T H.
T H,
71 6
de zaden, in een znedhuisje, dat de bloem’ voor
een' kelk gedient heeft, befloten. Dit gewas
is in Kandië zeer gemeen; het word in de tui-
nen aengekweekt.
De tweede foort word genaemt
7 hymus vulgaris , folio latiore , C. B. Pit.
Tournefort.
7 hymus niger , Tab.
'i hymum vulgare, Lugd.
Thymum durius , Dod,
Zy is laeg, takachtig, houtig; de bladers
2yn kleen, fmal , donkergroen, zelden wit-
achtig: de bloemen en zaden zyn als die van
de voorgaende foort’; de wortels zyn dun, en
houtachiig. Dit gewas word in de tuinen ge-
teelt.
De derde foort word genaemt
Thymus nojlras , Cord. in Diofcor.-
Th v mus v'tlgaris , folio tenuiore , C. B.
Pit. Tuurrefort.
Thymum v uigare rigidias folio ciuereo ,
J. B. Raii Hift.
Thymum durius , Ger.
Thvmum durius vu /gare , Park.
Serpillum hortenfe , Dod.
Zy fchiet op de wys van een’ kleenen heefter
▼erfcheide kleene, ronde, houtaclnige, en een
weinig ruige takken met kleene bladeren voor-
zien , die finaller dan die van de Wilde Thym,
afchverwig , en fcherp van fmaek zyn; de bloe-
men en ’t zaed komen met die van de voor-
gaende foorten overeen; de wortel is houtach-
tig , en me* vezelen omringt. Dit gewas word
in de tuinen geteelt.
Deze drie foorten van Thym geven eenen
Herken, fpeceryachtigen, en zeer aengenamen
reuk; zy befluiten veel fyne en verheven olie ,
cn vlug zout in zich.
DeThym is infnydende, doordringende, ope-
nende, verdunnende; zy verflerkt de herfe-
nen , verdunt het flym , is goed voor de kort
bo.ftigheit, voor her windkolyk, om den etens-
1 u ft te verwekken, de vertering der fpyze te
helpen, ’t vergift tegen te ftaen , de maend-
flonden en baring te bevorderen , als zy in-
wendig genomen word; men gebruikt haerook
uitwendig om te ontbinden, te verfterken en
’t zweet te verwekken.
Thymus, ex hun, cdor , omdat dit gewas zeer
welriekende is; of liever hu^ , fpirttus anima,
lis , omdat de Thym bekwa'em is om de dier.
lyke geellen , die ons doen leven, te hertel-
len.
thysseLinum.
T hyffdinum , is eene plant, die niet van de
Berg-Peterfelie verfchilt , als dat zy melk
van zich geeft. Daer zyn twee foorten van.
De eerfte foort word genaemt
Thyffelimm Piinii, Lob. Icon. Pit, Tour-
nef
Thyjf limim , Jive Apium fylv.fr e , Park.
Apium Jylveflre , five Tbyffelin.im , Ger.
Apium fylvejlre lacïeo /ucco turgens , C. B.
Apium fylvejtre Dodonaei, Tbyfftlinum quo-
rumdam, plant a laüeo Jiicco turgens locis hu-
midis proveniens , J. B,*Raii Hift,
* Zy fchiet ter hoogte van drie of vier voe«
ten uitgeholde, hoekige, van onderen rood-
achtige. holle, knobbelige, takachtige te-
len; de bladers zyn gelyk als die van Karo-
ten , fyn ingefneden, vol melkachtig fap van
een’ onaengenamen fmaek, die met bitcerheit en
fcherpte vermengt is: de toppen van dt ze takken
dragen zonnefchermen , die voorzien zyn met
kleene bloempjes van vyf witte rooswyze ge-
fchikte blaedjes. Als deze bloemen zyn af-
gevallen , komen in hare plaets twee aen twee
gevoegde, eironde, platachtige, op den rug
geftreepte zaden : de wortels zyn lang , by-
naer een pink dik, wit, en van fmaek als de
bladers.
De tweede foort word genaemt
Thyffelimm palujlre , Pit. Tournef.
Sejeli pal’jire iatiejeens , C. B. Park.
Sefeli pa/ttjlre laclefccns acre , fol/is feru -
laceis , fore albo , Jcmiue lat o , J. 13. Kaii
Hift.
Zy fchiet een’ takachtigen fteel ter hoogte
van vier voeten ; de bladers zyn gelyk die
van de Ferula; de bloemen en zaden zyn ge-
lyk als die van de eerfte foort’: de wortel
is
• Zie PI. XXIII. Fig. 9.
is lang , roodachtig , en heeft een’ kwaden
fcherpen fmaek.
Beide foorten wallen op vochtige en moerafll-
ge plaetfen omtrent meren en flooten : zy be-
vatten veel wezentlyk zout , olie, en water-
deelen in zich.
De wortels zyn infnydende , doordringen-
de , openende , goed om de pis en mnend-
flonden af te dryven , het fpeekfel te verwek-
ken , en de tandpyn te verzachten, als men ze
kaeuwt.
Thyjjelinum , a Bun, , er reMtot, slpium ,
als of men zeide, Peterfelie, die een' reu^ geejt ;
omdat de wortel van deze plant’ gekaeuwt
zynde een’ zekeren geur in den mond’
na zich laet ; doch dees geur is niet aenge-
naem.
TIBURO.
Tiburo , Monard.
In ’t Franfch Tiburon , Taburin , Talm*
rinte,
Is een groote vifch van de Indifche zee ,
die naer den Walvifch zweemt , en fomtyds
twintig voeten lang en tien dik is: hy is met
eene dikke en ruige huid bedekt; zyn gezicht
is fel. en wreed; zyne kaken zyn voorzien met
eene dubbele ry tanden; hy is zeer dapper,
ftrydende altyd tegen de Zeewolven : hy is
zeer gulzig. Men vind in zynen kop drie
of vier dikke, beenachtige, fmaeklooze Beent-
jes , die men gemaklyk kan arfchrappen.
Deze Beentjes worden goed geacht voor
’t graveel, de moeijelykheit in ’t wateren, en
om den Been in de nieren en biaes’ te verbry-
zelen. .
TIGRIS,
Tigrh , in ’t Franfch T igre, in ’tNederduitfch
T yger , is een wild, wreed, ongetemd, vier-
voetig dier, dat veel overeenkomB heeft met
de Kat , doch doorgaens zoo hoog als een
Jagthond is : zyn kop zweemt wat naer dien
van een’ Leeuw ; het heeft gele glinBerende
oogen , en zeer Berke en fcherpe tanden ;
zyn vel is geteekent met vlekken van ver-
fcheide kleuren ; zyn Baert is lang ; zyne
pooten zyn gewapent met lange , kromme , zeer
Berke en wel fcherp fnydende klaeu wen. Dit dier
komt voort in vele plaetfen van Indiën. Zyn
wyije word Tygerin genaemt.
De Vader Louis le Comte zegt in zyne
Gedenkschriften van den tegenwoordigen Baec
van China * , dat hy te Siam Tygers gezien
heeft ganfeh verfchilJende van die, welke men
fomtyds in Vrankryk ziet , ’t zy wegens de
kleur’, die rosachtig is , doorfneden met bree-
de en zwarte Brepen ; ’t zy wegens de grootte,
die infommigen die van Paerden gelykis: men
noemt ze l(oningkj-lygen.
Die , welke men Water - Tygers noemt , zyn
volkomentlyk gelyk aen de Katten; zy leven
van vifch, doch onthouden zich doorgaens in
de boflehen , of op de oevers der rivieren.
’t Vet van den Tyger is verzachtende en
ontbindende.
Men heeft ook den naem van Tyger gege-
ven aen een kleen, rond, graeuw bloedeloos
diertje zoo groot ais eene weegluis; men
noemt het in t latyn T igrinus Palex; het knaegc
de bladers van de Pereboomen en van andere
boomen af.
TILIA.
Tilia , in ’t Franfch Tillcu'l , of Tillau , in
’t Nederduitfch Lindeboom , is een fchoone
boom , waervan twee foorten zyn.
De eerlte foort word genaemt
Tilia fxmina folior major e , C.B. Pit. Tour-
nefort.
Tilia vulgaris Platypbyllos , J. B. Raii
Hilt.
Tilia faemina , Ger Dod.
Tilia fxmina major, Park.
Pbilyra Graas, Tilia Lat inis, Guii.
Dees boom is groot, dik, takkig, zich in
’tbreede uitfpreidende , en eene groote 1'cha-
duw gevende : de baB is effen , van buiten
afchverwig of zwartachtig, van binnen geel- of
witachtig, en zoo taei en buigzaem , dat hy dient
om put en kabeltouwen temaken;’t hout is teêr,
zonder knoeBen , witachtig : men maekt ’ër
pylen van , en houtskool voor ’t buskruid;
de bladers zyn breed, rondachtig, fpits toe-
loopende, een weinig ruig, blinkende, en^op
de kanten getandr : uit den fchoot der zelve
komen tongetjes voort als kleene, witte, lan-
ge-
•
* Tom. 2. Lett. 6.
Yyyy 2
7iS T I.
T I.
ge blnedjes, waer aen roetdeeltjes vad zyn,
die zich in vier of vyf takjes verdeden, dra-
gende yder eene bloem van vyf rooswyze ge-
schikte bloedjes , van eene witte naer ’c geel
trekkende kleur’, van een’ aengenamen reuk,
en onderdeunt door een’ kelk, die in vyf
witte vettige deelen gefneden is.
Nadat deze bloem is afgevallen , volgt ’er
een bynaer ronde of eironde, houtige, hoe-
kige , ruige dop of bezie zoo groot als eene
groote erweet , in zich bevattende een of
twee zwartachtige zoete zaden ; de wortels
zinken diep in de aerde , en fpreiden zich
ver uit.
De tweede foort word genaemt
Tilia fxm'ina folio minore , C. B. Pit. Tour*
nefort.
Tilia minor , Gefn hort.
Tilia folio minore , J B. Raii Hid,
Tilia j asmina minor , Park.
Deesboom is niet kleener , noch minder uit-
gedrekt dan de eerde , maer zyn bad is ruuw ,
en zyne bladers zyn kleener, zwarter, vader,
harder, niet ruig, en van gedaente bynaer als
die van Berkenboom : de bloemen zyn klee-
ner dan die van den anderen Lindeboom ,
doch van de zelve gedaente en kleur’ : zy
komen later voor den dag.
De Lindeboomen vereiüchen een’ vetten
gTond , en worden in de hoven en lanen
aengeteelt ; zy bevatten veel wezentlyk zout
en olië in zich: men gebruikt hunne bloem,
bad, en zaed in de Geneeskunde.
De bloemen van den Lindeboom zyn goed
Voor de vallende ziekte, beroerte, en draei-
jingen in ’t hoofd.
De bladers en bad zyn ondroogende, dien-
jdig om de pis en maenddonden te verwek-
ken, tegens de gebrsndheit.
Het zaed, totpoeder gebragt, en in de neus-
gaten gedoken , is goed om ’t neusbloeden te
jtiiicen.
Tilia , 4 , veder, omdat dees boom zyne
bloemen draegt op tongetjes , die vry wel
naer veders geiyken ; of Tilia komt van
ïtlum , pyl, omdat ’t hout van den Lindeboom
goed is om pylen te maken.
T I N C A.
Tinca.
Tencba.
In ’tFranfch Tenche of Tanche.
In ’t Nederduitfch Zeelt.
Is een vifch, die zich in zoet water onthoud, en
op de vifchmarkten zeer bekent is : men vind ’er
van verfcheide grootte, doch dien wy doorgaens
zien, is omtrent een half voet lang, een arm dik ,
en bedekt met eene foort’ van fchubachtige ,
lymige , klevende, zwarte en fomtyds geel-
achtige huid, die men in de keukens van hem
aftrekt, met hem in klaer water te laten wee-
ken, en hem met een mes te fchrappen. Ily
komt voort in modderige wateren , en leeft
van 11 y k ; zyn vleefch is malfch , harder dan
dat van den Karper, wit, zeer lekker, fappig,
voedzaem , en ligt om te verteren. Men vind
Zeelten zoo groot als Karpers, die in hunneu
kop twee kleene Deentjes bevatten, die men in
de Geneeskunde gebruikt. Dees vifch heeft
veel vlugzout en olie in zich; hy is zoo lang
levende, dat hy , als men hem in ftukken ge-
fueden en half gebakken heeft , nog buiten
de pan fpringt.
Men legt hem op de voorhand der koortfi-
gen om de hitte van de koorts’ te (lillen, en
het ver.yn r.aer buiten te dryven : men legt
hem op het hoofd om de fchele hoofdpyn
te verzachten en tegen andere hoofdkwalcn ,
ook op den navel tegen de geelzucht. Men
legt hem nog levendig zynde en geheel op de
klieren, kankers, opkomende knoesftgezwel-
len; hy verzacht, enverdryft, omdat zyn vel
flymig en vervult is met/een doordringend, en
ontloflelyk alkalyn zout.
Zyne gal is goed voor de ziektens der oo*
ren.
De Deentjes , die men uit zynen kop haelt,
zyn openende, en dienflig voor ’t graveel , en
voor den (leen.
T I N U S.
T 'mus, in ’t Franfch Launtr-Uin , in ’t Neder-
duitfeh Wilde Laurusbaom , is een heeder, waer
van drie lborten zyn.
De eerfte foort word genaemt
Tinus prior , Cluf. Hifp. Raii Hift. Pit. Tour-
nefort.
Tinus Lufitanica oerulea bacca , Park.
Laurus JyheJlris corni fosmina folüs fubbir-
futis , C. B. .
Lauritim fylvejtris puniurn genus , J. B.
Dees
1
7«P
TI. TI.
Dees heefter groeit ter hoogte van een’Kor-
noeljeboom wyfje , en fchiet vele lange ,
vierkante, takkige roeden; de bladers zyn
groot, breed, bynaer gelyk als die van Kor-
noeljeboom wyfje , en naerby die van den
Lauwrierboomkomende , twee aen twee tegen-
malkanderen over ftaende langs de takken ,
zwartachtig, glinfterende , een weinig ruig,
altyd groen , zonder reuk , bitter en een wei-
nig t’zamemrckkende van fmaek. De bloe-
men wallen op de toppen der takken als rui-
kers , en zyn wit en welriekende ; yder van
de zelve is een kommetje in vyf deelen in-
gefneden : als deze bloem is afgevallen, word
haer kelk eene vrucht, die naerby eene olyf
komt, doch kleener en wat fpitfer aen ’tein-
de naer boven , alwaer zy met eene foort’
van kroontje voorzien is : de fcliel is wat
vleezig, en van eene fchoone blaeuwe kleur’:
men vind in deze vruchten een zaed , dat
met eene kraekbeenige fchelle bedekt is. Dees
heefter groeit op ruwe en fteenachtige plaet-
fen, in de heggen.
De tweede foort word genaemt
Thuis altera , Cluf. Hifp. J B. Pit. Tour»
nefort. Raii Hift
Tinus Laurus Jylvejlris , Dod.
ThinmtSy Caft, Append
Laurus jylvejlris foiiis venofis , C. B.
Laurus Tinus Lufitanica , Ger.
Laurus Tinus alter vel 2. Ctufii , Park.
Dees heefter verfchilt van den voorgaen-
den hier in, dat hy takryker is, en zyne tak-
ken vader , en met een’ rooden groenachti-
gen baft’ bedekt zyn: de bladers zyn wat lan-
ger, fmaller, en aderachtiger; de bloem riekt
zoo fterk niet , en trekt een weinig naer ’t pur-
per; de vrucht is kleener en bruiner van kleur’.
Dees heefter groeit op onbebouwde en aen
zee liggende plaetfen.
De derde foort word genaemt
Tinus tertia, Cluf. Hifp. J. B. Raii Hift;
Pit. Tournefort.
Tinus , five Laurus inedora b5 Italorum L en-
tago , Bellon.
Tinus Jylvejlris alter five tertius , Park.
Laurus tinus , Ger.
Laurus jylvejlris folio minor e , C. B.
Dees heefter is in alle zyne deelen kleener
dan de voorgaende , en bloeit tweemael des
jaêrs, in de Lente en in den Herfft ; zyne vrucht
is zwartachtig blaeuw , anderzins is hy geheel
en al gelyk aen de andere. Men kweekt hem
in de hoven , ter oorzake van zyne fchoon-
.heit , doch zyne bloem heeft zeer weinig
reuks.
De Wilde Laurusboomen bevatten veel we-
zentlyk en vaft zout, en olie in zich.
Hunne vruchten, en voornamentlyk die van
de laetfte foort’ , zyn zeer fcherp en heet, en
doen zeer geweldig afgaen ; doch ik zoude nie-
mand raden de zelve te gebruiken , wegens ha-
re fcherpheit, die naerby de brandende midde-
len komt.
T I P U L A.’
TJuU is eene foort van Watervlieg’ , die
naer eene Spin gelykt: zy heeft zes lange poo-
ten of beenen , die zy over ’t water uitftrekt ,
en waeroverzy loopt zonder te zinken; haer
lichaetn is eirond en witachtig, hare vleugels
zyn zjlververwig , de oogen zyn zwart , de
ftaert is fpits.
Zy is uitwendig gelegt ontbindende.
TITHYMALUS.
Titbymalus characias , Matth. Lac.
Titbymalus eharacias legitimus , i. Cluf.
Hifp. Raii Hift.
Titbymalus characias rubens peregrinits ,
C. B.
Titbymalus characias Monfpelienfium , Ger.
Tark.
Titbymalus amygdaloides , five characias %
J. B.
/
In ’t Franfch Titimale.
In ’t Nederduitfch JVolfs-meïk , IVratten ~
kruid,
* Is eene plant , die eenen of meer ftelen
anderhalf voet hoog fchiet, zoo dik als een
pink, rond, en roodachtig: de bladers zyn
langwerpig ° hard , kleener dan die van den
Amandelboom: boven uit deze ftelen fchietett
vele kleene vafte takjes, die zwarte, koms-
wyze , ingefneden bloemen dragen. Als
deze bloem is afgevallen , volgt haer eene klee«
ne
♦ Zie PI. XXIII. 'Fig. io.
Yyyy 3
TL. T O.
T O.
7Z0
re driekantige vrucht, in drie huisjes verdeelt,
waer van elk met een langwerpig zaed vervult
is; de wortel is hard , houtig en met vele ve-
zelen voorzien. Deze plant is geheel vervult
met een fcherp en bytend fap zoo wit als melk:,
zy groeit in de hoven , dicht by heggen , mu-
ren , bolwerken: zy heeft veel fcherp zout en
olie in zich.
Zy ontlad al te fterk door den ftoelgang,'
waerom zy niet inwendig gebruikt word ; zy
kan dienen in middelen, die ’t hair doen uit-
vallen, en om den daeuwworm te verdryven.
Thhymalus , a rflêti , mam, & paluxes, teer,
als of men zeide teêrc mam, omdat deze plant
melk geeft.
Characias , id eft , vallaris , a %etpux,Qa , vallo ,
omdat deze foort van Wolfsmelk
de bolwerken en heggen, waer op zy groeit, be-
waert en verderkt.
T L E O N.
' TIeon.
Colubcr igneus.
In ’t Nederduitfch Vuur/lang'.
Is eene foort van Braziliaenfche Slang’; by*
kans zoo groot als’ eene adder, bedekt met wit-
te, zwarte, gele fchubben ; zy onthoud zich
op ’t gebergte : de beet is doodelyk, zoo men
ze niet te hulp komt. De geneesmiddelen zyn
de zelve als tegen de beet der adder.
Zy is zweeidryvende , en wederftaet ’tve-
uyn.
T O M I N E I O.
Tttnintu , is een kleen Braziliaenfch vogeltje,
datin grootte een’ Krekel weinig overtreft; zyn
kop en hals zyn met veêren bedekt van eene
wonderbare fchoonheit en van gefchakeerde
kleuren; die van de bord zyn goudgeel , blinken-
de , fchitterende ; de andere zyn afchgraeuw of
zwart ;zyn bek is lang en fpits ; zyne tong is eens
zoo lang als zyn bek; zyne fchenkels zyn zeer
dun ; zyne pootjes zyn met nagelen voorzien ; hec
onthoud zich op ’t gebergte, leeft van bloe-
men, honig, en daeuw ; het zingt lieflyk ; zy-
11e vlucht is fnel , en maekt in ’t vliegen een
zeker gebrom als de vliegen.
Het is gegeten of in poeder ingenomen goed
voor de vallende ziekte.
T O P A Z I U S.
Topazius.
Chryfolithus,
Chryfopatbius.
In ’t Franfch Topaze.
In ’t Nederduitfch Topaes.
Is een doorlchynende koflelyke deen, groen*
achtig van kleur’ met een weinig geel gemengt,
vergulde en groenachtige dralen van zich ge-
vende: dees (leen word met de vyl gemaklyk
gepolyd : hier van zyn twee foorten , eene
Ooderfche, en eene Wederfche. De eerde is
de hardde, fchoonde , en meed geachte; men
brengt hem ons uit Arabië, Morenland , en uit
de omliggende plaetfen van deRoode zee. Men
zegt, dat hy met het Albad groeit. Sommigen
meenen, dat dees is de baermoeder van den Sma-
ragd, omdat deze twee kollelyke gedeentens
in kleur’ naerby malkander komen.
De tweede foort of Wederfche groeit in
Bohetnen , en is grooter dan de Ooderfche ,
doch zoo fchoon niet.
De Topazen zyn goed om de buikloopen
en bloedlozingen te (luiten , als zy gedooten
en ingenomen worden. De gift is van eene
halve fcrupel tot eene halve drachma.
Men meent, dat Topazius de naem is van een
Eiland van de Roode zee, van waer men eer-
tyds dezen deen haelde.
Chryfolithus , a %pur*s , aurum , e? Ai'fluj , lapis ,
als of men zeide, Steen , die /Ir alen Jchiet van eene
gouds k/eur\
TORDYLIUM.
Tordylium Narbon enfe minus , Pit. Tour.
nef.
Tordylium , five Sefeli Creticum minus ,
Park.
Caucalis , Bellonio, Gef. hort.
Tordylium Creticum minus , Eyft.
Seji ti Creticum minus , C. B.
Caucalis minor pulcbro jemine , Jive Bdlonii
J. B.
Is eene plant, die een’ uitgeholden en ruigen
deel fchiet, ter hoogte omtrent van een’ voet:
tie bladers zyn laugweipig , rondachcig , ge-
tande,
T O
T O
randt, ruig, ruuw , vele langs eene rib in or-
de gefchikt; de bloemen groeijen op de kroont-
jes, boven op de takken, belta.nde yder uit
vyf witte blaedjes , op de wys van Leli-
bloemen gefchikt. Als deze bloem is afgeval-
len , volgen haer twee aen twee gevoegde , wel-
riekende, en een weinig fcherpe zaden , verbe-
ven door een’ rand, die als de kralen van een’
Paternofter doorfneden is; de wortel is dun:
deze plant groeit in warme landen als in Lan-
guedok, langs de wegen , in ’t koren: zy heeft
veel zout en olie in zich.
Het zaed is dienllig om de pis en maendfton-
den te verwekken, voor den Heen, ’tgraveel,
en windk'olyk.
De wortel is goed voor de aêmborffigheit en
om ’t fpeek el te verwekken.
TORMENTILLA, feu HEPTArHYL.
LON.
Tormentilla, in ’t Franfch Tormentüle, in’’tNe-
derduitfch Tormtntille , Ztvenbiad , is eene plant,
waervan twee foorten zyn.
De eerfte foort word genaemt
Tormentilla , Ger. J. 13. Raii Hift.
Tormentilla mugaris , Park.
7 ormentilla fylvejlris , C. B. Pit. Tour-
tief.
Heptapbyllum , Fuch.
In ’t Ne 'erduitfch Wilde Ruit .
* Zy fchiet vele, kleene, dunne, zwakke,
ruige , roodachtige delen omtrent een voet
lang, die zich nederbuigen , en ter aerde lig-
gen; de bladers zyn gelyk als die van Vyfvin-
gei kruid, en op de zehe wys gefchikt, doch
zeven in getal op eenen deel; yder bloem be-
fiaet uit vier gele rooswyze blaedjes, onder-
fteunt door een’ kelk als een bekken gemaekt ,
en gefneden in agt deelen , vier groote en
vier kleene, die over en weder zyn geplaetd.
Als deze bloem is afgevallen, word de kelk
eene bynaer ronde vrucht , waer in vele klee-
ne langwerpige zaden by een gehoopt zyn ; de
wortel is eene knobbefge oneffen bol, by-
ltans zoo groot als een duim, van buiten don-
ker, vanbinnen roodachtig van kleur’ , voor-
zien met eenige vezelen. Deze plant groeit in
* Zie PI. XXIII. Fig. xi.
711
de boiïchen , op zandige , en zelfs gr’asryke en
vochtige plaetlen.
De tweede foort word genaemt
Tormentilla Alpina major , Park Raii
Hift.
Tormentilla Alpina vulgaris major , C. 13,
Pit. Tournefort.
Zy verfchilt van de voorgaende hier in, dat
hare bladers grooter zyn, en de wortel dikker,
meer gevoedt, rooder, cn met meer krachten
voorzien is. Deze plant groeit op deAlpifche,
en Pyreneefche gebergtens; men zend den wor-
tel droog tot ons over, die in de Geneeskun-
de gebruikt word.
Men moet hem verkiezen verfch , wel ge-
voedt, bykans een duim dik , fchoon , geheel,
van zyne vezelen gezuivert, vaft in een ge-
drongen , wel gedroogt , van buiten bruin ,
van binnen roodachtig van kleur’, t’zamen-
trekkende van fmaek : hy bevat wezentlyk.
zout en olie in zich.
Hy is t’zamentrekkende , wondheelende ,
goed om de buikloopen , bloedingen, brakin-
gen , witte vloeden te Hui ten , en ’t vergift
teweêrftaen; men mengt hem onder hartfter-
kende middelen.
Tormentilla, a torment o , kwelling, pyn , omdat
men heeft voorgegeven, dat de wortel van
deze plant’ tot poeder gebragt , en gemengt
niet een weinig Bertram en Aluin , en in
den mond genomen , de kwelling , die de
tandpyn veroorzaekt , verzacht.
Heptaphyllum , ex ezo'lec , ftptem , e? tpuAAov , /b-
hum , omdat deze plant doorgaens zeven bla-
ders draegt op eenen Heel.
TORNESOL of TOURNESOL.’
Tornefol in oud linnen is linnen of floers,
dat men te konftantinopolen geeerwt heeft
met Kochenille en eenige zuren.
Tornefol in katoen is katoen plat gemaekt
ter grootte en in de gedaente 'an eeneFranfche
ryksdaelder, en geverwtin Portugael met Ko-
chenille van Meffech.
Het een en ’t ander Tornefol dienen om
vochten en geleijen van vruchten te ver-
wen.
Daer is eene andere foort van Tornefol in
oud linnen, die gemaekt word van oude vod-
den doornat, en vervult met een rood aftrek*
fel
T O.
T O. T R.
?Ll
fel gemaektvan ’tfap van de vruchten van mlio-
tropium irmccum , en een weinig zuur vocht:
het komt uit Languedok, en dient om acn
den vvyn eene roode- kleur te geven.
Alle deze Tornefols moeten verkozen wor-
den zindelyk , droog, fchoon rood van kleur’,
en in de vochten eene genoegzame verw ge-
vende.
Tornefol in deeg , of brood, offteen, ook
Otfeil genaemt , in ’t Nedcrduitfch Lakmoes, is
een droog deeg , t’zatnengedeit met de vrucht
van Heliotr opium tncoccum , Perelle, kalk en pis.
De kleur van dit deeg moet blaeuw zyn; de
Verwers gebruiken het; het komt uit Holland;
men maekt het ook te Lyons , doch is zoo goed
niet.
Tornefol is een Italiaenfch woord, dat betee-
kent zjch draeijende nav de z,orr, en men heeft de-
zen naem gegeven aen deze foorten van Droo-
geryen , omdat men ’er vele bereid met de
vrucht van de Zonnebloem , welker bloem
zich altyd uaer de zon keert.
TORPEDO.
Torpedo.
To i pigo.
Stupejcor.
In ’t Franfch Tor pi Hel
In ’t Necterduitfch Stompvijcb.
Is een kraekbeenige zeevifch , bojrond vals
gedaentè, zoo men zynen llaert uitzondert ,
vyf of zes ponden wegende : zyne huid is week
en zacht in ’f aenraken , op den rug geel en
ae'n den buik witachtig, fonuyds voorzien met
witachtige vlekken , die oogen verbeelden. De
üaert is gewapent met kleenc, fyne , zaegwy-
ze tandjes; de oogen zyn kleen; hy bemint
flyk- en modderachtige plaetfen , in de zee,
en in denNyl: hy verbergt zich des winters in
de aerde wegens de koude; hy leeft van vis-
fchen , haegdiflen, en andere dieren, die hy
vangt met ze te verftyven door een’ verdooven-
den damp, welken hy verfpreid. Hy is goed
om te eten; zyn vleelch is zacht, malfch, en
zeer fappig. , , ..
Hy is goed om de pynen van t hoofd en van
andere deelen van ’t lichaem te dillen , daer
op gelegt zynde.
Torpedo, a torpto , ik^vtrdoof, 03ada,t dees vifch
eene verdoovende kracht heeft.
Stupefcor, a Jlupert , vtrbatfd , verl^ltumd zyn,
om de zelve reden.
T O T A N U S.
Tetanus, J. Jondon , is een zwarte en witte
Watervogel van eene middelmatige grootte ;
zyn bek is omtrent drie vingers lang, gclyk
ook zyn hals; zyn lyf is bynaer een half voet
lang; zyn llaert is eene hand groot; zyne
fchenkels zyn hoog ; zyne pooten roodachtig,
voorzien met zwarte nagelen ; zyn kop is
doorgnens van voren zwart, van achteren
roodachtig; zyne vleugels zyn wit en zwart:
zyn flaert is doorloopen met witte eu zwarte
ftrepen.
Zyn vet is pyndillende , en verdryveu-
de.
TRAG AC A N THU M.
Tragacantbnm.
TragaciVitba gummi.
Dragacantbum.
In ’t Franfch Gomme Adraganih.
In ’t Nederduitfch Gom Bmgant.
* Is eene witte, blinkende, ligte Gom,
kleene , lange, dunne, en wormswyze gé-
draeide (luitjes: zy loopt door inkervingen uit
den wortel’ en (lamme van een’ kleenen doorn-
achtigen heeder, met den zelven naem Traga-
cantha of Spmah:rci, in ’t Franfch Burbe ■ Renard
of Epine de Bom , en in ’t Nederduitfch Bo^jdoorn
geheten. Deze plant groeit veelvuldig in Sy-
rië , rondom Aleppo , in Kandië, en vele andere
plaetfen. Zy Ichiet vele harde takken , be-
dekt met wolle, en voorzien met witte, (lyve,
vade doornen , en zeer kleene fyne bladeren ,
by paren gefchikt op eene rib, die door eeii’
witachcigen doorn eindigt. De bloemen was-
fen op de toppen der takken , vele te gelyk
by een , als die van peulvruchten , van ge-
daente'als die van kleene Brem, doch wit-:
nadat zy zyn afgevallen, volgen haer de peu-
len , waervan yder verdeelt is in twee huisjes
vol zaed zoo groot als modaerdzaed , en van
gedaente als eene kleene nier. De wortel is
lang, en fpreid zich in de breedte uit, een vin-
ger dik, wit, en houtig.
Men
* Zie P!. XXIII. Fig. 12.
I
/
T R.
Men vind by de DroogiflenGom Dragant in
ftukken van verfchillende dikte, gedaente, en
kleur’; fommige zyn dun, lang, wit, zuiver,
wormswyze gekronkelt, en gedraeit, waerom
men ze den naetn gegeven heeft van Tragacan-
thum verrmculatum ; fommige dik , geel- of zwart-
ach tig , en met veel vuiligheit beladen.
Men moet ze kiezen in kleene witte, blin-
kende (tukken , waer in zich geen vuiligheit
vertoont , en zonder fmaek : zy bevat veel
olie en zeer weinig zout; men uiaekt ’er een
flym van, als men ze in water laet weeken;
zy fmelt, en (tolt’erin op de wys vanfchoon,
blinkend doorfchynend lym of gelei : men
gebruikt dit om verfcheide geneesmiddelen te
gelyk tot een licbaem te brengen.
Zy is bevochtigende, verkoelende, aeneenly-
mende: zy verzoet de fchcrpte der vochten,
fluit de buikloopen , en bloedingen , is goed
voor den hoert, tering’, fcherpheit der keel’,
fcherpe vloeijingen der oogen , groote hitte
der nieren en blaes’, en voor den Venusbrand ;
men gebruikt ze in poeder of llym.
Men moet den vyzel, waer in men ze tot
poeder brengen wil , warm maken , opdat
een waterig vocht vervtiege, dat zy in zich
heeft , en beletten zoude ., dat zy tot poe-
der gebragt word.
De Verwers gebruiken de Gom Dragant,
als vele andere gommen om lyvigheit te ge-
ven aen dezyde , die zy verwen, en om ze valler
te maken.
Tragacantha , a rpecyoj . hircus , V ***>0* , fpi-
ija, als of men zeide B°kjdoorn.
TRAGOPOGON.
T ragopogon , in ’t Franfch Barbe de Bouc , in
"t NederduitfchB^éijerd, is eene plant, waer-
yan twee voorname foorten zyn.
De eerfte foort word genaemt
Tragopogum lutetm, Ger. Park. Raii Hift.
Trav opogon pratenfe luteum mcijus , C. B.
Pit. Tournefort.
Tragopov on flore luteo , J. B.
Barba birci , Cord in Diofc.
Barbula birci , Trag. Matth
Ger out opogon flore iutco , Gefn. Col.
* Zy fchiet een’ ronden, varten fteel , om-
trent anderhalfvoet hoog, die zich in verfcheide
takken verdeelt: de bladers zyn lang, fmal,
* Zie PI. XXIII. Fig. 13.
T r;
7*1
fpits, gelykende naer die van SafTraen, doch
korter en breeder. De bloemen zyn ruikers
van gele halve bloempjes, boven op de top-
pen der takken geplaetrt, zoo groot als die
van Papenkruid , flaende op vry lange kel-
ken , doch die enkel , en in vele deelen tot
den grond toe gefpleten zyn. Als deze bloem
is afgevallen, vertoonen zich langwerpige,
gevoorde . afchgraeuwe , ruwe zaden, die
met kuifjes voorzien zyn. De wortel is lang,
een pink dik, van buiten zwart, van binnen
wit, melkachtig, en zoet van fmaek. Deze
plant groeit op vochtige plaetfen , als in de
weiden.
De tweede foort word genaemt
Tragopogon purpureum , Ger. Park. Raii
Hift
Tragopogon pitrpuro - carukum porri folio ,
qwd Artifi , vulgoy C. 13. Pit. Tournet.
Tragopogon flore purpureo , J. B.
Barbula birci altera , Matth Caft.
Barba birci ftore purpureo , Cam.
Gerontopogon , Jive Sajfifrica ltalorum ,
Lugd.
De bladers gelyken naer die vau Prei; de
bloem heeft eene purpure kleur naer het
blaeuw of zwart trekkende. Men teelt door-
gaens deze foort in de hoven om hare*
wortel , dien men in de keukens gebruikt ;
men noemt hem gemeenlyk in ’t Franfch Serjifi.
Beide foorten geven een melkachtig fap , en
bevatten veel wezentlyk zout , olie , en wa-
terdeelenin zich.
Hare wortels zyn' openende , goed voor de
maeg’, en borrt; de bladers zyn wondheelen'
de.
Tragopogon , a rpxyaf , htrtus , Gr ■xiyai , bar-
ba , als of men zeide Bobjbaerd , omdat men
meent , dat de kuifjes der zaden van deze
plant’ komende uit hunne kelken een’ borftel
maken gelykende naer denbaerd van een’ Bok.
Serfifi is een bedorven woord van SaJJHri-
ca, en Sajjiflica is een bedorven woord van Sa -
xifragia.
TRAGOSELINUM.
T ragofilinum , in ’t Franfch Boucage, in ’tNe-
derduitfchS/É*w£m^, i« eene plant, waervan vier
foorten zyn.
Dfc
Zzzz
T R.
724
De eerfte foort word genaemt
Tragofelinum majus , Tab.
Tragofelinum majus umbelld candidd , Pit,
Tournefbrt.
Pimpinella faxifraga , Ger. Raii Hifi.
Pimpinella faxifraga hircma major , Park.
Pimpinella faxifraga major umbelld candidd ,
C. B.
Saxifragia major , Dod.
Saxifragia bircina major , C. B.
* Zy fchiet langwerpige bladers , die met
meenigte langs eene rib vadgehecht , op de
kanten getande , en fomtyds dieper ingefne-
den , aen de eene zyde ruig, aen de ande*
re glad, en van eene blinkende donker groene
kleur’ zyn; de delen groeijen ter hoogte van
omtrent twee voeten , en zyn rond, gevoort,
zonder hair, knobbelig, ledig, takkig, ,en
dragen op hunne toppen zonnefchermen voor-
zien met kleene witte bloemen, bedaende yder
uit vyf blaedjes als Lelibloemen gemaekt. Als
deze bloemen zyn afgevallen , volgen haer korte
envry dikke zaden, die twee aen twee gevoegt,
op den rug rondachtig en ge voort , aen de ande-
re zyde platachtig, en fcherp van fmnek zyn.
De wortel is lang, enkel, een pink dik , wit,
vezelachtig, en heeft een’ brandenden en kwyl
'yerwekkenden fmaek, als men hem kaeuwt.
De tweede foort word genaemt
Tragofelinum majus umbelld rubente , Pit.
Tournefbrt.
Pimpinella faxifraga fnajor flore rubente ,
Park.
Pimpinella faxifraga major umbelld rubente ,
C. B.
Zy verfchilt van de voorgaende hier in, dat
lare bloemen rood zyn.
De derde foort word genaemt
Tragofelinum alterum majus , Pit. Tour-
nef.
Pimpinella faxifraga major altera, C. B.'
Pimpinella faxifraga major nojlras , Park.
Pimpinella faxifraga minor , foliis farginfor-
ba , Raii Hift.
* Zie PI. XXIII. Fig. 14.
T R.
Saxifragia bircina minor , foliis fanguifcr-
, J« B,
Zy fchiet eenen of meer uitgeholde , ledige?
takachtige Helen ter hoogte van anderhalveu
voet, die met eene korte doch vry dikke wolle
zyn bedekt; de bladers gelyken naer die van
gemeene Pimpinelle, en zyn op de kanten ge-
tandt, vele langs eene rib gefchikt , die door
een enkel blad eindigt , vanboven donker-,
en van onderen bleek groen , doorzaeit van
donker-groene of fomtyds purpere aderen of
zenuwen : de bloemen en zaden zyn gelyk aen
die van de voorgaende foorten : de wortel is
enkel, gerimpelt, wit, lang, weinige vezels
fchietende , en heet van fmaek.
De vierde foort word genaemt
Tragofelinum minus , Pit. Tournef.
Pimpinella faxifraga minor , C. B. Raii
Hift.
Pimpinella faxifraga bircina minor , Parit,
Saxifragia minor , Dod.
Saxifragia bircina minima , Pimpinella erf-
pa , Trag. J. B.
Biptnella , Jive Saxifraga minor , Ger.
emac.
Zy verfchilt van de derde foort’ nergens in,
als dat hare onderlie bladers fyn zyn ingefue-
den.
Deze planten groeijen op onbebouwde
plaetfen in een’ vetten grond ; zy hebben Zeel
wezentlyk zout en olie in zich. De kleene is
de gemeende, en word meed in de Geneeskun-
de geacht; men gebruikt hare wortels, bla-
ders , en zaed.
Zy zyn openende, afvegende, zweetdryven*
de , wondheelende , goed om den deen der
nieren en blaes’ re breken , ’t venyn en de
kwaedaertigheit der vochten te weérdaen, de
verdoppingen weg te nemen , de pis en maend-
donden te verwekken, als zy ineen afziedlel
of poeder ingenomen worden.
Men vind in zekere plaerlen op de wortels
van de groote foort’ van Steenbreek’ roode
korrels, die men Wilde, of korrel Kochenille
heeft genaemt. De Verwers gebruiken ze om
fcharlaken te verwen; ik heb ’er van gCfpro-
ken in ’thoofdduk van de Kochenille.
Tragofelinum, a rp*y»(, hircus , crreXinr, Pe*
trofthnum , als of men zeide Bolfe Peterjelie , om-
dat de bladers van de kleene foort’ van Steen-
breek’ fomtyds de gedaente hebben van die
van
T R.
T R.
▼an Peterfelie, en omdat de Bokken ’er van
eten.
TRAGUM;
Tragum , Matth. Lob. Icon.
Tragon Matthioli , five potiusTragus impro-
bus Matthioli , Ger.
Tragus fpinojus Matthioli , five Kalifpino-
fum , X 13.
2 ragus , five Tragum Matthioli , Park.
Kati J'pinofum cocbleatum , C. B.
Kali fpinoftm foliis longioribus & angufio-
ribus , Pit. Tournef.
• Is eene foort van Kali, of eene plant ,
die vele Helen fchiet , welke een of anderhalf
voet lang, dik, takkig, vol fap zyn , op de
aerde liggen , en vele lange, fmalle, vleezige
bladers dragen , die in een’ Hekel eindigen,
en vol ziltig fap zyn: de bloemen zyn kleen,
bedaende uit veleblaedjes.van eene grasachtige
kleur’, en groeijen uit den oorfprong der bla-
deren. Als deze bloemen zyn afgevallen, vol-
gen haer vliezige , bynaer ronde, .doornachti-
ge vruchten , befluitende yder een zwart zaed
gelykende naer eene kleene krulswyze gerolde
Hang*. De wortel is vezelig. Deze plant
groeit aen zeeplaetfen in warme landen, en
bevat veel wezentlyk en valt zout , en olie in
zich.
Zy is zeer openende, goed voor den Heen ,
en ’t graveel.
TRASI.
'Irafi, Matth. Caft. C®f. J. B.
Traf Veronenfuim , Adv. Lob.
Traf folio Cypeii , Clufii in Gans.
Cyperus daleis rotundus efculentus , Trafi dul -
Ce vocatus , Park,
Juncus avellana , Ama.
Dulcicbinam , Gefn. Hort.
Malinathalla , Theophrafti.
Cyperus rotioidus ejculentus angufifolius ,
C. B. Pit. Tournef. Raü Hilt
Cyperus efculentus, five Trafi Itulorum, Ger.
emac.
Habel ajfis Tripoli tanis , five granum Alzelen
Arabum, Kauuolflf.
Holoconitis H/ppocratis , Fabric.
In ’t Nederduitfch Zoete Cyperus. *
* Zie PI. XXIII. Fig. 15.
7LT
*ls eene loort van Wilde Gallgaen, of eene
plant, die rietachtige, lange, fmalle, op den
rug verheven bladers fchiet, gelyk als die van
de andere Wilde Galigaen ; de Helen zyn omtrent
anderhalf voet hoog , driehoekig , dragende
op hunne toppen bloemen van verfcheide helm-
flyltjes op de wys van een geelachtig hoofdje
by een verzamelt , tulï'chen fchubachtige
bladers flarwyze gefchikt : als deze bloe-
men zyn afgevallen , komt ’er onder yder
fchubachtig blad een driehoekige of driekan-
tige korrel. De wortels zyn fyne vezels „
waer aen vafigehecht zyn vleezige , ronde
bollen, zoo groot als de kleenHe hazelnoten,
verheven door eene foort van kleen kroontje
gelyk als in de Mispelen, bedekt met eene vry
ruwe, geelachtige, of rode, gerimpelde fchel-
le, en wiervleefch vaH,van een’ zoeten fmaekby-
kans als dat van deKaHanje,en zonderreukis. De-
ze plant groeit op vochtige plaetfen in war-
me landen, als Italië, Verone, Sicilië. De
wortel word in de Geneeskunde gebruikt ,
en heeft veel olië en wezentlyk zout in
zich.
Hy is goed voor de bord , bevochtigende,
verzachtende , verdryvende , goed voor den
roodeloop , druppelpis , om ’t zaed te ver-
wekken, als hy gegeten of in een afziedfel ge-
bruikt word.
TRIBULUS.
Tribulus terrefris , Ger. J. B. Park. Raiï
Hift.
Tribitltis terrefris ciceris folio fruBu aculea *
to , C, B,
In ’tFranfch Tribale l M
In ’t Nederduitfch Ardangel.
•j- Is eene plant , die verfcheide Helen fchiet ,
welke omtrent een half voet lang, op de aer-
de liggende, rond, geknoopt, ruig, rood,
en in takken verdeelt zyn; de bladers wallen
in grooten getale gefchikt langs eene rib, ge-
lykende naer die van Cicers of Erweten of die
van Linzen, en zyn ruig; de bloemen komea
uit den fchoot der bladeren, vaHgehecht aen
vry lange voerdelen , bedaende yder uit vyf
rooswyze gefchikte blaedjes: als deze bloem
is
* Zie PI. XXIII. Fig. 1 6.
* Ibid. XXIV. Fig. i.
Zzzz a
T R
T R.
is afgevallen , volgt haer qene harde vruclit
met vele doornen bezet , en eenigzins gely-
kende naer een Malthezer kruis: deze vrucht'
is t’zaraenge-delt uit vier of vyf (lukken ,
waer in drie of vier vakjes gevonden worden,
waervan yder een zaed in zich bevat. De
wortel is vezelig. Deze plant groeit in de
velden, tuflchen het koren,' voor al in warme
landen; hare vrucht bevat veel olie en wezent-
JTyk zout in zich.
Zy is afvegende , openende , goed om den
buikloop te (luiten , den (leen der nieren te>
verbryzelen , ’t vergift tegen te (taen, als zy
in poeder word gebruikt. De gift is van eene
fcrupel tot eene drachma. Men zegt , dat
het afziedfel van deze vrucht in een’ kamer
verfpreidt de vlooijen verdryft.
TRIBULUS AQUATICUS.
Tribulus aquaticus , C. B. J. B. Raii
Hift.
Tribulus lacujïris , Cord. Hift.
Tribulus aquaticus major , Park,.
Butomos Damocratis , Ang.
In ’tFranfch Tribale aquatique, Macre , Sa-
ligot , of Cornuelle , Cormole.
In ’t Nederduitfch Wat er noten , Mink-
yzers,
* Is eene waterplant , die lange ,a dunne-,
fappige (leien fchiet , van wydte tot wydte
voorzien met vele vezelen , die haer voor wor»
telen dienen om zich vail te maken; deze de-
len worden dik omtrent de oppervlakte des
waters , en fchieten breede bladers , bynaer ge-
lykcnde naer die van den Populier- of Ipen-
boom , doch korter, en eenigzins langwerpig,
vierkant, verheven door verfcheide ribben, in
den omtrek getandt, en aen lange en dikke (le-
ien vadgehecht: de bloemen zyn kleen, wit ,,
ftaende op een rondachtig, vad , groen, en.
met kleen dons bedekt voetdeeltje; dan vol-
gen hare vruchten gelyk aen kleene kadanjen,
doch yder voorzien met vier dikke punten of
harde doornen , graeuw van kleur’, bedekt
met een vlies, dat zich affcheid, en vervol-
gens word zy zoo zwart bynaer als Git, ef-
fen, err glad, men noemt deze vrucht door-
gaens Water-Kadanje ; hare zelfdftndigheit is
«ene foort van harden en witten Amandel op de
wys van een hart , met eeii zeer dun vljesje
• Zie PI. XXIV. Fig. 2.
bedekt , goed om te eten , en van (uitrek by*
kans als de Kadanjen; men kan ’er een meel
van maken, dat naer dat van Boonen gelykt.
Deze plant groeit in de zee, rivieren, en me-
ren: hare vrucht heeft veel olie, doch weinig
zout in zich.
Zy is zeert’zamentrekkende, verkoelende,
verdryvende , goed voor den buikloop : men
gebruikt haer in gorgeldranken, voor de ont-
dekingen van den mond , en keel’ ; ook
onder pappen om te verzachten en te verdry^
ven.
TRIFOLIUM PRATENSE.
Trifoliiun pratenfe, Ger.
Trifolium majus y Brunf. def.
Trifolium pratenfe flore monopetalo , Pit.
Tournefort.
Trifolium purpuretm vul gare , J. B. Raii
Hift.
Trifolium pratenfe purpureum v uigare ,
Park.
Trifolium pratenfe purpureum , C. Bauftt
Pit. Tournefort.
In ’t Franfch Trcfle des prez.
In ’t Nederduitfch Beemd - of gemecne lila*
uers*.
* Is eene plant , die dunne , ronde delen
fchiet omtrent anderhalf voet hoog, fomtyds
een weinig ruig, ten deele regt , ten deele
langs den grond zich verfpreidende , en met
bochten loopende; fommige van hare bladeren
zyn rond, fommige langwerpig, drie aeneenen
deel’ vadgehecht, in ’t midden met een wit
of zwart vlekje bykans van gedaente als eene
Maen geteekent; de bloemen komen op de top.
pen der delen voort, hy wyze van een hoofd-
je of korte en dikke air, purper van kleur’,
op den grond vol honigachtig, zoet, aenge-
naem fap; daer op volgen kleene , ronde zaed-
hasjes, yder ontwonden in een’ kelk, en eindi-
gende door een’ langen daert. Men vind in
dit zaedkasje een zaed, dat de gedaente van
eene kleene nier heeft; de wortel is lang, hout-
achtig , rond , bykans een pink dik. Deze
plant groeit in de weiden , op moeradige eir
vochtige plaetfen ; zy dient tot voeder voor
de beeden, en bevat veel waterdeelen, olie,
eu een wfeinig wezentlyk zout in zich. .
Zy
• Zie PI. XXIV. FFg. 3.
T R. '
t r;
7l7
Zy is afvegende, bevochtigende, verkoe-
lende , verzachtende , goed tegen de ontde-
kingen, uit of inwendig gebruikt.
Men heeft deze plant’ den naem vanTH/b-
lium gegeven , omdat de bladers by drie op
eenen deel groeijen : men vind ’er fomtyds
meer aen , doch zelden.
TRIPOLIÜM.
Triticum femejlre , Dod.
Triticum fpicd muticd , Ge r. Park. Raii
Hift.
Tritici primitm genus, Trag. Fuch.
Triticum hybermim anflis carens , C. B.’
Pit. Tournefort
Triticum vulgare , glumas triturando depoi
neus , J. B.
Tripolium, Dod.
Tripolium ma jus, J. B.
Tripolium vulgare , Lob.
/ijler maritimus palujlris carruletis , falicis
folio. Pit. Tournefort.
Ajler maritimus purpureus tripolium dichts ,
Raii Hift.
Tripolium ma jus cceruleum , C. B.
Tripolium lit forum. Ad.
Tripolium majusfive vulgare , Park.
In ’t Nederduitfch Water- of Zee • Starre-
kruid.
Is eene foort van Starrekruid , of eene pldnt
die een’ regten deel fchiet omtrent anderhalf
voet hoog, naer boven in verfcheide takken
verdeelt : de bladers zyn langwerpig als die
van den Wilgeboom, vry dik, glad, groen;
de bloemen komen op de toppen der takken
voort, en zyn kleen , fchoon, gedraelt , in
hun midden geel, rondom blaeuw of pur-
per , onderdeunt door een’ kelk, die van
fchubswyze bladeren t’zamengedelt is. Als
de bloem is afgevallen , vertoonen zich de
zaden , yder met een kuifje voorzien ; de
wortel is lang, wit, en zeer vezelig. Deze
plant groeit aen de zeeoevers , bloeit in
den zomer, en bevat veel zout en olie in
zich.
De wortel is openende , en laxerende ,
goed om de vveivochten te ontladen : hy
word diendiggeoordeelt om ’tvergift te weêr-
daen , als men hem in poeder of aftrekfel
gebruikt.
Tripolium , a ipU , ter , e? irÓMoi , canum , Jeu
canefcens , omdat de Ouden geloofden , dat de
bloem van deze plant’ driemael des daegs
van kleur’ veranderde , des morgens wit ,
des middags purper , en des avonds rood,
TRITICUM»
Triticum, Brunf.
In ’£ Franfch Froment , of Blé.
In ’t Nederduitfch Tarw , Graen , Ko-
ren.
Is eene plant, die verfcheide delen of hal-
men fchiet vier of vyf voeten hoog, vry dik,
regt , van wydte tot wydte geknoopt , van
binnen hol, met eenige lange, fmalle blade-
renals die vanGramen voorzien , en ophunue
toppen lange airen dragende , waer aen de
bloemen by kleene bundeltjes groeijen, be- *
daende uit eenige helmdyltj.es , die uit een*
zeer gefchubden kelk’ voortkomen. Nadat
deze bloem is afgevallen, vertoont zich een-
langwerpig graen , op den rug rondachtig ,
aen de andere zyde gevoort , van buiten
geel, van binnen wit, meelachtig, en goed
om brood te maken ; de wortels zyn fyn en
vezelig: men teelt deze plant in vette gron-
den. Het Korengraen bevat veel olie en vlug1,
of wezemlyk zout in zich.
Het is goed voor de bord, en verzachten-
de, als’t in een afziedfel gebruikt word: men
geeft ’t aen de kleene kinderen voor hunnen
dagelykfen drank.
Het Tarwemeel is goed om week en etter
te maken, te verzachten, te verdry ven , uit-
wendig in eene pap gebruikt.
Triticum , d tnturare , omdat men het Ko-
rengraen door dorfiug. van zyne air af-'
feheid.
TROCHUS.-
T rochus , is een Zeefchulp , die de gedaeiUfr’
van een’ tol heeft , waer mede de kinders fpe-
len : hier van zyn verfcheide foorten, die ia
grootte verfchillen.
Hy is een alkali , en goed om de fcherpe
vochten te verzachten , de buikloopen en
bloedingen te duiten , als hy gedampt en in-
genomen word. De gift is van eene halve tot:
twee fcrupels, •
Zzzz i Mea>
T R. T U
T U,
728
Men heeft den naem van T rochus aen dezen
fcliulp gegeven , wegens zyne gedaente gely-
kende naer een’ tol , waer mede de kiuders
fpelen.
TRUTTA,
Trutta:
Trofta .
Fario.
In ’t Franfch T ruit cl
In ’tNederduitfch Forel.
Is een Riviervifch , die naer een’ kleenen
Zalm gelykt ; hy is bedekt met kleene rood-
gevlekte fchubben : zyn vteefch is roodach-
tig, zeer fmaeklyk, en fappig; hier van zyn
verfcheide Poorten. Hy eet kleene vilfchen,
wormen , en rivierfchuim. Dees vifch is een
zeer lekker gerecht op de tafels ; hy bevat
veel vlug zout en olië In zich.
Zyn vet is ontbindende , verzachtende ,
goed voor de- klooven der tepelen , de am-
beijen , en andere ziektens van den aers.
Trutta. , a trudendo , omdat dees vifch te-
gen den ftroom van ’t water zwemt, en de
baren met groote kracht voortftoot.
Fario , a vario colore pifcis , quaji varUgatus ma.cu •
lis rul ris.
TUBERA.
T uberd, in ’tFranfch Truffe , in ’t Nederduitfch
Aerdluilen , Aerdappels , zyn eene Poort van
wortel of een vleezige klomp zoo groot als eene
okkernoot, of verfchillende in grootte, vor-
meloos, bynaer rond, gebult, knobbelig, van
buiten bruin of donker, vleezig, gemarmert
of doorgaens geadert , en van binnen witach-
tig; zy groeijen verborgen in de aerde , doch
fchieten geen gewas ; men vind ze in warme
landen, voor al in Italië, Perigord, Limou-
fin, Angoumois , Gaskonje, op drooge en
zandige plaetfen : zy zyn in hun begin niet
grooter dan eene Erweet, maer worden allengs-
jes zoo groot, dat men 'er fomiyds gevonden
heeft, doch zeer zelden, die een pond wo-
gen; men ziet op hunne huid , als zy ryp be-
ginnen te worden, zekere kleene duiftere ver-
heven dipjes, die wel hun zaed zouden kun-
nen zyu: de Varkens , die ’er op verlek-
kert zyn, ontdekken ze aen hun, die ze zoe-
ken. Hier van zyn verfcheide Poorten , die al-
le goed zyn om te eten , doch de befte zyn
van eene middelmatige dikte, welgevoedt,
hard, en hebben veel reuks , en een’ zoetach-
tigen fmaek :• zy bevatten veel olie en vlug
zout in zich , en worden gebruikt als eene
groote toebereiding op de befte tafels , nadar
men ze onder de afch’ heeft laten braden, of
in wyn koken.
Zy zyn goed voor de maeg , hartfterkende ,
voedende, en zaed verwekkende.
Het is waerfchynlyk , dat de goede fmaek,
en hoedanigheden van de Aerdbuilen hier van
daen komen , dat zy geene plant fchieten ;
want de ganfche kracht, die zich uitftrekte
tot de voortbrenging, vind zich in den wor-
tel’ opgefloten , en naer binnen gedreven.
Trufi, beteekende eertyds in ’t oud Franfch
rufe ttomperit ; dees naem kan hun eertyds gege-
ven zyn geweeft , omdat zy wortels zynde
nogtans geene plant fchieten, waer door eeue
zekere bedriegery beteekent word.
tuberaria:
Tul> er ar ia nojlras , J. B.
FLelianthemum plant aginu folio perenne ,
Pit. Tournefort.
Is eene foort van Helianthemum , of eene
plant , die een’ ronden fteel fchiet meer dan
een voet hoog, in zyn onderfte gedeelte om-
ringt van een wit pluis , en met zenuwachtige
bladeren voorzien, die tegen malkander over*
ftaen , naer die van de Weegbree gelyken , en
van boven en onderen met eene witte wolle
bedekt zyn ; zyn top verdeelt zich in vele
kleene takken , die bloempjes van vele
gele blaedjes dragen , waer op eene bynaer
ronde vrucht volgt , die bynaer ronde zaden
in zich bevat; de wortel is houtachtig : deze
plant groeit op bergachtige en warme plaet-
fen.
Zy is afvegende , en t’zamentrekkende.
TUBULARIA. •
Tubularia purpitrea , Imp. Pit. Tourne-
fort.
In ’t Franfch Orgue de Mer.
Is eene foort van fteenige plant’, beftaende
uit vele kleene pypjes , die op malkanderen
b I
r u.
72P
T U.
by verdiepingen gefchikt, en als orgelpypen
by een verzamelt, en purper of rood van kleur’
zyn : zy groeit in de zee op de fteenrot-
fen.
Zy is t’zamentrekkende , als zy in poeder
ingenomen word , en dienftig om den buik-
loop en bloedingen te fluiten. De gift is van
eene halve fcrupel tot eene halve drach-
ma.
Tubularia , a tuba , I* leene pyp , omdat deze
fteenige plant van kleene pypjes is t’zamenge-
ftelt.
T U L I P A.
T ulipa , in ’t Franfch T ulipe , in ’t Neder-
duitfch Tulp , of T ulpaen, is eene plant, die
een’ eenigen ronden mergachtigen (teel fchiet
omtrent een voet hoog , verzelt van twee of
drie lange, vrybreede, dikke, harde blade-
ren , die op de kanten als golven zyn , en
fpits toeloopen , dragende op zynen top eene
eenige groote lchoone bloem van zes blade-
ren , die een weinig open flaen , en dikwils
een’ buik maken wyder dan de opening, ver-
ciert met heerlyke kleuren , geel , of wit, of
purper, of rood , of gelchakeert. Als deze
bloem is afgevallen , vertoont zich eene lang-
werpige en driehoekige vrucht verdeelt in drie
buisjes vol ronde , rood en zeer platachtige
zaden : de wortel is eene dikke geel of zwart-
achtige bol , beltaende uit vele rokken of vlie-
zen , die in malkanderen fluiten ; deze bol
is van onderen met vezelen bezet. Men teelt
de Tulp met groote zorgvuldigheit in de ho-
ven.
Haer wortel is ettermakende, ontbindende,-
zaed verwekkende, doch word in de Genees-
kunde niet gebruikt.
T«bpi 'v , nafcor , vel Vhu , d
pliy , voce tontica ; dit laetfte woord beteekent
den fterken reuk van den wortel dezer
plant’.
VALERIANELLA.
Valerianella Cornucopoidcs flore gak at o. Mor.
Umb. Pit. Tournef,
Valeriana peregrina purpurea albave , C. B,
Valeriana Mexicana , Ger.
Valeriana Indica , Cluf. Hift.
Valeriana peregrina , feu Indica , J. B. Raii
Hift.
Valeriana Indica , fi ve Mexicana , Park.
In ’t Franfch Mdcbe.
Is eene plant, die een’ zwakken , ronden
fteel fchiet omtrent een voet hoog, zich dik-
wils naer de aerde buigende , roodachtig ,
uitgegroeft, hol, geknoopt, zich doorgaens
op eiken knoop in twee takken verdeelende,
en deze in verfcheide klèene andere takjes: de
bladers zyn langwerpig , en overeenkomftig
met die van Berg Nardus , groen, bleek, twee
aen twee tegen malkander overftaende , zacht,
vry dik, fommige geheel, en andere getandt ,
fpeceryachtig van fmaek: de bloemen komen
op de toppen der takken voort by bosjes van
eene fchoone purpere of rvitte kleur’ by een
vergadert, langachtig, gemaekt als wyd open
ftaende pypen , op de wys van eene kardoes
ingefneden, zonder reuk; daer op volgen , na
dat zy zyn afgevallen, langwerpige, vry bree-
de vruchten , verbeeldende kleene vazen ,
waer van yder nog een ander kleen vaesje be-
vat, waer in men een vry dik, zwart- en fpons-
achtig zaed opgelloten vind. De wortel is
kleen, vezelig, en wit. Deze plant groeit in
warme landen, en word in de hoven aenge-
,eZy is wondheelende , openende, afvegen-
de.
Valerianella, als of men zeide kleene Valeriana 't
omdat deze plant naer dé Valeriana'gelykt.
V A N I L L A.
Vanilla.
Vaynillai.
• *
In ’t Franfdi Vanille.'
Jn.’t Nederduitfch Banille
* Is eene fchel, of peul omtrent een half
voet lang, eene kinds pink dik, aen beide ein-
dens fpits, donker van kleur’, van een’ bal-
femachtigen en aengenamen doch een weinig
fcherpen fmaek en reuk , en zeer kleene ,
zwarte, blinkende zaden in zich befluitende.
Deze peul is de vrucht van eene foort van Wm-
de of eene plant veertien of vyftien voeten hoog ,
welke de Spanjaerds Camfithe noemen t'zy klimt
ai kruipende , en zich vafthakende rondom
de naeftby ftaende boomeii , of ftaken , of
langs de muren: de fteel is rond, en met
kuoopen als ’t Suikerriet, groeu van kleur’:
de bladers gelyken naer die van de Weeg-
bree, doch zyn langer en vleeziger, de bloe-
men zyn zwartachtig , de peulen zyn in
’t begin groen, daerna geelachtig, en wor-
den bruin , naer mate dat zy tot rypheit ko-
men. Déze plant groeit te Mexico in Amerika,
de Indianen noemen ze Tlixochitl, en hare peul
Mecafulhil. Als deze peul ryp en geplukt is,
laet men ze in de fchaduwe droogen, en be-
ftrykt ze uitwendig met een weinig olie, otn
haer gedwee te maken, en beter te bewaren,
waer door men belet, dat zy niet in ftukken
breke.
Men moet de Banille verkiezen in lange, vry
dikke, zware, wel gevoede peulen van een’
goeden fmaek en aengertkmen reuk; zy bevat
veel olie en vlug zout in zich.
Zy is hartfterkende , goed voor ’t hoofd ,
en maeg, windbrekende, openende; zy ver-
dunt de lymige vochten , dryft de pis en
maendftonden af; ,zy komt in de bereiding van
de Chocolade, en geeft daer aen eene groote
aengenaemheit , zoo voor den reuk als voor
den fmaek.
Indien men de Banille al te lang ryp laet
hangen aen de plant’ zonder ze af te plukken ,
berft zy , en daer druipt eene kleene mee-
nigte van. balfemachtig, zwart, en welriekend
vocht
* Zie PI. XXIV. Fig. pc
V Ai
U C. V E
vocht uit, dat tot een’ balfetn flremt; men verga-
dert dit zorgvuldiglyk in kleene aerde vaetjes ,
die men onderde peulen plaetft: vvy zien hier van
dezen balfemniet, ’t zy dat zy in ’t vervoeren
niet bewaert word , ’t zy dat ’t volk van ’t
land dien voor zich behoud; als ’er geen bal-
femachtig vocht meer uitdruipt , vind men on-
trouwe lieden, die deze peulen afplukken,
met flrootjes en andere kleene vreemde lic-
• baempjes opvullen, de openingen met lym toe
floppen-, of behendiglyk toenaeijen , dan droo-
gen laten, en onder de goede Banilles mengen :
deze dus vervalfchte peulen hebben geene
deugdzaemheit noch kracht.
Vanïda z? VaymlUs zyn Spaenfche namen ,
die k. !eenc fcheê beteekeuen ; deze namen
zyn aen de Banille gegeven, omdat hare peul
de gedaente heeft van eene kleene fcheê.
VANNELLUS.
Vamellus .
In ’t Franfch Vanneaul
In ’t Nederduitfch Kievit.
Is een vogel zoo groot als eene middeltnati-
tige duif, zwartachtig of gefchakeert met
groen, zwart, wit, rood en blaeuvv; hy heeft
op den kop eene pluis of foort van kuif’ , van
achteren omgekromt als de horens van eene
Geit’ ; zyn gefchreeuw of gezang fchynt dix a
buit uit te drukken : men vind hem door-
gaens omtrent de meren, en rivieren, doch
hy komt ’er nooit in; hy vliegt fnellyk, eet
wonnen en vliegen, is goed om te eten, en
heeft veel vlug zout in zich. *
Hy is openende, en goed om de herfenen te
verfterken.
Vanmllus , a Vanno , V'nn\ omdat dees vogel
met zyne vlerken in ’t vliegen een geluid maekt
bykans als dat van een’ Wan.
V A R I U S.-
Variits Jeu Phoxinus levis , J. Jonft. •
Is een kleene riviervifch, diende Italianen
Morella, en de Franfchen petite Truite noemen :
hy is niet veel langer dan een vinger ; zyn
huid is effen , glad, verfchillende in kleuren ,
op den rug geel , aen den buik zilververwig ,
aen de zyden purper, en over al met zwarte
flippen geteekent: zyn vleefch is zacht, malfch
en goed om te eten.
7i r
Hy is goed voor de borfl , hartfterkende ,
openende.
Dees vifch is Varius genaemt, wegens de ver-
fcheidenheit zyner kleuren.
u C A U N A;
Xïcauna is eene foort van Krabbe omtrent
zoo groot als een ei , olyfverwig en geelach-
tig; hy heeft agt pooten, de vier bovenfle zyn
langer dan de onderfte; zyn vleefch is geel-
achtig en goed om te eten.
Het is goed voor de borfl en openende.
VERATRUM.
Veratrum, in ’t Franfch Elhbore blanc , in ’tNe-
derduitfeh witte Nieswortel , is eene plant, waer-
van twee foorten zyn.
Veratrum flore ftbviridi , Pit. Tournefort.
Veratrum album , Dod. Gal.
Veile bonts albus , J. 13. Raii Hift.
Helle bonts albus vulgaris , Park.
Helle bonts albus flore fubviridi, C. B.
Zy fchiet ter noogte van twee of drie voeA
ten een’ ronden, regten , hollen fteel beneden
omwouden van vele bladeren, die gelyk die
van Gentiane, maer grooter, zenuwachtiger,
geflreept , in de lengte geplooit, zacht en een
weinig ruig zyn; de bladets , die den fleel bo-
ven aen bevatten , flaen verder van malkande-
ren , en zyn kleencr: de bloemen groeijen op
den top gefchikt als lange aireii , en hebben
eene witachtige gras - kleur; yder van de zelve
beflaet uit verfcheide rooswyze gefchikte
blaedjes , in wier plaets eene vrucht komt , die
doorgaens is t’ zamengeflelt uit drie vliesachti-
ge fcheedén , welke langwerpige , witachtige
zaden gelyk als korengraen , met een vleugelt-
je of vliesachtig blaedje gezoomt, in zich be-
fluiten. De wortel is een vry dik en wit hoofd ;
of bol , voorzien met vele lange vezelen van de-
zelve kleur’.
De tweede foort word genaemt s
Veratrum flore atro rubente , Pit. Tournef.'
Heüeborus albus flore atro rubente , C. B.
Hel--
• Zie PI. XXIV. Fig. 8.'
Aaaaa 3
De eerfte foort word genaemt
7 } ts
l/iburmi m vulgo , C. D.
Spirea Theophrafti, Dalechampii, Lugd.
Lantana , five Viburnum , Ger.
Lantana vulgö , aliis Viburnum > J, B, Raii
Hift.-
In ’t Franfch Fiorne.
V.-L 74*
* Is een kleene heefler, die zeer buigzame of
taeije roeden of takken fchiet omtrent drie voeten
lang en een vinger dik; zy dienen om de takke-
boflen en pakjes kruiden te binden : hun bad
is witachtig. De bladers zyn in grootte en ge-
daente bykans gelyk aen die van den Ipeu-
boom , doch ruig, op de kanten getandt, wit-
achtig als zy in hunne kracht zyn , en rood-
achtig, als zy ftnen af te vallen. De bloemen
komen voort als witte zonnefchermen , en zyn
welriekende ; yder van haer is een bekken
gefneden in vyf uitkervingen. Als deze bloem
is afgevallen , word haer kelk eene zachte ,
platachtige, bynaer eironde vrucht, zoo groot
als eene Linze, in ’t begin groen, dan rood,
en eindelyk zwart; zy lltm in zich een zaed
van de zelve gedaente , maer zeer plat, ge-
voort, bynaer beenachtig. De wortel fpreid.
zich aen weerkanten uit. Dees heefler groeit
inde heggen, op ruwe, (leen- en bergachtige
plaetfen, in de doornboffehen ; hy bloeit in
den Zomer, en zyne vrucht word in denHerfft 0
ryp: hy bevat wezentlyk zout en veel olie in
zich.
Zyne bladers en zyne beziën zyn t’zamentrek-
kende, verkoelende, goed voor de gorgeldran-
ken in de omftekingen van de keel’ en mond,
om de tanden vaft te maken , de buikloopen e'n
vloeden der ambeijen te ftuicen, als zy in een
afziedfel gebruikt worden.
Viburnum feu Vturna , a viere , binden , omdat
de takken van Viornc dienen om verfcheide
bundels of pakjes te binden.
V I C I A.
Vicia , Ger. Ang. Lonic.
Vicia fativa vulgaris femine nigro , C. B.
Pit. Tournefort.
Vicia. vulgaris fativa r J. 13. Park. Raii
Hift.
In ’t Franfch Vejfe.
Jn’tNederduitfch Wielen , TPiJJen,
Is eene plant, die verfcheide hoekige, rui-
ge, holle ftelen fchiet, ter hoogte van ander»
halven of twee- voeten: de bladers zyn lang-
werpig, fmal, omtrent hun einde dikwils bree-
der wordende, ruig, tien oftvvaelf by paren
• vrfft
* Zie PI. XXIV. Fig. 14.
33 b b b b 2
In ’tNederduitfch Viornel
vaft op eene rib , die door een klaeuwiertje ein-
digt. De bloem is als die van de peulvruchten,
purper of blaeuwachtig, en onderfteunt door
een’ getand horentje. Als deze bloem is afge-
vallen, volgt haer eene ruige peul, beftaende
uit twee fchellen vol bynaer ronde en zwarte
zaden. Men teelt deze plant in de velden- en
hoven ; men gebruikt haer zaed om de duiven
te voeden, llaer fmaek is onaengenaem; zy
befluit veel olie en weinig zout in zich.
’tZaed vanVVicken is t’zamentrekkende, ver-
dikkende, heelende , goed om te floppen, als
het gegeten word; men maekt ’ermeel van, dat
men in de pappen gebruikt om week te ma-
ken, te vbrriry ven , en te verfterken.
Vicia , a vincirt , bindtn , omdat de Wieken
zich door hare klaeuwiertjes aen de naburige
planten vaflhaken, en binden.
VICTORIALIS.
ViBorialis longa , Cluf.
ViBorialis mas , Tab.
Opbiofcorodon , Lob.
Allium Alpinum, J. B. Raii Hift.
Allium montamm latifolium maculatum , C. 13.
Pit. Tournefort.
Allium anguinum , Matth.
Allium Alpinum latifolium , feu ViBorialis,
Ger.
In ’t Franfch Ail ferpentain.
In ’t Nederduitfch Berg -Look, Serpent-
Look.
* Is eene foort van Wilde Look , of eene
plant, die flelen fchiet anderhalf voet hoog ,
aene pink dik , geflreept , van boven groen
en van onderen purper, fponsachtig, dragen-
de yder drie of vier langwerpige , breede ,
zenuwachtige bladers ; de bloemen komen bo-
ven op de flelen te voorfchyn als bolronde
bosjes, en zyn wit, beftaende yder uit zes in
*t rond gefchikte blaedjes : daer op volgen
driehoekige vruchten, verdeelt in drie huisjes
vol bynaer ronde en zwarte zaden. De wortel
is langwerpig, bolachtig, langhairig of met
vele kleene vezelen bezet, beftaende uit ver-
fcheide vliezen of rokken, die vleezige bollen
omwinden. Deze plant groeit op ’t gebergte,
als ’tAlpifehe; dewortol word in de Genees*
kunde gebruikt ; zy bevat veel vlug zout e»
olie in zich.
Men moet hem dik en wel gevoedt ver-
kiezen.
Hy is fcherp , infnydende , verdunnende ,
doordringende , goed om etter, te maken , te
verdryven, ’t heetvuur tegen te ftaen , te-
gen de beten van adderen of andere (langen,
om te doen wateren , en de verftoppingen
weg te nemen.
Fiflorialit , a viflorU , omdat deze plant eene
foort van overwinning’ verkrygt , met'tvenyn •
der (langen te beftryden, en door hare kracht
te vermeefteren.
Opbiofcorodon , ab ïr ,
en niet meer omloopt, zonder welken omloop
men niet kan leven.
De hulpmiddelen tegen de beet der Adder
zyn uit- en inwendig ; de uitwendige zyn
fchielyk, zoo ’tmogelyk is , ’t deel boven de
beet te binden , ’tbindfel wel fluitende om te
beletten , dat het venyn doordringe : doch
zoo het gebeten deel niet kan gebonden wor-
den , moet men aenftonds den kop van de Ad-
der, die ’t kwaed veroorzaekt heeft, daer op
leggen , nadat men hem wel gekneuft heeft,
of by gebrek van den zelven dien van eene
andere Adder, of men zal in ’t vuur een mes
of een ander plat (luk yzer laten gloeijen, en
heel dicht by de wonde houden , om de warm-
te daer van, zoo veel als mogelyk is, te doen
gevoelen , of men zal op de wonde een-
weinig buspoeder branden, of de wonde fcher-
ven , en 'er Theriaek, of look en Ammo-
niack-zout t’zamen gedampt opleggen.
Deze uitwendige hulpmiddelen konnen de
zweetgaetjes van de wonde openen, en* de
vergiftigde geeften daer uit dry ven; doch men
moet in acht nemen, dat deze foorten van hulp-
middelen, terftond als de beet gefchiedt is,
moeten aengelegt worden; want indien men
aen ’t venyn tyd gegeven heeft van zich in de
vaetjes- des lichaems in te dringen, voordat
men ze gebruikt heeft , zoo zullen -zy onnut
zyn , omdat dit venyn in de wonde niet zat
wederkeeren , hoe geopent de zweetgaetjes
ook door de middelen mogen worden.
Alhoewel de uitwendige hulpmiddelen in
deze gelegenheit niet verzuimt moeten wor-
den , zy zyn echter van weinig hulp in verge-
lykfng’ van die , welke men inwendig moet
laten nemen , want het venyn van de Adder
zeer fyn zynde dringt altyd door in ’t bloed,
wat voorzorg men drage om dit te beletten, en
het zelve naer buiten te trekken. Men moet
derhalven den zieken laten gebruiken hulpmidde-
len , diein ftaet zyn de zure punten te bre-
ken , ’t bloed en andere gedolde vochten vloei-
Ccccc baer
74S V I.
baer te maken, den omloop daer in te verwek-
ken, en door de uitwaefleming en pis uit te
dryven alles, ’tgeen van ’tvenyn van de Adder
over gebleven kan zyn.
De vlugge zouten der dieren konnen aen
alle deze aenwyzingen voldoen , omdat zy
alkalyn, zeer vlug, verdunnende, zweetdry-
vende en openende zyn : dat van de Adder is
boven alle andere te achten, omdat het ’t fyn-
fte is; doch by gebrek van ’t zelve, kan men
dat van Hertshoren of Pis of Menfchen - bekke-
neel laten gebruiken ; de Theriaek , mits dat
zy oud zy , is ook bekwaem om deze ziekte te
genezen, omdat zy is t’zamengeflelt uit meed
al verdunnende, eu uitzettende middelen;
doch als zy nog nieuw is, kan men ’er zich
alhier met geen’ goeden uitdag van bedienen ,
omdat ’t Heulfap , dat daer in de overhand
heeft, en door de giding nog niet genoeg ver-
dunt is, haer dan meer in daet dele om ’t ve-
nyn op te houden, en eer eene verdikking in
de vochten dan eene verdunning of ontlading
te maken.
Men moet de Adders kiezen dik , wel ge-
voedt, in de Lente of den Herfd verzamelt:
2y bevatten veel vlug zout en olie in zich.
De romp van de Adder , van hare huid en
ingewanden gelcheiden , is goed om ’t venyn
te weêrdaen, en ’t bloed te zuiveren; men
gebruikt hem voor de pokjes , kwaedaertige en
afgaende koortfen , ped, melaetsheit , fchurft,
Icheurbuik: men laet hem in vleefchnat of poe-
der innemen. De gift van ’t poeder van Adde-
ren is van agt greinen tot twee fcrupels , zelfs
tot eene drachma.
Het vet van de Adder is zweetdryvende ,
ontbindende , pyndillende , en word in- en
uitwendig gebruikt. De gift is van een’ tot
zes druppels.
De leveren’t hart van de Adder, gedroogt en
tot poeder gemaekt, worden genaemt£«,0 in ’t Franfch Ortie, in ’t Nederduitfch Urtica urens minima , Dod.
Ketels, N ttelkjuid, is eene plant, waervan men
d,rie voorname foorten vind. In ’t Franfch Petite Ortie.
De eerfte foort word genaemt
Urtica major , Brunf. Fuch.
Urtica urens maxima , C. B, Pit. Tour-
hefort.
Urtica major- vulgaris, J. B. Raii Hifi.
Urtica major vulgaris & media fylvejlris ,
Park.
In ’t Franfch Grande Ortie.
In ’t Nederduitfch Groote Brandende Netels .
* Zy fchiet ter hoogte van drie voeten vier-
kante, ftyve , holle, takkige fielen met een
ftekend hairbedekt, en voorzien van bladeren,
die tegen malkander overtlaen , en langwerpig,
zoo breed als die van Confilie de Grein, fpits,
op de kanten getande, met brandende en [le-
kende hairtjes bezet , en aen deeltjes vad ge-
hecht zyn; de bloemen groeijen aen de toppen
der delen en takken uit den oorfprong der
bladeren, vier aen vier krnisvvyze gefchikt by
yder paer bladeren; yder van dezelve bedaet
uit vele helmdyltjes onderfteunt door een’
kelk van vier blaedjes , van eene grasachtigc
kleur’. Deze bloemen laten geen zaed na
zich.
Men onderfcheid de Netels in Mannetje en
Wyfje: ’t Mannetje draegt op voetjes, die niet
bloeijen , fpitfe zaedhuisjes van gedaente als
’t yzer van eene piek, die in ’t aenraken bran-
den , yder een ovael en platachtig zaed in zich
fluitende: ’t Wyfje draegt niet als bloemen,
- en brengt geene vrucht voort.
De wortel van Netelen is vezelig , in ’c
breede met bochten loopende, en geelachtig
van kleur’.
Deze plant is fomtyds roodachtig in hare
ftelen en wortel’ ; men noemt ze dan Urtica
rubra.
De tweede foort word genaemt
I
Urtica minor , Ger, Raii Hifi.
• Zie PI. XXV. Fig. 7.
In ’t Nederduitfch KIe ene Brandende Ne-
tels.
Zy fchiet vry dikke, vierkante , harde, tak-
kige, [lekende Helen, een half en fomtyds een
voet hoog, doch zoo regt niet als die van de
voorgaende. De bladers groeijen tegen mal-
kanderen over als by paren , zyn korter en
ftomper dan die van de andere foort’, getandt,
zeer brandende in ’t aenraken , bruin- groen,
en aen lange Deeltjes vaft gehecht; de bloemen
en zaden zyn gelyk als die van de Groote
Brandende Netelen; de wortel is enkel, Yry
dik, wit en met vezelen bezet.
•
De derde, foort word genaemt
Urtica prima , Matth. Lac.
Urtica urens prior , Dod.
Urtica Romana , Ger. Park.
Urtica fylvejlris , five Romana offic inar urn Je -
mine lini , Ad.
Urtica urens pilnlas ferens , 1. Diofcoridis ,
femme hui , C. B. Pit. Tournef.
Urtica Romana vel mafcula , Lob.
Urtica Romana , Jive mas cum globulis , J. B,
Raii Hift.
In ’t Franfch Ortie Romaine.
In ’t Nederduitfch Roomjche Netels.
Zy fchiet een’ ronden , ledigen , takkigen
Heel , ter hoogte van vier of vyf voeren ; de
bladers zyn breed, fpits, op de kanten getandt,
bedekt met een ruuw, [lekend en brandend hair,
dat groote pyn verwekt , als men ze aen-
raekt: de bloemen zyn kleen; daer op volgen
bolletjes of kleene ronde vruchtjes, zoo groot
als erweten , rondom met kleene overeindftaen-
de punten bezet , beflaende uit verfcheide
zaedkasjes , die zich in twee deelen openen,
en een eirond, fpits zaed, zoo glad en zachc
in ’t aenraken als Lynzaed, in zich fluiten: de
wortel is vezelig en geelachtig.
De
U R.
U R.
7ÏS>
De Netels groeijen op onbebouwde en zan-
dige plaetfen , in de heggen, tegen de muren,
in de hoven, en bevatten veel vlug zout en
olie in zich. , .
Zy zyn infnydende , afvegende, openende^,
zy verbryzelen den Heen der nieren, en blaes ,
verwekken de maendftonden , zyn goed voor
de aêmborftighei: , en ontfteking’ der longe ,
fluiten de neusbloeding , als men t fap daer
van in de neusgaten doet, wederftaen t neet
vuur , als zy geftampt en op ’t zieke deel wor-
den £6 legt#
XJrtica ab urere * omdat dcNGtcls iTi-t
een zeer fyn , ftyf en fcherp hair zyn bedekt,
dat zich vaftmaekt aen de huid der genen , die
het aenraken , en, met daer door heen te drin-
gen , op dc zenuwen den zelven indruk van
pyn’ veroorzaekt, als of het deel door t vuur
was aengedaen.
URTICA MARINA.
XJrtica Marino*
In ’t Franfch Ortie marine .
Jn ’t Nederduitfch Z eenetel.
XJrtica. manna, is een kleene, weeke , wa-
terachtige vifch , die zich zeer langzaem be-
weegt: hiervan zyn verfcheide foorten , die
door hunne gedaente verfchillen , en onder
andere die , welke de Natuurkundigen ge-
naemt hebben Pudendum mannum , wegens ha-
re overeenkom!! met de vrouwelykheit : ZV
hebben alle den mond geplaetft in ’t midden
van ’t lyf, rondom voorzien met fyne tanden,
die de gedaente van kleene horentjes hebben ;
inaer men vind geene opening voor hunnen
drek, dien zy door den mond uitwerpen:
dees vifch is goed om te eten , en heeft veel
vlug en vafl: zout , en olie in zich.
lly is zeer openende; hy fluit de buikloopen.
URUCU.
Urucu , G. Marcg. G. Pifon.
Acbiolt Indor urn.
Bixa Americana Oviedi , Clulu.
In ’t Franfch Achiote , Rocou , Rocourt » of
R.0UCOU.
In’t Nederduitfch Rokoe , lioukoe , Orleaen.
* Is een droog deeg , of een uittrekfel dat
men door trekking en weeking heeft gehaelc
uit korrelen befloten in de peul van een’ boom,
dien men in alle Eilanden vanAtnerika aenkweekt,
en doorgaens Ro^on , en by de Indianen en
Wilden Urucu, Achiotl , Cocbehue genaemt word.
Dees boom is van eene midelmatige grootte, en
fchiet uit zynen'ftamme verfcheide regte , takkige
ftelen , die met een’ dunnen , gladden , taeijen ,
buigzamen bafl’, welkevan buiten bruin, van bin-
nen wit is, bedekt zyn; zyn hout is wit, en ligt
om te breken ; de bladers zyn over en weder
geplaetft, groot, breed, fpits , glad, fchoon-
groen , van onderen met vele rosachtige ze-
nuwen voorzien; deze bladers zyn vafl gehecht
aen deeltjes , die twee of drie vingers lang
zyn; zyne takken dragen tweemael in ’t jaer
op hunne toppen ruikers of bosjes , die uit
vele kleene kopjes of knoppen van eene ros-
achtig-bruine kleur’ zyn t’zamengeflelt; deze
knoppen gaenopeu in bloemen van vyfgroote,
fchoone , rooswyze gefchikte blaedjes van eene
bleek- roode kleur’, naer ’t inkarnaet trekken-
de, zonder reuk of fmnek. Deze bloem word
onderfleunt door een’ kelk van vyf blaedjes ,
die afvallen naer mate dat de bloem opengaet;
in ’t midden van deze bloem’ is eene foort
van kuif’ , beflaende uit een groot getal
helmflyltjes of draedjes , die onder aen
geel, en in hun bovenfle gedeelte purperrood
zyn ; yder van deze helmflyltjes eindigt door
een kleen , langwerpig, witachtig, gerimpeld
lichaera vol wit flof; ’t middelpunt van de kuif’
is bezet door eene kleene onvolwaflen vruchr,
die zeer vafl is gehecht aen een voetfleeltje,
dat de gedaente heeft van een fchenkbord, en
in vyf deelen een weinig rond uitgeholt is; dit
voetfleeltje dient de bloeme tot een’ tweeden
kelk in plaets’ van den eerften , die afvalt,
gelyk gezegt is. Deze onvolwaflen vrucht is
met fyne geelachtige hairtjes bedekt, waerop
eene foort van kleenen fnuit flaet, die aen zyn
bovenfle gedeelte in twee lippen is gefpleten ;
in ’t groeijen word zy eene peul of eene lang-
werpige of eironde vrucht, aen haer uiteinde
fpits , aen de zyden platachtig , bykans van
gedaente als een Myrobalaen , anderhalf
of twee vingers lang , taenverwig , be-
ftaende uit twee fchellen , die met donkerroods
punten bezet , minder (tekende dan die
van de Kaflanje , en zoo groot zyn als een
Ddd dd 3 greete
* Zie PI. XXV. Fig.. 8.
groote groene Amandel; deze vrucht word in’c
rypen roodachtig en opent zich aen ’t einde
in twee deelen , die omtrent zedig korrels of
zaden in twee ryè'n verdeelt in zich befluiten:
deze korrels zyn van grootte als een groote
druivekorrel , van eene fpitfe gedaente , tegen
malkanderen geplaetd en valt door kleene deelt-
jes aen een dun, giad en blinkend velletje, dat
in de gaufche holligheit van yder fchelle is uit-
gedrekt;deze zelve korrels zyn bedekt tneteene
vochtige do(Fe,die aen de vingers zeer va d hangen
blylt,alsmenze aenraekt zelfs met de uiterdevoor-
zigtigheit, zeer fchoon is, en een’vry derken reuk
beeft; ’t zaed van deze roode doffe afgefchei-
den is hard , witachtig , horenachtig ; men
fchryft dit geen genezende kracht toe.
Daer is noch eene andere foort vanRokoebootn,
die van de voorgaende niet verfchilt als hier
in, dat hare vrucht niet doornachtig , en
moeijelyker te openen is.
De Oogd van Rokoe gefchied tweemael in
*c jaer , op Sint Jan, en Kersdag; men weet
dat de peul ryp is , ais zy zich van zelfs
opent aen den boom, dan plukt men ze, en
maekt’er eendeegof uitrekfel van op de volgen-
de wys.
Men haelt binnen uit de peul van Roko-e
de korrels , en al dat ze omringt; men verbry-
zelt ze met boute damperen in fchuitjes , die
dammen van holle hoornen zyn ; men giet’er
zoo veel water op als noodig is om de dof-
fe te laten weeken ; deze weeking ge-
fchied agt dagen lang , om aen ’t water tyd
te geven van de roode en vochtige doffe ,
die aen de korrelen vad kleeft, los te maken,
en af te fcheiden; dan zygt men ’t vocht door
eene zeeF van ’tland, Hibichet genaemt ; zy is
door de Wilden van biezen gemaekt, en de
gaten daer van zyn vierkant : men laet daer
in den droeiïcm uitdruipen vier en twintig
uren lang, dan legt men hem voor de twee-
de reyze in een fchuitje, ’twelk men bezorgt
toe te dekken, en laet hem daer agt dagen
iang giden, en heet worden, opdat eenig ge-
deelte van de roode doffe , die met de korrelen
zoude konnen overgebleven zyn, zich ligtelyker
daer van konne ontdoen, en uittrekken ; ten dien
einde giet men verfcli water op de doffe , of men
zygt ze door de voornoemde zeef , dangemengt
zynde met ’t voorgaende aftrekfel , laet men ’t al-
les door eene teems van hairloopen , uit vreeze
dat’ er eenige vuiligheit m ogt o ver ge bleven zyn ;
dan giet men ’t vocht in kopere ketels , en
Jaec ’t koken; dit geeft veel fchuim , welk
fchuim de Rökoe is : men draegt wel zorg om
die te verzamelen, en in een’ ketel te doen,
dien raen 'Batttne noemt, om tot een nittrek-
fel of zoodanig een deeg gebragt te worden,
als men in Europa overzend; men geeft aen
dit deeg eene gedaente, die men wil: ’t is
aenmerkelyk, dat't vocht gedurig fchuim op-
werpt , totdat ’c geen Rokoe meer in zich
heeft, dan blyft’er- niets over als een rosach-
tig water , ’t welk alleen dient om op
nieuwe korrels, die men wil laten weeken,
gegoten te worden.
Deze is de wys om gemeene Rokoe te'
maken , doch men kan ze fchooner bereiden,
als men zich vergenoegt met de korrels tuf-
fchcn de handen in ’t water te wry ven , om de
roode doffe daer af te fcheiden, zonder ze ge-'
kneuff te hebben ; dan zal men minder uittrekfel
hebben, omdat ’tgroove gedeelte van de korrelen
daer in niet zal zyn , doch ’t zal zuiverer , en
meer gekleurt wezen , ook veel durer ; de
wys van ’t koken zal even eens als de voorgaen-
de zyn.
De Werklieden , die aen dit handwerk
arbeiden, worden met hoofdjayn’ gekwek ,
datmen kan toefchry ven aen den derken reuk van
de Rokoe-korrelen , en aen de uittrekfelen en
weekingen, die dezen reuk nog vermeerderen,
en onaengenamer maken.
Men moet’t deeg van Rokoe verkiezen droog
vry hoog rood, van reuk bykans als violen ;
men acht dat, ’twelk uit ’t Eiland van Caijenne
gebragt word , als’r dengzaemde en bede bereidt:
de Verwers bedienen ’er zich van; men mengt
het onder ’twafch om daer aen eene hooger ge-
le kleur te geven; fommigen mengen ’t onder
de bereiding van Chokolade.
De Rokoe verderkt de maeg, duit de buik-
loopen , bevordert de- vertering der fpyze en de
ademhaling en verwekt de pis. De gift is van
eenefcrupel tot eene drachma.
Als ’c linnen door Rokoe befmet is, heeft
men zeer veel moeite om de vlekken daer uirte
wiffehen , vooral wanneer ’t met olië vermengt
is; de zon is bekwamer die weg te nemen
sis alle loogen; en ’t is vooral aenmerkelyk,
dat een duk linnen met Rokoe bevlekt be-
kwaem is om al het linnen van eene loog’ te
bevlekken.
Ik heb deze befchryving niet alleen uit
twee vermaerde Schryveren G. Pifon en G.
Marcgrave getrokken , maer ook uit den Mon-
nik Yon bedreven Arzenybereider van de Eer-
waerde Vaderen Jefuiten op ’t FortSint Pieter
in Murtinique. Dees Monnik zynde geweell
in de plaetfen alwaer de Rokoe groeit, *en al-
waer men ze bereid, heeft my eene naeu wkeurige
befchryving van dezen boom toegezonden ;
U R. U S.
U V,
J6i
en heeft ze verzelt met eenige van zyne droo-
ge vruchten, met hare zaden , en de wys om
ze te bereiden , gelyk als by ’t van de Indianen
heeft zien doen.'"
U R U S.
Urm is eene foort van zeer grooten wilden
Stier ofOs, zyne horens zyn kort, dik, zwart;
de kop is dik en breed ; de huid is bedekt met een
dik hard en ruuw hair, van eene rood-of zwart-
achtige kleur’. Men vind dit dier in Podolië,
en Hongarye; in de boifchen , op de bergen :
het heeft zulk eene fterke kracht , dat’tgemak-
lyk de boomen met zyne horenen uit de aerde
rukt ; het is zeer wreed en gevaerlyk ; zyn vleefch
is lekker om te eten.
Zyne horens zyn goed voor de vallende ziek-
te , om ’tvenyn te wederiken , en de buikloo-
pen te fluiten.
Urm , ah opa, mons , omdat dit dier zich door»
gaens op’t gebergte begeeft.
USNEA HUMANA,
TJftiea humana»
ln ’t Franfch Ufnde humaine,
In ’t Nederduitfch Menfcben-Mofcb.
Is een kleen groenachtig Mofch twee of drie
-Jynen Boog, zonder reuk, een weinig ziltig
vanfmaek, groeijende op de bekkeneelen der
-lykcn van mannen of vrouwen , die langen
tyd aen de lucht zyn bloot geflelt geweefl ;
'Tnen vind deze kleene plant voornamentlyk
in Engeland en Ierland op de bekkeneelen van
mannen, die opgehangen, en aen galgen zyn
gehecht , want men -draegt zorg hunne leden
’er zoo wel aen vafl te maken met yzerdraed,
dat hunne beenders daer verfcbeide jaren ach-
ter een overblyven , nadat ’t vleefch daer
van door de verrotting en de lucht geheel is
•verteert geweefl.
Op de beenders der lyken , die Irrgcn
tyd aen de lucht bloot gellelt zyn geble-
ven , groeit ook fomtyds Mofch , doch word
zoo goed niet geoordeelt als dat van ’t bek-
keneel.
Het Menfchen-Mofch heeft veel vlug zout,
en olië in zich; ’t gift uiet met zure voch-
ten.
Het is zeer ’t zamentrekkende, goed om de
-neusbloeding te fluiten , als het in de neusgaten
.geftoken word ; meu kan het ook gebruiken in-
wendig voor de vallende ziekte, en mengt het
ook onder fympatetifche poeders.
Het Mofch der planten is eigentlyk een
kleen Mofch, dat op de boomen groeit , maer
men heeft dezen naem gegeven aen Noftoc,
dat eene kale zode aerde, of een groenachtig
Mofch is, waer van ik opzvne plaetfe gefpto-
ken heb,
• •
UVA MARINA.
Uva mariua.
In ’t Franfch , Raïjin de Mer ,
In ’t Nederduitfch Zeedrnif.
/
Is een bloedeloos zeediertje , dat men onder de
foorten van flakken kan plaetfen; zyne ge-
daente is langwerpig, wanfchnpen, ganfch be*
dekt met roode en blaeuwe kleuren , die ee-
nigzins druiven verbeelden; zyne beweging is
langzaem; liet heeft twee horentjes op ’t hoofd
gelyk de flak: men vind dit bloedeloos dier
fomtyds aen de zeeoevers, doch zelden.
Daer is nog eene andere foort van ZeedruiP
voortkomende uit eyeren van eene Spaenfche
Zeekat, die zich te gelyk by een verzamelen,
en vaft maken in de gedaente van een’ druive-
tros, en die zwart gevenvt zyn door ’t vocht,
dat uit de Spaenfche Zeekat komt.
Beide Zeedruiven zyn ontbindende, als zy
gekneull, en aengelegt worden, j
UVA URS I.
Uva Urfi , Gluf. Hifp. Pit. Tournef.
Vaccinia JJrJï , Ger.
Radix Idaa put at a éjr* uva Urfi , ]. B. Raii
Hifi.
XJva Urji , Galeni, Clufio , Park.
Vit is Liaea , fotiis carnojis zs? veluti punft at is:\
Jive Idaa radix Diojcondi , C. B.
Is een kleene lage heefter , die naer Krake-
beziën gelykt , doch zyne bladers zyn dikker,,
langwerpiger, rondachtig, bykans als die van
den Palmboom, fmaller,.aen beide kanten ge-
ftreept, zenuwachtig, van een’ ’t zamentrek-
kenden fmaek gemengt met bitterheit ; deze
bladers zyn vaft gehecht aen houtige takken
van een’ voet lengte, bedekt met een’ dunnen
baft’s,
V u
7 6L
bad’, die ligtelyk affcheid; de bloemen groei-
jen by trosjes boven op de takken , van ge-
daente als fchelletjes , en rood van kleur’ ;
als zy zyn afgevallen , volgen haer bynaer
ronde, zaclne, roode beziën, fluitende yder
in zich vyf beentjes , die doorgaens als eene
Meloen- rib gefchikt , op den rug rond , en
op de andere zyd.en plat achtig zyn; deze beziën
hebben een’ ’t zamentrekkenden fmaek. De
Vva Urfi groeit in warme landen, als in Spanje.
Debladers, beziën, en wortels zyn zeer t’za-
tnentrekkende.
UvaUr/i, omdat de beziën van deze plant’
naer druyven gelyken, en dat de Beeren die
eten.
VULNERARlAi
Vulneraria ruJUca , J. B. Pit. Tournef.
Lol o ajfinis Vulneraria pratenfis , C. B.
Antbyllis leguminofa , Ger. Raii Hift.
Antbyllis leguminofa vulgaris , Park.
In ’tFranfch , Vulneraire .
In ’tNederduitfch IVondkruid .
* Is eene plant, die dunne, ronde, ruige
een weinig roodachtige , kromme delen om-
trent' een voet hoog voortbrengt; de bladers
zyn by paren gefchikt langs eene rib, gel y-
kende naer die van Galega, doch een weinig
mergachtiger , van boven ruig, en naer ’t wit
trekkende, geel,' van onderen groenachtig,
van een’ zoeten fmaek verzelt met fcherpheit;
zy, die de bloemen op de toppen der takken
onderdennen , zyn breeder dan de andere , en
vliesachtig; de bloemen waden op de toppen
der takken by trollen,- en zyn als die van peul-
vruchten, geel,- yder onderdeunt door een’
kelk als eene opgeblazen pyp , wollig, en ziU
ververwig. Als deze bloem is afgevallen , zwelt
de kelk nog meer op, en word eene blaes, die
een vliezig zaedhuisje doorgaens vol zaed in
zich fluit; de wortel is lang, regt , houtig,
zwartachtig, van fmaek als peulvruchten. Deze
piant groeit op bergachtige , drooge , zandige
plaetfen ; zy b'evac veel olië, doch middel*
matiglyk vvezentlyk zout in zich.
Zy is afvegende, wondheelende, goed om de
wonden- te genezen , om te verderken.
Vulneraria, avulnere , wonde , omdat dezeplailt
goed is om de wonden te genezen.
• Zie PI. XXV. Fig. 9.
V u.
VULPECULA MARINA;
Vulpecitla Mar in a , Bdlonii , Jonfton.
Simia Mar/na , Belion.-
Aiopecias Oppiani.
In ’t Franfch, Kenard Marinl
In’t Nederduitfch Zeevos.
Is een groote zeevifch , dien de Schry-
vers gedelt hebben onder ’t gedacht der kraek-
beenige en niet platte wal viflchen, die men Galeodi
noemt: de voornaemde kenfeekens van deze
viflchen bedaenhier in, dat zy twee levers, aen
yder zyde vyf kieuwen, en aen de vinnen, die in de
mannetjes onder den buik op de zyden van de
navel zyn , nederhangende- fpitfen hebben ;
het byzondere onderfcheid van den Zeevos
word van zynen daert genomen , die zeer
wel eene zeiden verbeeld; dees vifch word
zeer groot , en weegt fomtyds tot de 100
ponden; men ontleedde’er eenen in de Koning-
klyke Akademie der Wetenfchnppen in de maend
Juny van ’t Jaer 1 C6y~. Ply was agt en een half
voet lang, en izyne grootde breedte omtrent
den buik was veertienduimen.Wat zyne gedaen-
te aengaet, by werd van den kop tot aen den
buik breeder, dan enger tot aen de plaets, al-
waer de daert van andere viflchen eindigt;
doch alhier begon de zyne , die bynaer zoo
groot was als ’t overige lyf, en op de wys
van eene zeiden naer den buik omgekromt; op
’t midden van den rug had hy eene grootte
verheven kam, en eene kleene omtrent den
daert, drie vinnen aen elke zyde; de voorde
was groot, in zynen grond vyftien duimen
lang, en vyf breed, verbeeldende een’ vleu-
gel van een’ geplukten vogel; de middelde
was middelmaciglyk groot , en aen de zyde
van den navel geplaetd, en had eene neder,
hangende fpits; de derde, dicht by den daert
gelegen, was zeer kleen :• ’t vel was glad en
zonder fchubben; de kammen en vinnen wa-
ren hard, en beflonden uit graren , die door
’tvel, dat zy bedekte, dicht gefloten waren;
de kleurwas overal eenerlei, zeer bruin-graeuw
naerhet blaeuwachtig trekkende;zyn kop was by-
kans niet als een vleezige klomp, bedekt met
de flaepfpieren, die meer dan vier duimen dik
waren; de herfenpan was niet grooter dan een
vuifl, van boven bynaer twee vingers dik;
V u.
V u.
de herfenen, diehybefloot, waren zeer kleen,
zacht, en niet heel bochtig; de oogen groo-
ter dan die van een’ os, half bolrond, van
voren plat; hy had aen yder zyde vyf kieu-
wen; de opening van zynekeel’ was van vyf
«luimen, en gewapent met twee loorten van tan-
den ; de regter zyde van de bovenfte kaektot
aen ’de plaecs, alwaer de hondstanden der an-
dere dieren zyn , was bezet met eeneryfcher-
pe harde en vafte tanden , zynde alle een en-
kel been op de wys van eene zaeg' ; de an-
dere tanden , die t’ overige van deze kaek
bezetteden , maekten in alles zes ryën , en
waren beweeglyk en door vleezige vliezen
vaft gehecht; hunne gedaente was driehoekig,
fcherp, en hunne zelfsftandigheit verzoohard
niet als die der andere, die de gedaente van eene
zaeg’ hebben, voornamentlyk aen de binnenfte
ryën, alwaer zy zeerbros waren: de tongwas
geheel aen de onderkaek vaft, en beftond uit
verfcheide beenderen , die door een vezelig
vleefch vaft aen malkander gevoegt wa-
ren ; zy was bekleedt met eene harde huid ,
en bezet met kleene blinkendepunten , diehaer
zeer hobbelig maekten : deze punten fcheenen
met ’t vergrootglas doorfchynende als Kryftal,
en waren drie lynen lang, en onder aen den
grond anderhalve lyn breed; zynekeel was zeer
wyd, en zyn flokdarm niet kleener dan zyne
maeg , waerin de Schryvers zeggen, dat dees
vifch zyne Jongen verbergt, als zy bevreeft
zyn , met ze in te flikken om ze naderhand
weêr uit te fpouwen; zyn hart had de gedaen-
te en grootte van een hoenderei, zonder harte-
zakje, en maer een zeergroot oor, eneeneeeni-
ge maeggelyk alledieren, diegeen’ adem fchep-
pen: dit hart had geen hartezakje, maer de
groote flagader was bekleedt met een vlies ge-
lyk als een hartezakje, dat haer zoodanig om-
wond, dat het daer aen niet was vaftgehecht
maer rondom vlottede; de lever befloeg degan-
fche lengte van de regter zyde des buiks ; zy
was in twee kwabben verdeelt, dit is waer-
fchynlyk de reden, waerom de Schryvers ge-
zegt hébben, dat deze foort van vilch twee
lever* had. De Zeevos onthoud zich doorgaens
op modderige en flykachtige plaetfen ; hy leeft
van viflchen , en planten, is zeer vleezig , en
heeft op verfcheide plaetfen meerdan een duim
dik vet; zyn vleefch is vry fmaeklyk; hy be-
fluit veel vlug zout en olie, doch weinig vaft
zout in zich.
Zyn vet is weekmakende, en ontbindende.
Vuiptcula , avulpe Vos , omdat de Ouden ge-
loofden , dat dees vifch eenige overeenkom!!
had met den Vos, doch het blykt ganfche-
iykniet uit deze befchryvinge , dat dit waerzy.
jllopccius } ub vulpis , Vos.
V U L P E S.
Vulpis, in‘t Franfch Renard, in’t Nederduitfcla
Vos, is een wild, loos en doortrapt viervoetig
dier, gelykende iu vele deelen naer een’ hond»
doch zyne ooren zyn kleener; zyn ftaert is
dicht en bezet met vele lange hairen; hy jaegc
naer de Hoenders , Ganzen, Hazen, Könynem
wilde Ratten , en eet ze op, als hy ze kan achter-
halen : hy eet ook diuiven in den Wynoogft.
Hy onthoud zich inde boflchen , omtrent de
dorpen, in Vrankryk , Italië, en heeft veel
vlug zout in zich.
Zyn vleefch is goed voor de zenuwen, ere
verfterkende.
Zyn vet is goed voor ftuiptrekkingen, bevin-
gen der leden, om de zenuwen te verfterken ,
en om te ontbinden: men wryft ’er de zieke
deelen mede.
Zyne long is afvegende, goed voorde borft
en aêmborftigheit.
Zyne iever en milt worden dienftig geoor*
deelt tegen de verhardingen van lever en
milt.
Zyn bloed gedroogt is openende , en goed
voor den fteen en ’t graveel.
VULTUR.
Vultur, 'in’t Franfch Vautonr , in’tNederduitfch
Gier, is een groote roofvogel , wiens gedaen-
te naerby die van een’ Arend komt; zyne kleur
is afchverwigof bruin; de bek is groot, fterk,
krachtig en krom; de pooten zyn groot en met
nagelen voorzien ; hy leeft van ’t vleefch derly-
ken ; hier van zyn verfcheide foorten ; zy wor-
den in Schytië en op ’t gebergte van den Rhyn ,
en Donau voortgebragt. Dees vogel heeft
veel vlug zout en olie in zich; zyn vel is fchoon,
en word zeer gezocht.
Zyn vet is weekmakende , ontbindende »
verfterkende.
Zyn vleefch is goed voor de vallende ziekte
en fchele hoofdzweer, als het gegeten word.
Sommigen meenen , dat de reuk van zyn’
drek bekwaemis om aen eene zwangere vrouw’
’t miskramen te veroorzaken.
Vultur , quaji Voltttr , u, volandt.
V U L V A R I A.
VuVvaria , Caft. Tab. Lugd.
Atriplex fostidu , C.13. J. B.
Atriplex olida , Ger.
A triplex olida , fae fylvejlrisf&tida , Park.’
£ e e e e Atrk
VU. X A.
X Ai
754
A triplex pujilla olida , hircina , vulvaria vcr-
cata, gariim olens , Lob.
A triplex canina & b Uturn fostiditm , Trag.
Garofmum , Dod.
Chenopodium fastidum , Pit. Tournef.
In ’t Nederduitfch Stinkende Melde.
* Is eene- foort van Ganzevoet of eene
itieene plant, die delen fchiet , welke om-
trent een voet lang, takkig, langs den grond .
nederliggende,en metbladeren bekleedt zyn, ge-
lykende in gedaente en kleur’ naer die vanMelde,
doch veel kleener : de bloem is- van vele?
helmflyltjes door een’ tot onderen^ toe inge-
fneden kelk onderfleunt; als deze bloem is af-
gevallen, komt in hare plaets een kleen bynaer
rond en platachtig zaed, bedoren, in, een zaed-
huisje, dat door den kelk gemaekt i-s. De wor-
tel is dun en vezelig; de ganfche plant is zeer
Hinkende; zy groeit op onbebouwde plaetfen,
op de kerkhoven , tegen de muren : zy heeft
veel olie en vlug zout in zich.
Zy is goed om de opdygingen te dillen en
voor ’t windkolyk ; men gebruikt ze in aers-
fpuitingen, en Hovingen.
Vulvaria , a vulvat,, omdat deze plantgoed is
voor de baermoeder.
Garofmum , a garo , vifch-pekjl , omdat de reuk
van deze plant’ eenige overeenkomfl heeft met
dien van een’ zeer Hinkenden en bedorven 1
vifch-pekel.
X..
X A N T H I U Ui
Xanthium , Dod. Pit. Tournef.
Lappa minor , Xanthium üiofcoridis , C. B.
Xanthium , Jive Lappa minor , J. B. Raii
Hifi.
Xanthium , Jive Stnmaria , Ad. Lob,
Bardana minor , Ger.
In ’t Franfch Petit G louter on.
In ’t Nederduitfch Kleene Kliffen.-.
* Zie PI. XXV. Fig. 10.
* Is eene plant , wier Heel anderhalf voet
hoog opfchiet , en hoekig, ruig, met roode
Hippen geteekent, en takkig is, en zich wyd uit-
ftrekt; de bladers zyn veel kleener dan die van
Kliffen, groen, bykans als die van Hoefblad ,
op de kanten eenigzins ingefneden of getandr,
wat fcherp en wat fpeceryachtig van fmaek. De
bloem is een bosje van bloempjes gelykende naer
kleene blaesjes,ydereenhelniHyltje bevattende,
meed al met een dubbel helmpje: deze bloemp-
jes vallen ligtelyk af, en latengeen zaed nazich;
maer op de zelve voetjes , die bloeijen , ko-
men langwerpige vruchten voort, zoo groot
als kleenen olyven,met Hekelen bezet, en die zich
aen de kleederen vaHhechten. Yder van deze
vruchten is verdeelt in de lengte in huisjes, dia
langwerpige zaden in zich bevatten. De wor-
tel is kleen, wit, en mee vry dikke vezelen
voorzien. Deze plant groeit in vette gronden,
tegen muren en in grachten, wier water isopge-
droogt.. Zy bevat veel zouten olie in zich;
men gebruikt hare bladers en vruchten in de
Geneeskunde.
Zy is ettermakendeen ontbindende : zy word
uit - en inwendig gebruikt voor de fchurft ,
kropgezwellen, en koude klieren,
Xanthium, a , flavus', omdat de Ouden
zich van deze plant’ bedienden om ’t hair geel
te verwen; want deze kleur van hair was eertyds
meed geacht.
X A N X U Sé
Xanxus is een groote fchulp.gelyk aen die, waer
mede men gewoon is de Tritons uit te fchil-
deren. De Hollanders laten hem viffchen om-
trent ’t Eiland Ceylon of op de kuH van de
Viffcherye, alwaer ’t Koningkryk van Travan-
cor is. Die op deze kuH gevifcht worden ,
hebben alle hunne (langetrekken van de regter
naer de flinkerzyde; zo men ’er vind, wier
flangetrekken natuurlyk gefchikt zyn van de
flinker naer de regterzyde , deze achten de
Indianen ongemeen hoog, omdat zy gelooven,
dat een van hunne Goden in een’ Xanxus van
deze foort’ geuoodzaekt is geweefl zich tever^
bergen. Men zegt, dat ’t aen die Indianen ver-
boden is den Xanxus aen andere teverkoopeu
als aen de Hollandfche Maetfchappye , die de-
zen door dit middel goed koop hebbende den
zelven zeer duur weder verkoopt in ’t Ko-
ningkryk van Bengale , alwaer men ze zaegt
om’er armringen van te maken.
De Xanxus heeft veel vlug zouten olie, doch
Weinig vafl zout in zich.
Hy
• Zie PI. XXV. Fig. 11
x e. x r.
x r.
Hy is alkali, zuurbrekende, goed om de voch-
ten te verzachten en tegen te houden. De gift is
van eene halve fcrupel tot eene halve drach-
zna.
XERANTHEMUM.
Xeranthemum flore fimplici purpureo major e ,
H. L. B. Pit. Tournet.
Xeranthemum alutdflve Pt ar mica quorumdam
Jacea Olea folio, capitulis fnvplicibus , C. 13.
Ptarmica altera, Matth. Lugd.
Pt ar mica Aujlriaca , Ger.
Ptarmica Aujlriaca Clufii, Park. Raii Hift.
Is eene plant, die een’ witachtigen (teel als
die van Korenbloemen , en anderhalf voet hoog
fchiet; de bladers groeijen voor ’t grootfle
gedeelte onder aen den lteel, en zyn talryk,
langwerpig, fmal , van boven bedekt met eene
zachte witte wolle , en hebben een’ zuurach-
tigen fmaek: de bloemen zyn geplaetft op de
toppen der takken, enfchoon, geftraelt , mid-
delmatig groot, bellaende yder uit tvvaell' of
veertien kleeneblaedjes , diehard, droog, fpits,
iu’t begin wit , en vervolgens purperachtig
blaeuw zyn , en vele jaren bewaert worden
zonder te verwelken; waerom deze bloem de
onfterfelyke word genaemt. Als deze bloem
is afgevallen, volgen haer de zaden, die met
eene kroon’ van witte wollige blaedjes zyn voor-
zien. De wortel is lang, regt , hard, zwart-
acluig , met eenige fyne vezelen voorzien.
Deze plant groeit op de landhuizen, en word
in de hoven gekweekt : zy bevat middelma-
tiglyk zout , olie , eu zeer weinig waterdeelen in
zich.
Zy is t’zamentrekkende en opdroogende.
Xeranthum , d fyp'et, Jiccui , cz , flos alsof
men zeide, droogt Bloem, omdat de bloem van
deze plant’ van nature zoo droog is, dat zy
niet als moeijelyk verwelkt.
Clufius heeftden naemvan Ptetrmica of wilde
Dragon aen deze plant’ gegeven, niet omdat
zy doet niezen , gelyk als de oprechte Ptar-
mica; maer omdat men gevonden heeft, dat zy
in verfcheideandere deelen overeenkwam metde
Ptarmica van Diofcorides.
XIPHIAS.
Xiphias ,
Gladius .
In ’tNederduitfch Zwaerdvifch •
7. Urucu759
Achores, v. Tinca 704
Acinaria marina, v. Sargazo 633
Acinaria'paluftris , v. Oxycoc-
cum t 518
Acinos , acinus fterilis , v. Cli-
nopodium 198
Aconitum 9
Aconitum cteruleum , v. Na-
pellus 481
AconitumLycoftonum luteuni9
Aconitum pardalianches , v.
Herba paris 329
Aconitum pardalianche ,v. Do-
ronicum 252
Aconitum pardalianches , v.
Thora 712
Aconitum racemofum ,-u. Chri-
ftophoriana 187
Aconitum falutiferum , v. An-
thora 40
Aconitum falutiferum, v. Her-
ba paris 329
Acontia 9
F fff f2
33
5
10
9
417
Acopon , -v. Anagyris
Acorna , v. Acarna
Acorus adulterinus
Acorus verus
Acredula , v, Lufcinia
Afta;a Plin. v. Chriftophoria
na 187
Afte , v. Sambucus 626
Acus pifcis 10
Adam as ibidem
Adarca, feu adarces ibidem
Adiamum n
Apiantum album filicis folio,
v. Filicula 286
Adiantum aureum 11
Adiamum candidum, v. Ruta
muraria <$<2
Adiantum frucicofum Brafi-
lian. u
Adiantum nigrum,i/.Filicula285
Adonis , v. Flos Adonis ibidem
Adonium ibidem
Adrachne, feu adrachnes ia
Aigilops, v. Feftuca 282
Ailiops prima, v. Bromos 115
Aigithalus, v. Parus 529
Aigitus , v. Linaria avis 407
/Egroceras,2>.Foenugrtecum 288
Ailuropus , v. Hifpidula 337
Aireomeli, v. Thereniabin 711
Airugo 12
Ais ibidem
Ais Corinthiacum 79
ASs polofum 13
Ais u ft urn ibidem
Aithiopis 13
Aicites lapis ibidem
Afroidius, v. Ha?morrbous 320
Agallochium, v. Lignum aloës
397
Agalugen ibidem
Agaricus 13
Agaricus auricula; forma , v .
Auricula Juda* 80
Agaricus mineralis, v.Marga43
Aloë 4. five paluftris , C. B.
v. Aizoon 16
Alopecias Oppiani, v. Vulpe-
cula marina. 762
Alofu 23
Alphcenix, vel Alphenic, v.
Saccharum 615
Alfinanthemos , v. Herba trien-
talis 319
Alfine 24
Alfine affinis Androface difta
major, v. Androface 3 6
Alfina Alpina, v. Herba trien-
talis 329
Alfine hederuïa altera, Ger. v.
Lamium 376
Alfine fcandens baccifera, v.
Cucubalus 230
Alfine fpergula di. Ilyofciamus 346
Apomeli , v. Mei 446
Apos . 46
Apron Lugdunenfium , v. As-
per 71
Apua 46
Apyrothiutn, v. Sulphur 687
Aqua 4 6
Aquachalybeata,t'.Chaiybs 177
Aqua eleinentaris , v. Ros 604
Aqua» Ebeshamenfes , v. Sal
Cacharticum ainarum 620
Aqute minerales 47
Aqua fiuvialis ibidem
Aqua fontana 46
Aqua lacufiris 47
Aquamarina 48
Aquamulfa, v. Mei 446
Aqua plu vialis 46
Aqua putealis 47
Aquavitis, v. Vit is 750
Aquifolium, vel Aquifolia 48
Aquila ibidem
Aquila barbata , v. Oflïfra*
ga 51S
Aqui-
BLADWYZER VAN DE LATYNSCNE NAMEN.
Aquila cceleftis , Sal armo-
niacum 619
Aquilegia 48
Aquileia ibidem
Aquilina ibidem
Aquipenfer , v. Sturio 684
Arabis , v. Draba 253
Arachidna Theophrafli , v.
Chamcebalanas 177
Arachidum, v. Dentaria Oro-
banche 249
Arachus 49
Arachus latifolius , •». Oro-
bus 513
Araneus 49
Arantium , v. Aurantium 78
Arara Cluf. frudlus America-
nus 57
Arbor amoris , v. Siliqua-
flrum 660
Arbor de raiz , v. Ficus I n d i -
ca 283
Arbor eryfipelas curans , v.
Pavate 531
Arbor exotica fpinofa foliis
lentifci , f. Bonduch 110
Arbor farinifera , v. Zagu 768
Arbor fraxini folio, flore ca>
ruleo , v. Azederach 87
Arbor Indica admirabilis , v.
Ficus Indica 284
Arbor Indica folio juglandis
fruflu nucis magnitudine, v.
Ambare 27
Arbor Jud£e,. Myrobalani 478
Delladona 96
Beilegu, v. Myrobalani 478
Bellerici, v. Myrobalani ibidem
Bellericus marinus, v. Umbili-
cusmarinus 755
Belliculus marinus, v. Umbili
cus marinus ibidem
Bellilegi , v. Myrobalani 478
Bellis caerulea caule foliofo , v.
Globularia 307
Bellis major, v. Ceucanthemum
395
Bellis minor 79
Bellis fylveftris , v. Leucanthe
mum 395
Bellicum majus , v. Leucanthe
mum ibidem
Beloculo, v. Ipecacuanha 360
Belzoe , v. Benzoinum 98
Belzoim, v. Benzoinum ibidem
Belzoinura, five Belzuinum , v.
Benzoinum ibidem
Ben ibidem
Ben Judasum, v. Benzoinum 98
Benediéta, •y.Caryophyllata 154
Benevinum, ^.Benzoinum 98
Benivi ibidem
Benzo, v. j-jobus 338
Benzoi,o>. Benzoinum 98
Benzoinum ibidem
Benzoinum amygdaloïdes ibidem
Benzoum ibidem
Bepole, v. Nimbo 491
Ber 98
Bera , v. Cerevifia 171
Berberis 98
Berula , v. Beccabunga 95
Beryllus 99
Bèta ibidem
Betel, v. Betre 100
Betele ibidem
Betella ibidem
Bet le ibidem
Betonica ibidem
Betonica altilis coronaria , v.
Caryophyllus hortenfis 155
Betonicaaquatillis,z/. Scrophu-
loria 648
Betonica Pauli, v. Clinopodium
198
Betonica fylveftris , v. Calïïda
157
Betre 100
Betula ibidem
Bever, v. Caftor 158
Bexugillo, v. Ipecacuanha 361
Bexugo 101
Bezar, v. bezoar ibidem
Bezoar ibidem
Bezoar bovis, v. bos 112
Bezoarhyftricis, v. Hyftrix.349
Bezoar Occidentale 102
Bezoar Oriëntale 101
Bezoar porei 102
Bezoar fimite ibidem
Bezoardica radix , v. Drakena
radix 255
Biblus zEgyptia, v. Papyrus 527
Bidens - 102
Bidens folio nou diffeéïo , v.
Verbefina 737
Bifolium majus, v. Opbris 507
Bijon, v. Terebintina 703
Bipinella, v. Tragozelinum 714
Biflingua , v. Laurus Alexan-
drina 389
Bifmalva, v. Althtea 24
Bifmuthum 103
Bi ion ibidem
Biftorta 104
Bitumen Babyloi/icutn , v. Bi-
tumen Judaïcum ibidem
Bitumen Judaïcum ibidem
Bixa Amertcana, v. Urucu 759
Blatta Byzantia 105
Blattaria ibidem
Blitum 106
Blitum foetidum, v. Vul varia 764
Boa 106
Bcena, v. Faba 275
Boicininga, vel Boicinininga ,
ferpens 106
Bojobi 107
Boitiapo ibidem
Boletus Cervi ibidem
Boletus efculentus ibidem
Bolunbac , v. Carambolas 146
Bolus 108
Bolus armena ibidem
Bolus Orientalis ibidem
Bombax,-!/. Xyloa 766
Bombyx 108
Bon, v. Caffé 126
Bonafus 109
Bonduch Indorura 110
üonifacia, v. Laurus Alexandr.
• 389
Bonus Henricus 110
Boops ibidem
Bor, v. Ber 99
Borametz, v, Zoophytum 771
Borax uo
Borax, v, Bufonites 118
Borrago 112
Bos ibidem
Botrys . jjj
Botrytis ibidem
Botua, v. Pareira brava 55 7
Box, v. Boops 110
Branca lupina, v. Cardiaca 150
Brancaurfmaltalorun, v. Acan.
thus 4
Branca urfina , v. Sphondylium
Brafïïca
Brafïïca leporina,^. Sonchs 669
Braiïica mariua, v. Soldanella
668
Braiïica marina monofpermos,
v. Crambe 223
Braiïica fylveftris , v. Crambe
ibidem
Brafïïca fylveftris hifpida non
ramofa, v. Turritis 730
Brindones 115
Brindoyn, v. Brindones ibidem
Brittannica,i'.Biftorta 104
Britcannica, v. Cochlearia 201
Briza, v. Secale 649
Briza monococcos , v.Zea 768
Broccoli, v. Braiïica 115
Bromos ibidem
Bromos , v. Avena 78
Bromos, v. Feftuca 282
Broutias
Bruchus , v. Eruca 270
Brunella utf
Brungara aradna, v. HerbaMo*
lucana 329
Brufeus , v. Rufcus 610
Bryonia 116
Bryonia Americana , v. Mecho-
achan 442
Bryonia la;vis, five nigra bacci-
fera . v. Tamnus 697
Bryonia nigra fylveftris ibidem
Bubalus 117
Bubo ibidem
Bubnlca ibidem
Buccinuin ibidem
Buccinum, v. Purpura 584
Buceras.v. Fcenumgrajcum 288
Biiifela,i'. Bubalus 117
Bufo ibidem
Bufonites 1 1 8
Buglolla r v. B-ugloflum 1 19
Buglos.
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Bugloffa rubra , v. Ancbufa 35
Bugloflum 119
Bugloflum latifolium, v. Borra-
go 1 12
Buglofl’um radice rubra, v. An-
chufa 35
Bugloflum fylveflre caulibus
procumbentibus , v. Afperu-
go • 72
Buglofl’um fylveflre ,v. Echium
259
Bugloflus, v. Buglofl’um 119
Bugula ibidem
Bulbocaflanum 120
Bulbocodium ibidem
Bulbus fylveftris , ■». Bulboco-
dium ibidem
Bul'.a cadmica,t/.Pompholyx568
Buna , v. Caffé 126
Bunchos , v. Caffé ibidem
Bunias, v. Napus 482
Bunium , v. Napus ibidem
Bunium, vel Bulbocaffanum 120
Bunnu , v. Caffé 126
Buphthalmmu 120
Buphthalmum Dod. v. Hellebo-
rus niger Hippocratis 327
Buphtlialmum , v. Cotula foeti-
da 222
Buphthalmum cotula: folio , v.
Cotula ibidem
Buphthalmum majus, v. Leucan-
themum 395
Buphthalmus , v. Buphthalmum
120
®uplevrum 121
Buplevrum perfoliatum ,1/. Per-
foliata 537
Buplevrum vulgatiflïmum , v.
Auricula leporis 80
Bupreftis 121
Burlatoria , v. Datara 243
Burfa Paftoris 121
Butomos Damocratis , z/.Tribu-
lus aquaticus 72^
Butomos, feu Butomum Theo-
phrafli , v. Sparganium 671
Butomus 122
Butyrum ibidem
Buxus ibidem
Byrriola , v. Pyrrhula 586
C.
r^AA-APIA, v. Bojobi 107
Caapeba 123
Cabaffonus Maflilienfium, pi-
fcis, v. Lavaronus 387
Cacahualt, v. Cacaos 124
Cacalia 123
Cacaos , five Cacao 124
Cacavate , v. Cacaos ibidem
Cacavi ibidem
Cacavia Cretenfibus , v. Celtis
165
Caché , v. Areca 59
Cachibou arbor, v. Chibou gum-
mi 184
Cachos 125
Cadmia ibidem
Cadmia teraria, v. Calaminaris
lapis 127
Cmcilia, ferpens 125
Camileum 126
Csefaries , v. Capilli hominisi42
Caffé 126
Cagofanga, v. Ipecacuanha 360
Cahoüach , v. Caffe 126
Cahouch ibidem
Cahuch ibidem
Cah.uê ibidem
Cajos , v. Acajou 3
Cajous, v. Acajou ibidem
Cairo, v. Coquo 209
Cakile 126
Calaf 127
Calamacorus,x>. Cannacorus 240
Ca'amagroflis , v. Butomus 122
Calamagroflis , v. Juncago 364
Calambour 127
Calaminaris lapis ibidem
Calamintha 118
Calamintha humilior, v.Hedera
terreffris. 303
Calamintha montana, v. Nepe-
ta 487
Calamintha prima Tur. v. Clino- ■
podium 198
Calamiies , v. Pompholyx 568
Calamus aromaticus, v. Cala
mus verus 128
Calamus aromaticus Officina-
rum , v. Acorus 10
Calamus verus i*8
Calamus vulgaris, v. Arundo68
Calcanthum , v* Vitriolum 751
Calcatrepola 128
Calcatrippa ibidem
Calceolus 129
Calcifraga, v. Crithmum 225
Calcitrapa, v. Calcatrepola 128
Calculus humanus 129
Caledraaon , v. Dipfacus 252
Caltndula, v. Caltha 130
Cali geniculatum , v. Salicor-
uia 621
Calidris 130
Calin ibidem
Callarias, v. Merlucius 454
Callimus , v. TEtites 13
Callionymum, v. Fiatola 283
Caltha 130
Caltha paluftris, v. Populago 569
Calyx, v. Quercus 588
Calx 130
Camehuia , v. Memphites 451
Camarix, v. Carambolas 1 436
Cancer 137
Canapus, v. Cannabis 14a
CandelaRegia,^. Verbafcum 736
Canella , v. Cinnamomum 193
Canellaalba, v. Cortex Winte-
ranus 218
Canella Caryophyllata, v. Cor-
tex Caryophyllatus ibidem
Caninana. * 138
Canis ibidem
Canis Fluviatilis , v. Lutra 417
CanisMarinus, i/.Carcharias 147
Canis Marron 140
Canna, v. Arundo <58
Canna, v. Niö 491
Canna fiftula , v. CaflTa 156
Canna Indica,tt. Cannacorusi4<3
Cannaperida , v. Kinakina 370
Cannabis 140
Cannabi fimilis exot. v. Ban-
gue 92
Cannabina aquatica , v. Bidens
402
Cannabina aquatica mas, v. Eu-
patorium 273
Cannabina aquatica folio non
divifo , v. Verbefina 73 7
Cannacorus
Can«
Ggggg
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN
Csntabrica,!'. Caryophyllus 155
Cantaris noétiluca, v. Cicinde-
La 190
Cantharides 141
Cantharus, v. Scarabeus fterco-
rum 638
Capa, v. Danta 243
Capaflbnus Genuenfium , pifcis,
v. Lavaronus 386
Capella , v. Hircus 335
Caper ibidem
Caphura, n. Camphora 134
Capilli hominis 142
Capilli Veneris ibidem
Capillus Veneris, v. Ruta mu-
raria 612
Capiftrum auri , v. Borax 110
Capita 142
Capivard ibidem
Capnites , v. Pompholyx 568
Capnos , v * Fumaria 294
Capo 142
Capparis 143
Capparis fab&ginea,i>.Fabag0276
Capparis portulaca; folio, n. Fa-
bago ibidem
Capra , v. Hircus 335
Caprea 143
Capreoli , v. Vitte 750
Capreolus 143
Capreolus Mofchi , v. Mofchus
466
Capreus , 143
Capricalca. ibidem
Capricerva, v. Bezoat 101
Caprificus 144
Caprifolium ibidem
Caprifolium , vel Stellaria, v.
Afperula 72
Caprimulgus 144
Capficum 145
Capus , v. Capo 142
Capuc Gallinaceum , v, Onobry-
chis 503
Caput Monachi, v, Dens Leo-
nis 147
Caaabé , v. Ivarabé 367
Carabelli , v. Carambolas 146
Caragna, v. Caranna ibidem
Carambolas ibidem
Carameno 343
Carandas , five Caranda »4<5
Caranna gummi ibidem
Carho ibidem
Carbo foflilis , v. Lithanthrax
Carho lapideus
Carbo petras
. .4 °9
ibidem
ibidem
Carbonarii , v. Parus 519
Carbunculus , v. Rubinus 608
Carcapuli 147
Carcharias ibidem
Cardamindum 148
Cardamine (49
Cardamomum ibidem
Cardamomum Arabicum,t;:Cap-
ficum . 145
Cardelus , Carduelis 150
Cardiaca ibidem
Cardopatium caule nulJo, v»
Carlina 152
Carduelis 150
Carduelus ibidem
Carduus Acanthus, v. Acan-
thus 4
Carduus albis maculis notatus,
v. Carduus Marianus 1 5 t
Carduus albus & Chamteleon,
v. Carduus Marianus. ibidem
Carduus benediétus 150
Carduus Brafilianus, foliis aloës,
C. B. v. Ananas 33
Carduus Carlina minor, v. Acar-
na * 5
Carduus chryfanthemus Narbo-
nenfis , v. Scolimus 643
Carduus fullonum, v. Dipfacus
152
Carduus hortenfis , v. Cinarai92
Carduus'lafteus ,v. Carduus Ma-
riaaus J51
Carduus leucographus , v. Car-
duus Marianus ibidem
Carduus Marianus ibidem
Carduus marinus , pifcis, v.
Echinus marinus 153
Carduus muricatus , *. Calcatre-
pola n8
Carduus panis, feu pacis, v.
Carlina 151
Carduus parvus, v. Cnicus 199
Carduus, feu Polyacantha vul-
garis , v. Polyacanthus 564
Carduus fphsrocephalus , v.
Echinopus 258
Carduus folftitialis ,. v. Spina
folftitinlis 675
Carduus ftellinus , v. Calcatre-
pola 128
Carduus ftellatus luteus, v. Spi-
na fol flit ial is 675
Carduus tomentofus, v. Spina
alba 674
Carduus vinearum repens f51
Careuni , 1. Carvi 154
Carex, v. Cyperoïdes 240
Carex alterum, v. Butomus rit
Carex minus , v. Juncago 364
Caricae , v. Ficus 283
Carlina 151
Carlina fylvefteis minor, v. Acar-
na 5
Carmin 125
Carnalina, v. Cornalhra 214
Caroba offein. v. Siltqua 6C o
Cfrolus fanftus, v. Radix Carlo
fa nft o 590
Caros , v. Carvi 1 54
Carotides, v. Daftyli 242
Carotta 152
Carpa, v. Cyprinus 241
Carpata, v. Curcas 234
Carpentarja, v. Millefolium 457
Carpentorum herba, v. Barba-
rea 93
Carpinus 153
Carpio , v. Cyprinus 241
Carpo, v. Cyprinus ibidem
Carpobalfamutn , v . Balfamum
Judaicum 89
Carpus, v. Cyprinus 241
Carthamus 153
Carvi 154
C ar urn, v. Carvi ibidem
Caryophyllata ibidem
Caryophyllata, v. Cuambu 219
Caryophyllata Veronenfium 118
CaryophyMi 155
Caryophyllus flore tenuifltmè
dille&o, v. Diofanthos 251
Caryophyllus holoftius Alpinus,
v. Myofotis 476
Caryophyllus hortenfis 15 1
Caryophyllus indicus, *.Tage-
tes 6921
Caryophyllus- mediterraneus ,r.
Statice 680
Caryophyllus naontanus ,v. Sta-
tice ibidem
Caryodhyllus Plinianus^.Haer-
mia 310
Caryophyllus Regius 156
Caryotte, v. Daily li 242
Cafcavel, v. Boicininga 106
Cafeus 155
Cafia alba Theoph. v. Lavandu-
la major 386
Cafoaris ; v. Emeu 263
Caflia 156
Caflia Aïgyptia , five purgans
ibidem
Caflia extra éta 157
Caflia fiftula Uxativa , v. Cas-
fia 456
Caffia
B L AOWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN
Caflu fiftula Brafiliana, v. Tas
fia 157
Caflla lignea ibidem
Caffia odarata, Calïïa lignea
ibidem
Cafïïda ibidem
Caiïida paluftris , Teniana-
ria 707
Caflïta, v. Alauda 17
Caflutha, v. Cufcuta 235
Caftanea 158
Caftanea equina, v. Hjppocafta-
num 333
Caftanea folio multifido , Hip-
pocaftanum, ibidem
Caftor 158
Caftoreum , v. Caftor 159,161
Caftrangula , t'.Scrophularia 648
Cata , v. Felis 280
Catagauna, v. Gummigutta3i8
Catanance 161
Catanance, v. Balfamina 88
Cataphraftus 1C1
Cataputia, v. Lathyris 385
Cataputia major vulgaris, v. Ri-
cinus 602
Cacaria, v. Nepeta 487
Cate 163
Cate , v. Lycium 419
Catechu 163
Catellus, v. Canis 138
Catulus Lupte . v. Lupus 416
Catus , 1/, Felis 179
Catus Hifpania:, v. Genetta 301
Catus Zibethicus, v- Zibethum
77 o
Caucalis 163
Caucalis, v. Tordylium 720
Caucon , v. Ephedra 265
Cauda equina, v.Eouifetum 267
Cauda muris, v. Myofuros 477
Cauda muris , v. Vermicularis
738
Cauda tremula, avis , v. Mota-
cilla 467
Caud» vulpina Turcarum, -v. Li-
lac 401
Caulis, v. Brafiica 113
Caymanes 163
Cazabi, v. cacavi 124
Ceanothus Theophr. *. Carduus
vinearum repens 151
Cecöa, v. Ricinus 603
Cedria , -v. Cedrus 164
Cedrides , v. Cedrus baccifera
ló5
Cedronella, v. Moldavica 459
Cedrus 164
Cedrus baccifera ibidem
Cedrus Lycia , v. Cedrus bacci-
fera ibidem
Cedrus minor, v. Cedrus bacci-
fera ibidem
Celauritis,v. Lithargyrium auri
410
Celeri Italorum, v. Apium 45
Celopa , v. Jalap 3^3
Celtis • 165
Cenchrio , ferpens , v. Acontiap
Cenchrites Lapis, v. Ammites29
Cencbrus 165
Centaurea, Centaurium mi-
nus 166
Centauroïdes, v. Gratiola 311
Centaurium majus 166
Centaurum minus ibidem
Centaurium minus adulterinum,
v. Mufcipula 473
Cen timorbia, v . Nummularia 494
Centinodia, v. Polygonum 5*5
Centis Canis, 1. Cynorrhodos
l39
Centipes , v. Millepeda 457
Ceiurine 167
Centura capita , x'.Eryngium 2.7 1
Centumnodia, -v-Polygonum 565
Centunculus, 1. Filago 284
Cepa 167
Cepa Afcalonica , v. Afcalonia
69
Cepa marina , v. Scilla 641
Cepe , v. Cepa 167
Cepea , v. Beccabunga 95
Cephalus, v. Mugil 468
Cepuli, v. Myrobalani 478
Cera 167
Ce ra fa 169
Cerafia , v. cerafa ibidem
Cerafo affinis , v. Mahaleb 426
Ceraftes , ferpens 169
Cerafus folio laurino, v. Lau
rocerafus 388
Cerafus major ac fylveftris , v.
Cerafa 169
Cerafus fativa , v. Cerafa ibidem
Cerafus fylveftris amara,^. Ma-
haleb 426
Cerafus Trapezuntina , v. Lau-
rocerafus 388
Ceratia, feu cerata , v. Siliqua
* 660
Ceratia agreftis , •». Siliqua-
ftrum ' ibidem
Ceratia Plinii , v. Dentaria 248
Ceratia lapis, v. Unicornu mi-
nerale 755
Ggggg »,
Ceratoria , v. Siliqua 660
Ceraunia , v. Siliqua ibidem
Ceraunias, lapis 170
Ce rei o , avis ibidem
Cercis Theophr , v. Populus 570
Cercopitheci , v. Simia 66 1
Cerebrum humanum 170
Cerefoliutn ibidem
Cerefolium magnum , ■». Myr-
rhis 479
Cerefolium fylveftre, v. Antri'
fcus 4*
Cereiba, v. Mangue 434
Cereibuua, v. Mangue ibidem
Cerevifia 171
Cerituhe 172.
Ceretta , v. Serratula 697
Cerva , v. Cervus 173
Cervaria alba, v. Libanotis 196
Carvaria nigra, v. Oreofelinum
5 11
Cervicaria , v. Medium 444
Cervicaria major, v. Campanula.
„ 134
Cerufa 172,
Cervus 173
Cervus volans 174
Ceterach ibidem
Cetus, vel Cete, ■». Caltena 87
Cevadilla 175
Cha , velChaa, v. Thé 710
Chaa 175
Chterophyllo nonnihil fimilis ,
v. Percepier 536
Chterophyllum fativum , v. oe-
refolium 170
Chterophyllum fylveftre, ■». An-
trifcus 41
Chalcedonius , lapis 176
Chalcitis ibidem
Chalcitis, •v.Chryfanthemuin 1 88
Chalcitis ,v. Vitriolum 751
Chalybs 176
Chamseafte , v. Ebulus 257
Chamtebalanus 177
Cham^batus ibidem
Chamtecerafus ' 178
Chamtecerafus , "i/.Mahaleb 426
Chamscerafus , v.Xylofteon 766
Chamteciflus , v. Hedera terre-
ftris 323
Chamteciftus, v. Helianthemum
3H
Chamseclema, v. Hedera terre-
ftris 323
Chamfficypariflus , v. Sancolina
630
Chama;daphne, v.Laureola 388
Cbt-
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Chatmedaphne,*.Laurus Alexan-
drina 389
Chamaedaphne , Pervinca 539
Chamasdrys 178
Chamaedrys fruticofa fylveftris,
v. Scorodonia 634
Chamsedrys mnritima incauafru-
tefcens , u. Maruin 44°
Chamtedrys paluftris canefcens
v. Scoidiutn 644
Chamtegelfeminum grandiflo-
rum, v. Jafminum 355
Gumsgenifta fagittalis , Ge-
nifteüa 3°3
Chamafiea 178
Chamielea Germanica, -uJLaureo-
‘ la 387
Chamteleon, animal 1 79
Chamteleon, v. Carduus Maria-
nus IJ1
Chauiaeleon albus , Carlina
15a
Chamasleonniger vulgaris ,v.Car-
lina *bidem
ChamEemelum 179
Ghamaunelum Chryfanthemum ,
v. Buphthalmum 1 10 •
Chamtemelum foetid , v. Cotula
‘ 222
Chamtemelum inodorum , Co
tula ibidem
Chamaïtnilla , ■». Cluinemeluni
1 80
Chamtenerion ibidem
Chamsepeuce , v. Camphorata
1.35
Chamtepitys 1 80
Chamtepyxos, v. Buxus m
Chamajfpartium , v. Genlftella
303
Chamaefvce 181
Chamaroch , v. Carambolas 3<=3
Chamomilla , v. Chatnfcmelum
•79
Chamomilla fylveftris, v. Cotu-
la fcetida
Channe r82
Charameis ibidem
Charantia,*;. Momordica 461
Charcedonius lapis, v. Chalce-
donius 1 76
Charta emporetica, v. Papyrus
527
Chebuli, velChepuli, v.Myro-
balani 47^
Cbelapa, v. Jalap 353
Cheiri , v. Keiri 3^9
Chelx cancri ,v. Leo cancer 392
Chelae cancri, v. Aftacus marinus
74
Chela; cancrorutn, v. Cancer 137
Chelidonia 181
Chelidonia major 183
Chelidonia paluftris , r.Popula-
go 569
Chelidonium majus 183
Chelidonium minus, v. Chelido-
nia • 181
Chelidonius, five Chelidonia, la-
pis v. Hirundo «O 337
Chelonites , v. Bufonites 118
Chelonitis, v. Brontias 115
Chenocopus , v. Anfer 40
Chenopodium 183
Chenopodium ambrofioïdes , v.
Botrys 113
Chenopodium fcetidum, v. Vul-
varia 764
Chenopodium folio trianguloi 10
Cherefolium, v. Cerefolium 170
Cherephyllon, z/.Cerelolium ibid.
Chermes 183
Cherfydrum, ferpens, ».Acontia
9
Chibou gummi 184
Cbilil'i, v.Hofli 338
China, feu Citinno radix 185
Chinacanna , v. Kinakina 370
Chinachina , v. Kinakina ibidem
Chivef, Thev. 185
Cblimia , v. Cadmia 115
Chloris , avis j
Chofool, v. Areca 59
Chocolatum , five Chocolate 18 j
Chondrilla 187
Chondrilla cierulea, ». Catanan-
ce 161
Chondrilla verrucaria, v. Zacin-
tha 768
Chouan, femen 187
Choyne , fruftus Americanus
ibidem
Chriftophoriana ibidem
Chryfanthemum 188
Chryfanthemum Alpium, v. A-
chillea 9
Chryfanthem, v. Buphthalmum
JIÖ
Chryfanthemum, v. Caltha 130
Chryfanthemum, v . Populago
5Ó9
Chryfanthemum, f.Tagetes 694
Chryfanthemum Peruvianum ,v.
Corona Colts 216
Chryfanthemum tenuifolium
Boeticum , Cotula xtx
Chryfitis, v. Lydius lapis 411
Chryfnis , v. Lithargyrus auri
41 o
Ghryfoberylli , v. Beryllus 99
Chryfocarpos , v. Hedera 344
Chryfocolla, v. Borax rio
Chryfocome , v. Elichryfunr
162
Chryfogonum , v. Blattaria ioj
Cijryfolacan Hm. v. Lampfana
377
Chryfolapis , Lapis Bolonien-
fis 379
Chryfolis, v. Bombyx 108
Chryfolithus, v. Topazius 710
Ghryfopathius , v. Topazius
ibidem
Chryfofplenium 188
Cica , v. Ricinus 603
Cicada 188
Cicer 189
Cicer arietinum , v. Pifum 5^7
Cicer fativum , v. Ervura 271
Cicera rubra, v. Cicer 189
Cicerbita , v. Sonchus 669
Cicercula, v. Lathyrus 385
Cichorea, v. Cichorium 189
Cichorea procera, v. Chondril-
la 187
Ciehoreum fylveftre luteum, v.
Chondrilla ibidem
Cichorium 189
Cichorium , v. Endivi* 165
Cichorium verrucarium, v. Za-
cintha 768
Cicindela 190
Cicla ofiicinarum, v. Bèta 99
Ciconia , avis 190
Creuta ibidem
Cicutaria, v. Cicuta ibidem
Cicutaria tquatica , v. Phellan-
landryum 54^
Cimex 191
Cimolia terra ibidem
Cina, vel Cinna, v. China ra-
dix i8y
Cinara 191
Cincinni, Capilli hominis 142
Cinclida ,. v. Jynx 366
Cingularia , v. Lycodopium 420
Cinis csruleus 192
Cinis clavellatus ibidem
Cinis fxcinius, v. Cinis clavel-
latus ibidem
Cinnabafis 193
Cinnamomum ibidem
Circaea 194
Circtea, v. Amaranthus 26
Cir-
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
CircxaMonfpelienfis,'v. Dulca-
mara 256
Circium Italicura, v. Bugloflum
ii 9
Circus, avis 195
Cirfium ibidem
Cirfimn arvenfe fonchi folio ,
v. Carduus 15 1
Ciftus 195
Ciftus Ladanifera, v. Ladaniun
374
Ciftus Ledon, v. Ladanum ibidem
Ciftus ferens hy^ociftin, v. Hy-
pociftis 3,48
Citrago, v. Meliifa 449
Citrago Turcica, v. Moldavica
459
Citrangula, v. Citreum 196
Citreum ibidem
•Citria, Citreum .ibidem
Citrinella, avis 197
Citrones , v, Citreum 195
Citrullus 197
Citru? , v. Citreum 196
Citrum ibidem
Citula Roman , v. Faber 276
Civeta, v. Zibethum 769
Clematis, v. Clematitis 198
Clematis Daphnoïdes , v. Per-
vinca 5 39
Clematis Peruviana, v. Bexugo
101
Clematis trifolia flore rofeocla-
vato , v. Granadilla 311
Clematitis 198
Cleome Octavii , v. Eryfimum
2.72
Climia, v. cadmia 125
Clinopodium 198
Clinopodium, v. Marum 440
Clupea, v. Alofa 23
Clymenon Diofcoridis, v. }jal-
tba 130
Clymenum 199
Clymenum , u. Androfxmum 3 6
Cn ecus, v. Carth/mus 153
Cnicus 199
Cnicus fativus,f.Carthamus 153
Cynicus atraflylis lutea di.Lepus394
Coagulum vituli , v. Vitulusyyj
Cobaltum 199
Cobaltum , v. Arfenicum 66
Cobban , v. Gehuph 302.
Cobra de capelos , v. Lapis fer-
pentis 332
Cobre de capello,t>. Papaya52<5
Cobreverde, v. Bojobi 107
Cobus de Cipo , v. Boitiapo
. ibidem
Coca 200
Coccali, 11. Pinus 552
Cocci Orientales 200
Cöccigra Theophr. , v- Cotinus
22 x
Coccinella , vel Coccinilla , v.
Cochinella 200
Coccos, v. Coquo 208
Coccos , five Coccus de Maldi-
va 209
Coccothraulies , avis 200
Cocculx elephautinx, v. }]occi
Orientales ibidem
Cocculx officinarum ibidem
Coccum gnidium,- v. Thymelxa
715
Coccum infeftorium' , v. Cher-
mes 183
Coccus infeftoria , v. Cbermes
ibidem
Cocbenue, v. Urucu 759
Cochinilla 200
Cochitzapotl , v. Zapotum 768
Cochlea , v. Limax 405
Coclea cxlata , v. Umbilicus
marinus 7SJ
Coclea verara purpuram fun-
dens , v. Muf ex 470
Cochlearia 201
Cochlearia folio cubitali, v. Ra-
phanus rufticanus 595
Coco de Levanti, v. cocci O-
rientales 100
Coccygria, v. Cotinus 221
Codiaminum , v. Bulbocodium
110
Codianum ibidem
Codomalo Cretenüum , v. Dio-
fpyros 251
Coffé, v. Caffé n6
Coffi ibidem
Coggygria, v. Cotinus au
Cohyne 20a
Cola ibidem
Colchicum . ibidem
Colchicum luteum tnajus , v.
Lilionarcilfus 403
Colchicum radice ficcati alba ,
v. Hermoda&ylus 330
Colcothar, v. Chalcites 17 6
Colcothar, v. Vitriolum 753
Colias , five Colia, pifcis 202
Ggggg 3
Colia , five Glutinum 308
Colla Taurina 203
Collyrium, v. Terra Samia 70 6
Colocafia 203
Colocynthis ibidem
Colophonia 204
Coluber, v. Serpens 656
Coluber igneus , v. Tleon 720
Colubrina , v. Billorta 104
Colubri 204
Colubrinum lignum 205
Columba ibidem
Columbaris, v. Verbena 736
Columbus 205
Colutea ibidem
Colutea minima, v. Coronilla
216
Colutea fcorpoïdes , . Emerus
262
Colutea filiquofa ibidem
Coma, v. Capüli hominis 142
Coma aurea, v. Eliehryfum 161
Comx Polii , v . Polium monta-
num $64.
Comarus Theophr, v. Arbutus
Concha venerea 206
Concha venerea, v. Umbilicus
marinus 755
Conchilium, v. Blatta üyfantia
I05
Conchufx marinx , v.Pifum 557
Concontlatolli , v. Polyglotta
5 6$
Condrilla Galeni , *. Dens leo-
nis 24/
Conger 2o<5
Congrus ibidem
Coni , feu Strobili , v. Abies r
Confiligo tenuifolia, v. Helle-
borus niger Hippocratis 327
Confolida aurea , vel Sarrace*
nica , v. Virga aurea 749
Confolida aurea Chirurgis, *.He»
lianthemum 324
Confolida major, v. Symphy-
ru m 690
Confolida media , v. Rugula 119
Confolida media vulnerariorum,
v. Leucanthemum 395
Confoiida minor, v. Brunellai 17
Confolida regalis , v. Delphi-
nium 245
Confolida regalis hortenfis, flo->
re minore ,1/. Calcatrippa nJ
Contrayerva 20 6
Contrayerva Hifpaaorum , v.
Drakena radix *$ 5
C on-
BLADWYZER VAN DE L ATYNSCHE NAMEN
Contrayerva Virginiana,'*'. Vipe-
tina 748
Convolvulus 10 6
Convolvulus Indicus alatus ma-
ximus , v. Turpethum 730
Convolvulus maritimus noltras ,
v. Soldanella 668
Convolvulus Syriacus , v. Scam-
.. monium 637
Convolvulus tenuifolius five
pennatus Americanus, v. Qua-
moclit 588
Conyza 207
Conyza Hippocratis , v. Ambro-
! fia 28
Copahu, v. Balfamutn Copahu
90
Copaïf, v. Balfamutn Copahu
ibidem
Copal 207
Copalxocotl 208
Copalyva, v. Balfam. Copahu
„ . . 90
Copaii ibidem
Copra, v. Coquo 209
Coquo 208
Coracia, v. Graculus 310
Corallachates lapis, v. Achates 8
Corallina 210
Corallina alba, v. Lithophyton
410
Corallis affinis , Madrepora ra-
mofa , v. Madrepora 414
Corallis affinis , Madrepora Itel-
latata , v. Madrepora ibidem
Corallium 210
Corallium album filtulofurn , v.
Madrepora vulgaris 414
Corallium album , v. Lithophy-
ton 410
Coralloïdes 210
Corallum ibidem
Corallum album ftellatum , v.
Madrepora alba ftel lata 414
Corallum album verrucofum
punctatum , v. Madrepora ver-
rucofa punftata ibidem
Corallus 210
Corchorus 21 2
Corchorus Cratevs, v. Anagal-
lis 31
Corcopal fruftus , v. Melocor-
copali 450
Corculus 2i2
Cordyla , v. Thunnus
Coriander , v , Coriaiidrum 2 1 2
Coriandrum ibidem
Cor-indum u 3
Coris 214
Cornalina ibidem
Corneolus , five Carueolus , v.
Cornalina ibidem
Corniculte, v. Cornix ibidem
Cornix ibidem
Cornix marina,». Corvus aqua-
ticus 2 '9
Cornu alcis , v. Simbor 'man-
gian 66x
Cornu Ammonis 214
Cornu bovis, zj.Bos 112
Cornu Cervi , v. Cervus f73
Cornu Cervlnum ,2'.Coronopus
217
Cornu foffile, v. Unicornu mi-
nerale 7js
Cornum , v. Cornus 2' 5
Cornus ibidem
Corona & cap-ut monachi , v.
Dens Leonis 247
Corona Imperialis 21 y
Corona regia, ». Corona folis
216
Corona folis ibidem
Corona terrte , v. Hedera ter-
rettris 323
Coronaria,'v.Caryophyllus hor-
tenfis 155
Coronilla 216
Coronopus 217
Coronopus quibufdam, *. Ca-
tanance 162
Coronopus fylveftris, v. Myo-
furos 467
Corruda 217
Cortex Caryophyllatus 2» 8
Cortex Pèruvianus, v. Kinaki-
na 370
Cortex Winteranus 218
Cortufa ibidem
Coru 219
Corvus ibidem
Corvus aquaticus ibidem
Corylus 220
Coryon , v. Coriandrum 212
COS 220
ColTus ibidem
Coïtus corticofus , vel Coïtus
corticus, v. Cortex Wintera-
nus 218
Coïtus hortorum 221
Coïtus radix , & ejus fpecies
ibidem 220
Coticula, v. Lydius lapis 421
Cotinus 22t
Coto , v. Xylon 7 66
Cotonaria, v. GnaphaJium 309
Cotonaria quorumdam, v. Ajt-
hiopis 13
Cotonea, velCotoneus, v. Cy-
donia 237
Cotaneum, v. Xylon 766
Cotula 222
Cotula foetida ibidem
Cotula non fcetida ibidem
Cotula non foetida , v. Buphthal»
mum 120
Cotula lutea , ». Bupthalmutn
ibidem
Coturnix 222
Cotyledon 223
Cotyledon alterum Ciofcoridis ,
v. Anacampferos 32
Cotyledon aquatica, v. Hydro-
cotile 345
Cotyledon foliofum marinum ,
v. Acetabulum 6
Coftrbari 223
Crabro ibidem
Cracca minor, v. Arachus 49
Crambe 223
Cranium humanum 224
Craffula minor, v. Sedum minus
651
Craffula minor, Vermicula-
„ris T . 738
Crater Jovis, v. Corona folis
216
Cremor Tartari , v. Tartatum
700
Crepanella Italorum , v. Den-
tellaria 249
Crepitus lupi , v. Lycoperdon
419
Crefpinus Matth. v. Berberis 98
Crefpolina, v. Santolina 630
Creffo, v. Naltimium aquaticum
486
Creta
Creta marina , v. Crithmum 225
Crines, v. Capilli hominis 142
Crilta galli
Crilta galli flore rubro, *. Pedi-
cularis 532,
Crilta pavonina Sinenfium , v.
Pointiana 562
Crithmum uj
Crithmum marinum , v. Crith-
mum ibidem
Crkhmus, v. Crithmum ibidem
Crocodilium, v. Echinopus 258
Crocodilum carlinte caulem ha-
bens , v. Carlina ijr
Crocodilus 22^
Crocodilus minor, v.Scincus 641
Cro-
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN
Crocum , v. Crocus 226
Crocus ibidem
Crocus Indicus , v. Terra meri-
ta 705
Crocus fylveftris, v. Carthamus
*53
Cropiot , fruftus Amcricanus
117
CrotonNicandri, «.Ephedra 2 66
Crotalaria 22-7
Crucialis , v. Cruciate ibidem
Cruciata ibidem
Crufta panis tofta , v. Panis 523
Cry(lal!u« 217
Cryftallus tartari, v. Tartarum
700
Cuambn 229
Cubebae ibidem
Coccuius Indicus , v. Cocci
Orientales 200
Cuci 219
Cuciophera, vel Cuciophoron ,
v. Cuci ibidem
Cucubalus ibidem
Cucuji, mufc£e Indica;, ■». Ci-
■cindela 190
Cuculi , v. Cocci Orientales 200
Cuculus 230
Cucumer, v. Cucumis ibidem
Cucumis ibidem
Cucumis anguinus, v. Cucumis
afininus 231
Cucumis Afininus ibidem
Cucumis puniceus , v. Momor-
dica 461
Cucumis fylveftris , feu errati-
cus , v. Cucumis afiniuus 231
Cucurbita ibidem
Cucurbita foliis afperis , flore
luteo , v. Pepo 533
Cucurbita fylveftris , v. Colo-
cynthis 203
Cucurbiiaverrucofa, v. Melope-
po 45 1
Culcul, v. Scecachul 639
Culex 23?
Cuminoïdes ibidem
Cuminum 233
'Cuminum nigrum Germanicum,
v. Nigella 490
Cuminum pratenfe , v. Carvi 154
Cuminum filiquofum , v. Hype-
coum 347
Cuminum fylveftre , v. Cumi-
noïdes 232
•Cunaria bifcutata , v. Thlafpi-
dium 711
Cuniculus ïj3
Cunila , v. Satureia 635
Cunila bubula Plinii, v. Origa-
mi m 5 1 1
Cuntur 234
Cuprelfus ibidem
Cuprum, v. JEs it
Cupula, five Calix glandis quer-
cinia, -u.Quercus 588
Curcas , fruftus Amcricanus 234
Curculio, vermis 235
Curcum Arabibus, v. Terra me-
ri ca 703
Curcuma officinarum , v. Terra
merita ibidem
Curgulio , v. Curculio 235
Curmi , v, Cerevifia 171
Cufcuta 235
Cufcuta minor , v. Epithymum
267
Cyanus 235
Cyclamen 236
Cyclaminus, v. Cyclamen ibidem
Cyclaminus altera Diofcor , v.
Cucubalus 230
Cydonia & ejus Ipecics 236
Cygnus _ 237
CymbaiaTia ibidem
Cyminum , v. Cuminum 233
Cyminum corniculatum , v. Hy-
pecoum 347
Cyminum equinum , v. Carvifo-
lia 154
Cynchramus jV. Hortulanus 341
Cynocephalos Plinii , v. Ant-
hirrhinum 41
Cynocephalus - 238
Cynocoprus, v. Canis 138
Cynocrambe 238
Cymocrambe alterum genus . -v.
Chenopodium 183
Cynogloiïa.v.^ynogloiïum 239
Cynoglolfa vera , v. Lycopfis
421
Cynogloflunv 239
Cynoglplfum montanum majus ,
v. yjerinthe 172
Cynoglolfus , v. Cynogloffum
239
Cynomotion , v. Orobanche 5 13
Cynorrhodos 239
Cynosbatos , v. Cynorrhodos
ibidem
Cynoforchis, v. Orchis 510
Cynoforchis major, v. Satyrium
636
Cypariflus , v. Cupreffus 234
Cyperida, v. Cyperus 240
Cyperoidej ibidem
Cyperus ibidem
Cyperus Amcricanus , v. Radix
Sanftte Helenje 590
Cyperus dulcis rotundus e.
Parnalfia 513
Enula campana , v. Helenium
3H
Enzada, v. Ficus Indica 283
Epe-
BLADWYZER VAN DE LAT YNSCHE NAMEN.
Epelanus, v. Eperlanus 265
Eperlanus 'ibidem
Ephedra ibidem
Ephemeron, mufca 2 66
Ephemeron venenofum , Col-
chicum 203
Epilobium , v. Chamamerion
180
Epimedium 266
Epimedium DodonaA , v. Popu-
lago 5 69
Epipaftis , r. Helleborine 326
Epithymnm 267
Equa , v. Equus 268
Equifetum 267
Equifetum , v. Ephedra 266
Equula , v, Equus 268
Equulus, v. Equus ibidem
Equus ibidem
Eranthemum , Flos Adonis
286
Eratvay 268
Eretria terra ibidem
Erica ibidem
Erica baccifera , v. Ernpetruin
263
Erigeron , v. Senecio 653
Erinacea 268
Erinaceus fruaus Indicus 2 69
Erinaceus marinus, v. Echinus
marinus 258
Erinaceus terreflris , v. Echi-
nus terreftris 259
Erithacus, v. Phoenicurus 547
Erithronium, v. Dens caniS24Ö
Ermellinus. v. Guaiacana 3^4
Erroineus, v. Muftela 475
Eruca 269
Eruca, v. Sinapi 663
Eruca alba , & purpurea , v.
Hefperis 331
Eruca, an'unal 270
Eruca cakile difta , v. Aakile
126
Eruca lutea, v. Barbarca 93
Eruca maritima , v. Cakile 120
Eruca Monfpheliaca filiqua qua-
drangula echinata, v. Erucago
170
Eruca go ibidem
Ervilium, five Ervilia , v. Och-
rus 498
Ervura 171
Eryugium ibidem
Eryngium Archigenis , v. Acar-
n a 5
Eryngium luteum Mofpelien-
üum v. Scolymus 643
Eryfimum 271
Eryfimum Theophraft , v. Fago-
pyrum 277
Eryfimum fophia didtum, v. So-
phia 669
Erythinus, pifcis 272
Erythrodauum , v. Rubia 608
Efchara 271
Efcorzonera, v. ScorzoneraÖ47
Efula Indica, v. Apocynum 45
Efula 272
Efula minor ibidem
Ettalche , five Ettalch , arbor
173
Eufragia alba , -v. Euphrafia 274
Eufrafia, v. Euphrafia ibidem
Evonymus 273
Eupatorium ibidem
Eupatorium , v. Agrimonia 15
Eupatorium aquaticum folio in-
tegro, v. Verbefina 737
Eupatorium cannabinutn 273
Eupatorium cannabinum chry-
fanthemum, v. Verbefina737
Euphorbium 274
Euphrafia ibidem
Exhebenus , v. Lapis Samius
381
ExofTis pifcis ,2Mchthyocolla357
Exotica malvacea , v. Bamia 92
Exiivia: auguium , v. Senefta
anguium 653
F.
pABA 275
Faba TEgyptia , v. Colocafia
203
Faba crafla , vel inverfa , v. Ana
campferos 32
Faba febrifuga, v. Faba Sanfti
Ignatii 276
Faba Gi ffica, v. Guaiacana 514
Faba inverfa, v. Anacampferos 32
Faba purgatrix 275
Faba Sanfti Ignatii 276
Faba fuilla, v. Hyofciamus 346
Fabago 276
Fabago, Slliquaftrum 660
Fabaria , v. Anacampferos 32
Faber , pifcis 276
F^ces vini 277
Fa ga ra , vel Fa ga ras ibidem
Fagonia ibidem
Fagopyrum ibidem
Fagotriticum , v. Fagopyrum
ibidem
Fagus 278
Hhhhh
Fagus fepium, v. Carpinm rc;$
Falcata , v. Falcinellus 278
Falcinellus ibidem
Falco ibidem
Faltrank 279
Far venniculum rubrum , v. Zea.
769
Farfara , v. Tufiilago 731
Farfarella, v. Tufiilago ibidem
Farfarus antiquorum, v. Popu-
lus 569
Farfugium, v. Populago ibidem
Fario. v. Trutta 728
Farra 279
Favagello , y. Chelidonia 182
Favago Aufiralis , v. Alcyoniutn
19
Faufel , v. Areca 58
Fedagofo , v. Tacua acanga 352.
Fel bovis , v. Bos 112
Fel terra; , v. Centaurium mi-
nus 1 66
Felis 279
Felis ordoratus ,v. Zibethum 770
Fefmentum . 280
Ferraria, v. Scrophularia 648
Ferrugo
Ferrum
Ferrum equinum
281
280
281
Ferruminatrix , v, Sideritis 659
Ferula
282
Ferula ammonifera, v. Animo-
niacum gummi
30
Ferula galbanifera , -v .
Galba-
nu ra
208
Ferulago latiore folio, v. Gal-
banum
ibidem
Feftuca
CO
H
Fefiuca avenacea fierilis v .
Bromos
n*
Feftucago , v. Bromos
ibidem
Fiatola
283
Fiber, v. Cafior
I5S
Ficaria, u. chelidonia
182
Ficaria, v. Scrophularia
648
Ficeaula
283
Ficoïdes Occidentale, v.
Echi-
nornelocaetos
*57
Ficus
283
Ficus iEgyptia , v. Sycomorus689
Ficus Indica
283
Ficus Indica, v. Mufa
472
Ficus Indica, v. Opuntia
5°9
Ficus pafla;, v. Ficus
283
Ficus fylveftris, v. Caprificusi.44
Ficus groflus , feu grofla
283
Filago
284
Filfel , v. Areca
58
Fili-
BLADWYZER VAN DE L ATYNSCH E NAMEN.
FiHcuïa 286
Filipendula 284
'Filipendula anguPifolia , v. Oe-
nanthe 499
Filius ante patrem, v. Tuflilago
731
Filix 285
Filixflorida, v. Ofmunda 514
Fimpi, v. Cortex Win teranus 218
FiPici, v. PiPacia 556
FiPuIaria, v. Pedicularis 531
Flamina , five Flammula Jovis ,
v. Lychnis 418
Flamula, v. Dentellaria 249
Flores coralli, v. Qorallum m
Flos Adonis 286
Flos Africanus, v. Tagetes 691
Flos aluminis , v. Alumen plu-
raeum verurn 25
Flos ambarvalis , v. Polygala
564
Tlosamoris, v. Amaranthus 2 6
Flos Buaa, v. Durio 256
Flos cancri , v. Cannacorus
• 141
Flos calïïce , -ü.Calïïa 157
Flos CoiiPantinopolitanus 287
Flos Creticus ibidem
Flos croceus ibidem
Floscuculi, v. Cardamine 149
Flos frumenti, v. Cyanus 23 j
Flos garyophyllorum , v. Caryo-
phyllus hortenfis 155
Flos hepaticus, v. Parnalïïa 528
Flos Hierofolymitanus , v. Flos
ConPantinopolitanus 187
Flos Keiri , v. Keiri 369
Flos mellis , v. Meliantbus' 447
Flos paflionis , v. Grajradilla
3u
Flos Regius , v. Delphinium
145
Flos Regius flore purpureo , v.
Calcatrippa 129
Flos fanguineus, v.Cardamindum
148
Flos S. Jacobi , v. Jacobaia 352
Flos Solis, v. Corona Solis 216
Flos Solis , v. Helianthemum
3l4
Flos Trinitatis, v. Ilerba Tri-
nitatis 330
Foeniculum 287
Fceniculum Alpinmn, w. Meurn
455
Foeniculum dulce , Anifum
39
Fceniculum erraticum , v. Car-
vifolia 154
Foeniculum marinum, v. Crith-
mum ' 225
Foeniculum porcinum , ■». Peu-
cedanutn 542
Foeniculum Sinenfe , v. Zingi
770
Foeniculum tort-uofum , v. Sefe-
, 11 65 9
boeniculus porcinus , v. Meum
455
Foenugrsecum 288
Foenum Burgundiacum , Me-
dici 443
Foenum camelorum , w. Schte-
nantbum 639
’Foina, v. Martes 439
Folium Indum, v. Malabatbrum
4=7
Folium Indum officinarum ibidem
Folium Oriëntale, v. Senna 654
Folliculi Senna*, v. Senna ibidem
Fontalis major, v. Potamoge-
ton 572
Fora, v. Farra 279
Forbefina Bouonicnfium , v„Bi-
dens 102
Forficula 289
Formica ibidem
Formicaleon , Myrmicaleon
477
Fragaria 290
Fragula , v. Fragaria ibidem
Fragum , v. Fragaria; ibidem
Framboefia ibidem
Frangula. 291
Frangula, v. Chamaecerafus 178
Fraxinella 291
Fraxinus 292
Fraxinus pumila , v. Fraxinella
29 c
Fringilla , feu Frigilla , avis
292
Fringilla roPrata , v. Cocco-
thrauPes 200
Fringilla viridis , v. Chloris
185
Fiingillagines , v. Parus 529
Fritillaria 291
Fnnflus Guaiaci putatus , & fo-
lia , v. Guaiacum 315
FrtnPus palmce, v. Dndtyli 242
Fruétus peregrinus primus , v.
Bonduch 110
Frumentum barbarum , v. Ze a
769
Frumentum fatuum,v.Lolium4i2
Frumentum loculare , v. Zea768
Frumentum Sarracenicum, x> . Fa-
gopyrum 277
Frumentum Turcicum, tc Indi-
cum, v u Mays 442
Frutex Lufnanis Camerinas dic-
tus , v. Empetrum 264
Frutex pavoninus , v. Pointia-
na 562
Frutex fenfibilis, v.Mimofa458.
Frutex fpicatus foliis faliginis
ferratis, v. Spirtea 767
Fuca , v. Phycis 54.3
Fucus 293
Fucus capillaceus , v. Coralli-
na 210
Fucus folliculaceus , v. Sar-
gazo 633
Fucus marinus , v. Alga 20
Fufel, v. Arcca 58
Fulica 293
Fuligo 294
Fuligo alba mercurialis , v. Sal
armoniacum 619
Fumaria. 294
Fumus terra;, v. Fumaria r&irfe/w
Fungi biPorta; , v. BiPorta 104
Fungi favaginofi, v. Boletus ef-
culentus 107
Fungi rugofi , *.Boletus efculen-
tus ibidem
Fungi verni, & efculenti 296
Fungi vulgatiffimi efculenti 295
Fungus 294
Fungus ad Sambucum, v. Auri-
cula Juda; 80
Fungus campePrisefculentus295
Fungus laricis , v. Agaricus 13
Fungus marinus , -j. Spongia 676
Fungus menbranaceus aurictilam
referens, v. Auricula Juda; 80
Fungus porofus, v. Boletus ef-
culentus IOj
Fungus rotundus orbicularis , v.
Lycoperdon ^jp
Fungus fambucinus , Auricula
Juda; go
Fungus fpongiofus, v. Boletus
efculentus 107
Furedhis , v. Fnro 296
Furfur ibidem
Furo ibidem
F 11 rus, v. Furo ibidem
Ftirunculus, v. Furo ibidem
Fufanus, v. Evonymus z 72
Fufcina, v. MuPela ^
GABU-
BLAD WYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
G.
pABULTE, v. Guprefius 134
^ Gagates 2.97
Gainus, v. Martes 439
Gaia&ites 2-97
Galanga ibidem
Dalanga fimilis radix ex Florida ,
v. Radix San<5ta? Helena? 590
Galaxias lapis , v. Moroclnus
463
Galbanutn 2-97
Galbula , v. Galgulus 2.98
Galbuli, v. Cupreflus 134
Galega 2.98
Galega TEgyptia, v. Sesban 6 58
Galega Neinorenfis Verna , v.
Orobus 513
Galeodi, v. Vulpecula marina
762.
Galeopfis 2-98
Galeopfis , v. Lamium 375
Galerita , v. Alauda 17
Galeus afterias , v. Mufielus .175
Galeus canis , u. Careliavias 147
Galeus ltevis , v. Muftelus 475
Galgulus, avis 198
Gali . v. Anil 39
Gali , five Nil, herba rorifmari-
ni facie, t'. Anil ibidem
Galion, v. Cruciata 217
Galla 299
Gallerita, v. Gallina ibidem
Gallina ibidem
Gallinago, v. Rufticula 61 1
GallinafTa 300
Gallinaffe , -v. Aura 78
Gallinula , v. Gallina 299
Sallinula aquatica 301
Gallitrichum , v. Sclarea 642
Gallium 301
Galliura latifolium , ■». Crucia
ta 227
Galliura tetraphyllon , u. Ru-
beola 607
Gallus 301
Gallus marinus , pifcis , v. Fa-
ber 2,76
Gallus fylveftris , 11. Phafianus
54?
Gamelo , v. Balfamuin Copahu
90
Garagay 302
Gararaantites lapis , v. Sandaf
tros 627
Gatcapuli, v. Carcapuli 147
Garotmum, v. Vulvaria 764
Garum 302
Garyophyllata, vel Caryophyl-
lata iS4
Garyophyllata, v. Geum 3°5
Garyophyllea , 1. Caryophyl-
lus hortenfis 155
Garyophylli , v. Caryophylli
ibidem
Gazella Indica , v. Mofchus 466
Gehuph arbor 302
Gela^o , v. Jalap 353
Gelfeminuin , v. Jafminmu 355
Gemma? populi nigri, v. Popu-
lus 570
Genethocatus , v, Genetta 302
Genetta ibidem
Genipa ibidem
Genipa, v. Janipaba 354
Genifta 303
Genifia angulofa & fcoparia, v.
Cytifus ' 241
Genifta erinacea ,v. Erinacea 268
Genifta Hifpanica , z>. Genifta 303
Genifta fpartium majus , v. Scor-
pius 6 46
Genifta fpartium fpinofum , v.
Erinacea 269
Genifta fpartium fpinofum foliis
Polygoni , v. Agul 15
Geniftella 303
Geniftella fpinofa major , v.
Scorpius 646
Gentiana 304
Geranium ibidem
Geranium gruinale ibidem
Geranium Robertianum ibidem
Gerontopogon , v. Tragopogon
723'
Gefminum, v. Jafminum 355
Geum 305
Geum, v. Caryophyllata 154
Ghitta gemou , v. Gummi gutta ,
3l8
Gialapa , v. Jalap 353
Gimfim , v. ISJifi 491
. Ginging , v. Nifi ibidem
Gingiber, v. Zingiber 771
Gingidium , v.Cerefolium 170
Gingidium Hifpanicum, v. Vi-
fnaga 750
Gingidium umbella oblonga, v.
Vilhaga ibidem
Giraffa, v. Camelopardalis 132
Girafol , five Girafole 30$
Gith , v. Nigella 490
GiumAlpinum, v. Geum 305
Glacies marire ‘ v. lapis fpecu-
laris 383
Hühhh 2
Gladiolus 305
Gladiolus foetidus , v. Xyris 767
Gladiolus luteis liliis, v. Aco-
rus 10
Gladiolus paluftris , v. Butomus
I22‘
Gladius, v. Xiphias 765
Glandes, v. Balami 87
Glandes terreftres ; v. Chama?-
balanus 177
Glanis ■ 306
Glans quercina , v. Quercus $88
Glans unguentaria , v. Ben 97
Glaftum fativum, v. Ifatis 363
Glaftum fylveftre, v. Dentella-
ria 249
Glaucium 306
Glaux 307
GleflTum, v. Karabe 367
Glis 307
Globularia ibidem
Globulus marinus, v. Pilaraa-
rina 550
Glolfopetra 308
Gluten, v. Glutinum ibidem
Gluten alcanak,2>.IchtyocolIa37 j
Gluten auri , v. Borax 110
Gtutinum 308
Glycyrrhifta ibidem
Glycyrrhifaarborefcens,x'.Pfeu-
doacacia 57 6
Glycypicros , v. Dulcamara 256
Gnaphalium 309
Gnaphalium, v. Filago 284
Gobius 309
Gomara, v. Hobus 338
Gomphrena, v. Symphonia 689
Goflampinus 310
Goflipium, v. Xylon 766
Graculus 310
Gracus , v. Graculus ibidem
Gramen ibidem
Gramen Cyperoïdes , v . Cype-
roïdes 240
Gramen junceum fpicatum , v.
Juncago 364
Gramen Loliaceum, v. Loliura
411
Gramen Loliaceum, v. Phoenix
^ 547
Gramen murorum , v. Feftuca
282
Gramen Parnafli, ^Parnafta 528
Gramen Polyanthemum majus ,
v. Statice 680
Granaaftes, v. Sambucus 627
Grana Orientalia,z/.CocciOrien-
tales 200
Gra*
ELADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Grana Tiglia, Ricinus 603
Granadilla 31 1
Granal ibidem
Granata v. Punica 582.
Granatus 31 1
Granites , v. Marmor 438
Granum, & Coccus Baphica , v
Cherraes 183
Granum alzelen Arabum , v.
Trafi 725
Gramen Gnidium, v. Thymelcea
- 7IJ
Granum Paradifi , Cardarao-
mutn 149
Granum tin&orium, v. Chermes
'83
Granum Pvegium majus , v. Ri-
cinus 602
Granum Regiumminus, v. Lat-
hyris 385
Graphida , lapis , 11. Morochtus
463
Gratia Dei, v. Gratiola 311
Gratia Dei, v. Buplevrum 121
Gratia Dei, v. Geranium 304
Gratiola 311
Gratiola cairulea., Tertianaria
707
Grigallus , avis 3 1 1
Grofla , v. Ficus 283
Groiïularia 3 1 3
GrolTularia non fpinofa horten-
fis, v. Ribes 602
Gnayava 3 ï 7
Guichelepopotli , v. Yecolt 767
Guinambi , v. Guainumbi 315
Guiti-coroya , v. Guitys 317
Guiti-iba, v. Guitys ibidem
Guitimiri, v. Guitys 318
Guiti toroba , v. Guitys 317
Guitys ibidem
Gul, v. Arbor triftis 57
Gummi achantinum , v. Gummi
Arabicum 318
Gummi aminea , v. Aninfe 39
Gummi ammoniac-um , v.Aimno-
niacum gummi 30
Gummi anime, v. Anime 39
Gummi Arabicum 3;8
Gummi Babylonicum, v. Gum-
mi Arabicum ibidem
Gummi Caranna, five Caragna ,
v. Caranna
Gummi Cedria , v. Cedrus 164
Gummi Cerafi, v. Cerafa 169
Gummi de lemu, v. Gummi gut-
ta 3‘8
Gummi de Peru, Gummi gutta
ibidem
Gummi Elemi, v. Elemi 261
Gummi gutta 318
Gummi bamtnoniacum , v. Am-
moniacum Gummi 30
Gummi Hederte , v. Hedera 323
Gummi Juniperi , v Juniperus
arbor 3^6
Gyrafal, 7'. Ja ca
Gyrinus , v. Rana
H.
350
591
Groflularia non fpinofa
fruftu
Gummi olampi, x.Olampi gummi
nigro, v. Amomum
30
iOI
GrolTulus , n. Ficus
. lg3
Gummi opopanax ,
v. Opopa-
Groifus
ibidem
nax
508
Grus
3 1 3
Gummi Peruanum ,
v. Gummi
Grutum
3*4
gutta
CO
00
Gryllos , v. Serinus
656
Gummi pruni , v. Prunum 575
Gryllus
. SM
Gummi fagapenum ,
TV Sagape-
Guacatene
ibidem
num
616
Guadurn, v. Ifatis
363
Gummi Saracenicum
, v. Gum-
Guajabara, v. Papyracea 526
mi Arabicum
3*8
Guaiacana
3M
Gummi Senegal
319
Guaiaci fpecies,i/.Hysourabe349
Gummmi tacamahaca
, v. Taca-
Guaiacum
31?
mahaca
691
Guaiacum Patavinum Failopio,
Gummi Thebnïcum ,
v. Gummi
v. Guiacana
3*4
Arabicum
wKJ
OO
Guainumbi
3»5
Gummi tragacantha,
v. T raga-
Gujnabanus
316
canthum
7«
Guanabanus , v. Durio
256
Gutta ammoniaca , v.
Ammonia-
Guao
3*7
cum gummmi
30
Guaparumba , v. Mangue
434
Gutta gamandra , v. Gummi gut-
Guaracigaba , live Guaracyaba,
ta
318
v. Guanumbi
315
Gutta gamba, v. Gummi gut-
Guaraquimymia
3*7
ta
ibidem
Guarc, v. Arbor JtrifHs _
57
Gypfum crudum
3 :'9
J-JABASCON 3,9
1 Habelaflïs Tripolitanis , v.
Trafi -25
llabelculcul , v. Curas 235
Hacchic , v. Cate i<5->
Hacub
Haematites 310
Hsmatites fpurius ibidem
Htemorrhoïdum herba, v. Clie*
'lidonia’ j82
Haimorrhous 300
Haermia ibidem
Hagiofpermus , v. Semen contra
vermes 652
Malec 320
Iialecus ibidem
Halefurion , v. Mentula marina
45 2
Halica 32I
Halicacabum, v. Alkekengi 20
Halicacabum peregrinura , 7-,
Corindum 213
Halicacabus, v.Cor-indum ibidem
Halimus 3n
Iialla , v. Al 1 a j.!
Ha ti amelus Athenaii , v. Diofpy-
ros 25 r
Ilannebane, v. Hyofciamus 346
Haouvay, v. Ahouai 16.
Haraczi , -v . Bos 1 12
Ilarame , v. Tacamahaca 691
Hareomen Arabum ,i\Melica 448
Hnrengus, u. Halec 321
Marmala ibidem
llarmel, v. Harmala ibidem
Harundo florida , v. Cannaco-
rus 1 40 ■
Haflula regia , v. Afphodelus 73
Haye, v. Carcharias 147
Hebenum, v. Ebenus 2.5^7
Hedera 322.
Hedera faxatilis , t'. Afarina 68
Hedera terreilris 323
Hedera humilis ibidem
Hedypnois ibidem
Hedypnois, v. Dens leonis 247
Hedyfarum 323
Iledylarum majus, v. Securida-
ca 651
Helenium 324
Ilelenium Indicum , v. Corona
Polis 216
Heliantbemura 324
Heliaa-
BLAD WYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN
Helianthemüm Peruvianum , u.
Corona folis 216
Helianthemüm plantaginis fo
lio , v. Tuberaria 72-8
Helianthemüm tuberofum 325
Melichryfum , v. Elichryfum 161
Hiliochryfum ibidem
Heliochryfos fylveftr, Filago
284
Heliotropium 315
Heliotropius, gemma _ 326
Helleborine ibidem
Helleborine flore rotundo, v.
Calceolus 129
Helleborine tenuifolia, v. Hel-
leborus niger Hippocratis 327
Helleborus albus, v. Veratrum
735
Helleborus niger, vel Hellebo
rum nigrum 317
Helleborus niger Hippocratis
ibidem
Helleborus niger fanicula; folio,
v. Aflrantia 75
Helxine, 2/. Parietaria 528
Helxine ciffampelos , v. Con-
volvulus 207
Helxine lylveftris , Cve fluvia-
‘ tilis , v. Circsea 194
Hemerocallis , v. Liliafphode-
lus 401
Hemerocallis , v. Lilium 404
Hemionitis
Henicopyllos , v. Arum 67
Henophyllum,i'.Unifolium75<^
Hepatica 3*8
Hepatica alba , v. Parnallia 528
Hepatica paluftris , v. Chrylo-
fplenium 188
Hepatica rtellata , v. Afperula 72
Hepatica terrertris , v. Lichen
39<5
Hepatorium aquatile , t/.Bidens
102
Hepatus , pifcis.
Heptachrum, v. Ilerba Trinita-
tis 3Z9
Heptaphyllon , u. Tormentilla
721
Herbaanil, v. Anil 39
Herba benedifta , v. Caryophyl-
lata 154
Herba Cancri, v. Heliotropium
315
Herba Cancri, v. Burfa paftoris
121
Herba Cunicularis , v. Hyofcia-
mus .346
Herba Domini Stephani , v.Cir-
c»a 194
Herba doria , v. Virga aurea 749
Herba equina, v. Equifetum 267
Herba Jacobtea , v. Jacobtea 352
Herba Joannis Infaiuis 328
Herba Judaica , u. Sideritis 659
Herba Judaica, v. Teftianaria
7°7
Herba lanuginofa 329
Herba laurentiana, v. Bugula
1 >9
Herba maxima , v. Corona folis
21 6
Herba mimofa Acollte , v Mi-
mofa 458
Herba Molucana 329
Herba muralis, v. Parietaria 528
Herba papagalli, v. Symphonia
690
Herba pappa, v. Senecio 653
Herba paralyfis, v. Primula ve-
ris 574
Herba paris 329
Herba pedicularis , v. Staphifa-
gria 680
Herba perforata , v. Hypericum
347
Herba proferpinaca, v. Polygo-
num 565
Herba pfittaci, 't'.Sympbonia 690
Herba Rupertijï'. Geranium 304
Herba facra , v. Verbena 736
Herba S. Antonii maxima, v.
ChamaMierioir 180
Herba S. Antonii Roma; , v.
Uentellaria 249
Herba S. Barbarse, v. Barbarea 93
Herba S. Crucis, v. Nicotiana
489
Herba S. Kunigundis , v. Eupa-
torium 273
Herba S. Marise v. Coïtus horto-
rum 22i
Herba S. Petri , v. Crithmum 225
Herba fardoa, v. Pulfatilla 581
Herba fardoa, -v . Ranunculus
59?
Herba fcelerata ,v. Ranunculus
ibidem
Herba Siciliana , v. Androfse-
mum 36
Herba folis , v. Corona folis 216
Herba (tella , v. Coronopus 217
Herba ftrumea , v. Ranunculus
593
Herba tauri , vel vaccte, v. O-
xobanche 512
Hhhhh 3.
Herba thora, v. Thora 712
Herba trienta 1 i s 329
Herba Trinitatis 330
Herba tunica, v. Caryophyllus
hortenfis 155
Herba Turca, v. Herniaria 331
Herba venti , v. Pulfatilla 581
Herba vinofa, v. Ambrofia 28
Herba viva, v. Mimota 458
Herba vulneraria , v. Auricula
leporis 80
Hericius.z/.Echinus terreflris2 59
Herix, ^.Echinus terreltris ibidem
Hermodadtylus 330
Hermodaétylus Mefua;, v. Deus
Canis 24 <5
Hermodactylus niger, & rufus,
v. Col chic uin 202
Herniaria 331
Hefperides, v. Hefperis ibidem
Hefperis ibidem
Hetich 332
Heyrat , v. Melis 449
Hiatula , v. Channe 182
Hieracium 332
Hieracium Capitulum inclinans,
Hedypnois 323
Hieracium latifolium , v. Cicho-
rium 189
Hieracium macrorhifon 332
Hieracium minus , v. DensLeo-
n 1 s 247
Hieracium filiqua falcatA, ^.Rha-
gadiolus 599
Hieracium ftellatum ibidem
Hierobotane loemina , v. Eryfi-
mum 272
Hierobotane mas , v. Verbena
7 3<>'
Higuero 332
Himantopus ibidem
Hinnulus , v. Cervus 173
Hinnus , v. Mulus 468
Hippia minor, v. Alfine 24
Hippocampus 332
Hippocaflanum 333
Hippogloflum,v. Laurus Alexan-
drina 389
Hippolaparhum 3331
Hippolapathum maximum , v.-
Rhabarbarum 598
Hippolithus 334
Hippomanes, v. Datura 144
Hippomarathrum , v. Carvifolia
154
Hippophnes , frutex 335
Hippophtelhum , v. Calcatrepo-
la ’ 128
Hip-
ELADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
HippofelinumTheophr.'v. Smyr-
nium - 667
Hippofeta , v. Equifetuin 167
Hippopotamus 335
Hippotriorchis , v. Subbuteo 68(5
Hippuris, •v. Equifetum 167
Hippurus, pifcis 335
Hircus ibidem
Hirudo 336
Hirundinaria major , v. Cheli-
donium 183
Hirundo 337
Hirundo marina , Apos 46
Hirundo marina, v. Merops 4J4
Hirundo maritima , v. Hirundo
. .?37
Hifpidula ibidem
Hifpurus, v. Sciurus 641
Hobus 338
Hoedus 333 & 338
Hoemotopoda, avis, v. Himari-
topus * 332
Holli 338
Holoconitis Hippocratis , v.
Trafi .. 7 2.5
HolofchtenosTheophr, v. Scir-
pus 641
Holofteon , pifcis 338
Holofteum, planta ibidem
Holofteum Loniceri, v. Myofu-
ros 477
.Ilolofteus , v. Ofteocolla 515
Holothuria 339
Holothurium , v. Mentula ma-
rina 4fi
Homo 339
Hordeolum , v. Cevadilla 175
Hordeum 340
Horminum 341
Horminum , v, Sclarea 641
Hortulanus 341
Hovus Indica prunie facie , v.
Hobus 338
Huart 342
Hugium , Camehis 133
Humiilus , v. Lupulus 41$
Hufo , pifcis , v. Ichthyocolla
357
Hyacinthus , gemma 342
Hyacinthus, planta ibidem
Hya cimhus Indicus 343
Hyacin husPoëtarum latifollus ,
■v. Xiphion 76 j
Hyacinthus racemofus mofcha-
• tus , ‘U‘ Mufcari 472
Hyacinthus ftellaris , v. Lilio-
hyacinthuS 403
Hyboucouhu , fruftus 343
Hydrargyrus ibidem
Hydrocotyle 345
Hydropiper, v. Bidens 102
Hydropiper, v. Perficaria 539
Hydrus, v. Natrix 486
Ilytena , v. Zibethum 770
Hyofcyamus 346
Hyofcya’mus Peruviauus , x/.Ni-
cotiana 489
Hypecourn 347
Hypericum ibidem
Hypociftis 348
Hypoucanna,Z'.Ipecacuanha36o
Hyppochams , v. Cichorium 1 89
Hyifopus 348
Ilyflbpus campeftris , v, Helian-
themum 324
Hyftera- petra 348
Ilytlerolithus, v. Hyftera - petra
ibidem
Hyflrix 349
lly vourahe, five Hyvourae ibidem
J.
AACA , v. Jaca 3^0
Japotapita ibidem
aca arbor ibidem
aca major , v. Durio 256
acapucajo 3^0
acaranda 351
acea ibidem
Jacea nemorenfis, v. Serratula
65 7
Jacea olete folio, v. Xerantbe-
mum 7Ó5
Jacea tricolor, v. Herba Trinita-
tis 330
Jaceros in Calecut , v. Jaca 350
Jacoba;a 351
Jacobtea foiiis ferulaceis , v.
Achillam 9
Jacua acanga 352
Jaculum , ferpens , Acontia 9
Jaculus 35a
Jade, lapis ibidem
Jagra, v. Coquo 208
JalaP 353
Jalap officinarum fruftu rugofo,
v. Jalap 3$3
alapa , V. Jalap ibidem
alapium, v. Jalap ibidem
anbeiro , v. Jambos ibidem
amboli , v. Jambos ibidem
ambolones ibidem
ambos ibidem
angomas 354
angomi ibidem
Janipaba ibidem
Japarandiba ibidem
Jaqua, v. Jaca 350
Jafminum 354
Jafmiiuim Americanum , v. Qua-
moclit 588
Jafminum c$ruleum Mauritano-
*uin v. Lilac 401
Jafminum millefolii folio , v.
QuamocHt 588
Jafpis 355
Jafpis Orientalis , v. Heliotro-
pius , gemma 316
Jayama Oviedi , v. Ananas 33
Iberrs 356
Ibirapitanga , v. Lignum Brali-
lianum 398
Ibis, avis 356
Ibis , v. Ciconia 190
Ibifcus , v. Altiuea 24
Ibifcus Theophrail. v. Abutilon.
Ichneumoti 3150
Ichtis , v. Putorius 584
Ichthyocolla 357
Ichthyocolla altera, v.Sturio 684
Ifterus , v. Galgulus 298
Idsea ficus , x'.Chatna^cerafus 1 78
Idsa radix, v, Uva urfi j( h
Jecoraria , v. Hepatica 328
jecorinum , v. Hepatus ibidem
J e c u r m ari n u m , v. Hep a tus ibidem
Ignames, v. Bat a tas 94
Iguana , v. Senembi 654
Ilex
357
Ilex aculeata baccifera , v. Aqui-
folium 48
Ilex aculeata Cocciglandifera ,
v. Chermes 185
Illecebra 358
Illecebra major , v. Sedum mi-
nus 65 1
Illecebra major , v. Vermicula-
ris 73S
Impatiens herba , v. Noli me
tangere 493
Imperatoria 358
Imperatoria nigra, ». Aftrantia 75
Impia , v. Filago 284
Indica radix, v. Radix Carlo
famflo 590
Indicum 359
Indicum officinarum, V. I Ta t i s 3 6 3
Indigo 359
Indigo , v. Anil 39
Indigo d'Agra , v. Indicum 359
Indigo Gatimalo , v. Indigo
ibidem
In-
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Indurn , v. Indicum ibidem
Intubuni, five Intubus , i'.En-
divia 26 1
Intubum erraticum, v. Cicho-
rium 189
Intybum , five Intybus , v. E11-
divia 165
Inula, v. Helenium 314
Jonquillas , v. Narciflus junci-
folius 483
Jonthlafpi 359
Joiii 360
Jovis barba , v. Sedum majus
651
Ipecacuanba 360
Iquetaia Brafilienfiura , v. Scro-
phularia 648
Iridi bulbofa; affinis, v. Sifyrin-
cbium 664
Iringus , v. Eryngium 271
Irio, v. Eryfimum 271
Irion Cerealis, v. Fagopyrum
*■77
Iris bulbofa latifolia , v. Xi-
pliion 765
Iris Florentina 363
Iris Illyrica ibidem
Iris nottras 362.
Iris fylvefiris , v. Xyris 767
Iris tuberofa folio angulofo, v.
Hermodadlylus 330
Ifatis 363
Ifatis fylvefiris , v. Dentellaria
249
Ifchas , v. Apios 43
Ifgarum, v. Kali 367
Ifophyllum, v. Auricula lepo-
ris 80
Ifopus humida, v. Oefypus 500
Il'opy rumDiofcor , v. Aquilegia
48
Iva arthetica , v. Cham^pitys
i 8 1
Iva mofchata Monfpelienf. v.
Chammpitys 180
Jubn , v. Capilli hominis 142
Jujuba 363
ulis 364
uncago ibidem
uncaria ibidem
uncus acutus ibidem
uncus angulofus , & triangu-
ris , v. Cyperus 240
Juncus avellana , v. Tra ft 725
Juncus ftoridus , v. Butomus
• 122
Juncus maximus holofchcenos ,
v.Scirpus 641
Juncus odoratus , v. Schoenan-
thum 639
Juncus petrofus, v, Lithopy-
thon 410
Juniperus , arbor 3^5
Juniperus grandior , v. Ettal-
che 273
Juniperus major, feu Cupreflus
fylvefiris, v. Cedrus baccife-
ra 1 64
uniperus vulgaris 363
upiier, v. Staiunum 679
ura , v. Julis 364
urella, v. Julis ibidem
uripeba 366
Jufquiamus , v. Hyofciamus 346
lxine Theophr. v. Carlina 152
Jynx 366
K. .
KAli 367
Kali geniculatum majus fru-
ticans, v. Salicornia 621
Kali fpinofum cochleatum , v.
Tragum • 725
Karabe 367
Keiri 369
Kermen, •o. Chermes 183
Kermes , v. Cbermes ibidem
Kerva , v. Ricinus 602
Ketmia 369
Ketmia TEgyptiaca vicis folio,
v. Bamia 9 1
Ketmia /Egyptiaca femine mo-
fcbato , v. Seinen mofchi 652
Ketmia Indica vitis folio amplio-
re , v. Sabdariffa 613
Kikaion Prophetse Jonte , v. Ri-
cinus 602
Kiki , v. Ricinus ibidem
Kilkil, v. Scecacbul- 639
Kin aki na 370
Kobaltum 199
Kobold, v. Cobaltum ■ ibidem
Kupfer vikkel , v. Realgal 59Ó
L.
T Abdanum, v. Ladanum 374
Labrum Veneris, v. Dipfa-
CUS 2J2
Labrufca 370
Laburnum ibidem
Lac Lunre, v. Marga 436
Lacca , gummi 371
Lacerta maritima , v. Saurus 636
Lacerta ftellaris ,v.Scellio 681
Lacertus, five Lacerta 372
Lacertus marinus minor, » Co-
lias 202
Lachryma Job five Jobi 373
Lachryma Chrifti , v. Lachry-
ma Job ibidem
Laftuca ibidem
Laótuca leporina, v. Sonchus6ö9
Laftucella , v. Souchus ibidem
Ladanum 374
Lagocbymeni , v. Cuminoïdes
232
Lagopodium , v. Lagopus 37?
Lagopus , planta ibidem
Lagopus, avis ibidem
Lagopyron, v. Lagopus, plan-
ta ibidem
Lamium ibidem
Lamium peregrinum, v. Cafli-
da » 57
Lampetra 377
Lampfana ibidem
Lampyris alata , v. Cicindela 193
Lana fuccida 378,500,517
Lancea Chrifti, v. Opbioglos-
fum 501$
Lancea Chrifti, v. Lycopus 42r
Lanceola, ik Plantago 559
Lantana , v. Viburnum 741
Lapathum 378
Lapachum hortenfe latifolium ,
•ik Ilippolapathum 333
Lapathum hortenfe, v. Spinacia
67S
Lapathum minimum, v. Aceto-
fa 6
Lapathum fanguineum 378
Lapathum umftuofutn folio trian-
gulo, v. Bonus Ilenricus 110
Lapotiolum , v. Acetofa 7
Lapides Cancvi , 2.Cancer 137
Lapis anguium 378
Lapis Arabicus , v. Unicornu mi-
nerale 755
Lapis Armenus , v. Armenus la-
pis 65
Lapis bezoar Occident. t/.Bezoar
102
Lapis bezoar O rien tal. v. Bezoar
101
Lapis Bolonienfis 379
Lapis cteruleus , v. Lapis lazuli
380
Lapis calaminaris 127
Lapis calcarius , v. Calx 130
Lapis ceratites ,v. Unicornumi-
nerale 755
Lapis chelidonius,2'.Hirundo337
Lapis
BT.ADWYZER van de Latynsche namen.
Lapis crucifer 380
Lapiscyaneus,üLapislazuliitó«OT
Lapis heraclius , v. Magnes 415
Lapis hyftericus 3^°
Lapis Judaïcus ibidem
Lapis lazuli ibidem
Lapis leucacathes , v. Achates 8
Lapis Lydius , ti.Lydius lapis42 1
Lapis lyncis , v. Belemnites 96
Lapis Malacanus , v. Hyftrix 349
Lapis nauticus , v- Magnes 425
Lapis naxius , v. Cos 220
Lapis nephriücus 281
I.apis ofïïfragus^.Ofteocolla 515
Lapis panthera, v. Panthera la-
pis 5H
Lapis petracorius 381
Lapis Phrygius ibidem
Lapis plumbarius, v. Molybdoï-
des 4Ó1
Lapis porcinus, v. Bezoar 102
Lapis fabulofus, z'.Ofleocollajij
Lapis Samius 381
Lapis Samius, z».Terra Samia 706
Lapis fanguinalis 381
Lapis fanguineus , u. Haimatite?
32°
Lapis Sarcenagenfis 582
Lapis fcilfilis , v. Lapis fchiftus
ibidem
Lapis fchiftus ibidem
Lapis ferpentinus,v.Ophites 506
Lapis ferpentis 382
Lapis fpecularis 3^3
Lapis fpongia; ibidem
Lapis ftellaris, v. Afteria 74
Lapis fyderitis, v. Magnes 425
Lapis Syriacus , v. Lapis Judaï-
cus 380
Lapis variola; 38?
Lappa major , ». Bardana 93
Lappa minor, v. Xanthium 764
Lappa fylveftris, v. Circa'a 194
Lappula Canaria Plinii, v. Cau-
calis 16.3
Larix 3^3
Larix Orientalis , v. Cedrusióq
Larus, avis 384
Laferpitium ibidem
Laferpitium Germanicum , v.
Imperatoria 358
Laferpitium foliis latioribus fo-
batis , v, Libanotis 396
Lara Indorum, v. Bonduph 1 10
Later 484
Lathyris 38$
Lathyri fpecies, v. Ochrus 498
lathyrus 385
Lathyrus arvenfis repens tube-
rofus, v. Chamtebalanus 177
Lathyrus viciaoïdes, v. Clyme-
num 199
Lavandula 386
Lavapratas, ■». Mamanga 430
Lavaretus 386
Lavaronus ibidem
Laver Diofeor. v. Sium 66$
La ver odoratum, v. Nafturtium
aquaticum 486
Lavignon 387
Laureola ibidem
Laurocerafus 3S8
L au rus ibidem
Laurus Alexandrina 389
Laurus inodora, v. Tinus 719
Laurus pufilla , v. Laureola 388
Laurus rofea, v. Nerium 488
Laurus fylveftris , v. Tinus 719
Laurus tinus, v. Tinus ibidem
Lesena, v. Leo 391
Leberis , v, Senedla auguium
653
Lectipes , v. Clinopodium 198
Legumen leoninum, v. Oroban-
che 513
Lefach , v. Achanaca 8
Lengibel, v. Zingiber 77 t
Lend.es 390
Lens ibidem
Lens paluftris, v. Lenticula pa-
luftris ibidem
Lentago Italorum ,v. Tinus 719
Lenticula marina , v. Sargazo
633
Lenticula paluftris 390
Lentifcus 39 1
Lentifcus Peruana , v. Molleqj-p
Leo 391
Leo cancer 392.
Leo marinus ibidem
Leo Thalafiicus marinus ibidem
Leonina herba,t>. Orobanche 51 3
Leontobotanus , v. Orobanche,
512
Leontopetalon 393
Leontopodium , v. Alchimilla
19
Leopardus 392
Leunculus, v. Leo 391
Lepas 393
Lepidium ibidem
Lepidium, v. Iberis 356
Lepidium dencellaria diftum , v.
Dentellaria 249
Lepidium humile incanum arven-
fe , v. Draba SJ3
Lepidium minus, •u.Cardaminei4^
Leporinus pes, v. Lagopus37$
Lepras, pifcis 394
Leptopityron , v. Furfur 296
Lepus 394
Lepufculus, v. Lepus ibidem
Lepus marinus ibidem
Leichi
Leuca , v. GalafHtes 297
Leucacantha, v. Carlina 1 $2
Leucacathes , lupis , v. Achates 8
Leucanthemum ^p-
Leucanthemum Diofeor. v. Cha-
msmelum iyp
Leucas Diofeor. v. Lamium 376
Lc-ucographia ,v. Galaftites 297
Leucoium 3P5
Leucoium, v. Kciri 369
Leucoium bulbofum vulgare , v.
Narciftblencoium 483
Leucoium , & viola purpurea ,
v. Hefperis 331
Leucoium filiculofum monofper-
mon, v. Jonthlafpi 259
Leucophragis , v. Morocluus
463
Leucopiper , Piper album
t -o-
Levifticum 3p(j
Libanotis ibidem
Libanotis coronaria , *. Rof-
marinus 606
Libanotis fertilis , v. Levifticum
396
Libanotis Theophr. nigra, v.
Oreofelinum
Libanotis prima Diofeor. v. Fe-
ru la 182
Libyfticum , v. Levifticum 396
Lichen \b,dem
Lichen, v. Hepatica 328
Lichen arboreus ^ c,
Lichenes, v. Equus 268
Lichimum , v. Scecachul 639
Ligniperda ^ j
Lignum aloës ibidem
Lignuin aquil* ibidem
Lignum Brafilianura 398
Lignum citri ibidem
Lignum colubrinum , *. Colu-
brinum lignum 20$
Lignum coxallinurn 3ptf
Lignum Cyprinum, v. Lignum
Rhodium 40O
Lignnm ferri 3pp
Lignum jafmini, v. Lignutl Ci*
tri 398
Lignum Indicum 399
Li-
BLADWYZER. VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Lignum Molucenfe ibitlcm
Lignom nephriticum 400
Lignum polyxandrinum , v. Lig-
num violaceum ibidem
I.ignuni Rhodium ibidem
Lignum fandta; Crucis , v. Vi-
fcum 749
Lignum famftum , «. Guiacum
315
Lignum ferpentarium, v. Colu-
brinum lignum 105
Lignum violaceum 400
Ligurinus, avis, v. Spinus 775
Ligufticum 400
Ligufticum, «.Levifticum 396
Liguftrum 401
Liguftrum, v. Cornus 215
Liguftrum Oriëntale , v. Lilac
401
Lilac. feu Lilach ibidem
Liliago, v. Liliafphodelus 402
Liliafphodelus ibidem
Liliaftrum ibidem
Lilio-hyacinthus _ 403
Lilio-narcilïus ibidem
Lilïum o ibidem
Liliurr. convallium 404
Lilium convallium minus , v.
Unifolium 756
Lilium, live Corona Imperialis
2-15
Lilium inter fpinas, t'.Caprifo-
folium 144
Lilium luteum afphodeli radice,
v. Liliafphodelus 402
Lilium nou bulbolum, v. Lilia-
fphodelus ibidem
Lilium polyrrhifon , v. Lilia-
ftrum ibidem
Limarius, v. Thunnus 711
Limax 405
Limnefium, «. Gratiola 311
Limodori genus, v. Hypociftis
348
Limodorum 406
Limones ibidem
Limonia mala , v. Limones ibidem
Limonium ibidem
Linamentum 407
Linaria, plaiita ibidem
Lïnaria , avis ibidem
Linariahederaceo folio, v. Cym-
balaria 237
Linaria nummularite folio , v.
Elatine z6o
Lingua cervina 408
Lingua ferpeutina , v. Ophio-
gloflum ' 50 6
Lingula vulnerana, v. Ophio-
gloflum ibidem
Linum 4°8
Liquidambar, five Liquidambra
409
Liquiritia , five Glycyrrhifa 308
Litnantrax 4C9
Lithargyrium ibidem
Lithargyrus ibidem
Lithodendrum ,v. Corallum 2.10
Lithomarga , v. Marga 43b
Lithomarga alba, v. Unicornu
minerale 755
Lichophyton 4ïo
Lithopyton nigrura, v. Coral-
lum 21 1
Lithophyton reticulatum , v.
Flanta niarina retiformis 560
Lithofpermum 410
Lithofpermum arundinaceum,v.
Lachrymajob 373
Lobus , v. Auime 39
Locachium , v. Scecachul 639
Locufia 411
Loligo ibidem
Lolium ibidem
Lolium , v. Feftuca 281
Lolium rubrum, v. Phcenix547
Lonam Cambodia , v. Gummi
gucta 319
Lonchitis 412
Lora Pifcis ibidem
Lota 412
Lotiutn, v. Urina 757
Lotum quadrifoliuin , i'.Quadri-
folium 587
Loto afHnis , v. Vulneraria 762
Lotus 412,
Lotus Africana, v. Guaiacana
314
Lotus arbor, 1. Celtis 165
Lotus campeftris , v. Lagopus
375
Lotus fruéhi cerafi, v. Celtis 165
Lotus paluftris, v. Menyanthes
45?
Lotus fecund.Theophr. v. Lau-
rocerafus 388
Lucanus, v. Cervus volans 174
Lucius 413
Luciola, v. Ophiogloffum 50 6
Ludusji/. Calculus l]umanusi2p
Lujula, v. Oxytriphyllum 519
Lumbrici 413
Luna. v. Argentum 60
Lunaria 413
Lunaria botrytis 414
Lunaria Gra;ca, v.Jonthlafpi359
liiii
Lunaria lutea , v. Thlafpidinm
7ji
Lunaria peltata minima, v. Jon fe.
lafpi 359
Lunaria radiata , v. Mcdicago 444
Lunaria radiata , v. Felecinus
r t
Lupa , v. Lupus 4 1 >
Luparia, v. Aconitum 9
Lupi crepicus , v. Lycoderdon
419
Lupinus 414
Lupulus 415
Lupus 416
Lupus' aquaticus , v. Lucius 413
Lupus cervarius, v. Lynx 422
Lupus marinus 416
Lupus falictarius , Lupulus
415
Lufcinia 417
Lutea, vel Luteum Vitruvii, v.
Luteola ibidem
Luteola ibidem
Lu tra ibidem
Lutum herba , -v. Luteola ibidem
Lycapfis, v. Lycopfis 42r
Lychnis 418
Lychins agria, v. Cyanus 235
Lychnis agria Plin. v. Anthirr-
hinum 41
Lychnis Chalcedonica , v. Flos
Conftantinopolitanus 187
Lychnis hirfuta fiore coccineo
major , v. Flos Conftantino-
politanus ibidem
Lychnis fylveftris , qute Behen
album vulgo , v. Behen 96
Lychnis fylveftris . v. Sapona-
ria 632
Lychnis fylveftris Diof. v. An-
tirthinum 4^
Lychnis vifcofa purpurea , v.
Mufcipula 473
Lychnites 418
Lycio affinis Aigyptiaca , v. A-
giahalid 14
Lycium 419
Lycium , v. Cate 163
Lycon , r. Fiatola 183
Lycoperdon • 419
Lycoperficon ibidem
Lycopodium 439
Lycopfia, v. Bugloftum 1x9
Lycopfis 421
Lycopfis, v. Echium 259
Lycopfis, «.Bugloftum 119
Lycopfis, v. Cardiaca 150
Lycopus, v. Cardiaca ibidem
Ly-
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Lydius lapis 421
Lyncurius, v. Belemnites 96
Lynx 422
Lyra ibidem
Lyroftomus, v. Apua 4 6
Lyfitnachia 412
Lyfimachia Americana , v. Ona-
gra 503
Lyfimachia caerulea galericula-
ta, v. Tertianaria 70 7
Lyfimachia Chamamerion difta ,
v. Chamamerion 180
Lyfimachia humi fufa folio ro-
tundiore, v. Nummularia494
Lyfimachia linea corniculata , v.
Onagra 503
Lyfimachia fpicata purpurea , 2/.
Salicaria 621
Lyfimachium , v. Lyfimachia
422
Lytra , v, Lutra 44 7
M-
VfABOUSA radix 423
Macahalef, v. Calaf 117
Macaleb, v. Mahaleb . 4 16
Macaquuer Virginenfium 424
Macer, v. Molchata 465
Macerone, v. Smyrnium 667
. Macha mona 423:
Macholebum, v. Mahaleb 426
Macis, v. Mofchata 464
Macocquuer Virginienfium 424
Macrocaulon junceum,. v. Hie-
racium 331
Macropiqer ,x’.Piperlongum555
Macularellus , v. Seombrus 643
Maderam pulli , •v.Tanaarindiópy ,
SMadrepora 424
Mama ibidem
Magalnife * 425
Magalep, v. Mahaleb’ 426
Magiflrantia ,iu.Imperatoria 358
Magnes 425
Mahaleb 426
Majalis , x>. Sus 688
Majorana 426
Majorana fylveft'ris v,. Origa-
num 511
Maifum , v. Mays 442
Mala, v. Malus 429
Mala Armeniaca , v. Armenia-
ca 65
Mala aurea odore foetido , v.
Lycoperficon 420
Malabathrum 427
Malachites lapis- 4*8
Malacitrina, v. Citrenm 196
Malacociflus, v. Chelidonia 182
Malacociflus , v. Convolvulus
207
Mala cotonea, v. Cydonia 237
Mala granata , v. Punica 582
Malaguetta ,v. Cardauiomum 149
Mala infana , v. Lycopetficon
Mala infana, v. Melongena45o
Mala limonia acida , v. Limo-
nes 406
Malicorinm, v. Punica 583
MalinathallaTheophrafl, v.Tra-
fi 725
Maltha , v. Naphta; 481
Malva 418
Malva arborea 429
Malva horaria, v. Ketmia 369
Malva paluftris, Althtea 24
Malva rofea 428
Malva fyl veilris prima, v. Alt-
hsea 24
Malva vifcus, v. Althaaa ibidem
Malum citreum , v. Citreum 196
Malum infanum, v. Melongena
45°
Malum punicum, feu Granatum
582
Malus 429
Malus Adami ,v, Pomum Adarui
569
Malus aramia,t». Aurantium 78
Malus Armeniaca.-u. Armeniacaóy
Malus Afiyria, v. Pomum Ada-
mi 569
Malus cotonea, v. Cydonia 237
Malus Cydonia ibidem
Malus Medica, v. Citreum 196
Malus Perfica, u. Perfica 538
Malus Punica, v. Punica 582
Mamanga 430
Mambu, five Arbor Tabaxir, v.
Bambou 90
Maanera Lufuanorum , v. Pa-
paya 525
Manaca 430
Manati ibidem
Mancenilier,^, Mancheui!ier43i
Manchenilier ibidem
Mandragora , feu Mandragoras
ibidem
Mandragora Theoph. v. Beila-
dona 96
Mangaiba , arbor Brafil. 432
Mangas, five Manga, arbor in-
dica ibidem
Mangle, v. Mangue 484
Mangle, v. Ficus Indlca 283
Mangofians 433
Mangoufe ibidem
Mangoufte ibidem
Mangue 434
Manihot, v. Cacavi 124
Manipoy , v. Tacaranda 351
Manna 434
Manna lavicea , -v . Larix 384
Manna thuris, v. Thus 713
Manobi, fruftus Brafil 436
Manna marina ibidem
Manus nafuta elephanti , d. Ele-
phas z6r
Manus myrti, x'.Myrtidanum 479
Maracoc, v. Granadilla 311
Maraka , v. Gohyne 202
Marcafita 436
Marcafita, v. Bifmuth 103
Marga 436
Margaritar ibidem
Margus niger, v. Fulica 293
Marifcus, v. Scirpus 64 r
Marmor 438
Marana, v. Datura 244.
Maronte , v. Caflanea 1 58
Marrubiaftrum . 439
Marrubium ibidem
Marrubium agrefte , Stachys
678
Marrubium Cardiaca diftum, v ^
Gardiaca 150
Marrubium mas , v. Cardiaca
ibidem
Marrubium nigrum foetidum , t/.
Bailote 88
Marrubium palufire, v. Lycopus
411
Mars , v. Ferrum 280
Marfuinus , v. Poreus marinus
.. S7r
Matra, v. Martes 439
Martagon Chymiflarura, v. Li-
lium 404
Marterus , Martes 439
Martes ibidem
Ma rum 440
Mafeluc Turcorum, v. Molucca
460
Mafiac Turcorum, v. Banguepa,
Mafquiqni, v. Gatechu 163
Mafiicot 44f
Maftica de Soho. v. Bezoar por-
ei 102
Ma fiiche 441
Martichina gallorum , v. Ma-
rum 440
Mater perlarum , v. Margarit*
^38
Mater
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Mater Smaragdi , v. Prafius 574
Mates Indorum cineritii coloris,
v. Bonduch 1 10
Matricaria 44*
Matrifalvia major, v. Sclareaó42
Matrifylva,'!/. Afperula 72.
Matrifylva , v. Caprifolium 144
Mauronia Lesbiis , v. Deutella-
ria 149
Mauz , vel Mauze, v. Mufa 471
Mays 442
Mecafulhil , v. Vanilla 734
Mecaxuchit , v. Piper longuin
55<5
Mechoaca Peruviana, ■». Me-
choacan ' 442
Mechoacan ibidem
Meconites , v. Ammites 19
Meconium, v. Opium 507
Medica 443
Medicago 444
Medica lunata , •». Medicago
ibidem
Medium ibidem
Medulla bovis , v. Bos 112
Medulla Caflia; 157
Medulla hirci , v. Hircus 336
Medulla la&is , v. Butyrum 122
Medulla faxorum , v. Marga 436
Mei 444
Mei arundinaceum five Mei
canna;, v. Saccharum 614
MelacocilTos , v. Hedera terre-
ftris 323
Melampyrum 446
Mélancoryphus , Ficedula 283
Melanopiper , v. Piper 554
Melanteria 446
Melanthium, v. Nigella 490
Melantzana Arabum, -j. Melon-
gena 450
Melanurus 447
Melafperraum , v. Nigella 490
Melax, 'u.Thus 713
Meleagris , F ritill aria 292
Meïes , v. Melis 448
Melianthus Africanus 447
Mei ica ibidem
Melicratutn , v. Mei 446
Melilotus 448
Melilotus Germanica , v. Lotus
. 412
Melimelum , v. Mei 446
Melis 448
MelilTa 449
Meiiffa Conftantinopolitana , v.
Molucca 460
Meiiffa Moldavica, Molda-
vica 459
Meiiffa Molucca , v. Molucca
460
Meiiffa peregrina , v. Moldavi-
ca 459
Meiiffa fylveftris, i/.Cardiacai5o
Melillophyllum , v. Meiiffa 449
Melillbpbyllutn Turcicuiu , v.
Moldavica 459
Meiitites 449
Melo , v. Melis 448
Melo 449
Melocaftus , v. Ecliinomelo-
caétos 257
Melocarduus echinatus, v. Echi-
nomelocaftos ibidem
Melochia , v. Corchorus 2x2
Melochites , v. Armenus lapis
65
Melocorcopali , fruótus 450
Melongena 'ibidem
Melopepo 451
Melotus, v. Melis 448
Melumb Zeilanenfium , -».CoIo-
calia 203
Melus , v. Melis 448
Memtecylon , v. Arbutus 58
Memphites, lapis 451
Menfiracoft, v. Thereniabin 71 r
Mens , v. Mungo 469
Mendia 451
Mendia Cataria, v. Nepeta487
Mentlia corymbifera, v. Collus
hortorum 221
Mendia Grteca , v. Coftus horto-
rum ibidem
Mentha Roinana , v. Coïtus hor-
torum ibidem
Mentaftrum, v. Mentha 452
Mentula alata pifcatoribus , v.
Penna marina 534
Mentula marina 452
Menyanthes 453
Mercurialis ibidem
Mercurialis canina , -v. Gyno-
crambe « 238
Mercurialis fruticofa, v. Phyl-
lon 548
Mercurialis montana, v. Cyno-
crambe 238
Mercurialis. repens , v. Cyno-
crambe ibidem
Mercurialis fylveftris , t*. Noli
me tangere . 493
Mercurialis fylveftris, v. Cyno-
crambe 238
liiii 2
Mercnrius , v. Hydrargyrus 343
Mergus 454
Merlangius, •». Afcllns 70
Merlucius 454
Meroides , v. zEthiopis 1 3
Merops , avis 454
Merula , vel Merulus , avis
ibidem
Merula , pifcis 455
Mefpilum, v. Mefpillus ibidem
Me fpilus ibidem
Mefpilus aculeata pyri folio ,
Pyracantha 584
Mefpilus apii folio laciniato ,v.
Azarolus 86
Mefpilus apii folio , v. Oxycan-
tha 517
Mefquitö
Meffe , v. Mungo 469
Meftecb, velMefteque, v. Co-
chiiiilla 201
Metopion , v. Ammoniacum
gummi 30
Meu , v. Meum 455
Me urn ibidem
Meum Alpiimm, v. Phellandrium
54S"
Meum Athamanticum , v. Meum
4?ö
Mczereum, v. Laureola 387
Mezereon Arabiciun,'2.Chamse-
lea 178
Mica panis, v. Panis 524
Michen pulver , v, Cobaltum
199
Michibichi 45 6
Milaxarbor, v. Taxus 702
Milchftein, v. Morochtus 463
Milefium, v. Alcyonium 19
Miliaris, v. Cenchrus 165
Militaris, v. Millefolium 457
Miiitaris aizoides, v. Aizoon 16
Milium “ 456
Miium arundinaceum , *. Me-
lica 447
Milium arundinaceum, ». La-
chryma Job 373
Milium Indicum, v. Melica447
Milium Indicum maximum , v.
Mays 442
Milium foler, v. Lithofpermum
410
Milium Solis, v. Lithofpermum
ibidem
Millefanti, v. VermicelTi 738
Millefolium 45*5
Millefora, v. Hypericum 347
Mille-
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Millegrana major , v. Herniaria
331
Milleguetta ,v. Cardamonnm 149
IVliüemorbia, ^.ScrophulariaÓ48
Millepeda; 457
Millepora.x’.Madrepora 414
Milliaria , v. Hortulanus 341
Milvago, v. Milvus 458
Milvius , v. Milvus ibidem
Milvus, avis ibidem
Milvus , pifcis ibidem
Milzadella , v. Lamium 376
Mimofa 458
Mina;a Galeni , v.Anime 39
Minium 459
Mira fole , v . Ricinus 601
Blify _ 459
Mithrax , v. üculus Caii 499
Mbhridatiuin Crateva; , v. Dens
Canis 146
Moclius , v. Ervum 271
Mola 459
Moldavica ' ibidem
Mol le Ibidem
Molli, vel Moly, Molle
ibidem
Mollis, v. Molle ibidem
Molochites, v. Malachices 418
Molua, D.Morhua 461
Molucca 460
Moly ibidem
Mollugo , v. Gallium 301
Molybda;na, v. Plumbago 561
Molybda;na Pliu. v. Dentellaria
H9
Molybdoïdes 461'
Motnordica ibidem
Monedula , v. Graculus 310
Monoceros 461
Mozococcos , v. Zea 769
Monophyllon, v. Unifolium 756
Mordella , w.Forficula 288
Morella , v. Varius 735
Morhua 462
Morina ibidem
Moringa ibidem
Morion, lapis 463
Morochtus lapis ibidem
Morochtus , v. Odeocolla 515
Morfus diaboli , a’.Succila 686
Morfus gallina; , v. Alfine 14
M orum batinum , v. Rubus 609
Morus 463
Morus , v. Rubus 609
Morxi i v. Jaca 350
Mefch Arabum, v. Seinen mofchi
. 651
Mofcbata 464
Mofchatella , v. Mofchatellina
4Ö5
Mofcliatellina ibidem
Mofchoc3rydion,x'.Mofchata464
Mofchocaryon , v. Mofchata
ibidem
Mofchius , v. Mofcbus 466
Mofchus 465
Motacilla 467
Mo’ella, v. Lota 412
Moxa 467
Mucuna ibidem
Muelle , v. Mclle 459
Mugil, pileis 468
Mula, Mulus ibidem
Mullus ibidem
Multipedes, v. Millepeda; 457
Mulus 468
Mumia ibidem
Mungo femen 469
Mungo fimilis fru&us , v. Haer-
mia 310
Mura;na fluviatilis, Lampetra
377
Mürex 469
Muria, v. Garum 302
Murtus , v. Myrtus 479
Murucuja , v. Graiiadilla 311
Mus 470
Mus araneus 471
Mufcerda, v. Mus ibidem
Muslndicus , v. Ichneumon 356
Mus Pharaonis ibidem
Mus Politicus, v. Mulle la 475
Mus Sariuaticus, v. Martes 440
Mus Scythicus ibidem
Mus terrenus , v. Talpa 694
Mufa- 472
Mufca ibidem
Mufcarü ibidem
Mufcicapa , v. Mufcipeta 473
Mufcipeta ibidem
Mufcipula ibidem
Mufcipula , v. Merops 4S4
Mufculus 474
Mufcus arboreus ibidem
Mufcus capillaris , v. Adiantum
aureum 1 1
Mufcus clavatus , •». Lycopo-
dium 420
Mufcus raarinus , Corallina
210
Mufcus marinus fruticofus , v.
Lithophyton 410
Mufcus membranaceus fugax ,
pinguis , v. Noftoc 494
Mufcus pulmonarius, v. Licben
396
Mufcus terredris, v. Lycopo-
dium 42.0
Mufcus terredris repens 475
Mufcus urfinus , v. Lycopo-
dium 420
Mullela; 47^
Muftela fylvedris , v. Furo 296
Mudela zibelina 440
Mudelus pifcis 47^
Mudelus dellaris ibidem
Muduin 475 & 743
Mytellina ,v. Phellandryum 545
Myaca , v . Mytulus 480
Myagrum 476
Myofotis ibidem
Myofuros ibidem
Myrica , v. Tamarifcus 696
Myrmecophagus, v. Tamandua
694
Myrmicaleon 477
Myrobalani ibidem
Myrrba 478
Myrrha Stafte, v. Stafte 679
Myrrhis 479
Myrtacantba , v. Rufcus 610
Myrtidanum 479
Myrtiili, Myrtus 480
Myrtillus , v. Vitis Ida;a 751
Myrtomelis , v.. Diofpyros 251
Myrtus 47y
Myrus , pifcis 480
Mytilus, v. Mytulus ibidem
Mytulus ibidem
Mytulus, 1. Mufculus 474
Myxa , Sebeden 649
Myxaria , five Myxara ibidem
N...
Jyf ABIS , Camelopardalis i}t
Nabula ALthiop. v. Came-
lopardalis ibidem
Nachani, v. Care 163
Nana fruftus, five Jayama, v.
Ananas * 33
Nanas, v. Ananas ibidem
Napelius 481
Napellus Moifis , v. Anthora 40
Napelius racemofus , v. Chrif-
tophoriana 187
Napbta * 481
Napus 481
Narangion , v. Aurantium 78
Narcaphtum , v Thus 71a
Narciflbleucoium 485
Nar-
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN
Narcilïus ibidem
Narciflus nutumnalis major, v.
Lilionarciflus 403
Na rcifi’us juncifolius 483
Narciflus fylveftris pal 1 i dus ca-
lice luteo^.Bulbocodiutni 20
Nardus, v. Lavandula 386
Nardus agreftis, v. Valeriana/33
Nardus Celtica 484
Nardus Indica ibidem
Nares vituli , v. Antirrhinum
4i
Narwal 485
Narwal, v. MonoceroS' 461
Nafturtium aquaticum 486
Nafturtium hortenfe 485
Nafturtium Indicum , v* Carda-
ïniudum 148
Nafturtium maritimum , v. Caki-
le 1 26
Nafturtium paluftre , v. Barba-
ren 93
Nafturtium PeruvianumMonard.
v, Carda mindu m 148
Nafturtium pratenfe magno flo-
re *. Cardaminc 149'
Nafturtium fylveftre tenuiflimè
divifum , v. Sophia 669
Nauix, lerpens 486'
Natri.v Plinii, v. Ononis 50J
Natron , v. Anatron 34
Nautilus 48Ó
Negundo 487
Negundo, v. Haermia 320
Nenuphar, ^..Nymphasa 497
Nepa, v. Scorpius 646
Nepeta- 487
Nepeta montana,'v.Claminthai28
Nerita 487
Neriunr 488
Nhambi ibidem
Nhandui ibidem
Nicotiana 489
Nifticortis , v. Bubo 117
Nidis avis 490
Nidus avis, v. Daucus vulgaris-
MS
Niergundi, v. Negundo 487
Nigella 490
Nigretta, v. Merula 454
Nihili album , v. Pompholyx yó8
Nil, v. Anil 39
Nil, i*. Pompholyx 568
Nil Avicennse , v. ifatis 363
Nimbo 491
Nimging, *. Nifi ibidem
Nifi ibidem
NiteUs v> Sciurus 64*
Nitidula, mufca, v. Cicindela
190
Nitrum 491
Nix * 493
Noche, v. Negundo 487
Notftua 493
Noli me tangere ibidem
Norchila, v. Negundo 487
Noftoc 494
Nuces pin ese , v. Pinus 551
Nuces Cuprefli , v. Cuprefius
234
Nucifta, v. Mofchata 464
Nucula terreftris Septentriona-
lium, v. Bulbocaftanum 120
Nummularia 494
Nux arornatica , v. Mofchaia
464.
Nuxavellana, v. Corylus 220
Nux Caryopbyllata 495
Nux Indica, v. Coquo 208
Nux infana 495
Nux juglans ibidem
Nux raedica 496
Nux metella , v. Stramonium
681
Nux methel,t/. Stramonium ibidem
Nux methel Arabum , v. Datura
243
Nux mofchafa , v. Mofchata
464 •
Nux myriftica ibidem
Nux piftacia,v.Piftacia 556
Nux veficaria , v. Staphyloden
dron 679
Nux unguentaria , v. Mofchata
_ T .
Nux vomica- 496
Nymphtea ibidem
Nyrnphtea lutea minor, v. Nym-
phoïdes 497
Nympha;aIndica,v.Colocafia 203
Nymphoïdes 497
O.
nCHRA
Ochrus
. .498
ibidem
Ocimaftrutn , v. Clinopodinm
198
Ocimaftrum verrucarium , v. Cir-
ca;a 194
Ocimoides album, v.Lychnis 41 8
Ocimoides peregrin , v. Flos
Conftantinopolltanus 287
Ocimum 498
Ocimuna Cereale, v. Fagopyrum
..... *17
Iim 3.
Ocimum fylveftre, v. Clinopo*
dium 1 98
Oftapodia, v. Polypus 567
Ocularia, v. Euphrafia 274
Oculi populi nigri, v. Populus
57°
Oculus bovis , v. Leucanthe-
mum 295
Oculus Cati 499
Oculus cancri , v, Cancer 137
Oenanthe, avis 500.
Oenanthe , planta 499
Oenanthe, v, Filipendula 284
Oenanthe prima Matth. v. Bul-
bocaftanum na
Oenas 500
Oenomeli, v. Mei 446
Oefypus 500
Olampi 50I
Olea ibidem
Oleander, v Nerium 488
Oleafter, v. Olea 501
Oleum, v. Homo 340
Oleum balaninum , v. Ben 97
Oleum Cadinum vulgare 502
Oleum Cicinum, v. Ricinus 603,
Oleum de Kerva , v. Ricinus
ibidem
Oleum ficus infernalis ibidem
Oleum omphacinum , v. Ompha-
cium sot
Oleum pa lira; ibidem
Oleum petrte , v. Petrolanim 541
Oleum Styraciinnn , v. Styrax
685.
Oleum taxinum, v. Oleum Cadi-
num 502,
Oleum terra; ibidem
Olibanum, v. Thus 713'
Oliva , v. Olea 501
Olla, v. Coquo 208
Olor, v. Cygnns 2.37
Olyra, v. Secale 65 o
Ombrias, v. Brontias 115
Omphacium 401
Omphacium, v. Agrefta ij
Omphalocarpon , i>. Aparine 42
Omphalodes jDi'
Omphax, v. Agrefta 15
Onager 503',
Onagra ibidem-
Onagra, v. Chamtenerion 180'
Onifti, 11. Millepeda 457
Onitis major, v. Origanum 5tr
Onobrychis 503'
Onobrychis femine clypeato af-
pero, t. Hedyfarum 323'
Onochiles, v. Anchufa 35;
Ono-
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Onocrotnlus 504
Onogyros Nicandri , Spina al-
ba 674
Ononis 504
Onopordon Athjenei , v. Spina
alba 674
Onopteris nigra , v.Filicula 286
Onyx 505
Onyx , v. Alabafirimi 1 6
Opalus 505
Ophidion 50 6
Ophiogloflutn ibidem
Ophiofcorodon , «. Vitforialis
7 41
Ophites 506
Ophris 507
Ophris unifolia , v. Unifolium
75Ó
Ophthalmica , . Euphrafia 174
Opium 507
Opobalfamum , ®. Balfatnum
Judaïcum 89
Opopanax 508
Opulus ibidem
Opuntia 509
Opuntia major fpinofa , v. Co-
chinilla zoo
Orbis, pifcis 509
Orca, pifcis 510
Orchis ibidem
Orchis arbortiva fufca, v. Ni-
dus 490
Orchis abortiva violacea , v. Li-
modorum 40 6
Orchis mas, «. Satyrium 636
Oreofelinum 511
Origanutn ibidem
Origanurn Creticuin latifolium
tomentofum , v. Diftamnus
Creticus 150
Origanurn minus , v. Clinopo-
dium 198
örminum, v. Horminum 341
Orminum fativum , v. Sclarea
642
Ornithogalum 512
Ornithogalum purpureum , v,
Chain£ebalanus 177
Ornithogalum miritimum , v.
Scilla 640
Örnithoglofla , v. Fraxinus 292
Ornithopodium 512
Orobanche ibidem
Orobanche affinis , v. Nidus avis
490
Orobanche vradice coralloide,
v. Dentaria Orobanche 149
Orobanche radice de'ntati , v.
Dentaria Orobanche ibidem
Orobanche qua; hypociftis dici-
tur, v. Hypociftis 348
Orobtïs 513
Orobus Brafilienfis flore luteo,
v. Pajomirioba 521
Orobus Creticus, v. Ervutn27r
Orobus vulgarisherbariorum ,v,
Ervum ibidem
Orraca , v. Coquo 208
Orthragorifcus , v. Mola 459
Orvala, v. Sclarea 642
Oryx 514
Öryza ibidem
Os bo'vis , v. Bos 1 12
Os de Corde Cervi, v. Cervus
174.
Os leonis , v. Antirrhinum 41
Ofmunda regalis 514
Óiïar, v. Apocynum 45
OftTea, v. Cornus 215
Os fepia;, v. Sepia 655
Oflifraga, vel Offifragus , avis
Ofteites, v. Ofteocolla ibidem
Ofteocolln , vel Oftiocolla ibidem
Ofteolithus ,v. Ofteocolla ibidem
Ofteritium montanum , v. Aftran-
tia . 75
.Oftracion, v. Ilolofteon 338
Oftrackes 516
Oftrea ibidem
Oftreum , v. Oftrea ibidem
Oftruntium , v. lmperatoria 358
Oftrya ulmo fimilis , fruiftu in
umbilicis foliaceis , v. Carpi-
nus 153
Oftrys Theophr. v. Carpinus
ibidem
Ofyris, v. Linaria 407
Othonna major polyanthos , v.
Tagetes 692
Otis , avis 5 1 7
Ovaria, v, Goftushortorum 221
O vis 517
Ovis fera ,i\Camelopardalis 132
Ovnmlupinum,x'.Lycoperdon4i9
Oxalis vulgaris , v. Acetofa 6
Oxalis Romana , v. Aceto hibidem
Oxalis vervecina feu oviua , v.
Acetofa 7
Oxya, v. Fagus 278
Oxyacantha , five Oxyacanthus
517
Oxyacantha, five Oxyacanthus ,
v. Berberis 9$
Oxyacantha , v. Pyracantha
584
Oxycedrus Lycia , v. Gedru*
baccifera 164
Oxycoccum,five Oxycoccus5 1 8
Oxylapathum , Acetofa C
Oxylapathum , v. Lapathum378
Oxymyrfine , v. Rufcus 610
Oxypetra 518
Oxypbx'nica, v. Tamarindi 695
Oxys, v. Oxytriphyllon 519
Qxytriphyllon ibidem
P.
pACAL 519
Pachée , v. Smaragdus 665
Pacoceroca 519
Pacoira, v. Mufa 472
Pa;onia 510
Pagriis 543
Pagurus 520
Pajomirioba ibidem
Pala, v. Farra 279
Palea de Mecha, Schcenant-
bum . 639
Palimpiffa 521
Paliurus 522
Paliurus iEgyptius , v. Jango-
mas 354
Paliurus Africana 86
Palma. v. Dadlyli 242
Palma Chrifti , v. Ricinus 60a
Palma humilis , v. Mufa 472
Paitna marina ,v. Manusmarina
„ 436
Palmites 512
Palmulm, v. Da&yli 242
Palo de Calenturas , v. Kinaki-
na 370
Paludapium, Apium 44
Palumbus , live Palumbes 521
Pampini, v. Vitis 750
Pauava, v. Lignum Molucenfe
3 99
Panax Chironium, v. Helianthe-
mum 314
Panax Heracleum, v. Opopanax
508
Pancafeolus, v. Bulbocailanura
|20
Pancopal, v. Copal 207
Pancratiuin 522
Pancratium, v. Scilla 640
Panicum 523
Panicuuiindicum, v. Melica447
Panis $23
Panisazymus, v. Panis 524
Panis Cucuti , v. Oxytriphyl-
ltm 519
Panis
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Panis porcinus , v. Cyclamen
136
Panis porcinus , *v Chama’ba-
lanus 177
Panis S. Joannis , z/.Siliqua 660
Panthera, v. Leopardus 391
Panthera minor,. Genetta302
Panthera, lapis. 524
Papa , v. Jaca 350
Papaver 524
Papaver corniculatum , v. Glau-
cium 306
Papaver cornutum, v, Glaucium
ibidem
Papaver erraticum rubrum cam-
peftre , v. Papaver 525
Papaver fluidum ibidem
Papaver rhceas , w.Papaver ibidem
Papaver fpinofum, v. Argemo-
ne 59
Papaver fpumeum, v. Gratiola
3^
Papaya 515
Papilio 526
Papiliaris herba ,v. Lampfana377
Paplo 526
Papvracea ibidem
Papyrus 527
Paralyfis vulgaris , v. Primula
veris 574
Frdalis , v. Leopardus 392
Pardus ibidem
Pareira brava 517
Parietaria 528
Paris herba, v. Herba paris 329
Parifataco, -v. Arbor triftis 57
Parix , v. Parus 529
Parnaflia 528
Paronychia ibidem
Parthenium, v. Matricaria 442
Parthenium leptophyllon ,v. Co-
tula fcetida 222
Parthenium nobile, v. Chamte-
melum 180
Parula , v. Paras 529
Parus , avis ibidem
Palier ibidem
Palfer Canarius ibidem
Palier 1 ae vis 530
Palier fquamofus ibidem
PalTulte, v. Vitis 751
Paftinaca 530
Paftiuaca aquatica , v. Sium665
Paftinaca marina, pifcis 531
Paftinaca tenuifolia fylveftris ,
•v. Daucus vulgaris 244
Paftinaca Syriaca , Scecachul
639
Paftoris burfa , v. Burfa Pafto-
ris 12 1
Pata Leonis , v. Leontopetalon
393
Patella, v. Lepas ibidem
Patientia , v. Hippolapathum 333
Pater nolter fanifta: Helena:, v.
Radix fanóta? Heleme 590
Patres, v. Vermicilli 738
Patta leonis officinis , v. Alchi-
milla 19
Pavame, v. Saftafras 635
Pavate, frutex Indicus’ 531
Pavio , v. Papio 526
Pavo , avis 531
Pavo , pifcis 532
Pavunculus, v. Pavo* 531
Pavus , v. Pavo ibidem
Payco 532
P eiften ibidem
Peiften , v. Palier loevis 530
Peéten Veneris, v. ScandixÓ38
Pecus , v. Ovis 517
Pedicularia lutea, v, Chriftagal-
li 224
Pedicularis 532
Pedicularis pratenfis, \v. Crifta
galli 224
Pediculus 533
Pedra de puerco , v. Bezoar
porei 102
Pedro de vaffar, v. Bezoar por-
ei ibidem
Pedunculus, v. Pediculus 533
Pegafrol , v. Guainumbi 315
Peganium, v. Ruta 612
Pelamis, v. Thunnus 712
Pelargus , v. Ciconia 190
Pelecinus 534
Pelecinus, v. Securidaca 651
Pelicanus, v. Onocrotalus 504
Penidia, v. Saccharum 615
Penna marina 534
Penoabfou, arbor Avneric. ibidem
Pentaphylloïdes ibidem
Pentaphylloïdes argenteum ala-
tum , v. Potentilla 573
Pentaphyllum , v. Quinquefo-
lium 589
Pentaphyllum, v. Pentaphylloï-
des 534
Peplus 535
Peplus Parifienf. v. Fabago 276
Pepo 535
Pepo Virginianus , ■». Macoc-
quuer 424
Pera paftoris , v. Burfa paftoris
12 1
Perca, pifcis 536
Percepier , five Perchepier An-
glorum ibidem
Perdicium , v. Parietaria 528
Perdix alba, v. Lagopus, avis
, 375
Perdix marina , v. Solea 668
Perdix ruftica, v. Rufticulaóti
Perdix 556
Perebecenue Oviedo , v. Nico-
tiana 489
Perelle ’ 537
Perfoliata ibidem
Perforata, v. Hypericura 347
Periclymenum 537
Periclymenum , v. Caprifolium
144
Periclymeuum reiftum , v. Xy-
lofteon 766
Periclymenum rectum ; v. Gha-
niiccerafiis 178
Periploca 538
Perifterona Crateva: , v. Chamte-
pitys 1 8 1
Perla:, v. Margaritte 43 6
Perna , v. Pinna 55*
Perfica 538
Perfica: affinis , ■». Gehuph 301
Perficaria 538
Perlicaria filiquofa, v. Noli me
tangere 4 93
Perficum malura , v. Perfica 538
Perficus, v. Perfica ibidem
Perfonata major, v. Bardana94
Perfonatia ibidem
Pervinca 539
Pes anferinus , .v Chenopodium
183
Pes cati, v. Hifpidula 337
Pefce columbOjX’. Muftelus 47J
Pefce porco , v. Centrine 167
Pes corvinus , v. Ranunculus
591
Pesleouis, v. Alchimilla 19
Pes lupi, v. Lycopodium 420
Pes urfinus , Lycopodium ibidem
Petafites 540 1
Petracorius lapis, v. Lapis pe-
tracorius 381
Petroleum 541
Petrofelinum ibidem
Petrofelinum caninum ,v. Cicuta
191
Petrofelinum Macedonicum 541
Petum , v. Nicotiana 489
Peuce 553
Peucedanum 542
Peucedanum, v. Carvifolia 154;
Phse*
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN:
Pha?nicobalani , v. Daftyli 141
Ehagrus 543
Phalacrocarax , Coivusaqua-
ticus 219
Phalangia 543
Phalangites ,v. Phalangium ibidem
Phalangium ibidem
Phalangium magno flore , v. Li-
liaftrum 402
Phalaris 544
Pharagon, v. Ben 97
Pharmacitis, v. Ampelitis 30
Phnfelus , v. Phafeolus 544
Phafelus Peruanus , v. Faba pur-
ga.rix • 276
Phafeola, Phafeolus 544
Phafeolus ibidem
Phafeolus fativus , v. Faba 275
Phafeolus filiquis latis , hifpi-
dis , & rugofis , v. Mucuna
467
Phafianus , avis 545
Phafunus aquatilis , v. Rhom-
bus 60 r
Pbafianus montanus , v.. Uro-
gallus 757
Phafilus , v. Phafeolus 544
Phellandrium 545
Phellos, v. Suber 686
Phiburon, v. Carcharias 147
Philadelphus Athenan , v. Syrin-
ga 691
Philanthorpon Plinii , v.Aparine
4L
Philyca elatior C. B. v. Alater-
nus 17
Phillyren 545
Philomela, v. Lufcinia 417
Philyra , v. Tilia 717
Phiftacia, v. Piftacia 556
Phlomis 546
Phlomitis, v. TEthiopis 13
Phlomos. v. Verbafcum 736
Phoca 546
Phocrena 547
Phocoena , 'v. Poreus marinus
57 f
Phcenicites, V. Lapis Judaïcus
380
Phcenicopterus , avis 547
Phoenicurus ibidem
Phoenix ibidtm
Phcenix altera, ■». Feftuca 282
Pholas 547
Phuxynus levis , v. Varius 735
Phoxynus fquamofus 548
Phrocalida inLemuo, v. Den-
teilaria 449
Phryganium, v. Ligniperda 397
Phthirion, v. Pedicularis 531
Phthora Valdenfium, v. Thora
712
Phu, v. Valeriana 733
Phycida , pifcis , v. Phycis 548
Phycis , pifcis ibidem
Phyllitis., v. Lingua cervina 408
Phyllon 548
Phyfalus, v. Bufo t / 7
Phyteuma 548
Phytolacca 549
Pica ibidem
Picaglandana 550
Pica Grreca ibidem
Picea, v. Abies 1
Picus Martis 550
Piganum, v. Talidtrum 709
Piger Henricus, v. BonusHen-
cus 110
Pila marina 550
Piloris ibidem
Pilofella ibidem
Pilofella raontana hifpida . v.
Hifpidula 337
Pilulce Cupreili , Cuprelfus
23+
Pimpinella 551
Pimpinella faxifragra v. Tra-
gofelinnm 72+
Pimpinella fpicata , Africana
maxima, v. Meliamhus 4+7
Pinaftellum v. Peucedanum 542
Pinafter, Pinus 553
Pinea , v. Efula 272
Pinei , v. Pinus 552
Pinguicula .551
Pinipinichi .552
Pinna ibidem
Pinoguacu, v. Papaya 515
Pinus " 552,
Piper 553
Piber album 554
Piper CaJe.cuticum , ju Capfi-
cum 145
Piperella , v. Haermia 310
Piper Indicum , Capficum 145
Piperi fimilis fruftus ftriatus * v.
Haermia 320
Piperkis, v. Lepidium 393
Piper longum 555
Piper nigrum 554
Pifcatrix, v. Rana marina 592
Piifa, v. Pix 558
PiffaphaUum , v. Naphta 481
Piiïaphaltns • 556
PilTelaïon , v. Pix 558
Piftacia, feu Piftachia S5<5
Piftacia fylveftris . v. Staphy-
lodendron <5-9
Piftolochia , v. Ariftolochia 63
Piitolochia, v. Viperina 740
Pifum
Pifum Gra;cum fativum. v. La-
thyrus 385
Pifum veficarium , v-Corindura
213
Pituitaria, v. Staphifagria 68 o
Pityula , v. Efula 272
Pix J5 7
Pix Burgundiaj , v. Pix 558
Pix Gra’ca, v. Colophonia 204
Pix navalis , v. Pix 558
Pix ficca, Palimpifla 51c
Placitis
Piacodes, v. Placitis ibidem
Planta marina reciformis 560
Planta leonis , v. Alchimilla 19
Planta faxea abrotanoïdes , v.
Madrepora 4l4
Plamago
Plantago aquatica ftellata , v.
Damafonium l43
Plantago angiftifolia albida , v.
Flolofteum 039
Plantago caulifera, v. Pfyllium
Platanaria , v. Sparganium 671
Platanus -<50
Plateifa, v. Pafter Irevis 530
Platyphyllos , v. Quercus 588
rlicaria , v. Lucopopium 410
Plumbago
Plumbago quorundam, v. Den-
tellana l49
Plumbum
Plumbum album ,-t'.Stamnum679
Plumbum uftum, v. Plumbutruói
Pluvialis ibidem
Plya,t/. Pafler la;vis 530
Pnigkis l6l
P;cderos, v. Opalus 505
Pointiana ^5^
Polemonium ^5,
Polium comatum , v. Polium
montanum
Polium montanum 563
Pollicipedes , v. Balani 87
Polyacantha , v. Calcatrepola
118
Polyacanthus ,g4
PolygaU -lhtdtm
Polygala , v. Ornithopodium
Polygala , v. Coronilla V16
rofygalon , v. Polygala 564
Poly-
bladwyzer van de latynsche namen.
Polygalon, v.Onobrychis 503
Polyglotta, avis . 565
Polygonatum ibidem
Polygonum ibidem
Polygonum bacciferum,», Ephe-
dra 265
Polygonum minus, v. Hernia-
ria 331
Polygonum minus candicans,
v. Paronychia 528
Polygonum felinoïdes , *. Per-
cepier. 536
Polypodium 5 66
Polypus ibidem
Polytrichum 567
Polytrichum aureum , vel no*
bile, Adianthum aureum 11
Pomaceum 5 67
Poma , v. Malus 419
Potnacitria, v. Citreum 196
Poma paradyfi , v. Mufa 196
Pomifera Indica maliformis , v.
Guayava 317
Porno fnnilis Brafiliana , v. oe-
nipa 301
Pompholyx 568
Pompilos, v. Nautilus 486
Pomum Adami 569
Pomum amoris majus , v. Ly-
coperficon 420
Pomum A(Tyrium,r.Pomum Ada-
mi 569
Pomum mirabile , v. Momor-
dica 461
Pomum nerantium , v. Auran-
tium 78
Pomum granatum ,v.Punica 583
Pomum fptnofum , v. Stratno-
nium 682
Pomum fpinofum opuntiatum,
v. Echinomelocaftos 257
Pomus, v. Malus 419
Populago 569
Populus ibidem
Porca , v. Sus 688
Porcelliones , v. Millepedse457
Porcellus , v. Sus 688
Porcellus Indicus 571
Porcellus fylveftris , ®.Aper43
Poreus, v. Sus. 688
Poreus marinus 571
Poreus marinus,®. Delphinusz45
Poreus fpicatus, v. Hyftrix349
Porphyrion 571
Porphyrites ibidem
Porrum ibidem
Portulaca 572
Portulaca marina,®.Halimus 311
Porus reticulatusj v. Efchara
• 271
Potamogeton 57a
Potentilla 573
Poteinilla, v. Barba caprte 91
Poterium 574
Prtecocia, v. Armeniaca 65
Prtecoquum ibidem
Pramnion , lapis , -v. Morion
463
Prafinus, v. Smaragdus 665
Prafius, lapis, v. Prafius 574
Prafius, lapis ibidem
Praflium, v. Marrubium 439
Prailium nigrum foetidum , v.
Ballote 88
Praffius, lapis , v. Prafius 574
Priapeia, v. Nicotiana 489
Primula pratenfis , v. Primula
veris 574
Primula veris ibidem
Probofcis elephanti , v. Ele-
pbas 161
Piopolis 575
Prima Datnafcena , ®. Prunum
_ . 575
Prima infana fpinofa, v. IMux
in fa na 495
Prunella, v. Brunella 116
Prunella crerulen , v. Bugula 119
Prunella , frufUis , v. Prunus
fylveftris 576
Prunum 57 y
Prunus liiericonthica folio an-
gufio fpinofo, v. Zaccon768
Prunus fativa, v. Prunum 575
Prunus febeften , v. Sebeften 649
Prunus fylveftris 576
Pfeudoacacia ibidem
Pfendoamonum , v. Amomum
30
Pfeudoafphodelus Alpinus , ^v.
Phalangium 544
Pfeudobefoar , ®. Hircus 336
Pfeudobunias , v. Barbarea 93
Pfeudocorallium 576
Pfeudocorallium verrucarium
ibidem
Pfendodi&amnum 577
Pfeudoeupatoriuua mas , v. Eu
patorium 273
Pfeudolimodorum , v. Limodo-
rum 406
Pfeudolinum, t>. Linaria 407
Pfeudolotus, v. Guaiacana 314
Pleudoiyfimachiumpurpureum ,
Salicaria 6u
Pfeudomelilotus , v. Lotus 412
Kkkkk
Pfeudonardus , v.Lavandula 38 6
Pfeudoorchis , v. Ophris 507
Pfeudopalus, v. Oculus cati49j>
Pfeudofantalum Criticum , v.
Abelicea 1
Pfeudofpanium Hifpanicum ,v.
Spartium 672
Pfeudofycomorus , v. Azeda-
rach 87
Pfiadium Diofcoridis ,v. Alchi-
milla jp
Pfmacus J77
Pforus, v. Lepras 394
Pfyllium 577
Ptarmica 578
Ptarmica Auftriaca, v. Xeran-
themum 765
Pudendum marinum, v. Urcica
marina -jen
Puffinus 57p
Pul, v. Arbor triftis 57
Pulegium 579
Pulegium montauum, v. Clino-
podium 198
Pulex _ 580
Pulicaria, fi ve Pulicaris herba ,
v. Pfyllium 578
Pullus, v. Gallina 300
Pullus aquaticus, v. Fulica293
Pulmo marinus 580
Pulmonalis , Pulmonaria 581
Pulmonaria arborea, v. Licheii
39<5
Pulmonaria 580
Pulmonaria maculofa 581
Pulpa caflia; , ®. Cafila 157
Pulpa colocynthidos , v. Co-
locynthis 204
PulfatilJa 581
Pulvis coriarius 582
Pumex ibidem
Punica ibidem
Puretta 583
Purpura 584
Pu tori us ibidem
Pyra, v. Pyrus 587
Pyra cotonea, .v Cydonia237
Pyracantha 584
Pyraceum 585
Pyrafter, v. Pyrus 587
Pyrafter Idseus, vel petrteus ,
v. Diofpyros 251
Pyrethrum 585
Pyrhocorax, v.Graculus 310
Pyrimachus, v. Pyrites 585
Pyrites ibidem
Pyrites, v. Vitriolum 752
Pyrola 586
Py-
BLADWYZER VAN DE LAT YNSCHE NAMEN.
Pyrolaalfinesfiore, Herba trien
talis
3*9
Pyropus , v. Rubinus
608
Pyrrhula, avis
586
Pyrum, v. Pyrus
587
Pyrum Cydonium, v.
Cydonia
*J7
Pyrus
58 7
Pyrus cervinaltalis , v.
Diolpy-
ros
151
Pyffacia fylveftris , v.
Staphy-
lodendron
679
Pyxacaiuha , v. Lycium 419
QUABEB , v.. Cubebse 219
. Quadrifolium 587
Quamoclit 588
Quebuli, 1. Myrobalani 478
Quercula calamandrina , v.
Chamaedrys 178
Querculus , ferpens , v. Dryinus
2-55
Quercus 588
Quercus foliis molli lanugine
pubefcentibus , v. Robur6o3
Quercus marina, v. Fucus 193
Quercus marina Theophraft. v.
Lithop’nyton 410
Querquedula 589
Quenquefolio fragifero affinis ,v.
Penthaphylloïdes 533
Quinquefolium 589
Quinquefolium fragifcrum , v.
Pentaphylloïdes 534
Quinque fragmenta pretiofa 589
Quinquina , v. Kinakina 370
Quis, v. Pyrites, 585 & v. Vi-
trioluin 751
Quirapanga, avis 589
Quocolos 590
R.
T) ADICLTLA magna
nus rufticanus
Radicula fativa, v..
Radicula fylveftris ,
brium
Radix Brafilienfis ,
cuanha
Radix Carlo Samfto
Radix, cava minima
chatelliua.
. tt.Rapha-
' 59 J
Raphanus
594
v. Sifym.
66y
•». Ipeca-
360
590
, v. Mof-
Radix Idaea, v. Laurus Alexan-
drifla 389
Radix Idea, v. Uva urfi 761
Radix mechoacan ,v. Mecbocan
441
Radix Sanftce Helena; 590
Radix viperina ,r.Viperina 748
Radix urfina, v. Memn 455
Raguahil, v. Camelus 133
Raja, pi fcis 591
Raja clavata ibidem
Rallus, avis ibidem
Ra na ibidem
Ranacalamita j v. Rana fylvef-
tris 59a
Rana marina ibidem
Rana minima, v. Rana fylvef-
tris ibidem
Rana fylveftris- ibidem
Ranunculus ibidem
Ranunculus aquaticus umbili-
cato folio, v. Hydrocotyle 345
Ranunculus cyclaminis folio,
Afpliodeli radici , v. Thora 712
Ranunculus fceniculaceis foliis ,
v. Helleborus niger Hippo-
cratis 327
Ranunculus bortenfis 592
Ranunculus latifolius , v. Che
Iidonia 182
Ranunculus montanus 593
Ranunculus nemorofus 592
Ranunculus nemorofus,
chatellina 465
Ranunculus paluftris 593
Ranunculus paluftris folio fa*
gittato, v. Sagitta 6'y
Ranunculus pratenfis 593
Ranunculus (axatiiis ibidem
Ranuculus fylvaticus 592.
Ranunculus fylveftris ibidem
Ranunculus tuberofos ibidem
Ranunculus vindis , v. Rana
fylveftris 591
Rapa 593
Raphanis magna, v. Raphanus
rufticanus 595
Raphaniftrum 594
Raphanus ibidem
Raphanus aquaticus , v. Sifym-
brium 664
Raphanus marinus , v.. Cakile
126
Raphanus rufticanus. 595
Raphanus fylveftris- ,, v. Ra-
phaniftrum 594
Rdphanus fylveftris,, v.. Sifym-
brium. 664
Raphanus fylveftris officinarurt',
v. Lepidium 393
Rapiftrum 595
Rapiftrum , v. Raphaniftrum 594
Rapurn , v. Rapa • 593
Rapum Americanum , v. Heticlx
_ 33*
Rapum geniftte, v. Orobanche
■ ; 5 1 S
Rapum rubrum , v. Bèta 99
Rapunculutn vulgare , v. Ra.
cunculus efculentus 596
Rapunculus ibidem
Rapunculus efculentus 596
Rapuntium majus , v. Rapun-
culus 595
Rapuntium parvum, v. Rapun*
culus efculentes 596
Ratus, v. Mus 470
Ravendfara, v. Cortex caryo-
phyllatus 218
Ravendfara, v. Nux caryophyl.
lata 49j
Realgal 596
Realgal , v. Arfenicum 66
Recrementum ferri , v. Ferrutn
281
Reduvius 597
Reginaprati, v. Ulmaria 754
Reifgal, v. Realgal 596
Remora aratri , v. Ononis 505
Requiem , v. Carcharias 147
Refeda 597
Refeda linarite folio , v. Sefa-
moïdes * 658
Refeda minor, v. Phyteuma 548
Refina 597
Refina elemi, v. Elemi 261
Refina frida , aut. tofta, ». Co-
lophonia 204
Refina larigna , v. Larix 384
Refina pini , v. Pix 558
Refta bovis , v. Ononis 504
Retö thunnianum, v. Thunnus
71X
Retepora , v. Efchara 271
Reticulum marinum 597
Rex metallorom, v. Aurum Sr
Rha,v- Rhaponticum. 600
Rha verum Diofcoridis , .Rha.
barbarum 598
Rhabarbarum ibidem
Rhabarbarum album Indicum;,
•v. Mechocan 442
Rhabarbarum Monachorum, v.
Hippolapathum 333
Rhagadiolus 599
Rhagadiolus, v. Hedypnois 323
Rha-
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Rhamnus catbarticus 599
Rhamnus folio fubrotundo, v.
Paliurus 522
Rhamnus tertius Diofcor. v. Py-
racaiuha 584
Rhapeion , v. Leoncopetalon
393
Rhapontica, v. Centaurium ma
jus i 66
Rhaponticum 600
Rhaponticum Pharmaceuticum,
v. Centaurium majus 166
RhaponticumThracicuuijt'.Rha
barbarum 598
Rhafuc Maurorum 600
Rlieim ~ 598
Rhinoceros 600
Rhoar , v. Narwal 485
Rhodia radix 60 1
Rhododaphne, ». Nerium 488
Rhododendrum ibidem
Rhoe 6di
Rhombus, pifcis ibidem
Rhus ibidem
Ribes 60 1
Ribes nigrum, v. Amonium 30
Ribefium , v. Ribes 602.
Ricinus ibidem
Ricinus Americanus minor , v.
Eraway 268
Ricinus , animal 603
Rifalgaltum , v. Realgal 596
Ritro , v. Echinopus 258
Robur 603
Rogga , v. Secale 650
Ronas 604
Rorella , v Ros Solis 607
Rorida , v. Ros Solis ibidem
Ros 604
Rofa ibidem
Rofacanis, v. Cynorrhodosi39
Rofa de Hiericho 6 05
Rofa Hierichontea ibidem
Rofa Hierichontis , v. Corona
Solis 216
Rofa Maria; Monachis , v. Rofa
Hierichontea 605
Rofa marina inter mufcos na-
fcens, v. Efchara 272
Rofa Marina fativa, ■». Lychnis
418
Rofa fylveftris , v. Cynorrhodos
239
Rofte albte, v. Rofa 605
Rofte Damafcente 604
Rofte incarnatte 604
Rofa; mofchatje ibidem
Rofe pallidï ibidem
Rofa; provincialis 6 05
Rofa; rubrte ibidem
Rofmarinum coronarium , v.
Rofmarinus 606
Rofmarinus ibidem
Ros Solis ibidem
Roflrum porcinum, v.Densleo-
nis 247
Rubecula , v. Phcenicurus 547
Rubellio , v. Erythrinus 272
Rubeola 607
Rubeola montana odora,v.Afpe-
rula 72
Rubeta , v. Bufo 1 1 7
Rubeta , v. Rana fylveftris 592
Rubia 608
Rubia angulofa afpera , v. Gal-
Hum 301
Rubia linifolia afpera, v. Jun-
caria 364
Rubia fynanchica , v. Rubeola
607
Rubicilla, v. Pyrrhula 586
Rubinus 608
Rubrica 609
Rubus ibidem
Kubus hircinus , ■». Chamaibatus
*77
Rubus Tdteus ibidem
Rubus Idteus fpinofus, v. Fram-
bcefia 290
Rucula marinaminor, v. Sinapi
663
Rumicis fpecies foliis rubenti-
bus.-v.Lapathura fanguinum378
Rumex acecofus , v. Acetofa 6
Rumigi Maurorum 600
Rupertiana , v. Geranium 304
Rupicapra 609
Rupicola, v. Oenas 500
Rulcum , v. Rufcus 610
Rufcus ibidem
Rufcus,i/.LaurusAlexandrina389
Rufma 611
Rufticula ibidem
Ruflicula minor ibidem
Rufticula marina ibidem
Ruta ibidem
Ru ra capraria, v. Galega 298
Rura muraria 612
Ruta pratenfis, v.Thali.Ebulus257
Samia, v. Terra Samia 706
Samius after ibidem
Samius lapis , v. Alana 17
Samolus 617
Sampfucbus, five Sampfuchum,
v. Majorana 417
Sampfuchus , v. Marum 440
Sanamunda , v. Caryophyllata
i 54
Sana Sanéba Indorum , v. Nico-
tiana 489
Sandal , v. Santahitn . 619
Sandaracba Arabum , v. Junipe-
rus, 366. & Vernix 739
Sandaracha Grrecorum, r.Real
gal 596
Sandaftros , lapis 627
Sandilz Anglofum 628
jandix , v. Minium 459
Sangu, v. Ettalche 273
Sanguinalis lapis, v. Lapis fan-
guinalis 381
Sanguinalis mafcula , v. Poly-
gonutn 5Ö5
Saoguinaria centuranodia , v.
Polygonum ibidem
Sanguis draconis 628
Sanguis draconis , herba , v.
Lapatbum fanguineum 378
Sanguis hirci prajparat. v. Hir-
cus 336
Sanguis humanus 629
Sanguiibrba,i>.PimpinelIa 551
Sanguifuga, v. Hirudo 336
Sanicula 629
Sanicuia Alpina , v. Cortufa 218
Sanicula Alpina foliis borraginis
villofa, v. Auricula urfi 80
Sanicula Eboracenfis , v. Pin-
guicula 55 1
Sanicula foemina adulterina , v.
Albrantia 75
Sanicula guttata , v. Geum 305
Sanicula montana , v. Pingui-
cula ibidem
Santalum 629
Santolina 630
Saphera ibidem
Saphirus , five Sapphirus 631
Sapo ibidem
Saponaria 632
Sarcenagenfis lapis , v. Lapis
farcenagenfis 382
Sarcocolla 633
Sarcophago Cretenfibus , v.
Dentellaria 249
Sarcopbagus , v. Afius lapis 70
Sarda , pifcis 633
Sarda , lapis, v. Cornalina 214
Sardachates lapis , v. Acbates 8
Sardina , v. Sarda 633
Sardius, lapis, v. Cornalina2i 4
Sardonia , v. Ranunculus 503
Sardonyx , five Sardonychus 63 }
Sargazo ibidem
Sargus 634
Sarfaparilla ibidem
Safiaf Syrorum , v. Calaf 127
SaiTafras 635
Saflifrica Italorum, v. Tragopo-
gon 723
Satureia 635
SntureiaCretica,v.Tbymbra7i4
Saturnus , v. Plumbum 561
Satyrium 636
Satxrium abortivum , v. Nidus
avis 490
Satyrium quorumdam, v. Dens
canis 24 6
Saurus, five Sanra 636
Saxifraga ibidem
Sayifraga , v. Tragofelinum 724
Saxifraga altera , v. Rubeola
607
Saxifraga aurea, v. Cbryfofple-
nium 188
Saxifraga rubra , v. Alkekengi
20
Saxifraga Venetorum , v. Oreo-
felinum 5 t 1
Scabiofa 637
Sabiofa folio integro , v. SuccN
fa 685
Scambia, v. Girafol 30$
Scammonea, 2'.Scammonium637
Scammonea parva , v. Gonvcl-
vulus 207
Scammoneum, v, Scammonium
o • 67,1
Scammoma , v. Scammonium
ibidem
Scammonium ibidem
Scammonium Americannm , v.
Mechoacan 442
Scandix 638
Scarabelaphus , ». Cervus vo-
laas 174
Scarabtcus bicornis , feu cornu-
tus , v. Cervus volans ibidem
Scaraba;us ftercorum 638
Scarabteus firidulus 639
Scariola , v. Endivia 264
Scarlatum , v. Chermes 183
Scarus 639
Scecacbul ibidem
Sceptrum Pardagogorum , v.Fe-
rula 282.
Scbifhrs lapis.v Lapis fchiftus 382
Schoenanthum, feu Schoenantbos
„ . ^3 9
Scitena 640
Scilla ibidem
Scincus 641
Scirpus ibidem
Scilmus, v. Martes 439
Sciurus 641
Sclarea ibidem
Scolopax, v. Rufticula 610
Scolopendria, v. Ceterach 174
Scolopendria vulgaris , v. Lin-
gua cervina 408
Scolopendria leguminofa , v.
Pelecinus $34
Scolopendrium,». Ceterach. 174
Scolopendrium , v. Lingua cer-
vina 408
Scolymus 643
Scolymus , v. Cinara 192
Scombrus,feuScomber,pifcis643
Scopa Regia , v. Barbarea 93
Scoria fcrri , v. Ferrum 281
Scordiurn 644
Scordotis, v. Scorodonia ibidem
Scordotis fecunda Plinii, v.
Calfida jj7
Scorodonia 644
Scorodoprafum 645
Scorodothlafpi ibidem
Scorpio ibidem
Sc er-
BLAD WYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Scorpio , pifcis , v. Scorpius
maritimus 647
Scorpioïdes, ». Einerus
Scorpioïdes buplcvri folio 646
Scorpis, v. Scorpcena 647
Scorpius 645
Scorpius, v. Erinacea 269
Scorpius, frutex 646
Scorpius maritimus 647
Scorpcena ibidem
Scorzonera ibidem
Scotanum , Cotinus au
Scrofa, v. Sus 688
Scrofa fylvellris, v. Aper 43
Scrollus 648
Scrophularia ibidem
Scrophularia media, vel tertia
Brunf. v. Anacampferos 31
Scrophularia minor , v. Chelido-
nia 1 82
Scuriolus, v. Sciurus 642
Scutellaria , v. Caflida 157
Scysban, i>. Sesban 658
Scytbica radix, v.Glycyrrhifa309
Seban ,r.Sesban 658
Sebelten 649
Sebellena ibidem
Secacul Arabum , v. Scecachul
639
Secale .6-19
Secla , v. Secale ibidem
Secundina; , feu Secundi mu-
lieris 650
Securidaca . 651
Securidaca filiquis planis utrin-
que dentaiis , v. Pelecinus 534
Sedum aquaiile, v. Aizoon 16
Sedmn foliis fubrocuiidis crena-
tis , v. Saxifraga 636
Sedum majus 65 1
Sedum minus ibidem
Sedum minus luteum folio acu-
to, ■<’. Sedum minus ibidem
Sedum minus officinarum , v.
Vermicularis 739
Sedum parvum acre, *. Illece-
bra 358
Selago Plinii,'V.Camphoratai35
Selenices , lapis 651
Selinum, v. Petrofelinum 541
Selinufia , v. Terra felinufia7o6
Semen ammeos , v. Ammi 19
Semen badian, v. Anifum Chi-
li ae 40
Semen Cinte, v. Semen contra
vermes 65a
Semen contra, v. Semen contra
vermes ibidem
Semen contra vermes ibidem
Semen mofchi ibidem
Semen fanélum, v. Semen con-
tra vermes ibidem
Semen Sainonicum ibidem
Semen Zedoarice ibidem
Semenzina ibidem
Sempervivum majus, v. Sedum
651
Sempervivum minus ibidem
Sempervivum minus album, v.
Vermicularis 738
Sempervivum minus vermicula-
tum acre, v. lllecebra 358
Sempfem , v. Scfamum 658
Senagruel , v. Viperina 748
Senecio 6j 3
Senecio major, v. Jacobtea 352
Senecium , v. Senecio 6j 3
Senefta anguium ibidem
Seneftus anguium ibidem
Senembi 654
Senna, vel Sena ibidem
Senna Orientalis fruticofa , v.
Pajomirioba 511
Senna fylvellris , v.Coluteaaoy
S epedon , v. Seps 655
Sepia ibidem
Seps , ferpens 65 5
Septinervia, v. Plantago 5<9
Sermontnnum, v. Ligudicum 401
Serapinum, v. Sagapenum 616
Serichatum , v. Thus 713
Sericum ertidum , v.Bombyxi09
Serinus, avis 656
Serio'a, r. Endivia 265
Seriphium abfinthium 656
Seriphium Germanicum , v. So-
phia 669
Seris, v. Endivia 2.6 \
Seris domeftica , v. Ladtuca 374
Seris fylvellris picris , v. Ci-
chorium 1 89
Serpens 656
Serpens volans , v. Acontia 9
Serpentaria, v. Biflorta 104
Serpentaria , v. Dracunculus 254
Serpentaria , v. Viperina 748
Serpula, v. Serpens 656
Serpyllum 657
Serpyllum acinarium , v. Oxy-
coccuvn 518
Serpyllum hortenfe, v.Thymus
716
Serrettula 6 57
Serrata, v. Serratula ibidem
Sefama, v. Sefamum 658
Sefamoïdes ibidem
JvkkkJi i
Sefamoïdes parvum , ». Cat«-
nance ióz
Sefamum 6j8
Sesban ibidem
Sefeli Aithiopicum Matth. v.
Libanotis 396
Sefeli Creticum minus , v.Tor-
dylium 720
Sefeli Maflilienfe 659
Sefeli Maffilioticum, v. Ligulli-
cum 401
Sefeli officinarum , v. Ligulli-
cum ibidem
Sefeli paluüre ladtefcens , v.
ThyH'elinum 716'
Seta, v. Sus 689
Sevum arietinum, v. Aries 6t
Sevumbovis, v. Bos 112
Sevum hirci, ». Hircus 33Ó
Seysban, v. Sesban 658
Sferro cavallo , v. Ferrum equi-
num 282
Siciliana, v. Androfaemum 36
Sideritis 659
Sideritis alfines Triflaginis folio,
v Mnrrubialïrum 439
Sidiiim , v. Punica 683
Sigillum Beatte Maria: officina-
rura, v. Tamnus 697
Sigillum Salomonis, v. Polygo-
natum 66 s
Siler montannm , v. Liguflicuin
401
Silex 660
Siligo, v. Secale 650
Siliqua 660
Sliqua iEgyptia , v. Caffia 156
Siliqua Arabica, v.Tamarindi'695
Siliquallrum 660
Siliquadrum , ‘v.Capficum 145
Siliqua fylvellris rotundifolia66o
Silphium , v. Laferpitium 384
Silurus , v. Glanis 306
Silurus, "j . Sturio 684
Silybum^.CarduusMarianusisi
Silybum , v. Macub 319
Simbor mangiauam 661
Sim ia ibidem
Simia marina 66z
Simia marina, v. Vulpecula ma-
nna 762
Simius , v. Simia 66 r
Sinanchica: fpecies, Juncaria
c. . 364
Sinapt 66z
Sinapi , v. Eryfiraum 271
Sinapi agrelle, v. Barbarea 93
Sinapi echipatum,v.Erucago27o
Sint-
BLADWYZER VAN DE LAT Y NSCHE NAMEN.
Sinapiflhus, v. Sinapi 663
Singadi, v. Arbor triftis 57
Sinicura ficftile , v. Buccinutni 17
Sion, v. Beccabunga 95
Sion Crateva; , 21. Naflurtium
aquaticutn 4S6
Siphoninm, v. Fefluca 281
Sifarum 663
Sifarum Syriacum , v. Sceca-
chul 639
Sifer , v. Sifarum 66 3
Sifon, v. Cicuta 190
Sifymbrium 664
Sifymbrium aqunticum, v. Na-
fturtium aquaticum 486
Sifymbrium cardamine ibidem
Sifymbrium eruca; folio glabro,
flore luteo , v. Barbarea 93
Sifymbrium, v. Sophia 669
Sifyrinchium 664
Sium ibidem
Sium , v. Beccabunga 95
Smaragdus 66 5
Smarides , v. Smaris 666
Smaris pifcis 665
Smeften 666
Smeftin, v. Terra faponaria 706
Smeélis 666
Sinilax arbor, v. Taxus 702.
Smilax afpera 666
Smilax afpera Peruana , v. Sar-
faparilla 634
Smilax lasvis,®.Convolvulus 207
Smilax filiqua furfum rigente ,
v. Phafeolus 544
Smilax unifolia humillima , v.
Unifolium 756
Smyris , lapis 666
Smyruium 667
Smyrnium liortenfe, v. . Impera
toria 358
Soda, v. Kali 367
Sol, v. Aurum 81
Sol Indianus, v. CoronaSolis2i6
Solanifolia , v. Circtea 194
Solnnum 667
Solanum foetidum,®. Datura 243
Solanum fruticofum bacciferum
684
Solanum furiofum , v. Bellado-
na 96
Solanum lethale , *. Belladona
ibidem
Solanum manicum , v. Datura
243
Solanum majus , v. Belladona 96
Solanum pomiferum fruftu ro-
tundo , v. Lycoperficum 410
Solanum pomiferum , v. Me-
longena 450
Solanum pomiferum folio 'rotun-
do tenui , v. Cachos 115
Solanum porno fpinofo rotunuo,
v. Stramonium 682
Solanum quadrifolium baccife-
rum, v. Herba paris 319
Solanum racemofum Indicum ,
v. Phytolacea 449
Solanum fcandens , v. Dulcn-
mara 256
Solanum fomniferum, v. Bella-
dona 96
Solanum fomniferum, v. Datura
Hl
Solanum veficarium , v. Alke-
kengi 20
Solaria , v. Ros Solis 607
Solatrium, v. Solanum * 66 7
Soldanella 668
Soldido „ pifcis , v. Tamoata 698
Solea, pifcis 668
Soleaequina, v. Ferrum equi-
num 28a
Solen 668
Soletard , v. Terra faponaria
706
Solidago, v. Bellis 97
Solidago Sarracenica, v. Virga
aurea 749
Solis flos Peruvianus, v. Coro-
na Solis 216
Solis Gemma , v. Girafol 305
Solis oculus , v. Oculis cau'499
Solfequiura , v. Cichorium 189
Solfirora, v. Ros Solis 607
Soncho affinis , v. Lampfana377
Souchus 669
Sophera , v. Pajomirioba 521
Sophia 669
Sophia Chirurgorutn ibidem
Sorbus 670
Sorbum , . Sorbus ibidem
Sorex ibidem
Sorghi album,®. Melica 448
Sorgo fimile granum , v. Meli-
ca ibidem
Sorgum, five SdTghum, v. Me-
lica 447
Sory 670
Spadam 671
Spalt , lapis ibidem
Sparganium ibidem
Sparganium , K.Rutomus 12-2
Spartium 672.
Sparcium nphyllon fruticofum,
v. Eriuacea 268
Spartium Hifpanicum , Gen».
fta 303
Spatha, v. Gladiolus 305
Spatula foetida, v. Xyris 767
Spelta , v. Zea 768
Spergula 672
Sperma ceti 673
Sperma ranarum ,v . Rana 591
Sperniola , v. Rana ibidem
Sphacelus , v. Stachys 678
Sphacelus , v. Scorodonia 644
Sphacelus Theophrafti , v. Sal-
via 61 5
Spha;ra marina, v. Pila marina
55<5
Sphterocephalus , v. Echinopus
258
Spherdocles, v. Tethya 708
Spondylis 673
Sphondyiium ibidem
Sphondyltum majus, v. Opopa-
nax 508
Sphondylus lapis, v. Mugil463
Spica, v. Lavandula liiajor 386
Spica Celtica, v. Nardus Cel-
tica 484
Spica hortulana , ®. Stcechas 682
Spica Indica, v. Nardus Indica
’ 484
Spica nardi, v. Nardus Indica
ibidem
Spina ncida, v. Berberis 98
Spina acuta , v. Oxyacantha5i7
Spina acuta, v. Pyracantha 584
Spina alba 674
Spina alba, v. Carduus Maria-
nus * 1 5 x
Spina alba, v. Scolymus 643
Spina alba putata, v. Echinopus
*58
Spina Arabica , v. Carlina 151
Spina bourgi Monfpelienfium ,
v. Alaternus 17
Spina cervina, v. Rhamnus599
Spina cicrina , vel lutea , v.
Spina fbl flitiaiis 67#
Spina hirci , v. Tragacanthurii
712
Spina hirci minor, v. Poterium
574
Spina infeftoria , v. Rhamnus
599
Spina lutea, ®. Ononis 505
Spina peregrina, v. Echinopus
258
Spina purgatrix, v. Hippophaes
: 335
Spina folflitiaiis 677
Spina
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN,
Spinaceiuo olus , r. Spinacia
ibidem
Spinacbia, vel Spinacia ibidem
Spinachium , v. Spinacia ibidem
Spinatella, v. Calcatrepola 128
Spinus albus , v. Oxyacamha
5 '7
Spinus , avis 675
Spinus Ligurinus , v. Serinus
656
Spinus, v. Prunus fylveftris 57 6
Spinzago d’aqua, v.Avoieta 78
Spirtea 675
Spirea Theoprafti y v. Vibur-
num 741
Spociiura 676
Spodiurn Arabum ibidem
Spodium aut Tabaxir Perfiano-
rum , v. Bambou 91
Spodium Graecorum, 676. &v.Tu'
thia 73'
Spongia 676-
Sdongia Bedeguar, v. Cynor
rhodos 239
Spo ngia pyrotechnica , v.Spon
gia ' 677
Spongiola nonnullis , v.Boletus
efculentus 107
Spongites , v. Lapis fpongia;
383
Squatina 677
Squatina Raia 678
Squilla v ibidem
Squilla, v. Scilla 640
Stacliys 678
Stacbys , v. Lavandtria minor
386
Stafte, feu Staélen 679
Stamnum ibidem
Staphylinus fativus , •». Carotta
Ï52
Staphylinus fylvellris , v. Dau
v cus vulgaris 244
Staphylodendrou 679
Staphifagria 680
Statice ibidem
Stelecbites , lapis 681
Stelechites, lapis, Ofleocol-
la 515
Stel la herba , v. Alchimilla 19
Stella marina 681
Stel 1 a terra;, r.Talcum 693
Stellaria Mauhiol. v. Alchimil-
la 19
Stellio 681
gtenomarga, v. Marga 436
Stercus bovis , Bos 112
Stercus diaboli , v. Alfa fcetida 73
Stercus diaboTi, v. Naphta 482
Sycamine Theophr. v.
Syco*
Stercus humanum, v.
Homo
mortis
689
340
Sycomorus
ibidem
Sticbas , v. Stcechas
682
Symphonia
689
Stibium , v. Antimonium
4i
Symphytum maculofum ,
v. Pul-
Stcechas
682
monaria
581
Stcechas Arabica ibidem
Stccchas citrina, v. Elichryfum
262
Stora, v. Sturio
Storax, v. Styrax
684
685
Stramen camelorum , v* Schce-
nantbum 639
Stramonia major, v. Datura 243
Stramonium, live Stramonia 681
Stramonium fru&u fpinofo , v.
Datura 243
Strangulatorium , v. Colchicum
20ï
Stratiotes, v. Aizoon 16
Stratiotes major, v. Millefo-
luun 456
Strix 683
Strobili 1- & 552
Strumaria, v. Xanthium 764
Strumea , v. Ranunculus 593
Strutbia, ». Cydonia 237
Strutbio 683
Strvubiocamelus , Strutbio ibidem
Struthion , v. Imperatoria ;j8
Strycbnodendros
684
Strychnos , r.Solanum 667
Stuc , v. Marmor
4;9
Stupefcor, v. Torpedo1 7 2. 2,
Sturio 684
Sturnus ibidem
Styrax, arbor 685
Styrax , gummi ibidem
Styrax calamita ibidem
Styrax liquidus- ibidem
Styrax ruber ibidem
Subbuteo, avis 686
Sub er ibidem
Suberifera latifolia ilex , v. Su
ber ibidem
Succharum, v. Saccharurn 6r4
Succifa 686
Succolata, v. Chocolatum 185
Sulphur 687
Sulphur vivum , v. Sulpbur
ibidem
Sumach, vel Sumac, v. Rhus
601
Superba , v. Diofanthos 251
Sura, v. Coquo 208
Sus 688
Sus fera, v. Aper 43
Sus majis,v,Porcusmarinuss7i
Symphytum majus 690
Symphytum medium, v. Bugula
„ ^9
Symphytum minus borraginis
facie, v. Omphalodes 502
Symphytum petraum, •*. Bru-
nella 116
Synodon , pifcis 690
Synodontides, v. Synodon ibidem
Syringa 691
Syringa ca;rulea, v. Lilac 401
T.
'T'ABACUM , feu Tabaco, v.
Nicotiana 489
Tabanides, v. Tabanus 691
Tabanus ibidem
Tabaxir, v. Saccharurn 614.
Tabaxir, five Mambu , arbor,
v. Bambou 91
Tabe, v. Tabanus 691
Taca, v. Ricinus 603
Tacamaca, vel Tacamahaca gum*
mi 691
Ta;da , v. Pix 55^
Tarnia 692
Tagendor, v. Boicininga 106
Tagetes 692
Tagliarini, v. Vermicelli 7 38
Tal, ■ v. Papyracea 526
Talcum 693
Talpa 694
Tamalapatra,feuTamalapatirum j
v. Malabathrum 427
Tamandua 694
Tamaraka, v. Cohyne 202
Tamarindi 69 y
Tamarindus ibidem
Tamarifcus, feu Tamarix 696
Tambul, v. Betre 100
Tam n us 697
Tamoata , pifcis 698
Tanacetum ibidem
Tanacetum foiiis crifpis ibidem
Tanacetum bortenfe foiiis &
odore mentha;,i'.Coflus horto-
rnm 221
Tanacetum , five Flos Africa-
canus , v. Tagetes 692
Tapecon Maflilienfe, v. Urano-
fcopus 75.6
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Tapia 698
Tapirouiïu , v. Danta 243
Tapfus barbatus.v Verbafcum73<5
Tarantula 699
Taraxacum , v. Dens leonis 247
Tarce , v. Cryftallus 228
Tarchon Avicenna; , v. Dracun-
culus efculentus 254
Tarda , v. Otis 517
Tarkaia, zi. Turchefia 729
Tartarum 700
Tatau, v. Armadillo 64
Tati , avis 701
Tatou, v. Armadillo 64
Tatula, v. Dauira 243
Tatura, v. Datura ibidem
Tatus , v. Armadillo 64
Taura, v. Lunaria botrytis 414
Tauriis 701
Taurus volans ibidem
Taxus, arbor 702
Taxus , v. Melis 448
Tcha, v. Chaa 17$
Tcha , z. Thé 710
Tecolithus , v. Lapis Judaïcus
380
Tecomahaca , v. Tacamahaca
691
Tegula 702
Telephium ibidem
Telephium Diofcor. v. Fabago
176
Telephium vulgare , v. Ann-
campferos 32
Tellinse 701
Tembul, v. Betre 100
Tencha , v. Tinca 718
Terebmthina 702
Terebinthus 703
Terebinthus Indica Theophraft.
v. Piftacia 556
Teredo 704
Terfez Africanoruin ibidem
Terniabin , v. Thereniabin 71 1
Terra Chia 704
Terra; glandes , v. Chama;bala-
nus 177
Terra Japonica, v. Catechui63
Terra Lemnia 706
Terra Melitea , v. Melitenfis
„ 7° 4
Terra merita 705
Terra patn* ibidem
Terra Perfica ibidem
Terra Samia 706
Terra fanfti pauli 704
Terra faponaria 706
Terra faponaria , v. SmcftisG66
Terra felinufia
Terra figillata
706
ibidem
Terra fynopica, v. Rubrica 609
Terra viridis 707
Tertianaria ibidem
Tefticulus canis , v. Satyrium
636
Tefticulus morionis, v. Orchis
Tefliculus Sacerdotis,
510
v. Che-
lidouia
182
Tefludo
7°7
Tethtea , v. Tethyia
708
Tethyia , pifcis
ibidem
Tetragonia Theophr. v.
Evony-
mus
273
Tetrahit, v. Sideritis
é’59
Tetralix, v. Echinopus
258
Tetrao, v. Urogallus ,
, avis
's7
Tetrax, v. Grigallus, avis 3(2
Tetypoteiba
708
Teucrium
ibidem
Teutlacocauhqui , v. Boicinin-
ga 107
ThalitSrum 709
Thapfia ibidem
Thapfus barbatus , v. Verbafcum
736
Thé
Theca fabarum, v. Faba
Thereniabin
Thetlatian , v. Guao x
Thilypteris, v. Filix
Thimiama , Thus
Thinca Radoi , v. Caryophyl-
lus Regius J5Ö
Thinnus, v. Tinus
Thlafpi
7 <0
X7S
7 1 1
3i7
285
7 '3
719
711
Thlafpi allium redolens , v. Sco-
rodothlafpi 645
Thlafpi bifulcatum afperum ,v.
Thlafpidura 711
Thlafpi clypeatumferpylli folio,
v. jonthlafpi 359
Thlafpi clypeatum, v. Thlafpi-
dium 71 1
Thlafpi montanum luteum , v.
AlyflTon 2 6
Thlafpi minus clypeatum , v.
Jonthlafpi 359
Thlafpi faxatile incanum luteum
ferpylli folio , v. Jonthlafpi
ibidem
Thlafpidium 71 1
Thora 712
Thuja Maftilienfium , v Cedrus
baccifera ify
Thunnia, v. Thunnus 713
Thunnus , p i i’c Ls au
Thus 7,3
Thus Judsrutn ibidem
Thus judaiorum , Styrax 68s
Thus mafculum 7 j,
Thuya ibidem
Thya ibidem
Thyites 714
Thymallus ibidem
Thymbra ibidem
Thymbra Hifpanica majoran*
folio , v. Marum 440
Thymelsa 7,5
Thymelsea , v. Chamailea 178
Thymelsea lauri folio, v. Laureo-
•a 387
Thymum Creticum, v. Thynuis
715
Th y mus ibidem
Thynnus, v. Thunnus 712
Thyfleünum 7lg
Tibcadi , v. Tufcari 4.72,
Tiburo, pifcis 7.7
Tigrinus pulex, v, Tigris ibidem
Tigris ibidem
Ti ha ibidem
Tinca , pifcis 7 18
Tinca marina, v. Merula 455
Tinftorius flos, v. Aller 74
Tinétorius flos, v. Chryfanthe-
mum l88
Tinea, v. Teredo 704
Tinus ?i8
Tipha Cerealis, Secale 650
Tipula 719
Tithymalus ibidem
Tithymalus annuus folio roiun-
diore acuminato , v. Peplus
Tithymalus Charncias 7^9
Tithymalus Characias radicepy-
riformi , v. Apios 43
Tithymalus exiguus gla-ber num-
uiularia; folio , v. Chain*1 yce
j 81
Tithymalus foliispini, v.EfuIa
%7Z
Tithymalus latifolius, v. Lat-
hyrus 385
Tithymalus tuberofus, v. Apios
43
Tleon , ferpens -jlo
Tlizochilt , v. Vanilla 734
Tomentuiii, v. Filago 184
Tojnineio, avis -20
Topazius ibidem
Topiaria, v. Afperugo 72
Tori
BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN.
Tora venenata , Thora ?n
Tordylium 720
Tordylium, v. Meum 455.
Tormentilla 72 *
Tornabona, v. Nicotiana 489
Tornefol 721
Torpedo 721
Torpigo, v. Torpedo ibidem
Torquilla, v. Jynx 3 66
Tota bona, v. Bonus Henricus
110
Totanus 721
Tota fana , vi Androfemum 37
Trachelium, ^.Campanula 134
Tragacantha, gummi, v. Tra-
gacanthum 722
Tragacantha altera , v. Poterium
, 5^4
Tragacantha granatenfis , ». Po-
terium ibidem
Tragacanthum 712
Tragea granorum aétes, v. Sam-
bucus 627
Tragopogon 723
iTragopogon Hifpanic. v. Scor-
zonera 647
Tragopyron, v. Fagopyrum 277
Tragoriganum , v. Marum 440
Tragos, v. Ephedra 265
Tragofeliiuun 723
Tragotrophon , v. Fagopyrum
27 7
Tragum 725
Tiagus improbus Matth. v. Tra
gum ibidem
Trad ibidem
Tribulus aquaticus 726
Tribulus terreftris 725
Trichomanes , v. Polytrichum
567
Trifolia arbor , Laburnum
37°
Trifoliisaffine ,v. Quadrifolium
587
Trifolium acetofum , v. Oxytri*
phyllum 5 ï9
Trifolium album anguftifolium,
v. Dorycnium 253
Trifolium arvenfe humile fpica-
tum , v. Lagopus 375
Trifolium cervinum aquaticum,
v. Eupatoriura 273
Trifolium corniculatum , v. Lo-
tus 412
Trifolium fragiferum . r.Fraga-
ria 290
Trifolium odoratum , v. Meli-
' lotus 448
Trifolium palufire , v. Menyan-
thes _ 453
Trifolium pratenfe 726
Trifolium filiqua cornuta , v.
Medica 443
Trifolium filiqua falcata , v.
Medicago 444
Trifolium fpinofum Creticum ,
v. Fagonia 277
Triglochin, v. Juncago 3Ó4
Trionum Theophr. -i/.^Bamia 91
Triorchis, v. Orchis 5ro
Tripolium 727
Tripolium Diofcor. Dentella-
ria 249
Triflago , v. Chamtedrys 178
Triticum 727
Triticum Indicum , v. Mays442
Triticum tremuleutum, v. Lo-
lium 41 1
Triticum vaccinum , v. Melam-
pytum 446
Trixago , v. Chamtedrys 178
Trochus 727
Trofta , v. Trutta 728
Tropillo, v. GallinaiTa 300
Tropillotl, v. Aura 78
Trutta , pifcis 728
Tfia , v. Thé 710
Tuba elephanti, v. Elephas i6r
Tubera 728
Tuberaria ibidem
Tuber cervijV.Boletus cervi 107
Tubularia 728
Tubulus marinus , v. Antalium
40
Tulipa 729
Tuna, 11% Cochinilla 200
Tunica , v. Caryophyllus hor-
tenfis 155
Tupha five Tuphat, v. Jambos
353
Turbith , v. Turpethum 730
Turbith Garganicum, v. Thap-
fia 709
Turchefia, lapis 729
Turchina , v. Turchefia ibidem
Turcica gemma, u. yjurchefia
ibidem
Turcio , v. Poreus marinus 571
Turcofa , v. Turchefia 729
Turdus, avis ibidem
Turdus , pifcis 730
Turpethum ibidem
Turritis ibidem
Turtur, avis ibidem
Tuffilago 731
Tuflilago Alpina,v.Cacalia 123
L 11 11
Tuililago altera , v. Populago5ö^
Tuffilago major, v. Petafites
540
Tuthia 731
Typha ibidem
Typhula 731
V,
■yACCA 732
v Vacca marina , *. Mana tl
430
Vaccinia alba, v. Diofpyros 25 1
Vaccinia nigra , v. Vitis Idaia.
rsi
Vaccinia palufiria, v. Oxycoc-
cum 513
Vaccinia urfi, v. Uva urfi 76 1
Vaccinium, v. Vitis Idsea 751
Vaccinium Plinii,». Mahaleb42<5
Vaccinum, v. Melampyrum44<5
Valeriana 733
Valeriana cserulea , v. Polemo-
nium 363
Valeriana peregrina , v.Valeria-
nelia 734
Valeriana* rubrai fimilis, v. Li-
moniuin 406
Valerianella 734
Vanilla ibidem
Vannellus , avis 735
Variolte lapis, v. Lapis variola;
383
Varius , pifcis 735
Varoadvendfara , v. Cortex Ca-
ryophyllatus 218
Vafaveli, v. Pavate 531
Vaynillas , v, vanilla 734
Ucauna 735
Veilicula-, v. Forficula 289
Venus , v. JE s 1 2
Veratrum album 735
Veratrum nigrum , ».Aftrantia 75
Verbafculum pratenfe odoratum,
v. Primula veris 574
Verbafculum quorumdam , v.
Elatine 2 60
Verbafcum 736
Verbafcum humile Alpinum, v.
Auricula urfi 80
Verbafcum latis falviae foliis ,
v. Pblomis 54 6
Verbafcum leptophyllum , v.
Blattaria 105
Verbena 736
Verbena ca ibidem
Verbena foemina, v. Eryfimum
272
Ver-
BLADWYZER VAN DE LAT YNSCHE NAMEN,
Verbena fupina, v. Bidens ioi
Verbefina 736
Verbefina, v. Bidens 102
Veretillum, v. Mentula marina
451
Vennes lapidura 736
Vermes terreni , v. Lumbrici
4'3
Vermicelli, vel Vermichelli 738
Vermicularis ibidem
Vermicularis , v. Illecebra 358
Vermicularis, v. Sedum minus
651
Vermis lanificus , v. Bombyx
108
Vernix, v. Cedrus baccifera 165
Vernix , v. Juniperus arbor 366
Veronica 739
Veronica aquatica major, v. ,
Beccabunga 95:
Veronica foemina , v. Elatine 160
Verres , v. Sus 688
Verres fylvaticus, v. Aper 43
Verruca Cbondrilla, v. Zacin-
tha 768
Verrucaria, v. Zacintha ibidem
Vervex 740
Veficaria vulgaris , v. Alkeken-
gi __ zo
Vefpa 740
Vefpertilio ibidem
Vetonica , v. Betonica ico
Vetonica altilis , v, Caryopbyl-
lus hortenfis 155
Viburnum 741
Viburnum Gallorum, w. Clema-
titis . 198
Vicia 741
Vicia fegetum, v. Arachus 49
Vi&orialis 742.
Viftorialis foemina , v. Gladio-
lus 305
Vimago , avis , v. Oenas 500
Vinacea , v. Vitis 75 1
Vinca psrvinca , v. Pervinca 539
Vincetoxicum 742
Vincibofcum, v. Caprifoliuni
'44
Vinitorculum , v, Oenas 500
Vinura ' 743
Vi num hordeaceum , v. Cerevi-
fia 171
Vfnum malvaticum 743
Vinum regionum Septentriona-
lium , v. Gerevifia 171
Viola 746
Viola alba bulbofa, •y.Narciffo-
kuqoiuin 483
Viola candida , v. Leucoium 395
Viola dentaria, v. Dentaria 247
Viola flammea Scaligero , v. Ca-
ryophyllus hortenfis 155
Viola lunaria, v. Lunaria 414
Viola lutea , v. Keiri 369
Viola Martia purpurea 746
Viola matronalis , v. Hefperis
SS.!
Viola tricolor , v. Herba Tri-
nitatis 330
Viola Trinitatis ibidem
Viorna vulgi, v. Clèmatitis 198
Vipera 746
Viperaria , v. Scorzoiiera 647
Viperina 748
Vipio , v. Grus 313
Virga anrea 749
Virga paftoris major, v . Dipfa-
cus 252,
Virga fanguinea, z/.Cornus 2.15
Virginiana caule nodofo-, v. Vi-
perina 748
Viride teris, v. TErugo 12
Vifcaria fativa , v. Mufcipula 473
Vifcum , feu Vifcus 749
Vifcum quercinum ibidem
Vifnaga 750
Vitalba, v. Clèmatitis 198
Vitellum ovi , v. Galliua 300
Vitex, v. Agnus caflus 14
Vitifera , v. Oeuanthe , avis 500
Vitiflora ibidem
Vitis 750
Vitis alba, v . Bryonia n6
Vitis arbuftina, v. Tetypoteiba
708
Vitis Idrua 751
Vitis Idsea foliis carnofis , &
veluti punftatis , v. Uvaurfi
761
Vitis Idrea paluftris , v. Oxycoc-
cutn 518
Vitis Idrea tertia Cluf, v. Diof-
pyros 251
Vitis marina Theophr. v. Sar-
gazo 633
Vitis nigra, v. Clèmatitis 198
Vitis nigra, v. Bryonia u6
Vitis nigra , v. Tatnnas 697
Vitis Septentrionalium , v. Lu-
pulus 415
Vitis fylveftris, Clèmatitis 198
Vitis fyl veftris , v. Dulcamara256
Vitis fylveftris, v. Labrufca37o
Vitis vinifera 750
Vitraria, Parietaria 518
Vitriola, v. Parietaria ibidem
Vitriolum 751
Vitrum 753
Vitula , v, Vacca 733
Vitulus 753
Vitulus marinus. v. Phoca 546
Viva , v. Draco marinus 153
Viverra 754
Viverra, v. Furo 296
Viurna, Viburnum 741
Ulli , v. Holli 338
Ulmaria 7-54
Ulmus ibidem
Utula 75j
Umbüicus marinus- ibidem
Umbilicus terra; , v. Cyclame
236
Umbüicus marinus , v. Aceta-
bulura 6
Umbilicus , Veneris, v. Coty-
ledon 123
Umbilicus Veneris, ■». Cymba-
laria 137
Umbla , pifcis 755
Umbra, v. Scitena 640
Umbrina ibidem
Unedo, v. Arbutus 57
Unguis odoratus , v. Blatta By-
fantia 105
Ungulaalces, v. Alce 18
Ungulabovis, v. Bos 1 12
Ungula caballina, v. Tuffilago
7$i
Unicornis , feu Unicornu , v.
Monoceros 461
Unicornu foffile 755
Unicornu minerale ibidem
Unifolium 756
Unifolium, v. OphioglolTum 506
Uniones , v. Magarita; 436
Unmata caya , v. Datura 244
Volubilis, v. Convolvulus 2.07
Volubilis afpera , v. Smilax af-
per 666
Volubilis marina , v. Soldanel-
la 668
Volucrum majus , v. Caprifo-
lium .'44
Upupa 756
Uranofcopus, pifcis ibidem
Urceolaris, v, Parietaria 528
Urina 757
Urogallus, avis ibidem
Urftis ibidem
Urtica 758
Unica iners, v. Lamium 375
Urtica iners fiore luteo, v. Ga-
leopfis 198
Urtica marina , pifcis 759
Urti-
BLADWYZER VAN DE L ATYNSCH E NAMEN.
Urtica mortua , v. Lamium 375
Urucu 759
Urus 761
Ufnea liumana ibidem
Ufnea officinarura , v. Mufcus
arboreus 474
Ufnea platitarum , v. Noftoc
494
Uva , v. Vitis 75°
Uva acerba , v. Agrefta 15
Uva crifpa , v. Groflularia 313
Uva marina 7Ó1
Uva marina , v. Epbedra 265
Uvafpina, v. Groflularia 313
Uva urfi 76 1
UvteCorintbiacte , v. Vitis 751
Uva1 Damafcense ibidem
Uva: pa 11 'x ibidem
Vulneraria 7 6z
Vulpecuia marina ibidem
Vulpes 763
Vultur ibidem
Vülvaria ibidem
Uvularia major, v. Campanula
134
X.
X'
anThtum
Xanxns
Xeranthemum
Xiphias
Xipbion
^764
ibidem
„765
tbtdem
ibidem
Xipbion, v. Gladiolus 305
Xylagium, v. Guaiacum .315
Xvloaloë , v. Lignum aloës 397
Xylobalfamum , v. Balfamum
judaïcum 89
Xylocaflia, v. Caflia lignea 157
Xylon 766
Xyloileon ibidem
Xylofieum alterum, v. Cbarare-
cerafus 178
Xyris 767
Y.
yCOLT, v. Yecolc 767
Yecolc ibidem
Yerva tuiïera, v. Auricula urfi
81
Yga
Yocoltus , arbor
Yuca , Cacavi
Yvoire, v. Yga
Yuvera, v. Yga
V.
767
Yecolc
ibidem
124
. 767
ibidern
Z.
•yACCHAR, v, Saccbarum 614
Znccbarum ibidem
Zaccon 768
Zacintha ibidem
Zaduar, Zedoaria 769
Zadura , herba, v. Zedoria
ibidem
Znffera , v. Snphera 63 o
Zagu 768
Zamarrut, v. Smaragdus 665
Zapberan , v. Crocus 217
Zapote, v. Zapotum 768
Zapotum ibidem
Zarabum , v. Calaf 1 17
Zarneb, v. Calaf ibidem
Zarzaparilla , v. Sarfaparilla
„ 634
Zea 768
Zedoria 769
Zepeüum , v. Zibetbum ibidem
Zerembetb , v. Zedoaria ibidem
Zerumbeth Serapioni, v. Calaf
117
Zibetba, v. Zibethum 769
Zibethum ibidem
Zinck 770
Zingi frufhis ftellatus ibidem
Zingibel , v. Zingiber 771
Zingiber ibidem
Zingiber conditum ibidem
Zingiber Avicennse , v. Capfi.
cum 145
Zinzania Arabum , v. Lolium4i2.
Zinziber, v. Zingiber 771
Zizipba, v. Jnjuba 363
Zizipbus , v. Jujuba ibidem
Zizipbus alba , v. Azedarach87
Zizipbus Cappadocica,v. Guaia-
cana 315
Zobola, v. Martes 4^0
Zoopbytum 77r
Zopifl'a 772
Zuccharum, v. Saccbarum 614
Zuccba longa , & rotunda, v.
Cucurbica 231
Zucha flore luteo , v. Pepo534
Zurutnbethum , v. Zedoaria 769
Zycbum, v. Cereyifia 17^
Einde van den Latyn[chen Bladwy&er*
ja
Lil 11 £
BLAD-
BLADWYZER
VAN DE
FRANSCHE NAMEN.
A.
AREïLLE & fon origine , v.
Apis 44
Abricot, v. Armeniaca 65
Abricotier , v. Armeniaca ibidem
Abfinte. v. Abfinthium 2
Acacia, v. Pfeudo- Acacia 576
Acanthe, v. Acanthus 4
Ache, v. Apium 44
Achiote 759
Acier, v. Chalybs 176
Acier de Carme 177
Aconit, v. Aconitum 9
Adiante, v. Adiamum ir
Agaric , v. Agaricus 13
Agaric mineral , v. Marga 43 6
Agate, v. Achates 8
Agneau, v. Agnus 14
Agripaume, v. Cardiaca 150
Agropille, v. Rupicapra 610
Ah ou ai 16
Aigle , v. Aquila 48
Aigrimoine, v. Agrimonia 15
Aigriottes , v. Cerafa 1Ó9
Aiguille d’Ariftote, v. Acus 10
Ail, v. Ailium 22
Ail poireau , v. Scorodoprafum
645
Ail Terpentin , v. Viëtorialis
7 41
Aile, v. Alla, ou Halla 21
Airelle , v. Vitis Idcea 751
Alaterne, v. Alaternus 17
Albatre , v. Alabaftrum 16
Albe, v. Alburnus 17
Albette ibidtm
Alcée, v. Alcea *8
Algue , v. Alga 2o
Al kekenge, v. Alkekengi ibidem
Alleluia , v. Oxytriphyllon 519
Alliaire , v. AlliarLa 21
Aloë, ou Aloës 23
Alofe , v. Al o fa ibidem
Aloüette, v. Alauda 17
Alquifoux, v. Plumbum 561
Aluine, v. Abfinthium 1
Alun, v. Aluinen 55
Alum brulé ibidem
Alun catin 367
Alun de plume,v. Aluinen plu-
meum verum 15
Amandes , v. Amygdala 31
Amandier ibidem
Amarante, v. Amaranthus 26
Amarante jaune , v. Elichryfum
261
Amarante de trois coulcurs, v.
Symphonia 690
Ambre gris , v. Anibra 27
Ambre jaune, v. Karabé 368
Ambrette , v. Semen mofichi
651
Ambrofie, v. Ambrofia 28
Ametifte, v- Amethyllus ibidem
Amiante, v. Amianthus ibidem
Arnidon, v. Amylum 31
Ammi 29
Ammoniac , v. Ammoniacum
gummi 30
Amnios , ©. Secundina? mulieris
651
Amome en grape , v. Amomum
3°
Amome , v. Lignum Indicum
Amomi , v. Amomum 30
Anacarde, v. Anacardium 31
Anacarde antartique,^. Acajou 3
Ananas 33
Ananas gros ibidem
Ananas , pain de fucre 34
Ananas , pomme de Renette
ibidem
Anchois , v. Apua 46
Ancolie, v. Aquilcgia 49
Anemone 37
Anet, v. Anethum ibidem
Ange , v. Squatina 677
Angelique , v. Angelica 37
Anguille, v. Anguilla 38
Anguille de fable , v. Sandilz
Angiorum 628
Anil 39
Animé , v. Gomme animé ibidtm
Anis, 7 . Anifum ibidtm
Anis d la Reine , v. Anifum 39
Anis couvert ibidem
Anis de la Chine, ». Anifum
Ghin te 40
Anis de Sibery ibidem
Anis de Verdun 39
Amimoine, v. Antimonium 41
Antimoine cru ibidem
Apocin , v. Apocynum 45
Apron, v. Afp,er 71
Araigne, ou Araignée , v. Ara-
nea 49
Arboufier, v. Arbutus 57
Arboux 58
Arbre de vie, Tliya 713
Arbre trifie, *>. Arbor triftis 57
Arcanfon , v. Colophonia 104
Arcanfon , v. Palimpifla 511
Arehangelique ». Angelica 37
Ardoife, v. Ardofia 58
Areca, v. Arequa ibidem
Argent, v. Argentum 6 o
Argent de coupelle ibidem
Argent vif, v. Hydrargyrus 343
Argentine, v. Potentilla 573
Argille, v. Argilla 61
Aiiftoloches , v. Ariftolochia
6t
Armoife, v. Arthemifia 67
Arrête bceuf, v. Ononis <504
Arrierefaix , v. Secundina; mu-
lieris 650
Arroche, v. Atriplex 76
Arfenic, v. Arfenicum 66
Arfenic jaune, v. Auripigmen-
tum 8 1
Arfenic rouge 596
Artichaud, v. Cinara 191
Artichaud fauvage, v. Carduus
Marianus 151
Artichaud fauvage , v. Spina
alba 674
Afarine , v. Afarina 68
Afcarides 70
Afne,
bladwyzer van de fransche namen.
Aftie , v. Afinus ibidem
Afne fauvage, v. Onager 503
Afnefle , v. Afinus 7°
Afnon ibidem
Afp2lat, v. Afpalatus 71
Afperge, v. Afparagus ibidem
Al'perge fauvage, v. Corruda
117
Afphodele, v. Afphodelus 72
Afpic, v. Afpis 73
Afpic , v. Lavandula 386
Aftragale , v. Aftragalus. 75
Atrape-mouclies , v. Mifcipula
473
Avanturine, pierre 77
Aubifoin, v. Cyanus 235
Aubepin, ou Aubepine, v. Oxya-
cantha 517
Aubours , v. Laburnum 370
Aveine , v. Avena 77
Avelines , v. Corylus 210
Avette, v. Apis 44
Aune, v. Alnus 22
Aunée, v. Helenium 324
Avoine , v. Avena 77
Auripeau , v. Aurichalcum 79
Aurone.'v. Abrotanum 2
Aurone male , v. Abrotanum
ibidem
Autour 86
Autruche , v. Struthto 683
Aymant, v . Magnes 425
Azerolier, rv. Azarolus 86
Azur, v. Cteruleum 126
Azyme , v. Azymus 87
B.
BACILE, V. Crithmum 175
Badiane, v. Anifum China:
40
Baguenaudier , v. Colutea 205
Balauftes - v. Puniea 583
Baleine, v. Baltena 87
Baleinons, v. Balaina ibidem
Balizier, v. Cannacorus 141
Balfamine, v. Balfamina 89
Bambou, canne d’Inde <)t
Bangue 91
Barbeau, v. Mullus 468
Barbe de bouc , v. Tragopo-
gon 723
Barbe de chevre, v. Barba ca-
prte 91
Barbe-Renard , v. Poterium 574
Barbe-Renard, z'.Tragacaiichum
722
Baxbillon , v. Barbo 373
Barbot
ibidem
Barbote , v. Barbota
ibidem
Barbute, v. Barbo
ibidem
Barboteux , v. Anas
34
Barbotine , v. Semen contra
vennes
652
Bardane , v. Bardana
93
Barras , v. Palimpiffa
, 521 &
Fix
558
Bafilic , v. Ocimum
498
Bafilic fauvage, v.
Clinopo-
diuai
198
Bandet, v. Afinus
7°
Baume blanc, ou vrai Baume ,
v. Opobalfamum 89
Baume blanc du Perou 90
Baume Copahu ou Copaü ibidem
Baume de Judée , v. Balfamum
Judaicum 89
Baume de Tolu , v. Balfamuin
de 1 olu 90
Baume du Perou, v. Balfamum
Peruvianum ibidem
Baume noir du Perou, v. Balfa-
mum Peruvianum ibidtm
Baume fee ou en coque ibidem
Bdellium, Gomme 95
Bec de cicogne, 11. Geranium
304
Bec de grue ibidem
BecalTejX'. Rulïicula 61 1
Becafle de mer, v. Rulïicula
manna ibidem
BecaÜine, v. Rufticula minor
ibidem
Beconguille , v. Ipecacuanba
360
Belemnite , v. Belemnnes 96
Belette , v. Mullela 475
Belette , v. Mullela Zibelina
440
Belier, v. Aries 61
Belle de nuic, v. Jalap 353
Belladona 96
Ben p7
Benjoin, v. Benzoinum 98
Benoite, v. Caryophyllata 154
Beqnefigue, v. Ficedula 283
Berce grande , v. Opoponax
508
Berce, v. Sphondylium 673
Bergamote, v. Citreum 196
Beril , v. Beryllus 99
Berle , v. Sium 665
Bernard 1’hermite, v. Cancellus
136
Bete, v. Bèta 99
Beterave ibidem
Lllll 3 '
Betoine , v. Betonica roo
Betre, v. Betle ibidem
Beure , v. Butyrura 122
Bezoar 10c
Bezoar animal, v. Vipera 748
Bezoar de bceuf, v. Bos 112
Bezoar de pore 102
Bezoar de finge , Bezoar fimia»
ibidem
Bezoar mineral , v. Ammites 29
Bezoar Occidental 102
Bezoar Oriental 1 01
Biche, v. Cervus 173
Biere , v. Cerevilia 171
Bievre , v. Callor 158
Bigareaux, v. Cerafa 169
Bijou, v. Terebinthina 703
Bifet, n. Palumbus 52*2
Bifmut, v. Bifinurhum 103
Bifon ibidem
Billorte, v. Biflorta J04
Bitume de Judée, v. Bitumen
Judaïcum ibidem
Bitume liquide ou limoneux ,
v. Naphta 481
Blaireau , v. Melis 448
Blanc de baleine , v. Sperma
ceti 673
Blanc d’ceuf, v. Gallina 300
Blaveole, v. Cyanus 235
Blé , v. Triticum 727
Blébarbu, v. Melica 447
Blé de beuf , v. Melampyruni
446
Blé de Turquie, v. Mays 442
Blé de vache, v. Melampyruni
446
Blé locular, v. Zea 7 69
Blé noir, v. Fagopyrum 277
Blé noir, v. Melampyruni 446
Blé Sarrafm , v. Fagopyrum 277
Blete, v. Blitum 106
Bleuet , v. Cyanus 235
Bceuf, v. Bos in
Bois couleuvré , v. Colubri-
num lignum 105
Bois d’aigle, v. Lignum nquilae
397
Bois d’aloës , v. Lignum aloës
ibidtm
Bois d’anis . v. Anifum Chinte
40
Bois de baume, v. Xylobalfa-
mura 89
Bois de Campêche, v. Lignum
Indicum 399
Bois de chandelle , v, Lignum ci-
39S
Sols
BLADWYZER VAN DE FRANSCNE NAMEN.
Bois de citron ibidem
Bois de corail, v. Lignum co-
ralliuum 39**
Bois de Crabe , v. Cortex ca-
ryophyllatus , 2i8.&Nuxca-
ryophyllata 495
]Jois de Cypre, v. Lignum Rho-
dium 400
13ois de fer, v. Lignum ferri
r. 399
Bois de Fernnmbouc , r.JLigmun
Brafilianum 398
Bois dejafmin, v. Lignum ci-
tri 398
Bois d’Inde , v. Lignum Indi-
cum 399
Bois de la Chine , Lignum
violaceum 400
Bois de la Jatr.aïque , v. Li-
gnum lndlcum 399
Bois de la palile , v. Sanguis
draconis 62*9
Bois de Polyxandre , v. Lignum
violaceum 400
Bois de Rhode , v. Lignum Rbo-
dium , ibidem
Bois de rofe ibidem
Bois des Moluques , v. Lignum
Molucenfe 399
Bois duBrefil, «.Lignum Brati-
lianum 39**
Bois nephretique, v. Lignum ite-
phriticum 400
Bois gentil , v. Laureola 388
Boispuant, z>. Auagyris 33
Bois faint, v. Guaiacum 315
Bois violet, v. Lignum viola-
ceum 400
Bol, v. Bolus 108
Bon Henry , v. Bonus Henri-
cus MO
Bon homme, v. Verbafcum 736
Bonnes-dames , v. Atriplex 76
Bonuet de Pré ere , v. Evony-
inus 2-73
Borax 110
Bordeliere, v. Ballerus 88
Bouc, v. llircus 335
Boucage, v. Tragofelinum 713
Boufron, v. Sepia 655
Bouillon blanc, «. Verbafcum
73^
Boni's, v. Buxus 122,
Bouïs & parterre ibidem
Bouleau, v. Betula 100
Bouquain 33^
Bourdon, v. Fircus 293
Bourdon, v. Vefpa 740
Bourg-Epine , v. Rharamus 599
Bourache, v. Borrago 112
Bourfe a berger, v. Burfa paf-
toris 121
Bouvier, v. Bubulca 117
Branc urfine , v. Acanthus 4
Branc urfine batarde,^. Sphon-
dylium 673
Bray fee, v. Colophonia 204
Brebis, v. Ovis 517
Brefilct, v . Lignum Brafilianum
398
Brique, v. Later 3^4
Brochet , v. Lucius 413
Bronze, u. Aurichalcum 79
Bronze des Peintres ibidem
Brunelle, v. Brunella 116
Bruyere, «.-Erica 268
Bryon , v. Corallina 210
Bryone, v. Bryonia 11 6
Buccine, v. Buccinum 117
Buffle, x/.Bubalus 117
Bugle, v. Bugula 1 19
Buglole, v. Buglolfum ibidem
Bugrane, v. Ononis 504
Buis, v. Buxus
Bulbonac , v. Lunaria 413
C.
(~*ABARET, v. Alnrum 69
v"' Cabril , ou Clievrau , v. Hoe-
dus 338
Cacaos 124
Cacavate , v. Cacaos ibidem
Cachou , t«. Catechu 165
Cadmie, v. Caduiia 125
Caffé J 2 6
Caille, v. Coturnux 222
Caillelait, v. Gallium 3ot
Caillou, v. Silex 660
Cairo, v.Coquo 209
Calambour J27
Calament, v. Calarnintba 128
Calamine, v. Calaminaris lapis
ll7
Calamine blanche , v. Pompho-
lyx 569
CnibalTe de Guine, ou d’Af'ri-
que, v. Macha-mona 423
Calcedoine, v. Chalcedoirius 176
Calcite, v. Chalcitis ibidem
Calcul, v. Calculus humanus
129
Calebalïe, v. Cucurbita 232
Celemar, «. Loligo 41 1
Calendrc, v. Curculio z3s
Caiin 130
Camelêc , v. Chatntelea 178
Cameleon, animal, v. Chamte-
leon 179
Cameleon blanc , v. Carlinaisz.
Cameleon noir, Carlina ibidem
Camomille , v. Chamcemelum
179
Camomille puante , v. Cotula
fcetida 222
Cnmpane jaune , v. Bulboco-
dium 120
Campanette , v. Convolvulus
206
Campanule, v. Campanula 134
Camphre , v. Camphora ibidem
Cunarie , v. Palier Cauarius529
Canart, v. Anas 34
Canart barboteux ibidem
Canart fauvagedn ibidem
Cancre, v. Caneer 137
Canelle, ■». Ciunamomum 193
Canelle blancbe , v. Cortex
Winteranus 218
Canelle geroflée, v. Cortex ca-
ryopbyllates , n8. & Nux
caryophyllata 495-
Canifice 157
Cannamelle , *. Saccharum 614
Canna , v. Arundo 68
Caune a fticre, v. Saccharum
614
Cnnne d’Inde, v. Bambou 91
Canne d’Inde, *. Cannacorus
140
Cantharides 141
Capelet, v. Cortex caryophyl-
latus 118 & Nux caryophyl-
lata 495
Capillaire, v. Adiantum 11
Capillaire de Canada ibidem
Üaprier, v. Capparis 143
Capucine, v. Cardamindum 148
Carabé, v. Karabé 367
Caragne , ou Carcgne , v. Ca-
ranna 146
Caraque, v. Cacaos 124
Carboncle, v. Rubinus 608
Cardamine 149
Cardamome , v. Cardamoimun
ibidem
CardafTe, v. Cochinilla 200
Cardaflc, z'. Opuncia 509
Cartine, v. Garlina ifn
Carmiq ibidem
carotte, v. Carotta 153
Carotte fauvage , v. Daucus
vulgaris 245
Carougc, v. Siliqtu <>60
Car-
I
BLAD WYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN.
Gavpe, v. Cyprinus
Carcame , v. Carthamus
Carvi
Caflave , v. Cacavi
Cafl’e , v. Calïia
Caflfenois, v. Fringiüa
Caflbnnade , ou "
v. Saccbnrum
Cartor , ou Biévre
Caté, ou Lycium
Cavale , «lEqnus
Cayeu, v. Mufculus
Cedre du Liban
241
154
124
156
292,
Charbon
Charbon
tbrax
Charbonnier
v.
de
v.
Caftonuade ,
6:4
*58
4 l9
268
474
Cedrus
164
Cedre petit, v. Cedrus bacci-
fera ibidem
Celery jt'.Apium 45
Cendre bleue , v. Cinus cteru-
leus ' I91
Cendre gravelée , v. Cinis cla-
vellatus ibidem
Cemaurée grande , Centau-
rium majus 166
Centaurée petite , v. Centaurium
minus ibidem
Ceminode, v. Polygonum 566
Cercifi d’Efpagne , v. Scorzo-
nera 647
Cerf, v. Cervus 1 73
Cerf oifeau , ou Autruche, t>.
Struthio 683
Cerf volant, v. Cervus volans
„ 174
Cerf volant du Brefil , v. Tau-
rus volans 701
Cerfeuil, v. Cerefolium 170
Cérifes, v. Cerafa 169
Cerifier domeftique ibidem
Cerifier fauvage , ou Merifier
ibidem
Cerveau d’un liomme, v. Ce-
rebrumhuraanum 170
Cervoife , 'v.Cerevifia 171
Cerufe, v. Cerufa 172
Ceterac , ou vraye Scolopen-
dre 174
Cha ouChaa, v. Thé 761
Chaa , ou Tcha 1 75
Chagrin ibidem
Chahuan , v. Bubo 117
Chahuan , v. Noftua 493
Chalcite , v. Chalcitis 176
Cbameau, v. Camelus 132
Chamois, v. Rupicapra 609
Champignon , v. Fungus 194
Chanvre, v. Cannabis 140
Chapon, v. Capo 142
Charanfon , v. Curculio 235
Carbo 146
terre , v. Lithan.
4°9
oifeau , v. Parus
.5 19
Cbardon h bonnetier, ■». Dipfa-
cus 25 1
Cbardon h carder ibidem
Cbardon b cent têtes , v.Eryn-
gium 17 1
Cbardon argentin , v. Carduus
marianus 151
Cbardon aux afnes , v. Car-
duus vinearum repens 151
Chardon. benit , v. Carduus be-
nediftuS 15°
Chardon commun, v. Spina alba
674
Chardon de foulon, v. Dipfa-
cus 2.51
Cbardon de Nötre-Dame , v.
Carduus marianus 15 1
Cbardon étoilé, v. Calcatrepo-
la 1 28
Chardon Roland, r.Eryngium
271
Chardonnereu , v. Carduelis
150
Cbardonnerette , v. Carlinai$2,
Charme, v. Carpinus 153
Cbarpi , v. Linamemum 407
Cbafleboflfe, v. Lyfimachia 422
Cbaflerage , v. Iberis 35^
Chat , v. F elis 279
Chateigne d’Acajou , v . Aca-
jou 3
Chateignier, v. Caflanea 158
Cbatepeleufe , v. Curculio 235
Chaulfetrape , v. Calcatrepola
1 28
Chauvefouri, v. Vefpertillo 740
Chaux, v. Ca lx 130
Chaux d’argent , v. Argentum 6 1
Chaux vive naturelle , v. Calx
i 30
Chelidoine grande, v. Chelido-
nium 183
Chelidoine petite, . Chelido
nia 1S2
Chéne, v. Quercus 588
Cbêne petit , v. Chamx’drys
178
Chêne ven , v. Ilex 3 57
Chenille , plante, v. Scorpioi-
des 646
Chenille, infeéte, v.Eruca 270
Cbermes 183
Chervi, v. Sifarum 663
pus
Cbeval
Cheval, v. Equus 268
Cheval marin , v. Htppocam-
W
marin , v. Hippopota-
mus 335
Chevelier, oifeau, v. Calidris
130
Chevêche , v. Ululula 755
Cheveux, v. Capiïli homints^i
Cheveux de Venus ,x\Capilli Ve-
neris ibidem
Chevre, v. Hircus 335
Cbevreau, v. Hoedus 338
Chevrefeuille , v. Caprifoliura
*44
Chevrelle ou Chevrette, v. Ca-
prea 143
Chevrette, v. Squilla 678
Chevreuil , v. Capreus 143
Chevreuil petit, v. Capreolus
ibidem
Chicorée , v. Cichorium 189
Chien , v. Canis 138
Chien de Mer , d. Carcharias 147
’Ghien-dent, v. Gramen 310
Chien marron, v. Canis Mar-
ron 140
Chinorrodon , v. Cynorrhodos
239
Chocolat 185
Chorion, v. Secundina? mulie-
ris 651
Chou, v. Brafllca 113
Choüan 187
Chou blond, v. Braflïca 114
Chou cabu rouge ibidem
Chou de chien, v. Cynocram-
be 238
Choüette, v. Ulula 75 j
Choufleur, -v. Braffica 114
Chou frifé blanc ibidem
Chou marin, v. Soldanella 668
Chou marin fauvage d’Anglet-
terre , v. Crambe 223
Chou pommé blanc, x’.Bralïïcaii 3
Chou pommé rouge 114
Chou rouge ibidem
Choyne 187
Chypre, v. Saccharum 615
Cicogne,ou Cigogne, z/.Ciconia
190
Cicutaire , k. Cicuta ibidem
Cidre , v. Pomaceum 567
Cidre de poiré , v. Pyraceum 5 85
Cigale , v. Cicada 188
Cigogne, v. Ciconia 190
Cigne , v. Cygnus 237
Cigue, v. Cicuta 190
Cina-
BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN.
Cinabre, v. Cinnabaris 193
Cipres, v. Cuprefl'us 234
Circée, v. Circisea 194
Cire , v. Cera 167
Ciron, v. Acarus s
Cille, v. Ciflus 195
Ciiife, v. Cytifus 2.42
Citron , v. Citreum 196
Citronnier, v. Citreum ibidem
Citrouille, v. Citrullus 197
Civette , v. Zibethum 769
Clematite, v. Clematitis 198
Clematite, v. Arillolocbia 63
Clinquant, v. Aurichalcum 79
Cloportes , v. Millepeda; 457
Cloux degerofle, v. Caryophy 1-
li 1.55
Cobre verde, ferpent, v. Bojo-
bi _ ie- 7
Cochenille , v. Cochenilla 200
Cochoii , v. Sus
Cochon d’eau ,
688
v. Capivard
142
v. Poreus ma-
571
ibidem
\6
'Cochon de mer
rinus
Cochon d’Inde
Cognaiïier, v. Cydonia
Cohine 201
Colchique, v. Colchicutn ibidem
Colcothar, v. Vitriolum 753
Colcothar naturel, v. Chalcitis
176
Collechair, v. Sarcocolla 633
Colle de poiflbn & la maniere
de la faire , v. Ichthyocolla 357
Colle de taureau, v. Collatau-
rina ■ 2°5
Colle forte ibidem
Colle forte, v. Clutinum 308
Colophone, v. Colophonia204
Colophone faulTe, v. Palirnpif-
fa 521
Coloquinte , v. Colocynthis
203
Concoinbre , v. Cucumer 230
' Concombre fauvage , v.Cucumis
afininus l3r
Condrihe, v. Chondrilla 187
Confiere, v. Symphitum 690
Congre , v. Conger 206
Conife, v. Conyza 207
‘Contbude grande, v. Sytnphy-
tura 690
Confoude moyenne, v. Btigula
1 19
Contrayerva 206
Copahu , ou Copau, v. Balfa-
Bium copahu 90
Copal 207
Coq , v. Gallus 301
Coq , v. Coïtus hortorum zii
Coques de Levant , 2. Cocci
Orientales 200
Cocquelicoc, ou Pavot rouge,
v. Papaver 525
Coquelourde, v. Pulfatilla 581
Coqueret , v. Alkekengi 20
Coquo 208
Coquo de Maldiva 209
Corail, v. Co ra 11 urn 210
Corail blanc 211
Corail de jardin , v. Capficum
1+5
Corail faux , v. Pfeudo - coral-
liuin 57 6
Corail noir, v. Corallum 211
Corail rouge , Corallum ibidem
Coralliue , v. Corallina 210
Corbeau, v. Corvus 219
Corbeau marin,v. Corvus aqua-
ticus ibidem
Corbeau pécheur , v. Corvus
aquaticus ibidem
Coriandre , v. Coriandrum 212
Corman , v. Corvus aquaticus
219
Corme, v. Sorbus 670
Cormier ibidem
Cormorau,^. Corvus aquaticus
119
Cornaline, v. Cornalina 214
Corne, v. Cornus 21?
Corne de cerf, i>.Coronopus2i7
Corne de Licorne , v. Narwal
485
Corneille,oifeau,®. Cornix 214
Corneille , plante, v. Lyfima-
chia 422
Cornier, v. Cornus 215
Cornioie, v. Tribulus aquati-
cus 71 6
Cornouïlle 215
Cornouiller ibidem
Cornuelle 172 6
Coton, v. Xylon 766
Coucou , v. Cuculus 230
Coucou , v. Primula vers 574
Coudrier , v. Corylus 220
Couleuvrée, v. Bryonia 116
Couleuvre, v. Serpens 656
Coulon. v. Palumbus 522
Couperofe, v. Vitriolum 751
Courbarl 223
Courge, v. Cucurbita 231
Couronne Imperiale, v. Corona
Imperialis 115
Coufin , v. Culex 231
Coufiinets des marais, v. Oxy-
coccum 518
Crane humain , v. Cranium hu-
manum 224
Crapau, v. Bufo 117
Crapaudine, v. Bufonites ri8
Crapaudine, v. Sideritis 659
Cravant, v. Capricalca 143
Craye , v. Creta 214
Craye rouge, v. Rubrica 609
Crayon rouge , v Kxibricaibidem
Creilbn, v. Nafturtium aquati-
cum 486
Creffbu Alenois , v. Nalhmhun
48 s
Crelïbn desprez, v. Cardami-
ne 149
Creflbn fauvage , v. Iberis 356
Crefte de coq , v. Crilta galli 214
Criuon , v. Grylltis 314
Criquet ibidem
Crulal , v. Criftallus 217
Crocodile, v. Crocodilus 225
Croifette, v. Cruciata 227
Crotalaire, v. Crotalaria ibidem
Cubebes , -v. Cubebte 219
Cu blanc, v. Onanthe avis 500
Cuivre , v. fEs
1 1
Cuivre jaune,x'. Aurichalcum 79
Cumin , v. Cuminum
233
Cufcute, v. Cufcuta
D3J
Cyprés , v. Cupreffus
234
D.
r^ACTES , v. Dadtyli
Daim , v. Rupicapra
142
610
Dante, animal, v. Danta
H3
Dauphin, v. Delphinus
245
Dentaire , v. Dentaria
247
Dent de chien, v. Dens
canis
=4 6
Dent de chien , ou Chien dent
v. Grarnen
3ij
Dent de lion , v. Dens
leonis
M7
Dentelaire, v. Dentellaria 249
Dépouille de Serpent, v. Se-
neéta anguium 6^3
Diable de mer, v. Fulica 294
Diamant, v. Adamas 10
Diélain blanc, v. Fraxinella 191
Dt&am, ou Diélamne de Crete,
■v. Didlainnus Creticus 150
DiéUm , ou Didtamne faux , v.
Pfeudo-Dictamnum 577
Digitale , v, Digitalis. 250
BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN,
Diptara, v. Fraxinella 291
Dompte-venin , v. Vincetoxi-
cum 741
Doronic, v. Doronicum 232
Doublé- feuille , *>. Ophris 507
Dragees de S. Roch , v. Junipe-
rus - 365
Drapier, v. Alceao 18
Drave , v. Draba 253
Dromadaire, Camelus 133
E.
EAU, v. Aqua 47
L Eau de caflelunette, ». Cya-
luis 236
Eau de millefleurs, v. Vacca
732
Eaufeconde, v. Argentum 61
Ebene, v. Ebenus 257
Efchalote, v. Afcalonia 69
Eclaire , v. Chelidoniura 183
Ecorce de gerofle, v. Cortex
caryophyllatus 218
Ecrcvifle, v. Cancer 137
Ecuc.e de mer , v. Alcyonium
19
Ecume de verre , v. Sal vifri
62 6
Ecureuil, ou Ecurieu, v. Sciu-
ru s 642
Effraye, v. Strix 683
Eglantier , v. Cynorrhodos
239
Elan , ou Ellend , v. Alce 1 8
Elephant , v. Elephas 261
Elianteme , v. Helianthemum
Ellebore blanc , v. Veratrum
735
Ellebore noir , v. Helleborus
niger 327
Ellebore noir d’Hippocrate ,
v. Helleborus niger Hippo-
cratis ibidem
Elieborine , v. Helleborine
326
Elieborine, -t\Encauftum 264
Emeraude, v. Smaragdus 665
Emery , v. Smyris 665
Emionite, v. Hemionitis 328
Encens ' 713
Encens male ibidem
Encbois , v. Apua’ 46
Encre, v. Atramentum 76
Eudive, v. Endivia 264
Euule campane, v. Helenium
324
Eoufe, v. Ilex 357
Epaulard, i. Orca 510
Epenides , v. Saccliarum 615
Eperlan , v. Eperlanus 263
Epi d’eau , v. Pocamogetuin
573
Epinars , v. Spinacia 675
Epine blanche , v. Oxyacamha
517
Epine blanche fauvage, v. Spi-
na alba 674
Epine de bouc , v. Tragacan-
thum 722
Epine jaune, v. Scolytnus 643
Epine vinette, v. Berberis 98
Epithyme , y. Epithymum 267
F. pon ge , v. Spongia 676
Eponge d’églantier, v. Cynor-
rhodos 239
Eprevier, v. Aceipiter 5
Epurge , v. Lathyris 38?
Erable , v. Acer 5
Ermine , v. Muftela 475
Ers , v. Ervum 271
Efearboc, v. Scarabmus 639
Efcargot, n. Limax 405
Efcaye, v. Squatina 677
Efpatule , v. Xyris 767
Efquadre, v. Squatina 677
Efquaque ibidem
Efquine , v. China radix 185
Eftragon, v. Dracunculus efcu-
lentus 255
Efule , v. Efula 272
Etain, v. Stamnum 679
Etain de glacé, v. Bifmuthum
i°3
Etoile de mer, v. Stella marina
681
Etourneau, v. Sturnus 684
Eturgeon, v. Sturio ibidem
Eupatoire , v. Eupatorium 273
Eupatoire fetnelle bhtarde, v.
Bidens 102
Euphorbe, v. Euphorbium 274
Euphraife , v, Euphrafia ibidem
pAISAN de montagne .
fianus
Fan , v. Gervus
Faon
Fau , v. Fagus
Mmmmm
v. Pha-
545
*73
ibidem
278
Faucon , v. Falco ibidem
Faulx , v. Ta?nia 692
Faux corail , v. Pfeudo coral-
lium 5 76
Faux didamne , v. Pfeudo • die* '
tamnum 577
Faux lapis, v. Encauftum 264
Feces d’huile , v. Amurca 31
Félongne, v. Chelidonium 183
Fenouil, v. Foeniculum 287
Fenouil doux , v. Foeniculum
288
Fenouil de porc, v. Peuceda-
nuiu 542
Fenouil marin , u. Crithmume25
Fenouil tortu , v. Sefeli 659
Fenugrec, v. Foenugrmcum 288
Fer, v. Ferrum 280
Fer è cheval , v. Ferrum equi-
num 282
Fer de fonte, v. Ferrum 280
Feret d’Efpagne, v. Ilaematires
320
Ferule , t. Ferula 282
Fetu , v. Feftuca ibidem
Féve, Faba 275
Féve d’Egypte, v. Colocalia
203
Féveépaiffe, v. Anacampferos
31
Féve de Saint Ignace, v. Faba
Sandi Ignatii 276
Feuille Indienne , v. Malaba-
thrum 427
Figue, v. Ficus 283
Figued’Inde, ». Cochinilla 201
Figuier, v. Ficus 283
Figuier des Indes 284
Figuier d’Inde , v. Opuntia 509
Figuier fauvage, v. Caprificus
144
Fillaria , v. Phillyrea 545
Filipendule, Filipendula 284
Fletelet , •». PalTer fquamofus
530
Fleur au Soleil , v. Corona So-
lis 2i 6
Fleurde Conflantinople , i/.Flos
Conflantinopolitanus 287
Fleur d’Eponge , v. Spongia 677
Fleurde jaloufie, v. Amaran-
thus 26
Fleur de la Paffion, v. Grana-
dilla , 3(i
Fleur de mufeade, v. Mofchata
464
Fleur de faint Tacques, v. Ta-
cobara 35^
Flez,
BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN.
Flez, v. Paffer fquamofus 530
Flions, v. Tellinte joi
Florée cFInde , v. Ifatis 362
Follettes, v. Atriplex 76
Fouefnes, v. Fagus 278
Fougere, v. Filex 285
Fougere aquatique, v. Ofmun-
da 514
Fongere femelle , v. Filix 185
Fougere mille ibidem
Foüine, v. Muftela 475
Fouille - merde , v. Scarabteus
638
Foulon , v. Crabro 123
Foulque, v. Fulica 293
Fourmi , v. Formica 289
Fragon , v. Rufcus 6 10
Fragmens de cinq pierres pre-
cieufes 589
Frais de grenouille , v. Rana
591
Fraize , v. Fragaria 299
Fraizier, v. Fragaria ibidem
Framboife , v. Frambcefia ibidem
Framboifier ibidem
Fraxinelle, v. Fraxinella 291
Frelon, v. Crabro 223
Frefaye, v. Strix 683
Frefne, v. Fraxinus 292
Fritillaire , v. Fritillaria ibidem
Fromage , v. Cafeus 156
Froment , v. Triticum- 727
Froment locor , v. Zea 769
Froment rouge ibidem
Fumeterre, v. Fumaria 294
Furet, v. Faro 296
Furet , v. Viverra 754
Fufain, v. Evonyinus 273
Fuftec, a'. Cotinui 221
G.
/'"'AlGNIER , v. Siliquaftrum
0 660
Galanga _ 297
Galbanum . ibidem
Gaiipot, v. Palimpiffa 52 r . &
Pix 558
Galles, v. Galla 29(9
G-allinaffe, v. Gallinaffa 300.
GnndsNótre- Dame, v. Campa-
nula _ 134
Gantelée ibidem
Gangue , v. Antimonium 41
Garagay 302
Garan.ce, a'. Rubia 608
Garderobe , -v. Santolina 630
Garou, v. Thymeltea 715
Gaude, v. Luteola 417
Gay , v. Graculus 310
Gayac, v. Guaiacum 315
Gazelle, v. Mofchus 4 66
Geay, v. Graculus 310
Geeft, v. Gagates 297
Geline, v. Gallina 299
Genet cPEfpagne , v. Genifta
303
Genet piquant , v. Scorpius
646
Genevre, v. Juniperus 365
Genevrier ibidem
Genevrier en arbre, ou grand
Genevre, v. Juniperus arbor
ibidem
Gentiane , v. Gentiana- 304
Germandrée , v. Chamtedrys
178
Gerofle royal, v. Caryopbillus
Regius 156
Gerofles, v. Caryopbylli 255
Geile, v. Lathyrus 385
Geile fauvage , v. Chamtebala-
nus 177
Gingembre, v. Zingiber 771
Giraffe, v. Camelopnrdalis 132
Girard rouflïn, v. Afarurn 69
Girafol 365
Giroflée , v. Keiri 369
Giroflier ibidem
Siroflier, v . Leucoium 395
Glaieul, v. Gladiolus 305
Glaieul puaut, v. Xyris 767
Glais, v. Gladiolus 305
Gletteron, v. ftardana 93
Globulaire, v. Globularia 307
Glouteron, ou petit Glaiteron,
v. Xanthium. 764
Gomme , v. Gummi Arabicum
318
Gomme adragant, v. Tragacan-
thium 71a
Gomme ammoniac , v. Ammo-
niacum gummi 30
Gomme animé , v. Anitné 39
Gomme Arabique , v. Gummi
Arabicum 318
Gomme de Caragne, v. Caran-
na 146''
Gomme de cedre , v. Cedrus
164
Gomme de gommier, v. Cliibou
1 84
Gomme gutte., v. Gummi gutta
3’8
Gomme lacque , v. Lacca 371
Gomme tacamaque, v. Taca-
mahaca 692
Gomme turis ou turique , v.
Gummi Arabicum 318
Gomme vermiculée , v. Gum-
mi fenegal , 3 19
Gommier, v. Chibou 184
Goujon, v. Gobius 309
Goutte de liu ,v. Cufcuta 235
Grains d’Aviguon , v. Lycium
• 419
Graine d’écarlate, v. Chermes
183
Grains de gérofle , v. Lignum
Indicum 399
Graine de Paradis , v. Carda-
momum 149
Graine jaune, v. Lycium - 419
Graine mufquée , v. Semen mo-
fchi 652
Graiuette , v. Lycium 419
Grains de tilli , v. Ricinus 603
Graffette, v. Pinguicula 551
Graffette , v. Anacampferos 32
Gratecu , v. Cynorrhodos 139
Grateron , 1 v . Aparine 42
Gravelle, v. Calculus humanus
129
Gremil , v. Lithofpermum 410
Grenade, v. Punica 581
Grenadier, v. Punica ibidem
Grenadier fauvage 583
Grenadille,- v. Ebenus 257
Grenat , v. Granatus 311
Grenouille , v. Rana 591
Grenouille de mer,z>. Rana ma-
rina 59a
Grenouille de bois , v. Rana
fylveftris ibidem
Grillon , v. Gryllus 314
Grive, v. Turdus 729
Gros bec , v. Coccothranftes 200
Grofeille, v. Groffularia 313
Grofelier, v. Groffularia ibidem
Grofelrer.blanc , v. Ribes 602
Grofelier rouge , Ribes
ibidem
Gruau , v. Grutum 314
Grue ou Gruon, v. Grus 313
Guanabane , v. Guanabanus
316
Guefde, v. Ifatis 363
Guefpe, v. Vefpa 74a
Gueufe, v. Ferrum 280
Gui , v. Vifcum 749
Gui de chefne ibidem
Guignes , v. Cerafa 1 69
Gui-
BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN,
' Guimauve , v. Althaa 24
Guimauve , v. Abiuilon 3
Gutte gomme , v. Gummi gutta
318
H.
ÏJALEBRAN, ou Halebrent,
1 1 v. Anas. 34
Hanetons, Scarabasus ftridu-
lus 639
Hannebanne, v. Hyofciaimis 346
Haran , ou Hare ng, v.Halec 311
Haricot, v. Phafeolus 544
Heliamheme , v. Helianthemutn
324
Heliotrope , v. Heliotropium
3M
Hcmatite, v. Htematites 320
Hemionite , v. Hemionites 318
Hepatique, v Hepatica 328
Hepatiquejdes bois , v. Liclien
396
Herbe è coton, v. Filago 284
Ilerbe k pauvre. homme , v. Gra-
tiola 312
Herbe aux gueux , v.Clematitis
198
Herbe au chat, v. Nepeta 487
Herbe au lait, v. Glaux 307
Herbe au Soleil , v. Corona So-
lis 116
Herbe auxCharpentiers , v.Bar-
barea 93
Herbe auxCharpentiers, v. Mil-
lefolium 457
Herbe aux cuil Iers , v. Coch-
learia 201
Ilerbe aux mites, v._Blattaria
7 IO*
Herbe aux perles, v. Lithofper-
mum 410
Herbe aux poumons , v. Lichen
396
Herbe aux poux , v. Staphyfa-
gria 680
Herbe aux puces , v. Pfyllium
5 77
Herbe aux teigneux, v. Barda-
na 93
Herbe aux vernies, v. Heliótro-
pium 3iy
Ilerbe aux viperes , u. Echium
259
Herbe d’aurade , v. Ceterach 175
Herbe decitron, v. Melifla 449
Herbe de Jean Inlant, v. Herba
Joannis Infantis 328
Herbe de 1’Anibalïadeur, ». Ni*
cotiana 489
Herbe de la Reine, v.Nicotiana
ibidem
Herbe d’or, w-Heliantheimim 325
Herbe des aulx, v. Ailiaria 21
Herbe deS. Chrillophle, v. Chry-
ftophoriana 187
Ilerbe de S. Jacques, v. Jacoba'a
351
Herbe de S.Jean, v. Artemifia 67
Herbe du coq, v. Coflus horto-
rnm 221
Herbe du fiege , v. Scrophula-
ria 648
Herbe jaune, ■/'. Luteola 417
Herbe Robert, v. Geranium 304
Herbes vulneraires, v. Faltrank
279
Heriflon, v. Echinus terreftris
159
Heriflon de mer , v. Echinus
uiarinus 258
Hermite, v. Cancellus 136
Hermodatte, v. Hermodaftylus
33°
Herniole, v. Herniaria 331
Heron , v. Ardea 58
Heltre , v. Fagus 278
Heyrat, v. Melis 449
Hiaret , v. Smaris 665
Ilibou , v Bubo 1 17
Hibou, v. Nodua 493
Hippopotame,®. Hippopotamus
, , 335
Hirondelle, v. Hirundo 337
Hirondelle de nier ibidem
Hommard, v. Cammarus 133
Hommar, v. Cancer 137
Homme , v. Homo 339
Hortolan , v. Hortulanus 341
Hoüatte ouHoüette, v. Apocy-
nnm 45
Houblon, v. Lupulus 415
Houx, v. Aquifolium 48
Houx frelon , v. Rufcus 610
Houx petit ibidem
Huile de baleine, n.Balffina 87
Huile decade, v. Oleum cadi-
num 502
Huile de cade veritable ibidem
Huile de navette, v. Napus48a
Huile de palme, v. Oleum pal-
mre 502
Huile depetrole, v. Petroleum
541
Huile de Senega, v.Oleum palma:
502
Mmmmm 1
Huile de terre, Oleum ten*
502
Hui t re , v. Oflrea 51 6
Ilupe , v. Upupa 756
Hyacinte, v. Hyacinthus , gein-
ma 342
Hyacinte fouple de lait ibidem
Hypocifte, v. Hypociftis 348
Hyflbpe , v. Hyfibpus ibidem
Hyflbpe des Garigues 315
I.
JAcrT , v. Jacea 351
Jaciine , v. Hyacinthus , plan-
ta 342
Jacobée, v. Jacobaia 352
Jagra , v. Coquo 208
Jalap 351
Jaloufie, v. Symphonia 690
Jargons., v. Hyacinthus, gein-
ma 342
ars , v. Anfer 40
afmin, v. Jafminum 354
almin coimmin 355
afmin d’Efpagne ibidem
afmin petit ibidem
afpe , v. Jafpis ibidem
ays 011 Jayet, v. Gagates 297
If, v. Taxus 702
Immortelle, v. Elichryfum 262
Imperatoire , v. lmperatoria
358
Inde , v. Indicum 359
Indigo ibidem
Indigo d’Agra, v. Indicum ibidem
Indigo Gatimalo ibidem
Jonc aigu , v. Juncus 355
Jonc fleuri , v. Butomus 122
Jonc odorant, n.Schoenanthiiin
639
Jonquille , v.Narciflus juncifo-
lius 483
Joubarbe, v. Sedutn 651
Joubarbe des vignes , v. Ana-
campferos 32
Joubarbe petite, v. Vermicula-
ris 739
Ipecacuanha 560
Iris de Florence, v. IrisFloren-
tina 363
Ivette , v. Chanuepytis 180
Jugeoline, k. Sefamum 658
Jujube, v. Jujuba 363
Jujnbier ibidem
Juliane oujuliene, v. Ilefperis
331
Jumem, v. Equus 268
Jupi-
B.LADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN.
Jupiter, v. Stamnum 679
Jufquiame , v. Hyofciamus
34Ó
K.
trAGNE v. Vermicelli 738
Kali, ou Soude 3 67
Kali , v. Tragum 725
Karabé 367
L.
T ABDANUM, v. Ladanum
. .374
Labdanum en barbe ibidem
Labdanum en tortis ibidem
Laine grafie, v. Lana fuccida
37S
Lait de lune, v. Marga 436
Laitron, v. Sonchus 669
Laitron doux ibidem
Laitron épineux ibidem
Laitue, v. Laftuca 373
Laizard, v. Lacertus 37a
Laizard de mer, v. Saurus 636
Laizard étoilé , v. Stellio 680
Laizard terrefire, v. Lacertus
' 372
Lamentin, v. Manati 430
La Marie , v. Kali 367
Lambrus , v. Labrufea 370
Lamproye , v. Lampetra 377
Lampfane, v. Lampfana ibidem
Langue de cerf, v. Lingua cer-
vina 408
Langue de chien , v. Cynoglos-
fum 139
Langue de ferpent , v. Gloflb--
petra 308
Lapin , v. Cuniculus 233
Lacque , v. Lacca- 371
Lacque rolombine 371
Lacque fine ibidem
Lacque liquide ibidem
Lacque plate ibidem
Larme de Job , v-Lachryma Job
373
Lavnnde, v. Lavandula 386
Lavande grande ibidem
Lavaret , v. Lavaretus ibidem
Laureole , v. Laureola 387
Laurier, v. Laurus 388
Laurier Alexandrin , v. Laurus
Alexandrina 389
Laurier-cerife, v. Laurocerafius
388
Laurier rofe,, v. Nerium 483
Laurier- tin , v. Tibinus 718
Laye, v. Aper 43
Lentes , v. Lendes 390
Lentille , v. Lens ibidem
Lentille d’eau , v. Lenticula
paluftris ibidem
Lentille des marais ibidem
Lentifque, v. Lentifcus 391
Leopard , v. Leopardus 391
Letton , v. Aurichalcum. 79
Levain , v. Fermentum 280
Levefche , v. Levifticum 395
Levreau , v. Lepus 39 1
Licorne, v. Monoceros 462
Licorne de mer, v. Narwal 485
Lie d’huile , v. Amurctr 31
Lie de vin , v. Fa:ces vini 277
Liege , v. Suber 686
Lierre, v. Hedera 312
Lierre terreftre, v> Hedera ter-
reftris 323
Liévre, v. Lepus 394
Liévre marin , v. Lepus mari-
nus ibidem
Lilac 401
Limafon , v. Limax 405
Limande, v. Palier fquammo-
fu s 530
Limas, v. Limax ' 405
Limonnier, v. Limones 406
Limons ibidem
Lin , v. Linunr 408
Linaire , v. Linnria 407
Linote , v. Linaria avis ibidem
Lion , v. Leo 391
Lion marin , v. Leo marinus-392
Lionne , v. Leo. 39 ï
Lionceau ibidem
Liquidambar 409
Liron , v. Glis 307
Lis , v. Liliutn 403
Lis- afphodele , v. Liliafphode-
lus 402
Lis de S. Bruno , v. Liliarcrum
403
Lis des valides, v. Liliumcon-
vallium 404
Liferon, v. Convolvulus- 206
Lifec 207
Lis-jacinte, v. Lilio • hyacin*
thus 403
Lis- narcifie , v . Lilio -nnrcis-
fu s ibidem
Lis-orangé, v. Lilium 404
Litliarge, v. Litbargyrus 409
Litharge d’argent 410
Litharge d’or ibidem
Livèche , Ligufticum 401
Loir, v. Glis 307
Loirot ibidem
Lonchite, v. Lonchitis 412
Loriot, v. Galgulus 298
Lote , poifibn, v. Lota 412
Lotier. v. Lotus 415
Loup, v. Lupus 416
Loup cervier, v. Lynx 412-
Loup des eaux, v. Lucius 413
Loup marin, 1. Lupus marinus
416
Loutre , v. Lutra 417
Louve , v. Lupus 416
Louveteau ibidem
Lunaire, v. Lunaria 413
Lunaire , v. Lunaria botrytis
r • t • 4,4
Lupm, v. Lupmus 415
Luferne , v. Medica 443
Lyfimachie , v. Lyfimachia 422
M..
^/JACARON , v Vermicelli'
738
Maceron', v. Smyrnium 667
Maclie , v. Valerianella 734
Macis , v. Mofchata 464
Macre , v. Tribulus aquaticus
716
Macreufe , v. Puffinus 579
Madrepore, v. Madrepora 424
Magalaife, ou Maganaife 425
Mahaleb 426
Main de mer , v. Manusmarina
436.
Manchenillier 431
Mandragore , 'y. Mandragora
ibidem
Mangoufe, ou Magoulle 433
Maniguette , v. Cardamomum
149
Manioc ou Manioque , v. C2-
cavi 124
Manne , v. Manna 434
Manne de Brian^on, v. Larlx
384
Manne liquide , v. Thereuiabin
711
Manne maftichine , v. Cedrus
164
Manfard, v. Palumbus 512,
Maquereau, v. Scombrus 643
Ma-rbre, v. Marmor 638
Marcafite , v. Marcafita 436
Marcafiin, -j. Aper 43
Marguerice, u. Leucanthemum
3PS
Mar-
BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN.
Marjolaine, v. Majorana 416
Maronier, v. Cadanea 158
Maronier ou Maronier d’Inde,
v. Hippocadanum $33
Marons, v. Cadanea 158
M arrube aquatiqne, v. Lyco-
pus 4*1
Marrube blanc , v. Marrubium
+39
Marrube noir, v. Ballote 88
Marrube puant ibidem
Marfouïn , v. Poreus marinus
571
Marfouïns, v. Delphinuï 2-46
Martinet, v. Alcedo 18
Martre, v. Martes * 439
Martre Zibeline , v. Mudela Zi-
belina 440
Mafl'ac , v. Bangue 92
Made, v. Typha 731
Mafïïcot 441
Madic , v. Madicbe ibidem
Matricaire, v. Matricaria 442
Mauve, v. Malva 428
Mauve, v. Larus 384
Mauve de Jardin , v. Malva ro-
fea 419
Mauve en arbre , v. Malva ar-
borea ibidem
Mauve fauvage , v. Alcea 18
Mauviecte ou Mauvis , v. Tur-
dus 729
Mayenne , v. Melongena 450
Mechoacan 442
Melettc, v. Apua 46
Meleze, v. Larix 383
Meliante, v. Meliamhus 447
Melilot, v. Melilotus 448
Melinet, v. Cerituhe 172
Melide, v. Melida 449
Me Ion , v. Melo ibidem
Meniante, v. Menyanthes 453
Meute, v. Mentha 451
Mlercure, v. Hydrargyrus 343
Mercuiiale , v . Mcrcürialis
453
Mercuiiale fauvage , v. Cyno-
erambe 238
Merde de Cormarin, v. Alcyo-
niutn 19
Me res.de gerofles , v. Caryo-
phylli 155
Mere de perles , v. Margaritse
43$
Merifes’, v. Ceradi 169
Merifier _ Ibidem
Merlan , v. Afellus 70
Merle, v. Merula 454
Merlu ou Merluche, v. Salpa
6 25
Mefange , v. Parus 529
Metal , v. Auricbalcum 79
Meum 45 s
Meures de renard, Rubus 609
Meurier, v. Mortis 463
Meurte, v. Myrtus 479
Micocoulier, v. Celtis 165
Mi.el’, v. Mei 444
Mil , v. Milium 456
Milan , oifeau, v. Milvus 458
Millefeuille , v. Millefolium
4S7
Millepertuis , v. Hypericum 347
Millet, v. Milium 456
Mined’or, v. Ipecacuanha 360
Mine de plomb, v. Minium 459
Mine de plomb noir , v. Plum-
bago 56 i
Miroir d’afne, v. Lapis fpecu-
laris 383
Moëlle de pierre , v. Marga
43<5
Moineau , v. Pader 525
M oineau de Canarie , v. Pader
Canarius ibidem
M o i do 11 , v. Pader ibidem
Mollaine , v. Verbafcum 736
Molle 459
Mondique , v. Pyrites 585
Morelle , v. Solanum 667
Morgeline, v. Alfine 24
Morille, v. Boletus efculentus
107
Morine, v. Morina 462
Mort au chien , v. Colchicum
202
Morue, v. Morhua 462
Moruepetite, x'.Merlucius 454
Mofcouade grife, v. Saccharum
614
Mouche , v. Mufca 472
Mouche & miel , v. Apis 44
Mouches cantharides^.Cantba-
rides 141
Mouche guefpe . v. Vefpa 740
Moucherole , v. Mufcipeta
473
Moude, v. Mufculus 474
Moule, v.. Mufculus ibidem
Mouron, v. Anagallis 3a
Mouron violet, ï>. Antirrhinnm
42
Moude d’arbre , v. Mufculus
arboreus 474
Moude de rocher, v. Go ra 1 1 i -
na no
Mmmmm 3
Mouderon , v. Fungi verni, &
efculenti 2 96
Moude terredre , v. Lyeopo-
dium 4:0
Mouffe terredre , v. Mufcus
teredris repens 475
Moud, v. Mudum ibidem
Moucarde, v. Sïnapi 662
Mouton, v. Vervex 740
Moux de veau, v. Vitulus 753
Moxa 467
Muelle 45p
Mude de veau ,v. Anthirrinum 41
Muge, v. Mugil 468
Muguet, v. Lilium convallium
4°4
Muguet petit, v. Gallium 301
Mujon , v. Mugil 468
Mule, v. Mtiliis ibidem
Mulet , v. Mugil ibidem
Mulet, v. Mulus ibidem
Mum ie, u. Mumia ibidem
Mufaraigne, v.Mus araneus 471
Mufc, v. Mofchus 465
Mufcade , v. Mofchata 464
Myrobolans , v. Myrobalani 477
Myrobolans , r. bellerics 478
Myrobolans cbebules ibidem
Myrobolans citrins ou jaunes
__ , 477
Myrobolans emblics 478
Myrobolans Indiens ou noirs
ibidem
Myrrhe, v. Myrrha ibidem
Myrrhe liquide , v. Stadie 679
Myrte , v. Myrtus 479
Myrtilles , v. Myrtus 480
Myrtilles, v. Vitis Idtea 751
N,
JdACRE de perles, v. Marga-
rita? 438
Napel, v, Napellus 48c
Naphte, v. Naphta1 ibidem
Narcide, v. Narcilfus 483
Narl, v. Lavandula 386
NarJ Celtique, v. Nardus Cel-
tica- 484
Nard fauvage, v. Afarum 69
Nafitord, v. Nadurtium 485
Natron, v. Anatron 34
Nature de baleiue, v. Sperma
ceti 673
Navet, v. Napus ‘482
Navet fauvage ibidem
Navette ibidem
Nefle, v. Mefpilus 4^j
Ne-
BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN,
Neflier ibidem
Negceil, v. Melanurus 447
Neige, *. Nix 495
Nenuphar, v. Nytnph^a 496
Nerprun, v. Rhamnus 599
Nez coupez , i'. Staphyloden-
dron 679
Nicotianc, v. Nicotiana 489
Nid d’oifeau , -v. Nklus avis
.49°
Nielle, Nigella ibidem
Nifi 491
Nicre , v. Nitrum ibidem
Noir d’Efpagne , v. Suber 686
Noifétier , v, Corylns 220
Noix, v. Nux juglans 495
Noix d’Acajou , v. Acajou 3
Noix de galle, v. Galla 299
Noix de Madagafcar , v. Nux
Caryophyllata 495
Noix geroflée , ou Noix de ge-
rofle , Nux cary ophyllata 495
Noix mediciuale , % Nux me-
dica 496
Noix vomique , v. Nux vomi-
ca ibidem
Nombril marin , v. Umbilicus
marinus 755
Nopal, v. Cochinilla 200
Noyer, v. Nux juglans 495
Numraulaire , Nummulnria
49+
Nytnphe, ■». Eruca 270
Nyinplie, v. Raua 591
Q.
QBIER, v. Opulus 508
Ocre, v. Ochra 498
Oeil de Bceuf, v. Buphthalimrm
no
Oeil de cbat , v. Oculus cati
499
Oeil de chat, v. Antirrhitimm
42
Oeillet , v. Caryophyllus hor-
tenfis 155
Oeillet d’Inde , ». Tagetes
692
O eillets de Dieu , v. Lych’nis
418
Oefipe, v. Oefypus 500
Oeuf de oflar , v. Apoeynum
^ 45
Oignon, v. Ce na 167
Oilèau de S. Mutin , v, Alce-
do 18
Oifeau raouche , Tati 701
Olampi 501
Oliban, v. Thus 713
Olives , v. Olea _ 501
Olivier, v. Olea ibidem
Omble , v. Urabla 755
Onyx 505
Opale, v. Opalus ibidem
Opier, v. Opulus 508
Opium 507
Opopanax 508
Or , v. Au rum 81
Or .de depart , v. Argentum
6 o
O range , v. Aurantium 78
Oranger ibidem
Orcanecte, v. Anehufa 37
Oreille d’Homme , v... Afarmn
69
Oreille de Judas, v. Auricula
Judte 80
Oreille de liévre, v. Auricula
leporis ibidem
Oreille d’ours , v. Auricula
urfi ibidem
Oreille de fouris, v. Myofotis
476
Oreillere, v. Forfïcula 289
Oreillette , v. Afarum 69
Orfraye, v. Oflifraga 515
Orge , v. Hordeum 340
Orgepetite, v. Cevadilla 175
Orgue de mer , n. Tubularia
728
Origan, v. Origanum 511
Orme , v. Ulmus 754
Ormin, v. Horminum 341
Orobanche, v. Orobanche 5 1 2
Orobe , v. Orobus 513
Orpiraent , v. Auripigmeutum
81
Orpin ibidem
Orpin, v. Telephium 702
Orpin , v. Anacampferos 31
Orpin rouge, v. Realgal 596
Orfeil, v. Tornefol 722
Ortie , v. Urtica 758
Ortie grande ibidem
Ortie marine, v. Urtica marina
759
Ortie morte, v. Lamiutn 375
Ortie petite , v. Urtica 758
Ortie Romaine - ibidem
Ortolan, v. Hortulanns 341
Orvale, v. Sclarea 642
Os decoeur de cerf, v. Cervus
174
Os de féche, v. Sepia 655
Ofmonde, v.-OGnunda 514
Oflar, v. Apoeynum 45
Ofteocolle, ■u.Ofleocolla 515
Otruche, v. Imperatoria 358
Ours, v. Urfus 757
Outarde , Otis 517
Oxycedre, v. Gedrus baccifera
164
Oye, v. Anfer 40
Oye nonette , z>. Capricalca
M3
Ozeille , v. Acetofa 6
Ozeilie petite ou fauvage 7
Ozeille ronde ou frauche 6
P.
pAIN, v. Panis 52.3
Pain a chauter, v. Azimus
_ 87
Pain a coucou, v. Oxytryphyl-
lon 519
Pain de Madagafcar, v. Cacavl
124
Pain de pource.au, Cyclamen
236
Palais de liévre, v. Sonchus
669
Paliure, v. Paliurus 522
Palme marine, v. Plama mari-
na retiformis 560
Palmier, v. Daétyli 242
Pampres de la vigne , Vitis
750
Panache , v. Pavo 531
Panache de mer, v. Plauta ma-
rina retiformis 560
Panais, v. Paftinaca 520
Panais fauvage , -v. Paftinaca
ibidem
Panelfe, -v. Pavo 531
Panicaut, v. Eryngiura 271
Panis, V. Panicutn 423
Panthere , v. Camelopardalis
13A & Leopardus 392
Paon, v. Pavo 531
Paonneau, v. Pavo ibidem
Papaye , v. Papaya 5251
Papegay , v. Pfutacaus 573
Papier, v. Papyrus 527I
Papillon , v. Papilio 52(5
Pafquerette, v. Bellis 9^
Pafq nette ibidem
Parelle, v. Lapathum 3 78
Parietaire, v. Parietaria ■ 528
Pas d’ane, v. Tuflilago 731
Paflefleur , v. Lychnis 418
PaJTepierre, v. Crithmum 225
Paffe-
BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN.
Paiïerage , v. Lepidiura 393
Pafïerage fauvage , v. Iberis 356
Pafferage fauvage , «*» Carda-
mlne 149
Palfereau , v. Pafler 529
Pall'erofe, v. Lychnis 418
Paflevelours , v. Atnaranthus
26
Pafte , v. Coftus horcorum 221
Paftel , v. lfatis 3^3
Paftel d’écarlate , v, Cliermes
184
Paftel 011 Florée d’lude , Ifa-
tis 363
Paftenade, v. Paftinaca 530
Paftenaque, v. Paftinaca mari-
na 531
Pated’oye ,,y.Chenopodiumi83
Patience, v. Lapathum 378
Patience rouge , v. .Lapathum
fanguineum ibidem
Patres, v. Vermicelli 738
Pavot, v. Papaver 524
Pavoc cornu , v. Glaucium 306
Pavot rouge, v. Papaver 525
Pediculaire des prez , v. Pedi-
cularis 532'
Peigne de Venus , Scandix 638
Pelican, v. Onocrotalus 504
Pelotte de mer, v. Pila uiarina
55°
Penides , v. Saccharum 615
Penfée , v . Herba Trinitatis 330
Perceboffe , v. Lyfimachia 422
Percefeuille , v. Buplevrum
121
Percefeuille , v. Perfoliata
537
Percemoufle, v, Adiantum au-
reum 1 t
Fercenége , v. Narcilïb leu-
coium 483
Perceoreille , v. Forficula 289
Percepierre, v. Crithmum 225
Perche, v. Perca 536
Perdrix, v. Perdix ibidem
Perdrix blanche, v. Lagopus
avis 375'
Perigord , ou Periguenx , v.
Lapis petracorius 381
Perles , v. Mnrgarita* 437
Peroole, i>. Cyanus 235
Perroquet ou Papegay , v.Pfit-
tacus 577
Perficaire, v. Perficaria 538
Perfil, v. Petrofelinum 541
Perfil de momagne, v. Oreo-
felinum 511
Pervenche, v. Perviuca 539
Pefcber, 1. Perfica 538
Pefcbeur. v. Alcedo 18
Petafite, v. Pctafites 540
Peteufe, v. Bnbulca 117
Petite Cemaurée , v. Centau-
rinm minus 166
Petrole v. Petroleum 541
Petun, w.Nicotiana 489
Peuplier, v. Populus 569
Peuplier a larges feuilles 570
Peuplier blanc ibidem
Peuplier noir ibidem
Phalange , v. Phalangia 543
Pic, v. Picus Martis 550
Picarel, v. Smaris 66$
Pie, v. Pica 549
Pie agafte, ou Pie-griefche 550
Pied d’Alexandre , z/.Pyrethrum
umbelliferum 585
Pied d’Alouette, v. Delphinium
MS
Pied d’Alouette , ■v. Calcatrip^
pa 129
Pied de chac , v. Gnaphalium
3°9
Pied de chat, v. Hifpidula 337
Pied de liévre, v. Lagopus 375
Pied de lion , v. Aichimilla
19
Pied deloup, v. Lycopodiura
420
Piedd’oifeaUjV. Ornithopodium
512
Pied deveau, v. Aruin 67
Pierre & éguifer, v. Cos 220
Pierre a feu, v. Pyrites 585
Pierre Armenienne, v. Armenus
lapis 65
Pierre Affienne, v. Adius lapis
70 j
Pierre è verre , v. Qnocolos
590
Pierre calaminaire , v. Calami-
naris lapis 12-7
Pierre d'aigle, v. Aetites 13
Pierre d’arquebufade , v. Pyri-
tes sBs
Pierre d’alfo, -y.Aflius lapis 70
Pierre d’aymant , v. Magnes
415
Pierre d’azur, v. Lapis lazuli
380
Pierre de Bologne , v. Lapis
Bolonienfis 379
Pierre de la croix , v. Lapis
crucifer 380
Pierre d’Emeri, v. Suiyris 666
Pierre d’éponge , v. Lapis
fpongiaï 383
Pierre de foudre j v. Brontias
I]S
Pierre de foudre, v. Ceraunias
170
Pierre d’heliotrope , Helio-
tropius 326
Pierre d’hirondelle , v. Hirundo
337
Pierre de lynx , v. Belemnites
96
Perre de Perigord, Lapis pe-
tracorius 38 r
Pierre de petite verole, v. La-
pis variola; 383
Pierre de porc , v. Bezoar 102
Pierre de Samos, v. Terra Sa-
mia 706
Pierre de fang , v- Lapis fan-
guinalis 381
Pierre de Sarcenage, v. Lapis
Sarcenagenfis 381
Pierre de ferpent , Lapis fer-
pentis ibidem
Pierre des ferpens , -v. Lapis
anguium 378
Pierre des rompus , v. Ofteo-
colla 515
Pierrede tonnerre, v. Brontias
nj
Pierre de touche , v. Lydius
lapis 421
Pierre étoilée, v. Afteria 74
Pierre hematite, v. Hsematrtes
320
pierre hyfterique, v, Lapis hyf-
tericus 380
Pierre Judaique , v. Lapis Ju-
daïcus ibidem
Pierre nephretique , v. Lapis
nephriticus 381
Pierre noire, v. Ampelitis 30
Pierre Phrygienne , v. Lapis
Phrygius 381.
Pierre pobce, v. Pumex 582
Pierre Samienne , v. Lapis Sa-
m i u s 3 8 1<
Pierre fanguine,t'.H:etnntites33o
Pierre ferpentine, v. Gphices
.
Pierre fpeculaire , v. Lapis fpe1-1
cularis 383
Pieumart, v. Picus Martis
Pigeon , v. Coluuiba 205
Pigeon raniler , ■*/» Palambus
521
Pigeonneau, Coluarba 2®y
Pi*
BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN.
Pignolas, v. Pinus 552
Pignons , v. Pinus ibidem
Pignons d’Inde, v. Ricinus 603
Pilofelle, v. Püofella 5-5°
Piment , v. Botrys 113
Piment, v. Capficurn M5
Pirnprenelle , v. Pimpinella 55 1
Pin, v. Pinus 552
Pin fauvage ibidem
Pinfon , v. Fringilla 292
Pinne marine, v. Pinna marina
552
Piquette , v. T,ora 41 1
Piretbre , v. Pyrethrum 585
Pirethre fauvage ibidem
Pirole, v. Pyrola 586
Pifleulit , v. Dens leonis 247
PiiTeur, v. Murex 470
Piüache, v. Piilacia 556
Pivert, v. Picus Martis 550
Pivoine, oifeau, v. Ficedulaa83
Pivoine, plante, v. Pa;onia 520
Plane , v. Platanus 560
Plantain, v. Plantago 559
Plantain des moatagnes,
lifma 20
Platane, t. Platanus 56°
Platre crud, v. Gypfum crudum
319
Plomb, v. Plmnbum 5<5i
Plombagine, t/. Plumbago ibidem
Plomb de mer, u. Plumbago
ibidem
Plomb de mine ibidem
Plongeon , v. Mergus 454
Pluine marine , v. Penna mari-
na . .5 34
Pluvier , -v. Pluvialis 561
Pl.ye , v. Palier lsevis 530
Poincillade, v. Pointiana 562
Poiré , v. Pyraceum 585
Poireau, v. Porrutn 571
Poirée, f. Bèta 99
Poirée blancbe ibidem
Poires de terre , v. Helianthe-
mum tuberofura 325
Poirier , v. Pyrus 587
Poirier , fauvage ibidem
Pois, v. Pifum 557
Pois it faire grater, v. Mucuna
* 467
Pois bécu , v. Cicer 189
Pois ehiche ibidem
Pois de merveille, v. Cor indum
213
PoifTon k deux cens dents , -v.
Carcharias 147
Ppivre , v. Piper 553
Poivre blanc,®. Piper alb.um554
Poivre de Guinee, v. Capficurn
* . .145
Poivre d’Inde ibidem
Poivre de la Jamaïque , v. Amo-
mum 3°
Poivre de la Jamaïque, v. Lig-
num Indicum 399
Poivre deThevet, v, Amomunt
30
Poivre du Brelil , v. Capficmn
145
Poivre long, v. Piper longum
555
PoLx , v. Pix 557
Poix de terre, v. Naphta 481
Poliglotte , v. Polyglotta 565
Polipe, ou poulpe, v. Poly-
pus 5^7
Polipode, v. Polypodium 5 66
Polipode de cbène ibidem
Politric, u. Polythricutn 567
Pomme d’Adam , v. Pomum
Adami 5 69
Pomme d’amour, v, Lycoper-
perficon 420
Pomme de merveille * v. Mo-
mordica 461
Pomme dorée , v. Lycoperficon
420
Pomme épin-eufe , v. Straino-
nium 682
Poramier, v. Malus 429
Pompholyx 568
Porc , ti. Sus 688
Porc épi , Hyftrïx 349
Porc fauvage , v. Aper 43
Porcelaine 011 Pourcelaine , ■v-
Buccinum 117
Porcelaine* v, Concha venerea
206
Porcelets de St. Antoine , v.
Millepeda; 457
Porpbyre, v. Porphyrices 57 1
Potée, v. Encauftum 264
Potée, v. Ochra 498
Potée d’Emeri , v. Smyris 667
Potelot, v. Plumbago 561
Potiron , v.. Fungus 294
Potiron , v. Melopepo 451
Pou , v. Pediculus 533
Poucepieds , v. Balani 87
Poudre a vers , v. Semen con-
tra vermes 651
Poulain, v. Equus 268
Poule, v. Gallina 299
Poulette d'cau, v. Gallinula a-
quatica 301
Pouliot, v. Pulegium 579
Poumonmarin, v. Pulmo ma-
rinus 580
Pourcelets, 7». Millepeda 457
Pourpier, v. Portulaca 572
Pourpre , 7’. Purpura 584
Precipité d’Argent, v. Argentum
61
Prêle , v. Equifetum 267
Prefure , v. Vitulus 753
Primerole , v. Primula veris
574
Primevere , v. Primula veris
ibidem
Pro.polis 575
prudes femmes , v. Acriplex 76
Prune , v. Prunum 575
Prunier de Damas noir ibidem
Prunier fauvage, v. Prunus fyl-
vellris 576
Puce, v. Pulex 580
Pucelage, v. Concha venerea
206
Pulmonaire, v. Pulmonaria 580
Pumicin, t'. Oleum palma; 502
Punaife, v. Cimex 191
Purette, v. Puretta 583
Putoire, v. Putorius 584
QUARELET, v. Palier laevis
53°
Queue de cheval, v. Equifetum
267
Queue de pourceau , v. Peuce-
danum 542
Queue de fouris , Myofuros
47 7
Queux , v. Cos 220
Quinquina, v. Kinakina 370
Quintefeuille , v. Quinquefo-
lium 589
R.
"DACINE de S. Charles , i>.Ra*
dix Carlo fanéto 590
Racine de fainte Helene , v.
Radix fanflie Helenre ibidem
Racine Indienne, 1. RadixCar-
lo fan ft o ibidem
Racine falivaire, v. Pyrethrum
585
Racine vierge,x\ lammis 697
Raifort , v. Raphanus 594
Raifort grand, Raphanus rufli-
canus 595
Rai-
bladwyzer van de fransche namen.
Raifin, Wttis 75°
Raifin de mer, «. Uva marina
761
Raifin de mer, t». Ephedera2Ö5
Raifin de renard, v. Herba pa-
ris _ 3^9
Raifin fecs', «. Vitis 751
Rapontic, v. Rhoponticum 600
Rapontic des montagnes, «.Hip-
polapathum ‘ 333
Raqueue, «. Cochinilla 200
Raquette , *. Opuntia 5°9
Rat, «. Mus 47°
Rat d’Egyptej'i'.Ichneutnon 356
Rat d’Inde ibidem
Rats mufquez , v. Pilotis 550
Ratpennade, v. Vefpertilio 740
Ratvelu, v, Glis 307
Rave, *. Rapa 593
Raye ou Rée,poiflbn,®.Raja59i
Raye bouclée ibidem
Rayne , v. Rana ibidem
Reble, v. Apariuel 4Z
Realgal, Arfenic rouge, ou Or-
pin rouge 59^
Reglifle, v. Glycyrrhifa . 308
Reine des prez , «. Ulmarïa 754
Renard, *. Vulpes 763
Renard marin,'t'.Vulpecula 762
Renoncule , v. Ranunculus 591
Renoué, v. Polygouum 566
Réponfe , «. Rapunculus 596
Réponfe, v. Rapunculus efcu-
lentus mdtm
Reprife, «. Anacampferos 32
Requiem, «. Carcharias _ 147
Requin ibidem
Refine, «. Refina 597
Retsmarin, v. Reticulum mari-
num 598
Rhinoceros 600
Ricin , «. Ricinus 002
Ris , «. Oryza 5*4
Robre, «. Robur 603
Rocourc, v. Urucu 759
Rccoü ouRoucou ibidem
Romarin , v. Rofmarinus 606
Ronce, v. Rubus 609
Ronce fans épine, v. Chamsba-
tus !7 7
Roncelle , v. Afarum 09
Roquette, «. Eruca 269
Rofe , v. Rofa 604
Rofe,«. Phoxinus fquamofus548
Rofedechien, v. Cynorrhodos
2-3.9
Rofede Jéricho , v. RofaHieri-
contea ‘ 605
Rofeau , v. Arundo 68
Rofeau des Indes , v. Barnbou
9i
Rofée , v. Ros 604
Rofette , v. Lignutn Brafiiianuni
398
Rofier fauvage, v. Cynorrhodos
S39
Rofiere, v. Phoxinus fquamofus
548
Roiïignoi, v. Lufcinia 417
Roucou 759
Rouge d’Inde, «.Terra Perfica
7° 5
Rouge herbe, «. Melampyrum
446
Rouget , «. Erythrinus 272
Rubarbe , «. Rhabarbarum 598
Rubarbe des Moines,!*. Hippola-
pathum 333
Rubis , v. Rubinus 608
Rue , v. Ruta • 61 x
CABINE, v. Sabina 613
Sable ou Sablon , «.Arena 59
Sable de cave ibidem
Sabot , v. Calceolus 129
Sadrée, «. Satureia 635
Safran , «. Crocus 226
Safran batard , Carthamus 153
Safran d’AlIeraagne ibidem
Safre ou Saphre 630
Sagapenum 616
Saillicoque, v. Squilla 678
Saint-foin, v. Onobrychis 503
Salamandre, Salamandra 618
Salicaire , vt Salicaria 6xi
Salicot , v. Salicornia ibidem
Salicoteou Salicore,«. Kali 367
Saligot,ti.Tribulusaquaticus 72 6
Salin , v. Sal vitri 626
Salpêtre, v. Nitrum 491
Sangde dragon ,-1/. Lapathum fan-
guineum 378
Sang dragon , v. Sanguis draco-
nis 628
Sang humain,i/.Sanguishumanus
629
Sanglier , v. Apcr 43
Sangfuë, v. Hirudo 336
Sanguine, pierre, *. Hrematites
3x0
Sanicle , «.Sanicula 629
Santal, v. Santalum ibidem
F.j«*Santalde Candie, «. Abeli-
cea ‘ i
Nn nna
Santoiine, «.Semen contra ver-
nies 0^1
Sapbir, «. Saphyrus 631
Sapin, v. Abies • t
Saponaire, v. Saponaria 631,
Sarcelle , v. Querquedula 589
Sarceparille, v. Sarfaparilla 634
Sarcepareille;de Marignan 63^
Sarcocolle, v. Sarcocolla 643
Sardine, autre poiflon , v. Sarda
633
Sardoine , pierre, v. Sardonix
ibidem
Sargazo , Herbe fiotante ibidem
Sarrazin , v. Fagopyrum 277
Sariette, v. Satureia 63^
SaffafFras ibidem
Sauge, v. Sal via 6 25
Sauge franche ibidem
Sauge petite ibidem
Savinier, v. Sabina 61 3
Saule , v. Salix 621
Saumure, v* Garum 302.
Saumon,-!/. Salmo 624
Savon , v. Sapo 631
Savorée, v. Satureia 635
Sauterelle , v. Locufta 41 1
Saxifrage, v. Saxifraga 636
Scabieufe, v. Scabiofa 637
Scammonée , «. Scammonium
ibidem
ScarioIe,v. Endivia 264
Scelcri , v. Apiurn 45
Schcenante ^.Schcenanthutr^j
Scille, ti. Scilla 640
Scinc marin , v. Scincus 641
Scolopeudrevraye, v. Ceterach
174
Scolopendre vulgaire, «. Lingua
cervina 4.08
Scordium 644
Scorpion, v. Scorpio 645
Scorpion de mer, «. Scorpiusma-
ritinus 647
Scorzonaire ,vScorzonera ibidem
Scrofulaire , «. Scrofularia 648
Scrofulaire petite, «. Chelidonia
182
Seau deN.Damé,v.Tamnus 697
Seau deSalomon,v.Polygonatum
5^5
Sebefte, n.Sebeften 649
Séche , v. Sepia 655
Seconde vinée, v. Lora 412
Segle. v. Secale 649
Sel admirable, v.Sal catharticura
amarnm 620
Selalembrot 61 7
SeJ
BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN.
Sel alkali , v.. Kali- 617
Sel annoniac.T'.Sal armoniacum
6iy
Sel de verre ,v. Sal vit-ri 626
Sel gemme , v. Sal gemmeum
620
Sel marin,t'.Sal niarinum 621
Sel purgatifamer, v. Sal catharti-
cutnamarum 620
Selenite, v. Selenites 651
Semence contre lesvers, ^.Seinen
contra vennes ibidem
Semencme, v. Seinen contra ver-
nies 652
Senioulej-v. Vermicelli 7^8
Seneyon , v. Senecio 653
Senné ou Sené , v. Senna 654
Senné Oriental ou Senné du Le-
vant ibidem
Senfitive, v. Mimofa 458
Serin , v. Serinus 65 6
Sermomaine,v. Ligufticum 401
Serpent, v. Serpens 656
Serpenta fonnetteSjV.Boicininga
106
Serpent au chaperon, ^.Lapisfer-
pentis 382
Serpent d’Efculape , v. Anguis
/Efculapii 3^
Serpentaire j'v.Dracunculus 254
Serpentaire Virginienne,'t'.Vipe-
rina 748
Serpolet , v. Serpyllum 657
Serfifi, v. Tragopogon 713
Sefame , v. Sefamum 658
Sefamoide,t/. Sefamoides ibidem
Sefeli 65 9
Sicomore, v. Sycomoms 689
Simon, -v . Delphinus 246
Singe, v . Simia 66 1
Singe de mer,'v.Simiamarina662
Sme&in v> Terra faponaria 70 6
Soidanelle , v. Soldanella 668
Sole, v. Solea ibidem
Sol eil, v. Corona folis 216
Solen, coquillagg 668
Soletard, v. Terra faponaria
706
Son, v. Furfur 296
Sorbe , v. Sorbui 670
Sorbier ibidem
Sory, pierre minerale ibidem
Sucbet , v. Cyperus 240
SouchetdesIndes.-w.Terramerita
705
Souchet long, v. Cyperus 240
Souchetrond ibidem
Soaei, *. Caltha IJ9
Soude , v. Kali 367
Soude blanche . v. Anatron . 34
Soufre, v. Sulphur 687
Soulier deNotre-Dame^Calceo
lus 129
Souris , v. Sorex 670
Soyecruë, v. Bombyx 509
Soyedeporc, v. Sus 689
Spalt, pierre 671
Spargelle, v. Geniftella 303
Speautre, v. Ze a 769
Spicauard, ^.Nardus Indica 484
Spode, v. Spodium 676
Staphifaigre , ®.Staphifagria68o
Statice ibidem
Stecas Arabique,'!/. Stcechas 682
Stilde grain ,.v..Lignum Brafi ia-
num 398
Stil de grain , v. Lycium» 419
S-tochfifch , v.. Salpa 625
Storax 685
Storax liquide ibidem
Succin v. Karabé 368
Sucre, v. Saccharum 614.-
Sucre d’orge 615
Suif de bceuf, v. Bos- m
Suin, v . ufyp.us 500
Sun, fucvineux, v. Coquo 108
Sureau, v. Sambucus 626
Surelle.v. Acetofa 6
Surmulet, v. Mullus 468
Suye , v. Fuligo 294
T,
TTABAC , t'.Nicotiana 489
Tabouret , v. Burfa paftoris
121
Taburin , ®,.Tiburo 717
Taburinte, ibidem
Tacamaca, v. Tacamahaca 69 1
Tahon, v. Tabanus 691
TailTon , v. Melis . 448
Talc, v. Talcum 693
Tamarin, v. Tamarindi 695
Tamarinds. r.Tamarindi ibidem
Tainaris, v. Tamariscus 696
Tan, v. Pulvis coriarius 582
Tanefie, v. Tanacetum 698
Tante, v. Loligo 41 1
Tapecon poiffbn,v.Uranofcopus
„ 75^
Tapfie, v. Thapfia 709
Tarantule, v. Tarantula 699
Tare ronde ,v. Paftinacamariua
o- -
Tarin , v. Citnnella 197
Tartre , v, Tarcarum 700
Tati, oifeau mouche 701
Taupe, v. Talpa 694
Taure,t>. Lunaria botrytis 414
Taureau , Taurus 701.
Taureau volant, v. Taurus vo-
lans 7or
Teigne, v. Teredo 704
Tenche, v. Tinca 718
Terebenthine , v. Terebinthina
702
Terrebinte , v. Terebinthus 703
Terre ampelite ,v. Ampelitis3o
Terre de Chio , v. Terra Chia
’ 704
Terre.de Malte,i\ Terra Melitea
ibidem <
Terre de Patna , v . Terra Patnas
705
Terre de Perfe, v. Terra Perfica
ibidem
Terre deS. Paul,t/.TerraMeIitea
704
Terre de Samos , v Terra Samia
706
Terre Eretrienne.x/.Eretria terra»
268
Terre glaife, v. Argilla 6t
Terra grafie. ibidem
Terrenoix , v. Bulbocaftanum
120
Terre figiIlée,ou fcelléé,'v.Terra
figiUata 706
Terre verte, -y.Terra viridis 707
Teflar, v. Rana 591
Tefticules de chien , v. Satyriutn
636
Teftu.v. Capito 132,
Tetechrevre,v.Caprimulgus 144
Thé 7!o
Thira,r. Thymus 715
Thim deCrete ibidem
T.himbre, v. Thymbra 714
Thlafpi ^ 711
Thon , v. Thunnus 711,
Tlronnaire ibidem
Tiburon, v. Tiburo 717
Tigre, v. Tigris ibidem
Tillau , v. Tilla ibidem
Tilleul ibidem
Titimale , v. Tithymalus 719
Topaze, i/.Topazius 720
TopinambourSjV. Hilianthemum
345
Toque, v. Cadida
Tormentille, w.Tormentilla 721
Tornefol ibidem
Torpille , v. Torpedo 72a
T.ortuë, v, Teftodo 707
Tour-
BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN,
Tournefol, v. Heliotropium325
Tourterelle, v. Turtur 730
Toute bonne, v. Sclarea 641
Toute faine, v. Androfajmum 36
Trefle des Prez , v . Trifolium
pratenfe 72-6
Trefle fauvage jaune, Lotus
Tremble, v.Populus tremuln57o
Tribale aquatique, v. Tribulus
aquaticus 72 6
Tribule terreflre , v. Tribulus
ibidem
Tripoli , v. Alana 16
Trique madame , v. Sedum mi-
nus ÖsSI
Troefne, v. Liguflrum 401
Truffe. v. Tubera 728
Truite, v. Trutta ibidem
Truite petite, v. Varius 735
Truye, Sus 688
Tubereufe, v.fïyacinthus Indi-
cus 343
Tuile , v. Tegula 702
Tulipe, v. Tulipa 729
Turbith , v. Turpetum 730
Turbith bdtard, v. Thapfia 709
Turbot, v. Rhotnbus 601
Turcoife, v.Turchefia 729
Turquette, v . Kerniaria 331
Tufltlage, v. Tuflïlago 731
Tutie , v. Tuthia ibidem
V.
1TACHE , 7). Vacca 732
^ Vache marine , •v.Manati 430
Valeriane, v. Valeriana 733
Vandaife , v. Jaculus 352
Vanille , v. Vanilla 734
Vanneau , v. Vannellus 735
Vautour , v. Vultur 76}
Veau , v. Vitulus *753
Veaumarin, v. Phoca 546
Velar, v. Eryfimum 271
Ver de bois , v. Coflus zzo
Ver luifant, v. Cicindela 190
Verd de gris , v. /Enigo 12
Verd d'lris , v. Iris noftras 362
Verdet, r. ALrugo ü
Verdure de mer, v. Pyrola 586
Vergadelle , v. Salpa 625
Verge a berger, -v.Dipfacus 251
Verge dorée , v. Virga aurea749
Verjus, v. Agrefta. i5.0mpha-
cium 502. & Vitis 751
Verinichel , v. Vermicelli 738
VerniXjt'. Cedrus, baccifera 165
juniperus arbor.366. &Vernix
. 739
Veroniqne , r.Veronica ibidem
Verre , v. Vitrum 753
Vers & foye , v. Bombyx 108
Vers de pierre, v. Vermes lapi-
dum 737
Vers de terre , v. Lumbrici ter-
reni 413
Vervéne , v. Verbena 737
Vefle, v. Vicia 741
Vefle de loup,v.Lycoperdon4i9
Veile fauvage, v. Aracbus 49
Vefle fauvage, v. Chamtebala-
nus 177
Vefleron 49
Vif-argent, v. Hydrargyrus 343
Vigne , v. Vitis 750
Vigne fauvage ,2-, Labrufca 370
Vin , v. Vinum 743
Vinaigre, ^.Acetum 7
Violette, v. Viola 746
Violier , v. Leucoium 395
Violier jaune , v. Keiri 369
Viorne , v. Viburnum 741
Vipere, v. Vipera 74»
Viperine, v, Vlperina 748
Virgin ie ibidem
Vitriol , v. Vitriolum 75Ï
Vitriol de Cypre ibidem
Vitriol d’Hongrie ibidem
Vive , v. Draco marinus 253
Unicorne mineral , v. Unicornii
minerale 755
Urine, v. Urina 757
Ufnée commune , v.Mufcusar-
boreus 474
Ufnée humaine , v. Ufnea Hu-
mana 76c
Vulneraire, Vulneraria 762
X.
VANTOLINE, v. Semen con-
tra vermes 6 52
V.
VEBLE, v. Ebultis 2
Bryonie
ibidem
Bloempjes in t hair
490
Buffel
107
Boekenboom
278
Bul
7ot
Boekpitten
ibidem
Butifingr. Melis
448
Boekweit
277
Beuking *.Putorius
584
Boekworm
704
Bunfum
448
Boeltjeskruid
273
Burgundifch Hooi
443
————— der oude GrLekenjc
Bye
...44
Bok
3K
der zelve oorfprong tbuUm
jonge 335» 338
Byenkruid
449
— - gemeden
335
Byltjes kruid
6st
Bokking
321
Byvoet
6, 7
Boksbaerd
72.3
Boksboonen
453
Boksdoorn z.. Poterium
<74
Ca
Boksdoorn z.. Tragacanthum72a
Bolus
Ï08
pAJO US
3
— - Armenifche
ibidem
Calmus
9
— in bollen
ibidem
Cardamom
149
»" ■ witte
ibidem
Cariophyllate
«54
Bolworm
190
Carline
Nnnnn 3
wild©
BLADWYZER VAN DE NEDERDUITSCHE NAMEN.
■ — — <- wilde
Carthamus
— - wilde
Cavejaerd
Cederboom
kleene
Chalotte
• — — Spaenfche
Chocolaet
■■■■ — hoe te maken
Chriftufoogeu
tamme
————— wilde
Cicers
Cichorei
Cinaber
Circtea van Parys
Ciftus
— — kleene
Citroenappel
Citroenboom
Citroenhout
Citroenkruki
Citroen-olie
Citrulle
Civet
Civetkat
Colcothar
Condrille
Confilie de Grein
Cyperus
lange
— ronde
zoete
Cyprelkruid
Cypreffenboom
D.
•dadelboom
^ Dadels
Daeuw
Daeuwdiftel
Dakpanne
Daniaftbloem
Cambeziëboom
Das
Daucus van Kaudië
Denneboom
Deurblad
Deurwas
Diamant
Diétarauus
oprechte van
— ■ ■ ■ valfche
Dierlyk Gewas
Dikbek
Dii
153
468
164
ibidem
69
22
185
186
418
ibidem
ibidem
189
ibidem
193
194
3* *5
196
ibidem
398
449
196
197
769
770
753
1 87
449
240
ibidem
ibidem
715
6 30
*34
241
, ibidem
604
669
702
33«
365
610
*44
I
53 7
ibidem
19
Kandiè’2yo
57 7
7 7i
200
37
Dille ibidem
Diltel
• ■ - gezegende ijo
gulde 643
■ kruis 271
— roomfche 258
• wilde ibidem
• witte weg- 674
zomer- 675
Di (lel vink 150
Dockebladers '540<'
Dodden 731
Dolik 412
roode 547
Dolle Appels *. Lycoperficon
420
Dolle Appels z.. Melongena 450
Dolle Kervel 192
Dolphyn 245
Dolzen 731
Dondcrbaérd 651
■ ■ ■ kleene ibidem
- kleene 739
Donderlteen z,. Brontins 115
— — Ceraunias 170
Doornappel 682
Indiaenfche 257
Doornbeziëboom SM
Dooyer van t Ei 300
Dragon 255
■ wilde 578
Drakenbloed c. Lapathum fan-
guineum 378
Drakenbloed, z>. SanguisDraco-
ms
Drakenboom
Driediftel
DroelTem van Olie
Droevige Boom
Dromedaris
Druiven
- onrype
• — — - hoerypworden
Druivenkruid
Dry flteen
Duif
Dujkelaer
Duiker
Duikert
— — zwarte
Duivekervel
Duivelsbeet
Duivelsbrood
Duivelsdrek
Duivelsmelk
• kleenfte
Duizendbeenen
Duizendblad
628
*53
5
3'
57
133
75°
H3
582
205
.454
ibidem
*93
*94
686
*94
73
535
1 81
457
ibidem
Duizendgrein
Duizendguldenkruid
Duizendknop
Duizendkoren
Duizendkruid
Dulle Beziën
Dullen
E.
pBBENHOUT
Ebfonzouc
Edik
Eenbiad
Eend
Eenhoren
Eerenprys
Egel
Eglantier
Ei van OlTar
Eikeboom
Eikeslang
Eiloof
Eland
Elft
Elzenboom
Emau s
Endengroen
Endenkroofl
Endivie
Endvogel
Engelfch Bruin
Eppe
■■ — water
Erven
Ervveten
■ geraeene
— — —- kleene
— — naekte
- platte
• - - ronde
Elïcheboom
EfTchekruid
Everwortel
• witte
■ ■ ■ ■ zwarte
Everzwyn
Exter
» ■ ■ " graeuwe
— witte
Ezel
— wilde
Ezelinne
Ezelskruid
Ezeltje
Ezelsveulen
331
166
566
33i
494
96
73?
*57
610
7
756
34
462
739
260
*59
239
45
58*
*55
322
18
*3
22
264
390
ibidem
264
34
498
44
665
*71
557
498
ibidem
ibidem
HO
385
498
292
291
I5I
J5*
ibidem
43
549
550
ibidem
70
503
70
504
. . 70
ibidem
. F»i-
BLADWYZER VAN DE NEDERDUITSCHE NAMEN.
F.
rAIZANrVOGEL,
A Fenegriek
Fiekryid
Filofophifche fteen der
mirten
Fluweelbloemem
————— met drie
derlyke kleuren
Foelie
Fonteinkruid
Forel
Frambezië'
Erambeziëboonv
Franfcbe Beziën
Fraxinelle
Fret , z.. Furo
Fret, z Viverra
Friflyn
Eurtethout
Eykruid
G.-
54?
z88
669
Alchi-
83
2 .6
veran-
690
464
5-73
718
Z90
ibidem
419
191
296
754
43
22 1
669
Gepe
Gerft
- ■ — geparelde
Geruwe
- met gele bloemen
To Gouwe
Gerwe.
Gezegelde AeFde
Gezegende Dirtel
Gezegendkruid
Gier
Gierft
Ginoffelbloem
Ginft
Ginvifch
Git-
Gittegom
Glas
— • Mofcovifch'
Glaskruid
Glasfchuim
Glasfteen
Glaszout
Glidkruid
Glit
Goddelyke rteen, z. Jade
r^ALANT WORTEL
Galigaen
324
2 97
ibidem
ibidem
• ■ wilde
240
Galnoot
299
Gans
40
Ganferich
573
Ganzebloemen
»■ — gele
188
Ganzendiftel
669
Ganzevoet
183
Garnaet
678
Garneel
ibidem
Geelzuchtwortel
705
Geers
456
Geersflang
1^5
Geit
335
Geitebaerd , *. Barba
caprje
92
Geitebaerd z>. Ulmaria^
754
Geitemelker
144
Geitenruit
298
Gele Peen
153
wortels
ibidem
Gember
771
Geneverboom
36?
ibidem
Genoffels
151
Gensryk
573
Gentiaea
3°4
Goddelyke fteen
Nephriticus
Gods Genade.
Gom Ammoniak
— — Animé
— ■■ . ■■ Arabifche.
• ■ lidellium
— ■ Caranna
» Elemi
Dragant
Galbanum
— van Kerfeboom
Olampi
■ — - Sandrak
Senegal.
■ ■ ■ Tacamahaca
Gomboom
Gomlak
Goud
*— drinkbaer
gefcheideni
— — Maegde
rtof
des zelfs zuivering
Goudglit
Goudsbloemen
Goudfchuim
Goudfoudeerfel
Goudfteen , c. Aurum
Goudfteen, z.. Lapis Lydius 411
Goudvink 283
Goudwona 270
340
341
457
9
457
706
150
154
763
456
155
303
182
297
318
753
693
528
626
5 90
616
659
409
351
Lapis
381
3‘i
30
39
318
95
146
261
721
197
169
501
739
319
691
184
37»
81
85
60
81
ibidem
82
4°9
130
. 410
110
81
groote
kleene
Hinkende
Graen
Granaetappel
Granaetboom
wilde
.183
ibidem
182
183
7V
582
ibidem
5«3
311
Granaetfteen
Gras
— * groot met vele bloemen
681
■ kleen met vele bloemen
ibidem
— van Parnafo
Graveel
Graveelhout
Graveelfteen
Gravinnekruid
Grindkruid
Grondel
Grondeling
Groot Werk
5*8
129
400
381
zi7
<553
310
ibidem
Gulde bloemen
- Dirtel
- Roede
Guttegom
Guychelheil
h;
der Alchimiften
83
188
<543
749
318
3*
a5Z
5«
3?i
681
301
394
395
5»7
UADICH
1 Haegappel
Haegdis
Haen
Haes
zee-
Hagedoorn
Halskruid Campanula 134
Halskruid, z,. Rapunculus 5 95
Hamel 740
Hanekammetjes, Crifta Galli
224
Hanekammetjes, *. Onobrychis
5°3
Manekop 375
Hanevoer 592
Harder 468
Haring 311
— gerookte , z. Bokking
ibidem
Harmala uit Syrië 312
Harpvifch 422
Harft 597
— hoe onderfcheiden word
van de Gommen ibidem
Harft>
BEADWYZER VAN DE NEDERDUITSCHE NAMEN
Hartsgefpan 1 50
Haver 77
Havergort . 314
Havik 5
Haviksksuici 331
Haye 147
Hazelaer 120
Hazelnotenboom 'ibidem
Hazelwortel 69
Hazenlatouw 669
Hazenoor z.. Auricula Leporis
80
Hazenoor z.. Bupleurum m
Hazenfalade • 669
Hazenftruik ibidem
Hazepoot 375
Hazevoet ibidem
Hederik 595
Hedyfarum 324
Heemft 24
■ ■ — witte ibidem
Heem ft wortel ibidem
H eers 456
Heide 268
Heidens wondkruid 749
Heiden Yzoop 3*5
Heilbot 93
Heilige Boom 87
Hemelkyker 756
Hemelfleutel c. Anacampferos
, 3*
Hemelfleutel z.. Primula Veris
• 574
Hemelfleutel z,. Telephium 702
Hen
2.99
Hennip
140
Herdersftaf
121
Herfftroos
429
Hermelyn
475
Hermodaftel
33°
Hert
*73
— — Braziliaenfche vliegend 701
— — vliegend
174
Hertshoren
217
Hertsfpongie
107
Hertstong z. Biftorta
104
Henstongt.LinguaCervina 408
Hertszwammen
107
Heul
52+
•— gehorende
306
Heulfap
5°7
Hinde
173
■ — kleene indiaenfche ibidem
Hinnebezië
290
Hirs
456
Hoefbladers
731
541
Hoelduif
Hoen
Hoendernat
Hoe langer hoe liever
Hofkomyn
Hommel
Hominelbyè' z.. Crabro
Hommelbyë z.. Fucus
Hond
Hondsboom
Hondsdraf
Hondsgras
Hondskerfen
Hondskop
Hondskulletjes
Hondsroos
Hondstand
Hondstong
Honig
■ — maegden
-■ ongepynden
van Narbonne
Honigbye
Honigdaeuw
Honing
Hop
Hoppe z,. Lupulus
Hoppe z.. Upupa
Hoppekruid
Horen-flang
Horfel z. Crabro
Horfel z.. Fucus
Hout
522
299
goo
256
154
740
223
293
138
291
323
310
766
238
510
2 39
246
239
444
.445
ibidem
ibidem
44
434
444
415
ibidem
1 69
*l3
293
Aloes
Arends
Balfem
Brazilië
Citroen
Graveel
Kampeche
Korael
Mond
Nier
Paradys
Rhodus
Roze
van St. Lucie
van China
■ yzer
Houtskool
Houtworm z,. CofTus
Houtworm z Teredo
Huislook
■ kleene
Huift
Huppelkoren
Hyacint z,. Hyacinthus
. .397
ibidem
89
400
.399
ibidem
401
400
397
ibidem
ibidem
42 6
400
399
146
2gO
704
-,6SI
ibidem
48
188
Gem-
ma
Hyacint z.. Hyacinthus
Hyacintfteen
valfcbe
Hyder-slang
Hy'flbp
342
Planta
ibidem
ibidem
ibidem
• 486
3-i8
tACEA
)— — ■ - zwarte'
Jafmyn
— - — gemeene witte
— fpaenfche welriekende
ibidem
• ■■■ - van Amerika
Jafpis
Ibenboom
Jefemyn
Jeneverboom
Jejiette
Tenettekens
llex
groote
eikeldragende
tmbeerenboom
Indiaenfch blad
Indiaenfch Blaeuw
Ingroen
Inkhorentje
Inkt
■ druk
wyfje
}okboom
onquilien
■ — «■ dubbele
■ groote
■ kleene
Ipecacuanh|
Ipenboom
Judasboom
judasoor
uffertje iu’t groen
uffrouwmerk
JufFrouwen-Violier
351
354
355
588
355
70Z
354
365
418
ibidem
.,357
ibidem
365
427
359
119
641
. .
ibidem
— • gele
ibidem
• - Opftindifche
ibidem
■ ■■ ■ roode
ibidem
-»■ fchryf
ibidem
Jodenbalfem
89
Jodendoorn
522
jodenkerfeu
20
jodenkruid
422
jodenlyra
104
Jodenfteen
?8o.
— mannetje
ibidem
ibidem
*53
485
484
ibidem
ibidem
3 60
754
66 1
fc8«
490
44
33 r
Jujuben
BLADWYZER VAN DE NEDERDUITSCHE NAMEN
Jujube
Jujubenboom
K.
TT-ABELJAEüW
Kachou
Kaeinian
Kaerden
Kaes
Kaesjesbladers
Kaesjeskruit
Kakau
Kalamynfteen
Kalander
Kalcedonyfteen
Kalf
Kalfsmuil
Kalfsneus
Kalfsvoet
■ van Egypten
Kali
— geknoopte
Kalk
— ongeblufchte
Kalkfteen , z.. Calx
Kalkfteen z. Gypfu
Kaikwater
Kalmyffeen
Kameel
Kameleon
Kamfer
Kamille
• gemeeue
■ » roomfche
ftinkende
• wilde
Kampechehouc
Kamperfoelje
Kampernoelje
» eetbare
— van de Lente
363
ibidem
- — gegroeit op
een kind
— ■ - ■ verfteende
zee
Kanarievogel
Kaneel
ruwe
witte
Kaneelboom
Kankerbloemen
Kantvifch
Kapelletje
Kapoen
Kapperbooin
Karmozynbes
i. J
5 61
163
22 J
*5^
.122, 156
428
ibidem
1 24
127
*35
176
753
41
ibidem
67
203
6 21
130
ibidem
130
rn crudum
319
J3i
117
132
179
134
179
1 80
ibidem
222
ibidem
399
244
294
295
296
t been van
295
ibidem
ibidem
519
193
194
218
193
5*5
88
52 6
142
143
183
Karper 241
Karrewei 1 54
Kaffië 156
Kaftan jebootn ibidem
— met groote Kaftanjen
ibidem
Klatergoud
Klavers
»-■ Beemd
7 9
Kat
Kater
Kattekruid
Kattenoog, z. Bonducli
Kattenoog z,. Oculus Cati
Katteftaert
Kattoenkruid
Kau
Kauw
Kauwoerde
Keelkruid
Keerbeziën
Keifteen
Keizerskroon
Kemel
Kemelpanther
Kemelshooi
Kemelsftroo
Kennip
Kerkuil
Kers
' Indiaenfche
» van Kandié
279
ibidem
487
1 10
499
267
7 66
310
ibidem
231
4or
6 IQ
660
2r?
. ,'32
ibidem
.639
ibidem
140
1 '7
169
148
*53
wilde, z. Cardatnine J49
wilde j z,.' Iberis
wilde , z. Tblafpi
Kerfen
Kerfenboom
kleene
Kerfevink
Kervel
— dolle
— ■ muskus
— wilde
Kever
Keukenkruid
Keukenfchel
Keule
Kiekendief
Kiekennat
Kievit
Kievitsbloem
Kievits-Eijers
Kikvorfch
■ ■■■■■■ ■ worm
■ zaed
• — ■ zee-
— — » wilde
Kinakina
Kinkhoorn
JClapperrozen
O o o o o
356
711
169
ibidem
ibidem
200
170
190
479
ibidem
638
58»
ibidem
<535
458
300
735
292
ibidem
.591
ibidem
ibidem
. .59*
ibidem
370
ii 7
52 5
71S
4'3
72 6
443
41?
453
448
5<9
322
42
. . 7*
ibidem
ibidem
704
73C
. ,32*
ibidem
93
764
95
134
79
593
566
22
ibidem
1 99
200
- - gehorende
- - gemeene
- -Italiaenfche
* - fteen
- - water
- - welriekende
Klaverzuring
Kleef
Kleefkruid
- - - baftaerd
- - - valfch
- - - wild
Kleerworm
Kleimei
Klim
Klimop
Kliffen
- - - kleene
Kliffenkruid
Klokjes
Klokfpys
Knol
Knoopgras
Knoplook
Knuiflook
Kobalt
KocheniHe
- - - Campeciiane 201
- - - Korrel- ,z. Tragofelinum
724
- - - Meffeque 101
- - - Tetrechale ibidem
zj. Cochenille
ibidem
z» Tragofelinum
7*4
73*
430
221
IOÖ
230
■lV9
ibidem
120
12Ó
200
208
352
211
203
230
ibidem
233
Komya
- - • wilde
- - - wilde j
Koe
- - - zee-
Koedille
Koejemelker
Koekoek
Koekoeksbrood
Koekoekslook
Koeoogen
Koffy
Kokles
Kokusnoot
Kolfoog
Koliander
Kolokwintappel
Komkommers
- - - - Ezels
- - . - wilde
- - - - zee
Komyn
BLADWYZER VAN DE NEDERDUITSCHE NAMEN.
Komyn gehorend wild 347
■ ' '■•■■■ fcherpe 233
wild met peultjes 347
• zoete 233
. . . zwarte 490
Konyn 233
Könynenkruid 66 9
Kool 1 1 3
bloem* 114
ge Ho ten ibidem
gefloten kabuis ibidem
roode ibidem
Savooi- ibidem
fluit- ibidem
witte ibidem
witte krul» ibidem
Koolmezen 529
Koper 12
— ■ ■ • ■ gebrand ibidem
■ geel 79
’»-■■ ■■ ■■ ■ Korintifch ibidem
- - ■ ■ Maegde 12
Koperroefl ibidem
Koperrood 751
- - blaeuw * 752
- - duitfch ibidem
- - engel fch. ibidem
- - groen ibidem
- - Tood ibidem
- - roomfch ibidem
- - wit ibidem
Korael 210
- - rood ui
- - valfch 576
- - wit 211
- - zwart ibidem
Koraelbloemen ibidem
Koraelhout 399
Koraelkruid , z. Dentaria 247
Koraelkruid, z.. Kali 367
Koraelviflchery 211
Koren 727
- - - Indifch 442
- - Turks ibidem
Korenbloem 235
Korenrozen 525
Korenten 751
Koren worm 639
Korhaen 757
Koriander 212
Korkboom 686
Kornalyn a 4
Kornoelje 215
Kornodjeboom ibidem
- Wilde ibidem
Krabbe 137
Krabbekwaet 367
Krabbenklaeut» ió
Kraei
Krakebeziën
Kraen
Kraenoogen
Kraenvogel
Kranenbek
Krankwater
Krap
Kreeft
Kreefcenoogen
Kreeftenfcharen
Kreeftkruid
Krekel , z,. Cicada
Krekel , z.. Gryllus
Kreupelgras
Krieken
- - - van overzee
- * - vreemde van overzee 113
zwarte van overzeeitó«w
214
751
313
496
313
304
61
608
ibidem
3 9*
32-5
188
314-
566
169
20
Kriekenboom
Kiingbavik
Kriftal
- - * van wynfteen
Krock
Kroesbeziëboom
Krokodil
- - - groote Indiaenfche , z..
Caymanes 163
Kroon Imperiael 215
Kroot 99
Kropvogel 504
Kruidje roer my niet, «..Mirno*
fa
Kruidje roert my niet, z>
li me tangere
Kruidnagels
- koningklyke
Kruidnoot
Kruisbeziëboom
Kruisbloem
Kruisdiftel
Kruisdoorn
Kruiskrnid
Kruiswortel , z,. Cruciata
Kruiswond, z. Senecio
Kruis en Munt
Krulfalaed
Kryt
- - - rood
- - - van Bryanfon
Kubeben
Kuikendief
Kuisboom
Kui'slam
Kulletjeskruid , su. Orchys 510
Kulletjeskruid , *,Satyrium 636
Kunne ' 635
Komyn gehorend wild
Kwakkel
Kwartel
Kweboom
- - - - wilde
Kweek
Kwepeer
Kwik
Kwikflaert
Kwikzilver
des zelfs vloeibaerheit/en
waer die van daen komt
344
hoe van ’t Vermiljoen afge-
fcheiden word ibidem
347
222
ibidem
236
237
310
136
343
467
343
169
’95
227
7co
49
313
*25
458
No-
493
15S
J56
464
3*3
564
271
313
6 53
ii!
653
45 *
373
224
320
694
219
458
...
ibidem
Kurkuma
>705
LABBERDAEN
La da 11 u in
Lak
- - fyn van Venetië
- - loodverwig
- - plat
- - ftok
- vloeibaer
- • zegel
Lakmoes
Lam
Lamtnerkenskruid
Lamprei
- - - zee
Landkrokodillen
Latoen
Latoutv
- - - roomfche
Latuuw
Lavas
Lavendel
- - - mannetje
- - - wyfje
Lavender
Laurusboom
- - - - wilde
Lauwerboom
Lauwrierboom
Lauwrierkers
Leedgras
Leem
Leeuw
Leeuwenbekken
Leeuwenblad
Leeuwenvoet
Leeuwerk
Leeuwin
Lei
Leli
- * * Bleekroode zonder
462
374
.,.37*
ibidem
ibidem
ibidem
ibidem
ibidem
712
*4
110
.,377
ibidem
372
79
„373
ibidem
ibidem
396
. 386
ibidem
ibidem
ibidem
388
7 r
. .388
ibidem
ibidem
310
6t
391
41
393
19
I7
39*
58
4°3
klifters
402
Leli
BLADWYZER VAN DE NEDERDUITSCHE NAMEN.
Leli gele zonder klifters
ibidem Lyfter
729
Meerl
454
- - ■ van der Dale
4°4
Meer - Radys
595
- • - van eenen Dag
402
40S M.
Meerzwyn
S7t
- - - Witte
Mees
f 19
- - - zonder kliflers
402
Meefterworte!
358
Leli-Hyacinth
403 J^ADELIEVEN
97
Meeuw
384
Leli-Narcis
ibidem - - - - groote
395
Meibloem
404
Lepelbladers
101 Maegdelieven
97
Melde
76
Levervifch
328 Maegdepalm
539
- - - Hinkende
364
448
Leurwyn
412 Maegde wafch 168, 575
Melilotcn
Lichtfteen
379 Maenkop
5H
Melifle
449
Lidgras.
310 Maenkruid
414
Meloen
ibidem
Liervifcli
422 Magneetfteen
4*5
Melkdiftet
15*
Ligufter
401 Majolein
426
Melkkruid
Limoenboom
406 - - - groove
51 1
Melkfteen
*97
Liraoendrank
ibidem Majoraen
426
Melkweye
669
Limoenen,
ibidem Makreel
643
Menfch
339
Limoenkruid
449 Malloten
448
Menfchen - Bekkeneel
142,224
Lindeboom
717 Malrove , z,. Ballote
88
- - - Bloed
619
Linfen
390 - - - water
4*i
- - - Herfenen
170
- - - Lombaertfche
205 Malrove , c. Marrubium
439
- - - Mofch
76 1
Linx
422 Maluwe
428
Meny
459
Linxfteen
96 - - - boomachtige
429
Merg in de fteenen
436
Lifch
360 - - - gele
3
Mergel
ibidem
- - - Sterkende
767 - - - tamme
429
Merrie
268
- - - van Florence
361 - - - witte
24
Merrieveulen
ibidem
- - - Welriekende
9 Mannetjeskruid
144
Mefereon
Lifchdodden
731 Mandragora
431
- • - (mal
7*5
Logt
422 - - - - mannetje
ibidem
Meffing
79
Longekruul , z,. Lichen
396 - - - - wyfje
43*
Mier
289
Longekruid,*,. Pulmonaria 580 Mandragerskruid
431
- - - gevleugelde
ibidem
Lood
561 Manna
434
- - - van bezoek
290
hoe tot poedergebragt word Manna van Wierook
713
- - - witte
289
562 Mansbloed
36
- - - zwarte
290
Loodwit
172 Mansooren
69
Miltkruid
174
- - - hoe te maken
ibidem Marcaüte
103
Minkyzers
72 6
- - - Venetiaenlch
173 - • - S°ud
436
Mifpel
455
Look
22 - - - koper
ibidem
— — wilde
8 6
- * - berg
742 - - - zilver
ibidem
— met drie rteenem
ibidem
- - - kleen
571 Marentakken
74 9
Mifpelboom
455
- - - ferpent
742 Marmer
438
■ — ■ wilde
86
- • water
644 Marmerlteen
ibidem
Moederkruid
442
Lookbollen
21 Maftboom
I
Moerbeziënboom
463
Look Parei
64.5 Maftik
441
■ witte
464
Look zonder Look
21 Maftikboom
391
— zwarte
463
Lorkenboom
383 Mater
442
Moerkonyn
233
Lorkenzwamme
13 Mayer
106
Moernagels
155
Lotusboom
165 Mechoacanna
443
Mol
694
- - - - witte
87 Mee
608
Molenaer
639
Lugt
432 Meekrap
ibidem
Mollenkruid
602
Luipaerd
392 Meerael
20 6
Molucca
460
Luiperd
ibiiem Meerbladers
496
- (tekende
ibidem
Luis
533 Meer-Edik
595
■ zachte
ibidem
Luiskruid
680 Meer Eend
579
Mondhout
401
Lupinen
415 Meerkatten
66 1
Monnikskappen
48 r
Lym
308 Meerkol
310
Morellen
169
- - - Engelfche
203 Meerkolf
ibidem
Morilje
IOf
Lynen
198 Meerkooc
Ooooo
293
1
Mos
5*9
Mofck
BLADWYZER VAN DE NEDERDU ITSCHE NAMEN,
Mofch
Nagelkruid, z,. Pilofella
550
Onderhave
353
» aerd
f75
Narcis
483
Onixfteen
505
boom
474
gele met biesachtige bla-
Onzer vrouwen Bedftroo 72
Mofchkampernoelje
19 6
deren
ibidem
Diftel
1 51
Moflel
474
Narduszaed
490
Mantel
19
Moft 475, 743
Nafcaije
667
■ 11 Melkkruid
580
Moftaert
66 1
Natertong
50 6
- Schoen
129
Mot
704
Naterwortel
104
— — Wiegftroo
72
Mottenkruid
i°5
Navelkruid, z.. Acetabulum 6
Oogenklaer
Mug
231
Navelkruid , z,. Cotyledon 223
- groote
183
Muilezel
468
Navelkruid, z. Cymbalaria 237
kleene
182.
Muilezelin
ibidem
Nepte
487
Oogentrooft
274
Muis , z .. Mus
470
Neftels
20
Oogniet
*i3,73i
Muis, z,. Sovex
670
Netelkruid
758
Oorveinel
289
Muizendoorn
610
verkeerd
375
Oorworm
ibidem
Muizenkoren
547
Netels
758
Opaellleen
505
Muizen met ftaerten
177
doove
375
Oprement
Muizenoor, z,. Myofotis
47 6
— groote brandende
758
geel
81
Muizenoor, c. Pilofella
550
■ kleene brandende
ibidem
rood
59<5
IVluizenftaert
477
— — — roomfche
ibidem
Oranjeappel
78
IVlumie
468
Neten
390
Oranjeboom
19
• witte
469
Neushorendier
600
Orant
4*
Munt
45 1
Nierhout
400
Orega
5»
JUufch
<29
Nieskruid
Orlean
759
Muskaetnooc
464
- ■■ wild wit
326
Os
m
Muskus
4<$S
Nieswortel
Oiïebreek'
405
Muskusdier
466
*■ witte
735
OfTenTmeer
112
Muskusnieren
55°
— — ■ zwarte
327
OfTetong
Muskusratten
ibidem
zwarte van Hippocra-
kleene
Muskusrhee
4 66
tes
ibidem
— ■ Konftantinopoolfche
JVluur
s-4
Niet
73'
ibidem
Muurbloem, z,. Keiri
369
Nigelle
490
wilde
*59
Muurbloem , z Leucoium 39?
Nip
487
Offevlieg
69
Muurpeper
358
Noordfteen
425
Oderlucy
62
Muurvioletten
395
Noot
495
kleene
64
Myrobalanen
477
malle
ibidem
lange
62
JVlyrrhe
478
Notebootn
ibidem
ronde
ibidem
— ■ ■ ■ vloeibare
679
Notemuskaet
464
rysachtige
Myrtenboom
479
■■■ • mannetje
ibidem
Otter
417
Myrtus
ibidem
— wilde
ibidem
Ouwel
87
Myrtusboom
ibidem.
wyfje
465
Oyevaer
rpo
y— • ■ • met kleene bladeren 480
Nylpaerd
335
Oyevaersbek
0 304
N„
O.
P.
JvJACHTEGAEL
Nachtlichter
Nachtfchade
■ ■■ boomachtige
groote
Nachtfchoon
Nachtuil
Naeldekervel
Naeldvifch
Nageboorte
Nagelbloem
Navelkruid, a^Caryophyllataijj.
190
667
684
96
353
«7.493
«38
10
o
*55
QESTER.
yW5
498
pADDE
A Paddebloemen
"7
112
■ roode
ibidem
Paddefteen, z Bufonkes 118
Okkernoteboom
495
Paddefteen , z,. Bufo
ibidem
Oleander
408
Paddelloel
294
Oleanderboom
ibidem
Paerd
268
Olie van den Dadelboom
5°2
Paerdebloemen ,z.. Dens Leonis
van Pek
558
247
Olifant
2ÖI
Paerdebloemen , z..
Melampy-
Olmboom
754
pyrum
446
Olyf
5°*
Paerdekaftanjeboom
333
Olyfboom
ibidem
Paerdeftanrt
267
Paer-
BLAD WYZER VAN DE NEDERDU1TSCHE NAMEN.
Paerdevlieg
Paerdsklneuw
Paerdsyzer
Paerlen
6pi
731
282
witte
van Ethiopië
Peperkruid , z,. Lepidium
554
5S<5
393
Proefileen
Pruim
• van Damafl:
Pruimboom
Paerlemoer
438 canus
595
— wilde
Paerlkruid
410 Pepoen
535
zwarte van
Paerlviiïcherye
437 Pereboom
587
Paefch-Leli
483 wilde
ibidem
Puimfteen
Paeuw
531 Peredrank
585
Puitael
Paeuwin
ibidem Perfenkruid
538
Purper
Paling
38 Perzikboom
ibidem
Putter
Palm
Peftilentieworter
540
Pylhout
■ lage
122 Peter- Olie
541
PylOang
— (lekende
610 Peterfelie
ibidem
Pynappelbooni
Palmboom
J22 • uit Macedonië
ibidem
Pynappelnoten
Palm Olie
401 Pieterman
253
Pynappelpinen
Paniek koren
j 23 Pik
557
Pynboom
Papegaei
577 Pimpernoten
679
Papegaeienkruid
6go Pimpinelle
551
r:
Papenhout
273 Pinxteruaken
530
Papcnkruid
247 Pis
757
RADYS
Papen fchoen
129 Pifiebedden
45 7
v Meer
Papier
527 Pifler
470
wilde
Paradysgrein
149 Piftaiïen
556
Raep
Paradyshout
397 Pleifter
439
paryfche
ligter
71 * raeuwe
3'9
— — Stek-
Parei
571 Plompen
497
— - wilde (lek-
Pafiiebloetn
3 r i -- - -- gele
ibidem
Raepolië
Paftinaken
53© witte
ibidem
Raepzaed
— ■■■• ■ ■ breede
ibidem Pluim -aluin
25
Rakette
wilde
ibidem Pluimpjes
251
edele
Patich
378 Plukfel
407
— ltaliaenfche
■ roode of zwarte
ibidem Pluvier
562
Ram
«■■■ tamme
333 Poeder der Tefuiten
370
Raponce
Patiëntie
ibidem ' — ■ van den Kardinael Lugo
gemeene kleei
Patrys
53S
3' 5
579
ibidem
Ratelaer
Ratels
roode
Ratelflang
Rave
water-
Polfen
731
Reiger
Pompoen
535
Reinet te
Popje
- 270
Reinetce-Appels
Porphierüeen
571
Reinvaer
Populierboom
569
Reuzel
■ < witte
570
Rhabarber
- -• ■ zwarte
ibidem
van Mech
Porcelein
572:
valfche
Portelbeziën
751
Rheebok
Potaerde
61
Rhinoceros
Potafch
*93
Rhodushout
Potlood
561
Rhyn-beziën
Prangworte!
504
Ridderfporen,^.
Prei
571
Ridderfporen,?,.]
l
„575
ibidem
ibidem
ibidem
Damafcus
576
582
93
584
150
£9t
9
55*
ibidem
ibidem
ibidem
594
595
664
593
482
ibidem
5 9<5
4&»
ibidem
*7*
591
61
59<5
etbare
ibidem
470
3S '53
Serpent-Look
741
Robynfteen
ibidem
Salaed
373
Serpentstong
617
Roch
591
Salamander
618
Serpentynfteen
506
Roerkruid
284
Salie
625
Sinnauw
19
Roet
294
— - edele
ibidem
Sint Chriftoffelskruid
187
Rogge
649
— - kleene
ibidem
- - - Jacobskruid
352
• Baftaerd
282
wilde
6*4
- - - Janshrood
660
Roggebloem
M5
Salomonszegel
5^5
- - - Janskruid
347
Rokambols
22
Salpeter
491
- - - Ignatius Boon
276
Rokoe
759
Sandelhout
629
- - - Jobs Tranen
37?
Rood Aerde, z Htematites 320
■■ — - geel
ibidem
- - - joriskruid
733
Rood Aerde, zj. Rubrica
1 609
— — — • rood
630
- - - Pieterskruid
774
Rood Kryt, z. Ha:matites 310
■ valfch van Randic 1
- - - Teunis -Noten
776
Rood Rryt, z .. Rubrica
609
- — — wit
630
Slak
407
Roodeloopwortel
360
Sanikel
629
Slang
67 6
Roodftaertje
547
Santorie
- - - blinde
127
Roos
604
■ ' ■ groote
166
- - - Eike
27 7
- — — - bleeke
ibidem
■ ■■■— kleene
ibidem
- - - Geers-
x 67
— - — van Jericho
6oj
Sapgroen
599
- - * gefprenkelde water-
■ 48 6
■ ' Muskus-
604
Saphierfteen
631
- - - groene
107
■- — ■ roode
605
Sardonixfteeti
<>33
- - r Horen-
169
— — tamme
604
Sardyn
ibidem
- - - Pyl-
9
»»■■■— witte
605
Saiïafras
<535
- - - Ratel-
106
Rosmaryn
6c6
Sauceboom
$8
• - • tamme
138
Rotgans
H3
Savië
625
- - • tweehoofdige
31
Rotte
608
Sauslook
69
- - - van TEfculapius
38
Rottekruid
66
Sautenelle
668
... vliegende
9
— geel
81
Scabiofe
637
vuur-
720
- rood
5 98
322
5'1
Vitriool
Vlas
tam
- — wild
Vlaskruid
Vlasvink
Vleermuizen
- — - gehorende
Vleefchlym
Vlefl'cheboom
Vlieg
van eenen dag
Vliegend Hart
Vliegenet
Vliegevanger
Vlier
lage
wilde
Vlierboom
Vliesje van een Ei is een koorts-
verdryvend middel en vvaer-
om
751
408
ibidem
407
ibidem
4°7
740
36
316
47 1
2 66
1 74
. .473
ibidem
626
. *57
ibidem
626
^AELWORTEL
Wagefmeer
Walmeefter
Walnotenboom
Walrus
Walfchot
Walfteen
Walftroo
Walvifch
Wandluis
Wandluiskruid
Wafch
geel
gom
groen
— — — maegde
rood
wit
-*—• hoe de byen het
Vlinder
Vlooi
Vlooikruid
299
516
580
577
— — — des zelfs
den Honig
Water
■ Bron
— — geftaeld
minerael
moeras
Put
690
689
72
495
485
673
515
301
87
>9i
767
167
168
165
ibidem
168
169
168
maken
167
affeheidiug van
1Ó7
... 4Ö
ibidem
281
'47
ibidem
ibidem
Veld Cypres
]8o Vlothoutbocm
68ó
regen
46
Venkel
Z87 Ultremaryn
380
rivier
47
■ ■ ■ — zoete
288 Voedfter
233
fmids
281
■ - ■ ■ — van Florence
ibidem Voetpalm
1 22
zee
48
Venushair, z,. Adianthum 11 Vogelhein
504
zemel
296
Venushair, ?:.C'apilli Veneris 141 Vogellym
48
Water, z Urina
757
Venusfchulp
20 6 Vogeineft;£,.DaucusVu!garis245
Water-Audoren
421
Verfloof
au Vogelnefl , z. Kidus
Avis 490
~ Boeltjeskrcid
102
Verjuis
15, 501 Vogelveer
512
- ■ Eppe
665
Vermilioen
*93 Vokelaer
88
Hoen
301
Vet van ongewaffehen
fchape- Vos
763
— ■■■■ Kers
486
wolle
500 Upfonszout
620
Linzen
393
Veulen
268 Vrouwenhair , z,.
Venushair
Look
644
Uijen
J67
xi, 142
« — Malroven ^
421
Uil
493 Vuurners
190
Meloen
197
Vingerhoed
250 Vuurflang
720
Navelkruid
345
Vink
292 Vuurfleen
585
Noten
72 <5
Violen
746 Vyfvingerkruid
589
Paerd
335
Violetten
Vyg
283
■ Pungen
95
— ■ -- drieverwige
330 Indtaenfche
201
— Rave
219
— gele
369 Vygeboom
ibidem
Rozen
49 fynfte 6 o
nedergedreven 6 i
Kal ic van 6 1
Zilverglit 409
Zilverkruid, z.. Lunaria 413
Ziiverkruid, z,. Potentilla 573
Zilverfchoon 573
Zilverfchuira 40
Zoethout 308
Zog 688
Zomerdiftel, i.Calcatrepnla 128
Zomerdiftel, z~ Spina Solftitia-
lis 675
Zonnebloem 216
Zonnedaeuw 606
Zonnewende 325
Zorghzaed 447
Zouda 611
— - witte
Zout ven Kali
Zuring
. . . roomfche
Zurkel
. . . kleene
• . . fchape
Zwaen
Zwaerdkruid
Zwaerdvifch
Zwaluw
Zwaluwenkruid
Zwaluwwortel
Zwartfel
Zwavel
Zwelkenhout met beziën
Zwyn
Zwynfteen
Zyde
ruwe
Zywortn
34
617
6
ibidem
ibidem
7
ibidem
23 7
765
3°ï
337
183
742
558
687
588
688
102
109
ibidem
108
Einde van den Neder duitfch en Bladwyzer .
/ r O *
1
*
Tab. ui
%
W~> <#-
: n V';ï' ■
'A $ ;$* ?V
■ % \f- f
'W ‘ ;*?
;., • «VVr
J
r
i
I
,>■ I
■
:rVU
■
'! .. '
•<
;
4
J ATV XVII
Tab . xvin .
/
' .
. -3L—
I
V \
- ,’i O
‘ \ •’
•••
:r
-- v„~,V
• ,
• /
ió
i
:* ?f t
i , •
lAM. XXlli .
Tab . xxv.
-
fcliHi kri
«Si
Ei? '
-'7' ‘*ï*
i ,
N»V?è-
- -
> , f »••' <**>-;■'
■ :•
*%r i
I
> "r I
■ i Vu
.,,v
:V,f#
fei?'
I
1
' #
*
V
4
'
•V , :
a
■*■ ' . . ■
! "Wj
1
■ / . •
./V
" '" r -C< ' i '
t
- ’ - * I
; v !
•f > ;
- - **a’ >V»