Jt "W'te - % 4 . t • •J . i *• 0 # « 1 * \ % ' * / WOORDENBOEK ALGEMEENE VERHANDELING DER ENKELE DROOGERYEN r , s • f * ■: . ■ — , - Digitized by the Internet Archive in 2017 with funding trom - Getty Research Institute ,r * > x •_ https://archive.org/details/woordenboekofalgOOIeme V T. VERKLARING VAN DE TYTELPRIN DE fchoone Tytelprint , die ’toog houd opgetogen. Verbeeld een Werkgefticht , gebezigt door ’c vermogen Des fchranderen Vernuft s , terwyl het zoekt, en gaert, Of naer de Kunft bereid wat zee en aerdryk baerc En fchenkt van ‘Dieren, Erts , Cebloemle en Kruidery'èn En wat, door kracht of geur, het ziekbed, in zyn lyen. Kan ftrekken tot een’ trooft. Natuurkunde onderfcheid , En leeft Gebloemte en Vrucht en Zaden, met beleid, Hier op den Voorgrond uit, bezaeit aen allen kanten Met hartverkwikkend Loof en Ooft en Zaên enPlanten , Terwyl haer nyvre ftoet , de gryze Ervarenis , Het Oordeel en V erfland , wat verder, bezig is Jn ’t gretig onderzoek van Ertfen en Metalen En Land- en Zeegedierte en Schulpen en Koralen , Die de arbeidzame Vond hun aen koomt biên , tot nut Der edele Genees- en Heelhmft' , ’s levens flut En trouwe toeverlaet. Geneeskitnft , uit wiens wezen Oplettende aendacht en befpiegling is te lezen , Word met haer Slangeknods ’ in zMfculaep verbeeldt. De Heelkunfl , in het brein van Chiron voortgeteelt , Toont, in zyn Beeldteniflf’ , hier afgefchetft, wat plichten Zy door haer Zaeg en Mes en Kunft tuig moet verrichten, Wanneer het koude Vuur of kankrig Evel woed. De Scheidkunft , die haer hulde aen Paracelfus doet, Voorzien van Smeltkroes' , Tang' en Blaesbalg' om te ftoken, Is bezig in ’t Verfchiet met (tampen en met koken , Terwyl het Ovenvuur de Geeften fcheid , en wekt , En ’teêlfte merg uit Plant ' en Erts' en Dieren trekt, Die zich aen de andre zy doen kennen ongefcheiden, Waer de oogen , daer ze in Zee , langs Berg , en Duinen weiden , Ontelbre fchepfels zien, een yder in zyn* aert’ Den arbeid’ der Genees- en Heelkunft ' nut en waerd. FRANS de HAES. ” . 4mwB*hè / WOORDENBOEK O F ALGEMEENE VERHANDELING DER E N K E L E DROOGERYEN, behelzende der zelve verfcheide benamingen > oorfprong , verkiezing 3 beginfels , woords-oorfprongkelykheden , en alle by zonder e eigenfchappen , die in de Dieren , Planten , en Bergflojfen gevonden worden. In ’cFranfch befchreven door den HEER NICOLAES LEMERY; Lid van de Koningklyke Akademie der Weten fc hap pen , en Do£tor in de Geneeskunde* En in 't Nederduitfch gebragt door CV. PUTTEN Pz. Med. Doét. E N I S A AC DE WITT Chirurg. Met kopere Platen. TE ROTTERDAM , Bv JAN DANIËL BEMAN, MDCCXJLIII. VOORREDE. dates E Kennis der enkele Droogeryen is zoo fraei en zoo verheven , dat de eêlfte vernuften door alle eeuwen hunne vlyt en weetgierig- heit daer aen befteedt hebben : verfcheide Prinfen leiden *er zich op toe met groot vermaek en nuttigheit, als Mefue en Mithri- en aen deze kennis is men de eerfte proeven der Genees- kunde verfchuldigt : zy is aen allen, die zich met deze wetenfchap be-> moeijen , doch voornamentlyk den Apothekeren of Artzenybereideren volftrekt noodzaeklyk : van haer moeten zy beginnen , zoo ras zy zich aen de Artzenybereiderye overgeven , want zoo zy dien grondflag niet met behoorlyke naeuwkeungheit hebben gelegt , vervallen zy ligtelyk in de grooffte dolingen en miiïlagen, die den zieken zeer nadeelig zyn, Zy moeten vooral weten , zoo veel als ’t immers mogelyk is, waer de Droo- geryen groeijen, en van waer zy komen, dewyl de verfcheide lucht- ftreken hare krachten zeer veel of vermeerderen, of verminderen. Zy moeten haer konnen onderfcheiden door hare namen, gedaentens, zelf- ftandigheden, gevoel, zwaerte ofliguheit, kleur, reuk, fmaek, en in acht nemen , dat zy , die uit vreemde landen komen , niet vervalfcht zyn: want de Kooplieden, idoor wier handen zy gaen , dikwils zeer winftzuchtig zynde vervalfchen haer, en weten ze zoo wel naer re maken, dat hun bedrog moeijelyk te ontdekken is, zoo men haer niet naeuwkeurig- ]yk befchouwt. De Droogiften of Kruideniers worden ’er fomtyds aller- eerft meê bedrogen, dewyl zy vervalfchte Droogeryen voor goede by groote partyën koopen, waer voor zy ze wederom vertieren -y om welke reden het zeer noodzaekïyk zoude zyn, dat zy volkomentlyk ervaren wa- ren om de rechte van de vervalfchte te onderfcheiden, dat beft door den da- gelykfen handel, dien men daer in dryft, en gewoonte van ze te zien, geleert word. Een Droogift moet zich nog toeleggen , zoo veel als 't mogelyk is, om de Droogeryen uit de eerfte hand te krygen, en om de plaets , alwaer zy groeijen , en hare zekerfte befchry ving te weten 5 naerdien verfcheide Schryvers niet als beuzelingen wegens dit onderwerp ter neder hebben geftelt. Maer het eigen belang heeft meeft al de over- $ * hand VOORREDE. hand boven de weetgierigheit, en men vind zeer weinige Kooplieden, die een gedeelte van hunnen tyd willen hefteden, of de minfte onkoften maken om onderrecht te worden van omftandigheden , die zy in hunnen handel niet noodzaeklyk oordeelen. Ik heb dan deze verhandeling ondernomen, die ik zeer nuttig oordeel- de in eene algemeene Pharmacoptea of Verhandeling’ van de bereiding’ der Ge- neesmiddelen , ik fpreek niet alleen van alle enkele Droogeryen , die in de Geneeskunde te pas komen, maer ook van vele andere, die tot verfcheide gebruiken dienen , en zelfs voor enkele lief hebberye* ik hael hare Latyn- fche en Franfche namen op, met der zelve afkomft en beteekemfle, voor zooveel ik die heb konnen vinden: ik geef ’er hare befchryving, ge- trokken uit oude en nieuwe Schryveren , die my de geloofwaerdigfte hebben gefchenen , en uit het verhael van verfcheide Keizigeren, die op de plaetfen de waerheit hebben onderzocht* ik voeg ’er de verkiezing by, welke men daer van doen moet, de zelfftandigheden of beginfels, waer uit elke Droogery is t’zamengeftelc , en hare hoedanigheden of eigen- schappen , alles zoo kort als my is doenlyk geweeft , om ’er een voldoe- nend denkbeeld van te geven. Men zal bevinden, dat ik zorg heb ge- dragen om de Schryvers aen te halen, die van de dingen, waervan ik fpreek, gehandek hebben, en dat ik niet voornemens ben, om iemand van zyne verdiende eere te berooven. Alle Droogeryen komen voort van de Pieren, Aerdgewaflen en Berg- ftoffen. Onder de Dieren worden niet alleen begrepen hun geheel , maer ook hunne deden, en al wat ’er van komt, als hun hair , klaeuwen, horens, melk, bloed, drek of vuiligheden. Onder de Aerdgewaften zyn begrepen de boomen , heefters, en andere planten, en alles wat ’er toe behoort, als wortels, bloemen, vruchten, zaden, kampernoeljes , mofch, gommen , harften, pek, terpentyn en balfems. Onder de Bergftoffen be- hooren de metalen, mineralen, marcafiten , fteenen, aerdens en leemeo. Alle Dieren hebben volgens het waerfchynlykfte en meeft aengenomen gevoelen hunnen oorfprong in eijeren , en blyven dacr in ’tkleen opgtflo- ten, totdat het mannelyk zaed hunnen omflag of dekfel heeft doordron- gen, en genoegzaam uitgezet om hen te doen uitkomen * als dan vloei- jen ’er gylachtige fuppen in hunne vaten, die door de geeften voortge- dreven door het ganfchegeftel dezer kleene lichaampjes omloopen, hen voe- den, en allengsjes uitzetten, waer door zy grooter worden Dees omloop oneindigmaei herhaelt zynde maektdeze veedende lappen zoo fyn en ver- dunt, dat hy ze tene roode kleur doet aennemen, en in bloed verandert. Deze natuurlyke werking heeft veel overeenkomt! met verfcheide werkin- gen VOORREDE. gen der Scheikunde, waer door men de zwavel en oliachtige ftofFen ver- dunnende, en ontloflende de zelve eene roode kleur doet krygen, fchoon zy te voren eene ganfch andere hadden: by voorbeeld, als men een deel gyl of melk met twee deelen olie van Wynfteen, door afdruiping ge- maekt, in een Matras of deftilleerflefch koken laet, dan zal ’t vocht, in plaets’ dat het wit was, rood worden, omdat het zout van Wynfteen de oliachtige deelen der melk heeft verdunt, ontloft en fyner gemaekt, en als in bloed verandert. Wanneer men een deel gemeeoe zwavel met drie deelen zout van Wynlteen t’zamen in gemeen water koken laet, zal het vocht, dat te voren wit of geelachtig was, eene roode kleur aennemen, naermate dat de zwavel ontloft word. Indien men de bloem van Zwavel met den geeft van Terpentyn in eene middelmatige warmte weeleen laet, zal het vocht eene roode kleur krygen. De omloopen der vochten, die in de dieren onophoudelyk geschieden, maken hunne zelfftandigheden zoo fyn en vlug , en tot de beweging zoo gefchikt, dat de beginfels, die men ’er uithaelt, bykans alle vlug zyn. Wel is waer, dar deze beginfels niet even vlug zyn in alle dieren j want de viflchen, by voorbeeld, geven minder vlug zout dan de landdieren * defcorpioen, padde , kreeft, kikvorfch minder dan de adder; de aerd- wormen, en flakken minder dan de flangen; het yvoor minder dan de hertshoren, en zoo voorts. Deze verfcheide trappen van vlugheit, die zich in de zelfftandigheden der dieren opdoen , hebben aen haer krach- ten en vermogens gegeven , welke van malkander een weinig verfchiilen: die, welker zouten zeer vlug zyn, hebben doorgaens eene hoofdfterken- de en zweerverwekkende hoedanigheit, gelyk men ondervind in de ad- der, ’tmenfehen bekkeneel, den hertshoren, ’tbokkebloed, en den elands- klaeuw, omdat deze ftoften , in de ingewanden warm gemaekt zynde, ha- re zouten naer de herfenen zenden, en door de zweetgaetjes van ’t lichaern uirdryven. Die, welker zelfftandigheden zoo vlug niet zyn, hebben mee- nigmael eene openende kracht, gelyk als men zien kan in de piflebedden , en kreeften, omdat de zouten van deze dieren, eenige zwaerte hebbende, gefchikt zyn om zich naer beneden te ftorten, en de pisbuizen te openen. Elke plant heeft haren oorfprong in haer zaed, zynde m ’tkleen als in een ei befloten , even gelyk de dieren. De aerde ftrekt dit zaed tot eene baermoeder , verzacht ’t zelve , maekt den baft gedwee , opent zyne luchtgaetjesc en doet een falpeterachtig vocht daer in vloeijen, dat tot in de deelen van de kleenc plant’ doordringt, de zelve ontwind, en onge- voelig uitzet, welke deelen te voren op een gehoopt, en onder elkander yerwart waren: alsdan begint zich deze kleene plant boven de opper- * * 2 vlakte o - -* VOORREDE. vlakte der aerde te vertoonen, en het voedende fap omloopende door ha- re vezelen, die haer voor aderen, flagaderen en zenuwen dienen, verwy- dert de zelve, zet ze uit, en doet ze op fchieten tot eene zekere grootte , die door den Schepper van de Natuur’ bepaelt is. De plant trekt haer meefte voedfel door den wortel, omdat de luchtgaet- jes daer meer dan elders in ftaet zyn, om het fap der aerde te ontfangen. Het is aenmerklyk, by aldien de wortel van de kleene plant’, opgefloten in het zaed, naer boven en dé fteel naer om laeg gevonden word, gelyk dik- wils genoeg gebeurt, dat het fap, door den wortel ingedrongen, en door de hitte der zonne voortgeftooten , den fteel noodzaekt zich om te keeren, en hem naer boven dryft volgens zyne bepaling. Dit fap in de vaetjes van de plant’ omloopende word zuiverer, dunner, fyner, en volmaekter, even eens als de gyl en ’t bloed hunne volmaekt* heit verkrygen door den omloop; dan (trekken de fyne en geeftigfte deelt- jes van dit fap, die men de levensgeeften der plant’ zoude konnen noemen, tot de vorming der bloemen en vruchten; de deeltjes, die zoo fyn niet 2yn, dienen tot voedlel van den fteel, takken, bladeren en wortel; de vetfte deelen ftremmen, en brengen de gommen , harden en balfems voortj de grooffte deelen maken den uitwendigen baft, het mofch, en verfchei- de uitwaden. Schoon alle planten haer voedfel van ’t zelve fap der aerde ontfangen, verkrygen zy echter ganfch verfchillende eigenfcluppen en hoedanigheden, wegens de verfcheidenheit der giftingen en andere natuurlyke bewerkin- gen, die door de verfchillende t’zamenweeffels en fchikkingen der vezelen daer zyn voortgebragt en veroorzaekc. Men onderfcheid de harden van de gommen hier in, dat de harften vet- ter zyn , en zich by gevolg ligter in de oliën ontdoen , en fmelten. De oorfprong der BergftofFen verfchilt van dien der Aerdgewaffen en Dieren , alzoo hy gefchied door ftollingen van zure en ziltige wateren be- laden met eenige (toffe, die zy in de aerde ontloft hebben. De Metalen worden voortgebragt van het geen in de Bergftoffen aller- meelt gekookt, verreert, en gebonden is, dat zich van de grooffte deelen in de mynen heeft afgefc heiden , eveneens als het goud en zilver zich van de andere metalen atfeheiden in den fmeltkroes. Alle mynen zyn niet in ftaet om metalen voort te brengen, dewyl het noodig is, dat zich opdoen eene geftekheit en hitte, die bekwaem zyn om buirengemeene giftingen en bewerkingen te veroorzaken, Hooge bergen zyn doorgaens de rechte en befte plaetfen tot deze voortbrengingen , omdat de hitte veel naeuwer daer in dan elders beftoten is. Het VOORREDE. Het geval is ’t alleen niet, dat aenleiding gegeven heeft tot ontdekking der metael-mynen } want die, welke zich daer op toeleggen, hebben ver- fcheide omftandigheden aengemerkt, die hun de plaets, welke zy uitgra* ven moeten, aenwyzen. By voorbeeld, wanneer men op een’ berg of in zyne klooven en fcheu- ren eenige Marcafiten of kleene zware mynftukjes vind, of dat men op de oppervlakte der aerde eenige mynaders ontdekt, zulks is een kentee- ken , waer op men ’t werk mag ondernemen met verzekering’ van een* goeden uitdag. Als men in zekere rivieren onder het zand kleene brokjes van Marcafite of mynftoffe gewaer word, is ’ceen teken, dat’er eene meraelmyn omtrent is i want deze metale (hikjes zyn door ’t water, ’t welk doorgaens uit den voet van eenigen berg voortkomt, losgemaekt en afgefpoelt, zoodat men naer den oorfprong der rivier’ te rug gaende, en altoos deze kleene brokjes vanMarcafite volgende, eindelyk op de plaets komt, al waer de myn te vin- den is. Wanneer ’t gezicht eens bergs ruuw en wild is, de aerde onvruchtbaer, naekt, zonder gewaden, of zoo ’er een weinig gras groeit, ’t zelve bleek en zonder kracht is j zoo is dit een bewys, dat ’er in dezen berg mynen zyn: want de groote onvruchtbaerheit van de oppervlakte kan niet en t- ftaen nis uit de dampen van deze mynftoffen, die de wortels der planten verbranden * doch het gebeurt niet altoos , dat de metaelbergen ruuw en onvruchtbaer zyn , men ziet ’er vele met eene groote meenigte van krui- den bedekt, ’tzy, omdat de dampen, die uit hunne mynen opwaers vlie- gen, niet fcherp, noch kwaedaertig zyn j ’t zy dat deze mynen in het diepfte gedeelte van den berg geplactlt zyn. Die, welke zeer ervaren zyn in ’t ontdekken der mynen , weten uit de weêromftuiting’ der zonne- ftralen op eenen berg, of ’er metael in te vinden is, Als men uit eenen berg veel klaer water, dat naer mynftoffe frnaekt, ziet voortkomen, is het een teken dat ’er eene metaelmyn in befloten is; want de metalen zyn gemeenlyk van veel waters rondom bezet, ’t welk den Werklieden veel moeite verfchaft, dewyl zy het moeten uitputten , eet zy het metael konnen 2oeken. Wanneer men door verfcheide teekens ten naeften by verzekert is, dat een berg metael in zich heeft , begint men hem aen den voet uit te gra- ven, opdat het water te gemaklyker zoude uitloopen; dan graeft men dieper, totdat men tot de groove meraelftoffe gekomen zy. Maer alzoo dets arbeid veel gevaers onderworpen is , wegens de zachte fteenen , die konnen losraken, in meenigte neder vallen, en de plaetfen, welke de Werk- * 3 lieden VOORREDE. lieden hebben uitgegraven, niet alleen vervullen, maer hen zelfs ook be- dekken en begraven. Om dit gevaer voor te komen is men gewoon de uitgegraven plaetfen met zekere balken te overv/elven, die in ftaet zyn de fteenen en aerde te onderftutten. Als dan kan men met grooter geruft- heit arbeiden , om het metael los te maken. Men moet aenmerken, dat de metaelftofte in de myrT nog vloeibaer zynde zich in vele buizen of aders verdeelt, die takken van boomtn of kleene armen van eene rivier’ verbeelden. De Werklieden moeten zich met deze aderen niet ophouden , die hun niet veel voordeels zouden toebren- gen; en die losrakendein ftaet zouden zyn om nederflortmgen van fte^nen en aerde te veroorzaken, wacrvan ik gefproken heb: zy moeten regt toe regt aen naer den oorfprong of den grooven metael klomp voort arbeiden. De Metalen verfchillen hier in van de andere Bergftoften , dat zy buigza- mer zyn, en den hamer verdragen konnen, maer de Bergfloffrn niet. Daer zyn zeven metalen Goud, Zilver, Yzer, Tin, Koper, Lood en Kwikzilver. Het laetfte kan met den hamer niet bewerkt worden , ten zy liet met de andere vermengt en vereenigt is} maer dewyl men dit voor ’t zaed van de metalen heeft gehouden, is het onder der zelve getal ge- ftelt. Velen geven aen dit den naem maer van half metael. De Starrekykers en Goudmakers, die altyd een groot verband en over- eenkomft onder malkander hebben gehad van beginfelen en gevoelens, ftelden als eeneornvederfpreeklyke waerheit vaft, dat ’er eene groote gelyk- vormigheit en t’zdmenneiging is tuffehen de Metalen en de Dwadftarren door de invloeden, die uit de eene voortkomende zich aen de andere me- dedeelden , en over en weder tot hun voedlel dienden. Schoon deze mee* ning zonder den minften grond zy, heeft zy echter vele aenhangers gevon- den j dc redelykfte onder hen, om zulks natuurkundiglyk uit te leggen, hebben gezegt, dat de onderlinge betrekking van eene Dwaelftarre met een metael gefchiedde door een’uitvloed van lichaempjes, die van ’t een en van de andere voortkwamen, en die als eene ketting ot gedurig gevolg maekren van de Dwaelftarre op het metael en van her metael op dc Dwaeiftar j dat deze lichaempjes gefchikt waren om door de Juchtgaetjes van de Dwael- ftarre en het metael heen te dringen, doch dat zy dit nergens anders kon- den doen, wegens de gedaente der luchtgaetjes, die altyd niet even be- kwaem zyn om de zelve te ontfangen. Alle deze fchoone redeneringen worden zonder grond ter neêr geftelt* daer is geene waerfchynlykheit , dat de Planeten of Dwaelftam n , uirge- zondert de Zon- en Maen , op onze aerde etnigen indruk maken , alzoo zy ’er te ver van afftaen 3, en al konden zy eenige invloeden aen ons mede- delen , VOORREDE. deelen , zoude men geene reden vinden om te gelooven , dat zy zich eerder aen de metaelen dan aen andere ftoffen zouden vafthechten. Men heeft aen de zeven *Metalen de namen gegeven van de zeven Dwacl- ftarren, waer door men meende, dat yder in ’t byzonder geregeeit werd* dus noemden zy het Goud Zon 5 ’t Zilver Maen; ’cYzer Mars* het Kwik- zilver MercuriuS} ’tTin Jupiter; ’t Koper Venusj en ’t Lood Saturnus. Daerenboven heeft men zich ingebeeldt, dat de invloeden van de Dwaelftarren aen de Metalen onfeilbare en byzondere eigenfchappen en krachten byzetten om de voornaemfte deelen des lichaems te verfterken j dat dus ’tGoud, ?twelk volgens hen de invloeden van de zonne ontfangt , die zy het hart van de groore weereld noemen , diende om het hart van de kleene wecreld, dat is van den menfch, te verfterken en te vervrolyken; dat ’t Zilver, ’t welk naer hun zeggende invloeden van de Maen ontfangt , die zy gelooven dat de gedaente van een hoofd heeft , goed was om het hoofd te verfterken i dat het Yzer zyne invloeden van Mars krygendè diende om de lever te verfterken } dat het Tin zyne invloeden van Jupiterontfangende dienftig was om de long en baermoeder te verfterken dat het Koper zy- ne invloeden van Vernis hebbende de nieren konde verfterken j dat het Lood zyne invloeden van Saturnus krygende, goed was om de milt te verfterken. Maer het is niet noodig dc krachten der Metalen in de invloeden der Dwaelftarren te zoeken, wy zien veel nader oorzaken , waer aen men meer reden heeft om zich te houden, te weren, aen dc gefteldheit van hunne deeltjes, aen hunne zouten, en zwavels * dit is , ’t geen men in ’t ver- volg van dit werk opgeheldert zal vinden. Men zal mogelyk denken, dat ik de orde moeft volgen van de drie klas- fen, waer van gefproken is, en eerft handelen van de Dieren, daerna van de Aerdgewaften , en ten laeften van de Bergftoffen ; doch ik heb het beter geacht de Droogt ryen naer de orde van ’t A , B, C te plaetfen op de wys van een Woordenboek, tot gemak der genen , die ze zoeken ; en alzoo eene en de zelve Droogery verfcheide namen heeft, ben ik genoodzaekt gewteft niet alleen een Latynich, maer ook een Franfch Regifter daer cp temaken om daer in aen te reekenen, die in de orde van het A,B,C, niet gevonden worden. V ele Geneesheeren en Artzenybereiders verbeelden zich , dat, cm hun ampt en beroep wel waer te nemen, het genoeg is de gebriuklykfteDrcogeryen te ken- nen,zondereenige moeite te doen om verder te gaenjdoch niets is ftrydigermet den voortgang der Geneeskunde, dan deze meening, dewyl zy belet de natuur- geheimen re doorgronden , en een oneindig getal van heerlykc Geneesmiöde- len, die ons onbektnt zyn, te ontdekken. Wy zien, dat yder eeuw nieuwe Drco- geryen voor den dag heeft gebragt > en wy zouden van het greotfte getal der befte VOORREDE. befte Geneesmiddelen, die men hedendaegs gebruikt , verfteken zyn geweeft j zoozydoorde Chymiften of Stoffchciders niet getrokken waren uit de Meta- len en BergftofFen , die de Ouden nier alleen voor onnut maerook voorfchade- lyk in de Geneeskunde hebben geoordeelt. Zoude men de Kina Kina, of de Ipe- cacuanha, die zulke heerlyke uitwerkingen doen , wel eens gevonden hebben , zoo de Kruidkenners hun onderzoek niet hadden uirgeftrekt tot in de nieuwe weereld ? of zouden de Arrzenyen wel zoo overvloedig zyn in onze dagen , in- dien zy, waer aen wy zoo vele uitnemende ontdekkingen verfchuldigt zyn, zich alleen gehouden hadden aen die Droogeryen , waervan hunne Voorgan- gers gebruik gemaekt hadden rook zien wy, dat deGeneesheeren , die de Ge- neeskunde ’tgelukkigftoeffenen, de zulke zyn, die zich meeftop de kennis der Droogeryen hebben toegelegt. Hier van hebben wy een doorluchtig voor- beeld in den perfoon van den Heer Fagon , eerften Geneesheer des Konings ; want fchoon dees groote Man zich even zeer op alle deelen , die in ftaet zyn om een’ bekwamen Geneesheer uit temaken, heeft toegelegt , kan men evenwel zeggen , dat geen van alle meer heeft toegebragt tot deze hooge achting , waer toe hem de goede uitflag van zyne Geneesoeffening’ heeft verheven, dan de naerftigheit en ’t gedurig onderzoek omtrent Geneesmiddelen , die uit de Dieren , Plantgewaiïen en Bergftoffen konnen getrokken worden. Derhalven konnen wy aen allen , die zich met de Geneeskunde bemoeijen, niet genoeg aenpryzen om met ernft op de kennis der Droogeryen toe te leg- gen , en ’er de verborgen krachten in te ontdekken ; alzoo het zeker is , dat ’er geen van alle is, die niet eene byzondere en onfeilbare kracht en hoedanig- heit bezit om de ziektens te genezen. ik moet bekennen , dat ’er weinige menfchen gevonden worden ,die ledigen tyd en middelen genoeg hebben om zich geheel en al aen deze bezig heit over te geven j doch ik ben verzekert, dat ’er geen Geneesheer of Artzenybereider ge- vonden word, hoe veel hy ook te doen mag hebben , die niet eenige byzondere kracht van ’teen of ander geneesmiddel, tenminften in zyn’ ganfchen levens- loop, zoude konnen ontdekken , zoo hy ’er zich op toe wilde leggen ; ’t geen met ’er tyd de Geneeskunde zoude konnen verryken met eenvoudiger , ze- kerer, en krachtiger hulpmiddelen, dan die wy hedensdaegs gebruiken. Voor ’t overige hebben wy getracht deze tweede uitgaef met alleen te ver- meerderen met vele artykelen inhoudende verfcheide nieuwe zaken, dieonsin de voorgaende waren onifnapt , maer ook haer te verryken met eene meenigte figuren zoo van de gebruiklykfte , als ongemeenfte planten , om de nieuwsgie- righeit van fommigen te voldoen , die toeleggende op dezefoort van geleerd- heits-oefïening ons betoont hebben hun verlangen naef dit kleen behulp , dat vcor ’c gemeen mee onnut cn zonder vrucht zal zyn. V£R. VERKLARING VAN DE NAMEN DER SCHRYVEREN • die in dit boek worden aengehaelt. ACost. Acofta, Criftophorus Acofta; KriftofFel Acofta , Afrikaenfch Ge- neesheer en Heelmeefter heeft in ’t jaer 1582. eene verhandeling ge- maekt over de Droogeryen en Geneesmidde- len , die eerft in ’t Latyn , en daerna in ’t Franfch overgezet en te Lion gedrukt is in oftavo. Acojl. Pater Acofta Societatis Jefu, qui con- fcripfit libros IV. Hiftor. Natural. & Moral, Indiarum. Ad, Lob. & Adv. Adverfariorum opus a Petro Pena & Matthia de Lobel ambobus Me- dicis. Dit boek is gedrukt te Londen in ’t jaer 1*70., te Antwerpen in ’t jaer iy7ö. en te Londen herdrukt in ’t jaer 1605. in fo- lio. Agric. Georgius Agricola, de ortu & caufis fubterraneorum , Lib. V. De uatura eorum qux effluunt ex terra, Lib. IV. De natura ioffilium, Lib. X. De veteribus & novis me- tallis, Lib. II. Bermannus five de re metalli- ca dialogus. Interpretatio Germanica vocum ici metallicx. Aid. Aldinus. Exaétiflima dejeriptio rario- rum quarumdam plantarum , qux continentur Romx in horto Farnefmo, Tobia Aldino Ce- fenate Autore. Romx id2S. in fol. Aldrov. Ulylfis Aidrovandi Dendroiogia , Bonon. in fol. Alpin. Vide Profp. Alp. Amat. Amati Lufitani in libros quinque Diofcoridis enarrationes , additis diverfarum linguarum nominibus. Argentinx 1554.. in quarto. Ambrof. Ambroflnus. Hyacinti Ambrofini horti publici Bononienfis Prxfe&i Phytologix, five de plantis partis primx tomus primus. Bononix 1666. in fol. Ang. Anguillara. Aloifius Anguillara horti Patavini tertius in ordine Prxfeólus, de plan- tis fuam fententiam diverfis communicavit ; Dit werkje is in 14. deelen verdeelt, en door toedoen van Johannis Matinelli in ’tltaliaenfch uitgekomen , waer by twee figuren van den Kameleon en de Boomachtige Donderbaerd gevoegt zyn, Venetiis 1561. in oft. Apiii. Apuleius Platonicus de herbarum vir- tutibus, addita demonftratione herbarum fin- gulorum fignorum Zodiaci, nee non & ftel- larum errantium fcripfir. Lutetix 1528. in fol. . A. R. Par. Scientïaram Academia Regia Parifienfis, Gedenkfchriften, om te dienen tot de Befchryving der Planten , opgeftelt door den Heer Dodart Lid van de Koningklyke Academie der Wetenfchappen, Dodor in de Geneeskunde van ’t Genootfchap te Parys, iö7d, in fol. BAkbar. Barbarus. Hermolai Barbari in Diofcoridem corollariomm lib quinque. Colonix 1530. in fol. Bart bol. Thom» Bartholini in Academia Hafnienfi Profeftbris Regii , & Medicx Facul- tatis Decani de medicina Danorum domeftica DlfTertationes. Bel. vide Hor. Bel. Bellon. Bellonius. De werken van Petrus Bellonius van Mans zyn vertaelt door Clu- fius, en geplaetft in zyn tweede deel van de Planten , gedrukt te Antwerpen. Men heeft te Parys nog gedrukt eenige Verhandelingen van den zelven Bellonius, als de Arbonbus coniferis & temper virentibus, in quart. De admirabili operum antiquorum prxilajitia, in quart. De medicato funere , in quart. Benzo. Hieronymi Benzonis Mediclanenfis, novi orbis hiftoria, per Urbanum Calvatonem latinè reddita. Genevx 1600. in o&avo. Bocc. icoaes & defcripiiones ratiorum plan- tarum, Autore Paulo Boccone Panormitano Siculo. Oxonii 1674. in quart. Boet. de Boot. Boetius de Boot Brugenfis , Rudolphi II. Imperatoris Medicus, gemma- rum & lapidum hiftoriam typis mandavit 8. Lugduni Batavorum Bolivar. Le Pere Bolivar, Hiltoire d’Eihio- pie. Bon. Dilfertation fur 1’araignde, (of verhan- * * * deling deling over de Spinne , behelzende de krach- ten en eigenfchappen van dit bloedeloos dier , met de hoedanigheit en ’t gebruik van de zy- de, dat het zelve voortbrengt,) par M. Bon Aü'ocié honoraire de rAcademie Royale des Sciences a Montpellier, & premier Préftdeni en furvivance de la Cour des Comptes , Ay- des & Finances du Languedoc. A Paris, chez Jofeph Sftugrain fur le Quay de Gévres a la Croix blanche, in oélav. Bont. Jacobus Bontius MedicusBataviae no- vae iibros fex hidoriae naturalis Indiae Orien- talis confcripfit, quos morte praeventus indi- geftos reliquit; poftea Guillielmus Pifo eos in ordinem redegit, illudravit Sc edidit fimul cum hidoria naturali Indiae Occidentalis. Amdelo- dami 1658. in fol. Botan. Monfpel. PetriMagnol D.M.Monfpe- lienfls Botanicum Monfpelienfe, Lugd. 107,5. Ejusdem Appendix , Monfpelii 168 6. Ejus, dem Prodromus hidoriae generalis Plantarum , Monfpelii 1689. in o&avo Bot. Monfp. App. In Appendice horti Botani- ci Monfpelienfis. Breyn. Jacobi Breynii Gedanenfls exotica- ïum, aliarumque minus cognitarum planta- rum centuriae extant. Brojf. Broffaeus, Defcription du Jardin Royal des plantes medicinales , par Guy de la Brode Medecin ordinaire du R01 & Intendant du dit Jardin, 1633. in quart. Brimf. Brunfelfius. Othonis Brunfelfii fim- plicium Hidoria Latina, cum figuris, tribus tomis prodiit: primus anno 1530. alter 1531. & tertius podhumus , anno 1530. Argen- tinae. Brunfv. vide. Hier. Brunf. CB. Cafpari Bauhini Pinax Theatri Bota- • tanici &c. gedrukt te Bazel in ’tjaer 1623. en herdrukt in de zelve dad met eenige veranderingen in ’t jaer 1671- en vermeerdert met zyn-Prodomus, met platen, in quarto. Ceefalp. Cxfalpinus. Andreas Caefalpinus Aretinus in Academia Pifana Profedbr , de Plantis Lib. 16. fcripfit. Fiorentise 1583. Cam. Epit. Camerarius in Epitomen Mat- thioli. De plantis Epitome utilinima PetriAn- drae Matthioli Senënfis extat, a Joachimo Ca- merario plurimis iconibus & defcriptionibus audta , Francofurti ad Moenum , 1588. ia quart. Cam. Hor. Camerarius in Horto Medieo Sc Philofophico , edito Francofurti ad Moenum 1588. in quart. Cardan. Hieronymi Cardani de varietate|re- mm Lib. i7* Bafiieae iy8i. in oft. Car. Stepb. Prad. Ru/l. Caroli Stephani po- dium rudicum ,• Parifns 1629. in oSi Cajl. Dar. Cador Durantes Herbario nuovo di Cadore Durante Medieo & Cittadino Ro- mano. Romae rpSj. Vénetiis 1684. in fol. Cat. Altdorf. id ed , vide Flora Altdorffina. Cat. Gcorg. d Tune. vide H. Pat. Cat. Plant ar. Bat. Joannis Commelini, Ca- talogus Plantarum indigenarum Batavia , Ara* ftelodami 1683. C. Biron , Curiofitez de Ia Nature & de 1’ Art , apportées dans deux* voyages des la- des, 1’un aux Indes d’Occiderrt en 1698. Sc 1699. & 1’autre aux Indes d’Orient en 1701. Sc 1702. svec une relation abregée de ces deux voyages, par C. Biron, Chirurgien Ma- jor a Paris 1703. in douze, Cl. App. Clufius in Appendice hidorine plan- tarum. Clitf. cur. pojl Clufius in curis poderioribus; id ed Caroli Clnfii Atrebatis Curae poderio- res , feu plurimarum dirpium non ante co- gnitarum defcriptiones. Antverpiae 1611. in fol. Cl. exot , Clufius de plantis exoticis. Caro- li Clufii Atrebatis exoticorum Lib. X. Ant- verpiee 1605. in fol. Cl. hifi. Caroli Clufii Atrebatis rariorum plantarum Hidoria Antverpiae. idor. in fol. Cl. Plifp . Caroli Clufii Atrebatis rariorum aliquot plantarum per Hifpanias oblervataium hidoria. Antverpiae 1 5’7ó- Cl. Pann. Caroli Clufii Atrebatis rariorum aliquot dirpium per Pannoniam, Audriam &c. obfervatarum hidoria. Antverpiae 15-83 Col. part. Columna parte 1. Fabii Colum- nee Lyncaei minus cognitarum dirpium Pars prima. Rom^e ióc6. in quart. Col. part. alt. Columna parte altera. Fabii Columnae Lyncati minus cognitar. dirpium Pars altera, Romae 1606. in quart. Col. Phytob. Fabii Columnae phytobafanos. 1592. in quart. Col. in liecb. Columna in Rechum. Rerum medicarum novae Hifpaniae Thefaurus a Nar- do Antonio Recho cum notis & additionibus Fabii Columnae Romae 1649. Conr. Gefn. De rerum foflllium . lapidum Sc gemmaium natura , figuris Sc fimiiitudini- bus Liber. Tiguri 1565. in oft. Cord. bijl. Valerii Cordi in Diofcoridetn an- notationes. Ejufdem Lib. 4. de dirpium hidoria , cum figuris plurimis ex Trago & aliquot novis a Gefnero additis. Ejufdem Sylva obfervationem , quae omnia fimul, Gefnero curante, Argentinx 1561. in fol. edita fuere, Ejusdem Ejufdem Difpenfatorium faipius recufum prodit. . _ Corn. Cornuti. Jacobi Cornuti Doótons Me- dici Parifienfis, Canadenfium plantarum alia- lumque nondum editarum hiftoria , Parifiis 2635. in quart. Cornar. Janus Cornams Germanus Diofco- ridem tranflulit & fingulis capitibus emblema- ta addidit. Bafilex 15-57. in fol. Cort. Cortufus. Jacobus Antor.ius Cortufus Patricius Patavinus& horti Patavim Prxfeécus, aMatth. Dodonxo & alüs frequenter citatur ob plantas ipfis communicatas , pil aliud edi- dit nifi Catalogum horti Patavini, cum ejus*> dem areis, Italicè. Venetiis i.59f- in o&av. Cqfl. Joannis Coftaei de univerfali ftirpium natura Libri duo. Taurini 1578. in quart. Ejufdem annotationes in Mefuseum cum operibus Mefuaei. Venetiis 1570 in fol. Grefcent. Petri Crefcentii Bononienfis de agriculturx partibus, plantarum & animalium natura & utilitate, Lib. 12. ante annos fere ducentos fcripti. Bafiles 1548. cum paucis figuris. DAlech. Dalechamp, Hiftoire des Plan- tes , en deux volumes , a Lion , in lol. De la Duquerie. Joan. Bapt. Callard de la Duquerie, Cadomi Regius Medicus, Profes- for or Decanus, atque Academie Socius, Le- xicon Medico-Ètymologicum edidit. Cadomi J693. in douze. De la Voye. Lettre écrite a M. Auzout par M de la Voye, touehant les vers des pierres, du 28. juin 1666. De Reaumtr. Examen de la foye des arai- gnées, par Mr. de Reaumtir de 1’Academie Royale des Sciences, chez Boudot, rue S. Jaques. Le même Auteur a donné encore plufieurs autres Diflertations de Phyfique inferées dans les Memoires de 1’Academie Royale des Sciences. Didace. Venerandus F. Didacus de Recol- te&orum Ordine, rariorum plantarum cultor éximius. Diojcor. Diofcorides. Pedacius Diofcorides Aimarbseus de materia medica Libros quin- que Grtecè prodidit, quorum varia: editiones GrDcco-Latinx extant cum interpretatione Marcelli Virgihi , Goupylii Auffulani, Joannis Ruellii, Joannis Cornarii, Jo. Antonii barra- ceru & ahorurn. Ejufdem 'Pedacii Diofcoridis libri fex , Ruelho interprete, cum parvis iconibus 350. "additis cuilibet capiti uujus fecundse eduionis annofationibus compendiariis , ab H. B. P. Medico: item & triginta icor.es ftirpium non» duin delineatorum a Jac. Dalechamplo, Lug- duni 1552. in oftav. Dod. Dodonaeus. Remberti DodonaeiMech- linienfis , Medici Caefarei , ftirpium hiftoria: Pemptades fex , five Libri xxx. Antverpite iöió. in fol. Dol. Gal. Ejufdem hiftoria Gailica Cluf. B^.Remb.üodonasi Kruidboek, Antw. 1644. Donat. Donatus. Trattato de fimplici, pe- tre & pefci marini di Antonio Donati in Ve- netia 1631. in quart. DuTertre. Hiftoire generale des Antilles ha- bitées par les Frangois, compofée par ie Pere du Tertre Jacobin in quarto. ix. vol. a Paris 1 666. EStIENNE - FRANC0IS GEOFFROY de 1’Academie Royale des Sciences , Doöeur en Medecine de la Faculté de Paris, & Profefleur Royal a donné plufieurs Differ- tations Phyfiques , qui ont été inferées dans les Memoires de la méme Academie. Eletn. Bot. Elemens de Botanique par Pitton Tournefort, a Paris 1694. 3. vol. in o&av. Euric. Cord. Euricii Cordi Simefufii Medi- ci, Botanologicum per dialogum propofitum, Coionix 1534 in oéf. Eyfl. Eyftettenfis. Bafilii Befleri Horti Ey- ftettenfis defcriptio. Norimbergx 1613. in fol. FErr. flor. Ferrarius de Florum cul- tura. Joannis Baptiftx Ferrarii Senenfis è Societate Jefu, de Florum cultura Libri IV. Rornae 1603. & Amftelodami, in quart. Flor. /. Ut dor f. '. Florsc Altdorffinx Delicix fylveftres , five Catalogus Flantarum in agro Altdorffino fponte nafcentium &c. Autore Mauritio Hoffmanno. Altdorffii 1662. in qaart. Ejufdem Florilegium Altdorffinum , five Catalogus plantarum horti Medici. Altdorffii 1676. in quart. Flor. Bat. Florx Lugduno - Batavae Flores Pauli Hermanni. Lugduni Batavorum 1690. in oéfavo. Fracajl . Hieronymi Fracaftorii Opera, 1*90. Lugduni, in oftav. Frag. Joannes Fragofus Hifpaniarum Regis Medicus & Chirurgus , aromatum , fruétuum & fimplicium aliquot ex utraque India in Euro- pam delatorum hiftofiam Hifpanicè fcriplit : Ifraël Spachius Medicus Argentinenfis edidit, Argentina: 1610. inoót. *** z Fucb. Fuch. Fuchfms. l|)e hiftoria ftirpium com- inentarii infignes, &c. Audore Leonhardo Fuchfio. Bafilex 154a. in fol. GA l. Claudius Galenus Pergamenus, Me- dicorum multorum poft Hippocratem Princeps. Gar'Z. Garzias ab Horto, Garzix ab Horto Proregis Indix Medici , de aromatibus & fim- piicibus medicamentis apud Indos nafcentium hiftoria ordine alphabetico, per dialogos lin- gua Lufitanica confcripta, reperimr a Clulia in Epitomen contrada & Launè fada. Dit Boek is in ’t Franfch vertaelt onder den ty- tel van Befchry ving’ der Droogeryen, Spece- ryen, en enkele Medicamenten. Ger. Gerardus. Joannis Gerardi Hiftoria plantaruin Anglica, Londini 1597- in fol. Ger. emac. Gerardi hiftoria emaculata & auda a T horna Johnfono. Londini 16 36 . Gefn. Joort. Conradus Gefnerus in Libro de hortis Germanix. Gefn. Col. Conradus Gefnerus in libello de colledione ftirpium. Gefn. Cat. Gefnerus in Catalogo plantarum quadrilingui. Gefn. de fig. lap. Gefnerus de figuris lapi- dum. Goedard , zie Jo. Goedart. Grif. in Epift. Dcdicat. UI. Grifley in EpL Hola dedicatoria Viridarii Lufitani. Guit. Guilandinus. Melchioris • Guilandini quarti in ordine horti PataviniPrxfedi, Theon five Apologia adverfus Matthiolum. Patavii J5y8. in quart Gu. Homberg , de 1T Academie Royale des Sciences & premier Madecin de S. A. R. Monfeigneur Je Duc d’Qrleans a donné plu- fieurs Diflertations Phyfiques, qui ont été inferées dans les Memoires de la rnême Aca- demie. Guil. Pifo. Guillelmi Pifonis Medici Ara- ftelxlamenfis de Indix utriufque re natu^a- ïi & rriedica, Jib. XIV. Amftdxdarai 1653. in fol. HA r i o t. Thomas Hariot Infulam Virgi- neam defcripfit. Clufius Latinè reddiditj eft prima pars Indix Occidental. Herman. Hermannus, vide H. L. B. Hermol. Hermolaus Baibarus Patriarcha Aquileienfis fcripfit quinque Libros commen- iariorum in Diofcoridem , quos corollarium vocat. Colon. 1530. >n fol. Ejufdem in C. Plinii hiftoriam naturalem caftigationes. Bafi- kx 15-34.. in quart. Hernund. Hernandez. Plantarum , snima- lium, &c. Mexicanorum hiftoria , aFrancifco Hernandes primüm compilata , & a Nardo Antonio Recchio in volumen digefta. Romas 1651. in fol. Hier. Brinifv. Hieronymi Brunfvicenfis apo- dixis Germanica, Brunfelfii herbario addita, Argentinx 153 r. in fol. Hippocr. Hippocratis CoüsMedicorumPrin* ceps. Hof. Flor. Altdorf. vide Flor. Altdorf, Pion. Hel. Honorius Bellus Vincentinus , Me- dicus Cydonienfis in Creta infula. Extant Epi- ftoix ejus de plantis ad Clufium confcriptx y ejufque hiftoria additx. Hor. Amflel. in fol. Rariorum plantarum horti Medici Amftelodamenfis defcriptio & icones, Audore Joanne Commelino. Amfte. lodami 1697. Hor. Carbol. Hortus Catholicus Audore Erancifco Cupani Neapoli i G96. cum fupple- mento primo, in quart. Hor. Carbol. Suppl. alt. Supplementum alte- rum ad hortum Catholicum Francifci Cupani; Panormi 1697. Hortus Edinh. Hortis Medicus Edimburgen- fis , five Catalogus plantarum horti Medici Edimburgenfis. Audore Jacobo Sutherland. Edimburgi 168.3. in odav. Fl.L. B. Horti Academici Lugduno- Batavi Catalogus, Audore Paulo Hermanno Medi* cinx & Botanices ProfelTore , Lugduni Bata* vorum 1CS7. H. Af. Hortus Malabaricus Indicus. Am* ftelodami, ab anno 1678= ad annum 1693. quo duodecima pars imprefla eft in fol. H. Pat. Catalogus Plantarum horti Patavi- ni Georgii a Turre, Patavii, in douze *692. H. R. B. Hortus Regius Blefenfis. Parifiis 1655-. in odav. H. R. P. Hortus Regius Pariflenfis i66<+ in fol. H. R. Monf Hortus Regius Monfpelienfis. Petri Magnol, Monfpelii 1697. in odav. JB. Joannes Bauhinus. Hiftoria Plantarum* * Autoiibus Joanne Bauhino Archiatro, nee- non Joanne Henrico Cherlero Dodoribus Bafiliesfibus,quam recenfuit& auxit üominus ChabrxusD. Genevenfis. Ebroduni 165-0. in foh Icon, Rohert.. Icones Roberti. Varix multi- formes flrrum fpecies apprelTx ad vivum Autore Nicolao Robert, Parifiis, in quart. J. Goedart , Hiftoire naturelle des Infedes, felon les differentes Metamorphofes obfervées par Jean Goedart, 3 vol. in n. a Amfterdam 1700. Dit vlerkje is van den Schryver ia ’tNederduitfch gefchreven. Jm- Ittiper. Ferrantes Tmperatus Neapolitatius Phannacopxus evulgavit hiflorix Naturalis lib. 28- cum figuris Japidum , corallorum, fpongiarum, &c. piantarum yerö & fruétuum 33. Neapoli * 5 99. & Venetiis 1672. in fol. Ind. Occid.part.Indix Occidentalispartes de- cem,cum additamento ad partem nonam,in fol. Ind. Oriënt. Indiae Orientalis hiflorix partes decem, in fol. Jonq. Hort. Dionyfii Jonquet Medici Pari- fienfis Hortus. Parifiis 1659. in quart. Jonft. Jonftonius. Hiltoria naturalis de ani- malibus cum figuris xneis , Autore Joanne JonftonioMedicinxDoél:ore,Amftelodamii<5y7. in fol. Dit werk is uit hetLatyn vertaelt door M. Graufius M. D., en gedrukt te Amft. i6öo. LAc. Lacuna. Andrxx Lacunx commenta- ria in Diofcoridem cum figuris Hifpanidï lingua confcripta , Salamant. iyj-2. in fol. LaliusTrümf. Apud fratrem. Lxlii Trium- feti catalogus piantarum , cum obfervationi- bus J. B. Triumfeti ejus fratris editus. Lauremberg. Petri Laurembergii Apparatus plantarius primus. Francofurti 1632. in quart. Le R. P. Le Comte, Jefuite , dans fes nouveaux Memoires de la Chine, in douze Le m. Levinus Lemnius de plantis facris. Lugduni 1599. in ott. Lemery , Voyez Nicohis Lemery. Ler. Jo. Lerius Burgundus hiftoriam Brafi* lianam Gallicè primum , deinde Latinè dedit. Genevx 1594. in oétav. Linjc. Linfcotus. Jo.* Hugonis Linfcotii iti- rerarium ac navigatio in Orientalem , five Lufitanorum lndiam, cum Bernardi Paludani aunotationibus. Hagx Comitis 1599. in fol. Lob. Icon. Matbix Lobelii piantarum feu flir- pium Icones; Antverpix 15S1. in longa forma in quarto. Lob. illuft. Mathix de Lobel, flirpium illu- f rationes, accurante Guil. How Anglo. Lon- dlni 1655. in quart. Lob. obf. Lobelii obfervationes. Piantarum feu flirpium hifloria Mathix de Lobel Infulani. Antverpix, 1576. in fol. Lort. Adamus Lonicerus : Ts herbarium Eucharii Rofiin, fui in Officio Francofurti an- tecefToris, Germanice fcriptum cfuartó auxit, &poftremö anno 1969 prodiit: poflmodum re- moto Eucharii nomine fuum prxfixit & cum fi- guris 833. ciTdter anno 1582. dedit Francofurti. Louis l.emery de 1’ Academie Royale des Sciences, Doêieur de la Faculté de Medecine de Paris, a donné plufieurs Differtations de Phyfique& de Chyrnie, qui ont été inferées dans les Memoires de la même Academie. II a dotifié aufli un Traité des Alimens , in ze , a Paris , 1709- Lud. Hom. Ludovici Romani navigatio in Orientem L. VII. Archangelo Madrigano in- terp'rete: cum aliis qui novum orbem defcrip- fere, Bafilex in fol. Lugd. Hifloiia generalis piantarum Lugduni apud° Guillelmum Rovülium 1586. Men noemt ze doorgaens de Befchryving van Da- lechamp, omdat zy uit deGedenkfchriften van dezen fchryver genomen is. Lugd. app. In appendice Hiflorix generalis piantarum Lugduni editx, apud Guillelmum Rovillium. MArcel. Malptg. Marcellus Malpighius & Nehemias Grew ediderunt anatomiam piantarum, utraque Londini imprelfa, in fol. Marcgr. Georgii Marcgravii de Liebftad Mif- nici Germani Hiflorix rerum naturalium Bra- filix Libri o&o. Dit werk is gedrukt in Hol- land met dat van G. Pifon in ’t jaer 164.8. in fol, Marchand. J. Marchand Botanifle de 1’Aca- demie Royale des Sciences a donné plufieurs Differtations Botaniques, qui font inferées dans les Memoires de la même Academie, a Paris chez Boudot. Mattb. Petri AndrexMatthioli Senenfis Me- dici Commentarii in fex librosPedacii Diofco- ridis , &c. V enetiis ex officina Valgrifiana 1 5 65. Mattb. Lob. Icon. Matthiole cité par Lobel dans le Livre intitulé. Icones Lobelii. Mattb. Ic. Valg. Matthiole de 1’Edition de Valgrife. Mentz ■ Chriflianus Mentzelius Furflenvald March. Philofophix & Medecinx Dodlor Sere- nifT. Eleétoris Brandeburgici Confiliarius & Archiater , edidit indicem nominum Pianta- rum univerfalem multilinguem . cum pugillo rariorum piantarum & figuris aliquot in xs in- cifis, Berolini 1682. in fol. Mef. Jo. Mefux Damafceni Medici Clariffi Opera. De medicamentorum purgantium de- ledlu, cafligatione & ufu, Libri duo, quorum priore.n Ganones univerfales; pofleriorem de fimplicibus vocant, &c. Venetiis 1623. in fol. Micbael. Bern. Valcnt. Michaelis Bernardi Valentini Profefforis Medici , & P. T. Acade-. mix Grifiinx Reótoris, Polycrefla exotica ia curandis affeélionibus contumaciffimis proba- tiffimifquc, fcilicet: fabx Sanéli ignatif, Ipe- cacuanha, Pedra del porco, China- chinxT Clyfler tabacinus, panacea Gallorum mercuria- lis , ut & nova herniarum cura, cum figuris xneis. Francofurti ad Moenum 1701. in quart. Mon. Monard, Hiftoire des fimples raedica** *** 3 men* mens apportez de PAmerique, defquels on fe fert en Ja Medecinc. Deze befchryvmg is eerft gefchreven in ’tSpaenfch door N. Monard Ge- neesheer te Seviiië , daerna door Ciufius in ’tLatyn gebragt, en vervolgens in ’c Franfch overgezet door Ant. Colin Apotheker teLyon. Dit werk is gedrukt te Lyon met die vanGarcias ab Horto, en Acofta in’tjaer 1619. in odavo. Mor. bijl. Plantaruin Hiftoriae univerfalis Oxonienfis pars fecunda. Audore Roberto Morifon, Oxonii 1680. in fol. M.RR.B. Hortus Regius Blefenfis audus. Audore Roberto Morifon, Londirn 1699, in odav. Mor. prtelud. Morifon Preludia Botanica, Mor. umf Plantarum umbelliferarum di- flnbutio nova , Audore Roberto Morifon. Oxonii i6t2. in fol. Munt. Muntingius in Hift. Plantar. in fol. Amftelodami. Dit werk is van den lchryver onder den tytel van Naeuwkeurige befchry- ving der Aerdgewaflen uitgegeven en gedrukt te Leiden en Ütregt 1696. in fol. Muf. Petiv. Mufarum Petivetianum cujus Centuria 1. 1695 1 2. & 3. 1698, 4. verö & 5. 1699. Londini prodiere , in odav. Muf. Reg. Soc. Cat. Catalogus Mufaft Re* gise Societatis, a D. Grew elaboratus. Muf. Worm. Mufaeum Wormianum , feu Hiftoria rerum rariorum tam naturaiium,quam artificialium , tam domeflicarum quam exotica- rum, quse Hafnix Danorum in aedibus Audoris fervantur,adornataab Olao Worm. Med. Dod. & in Regia Hafnienfi Academiaolim Profefióre publico , variis & accuratis iconibus iliuftrata. Lugduni Batavorum róff. NIcand. Nicandri Theriaca Sc Alexiphar- maca, cum incerti Audoris grtecis fcho- liis. Venetiis 1523. in quarto. Ejufdem Editio Graxo-Latina cum Gorrzi fcholiis. Lutetiae 1 55-7. in quart. Mr. Lem. Cours de Chimie, contenant la maniere de faire les Operations qui font en ufage dans la Medecine , &c. Par Islicolas Le- mery de J’Academie Royale des Sciences , Dodeur en Medecine, dixiéme Edition , in odav. a Paris 1713. Dit werkje is in ’t Ne- derduitfch gebrast onder den tytel vaq Het Philofophifch Laboratorium , of der Chymis* ten Stookhuis. Son Traité dé 1’Antimoine, contenant 1’a- nalyfe Chimique de ce mineral &c. in odav. a Paris 1707, Sa Pharmacopée univerfelle contenant toii- tes les compofirions de Phamiacie & c. in juart. k Paris. 1097. Son Traité Univerfel des Drogues fimples, mis en ordre de Didionaire, oü 1’on trouve tout ce qu’il y a de particulier dans les ani- maux , dans les vegetaux , & dans les mine- raux, &c. Seconde Edition beaucoup augmen- tée, avec des Figures en taille douce, aufli in quart. a Paris. Le mèrae Auteur a fait plufieurs Diflerta- tions de Phyfique inferées dans les Memoires de 1’Academie Royale des Sciences, in quart. a Paris, OViED. Confalvii Ferdinandi Oviedi, In- dia: Occidentalis Hiftoria generalis. Dit werkje is in ’cFranfch vertaeit door den Heer Duret , in odav. PAlud. in Linscot. Bernardi Paludani Medici Encufahi nota; ad Linfcotii Hiftoriam lndicam, additse operibus Indicis. Par. Bat. Pauli Hermanni Paradiü Batavi Prodromus, in douze. Amfteldami, inod. Park. parad. Parkinfonus ln Paradifo terre- ftri. Joannes Parkinfonus Londinenfis, Phar- macoparus Regius anno Id29. edidit Paradifum fuum terreftrem Anglicè, in quo florum om- nium hiftoriam , quin &arborum frudiferarum, olerum& fruticumelegantiorum, qua; in horto aluntur hiftoriam late perfequitur, in fol. P ark. tb. Parkinfonus in theatro Joannis Par- kinfoni Theatrum Botanicum. Londin. 1640. in folio. Paf. leen. Icones Crifpini Pafftci Arnhemien- fis. 1614. Pena. Petrus Pena, vide Adverfariorum opus. Pbytol. Britan. Phytologia Britannica. Lon- dini iöfo. in douze. P. Renealm. Paulus Renealmus Blefenfis fpecimen hiftoria: plantarum cumfiguris43 ty- pis aeneis expreffis edidit. Lutetia; 16 1 1. in quart. Pigafet. PhilippusPigafetta Regni Congiani hiftoriam fcripfit , quae cum Indicis hiftoriis edita invenitur. Pillet. Cafpari Pilleterii Middelburgenils Medici, plantarum in Valachria, Zeelandiae infula, nafcentiurn Synonymia , alphabetico ordine propofita. Middelburgi 1610. in odavo. Pijo. Vide Gu. Pifo. Pm. CaiusPlinius fecundus plurima fcripfit, qua: irjuria temporum interciderunt. Super- funt de hiftoria mundi Lib. 37. in quibus mul- ta habet de plantis earumque cuitura & viri- bus. Dit werk is door den Heer Dupinet in ’t Franfch vertaeit , en gedrukt te Lion in ’tjaer 1581. in fol. P. Tournef. Elemens de Botanique, ou Me- thode pour connoltre les plantes , par Mr. Pitton Tournefort de 1’Academie Royale des jScien- Sciences * Do&eur en Medecine de Ia Faculté de Paris, & Profefkur en Botanique au Jar* din Royal desPlantes, a Paris. 1694. avec des Figures, 3 vol. in oft. J. P. Tournef. Jofephi Pitton Tournefort Aquilextienfis , Dodoris Medici Parifienfis , Academie Regiae Scientiarum Socii, & in hortq Regio Botanices Profeflbris Inflitutiones Rei Herbariae. Editio altera Gallica longè auéfior. quingentisdrcitertabulisasneis adornata. Pari- liis, 3. vol. in quarto. 17CO. Pit Tournef. Hiftoire dss Plantesqui naiflent aux environs de Paris avec leurs ufages dans la Medecine &c. par le même Auteur in douze, a Paris. 1698.. Le mêmeadónné a 1’Academie Royale des> Sciences piufieursDiflertationsfur divers fujets, inferées dans les Memoires de la même Acade* miedepuisl’année 170c. jufqu’a 1708. Pluk . Almag. Bot . Leonardi Piukenetii Al- mageftum Botanicum. Londini 1696. in fol. Pluk. Pbytogr. Leonardi Piukenetii Phyto* graphia, cujus pars i.& 2. Londini idói.tertia vero 1662. quartademum 1696, exhibitaefunt in fol. Plum. Plumerius. Defcription de plantes de PAmeriqueparlePerePlumier Minime, a Pa- ris 1693. in fol. Po?net , ou P.Pomet. Hiftoire generale des Drogues funples, Ouvrage enrichi de plus de quatre cens ngures en taille-douce, par Pier- re Pomet , Marchand Droguifte a Paris \ Ó9.J.. in fol. Pon . Joannes Pona Pharmacopceus Vero- nenfis fimplicium in Monte Baldo nafcentiüm Catalogum fcriplit, & nonnuJlarum defcrip- tiones cum figuris 16. addidit. Ciufius fuae hi- ftoriae rariorum adjunxit. Dit werx is na ver- fcheide uitgaven in ’t Italiaenfch vertaelt door Francifcus Pona Med. Doét. en zoon van den fchryver te Venetie 1617. in quart» .te Bazel 1C08. en in fol. teAmwerpen. Pr. Alp. AEgypt. Profperi Alpini de plantis rEgypli Liber, Venetiis 1653. in quart. Pr. Alp. exot. Profperi Alpini de Plantis exoticis Libri duo. Venetiis i6^k in quart. Port. Joannis Baptift* Portee Neapolitani, Villae Libri 12. Francofurti 1592. in quart. Scripfit & alia opufcula quorum praecipuè ad nos attinet Phyfiognomia feu de plantis hifto- ria variis figuris referta , in odav, . QUadram. Evangeliftae Quadramii Eremi- tae Theol. D. & Ducis Ferrarienfis Simpli- *- ciftaj, Tradatus de Theriaca & Mithri- datio, Ferrari®, anno 1597. in quart. RAii Cat. An g. Catalogus piantarum Angliac & Infularum adjacentium opera Johannis Raii è Societate Regia. Londini 1077. in Odav. Kai Cat. Cant. Catalogus piantarum circa Cantabrigiam nafcentiüm. Cantabrigiae, 1660. Appendix vero 1OS5. in odav. Raii bijl. Hiftoria piantarum Audore Joanne Raio, è Societate Regia. Londini 1686. in fol. Raiifyllog. Sylloge ftirpium Furopearum J. Raii. Londini 1694.. in odov. Raiijynopf Synopfis methodica ftirpium Bri- tannicarum, eodem Audore Joanne Raio. Lon- dini 1690. in Odavo. Rauw. Leonardus Rauwolfius, Medicus Au» guftanus in peregrinatione fua in Orientem plu- rimas plantas defcripfit , & Icones adjecit. Lau- gingae 1583. in quarto. R.eccbus. Vide tiernandez . Renod.Joannis Renodaei Medici Parifienfis In- IHtutionumPharmaceuticarum Libri quinque, quibus accedunt de materia medica Libri tres. Parifiis 1608. in quarto. R. Hooke Micrographia , or, Somephyfiolo- gicol Difcriptions of minute bodies made by magnifying glaiïes, with obfervations and in- quiries thereupon, by R. Hookë, Fellow of the Royal Society , in fol. London. Reneaume. Louis Reneaume de 1’Academie Royale des Sciences, Dodeur Regent en Me- decine de la Faculte de Paris a donné plufieurs Dilfertations de Phyfique & de Botanique , qui ont été inferées dans les Memoires de 1a même Academie. K/.o6/Vr.O>/öw«AOnomatologia, feuOnomen- clatura ftirpium quae in Horto Regio Monfpe- lienfi recens conftrudocoluntur. Richeriode Belleval , Medico , Anatomico & Botanico Pro- fdfore imperante. Monfpelii 1598. in douze. Ricbier. Icon. piantarum Richierii de Belleval elegantiffimae quidem,fed nondum editae, nee forfitan edendae Icones , quarum tabulae arneac proftant Monfpelii in mufeo clariffimi viri D. de Belleval. Rivin. D. Augufti Quirini Rïvini Introdudio generalis in rem herbariamcumordine pianta- rum quae funt flore reguJari monopetalo. Lip- fiaei69o. in fol. Ejusdem ordo piantarum quae funt flore regulari pentapetalo, Lipfiae 1099. in fol. Rob. Cat. Catalogus ftirpium, tamindigena- rum, quam exoticarum , qua; Lutetiae colun- tur, a Joanne Robino Botanico Regio & Iatri- ci Horti celeberrimae Scholae Parifienfis Curato- re. Parifiis 1601. in douze. René Antoine de Reaumur de PAcademie Royale des Sciences a donné plufieurs Diflêrta- tions . tations de Phyfique inferées dans les Memoi- res de la même Academie, a Paris Roman. Romanus, vide Lud. Roman. Rondel. Guillelmi Rondeletii Libri de Pifci- bus, Lugduni 1554. Ruel. joannes Ruellius Diofcoridem Latiné vertit:^ de natura ftirpmm Libros tres fcrip- fit. Bafileae 1537* in tol. SC a l. Julii Csfaris Scaligeri animadverfio- nes in Theophrafti libros fex de eau fis pian- tarum. Genevse 1566. in fol & in od Sc. Bot. five Scol. Bot. Scola Botanica. Amftelodami 16S9 in doiue. Schrod. Johannes fchroderi Phannacopoea Medico- Chy mica, fxpius impreffa. Scbwenck. Cafparus Schwenckfeldius fcripfit Catalogum ftirpium&fofliliu'm Silefiae Lipfix iöor. in quart. S/w.PaH/.^Krtr/r/p.QaadripartitumBotanicum Simonis Pauli , Argentorati 1667. in quart. Sloane C at. plant. Icon. Catalogur plantarum Infulx Jamaica. Audore Hans Sloane é Regia Societate. Londini 1096. in odavo. Stap. in Tbeopb. vel Bod. d Stap. Theophrafti Erelii de hiftoria plantarum Lib. decem , quos illuflravit Joannes Bodaus a Stapel. Amfte- lodami 1644. in fol. Sutherland. Vide Hortus Edimburg. Swert. Emanuelis Swertii Florilegium , in quo prater figuras plurimas etiam 47. plantje ex India utraque allatse hadenufque non defcrip- ta adduntur. Francofurti 1612. in fol. Sylvat. MatthaiSylvatici OpusPandedarum Medecinae, Venetiis 1498. m fol. TAb Jacobi Theodori Tabernsmontani Hiftoria Germanica tribus partibus edita cum figuris 2C87. Francofurti 1588. in fol. Idem emaculatus & audus plantarum de- fcriptionibus, figuris & medicamentis plurimis aC. Bauhino, anno 1613. in fol. Ejufdem Iconescum nudo nomine Latino Sc Germanico. Francofurti 1590. in longa forma prodiere* T/jw/.Thalius.Sylva Hercynia, five Catalogus plantarum fponte nafcentium in montibus & lods vidnis Hercynia &c. Francofurti ad Moe- pum 1588. Deze Naemly ft is doorgaans ge voegt byden Hortus Medicus van Camerarius, in quarto _ Tbeophr. five Theophr. bijl. Theophrafti Grae- ci de hiftoria & caufis plantarum, editio Gra- co Veneta 1552. in od. Bafileae 1541. in quart. &Gaza verlio Lugduni 1552, inodav. &cutn Joannis Jordani Corredione. Tbevet. AndreaTheveti Cofmographia Gal- licé edita cum figuris al iquot plantarum & ani- malium. Dees zelve Schry ver heeft in’t Franfch gefchreven eene Befchryving van debyzonder- heden van Nieuw Vrankryk in America, waer byhy elf figuren van planten gevoegt heeft, te Parys 1557- in quarto. Tournefort. Voyez P. Tournefort. Trap;. Tragus.' Hieronymi Tragi hiftoria, quasfapius Germanicé Araentinae in folio pro- diit,per Davidem Kyberum Latine redditacum iconibus 567 licét ad 800. defcribantur. Ar- gentina 1552. in quart. Triumpb . Obfervationes ortu ac vegetatione plantarum Audore Joanne Baptifta Triumphe- ti Bonomenfi. Roma 1685. in quart. Triumpb. Syllab TriumphettiSyllabus plan- tarum horto Medico Romano additarum. Ro- mï Ió88- in quart. Tur. Turnerus. Guilielmi Turneri Angli plantarum hiftoria Anglicc fcripta cum paucis figuris. Londini in fol, VEroil. Vergilius. Marcelli Vergilii Flo- rentini Secretarii, Diofcoridis Interpreta- tio , cum ejusdem commentariis. Colonia i 519. in fol. iVeJl. in P. Alp Vefiingius in Profperum Alpinum. Joannis Vellingii deplantisvEgyptiis obfervationes & nota ad hrofperum Alpinum. Patavii 1638- in quart. V. L. Viridarium Lufitanicum Gabrielis Grif- ley. Ulyflipone iööoindouze. WEpfer. Tradatus de Cicuta aquatica.' Balilese 1679. Worm. Zie Muf. Worm . ZAn- Iftoria botanica di Giacomo Zanoni Semplicifta , e Sopraintendente alJ’ Hor- to publico di bologna. In Bologna 1675. in folio. i Uitlegging van eenige Maten , die by de Schryvers gebruikt \ worden . DE lyn in de breedte is de allerkleenfte maet: deze is de helft van een grein , of het agtfte gedeelte van een’ vinger, of het twaelf- de van een’ duim, hare breedte is bykans als die van een* gerftekor- rel. Het grein is een vierde gedeelte van een' vinger of een zesde van een* duim. De vinger bevat agt lynen of vier greinen, of een zeftiende gedeelte van een’ voet. De duim bevat een’ vinger en het derde gedeelte van een* vinger of tvvaelf lyHen of het twaelfde gedeelte van een’ voet. De once is de zelve maet als een duim. De handpalm bevat vyf vingers. De dubbele handpalm , by de Grieken 'Dichas genaemt , bevat agt of tien vingers. De fpan bevat twaelf vingers of negen duimen. De voet bevat zeftien vingers of twaelf duimen of omtrent vier handpal- men. De elle bevat anderhalven voet. De vadem bevat vyf voeten. ! Nota. Door de vingermaet moet men verftaen de breedte van een’ der grootfte vingeren van de hand, en door de duimmaet de breedte van den grooten teen , die veel grooter is dan de duim van de hand. **** druk- DRUKFEILEN. Blad. 1 6 Colom z Alabatre Gras van reuk is; Indiaenfche hout «ïltJT» dier haer neemt Arbutusboom Indiaenfche hout oud Lapis Lymis de bladers niet ; Cafcute als ze anderhalfvoet diergelyke Alun catin. Potafch aersachtige worden zuiveren zweten riekt delang om dat dier erten fterk heeft q.hytheuma lengt een gaeuwe korae kleur met als nagel mannelykheit lees Aibatre hier en overal Hondsgras van reuk ; Karnpechehout ettiqtrt duur haer niet neemt Arbutusboom, Haegappelboom Karnpechehout Goud Lapis Lyncis rt blad niet in fmaek, Cufcute als hy half voet dierlyke Alun catin noeiude. Zeekrabbe paersachtige word zuivert zweren rieken lang omdat dit dier- erven j herken hebben Phyteuma lengte en graeuwe koraelklcur’ met den nagel roede of teellid BERICHT AEN DEN BINDER. DE Platen moeten onder en boven weinig of niets afge- fneden worden , alzoo ’er niet veel fpane overig u kunnende voor of achter na de Regilters geplaetft worden. * .-7 l * k £ Bladz. i 'Ü&S16&S& _ , ^ . _ _ , « wjjltHsv, t4?j ALGEMEENE VERHANDELING DER ENKELE DROOGERYEN, Gefchikt naer de Orde van’c A. B. C. A B E L I C E A. Belicea , Hon. Belli. Pfeudofar.talum Creticum , C. B. In’t Franfch , Faux Sant al de Candie. ln’t Nederdiütfch, Valfch Sandelhout van Kan- die. ten verdeelt, waer van \vy alhier de twee voor- naemfle zullen befchryven. De eerfle is gcnaerat Abies , Cluf. Hifi. Abies conis furfitm JpeBantibus,fivemas , C B Abies feemina , Jive ixdiit H«Ah* , J.B. Abies taxi folio, fruhtii furfutn fpeBante , Pit. Tournelort. Is een groote en fchoone , regte , takryke Boom , wiens bladers naer die van den Alater- nusboom gelyken , maer zy zyn rondachtiger en diep ingefncden. Zyne vrucht is eene bezie van grootte en gedaente als peper, van kleur’ tuflchen groen en zwart; zyn hout is hard, rood, een weinig welriekende, naer rood Sandelhout zwemende, vooral wanneer het tot poeder ge- bragt is. Dees Boom wart in Kandië op de toppen der bergen ; men gebruikt hem om ’er balken tot de gebouwen van te maken. Hy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Hy is af- vegende en t’zamentrekkende , maer werd in de Geneeskunde niet gebruikt. ABIES. Abies, in ’t Franfch Sapin , in ’t Nederduitfch Dtnmboom , Majlhoom , Pekboom , is een groote en altoos groene boom, die zeer hoog en regt fpitswyze opwaft. Hy word in verfcheide foor- Zyn hout is wit, met een’ gladden, witach- tigen balt’ bedekt, die vol hard’, voornamentlyk in warme landen , gevonden word. De takken veripreiden zich als vleugels , en verbeelden kruifen onder malkander; zy zyn voorzien mee langwerpige, ronde, fmalle , harde bladeren, welke met die van denYven- ofTaxisboom over- eenkomen , een weinig deken, en enkel langs hunne ribben groeijen. Zy dragen ook katjes of bloefems met verfcheide vliesachtige toppen of beursjes, die zich overdwers in twee fchei- den , en in de lengte verdeelt zyn in twee huis- jes vol fyn dof : deze katjes of bloefems laten niets na zich over. De vruchten waden op den zelven dam van den Denneboom, en zyn langwerpig, naer omhoog gekeert, uit verfchei- de kegels-, of pynappelswyze fchubben t’za- mengedelt; in ’t Latyn heet men ze StrobiU , of Coni : men vind doorgaens onder yder van deze fchubben twee zaden. A De 1 A B. De tweede is genaemt A B. Abies , Dod. Abies temnore folio , fruflu dcorfum inflcxo , Pit. Tournefort. Picea major prima , fi-vè Abies rubra, C. B. Picea Latinorum , five ixir/i Hf fijt Abies mas , Theoph. J. B. Zy verfchilt van de voorgaende daer in, dat liaer bad bi uiner is , de takken en vruchten naer d’aerde hangen , en de bladers dunner, zwart- achtiger , niet zoo hard , noch zoo dekende zyn. Deze boomen groeijen voornamentlyk op berg- en deenachtige plaetfen. Zy benuiten veel olie en wezeutlyk zout , maer weinige waterdee- len in zich. Hunne teederde takken en bladers zyn goed tegen de blaeuwfchuit , jicht , zinkingen of vloeijingen , als ze in een afziedfel gebruikt wor- den. Zy dryven de pis af, en verzachten de taudpyn. Hun bad en vruchten zyn t’zamen trekkende; hun hout word niet als vandefchryn. v erkeren gebruikt. ABROTANOIDES. lift Nederduitfch Zee-Averoon. 'Abroianoides planta Saxea Cluf. Jive Abrotano fi- tmlis saxea. C.B. is eene deenacntige Zeeplant , byna een voet hoog, fchoon, zeer takryk, naer ’t wyfje van de Averone gelykende, waer van zy haren naem heeft. Zy groeit op de rotlen, §n word in de Ceneeskunde niet gebruikt. ABROTAMUM. Abretarmm , in ’t Franfch Auront , in’t Neder- •duitfcfe Averuit , Averone, is een gewas, waer van verfcbeide foorten zyn. Ik zal hier al- leen van zie gemeende fpreken , die ook meed in de Geneeskunde gebruikt word. Z y is ge- naemt. A brotamm was, Brunf. Abrotanum ra uigare mas , Dod. Abrotanum mas angujlifoüum wajus , C. B. pit. Tournef. Abrotanum vulgare , J. B. Abrotanum primum pf minus , Trag. Abrotanum nb/rum , Jeu mas , Ccrd. inDiofc. liift. In’t Pranfch Aurcne m&le. In’t Nederduitfch ’ t Mannetje van Averuit. ■Zy groeit vier of vyf voeten 'hoog, en fc hict verfcheide harde, roodachtige, brode, takryke delen, vol wit.merg. De bladers zyn fmal of fyn ingefnedenrderk en fpeceryaghtig van reuk, bitter en fcherp van fmaek. De bloemen en za- den komen met die van den Alfen; overeen, maer zyn een weinig geler van kleur’. De wortel is houtachtig; zy word in de turnen aengekweekt, en heeft veelfyne olié, en vlugge en vade zou- ten in zich. Zy is infnydende , verdunnende, openende afvegende, wondheelende , ontbindende, we. derdaet het vergift , dood de wormen , ver- wekt de pis en maenddonden , verdryft de win- den, doet het hair waden, wanneer zy gekneud op het hoofd word gelegt. De foorten van Averuit verfchillen van die van den Alfem , alleenlyk door hare uiterlyke gedaente , gelyk als de Heer Tournefort heeft aengemerkt. Abrotanum quafi. iZpurhi ex uprivativo , efGpvo-x m comedo, als ot men zeide, eene plant, die wegens hare groote bitterheit oneetbaer is. ABSYNTHIUM. Abfynthium in’t Franfch , Abfmthe of Aluyne in’c Nederduitfch Alfem, is een gewras , waer van velerlei foorten zyn. Ik zal hier niet als de gemeeiie befchryven , welke men doorgaens ia de Geneeskunde gebruikt, en noemt Abfmtbium vulgare majus , J. U. Pit. Tour- nefort. Abfmthhim Ponticum , feu B.omanum offeina - rum , feu Diofc. C. B Abjmtbium latifolium% Dod. In’t Franfch Abfmthe , Aluyne. ïn’t Nederduitfch Gemeene Alfem. Zy fchiet vele delen drie of viervoetenhoog, •die houtig, witachtig, en cakkigzyn; de bladert gelyken naer die van Byvoet , maer zyn klee- ner ingefneden , week, witachtig , van een’ der- ken fpecerynchtigen reuk, en zeer bitter yaa fmaek. De takken zyn rondom bezet met eene groote meenigte van kleene bloemen , zynde zoo veel kleene rondachtige bosjes , die uit rosachtige en darwyze uitgebreide bloempjes bedaen; daer op volgen kleene dunne zaden, befloten in rond- en fchubachtige kelken. De wortel is dik- en houtachtig. Deze plant groeit in de tuinen, en heeft veel fyne olie en zouts, maer weinige waterdeelen in zich. Zy is wond- heelende, werderkt de maeg , helpt de verte- ring, verw'ekt de pis en maenddonden, en dood -de wormen. Men gebruikt ze uit- .en inwen- dig. Ab~ A C\ Ahfynthium ex u privativo , & •fuh', dthflaiio ; als ot'men zeide, eene onaengename plant, we- gens hare groote bitterheit in alle hare deelen. Abjynthutm Ponticum a si vri* mare , als ot'men zeide, eene onaengename en bittere plant, even eens als het zeewater, A B U T I L O N. Abutilon , Dcd. Ang. stlthóca altera , frje Bs.bu.ti Ion Aviccnna , Matth. Althrea peregrina , Gefn. Hort. Altbrea Theepbrajti flore luteo , C. B. Pit. Tournefort lbifcus Tbeophrafti , Dod. Gai. Alt ba: a Tbeophrafti flore luteo , quibufdam A- butilon , J. B. Jn’t Franfch Guimauve. In’t Ncderduitfch Gr/e Mahme. Is eene plant , die een’ deel fchiet ter hoogte van drie of vier voeten; dees fteel is rond, een weinig hard, getakt, en met bladeren bekleedt, dia breed, en byna rond , maer puntig, zacht , wit, een weinig ruig, en naer die van eene Kau- woerde gelykende, enaen middelmatiglange de- len valt zyn. De bloemen wallen tuflehen de bladers en delen uit, zyn kleen, geel., en ge- lyken geheel en al naer die van de Maluwe. De vrucht is een hoofdje of knopje, van boven ge- xneenlyk platachtig, van onderen rondachtig, gevoort, en t’zamengedelt uit vele vliesachtige, zwarte lcheedjes , die zich in twee deelen ope- nen , en eenige zwartachtige zaden , doorgaens vangedaenteals eene kleene nier, in zich fluiten. De wortel verdeelt zich in vele kleene dunne takken. Deze plant groeit in de tuinen, en heeft veel olië en waterdeelen , maer weinig zouts in zich. Zy is verzachtende, aeneen lymende, enwond- beelende. ACACIA. * Acacia Vera, of JEgyptiaca, is een verdikt flip, ’t welk hard, vad, vry zwaer, bros , bruin , roodachtigwan kleur’ is, en in ronde ballen tot ons word overgebragt , die yder vyf of zes oneen wegen, en in zeer dunne blazen befloten zyn. Men zegt dat het uit eene vrucht’ gehaelt word , die naer Vygeboonen gelykt, befloten in hulzen, die aen een’ doornachtigen boom’ in Egypten waden, wiens takken zich inde breed- te uitfpreiden, en fchoone witte bloemen dragen. * Zie PI. I. Fig. i. A C. 3 Men moet zulke Acacia kiezen, die zuiver, vad, zwaer, zwart, of een wTeinig roodachtig, glinderende, gemakkelyk om te breken , ent’za- mentrekkende van fmaek is. Zy heeft veel olië en wezentlyk zout in zich. Zy is zeer t’zamentrekkende , en verdikt de vochten, verderkt , wederdaet het vergift, duit de bloedlozingen en buikloopen , en is goed voor de oogziektens. Acacia ex üy.xgai , arno , om dat de boom Acacia doornachtig, of met punten voorzien is. Alzoo de oprechte Acacia eertyds zeldzaem was, dewyl men ze van de Landflreken daerze groeit, weinig overbragt, gebruikte men in hare plaetfe het fap van kleene Sleepruimen , dat tot eene bekwame dikte op het vuur werd uitgedampt; dit word nu genaemt Acacia noflras. De krach- ten komen zeer na met de oprechte Acacia over- een. A C A 1 A. Acaia. G. Pifon , is een groote Indiaenfche Pruimboom, wiens bladers lang, matiglykbreed, en puntig zyn. De bloemen zyn kleen, maer veelvuldig, als geelachtige takjes gefchikt. De pruimen, die hy draegt, gelyken naerdeonze, zyn geel, fappig, zeer aengenaem van fmaek , en goed van reuk. Men perd ’er het fap uit , waer vaYi men wyn maekt , die in daet is om iemand dronken te maken. De topjes van den boom zyn goed om de oo- gen te zuiveren , en ’t gezicht op te helderen. De vrucht duit de braking , en de buikloo- pen. De bladers en de bad verzachten de keelont. dekingen , en worden in gorgeldranken ge- bruikt. Zy doppen ook den buikloop en verfler- ken de maeg. A C A J O U. Acajou , Theveti, Lugd. Acaju , G. Pifon. Cajos , Linfc. Cajous , Acoftte, Cluf. In’t Franfch Noix cP Acajou, Anacarde , Au- tartique , Cbdteigne dB Acajou. In’t Franfch de Vrucht of Kern Cajous. * Is eene vrucht omtrent zoo groot als eene Kadanje, langwerpig, hard, van buiten glad, en van eene olyvekleur’, hebbende de gedaente van eene fchapenier’. Zy groeit op den top van A 2 een ♦ Zie PI. I. Fig. 4 A C. eèn’ lafigwerpigen appel , die zoo groot is als eene kleene Bonchrecien Peer, ter plaetfe daer vele vruchten als een kleen kroontje dragen. Dees Appel is roodachtig geel , met een dun en teeder fchelletje bedekt; zyn vleefch is fpons- en lymichtig, in’t begin met een melkachtig, zoet, zuur, en t’zameutrekkend lap vervult, macr de kleur en fmaek van dit fap vergaen naer mate dat het gift, en ’t word wynig *, zoo dat het die genen , welke daer van veel drinken , dronken maekt. Men zegt dat het op het linnen eene zoo leelyke yzervlek maekt, dat het onrnogelyk is dezelve uittew.iflchen, voor dat de boom , die deze vrucht draegt , weder begint te bloeijen. Men eet deze vrucht, na datze onder de afch gebraden is. Dees Appel groeit aen een’ fchoonen boom’ inBrafiliè', Aca- iniba genaepit. Ily is zoo hoog en rond als een Kaftanjeboom ; zyne takken zyn buigzaem en krommen zich; zyn hout is zeer hard, vry ligt, nu eens wit, dan roodachtig, voor de wormen onvatbaer , zeer gezogt om ’er huisraed van te maken, en fehepen van te bouwen: ’tis bedekt meteenen baft’, welke naer dien van den Eiken- boom gelykt, waer uit in den zomer eene wel- riekende Gom druipt, die als d’Arabifche helder en doorfchynende is. De bladers hebben de ge- daente en kleur als die van den Noteboom , maer zyn fterker van reuk. De bloemen zyn kleen, beftaende yder uit vyf blaedjes en tot hondert toe t’zamen gehoopt in de gedaentevan eene dikke zonnescherm’ , wit van kleur’ alsze opengaen , dat doorgaens iu’t begin van Septem- ber gefchied; daer na krygenze eene vleeskleur, en rieken byna zoo aengenaem als deLelienvan den Dale^ in ’t midden van yder dezer bloemen ryft een ftampertje , ’t welk een kleen hoofdje *ls een kruintje of kroontje ouderfteunt. De vrucht of Kern Cajous is inden beginne groen , maer ryp en droog wordende , krygtze eene oly vekleiw : de baft i* dik, hard, hout- en fponsachtig of'Vol gaetjes, wan binnen zwartach- tig, waer in een witte amandel ofpit beftotenis. Men laet de noot onder de hcete afch bra- den , eveneens als de Kaftanjes, men breekt ze ■*n ha alt ’er den amandel uit, die zeer goed is om te eten ; zy zyn van firraek alseenehazelnoot, en van eene t’zamentrekkende kracht’. Het binnenfte 'Vkndc-iDba’ftclezerNoten ofKaftaiijes , datfpons- .achtig is , beslat in zich eene zwarte , fckerpe en brandende olie, die door eene meenigte van klee- ne gaetjes imwaeireRn, vooniamcndyk wanneer de vrucht verfch en warm gemaekt is. Men ge- bruiktze om de exteroogen uit te byten en te ver- teren. Deze olie word op verfcheide wyzen oiitgetrok-ken. Sommigen maken den geopenden A C. baft aen de kaers’ warm, en laten ze op ’tex- teroog druipen; anderen zetten hem tufl'chen de pers, en vergaderen de olie, die’er uitloopt. Wan- neer de vrucht oud is , beeft men meer moei- te noodig om ze ’er uit te perflen , om dat ze byna geheel verdroogt of verdikt is. Men gebruikt ze nog tegen den dtreuwworm , en om de oude kwaedaertige verzweringen te zuiveren en ’t welige vleefch te verteren. ACANTHUS. Acanthus , Matth. Cord. in Diofc. Acanthus •verus , Trag. Acanthus fativus , Jive mollis VergiUi , C. B. Pit. Tournet. Carduus Acanthus , Jive BrancaUrfina , J. 13. Branca Uifina Italorum , Guil. Ppifc. Acanthus fati vus , Dod. In’t Franfch Ac ante of BrancAJrfine. In’t Nederduitfch Beerenklaeuw. * Is eene plant, die uit baren wortel’ groote, breede, lchoone , diepingefneoen , zachte, rui- ge bladers fchiet, die ter aerde nederliggen, en met een lymachtig fap zyn vervult; tufl'chen de- ze verheft zich een regte fteel , twee of drie voeten hoog, van ’t midden tot boven toe om- ringt met witte langwerpige bloemen , yder be- ftaende uit een enkel blad, dat aen t een einde heel plat en dun, en in eene drieftukkige lipp’ gefneden is, en aen’tander einde nseuw toeloopt, en met eene pyp’ eindigt, die doorgaens vry kort, en naer een’ ringgelykt ; de plaets van de bovenfte lipp’ is bezet met eenige helmftyltjes, waer op helmpjes ftaen , die vry wel naer een borfteltje gelyken; nadat de bloem is afgevallen , vertoont zich eene vrucht van gedaente byna als een eikel , welke in twee huisjes langwerpige zaden befluit. De wortels fpreidenzich inde lengte en breedte uit , en zyn van buiten zwart , en van binnen wit: deze plant groeit op vochtige en fteenach- tige plaetfen, in de tuinen , en heeft veel olië en waterdeelen, maex weinig zouts in zich. Zy heeft eene verzachtende, openende , ea ■ontbindende kracht, en word voornamentlyk in klifteren en pappen gebruikt. A-cantbus ix «xi) Jpsna, om dat vele andere foor- ien van Beerenklaeuw doornachtig zyn. Branca Urftna , wegens de gelykheit, die men voorgeeft dat’er is tufl'chen de gedaentevan der- :zelverblad, en die van een’ Beerenklaeuw. De linfnydingen der bladeren van beeren- klaeuw * Wyn getrokken uit Acajouappelen- * Zie PI. I. Fig. A C. r klaeuw hebben zoo fraei gefchenen, dat menze verkozen heeft om’er de Kapiteelen der Korin- tifche zuilen meê te verfieren. ACARNA, five ACORNA. Aearna flore luteo pat ulo , C. B. Carlina Syfoejlris minor Hifpanica, Cluf. Hift. Pit. Tournef. Carlina 'Sylvejlris minor ^ Dod. Ger. Acorna , Cxf. CarAuus carlina minor fylvcjïris , Ciulii , flore luteo , J. B. ' Eryngium Arcbigenis , Ang. In’t Nederduitfch Driediftel , Wilde Carline. Is eenefoort van Carline, of een kleen gewas, ’twelk velen onder de foorten vanDidelen (lellen. Het fchiet maereenen dunnen deel, omtrent eene hand hoog, met eene witte wolle bedekt. De bladers zyn langwerpig , zeer hard , en (lekelig aen hunne kanten; hetdraegt doorgaensop zyn’ top twee kleene dekelige knopjes , waerop gele gedraelde bloemen groeijen , wier kelk deke- lig is. Het zaed is langwerpig, en komt vry wel met dat van de wilde Saffraen overeen. De wor- tel is dun, roodachtig of ros, en fcherp van frnaek. Dit gewas bloeit gemeenlyk in den herfd , en groeit voornamentlyk in warme, drooge, en woe- de plaetfen; het vergaet of derft yder jaer. De wortel heeft eene openende en zweetdry- vende kracht. Aearna ab uxtpn* , Spmofld Jl'trps , een dekelig gewas., ACARNAN. ^ Acarnan feu Acarne Plin. Rondelet, is een Zeevifch , die de gedaente en grootte van een’ Zeehaen heeft, maer is wit, en met zilververwi- ge fchubbens bedekt. Zyn kop is dik , de fnuit als een Arendsbek , de oogen groot , de bek Vieen, de tanden fyn, het vleefch zeerwit, goed om te eten en ligt om te verteren. Hy heeft veel ■olie en vlug zout by zich. Hy word goed geacht om het bloed te zuive- ren , en de pis af te dry ven. A C A R U S. Acarus , in’t Franfch Ciron, in ‘’t Nederduitfch een ziertje, is een bloedeloos diertje zoo kleen dat het rraeuwiyks kan gezien worden , rond en wit , en word voortgeteelt onder des menfehen hu’id op verfcheide plaetfen van ’t lichaem , en voornamentlyk aen de handen. Het komt in zyne volle gedaente en grootte uit zyn ei, en kruipt < c. onder het vel heen met .. jeukte te verwekken, waer' doorknagen» en zaekt word zich derk te krabbe men genood- kleene bleintjes ontdaen. Het midd^ waer ongemak is hetbleintje, en het wormpje’'(r.ens naelde te doordeken, 'eene Acarus ab « privativo ey xeipu , tonden , fleco , 0]n dat dit wormpje om zyne kleente fchynt nietdoo. fneden te kunnen worden. Men gelooft dat de Franfche naem Ciron komt van het Griekfch %f)p, hand, om dat dit dier- tje zich meer in de handen dan elders vertoont, A C C I P I T £ R. Aecipuer, in ’t Franfch Eprevier , in ’t Neder- duitfch Havi is een van de verflindendde roof- vogelen. Zy zyn van verfcheide grootte. Men vind ’er byna zoo groot als Arenden, maer ge- meenlyk zynze niet grooter dan een Kapoen , en hebben veel veêren van verfcheide kleuren. De bek is krom naer om laeg, de oogen zeer glinderende, de tong breed, hethoofdheeft veel herfenen , de pooten zyn met groote en (lerke klaeuwen voorzien. Men vind hem in Zweden, Lyf-, Rus- en Engeland. Hy maekt zyn neü op de hoogde boomen en rotfen , en leeft van vo- gelen , lampreijen , mollen , ratten , kikvor- fchen, Hy is goed om te eten , zoo lang hy nog jong en malfch is; hy heeft veel vlug zout by zich. Zyn vleefch, vet, en drek worden geprezen in de oogziektens , en om de baring der vrouwen te helpen. Auipiter ab accipiendo , om dat dc Havik een roof- vogel is. ACER. Acer major , Dod. Acer montanim candidiün , C. B. Pit. Tour- nef. Acer major multis falsö platanus , J. B. Aceris prima fpecies, Ang. In’t Franfch Erable. In’t Nederduitfch B oogbout, Is eenhoogdammige , of een groote en fchoo- ne boom , wiens takken zich aen alle kanten witfpreiden. De bad is roodachfig; het hout wit en vry bros; de bladers wyd, breed, hoe- kig , naer wyngaerdbladers zeer wel gelyken- de , maer puntiger, yder in vyf deelen gefne. den, van boven donkergroen, van onderen wit- achtig van kleur’, glad, zonder hair, bitter, en t’zamentrekkende van frnaek, hangende aen rood- A 3 ach- 6 A C. A G , . ^yndandievandenwyn- ac uige delen, diej^fn by trosjes op een lang van eene gras- en witaclnige ife^vWt-yder kelk’ ryd een dampertje, dat langwetpige en gevleugelde vrucht word, «•^rfvan vele aen een’ langen voetfleel’ hangen, die uit twee of drie zaedhuisjes bedaet, welke met twee dunne vleugelswyze blaedjes zyn be- dekt , en waer van yder in zich fluit een eirond, ofbyna rond, hard, witachtig zaedje, zoo groot als dat van den Oranjeappel , en onaengenaem van .fmaek. Dees boom groeit in boflchen. en doornhagen. Daer zyn velerlei foorten. Ily heeft veel olie en wezentlyk zout. Zyne bladers en vruchten zyn t’zamentrekkende. InCanadakomt uit hetBooghout een fap of vocht, dat zoet van fmaek is , ’twelk vergadert en uitgedampt zynde blyft’er eene graeuwe luikerover, die als gemee- ne fuilcer fmaekt. Sommigen noemen het Manna van Booghout, maer ’t is eerder eene Suiker, ACETABÜLUM. In’t Nederduitfch Navelkruid. * Acetabulum is eene foort van Waterplant’, aen welke de lieer Tournefort dezen naem heeft ge- geven, om dat hare bladers de gedaente hebben van kleene bekkens , vry wel gelykende naer zekere maet, die de Ouden gebruikten, en Aceta bulurn noemden. Daer zyn twee foorten. De eerde heet Acetabulum marimm , proceriiis , Pit. T ourne- fort. Androfaces , Matth. Androfaces petra innafcens vel major, C. B. De bladers komen voort uit de wortelen en han- gen aen deeltjes zoo dun gis draden , afchver- wig van kleur’, en ziltig van fmaek. Deze plant groeit op deenen op den grond der zee. De tweede foort heet Acetabulum marimm minus, P. Tournefort. Androfaces Chamaconcha innafcens , vel minor, C. B. ’ Androfaces, Cotyledon folio] um marimm , Ad. Lobel. Icon. Androfaces, Lobel. Lugd. Sc Umbilicus mari- nus Monfpelienfis , Cam. Ep. Zy verfchil: van de voorgaende foort’ daer in, dat ze kleener is , en op fchulpen groeit, zel- * Zie PI. I. Fig.4. den op deenen. Men vind ze in dildaende wa- teren ontrent Maguelone en Frontignan. Beide foorten hebben veel zouts by zich, en zyn zeer openende, diendig om de pis aftedry- ven , tegens de waterzucht, als men ze in een afkookfel ót op zich zelven met witten wyn gebruikt. Acetabulum, ab Aceto Azyn , om dat men dezen naem eertyds gaf aen een kleen vaetje , ’twelit gebruikt werd orn'er Azyn in te doen. A C E T O S A. Acetofa , feu Oxalis , in’t Ffanfch Ofeille, of Surtlle , in ’t Nederduitfch Zuring , Zurkel , is eene plant, waer van vele foorten zyn. Maer ik zal alhier niet als van de drie voornaemde fpreken , wrel- ke men in de keuken en Geneeskunde gebruikt» De eerde en gemeende is genaemc Acetofa, Brunf. Lon. major , Caft Colum. Acetofa pratenjis, C. B. Pif. Tournef. Oxylapathum , Gal.Monardo. ’ Oxalis, Jive Ilumex acetofus, Ruel. Oxalis vijjfans folio longo , J. B. Oxalis, Trag. Matth. Dod. Lapathum mininum Oxalis diclum major, Ger. Hor. Oxalis , Jive Rumex propriè, Hermolao. Hare bladers zyn langwerpig, groen, glinde- rende, en vol zuur fap. De deel klimtanderhalf voet hoog, endraegt op zyn’ top kleene bloemp- jes met vele helmdyltjes, die op den grond van den kelk vadgehegt , en als in eene dubbele ry , drie aen drie gefchikt zyn. Als de bloem is af- gevallen volgt’er een driehoekig zaed, dat rood- achtig en in een huisje befloten is. De wortel is lang, rood, en geeft eene wynkleur aen de Ger- dewateren. Deze plant word in de moestuinen geteelt. De tweede foort word genaemt Acetofa rotundifolia bortenjis, C. B. Pit. Tour- nefort. Acetofa major , qua & repens , Renod. Oxalis Romana ff V eterum , Dod. G al. Oxalis folio rofundiore repens , J. B. Oxalis fativa franca, rotundifolia, repens. Ad. Lob. .In’t Franfch Ofeille ronde , of Francbe. In’t Nederduitfch Roomfcbe Zuring. Zy fchiet dunne en kruipende delen , een voet of anderhalf lang. De bladers zyn gemeenlyk byna rond, fomtyds langwerpig en fpits toeloo- pende , bleekgroen van kleur’. De bloemen en ’t zaed A C. A C. 7 '’tzaed komen met die van dc cerfte foort’ over- een. De wortel is dun en voortkruipende. Zy word in de moestuinen geteelt , en als Salade gegeten; zy heeft een’ aengenamen zuurachti- gen fmaek. De derde foort is genaemt Acetofa minor , Cafc. Acetoja fyivefirts , omnium minima , Renod. Acetofa ar-vtnjis lanceolata , C. JB. Pit. Tour- nef. Oxalis paras a aunculata repens , J. B. Acetojella , Lon. Oxalis minima , Trag. Lciputiohun , Diod. Oxtf/zi tcmufotia finuata vervecina, Ad. Lob. Oxalis fponte nafcens , Csef. Oxalis ovina , Xaiïern. Icon. In’t Franfdi P elite Ofeille , oïOfeille Sauvage. In’t Nederduitfch Kleene Zurkel , Schapezurkcl. Deze is maereene hand hoog; de bladers zyn kleen , en gelyken naer eene lans. De bloemen en zaden komen met die van de voorgaende foor- ten overeen; doch zyn kleener, troswyze ge- i'chikt. Deze kleene plant vertoont zich geheel rood boven den grond, vooral wanneer het zaed ryp is. De wortel is kruipende hout- en vezel- achtig, en rood. Zy groeit in de velden op zan- dige plaetfen , en is de zuurde van alle Zurkelen, de fchapen eten ze, waerom ze Oxalis Ovina feu Vervecina heet. Alle de Zurkels hebben veel wezentlyk zout an zich , verfterken het hart , verwekken den eetluft, verdryven den dorft , wederftaen het "vergift, fluiten den buikloop en de bloedingen.. acetofa aó Acsto Azyn, om dat deze plant zuur is als Azyn. Oxalis, ab «£««, Acidus , om dat de Zurkel .zuur is.. A C E T U M. A cetum, in’t Franfch Vinaigrt, in’tNederduitfch A«y», Edif, is een zuur en welbekend vocht. Met word door eene tweede gifting van den wyn gcmaekt , die zynen fleen ontbind en verylt. Deze ontbinding gefchiet natuurlyk, als de wyn beginnende oud te worden, zyne fynfte zwavel- achtige of geeflige deelen een weinig vervlie- gen, want de wynfleen zich in hunne plaetfe zettende belet en maekt de overgebleven gees- ten des wyns zoovak, dat ze onbekwaem wor- den om hunne werking te doen. Om den wyn eerder zuur te maken , moet men Let vat daerhy in is, op eene warme plaetfe zcx- tcn; zoo ’cr wynfleen aen de kanten zit, zal hy zich ontbinden, en in den wyn vermengen. Men -zal bemerken dat de wyn onder ’t zuur worden niet vermindert , maer eer vermeerdert zal wezen , om dat’er geene merkelyke vervlie- ginggefchiedt , en de wynfleen daer in’uitgezct is. Zoo men in het vat, dat men wil laten zuur worden, geen’ wynfleen vind, moet men ’er moer of hef in werpen , en het van tyd tot tyd fchudden ; want deze moer is een wynfleen , wiens allerz.uurfle deelen niet zullen nalaten zich in den wyn te ontbinden. De heldere wyn , fchoon ontdaen van zyne moeren wynfleen, word evenwel ligtelyk zuur, wanneerhy eenigen tydaen de opene lucht’ word bloodgeflelt; voornamentlyk des zomers; om dat dit vocht , hoe gezuivert en helder ’t ook zy, altoos vele vvynfleenigc en zoute deeltjes in zich heeft, welke zich zoodanig verfpreiden, en uit- zetten, datze de vlugge geeflen overmeefleren ; maer de Azyn op deze wyze gcmaekt zal zoo veel kracht’ niet hebben, als die veel wynfteens en moêrs in’t vat heeft ontbonden. ’t Is te vergeefs den oorfprong van den Azyn elders te zoeken, dan in den wynfleen, om dat de wynfleen de eenigfte floffe is, die het zure zout van den wyn in zich heeft: zoo lang de wyn in zyne kracht’ is, dryft de zwavelachtige geefl, dien hy influit, door zyne beweging den groven wynfleen naer de zyden en den grond van ’t vat, en bind door zyne takachtige deel- tjes den ontbonden fleen zoo wel, dat hy niet dan een’ ligten indruk of eene aengename prik- keling kan maken op de fmaekzenuwen ; maer wanneer de wyn verzwakt is , ’t zy door ver- vlieging van een gedeelte zyner geeflen , '’t zy door eene tweede gifting , waer die ook van daen kome , ontwinden en ontbinden zich de wypfteenige of zoute deeltjes , en zetten zich uit.en overmeefleren op hunne beurt dénzwavel- .achtigen geefl, die ze als gevangen had gehou- den; dan doet het zure zout, dat uit fyne pun- tjes is t’zamengeflelc , in vryheit zynde, zyne werking, welke in eene vry wrange prikkelinge beftaet, als men het in den mond neemt. De Azynmakers mengen onder hunnen Azyn Brafiliaenfche Peper, om hem fterker te ma- ken. Daer zyn twee foorten van Azyn, eene roode die van rooden , en eene witte die van witten wyn gemaekt word. Velen noemen den gediflil- leerden Azyn , witten Azyn. De Azyn is eigentlyk een wederlevendigge- maekt Verjuis, want het lap van de groene druif’ krygt naer verfcheide natuurlyke en kun- dige bewerkingen , zyne zuurheit wederom. Het zal niet ongevoeglyk zyn deze bewerkin- gen hier kortelyk op te halen. De druif nog heel groen zynde is wrang ett i’zamentrekkende , dewyl haer zuur zout ver ■meug A C. A C. mengt is onder eenige aerdachtige deeltjes, die door de hitte der zon'ne noch niet genoeg ver- teert zyn geweefl. De druif door d’aengroejing meerder grootte verkregen hebbende ; is haer fap minder t’za- mentrekkende en zurer geworden , dat men Verjuis noemt; dan is’er eene ligte gilling ge- fchiedt, waerdoor de vezels van de vrucht’ een weinig -verdunt en verzacht zynde , de zure deeltjes zich minder in de aerdachtige ingewik- kelt vinden; waerom ze de tong liexker prikke- len , dan ze te voren deeden. De druif word voorts ryp , en van zuur zoet, om dat de gilling de oliachtige deelen , die zich nog niet vertoonden , alhoewel ze in de vrucht’ waren, uitzet; welke oliachtige dee- len de zure puntjes omwinden en beletten dat de tongzenuwen niet geprikkelt worden , gelyk van te voren gefchiedde. Deze zure puntjes zyn nogtans dien Dig voorden fmaek’, hoe inge- wikkelt ze ook zyn, en zoo ze ’er niet en wa- ren , zouden de oliacntige deelén , al te zacht over de tong heen flippende, niet dan een’ laf- fen fmaek verwekken. Zy hebben een zuur noo- dig, dat hen medevoert , en aen de olie eene doordringende kracht geeft, om haer zoet te ma- ken. Want deze fmaek word nooit vepvekt als door (lollen , die te gelyk zout, zuur, en oli- of zwavelachtig zyn. Men zoude noch meer gra- den in de gillingevan de druif’ kunnen aenmer- ken , die, naer mate zy ryp word, haer meer zoetigheits doen krygen, omdatdeoliëbeterde zure deelen omwind. liet druivefap gill niet genoeg, terwyl ’t nog in de vrucht’ is, om tot wyn te worden, hoelang ’t er ook in bly ve : maer als men door het pers- fen de vezelen der vrucht’ heeft gebroken, en de fchikking der deeltjes verandert , dan ge- fchied ’er eene geweldige gilling , die de olie verdunnende eenige vryheit aen het zure zout geeft, en de aengename prikkeling maekt, wel- ke de wyn op de tong’ verwekt. Eindelyk gefchied ’er eene laetfle gilling, die den zwavelaclitigen.geefl: deswyns vallmakende en eenigfints vernielende, de zure deeltjes in volle vryheit (lelt , gelyk wy in den Azyn zien. Deze zure deeltjes blyven langen tyd in dien llaet’, maer bewogen en gedurig gefchokt zyn- de door de geeflige of zwavelachtige deeltjes, die zy als gebonden houden, verllrooijenze zich in de lucht , en de (lerklle Azyn word door lang- heit van tyd als fmakeloos. De Azyn heeft veel zuur zout of vocht, dat door eenige zwavelachtige geellen half vlug is gemaekt, en een weinig olie en aerde, maer zeer vele waterdeelen in zich. Hy is t’zamentrekkende, wederflaet de kwade lucht , verkoelt met de al tegroote bewegingen der vochten te (lillen ; is goed voor de keelont- flekingen en bloedlozingen. Men maekt ’t Oxycraet of Azynwater , irret eene lepel Azyns onder twaalf of vyftien le- pelen waters te mengen. Men gebruikt het in klifleren , gorgeldranken , en Hovingen. ACHATES. Achates, in’tFranfch A gate, in’tNederduitfch A gaetjleen , is een koftelyke (leen , harder en gladder dan de Jafpis, fchoon , glinfterende , halfdoorfchynende , dan eens bruin , dan weer graeuw , nu wit, dan rood, fomtyds met vlek- ken van verfchcide kleur’ verfiert, die boonien, vruchten , kruiden , bloemen , dieren of wol- ken verbeelden. Deze verfcheidentheden van kleur’ maken, dat deze (leen verfcheide namen krygt. Die eene vleefch- of kornalyn- kleur heeft , word Sardachates genaemt , als of men zeide Agaetfleen met Kornalyn ge'mengt ; die wit is, heet Leucachatcs , van , Alba , en Achates, Agaetfleen; die een’ boom verbeeld, heet Dendrochates , van iltip» v, A rbor, en Acha* tes , Agaetfleen; die rood is , word Corallacha- tes genaemt , d Corallo , Korael en Achates Agaet- fleen , als of men zeide, Agaetfleen, die naer Korael gelykt. De fchoonfle en meed geachtfle Agaetflee- nen groeijen in de Indiën , waer van daen ze tot ons gebragt worden ; de gemeene komen uit Duitsland, enBohemen. Zy verfchillen in grootte; men vind’er zelf die groot genoeg zyn om’er kleene vaten, en verfcheide andere werk* tuigen van te maken. Men heeft eertyds aen den Agaetfleen eene groote kracht toegefchreven , om het vergift te wederflaen, en ’t hart te verflerken ; maar de- ze deugt beflaet alleen in de inbceldinge. Alles wat men dezen (teen kan toefchryven , is dat hy een Alcali is , en goed om de buikloopen en bloedllortingen te fluiten, gelyk ’t Korael , als hy, gelyk ’t ander, kleen gewreven en inge- nomen word. Dees Steen heeft zynen naem verkregen van eene rivier’ in Sicilië , Achates genaemt , om- trent welke men zegt, dat de eerde Agaten ge- vonden zyn. A C H A N A C A. hcbanacd , Theveto & Lugd. is eene Irc- diaenfche plant, wier blad groot is , en naer dat van Kool gelykt ; maer ’t is zoo dik niet, en de ribben daer van zyn tcèrer; hare vrucht heeft de grootte van een ei , is geel van kleur’, en wad in’t midden der bladeren , men noemt ze A Ifard, of Lefach , welke namen zy gemeen heeft met eene flang’ van dezelve kleur’. Die vrucht is by de Tndianenzeer geacht. De plant groeit in’t KoningrykMely genaemt. A C. A C. P De plant en vruchten worden In afziedfelcn ge- bruikt tegen de Spaenfche pokken, eveneens als het Pokhout. A C H I L L E A. Acbillea mentana , Lugd. Tab. Ac kille a montana arthemifia tenuifolii Jade , Ad. Lob. Icon. Cbryfantbemum Alpinim £s5 Scberianum Jaco- btfte affine . J. 13. Jacobrea foliis ferulacds flore minore , Pit. Tournefort. Cbryfantbemum Alpinum incanum foliis abro- tani maltifidis , G. B. In’t Nederduitfch Geruwe met gele bloemen. * Is eene foort van St. Jacobs kruid, of eene plant, die uitharen wortel’ -vele dunne, (malle, groene bladers fchiet, vangedaente als die van ’t mannetje Averuit , onaengenaera van reuk als men ze wryft , bitterachtig en niet heel aenge- naem van fmaek; tuflehen deze bladers ryzen Pelen een voet hoog, met kleene bladeren be- kleedt, en op hunne toppen Pfaelswyze gefchik- te bloemen dragende, welke grooter zyn dan die van de gemeene Kamille , geheel geel, zon- der reuk’, in een’ buiswyzen kelk’ vaPgehecht, gefplitP en verdeelt in verfcheide vruchtbegin- selen , waeruit langachtige zaden met kuifjes of pluimpjes komen. De wortel is zwart- en ve- zelachtig, enverfpreid zich aen alle kanten. Zy groeit op bergen, en heeft veel olie en wezent- lyk zout in zich. Zy is goed, en word veel gebruikt in de aêm- borPigheic en andere ziektens derLonge. Men gebruikt hare bladers en bloemen inGerPewa- teren, of trekt ze als Thee om’er dikwils van te drinken. Achillea, ab A chille, dewyl men meende, dat deze plant door Achilies in gebruik is ge- bragt. A C O N I T U M. Accnitum LycoBonum luteum ma jus , Dod. Aconitum LycoBonum luteum , C.B. Aconitum LycoBonum vulgatius , Cluf. Hifi:. Aconitum foliis platani flore luteo pallej'cente , J. B. Pit. Tournef. Aconitum fecundunr, , Matth. Luparia , Trag. In’t Franfch Aconit. \ . In’t Nederduitfch Wolfsvcottel, Is eene plant, die een’ Pee! fchiet omtrent twee voeten hoog, dun, rond, een weiniggebogen , doorgaens in vele kleene takken verdeelt. De bladers zyn breed, rond, in reepjes of vele deelen ingefneden ; de bloemen groeijen op de toppen, en zyn bleekgeel, yder uit vyf ongely- ke blaedjes bePaende, die eenigzins een hoofd met een’ helm’ bedekt verbeelden : als deze bloem is afgevallen, komt in bare plaetfeeene vrucht van verfcheide vliesachtige fcheeden , die hoofdswyze gefchikt zyn, en hoekige en zwartachnge zaden in zich fluiten. De wortels zyn doorgaens zwart- en vezelachtig. Deze plant groeit op bergachtige plaetfen , als op de Alpen, en heeft veel fcherp en wegetend zout, en olie in zich. Men kan deze plant gebruiken in Povingen of zalven om de luizen te doen Perven , en te- gensde fchurft; maer men moet zich wel wach- ten van ze inwendig te gebruiken , want ze een groot vergift is. Men zegt dat hconitum komt vanAcone, eene haven te Heraclea, alwaer deze plant eertyds meenigvuldig groeide. LycoElonum a xd.tc, lupus, cz* xrsi 'sa occido, om dat deze foort van Wolfswortel de wolven , die’er van eten, doet Perven. ACONTIA. Acontia. Jaculum. Sagittarium. Cberjidnun'. Serpens 'V o lans. Cencbrio. In’t Nederduitfch Pylflang. Is eene foort van Indiaenfche Slange, een vinger dik, en drie of viervoeten lang, op den rug afchgraeuw, en aen den buik’ wit gefchubt. Zy onthoud zich op de velden onder de aerde en op de boomen , vanwaer zy op de voorby- gangers uitfehiet, als een fchicht of pyl , waer van ze de name» van Sagittarium o1 Jaculum heeft. Men noemt ze Vliegende Slang , om datzemet eene zoo groote fnelheit toefchiet, datzefchynt te vliegen : ze leeft van bloedelooze diertjes en ’t bloed van de grootPe dieren , die ze kan ver- raden. Hare beet is doodelyk , zoo men niet aenPonds dezelve middelen gebruikt als tegen debeetvaneeneAdder’. Zyheeftveel vlugzout en olie in zich. Zy is goed om het vergift tegen te Paen , de kwade vochten door uitwaefleming te ver- dryven, en de pis af te zetten: men bereid haer als d’ Adder. A C O R ü S. In’t Nederduitfch Calmus , Welriekende Lifcb. B * A te. * Zie: PI. I. Fig. 5. IO AC. AD. A D. * Zeerus virus, feu Calamus aromatkus offidnarutn, is een Wortel, die eene hand langen een vinger dik is, met kleene knobbelen en vezelen voor- zien, ligt, yl van zelfftandigheit , van buiten roodachtig, van binnen wit, welriekende, en 1'cherp van fmaek. Men noemt hem gemeenlyk, doch oneigentlyk Calamus aromaticus. Hy word uit Litthauwe en Tartarië tot ons overgebragt, maer komt ook van’t Eiland Java. Hy brengt lange, fmalle bladers voort , byna van gedaente als die van de Lifch , en vruchten, die in gedaente en grootte naer lange pepers gelyken , maer een weinig langer zyn. Men moet den dcorus virus kiezen , als hy noch zeer verfch , wel gevoedt, van zyne ve- zeltjes gezuivert , Iterkft riekende , en moeije- lyk om te breken is , en wel achtgeven , dathy niet' vermolfemt zy, want dewormen’erdikwils inkomen ; hy heeft veel fyne olie , vermengt met vlug zout in zich. Hy verflerkt de maeg en ’t hart, wederflnet de kwaedaertigheit der vochten , opent , en word van de Reukmakeren gebruikt. De Valjche Aiorus , die in ’t Latyn word ge- nacmt A ooms adultennus , C. B. feu Gladiolus luteis liliis, Fuch. is eene foort van welriekende Lifch met gele bloemen, groeijende in de moeraden en andere waterachtige plaetfen ; men gebruikt haren wortel fomtyds in de Geneeskunde, doch zelden. Hy is verdunnende, ontbindende, verfter- kende, en goed om de buikloopen, en bloedlo- zingen te verminderen. A C U S. Acus A riflotelis , in’t Franfch Aiguille d'hriflote, in ’t Nederduitfch Gtpe , Sneepcr , Naeldvifch , is een Zeevifch anderhalf voetlang, een vinger dik , geelachtig, van gedaente byna als eene naeld , wraer van hy zynen naem heeft; zyn hoofd is kleen , de fnuit langachtig en hard , de oogen zo groot als twee gierftekorrels ; zyn vleefch is hard , droog en moeijelyk om te ver* duwen. Daer zyn vele foorten , die in groot- te verfchillen ; hy heeft veel olie en zouts in zich. Hy word voor openende gehouden. A D A M A S. A damas , in’t Franfch, en Nederduitfch Dia- mant, is een koftelyke (leen, dien men voorden allerhardlten houd; hy komt uitlndiën, Mace- donië en Arabic , maer die meelt om zyne fchoon- heit gezocht.word , is, die uitlndiën komt, en * Zie PI. I. Fig. VI. in Raolconda in ’t ryk van den Grooten Mo- gol groeit. In de myn is hy rondom met zand bezet; hy is van grootte als het pit van eene ha- zelnoot’ , wit en fchitterende : men gebruikt hem niet in de Geneeskunde. De Glazemakers zetten ’er een kleen Itukje van valt in een kleen werktuigje , en gebrui- ken het om’er hun glas meê te fnyden , want ’tis bekent dat de Diamant het glas fnyd. Men weegt den Diamant, als men hem ver- koopt, by karaten, en yder karaet houd vier greinen. Het Diamantpoeder ingenomen zynde zou- de een vergift konnen zyn , omdat men in ge- vaer is dat het zich aende vliezen der maeg’ en darmen zoude valthechten, en ze door zyne pun- ten en hardigheit doorfnyden. De Diamant kan door geenerlei vuur gefmol- ten worden , zelf niet door een’ brandfpiegel , tenzy hy gemengt is met Smaragd, waerdoor hy fmelt ; dit is eene ondervinding, vvaervan de Heer Homberg in de Koninglyke Akademie der Wetenfchappen een verhael geeft. A damas, ab a privativo Jct/aua domo, omdat dees (teen, wegens zyne groote hardigheit, byna niet gedwee kan gemaekt worden. Men ziet vele valfche Diamanten, gelyk als de kei van Medok, de Diamant van Brouage, en van Alenflbn. De laetfle groeit in een dorp genaemt Hertree twee mylen van AlenObn , in Normandië gele- gen. Men vindze alle in zandachtige gronden. Sommige zyn ’er die de grootte van een hoen- derei bereiken. Zy zyn zoo hard, en komen in vaftigheit den rechten Diamant zoo naby , dat ’er verfcheide Diaraantflypers door bedro- gen zyn. A D A R C E. A darct, feu Adarces , is een zoutachtig fchuim, ’t welk zich aen het riet en vele andere plan- ten vallhecht , en by droog weêr hard word. Men vergadert deze ftoffe en bewaertze. Het is afvegende, doordringende, ontbin- dende, goed om den daeuwworm , de melaets- heit, en andere gebreken van de huid te verdry- ven : het word onder vet gemengt , en op de beledigde deden gewreven. ADIAN. A D. il A D. ADIANTHUM. feu Capillus Veneius Officinarum. Adiantum , Matth. Fuch. Dod. Adiuntum joliis conandri , C. B. Pit. Toiïr- nef. Adiantum , five capillus veneris , J. B. Capillus veneris veras , Ger. In’t Franfch Capillaire , of Adiante. In’t Nedcrduitfch Venushuir , Vrouwenhair. * Is eene plant, die vele (telen fehiet , ter hoogte van een’ halven , en fomwylen van een’ heelen voet, dun, zwartachtig, in zeer fyne takjes verdeelt , waeraen vele kleene blaedjes zyn gehecht, die naer die van de Ko- riander gelyken , en byna driehoekig , ingefne- den, week, teeder, zacht in ’t aenraken , wel- riekende, en vry aengenaem van i'maek zyn. Deze plant draegtgeene bloemen; hare vrucht, gelyk de lieer Tournefort aenmerkt, groeit op de plooijen van de eindens harer blaedjes , die langer geworden zynde zich omkrullen , en vele bolronde zaedhuisjes bedekken, die tegen dezelve plooijen vadgelymt zyn, en niet kon- nen ontdekt worden als door middel van een vergrootglas. Deze zaedhuisjes zyn voorzien met een veerachtig draedje, ’t welk door zyne t’zamentrekking hen doet opengaen. Zy be- fluiten eenige byna ronde zaedjes in zich. De wortel is zwart en vezelig. Het Vrouwenhair vind men dikwils door malkander gevlochten in eene loort van mofch- en rosachtige roode aerde. Het groeit op fchaduwachtige , voch- tige , fteenachtige plaetfen , tegen de muren, op de kanten van fonteinen en putten. Hetbede dat men in Vrankryk ziet, groeit inLanguedok omtrent Montpellier. Men brengt ons ook van Kanada , Brafiliè' , en verfcheide andere plaetfen van Amerika, eene foort van droog Vrouwenhair, veel grooterdan het onze. Van C. Bauhinus word ’t genaemt in zyn Prodr. Adiantum frut icojum Brafilianum , enin’c hranfch Capillaire de Canada. Het groeit op de wyze van Varen; de deel is dun, hard, glad, donkerrood of purperachtig van kleur’, naer’t zwart trekkende , en zich verdeelende in vele takken, die kleene blaedjes dragen, byna van gedaente als die van ’t gemeene Vrouwenhair, maer ftomp, langwerpig, op d’eene zyde getandt, aen de andere zyde heel, zacht, teeder en wel- riekende. Dit Vrouwenhair is’t belle van allen geacht, omdat het den meeften reuk heeft, * Zie PI. I. Fig. 7. Het is zoo gemeen in verfcheide nlactfen van Amerika , en vooral in Kanada, dat'er de Koop- lieden hunne waren inpakken in plaetfe van hooi, wanneer zy ze naer vergelegen Landen willen zenden. Hier door krygen wy’er veel van : maer het is beter, als het komt alleen in papiere zakken gepakt, of in doozen befloten , om dat het dan zynen reuk beter behoud. Men moet het nieuw, groen, welriekende, heel, en zacht in’t aenra- ken verkiezen. Het Vrouwenhair heeft weinige waterdeelcn, veel olie , middelmatiglyk zout in zich. Zy zyn goed voor de bord, openende, ver- wekken de fluimen , verzachten de fcherptens van ’t bloed , bevorderen de maendflonden. Men heeft den naem van Venus- of Vrotrwenh air aen vier andere lborten van planten gegeven , welke eenigzins naer de Adianthum gelyken, en dezelve krachten hebben ; namentlykaen Filicula, aen Ceterach of Afplenium , aen Ruta Murar ia , en aen Po\ytrich. Adianthum , ab «. privativo , O1 iïistha , humefto, als of men zeide eene plant die niet nat word; inderdaed het Vrouwenhair word niet nat, fchoon men het in’t water lleekt. De naem van Vrouwenhair is aen deze plant gegeven, wegens eenige gelykheit, die hare de- ler. met het hoofdhair hebben: men hceft’er daer- enboven bygevoegt dien van Venus , om dat men deze Kruiden gebruikt om de ween ofbuik- fnydingen der vrouwen na de baring te ver- zachten. O ADIANTUM AUREUM Adiantum aureum minus , T ab. Polytricbum Apitlei aureum , vel. 2. Lon. Polytricbum aureim medium , C. B. Polytricbum nobile , vel pnmum , Trago. Mufcus Capillaris , Dod. In’t Franfch PercemouJJe. In’t Nederdtikfch Gulden IVe der dood. Is eene kleene plant omtrent een vinger lang, dragende vele bladers zoofyn als hoofdhair, en geelachtig van kleur’. De delen hebben boven op hunne toppen kleene langachtige hoofdjes. De wortels zyn zeer fyn en vezelachtig. Deze plant groeit in de boflehen, tegens oude gefple- ten en vochtige muren , en tulfchen het mofch van oude boomen ; het heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Het is een zeer goed zweetmiddel, waervan men zich in’t zydewee bedient; men laet een baad vol ia een pond warm water weeken , en’t B 2 door- JE S ii A D. JE R. doorgekleinsde van den zieke drinken, yder reis’ een glas vol. Adiantum aurium . feu Polytrichum aureum , Oin dat de bladers van deze plant’ met het Vrouwen- hair eenige overeenkomt heeft , en hunne kleur een weinig naer die van ’t goud gelykt. Mu/cui capillaris , om dat de bladers rnofch- achtig, en byna zoo fyn als hoofdhair zyn. ADRACHNE. Adrachne Theophrafli , Cluf. Hit. Adrachne s , Bellonio. Adrachna Cretenfium , Hon. Belli. Ar bat iis folio non J er rat o , C. B. Is eene foort van Haegappelboom of een boom van eene matige grootte, wiens balt glad, wit, en glinPerende is , en in den zomer van droog- te 1’plyt. Zyn hout is zeer hard; de bloemen en vruchten gelyken naer die van den Haegap- pelboom. Dees boom groeit op de bergen en fleenachtige plaetfen ; in Kandia word het hout gebruikt om ’er fpillen en werktuigen voor de Weveren van te maken. De bladers oordeelt men goed voor’t vergift te zyn. £ R U G O, JErugo , feu Viriele eer is. In’t Franfch Verdet of Vcrd de Gris. In’t Nederduitfch Koperroejl , Spaeusg-rocu. Is een roet van koper , of een koper, dat door het zure wynfteenige zout doordrongen en uit- gezet is : om dien temaken, legt men de kopere platen met het overfchot of moer van uitgeper- ife Druivetroflen , wanneer de molt daer van is afgegoten , by lagen op malkander, en laet ze weeketi , tot dat ze voor een gedeelte in een’ blaeuwachtigen groenen roep verteert zyn, dien men ’er met meflen affchrapt , en tot brooden vormt ; men legt het overige van ’t koper in dezelve moêr, om het alles tot Spaensgroen te maken. Deze werking gefchied gemeenlyk door de vrouwen inLanguedok, Provence en Italië, alwaer de moêr veel kracht’ heeft om het koper te doordringen, en ’t met haer zout te bezwangeren. Het is Perk afvegende , verteert het welige vleefch , verdunt en ontbind. Het word niet dan in uitwendige middelen gebruikt. JE. S. JEs , five Ciipnm , five Venus > In’t Franfch Cuivre. In’t Nederduitfch Koper. Is een fchoon blinkend , fchitterend, rood- achtig metael , dat ligtelyk roefl , en veel Ko- perrood in zich heeft. Het word in verfcheide plaetfen van Europa gevonden , maer voorna- mentlyk in Zweden en Denemarken. Men haelt het uit de mynen in groote Pukken, die menMaeg- dekoper heet, en die men wafcht, om ze van bui- ten vande aerde, die’er op is, te zuiveren; daer op wordenze in een Perk vuur gefmolten ; doch men heeft aen te merken , dat dit metael zeer moei- jelyk te fmelten is : het zuivert zich dan van zyne vuiligheden,, en word in vormen gegoten. In- dien men eens of tweemael ’t zelve Koper her- fmelt, word het noch zuiverer en fmediger ; en dus krygt men rood koper, dat veel fchoo- ner dan ’t gemeene is; dit word in’t Latyn-Er Polojum genaemt. Óm het JEs Uflum , of gebrand Koper te ma- ken, fnyd men het Koper in kleene vierkante platte Pukjes , die menby lagen in eenen kroes met zwavel en een weinig zeezouts legt, dan kalcineert menze in een Perk vuur, tot dat de zwavel verbrandt is , dan neemt men het Ko- per uit den kroes, en bewaert’t. Deze bewer- king gefchied om het metael van een gedeel- te van zyne grove zwavel te zuiveren. Men moet het uitgebrand koper in kleene vierkante platte Pukken kiezen, die bros, van buiten zwartachtig, van binnen rood en glin- Perende zyn. De DrogiP Pomet geeft voor, dat het zout , ’t welk men met de zwavel in ’t leggen der la- gen vermengt, het geheim der Hollanderen is , em het uitgebrand koper fchooner te maken dan in Vrankryk , alwaer het ’er niet onder ge- mengt word. Het uitgebrand Koper is afvegende; men ge- bruikt het onder pleiPersen zalven ora het we- lige vleefch te verteren. Het geel Koper is een mengfel van Koper en KalamynPeen. Zie Aurichalcum. ab aèrt , om dat het koper, wanneer men ’er op flaet , de lucht met veel geweld treft, en groot geraes en geklank maekt. Cuprum dCyprfl , dcwyl heteerPe koper op het Eiland Cyprus is gevonden. Venus, dewyl de Starrekykers voorgeven dat het metael invloeden krygt van de DwaelPar- re , Vtms genaemt , of liever , om dat men eertyds A G. JE T. certyds de Godinne Vernis de kleur van koper deed aennemen. Men zegt, dat de Romeinen eertyds de Go- dinne Pecunia, haren zoon JEfculanus , en haren kleenzoon Argentinus aenbaden; zy verwachte- den van Aifculanus kopergelden van Argentinus zilvergeld; zy onderftelden , dat Argentinus een zoon was van iRfculanus, omdat het zilver- geld niet als veel later dan het kopergeld on- der hen in gebruik was geweeft. £ X H I O P I S. /Ethiopis , Matth. Ang. Dod. JEthiopis foiiis fmuofi s , C. 13. JEtbiopis Jive Fhlomitis , Ad. Lob. Cotonaria quorumdam. Is eene plant, diegroote, breede , zachte, witte , wolachtige bladers fchiet'. gelykende naer die van ’t Wit Wollekruid , maer witter en wol- liger , bogtig , en getandt op hunne kanten , voor ’t grootfle gedeelte in’t rondop den grond nederliggende. Tuffchen deze fchiet een vierkante deel uit, die met eene harde en witte wolle bedekt is , en bladers draegt, eveneens als de onderfle, maer kleener. Dees deel verdeelt zich om hoog in kleene takken , die bekswyze bloempjes dra- gen , vry wel gelykende naer die van de Doove Netel, en wit van kleur’: daer op volgen klee- ne vruchten of huisjes, die yder twee zaden van grootte als die van Wikken of Erweten in zich fluiten. De wortels zyn lang, en worden onder ’t droogen zwart. Deze plant word uit Morenland gebragt , en in de tuinen aen- geteelt. Plinius zegt, dat menze ten zynen tyde Meroïdes noemde , omdatze overvloe- dig te Meroë een eiland van den Nyl groei- de. Zy heeft veel olie en middelmatiglyk zout in zich. Men achtze dienflig voor de heupjigt, en ’t zydewee, ze fluit ook de bloedfpouwing , wan- . neer ze in een afkookfel gebruikt word. Ze is wondheelende. jEtbiopis ab JEthiopt* , om dat deze plant over- vloedig in Ethiopië wafcht. Cotonaria, om dat ze met eene foort’ van Ka- toen bedekt is. £ T I T E S. JEtites Lapis, in’t Franfch Pierre d' Atglt , in ’t Nederduitfch Arcndfteen , is een fleen , die ge- meenlyk rond, of eirond is, van grootte als eene groote noot, en fomtyds als een kleen hoenderei, graeuw of donker van kleur’, in’t 15 midden hol , en als een fleenagtig pit befluiten- de , ’t welk geluid maekt als men hem lchud: dit pit heet men Callimus. * Men vind vier foorten van Arendfleenen. D’eerfte is natuurlyk eirond, oneffen, bruin, maer men maekt -ze fraeijer met ze te poly- ften. De tweede is een weinig kleener, bedekt met oker, gelyk de yzerfteen , en fchynt door lagen t’zamengeflelt. Deze twee foorten wor- den gehaelt uit de diepe moeraffen van de Kacp St. Vincent in Portugael , en uit de bergen naby Trevoux, in’t Prinsdom Dombes. De derde is oneffen, en fchynt t’zamenge- flelt uit flukjes van kleene blinkende keiflee- nen van verfcheide grootte, zommige bruin, andere rosachtig, andere als doorfchynende , door eenig natuurlyk ciment of tras zeer vaft aeneengehecht ; men vind doorgaens niet dan zandkorrels in hare holligheit. De vierde iswitafchgraeuw, en heeft in hare holligheit potaerde of mergel , en komt uit Duitsland. Men fchryft den Arendfleen de kracht toe, van ’t miskramen der zwangere vrouwen te be- letten , indien ze hemaende armen vaflgemaekt dragen , en de baring te bevorderen , indien ze hem ten tyde des arbeids aen de dyën bin- den. Anderen geven voor', dat hy gepoedert, onder eenige zalf of pleifler gemengt , en op het hoofd gelegt , goed zoude zyn voor de val- lende ziekte : maer alle deze krachten beflaen , niet dan in de enkele inbeeldinge, dewyl de on- dervinding haer tegenfpreekt. Hyis t’zamentrekkende, en goed om de bttik- loopen en bloedlozingen te fluiten, als men hem inneemt. Zyn pit, dat veel zachter is dan de fleen , is ook bekwamer tot deze uitwerkin- gen. JEtites, ab üerot Aquila, om dat men geloof- de, dat de Arenden hunne neflen van deze flee- nen voorzagen , om hunne jongen te bewaren voor de ongemakken van ’t weder. AGAKICUS. Agaricits , Dod. Agarictts Jive fungus l aria's , C. B. Pit. Tour- nefort. In’t Franfch Agaric. In’t Nederduitfch Lorkenzivamme t Is een uitwas, groeijende als een Eungust of Kampernoelje op de dammen en dikfte tak- B 3 ken * ZiePomet dans fon hifloire desDrogués» t Zie PI. I. Fig. 8. 14 A Cr A G. ken van verfcheide foorten van boomen , als op den Lorkenboom , en oude Eikeboomen . Het heeft zynen naem gekregen van’tLandfchap Agarië, of de rivier’ Agarus , daer het eertyds overvloedig groeide. Men krygt het heden- daegs uit het Daufiné, Savdye, en de bergen van Trente. Het is tweederlei : ’t eene , man- netje ge'naemt, is geelachtig, dicht in een ge- drongen, zwaer, taei, en ’t flegtfte; ’tkomtge- meenlyk van de oude Eikeboomen. Het word in de Geneeskunde niet gebruikt. DeVerwers bedienen ’er zich van om zwart te verwen. Het andere, ’t wyfje genaemt , is van buiten fomwylen graeuw , maer de zelfflandigheit is yl , ligt, bros, wit, van fmaek in’t begin ee- nigzins zoet, maer daer na he’el bitter, van reuk vry fterk en doordringende: dit is het belle, en dat in gebruik is; ’t groeit op den Lorkenboom, en heeft veel fyne zwavel, metwezentlykzout vermengt, weinige waterdeelen, en middelma- tiglyk aerde in zich. Het is buikzuiverende, en dryft de flymige vochten van onderen af, die het in de herfenen en klieren eerll verdunt had door zyne vlug- ge deeltjes, die de hitte der ingewanden daer deed opvliegen en verdeden. Het neemt de verdoppingen weg, en dryft de pis af. De gift is van een half dragma tot anderhalf als het ge- trokken word. AGERATÜM. Agnatum purpureum , Lugd- Ageratum ferratum Alphmm , C. B. Ageratum purpureum Dalecbamp , J.B. Ageratum ferratum Atpimim glabrum fors pu.rpurafcente , Pir. Tournef. Is een gewas, dat uit zynen wortel’ vele kleene , langwerpige , getande bladers voort- fchiet, die zich op de aerde verfpreiden, en bit- terachtig van fmaek zyn. Tuflchen deze verhef- fen zich vele kleene Helen , die een groot ge- tal van purperachtige bloemen onderlleunen , voor ’t gezicht en reuk zeer aengenaem. Yder van deze bloemen is eene pyp of buis van bo- ven wyd uitgebreidt, en in verfcheide deden ingefneden. Wanneer deze bloem is afgevallen , komt in hare plaetfe een vliesachtig, langwerpig, plat- achtig zaedhuisje, verdeelt in twee vakjes, die kleene zaden in zich fluiten. De wortel iskleen, vezelig, en geelachtig. Dit gewas groeit op berg- en fleenachtige vochtige plaetfen. Het heeft veel wezentlyk zout, en fyne olie in zich. Het is zeer openende, hartverflerkende, goed voor dehoofdziektens , en om het vergift tegen te ftaen. Ageratum , a , feneftus & * prfaativo , als of men zeide , een gewas, dat nooit verou- dert. Dees naem komt daer van daen dat men voorgeeft, dat de bloem van eene foort van Ageratum langen tyd bewaert word , zonder dat ze hare kleur verlieft, of fchynt te veroude- ren. A G I A H A L I D. A giahaltd JEgyptium , Alpino , feu Lycio afpnis JEgyptiaca , C. B. is een boom, zoo groot als een wilde Pereboom , niet zeer takkig, doorn- achtig, ennaerLycium gelykende. Debladers zyn gelyk als die van den Palmboom , maer breeder en verder van elkander afflaende : de bloemen zyn weinig in getal, wit, ge'yken- de naer die van de Hyacinth, doch kleener. In hare plaetfe komen kleene, zwarte vruch- ten , byna van gedaente als die van den Wilde Vlier, t’zamentrekkende , en wac bitterachtig van fmaek. Dees boom groeit in Ethiopië en Egypten. Zyne bladers zyn zuurachtig en t’zamentrek- kende , en worden dienflig geacht om de wor- men te dooden. AGNUS. Agnus , in’tFranfch Agneau, in’tNederduitfch Lam, is een jong viervoetig dier, by aldewee- reld bekent. Het word geteelt uit een fchaep en ram, en blyft vyf of zes maenden een lam; indien men het fnyd, word het een hamel; het is vol vlug zout en olie. Zyne long is goed voor de longeziektens , en zyne gal voor de vallende ziekte. De gifc daervan is van twee tot agt druppels. Het zakje , dat men op den grond van zyne maeg’ vind, is goed om het vergift tegen te ftaen; ’tis een leb, waer van men zich bedient om de melk te doen flremmen. A gnus , ex «y»«j Cajltts , als of men zeggen wilde een kuil'ch dier. AGNUS GASTUS, Jive VITEX.' - Agnus caflus , Gefn. Hort. Agnus , Jive vitex , Bellon. Salix amerina , Matth. Vitex , Trag. Dog. Vitex foliis angujlioribus cannabis modo difpo • fit is , C. B. Pit. Tournef. Elaagnon Tbeophradi , Adv. Lob. Agnus folio non ferrato , J, B. Vitex latiore ferrato folio , Lob. Icon. * In A G. A G. !ƒ * In’tNederduitfch rQeifchboorr, , Abrahamsboom , ■Boom der Kuisheit , Zeezulge , IQtislam , is een kleene heefter, die vele lange, vry fyne , buig- zame, taeije takken fchiet, met een’ alchverwi- gen balt bedekt; de bladers zyn lang, fmal , 1'pits, wollig, als die van de Hennip gefchikt. De bloemen zyn als roodachtige airen ; het zaed is byna rond, grys , van grootte als pe- per, en van finaek een weinig fcherp en fpe- ceryachtig; men noemt het kleene of wilde pe- per. Dit gewas groeit op ruwe plaetfen, aen de oeveren der waterflroomen en rivieren in warme Landen. Het heeft veel olie en zouts , maer weinige waterdeelen in zich. Het is genaemt Agnus Caflus , om dat men meent, dat het de minnedriften matigt. Men gebruikt de bladers en bloemen , maer vooral het zaed, om te ontbinden, te verdunnen, de pis en maendftonden af te dryven , de hardig- heit der milt te verzachten, en de winden te verdryven; het word in een poeder enafkook- fel ingenomen,* en ook uitwendig gelegt. Vitex a vieo , fletfo , om dat zyne takken buig- zaemzyn, als die van ’tTeen- ofRysboompje. Salix amerina, om dat de bladers eenigzins naer die van den Wilgeboom gelyken. Lygus , a Xvu , foluo , & uyo> duco , om dat dit gewas ligt kan gebogen worden. AGRESTA. Agrefta , Omphax , Uva accrba «■ In’t Franfch Verjus. In’t Ncderduitfch Ve rjitis. Is eene nog groene en zure druif, die voor hare rypheit is geplukt: ze heeft veel wezent- lyk zout en waterdeelen , maer weinig olie en aerde in zich ; ze word onder de fpys en Genees- middelen gebruikt. Zeis afvegende, t’zamentrekkende, verkoe- lende, verzacht de fcherpte der gal , en vervro- lykt het hart. _ A grcjla , ab cixlt , Acumen, om dat het Verjuis vol punten is, die de tong, als men het eet, prikkelen. Ompbax , , is een Griekfch woord, dat eene groene druif beteekent, waer van Omphacium komt , dat is te zeggen , Sap van groene druiven , of Verjuis. * Zie Pl. I. Fig. 9. AGRIMONIA. Agrimonia , feu TLupatorium , J. B. Eupatoriiim •veterum^ five Agrimonia , C. B. Agrmonia ojjicinanm , Pit. Tournefort. In’t Franfch Aigremoine. In’t Nederduitfch Agrmonic , Boelkenskruid der Oude Grieken. * Is eene plant, die langwerpige, zachte , ruige , rondom gekerfde , bleekgroene , zoet- achtige , doch wat t’zamentrekkende bladers fchiet, als by paren langs eene rib gefchikt ; tulfchen deze bladers groeijen noch andere zeer kleene blaedjes, doch van dezelve gedaente; de Heel groeit anderhalf of twee voeten hoog, en is dun, hard, hairig, donker van kleur’ , dra- gende, van de helft af tot boven toe, klee- ne gele bloemen van vyf rooswyze gefchikte blaedjes. Als de bloem is afgevallen , word de kelk eene langwerpige vrucht, die omtrent liaer midden met Hekelen beze*t is , en eenige langachtige zaden influit. De wortel is lang, matiglyk dik , zwartachtig. Dit gewas groeit langs de wegen, tegen de heggen, aen de kanten der weiden ; het heeft olie' , weinig wezentlyk zout, en weinige waterdeelen in zich. Het is afvegende , t’zame'ntrekkende , en bloedzuiverende. Men gebruikt het in de ziek- tens der lever , keelontflekingen , en om den buikloop te fluiten : het komt dikwils in t’za- mentrekkende klifleren , gorgeldranken en af- kooklelen. A grimonia, ab «iy'14 Acumen, om dat de vrucht van de Agrimonie met punten voorzien is. Eupatorium , ab Eupatore Rege , om dat men meent dat de Koning Eupator dit gewas allereerft ia gebruik gebragt heeft. A GU L. AguU J- B. Albagi Maurorum , Rauwolr. Genijla fpartium fpinofum foliis Tolygoni f C. B. Is een kleen zeer doornachtig heeflergewas , wiens bladers langachtig zyn, en naer die van Duizentknoop gelyken: het draegt zeer vele roodachtige bloemen , in welker plaetfe roode peur- * Zie Pl. I. Fig. 10. o A H. A r. A L. 16 peulen komen. De wortel is langen purperach- tig van kleur’. Dit gewas groeit in Ar^bië , Perfië, en Mefopotamië. ’s Morgens vind men op de bladers Manna , zoo groot als Koriander- zaed, van dehzelven fmaek en geur als het on- ze : maer indien men ’er de zon over laet op gaen , fmelt, en verdwynt het zelve. De bladers van dit boompje worden voor buikzuiverende gehouden. AHOUAI. Aboiiai Theveti , Cluf. in Garz. A rbtor Americana foLiis pomi fruflu triangulo , C B. A iioai. Haouvai. Is eene witte Brafiliaenfche vrucht, zo groot als eeneKadanje, komende in gedaente naerby de U'aternoten, of Ministers, ze wad aen eenen boom’ zoo groot als een Pereboom , wiens bad wit, zeer dekende, en vol fap is : het blad is twee of drie duimen lang, twee breed, en altoos groen: zyne bloem bedaet uit een enkel blad, als een trechtergemaekt, en in vele deelen inge- fneden ; uit haren kelk’ komt een dampertje, dat vervolgens de vrucht word. Indien men infnydingen of kerven in den bad van dezen boom maekt , vloeit ’er een melkachtig vocht uit, van een’ zeer viezen look- reuk. Deze vrucht is een gevaerlyk vergift. A I Z O O N. Ai zoon paluftre , J. B. Aloë 4 .Jeu paluflrisj C. B. Straf iotes , froe militarh Aizoides , Ad- Lob. Stratiotes aqnatica , Lugd. Stratiotes potamios , Dod. Gal. Scdum aquatile , Dod. fol. In’t Nederduitfch Waterruit erskruid, Krab- benklaeuvj . Is eene waterplant als gemeeneAloë, maer de bladers zyn kleener, en aen de kanten de- kelig. Uit hun midden verheffen zich zekere foorten van buizen of fcheeden als kreeftepoo- ten , die zich openende witte bloemen van drie blaedjes vertoonen , welke in ’t midden kleene gele hairtjes hebben. De wortels zyn lange, ronde, witte vezels gelykende naer wormen. Deze plant groeit ii moeraden , en andere waterachtige plaetfen. Zy heeft veel olie en waterdeelen, maer weinig zouts in zich. Zy is goed, alsze uitwendig ge- legt word om te verkoelen, en de vochten te verdikken. Aizoon, ab dsi femper vivens , om dat deze plant een fempervnwm is. ALABASTRUM. Alabaflrum feu Alabajlrites , five Onyx. In ’t Franfch Alabdtre. In’t Nederduitfch Albajl , Albajler. Is een zeer witte en teedere deen , dien men in de marmermynen vind ; of liever, ’t is een marmer , dat zyne volkomen koking nog niet outfangen heeft. Men maekt ’er vaten , beelden, en zuilen van; het laet zichvolmaek- telyk polydeh. Hy is goed om de hardigheden te verzachten, en te ontbinden , dilt de maegpyn , als hy uit- wendig daer op gelegt word , trekt gelyk het Alkali, de fcherpheden , die in de fcheurbuik op het tandvleefch vallen , in zich , en maekt de tanden fchoon , en te gelyk vader. A labajirum , five Alabajlrites , ab * privativo , & Xttufi ttta eorhpia, omdat men uit’t Albadzoo fyne en dunne vazen maekt , dat menze naeuwlyks in de handen nemen kan , zonder ze te bre- ken. A L A N A. Alar.a. \ . In’t Franfch Tripoli. In’t Nederduitfch Tripel. Is eenligte, witte, en een weinig roodachtige deen , dien men uit verfcheide mynen vanBrit- tanje , Auvergne , en Italië haelt : inen ge- looft, dat de ligtheit dezes (leens daer van daeti komt. dat hy door de onderaerdfche vuren ge- kalcineert of verkalkt is. * In Vrankryk vind men twee foorten; de eerde en bede is , die men haelt uiteen’ berg’, dicht by Reims in Brit- tanje, daer menze vind gefchikt by lagen van omtrent een’ voet dikte. Ze worden gebruikt van de Juwelieren , Goudfmeden en Koperda- geren, om hunne werken wit en glad te ma- ken. De tweede en mind geachte komt van Au- vergne, nabyRiom, en is by bladen verdeelt, doch kan van de Juwelieren, Goudfmeden en Ko- perflageren niet gebruikt wordenrze is in de huis- houdingen diendig, om het keukengereedfehap wit en fchoon te maken. De * Pomet. A L. A L. *7 De Tripel is afvegende, en opdroogende, als hy uitwendig gelegc word, maer is in de Geneeskunde naeuwlyks in gebruik. Sommigen meenen, dat de Tripel ’t zelve is, ’t welk de Ouden Samius Lapis genaenu heb- ben. ALAQUECA. A laquica is een fieen , die by kleene glad- de brokjes te Balagate in Indiè' gevon- den word. Hy is zeer geacht om het bloed te ftelpen , als hy uitwendig gelegt word. ALATERNUS. Alaternus , Cluf. Hifp. Pit. Tournef. Spina Imtrgi Monfpelienfium , J. B. Fbilyca elatior , C. B. In’t Franfch Alaterne. In’t Nederduitfch Alaternusboom. Is een kleene heefier,van grootte bynaer als het Mondhout, bedekt met een’ zwarten bafl’, die bykans naerdien van den Kerfleboom gelykt. liet hout is bleekgeel, de bladers zyn vooraen lang- werpig, vry groot, vafi, rondom zonder orde met eenige kleene doornenvoorzien, naer die van Filaria gelykende , maer op de takken over en weder gefchikt, daerze in de Filaria twee aen twee fiaen. De bloemen zyn kleen , vele by- een vergadert, van gedaente als een trechter of paviljoen , die op de wyzë van eene Harre met vyf punten is ingefneden , wit, rieken- de}, in wier plaets beziën komen, bynaer zoo groot als die van den Vlierboom, troswyze byeen gefchikt, zacht , .fappig , en zwart als ze ryp zyn. Zy belluiten yder in zich drie aen elkander gevoegde zaedjes. boven rondachtig, aen de zyden , alwaerze elkander raken, plat- achtig; de wortels verfpreiden zich zeer onder de aerde. Hy groeit in heggen, en word in de tuinen aengekweekt. Hy heeft veel olie en wa- terdeelen, maer weinig zouts in zich. Hiervan worden vele foorten gevonden. De bladers zyn afvegende, f zamentrekken- de, verkoelende, en goed in gorgeldranken te- gen de mond- en keelontfiekingen. Alaternus, ab Alterno , dewyl de bladers van dit gewas langs de takken over en weder, of ’teene na ’t andere gefchikt zyn. ALAUDA. AÏaitda, Galerita , Cajfita. Jn’t Franfch a Met te. In’t Nederduitfch Leeuwerk. Is een kleene, graeuwe, welbekende vogel, wiens gezang of kwinkelering aengenaem is. Hy is gewoon ’s morgens te zingen , als het mooi weêr is. Hy broeit in Mey , July , en Augufius , en fielt zyne jongen in ftaet, om in tien of twaelf dagen uit te loopen. Daer zyn twee foorten van Leeuwerken, ee- ne gekuifde of gekamde , en de andere zonder kuif. Deze laetfie vliegt by troppen , en men zegt, dat het de eerfie vogel is, die den zomer aenkondigt ; de gekamde loopt meer langs den grond dan de andere ; beide eten ze koren, wor- men, en mieren; men fluit fommige in kooijen; als ze jong zyn, is ’t een lekkere fpys ; het vleefch isvafi, bruin, fappig, en ligt om te verteren; men moet de malfchfte en welgevoed- fie verkiezen. Het hart en bloed van den Leeuwerk zyn goed voor ’t windkolyk, ’t nierenwee, en om ’t zand en (lym der nieren en blaes’ af te dry- ven. Alauda ab Alarum injigni aguatione , omdat de Leeuwerk zyne vleugels met groote fnelheic beweegt. Galerita & Caffita , omdat hy eene gekuifde fpits, die naer een’ helm gelyk: , opzynenkop heeft. Men zegt , dat de naem van Ale'üette een oud walfch woord is, en dat Julius Ctefar in Vrankryk foldaten geworven hebbende, men hen Aloïmtes noemde , om dat de gedaente van hunne hel- metten naer een’ gekuifden Leeuwerk geleek. ALBURNUS. Alkurmts Aitfonii. In’t Franfch Albe, of Albette. Is een kleene riviervifch, die naer de Ancho- vis gelykt. Het hoofd is kleen , de oogen zyn naermate groot en rood, dertig groenachtig, de buik wit, met twee ftreepen aen'de zydenë Ily is openende, als lry gegeten word. C ALCE. A L. A L. 18 A L C E. Mee five Mees. In’t Franfcb Elan , ou Ellend. Jn’t Nederduitfch Eland. Is een viervoetig en gehoornd wild dier, van grootte als een Paerd , dat naer een Hert , Ezel en Bok zweemt ; het is gebaerdt en van ’t hovende des hoofds tot op de fchouders met lange hairen voorzien; de kleur is doorgaens grys en witacluig , het hoofd zeer groot , de oogen glinderende, de lippen groot en dik, de tanden middelmatig , de ooren lang en breed, de horens zyn van gedaente, als die van eene Das of Reebok , en wegen beide tot twaelf ponden toe; jaerlyks verwiüelt het zyne ho- rens, doch het wyfje heeft’er geene; zyn buik iswyd als die van eene koe, de dnert zeerkleen, de beenen of fchenkels lang en dun, de pooten zwart, en de klaeuwen gefpleten als die van een’ Os, de huid is zeer hard, en op den rug met fchoon muisgraeuw hair bezet. Dit Dier vind men in Polen , Pruiïïen , Zwe- den , Noorwegen, Kanada; het is vreesachtig, en begeeft zich te water, als men het jaegt , maer is zeerderk. Zynebrond is als die van de herten ; het is de vallende ziekte onderhevig ; en men zegt, dat het , in dat toeval zynde, zich geneed 'met den klaeuw van zyn’ linker poot in zyn oor te deken, waerom men in de Ge- neeskunde zyn’ linker agterpoot meerder acht dan den regter. Men bedient zich van zynen klaeuw, die Ungula Alces genaemt word; men moet hem zwaar, vad, glad, glinderende en zwart kiezen. Hy heeft veel vlug zout en olie in zich. Men gebruikt denElandsklaeuw in middelen, die men tegen de vallende ziekte inneemt. Men hangt’er ookeen kleen duk van aenden hals’, en laet’er ringen van dragen aen de vingeren, om dezelve kwael voor te komen, maer dez q Amu- let a. of Draegmiddelen helpen niets. De andere Elandspooten zyn alzoo heilzaem, als de 'linker achterpoot, want hunne kracht komt nergens anders vandaen, als van het vlug zout , waervanze alle evenveel hebben, maer men gebruiktze niet. Het Elandsleêr word in fommige konden en handwerken als het Buffelsleêr gebruikt. Alce,Gr£ce id e/l, vis erroku/ , want deEland is zeer derk. Ellend is een Hoogduitfch woord , ’t welk elende beteekent, om dat dit dier in alle opzichten clendigis, zoo wel om de vallende • ziekte, daerhet zeerdikwils aen onderworpen is, als om dat het niet dan de allerwoedeboffchen en wildde plaetfen bewoont, daer het weinig vind om zich te verzaden. A L C E A. Alcea vulgaris , J. B. Dod. Alcea -vul gans major flore ex rubro rofeo , C. B. Pit. Tournefort. ln’t Franfch Alcée , of Mauve Sauvage. In’t Nederduitfch Sigmaertskruid. Is eene plant, die twee en een half of drie voe- ten hooggroeit, en ruige, ruwe delen fchiet,die met fponsachtig merg vervult zyn. De bladers verheffen zich, en zyn aen lange delen vad, hai- rig als die van Kaesjeskruid, maer grooteren in vyf of zes deelen diep ingefneden , ruig en don- kergroen. De zaden zyn gelyk aen die van Kaesjeskruid; de bloem heeft eene fchoone pur- pere rozekleur. De wortel is een vinger lang. Zy groeit in de velden, en heeft veel olie en waterdeelen, maer weinig vad zout in zich. Zy is ettermakende, verzachtende, vermur- wende, en duit het bloeden. Men gebruiktze in fpuitartzenyen en Hovingen ; maer men kan ze ook innemen , om de fcherptens van de pis te verzachten. Daer zyn verfcheide foorten van Alcea , of Sigmaert} kruid , maer verfchillen alle niet van ’t Kaesjeskruid, dan hier in, dat de bladers diep ingefneden zyn. Alcea , fort'e ab üXytr, , auxilio. A L C E D O. Alcedo , Jive Alcyon. In’t Franfch Martinet , Fêiheur , of Oifeau de Saint Martin , of Drapier. In’t Nederduitfch 21 vogel. Is een kleene Zeevogel , byna zoo groot als een Kwartel , van verfcheide kleuren , als blaeuw, purper, rood of geel; zyn bek is lang, dun en geelachtig; hy maekt zyn ned op de rot- fen , en op de oevers tuffehen het riet, en leeft van kleene vifchjes. Hy legt zyne eijersdes win- ters , als het helder weêr is. Men zegt, dat hy een gelukkige voorbode is van dilte en mooi weêr; hy heeft veel vlug zout in zich. Men A L. A L.. iïen droogt dezen vogel , en hangt hem om den hals der kinderen, om ze voorde vallende ziekte te befchermen ; maer hy zoude zekerer uitwerking kennen doen , indien men hem tot poeder maekte, en alle dagen een fcrupeldaer van met Betoniewater ingave. De drooge en witte vogelnetten , diedeSiam- mers en vele reizigers in Vrankryk brengen, zyn van gedaente', als die van de Indiaenfche Ysvogelen , en voornamentlyk van de kutt’ van ’t Koningryk Kamba. Deze netten zyn van ge- daente als ronde drinkkopjes ; hunne doffe is een wit fpog of ichuim , dat uit den bek de- zer vogelen komt , wanneer zy fpeels zyn , en word door de hitte hard. Deze netten zyn fma- keloos , en lymig ; de Chinezen zyn ’er op verlekkert, en etenze met Gember gekookt. Zy zyndienttig om hen, die ziekgeweett zyn, in hunnen vorigen ttaet te herftellen , en de ma eg te verfterken. Alcedo * 7» fv «al xveit , om dat deze foort van vogelen in de zee broeit. ALCHIMILLA. Alchimilla , Dod. Alchimilla vulgaris , C. B. Cluf. Hift. Pit. Tournefort. Pes Leonis , Brunf. Fuch. Lon. Stellaria , Matth. Caft. Lugd. Leontopodium , Brunf. Pes Leonis five Alchimilla , J. B. Patta leonis ojficinis. Plant a leonis , Dod. PJiadium , Diofc. Drofera Drofiim , Cord. in Hift. Stella her ba Italis , Gefn. Hort. In’t Franfch Pied de Pion. In’t Nederduitfch Onzer Vrouwen Mantel , Sinnauw , Leeimetivoet. f Is eeue plant, die uit haer’ wortel’ bladers fchiet, die aen lange, ruige, gekromde, en dikwils ter aerde liggende delen vaft zyn. Deze bladers gelyken bykans naer die van Kaes- jeskruid, dog vader, meer gekrult, witter, ge- tandt, en yder in acht of negen deelen of hoe- ken verdeelt. Uit het midden dezer plant’ ry- zen ttelen ter hoogte omtrent van een’ voet, die dun, rond, hairig, en takkig zyn, en op hun- ne toppen kleene ttarwyze bloempjes van vier * De la Duquerie. t Zie PI. I. Fig. ie. •helmttvltjes dragen, bleek en grasgehtlg, of fomtyds wit , als zonnefchermen gefch’ikt. Wanneer d^ze bloemen zyn afgevallen , volgen haer kleene, ronde, gele zaden, enkel of twee aen twee, of drie aen drie in huisjes beiloten, die de bloeme tot. een’ kelk gedient hebben. De wortel is lang , ’en bynaer een vinger dik , van buiten zwart , en rondom met vezelen be- zet. Deze plant groeit op grazige en vochtige plact- fen , in weiden en langs de dalen. Zy heeft vele waterdeelen en olië , doch middelmatig- lyk zout in zich. Zy is een wondmiddel, afvegende, Czamen- trekkende, heelende, en bloeddelpende.. Het afkookfel word in de longezweren en tering gebruikt; zy is ook uitwendig in de verzwe- ringen dienftig. Alchimilla, om dat de Alchimiden van de krach- ten dezer plant’ hoog opgeven. Leontopodium , «x A im , leo , o1 *•«<, pes, als of men zeide Leeuwenvoet , om dat mei> in het blad dezer plant’ eene gedaente heeft gevon- den, die naer die van een’ Leeuwenvoet bykans gelykt. Stella, -vel Stellaria, om dat haer blad en bloeta eenigermate als darren gefchikt zyn. ALCÏONIUM. Alcyonium , Halcioneum. In’t Franfch Ecume de Mer , of Merde de Cor - marin. Is eene foort van fponsachtig gewas , dat men in de zee ot op de oevers vind , of liever ’t is een zeefchuim , dat door de hitte der zonne verhardt is, en verfcheide gedaentens en kleu- ren heeft gekregen. Diofcorides befchryft’er vyf foorten van. De eerde , Alcyonium fpijfum , feu durum ge* naemt, gelykt eenigzins naer eene fpons , maer is hard, zwaer, wrang van fmaek , van een’ leelyken vifchreuk , en word doorgaens op ’c ttrand gevonden. De tweede Favago auftralis , C.B. genaemt, is ligt, vol gaten als eene fpons, en riekt naer Wier. De derde, die fommigen Mileftum noemen, ge- lykt naer kleene wormpjes , en trekt naer het purper , is fomtyds wit, en fomtyds geelach- tig : men noemt ze Alcyonium vermiculare. De vierde Alcyonium molle genaemt, is ligt 9 zacht , en gelykt naer vette wol. C 3 De £0 A L. A L. De vyfde Mcyor.ium foraminofum genaemt, heeft* de gedaente van Kampernoelje , istvan buiten zacht in’t aenraken, fcherp van fuftek , maer vanbinnen ruuw, en vol gaetjes., bykans als de puimfteen, zonder reuk. Daer zyn ook nog vele andere foorten. Zy hebben veel olie en kouts , doch d’eene meer, d’andere min. De eerde en tweede foort zyn dien ftig voor de roos’, ’tloopendq zeer , drooge fchurftheit , melaetsheit, en andere jeukingen der huid, om de vlekken van ’t aengezicht uittewiflchen , als ze uitwendig gelegt, of in een afkookfel ge- bruikt worden. De derde word goed geacht, om de pis te verwékken , om den fteen der nieren en blaes’ af te dryven , om de verftoppingen der milt wegtenemen, tegen de waterzucht; men neemt ze in een poeder of afkookfel. Als ze ge- brandt word, doet ze het hair weder aengroei- jen, indien ze op het deel gelegt word, nadat ze in een weinig wyns is geweekt. De vierde is ontbindende. De vyfde is goed om de tanden fchoon te ma- ken, en indien men ze met zout kalcineert, word het een middel om het hair te doen uit vallen. Alcyonium , ab «A?, mare, & tclu gigno , omdat deze doffe in zee-groeit, en dat’er de Ysvogels hunne netten opmaken, omhunne jongen uitte feroeijen. A L G A. Alga, in’t Franfch Algue , in ’t Nederduitfch Wier , is eene foort van gewas , dat in ’t water groeit , en waervan vele foorten zyn ; de meette fchieten bladers 'gelykende naer die van Gramen , andere naer hoofdhair. Ik zal alhier het gemeenfte Wier befchryven. Alga anguftifolia vitriariorum , C. B. Pit. Tourncfort. Fncus mar mus primus , Ang. Alga marina , Lob. icon. In’t Franfch Algue. In’t Nederduitfch Kef els , Zeencflcls. Is eene zeeplant, wierbladers omtrent ander- half voet lang, glad, zacht in’t aenraken, week, bros, fomtyds wit, fomtyds rood of donkergroen zyn, ’t eene fmaller dan ’t andere , en naer riempjes o/nettels gelykende. Deze plant groeit in groote ineeuigte langs de kanten vaudaMid- dellandfche zee en elders. De boeren laten ze draogen, en gebruiken ze tot voeder voor hun- ne offen en ander vee; zy krygen’er eene zeer goede nieft van voor de landeryen. Men maekt’er ook glas van als met de Kali want’er veel zouts in is. Zy is openende, wondheelende, opdroogen- de; men gelooft dat ze de vlooijen en weeglui- zen dood. * Alga , qu'od natanti vel fubmerfo alligarï fok at. ALISMA. Alifma , Matth. feu Plant ago montana cjus- dem. Doronicum folio f er è plantaginis oblongo , J. B. Doronicum plantaginis folio , C. B. Pit. Tour- nefort. Doronicum minus ojficinarum , Lob. Icon. In’t Franfch Plantain de montagnes. Is de vierde foort van Doronicum , of eene plant, die uit haren wortel’ bladers voortfehiet van gedaente als die van ’t Weegbree , rib- en dikachtig , ruig , en langs den grond kruipende ; uit hun midden komt een ruige fteel , die ter hoogte van eenen of anderhalven voetopwaft, en veel kleener blaedjes draegt dan deondertte, en op zynen top eene gelege- ftraelde bloem heeft, gelykende naer die van de geraeene Doronicum , maergrooter; het zaed is langachtig, met een pluisje voorzien, fcherp en riekende. De wortel is roodachtig, rondom bezet met vezelen zoo lang als die van’t zwart Nieskruid , onder de aerde voortkruipende , fcherp, fpeceryachtig en aengenaem van fmaek. Ze groeit opbergachtige plaetfen, en heeft veel zouts en olie, in zich. Ze dryft de pis af , doet zweeten , en fomtyds een weinig braken; ze ontdoet het ge- dolde bloed. ALKEKENGI. Alkekengiy Lon. Alkckengi ojficinarum , Pit. Tournef. Solanum 'veficarium , C. B. Pit. Tournef. Solanum balicacabum v uigare , J. B. Halicacabum veficarium , Cam. Saxifraga rubra, & 4 Brunf. Halicacabum , Ang. Caft. Veficaria vulgaris , Doel. In’t Franfch Coqueret , of Alkckenge. In’t Nederduitfch Krieken van Overzee , Blaeskerfeiiy Jodenkerfen. t Is eene plant , die vele dunne , ronde , rood- * De la Duquerie. f Zie PI. I. Fig. iff. A L. A L. 21 roodachtige ftelen, ter hoogte van een’ ander- halven voecfchiet, die zich in vele kleene tak- jes verdeden : debladers zynals die vanNacht- fchade, maer grooter. De bloemen zyp roosjes met vele punten, wit van kleur’, yderop êen’k elk van gedaente als een drinkbekertjeftaende. Als de bloem is afgevallen , verwydert zich de kelk tot eene vliezige blaes , ter grootte van eene middelmatige noot’, in’t begin groenachtig , maer naermate dat ze rypt , rood wordende. Zy befluit eene zachte roode vrucht, die naer eene kers gelykt, zuurachtig en wat bitter van fmaek is. Men vind in deze vrucht’ ge- meenlyk platachtige en bynaer ronde zaden ; de wortel is dun , wit , onder den grond voort- kruipende. Deze plant groeit in dewyngaerd- akkerenen fchaduwachtige plaetfen. Men heeft altydsde Krieken van Overzee onder de foor- ten van Nachtfchade geplaetft, maer de Heer Tournefort heeft goedgevonden , om ’er een byzonder gedacht van te maken , alleenlyk ter oorzake van de blazen , dieze dragen. De vruchten van de Krieken van Overzee worden in de Geneeskunde gebruikt ; zy bedui ten vele waterdeelen , wezentlyk zout en olie in zich. Zy zyn dienftlg om de pis, den fteen en-’ t gra- veel aftedryven , tegens het nierkolyk , en om het bloed te zuiveren ; men gebruiktze gemeen- lyk in een afkookfel , fomwylen gedroogt en tot poeder gemaekt. Alke^engi is een Arabifche naem. Hahcacabum ab mare <& kxkccSo( vas , alzoo de fchel van de vrucht’ dezer plant’ eenige overeenkom!! heeft met de gedaente van een Zecfchip. Vejicaria, dewyl de vrucht dezer plant’ in eene blaes’ bedoten is. AL LA. 'Alla. Halla. In ’t Franfch Aile, in ’t Neder- duitfch Ale , Enqelsbier, is eene foort van bier, dat men in Engeland brouwt ; het is helder, doorfchynende , geelachtig, prikkelende op de tong , voor ’t gezicht en fmaek’ aengenamer dan eenig ander bier, maer maekt eene kitteling in den neus’ en mond’ der genen, die’er van drin- ken , bynaer als de modert. Men|zegtdoorgaens dat in ’t Engels bier of Ale geen hop komt , maer dat de fterkte en fynheit van dien drank komt van eene buitengewone giftinge , die men’er in gebragt heeft door middel van eenige prikkelende Droogeryen en Berkentakken ; evenwel verhaelt Schookius in eene verhande- linge over het bier, dat eenige Brouwers, om de Ale tóe te bereiden , wat bloem* van hop daer in werpen , om d-e fmakeloosheit van de Gerft te verbeteren. Men zegt ook , darmen in deze biertonnen wTat Aerdvëil doet, om de Ale in weinig tyds fchoon te maken. Men bewaert de Ale, wanneerze gemaekt is, in bottelen welgeftopt met home doppen; men moet voorzichtig wezen , wanneer men’er van in een glas wil fchenken om te drinken , dat men de bottel allengskens en niet zeer fchielyk ont- dopt en opent; want indien men’er het dopfel fchielyk uittrekt, zal de Ale, die zeer gereed is om te giden, door het fchielyk indringen van de lucht’ gaende worden , zich uitzetten , en met een zoo groot geweld uit den hals van de bottel’ vliegen , datze zich in een oogenblik tegens de zoldering verlpreid , zonder dat ’er iets in de bottel’ overblyft. De Ale heeft vele wynige geeden, waterdee- leo, en vlugzout, en maekthen, die’er veel van drinken, dronken; maer de dronkenlchap door dezen drank veroorzaekt is vrolyker, en gaet rader over dan die door het bier ontdaet; de reden daer van is deze, omdatze minder met grove deeltjes beladen is. Zy is inlhydende , doordringende, en ope- nende. aIU komt van All, eenEngelfch woord, dat totum beteekent ; alsof men zeggen wilde , een drank die voor alle andere kan verftrek- ken. ALLIAR1 A. A Ui ar ia , Dod Trag. Alliaflrum , Gcfn. Hort. A/liaris , Dod. In’t Franfch Al li ai re , of Herbe des aulx. In’t Nederduitfch Look zonder" look. Is eene plant , wier ftelen anderhalf of twee voeten hoog opfchjeten , en wat ruig en dun zyn; hare bladers zyn breed, puntig, of bykans rond , groen', met kleene tanden rondom voorzien , van fmaek en reuk als look als men ze kneuft; de bloemen groeijen op hunne top- pen , en zyn klee'n , wit, uitvier blaedjes en geelachtige draedjes t’zamengeftelt ; in hare plaets komen kleene langachtige , hoekige peulen, die langwerpige, kleene, zwarte za- den inhouden ; de wortel is lang, dun, vry hard, wit, en naer look riekende; deze plant groeit langs de heggen, en heeft veel wezentlyk zout, €3 en Zl A Li A Ij, en half fyne olie in zich: zy is infnydende * verdunnende , en afvegende ; zy verwekt de waterlozing, wederftaet het vergift , is goed tegens de Slangebeten, roodeloop , omdemaeg te verfterken, en de opftygingen te verdryven; men gebruiktze in afkookfelen. Alharia ab Allio, Loo omdat deze plant gc- kncuft zynde als look riekt. A L L I U M. Ailium , Brunf. Trag. Dod. Allium fativum , C. B. Pit. Tournef. Ailium bortenfe , Fuch. Ailium v uigare & fativum , J. B. . Ailium fatroum multifidam , Cord. Hifi:. in’t Franfcli Ail. In’t Nederduitfch Look , Ktmiflook , look. Is eene plant, wiens bladers lang zyn , en van diederUijen daer in verfchillen, dat zy niet hol zyn , maer in gedaente naer die van ’t gras gelyken ; tulïchen dezelve ryft een deel ter hoogte van een’ anderhalven voet, die rond en glad is, dragende op zynen top een groot bol- rond hoofd omzet met een wit vlies, dat, door ’trypen berftende, bloemen doet te voorfchyn komen , die als een ruiker gemaekt zyn , en waervan yder uit zes witte en in ’t rond ge- fchikte bladeren beftaet. Als deze bloemen zyn afgevallen, komen’er driekantige vruchten in hare plaets , die zich in drie vakjes met byn.a ronde zaden vervult verdeden; de wortel is een bynaer ronde bol, uit eenige witte ofpurperachtige rokken of vlie- zen beftaende , die verfcheide vleezige, lang- werpige, eh fpitstoeloopcnde bolletjes omwin- den , llerk van reuk, en fcherp van fmaek; de- ze bolletjes noemt men gemeenlyk Lookbollen ; de Spanjaerts enGaskonjers etenze met brood; onderaen deze bolle zyn vele witte vezels, die de plant in de aerde vafthouden; men kweekt ze in Spanje , Gaskonje,.en in andere warme landen. In de Geneeskunde gebruikt men de vrucht en wortel van Look; zy hebben veel vlug, zuur en prikkelend zout, middelmatiglyk olie, en waterdeelen in zich. Zy zyn infnydende, en verdunnende, zy verdry- ven de winden, bevorderen de waterlozing , en dry ven den (leen uit de nieren en blaes’ na hem vermorfelt te hebben af; zy verteren de flyrnig- heden der maeg’ , verwekken den eetluft , en weêrftaen de kwade lucht , alsze ingeno men worden: men gebruiktze ook uitwendig, want men legtze geftooten op ’tgewrigt van de hand in de koude, of m’t begin van den aenvaleencr afgaende koortfe; ook dienenze om de exter- oogen te verteren, als menze ’er gekneuft op- legt. Het water , daer Look in geweekt is , breekt de drinkglazen , die men ’er in fpoelt, gelyk’t water doet, waer in men Peterfelie heeft ge- waflehen , ’t welk niet gefchieden kan , dan door eene zeer doordringende hoedanigheit van zyn zout. De Rokambols , of kleene ronde Knoflook, die men Spaenfche Chalotten noemt, zyn de vruchten van Look , die men in Spanje kweekt. AINUS. Alnus , Brunf. Trag. Matth. Dod. Alnus vuig ar is , Cluf. Hifi. J. B. Alnus roiundifoha glutimfa viridis, C. B.Pit. Tournefort. Amedanus , Crefcentio. In’t Franfch Anne. In’t Nederduitfch Elzenboom. Is een boom, die van eene middelbare groot- te , en regt is ; zyn Ham is bedekt met eene hobbelige, brooze en zwartachtige fchors’; zyn hout is week, buigzaem , ligt, roodachtig, en vry ligt boven den grond bedervende , maer onder ’t water als onbederfelyk ; waerom men zich van ’t zelve boven alle andere houten bedient tot de grondveftingen der gebouwen, die men onder’t water legt; de takken zyn merg- achtig, teêr, en bedekt met eene fchors’, die van buiten graeuw, en van binnen geelachtig, bit- ter en onaengeiraem van fmaek is , met eenige t’zamentrekkinge verzclt; de bladers gelyken naer die van den Hazelaer; doch zy zyn ronder, rondom getandt, green, glinflerende , en kle- verig; de katjes of bloefems beflaen uit vele hoopjes bloemen aen eenen draed vaftgehecht; yder bloem beftaet uit vier blaedjes , maer laet niets na zich; de vruchten groeijen op den zelf- den ftarn van den Elfenboom op andere plaet- fen dan de katjes, en zyn fchilferachtige ap- peltjes omtrent zoo groot als eene moerbezie, en roodachtig; zy openen zich in verfcheide bundels van fchilferen , en laten in de fpleten eenige plat-, en roodachtige zaden zien; deze vrucht is bitter, en wrang, maer haer zaed is fmakeloos; dees boom groeit in waterachtige en en moeraflige plaetfen; den baft gebruikt men om ’t leêr zwart te verwen ; hy heeft veel olie, en weinig doch byna gantfch valt zout in zich. De bladers zyn ontbindende , als menze ge- kneuft op de gezwellen legt; zy ftillen en ma- tigen de ontdoken vochten ; men gebruiktze in afkookfelen, daer men de voeten derReizige- renmede wafcht, omze te verkwikken, en men wryft’er de bedsplanken meê,omde vlooijente doen derven. Zyn bad en vrucht zyn t’zamentrekkende , verkoelende, en goed tegen de keelontdekin- gen in gorgeldranken gebruikt. * Alnus f wd amne aLvtur. ALOË. t Aloë, vel Aloës, is het dikgeworden fap van eene plant’, die denzelven naem draegt , en tot verfcheide hoogte wad , naer de geftelt- heitvan’t land en lucht’, waerin zy groeit ; men vind ’er fommige in Spanje, en in verfcheide andere heete landen, die ter hoogte en dikte van groote boomen groeijen. De gemeende foort is genaemt Aloé Americana , J.B. Pit. Tournefort Dod. Tempt. A Loè vulgaris , C. B. Hare bladers komen uit haren wortel’, en zyn lang, breed, zeer dik, vleezig, vad, gekerft, aen de kanten ftekelig-, fnydende, vet, en vol faps; uit hun midden ryd een dikke deel, die aen zynen top witte bloemen draegt, yder in zes deelen diep ingefneden , in wier plaets langachtige ronde vruchten komen , yder in hare lengte verdeelt in drie vakjes vol platte zaden ; haer wortel is van gedaente als een dikke pael , die in de aerde gedagen is : de gantfche plant is buitengemeen bitter van fmaek ; zy groeit in heete landen , als Perfië, Egipten , Arabiè', Amerika , en Spanje. Sommige Natuurkundigen hebben verhaelt , dat de plant van de Aloë niet bloeide dan eens om de hondert jaren ; e'n dat men , als hare bloem zich opende, een fterk geluid hoorde als van eenen piftoolfchoot , en dat dan haer Heel •fchielyk rees , en in weinig tyds ongelooflyk opgroeide; dit gevoelen is te Parys in ’s Ko- ningstuin’ niet beveiligt ; in tegendeel heeft men * De la Duquerie. t Zie PI. I. Fig. 14. verfcheide Aloës zien bloeijen, zonder datze eenig geluid gaven. Men kan zeggen,* ’t geen in onze gematigde luchtftreek’ niet is gebeurt, dat kan omtrent de foorten van groote Aloës in heete landen gebeuren : maerwy hebben geene waerfchynelykheit nog bewyzen genoeg aen- gaeiide dit voorgeven , om ’er geloof aen te flaen. Men verdeelt de Aloë in drie foorten. De eerde word in ’t Latyn Aloës Soccotorina of Succotrina genaemt, omdat men’er eertyds veel van kreeg uit’t eiland Soccotra; deze is de mooi- fte en befte van allen; zy is fchoon , zwart of bruin van kleur’, van buiten glinfterende, van binnen citroengeel, bros , harftachtig, redelyk ligt, zeer bitter van fmaek, onaengenaem van reuk , en geel wordende als menze tot poeder maekt ; men krygtze door infnydingen, die men in de plant’ doet , onder de gedaen- te van een’vocht, dat men in de zonne laetver- dikken. De tweede word in ’t Latyn Aloës Hepatica ge- naemt, omdat zy gebroken zynde leverkleurig is; zy verfchilt van de vorige alleen daer in , dat zy donkerer is; doch men verwart door- gaens deze twee foorten van Aloës, en neemt de eene voor de andere. De derde wold in ’t Latyn Aloës Calallina ge- naemt, omdat menze niet dan in paerdeziektens gebruikt ; zy is de groffte , aerdachtigfte , en flechtfte van allen. Omze te krygen , ftootmen de plant, en perft’er het fap uit, dat men ver- volgens in de zonne of op ’t vuur laet verdik- ken tot eene vafte ftoffe ; zy is zeer zwart, vaft, en zwaer. De Aloë heeft veel olie, en wezentlyk zout in zich. Zy is fterk buikzuiverende, en verdunt het bloed; zy verwekt de maendftonden, endeam- beijen ; zy zuivert de maeg al verfterkende , mits dat menze onder ’t eten inneme; want zo menze in eene nuchtere maeg’ gebruikt , ver- oorzaektze veel krimping, en doet weinig af- gaen ; ook dientze om de wormen te dooden , en te lozen; zy zuivert, droogt, en heelt de wonden ; zy verdunt en ontbind de llymige en kalkachtige vochten ; van buiten opgelegt weêrftaetze de bederving. dloësex «As mare-, omdat deze plant dicht aen de zeeoevers groeit. A L O S A. Alofa , Jive Clupek; in’t Franfch Alofe, in’tNe- derduitfch Elft, is een zeevifch , die dikwils in de rivieren overzwemt ; hy groeit tot de grootte A L. A L. 14 grootte van den Zalm , en is bedekt met groote fchubbeiii die dun zynen gemakkelyk losgaen; zyn hoofd is gedrongen omtrent ’t bovenfle ge- deelte van ’t lyf; de fnuit is puntig, en zon- der tanden; boven aendenkop ziet men boven de oogen aen yder zyde een beentje of fchubbe, dat blinkende en fchitterende is ; de tong is zwartachtig, de rugwit en geelachtig van kleur’, de zyden en buik zilververwig. Dees vifch wil veel zouts hebben, en is lekker om te eten; hy heeft veel vlug zout en olie in zich : als de Elft niet zeer verfch is, is hyvvat fcherp van fmaek , dat het tandvleefch dergenen, diehem eten, wat hinderlyk is. Men vind in ’t hoofd van den Elft een (teen- achtig beentje, dat openende is , en goed voor dén (leen, ’t graveel, en om het zuur te verte- ren , want ’t is een Alkali. De maeg van den Elft gedroogt en in poe- der ingenomen verflerkt de maeg. A Ufa ab Alendo , omdat dees vifch zeer voed- zaem is. A L S I N E. A Ifine, in ’t Franfch Morgelint , in ’t Neder- duitfeh Muur , is eene plant, waer van zeer vele foorten zyn; ik zal alleenlyk die befchry- ven, welke meed in de Geneeskunnde gebruikt wórd ; men noenuze A Ifine media , C. B. Tournef. Alfine major , Fuch. A Ifine major , Dod.’ Alfine vulgaris , Jive morfus gallina , J. 13. Morfus gattin <£ primuw, genas , Trag. • Hippia minor , Gord. Hift. Zy fcliiet verfcheide kleene dunne, ronde , geknoopte,takkige delen, die zich teraerde neêr- buigen en verfpreiden; de bladers zyn kleen , langwerpig, en twee aen twee over malkander langs de delen daende; de bloemen zyn kleen, wit, uit vele rooswyze gefchikte blaedjes be- daende , en door een’ kelk van vyf blaedjes onderdeunt: als deze bloem is afgevallen, komt in hare plaets eene kleene vliezige vrucht, die bynaer ronde , dunne , en roodachtige of bruine zaden influit; haer wortel is dun en ve- zelig: deze plant groeit overal in de tuinen , wyngaerdakkeren, en fchaduwachtige plaetfen; de vogels eten ’er van; zy heeft in zich vele waterdeelen, en olie', maer weinig zouts. Zy is bevochtigende, verkoelende, verzach- tende, en verdikkende; zy fluit den vloed der ambeijen, en verzacht derzelverpyn , alsze ia afkookfelen ingenomen , of van buiten opge- legt word. A Ifine, ab ieXrot, lucus, omdat deze plantklee- ne dikke boffehen , en andere fchaduwachtige plaetfen bemint. Morfus galiini, omdat” ei de hoenders op ver- lekkert zyn. A L T H JE A. Altbrea , Brunf. Matth. Althéa vulgaris , Camer. Altbeea , Jive bif malva , J. B. Althéa ibifcus , Dod. Althéa Diofcoridis & P/inii , C. B. Malva fylvejlris prima , Cxf. Ibifcus , Lugd. Caft. Bij 'malva , Ger. Malva , five Malva vifcus , Ang* Malva pahtjlr is , Gefn. Horr. In’t Franfch Guimauve ordinaire. In’t Nederduitfch Heemflwortely Witte Ma- luwe 3 Witte Heetnjl. . Is eene fooft van Maluwe, of eene plant , die verfcheide delen drie en een half voet hoog fchiet, die rond, ruig of wollig, en van bin- nen hol zyn ; de bladers zyn van gedaente als die der gemeene Maluwe, maer langer, dikker, fpits- toeloopende, rondom getandt, zacht, wollig, en witachtig; de bloem is eene klok tot aan den grond in vyf deelen ingefneden , wit en wat vleefchverwig; als zy is afgevallen, volgt in hare plaets’ eene kleene platte en ronde vrucht, van gedaente als een kleen koekje, gelykin de Ma- luwe; in deze vrucht komen huisjes, waer van yder een zaed doorgaens van gedaente als eene kleene nier in zich bevat; haer wortel is lang, een duim dik, rond, welgevoedt, flym- achtig, in vele takken verdeelt, en vanbinnen wit; zy groeit in vochtige plaetfen , en heeft veel olie en waterdeelen , en weinig zouts in zich ; men vind hier van verfcheide foor- ten. x Zy is weekmakend^ , bevochtigende, ver- zachtende, openende, goed voor de bord, ziektens der nieren en blaes’ , den hoed , de fcherpheden , die op de bord vallen , moeije^ lykheit in’t watermaken, en ’tnierkolyk. Althia, ab itëttit ut, mtderi , omdat deze plan: goed is om verfcheide foorten van ziektens te verzachten en te verligten. #' Bifmalvs, A L. A L. liifmalva , alsof men zeide, Maluwe eenszoo vleezig als de gemeene , en die eenszooveel krachten heeft. A L U C O. Aluco , Bellon. Aldrov. Jonft. is eene foort van Nachtuil, of een Nachtroofvogel ; men vind ’er van verfcheide grootte, wanteenige zynals een Kapoen , andere als eene Duif; zyzyn lood- kleurig en met wit gedippelt, en hebben een’ dikken kop gekroont met vederen, geene oo- rcn , een’ witten bek, groote en zwarte oogen, die diep ingevallen lchynen wegens vele klee- ne veders, dieze omringen; de fchenkels zyn bedekt met witte veéren , en de pooten zyn ruig, en met iange, flerke en puntige klaen- wen voorzien; zy onthouden zich in verwoede gebouwen, torens, holen, en in oude holle Eikenboomen; ’s nachts zwerven zy in de vel- den, leven van ratten, exters , en andereklee- ne vogelen ; hun bek is zoo wyd , dat zy brok- ken van een ei grootte opdokken ; hun ge- fchreeuw is yfelyk; zy hebben in zich veel vlug zout en olie. Hun bloed gedroogt , tot poeder gemaekt, en ingenomen , is goed voor de aêmborftig- heit; de gift is van eene halve fcrupel tot twee fcrupels; de herfeneu zyn goed om de wonden te heelen. ALUMEN. Alamen , in’t Franfch A lun, in’t Nederduitfch Aluin, is een zuur minerael of bergftoffig zout, gemaekt uit eene foort’ van harden deen van verfcheide grootte en kleuren, die men in de fteenkuilen in Vrankryk , Italië, en Engeland vind ; men kalcineert dezen deen , daerna legt men hem in groeven of holen, alwaermen hem driemael daegs eene maend lang befprengt, opdat de deelen zich verwyderen , waeruitmen naderhand den Aluin door wadchingen, klendn- gcn , en kridalmakingen trekt, gelyk als men de Salpeter maekt ; daer zyn verfcheide foorten , als Roomfche Aluin , Klipalnin , en Suiker- aluin. A lume , ab ufy i» falfugo , pekel , omdat de Aluin, in eenig vocht ontbonden , bynaer als pekel fmaekc. De Roomfche Aluin, of van Civitavechia, in’t Latyn A lumen Romanum , is een zout in dukken van eene middelbare grootte, roodachtig, van binnen doorfchynende , en van een’ zuren en t’zamentrekkenden ftnaek; uitwendig gebruikt men hem om’t bloed te ftelpen; men mengt hem in gorgeldranken tegen de keelcmdekingen ; men gebruikt hem omde tanden i'choon temaken; men laet’er van droogen, of op ’t vuur kalci- neren, om hem van zyne waterdeelen te beroo- ven, dan word het Aluinen Uftum , in’t Franfch A lun brulé, in’t Nederduitfch Uitgebrande Aluin ge- naemt; hy is een kordmakend middel, en word gebruikt om ’t welige vleefch en de uitwaden wegtebyten , en de Sjankers te openen. De Klip- ofYsaluin , of Witte Aluin , of En- gelfche Aluin , in’t Latyn Alamen raptum , is een zout in dikke, groote, heldere en witte duk- ken , doorfchynende als Kridal , die men uit Engeland brengt : dees Aluin heeft de eigen- fchappen van den voorgaenden, doch word in de Geneeskunde minder gebruikt, omdat hy zoo derk niet is; de Munters en Verwers bedienen ’er zich van; hy maekt de verw helder, le- vendig, en duurzaem. De Suikeraluin, in’t Latyn Alamen Succarinutn genaemt , is eene t’zamendelling van Klip- aluin , ’t wit van eijeren, en rozenwater t’za- mengekookt tot eene dikte van deeg, waervan men , terwyl ’t nog warm is , kleene Suiker- broodjes maekt omtrent een duim dik , die koud zynde hard worden ; men gebruiktze tot blanketlels ; de naem komt van zyne ge- daente. Alamen catinutn , is de zouda, of de afch van de gekaicineerde Kali , of Potafch , of eenig ander afch, of Alkalifch zout uit de gewaden getrokken ; men noemt hem Catinum , omdat men hem in eenefchotel’ ofkomme laetopdroo* gen. ALUMEN PLUMEUM VERUM. Alumen plumeum. Aluinen tricbites , Diofc. Plinii. Alamen fcijjile. Floi Alumnus. In’t Franfch Alm de plume. In’t Nederduitfch Pluimaluin. * Is een minerael of bergftoffig zout van ge- daente als eene kleen’e plant, twee of drie dui- men hoog, uit eene groote meenigtevan regte, fraeije , zeer witte, krida'lyne en glinfteren- de draedjes t’zamengedelt , die dicht by malk- anderen in een’ langronden bos gevoegt zyn, maer zich ligtelyk vaneen fcheiden, flaende D op * Zie PI. I. Fig. 15, AL. AM, 16 A L. op een’ wortel van dikte als eene Hazelnoot , ^zynde ruuw en niet zoo wit als de plant: dees Aluin wordgevonden in Egipten , Macedo- nië, en in de eilanden van Sardinië en Melo ; hy komt voort uit een wit, melkachtig , en aluinig aerdvocht, dat zich natuurlyk op ze- kere bekwame of vvelgefchikte plaetfen byeen vergadert , daer allengskens flremt , kriftalli- zeert , en opfchiet , zoo dat het eerder eene groeijing, dan eene kriftalmaking fchynt te we- zen : dees oprechte Pluimaluin fmelt in derr mond’ , en is zoet en t’zamentrekkende van frnaek, bynaer als hetzout van loot, maerzoo flerk niet. lly is afvegende , t’zamentrekkende , goed om de tanden valt te maken , en voor de zwe- ren van de keel’ en mond, in gorgeldranken ge- bruikt ; hy is dien flig voor de jeukingen, en om den (tank van ’t zweet onder d’oxels en voe- ten te beletten, en te verminderen , als men hem in water van Nachtfchade ontbind, daeriii doeken nat maekt , en op het deel legt. Dees Pluimaluin is de oprechte, maeriszeer zeldzaem, en word niet dan in de Kabinetten der liefhebberen gevonden ; die, welke door- gaens dezen naem draegt, en by alle Droogilten gevonden word, is eene foort van dradige talk, zacht in ’t aenraken, naer den Amiant ge- lykende , maer veel korter, wit, groenachtig van kleur’, en glinlterende ; hy groeit inde my- cen van Negroponte , ontdoet zich niet in ’t water, gelyk de oprechte Pluimaluin, en is moei- jelyk te kalcineren, dewyl hy niet aen brand raekt noich in gemeen vuur verteert word; doch deZonneftralen door een’ brandfpiegel wederom gekaetft zyn alleenlyk bekvvaem hem te doen fmelten; fommige Chyrhiften of ftoffcheiders ge- bruiken hem tot een lemmet inde lampen, maer dit lemmetgaet dik wils uit;hy verwekt je’ukingen, en zelfs blaren of kleene gezwellen als hy op de huid gelegt word, omdat het dons, waermede hy vervult is, er ongevoeliginkruipt;men genaeft dit gebrek, als men de huid met olie beftrykt, om dat de pliachtige vochten de kleene punten , waeruit het dons beftaet, verzachten of (lomp maken. Alunien plumeum, omdat deze (oort van Aluin «enigzints naer de veders van eene penne ge- ly kt. • Alumen fcljfde , omdat dees Aluin gemaklyk te fnyden, en te verdeden is. ilos Atuminis , omdat dees oprechte Aluin, door hare gedaente, zuiverheit en fchoonheit naer eene bloem gelykt. Alumen trithites, quafi capillare , omdat zyne deel- tjes zoo dun zyn als hoofdhairen. A L Y S S O N. A lyjfon incemum montanum luteum , P. Tourne* fort, Jivelhlafpi montanum luteum , J.B. is eene plant, wier bladers langwerpig, wit voorna- mentlyk van onderen, en ruuw in’t aenraken zyn; hare (telen ryzen bynaerterhoogte van een’voet, en zyn afchverwig , met vele bloemen voor- zien , die uit vier kruiswyze gefchikte blade- ren t’zamengeftelt, en fchoon geel valt kleur’ zyn: als de bloem is afgevallen, komt’er eene vry kleene en platachtige, doch bultige vrucht te voorfchyn , in hare lengte in twee vakjes verdeelt, en met eenige. kleene ronde zaden vervult; de wortel is lang, houtacheig , zich verdeelende en ver uitftrexkende ; zy groeit op bergachtige plaetfen. Men houdze voor openende, en goed tegen de razerny. A lyjfon, ex , rabie afficior, omdat men deze plant goed acht te zyn tegen de razerny. AMARANTHUS. Amaranthus , Matth. parvits, Ca m. Amaranthus -vulgaris , Tab. Amaranthus Plinii minor , Gef Hort. Amaranthus communis minor , Eid. Col. Amaranthus fpicatus , Ey ft. Flos amoris , Germ. Amaranthus purpureus , Fuch. Tur. Amaranthus fimplici pamcula , C. B. Amaranthus angujlifolius , Lugd. Circa a , Trag. In’tFranfch Amarant e , of Paffe- Velours , of Fleur de JcuouJie. In’t Nederduitfch Fluweelbloemen. Is eene fchoone, en voor’t gezicht vermaek- lyke plant ; zy fchiet een’ deel anderhalf of twee voeten hoog , bynaer purperachtig van kleur* ; de blad rs zyn als die van Majer , doch puntiger en gladder, donkergroen, om de randen roodachtig, en laf van frnaek; de bloe- men zyn fchoon, van eene fcharlake kleur’, en als airen gefchikt , bedaende yder uit vele blaed- jes, die in’t rond dicht by elkanderen geplaetft zyn;in’t midden derzelver komt eene kleene vlie- zige vrucht van gedaente als een doosje, en over- dwars opengaende als eene zeepdoos ; deze vrucht heeft kleene, bynaer ronde, zuivere , gladde , zwarte , en blinkende zaden in zich ; A M. *7 haer wortel is dik, witachtig rood en fnppig als die van de Majer; men kweekt ze in de tuinen : daer zyn verfcheide foorten. Zy is bevochtigende, verkoelende, aeneen lymende, en goed om de bloedvloeden te (lui- ten of te matigen, alsze in af kookfelen ingeno- men word; doch is in de Geneeskunde van wei- nig gebruik. \maranthus komt van de Griekfche woorden bloem , en ^ locpccivto ■, -verwelf, en van het beroovend woordleedje als ofmen zeide, eene bloem die niet verwelkt. A M B A R E. Ambare hidica , Gare Acoft. Trag. Ambares , Galt. Arbor ludica , foliis jitglandis , fruBus nucis magnitudine , C. B. Is een groote en dikke Indiaenfche boom , wiens bladers zoo groot zyn als die van den Noteboom, doch van een weinig lichter groen, en vol aderen of zenuwen, die hen zeer verfie- ren ; de bloemen zyn kleen en wit; de vrucht is zoo groot als eene noot, groen in den begin- ne, llerk van reuk, en wrang van fmaek; maer iypende wordze geel van kleur’, en krygt een’ lieflfel yken reuk, en een’ aengenamen zuurach- tigen fmaek; zy is vervult met een hard en kraekbeenig merg. doorweven met vele klee- ne zenuwen ; men legt ze in met zout en azyn. Zy verwekt den etensiufl , en dryft de gal neder. Men heeft dezen boom A mbura genaemt, we- gens den goeden reuk zyner vrucht’, als ofmen zeide , naer ’t Amber riekende. A M B I A. htnb'ia , Monard. is een geel vloeibaer Joden- lym , wiens reuk dien van Takamahaka naerby komt; het vloeit uit eene bronne in Indië omtrent de zee gelegen. Het is ontbindende, verflerkende en verzach- tende. geneeff’tfchurft,en den daeuwworm; men gebruikt ’t tegens de koude vochten, en ’theeft dezelve eigenfehappen , als de Gommen van Caranr.a en Takamahaka. AMBRA, « Ambra grifea. Ambarum grifeum, Ambra cineritia. A M. Jn’t Fr an fch Ambre gris. In’t Nederduitfch Ambergrys. Is eene koflelyke drooge doffe , bykans zo o hard als (leen, ligt, donker, graeuw en wel- riekende , die men in brokken vind van ver- fcheide grootte, dryvende op ’t water op ver- fcheide plaetfen van den Oceaen, als omtrenc de Kullen van Moskovië en Rusland, en voor- namentlyk aen de llranden van de Indiaenfche zee; daer zyn Hukken van eene wonderbare grootte , en men zegt dat ’er in’t Jaer 1694. een in Ierland is gebragt, dat 182 ponden zwaer woeg. De Natuurkundigen zyn zeer verdeelt ge weed over den oorfprong en aert van ’t Ambergrys : eenigen willen dat het 2eefchuim zy , dat door de zonnellralen allengskens verdroogt en hard geworden is : anderen dat het een verdikt fchuim van zeekalveren zy : fommigen geven voor , dat het een balfem zy , die vloeijen- de uit de kloven van eenige deenrotfen in zee afloopt, en door bet bykomen van zoutwater verdikt en verhard; anderen gelooven, dat het eene hard of vettigheit der aerde zy , die door de onderaerdfche vuren of door de zon vloei- baer geworden in zee is geloopen, daer zy on- gevoeliglyk volmaekt is geworden : anderen , dat het is eene vergadering van den drek van ver- fcheide vogelen , die in de Maldivifche eilan- den van welriekende Kruiden leven: maer ’t waerfchynelykde , en by de hedendaegfehen meed aengenomen gevoelen is, dat’t Ambergrys zynen oorfprong neemt uit eene vergadering© van Honigraten en Honig , die de Byen op groote rotzen maken , die aen de kanten der Indiaenfche zee zyn, dat deze Honigraten een’ langen tyd voor de zonne blootgedelt daer gaerworden, zich vermengen, en van gedaen- te veranderen, vervolgens daer van zelfs, of door ’t geweld der winden, of verheffing der ba- ren losgeraekt in de zee vallen, daer zy eene nieuwe bewerking en volmaking door ’t zeewa- ter, en door de beweging der bairen verkrygen- de in een Ambergrys veranderen , zoo als wy het zien. Dit gevoelen is door vele ondervindingen bevedigt ; vooreerd verzekeren fommigen te hebben gezien een duk Ambergrys , dat half Amber en half wafch was, om dat het al de koking, die tot zyne volmaektheit vereidwerd, niet gekregen had. Ten tweede heeft men fomwylen groote flukken Ambergrys opgevifcht, in wier bin- nende zelfdandiigheit, als men ze open brak, D 2 wafch A M. A M. yfrafch en honigrset gevonden 2yn , omdat zy /hunne gantfche volmaking nog niet verkregen y' hadden. Ten derde , als men ’t Ambergrys in Brande- wyn laet ontbinden, vind men op den grond van \s ’tvat eene dikke doffe naer honig gelykende. Men moet ’t Ambergrys kiezen zeer zui- ver, droog, ligt, van binnen met kleene zwar* te vlekken gefpikkelt , zacht en nengenaem van reuk is ; en verwerpen ’t geen voch- tig, vuil en weckachtig is ; het befluit veel fyne zwavel , en een weinig vlug zout in zich; het heeft weinig reuks, aLs het in zyn geheel is, tnaer als ’t tot poeder gemaekt, en met andere Droogeryen gemengt word , dan verdunnen en zetten zich zyne deelen zoodanig uit, dat ’t een’ zeer zoeten, lieffelyken en aengenamen re, uk . verfpreid; men noemt het Ambra cimritia, om- dat ’t afchverwig is. Het vejfierktde herfenen, hart en maeg; het vervrolykt, verwekt het zaed, en wederliaet het vergift; de gift is van een halfgrein tot viergrei- nen; voor den mannen gebruikt men’t in reuk- werken , doch aen de vrouwen verwekt ’tdeop- 'öy gingen. Men vind fomtyds by de Droogifien eer. wit Amber, dat van’t Ambergrys niet alleen in kleur’ verfchüt , maer ook daer in , dat ’t zoo fterk niet is; ’t dient tot ’t zelve gebruik. Nogvindmen een zwart Amber, datin de Ge- neeskunde niet gebruikt word , maer wel byde Reukwerkmakers. Ambra is een Arabifche naem; in’t Griekfch aoemt men het AMBROSIA. Ambrofia , Dod. Pit. Tournef. Ambrofui fativa bortenfn , Lob.', Ambrofia maritima , C. B. A mbrofia quibifdam , J. B„ Conyza nippocratis , Ang. Artbemifia monoclonos , Lid.. Her ba vinofa , Gefn. In’t Franfch Ambrefie. ♦Is eene plant, die een’ enkelen deel fchiet, omtrent een voet hoog, zich verdeelende in verfchekie takken gelyk als een kleene heefier; de bladers Zyn als dievanAlfem ingefneden, en witachtig; de bloemen zyn langs de takjes ge- fchikt, yder van haerbefiaetuit een ruikertje van verfchcide geelachtige bloempjes, die geen zaed * Zie PI. I. Fig. 16. na zich laten, hare vruchten groeijenop dezelve delen van de bloemen, doch afzonderlyk ; zy hebben de gedaente van eene morgendarre , en yder van haer befluit een langwerpig en zwartachtig zaed in zich; de wortel is eene hand lang, houtachtig, en dun ; de gantfche plant geeft een' lieflykeu reuk, en heeft eenen fpece- ryachtigen fmaek , die wat bitter doch aenge- naem is. Men kweekt deze plantin de tuinen; zy heeft veel fyne olië, weinig zouts , en waterdee- len in zich. Zy verheugt het hart en de herfenen, fluit de zinkingen; zy ontbind en verfterkt; men ge- bruikt ze in- en uitwendig. Ambrofia a PgZpx cibus , cr oAt Deus, als oi men zeide fpys der Goden ; want men meen- de eertyds , dat de Goden zich met Ambrofia voedden. AMETHYSTUS. A metby/tus, in’t Franfeh hmetiflt , iu’t Neder- duitfeh A metijl, is een koflelyke, harde, fchoo- ne , glinflerende, doorfchynende fieen, waer van verfcheide foorten zyn; fomnvige zyn wit, andere rood , etv andere paers ; hy komt uit Indië; men geef: voor, dathyde dronkenfehap belet, als men hem aen den vinger draegt, of fyn gewreven inneemt; maer het is enkele in- beelding. Ily is goed om den b-uikloop te fluiten , en om het zuur, dat in al te groote meenigte in de maeg’ is, te breken, gelyk al de andere Alknlifche doffen doen. ^ A methyflus, ab a privativo , u vinum aut elrietas ; omdat dees fteen , zoo men zegt , de dronkenfehap belet. AMIANTUS, * A miantus, Asbeflon , Asbef es Lapis, in’tFranfch Amiame, in’t Nederduitfch Amiant, is een fleen of mynftolfe, of foort van talk , die zoo wel naer den gemeenen Pluimaluin gelykt, dat velen die onder malkanderen vermengt hebben . mee- nende dat het eene en dezelve zaek was; men vind hem in twee zeer verfchillende gedaen- tens, want de eene beftaet uit draedjes, gelyk die van den Pluimaluin , maer veel langer; men noemt deze foort onverbrandbaer Vlas ; de andere is als een bruine of zwartachtige har- de fleen, doch die taeiis, enden hamerkan ver- dragen. ' • * Zie PI. II. Fig. i. A M. A. M. De Ouden fponnen den Amiant, en rnaekn ten ’er onverbrandbaer linnen van, dat onder anderen diende, om’er de lyken , die men wilde verbranden, in te winden, en de afch daer van te bewaren; want de lichamen verbrandden , en het linnen bleef in zyn geheel: de Amiant woi;d omtrent de Pyreneefche gebergtens in de üeengroeven gevonden. Indien men hem uit nieuwsgierigheit in’t vuur legt , zoo zullen de fynde draedjes tot een klompje loopen, en fmelten , maer ’t gemeene vuur zal geen vat hebben op de overige dof- fe , om welke te doordringen eene grooter hitte noodig is; indien men hem voor de zonnedra- Ipu door middel van een’ brandfpiegel blootdelt, zal hy in een oogenbiik fmelten, en tot glas vyorden. Men vind ook Amiant in de valeije vanCampan óp ’t Pyreneefche gebergte ; daer wad hy op de marmerdeengroeven als eene plant , ter hoogte omtrent van twee voeten ; deze doffe is wit, blinkende, zilververwfg , en kan in’t wa- ter alsKennip geweekt en gebroed worden, men krygt’er eene foort van lang vlasluit, zacht in ’t aenraken , fchooner en witter dan te voren, en ’t vuur wederdaende. Men fcheit ’er ook ’tgrofde, kortde, mind blinkende, en mind fchoone gedeelte af, dat vry wel naer Katoen gelykt; men kan dit vlas fpinnen, en’er onverbrandbaer linnen van ma- ken, min of meer fchoon, naerdat de doffe, die men daer toe gebruikt heeft , zuiver is. Men gebruikt den Amiant in fommige mid- delen; men gelooft dathy ’t vergift wederdaet, de fchurftheit geneed, en afvegende is; maer ik geloof dat’er geene kracht in is. A miantus , Griet uuixrTOi , ab u privativo & K'*1** * coniamino , omdat dees deen door ’t vuur niet gefchonden word. A sbeften , Ksbejlcs , id ejl , inexflinguibihs , van et t? e-CewtjK.1 , exftinguo , omdat deze doffe in ’t vuur als uitgedooft blyft , en niet in brand raekt. A M M*I. * A «mi, vel Jemen atnmeos, is een kleen,enby- kar.s rond zaed, naer zandkorreltjes gelykende, donkergr'aeuw van kleur’, en fpeceryachtig van reuk en fmaek, bykans alsdeOregaof deTliym; het bede word ons uit Alexandrië ofKandiè'ge- bragt , daer het aen eene zeer hooge takkige plant’ groeit, A mmiojelinum Tab. feu A mmi vulgare Dod. genaemt. De bladers zyn gelyk die 19 van Dille; de takken dragen op hunne toppen kroonen of kranfen met kleene witte bloemen voorzien, na welke de zaden volgen; de wor- tel is dikachtig; men kweekt ’er in Vrankryk; maer het zaed, dat’er van komt, is zoo goed niet, als dat van Kandië. Men moet het zaed van Ammi kiezen , dat zeer verfch , bedgevoedt, zeer zuiver, derk- rekende , en wat bitter van fmaek is ; het heeft veel fyne olië en vlug zout in zich. Het is inihydende , openende , windbreken- de , goed voor ’t hoofd, en tegen d’opdygin- gen , en wederdaet het vergift; 't is een van de vier kleene heete zaden. A mmi, arena ; dezen naem heeft merj aen deze plant’ gegeven, wegens haer zaed dat naer zandkorrels gelykt. A M M I T E S. Ammites , Jive Amwonites , is een zandachtige deen, dien men van verfchillende grootte vind; want fommige zyn’er,die ten minde zo groot zyn als noten, eenige als graeuwe, andere als kleene Erweten , en anderen als Heulzaed of Gierd; deze kleene deentjes gelyken naer kuit van Vifch ; men noemteenigehier van Cenchrites, andere Meconites ; die zoo groot als graeuwe Erweten zyn, worden van fommigen in’tFranfch Bizoard minerat genaemt , omdat zy uit fchilferen ofplaetjes bedaen , gelyk de Bezoard, en van dezelve blinkende kleur’ zyn , of wat rood- achtiger; zy groeijen op bergen dichtby Beriy in Zwitferland ; zy worden ligtelyk wederom tot zand, waer uit zy zyn t’zamengedelt. jimmites ex Hfi/xes , arena , omdat dees deen zandachtig is. AMMOCHRYSUS. jimmochryfus , is een deen, die fomtyds vry hard is , doch die zich doorgaens tuffehen de vingers als tot zand laet vergruizen; de kleur is dan rood, dan geel, metdukjes talk van eene goudkleur’ doormengt , zoodat men zoude zeggen, dat’er goudpoeder in was; dezen deen vind men in Boheme , en in verfcheide andere plaetfen; hy dient niet als om op ’t fchrift te drooijen. Ammochryfus, ex arena, V %fve-et aururn, als of men zeide goudzand. O 3 * Zie PI.. II. Fig. 2» AM- jb A M, AMMONIACUM GUMMI. * Ammoniacum gummi, vel Gummi bammoniacum. Jive Gut ta Ammoniaca, in’tFranfch Gomme Ammo- niac , in’t Nederduitfch Gom Ammonia^, is eene Gom, die van buiten geelachtig, en van bin- nen wit , onaengenaem van reult , bynaer als die van de Galbanum, en wat bitter van fmaek is ; zy druipt in witte tranen uit de ingefneden tak- ken en wortel’ van eene foort vanFerula, in’t Latyn FerulaAmmomfera genaemt, die overvloedig in deWoeflynen van Lybië groeit, en voornament- lyk omtrent de plaetfen, daer eertyds jupiter Ammons Tempel en Godfpraek was; fommigen noemen deze plant Metopion , van ^e7« , trans o* èzrr,t foramen, omdat zy zeer vol luchtgaten is. De bede Gom Ammoniak is in fchoone , zui- vere tranen van gedaente als die vandeOlibanumj zy moeten droog, wit, breekbaer, wat bitter van fmaek en onaengenaem van reuk zyn , op’t vuur week worden, en gemaklyk tot wit poe- der konnen gebragt worden. Men verkooptze ookby de Droogiden in duk ken , maer zy is vol zaed van den boom en andere vuiligheden; deze gebruikt men onderde plaeders; men moetze verkiezen, die de volde van tranen, en de zuiverde is. De Gom Ammoniak heeft veel olie' en wezent- lyk of vlug zout, doch weinige waterdeelen en aerde in zich. Zy verzacht, verdunt, verteert, ontbind, en opent; zy is goed voor de hardigheden der milt, lever, en darmfcheil , neemt de verdop- pingen weg en verwekt de maenddonden , men gebruiktze uit- en inwendig. Ammoniacum ab H/apot, arena , omdat de boom, daer deze Gom uitvloeit, in’t zand wad. A M O M U M. ■f Amomum racemofum , in’t Franfch Amome en 'grappe , is een ronde dop of fchael , zoo groot als eene groote druif, en insgelyksin troffen ge- fchikt, witachtig van kleur’, bros, behelzen- de inzich bynaer vierkante purperachtige korrels, die in’t rond aeneengevoegt, doch door kleene en dunne vliezen van een gefcheiden , fcherp en bytende van fmaek , en zeer doordringende van reuk zyn;dees dop heeft geenen deel, maer is vad en als gelytnt met vele andere aen eene langachtigc pees’, in gedaente als troffen, waer om men hem Aworn#»! racemofum noemt; hy word uitOodindië gemeenlyk in doppen, doch zelden in troffen tot ons overgebragt; hy groeit aen een’ heeder, waervan ’t hout krom, roodach- * Zie PI. II. Fig. 3. f Ibidem Fig. 4. A M. tig en welriekende is, de bladers langachtig en fmal, en de bloemen wit zyn. Men moet de Amomum verkiezen , die de grootde, heel verfch, vry zwaer, en vol van korrelen is, die weldoorvoedt, purperachtig van kleur’, welriekende en fcherp van fmaek zyn; men moet’er den witachtigen dop, die nergens goed toe is, affeheideu, om de korrels Zuiver en fchoon te hebben; zy zyn vol vlugzout, en fyne olie. Zy is infnydende, verdunnende, wederdaet’c vergift, verdryft de winden , verderkt demaeg, verwekt de eetlud en fterkte , doet de maend- donden voortkomen. * Amomum quafi , 'a,y.up.ot, , Jeu irreprehenjibilis O* pr&Jlans. Zoo dikwils men in de voorfchriften Amomum vind, moet men Amomum raeemofum verdaen , die wy hier befchreven hebben ; maer men noemt nog verfcheide andere kleene vruchten Amomum , gelyk als de Amomum faljum , fcuPfeu- doamomum. Gef. Hort. deze is eene kleene zwar- te vrucht, offoort van Aelbezië , zoo groot als de Jeneverbeziën, groeijende aen een’ Aelbezië- boom’ , uroffulana non Jpinofa fruóïu nigro , C. B. five ribes niirum. Dod. genaemt. In de Genees- kunde is zy in geen gebruik. Amomum /’lmii , is eene roode vrucht , van grootte als eene kleene Kers , groeijende aen een kleen boompje, dat in de tuinen en in de Apothekers winkelen zeer gemeen is; maer in de Geneeskunde van geen gebruik. Het geen de Engelfchen Amomi , en de Fran- fchen Poivre dejamaique noemen , is de vrucht van’t Indiaenfche hout, waervan opzyneplaet- fe zal gefproken worden. De kleene vrucht, by de Hollanders en Portugezen Amomum, by de Franfchen Poivre deTbevet genaemt, is rond, van grootte als Pe- per. en fomtyds grooter, gerimpelt, roodach- tig van kleur’, dragende aen’t eene einde als een kroontje, van reuk en lmaek als eene Kruidna- gel, wat fcherp en fpeceryachtig; zyheeftook de kracht der Kruidpagelen ; men vind ’er dat kroontje niet altyd aen vaft, want het raekt’er in’t overvoeren ligt af. Sommigen noemgnze kleene ronde Kruidna- gel; men vind’er de befchryving van in’t twee- de deel van de Befchryvinge der Planten door Joh. Bauhinus , bladz. 194- onder den naem van Amomum quorumdam odoreearyophylti. Ze groeit in Indië. A M P E L I T I S. Ampelitis , (ivo Pbarmaiitis , in ’t Franfch Terre Ampelne, of Pïerre notre , is eene zeer leemige aer- * De la Duqueric. A M. A M. 3l aerde, zoo zwart als een git, die zich ligteiyk in fchilfers fcheid, en gemaklyk tot een poeder kan gebragt worden; men haeltze uit eene fieengroeve by Alenfon; daer zyn twee foorten, de eene hard, en de andere zacht; zyheeftveel zwavel en zouts in zich; alsze oud word, ver- andertze van zelfs in poeder, en men trekt’er Salpeter uit. Zy is goed om de wormen te dooden , alsze op den buik gelegt word; zy verwt de hairen zwart. Sommigen noemenze Aerde voor den u'yngaerd , omdatze in de wyngaerdakkeren zynde de wor- men , die langs de wynftokken zouden opklim- men , dood. Men noemtze Pharmacitis, a itt , omdat ze toe een Geneesmiddel dient. AMPHISBiNA. A mphisb&na , vel Ampbicepkalos , As liani , Ni- cand. Plin. Jonft. in’tNederduitich Tweehoofdige Slang , is eene foort van dunne Slange , om- trent anderhalf voet lang , hebbende zoo een* korten ftaert, dat men moeite heeft dien van haer hoofd te onderfcheiden ; waerom eenige Schryvers gezegt hebben, dat zy twee hoofden had, aen yder einde een; zy is wit van kleur’, glinfterende, en met roodachtige vlekken be- zacit ; de wangen zyn zoo dik, datze de ootren bedekken , zo dat zy blind fchynt te zyn; men vind haer op ’t eiland Lemnos; hare beet is ge- vaerlyk, en men moet dezelve middelen daer tegen gebruiken, als tegen de Adderbeten ; zy heeft veel vlug zout en olie in zich. • Haervleefch, lever, en hart zyn goed om ’t zweet te verwekken, de kwade vochten door de uitwaefleming te verdryven , en ’t vergift te wederftaen; men kanze bereiden als die der Adderen. Amphisbana , ex u/up'ic , utnnqut , z? fixlta , gra- dior , dewyl men onderftelde , dat deze Hang een hoofd aen yder einde had , zoo geloofde men ook dat zy dan met’t eene einde, dan mec’t an- dere begon te gaen of te kruipen. Amphicephalos , ex Ufitp'is, utrinque , xej ca- put , omdat men meende, dat zy aen yder einde een hoofd had. AMURCA. Amurca , in’t Franfch Feces , of Lie d'huile, in’t Nederduitfch DroeJJem vanOlie , is een zinkfeldat op den grond van ’t vat overblyft, daer men verfch geperfte olyfolië ingedaen he«ft , om die te laten zinken, Hy is weekmakende , verzachtende , ont- bindende , goed om de hoofdpyn te flillen op ’t voorhoofd gelegt, en om de zinkingen te (tuiten. érnurca komt van’t Griekfche woord dfupyj, dat het zelve beteekent. AMYGDALA. Amygdala , in’t Franfch Amande , in ’t Neder- duitfch Amandel , is de vrucht van een’ boom, in ’t Latyn Amygdalus, in ’t Franfch A mandier , in ’t Nederduitfch Amandelboom genaemt , dien men in de tuinen kweekt; de bladers zyn lang, fmal, fpits toeloopende , en van een’ aenge- namen bitteren fmaek; zygelyken zoowel naer Perzikbladers , dat menze, alsze van.de hoo- rnen zyn geplukt , naeuwlyks kan onderfchei- den , uitgenomen datze taijer of buigzamer zyn; de bloem gelykt ook zeerwel naer die van den Perzikboom, maer is witachtiger, en niet buikzuiverende; in hare plaets komt eene har- de hout- en langachtige vruchc , met een’ rui- gen, groenachtigen en vleezigen balt’ bedekt; zy heeft een’ langwerpigen en platachtigen aman- del, by ydereen bekent, in zich. Daer zyn twee foorten van Amandelen ; zoe- te en bittere ; doch zy zyn even groot; zy komen uitI3arbarye,Languedok,Provence,enTouraine; maer de fchoonfte en meeftgeachtfte van allen zyn die, welke in’t Graeffchap van Venaiiïïn by Avignon groeijen; zy moeten breeden hoogvan kleur’ z\n. De zoete Amandel heeft veel olie, weinig zouts en waterdeelen in zich. De bittere heeft veel olie, meer zouts dan de zoete , en weinige waterdeelen , waerom ook de olië van bittere Amandelen veel langer dan die van de zoete bewaert kan worden, zonder (terk te worden. De zoete Amandel is verzachtende, openen- de, verkwikkende, en goed voor de bord; men gebruiktze in Emtdjien of Amandelmelken, en in vele andere Apothekers bereidingen. De bittere Amandel is afvegende en openen- de ; men geeft voor dat hy de dronkenfehap belet, zoo men hem even yoor’t wynzuipen eet; hy matigt de hoofdpyn , als hy gekneufi op ’t voorhoofd gelegt word. * Amygdala difta, Tssccpèe elf liftte, ’/%«<*, quod pofl viride putamen nucleos fcarificatos oftendant ; ü* in hiulcos dehi/cant, quat r*s vocant. AMYLUM. Amylum , in ’t Franfch Amidon , in ’t Neder- duitfch Styffel , A meldont^ is ’t merg of pap van zacht- * De la Duqueiie. * A N. A N. 1* zachtgem’aekte Tarwe , door middel van ge- meen water uitgetrokken en gedroogt; om ze te bereiden , maekt men de Tanv zacht , met die in heet water te laten weeken; het water af- gegoten zynde , kneuP nienze ter dege , en ziftze om ’er de fchellen of zemels af tefchei- den; dan laet menze by brooden in de zonne droogen , en breektzc in kleene (lukken , gelyk men de Ameldonk of Styffel by deDroogiüen ziet; men maektze teParys; zy moet heel wit, zuiver, in vry groote fiuKken, en ligt te ver- gruizen zyn; zy heeft veel olie, en wat vvezent- lyk zout in zich. Zy is goed voor de borP , verdikt en ver- zacht dj fcherpe weivochten , die uit de herfe- nen komen, Puit het bloedfpouwen, en is goed voor de oogziektens. De Ameldonk is’t voornaemPe van’thairpoe- dcr ; men maekt ’er witte Styffel van, metze in water te laten koken , tot datze de dikte van een zeer dun lym gekregen heeft; en als menze blaeuw wil hebben , doet men’er gema- len blaeuwfel by; maerals men ’er wat Aluin en Schapenroet ondermengt, zal menze hooger of levendiger van kleur’ maken. A t»)lum ex a privativo , u1 n'jXymoia, omdat men in ’t maken van Ameldonk het fynPe meel uit de Tarwe haelt, zonderhulp’ van den molen. ANACAMPSEROS. " Ailacampferos , tndgö Faba crajfa , J. 13. Pit. Tourneforr. Telepbium n uigare , C. B- Telepbium alterum , Jive craffula , Dod. Cotyledum alterum , Diofc. Col. Scrofiilaria media vel tertia , Prunf, Fabaria , Matth. Acetabulum alterum , Cord. in Diofc. Faba innerfa , Ad. Lob. Crajfula , five Faba inverfa , Ger. In’t Franfch Orpin , Reprife, Jombarbe des vignes , Grajfctte , Fëve ëpaijfe. In ’t Nederduitfch Smcerworte-l , Hcmeljleu- tel. Is eene plant, die een voet hoog, of hoo- ger groeit; de Pelen zyn regt, rond, met dikke bladeren bekleedt, en vol faps als die van Por- celein , doch langer, bleekgroen van kleur’, dikwils met wat rood gemengt, eenige aen de kanten gefchaert , andere heel , lymachtig en Haf van fmaek; de blofcmen groeijen op de top- pen der Pelen by dikke ruikertjes, en bynaer als eene zonnefcherm , wit- of purperachtig van kleur’; yder van deze bloemen bePaet uit vyf rooswyzegefchikteblaedjes, in wierplaets , na- datze afgevallen zyn , eene vrucht komt, be- Paende uit verfchcide korrelen , die als in een hoofdje t’zamengehoopt , en met kleene zaden vervult zyn ; de wortel is klierachtig of uit vele witte en fmaselooze knobbeltjes gemaekt; deze plant groeit op onbebouwde , Peen- en fchaduwachtige plaetfen ; zy heeft veel water- deelen en olie, en weinig zouts in zich. Zy is bevochtigende , verkoelende, ontbin- dende, afvegende, vvondheelende, genezende, goedvoor de breuken of fcheurfelen, eu om de vlekken der hyid’ wegtenemen. ANACARDIUM. * Anacardium , in’t Franfch Anaearde , is eene foort van boon’, of eene vrucht van grootte als eene KaPanje, eenigzints naer’thnrt van eenen vogel gelykende, waeromze dien naem draegt; zy is glinPerendzwart van kleur’, en heeft een’ witten Amandel of pit in zich; zy groeit aen een’ Indiaenfchen boom’, wiens bladers bynaer rond zyn, en wiens vruchten peulen zyn naer die van onze boereboonen gelykende; zy hebben gc- meenlyk twee van die boonen in zich. Men moet de -\nacardes nieuw , dik , en welgevoede verkiezen ; zy hebben veel olie en zouts in zich. Zy verdunnen en dryven het Pym door den Poelgang af; zy zyn ontbindende , verkwik- ken de herfenen , en verPerken het geheugen , alsze in afkookfelen ingenomen worden. Anacardium, u cor ; omdat deze vrucht .de gedaente van een kleen hart heeft. ANAGALLIS. AnagaMs, in ’t Franfch Monron , in ’t Neder- tluitfch Guichelheil, is eene plant waervan ver- fcheide foorten zyn; maer ik zal alleen bande len van degemeene, die in de Geneeskunde ge- bruikt word ; men verdeeltze in twee foor- ten, in mannetje en wyfje; de eerPe word ge- naemt A nagallis mas , Dod. A nagallis terrejhis , mas , Thai, A nagallis pbaeniceo fiore , C. B. Pit. To ur- ne f. Rnagallis phccnicea , mas, ] B. Corcborus Graten* , Theophr. Nicandri, Ang. Zie PI. II. Fig. 5. A N. A N. ?? Is eene plant , die verfcheide kleene, teira, en ter aerde liggende fleeltjes Ichiet; de bladeis zyn kleen, bynaer rond, twee aen twee langs de de- lentegens malkanderen over ftaende, fcherp en bitter van fmaek; de bloemen zyn als roosjes in vyfdeelen verdeelt, rood van kleur’, en yderaen een langachtig dun deeltje, dat aen den oor- lprong der bladeren uitkomt, vaftgehecht; als deze bloemen zyn afgevallen , komen ’er in hare plaets kleene bolwyze vliezige vruch- ten, die zich in twee doppen als eene zeep- doos openen , en met kleene en gemeenlyk hoekige zaden vervult zyn; de wortel is wit en vezelig. Het Guichelheilwyfje word genaemt Anagallis f asmina , Dod. Anagallis terreftris , f osmina , Thai. Anagallis phasnirca , fohis amphoribus ex ad - verf o qnaternis , Raii Synopf. Pit. Tournef. Anagallis caruleo flore , C. B. Anagallis c ceriile a fcemina , J. 13. Het verfchilt van de voorgaende hierin , dat ^yne bladers grooter, eu de bloem blaeuw, of fomtyds doch zelden wit is. Het eene en ’t andere Guichelheil groeijen in de. velden , wyngaerdsakkeren en tuinen ; zy zyn van dezelve kracht’, enjhebben veel zouts, middelmatiglyk olie en waterdeelen in zich. Zy zyn afvegende, wondheelende , en goed tegen de dollehondsbeten alsze inwendig ge- bruikt of van buiten opgelegt worden. ANAGYRIS. Anagyris fostida , C. B. Pit. Tournef. Anagyris vera foetida , J. B. Anagyris , Dod. Acopon , Diofc. In’t Franfch Bois puant. Is een zeer takryke heefter , wiens fchors donkergroen , en wiens hout bleek of geelach- tig is; de bladers zyn langwerpig, fpitstoeloo- pende, van boven groen, van onderen witach- tig, drie aen drie ftaende , en zoo fterk en Hin- kende van reuk , voornamentlyk als menze kneuft, datze hoofdpyn verwekken; de bloe- men zyn geel , en gelyken naer die van Brem; zy worden gevolgt van peulen een vinger lang, kraekbeenachtig , en naer die van de Turkfche boontjes gelylcende; ydcrvan deze peulen heeft drie of vier zaden in zich, zoo groot als onze kleenfte witte boontjes , gelykende uaer nier- tjes , in den beginne wit , naderhand pur- perachtig, eindelykhecl ryp zynde, blaeuw en zwartachtig. Dees heefter groeit in warme landen. Zyn blad is ontbindende, en zyn zaed doet braken. ANANAS. Ananas Acoftae. Nanas Theveti. Jayama Oviedi. * Is eene fchoone Ooftindifche vrucht, die , aen een gewas groeit.dat in gedaente engioot- te naer onze Artifchokken gelykt; de bloem beftaet uit een enkel blad gemaekt als een trech- ter, en in drie deelen ingefneden ; deze vrucht is aen haer boveneinde verfiert met een kroon- tje, en een bosje bladeren zoo rood als vuur; bare fchel fchyntuitfchilferen tebeflaen, welke naerdievan een’ Pynappel gelyken, maerword ’er afgedaen, als die van de Meloen ; haer vleefch is vezelig, maer fmelt in den mond’ geheel tot water, hebbende een’ lekkeren fmaek van Per- fik. Kwee en Muskadeldruif t’zamen. Uit de fchubben dezer vrucht’, eerze ryp is, komt een purperachtig bloempje, dat verwelkt en allengskens afvalt, naermate dat de vrucht groot word. Daer zyn drie voorname foorten van Ana- nas. De eerde word genaemt Ananas Acoftre , J. B. Ananas aculeatus fruBu ovato'carne albidd , Plunf Pit. Tourneforr-. Carduus Brajilianus , foliis aloës , C. B. Nana fruBus , five Jayama , Lugd. In’t Franfch Gros Ananas blanc. Zy heeft fomtyds acht of tien duimen raiddel- lyns , en vyftien of zestien duimen hoogte ; haer baft word geel onder ’t rypen , maer haer vleefch is wit en vezelig; zy verfpreid een’ zeer lieffelyken reuk , bynaer als onze Kween , maer nog aengenamer. Hoewelze fchooner en grooter is dan de andere, isze echter zoo lek- ker van fmaek niet; zy maekt de tanden ftomp, eu doet ’t tandvleefch bloeden. E De * Zie PI. II. Fig. 6, A N, A N, 34 De tweede Ananas word genaemt A n aftas aculeatus fruBupyramidato carne au- red, Plum. Pit. Tournef. In’t Franfch Pain de Sucre. Zy is fpits , en bynaer als een Suiker- brood van gedaente ; de bladers zyn wat langer en fmaller dan die van de eerde , ook wordze zoo geel niet ; haer fmaek is beter , maer doet ook«’t tandvleefch bloeden. De derde word genaemt Ananas non aculeatus , Pitta diHus , Plum. Pit. Tournef. In’t Franfch Ponme de Renette. Deze is de lekkerfle van allen , fchoonze de kleenfle is; zy heeft den reuk en fmaek van een’ Renetappel, waervanze dien naem draegt; zy maekt de tanden niet Homp. Het kroontje, dat de Ananas op zynen top draegt, is eenekleene Ananas , die allengskens groeit, en de eerde, als zy afvalt, opvolgt, gclyk een zoon zynen vader; daer zyn noch andere uitfpruitfels beneden de vrucht, en zelfs beneden den dronk, die Ananaden vóórtbren- gen in veel minder tyd, dan die , welke tot een kroontje dient, maer ze zyn zoo fchoon niet. Men perd het fap uit de Ananas , en maekt ’er lekkeren wyn van , die bynaer zoo goed is als Malvezei , en dronkenfchap verwekt. Hy dient om ’t hart te verfterken , en de ver- doofde goeden optewekken , duit de walgin- gen, en dryft de pis af; de zwangere vrouwen onthouden ’er zich van, want hy zoude haer doen miskramen. Men konfyt de Ananaden op de plaetfen daerze waden, en zendze overal henen ; deze konfituur is goed om de natuurlyke warmte optewekken. A N A S. Art as , in’t Franfch Car.art, in’tJMederduiefch Endvogel, is een welbekende vogel ; het wyfje word Eend genaemt; hy is een halfdachtig dier, want hy leefd te land en te water ; daer zyn twee algemeene foorten , eene tamme, en eene wilde; de tamme word gemeenlyk in’t Franfch Baiboteux bygenaemt.omdathy zich in modderige plaetfen, beken, en aen de kanten van vj' ve- ren en moeraden wentelt; hy vliegt weinig van den grond op, treed langzaem , maer zwemt fchielyk; de andere word in’t Franfch Sauvageon bygenaemt, omdat hy zyn voedfel in de boflchen gaet zoeken; ’s winters voegt hy zich by de troppen van andere Endvogelen. Hy vliegt naer de rivieren en vyvers , dan noemt men hem riviervogel; daer zyn verfcheide foorten, maer de laetfle is de belle, en meed geacht; zyn vleefch is roodaclnig, bruin, en veel fmake- lyker, dan dat van de andere. Hy heeft ook veel meer vlug zout in zich; zvn jong heet in’t La- tyn Anattcula, en in’t Franfch HaEbran of Haie- brem. Het Eend legt eijers wat grooterdan hoender- eijers, en alzoo goed om te eten; hun dop is wat dikker; alsmen een Eendenei onder eene hen te broeijen heeft gelegt , zal ’t Eendje , als ’t is uitgekomen, en in flaet is te loopen , dehenne veel zorg’ geven; want het loopt zon- der hare toelating’ in’t water om te zwemmen en te (lobberen, en dewyl ze het niet kan vol- gen , isze genoodfaekt aen de kant te bly- ven , daer zy het met teederheit roept, en op hare wyze zucht, alsof het een verloren kiud was. De Endvogel eet brood , padden , kikvor-- fchen , en andere bloedelooze dieren, is zeer gulzig van aert , zoo dat hy dikwils al ’t geen hy te veel had ingeflokt , genoodfaekt is uit te braken; het vleefch van dezen vogel is valt, zwaer, en zeer voedzaem , maer niet gema-k- lyk te verteren. ' Men legt den Endvogel , zodra men hem le- vend heeft opengefneden , op den buik voor ’t windkolyk ; zyue lever word goed geacht om den levervloed te fluiten. Zyn vet is weekmakende, verzachtende en ontbindende. Anas , in’t Griekfch, si?, na,, a nato, omdat de Endvogel eén zwemmende vogel is. HaUbran of Hahbrem , komt af van ’t Griekfch, exa,Xi, man, V Anas, alsof men zeide Zeeëend, omdat het wilde Eend dikwils op de zeeoevers gaet’zwemracn. ANATRON, Et at r on , (ivo Anatron , in’t Franfch Soudc Blan- che , in’t Nederduitfch Witte Zcuda , is een zout doo’rkriflalmakingofuitwaefieming uit’tNyl wa- ter in Egrpten getrokken ; het konde wel ’t j yitrum of Salpeter der Ouden wezen; men vind ’t zelden inVrankryk; het is een Alkali, en wat fcherp van fmaek. Men moet’t in witte klompen kiezen, alsge- kriflallize ert , zwaer , van fmaek als gemeen zout» A N. A N. zout, doch van een’ viezen reuk, inde lucht ligt vochtig wordende; de wafchtcrs gebruik- ten ’t eertyds in plaetfe van.Zouda, om ’t lin- nen wit te maken ; waerom men ’t oneigentlyk witte Zouda genaenn heeft; de Vleefchhouwers gebruikten ’t ook in plaetfe van zeezout, om hunne huiden te zouten , doch ’t is federt eeni- ge jaren verboden inVrankryk te brengen, waer door ’t zeer zeldzaem is geworden. Het is zeer openende als’t ingenomen word; uitwendig gebruikt is ’t afvegende , opdroo- gende, en wederftaet het koudvuur; het komt onder de bereiding van den deen van Crolliui ; maer dewyl men ’t nu niet vind, gebruikt men ’tzout van glas in zyne plaetfe. Daer is ook een A natron, dat door kond ge- maekt, en in ’t Latyn Anatrum fattiiium ge- naemt word-; men maekt het uit tieti deelen Sal peter , vier deelen ongeblufchte of levende Kalk, drie deelen gemeen Zout, twee deelen Rotsaluin, en twee deelen Koperrood; dit al- les fmelr men in wyn , en laet dit dan koken , kleinzen, en tot de dikte van zout uitwaeffe- men. Het word gebruikt als de Borax, om de Me- talen te zuiveren en te doen fmelten. A N C H U S A, Ancbufa y Gef. Hor. . Ancbufa puniceis floribus , C. B. / Tichufa Monfpchana , 1. B. Ancbufa minor , Jeu Aldbiadicn , vel Onocbi- les. Ad Bu^lojfa rubra, vel Ancbufa 2. Lon. Biiglojfiim ra iice nibrd , jive Ancbufa vulga- tior , Pit. Tournef. In’t Franfch Orcanetie. In’t Nederduitfch Kleene Offetong. * Is eene foort van Offetong’, of eene plant, die verfcheide delen fchiet omtrent een voet hoog, die zich naer de aerde buigen; de bla- ders gelyken naer die van de wilde Offetong’, zyn lang, en met harde hairen voorzien ; de bloemen waden aen de toppen der takken, en zyn van gedaente als een ingefneden paviljoen of trechter, purperachtig van kleur’; als deze bloem is afgevallen, komen’erin hare plaets inden kelk, die zich uitzet, zaden te voorfchyn , die de ge- daente van een Addershoofd hebben, en afchver- wig van kleur’ zyn ; de wortel is een duim dik, ?r aen den bad’ rood, cn naer het hart witachtig; deze plant groeit in Languedok, Provence, eu op zandachtige plaetfen; men laet haren wortel in de zonne droogen , en zend hem aen de Droogiden , die hem verkoopen ; men moet hem verkiezen verfch gedr-oogt en wat buig- zaem , van buiten donkerrood van kleur’ , van binnen wit, en als men hem over den nagel vvryft eene lchoone roode Koraelkleur van zich gevende; hy dient om eene roode verw aen de rozenzalf’, pomade, zegellak en olie te geven, als hy daerin geweekt word; doch al zyne verw komt van zynen bad’; het binnenda doet’er niets toe ; hy heeft veel olie, en weinig zouts in zich. De wortel van Kleene Offetong’ is t’zamen- trekketide, en duit den buikloop alshy in een afkookfel ingenomen word; uitwendig gebruikt meu hem om de oude zweren aftevegen en op- tedroogen. Men brengt ons fomtyds uit de Levant eenc- foort van Kleene Offetong’, Konjlanttnopcoljche Kleene Ojfetong genaemt; ’t is eene zekere foorr van wortel , bynaer zoo groot en dik als een arm, maer van eene byzondere gedaente ; want hy fchynt te beflaen uit groote in elkander ge- draeide bladeren , gelyk gefponnen tabak, van verfcheide kleuren , waervan de voornaemde donkerrood, en zeer fchoon paers zyn; boven aen dezen wortel’ zietmen als eene witte en blaeuw- achtige fchimmel ; in zyn binnende vindmen een hart, dat eene kleene dunne fchors is, gerolc als Kaneel, van buiten fchoon rood , en van binnen wit ; het is waerfchynelyk , dat dees wortel door kond gemaekt is ; maer wat ’er van zy, hy geeft nog fchooner verw van zich, dan de onze. A N D A. Anda, G. Pifon. is een Brafiliaenfche boom, wiens hout fponsachtig , en ligt, ’t blad lang- en zenuwachtig en fpits , de bloem groot en geel is; de vrucht is eenegraeuwe noot, onder«eene dubbele fchelle twee eikels bevattende, die als Kadanjes ('maken. Men zeg: datze den doelgang en eenigzins braking verwekken; men neemt’er twee of drie tot eene gift van in ; uit déze eikelen perd men eene olië, waermede men de leden fineert. De fchel der vrucht’ word goed geacht om den buikloop te duiten; als menze indevyvere werpt, doetze de viflehen derven. E 2 * Zie PI. II. Fig. 7> A N. A N. A N. 5* ANDIR A, Arbor. And'ua , five Angelyn, G. Pifon. is een Brazi- Uaenfche.boom, wiens hout hard en bekwaem voor de gebouwen is ; zyn bad is afchverwig ; de bladers zyn als die van den Lauwrier , doch kleener ; hy draegt zwartachtige knoppen , waeruit vele in malkander gedrongen welrie- kende bloemen voortkomen, van eene fchoone purperachtige en blaeuwe kleur’; zyne vrucht is van gedaente en grootte als een ei , in ’t be- gin groen , maer allengskens zwart wordende, aen de eene zyde als met eene naed voorzien, en zeer bitter van fmaek; zy tsmet eene harde fchelle bedekt , en heeft in zich eene geel- achtige kern of Amandel , van een’ viezen fmaek, die bitter en eenigzins t’zamentrekken- de is. Men maekt deze kern tot een poeder, en laet ’ervan innemen tegen de wormen; degiftnuret beneden eene fcrupel wezen ; want men zegt, dat, indien men’er te veel van gaf, ’teen ver- gift zoude worden. Debaft, hout, en vrucht dezes booms zyn zoo bitter als de Aloë, en hierin verfchilt hy van een’ anderen Andira, die hem in alles gelykt, behalven dat hy fmakeloos is. De wil- de dieren eten zyne vrucht , en worden ’er vet af, A N D I 11 A , Animal. Andlra, Jive Andura quacu, G. Pifon. zyn zekere foorten van Braziliaenfche Vledermuizen, waer van de groorfle als onze Duiven zyn ; men noemtze Gehoornde Vlcdertnuiz.cn , wegens eene foort van uitwas of buigzaem lichaem, dat zy boven'den neus hebben ; hunne vlerken zyn meer dan anderhalf voet lang; zy zyn afchver- wig, hebben breede ooren , witte tanden, en aen yder poot vyf klaeuwen , die met fcher- pe of puntige nagelen voorzien zyn; zy ver- volgen allerhande dieren, en zuigen ’er het bloed uit, als zyzekrygen; fommigcn van hen zyn hierin gevaerlyk, dat zy’s nachts in de bed- den fluipen, en de aders der voeten van hen die ’er inleggen zoo zachtjes openen , dat zy ’x niet gewaer worden, als door ’t bloed, dat in ’t bed loopt , en zeer moeijelyk te (fel- pen is. De inwoonders van ’t land (feilen de tong en het hart van dit dier onder de vergiften. ANDROSACE. Androface altera , Matth. Cluf. Hift. J. B. Alfine ajfinis Androface dicla major ^ j. B. Androface vnlgaris lat ifolia annua , Pit. Tour- nefort. Is eene plant , die verfeheide ruige (leien fchiet, omtrent een half voet hoog, wier top- pen zich in zes of zeven deeltjes verdeelen , verbeeldende eene zonnefcherm ; de blader* zyn lang, breed, ruig, en vol ribbetjes als die van de Weegbree, rondom getandt , en zich in’t rond op de aerde verfpreidende ; de bloem is kleen , wit, van boven wyd uitgezet , en in vyf deelen ingefneden; als. deze bloem is afge- vallen , komt’er een bolwys vruchtje voort, zoo groot als eeneErweet, dat verfeheide roodach- tige en langwerpige zaden in zich heeft; de wor- tel is dun en vezelig; zy waft op de zeeoe- vers, tuffehen ’t koren en in de boffehen; zy heeft veel zouts in zich. Zy is openen le , goed voor de waterzucht, opdoppingen van’t water, en jicht. Androface , qunfi ictiïft «xs; hydroft Z7 fo- da'rtc Htili). ANDROSfEMUM. Ar.dïofcemnm , Dod. . Androjaemum maximum frutefcens , C. B. Clymenum , Ang. Gef. Siciliana , ahis Ciciliana vel Androfemum , J- B. Siciliana , Gef. Hor. Herba Siciliana , Tab. In’t Franfch Toute-faine. In’t Nederduitfch Mambloed. * Is eene plant, die verfeheide delen fchiet, ter hoogte van twee of drie voeten, roodach- tig, rond, houtachtig, en vooral van onderen hard; de bladers zyn'langwerpig , en naer dit van St. Janskruid gelykende , dog drie- of vier, mael grooter, in ’t begin des zomers donker groenman kleur’ , en tegen den herfft donker' rood, fchynende doorboort met eene meenigte kleene gaetjes , maer die naerby befchouwi zyndc , ontdekt men , dat die zoogenaemde gaetjes niet anders zyn dan blaesjes , met eer Zie PI. II. Fig. 8. A N. A N. 17 helder , hoewel balfemachtig vocht vervult ; de bloemen wallen aen de toppen der takken, vder uit vyf gele, en in’t rond ftaende blaedjes r’zamengeftelt, grooteren fchooner dan die van Sc lanskruid ; in hare plaets komt eene vrucht of bezie, die onder ’t rypen zwart word, en kieene bruine zaden in zich heeft; de wortel is lang en houtachtig ; alle de deelen dezer plant’ hebben een’ harftachtigen fmaek ; zy groeit op deEilanden,en inde tumen;zy verfchilt van ’tSt. lanskruid, en ’t Hertshooi daerin.dat ze gelyk een kieene heefter takkig is ; zy heeft veel olie , middelmatiglyk zout en water- deelen in zich. Men noennze Tota fana , geheel getond , om dat men ze goed acht voor alle ziektens. Zy is openende , wondheelende , ontbinden- de "oed voor den Heen , om de wormen te verdryven , de kwaedaertigheit te wederftaen , en de razerny voor te komen : men gebruikt ze uit- en inwendig. hndrofamtvn , komt van ’t Griekfch ZtSp» «, ge- tntivus van *vr,p , er mi/h * , fanguis , alsof men zeide Manskleed, want ’t gewas , dat de Ouden Androfamum noemden, gaf een bloedkleurig fap van zich, A N E M O N E. hntmone, in’t Franfch hnemont , in ’t Neder- duitfch bmmone, windbloem, is eene plant, waer van twee algemeene Coarten zyn , de eene tam of gekweekt, de andere wild; yder dezer foor- ten word wederom in verfcheide andere^verdeelt, en voornamentlyk de eerde, die men in de tuinen zorgvuldiglyk kweekt wegens de aengenaemheit harer bloeme ; zy fchieten uit haren wortel by- naer ronde blaedjes , naer die van Varkensbrood, of van Maluwe , of van Kranenbek , ofvanSa- rnkel gelykende , zynde fommige breed, an- dere kleen , eenige diep, andere weinig inge- fneden, en alle aen deeltjes vadgehecht ; uit het midden dezerbladerenryzen kieene deeltjes, die tot omtrent de helft kael en aldaer voorzien zyn met drie blaedjes , die als een kraeg om de- zelve daen ; yder van deze deeltjes draegt op zynen top eene fchoone, breede, ronde bloem, van verfcheide rooswyze gelchikte blaedjes, die enkel of dubbel . geel, wit of purperachtig, of vleefchkleurig , ofblaeuw, of rood, ofpaers, of van verfcheide kleuren is , fomtyds met een bosje verfiert, in’t Franfch gemeer.elyk la pluche genaemt; als deze bloem is afgevallen, groeit ’er eene vrucht in hare plaetfe, die meedlang- werpig is , en eene kern vol zaden in zichheeft, waervan yder gemeenlyk met een wollig kapje bedekt is ; de wortel is knobbel- of buitach- tig, en met vezelen voorzien; de wilde Ane- mone groeit op verhevene en bergachtige plaet- fen ; de eene en de andere foort hebben veel zouts en olie in zich. Zy zyn afvegende, openende, infnydende, wondheelende , opdroogende , maer worden zelden als uitwendig gebruikt ; zy zyn dien (lig in niesmiddelen , en in oogwateren voor de zweren der oogen. Anemont , ah 'dveutf veneus, omdat de Anemo- neop plaetfcn groeit, die voor den wind open- ftnen; of wel, omdat de wind hare bloem doet ontluiken. A N E T H U M. Anethum , Dod. J. B. Pit. Tournef. a net hum hor tenje , C. 13. In’t Franfch Anet. In’t Nederduitfch Dïl , Dille. * Is eene 'plant die naer Venkel gelykt; de bladers zyn bykans in draedjes gefnippelt, en welriekende, doch hun reuk is niet zoo aenge- naem als die van Venkel; de bloemen (laen als zonnefchermen op de toppen der takken, en zyn geel, yder van vyf rooswyze gefchikte blaedjes; als deze zyn afgevallen , komen ’er kieene vruchten in hare plaets , beitaende yder uit twee eironde korrelen , platachtig en op den rug met een vry dun zoompje geftreept : 'dit zaedheeft een’ fcherpen fmaek, bykans als dien van Venkel, maer is niet zoo aengenaem , en krygt in ’t droogen eene geelachtige kleur; de wortel is hard, en rondom met vezelen bezet; men kweektze in de tuinen; zy heeft veel olie en zouts in zich; men gebruikt ’er zelden iets anders van als ’t zaed. Zy is windbrekende en pisdryvende , ver- zacht den hik, helpt de vertering der fpyze , en bevordert de melk der zuigende vrouwen. Anethum, trapa, 7« Uw Bitti, currtre, omdat deze plantin weinig tyds groeit. A N G E L I G A. f Angelica , feu Archangelica , in ’t Franfch An- gelique , in’t Nederduitfch Angelica , is eene plant E 3 die * Zie PI. II. Fig. 9. t Zie PI. II. Fig. io. A N 38 . A N. die verfcheide zeer dikke, holle, welriekende (telen fchiet ter hoogte van drie voeten , die vooral van onderen roodachtig groen zyn; de bladers zyn vry groot ,■ getandt , en langs eene takkige rib gelchikt, die met een enkel blad eindigt ; de bloemen groeijen als zonnefcher- menopde toppen der (telen, en zyn wit vankleur ; yder derzelve beltaet uit vyt'blaedjes , die als eene roos aen ’t einde van den kelk gefchikt zyn ; •als de bloem is afgevallen, word haer kelk eene vrucht, die uit twee langachcige , (malle, rond- achtige, en op den ruggeftreepte zaden beftaet; de wortel is eene vry dikke bol, waeruit ver- fcheide wortels voortkomen , die van buiten zwartachtig, van binnen wit, en omtrent een half voet lang 'zyn; de gantfche plant heefteen’ fpeceryachtigen reuk en fmaek, naer Muskus zwemende. Zy groeit op vochtige plaetfen , en in vette aerde; men konfyt hare rib en haerzaed in fui- ker , en men eet’er af, om zich voor de kwade lucht’ te bewaren. Men brengt ons den wortel van Angelica uit verfcheide landen gedroogt over, maer de befte is, die uit Boheme, en vervolgens die uit En- geland komt; hy moet .vry dik , lang, van bui- ten bruin , van binnen wit , geheel en niet wormftekig , waeraen hy lang bewaert zyn- de onderhevigis, aengenaem van reuk, fpecery- achtig en wat bitter van fmaek zyn; hy heeft veel fyne olie, en vlug zout in zich. Hy is maeg- en hartfterkende , goed voor ’t hoofd, openende, zweetdry vende en wond- lieelende , wederftaet het vergift; men gebruikt hem tegens de peft,kwaedaertige koortfen, dolle hondsbeten , en fcheurbuik. Men noemt deze plant Angelica, of Archan- gelica , wegens de groote krachten , dieze bezit. A N G U I L L A. Anguilla, in ’t Franfch AnguiUe , in ’t Neder- duitfeh Aal , Paling , is een levendig geteelde riviervifch , die fomtyds naer de zee afzakt ; hy is van gedaente als eene Slang ; men kan zelfs zeggen, dat hy eene Waterflang is; zyn bek is vol kleene tanden; hy heeft de vinnen by de ooren; zyn vel is vet en llymachtig, en in dehanden zeer glibberig; daer zyn tweefoor- ten , eene groote, en eene kleene ; men ge- bruikt hem meer in de keukens, dan in de Ge- neeskunde; zyn vleefch is wat hard om te ver- reren. Zyn vet is goed voor de doofheit, als men ’t in’t oor fteekt; ook voor de pokputten, ambei- jen, eaom’i kair te doen groeijen. Zyn vel word gebruikt om de gezwellen te verzachten en te ontbinden, en voor de breu- ken of fcheurfelen ; men maekt ’er een fiym van, met ’t in ’t water te laten weeken en ko- ken. Anguilhx a b Angue Slang, omdat dees vifdrde gedaente van eene Siange heeft. ANGUIS jESC ULAPII. Anguis AEfculapü, Jonfton , in’tFranfch Serpent d Ejculate , in’t Nederduitfch slang van JEfculaphts, is de eenigfte bekende foort van Slangen , die getemt kan worden , zonder eenig kwaed te doen; men vind’er in verfcheide plaetfen van Italië, Duitfchland , Polen, Spanje, Azië, Afriha cn Amerika ; zy is zacht van aert, en men betrouwt zich zoodanig op hare goedaer- tigheit, dat menze fomtyds opdebeddens, waer in menze vind, laet leggen, zonder vrees’ van door haer gebeten te worden; zy is vol vlug zout en olië; men kanze bereiden, gelyk men de Adders doet. Zy is goed tegen de peft, wederftaet ’t ver- gift , en dryft de vochten uit door de uitwaes- lëming. * Anguis , 1 quod complicari c? contnrqueri potefl, atque fetnptr fit angulujus , vel quod ar. gat esr pre- mat. A N H I M A. Anhima , Jonfton, is een Braziliaenfche wa- ter- en roofvogel ; hy is grooter dan eene zwaen ; zyn hoofd is niet grooter dan dat van eenenhaen, zyn bek is aen ’t einde zwart en omgekromt , zyne oogen zyn fchoon , goud- verwig, met een’ zwarten kring omringt, en met een’ zwarten oogappel voorzien; op zyn hoofd aen ’t oppeifte van zynen bek fchiet een horen uit, zoo dik als een der dikfte vioolfnaren , en meer dan twee vingeren lang, aen ’t einde omgekromt, rond, wit als een been, en met zeer korte , witte en zwarte veertjes omringt; zyn hals is meer dan zeven vingers, en zyn lyf bynaer anderhalf voet lang; de vleugels zyn groot, en van verfcheide kleuren; de ftaert is tien vingers lang , en zoo breed als die van eene Gans’ ; yder poot heeft vier klaeu- wen met nagelen voorzien ; zyn geluid is fterk, fchreeuwende vihu, vthu ; men vind hem nooit alleen , het wyfje is altyd van ’t mannetje ver- zelt; en als ’er een van beide fterft, volgt de andere hem kort daerna ; ’t is het wyfje , dat * De 1* Duquerie, AN. A N, dat ik hier befchreven heb; het mannetje is boom zeer naerby komen; zyne vrucht is vry nog eens zoo groot; zy maekt ha£r ned van flyk, groot , en word Lotus genaemt. op de wyze van een’ oven, in de dammen der De befte Gom Animé moet wit, droog, broos,' boomen en op den grond. zuiver, welriekende , en ligt te verteren zyn Men acht den horen dezes vogels een goed als menze op gloeijende kolen werpt; zy heeft middel te zyn om het vergift te wederdaen , veel olie, en wezentlyk zout in zich. voor de opflygingen en om de baring te bevor- Zy is goed om te verdryven , en de koude deren; men laet hem eene nacht in wryn wee- vochten te verzachten en te ontbinden , voor ken, en dan ’t afweekfel drinken. ’t Scheelhoofdzweer, en om de herfenen te ver- derken; men legtze op ’t hoofd, enberookt’er a to- i j de mutfen mee; men gebruiktze ook in wonden A ^ 1 om te zuiveren en vel te maken. And , Garz. Acoft. NU , Jive And , Cam. Agnil, Fragofo. Coachira Indor. Annil s Jive Indigo . Gah^five Nil her ba rorijmarini Jade , Linfc. 4. part. Ind Oriënt. Herbn And, Jive Enger , 4.. part. Ind. Oriënt. * Is eene Braziliaenfche plant, omtrent twee voeten hoog , naer Rosmaryn gelykende; de bladers zyn rond en vry dik, de bloemen gely- ken naer die der Erweten , en zyn roodachtig; zy worden van lange en omgekromde peulen ge- volgt, die olyfvenvige zaden naer Raepzaed gelykende in zich (luiten; de gantfcbe plant heeft eenen bitteren en prikkelenden fmaek ; men trekt’er ’t Indifch-biaeuw en ’t Indigo uit, gelyk ter zyner plaecfe zal gezegt worden. Zy is wondheelende , zuivert de oude zwe- ren , alsze in poeder daer opgelegt w'ord ; men gebruiktze ook voor de hoofdpyn tot een voor- koofdsmiddel. ANIME’ Animé gummi. Gummi Amineay Serap. Minea , Galeni. Aminea . niyrrha , C«ef. Animum , Amato. In’t Franfch Gomme Animé. Iti’t Nederduitfch Gom Animé. Is eene witte Gom of Hard , die men uit Amerika tot ons ovevbrengt; zy komt doorin- inyding uit een’ boom’ van eene middelmatige grootte , wiens bladers die van den Myrten- * Zie PI. II. Fig. n. A N I S U M. * Anifum , in’tFranfch Anis, in’t Nederduitfch Anys, is eene plant, die in de tuinen zeer ge- meen is ; haer deel is omtrent drie voeten hoog, rond, ruig, hol en takkig; de bladers lang, diep ingefneden , witachtig, welriekende, en naer die van Peterfelie gelykende; hare toppen dragen breede zonnefchermen , bezet met witte bloempjes , welke naer die van ’t deenbrekend Pimpernel gelyken ; haer zaed is kleen, groenachtig graeuw van kleur’, en zoet van reuk en fmaek , met eenige aengename fcherpheit verzelt; de wortel is dun: men kweekt deze plant in een’ vetten grond; haer zaed word alleen- lyk in de Geneeskunde gebruikt. Men moet ’t dikde, welgevoedde, zuiverde, en verfch ge- droogde , en dat aengenaem van reuk, zoet en wat prikkelende van fmaek is, uitkiezen ; fommigen noemen het Zoele Venkjl-, men brengt’er veel van uit Touraine, maer ’t dikde en bede komt van Malta, en rtlikante, het is graeuwer dan ’t Franfche, mogelyk omdat ’t drooger is; fomtyds vinötmen ’t Anys van Touraine bitter , dan moetmen ’t zelve myden. Men noemt ’t Anyszaed , groene Anys om. het te onderfcheiden van eene foort van Suiker- gebak, datmen gemeenlyk in’tNederduitfch Mui- zekeutels , in’lFranfch ^tnis Couvert , of Anis d la Reine , of pent- Verdun noemt. Het Anyszaed heeft veel fyne olie , en vlug zout in zich. Het is hart- en maegderkende , goed voor de bord, windbrekende, helpt de vertering, be- vordert de melk der zuigende vrouwen, endilt de kolykpynen. Anifum, quaji qubd fibi appetentiam pre-, flet , vel jorfun 'o]i diirm tus i piwitv pui uiiti, quod ttnfmes flmulentas luxet. * " A N I. * Zie PI. II. Fig. 12. 40 A N. A N. ANISUM C H 1 N j£. * AnifutnC.hinenfe, JeuSemenBaditn, in’tFranfch Anis de la C.hint , ofd Q Sibery , of badiant , in ’t Nederduitfch Star- Anys, is een zaed van gedaen- te en grootte als dat van den Coloquintappel, ta- nig en blinkende van kleur’ , en van reuk en imaek als onze Anys , doch derker; het groeit in een hard en dik zaedhuisje, van gedaente als eene dar met zeven dralen , waervan yder een zaed in zich heeft ; men noemt dat huisje fruilusjlellatus, dat is Gtjlarnde Vrucht-, het is valt aen een’ boom’, die in China walt, vanwaer men’t fomtyds overbrengt, maer is zeldzaem in Vrankryk ; de Ooder- fchen en Hollanders mengen ’er van in navol- ginge der Chinezen onder hunne Thee en Sor- bet, omze aengenamer te maken; dit zaedheeft veel olie en vlug zout in zich. Het is windbrekende, of goed om de winden uit ’t lichaem te verdryven , maeg- en hartder- kende, enmaekt een’ friflchen mond als men’t kaeuwt, of ’t afweekfel daer van gebruikt. Het hout van den boom, waeraen ’t Star- Anys groeit, word tot ons in dikke graeuwe ftukken overgebragt, riekende als Anys, waer- ora men ’tAnyshout noemt; ‘t heeft bynaer de zelve krachten als ’t zaed , maer word niet dan door de Schryn- en Ebbenhoutwerkers ge- bruikt. A N S E R. hnfer , in’t Franfch Oye of Jan , in’t Neder- duitfch Gans, is een welbekende vogel; daer zyn twee foorten , wilde en tamme; men ge- bruiktze meer in de keuken , dan in de Ge- neeskunde; zy hebben veel olie en vlug zout in zich. Dees Vogel bemint vochtige en waterachtige plaetfen; men ziet ’er in alle landen; hy leeft lang; de tamme vliegt niet dan met moeite , en niet zeer hoog,#doch de wilde vliegt hoog, en zeerfnel; hy ffaept niet valt, en is zeer ligt wakker te maken; men achtteze eertyds zoo goed als de honden om de huizen te be- waren ; zoodra hy ’t minde gerucht hoort, flaet hy met de vlerken, en maekt een groot getier, alsof hy iemand wilde waerfchouwen byhemte komen: men zegt dat de Ganzen eertyds wa- kers van het Kapitool te Rome geweed zyn , en datzy doorhare waekzaemheit eensbelethebben, dat het door de Gallen werd ingenomen; wat hiervan zy, ’t is zeker, dat dees Vogel leer- zaem zy; ik heb ’er eenen in een radt aen den haerd als een hond^ zien loopen , ora ’t vleefcli I aen ’t fpit te braden; de flagveders , die men uit de vlerken .der Ganzen trekt, dienen voor fchryfpennen. Het vleefch van eene vette Gans’ is goed om te eten; ’tis vall, ineen gedrongen, voedzaem, enaengenaem van fmaek, maer wat hardte ver- teren. Het Ganzevet is verzachtende en ontbinden- de; ingenomen verwekt het loslyvigheid; men wryft’erde deelenmede, die met vloeijingen of zinkingen aengedaen zyn; ’t bevordert de et- termaking; (lilt het geruifch der ooren, alsmen 't daer in (leekt , het verzacht de aêmbeijen , bevochtigt de huid , en vervult de pokput- ten. Het Ganzebloed word geacht een goed mid- del te zyn om’tvergift te wederdaen; degiftis van twee of drie dragmen. De Ganzedrek , in’tLatynCfc««öco/>M/genaemt, ex , anjer, en flercus , is infnydende , verdunt de vochten, dryftdepis en maenddon- den af, bevordert ’t baren , als ’t in poeder ihgenomen word: de gift is een dragmal liet eerde vel der Ganzepooten in poederin- genomen is t’zamentrekkende en goed om de bloeddortingen te fluiten ; de gift is een half dragma. ANTALIUM. A ntalium , five Antale , Jive Tubulus Markus , Rondel. is een kleene fchulp, van gedaente als eene pyp of buis , omtrent anderhalf duim lang, aen ’t eene einde zoo dik als eene dik- ke, en aen ’t andere als eene dunne pen , heb- bende kleene, regte , holle dreepen , die van ’t eene einde tot ’t andere loopen, wit of groen- achtig wit van kleur’ ; men vind hem op de rotfen , en op den bodem der zee; hy befluit een zeewormpje in zich; hy heeft een weinig vlug en vad zout, zeer weinig olie, en veel aerde in zich. Hy is een alkali, ontbindende, en opdroo- gende. A N T H O R A. /In thora. Ad. Lob.Dod. Anthora , Matt Gcf. Hor. Aconitum faiutiferum, feuAntbora , C.B.Pit. Touinef. Napcllus Moyfis, Avicenrae Antitbora flore luteo A:omti , J. 8. Ac om turn faiutiferum , Tabcr. Icon. * I# * Zie PI. II. Fig. 12. A N. A N. *Is eenefoort vanWoIfswort-el, ofeetie plant, die een’ (teel fchiet anderhalf voet hoog, hoe-, kig, (hevig, wat ruig, met vele ronde bladeren voorzien, die om den anderen ftaen, in riemp- jes gefnippelt , naer die der Ridderfporen gelykende, en van een’ bitteren fmaek zyn; de bloemen wallen boven aen den (teef , als eene korenair; yder derzelve verbeeid eenig- zints een hoofd met een’ helm’ bedekt, bleek geel van kleur’ , en niet onaengenaem van reuk; als deze bloem verwelkt is, komt ’er eene vrucht voort uit verfcheide vliezige fcheeden bedaende , die als een hoofdje ge- fchikt zyn, en hoekige, gerimpelde en zwart- achtige zaden in zich fluiten; de wortel beflaet uit twee knobbeltjes bynaer van gedaente en grootte als eene olyf, van buiten bruin of geelachtig van kleur’, van binnen wit en merg- achtig , aen ’t benedenfle einde of van onderen met vele vezelen voorzien , en bitter van fmaek; deze plant groeit op bergachtige plaet- fen, als op de Alpen; de wertel it'ord in de Ge- neeskunde gebruikt, en heeft veel olie en we- zentlyk of vlug zout in zich. Hy is een tegengift, en goed tegen dekwaed- aertigheit der vochten , om het vergift en dol- heit te wederftaen , voor’t windkolyk , de be- ten van vergiftige beeflen, de peft, en’t vergift van Wolfswortel en Monnikskappe. Antbora , qua(i A ntubo-a, omdat de wortel dezer plant’ een goed middel word geacht te- gen’t vergift van eenefoort’ van Hanevoet 2 'hora genaemt , waervan op hare plaetle zal gefproken wordeo* ANTIMONIUM. Ant'trnenium, five Stiilum, in’t Franfch Antimoine , in’t Nederduitfch Spiesglas, is een minerael of bergdoffe, het metael zeer naerby komende, zwaer, blinkende, kriftallyn, ofby lange nael- dens offtrepen gefchikt, zeer zwart van kleur’, dat dicht by de metaelmynen op verfcheide plaetfen van Europa, als in Hongaryë, Tran- fylvanië, Bretanje, Poitou en Auvergne gevon- den word; men haelt hetby (tukken da eruit, min of meer met (tuk]es van harden (teen of rotfe ver- vult,die de arbeiders in’t FranfchGuwg#* noemen. Als men het Spiesglas wil gebruiken, moet men ’t zuiverlte , of’tminft met die voornoemde (tukjes beladen verkiezen; want velen (tellen dit bergttoffig Spiesglas boven het gefmolten.en gezuiverde. Om ’t bergftoffig Spiesglas te zuiveren, fmclt * Zie PI. II.Fig.13. men het in potten of fmeltkroezen ; dan giet * men het in andere potten’door eene zekere foort van fchuimfpaen’, oni’er de voornoemde (tukjes of Cangue aftefcheiden ; dit Spiesglas koud geworden zynde , breekt men de potten in (tukken, en men zend het in brooden over, zoo als wy herzien; dit is’t dat men gemeen- lyk gebruikt, en oneigentlyk in’t Franfch Anti - moint cru , in’t Nederduitfch Rat uw Spitsvlas noemt, dewyl het door 't vuur gezuivert is. Het H.ongaerfche Spiesglas werd eertyds in Vrankryk gebragt in kleene brooden volklee- ne door elkander verwarde en glinlterende ttre- pen , naer ’t wit hellende , gelyk als in de zil- vermyn’; maer zedert dat men deze bergdoffe in Vrankryk ontdekt heeft, laet men ’er geen meer uit Hongaryë komen; vvaerom het zeld- zaem is geworden. Het Spiesglas , dat wy doorgaens gebruiken, komt van Poitou; men moet het zuiver, met fchoone en lange glinlterende (trepen , dte ligt te breken zyn, verkiezen ; ’c is van natuur’ t’za- mengeflelt uit veel zwavel, die aen degemeene zwavel gelyk is , en uit een Regulus , die het metael naerby komt. Men kan zién , wat ik’er van gefchreven heb in myne Scheikunde , en in myne Verhandelinge van ’t Spiesglas. Het afkookfel van raeuw Spiesglas is zweet- dryvende , maer zoo men ’er eenig zuur mid- del by mengt, zal het doen braken ; hetSpies- glas in poeder ingenomen doet mede braken, als men ’t van twaelf greinen tot een half drag- ma laet gebruiken. ANTlRRHINUM. Jintirrbinum vulgare , J. B. Dcd, Pit. Tour* nef. Nares 'vituli , five os leonis vulgo , Cxf. Antirrbimm majus alterum folio longiore , C. B. Cynocepbalos , Plinii. . In’t Franfch Mufle de Veau. In’t Nederduitfch Kalfsmuil, , Kalf sneus. Leen « ivenbekken , Orant . Is eene plant, waervan Johannes Bauhinus drie verfcheide afbeeldfels geeft; de eerde fchiet verfcheide delen anderhalf, en fomtyds meer dan twee voeten hoog, vol wit merg; debladers gelyken naer die van de Ltucoium , of gele Vio- lier, en zyn wat fcherp van fmaek; de bloemen omringen de bovende takjes , en zyn wit of vleefchkleurig, langwerpig of als eene pypva* A N. A O. 42- gcdaentc , aen ’t eene einde een’ kalfstnuil of leeuwenbek verbeeldende , waervan de plant hare namen heeft gekregen; na deze bloem groeit’er eene vrucht naer een’ hondskop , of liever naer een’ varkenskop gelykende , die kleene en zwarte zaden in zich heeft; de wor- tel is houtachtig en wit. - De tweede Anarrhinum , five T ychnis Sylvejlris , Diofcor. in’i Franfch Mouron viola , in’tNeder- duitfch Paers Guichelheil genaemt , folliet een’ lteel en bladers naer die van Guichelheil gely- kende ; de bloemen zyn van gedaente als die van Violier , maer kleener en purperachtig van kleur’; de vrucht verbeeld een’ kalfsneus. De derde Anarrhinum , o PLychnis agria, Plinii, in ’t Franfch Oeil de Chat , in ’t Nederduitfch ipjuoog genaemt, gelykt naer Vlas, en hare bloem naer die van de Hyacinth ; de vrucht is van gedaente als een kalfsneus , en haer wortel is zeer kleen. De Kalfsmuil groeit in de velden, op zandach- tige en onbebouwde plaetfen , en in de wyn- gaerdakkeren. Deze plant word in de Geneeskunde weinig gebruikt; fommigen meenen, dat de wortel van de eerflbefchreven goed is om de zinkingen , die op de oogen vallen , te verzachten , en dat hy , als men hem by zich draegt , de kwade lucht wederflaet. jimirrhinum , ah «»t/, pro t? f)v, naris , omdat de bloem dezer plante een’ kalfsneus ver- beeld. Cynocephalts , ab nvy'cf , cariis , v? xsn verdere teeldeelen van ’t Wildvarken zyn goed om kracht te geven, alsze ingenomen worden. De gal is goed om dekropzweren te verdre- ven of te ontbinden. De drek uitwendig gebruikt is ontbindende, en goed om de fchurft te genezen. Alle de deelen van’t Wildzwyn in’t algemeen zyn vol vlug zout, en goed om de doorwaelfe- ming te bevorderen. Velen meenen dat de Franfche naera Sanglier komt van fingulser , alleen, byz^ondtr , omdat dit dier alleen "loopt , bchalven als ’t nog jong is , want dan loopt het in gczelfchap met de andere. A P I O S. Apios, Matth. Ang. Dod. J. B. Apios vera , Ad. Lob. Titbymalus Characias radice Pyriformi, Mor. H. R. B. Titbymalus tuberofus Diofcoridis , Ln?d. Titbymalus tuberofd Pyriformi radice , C. B„ Ifcbas , Cluf Hilt. Titbymalus tuberofd radice , Pit. Touroef. Is eene foort van Wolfsmelk, of eene plant die vele kleene, lage, dunne, ronde, roodach- tige flelen fchiet , die dikwils op den grond nedeiiiggen , en wiens bladers kle.en en kort zyn, van gedaente als die van de wilde Wyn- ruit, maerkleener: de bloemen waflen op hare toppen, en zyn kleen, bleekgeel, van gedaen- te als een kommetje, dat in vele deelen is in- gefneden. Wanneer deze bloem is afgevallen, komt’er in hare plaets eene kleene driekantige vrucht, di • zich verdeelt in drie vakjes , waervan yder een langwerpig zaedje influit. Haer wor- tel is knobbelig, en heeft de gedaente van eene Peer, die van onderen dunner dan van boven» van buiten zwart, van binnen wit, en met veel melks vervult is. Men heeft aengemerkt , als de wortel dik en welgevoedt is , dat de plant» die hy uitfehiet , kleen is , en wanneer de wor- tel zoo dik niet is, dat dan de plant grooter is. Zy groeit in warme landen , en op berg- achtige plaetfen. Zy heeft veel wezentlyle zout en olie gemengt met eene vry groote meenigte van waterdeelen en aerde in zich. De wortel van deze p.Iant’ verwekt op eene geweldige wyze braking en floelgang. Men zegt dat zyn bovenfle gedeelte doet braken » sa het ouderfle floelgang veroorzaekt ; maer F 2 alle A P. 44 A P. alle de deelen van den wortel hebben eene en dezelve kracht. Sommigen noemen deze plant V**"» datze meenen , dat haer wortel naer ee Vve gelykt, die de Grieken f^*s noemen. is eeu Griekfch wo°?’ Peer beteekent ; de-es tiaem is, ae3 ^wortel de van Wolfsmelk gegeven , omdat de wortel de gedaente van eeue Peèr heelt. A P I S. « Jth, in’t Fratifch « maekt!°Men gelooft dat ^^^^^Sbe'n! komt, datze geene pootjes y n trekt ? n* zoow c f ve rb ergt^ te ge ns -h a ret^ h' e e ft e^e r haren bek deekt. De tanacnzynkleen. en haer „mrel is aen haren buik vaftgehecht. De u den meenden datze haren oorfprong hadden uit een’ dooden dier’ en leeuw’, ..namentlyk dat de- „ dieren verrottende in Byen veranaer den ; maer de en onderwerp genomen hebben, met i ! nengelokt eeweefl door 'enigen d«"P . ' ? het vleefct des leenw, naer toe vliegen om ^Samfon in in de Heilige Schriftuur Mezen , da ^ eenen Byën en Honig Z7, ilerte wden ui. het vieelch van de,t L‘ TeVa%Z°g'&? HonSbydn ‘om. van een De o»1?™ S hremfel, dat men vind op Teltvfond tan de kleene holletjes der honigra- de nf l uis e van wafch . die zy in hare bye- iforven gemakt liebben : dit Z aeDeme“«e By'I ."S” Koi'iing genaem. word. : ] andere hem vergezelschappen en vo "ï, i, ee, mannetje datbekwaem is eenen.ee- SrlS Honigbye is grooter dan de an- * Zie Pi. II. Fig. 14* dere, maer heeft korter vleugels, en eene rood- achtige kleur , in plaetfe dat de andere bruiner zyn. Sommige Ontleders willen dat hy een De Honigbye zuigt het fap der bloemen , en fluit het op in eene bewaerplaetfe , die zy om- trent de keel heeft, om het weder uit te pou- wen in den honigraet; dit is het daer de Honig van gemaekt word; zy brengt er ook het walen, dat aen hare pootjes kleeft en hangt, gelyk op zyne plaetfe zal gezegt worden. , De Byën hebben veel vlug zout en olie in zien. Gedroogt zynde dienenze om het hair te doen eroeiien; men maektze tot poeder, en mengtze met olië van Hagediden , om ’er een zalfje van te maken , wssermede men het hootd be- lipis ai « prïvativo, C7 rraii fts , alsof men zei- de eene vlieg zonder pooten. apium, Apiutn , Brunf. Fj-jdw S» offiemrm, C. B. Pit. Touraelort. Apium v uigare ingratius , J.H. Paludapium, Ad. lab. Eleqfdinum , T ur. Dod. Lob. In’t Franfch Acbe- In’t Nedcrduitfch Eppe, Juffrouw- Merk. Is eene plant, die vele dikke, gedreepte., groene van binnen holle delen omtrent drie voeten hoog uitfehiet. De bladers zyn als die vanPeterfelie, maer veel grooter gro.en, g ad „i;r,iiprpnik vol laps van een vry lterKcn u onaetigenamen reuk, voornamentlyk als menze kneufl en van een’ fcherpen en onaengena- men maek; de onderfte, die uit den wortel ko- Z'n zvn aen lange , roodachtige , geflreepte , Zïll uilen vaftgehecht; de deeltjes der genen, 5fe aen de delen hangen, zyn zoo lang met; hoven OP de takken komen kroontjes als zon- hof11 p kieene witte bloemen voor- ;fe?,evTel doo gienruil vyfevengciïUb.aed- ^betaenJe, acn’t uiterfte des kelks ropsw,- zewinnèei’de bloem is ^«vallen, word de 1 pV-'eene vrucht uit twee zeer kieene zaedjes He norfielt die kleencr dan die van Peter- jeïie.op 'den mgrondachtig.geitreept graeuw fejierp en onaengenaem van fmaek zyn ,^de A P. A P. 4r wortel is lang, dik, reg: , wit , diep in de aerde nederdalende, en zich loratyds in ver- fcheide takken verdeelende. Deze plant groeit op waterachtige en moeraftïge plaetfen , en word ook in de tuinen aengekweekt; zy heeft veel wezentlyk zout, olie en waterdeelen in zich. Zy is openende, goed voorde bord, wind- brekende , wondheelende , diendig tegen de opdygingen , verligt de ademhaling, zuivert door hare doordringende deeltjes de zweren van de bord, bevordert de dymlozing. De wortel is een van de vyf openende worte- len. • Men teelt deEppe in de moestuinen, en deze tamme Eppe word van de Kruidkenneren ge- naemt A pi urn dulce , Celen Italonm , Raii Hifi. Pit. Tournef. Belinwn , Jive Apium dulce , Park. In’t Franfch Celeri of Scelcri. In’t Nederduiffch Selderie. Deze plant is genoeg bekent , dewyl menze voor eene Salade eet; zy is verfchillende gewor- den van de gemeene Broekeppe alleenlyk door hare aenkweeking , die’byzonderlyk bedaet in ze byeeu te binden , alsze tot eene zekere hoogte is geklommen , en ’er zand of aerde rondom te leggen bykans tot boven toe , waer doorze wit , malfch en zeer aengenaem van fmaek word. De wyze vanze dus te bereiden is van de Italiaenfche Hovenieren oorfpronk- lyk. Apium ab Ape, Honigbye, omdat men geloof- de , datdeHonigbyèn de bloem van deze plant’ beminden , of xb Ap'ne cop, omdat de Ouden de Eppe gebruikten om’er kroonen van te maken, waennede zy den top ot kruin van ’thoofd ver- fierden. Paludapittm ex pxlude , moeras, broek , c T dpi» , Eppe, alsof men zeide Broekeppe. Eteofehnum ex'tXti palus, u rtXnt t, Apium Broek- eppe. Celeri, is een Italiaenfche naem , die door ’t gebruik Franfch is geworden. APOCÏNUM. Apocymm Mgyptiacum laBefcens filiqua AJcle- piadis , C. B. Apocymm Syrracum , feu Palujlrinum Jive Mgyptiacum, Quf. Hift. Apócynum JEgyptiacum , floribus fpicath , Pit. Tournef. Beydelfar. Alpini , five Apocymm Syriacum , OJfar , vulgo in JEgypto. Ejjula Itidica , quibujdam. In’t Franfch Apocyn. * Is eene plant, die als een kleene heederof' druik regte roeden fchiet omtrent drie voete* hoog; de bladers waden langs de delen tegens malkander over,zyn lang, breed en dik als die van de Aloë, wit en vervult gelyk de andere deelen van de plant’ meteen fap, dat zoo wit als melk, bitter, en feberp van fmaek is. De bloemen was- fen boven op de takken op de wyze van airen , en zyn als klokjes gemaekt , ingefneden en geel. Als deze bloemen zyn afgevallen, volgen ’er vruchten zoo groot als eene vuift., langwerpig als dikke fcheeden , die twee aen twee aen een” dikken, harden, krommen deel’ vadhangen. Deze vrucht is in Egypten Viidelfar genaemt. Zy is met twee baden bedekt; de eerde of hovende is vliesachtig en groen; de tweede gelykt naer eene dunne huid, die bewerkt of gepolyd is, en heeft eene Saft'raengele kleur. Deze bas- ten bevatten eene vezelachtige dofte, van ge- daente als ’t mos der boomen, waeronder de geheeie holligheit der vrucht’ vervult is met; eene foort’ van zeer fyn, zeer zacht, enzeerwitr Katoen, datmen in’tFranfch Heuarte, of Uouett», in’t Nederduitfch Waste noemt. Men vind in dit Katoen zaden van gedaente als die van Kauwoerde , maer de helft kleener, roodach- tig, met een witachtig merg vervult, en bit- ter van fmaek. De wortel is lang , devig, en met vedelen omringt. Deze plant is fchoon van aenzien ; de deel en bladers zyn met eene foort’ van wolle bedekt , en geven melk uit zich. Zy groeit inEgypten en te Alexandrië op voch- tige plaetfen. De Egyptenaers noemen haer OJfar, waervan de naem komt, dien men geeft aen hare vrucht’ Beideljar , qua! i Beide! OJfar, dat een Arabifch woord is , en in’t Franfch Oeuf de Ojj'ar, in’t Nederduitfch Ei van OJfar beteekenr. De’bladers gedampt en als een pap uitwendig gelegt zyn goed om de koude gezwellen te ver- dryven. Het fap doet het hair uitvallen , en is een middel tegen de fchurft , en andere gebre- ken der huid’, als het uitwendig gelegt word ; maer ’t is een vergift voor hen die ’t innemen , want het verwekt den doelgang met eene zoo groote fcherpheit en geweid, dat het doodeiy- ke buikloopen veroorzaekt. F 3 Het * Zie El. II. Fig. 15. A P. 4(5 Het Katoen, u’aiu genaemt, dat men in de vrucht’ vind , is dienftig om de kleederen te voeren. De inwoonders van het land bedienen ’erzich van in hunne bedden. Afocynum ab , v x-vi'n , ca is, alsof men zeide Hondsplant , omdat de Ouden geloof- den , dat de Apocynum de honden deed ker- ven. A P O S. Apos Jonfion. Jive Hirttndo mar ma , quibujdam , is eenefoort van Zwaluw'' of een kleene vogel, met zeer vele veéren voorzien; zyfi kop is zeer breed, de bek is kleen en zwart, maerhydoet hem wyd open, want hy te gclyk eene der grootfte vliegen inilikt: zyn hals is zeer kort, zyne vleugels lang, de kaert geklooft , de fchen kels kleen, kort, en tot aende pooten met veé- ren voorzien; zyne pootjes zyn met vry fcher- pe klaeuwen gewapent, waermede hy nypt en dsorboort al ’t geen hy gevat heeft ; hy vliegt zoo wel op de zee als op ’t land en maekt zyn nek in de gaten der torens en andere verhevene plaetfen , omtrent het krand : hy leeft van vliegen en andere bloedelooze dier- tjes, die hy al vliegende inde lucht’ vangt; hy is zoo fcherp van gezicht, dat hy die duizend treden ver ziet, en op hen nedervalc. Hy heeft veel vlug zout en olie in zich. Men acht hem ingenomen zynde goed voor de vallende ziekte, om de zwakke oogen te ver- kerken, voor de pyn in de nieren, en om de pis te doen lozen. Zyn nek is als dat van de andere Zwaluwen goed voor de keelontkekingen als het uitwen- dig gelegt word. Ados, 'term, quafi Jint ptdibus , als zonder poo- ten , omdatde pooten vandezen vogel zokleen zyu, datze zich niet vertoonen. A P U A. yjpua. Aphya. Encbraficbalus. Lyroftomts. In’t Franfch Lncbois of Anchois. In’t Nederduitfch Anchovis. Is een kleen zeevifchje, ten hoogden een vin- ger dik en lang, en heeft een dik hoofd , bree- de en zwarte oogen, een wit en zilververwig lyf, dat van binnen roodachtig is, en een’ ron- den rug. Het zwemt niet als hy groote trop- pen van zyne foort', en zy houden zich tegens malkanderen zeer dicht gelloten. Men vangt A Q. ze op verfcheide plaetfen, als in de rivier’ van Genua, Catalonië en Provence; wanneer ze gevangen zyn, werpt men het hoofden inge- wanden weg, die ze zouden doen bederven; dan zout en bewaert men ze in vaetjes. De kleene worden beter geacht dan de groote ; men verkieft die vak van vifch , van buiten wit , van binnen rood en verfcli zyn. Men vind’er die zoo zacht zyn , datze tutfehen de vingers, wanneer menze een weinig hard han- delt , bynaer fmèlten. Deze kleene vifchjes zwemmen naer ’t vuur als zy het zien, en de Viflchers bedienen ’er zich dikwils van, als een lokaes, omze gemaklykerte vangen; want zy vuur in een konfoort op het achterke van de fchuit zetten ; maer velen meenen dat de Ancho- viflen, die op deze wyze gevangen worden, zach- ter zyn dan die op eene andere wyze zonder vuur gekregen worden; dat mogelyk daer van daen komt , dat zy nüer ’t vuur toe zwemmen- de zich afmatten. De Anchovillen hebben veel zout en olie in zich. Zy zyn openende, en verw.ekken deneet- 1 uit , maer dienen meer tot voedfel-, dan tot Artfeny. De Sardyn of Sprot is eene foort van Apua, maar is wat breeder en platterdan de Anchovis,- en heeft zoo veel fmaeks niet. De MeUtte , een kleen vifchje , dat men in Languedok eet, is ook eene foort v?n Apua. At>ua , is een naein die men in't algemeen aeffl zeer kleene vifchjes, en in’t byzouder aen de Anchovis geeft. A CLU A. hepten, in ’t Franfch Eau , in ’t Nederduifch u’attr, is een vocht by al de weereld bekent. Het verheft zich omhoog,door de hitte der zonne verdunt zynde, tot de miJdelluchtftreek , al- waer het door den wind in wolken word op- gehouden ; daerna druipt het in regen of daeuw op de derde neder, vanwaer het in de rivieren, meiren , en oneindig vele andere lage en diepe plaetfen ailoopt: het verkrygt door zynen omloop verfchillende hoedanigheden , volgens de indruklels , die het krygt van de gronden, daer het doorloopt. Het Regenwater is bezwangert met eenige zure zouten der lucht’, die het doordringender en afvegender maken, dan het gemeene Water; het is ook bekwamer om tot e£n fcheimiddel te dienen; men haelt het over om ’t beter te be- waren. Het is openende. Het Bronwater is het klaerke, helderde en zuiverde van alle Wateren , omdat het dwars * door A Q, 47. A Q. door de aerde gekiend is ; maer dikwils loopt het tuflchen zeer harde fteenen , die het zoo rae.uw en verdikt maken , dat het in de voch- ten van hen die ’t drinken ftremmingen en ver- poppingen veroorzaekt , die veri'cheide foor- ten van ziektens verwekken , als blaeuwfchuir, lammigheit, Peen, zinkingen, kolyken , on- verteertheit der fpyze. Met Putwater brengt dikwils dezelve toeval- len voort als het Bronwater, dat tuilchen de fteenen geloopen heeft, om dezelve redem. Het is zwaer en kan in.de maeg’ niet verteert wor- den. Het Rivierwater is ’t gezondfte van alle Wa- teren om doorgaens te drinken , omdat de zon daer over fchynende ’t zelve verwarmt en verbetert heeft; daerenboven is het bezwan- gert met een weinigzouts, ’twelk maekt dat het openende, en in fommigen een weinig buikzuive- rende en ligt te verteren is;’t is waer, dat het fom- tyds onklaer is, doch men maekt het helder, als men ’t laet zinken of doorklenft. Men neemt ’s morgeus twee of drie gTazen nuchteren daer van in , om de fcherpe vochten te verzachten, de borft te bevochtigen , een open lyf en waterlozing te maken. Her Moeras- of Poelwater is zulk een water dat ftil heeft geftaen, maer niet zeer zuiver is; men moet’er niet van drinken, tenzy het te vo- ren gekookt zy. Alle deze Waters worden gemeen Water ge- naemt , maer konnen onderfcheiden worden door vele verfchillende uitwerkfels, dieze niet alleen in de Geneeskunde, maer in andere Kon- ften voortbrengen. By voorbeeld, de wafch- iters worden wel gewaerdat bet Rivierwater de zeep beter breekt, en het linnen beter reinigt, dan het Put- of Bronwater; de reden daer van is, dat dit Rivierwater, ’twelk langen tyd heeft omgeloopen zynde aen de zonneftralen bloot geftelt, zoo raeuw niet is , maer zoeter, fme- riger, en zich by gevolg gemaklyker kan ver- eenigen met de zeepdeelen , en dezelve in eene foort’ van fchuim ve> anderen. Die, welke zeep- ballen maken, gebruiken ook om dezelve reden Rivierwater. De Verwers bedienen zich doorgaens van ’t Rivierwater , omdat zy het bekwamer oordee- len om hunne kleuren te doordringen en te ver- fpreulen , en te doen voortKomen; het is waer dat fommigen van hun ’t Putwater gebruiken, wanneer ’t noodig is , dat hunne verw t’zamen- trekkende zy , als om Katoen, Diemet en an- dere zachte ftoffen rood te verwen, moer dit Water is niet bekwaem om ze blaeuw, geel of groen te verwen, want het doet deze kleuren roeftig fchynen. • De Minerale of bergftoffige Waters zyn zul- ke die vervult zyn met zout , datze uit vele minerale ofbergftoffige gronden, daer zy doorge- loopen zyn, getrokken hebben. Daer zyn twee algeineene foorten , de eene warm , de andere koud. De warme zyn als die van Bourbon , Vechi, Baleruk en Aken : zy zyn warm ge- maekt door de onderaerdfche vuren , waerover zy geloopen hebben , en zelfs met doorde ont- vonkte gronden heen te dringen. Dit is de re- den, waerom men dikwils zwavel ziet, die deze waters mede gevoert hebben ,. en die zich aen de kanten van de komme affeheid, wanneer zy ftil ftaen : het kan ook gefchieden , dat zekere minerale waters hunne warmte aennemen van ee- ne natuurlyke kalk’, die zy onderwegen in’t bin- nenfte der aerde vinden, doch”t gefchied aï- tyd van de onderaerdfche vuren ; want deze kalk is een fteen , dien zy tot kalk verbrand heb- ben. Zy hebben doorgaens in zich zwavelachtige vlugge en vafte zouten , die uit de aerde en- mynen komen, daerze door geloopen hebben. Deze Waters werken wonderbaerlyk wel, en brengen in eene groote meenigte van ziektens verbazende uitwerkfels voort, mits dat menze daer ter plaetfe, en onder ’t opzicht van een’ be- kwamen Geneesheer gebruike;maer indien menze . overvoert , hebbenze dezelve kracht niet meer, nademael hunne vlugge deelen vervliegen , of hare beweging door het ftremmen verliezen. De warme Minerale Waters zyn byzonder goed voor zinkingen , lammigheit, heupjicht, beroerte , flaepziekte en koude zinkingen. De koude Minerale Waters zyn als dieteFor- ge, te St. Reine, te Pafcy. Hunne krachten verfchillen naerde meenigte en hoedanigheden van de zouten, die zy ontbonden hebben. Zy zyn gemeenlyk openende. De Waters van Forge en Pafcy hebben yzer en koperrood in, zich ; dat van St. Reine heeft zeer weinig zouts, en fchynt geen’ indruk van Minerael te hebben, zoo fmakeloos is ’t; noch- tans ftaet ’er iets byzonders in aentemerken , namentlyk dat het vele Jaren in wel toege- ftopte flefchen zonder verandering’ of bederf* kan bewaert worden. De overleden Heer Do- dart liet ons in ’t jaer 1703. in de Koninglyke Akademie der Wetenfc’nappen eene flefch bren- gen , die hy in zynen kelder vyfentwintig ja- ren lang bewaert had ; wy bevonde'n dat het ® van zyne natuurlyke deugd niets had verloren, noch ietwes verfchilde van’tgeen dagelyks van St. Reine naer Parys gevoert word , als alleen • dat’er meer aerde op den grond van de flefch’ gezakt was. Het 4S A CL Het Zeewater is een zout en fcherp water, dat zyne zoutigheit verkrygt van ’t Sal Gtmma, dat eerft in de aerde door ’t zoete water ge- fmolten zynde door ontallyke buizen inde zee loopt. Ik zal in ’t Hoofdfluk van ’t Zeezout hier van breeder handelen. Het is buikzuiverende , ontbindende, opdroo- gende; ’tgeneefl de jeuktens der huid’; ’t ver- hoed de dolheit, maer gedronken zynde is ’t kwaed voor de maeg’. Aqua , Grace ab 'ia, pluo , aqua . quaft , a qua funt omnia , omdat het water tot het vóórt- brengen van alle zaken dient , en zelfs vele Philofophen , als Thales , Van Helmont ge- loofden, dat alle vermengde dingen haervoed- fel en aeuwas alleen van het water verkre- gen. A Q U I F O L I U M. Aquifolium , Jive Agrifohum vulgo , J. B. Pit. Toarnefort. Aquifolia , Trag. Agrifolium , Doel. llex aculeata , baccifera , folio fviuato% C.B. In’t Franfch Houx . In’t Ncderduitfch Huift. Is een heefter , die dikwils ter hoogte van eenen boom waft ; de flam en takken zyn buigzaem , met een’ dubbelen baft’ bedekt , die lymig , van buiten graeuvv of groen , van binnen bleek, en onaengenaem van reuk is , als men hem afïchilt het hout is hard , dicht , zwaer , in zyne zelfflandigheit wit , en naer het hart of midden zwartachtig. De bladers zyn zoo groot als die van den Lauw- rierboom , hard, fcherp , rondom ftekelig of doornachtig , bïinkendgroen van kleur’ , aen korte deeltjes vaflgehecht. De bloem is door- gaens een enkel blad rooswyze in vier deelen gefneden. De vrucht is eer.e roode, zachte, ronde bezie , zoetach'tig doch onaengenaem van fmaek , waerin vier langwerpige en onregelma- tige (teentjes of zaedjeS befloten zyn. Dees heefter groeit op onbebouwde , fchaduwachti- ge plaetfen, in woefte boffehen , en heeft veel ® olië , matr weinig zouts in zich. Zyn baft en wortel zyn verzachtende, ont- bindende, verfterkende , goed voor een’ ver- ouderden hoeft , alsze in een afkookfel ge- bruikt worden. De middelde baft, die teêr en groen is, dient «ui vogellym te maken; tuen laethem in eenca A Q. kelder rotten , daerna floot men hem in een’ vyzel, om hem tot een deeg te brengen, dat men in’t water wafcht en kneed. Het befte vogellym is groenachtig, ’t minfl met water vervult, en ’t minft (tinkende; het dient om vogels te vangen. Aquifolium , vel Agrifolium , vel Agria , ab ix'is , acht, acumen er f»l tien , alsof men zeide , een heefter , wiens bladers met punten voorzica zyn. AQ^UILA. Aquiia , in’t Franfch A'iglt , in’t Ncderduitfch Arend of Adelair , is een vogel , die voor de grootfte en fterkfle van de roofvogelen geacht word ; men noemt hem ook den Koning der Vogelen. Men vindze van verfcheide grootte, en men ziet’er die eene verbazende grootteheb- ben : de kop is matiglyk dik naer mate van ’t overige lyf; de bek is lang, dik, van onderen gekromt, hard, fterk, zwartachtig; de oogen zyn kleen, ingevallen , doch levendig en fcherp- ziende ; de herfenen zyn zoo heet, datze als verdroogt zyn; de vleugels zyn regt en uitge- ftrekt, de veders van verfcheide kleuren, de beenen of fchenkels geel en met fchubben be- dekt; de rechter poot is dikker dan de linker, beide met lange , kromme, fcherpe en flerke klaeuwen gewapent. Hy leeft van duiven , ganzen, zwanen, hoenderen, hazen, klee- ne herten , fchildpadden , kreeften en (lan- gen. Men vind dezen Vogel in Duitf'chland , Polen, Denemarken, en Provence : hy leeft zeer lang, en heeft veel vlugzout en olië in alle zyne deelen; maer men gebruikt niets van hem in de Geneeskunde. Zyn drek is zeer fcherp ; hy zoude konneo dienen tegens de fchurft , als hy uitwendig gelegt word. Sommigen meenen, dat zyne herfenen tot een dragma of vierdendeelloots ingenomen een goed middel zyn tegens de vallende ziekte , maer ik heb’er nooit de proef van gezien. A quilu 'eb acumine , id eft celcritati volants : bint ttiam venna dtciiur Aquile. A Q U 1 L E G I A. Aquilegia , Trag. Fuch. Aquilegia Jylvejlrss , C.B. Pit. Tournef. IJopynitn Diojcoridis v Colum. Aquilegia fort ftmphci , J. B. Aquilegia , Dod. Aquilcia , Fuch. Aqml iafin/plex , Cam. Aqmlina , Matth. Ad. Lob. 4* Ad A CL Io’t Franfch Ancolie. In’t Nederduitfch Akeley. * Is cene plant, die bladers fchietgelykalsde Hinkende Gouwe, maer een weinig ronder, rondom ingefneden , blaeuwgroen van kleur en aen lange Helen vaftgehecht. De Heel ryft omtrent anderhalf voet hoog op , en is dun , vaft , eenigzints ruig, rood- en takachtig, en draegt bovenop yder takeene fchoone bloem, die naer beneden gebogen, en doorgaens t za- mengeltelt is uit twee foorten van blaedjes, vyf platte en vyf holle, die nae.r een horentje ge- Jyken , en beurtlings met eene blaeuwe ot fom- tyds roode kleur’ doormengt zyn.Nadatde bloem is afgevallen , vertoont zich eene vrucht, t za- mengeftelt uit vele vliesachtige (cheeden, die de gedaente van een hoo(dje hebben, en met kleene , eironde, platachtige, zwarte , blin- kende zaedjes vervult zyn. De wortel is dik- ker dan een duim, wit, met vezelen bezet en zoetachtig van fmaek. Deze plant groeit op bergachtige ruwe plaetfen, in bodchen en vette weiden. Men brengt haer over in de hoven , alwaer men ze voortteelt om de fchoonheit van de bloem’ , Jan noemt men haer A qutlegta hor- tenfis fimblex. De bloem krygt eene roode, witte, blaeuwe, vleefchverwige , kaftanjebruine of gemengelde kleur. Zy heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Zy is openende, wondheelende , afvegende, neemt de verftoppingen van de lever en milt weg, verwekt de maendftonden , en dryft de pis af, wederftaet het bederf; men gebruikt haer in dranken of gorgelwateren voor de zweren van de keel’, tegens ’tbederf van’t tandvleefch, en ’t blaeuwfchuit. Anuikgu l , Aquileia , Aquilina , ab Aquila , om dar ae horentjes, die de bloem van deze plant’ t’zamenftellen , gekrotnt zyn als de bek en klaeu- wen van den Arend. ARACHUS. ! Arachus , LugduiK _ , Arachus , Jive Cracca minima , Ad. Lob* Cracca alterum genus , Doö. Arachus altera, Dod.Gal. Cracca minor , Taber. Vicia parva , five Cracca minor cum multis filiquis birfutis , J. B. Vicia fegetum cum filiquis plurimis birfutis , C. B. Pit. Tournefort. * Zie PI. II. Fig. 16. Vicia minima vei cjuarta , Trago. In’t Franfch VejJe Stuwage, of Vejferon. In’t Nederduitfch Krock. Is eene foort van Wikken , of eene plant db- vele kleene, dunne, zwakke, takkige dele» fchiet ; de bladers zyn kleen , fmal , groen , twee aen twee tegen elkander over daende, of by paren vadgehecht langs eene rib, die doof een klaeuwiertje eindigt, en zich aen ’t koren of andere bydaende planten vadhecht. D-e bloemen zyn kleen, gelyk die van peulvruch- ten , vyf of zes te zamen op devvyze van eene kleene witte air’ byeen gehoopt : wanneer deze bloemen zyn afgevallen , vertoonen zich ruige peulen , die met bynaer ronde witachtige zaed- jes zyn vervult. De wortel is kleen. Deze plant groeit in de velden tudchen het koren ; het zaed kan in de Geneeskunde van eenige nuttigheit zyn in plaetfe van de gemeene Wik- ken ; het heeft veel olie , maer weinig zouts in zich. Het is t’zamentrekkende , als men ’t inwendig gebruikt, en ontbindende zoo 't uitwendig ais een pap gelegt word. ARANEUS. Araneus. Aranea. In’t Franfch Araignée , of Aragne. In’t Nederduitfch Spin , of Spinnekop . ïs een bloedeloos dier, dat genoeg bekent is, en vergiftig geacht word, doch is ’t niet, Daer zyn vele foorten , die in gedaente en kleur’ verfchillen ; fommige zyn dik, andere kleen, fommige groot, breed en uitgeftrekt , andere kort: wat de kleuren aengaet , eenige Zyn graeuw, andere bruin, fommige geel, andere groen , wit of zwart, of gefchakeert. Meii kan hare foorten daerenboven onderfchetden door de plaetfen , daer zy voortkomen , en waer in zy zich onthouden , als inde hoven en bos- fchen , in de gaten van boomen , op de gewas- fen , in de hoeken van venfteren of gewel- ven, onder aen de lyften der gebouwen , of op andere plaetfen die’t minft aen den regen en wind blootgeftelt zyn. Maer het is niet ongevoeg- lyk te ‘verhalen de verdeeling van de foorten der Spinnekoppen , die de Heer Bon eerde Voorzitter in de Rekenkamer te Montpellier , en geen loontrekkend Medelid van de Koning- G lyke O lyke Akademie der Wetenfehappen derzelve Stad gegeven heeft in eene treffelyke en ge- leerde redevoeringe , die hy by de opening van de Akademie in ’t jaer 1709. deed , en na dien tyd heeft laten drukken. Dees vermaerde Akademift verdeelt de Spinnen in twee algemee- ne foorten , eene met lange , de andere met korte beenen. Zie hier een uittrekfel, of kort begrip van zyne redevoeringe, die niet alleen zeer fraei , maer ook nuttig voor de Konften is. Dit bloedeloos dier is verdeelt in twee dee- len , Veerfte is bedekt met een hard fchubach- tig hoofd vol hair, het befluit in zich den kop en de borft, waeraen acht pooten zyn valt ge- hecht, en alle met zes gewrichten wel voor- zien ; zy hebben ook twee andere pooten , die men hare armen kan noemen, en twee fcharen of nypers , die met t.wee kromme nagelen voor- zien , en door gewrichten aen.’t einde van den. kop vereenigt zyn. Met deze fcharen of ny- peren dooden zy de vliegen , en anderebloede- looze diertjes, die ze willen eten, zynde hacr mond onmiddelyk daer onder.. Zy hebben ook twee kleene nageltjes aen’t einde van yder poot, en een zeker kleen fponsacfrtiglichaem tuflehen twee fchulpjes, ’tgeen haer buiten twyfel dient om gemaklyker over gladde lichamen te loo- pen. Het tweede deel van’t Iyf derSpinne is niet anders vereenigt aen ’teerfte als door een kleen draedje , en alleen bedekt met een vry dun huidje , waerop men hairen van verfcheide kleuren vind; het begrypt den rug, den buik, de teelleden , en den aers in zich. De aers is de plaets, waeruit de Spinnen hare draden trekken, rondom welken vyf tepels zyn, die men terftond neemt voor zoo vele riraedtrek- kende werktuigen , waer door de draed moet gevormt worden ; deze tepels zyn fpierachtig,. en, met eene ftuitfpier’ voorzien ; men ziet wat binnewaerts nog twee andere , uit wier midden veie draden voortkomen , in getal’ nu meerder , dan minder ; de Spinnen bedienen zich ’er van door eene zeer byzondere werk- tuigkunde, wanneer zy van de eeneplaetfe naer de andere willen overgaen, dan hangen zy zich lynregt aen eenen dezer draden, en draijen ver- volgens haren kop naer den wind; zy werpen ’er verfcheide uit haren aers’, die als pylen voortloopen, en indien by geval de wind, die ze verlengt, hen tegens eenig va ft lichaem aen- zet, dat zy gewaer worden door den tegenftand dien ze vinden , in ze van tyd tot tyd met hare pooten naer zich te trekken, dan bedienen zy zich van deze foort’ van brugge , om naer de plaets tegaen, waeraen die draden vaftgeliecht zyn; maer indien deze draden niets ontmoeten waeraen zy zich konnen hechten , volharden zy die te vieren, tot dat hunne lengte en de kracht, waer door de wind hen voortdryft en beweegt, het evenwigt van haer iyf over- liaelt, en zy dus gewaer worden, dat ze met geweld getrokken worden ; dan den eerften draed, waeraen zy hongen, in ftukken breken- de, laten zy zich voortdryven van den wind , enflingeren heen en weer op den'rug met uitge* ftrekte pooten. Op deze twee manieren ko- men zy over de wegen, ftraten en grootfte ri* vieren. Men kan zelf deze draden opwinden , die door hunne vereeniginge niet meer dan eenen fchynen uit te maken, wanneer zy de lengte omtrent van een’ voet hebben. De lieer Bon verzekert dat hy ’er tot twintig in ’t uit- komen uit den aers’ heeft onderfcheiden. ’t Geen nog verwonnerlyker voorkomt, is de gemaklyk- heit, waermede dit dier den zelven beweegt op alle manieren , ter oorzake van verfcheide ringen , die daer eindigen , ’t geen haer vol- ftrekt noodzakelyk is om hare draden of zyden op te winden, die in de wyfjes van tweederlei foorten zyn ; niettemin gelooft de Heer Bon, dat de Spin mannetje en wyfje te gelyk is , dewyl hy altyd de teekeiu van ’t mannetje in Spin- nen , die eijers leggen , gevonden heeft. De eerfte draed, dien de Spinnen opwinden, is teer, en dient haer alleen om die foort van webbe te maken, waer in de vliegen zich ver- warren; de tweede is veel fterker dan de eer- fte, waer mede zy hare eijers omwinden , die door dit middel gedekt zyn tegens koude en diertjes , welke dezelve zouden konnen door- knagen. Deze laetfte draden zyn op eene zeer loffe wyze rondom hare eijers omwonden , en van gedaente als de tonnetjes der Zywormen, die men bereid , en tuftchen de vingers zacht ge- mackt heelt', omze op een’ fpinrok te winden. Deze tonnetjes van de Spinnen zyn graeuwvan kleur’ als ze verfch zyn, maer worden zwart- achtigals zeeenigen tyd aen de lucht’ zyn bloot- geftelt geweeft. Men zoude mogelyk Spinnetonnetjes konnen vinden van verfcheide kleur’ en van beter zyde, vooral die van de Tarantula, maer de zeldzaem- heit zoude de ondervinding al temoeijelyk ma- ken , dus moet men zich behelpen met de ton- netjes van dc gemeenfte Spinnen , welke zyn die korte pooten hebben , en die men in plaet- fen vind, welke voorden wind en regen in war- me landen, als in Languedok, Provence, Italië befchermt zyn , maer de grootfte meenigte van dezeSpinnen, die zyde voortbrengen, word te St. Domingo in Amerikagevonden;’twas by’t verga- deren van een groot getal dezer tonnetjes in Lan- guedok, dat dc HeerEon het middel gevonden beeft, heeft, om zyde van Spinnekoppen te maken , die de gemeens zyde in fchoonheit geenzints behoefcte wyken : zy neemt ligtelyk alle kleu- ren aen , en men kan ’er Boffen van maken , nademael hy ’er koufen en haudfchoenen van heeft laten bereiden, die vvy teParys gezien en getaff hebben. Manier om zyde van Spinnekoppen te bereiden De Heer Bon, nadat hy tien of twaelf on- een van deze Spinnekopsconnetjes had doen ver- gaderen, deedze eenigen tyd lang met de hand’ en een kleen (lokje wel kloppen, om’er al het ftof uit te krygen ; men wiefchze vervolgens ter deeg in laeuw water, tot dat ’er het wa- ter helder afkwam; daerna liet men ze weeken in eene groote pott’metzeepwater.Salpeteren een weinig Arabifche Gom , en dit alles op een kleen vuurtje twee of drie uuren lang koken ; dan herwiefch men alle deze Spinnekoptonne- tjes met laeuw water, om’er al de zeep wel uit te krygen , daer op liet men ze droogen , en maekte ze tuffehen de vingers een weinig zacht, om ze gemaklyker te doen kaerden door de ge- Woone Zydekaerders , uitgezondert dat men tot deze Spinnekopzyde veel fyner kaerden maek- te : door dit middel had men eene zyde van eene zeer byzondere graeuwe kleur’. Men kan ze gemaklyk fpinnen , en de draed die ’er van komt, is fyner enflerker dan die vandegemee- ne zyde. De zwarigheit komt dan daer op uit, om een vry groot getal van Spinnekopstonnetjes te kry- gen, daer men groote werken van zoude konnen maken. De Heer Bon (lelt eenige bewyzen op om te overtuigen, dat de Spinnen meer zy- de uitleveren zouden dan de Zywormen we- gens hare vruchtbaerheit ; want zy vermeenig- vuldigen veel meer dan de uiltjes van de Zy- wormen, en yder Spin legt zes of zeven hon- derd eijers , daer een Zyworm niet meer dan een honderd legt, waervan men nog meer dan de helft moet aftrekken, omdat dees worm ver- fcheide ziektens onderhevig, en zoo teêr is , dat het minde hem belet om zyn tonnetje te maken ; in tegendeel de eijers van de Spinnekop- pen worden zonder eenige moeite uitgebroeit in de maenden van Augudus en September, vyf- tien of zedien dagen nadatze gelegt zyn, en die, welke ze gelegt hebben . derven eenigen tyd daerna. Wat de kleene Spinnen aengaet , die uitdeze eijeren komen, zy leven tien of elf maenden zonder eten, en zonder kleener of grooter te worden, zich altyd in hare tonne- tjes houdende , tot dat de groote hitte haer noodzaekt, om voor den dag te komen enhaer voedlel te zoeken. Indien men d.erhalven een middel konde uit- vinden , om in de kameren kleene Spinnekoppen te voeden, zoo zoude men veel meer tonnetjes van dit dier dan van den Zyworm hebben , de- wyl men altyd, gelyk de Heer Bon zegt, ge- zien heeft, dat van zeven of agt honderd klee- ne Spinnekopjes bynaer nieteeue ineen geheel jaer ftierf ; en dat in tegendeel van honderd kleene Zywormen geen veertig waren, die hun- ne tonnetjes fponnen.- Men zet de Spinnekoppen met korte pooteu in peperhuisjes, en in potten; men bedek't de- ze potten met een papier, dat zoo wel als de peperhuisjes met eene fpelde doorftoken is, op datze lucht krygen; men geeft ze vliegen toe haer voedfel , en bevind eenigen tyd nadat ze hare tonnetjes gemaekt hebben, dat dertien oneen van deze zyde bynaer vier oneen zuivere zyde uitleveren. Men zoude niet veel moeite hebben , ver- volgt de Heer Bon , om deze Spinnekopton- netjes te vinden , indien het geoorloft was in alle huizen te gaen , daer men ze in de ven- Beren ziet; het is ligt te beduiten, dat men’er genoeg zoude vinden in ’t geheele Koningryk , om’er groote werken van te maken , en dat de nieuwe zyde, die ik voordel, niet zeldzamer noch zoo dier zoude zyn, als de gemeene zy- de in haer begin was; te meer omdat de tonne- tjes van de Spinnekoppen , naermate van hunne ligtheit meer zyde geven dan de an- dere: zie hier de proef; dertien oneen daer vau geven bynaer vier oneen zuivere zyde , waer van men maer drie oneen noodig heeft om ’tgrootde paer manskoufen te maken. Die ik hier zend ( ’t is nog al de Heer Bon , die hier fpreekt) wegen niet meer dan twee oneen, en een vierdedeel; en de haudfchoenen niet meer dan drie vierdedeel van eene once, daer de koufen van gemeene zyde zeven of acht oneen wegen. De zyde koufen en handfehoenen , waervan gefproken is, en die wy teParys in de Koninglyke Akademie der Wetenfchappen gezien, bevöelc en onderzocht hebben, weinig tyds nadat ze door laB van den Heer Bon te Montpellier geweven waren, zyn Berken zoo volmaektgeweeBalsdie men van gemeene zyde zoude konnen maken , bynaer zoo fchoon, glad en geglanB, en van eene aengenatne graeuwe kleur’ komende zeer naerby ’t muisvael : deze kleur was natuurlyk aen de zyde van de Spinnekoppen; maer men moet geenzints twyfelen , of ze heeft door ’t waffehen Biet zeepwater, waerin men Salpeter G 2 en A Q. r* en een weinig Arabifche Gom had laten fmel- ten , meer glans en eene zekere fchittering ver- kregen. Deze zyde wond, fpon en bewerkte ïjien dan , als de zyde van de Zywormen. Tot hier toe heb ik gefproken vandewaerne- mingen van den Heer Bon. De Heer de Reau- Thur van de Koninglyke Akademie der Wecen- fchappen te Parys , heeft ook zyne vlyt aenge- wendt over de Spinnekoppen , waervan hyeen zeer groot getal vergadert en gevoedthad; hy heeft ook eene geleerde redevoering over deze doffe gedaen , die men zien kan in de Gedenk- fchriften van de Koninglyke Academie der We- tenfchappen van ’t jaer 1710. Ik zal hier van alleen een uittreftfel maken, opdat de Lezer be- ter zoude konnen oordeelen over het onder* i'cheit , en rechtmatigheit der verrichtingen. De Heer de Reaumur houd dan flaende , dat het niet mogelyk is met vliegen alleen zoo vele Spinnekoppen te voeden , als ’er noodtg zouden zyn om zyde te verfchaffen aen de op- geregte Manufafturen. Van wat middel en kunff- greep’ , zegt hy zoude men zich moeten be dienen , om yder dag eene zoo groote meenig- te van vliegen te vangen, ats’er van nooden zou- den wezen om dit gering gedierte te onderhou- den? Alle de vliegen van liet Koningryk zouden naeuwlyks genoeg zyn, om zoo veie Spinne- koppen te voeden , die bekwaem zouden zyn om eene aenmerkely ke meenigte van zyde voort- tebrengen. De verilindende aert derSpinnekoppen toont genoegzaem , dat haer voedfel niet moet ge- trokken worden uit de planten, zoo dat noch debladers, noch de bloemen , noch de vruch- ten dienftig moeten zyn , om haer te voe- den. De Heer De Reaumur, heeft niet nagelaten deze foorten van voedfelen te beproeven , om zich zelven niet te befchuldigen, dat hy iets had verzuimt, en omdat hy wift , dat in’t fluk van 011- dervindinge dikwils iets gebeurt, dat men niet geloofde te moeten gefchieden ; maeral’tgeen hy van dit (lach beproeft heeft, is geen voed- fel voor dit gedierte geweeff ; hy geloofde schier wel dat de vliegen het eenige voedfel niet waTen , dat men aen de Spinnekoppen ge- ven konde : want fchoon zy , die haer web in de hoeken der muren en in de hoven ma- ken., daer van leven , had hy meer dan eens waergenomen , datze op gelyke wyze andere bloedelooze diertjes eten , wanneer zy zich in hare webbens verwarren. De Spinnekop- pen , die zich in de gaten van oude muren onthouden , hadden hem nog beter geleert , dat alle bloedelooze diertjes haer tot voedfel ür.ekcen j want hebbende die.rgelykc gaten dik A Q. wils^doorzocht, vond hy daer de doodelichaem- pjes van verfcheide bloedelooze diertjes , als van pifiebedden , rupfen en kappelletjes ; het fcheen dan den Heere De Reaumur toe , dathy niets anders te doen had als eene foort van bloedeloos diertje te vinden , waer van men ’ergemakiyk zooveel zoude konnen krygen, als men begeerde. De aerdvvormen alleen fchenen hem dat voorrecht te Lebben ; daer van kan men een buitengemeen getal krygen , dewyl de hoven en velden daer mede vervult zyn. Hy had voorwaer nooit deze wormen in de gaten der Spinnekoppen , noch in hare web- bens gevonden ; maèr, dewyl deze dieren over de aerde kruipen, en vry Herken zvvaer zyn, was het voor hen zoo wel onmogelyk , 'dat zy zich geworpen hadden in dit lpinrag en in deze gaten , als dat de Spinnekoppen hen daer gebragt zouden hebben. Derhalven bleek het my , zegt de Heer De Reaumur , dat ’er geen voedfel was , waervan ik my be- ter uitdag konde beloven ; de ondervinding bedroog myne verwachting niet, hebbende op- gefloten in doosjes verfcheide dikke Spinne- koppen van verfcheide foorten, die den win- ter overgeleeft hadden, want daer zyn ’cr die vele jaren leven , gaf ik haer Hukken van wormen, en behield ze door dit middel in ’t le- ven. Daer op bezocht ik , vervolgt de Heer De Reaumur yerfcheide foorten van vleefch , om te zien of ze alle niet evengoed zouden zyn, om haer te voeden ; maer ik zag niet datze zich daer op nederzettenen , mogelyk omdat de ver- flindende aert der Spinnekoppen door levende dieren wil aengezet wezen. Ik verzon ondertuflehen een ander voedfel , ’t geen waerfchynlyk aen dit voordeel voldoet door den uitnemenden fmaek, dien de Spinne- koppen daer in vinden; de jonge Spinnekop- pen, die zoo pas uitgekomen zyn, beminnen ’t boven alle andere. Ik gebruikte het niet , als om de overeenkomH, die my dacht, dat het had met het malfche er? zachte vleefch der bloedelooze diertjes , welke de Spinnen zui- gen. Het beHaet in die doffe, die de veders der jonge vogelen week maakt , eer datze tot hunnen volkomen wasdom gekomen zyn. Men heeft zonder twyfel opgemerkt, dat, als men deze jonge veders heeft uitgetrokken, zy aen ’t einde bloedig zyn , en dat de fchacht dan zacht is. Die daerenboven de moeite geno- men hebben van deze fchacht te drukken , of door te fnyden , zullen haer gevonden hebben vol zachte fioffe , en voorzien met eene groo- te meenigte van vaetjcs , die , als menze door- fnyd, bloed uitdortein Nadat ik deze veders . vau J a a Tl a van jonge, en oude duiven uitgetrokken had,, verdeelde ik ze in kleene (tukjes, eene halve oi heele linie lengte, en gaf ze aen de Spinnen , die ’er zeer mee in haren fchik waren. De jon- gen vooral, welke ik in hare dopjes bewaert had, en die korts te voren uitgekomen waren, fchenen die boven al het ander voedfel te be- minnen. Ik zag ’er fomryds vyf of zes by malk- ander op een en ’t zelve itukje van de veêr , ’t welk elk zoog aen den kant, daer het door- gefneden was. Tot hier toe , vervolgt de Heer de Reaumur, fcheen alles wonder wel te gaen met de Spin- nen. Zie hier de eenvoudigfte voedfels , waer over alleen verfchil fchyntte wezen. Miffchien zoude men ook andere alzoo bekwame voed- fels konnen vinden, zelfs onder de bloedelooze diertjes terwyl men zich ondertuifchen bedie- nen kan van’ die , welke niet moeijelyker als moerbeziëbladers , die men den Zywormen geeft, te vinden zyn; maer wy ztijlen zien dat men vry wat te kort zal fchieten , als men eene genoegzame meenigte Spinnen zal willen opbrengen, om zyde voor de Manufaóhirea te verfchaffen. Zoo ras de jonge Spinnen de zyde, die haer omzwagtelde, verlaten, fchynen zy onderling in vriend fchapp’ en eendragt’ te zyn : zy arbei- den eenpariglyk aen een en ’t zelve web , eeni- ge fpannen nieuwe draden op die, welke de andere reeds gemaekt hadden, maer dezeeenig- heit duurt niet lang. De Heer De Reaumur ver- deelde in verfcheide doosjes vier of vyf duizend Spinnen, welke hy had gezien dat hare tonne- tjes verlieten. Deze doosjes hadden omtrent de lengte en breedte van eene fpeelkaert’. Toen hy vernam cac deze kleene diertjes zich vaft- maekten aen het glas, waermede de doosjes be- dekt waren, maekte hy in elke doos’ eene ope- ning eene linie van dit glas af, waerdoor hy eene kaert ftak , die door de breedte der doos’ onderfteunt werd: deze kaert dopte vry naeuw- kcurig de opening, waerdoor de Spinnen belet werden ’er uit te loopen , en op deze zelve kaert lei hy bet voedfel , ’t geen hy gevonden had haer dienftig te wezen, Hy had de voor- zichtigheit gehad van eene groote meenigte ga- ten in deze kaert’ te maken, om door dit mid- del in zeer korten tyd aen vele Spinnen ’t voed- fel te konnen geven. Men zag haer de eerde dagen met vlyt’ dit aes zoeken, en vele zette- den zich op het zelve dukje veêrs neder, maer haer wreede aert vertoonde zich wel haed, de grootde kregen fmaek om dekleende te eten, en elke reis, zegt de Heer de Reaumur, dat ik ’er op lettede , zag ik eene kleene , die de roof was geworden van eene , die een weinig groo* ter was, en ten einde van eenvgen tyd bleef ’er naeuwiyks eene of twee over in yder doosje. De grootde Spinnen vechten fomtyds , wan- neer zy malkander bejegenen , maer zy eten malkander minder dan de kleene, ’tzydatze minder voedfel van nooden hebben, of datze zwarer zynde zich zoo gemaklyk niet konnen bewegen. Waerfchynlyk is de genegenheit , die zy heb- ben om malkander te eten , ten deele de oor- zaek dat’er zoo weinig Spinnen zyn, naer dat ’er zouden moeten zyn, dewylze zoo buiten- gemeen veel eijeren leggen. Derhalven zoude’ergeen andermiddel fchynen over te blyven om de Spinnen optebrengen als dat menze afzonderlyk plaetde. Men zoude, by voorbeeld, doozen konnen nemen , verdeelt in verfcheide kleene afperkingen, die vele huis- jes uitmaekten ; maer om aen yder van deze Spinnen byzonderlyk voedfel te geven , zoude men zoodanige onkoften maken , die weinig zouden overeenkomen met het voordeel, dat men’ervan te wachten had; men zoude daertoe konnen komen, indien men de zyde der Zy wor- men niet op eene oneindig gemaklyker wyze kreeg. De noodzaeklykheit, waerin men zich bevind om de Spinnen in de huisjes te verdeelen, maekc nog eene andere zwarigheit, welke niet weinig vermindert het voordeel, datze boven de Zy- wormen hebben wegens hare vruchtbaerheit ; want om nut met dit voordeel te doen , moec men een groot getal eijeren konnen bewaren , die dooi* de koppeling vruchtbaer waren ge- maekt, en daerorn moet men de Spinnen nood- zaeklyk by malkander plaetfen. Ik weet wel , zegt de Heer De Reaumur, dat’er e^n tyd is , dat’er by deze bioedelooze diertjes eene zach' te gilling moet wezen , die haer de natuurlyke felhett beneemt, en dat menze dan zondereenig gevaer zoude konnen by malkander zetten ; maer hoe zoude men juiftden tyd weten, die een weinig voor moet gaen , waerin zy hare eijers willen leggen ? Die zoude nu gemaklyk te vinden zyn, indien zy alle hare eijers bynaer in dezelve dagen van’tjaer leiden; maer het verfchilt verfcheide maenden van malkander , dat de eene of de andere eijers leggen. De vruchtbaerheit der Spinnen , geiyk dè Heer Bon heeft aengemerkt, is verbazende; maer kortom , zegt de Heer De Reau mir , de Zywormen zyn vruchtbaer genoeg, fchoon men veronderftelde , datze niet meer dan omtrent honderd eijers leggen , waervan ’er naeuwiyks veertig zyn die wormen voortbrengen , welke tonnetjes maken, in plaetfe dat de Spinnen zes of zeven honderd eijers leggen, G 3 Ai ƒ4 . A Q. Alhoewel ik heb waergenomen in alle wor- men , die van my zyn opgebragc om eene naeuwkeurige vergelyking te maken van hunne zyde met die van de Spinnen , dat zy altyd ten minde drie óf vier honderd eijers gelegt heb- ben; het is ligtelyk te zien, dat men het ge- tal der wormen zoo veel vermeenigvuldigen kan als men wil, indien dat alleen afhing van de meenigte van hunne eijeren; men behoeft hier van geen ander bewys als de meenigte van zyde, die zy hedendaegs aen Europa leveren , daer eertyds niet een eenige worm was. Het fchynt dan tot dus verre, vervolgt de Heer De Reaumur, dat de wormen het ver overha- len boven de Spinnen, om de gemaklykheit , die men heeft hen optebrengen , en bygevolg dat men zich van de nieuwe zyde weinig belo- ven moet, indien zy niet eenig voordeel heeft boven de oude zyde, door hare fchoonheit , of flerkte of veelheit, die raen’er van trekken kan. Men zoude van de Spinnen zyde konnen heb- ben , meer verfchillende door hare kleuren dan die van de wormen , welke altyd geelach- tig of wit is , in plaetfe dat de tonnetjes der Spinnen gele, witte, hemelsblaeu we zyde of van eene fchoone koffykleur’ zouden vóórtbren- gen. De Spinnen, die eene zyde van koffykleur’ geven, zyn zeldzaem; men zietze niet, als in fommige Bremvelden , daer men ook hare tonnetjes vind, waervan de zyde zeer flerk en fchoon is. Zy verfchillen zeer veel in maek- fel van alle andere tonnetjes der Spinnen : de eijers zyn beflotin in de bruine zyde, die ’er vry los omgewonden is , gelyk in alle andere tonnetjes. Maer deze bruine zyde is zelfs met een ander tonnetje van graeuwe zyde omwon- den , wiens weeffel zeer vaft is , vry dik en overeenkomende met dat, ’t welk’er overblyft op het tonnetje van een’ Zyworm , nadat men het voor een gedeelte heeft opgewon- den. De Spinnen leggen op verfcheide maenden van ’t jaer hare eijers in de tonnetjes , waer in de zyde , die ze omvat , gevonden word; zy werken daer niet alleen aen in de Oogfl- en Herfflmnend, gelyk de Heer Bon heeft aenge- merkt, maer daer zyn ’er ook, die deze ton- netjes maken in Bloeimaend , en andere doen '’t in de volgende maenden ; die den winter overgeleeft hebben zyn ’r , welke hare eijers zoo vroeg leggen : en de Heer Bon heeft zon- der twyfel niet anders gefproken als van die, welke in de Lente uitgekomen zyn, want die leggen hare eijers veel later dan dc voor- faende. AQ. De twee foorten van Spinnekopsdraden ver- fchillen niet van malkander, als in meerder of minder fierste; en het is niet onnut te verkla ren , hoe $e Spinnen deze twee foorten van draden maken , nadat het haer goeddunkt. Ik onderdel, zegt de Heer De Reaumur, dat het bekent is , dat de Spinnen dicht by haren aers verfcheide tepeltjes hebben , welke zoo vele draedtrekkende werktuigen zyn , waerin het vocht zich vormt, ’t welk zyde moet wor- den , wanneer 't na het uitkomen door deze draedtrekkende werktuigen zal zyn opgedroogt. De Spinnen , wier zyde goed is tot de werk- dukken en waervan alhier gehandelt word, heb- ben zes van deze tepeltjes , waervan ’er vier zeer kenbaer zyn , maer de twee andere zyn ’t zoo zeer niet ; en men onderfcheid ze niet ligt zonder behulp van het vergrootglas: ydervan deze twee kleene tepeltjes is geplaetd dicht by den grond van de twee groote, die dichtd by den aers zyn: ydervan deze zes kenbare tepel- tjes bedaen zelfs uit kleene tepeltjes, of lie- ver uit kleene niet heel kenbare draedtrekken- de werktuigen, die teu getale van zeven of agt uit een en het zelve tepeltje komen. Het is ligt te begrypen , hoe de Spinnekop- pen fyner of grover draden fpinnen, wanneer het haer goeddunkt ; want niet alleen voor dat ze beginnen te fpinnen, zetten zy meer of min- der van deze zes kenbare tepeltjes van haren aers tegen eenig lichaem ; maer nadat zyze flerker, of een grooter gedeelte van yder dezer tepeltjes ’er tegen drukken, maken zy ook dra- den, die uit een grooter getal van andere dra- den beflaen , en bygevolg flerker en dikker zyn. Daer moeten omtrent agtienmae! meer dra- den zyn, zoo alsze uit de draedtrekkende werk- tuigen komen , die eenen van de draden der tonnetjes uitmaken , dan’er zyn in die van de webbens, indiende meenigte der draden, waer uit de eene en dc andere beflaet, overeenkomr met hunne flerkte; want hebbende een gewigt van twee grein vaflgehecht aen eenen draed van ’t web, heeft die dat gemeenlyk gehou- den zonder te breken; maer is gebroken , na dat ik drie greinen daeraen had vaflgemaekt , in plaetfe dat de draden van de tonnetjes omtrent zesendertig greinen konnen houden, en niet eer breken, als nadat men hen met een grooterge- wigt bezwaert. Maer indien de draden van de tonnetjes der Spinnen flerker zyn dan die van de webbens : zy zyn ook onflerker dan die van de tonnetjes derZywormen, alhoewel in eene mindere even- redigheit. De Xlerkce der draden, welke ik van deze a a A Q. deze Iaetde tonnetjes opwond, heeft gemeen- lyk ’t gewigt van twee en een half viercfe- deelloots konnen dragen ; zodat de derkte van een’ draed van ’t tonnetje eener Spinne tegen die van een’ draed van ’t tonnetje eens Zy- worms omtrent is, als een tegen vyf; dit ismo- gelyk nog eene van de redenen , vvaerdoor de oude zyde boven de nieuwe eenig voorrecht kan fchynen te hebben. Het is wel waer, dat yder draed van’t Spin- nekoptonnetje ten naeden by dunner is dan een zyde draed, in dezelve evenredigheit , als hy onderker is dan die ; maer dit vergoed niet ge- heel deze fchade, want het is moeijelyker vele kleene draedjes t’zamen te voegen; en zonder te rekenen dat het meer moeite is , heeft men gedurig te vrcezen dat alle de draden niet ge- Iykelyk trekken , en bygevolg dat hunne t’za- menvoeging de fomme niet uitmaekt van de kracht’ of llerkte,. welke yder draed afzonder- lyk zoude hebben. Deze vermeenigvuldiging van kleene draedjes , waeruit yder draed van de zyde der Spinne bedaet, om hem zoo dik te maken als een’ Zyworms draed , brengt mo- gely* vooreen gedeelte toe, dat de werken van deze zyde gemackt zoo glanfig niet zyn als die welke van de zyde der wormen gemaekt wor- den; want hare glans is inderdaed, zoo fchoon niet; en de reden daervan is, omdat, hoe meer kleene ledige plaetfen een zyde draedje heeft , dan een ander zyde draedje , hoe hy min glan- fig fchynen zal; want het minder licht zal weêr- om kaetfen, omdat deze kleene ledige plaetfen klaerblykelykmeenigvuldiger zyn ineen'draed, die uit vele verfcheide en wezentlyk van een gefcheide draedjes is t’zamengeftelt dan in zulk eenen , die van dezelve dikte zynde uit verfcheide draedjes niet is t’zamengeftelt. De deeltjes van het lymige vocht , welke hem t’zamenilellen , en die zich buiten twyfel ge maklyker by malkander hebben gevoegt, moe- ten elkander op meerder plaetfen raken , als verfcheide draden die wezentlyk vaneen ge- fcheiden zyn. Dus onderltellende dat yder draed van de Spinnekopzyde van nature niet glanliger is, dan die van een’ Zyworm, is het klaer dat als men vyf van deze draden heeft t’za- mengevoegc, om’er eenen van dezelve dikte, als een draed van een’ Zyworm natuurlyk is , te maken, dat, zegge ik, deze t’zamengedelde • draed, en ’t werk dat men ’er van maken zal , zoo^ glanfig niet zal fchynen, als de draed van een’ Zywortn, en het werk dat daervan gemaekt zal worden. Byaldien men onderftelde , dat’er niet meer dan twee tepeltjes waren, die de draden ver- fchaft hebben , om’er eenen van ’tSpinneweb 57 te maken , en dat elk van deze tepeltjes , die zelfs dikwils eenen draed uit verfcheide an- dere beflaende uitleverden , maer eenep en- kelen had verfchafc , zynde de draden van ’t web agtienmael teêrer dan die van ’t tonne- tje, zoo zoude deze Iaetde draed ,0dien.'Wy ge- zegt hebben vyfmael kleener te zyn dan die van den Zyworm , ten minlteu moeten bedaen uit zesendertig draedjes. Maer hoe dun moet nu niet een draed wezen, dien echter de oogen ge- waer worden, en die nietdikker is danhethon- derdentachtigde gedeelte van een’ enkelen zy- de draed , welke enkele zyde draed zelf niet dikker is dan het tweehonderdfte gedeelte van den fynden zyde draed, die men gebruikt om te naeijen? Want, zegt de Heer De Reaumur, ik heb dikwils deze zyde draedjes verdeelt in twee honderd draden of daer omtrent; zoo dat een zyde draedje van de Spinne, ter dikte van een’ zyde draed, dien men gebruikt om te naeij jen, wezentlyk zoude bedaen uit omtrent zesen- dertig duizend draedjes , en men zoude ze ge- maklyk in duizend kunnen verdeden. Het zyde draedje van eene Spinne beflaende uit deze zesendertig duizend enkele zyde draden, zoude miffehien een weinig dikker zyn dan een Zyworms draed, die uit twee honderd enkele draedjes is t’zamengeflelt, alhoewel de fomme van de dikte van zesendertigduizend draden, en die van tweehonderd dezelve is, omdat het moei- jelyk zoude zyn zoo groot een getal van draedjes t’zamen te voegen , zonder dat ’er verfcheide ledige tufTchenruimtens zouden overblyven , die de dikte zouden fchynen te vermeerderen ; hier door fcheen de zyde der Spinnen meer uit te leveren tot eenig werk dan die vandeZywor- men ; maer indien men aendachtig gele.t had,- datze daerentegen dan onlferkermoet zyn, zou- de men , verre van deze oradandigheit als een voordeel van deze zydeaentezien, hebben moe- ten gelooven dat het eene van hare gebreklyk- heden is , nademael eene grooter dikte van de- ze zyde niet meer llerkte kan hebben dan eene kleener dikte van de zyde derZywormen. Maer eindelyk , vervolgt de Heer De Reaumur, laet oos tot het laetlle wezentlyke Huk komen, of laet ons zien, v/elke overeenkom!! de meenigte van zyde heeft, die yder Spin jaerlyks geelt, met die welke men van de Zywormen krygt ; Ik heb zeer naeuwkeuriglyk verfcheide tonne- tjes van de Zywormen gewogen , en bevon- den, dat de dikde, dat is te zeggen , het jaer- lykfche werk van de Zywormen vier grein, en de dunde meer dan drie grein woegen ; zoo dat als men het pond neemt op zedien oneen, men ten minden moet hebben tweeduizend drie honderd en vier Zywormen om’cr een pondjzyde -vau te krygen. ‘ Ik f5 A Q. Ik heb even zorgvuldiglyk een groot getal Spinnekoptonnetjes gewogen, en altyd bevon- den,.dat omtrent vier van de grootfte noodig waren om het gevvigt van een Zywormston- netje te evenaren , en dat yder omtrent een grein woeg,; zoodat ’er vier van de grootfte Spinnen vcreift werden , om zoo veel zyde te geven als eenZyworm, indien’er geen groo- ter verlies was op de zyde van de eene, dan op die van de andere, en indienze alle zyde uitleverden ; maer de tonnetjes der Spinnen zyn aen een groot verlies onderhevig , waer van de tonnetjes der Zyworraen vry zyn. Het geen dit verlies in de tonnetjes der Spinnen ver- oorzaekt , is dat men hen weegt met alle de eijerdoppen , waerin de kleene Spinnen zyn gevvceft, eerze uitkwamen , en met verfchei- de andere, die men onder de zyde vermengt vind. Indien men dan rekent het verlies van deze tonnetjes , zullen wy moeten aftrekken meer dan twee derde van hun gewigt, naerdien de Heer Bon van dertien oneen onzuivere zyde niet meer getrokken heeft dan vier oneen zui- vere zyde. In plaetfe dat de tonnetjes der Zywormen geen verlies hebben, of het is zoo gering, dat men het kan goedmaken met dat van de zyde der Spinnen alleenlyk op twee derde te nemen. Dus hebben wy gezien , dat het gewigt van een Spinnekoptonnetje , eer het gezuivert is , tegen het gevvigt van een Zywormstonnitje is, als een tegen vier; der- halven gezuivert zynde , zal deszelfs gevvigt tegen het gewigt van ’t andere zyn , als een tegen twaelf; dus worden ’er twaelf van de grootfte Spinnen vereift, om zoo veel zyde als een Zyworm te verfchaffen'; maer yder Zy worm inaekt een tonnetje, om zich te hervormen , in plaetfe dat de Spinnen de hare niet vóórt- brengen , als om hunne eijers te -ontwin- den. Indien men metalleNatuurkundigen dievoor den Heer Bon geweeft zyn , de foorten der Spinnen aenmerkt, als mannetje en wyfje, ik wil zeggen , indien men haer neemt voor man- netje en vvyfje te gelyk, zal men niet hebben als de wyfjes, die de tonnetjes voortbrengen , waeruit volgt , zoomen onderftelt , dat men zoo veel Spinnekopwyfjes als mannetjes heeft, ’t geen tennaeftenby gefchieden moet , dat vierentwintig van de grootfte Spinnen niet meer zyde zullen geven als een Zyworm , derhalven zal men vyfenv.yftig duizend tweehonderd zes- entnegentig van de grootfte Spinnen noodig hebben, om een pond zyde te fpinnen , welke Spinnen men noodzakelyk verfcheide maenden jchtèreen afzonderlyk zoude moeten voeden , A Q. waeruit men ziet hoe zeer het te vreezen is , d&t de zyde, die men ’er van krygen zoude , de onkoften die met hare waerde weinig over- eenkomen , niet zal goedmaken , naerdienze vierentwintigmae! zooveel als die van de Zy- wormen zoude kollen ; al onderftelde men zelf, dat men de Spinnen nietbehoefde afzonder- lyk te zetten, en datyderSpin niet meerplaets bellaen zoude als een Zyworm, dat een val- iche onderfteilfng zoude wezen ; want men moet aen yder plaets’ genoeg geven , om haer web te konnen fpinnen. Maer indien men zich wil- de inlaten in een omftandig verhael van de re- kening’ der onkoften, diezy bedragen zouden, verplicht zynde haer byzonderlyk te voeden , en ze vry groote plaetfen te geven , om yder bekwamelyk te huisveften , zoude men zeer klaer zien , dat de zyde der Spinnen ongelyk- lyk meer zoude korten , dan die van de Zywor- men. Voorts geloove men niet, zegt de Heer De Reaumur dm alles ’t geen ik gezegtheb . llcen- lykziet op de Spinnen van cenegemeene groot- te; want iudien men wilde weten wat zyde zy verfchaffen, die men in de tuinen hier te lande vind , en die zeer groot fchynen , zoude men bevinden , dat men twaelf van deze noodig heeft , om zoo veel zyde te krygen , als men trekt van een tonnetje van die , waer van ik gefproken heb, en dat tweehonderd en tachtig alleenlyk zouden geven ’t zelve gewigt zyde , ’t geen een enkel tonnetje van een’ Zyworm ver- fchaft; bygevolg zouden zeshonderd en drie- enfeftig duizend vyfhonderd en vyftig Spinnen r.aeuwlyks een pond zyde konnen uitleve- ren. ' t Zal buiten twyfel fpyten , dat ’er zoo wei- nig hope is, om uit zoo eene vernuftige ont- dekking’ voordeel te trekken ; kortom , daer blyft nog eenigefchyn van goede hoop’ en uit- ftag over; mogelyk zal men Spinnen vinden, die meer zyde zullen geven, dan die men in Vrankryk gemeenlyk ziet. Het is zeker, volgens het verhael van alle reizigeren , dat die van Amerika veel grooter zyn, dan de onze, waeruit ook fchynt datze grooter tonnetjes moeten maken. De Zywormen , die, hoewel oorfpiongkelykuit verafgelegene >anden, zoo zeer vermeenigvuldigt zyn in Europa , • doen ons zelfs hopen, dat de Spinnen van Amerika alhier zouden konnen leven. Wat ’er van zy , men moet’er proeven en ondervindin- gen van nemen; dit is de eenige weg om fraije en nutte zaken te ontdekken. Dit zyn de Aenmevkingen van den Heer De Reaumur over de Spinnen ; zy verminderen veel de hoop, die men uit den arbeid’ vandea Heer A R. Héér Bóft omtrent de zyde van deze bloedelóoze diertjes had opgevat; maer men kan in t vooi- bygaen eenig kleeu verfchil aenmerken tuffchen den arbeid van den Heer Bon, en dien van den Heer De Reaumur; namentlyk , dat de eerde, hebbende gearbeidt omtrent de zyde der Spinnen in Languedok , Provenee en andere warme landen, de poppetjes overvloediger zal gevon- denhcbben, en van meer zyde voorzien als die der Spinnen, welke in onze gematigde Land- ftreken voortkomen, en waer omtrent de Heer De Reaumur zynen arbeid befteedt heeft. De Spin en hare webben zyn met veel zoüts, en olie voorzien. • De Spin word goed geacht voor de afgaende koortfe-n, en in’tbyzonder voor de derdéudaeg fche , alsze gedampt en op den pols gelegt, of levendig in een’ notefchulp aen den hals’ ge- hangen word in’t begin van den aenval. Haer web is wondheelende , t’zamentrek- kende, genezende, bloeddelpende als het op de wond gelegt word; men gebruikt het ook, als men zich heeft gefneder. , en moet het op de wond leggen , zooras als die gefchiedt is , op dat ze niet zwelle. Het is daerenboven goed voor ’t windkolyk, indien men het ter grootte van een ei met een weinig azyns fnerkt en opdooft, en warm op den navel legt ; het bevordert de iozing der winden. jiranc* , alipaa, compont, apto , fchikken, om dat de Spin haer web met veel vlytigheit eu vernuftigheit bereid. ARARA. Arar « Clnfii , is eene lange Amerikaenfche vrucht , met een’ matiglyk harden , zwarten bad’ bedekt , en hangende aen een’ langen deel’, waeraen zich oneffenheden opdoen, die de plaetfen der bloemen fchynen te zyn , wel- ke daer aenvad zyngeweed. Deze vrucht heeft in zich eene zwarte noot zoo groot als eene wil-, de olyf. Deze noot verwekt een open ly f als men ze eet; men maekt van de vrucht’, nadat men ze gekneud heeft, een afkookfel, en wafcht daer meé de ver- ouderde zweren om ze te zuiveren en te gene- zen. Deze vrucht is zeer zeldzaern in Europa , en word, als men ze heeft, uit liefhebbery be- waert. ARBOR TRISTIS. ^rbor tri/lis, Garz. Acodre, in ’t Franfch sfr- brt trijie , in ’t Nederduitl'ch Droevige boom, is A R. f7 een Indiacnfche boom , die in Malabar en te Goa groeit; zyne gedaente en grootte komen met die van den Pruimboora overeen. De takken zyn dun , en hebben van wydte tot wydte een’ kleenen kwad , waeruit twee bla- ders voortkomen, die zoo groot en breed als die van den Pruimboom, zacht, wollig en groen zyn. De bloemen hebben de gedaente en grootte vanOranjébloefems, maer zyn fchooner, teêrer, dunner, welriekender en wit; de kelk is rood ; de Inwoonders gebruiken hem om aen hun vleefch eene kleur te geven , gelyk als men in Vrankryk met de Saffraen doet. De vrucht is zo groot als een Vygeboon, groen, van gedaente als een hart, en befluitende van wederzyden een zaedje van grootte als de kern van St. Jansbrood , dat ook nacr een hart gelykt , wit , teer , en met een groen- achtig en eenigzins bitter vliesje bedekt is. Dees boom word Droevig genaemt , omdat hy niet als des nachts bloeit , en op het aennade- ren van de zonne de bloemen afvallen, en de bladers verflenfen. Men noemt hem in Kana- rie Parijataco, in Malayo Singadi , en in Decan Pul , in ’t Arabifch Gaart , in Perlië en Tur- kyë Gul. De bloemen van den Droevige n Boom worden voor hartlferkende gehouden . De Inlanders mengen ze onder hun vleefch, omdaeraen een’ goeden reuk en aengenamen fraaek te geven. ARBUTUS. Arbutüs , Matth.Dod. Arbutus , Jive Unedo , Adv. Arbutus , Contarus Tbeopbrafli , T. B. Arbutus folio fetraio , C. B. Pit. Tourne- fort. Hmarus, Theophrafti. Ia’t Franfch Arboufier. In’t Ncdcrduitfch Arbutusboom. Is een heefter ofkleene boom, wiens dam met een’ ruwen en gefpleten bad’ bekleedt is, en die naer omhoog vele roodachtige takken fchiet ; de bladers zyn langwerpig , breed als die van den Lauwrier, glad, groen, aen de kanten getandt; de bloemen zyn belletjes, die wit, aen de eene zyde fomtyds purperachtig, en by trosjes ge- fchikt zyn. Als de bloemen zyn afgevallen , volgen de vruchten , die naer Aerdbeziën ee- nigzins gelyken ; doch zy zyn grooter , bol- rond, vleezig en geel voor hare rypheit, maer fchoonrood als ze ryp zyn , ep een weinig H * wrang A R. A R. f» wrang van fmaek. Men noemt deze vruclit in’t Latyu Mem&cylon, oïUnedo , in’tFranfch Arboux, .in’t Nederduitfch Haegapptl. Zy is verdeelt in vyf huisjes, die langwerpige zaden in zich flui- ten. Dees heefter wad op bergachtige plaet- fen , en in de boiïchen ; in Kandië fchiet hy zoo hoog op, dat hy de grootfte boomen evenaert, en zyne vrucht is zoo groot als een kleene ap- pel, van kleur’ donkerrood, weeker en aenge- naraer van fmaek dan die van den gemeenen Haegappelboom. De bladers, bafï, en vrucht van den Haegap- pelboom zyn t’zamentrekkende , goed om den buikloop te fluiten, als men ze in een afkook- fel inneemt; men kan ’er zich ook van bedie- nen in gorgeldranken. De bloem word goed geacht om de kwaedaenigheit der vochten tegen te ftaen. De vrucht van den Haegappelboom is zwaer te verteren , en veroorzaekt eehe pyn in de maeg’ , als men’er van eet. Men zegt, dat ze Unedo genaemt is , cjuafi unus edo , omdat ze , als Hien’er meer dan eene van eet, fchadelyk is; AKDEA. Ardea , in’tFranfch Heron , in’t Nederduitfch "Reiger, is een Watervogel , wiens lyf dun, ma- ger en ligt is; de bek lang, dikachtig, Herken ('pits aen ’t einde; de hals lang, debeenenvry lang; yder poot heeft drie klaeuwen door vlie- zen vereenigt , en een’ vierden van achteren, die hem voor eene hiel’ verftrekt, alle met fcher- pe nagelen gewapent.. Hy heeft zyn verblyf omtrent de moeralfen , boven ftilftaende wa- ters : hy leeft van viflchen , en maekt zyn ncft in deWilge- en andere boomen, die in moeras- fige plaetfen groeijen. Men vind’er van verfcheidc kleuren, witte , afchverwige, zwarte en roodachtige. Hy heeft veel vlug zout en olie in zich. Zyn vet word goed geacht om de jigt te verzachten en de wol- ken deroogen te verdryven, doch is weinig in gebruik. Ardea ab Ar dtndo , branden, omdat men zegt dat dees vogel inde koppeling’ ongemeen heet, en zyn drek als het uit zyn lyf komt brandende is; ofliever Arden quaji sirdua, omdat hy zeer hoog vliegt. ARDOSIA. A rdofa , in ’t Franfch Ardoife , in ’t Nèder- duitfeh Schalie of Lei, is een talk- en zwavel- achtige Heen , een weinig yzers deelachtig , vftfl kleur’ blaeuwachtig, naer ’t zwart hellen- de , dien men van water omringt vind in zekere fteenkuilen , Lei- of schali'é-groeven genaemt , om- trent Angiers , in fommige plaetfen van Nor- mandië, op de kuft van Genua ; men haelt ze uit deze kuilen, nadat men’er het water, zoo veel als mogelyk is, heeft uitgeput; men ligt deze Lei lynregt naer omhoog, en klieft ze met beitelen , die men ’er tuflehen in dryft door middel van een’ hamer, en maekt ze tot bladen of dunne platen, welke dienen om de huizen te dekken. Dit werk moet gedaen worden zoo ras de Leijen verfch uit de kuilen gehaelt, en nog vochtig zyn ; jwant indien men wachtte tot dat ze droog waren , zoude men veel meer moeite hebben om ze by platen van een te fchei- den. De Leijen van Angers zyn meeft geacht , en voornamentlyk die , welke de werklieden in’tFranfch la Rouffe noire noemen. Die men van de kufl: van Genua haelt , zyn de hardfte en dikfte, waer van men tafels en vloerfleenen maekt. Wy hebben geene bewyzen, dat de Leijen by de Ouden in gebruik zyn geweefl; miflehien wa- ren ze toen nog niet ontdekt. De Leijen gepoedert en uitwendig gebruikt zyn afvegende en opdroogende. Ardojia ab érdendo , omdat men geloofde , dat men vuurbergen of onderaerdfche vuren uit dc eerfleLeikuilen, die men ontdekt heeft, zag uit- komen. A 11 E C A. Areca palm £ fpecies , Scalig. Areca , five Fan fel, Cluf. inGarz.Lugd. Pa/ma cujus friiBus fejjilis Fauf'el dicitur. Faufel , Serapioni : Filfel Fitjel , Avi- cennse. Faufel, Jive Areca, Garz. Avellana bidica, Acoftse. ln’t Franfch Arecjite. * Is eene foort van Palmboom, diezeerhoog, en zeer regt is , en in Malabar en vele andere plaetfen van Indiè groeit. De bloemen zyn kleen, wit, en bynaer zonder reuk ; de vrucht is eirond, zoo groot als eene noot, en heeft een’ bafl, die in ’t begin groen , maer in ’t rypen zeer geel , malfch en zeer ruig en hairig word. Dees bad weggenomen zynde, vertoont zich eene vrucht zoo groot als eene hazelnoot, e» * Zie PI. III. Fig. i- A R. A R. «n fomtyds als eene kadanje, dan halfrond- , dan eens ('pits afloopende, van onderen plat en een weinig hol , zeer hard , met eene ge- ftreepte oppervlakte , graeuw en overal rood- achtig van kleur’, behalyen op fommige plaet- fen van onderen, alwaerze wit is. Deze vrucht gebroken zynde gelykt naer eene gebroken No- temuskaet. Deze vrucht, welke de Indianen Chofooh 10e- men, niet meer dan half ryp zynde maekt de genen, die’er van eten , duizelig en dronken ; ryp zynde is ze fmakeloos en t’zamentrek- kende. Zy brengen haer tot poeder nadat zyze in de zonne gedroogt hebben, en mengen ze met Be- tel , en gebrande Oederen , Lycium , Kamfer , Aloëhout, en een weinig Amber, die ook ge- poedert zyn, dan maken zy’er eene foort van koekjes van, die zy kaeuwen om ’t fpeekfel te verwekken , en de herfenen te ontladen. Het fap van de rypc mirten alleen verdikt zyn- de is by de Indianen genaemt Caché , vvaervan miflehien de naem van Cachou is gekomen , om dat men gelooft dat de Kachou gemaekt is van ’t fap van Ateca , waeronder men eenigeSpece- ryen gemengt heelt; wat’ervan zy , ’tlndiaen- fche volk kaeuwt de Caché, om een’ friflehen -mond te hebben. ARENA. Arena. Sabulum. In’t Franfch Sable , Sablon. In’t Nederduitfch Zand , Zavel . Is eene harde, deenachtige doffe, of eene gekalcineerde of verkalkte aerde , die tot poe- der gebragt, en dikwils zelfs tot glas in yder van zyne korrelen door eene derke hitte der zonne gemaekt is. Dit is de reden , waerom de warmde landen in Afrika, in de woedynen van Zara , in Lybië , die het meed door de zonne verhit zyn, overvloediger van Zand zyn. Het is waerfchynelyk , dat al het Zand, van wat natuur’ het ook zy , gevormt is geweed op de aerde, en dat ’t geen men op den bodem der zee en rivieren vind, aldaerdoorde winden ge* dreven is geweed. Het Zand heeft verfchillende krachten en ei- genfehappen voor de Konden , naer zyne zui- verheit , kleur , plaets van waer het gehaelt is , en naer de mengeling die ’er omtrent ge- fchiedt is. By voorbeeld, het Wit Zand en in’t byzonder het zuiverde, dat door een yergroot- f9 glas k’ecne kïiflaücn fchynt te zyn, word gebruikt voor de Glasblazeryen ; zoodanig is het Zand ‘in Vrankryk Sable d'Etampes genaemt. liet Zamf van Pouzol in Languedok word beter, geoor- deelt voor de aen zee leggende gebouwen. Het Zand der rivieren is goed om de toegangen, lanen , en andere wegen vad en bruikbaer te maken*, en word nog gebruikt om een goed ciment of tras te bereiden , dat voor metfel- werken dienen kan, als het met kalk’ gemengt is. Als men vry diep in de aerde graeft , vind men fomtyds Zand, dat men Arena fojfuis noemt , en in’t Franfch Sable de cave , dat is, Gegraven of Kelder Zand. Het is’er mogelyk ingekomen door berden of openingen , die zich in ’t vervolg weêr gefloten hebben : het kan ook gemaekt zyn door onderaerdfche vuren. Wat’er van zy, het is goed om met kalk’ te vermengen, als meu een ciment wil maken. Men vind omtrentllomeby deSt.Pancras poort,’ welke het Janiculum van’t oude Rome waS, een Geel Zand, dat de Italianen Arena Gialla noe- men, dat is. Verguld Zand , omdat ’er tufleheu de witte en glinderende dakjes, waervan het vol is, eenige gele gevonden worden, die zy gelooven dat van goud zyn; maer dit zooge- naemdgoud is niet anders dan deeltjes van talk, zoo wel als de andere duitjes. Dit Zand word voortgebragt op een’ berg, dien men den Ver- gulden Berg noemt. Men vind te Pezaro in Italië in’t Markgraef- fchap vanAncona, by de Adriatifche Zee, een Bruin of Roodachtig Zand vol graeuwe of witte duitjes talk , die het glinderende ma- ken: dit Zand is zoo hard, dat men’er zich van be- dient om glas te fnyden ; echter evenaert ’t den Amaril niet in hardigheit. Men vind nog in Albanië eene kleene dad by Rome een zwart, talkachtig, glinderend Zand, dat waerfchynelyk zyne kleur gekregen heeft van eene zwavel , die onder uit de aerde als een damp opryd. Deze drie foorten van talkachtig Zand van Italië worden gebruikt om op het fchrift te drooijen. ARGEMONE. * Argetnone Mtxicana , Pit. Tournefort , Jive Papave r fpinojum , C. B. Prod. j. B. is een ge- was, dat een’ deel uitfehiet, nooger dan een H 2 half ♦ Zie PI. III. Fig. 2, óo A R. A R. half voet, vol takken, rond, met zeer kleene doornen bezaeit, en met wit merg vervult. De bladers , die dicht by den wortel uitfchieten ,• zyn langwerpig en fmal ; doch die daerop vol- gen en den Heel omvatten , zyn lang en door- korven als die van gehorende Heul, niet ruig, maer zacht, op de kanten met geelachtige en zeer fcherpe punten voorzien, van boven .groen , uitgezonden de ribben , die witachtig zyn , en waerop het fchynt dat men meel heeft ge- ftrooit, van onderen wit, en overal langs de ribben met kleene doornen voorzien. Debloem walt boven aen de takken, en is geel van kleur’, beftaende uit vier , vyf of zes rooswyze ge- fchikte blaedjes , van reuk bynaer als die van Stinkende Gouwe. Daerna volgt eene lang- werpige, doornachtige vrucht , beftaende uit zes ribben, in zich fluitende bynaer ronde zwar- te zaden; de wortel is langachtig, dun, en veze- lig. Deze plant groeit in de tuinen, en heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. De-bloem, de kop en ’t zaed zyn goed voor de bord , pyndillende en flaepverwekkende : de bladers worden uitwendig gebruikt , en zyn goed om de ontdeking der oogen te ver- zachten , de wonden te heelen , en om te ver- dryven. Argtmone , quod apysux oculcrum , five nulecuLirr, expurgat , devvyl ze de wolken der oogen ver- dryft. ARGENTUM. Argentum, five Luna , in’tFranfch Argent , in ’t Nederduitfch Zilver , is een zeer vad, zwaer, hard, wit, glad , blinkend metael , dat door den hamer veel kan uitgerekt worden , en den fmeltkroes uitdaen. Men liaelt het uit ver- 1'c heide raynen in Europa , maer de grootde meer.igte komt uit Amerika, als van Rio de la Plata, en van Peru. Men vind het dikwils met witte kridallyne deenen bezet, en met gou'd , koper, en lood vermengt; men zuivert het, als ’t uit de myn’ komt, met kwikzilver, daerna word het overgevoert. Die het allerzuiver!* willen maken, louteren het door den fmeltkroes en fcheiden’t op de volgende wyze. Men maekteen’ fmeltkroes in ’t vuur gloei- ende, en doet daer vier- of vyfmael zoo veel lood in , als men Zilver heeft om te louteren; men laet dit lood fmeltcn en zich uitzetten , waervan zich een gedeelte in korten tyd in- dringt indeporen ofluchtgaetjes van den fmelt- kroes, en dezelve vervult; dan werpt men het Zilver midden in den fmeltkroes , dat ten eer- den begint te fmelten; men zet het vuur derk aen , zoodat de vlam op de doffe wederom fluit, dan vereenigen zich alle onzuiverheden met het lood, omdat dit metael zwavelachtig zynde de grofde lichamen beter vadhaekt en omvat, dan het Zilver doet. liet vuur dryft deze on- zuivere vermenging naer buiten in de rondte by wyze van fchuim of vuiligheit, en het Zil- ver blyft in ’t midden zuiveren fchoon; men weet dac de zuivering volbragtis, als’er geen rook meer opgaet; dan giet men het Zilver in een’ fmeltvorm, om ’t koud te laten worden; dit noemt men Argent de Coupelle, of het lynflc Zilver. Het fchuim van Zilver , als’t met lood gemengt is , maekt het Zilver-glit, waervan ik op zyne plaetfe zal handelen. Dit fchuim be- daet niet dan uit eenige deeltjes van andere metalen of metaeldeenen , die aen ’t Zilver vad zyn gebleven , als men het uit de myn’ liaelde. Men moet aenmerken dat het Zilver als men ’t in gefmolten lood werpt , vry eerder gefmol- ten is, dan dat men het alleen in een’ fmelt- kroes had gedaen, omdat de zwavelachtige dee- len van het lood veel dienen om de metalen te doen fmelten. Deze zuivering reinigt het Zilver van alle an- dere metalen, uitgezonden van het goud, dat zoo wel als dit den fmeltkroes uitdaet , dus kan men niet verzekert zyn, dat dit Gelouterde of Fynde Zilver geheel en al zuiver zy. Men moet derhalven toevlucht nemen tot eene andere bewerking, die men fcheidiug noemt; indien men het berooven wil van een kleen weinigje gouds , dat het in zich kan hebben. Zie hier de wyze van deze werkinge. Men laet te gelyk in een’ kro.es’ op een groot vuur fmelten drie deelen zilvers, en een deel gouds; men giet het gefmolten mengfel allengs- kens in koud water, waer in het tot korrels verdikt word; dan giet men het water af, laet de korrels droogen , en ontbinden in twee- of driemael zooveel flerkwaters; het Zilver word ontbonden , en het goud zinkt naer den bo- dem van ’t vat , want het door dit fcheivochc niet kan doordrongen worden. Men heeft aenteir, erken, dat men in deze wer- king’ het goud met het Zilver vermengt, op- dat, indien dit Zilver een kleen gedeelte gouds bi zich had, het medegevoert en nedergeflort worde met het gene men ’er heeft bygedaen. Dit nedergezonken goud , word Or de d*part , of Gefcheiden Goud genaemt; men kan het Iigtelyk wéér tot Haven maken, als het met een weinig borax in een’ kroes’ op’t vuurgefmolten , en in een’ fmeltvorm uitgegoten word. Men zet hctopgelofle Zilver in eene aerde pott’, wacrin men veel waters, en een koper plaetje A R. A R. 61 plaetje gedaen heeft; men laet hef Mêngfel vyf of zes uuren flilftaen , of tot dat al het Zilver nedergezonken , en als aen’t koperplaetje vall is; men verzamelt het dan en laet ’t droogen; dit word in ’t Franfch Precipité d' Urgent , dat is Nedergedreven Zilver , en fomtyds Chaux d’hrgent, dat is L(a l^vdn Zilver genaemt. Het water dat tot deze nederdryving gedicnt heeft, is blaeuw geworden dooreen gedeelte van’t koper dat het ontbonden heeft; men noemt het in ’t Franfch Eau Sectndê , in ’t Nederduitfch Kran^witer, en men gebruikt het uitwendig om aftevegen en het welige vleefch te verteren. Men zoude het ontbonden Zilver nog kon- nen doen nederzinken , met’er zoutwater .by te mengen, want het zeezout zoude dezelve uit- werking voortbrengen , als de deeltjes van ’t koper, dat is te zeggen , dat het zich hard ftoo- teude tegens de punten van ’t flerkwater, die de deeltjes van’t zilver hangende houden , de- zelve zoude verbreken, en dat ’er aen vafl is los maken , zoo dat het Zilver niets meer heb- bende dat het ophield, door zyne eige zwaerte zoude nedervallen. Men maekt het nedergezonken Zilver we- der tot een’ flaef of baer , als men het laet fmelten in een’ kroes’ met een weinig falpeters en vervolgens in een’ fmeltvorm uitgiet. Dit zilver is het zuiverde van allen, envantvvaelf penningen, indien’er zoodanig zilver is; maer men vind altyd een weinig kopers in ’t zilver vermengt, hoe gezuivert het ook zy. Dat men in’t goud noemt een karaet, is in Tiet Zilver een penning fyns; dus heeft eene once zuiverZilver, vierentwintig penningen ofvier- entwintig fcrupels, die vierentwintigmael vier- entwintig azen uitmaken; deze onceZilver be- hoorde in de proeP niet te verminderen; maer indien het in den fmeltkroes’ een fcrupel ver- lieft, is hetZilver niet meerdan van drieëntwin- tig penningen ; indien het twee fcrupels verlieft, is het met meer dan vgn tweeëntwintig pen- ningen ; maer ten aenzien van’t Zilver, drukt men zich niet uit by vierentwintig penningen, gelyk als ten aenzien van ’t goud by vieren- twintig karaten ; men verdubbelt den penning van ’tZilver, en men zegt. Zilver van twaelf penningen, om te doen verftaen heel zuiverZil- ver: Zilver van elf en een’ halven penning , Zilver van elf penningen om te doen verftaen de graden van zuiverheit en zoo voorts. HetZilver, daermen vaetwerk van maekt, heeft een deel kopers in zich tegen vierentwintig dee- Len-zilvers, en het fynlte Zilverheeftnietmeer dan een vierdedeel tegen vierentwintig deelen Zilvers. Men flaethet zuiverfte Zilver , en maekt het tot zeer dufine en zeer fyne bladen ; zy wor- den in de Geneeskunde gebruikt; men kan zich ook bedienen van hetNedergedreven Zilver in plaetfe van de bladen, HetZilver is goed voordiegenen diealteveel kwikzilver ingekregen hebben, ’tzy door wry- vingen , ’t zy ingenomen , want het bind en vereenigt zich daer mede in’t lichaem , en het zelve verzwarende beneemt het zyne kracht. Men laet het innemen van vier greinen tot eene fcrupel; men kan zelfs eenegrooter gift geven zonder te vreezen dat het kwaed doen zal : men geeft voor dat het goed is voor de ziek- tens der herfenen, maer het is daeromtrent van geene nuttigheit. Argentum a Griet Zgyvpn; Zilver. Luna , omdat de Sterrekykers en Alchimiften gelooft hebben , dat dit metael van dezelve lloffe was als de Maen , en dat het gedu- rig derzelve. invloed tot zyn voedfel ont- fing. ARGILU,, Argilla , in’t Franfch Argille of Terre glaift , of Terre Grajje , in’t Nederduitfch Leem, Pttaerde, is een vet- en lymachtige aerde , gemeenlyk graeuw, en fomtyds roodachtig, die men overal vind; de pottebakkers gebruiken ze om hunne potten, pannen en tichelfteenen te maken. Zy is goed om het bloed te Helpen , als ze op de wond gelegt word. Argilla ib Ü^y»e, albus, omdat deze aerde eene graeuwe kleur heeft, die naer ’t wit trekt , vel eb H{yt( , fierilis , omdat zy gemeenlyk on. vruclitbaer is wegens hare altegroote vettig- heit. A R I E S. Artes, in’t Franfch Beller, in ’t Nederduitfch Rat», is een ongefneden of ongelubd fchaep ; zyne hoornen zyn gemaekt als een geflingerde kronkel; hy heeft eene wolle huid, veel vlug zout en olie in zich. Zyn fmeer in’tLatyn genaemt Sevum arietinum, en zyn merg zyn verzachtende , ontbindende en pynflillende. Men gebruikt het onder vele zalven en pleiflers. Beller komt vanBofheit verzelt. Men gebruikt niet meer dan cenen van deze korrelen te gelyk. A R- A II. A R. ARMENIAC A.' Armeniaca , in t Franfch Abricotur , in t Nc- derduitfch Abrtkj)osbo»m , ;s een boom , wacivan drie foorcen zyn. De eerde is genaemt Armeniaca i Ang. Armeniaca major , Baracocca vulgo , Ceel. Mala Armeniaca major a , C. B. Armeniaca fruBu major i , nudeo amaro , Pit. Tournef. Malus Armeniaca major , Mattn. Kp. Armeniaca mala major a , Cain. i^pic. j- B. Dees boom gelykt naer den Perzikboom , macr zyn dam is een weinig dikker, en met een zwarteren bad’ bedekt ; de takken zyn meer uitgedrekt; de bladers korter en breeder, ge- lykende naerdie van den Populier-of Pereboom, getandt, puntig, en zuarachtig van fmaek. De bloem bedaet gemeenlyk uit vyf rooswyze ge- fchikte blaedjes, bynaerais die van den Perzik- boom, vaneene bleeke rozekleur’. Wanneer zy is afgevallen, volgt ’er eene vleezige bynaer ronde vrucht, die tot de grootte van eene klee- ne Perzik groeit, en op de zyden platachtig, in de lengte gevoort, aendeeene zyderood-en aen de andere geelachtig is:haer vleefch is malfch zoet, lekker en van een’ aengenamen reuk; zy heeft in zich een’ plat- en beenachtigen deen, waerin men een pit vind, dat een weinig bitter en aengenaem van fmaek is. Deze vrucht is in’t I.atyn ArmtnUeum , in’t Franfch Abncet , en in t Nederduitfch génaemt. Men teelt den Abrikoosboom in de tuinen regens de muren. Deze foort van Abrikoosboom draegt vruchten, die grooter en veel aengenamer vau fmaek zya dan de andere. Dc tweede foort van Abrikoosboom word genaemt Armeniaca fruBu majori , mcleo dalei , Pit. Tournefbrt. . Mala Armeniaca major a , nudeo dulciy C. B. Malus Armeniaca caniicantia , nudeo oblongo duld ut in Amygdalis , Gefner. Dees boom verfchilt van den voorgaendep daer in, dat de kleur van de vrucht’ witachti- ger, en het pit van den deen zoet is. De derde foort van Abrikoosboom vrord genaemt Armeniaca minor a , Matth. Armeniaca fructu minor i , Pit. Toilrnefort. Malum Armenium , evdfr&coqmim commune, Gef. Hom. Malus Armeniaca , Dod. Malus Armeniaca minor , C. B. Proccona, Brunf. Armeniaca mala minor a , J B. Armeniaca minor a , Cani. Pit. Tournefort. Dees Abrikoosboom verfchilt van de andere daer in dat+iy niet genoeg gekweekt zynde vruchten voortbrengt, die veel kleener , min imakclyk en geelachtig zyn. De Abrikoozen hebben vele waterdeelen , olie en wezentlyk zout in zich. Zy zyn hartderkende , goed voor de bord, bevochtigende, en bevorderen het fpcekfel , en herdellen de krachten. Het pit van den Abrikoosfteen beeft eene olië in zich, die men’erkan uitperfen, gelykalsuit de gemeene Amandelen. Deze olie dient voor de tuiting’ der ooren , doofheit , en om de ambeijen te verzach- ten. Armeniaca ah Armsn'm , omdat de Abrikoos ha- ren oorfprong genomen heeft uit Armenië , een landfehap van de Levant, waervandaen ze naer Rome is gebragt. De Ouden hebben aen de Abrikoos’ nog den naem gegeven van Prtcox of Pracoquum , dat is te zeggen , eene vrucht die ryp is voor ’t fai- zoen , omdat ze deze vrucht gedelt hadden on- der de foorten van Perzik, die niet eerder dan in den herfft ryp worden. Abrikoos komt van Eericex, dat een bedorve woord is van Prtcox. ARMENUS LAPIS. Armenus Lapis , feu lapis Armenis , feu Mehchites , in’t Franfch Pitrrt Armtnitnnt , in’tNederduitfch Armenifcbe Sutn , is een Peen van verfcheide gc- daente en grootte, maer die gemeenlyk rond, oneffen , hobbelachtig en zoo groot als eene Hazelnoot is , van eene gemengelde kleur’ , blaeuw, groen, wit, blinkende: men haelde hem eertyds uit Armenië, waervandaen hy zy- nen naem gekregen heeft; maer nu ter tyd vind men’er in Duitfchland, als in het Graeffchap Ty- rol. Hy verfchilt van den Lazuurfteen daerin, dat hy zoo blaeuw niet is, maer met meer vuilig- heit bezet , en dat hy in de Zilvermynen groeit, in plaetfe dat de Lazuurfteen in de Geudroyneu ï ge- A R. ód A R. gevonden word. Men moet den hoogftgekleur- den verkiezen. Men floot den Armenifchen (leen, en vvafcht hem als den Lazuurfleen , om de vuiligheit en ’t blinkend zand daer af' te fcheiden , datnaer goudzand gelykt, daerna laet men hem droo- gen , en verkoopt hem onder den naem van groene afch’ of' aerdgroen of bergblaeuw; het word in de Schilderkonll gebruikt. De bereide Armenifche fteen is afvegende en opdroogende , als hy uitwendig gelegt word. Men gebruikt hem ook inwendig om de zwarte gal te ontladen , tegen de kranjtzinnigheit en vallende ziekte. De gift is van eene’ tot vier fcrupels. ARSENICUM ALBUM. rfenkum. Arrcnicum . In’t Franfch Arfenic. ■ In’t Nederduitfch Kotteknnd. Is eene BergdolFe, gemeenlyk in groote Huk- ken gemaekt, die hard , zwaer , bros , zeer wit, glad, blinkende ©f kriiklachtig zyn, van eene zwavelachtige , bytende en brandende zelfdandigheit. Deze doffe is getrokken uit eene foort’ van natuurlyke Cadmia , of Steen , C.obaltum geheten, waervan ik op zyne plaetfn fpreken zal. Zie hier de wyze om het Rotte- kruid te maken. Men zet de Kobalt op ’t vuur in een’ oven met voordach: daertoe gemaekt, en laet hem gloei- jen ; dan verheft zich eene bloem by wyze van wit meel, dat men ontfangt in een’ grooten kop van den vuuroven of fchoordeen pyp’, die van boven gedopt is ;_men volhard met het vuur , totdat’er niets meer opgeheven word, dan ver- gadert men vervolgens deze bloem , en doet haer in een aerde vat, en laet ze door een kleener vuur dan te voren fmelten , en al koud wordende , verdikken. Men fcheid eindelyk de- ze doffe af, en breekt die aen groote dukketi, dit is het witte Rottekruid, ’t welk men een- voudiglyk Rottekruid noemt, als by uitdekeud- beit, omdat het’t derkde van alle is. Men ver- koopt het by de Droogiden. De oude Natuur- kundigen hebben alle gelooft, dat ’er een na- tuurlyk wit Rottekruid was , ’t geen in de my- nen gevonden werd , zoo ajs w y het zien , maer zy zyn bedrogen geweed; de hedendaeg- fche Geleerden hebben bevonden , dat’er geen *ftd.er was , als dat uit de Kobalt getrokken word, gelyk gezegt is. De Heer Homberg van de Koninglyke Akademie der Wetenfchappen , is een van de eerde, die ons in Vrankryk ge- leert heeft de manier om Rottekruid te maken. De grootlie meenigte van deze myndoffe komt uit Meiden in Duitfchland. De damp, die van de Kobalt opgaet, heeft eenen reuk van lookr of van zwavel; indien hy naer zwavel riekt, is ’t een kenteeken dat de doffe veel Rottekruid zal geven. Men verkied het witte Rottekruid , dat fchoon , van buiten en binnen blinkende en iu groote kridallyne dukken is; men acht dat zoo veel niet, ’t geen doof wit is. Wanneer ik arbeidde om wit Rottekruid te maken in glaze vaten , heb ik het door ’t vuur dikwils gebragt tot een glas , zoo doorfchynend en zoo gelyk aen het gemeene, dat ik ’t niet konde onderfcheiden van het glas van ’t vat , als daerin, dat het glas van Rottekruid ligter te vergruizen en brolïer was. Men gebruikt het Rottekruid om verfcheide metale doffen wit te maken; by voorbeeld de fpelden; het maekt dezelve ook vader en min buigzaem. Daer zyn noch twee andere foorten van Rot- tekruid; de eene genaemt Aaripi^memttm oïOptri- tnent , en de andere Realgal: ik zal van de eene en de andere op hare plaetle fpreken. Alle de foorten van Rottekruid zyn doorby- tende vergiften , maer de werkelykde en ge- vaerlykde is het witte Rottekruid ; doorgaens be- gint het zyne geweldige werking niet te doen, als een half uur nadat het ingenomen is, om dat het zout, dat de inëting veroorzaekt, in de zwavel natiuirlyk gebonden en omwonden is , en eenigen tyd van nooden heeft om zich te ontwinden , dan veroorzaekt het groote py- nen, fcheuringen, ontilekingen in de ingewan- den , geweldige brakingeu , ftuiptrekkin- gen , ongeruftheden ', een algemeen verval van krachten , en eindelyk de dood , indien men niet te hulp is gekomen. De middelen die iu dez.e gelegeuheit te pas komen , zyn gefraolten vet, en olie, met kommen vol gedron- ken zoo ras als mogelyk is , om de punten van het inetend zout te omwinden en te ver- zwakken , en van onder en boven uit te dry- ven. De melk in’t vervolg in goede meenigte ingenomen verzacht geheelyk de fcherpte van ’c vergift. Men gebruikt het witte Rottekruid uitwendig om ’t vleefch weg te vreten en te verteren , het werkt zonder groote pyn’ ; men legt het op de exteroogen. Men moet nooit ’t Rottekruid doen innemen, hoe het ook bereidt raogt ge- weeff A R. A R. weeft zyn, en hoe kleene gift het ook zy , want het deelt altyd aen het lichaem een’ kwa- den indruk mede. Arjtnuum vel Arrtnicum , ah '. De bloemen groeijen dicht by den wortel op korte voetfteeltjes , die ondet uit de Helen der bladeren voortko- men : yder van deze bloemen is van vyf of*zcs pui'perachtige helmHyltjes,. uit hethol van een’ kelk, die in drie deelen doorgaens verdeelt is, opfehietende. Als deze bloem is afgevallen, word haer kelk eene vrucht, meeHal in zes hoeken gefneden, en volgens hare lengte in zes huisjes verdeelt, die kleene , langwerpige , bruine zaden inflüiten vol wit merg, dat wat fcherp van fmaek is. De wortels zyn gelyks den grond , dun , hoekig , voortkruipende , geknoopt, omgekromt , vezelachtig, graeuw, 'flerk en aengenaem van reuk, fcherp en wat bitter van fmaek. Dit gewas groeit op de ber- gen, inde hoven , en op fchaduwachtige plaet- fen. De bladers blyven altyd groen; de wor- tel word in de Geneeskunde gebruikt, en uit hetDaufiné, Languedok, Auvergne, zelfs ook uit de Levant tot ons gedroogt overgebragt. Men moet hem verkiezen fchoon , verfch ge- droogt , welgevoedt , ongefchonden , zoo dik als eenederdunfle fchryfpennen, van zyne vezelen gezuivert, graeuw, doordringende en 'vry aengenaem van reuk, fcherp en wat bitter van fmaek; hy heeft veel vlug zout en olie in zich. Hy looH zachtelykvan onderen en van boven de wei- en Hymachtige vochten ; hy opent en neemt de verfloppingen weg. De gift is van een half vierdedeelloots , tot een half loot in een aftrekfel, en van eene halve fcrupel tot een vierdedeelloots in poeder. Men gebruikt hem ook in verfcheide t’zamentnengingen ,-daer hy niet doet braken , omdat maer een weinig * Zie PI. III. Fig. io. tij daervan onder vele andere middelen gemengt is: indien men hem in een afziedfel ofgerHewa- ter laet innemen, dryft hy de pis af, maer verwekt dan geene braking. De Paerdefmeden gebruiken dezen wortel voor de Paerden , van eene tot twee oneen , als een heerlyk middel om de vaernen te gene- zen. Men maekt hem tot poeder , en doet het hen met de zemelen eten. Pomet merkt aen in zyne befchryvinge van de Droogeryen , dat men fomtyds onder de wortels van Mansooren omtrent een voet diep onder de aerde , eene foort van ronden AercL appel vind, die van buiten geelachtig, van bin- nen wit, meteen melkachtig, inëcend en bran- dend fap vervult is. Afarurn ab o /rrivativ* , ornt aisofmen zeide , eengewrasdat tot geene verfiering dient, want de Ouden gebruikten de Mansooren niet in hunne rozenhoeden of bloemkranfen. Cabaret (^Htrbtrg) omdat men zich eertyds van den wortel van dit gewas bediende , om ie doen braken , als men te veel in de herberge gedronken had. Mansoor, omdat de binders van Afarurn bynaer de gedaente van een menfehenoor hebben. ASCALONIA. Afcalor.ia , in ’t Franfch Efchalottt, in ’t Né- derduitfeh Scbalonje , Chalotte , Sausloo^ , is de wortel van eene foort’ van Ajuin, genaemt Ccpa Afcalanka , Matth. Pit. Tournef. Ccpa hjcalomca , Jive JljJillis , J. J3. Dces 'wortel is bolachtig, langwerpig, van reuk en fmaek bykans als die vanLook, doch op verre nazoo fterkniet:hy fchiet gebulte enholle Helen; de bladers zyn lang, hol, regt, en van fmaek als de wortel; de bloemen groeijen by bolron- debosjes , yder beHaende uit zes blaedjes , die als Leliebloemen gefchikt zyn; zy worden ge- volgt van bynaer ronde vruchten vol ron- de zaedjes. Men teelt deze plant in de moes- tuinen, want haer wortel word veel gebruikt in de faufen; hy heeft veel wezentlyk zout en olie in zich; hy is openende, goed voor den Heen, en opflopping’ van water, om de kwade lucht tegen te ftaen , en deu eetlufl te verwek- ken. Deze plant heeft zynen naem gekregen van een land Afcalonia genaemt , daer zy eertyds overvloedig groeide. I3 A S- 7° A S. A S I N U S. A S. ascaiudes. Afurides, in’t Franfch A fcarides , in ’t Neder-, duitfch Aersmaeijen , Aerswormen ,zyn zeerklee- ,ie en dunne wormen, die gemeenlyk acn’t ein- de van den endeldarm by den aers voortkomen, cn eene groote jeuking veroorzaken. Men vond ze eertyds aen de merryen enoffen, waer door ze by de Ouden den naem van Jtwienlarii gekregen hebben. , AfcariJes ab , na mis. A S E L L U S. Af cllus five MerUngius , in ’t Franfch Merlan , in’t Nederduitfch uiting , Schelvijch , is een zee- vifch, die op de vifchmarkten vry bekent is , doorgaens een voet lang, een arm dik , week zilverwit, en met kleene fchubbens bedekt, de oogen zyn groot , en wit , de bek is mid- delmatig , en met kleene witte tanden voor- 21 Men vind in de ruimfle of dikde plaetfe van zyn hoofd naerby de herfenen twee kleene fteenachtige beentjes, aen yder zyde een, een vingerbreed lang, vier linien breed, aen teene einde puntig, aen ’t andere einde domp, glad, zeer wit, teer, ligt te breken , wat ziltig van fmaek als ze tot fyn poeder gebragt zyn , van eene alkalyne en zuurtemperende zeltdandig- heit Men heeft aentemerken dat de punt van dit beentje geplaetd is , niet juift m t midden van zyn uiteinde maerter zyde , en t ovenge van dit uiteinde is of 't natuurlyk .ond uitge- holt was. Dees vifch komt meemgmael de ri- vieren op , en is gemeen in Vrgnkryk ; zyn vleefch is 'wit, malfch, broos, ligt, goed van fmaek, en zeer gemaklyk te verteren. De Üeentjes , die in het hoofd van den Wy* tin 2 gevonden worden , hebben een weinig zouts in zich, dat hen openende maekt, en goed js voor den (leen der nieren, en tgraveelkolyk. Zv zyn ook diendig om de bmkloopen te uui. ten en het zuur te temperen. Men bereid ze net ze op een’ marmeren deen te wryven. De gift is van eene halve fcrupel tot een half vier- dedeelloots. . _ . Aftllus , is een verkleenwoord vanA/i««i, als •of men zeide Ineens Ezel, om dat, zeggen ver- fcheide Schryvers , zyne kleur naerby die van een’ jongen Ezel komt, macr daer is geen de minde overeenkomd; het is waerdatdjt woord, 200 wel van een geheel als byzondei gehacht Zyne pis is geacht voorde ziektens der nieren," fchurft, lammigheit, jigt, als ze uitwendigge- legt word. Zyn vet is ontbindende. Zyn drek is bloeddelpende. Jfmus ab triflem ejfe , omdat de Ezel een droefgeedig dier is. ASIUS LAPIS. ’yifius, fivi Ajfius Lu fis , five Sareopbagtes , in ‘t Franfch Vier re tT^jfio , of Pitrre Apen» , is een .vooze, ligte , brode deen als de Puimdeen , "door en door met gele aderen bezaeit, op zyne oppervlakte met eene meelachtige, ligte. geei- nchtme of witte bloem’ of poeder’ bedekt, die ziltigöen een weinig prikkelende is. Dees deen word gevonden in de mynen in Italië, en vele andere plaetfen : de Ouden gebruikten hem om ’er A S. ASPARAGUS. 71 A S. ’er hunne graven v.an te maken , opdat het vieefch der doode lichamen door dezen fteen ras verteert zoude zyn, eer dat het tydbadom te bederven. De ligte bloem, die men op dezen (teen vind, is afvegende, t’zamentrekkende, doordringen- de , goed om te verteren en te verdryven ; zy zuivert de oude zweren, en doet ze fluiten , als ze met terpentyn gemengt is. Dees fteen heeft zyne namen gekregen van eene oude ftad vanTroas , Afius genaemt, al- waer men’er zich van bediende voor de graven der ge Horvenen van ’t geheele landfchap, die men derwaerts bragt. Saronphagus , a caro & Qxytït , edere , even alsof men zeide, een fteen die ’t vieefch ver- teert. Sarcophagus beteekent ook eene begraef- plaets. Men zegt dat deA Jius Lapis binnen veertig da- gen een geheel lyk verteerde behalyen de tan den. ASPALATHUS. * hfpalathus , in’t Franfch Afpalat , in'tNeder- duitfch l.igttr Paradyshout , is een hout dat vaft, zwaer, oliachtig, riekend, purperachtig, donker en gemarmert , eeir weinig bitter en prikkelende van fmaek is. Zynbaft is dik, oneffen, graeuw : verfcheide Schry vers zeggen , dat het voortge- komen is van een’ kleenen doornachtigen boom van Indië; dog ’t is zeker, dat men totnogtoe niet weet den boom, die het voortbrengt, noch de plaets van waer het komt. Dit hout heeft veel overeenkomft met het Aloëhout in zyne.ge- daente , zwaerte , finaek, reuk en krachten-, maer de kleur is verfchillende. Men moet’t LigterParadyshout verkiezen met de merkteekenen die gezegt zyn, zonder baft’. Het heeft veel half fyne olie en vlug zout in zich, Het is opdroogeode , en een weinig t’zamen- trekkende , het wederftact de kwaedaertigheït ‘der vochten , bevordert de doorwaelfeming , maer dewyl het zeldzaem is , neemt men heel dikwils in zyne plaetfe het Aloë- of Sandel- hout. Twee andere foorten van hout zyn by ver- fcheide Schryvers ook Afpalat bus genaemt. Het eerfte is eeii zwartachtig, zwaer, vaft hout , dat men gelooft het ware Arendshout , of eene fbort van Aloëhout te wezen. Het tweede is het Rozenhout , waervan ik op zyne plaetfe lp reken zal. Afparagus bortenfis , Dod. A jpxragiis bortenfis ff pratenfis , J. P. Pit. Tournefort. Afparagus fativa , C. B. In’t franfch A fperge. In't Nederduitfch Sperges , Af per ges'. Is een gewas dat in de Lente ftelen fchiet, die een vingerdik, omtrent een voet hoog, rond, vaft, regt, zonder bladeren , in’t begin groen , daerna wit, goed om te eten, en van groot gebruik in de keukens zyn: zyfchieten, indien men ze laet ftaen , tot de hoogte van drie voeten op, en verdeden zich in takken, die voorzien zyn met dunne fyne bladeren, bynaer als die van Venkel, en met vele kleene bleeke bloemen van zes rooswyze gefchikte blaedjes, welke afgevallen zynde word de ftamper, die het midden uitmaekte , eene vrucht of bezie , die bolrond, zacht, zoo groot als een Er weet, en roodachtig is , eneenige zwarte zaden zoo hard als hoorn in zich fluit; De wortels zyn tal- ryk, langachtig, dun, en aen een hard , knob- belachtig,en ongelyk hoofd vaflgehecht, dat van buiten graeuw, van binnen wit, zoetenlym- achtig van fmaek is. Men kweekt deze plant in de hoven , maer daer- groeit eene lborc zonder voortteling’ in de weiden en velden, die van deze niet verfchilt als dat ze dunner is. De Afperges hebben veel olie en wezcnt* lyk zout in zich; haer zaed en wortel worden in de Geneeskunde gebruikt. Zy zyn zeer openende, goed om den fteen en ’t zand der nieren en blaes’ aftedryven , de verftoppingen van het darmfcbeidfel en milt weg tenemen , de pis en maendftonden te verwek- ken. A fparag-is ab Afpergcndo , omdat hare bladers goed zyn om te befprengen ofte befproeijen. A S P E R. A fper, Rondel, Jonft, Apron , Lugdun.- Is een kleene riviervifch , dien men gemeen- lyk in de Rhdne tuflchen Vienne en Lion vind: hy krygt zyne namen van de ruuwheit en hardigheit zyner kaken en fchubbens. Zyn kop is vry- breed en fpits, zyn bek middelma- tig; hy heeft geene tanden, maer zyne kaken zyn fcherp in ’t aenrakeu : hy is roodachüg VSH Zie Pl. III. Fig. iï. 72. A S. van kleur’ cn met breede zwarte vlekken be- zaeit; liy is goed om te eten; zyn vleefch is drooger dan dat van den Grondel; by is ope- nende. ASPERUGO. Afperugo vulgaris , Pit. Tournefort. AJ'perugo Jpuria , Dod. Belg. B’tglojfum fylveftre caulibus procumbentibus , Cynoglojfa forte topiaria , fivt Ecbium lappu- latum cjuibujdam , J. 13. Aiyffum Germanïcum Ecbioides, Lob.Lugd. Aparine major , Plinii. Crucialis quidam , Cmf. In’t Nederduitfch Valfcb- Baftatrd- JVild- Kleef kruid. Is een gewas dat verfcheide dunne, teére, hoekige , knobbelachtige , ruwe delen , die zich naer de aerde buigen , opfchiet. De bla- ders komen uit yder knoop’ twee aen twee , drie aen drie, of vier aen vier, niet rondom den deel, maer op zyde gefchikt; zyzyn lang- werpig , maiiglyk breed , ruuw, met eeni- ge gaetjes doorboort. De bloemen groeijen tegen over de bladers; yder van haeris als een trechter doorgaens . gefnedcn in vyf deelen , blaeuw van kleur’, en onderdeunt door een’ kelk , die op de wyze v«n een komnietje ge- maektis; wanneer de bloem is afgevallen, word dees kelk platachtig , drekt zich uit , en dient tot een’ omdag aen vier kleene langwerpige, en zwartachtige byeen gehoopte zaedjes. De wortel is dun. Deze plant groeit langs de we- . gen , aen de heggen , en bloeit in Mey of ]uny. Zy heeft veel olië en wezentlyk zout in zich. Zy is afvegende en wondheelende. Sommigen achten haer goed om ’t bloed te zuiveren, maer ze word naeuvvlyks in de Geneeskunde ge- bruikt. AJperugo ah Kfpero, ruuw, fcherp , omdat deze plant ruuw in’taenraken is. ASPERULA. A fperula odorata f ort albo , Dod Gal. Afptrula , Jive Kubeola montana odora , C. B. Caprifolium , vel Stellaria , Brunf. Hepatica ftellata , T ab. Matrifylva , Trag, Corel, in Diofc. A S. Rubiis Accedens Afperula .quibufdam , five he- patica ftellaris , J. B. A fpergula odora n of tras , Adv. A parine fylveftris qua dam , Cord. in Diofc. Aparine latifolia humüior montana , PitTour- nefort. Alyjfos , Gefn. Hort. In’t Nederduitfch Walmt t [ter , Onzer Vro:i* vven-Bedftroo , of IViegftroo. * Is eene foort van Klis, of een gewas dat vele kleene delen fchiet ter hoogte bynaer van een’ voet : de bladers komen met die van de gemeene Klis overeen , maer zyn een weinig breeder en zoo ruuw niet, een weinig ruig, zes of zeven in getal, rondom yder knoop van de delen darwyze gefchikt; de bloemen groeijen boven op de delen , en zyn aen voetdeeltjes vadgehecht; yder van haer is een kleen kom- metje doorgaens gefneden in vier deelen , en wit van kleur’. Als deze bloem is afgevallen, word haer kelk eene drooge vrucht, in zich fluitende tweekleene zaden, die aen malkander kleven, bynaer rond, en omtrent het midden een weinig hol zyn. De wortel is dun , ve- zelachtig , en kruipt onder de aerde voort. Deze plant geeft een’ zeer zachten en aengena- meu reuk; zy wad op bergachtige plaetfen, en in de bofl'chen: zy heeft veel fyne olië en vlug en wezentlyk zout in zich. Zy is goed om ’t hart te verderken en te ver- vrofyken , de verdoppingen wegtenemen , de pis en maendflonden te verwekken , de baring te bevorderen; als ze in een aftrekfel of af- ziedfel ingenomen w'ord. Zy is wer.dheelen- de, indien ze uitwendig op de wonden gelegt word. Afpirult , ab Afptro , ruuw, alsof men zeide » kleene plant die ruuw ia’t aenraken is. ASPHODELUS. A sphodtlus, in’t Franfch Asphotitle , in’tNeder.» duitfeh A ffedill», is eene plant vvaervan twee voorname Poorten zyn, de eene takachtig, eu de andere met een’ enkeleu deel’. De eerde word gepaemt Afpbodelus I. C!uf. Hifl. A fpbodelus ramojlts , Lob. Afpbodelus primus , Ang. Ajpbodtlus major fort albe, ramofuS , J. B. A fpbo- * Zie PI. III, Fig. 12, 73 AS.. • Afpbodelus major , Ciuf.Hifh A 'fpbodelus aibus ramofus mas ^ C. B. Pit. Tcurncfort. * Zy fch-iet uit haren wortel’ bladers gelyk die van Prey, maer langer en fmaller; uit het midden verheft zich een fteel ter hoogte van drievoeten, rond, glad, fterk, takkig, voor- zien van het midden tot boven toe met vele bloemen, die uit een enkel bladbeftaen, dat van gedaente ii als de Lelibloem, tot aen den grond in zes deelen ingefneden , en wit van kleur’ met raod gemengelt; als deze bloem is afgeval- len, vertoont zich in hare plaetfe eene bynaer ronde, vleezige, driekantige vrucht, die van bin- nen verdeelt is in drie huisjes, waerin driehoe- kige bruine zaden gevonden worden; haer wor- tel beftaet uit een zeer groot getal bollen of knobbels, die aen een hoofd hangen, en een weinig bitter en doordringende van fmaek zyn: men laet ze by eene duurte van brood in wa- ter weeken en koken , om de fcherpheit te be- nemen, men haelt’er’t merg uit door eene zeef’, en mengt dit merg met tarwe of gerftemeel en een weinig zeezout, en maekt’er een deeg af, waer van men kleene brooden vormt, die in den oven gebakken worden : dat is Affodille Brood , ’t welk goed om te eten , cn voed- zaem is. De tweede foort word genierat Afpbodelus IJ. Cluf. Hift. A 'Jpbedelus caule Jimplici , Caef. A fpbodelus major , flore albo , non ramofus , J. B. A fpbodelus aibus non ramofus , C, B. Pit.Tcur ïiefort. Haft ula regia , irag, Zy verfchilt van de eerde daerin, dathaer fteel enkel is zonder takken. De eene en de andere groeijen op fteenach- tige plaetfen , en in de hoven; zy Rebben veel wezentlyk zout en olie in zich. Hare wortels zyn afvegende , infnydende , openende, goed om de pis en de maendftonden te bevorderen , het vergift tegen te ftaen , de verouderde zweren te zuiveren , en om te ont- binden. Men heeft de tweede foort’ van Affodille den naem gegeven van Haft ui* nt,ia , omdat men meende, dat zy bloeijende een’ koninglyken fchepter verbeeldde. A S. A S P 1 S. ■ Afpis , in ’t Franfch Afpic , is eene foort van flang’, die vier of vyf voeten lang, en zeerve- nynig is, en gemeenlyk in Afrika, Egypten , langs den Nyl , en in Spanje gevonden word. Men wil datKleopatra zich van deze foort’ van flang’ bedient heeft , om zich om hals te bren- gen. Zy bemint fchaduwachtige plaetfen : men .moet dezelve Geneesmiddelen gebruiken tegen hare beten , als tegen die van de adderen ; zy heeft veel vlug zout en olie in zich. Jlaer vleefch , lever en hart gedroog't en tot. poeder gebragt , zyn goed om het bloed te zuiveren, en ’t vergift tegenteftaen ; de gift is van eene halve fcrupel tot een half vierdedeel loots. Afpis ab afpiciendo , omdat deze flang een zeer fcherp gezichtheeft, of liever Afpis ab * prïvativo, er rvpiQu , fibdo , alsof men zeide, eene Slang die niet zyvelt. A S S A FOETIDA, * Ajfa Txtida , in ’t Nederduitfch Duivels- drek, is eene Gom in groote geelachtige Huk- ken, fterk en zeer ouaengenaem van reuk, waerom de Duitfchers haer Stercus Diaboli noe- men. Zy druipt uit den ftammevan een boompje, wiens bladers naer die van de Wynruit gely- ken , en dat in Lybië, Meden, Syrië en Indië groeit. Men moet deze Gom kiezen in klom- pen, zuiver, droog, geelachtig van kleur’, vol witte tranen of korrelen , fterk, Hinkende, en walgelyle van reuk, bynaer als die van Knuf- look. Zy heeft veel olië in zich, die voor een gedeelte fyn en met vlug en doordringend zout bezet is. Zy is zeer dienftig tegen alle opftyginge'n; zy is infnydende, verdunnende , verzachtende , afvegende, ontbindende, en bevordert de uit- waeft'eming; men gebruikt ze uit- en inwen- dig. De Paerdefmeden gebruiken veel Duivelsdrek tegen de ziektens der Paerden. ASTACUS MARINUS. Af neus marinus , is eene foort van Zeekreeft, die met vlekken geteekent is; zyne oogen zyn levendig; hy heef: twee kleene horentjes op den kop, en agt pooten waervan vier gekloot: zyn, en de andere enkel; het vleefch is goed om te eten: daer zyn verfcheide foorten die in K grootte * * Zie PI. III. Fig. 13. Zie PI. III. Fig. 14. A S. 74 grootte en kleur’ verfchillen. Zy hebben alle veel olie en zouts in zich. Zy zyn goed voor de borft, en openende, dienftig in de tering, acmborftigheit en kan- ker, om te verfterken en’ het bloed te zuive- ren. De (leen , dien men in zyn’ kop vind , de fchael en poöten , die men in ’t Latyn CbeU Cancri noemt, zyn goed om den fteen der nie- ren te verbryzelen , de pis aftedryven , de fcherpe en zure vochten van ’t lichaem te ver- zachten, om de buikloopen en bloedftortingen te fluiten, als ze in poeder gebruikt worden ; de gift is van eene halve Icrupel toteenvierde- deelloots. ASTER. After ^tticus , Matth. Dod. Aftcr Atticns purpureus , Fuch. After Atticns , purpureo flore , J. B. Aftcr Atticns cceruleus vulgaris , C. B. Pit. Tournefort. TinBorius flos primus , Trag. In’t Nedercluitfch Starrekruid. Is eene plant, welke verfcheide ftelen fchiet an- derhalf voet hoog , die regt , dun, rond, hard een weinig ruig, roodachtig en voorzien zyn met langwerpige , ruige , ruwe bladeren , die een weinig' bitter en fpeceryachtig van fmaek zyn ; hare flelen verfpreiden zich naer den top in vele uitfpruitfels oi kleene takken, die fchoo- ne ftraelswyze bloemen dragen , voor ’t ge- zicht aengenaem en bynaer gefchikt als die van Magdelieven , maer blaeuw , paers of purper- achtig, fomtyds wit van kleur’. Als deze bloe. men zyn afgevallen , volgen liaer langachtige zaden , yder met een kuifje voorzien; de wor- tel is fyn , vezelig, bitteren een weinigfpece- ryachtig van fmaek. Men maekt twee verfchillende foorten van dit Starrekruid, eene die bree.de. bladers , en eene die fmallere bladers voortbrengt; zy groeijcn beide op onbebouwde, ruwe, fteenachtigeplaet- fen , in valleijen , en hebben veel zouts en olie in zich. Het Starrekruid is openende, ontbindende, en afvegende; men gebruikt de bloemen tegen de ontftekingen der keel’, en liezen, en voor de beten van vergiftige dieren , als het in een afziedfel insenomen en uitwendig gelegt word. De naem van A (Ier is acn vele planten gege- ven , omdat hare bloemen ftraelswyze als Star- ren gefchikt zyn. A S. ASTERIA. Afleria. •dflroitcs , Lapis Jlcllaiis. In’t Franfch Pierrc etoilée. In’t Nsderduitfch Starrefieen. Is een gladde, glanfige, ondoorfchynende Steen, verfchillende in gedaente en grootte, van kleur’ wit, afchverwig, graeuw ofbruin. Sommigen ftellen dezen fteen onder de kofte- lyke Gcftcentens , omdat men hem in «ringen draegt. Daer zyn vier foorten. De eerfte, die de ware is, is doorzaeit als metkleene ftarretj.es, die vol gaetjes, en natuur- lykzoonet gegraveert zyn, alsof eenbckwaem werkmeefter vermaek gehad had, om daeraente arbeiden. De tweede vertoont rozen of andere onder- fcheiden beelden. De derde is voorzien met breede fponsachti- ge ftrepen, die dwers doorgaen en flangswyze loopen op de wyze van rivieren. Men noemt hem A ftreitts Undulatus , Gewaterde St ar re/let n. Daer zyn vele foorten, die in grootte en kleur’ verfchillen. De vierde is de ftechtfte van alle; men ont- dekt daer veeleer verwarde vlekken, als teekens van Harren in. Men vind deze Steenen in’t Graeffchap van Tyrol, en op verfcheide andere plaetfen, fom- tyds ziet men’er zoo groot als eens menfehen hootd. Men zaegt hem aen reepen, zoo men hem onder verfcheide perfonen wil verdeden, ludien men ze uit liefliebbery bevochtigt met azyn , ofeenig ander zuur vocht, raken zy aen ’t giften , omdat ze, vol poren zynde en byge- volg alkalyn, door de punten van’t zuur worden doordrongen en gefchudt. Men fchryft dezen Steen en verfcheide ge- nezende hoedanigheden toe, als dat ze goed zyn tegen depeft, en andere befmettclykeziek- tens ; om de wormen te verdryven en te doo- den , het bloed te zuiveren, de beroerte te be- letten ; maer men moet in hen. geene andere kracht of hoedanigheit zoeken als die van het zuur van ’t lichaem te verzoeten , en de buik- loopen en bloedftortingen teftuiten, gelykvele andere alkaline ftoffen doen; de gift is van veer- tien greinen tot eene fcrupel. AJleria , Jive AJlroites ab irig , A (Ier, Star , om dat deze Steen vol Harren is. ASTRA- A T. • A S. ASTRAGALUS. 4(lrd*alus Monfttffulanus , J. B. Pit. Tournefort, in’t Franfch Afiragalt, is eene plant, die kleene Pelen fchiet, naeuwlyks eene hand hoog, wel- ke enkel , hol, roodachtig, aen beide zyden met vele, zeer kleene, korte, fpitfe, ruige bla- deren voorzien zyn, die een weinig bitter fma- ken, tegen elkander overftaen, ofby paren ge- fchiktzyn op eene rib, die dooreen enkelblad eindigt : de toppen zyn voorzien met vele purperachtige of fomtyds witte by*een verga- derde bloemen , van gedaente als die. der peul- vruchten; nadat ze zyn afgevallen, volgen haer kleene langachtige , ronde, roodachtige peultjes vol zaden, die de gedaente van eene kleene nier’ hebben. De wortel is omtrent anderhalf voetlang, en ten minden een vinger dik , hard , houtach- tig, met een’ dikken bruinen bad’ bedekt, van binnen wit en zoet van fmaek. Dces wor- tel verdeelt zich van boven in vele hoofdjes drie of vier vingers lang, die de wortels van ver- fcheide planten zouden fchynen te zyn, ten zy men wat dieper in de aerde groeve. Dif gewas groeit aen de wegen, en heeft veel olie, en middelmatiglyk zout in zich. De wortel en zaed fluiten den buikloop , en dryven de pis af , als ze in een afziedfel in- genomen worden. Men gebruikt ze ook uit- wendig om de wonden te zuiveren en opte- droogen. ASTRANTIA. Aflrantia is eeneplant, waervan tweefoorten zyn , eene groote en eene kleene. De eerfte word genaemt Aflrantia major , Mor. Umb. Ajïrantia nigra, Gef. Hor. Ojleritium montanum , Trag. Imperatoria nigra , Tab. Veratrum nigrum , Diofcor. Dod. Aflrantia major corona floris purpurafcente , Pit. Tournef. Helleborus nïger faniculce folio major , C. B. Sanicula foemina adulterina , T rag. Sanicula fosmina quibufdam , aliis Helleborus viger , J.B. Zy fchiet bladers eveneens als die van Sani- kel, een weinig ruuw in’t aenraken , en aen lange deeltjes vallgehecht;tuflchen deze verheffen zich twee of drie delen, die met eenigebladeren zyn bekleedt, en op hunne toppen ruikers of bloem-; 7f kranfen dragen van witte , naer ’t purper trek- kende bloemen, door kroonenvan bladeren on- derdeun t.Yder van deze bloemen bedaet gemeen- lyk uit vyf bladeren rooswyze gefchikt, meed al naer’t middelpunt van de bloem’ omgebogen, en vad gehecht aen een’ kelk’, die daerna eene vrucht word, bedaende uit twee vliesachtige , langwerpige, geplooide, gekrulde en geftreep- te beursjes , yder vervult met een langwerpig en fmal zaed. De wortels zyn vezelig, zwart, en aen een hoofd vadgehecht. Deze plant groeit in de bode hen. De tweede word genaemt Aflrantia minor. Mor. Umb. Pit. Tocrn. Helleborus minimus , Alp mus, Aflrantia: fiere, Bocc. Helleborus niger Sanicula folio minor , C. B. Zy verfchilt van de voorgaende niet als daer in , dat ze kleeneris. Zy groeit op bergachtige plaetfen , als op het Alpifche en Pyreneefche' gebergte. Zy fluiten beide veel zouts eu middelmatiglyk olie in zich. Hare wortels zyn buikzuiverende als die van den zwarten Nieswortel. Aflrantia ab aftcr , omdat de toppen van deze plant’ fchynen gedraelt, of als eene dar gcfchikt’te zyn. ATRACTYLIS. AtraBylis , Matth. Dod. AtraBylis lutea, C. B. Pit. Tournef. AtraBylis vera flore luteo , J. B. Cnicus atraBylis lutea diBus , H. L. B. In’t Nederduitfch TVilde Bajlaerd Saffraen , Is eene foort van Cnicus of wilde Saffraen, of eene plant, die een’ vaden deel fchiet, een weinig ruig, en vervult met wit merg, zich om hoog verdeelende in eenige takken : de bla- ders zyn langwerpig, bochtig, ribachtig, zeer doornachtig en dekende, diep ingefneden, don- kergroen van kleur’. De bloemen groeijen bo- ven aen de toppen der takken op kleene f'chub- achtige hoofdjes, die met zeer dekende puntjes voorzien zyn. Yder van deze bloemen is een rui- ker van bloempjes , die in vezelen of draadjes gefneden en geel van kleur’ zyn. Als deze bloem is afgevallen, vertoonen zich in hare plaetfe zwartachtige , bittere zaden , yder met een K 2 kuifje A T. A T. 7^ kuifje voorzien; de wortel is matiglyk dik. Deze plant groeit in de velden zonder kwee- king’, en heeft veel olie en zouts, tuaer weinige waterdeelen in zich. Zy is openende, zweetdryvende , goed om het vergift teweêrftaen, als ze in een afziedfel ingenomen word; men trekt ’er door overha- ling een water af, dat dezelve kracht heeft als ’t water van Cardmts Beneditius. sliratTylis ab tlrptacrtt , fu[i , /pillen, t/ effen , om dat de Ouden zich van den iWel dezer plante be- dienden om’er fpillen van te maken. A T 11 A M E-NTU M. Atramentum , in ’t Franfch Ur.kje , in ’t Ne- derduitfeh l*kj , is eene foort van verwe , ge- meenlyk zwart, maer fomtyds van eene andere kleur’, als rood, groen, blaeuw, geel, waer vanmen zichbedient omniet depeitne te fchry- ven , of op papier te drukken. Dacr zyn ver- fcheide foorten. De gemeene Inkt, dien men gebruikt om op wit papier of parkement te fchryven , wordge- naemt Atramentum Scriptorium , of Stkryftnkj , en is gemaekt met Galnooten en Koperrood, waer by men een weinig Arabifche Gom voegt, om hem blinkender , klevender op ’-t papier en duurzamer te maken; want de Inkt, daergeen Gom in komt, is ligter uitiewilTchen , als die met dezelve gemengt is, Men neemt , by voor- beeld , twee pond Galnooten , men kneult die, en laet ze koken in vyfof zes ponden waters , tot ze zacht zyn , en dat’er maer twee of twee en een half pondliee! donkergeelachtig vocht over- blyft. Men klenft het door met het dyf uit te per- feu , cn voegt ’er tien of twaelf oneen groen of wit Koperrood by , cn eene once geflooten Arabifche Gom, en laet dit alles op een kleen vuur fmelten : het Koperrood doet ’t vocht in korten tyd eene zwarte kleur aennemen , en maekthet tot Inkt, wacrfchynlyk omdat ’t zuur van’t Koperrood door de zwavelachtige en zuur- brekende deelen van de Galnoot verzwakt zyn- de , zyn yzeraclitig en zwart gedeelte zich uit- zet en' zich in het vocht vertoont; men laet den lukt dus fiil daen , en fcheid hem van zynen droeflem af, met hem zachtjes aftegieten ineen vat, waer in men hem bewaert. Eene grootc meenigte van andere groenende, t’zamentrekkende doffen zoude konnen dienen in plaetfe van de Galnooten om Inkt te maken; zulke zyn de Akers , Eikenhout, Indiaenfch hout, bioefems en bad van den Granaetappel- boom , Smak, roode rozen; vele van deze .boffen , om de waerlieit tc zeggen , maken ge- msenlyk den Inkt zoo hoog van klelir’ niet , als de Galnooten , maer zy komt- ’er naer- by. De Drukinkt is in ’t Latyn genaemt Atramen- um übrarium , cn is gemaekt met Terpentyn , olië van noten ofiynolië en zwartfel. De Oodindifche Inkt word tot ons gebragt in kleene broodjes of vierkante lange, platte, harde, gladde, zwarte, blinkende, ligte duh- jes doorgaens drie vingeren lang , een half duim b’-eed, en twee of drie linien dik , aen beide zydeh geteekent met eenige drukletteren, ofverfchiliende figuren. Men zegtdathy gemaekt is van vifchlym, oflëgalle en zwartfel ; maer men is wegens deze vermenging niet zeker; velen ge- looven , dat het een geheim is, dat de Chine- zen voor zich houden , en aen de Europeërs nog niet geopenbaert hebben; men giet dezen Inkt , terwyl hy noch vloeibaer is , in kleeria zeer wel gewerkte houte vormen , en laet hem daer in hard worden. De meedgeachte Oodin- difche r n k t is , dien men te Nankin maekt ; men verfiert fomtyds deze dukjes Inkt met eenige blaedjes goud, nadat men ze welriekende heeft g,emaekt ; maer deze bly ven bynaer alle in’t land voor de groote Ueeren, en worden niet veel ver- voert. Men drukt ’er dikwils de gedaente van een’ Draek op. De Chinezen gebruiken dezen Inkt om te fchryvea , nadat ze hem in eenig vocht hebben gefmolten. Hy is zeer zwart, blinkende en zeer gemaklyk. In Vrankryk gebruikt men dien om de ontwerpen der Bouwkunde af te teeke- nen. De Roode Inkt is gemaekt van rood kryt, in water geweekt. De Geele Inkt is gemaekt van geel oker, in water ontbonden. Het is gemaklyk op de eige wyze Inkt te maken van verfcheide andere kleuren met verfcheidentlyk gekleurde aerd- of kleidof- fen. Alle deze Inkten konnen genezende Vrachten hebben volgens de natuur der doften, die’er in komen. Wy weten door de ondervinding, dat de gemeene Inktgoed is regens verbrandheit zoo ras als zy gefchiedc is , en om het bloed te Hel- pen , als hy’er op gelegt word. ATRIPLEX. Atripkx, in ’t Franfch Arroche , Bcnnis-Dmes , Prudes-Fftntnes, Tellener, in’lNederduitfch Milde, is eene plant, -waervan vele foorten zyn. Ik zal hier de twee voornacmüe befchryveu. A V, A T. De eerfte word genaemt Alt iple sC Jativa alha , Lob. A triplex hor tenfis alba , five pallldê vireiis , C. 13. Pit.Tournef. Ai triplex domejlica . Ang. Matth. *1 triplex alba bortenfs , J . 13. Zy groeit eens mans lengte hoog, is takkig en draegt breede fpitfe bladers , gelyk die van Maijer, maer kleener en zachter, beiproeitmet eene foort’ van meel , bleekgroen of witachtig van kleur’, maer van een’ taffen fmaek. De toppen van hare takken zyn voorzie'n met een^rootgetal kleene bloemen beftaende uit verfcheide geel- achtige helmftyltjes ; na haer volgen doorgaans platte en rónde zaden ,*befloten in een’ dunnen bad:’. Op den zelven voet van deMelde vind men nog eene andere foort van vrucht’, die uit geene bloem’ is voortgekomen. Deze vrucht is geheel platachtig, doorgaens rondachtig , boogswyze uitgefneden enbellaende uit twee op malkander gevoegde blaedjcs , die gebult zyn , en in hun- nen vouw een bynaer rond en plat zaed beflui- ten. De wortel is regt, omtrent eene hand lang, en met vezelen voorzien. De tweede word genaemt Artiplex bortenfs rubra , C. B. Artiplex Jativa folio rubicundo , Trag. Zy verfchilt van de vooxgaende niet als hier in, dat hare bladers en bloemen rood- of purper- achtig zyn. De een* en andere foort groeitin de moestui- nen , daermenze aenkweekt; zy hebben vele waterdeelen. en oliè' , maer weinig zouts in zich. Zy zyn bevochtigende en verkoelende, en maken den buik week; men gebruikt ze in af- ziedleleu tot de klifterei. ATTELABUS ARACHMOIDES. Amlabus Arnchnoidts (Aldrov. Jonft. ) is een bloedeloos Watergedierte, dat iets heeft vande Spinne en iets van den Sprinkhaen; zyn hoofd gelykt naer dat van den Sprinkhaen, zyne oogen zyn verheven; de andere deelen komen met die van de Spinne overeen , maer het heeft niet meer dan zes pooten; het zwemt in ’t water of kruipt op de aerdc, en i* van kleur’ afch- graeuw. 77 Met word uitwendig goed geacht om te out* . binden. AVACCAR1. Avatcdri (Garcia;) is een kleen Tndiaénfch boompje, wiens bladers , bloemen en vruchten overeenkomen met den Myrtus , maer zyn veel meer t’zamentrekkende. Het walt op bergen in ’t landfehap Malavar. Men fchat het hoog in dat land voor ver- ouderde roodeloopen , die uit koude ont- ftaeu. AVANTURINE. Avunt urine , is een rood- of geelachtige (leen, die met naer goud gelykende (lukjes geheel door- zaeit , en fchoon en «engenaem voor ’t ge- zicht ii. Daer van zyn twee foorten, eenena- tuurlyke, en eene door konft gemaekte : de natuurlyke word in verfcheide plaetfen van Vrankryk gevonden, en onder ’t poeder ge- mengt dat men op ’t papier llrooit om het gl in- flerende te maken. De door konll gemaekte is eene glaswording of eene vermenging van brokjes offtukjes Koper die men onder ’t glas heeft gedaen , terwyl het op het vuur fmolt. Zyn naem komt hiervandaen, dat hy by geval , wanneer het kopervyli'el toe- valliglyk in gefmolten glas viel, gevonden is. De Braudfcbilders gebruiken hem io hunne wer- ken. AVENA. Avint, in’t Franfch é veine , of Avoine, in ’t Nederduitfch h*ver, is een gewas vvaervan twee foorten zyn , eene tamme en eene wilde. De ecrflc word genaemt Avena , Dod. Avena vulgaris , feu alba , C. B.Pit. Tour» nefort. Avena alba, J. B. Avena vejca , Ad. Lob. Zy fchiet dunne (leien ofpypen, die eênige fmalle bladers dragen , en bynaer als die van Gras zyn; hare bloemen waden verre van mal- kander in airen , en zyn aen fyne draedjes vaftgehecht ; yder van haer bedaet uit vele helm- (lyltjes, die in een’ fchubachtigen kelk’ bedo- K 3 ten A V. A V. A U. A V O S E T A. ten is. Nadat de bloem is afgevallen , groeit in hare plaetfe een lang en dun zaed , befloten in de blaedjes des kelks , en als korenairen gefchikt. Dit zaed is de Haver, die by yder be- kent is; de wortel is kleen, en vezelig: dit ge- was word op de velden geteelt. De tweede foort word genaemt A Ivena nigra , C. B. J. B. Pit. Tournef. Avena altera , Arg. Avena fy heft rior nigra , teniiiorque , Cxf. Bromos , Ama. Deze is gelyk aen de voorgaende, maerliaer zaed is zwart en zoo voedzaem niet. De Haver heeft veel olie enwezentlykofvlug zout in zich. Zy is afvegende, t’zamentrekkende , ontbim dende, verzachtende, goed voor de bord:; men gebruikt ze uit- en inwendig; menfruitze ook meteen weinigazyns, daerna legt men ze warm tuflchen twee doeken op de pynen der zyde , of van andere deelen deslichaems; zy verligt die, omdat zede zweetgaten openende ’t vocht, dat dezelve veroorzaekte, doet uitwaelfemen. Men gebruikt ze ook in een afziedfel om ze te drin- ken, of voor een gorgelwater, of kliHeer. Avena, abavere, wenfchen , omdat de paerden naer de Haver haken als zy ze ruiken. A V I L A. Azila is een Indiaenfche Appel, die in groot- te een’ grooten Oranjeappel overtreft, en rond van gedaente, vleezigengeel is; hy groeit aen eene foort’ van Klimop, ofkruipende plante, die zich in’t Spaenfch Amerika aen de naerbyRaen- de boomen vailhecht. Dees Appel befluit on- der zyn vleefch agt of tien platte , bynaer eironde noten, die op eene plaetfe met eene flompe punt eindigen. Deze noten zyn aen malkander vaH gevoegt, maer worden ligt van een gefcheiden ; zy zyn aen de eene zyde bol en aen de andere hol; bynaer zoo breed als on- ze dertigHuivers Hukken, een halve vinger dik, yder bedekt met een’ matiglyk dikken baR’, die hard , houtachtig, een weinig knobbelach- tig voornamentlyk aen de bolle zyde , en geel- achtig van kleur' is : onder dezen baft isbeflo* ten eene malfche, witte, bittere kern, die men een groot tegengift of uitmuntend middel acht te zyn tegen de kwaedaertigheit der vochten ; uien neemt ’er eene of twee voor eene gifte in. Avofeta Halo run: , fut SPmzago d' J qua , is een Watervogel zoo groot als eene duif; zyn bek is vier of vjTf vingers lang, zwart, opwaerts Rekende en vooraen fpits toeloopende; zyn kop is zwart- achtig, zyn lyf wit, de pooten zyn blaeuwach- tig, en de. klaeu wen door vliezen vereenigt , de fchenkek zyn lang; zyn geroep is Crex , Crex. lly onthoud zich in Italië. Zyn vet is zeer ontbindende, verzachtende ea gynftillende. A-U R A. Aura, fve Galhnxfja, JonH. is eene foort van Mexikaenfche Rave , omtrent zoo groot als een Arend; de Indianen noemen haer Tropilloti ; hare kleur is zwart, de bek als die van een’ Pa- pegai , het voorhoofd is bedekt met een gefronH vel zonder vederen ; zy is met zwarte kromme klaeuwen gewapent; Dees Vogel is gemeen in Nieuw Spanje, onthoud zich des nachts op de boomen en rotfen , maer komt des daegs naer de Heden, leeft van vuiligheit en drek. Men zegt dat de jongen wit zyn , maer in’t groeijen zwart worden. Zy vliegen by zwermen vry hoog, en maken gantfeh geen gefchreeuw; zy hebben een’ viezen reuk. Zy befluiten veel vlug zout en olie in zich. Het hart van dezen Vogel in de zonne gedroogt is zeer Herk van reuk. Het vleefch gegeten zynde is goed voor de pokken ; de veders gebrandt zyn afvegende , wondheelende, en dienHig om het groeijen van ’t hair te beletten, indien de afch op de huid gelegt word. AURANTIUM. Aurantium » Aranthm. Aurangium . Aureum malunt. Malum auratunt. Po?num Nerantium , vel Anerantium. Narangion. In’t Franfch Orange. In’t Nederduitfch Oranjeappel. Is eene foort van ronden , fchoonen . ge- len , welriekenden Appel, die aen een’ boom’ groeit, van Cafparus Bauhinus genaemt Malus huren t ia A U. A V. Aurantia mAjor , en van Johannes Bauhinus ^ah- tiamalus, in’t Franfch Oranger, in’t Nederduitfch Oranjeboom. De binders zyn van gedaente als die van den Lauwrier, maer grooter en altyd groen; de bloem is fchoon , wit, fterkrieken- de, gemeenlyk beftaende uit vyf bladeren, die in ’t rond gefchikt en door eenen kelk onder- fteunt zyn. Men teelt dezen boom in alle ho- ven, maer vooral in warme landen. Men heeft aentemerkcn dat de bladers en bloe- men van' den Oranjeboom doorboort fchynen als die van St. Janskruid', wanneer men ze te- gen de zon of door een vergrootglas beziet , maer zy zyn’t beide niet; ’tzyn blaesjes vol wa- ters die men voor gaetjes neemt. Daer zyn twee algemeene foorten van Oran- jeappelen , eene kleene , geele, groenachtige bittere en zure , en eene groote van eene fchoone goudgele kleur’, en van een’ zoeten fmaek. De bittere Oranjeappel word meelt in de Geneeskunde gebruikt; zyn buitenlte balt, daer men Oranjefmppers van maekt, is met veel fyne olie en vlug zout bezwangert, diebykans al den reuk van de vrucht’ uitmaekt. Het lap is zuur, en bygevolg vol wezentlyk zout. De balt of fchel van den bitteren Oranjeappel word hoog geacht om te vervrolyken , demaeg en herfenen te verlterken , de kwaedaertigheit der vochten te weêrltaen , en de maendltonden te verwekken. Het lap van den bitteren Oranjeappel is hart- fterkende en bevochtigende ; men mengt het met water en fuiker om eene foort van koel- drank te maken , die zeer aengenaem van fmaek is, en Oranjewater genaemt word. De zoete Oranjeappel heeft een zoet en aen- genaem lap in zich , beltaende uit vele wa- terdeelen , een weinig olie, en wezentlykzuur zout. Zyne fchel heeft veel half fyne olie en ma- tiglyk veel zuur en vlug zout in zich. De vrucht is bevochtigende , hartfterkende , yerfrilfende , dienftig om in gedurige koortlen den dorft te verdryven. Het zaed heeft dezelve . kracht als dat van een’ Citroen, maer word in de Geneeskunde niet gebruikt. * Men brengt ons de bede Oranjeappels uit Portugael, uit de Eilanden van Hieres in Pro- vence, vanNilfa enSioutat,, zelfs ook uit Ame- rika en China. Men verkiert de grootfie en zwaerfte , als zynde de allerfappigrte , en die eene dunne en welriekende fchel hebben , en verfch zyn aengekomen. De Oranjebloefera is goed voorde hoofdziek- tens , voor de maeg, en oprtygingen en tegen de wonnen. 79 Aurantium ab aurco colore. omdat dees Appel uitterlyk de kleur van goud heeft. AURICHALCUM. Aumhalcum , in’t Franfch Cu'rvre jaune of Leton, in’t Nederduitfch Geel Koper , Mcjfing, la:oen , is eene vermenging van Koper cn Kalamintfteen , die men te gelyk heeft laten fmelten door een zeer rterk vuur in daertoe gemaekte ovens. De ontdekking van ’t Geel Koper is gefchiedt door de Stoffcheideren of Alchimirten , die het Ko- per in Goud zoekende te veranderen een mid- del vonden om het eene gele kleur te geven. Het grootrte gedeelte geel Koper word in Vlaenderen en in Duitfchland gemaekt. De Kalamintfteen heeft het fcherpe zout van ’tMetael zoodanig belemmert en uitgezet, dat het zooveel indruks aen de vochten niet geeft, als het Rood Koper. Daerenboven dewyl de Ka- lamintfteen weinig kort, is het Geel Koper zoo duur niet als het natuurlyke. Men gebruikt het Geel Koper om eene groote mcenlgte vaten en werktuigen te maken, die voor de konften nut zyn. Dat men in’t Franfch Cünquant of Kuripeau , in ’t Nederduitfch klatergoud noemt , is Geel Ko- per geflagen in bladen zoo dun als papier, liet is dienftig voor de Paflementwerkeren. Het Duitfche Goud is Klatergoud geflagen tot dat het zeer dun is; men bewaert het in papiere boekjes, en’t word van de Schilderen gebruikt. Het Schildersmetael , in’t Franfch Bronze de Peintres genaemt, is van gewreven Duitfch Goud; men doet het in kleene fchulpjes, en noemt het dan Scbulpgoud. Men verkopert’er de geplaefterde beelden mede. Het word ook van deMiniatuur- fchilderen gebruikt. De Klokfpys , by de werklieden A Uttel, in’t Franfch Metal genaemt, is eene i’zamenfmelting van Koper met Latoen of met Tin; daervan wor- den verfcheide foorten gemaekt , die niet als door de veelheit van Tin verfchiïlen, dat met het Koper gefmolten is geweeft: dat is van twaelf tot vyfentwintig ponden voor honderd ponden Kopers. Men bedient zich van het Metael om vyzcls, klokken , en vele andere werken te maken. Het befte is dat’t meeft klinkt, als men daer te- gen fiaet. Het Korintifche Koper , daer men ecrtyds zoo hoog van heeft opgegeven , en niet zonder reden, om zyne fchoonheit, vaftheit en duur. zaemheit, was een Koper, waer onder by toe- val eenige ftukjes Goud en Zilver gemengc wa- ren ; deze vermenging gefchiedde ten tydealsde Ro- — • 8o A U. Romeinen de Stad Korinthe in brand (laken , want dc verfcheide Metalen die daer waren , fnioken door het vuur en vermengden zichver- fcheidèntlyk onder malkanderen; maer dewyl het Metael , dat daer de overhand had, Koper was, behield het grcotlle gedeelte van de ver- mengingen den nzetn van Koper van Korinthe; men noemt het 2Es Corinthiacnm. Aurichalcum komt van ’t Latyn Aurum , Goud, en van’t Griekfch Cuprum, i\»per, alsof men zeide Verguld l(cpcr. Let on , men zeide eertyds Laton\ dees naem komt van het Nederlandlch Latten, dat dezelve zaek beteekent. AURICULA JUDAS. Auricula Juda , vulgo , fungus ad fambucum , Traj. Fungus tnembranaceus auriculam referent , Jive fambucinus , C. B. . • Fmgorum perniciofonm r. genus, Cluf. Agaricus auricula forma , Pit. Tournef. In’t Franfch Oreille dc Judas. In’t Ncderduitfch Judasoor. * Is een Paddeftoel zonder deel’, ofvolgens den Heer Tourrtefort, eene foort van Agarik , die aen den (lamme van denVlierboom valt hangt; dees Paddeftoel heeft de gedaente en meeftal de grootte van een menfehen oor; maer men vind’er ook grooter en kleener : de zelfftan- digheit is vliezig, kraekbeenig, en leêrachug, gevouwen, zwartachtiggraeuw van kleur’. Hy heeft veel olie en vlug zout in zich. Hy is zeer ontbindende, goed voor de ge- zwellen enontdekingenderkeel’ en anderedee- len, als hy gekneud daerop gelegc word. Men moet hem niet inwendig gebruiken , wanthy is eene foort van vergift. Auricula Juda, omdat dees Paddedoel de ge daente van een oor heeft, en dat hy aen den Vlierboom vad is , W'aeraen men zegt datjudas zich verhing, nadat hy den Zaligmaker der wee- reld had verraden. AURICULA LEPORIS. Auricula Leporis umbella lutea, J.B. Auricula leporis Monfpelienjium , Gcfn. Hifi. Anim. A ü. Bupleuron angujlifolium b'crbariotum , Lob. Icon. Bupleuron angujlifolium, Tabern. Icon. Herba vulneraria , Trag. Bupleuron folio fubrotundojive vulgat ijfuniuny C. B. Pit. Tournef. IJ op hy Hum , Corel. Hift. In’t Franfch Oreille de Lievre. ln’t Nedcrduitfch Hazenoor. Is eene foort van Deurwas, of eene plant die eenen deel fchiet anderhalf of twee voe- ten hoog ; dees deel is dun , rond , glad , knobbelachtig, van binnen ledig, nu roodach- tig , dan eens groen van kleur’. De bladers zyn enkel , over en weder 'lungs den deel ge- fchikt, langachtig, ('mal, ribachtig , en van onderen w'at breeder. De bloemen groeijenbo- ven op den deel als zonnefchermen of ruikers, en zyn geel van kleur’, yderuityerfcheide rooswyze gefchikteblaedje$bedaende;wanneerdezé bloem is afgevallen , volgen haer langwerpige , ge- dreepte.graeuwe zaden, van een’fcherpen fmaek: de wortel is kleen, gerimpelt en groenachtig; de geheele plant heeft een’ fcherpen fmaek, die wat naer ’t bitter trekt; zy groeit op bergach- tige plaetfen, en heeft veel zouts, en middel- matiglyk olie in zich. Zy is goed als ze gekaeuwt word, om het fpeekfel te verwekken; het zaed is zweetdry- vende en opdroogende. kricnla leporis , omdat men eertyds gelooft heeft eenige gelykenifte te vinden tuflehen de bladers van deze plant’ en de ooren van een’ Haes. AURICULiE URSI. Auricula urfi Myconi , Lugd. Auricula urfi Myconi piloja carulea, J. B. Sanicula Alpina feliis borraginis villofa , C. B. Verbafcupt bumile Alpinum , villofum borra « ginis flor e ff folio , Pit. Tournef. ]n’t Franfch Oreille d'Ours. In’t Nedcrduitfch Beer moor. Is eene foort van witWollekruid, ofeene plant, die uit haren wortel’ bladen fchiet, die zich langs den grond verfpreiden en voortkruipen, bykans van * Zie PI. III. Fig. 15. A U. A U. gedaente als die vanBernagië, op de kanten een gedeelte gemeene wat mgefneden , dik, ribachtig, geheel ruig, len uit Roefelende? r,r ”et ,t,CfI &*■ ruinv in t aenraken . voornamenrlvk ^.mnr uit Durtfchland overgebragc aïvvae • °,!S leidt Word in m'nrim l wat Uigemeaen , uiic, ribachtig, geheel ruig, ruinv iu ’t aenraken , voornamentlyk omtrent den wortel ; want op de plaets, waeruit deze bladeis komen, vergadert zich eenegroote mee- nigte van harren of' vedelen , die zich by malk- ander voegen op de wyze van hoofdhair ; de naiitjes , die op de kanten dezer bladeren groei- jen .zyn loodachtig; tufTchen deze bladers ver- heden zich twee of drie kleene deeltjes , die agt of negen duimen hoog, rond, vad, vol lap, roodachtig, zoeten t’zamentrekkende van imaek zyn; zy dragen op hunne toppen blaeu- we bloemen van een enkel blad, dat als een rad gemaekt, in vyf deelen ingefneden , en in zyn midden met gele helmdyltjes voorzien is. Uit zyn en kelk’ verheft zich ook een dampertie dat daer als een fleutel vad is, en vervolgens eene eironde vrucht word, fpits als een gerde- korrel, maer dikker. Zy verdeelt zich in twee huisjes vol kleen hoekachtig zaed. D( wortels zyn vezelachtig, of bynaer zoo fyn als bair roodaclnig , hangende aen deenen en t’za* mentrekker.de van fmaek. Deze plant groeit op he Pyreneefche en A,pifche gebergte, en op an- dere berg- en fchaduwachtige, fomtyds zelfs on ™Czicf p Zyhee,V vee' ol* vi,y <» °PMende, goed tegen den Deen en ’t gra- Mei’hSr'U" "3 "fZiedrel ‘"Senomen word. *an ?, L?£ 1 d| ge!",one een water ▼an, t welk de Spanjaerts tegen den hoed gebruiken en om deze reden hebben zy de ze plant den naem gegeven van Yerva TufTera AurtculaUrfi, omdat men geloofde dat’ereeni ge overeenkomfl was tufTchen de bladers van deze plant en de ooren van een’ Beer. reidt word in groote fteenach’tige ^gele^/cV troengele Hukken. ’ bUC> ol ci- Het natiiurlyk of minerael Geel Rormlrm!» het tot poeder en het IipV i V men l,rcnë'c deelen kalk’ , en maekt vr T geI^ van dat op de plaetfen gelegt d£e* men het hair wil doen uitvallen. ’ C? AURü M. Aiirum. Sol. Kex Metallouan. In’t Ffanfch Or. in’t Nederduitfch Goud. AURIPIGMENTUM. A uripigrnentum . Arfinicum flavum . In’t Fraufch Qrpiment. Orpin. Arfenic jaunt. oS erduitfch Ged liottekruid » Geel ni,I,Heeine f°0rt vanRottekruid; daer is een na- yke wordeln cfo°rkonft gemaekt. Het natuur- jyKe word gevonden in de kopermynen in *Vafte fi“kken . va» verfcheide1 groo’tte ‘ kendeneng?nde?r Zyn goudgeeI> blin- anderp ar % in^®r®nde> a”dere roodachtig geel, ld ïr naC tl§ geel’ Minkende of fchitte- niet alsPde1eè11r1dSee.Plaetfen’ m3er 200 g,an*ig mengeling1- dKf Tkte, Rottekruid is eene mengeling, die men doet door het fmelten van Is het allervade , allerzwaerfte hPa den en kodelykde Metael .n ’ , ge‘,on- in verfcheide mynen on verh e”’i hetgroeiE van de wcereld • maer hpr ^ 'eig?,leuie plaetfen uit Peru , vanwTer her f, 0h0tftegedeeIte komt Kadix door de Sn aenfche Chf” °* ftaven te word. ^paenicne Galjoenen gebragc _ Men k'rygt ook het Goud uit Azië Afrit. « Europa , fomtyds in zuivere ftnttf k ^ men Maegdegoud noemr • cC j ken ’ die ge bereiding noodig tefiebben- \ \z.ondereeni- datmen’er gemaklyk een 7PJ’ bet Is zoo zacht drukken kan; men vind hetfn ! ?fdatmen wil in fcheide grootte 11 ftukken van ver- maïrStrt."1 t0rre,e” is’ is «l«r Metnlcii , deVMaercafite“ofMynft"fJ, m ï a”‘l';re ™J7cmtlg'S,0fS°Ud’ Goud mee gemeenl y k '' ged n d 1° T E u van Go“d "'»r‘|en f gevonden op den grond der rivie- ren , A U. A U. §4 droefgeeftigheit , die van de onzinnigheit niet verre afwas, in ongeneeslyke ziektens, en in eene zeer elendige armoede zyn vervallen. Maer de kwade uitflag der Alchimiften belet aiet, dat vele andere perfonen zich dagelyks la- ten aennemen onderden ftandaert der Alchimie: de hoop, waermede men hen vleit, van hun een middel , om Goud te maken , te bezorgen , neemt hunnen geeft vooraf zoo ver in , dat ze onbekwaem worden , om eruftiglyk te den- ken op eenige andere zaek , als die hun groot werk betreft: zy gelooven dat’cr geen billyker redenering is dan die van de Alchi- mïft’en, zy handelen deFilozofen, die hun ge- voelen niet goedkeuren , als onheilige , en z\ behouden voor zich alleen den naem van ware Filozofen , of Filozofen by uitftekent- heit; zoo ze fpreken, is het door woorden van eene lettergreep’ , indien ze zich uitdruk- ken, is het door duiftere fpreekwyzen en ver- heven woorden, die ze zelfs dikwils niet ver- ftaen; indien ze fchryven , is het om niet ver- ftaen te worden ; indien ze arbeiden , is het met verborgentheit , gevende verheven hamen aen de dingen die ze gebruiken: het Goud «s ,by hen altyd de Zou genaemt , het zilver de Maen, het tin'Jupiter, het lood Saturnus s her Salammoniak Zonnezout , of het Mercuriael Zout der Filozofen; de Salpeter Cerberus of Helfchzout , de Geeft van Salpeter Bloed van •Salamander; het Spiesglas Wolf of wortel van de Metalen, ofProteus, en zoo voorts- Hun- ne bereidingen zyn alle Filozofifch , en de ticheifteenen zelfs, wa ervan hunne ovens ge- maekt zyn, deelen mede van deze hoedanig- beit. Voor ’t overige achten deze He eren zich zeer hoog verheven boven andere menlchen; •en mee'neu dat ze bewaerders zyn van de kos- tclykfte .geheimen der Nature; zy leggen alles •uit rot hun voordeel, en volgens hunne hoor- ei orde el en : zy noemen zich een heilig gedacht, ffgenaemt; zy heeft veel olie en waterde e len , maer weinig zuur zout in zich. Zy is t’ zamentrekkende , verfterkt de maeg, (luit de braking en buikloopen * als ze raeuw ot in ruiker ingelegt gegeten word. Azarelus komt van den Napelfchen naem Azo- rolo, AZEDARACH. Azedarach , Dod. Pit Tournef. Pfeudofycomorus , Matth. Azadaracheni Arbor , J. B. Arbor fraxini folio flore carulco , C, B. Zizyjihus alba , Matth. Ift’t Nederduitfch Lotusboom. Is een groote boom , die bladers draegt ge- Tyk die van den Efleboom, op de kanten ge- •fchaert, en donkergroen van kleur’; de bloem beftaet uit vyfrooswyzegcfchikteblaedj.es; de vrucht is bynaerrond, of van gedaente als een Jujube, of Borftpruim , vleezig, bleekgeel van kleur’, onaengenaem en bitter van fmaek; zy heeft in zich eene geftreepte lleenachtige noot met vyf ribbens , en verdeelt zich in vyf vak- jes , waervan yder een bynaer rond zacd in zich fluit: deze noot dient om Paternoders temaken en om deze reden noemen velen den Azedarach, Heiligen Boom. Hy wad voornamentlyk in Italië, en in verfcheide andere warme landen. Zyne bloem is openende en opdroogende, goed voor verdoppingen , als ze getrokken of in een afkookfel wordingenomen. Zyne vrucht word eene foortvan vergift geacht; zy veroor- zaekt veel pyn’ in de maeg’ en bord, als men ze eet. Men gebruikt ze ook uitwendig in een afziedfel om de luizen te doen derven, en het hair te doen groeijen. Azedarach is een Arabifche naem» A Z Y M U S. Azyntus, in ’t Franfeh Azyme , Pain a chanter , itl ’t Nederduitfch Ongezuurd of Ongeheveld Brood, Ouwel , is een brood, datplatachtig,zoo dun als papier, zeer wit, en broos is, maerdat zacht en ly- mig word, zoo ras als men het in eenig vocht weekt; het word van fyn meel gemaekt zon- der gid’ of zuurdeeg: men gebruikt het om ’er pillen en brokjes in te rollen, die men den zie- ken wil laten doorflikken. Het heeft veel olie, maer weinig zouts in zich. Het is goed om de fcherptens van de bord te verzachten, de bloed- en buikloopen teduiteu; B A. 87 -■tóen laet het in melk tot een pap geweekt inne- men. Azytnus ex <* privativo , o1 , fermentum ejuafi fermenti expert-, omdat dit brood zonder gid’ of zuurdeeg gemaekt is. B. BAL£NA.’ BAUna. Cete. Cetus , in’t Franfeh Baleine , in’t Nederduitfch Walvifch , is de grootfle van alle viffehen; men vind hem in de Noordzee. Daer zyn verfcheide foorten. Zy telen alle voort als de landdieren. Het lid van ’t manne- tje, dat tot de voortteling dient, islangendik; en word Balenas of Schacht genaemt. Het wyfje draegt niet meer dan twee kleene Walvifchjes , die men in’t Franfeh Baleinons noemt, die zy met de mamme opvoed. Dit groot zeegedierte leeft van kleene vifchjes , kruiden, zeefchuim, eu heeft eene buitengemeene derkte. Men krygt ’er veel vets van, ’tgeen men laet fmelten, en doorzygen om het te zuiveren; het blyft in ’t vervolg vloeibaerals olie, en word in’t Franfeh Huille de Baleine, en in’t Nederduitfch Traen ge- naemt, waervan men zich in verfcheide werken bedient. Men moet de kla-erde , en mind hin- kende verkiezen. Die men in Vrankryk maekt, is boven de Hollandfche te achten, omdat de Franfchen het vet of fpekdoen fmelten, zoo ras als zy het van den Walvifch gehaelthebben, iu plaetle datde Hollanders het bewaren, enover- voeren; waerdoorhet rood word, en een’ kwa- den reuk krygt. De Traen is ontbindende en verzachtende. BaUna u Gr&co rpkxttrux, vel fidhaita , want de Oude Grieken hadden de gewoonte van een /3 voor een eb fmuojam cavitatem fits cavum ventrem. B A L A N I. Balani, feu Glandes Rondel. five Pollicipedes Bel - lón'ii , in’tFranfch Pcucepieds , in ’t Nederduitfch Zee-Eikels , zyn kleene zeefchelpvifchjes , die de gedaente van een’ eikel hebben, en omdat hunne voetjes als duimen zyn gemaekt , heeft men 83 B A. B A. men hun den naem van Pollicipedcs gegeven. Men vind ze vaftgehecht aen de rotfen in zee , in Spanje, Bretanje enNormandië; zy zyn goed om te eten ; men vind ’er verfcheide ibor- ten van. Zy zyn openende. BALLEK. U& Bullirui , Aldrov. in’t Franfch Berd diere , in ’t Nederduitfch Kantvifcb , is een kleen llivier- of Meervifchje , dat een’ korten' kop heeft, en geene tanden , noch tong , maer harde kaek- beenen , en een vleezig gehemelte ; het lyf is met kieene , dunne , zwartachtige fchubbens bedekt; het onthoud zich altyd op den kant van ’t water , waerom men het /( 'antvifcb noemt. Met is goed om te eten, maer word in de Ge- neeskunde niet gebruikt. B A L L O T E. Ballot te , Matth. Fuch. Marrubium tnajus vel primum . Trag. Marrubium nigrum fostidum , Ballot e , Diofc. C. B. Pit. Tournet. Marrubium nigrumfiye Ballot e , J. B. PraJJium nigrum fostidum ojjicinarum. In’t Franfch Marrube noir , of Marrube puant. In’t Nederduitfch Malrove , Ballot e .of Stin- kende Andoren. * Is eene plant, die vade, vierkante, ruige, een weinig roodachtige (telen anderhalf of twee voeten hoog uitfehiet. De bladers Itaen tegen malkander over twee aen twee langs de (telen , en zyn grooter en langwerpiger dan die van de Witte Andoren, eveneens als die van Confilie de Grein, maerltomper, gerimpelt, aen de kan- ten getandt , donkergroen van kleur’ , (tinken- de, fommige grooter, andere kleener. De bloe- men zyn rood, en (taen w’ervelswyze rondom de (telen; yder van haer is als een bekofpyp van boven in twee lippen ingefneden; daer op volgen vier langwerpige zaden, befloten in eene foort’ van horentje, ’t welk de bloeme tot een’ kelk gedient heeft; de wortel is vezelig. Deze plant groeit op fchaduwachtige plaetfen tegens de muren, inde heggen, en aen de kanten der wegen. Zy heeft veel half fyne olie en we zentlyk of vlug zout in zich. , * Zie PU III. Fig. 16. Zy is wondheelende, goed om de oude zwe- ren aftevegen en te zuiveren. Diofcorides wil, datmen de bladers van deze plant’ met zoutge- mengt (toote, en op de beet van een’ dollen hond legge. BALSAMIN A. Balfamina , Dod. Ba (fa mi na foemina , C. B. Pit.Tournef. Cat avance, Ctefalp. Balfatnina foemina , per ficif olia , vel faïïch folio , J. B. Baijamina altera , Trag. Matth. Balfamella , Cord. Hifi. Baijamina amygdaioides , Gef, ad Cord. In’t Franfch Balfamine. In’t Nederduitfch Baljtmappel. Is eene plant, die dikke, regte , takkige f fappige (telen fchiet , omtrent anderhalf voet hoog , die dikwils van onderen een weinig roodachtig zyn. De bladers zyn langwerpig , fpits als die van den Wilgenboom , een weinig op de kanten getandt, en hebben cenen fmaek, die naer ’t bitter trekt. De bloemen groeijen uit den oorfprong der bladeren, en zyn aen rood- achtige voetlteeltjes va(t. Yder van deze bloe- men beltaet doorgaens uit vier ongelyke blaed- jes van eene fchoone roode kleur’; hetboven- fle blad is boogswyze gemaekt, en ’t onderdo gelykt naer een’ Hypocraszak ; de twee zyde- lingfche vallen voorover als eene bef, yder met een oortje voorzien. Als de bloem is afgeval- len , volgt ’er eene peerwyze vrucht , die ruuw , ruig, en ryp zynde geel is, bedaende uit (tukken , die als de duigeja van een vat by- eengevoegc zyn. Deze dukken openen zich van zelfs, en vertoonen bynaer ronde zaden, die cenigzins naer Linzen gelyken. De wortel is vezelig en wit. Deze plant groeit in de tui- nen. Zy is wondheelende, afvegende, verderken- de, maer word in de Geneeskunde weinig ge- bruikt. Bulfamine a Balftmo , Tlalftm , alsof men zei- de, eene plant goed om Balfem te maken. BAL- B A. B A. BALSAMUM J UD AICUM. * Balfamum fudaicum , in ’t Franfch Baume de "j-udée , in’t Nederduitfch Joden- Balfem , is een kleen boompje of'een heeder, da^eertyds ner- gens groeide als in liet Dal van Jerichu in Gi- lead, in liet gelukkige Arabië; maer de Groote Heer hebbende het Heilige Land ingenomen deed , al ’tgeeu men van deze boompjes vond , verplanten- in zyne hoven van Groot Kairo, al- waer liy ze zeer naeuwkeurig laet bewaren door zyne Janidaren , niet gedogende dateenigChri- Iten daerin kome. Dus kan men tegenwoordig dit kleen boompje beter noemen balfem vanEgyp- tem of van Groot Kairo, dan Balfem vanjudea. Het fchiet kleene , regte , brooze , ongelyke takken, die met knoopen of kwaden doorzaeit zyn : zyn balt is van buiten rood- en van binnen groenachtig, waer onder gelegen is een wit- en mergachtig hout, van zich gevende^ als men het doorbreekt, een’ zoeten en aengena- men reuk, die naerby het (lip van den Balfem komt. Men brengt ons fomtyds eenige van deze takken gedroogt,en kael zonder bladeren.maer zy zyn zeldzaem , en duur, omdat ze zoo moeije- lyk te bekomen zyn. Dit is het dat men noemt Xfobalfamum , een Gnekfche naem, dat in ’t Franfch B on de Baume, in’tNederduitfch Balfem- bout beteekem. Het heeft veel olie en wezent- lyk zout in zich. Het is goed voor de gebreken van ’thoofd en vande maeg’,wederftaethet venyn; men gebruikt het in befmettelyke ziektens ; het word in het bereiden van verfcheide Geneesmiddelen voor- gefchreven, maer als men het niet vinden kan, neemt men in zyne plaetfe het geel Sandelhout of Aloëhout. Debladers van den Balfem komen in gedaente bynaer met die vanWynruit overeen; de bloemen zyn wit, en als darren; afvallende laten ze na eene kleene vrucht of bezie , fpits aen ’t einde , groen in ’t begin , maer die in ’t rypen bruin word , aen de takken door een’ kleenen deel en een’ kleenen kelk vadgehecht. Zy heeft in zich een zaedje vol geel en dik fap , van een’ fcherpen en bitterachtigen fmaek.en van een'aen- genamen reuk, bynaer als die van’t fap van den Balfem. Deze vrucht word in’t droogen gerim- pelt en faploos ; maer bewaert langen tyd een gedeelte van haren fmaek en reuk; zy word tot ons droog gebragt bykans zoo groot als peper of als Cubeben. Deze word Carp, ibalfapmm genaemt. Men moet de grootlle , derklle van fmaek, en lief- lykde van reuk verkiezen. Zy heeft veel olie en vlug zout in zich. * Zie PI. IV. Fig. i. ?P Zy is een tegengift, goed om de levendige deelen te verderken , liet zaed te verwek- ken , de beten der Hangen en andere venyni- ge dieren te gpnezen; maer omdat ze zeldzaem is, neemt men in hare plaetfe de Cubeben. Uit den (lamme des booms vloeit in den zo- mer door daerin gemaekte kervingen eene vloei- bare, witte, en riekende hard, die men in’t La- tyn noemt Opobalfamuni. Balfameloson. Balfamum de Mee ba. Balfamum ver ion Syriacum. Balfamum album /Egyptiacum , feu Judaï- cum. In’t Franfch Baume blanc of Vrai baume. Dewyl dces Balfem zeldzaem , duur en kos- telyk is , zoo is hy de vermenging’ of verval- Iching’ onderhevig ; hy moet bykans zoo dik zyn als de terpentyn, wit van kleur’, die naer ’t geel trekt , doorfchynende , doordringen- de en aengenaem van reuk, een weinig bitter en fcherp van fmaek. Hy heeft veel olie' in zich, diehalffyn gemaekt is door een vlug zuur zout. Indien men hem uit liefhebbery over- haelde , zoude inen’er eerd aftrekken een Oleum JEthereum , daerna eene gele en eindelyk eene roode olie, gelyk wanneer men terpemyn overhaelt. Maer dewyl dees witte Balfem van nature fyn genoeg is, zoo dat hy geene hulpe noodig heeft van de fcheikonft, doet men wel hem in zynen natuurlyken daet te gebrui- ken. Om te weten of de witte Balfem oprecht en nieuw is, laet men eenen druppel vallen in een glas met water; hy moet zich verfpreiden in een zeer dun vliesje op de oppervlakte van ’c water, vanwaerhy weder gemaklyk byeen kan verzamelt worden met een zeer kleen zuiver dokje. Indien de witte Balfem oud is , alhoewel oprecht , zoo zal hy een vader lichaem gekre- gen hebben, en geen vliesje op ’t water maken, maer naer den grond zinken. De Witte Balfem is het wezentlykde deel van den boom, en een zeer geacht middel om het hart en de herfenen te verderken, de kwaedr aertigheit der vochten tegen te gaen . de door- waeflëming te bevorderen, tegen de beten van venynige beeden , als hy inwendig gebruikt word; de gift is vaneen’ tot vier druppels. Men kan zich ook uitwendig van hem bedienen om de wonden te zuiveren en te heelejj , en de ze- M nu wen po B A. BALSAMUM DE TOLU. B A. miwen te verkerken. De Juffers waffchen hem in water, daerna mengen ze hem met een wei- nig olie van de vier groote verkoelende zaden, om het vel daer zachtjes mede te dryken. Hy verzacht, maekt zeer glad en fchoon , en ge- need de kleene puiden , en andere oneffenhe- den van ’t aengezicht. Andere fmelten hem in brandewyn ofwater van de Koninginne van Hon- garye; daerna mengen zy het gefmolten in veel Hakken- of boonbloeffemwater om eene foort van lac Virginale of Macgdemelk te maken, waer mede zy zich -waffchen. Dewyl de oprechte Witte Balfem ‘zeer zeld- zaem en moeijelyk te bekomen is, neemt men doorgaens in hare plaetfe de olie vanNotemus- kaet tot de vermenging van dingen , die tot een inwendig gebruik zyn gefchikt. Xylolaffamum a , lïgnutn v pd\o-a[A.»t , als of men zeide Balfem bent. Carpcbalfamum a *upifb(, fruftus ez fizXru/aei, als of men zeide Vrucht van Balfitn. Opobatfamum , cx Öüto; , fuccus er £ alm pot , als of men zeide Sap of Olie van Ba fan. BalfamtUum , quafi oleum balfami , Olie van Bal fe m, BALSAMUM COPAHU. Balfamum Copabit. Copaü. Oopalyva. Cepaïf. Camp at f. Gamelo. * Is een Balfem , die uit een’ Amerikaen- fchen boom’ loopt door inkervingen , die men daer in gemaekt heeft. Hy word tot ons uit Portugael overgebragt. Daer zyn twee foor- ten , eene heldere als witte olie en van reuk als hard; deze druipt eerd af van den boom’ : en eene andere dikker dan Terpentyn , of zoo dik als Balfem , geelachtig van kleur’, die van de eerde daer in verfchilt , dat ze laetd uit de inkervingen van den boom geloopen is. Beide deze Balfems zyn by uitdekendheit goed om wonden te zuiveren en te heelen , als ze daer op gelegt worden; tegen de zinkingen, om de zenuwen te vevderkcn, tegens beenbreuken, en uitledingen , om te verdryven, en denzaed- loop te duiten. De gift is van twaelf tot vier- entwintig druppels , als zy worden ingeno- m en. .* Balfamum de Talu is een hardachtig lymig vocht, van dikte als Terpentyn , roodachtig van kleur’, ,en zeer aengenaem van reuk, die naerby dien van den Citroen komt , zich ver- fpreid en een lieffelyk reukwerk geeft , en zoet en aengenaem van fmaek is : hy druipt af door inkervingen, die, men maekt, alshetheet weêr is , in den bad’ van een kleen boompje Telu genaemt, dat eene foort van Pynboom is, die in Amerika tuffehen Karthagena en den ONaera Gods groeit. Het heeft veel olie , die ten deele fyn is, wezentlyk of vlug zout , en zeer weinig aerde in zich. Het is uitwendig gelegt goed om de wonden te zuiveren en te heelen; wederdaet het koud vuur, verderkt de zenuwen, is goed voor de zinkingen, en de heupjigt; men gebruikt het ook inwendig voorde aémbordigheit. De gift is van een’ tot vier druppels. BALSAMUM PERUVIANUM. f Balfamum Peruvianum , feu Jndicum , in ’t Franfch Baumt de Perott, iri ’t Nederduitfch Bal- fem van Peru, is een natuurlyke Balfem, waer van wy drie foorten zien. De eerde , in ’t Franfch Baume ft c , in ’t Nederduitfch Drccge Balfem genaemt, is eene foort van harde, rood* achtige, welriekende hard, die in doppen word overgebragt. Zy loopt af als een vocht uit de takken van een kleen boompje of heeder, dat overvloedig in Peru groeit; men vangt die vocht in kleene kokusnotefchulpen , en dele het eeuige dagen achtereen bloot voorde zonne ofeene andere zachte warmte, opdat eene water- acluige vochtigheit, die daer onder vermengt is, uitdampe, en de hard hard worde. De tweede is eene vloeibare, witte, wel- riekende hard.gelykende naer Bijon, waervan in’ t hoofdduk van den terpentyn gefproken zal worden; men noemt liaerin’tBranfchB^OTrilanc du Perott, in’t Nederduitfch Witte Balfem van Peru. Zy komt uit de inkervingen , die men in den dammeen dikke takken van’t zelve boompje gemaekt heeft; zy heeft eenige overeenkomd met ’t Opobalfamtm , of den Oprechten Witten Balfem. De derde is een zwartachtige, welriekende Balfem, dien men krygt,als men eenigen tyd de takken en bladers van dit zelve kleene boompje in water laet koken , en liet afziedfel koud wor- den , opdat men den Balfem daer bovenop dry- ven* • * Z‘e PI. IV. Fig. 3. f Ibid Fig. 4. * Zie Pf. IV. Fig. a*. B A. B A. vende vinde , en vergadere , om hem in fieffchen te doen. Dit is de Balfcm van Peru, de ge- meende en gebruikelykde , zoo in de Genees- kunde, als by de reukwerkers ; hy moet ly- mig wezen, van dikte als terpentyn , zwart- achtigbruin van kleur’, lieffelyk en zeer aen genaem van reuk , die met dien van Styrax eenigzins overeenkomt', zich aen alle kanten verfpreid , een’ duurzamen en lieffelyken geur geeft, en wat fcherp van fmaek is. Deze Balfems zyn goed om het bate , de herfenen, en maeg te verderken, de verrotting’ te weêrdaen , de kwaedaertige vochten door imwaeffeming te verdryven , de wonden te zuiveren en teheelen, de zenuwen te verder- ken , de koude gezwellen te verdryven , en voor de blaeuwfchuit. Men gebruikt ze uit- en inwendig. De gift is van een’ tot zes drup- pels; men bedient’er zich ook zeer dikwils van in de reukwerken. De Indianen , nadat ze den zvvartachtigen Balfem uit de takken van den boom getrokken hebben, gelyk gezegt is , doen het overbly- vende afziedfel uitdampen tot een extraft , waeronder zy een weinig gom mengen , op dat het een vad deeg worde , waervan zy Pu- ternoderkoralen maken , die zwart en welrie- kende blyven, voornamentlyk itidien zy ze ter- dond , na ze gemaekt te hebben , rondom met een weinig Bailenis van buiten bedryken. Men brengt vele van deze Paternoders uit Spanje en Portugael. B A M B O U. Bamhou , fvvt Rambus, Jivi ar hor Tabaxir , Lued.JFrag. *1 run do arbor , in qua humor lattens gigni- tui' , qui Tabaxir Avic. fe3 Arabibüs dicitur , C. B. Mambu ïndorum in cttjus armdinibut Tabaxir fvvc Saccbar Mambu , Garz. Sf odium auf Tabaxir Perjianorum , Acofias. Tabaxir , Jive Mambu arbor , Tabaxir folio okez , J.B. In’t Franfch Canne , of Kofeau des Indes. In’t NederJuitfch Rotting , IndiaenfcbRiet. Is eene foort van IndiaenfcbRiet, dat tot de hoogte eenes booms opfehiet, fomtyds als een Populierboom , fomtyds lager, regt , rond en aengenaem voor ’t. gezicht: het hout is hol , en van binnen vol merg: de takken daen meed al n ier omhoog; maer de fchoonde en langde zyn kromme ioten , de eene van de andere door PI knobbels of kwaden onderfcheiden : de binders komen met die van den Olyfboom overeen , maer zyn langer, van malkander veraf daende, en bleek van kleur’; de wortels fchieten ver- fcheide delen. De Rottingboomen groeijen naerby malkan- deren , en vermeenigvuldigen zoodanig, dat ze boflehen maken , die zeer moeijelyk zyn om door te komen; en destemeer omdat het hout van dezen boom hard en moeijelyk af te hou- wen is, alhoewel het zich gemaklyk-laet kloo- ve.n. Hy groeit in het landfehap van Malabar omtrent Kormandel , langs de oevers , en in verfcheide andere plaetfen van Indie. Uit yder van zyne knobbelen komt natuurlyk een zeker dik, wit, melkachtig vocht, maer als men de tak drukt , perd men ’er veel meer uit; men maekt ’er door uitdamping fuiker van , welke fuiker van de Indianen Tabaxir genaemt word : zy gebruiken het melkachtige vocht voor ver- fcheide zie-:tens, gelyk wy de fuiker, cm de vochten te verzachten; maer dewyl dit vocht het vuur niet heeft uitgedaen , is het nog meer pyndillende en bevochtigende dan onze fuiker; men laet het innemen voor’tkolyk en den roo- deloop. Daer zyn verfcheide foorten van Rotting; de fpruiten , die men ’er af krygt , zyn de rieten , die men Lidrottingen noemt. De Indianen bouwen van het Rottinghout hui- zen , fchuiten en huisfiêraden ; zyne hardigheit is zoo groot, dat twee dukken van dit hout derk tegen malkander gewreven vuur geven: als de Inlanders tabak willen rooken , en hunne py- pen aendeken , nemen zy twee dukken van ge- fpleten Rotting, in’t eene maken zy eene keep, en met het andere dukwryven ze in deze keep, en zonder dat de Rotting ontvonkt, of vuur geeft, vatten eenige drooge bladers o! eene an- dere ontvonkbare doffe , die men tegen de keep houd , terdond vuur. Dit hout word goed geacht om ’t zweet uit te dryven; de wortel van den boom zet de pis af, en verwekt de maenddonden. Bambou , Bambus , Mambu , zyn Arabifche na- men. Tabaxir, is een Perziaenfch woord , dat een gedremt melkachtig vocht of fap beteekent. Dees naem ;s aen de fuiker gegeven. 13 A M I A. Ramia , J B, B.im.a Alexandrina , Crnf. Caft. Kctmia TEgyptiaca vitis fouo parvo flore. Pit. Tourncfort. Trionum Tbeophrafli , Rauv. Sabdarijfa aha , Lued. M 2 Alcea B A. B A. 9* Alcea Indica parvo flore , C. B. Exotica walvacta. Bamia , Eben quïbufdam y Adverf. Alcea JEgyptia , Cluf. Hift. In’t Ncderduitfch Egyptifcb Zigmaert skruid. Is eene foort van Ketmia, of vreemde plant, zoo hoog als de witte Maluwe: de bladers zyn breed , en gelyken naer die van den Wyngaerd, maer kleener , ingefneden , getandt , aen den dronk door lange deeltjes vadgehecht : de bloemen zyn kleen, gelyk als die van de Ma- luwe ,#en geel van kleur’; daer op volgen lang- werpige fpitfe vruchten, die zich aen de punt’ openen in verfcheide deelen ol huisjes, waerin men zaden vind , die byriaer rond , zwart , en zoo groot als kleeneErven zyn, eene vry dikke fchel hebben, en een wit zoet merg in zich bè- duiten. De wortel is lang, rondom met eeni- ge vezelen bezet. Zy groeit in de hoven in Egypten en in Indië. De Egyptenaers eten het zaed, gelyk als men hier de linzen, erweten en boonen eet. De geheele plant is verzachtende , ontbin- dende , goed voor de bord ; zy verzacht, en dilt de pynen; zy verteert, en doet den fleen en ’t zand uit de nieren en blaes’ lo- zen. Zy is goed voor de ontdekingen der oogen. B A N G U E. Bangue , Garcim, Acofiae, Monard. Cannabi fimilh Exotica , C. B. In’t Arabifch Axis. In’t Turkfch Afarath. Is eene Indiaefifche plant bynaer als de Ilen- nip : haer deel is twee en een half voet hoog , vierkant, moeiielyk te breken , heldergroen , en zoo hol niet als de deel van Ilennip , en wiens bad zoo wel als die van Ilennip gefpon- nen kan worden; de bladers zyn van gedaente als die van Ilennip, naer boven groen en naer beneden ruig en witachtig, aerdachtig en lat van fmaek; het zaed is kleener dan dat van Men- nip , en zoo wit niet. De Indianen eten ’t graen en de bladers van deze plant’ , zoo om zich bekwaem te maken tot het Venuswerk , als om den eetlud te ver- wekken; zy maken ’er eene menging van , met ze tot poeder te brengen, en daerby te doen Arak, een weinig heulfap en fuiker, en dat flik- ken ze in , als ze gerud willen flapen , hun- ne droefheit vergeten , en hun hartzeer ver- zachten. Indien ze lud hebben om in’t flapen wonderlyke verbeeldingen en beguichelingen te zien, mengen ze ’er Kamfer, Foelie, Nagels, en Notemuskaet onder; indien zy in tegendeel vrolyk, kortswylig en meer genegen totonkuis- lieit willen zyn , voegen ze ’er amber, fuiker en muskus by. Clufius merkt aen , dat de Bangue eene groote gemeenfehap fchynt te hebben met de Mnjlac der Turken, die te Kondantinopolen woonen, waer van zy zich bedienen in verfcheide ziektens. Sommigen eten’er ook van om zich tot geilheit optewekken. BAK BA CAPRA2. Bar ba Capra floribus oblongis , C. B.Pit.Tcur- nefort. Bar ba Caprina , Gef. Hort. Barbitla Capra , Bar ba Caprina fyl jeflris, T rag. Fotentilla 2. Ang. Drymopogon , I. Tab. Barba Capri , J. B. Dod. In’t Fr2nfch Barbe de Cbe'vre. In’t Nederduitfch Geitcbaerd. Is eene plant , die naer de Vlmana gelykt. Zy fchiet ronde, mergachtige, takkige delen vier of vyf voeten hoog, die zich als vleugels uit- fpreiden ; de bladers zyn langwerpig , 1'pits , getandt , en vele op eene en dezelve rib vadgehecht, die door een enkel blad ein- digt , en tulleken beide geenc bladers heeft als in de Ulmaria of Reinette. De bloemen groei- jen op de wyze van lange trosjes boven op de takken : yder van haer befiact uit vyf kleene , witte*, rooswyze gefchikte blaedjes. Als de bloem is afgevallen, volgt haer eene vrucht be- flaende uit eenige kleene lcheedjes , in yder van dewelke men e.en of twee langwerpige zaden vind. De wortel is matiglyk dik en vezelach- tig, bedekt met een’ vry dikken, rosachtigen bad’, vol wit merg. Deze plant groeit* op vochtige plaetfen , in de boflehen , dicht by de rivieren. ’ Zy heefc veel wezentlyk zout m zich. Zy is een wondmiddel , zweetdryvende , t'za- mentrekkende , hartflerkende , goed om het ver- gift te weêrdaen, den buikloop en bloedftortin- gen te fluiten , de wonden te heden. Deze B A. B A. Deze plant woxfrBarba Capr&ge. naemt, omdat men men meent dat hare bloemen in hare fchik- kingeden baerd vaneene Geite verbeelden. BARBA J O V I S. Barba 'jovis puichre luctns , J. B. in ’t Neder- duitfch Eoomachtigjufuenbacrd, is een hecdertje anderhalf of twee voeten hoog; de deel is hard, bykans houtig, met een’ witten wolachtigen bad’ bedekt, en fchiet vry veel takken; de bladers zyn als by paren gefchikt op hunne rib als die van de Linzen, ruig, ziiververwig, fchoon en glinderdnde; de bloemen wallen op de toppen, en zyn kleen, als die van peulvruchten, geel, in gedaerite en niet in grootte nacr die van Brem gelykende. Z y worden gevolgt van- zeer korte cn bynaer eironde peulen, waervan yder een zaedje in zich heeft. Deze plant groeit op fteen- en bergachtige plaetfen , dicht by de 2ee; men vind’er by de haven van Sette in Languedok ; zy geeft een zeer aengenaem gezicht, en groeit fomtyds eens mans lengte hoog. Zy word geoordeelt openende te zyn. BARBARE A. Barbaren , Dod. Lob. J. B. HerbaS. tiarbara , £f Sinapi agrejle $.Trag. Pfeitdobunias , Dod. Gal. Sizymbrium Eructe folio gla.br o, fiore lutco , Pit. Tournefort. Car pen forum Herba , Ruel. Eruca lutea latifolia , Jive Barbaren , C. B. Scopa Rcgia , Jive Sideritis latitfima , Fuch. jco Ang. Narjlurtiitm paluflre , Gef, Hort. In’t Franfch llirbe nux Charpentiers. In’t Nederduitfch Winterkers. * Is eene foort vanRoode Wilde Munte , of eene plant, die verfcheide takkige, holle delen anderhalf voet hoog opfehiet , dragende bladers, die kleener dan die van Radys, eenigzins naer die van Waterkers gelykende, van kleur' groen, zwartachtig en blinkende zyn ; de bloemen zyn kleen , geel , hebbende yder vier kruiswy- ze gefchikte blaedjes ; daer op volgen kleene , lange , ronde , teêre peultjes, die roodachtige zaden in zich fluiten; de wortel is langwerpig, maciglyk dik en feherp van fmaek; zy groeit in de velden , en word in de moestuinen voor Sa- „ * Zie PI. IV. Fig. 5, iaed’aengekweekt. Zy heeft veei wczentlykzout en olie in zich. Zy is zuiverende en wondheelende , dryft de pis af, isgoed voor de blaeuwfchuit , mildziek- tens en ’tgraveelkolyk. Men gebruikt haeruit en inwendig. B A R B O. Jlarbj, fivs Barbus , in ’t Franfch Barbot of Bar- billon of Barbue , in’t Nederduitfch Heilbot , is een Rivier-enMeervifchjvry bekent op de vifchmark- ten. Ily is plat en van ’t gedacht der Tarbot- ten; men vind ’er van verfcheide grootte ; hy weegt gemeenlyk twee of drie pond ; macr daer zyn’er ook die tot agc ponden wegen : zyn bek is langachtig, fjpits, kraekbeenig, en heeft eenige kleene hairtjes aen elke zyde van de lippen, die een’ baerd maken, waervandaen zyn naem komt. Ilyheeftgeene tanden, kleene oogen , een’ wit- ten en geelacbtigen rug, do^rzaeit met eenige kleene zwarte vlekjes ; de zyden zyn zilverver- wig, de buikiswit als melk. Deesvifch is goed om te eten en ligt te verteren; zyn vleefch is wit en zacht; zyne kuit deugt niet om te eten , want zy ontlaft.den buik van onderen en van boven. BARBOT A. Barbota , in’t Franfch Barbote, in’tNederduitfch Puitaely is een kleene, lange en ronde Riviervifch, vry bekend op de vifchmarkten ; deFianfche naem komt daer niet van daen dat hy een’ baerd- heeft , maer omdat hy in onklaer water dobbert; hy is omtrent een half voet lang en bykans zoo dik als een Zeehaen; zyn kop is dik, zyne tan- den zyn zeer kleen; hy heeft kort hair aen de onderfte kaek’ ; hy leeft van modder en fchuim : zyn vleefch is zacht, een weinig dymig, maer lekker en zeer goed om te eten. Ily heeft veel olie en vlug zout in zich. Ily zuivert het bloed, en dryft de pis af. • B A R D A N A. Bardans , in’t Franfch B ardane, of Cletteron of Herbet aux Htigmux , in ’t Nederduitfch Klifin- i^mid, Kbifien , is eene plant , waervan twee foor- ten zyn. De eerde word genaemt Bardanafive Lappa major , Dod. defc. ■Lappa major , Brunf. Lappa major Ar cium, Diofc. C. B. Pit. Tour- nefort. o B A. 94 B A. Perfonata , Jè-ve Lappa major aut Baidana , Arcium , Ang. Dod. Perfomta major , Matth. Perfonatia , Fuch. Fracsft. Perfonata , Lappa major , B ardana. Leb. Icon/ * Is eene plant, die drie of vier voeten hoog opfehiet; hare Helen zynregt, hoekig , wollig, en roodachtig: de -bladers zyn groot, breed, van boven donkergroen, en van onderen witachtig en wollig. De bloem is een bos van verfcheide kleene bloempjes , die in riempjes gefneden , en purperachtig van kleur’ zyn. Zy is onder- fteunt door een’ kelk bedaende uit verfcheide fchubben , wier uiteinde een hack is, die zich aen de kleederen vadhecht, zoo men’er naerby komt. Als deze bloem is afgevallen , komt’er zaedte voorfchyn, dat voorzien is met kuifjes, die zeer kort zyn , en ligtelyk door den wind worden afgerukt. De wortel is lang, dik, van buiten zwart, van binnen wit, en zoetachtig van fraaek. Deze plant groeit aen de wegen , in de heggen, en op de kerkhoven. Dc tweede word genaemt Bardana , five Lappa major Dod. Lob. Ico. Perfonata altera cum capitulis villofis , J B. Perfonata altera vitlgans capitulis minus to- mcntofis , Raii , Syn. Lappa major montana , capitulis tomentojis , five Arfiium Diofcoridis , C B. ArBium montanum , & Lappa minor Galeni, Lob. Ico. Zy verfchilt niet van de eerde als daör in, dat hare hoofdenen haekjes doorvlochien of als om- wonden zyn met eene.foorte van witte wollege- lykende naer fpinrag. Deze plant groeit op berg- achtige plaetfen. De eene en de andere Kliffen hebben veel olie en wezentlylo zout in zich. Zy zyn ontbindende, pis- en zweetdryvende, afvegende, een weinig t’zamentrekkende, goed voor de bord, en diendig voorde aêmbordig- heit,den deen, de bloedfpouv/ing, kropklieren, melactsheit en fchurft. Men gebruikt ze uit- en . inwendig. Bardam* a pdfa , via , omdat men deze plant overal op de wegen vind. * Zie PI. IV. Fig. 6. Lappa, a , tapen, omdat dc hoofden van de Kliffen aen de kleederen der genen , die ’er dicht bykomen, vadkleven. Perfnau, omdat men zich eertyds bediende van de bladeren dezer plant’, omhet aengezicht te vermommen. BASALTES. B.jfaitcs , Boet. de Boot. Baf anus Piinii. Is eene foort van zwart marmer of zeer har- den toetsdeen , dat de *yl weêrdaet , zwacr, glad, zacht in’t aenraken is , en volkomentiyk kan gepolyd worden ; het heeft de kleur vanyzer, en groeit in Ethiopië en op erfcheide plaetfen van Duitfchland ; het word gebruikt als andere toeesdeenen om het Boud en Zilver te toetfen. Bafaites komt van het Egyptifch woord Bafal . dac 'it.tr beteekent, omdat dees deen de kleur van yzer heeft.. Ba fan ui ei fixritvfa , ddlgcnter examina , omdat dees deen gebruikt woid om het Goud en Zilver te toetfen. B A T A T A S. B xtatas India Occidcntalis , Bcnzoni, Mo- nartl. B at at as , Carnet es Uifpanorum , Cluf. Hifp. Gamot es, Acoflae. Bj< ttadesy Ad. Ba ata tlifpanorum , Camotes , five Amotes ff Ignames , Lo,b. Is eene Tndiaenfche plant, dievele, vry dikke, gladde ranken fchiet, vol fap , en zich uitfpiei- dende langs den grond , gelyk die van Wilde Komkommeren : de bladers hebben bynaer de gedaentë als die van Spinagie, zyn vleezig en bleekgroen: de bloemen zyn als klokjes van-bui- ten groen, van binnen wit: afvallende laten zy na de gedaentens van onnutte zaden. Deze plant al flangwyze loopende brengt vezelen voort, die zich in den grond van wydte tot wydte indrin- gende nieuwe wortels maken van 'erfcheide gedaente, maer zy zyn doorgaens zoo lang en dik als rapen, vele te gelyk aen een hoofd vad, van kleur’ roodachtig of purper, bleek of wit,- en met een wit vleefch en melkachtig fap van een’ aengenamen fmaek ervult. De Spanjaerts te- len deze plant om den wortel , die gebraden zynde hun tot voedzei drekt. De bede is £ D. BE. B E. die van buiten rood- of purperachtig van kleur’ is. Zy verwekken den fcoelgang. B D E L L I U M. * Bdtllium is eene geel- of roodaclnige Gom, die uit een’ doornachtigen boom’ vloeit, Edella genaemt, groeijende in Arabic, Meden en In- dië. Men zegt dat hy bladers draegt gefyk als die van den Eikeboom, en eene vrucht gelyk als dewildeVyg, van een’ vry goeden fmaek. Deze Gom word ons gebragt in Hukken van verfchei- de grootte en gedaente , maer de fchoonde zyn doorgaens eirond, of van maekfel als oorhang- fels , zuiver, helder, doorfchynende, roodach- tig, gemaklyk zacht wordende, welriekende, en wat bitterachtig van linaek : zy heeft veelolië en vlug zuurzout in zich. Zy is ettermakende, verdryvende , zweetver- wekkende , opdroogende en openende ; men gebruikt ze voor de etterbord , om de jnaend- flonden af te dryven, de baring te verhaeften, en het vergift tegen te gaen; zy word uit- en inwendig gebruikt. Bdellium , /3 'Os. BOTRYS* Botrys , Dod. . Botrys Ambrofioides vulgans , C. B. Botrys Ar tbenujia Tunica y Eyft. Cbempodium Ambrofioides foUo finuato, Pit. Tournefort. In’t Franfch Piment. In’t Nederduitfch Druivenkruid. ïs eene foort van Ganzepoot of eene lage plant, die op de wyze van een’ kleenen hee- Wer groeit; de fleel is regt , en niet veel hoo- ger dan een half voet, verdeelt in verfcheide kleene takken beladen met bladeren , die diep uit- en ingefneden als die van’t Rruiskrujd, en een weinig ruig zyn: de bloemen waflen by kleene trosjes in groote meenigte langs de tak- ken ; yder van dezelve beftaet uir vele helm- flyltjes onderfleunt door een’ kelk, die tot on- deren toe ingefneden is. Als deze bloem is afge- vallen. komt in hare plaets een bynaer rond en platachtig zaedbefloten in een kasje, dat de bloe- me vooreen’ kelk’ heeft gsdient; de wortel is houtig, vezelig, wit en roodachtig. Deze plant heeft eene geelachtiggroene of bleeke kleur, cn een’ aengenamen en verkwikkenden reuk ; zy groeit op vochtige plaetfen , naby fonteinen en beken, in zwavelachtige en drooge velden, in de olyfgaerden ; men teelt haer in de hoven; hare zelfftandigheit is lym- en gomachtig, zoo datze de handen der genen, die ze plukken, vettig B O. ER. lij maekt : zy heeft veel ten deele fyne olie en we- zentlyk of vlug zout in zich. Zy is goed voor de aêmbcrWigheit , om de maendflonden te bevorderen, en de doode vrucht uit den buik van de moeder af te dry ven; men neemt ze in, en mengt ze in lekkingen om de ademhaling gemaklyk te maken ; men legt ze ook uitwendig tegen de pynen van de lyfmoe- der; zy komt onder verfcheide balfems en ver- werkende oliën. Botrys , a pir^v?, racemus , omdat de bloemen en ’t zaed van deze plant’ by trosies zyn ge- fchikt. B O T R. Y T I S. Bctrytis is Tutia , of Ocgniet , waerop kleene korrels of zaden gevonden worden , die kleene trosjes verbeelden. Het heeft geene andere kracht als de gemeen e Tutia , waervan op hare plaetfe zal gefprokeu worden. P etrytis , apïrgvs, racemus, omdat’er op deze fioffe zich als kleenetrosjes vertoonen. B R A S S I C A. In’t Franfch Cbou pommê blanc. In’t Nederduitfch Witte Gefloten Kool. Zy fchiet een’ lagen maer dikken flruik, be- dekt mei eene grove, en dikke fchors’ vol merg, en van een’ fcherpen doch zoetachtigen fmaek : de bladers, die eerfi uitkomen, zyn wyd, breed, by- naer rond, roodachtig, ingefneden, bogtig, aen lange en dikke flelen vaWgehecht, van 'aderen en witachtige ribben doorloopen : als deonder- We bladers zyn afgevallen, beginnen de bovenWe, die’er o verblyven,en ook zeer breed en rondach- tig, maer witachtig groen van kleur’ zyn , tot ei- kender naderende en zich in groote meenigte op malkander nederleggende, zich te omvatten, in malkander te fluiten , en zoo naeuw te perfen , P mee Vrajfica feu Caulis , in’t Franfch Chou , in’t Ne- derduitfch 7 In’t Franfch Chou rouge. In’t Nederduitfch R.oode Kool. Maer ftruik fchiet vyf of zes voeten hoog als een boompje, en is dik, van kleur’ donkerpur- per, onder aen vol wratten, takkig; de bladers zyn breed, bogtig, gerimpelt , roodachtig groen, en op verfcheide plaetfen doorzaeit met een donkerrood gemengt met eene blaeuwach- tige kleur’ , doorloopen van eene groote mee- nigte van aderen; de bloemen zyn vaft aen regte gele takken, die gevolgt worden van peulen vier of vyf vingers Iang,waerin opgefloten zyn in twee huisjes bynaer ronde roodachtige zaden ; als deze wel is geteelt . fchiet ze fomtyds terhoog- te vaneen’ kleenen boom, zy weêrftaet dekou- de des winters. Brajfica cauli flora , C.B Pit.Tournef. Brajfica mul ti flora , J. B. Brajfica fiorida botntis , Lob. Icon. In’t Franfch Chou- fleur. In’t Nedcrduitfch Bloemkool. Zy fchiet breede bladers, zich uitfpreidende een of anderhalf voet, grooter dan die van de Witte Sluitkool’, geheel, hebbende geene mer- kelyke In’t Nederduitfch Witte Krulkool , Savooi- kool. D R. B R. ïcelyke ïnfnydingen , voor ’t grootde gedeelte fchoon groen van kleur’, en fommige geel- en blaeuwachtig , doorloopen van witaditige ade- ren , van vvydte tot wydte op de kanten -ge- tandt ; deze bladers fluiten zich te zamen en maken eenhoofd, maer zachter dan dat van de andere Sluitkoolen ; de bloemen zyn kleen , by groote meenigte als zeer dicht gefloten trosjes op een gehoopt, teer, bleek of witachtig van kleur’: afgevallen zynde laten ze na zich peu- len vol zaed als in de andere Kooien. De Ho- veniers binden gemeenlyk de bladers, die rond- om het hoofd of den krop van de Bloemkool zyn, met bindfelen in ’t rond vad, opdat dit hoofd omwonden zynde min bloot geflelt zy aen de hitte der zonne , die het niet alleen te veel zoude uitdroogen , maer die de plant te ■ ras in’t zaed zoude doen fchieten. Men zegt dat de Italianen, om de Bloemkoolen van dit ongemak te bewaren, niet wachten dat de krop zyne ge- heele grootte of dikte gekregen hebbe , maer ze vooraf vadbinden , en in een’ kelder leggen , begravende den wortelen den druilt tot den krop toe, en haer fchikkende zy aen zy, doch een weinig fchuins ; daer fluiten zich deze Bloem- koolen volkomentlyk , en worden zeer langen tyd bewaert; de wortels van de Kooien zyn doorgaens dik en vezelig. Indien men de hoofden van de gefloten Kooien affnyd , zonder de flruiken uit te roeijen, fchie- ten zy wederom kleene uitfpruitfels , die de Italianen Broccoli noemen , en die goed zyn om te eten. Men teelt alle deze foorten van Kool in de hoven; zy hebben veel wezentlyk zout en olie in zich. De Kooien verwekken loslyvigheit door hare fynlfe en zoutachtigfle deelen, en floppen door hare aerdachtige deelen ; dus doet het eerfle Koolnat zacht afgaen, en ’t laetfle is doppende; zy dienen voor wondmiddelen, zuiveren, en (lui- ten de wonden : haer zaed is goed tegen de wormen. De Roode Kool is goed voor de bord, te- ring, en om de vervallen krachten te herdel- len. Braftftca , ots ri vorare , omdatdeKooi geacht word de eerde plaets te hebben onder de kruiden, die men eet:: de Ouden hielden deze plant in hooge achting’ , gemerkt Plinius zegt dat Chry fippus , Dieuches , Py thagoras en Cato yerfcheide boeken gelchreven hebben overhare krachten. BRINDONES. Brindones , Garz. Trag. brindoyn , Linfcot. !?r Is ecne Oodindifche vrucht, van buiten rood- achtig , van binnen zoo rood als bloed , en zeer zuur van fmaek; zy krygt van buiten eene zwarte kleur , als zy hare volkomen rypheit beeft, en verlied wat van hare zuurheit ", maer blyft van binnen al tyd rood; de Indianen vin- den ze goed om te eten : de Verwers gebruiken haer. Men bewaert haren bad om ze over zee te voeren; men maekt’er azyn van. Deze vrucht moet doppende zyn, vooraleer ze ryp is, BROMOS. 'Bromos herba . Dod. Lugd. Bromos Jlerilis , Lob. JEgilops prima , Matth. Fejiuca avenacea Jlerilis elatior , C. B. Fejlucago , Gaza:. Avena Jlerilis , Ad. Thai. In’t Nederduitfch Tdelhaver. Is eene plant die verfcheide lage , dunne , knobbelige delen of pypen fchiet; "hare bladers zyn gelyk als die van Wilde Haver; hare top- pen dragen in plaetfe van airen lange baerden , die ruuw in ’t aenraken zyn: hare wortels zyn meenigvuldig en dun. Deze plant groeit op de kanten der wegen en in de velden; zy heeft middelmatiglyk zout en olie in zich. Zy is afvegende, opdroogende , wondhee- lende, goed voor de zweren van den neus en van andere deelen. Men gebruikt ze in dovingenen infpuitingen. Bromos , ex Ppclo-xa, comedo, alsof meh zeide, eene plant, die de Beeft en eten. JEgilops ab «T| ct'iyoc, Capra, Geit, en a-J oculus, oog. Men heeft dezen naem aen Bromos gegeven omdat de Geiten haer graeg eten. B R O N T I A S. Brontias. Chelonitis. Qmbrias , In’t Franfch Pierre de Tonner re , Pierre de Foitdre. In’t Nederduitfch Donderjleen. Is eene foort van deen , die men gemeenlyk gelooft dat door den donder of dormregens is nedergevallen; de gedaente is verfcheiden, dan dus , dan zoo. Hy is doorgaens zoo groot als een ei, en fomtyds kleener, geel of groenach- P 2 tig B R. B R. 1 1 5( tig of bruin met verfcheide gelyke ttrepen of ftralen geteekent: hykomt voort in Duitfchland. Men noemt dien gemeenlyk Ombrias, welken men gelooft alleen met regen zonder donder geval- let) te zyn. Men lchryft hem de kracht toe om de kwade lucht tegen te ftaen , als men hem in den zak of elders draegt ; maer men moet geen ge- loof geven ach deze foort’ van Geneesmidde- len. BRUNELLA. Brunella , Brunf. Doel. Brunella major folio non dijfedo , C. B. Pit. Tournefort. Confolida minor , Matth. Erunella fiore minor e vul garis , J. B. Prunella , Fuch. Ang. Erunella vulgaris , 6. Trag. Sympbytum petraum , Lobel. In’t Franfch Brunelle. In’t Nederduitfch Bruynclle. * Is eene plant , wier delen langs de aerde "kruipen, en dun , hoekig, een weinig ruig , en wat purperachtig van kleur’ zyn : de bladers zyn langwerpig, ruig , roodachtig , van een’ lymigen fmaek trekkende naer ’t bitter ; de bloemen groeijen als airen boven op de delen , en zyn blaeuw of purper, zelden wit; ydervan deze bloemen is gemaektals een bek of pyp, die van boven in tien lippen is gefneden. Als deze bloem is afgevallen, groeijen in hare plaets vier eironde zaden bedoten in een kasje , dat de, bloeme tot een’ kelk gedient heeft; de wortel is dun, vezelig, ofhairig. Deze plant groeit op deenachtige plaetfen.in de boflclien.en op de kan- ten der weiden; zy heeft veel olie en een weinig wezentlyk zout in zich. Zy is een wondmiddel, afvegende, Hooiende, men gebruikt haer in een afzieclfel voor de ver- zweringen der longe , tegen hst bloeden , en de kwade kelen ; zy komt in de gorgeldranken ; men gebruikt ze ook uitwendig. De naem van Brunella komt hiervandaen , dat deze plant dienftig geoordeelt word om de keel- ontfteking te genezen , die de Duitfchers uost men Die brune.. B R Y O N I A. Bryonia, in’cFranfch Bryont of Cculaivróe , in’c * Zie PI. V. Fig. 3.- Nederduitfch Bfyonie , Wilde (Vyngatrd , is eene plant, waervan twee voorname foorten zyn. De eerde word genaemt Brycnia , Trag. Gcf. Bryonia alba , Dod. Vitis alba fylvejlris , Gef. Hort. Bryonia ajpera , Jive alba baccis rubrls , C B. Pit. Tournefort. Vitis alba , Matth. Fuch. Vitis alba , Jive Bryonia , J. B. * Zy fchiet dunne, takkige, teére , ruige de- len , die in. weinige dagen zeer hoog opwas- ten , en klaeuwiertjes' hebben , waermede zy zich aen de naedbydaende planten vafthech- ten, en zich daer om dingeren : de bladers ko- men met die van den Wyngaerd overeen , maer zyn kleener , ruig, ruuw, en witachtig: de bloemen zyn kleen, wit, als by trosjes: yder van haer is een kleen bekken gelheden in ver- fcheide deelen, die onderdeunt worden door een’ kelk, die daer zoo tegen aen kleeft, dat men’er hem niet van kan aflcheiden; de vruch- ten zyn kleene bynaer ronde druiven ofbeziën, zoogroot als die van den Vlierboom, in’tbegin groen , maer die in het rypen rood worden. Deze vrucht is met een geelachtig fap van een’ kwaden fmaek en met eenige eironde fpitfe za- den vervult: de wortels zyn lang, dikker dan de dyë van een kind , wit, geelachtig, vlee- zig, vol fap , en van een’ fcherpen en bitteren fmaek, De tweede word genaemt Bryonia alba baccis nigris , C. B, Pit. Tour- n efort. Bryonia nigra , Dod. Vitis nigra, Cord. Diofcom Zy verfchilt niet van de voorgaende , als hierin, dat hare beziën in’t rypen eene zwarte kleur krygen , en dat hare wortels van binnen eene kleur als palmhout hebben, De eene en de andere foort groeijen in heg- gen, en tegen de muren; hare wortels wor- den alleen in de Geneeskunde gebruikt, en voor- namentlyk die van de eerfte foort’. Zy hebben vele warerdeclen , olië en zout in zich. Zy ontlatten de weiachtige vochten doorden afgang, en door de pis, verminderen de ver- flop- * Zie PI. V. Fig. 4.. B U. E U. 117 ftoppingcn, verwekken de maendftonden , zet- ten de nageboorte af na het baren : zy zyn* goed voor de aêmborftigheit en waterzugt. Het gebeurt aen fommigen, dat zv gerafpt en gevvarnu by vvyze van een pap op de maeg ofonderbuik geleg; zyndeaenhun ftoelgang verwekken, alsof zy ze ingenomen hadden. Bryonia komt af van ’t Griekfche woord Pgv*, dac Overvloedig fthiete» beteekent , alsof men zei- de, eene plant, die in weinig tyds veie ftelen fchiet. Vitis Jlba, omdat de Bryonie naer denWyn- gaerd gelykt, en dat hare bladers wit zyn. B U B A L U S, Bubalus vel Bufelus, in’t Franfch Buffle, in’tNe- derduitfeh Buffet , is eene foort van Wilden Os, grooter en dikker dan de gemeeneOs: hy heeft kort en zwart b air , een’ korten ftaert, doch bylcans zonder hair, en eene zeer harde huid; zyn kop is kleen naer mate van zyn lyf, wel- ken hy naer de aerde laet hangen; zyne horens zyn lang, gedraeit, zwart, zyn voorhoofd is ï'uuw en gekrult, zyn hals lang en dik, zyne fchenkels kort , dik en fterk. Men vind dit beeft in Azië , Griekenland, Egyptenland, in ’t Eiland Borneo, en te Siam; het fchept vermaek in ’t water; zyn ge'oulk is verfchriklyk : zyn wyfje genaemt biiffeU heeft melk gelyk als de koe: het vleefch van den Buffel is goed om te eten, zyne huid is een leêr van zeer veel ge- bruik in de handwerken. Zyne horens en nagels zyn goed voor de val- lende ziekte, en zenuwtrekkingen. Zyn fineer en merg zyn goed om te ontbinden, en om de zenuwen te verfterken. BUBO. Bubo , Hilïicortis , Axus , in’t Franfch hiböa, of Ch*tku*nt , in’t Nederduitfch üacht il , Kerkuil is de grootfte van alle Nachtvogelen; hy over- treft fomtyds eene Gans in grootte; zyn lyf en ftaert zyn kort; zyne veders zyn yzerver- wig, en met zwarte vlekken doorzaeit; zyn kop is zeer dik , naer dien vsn eene kat gelykende, zyne oogen zyn groot, glinfterende en verfchrik- lyk , maer dienen hem niet als by nacht , zyn bek is omgekronu , zyn hals en zyne fchenkels kort , zyne pooten met grooteklaeu- wen voorzien; hy onthoud zich in holen, ver- vallen huizen, aen den grond der torens, op de kerkhoven, in de kerken , en oude holle hoornen ; hy leeft van hagediffen, ratten, zwa- luwen, keveren eri jonge haesjes ; hyfchuwt’t gezelfchap van andere vogelen; daer worden verfcheide foorten gevonden. Zyneherfenen zyn goed om de wonden te hee- len, en de fchurft te genezen, maer worden niet als uitwendig gebruikt. Zyn bloed is goed voor de aêmborftigheit als ’t ingenomen word. Men zegt dat Bubo hiervandaen komt , dat de Nachtuil hetzelve woortals hy fchreeuwt fchynt uit te fpreken. BÜBULCA. Bubulca , in ’t Franfch Bouvier, of Peteufe , is een kleene riviervifch drie of viervingers lang, plat en anderhalve singer breed, zilververwig; hy onthoud zich gemeenlyk in modderpoelen , is altyd vuil en morfig als men hem vangt; hy is met groote breede fchubben bedekt ; zyn bek is kleen zonder tanden, zyn ftaert is gc- fpleten. Hy is openende. B U C C I N U M. Buccjx'if», in ’t Franfch Pourcslaht o f Pectine y in’t Nederduitfch ipinkjooom , is eene foort van Purpervifch , of een vifch befloten in een’ dik- ken horenwyzen en gevlekten fchulp. De fchulp van dezen Purpervifch gewreven is- goed om de tanden fchoon te maken. Dit fchulpwerk krygt zynen naem van de ge» daente, want '. uctinum beteekent een’ jachthoren of trompet. De Porceleine vaten, die Wy uit China kry- gen , worden getnaekt van een zeker zeer fyn-r zand, wiens korrels doorfchynende zyn, en dat in China tufichen de rotfen gevonden word; de Chinezen maken dit zand tot fteen en vormen ’er vaten van, welke zy vyftien dagen lang in ovens laten bakken; en die zy verfteren met verfcheide beelden of fchilderyen ; men noemt deze foort van aardewerk in ’c Latyn Smicum f.ctili, BÜFO. Bufo, Phyfklus , Ruben: , in ’t Franfch Crspaud , in’t Nederduitfch Padde, is eene foort van land- kikvorfch omtrent een vuift groot, yfielyk, lee- lyk , verfchriklyk , bedekt met een hard, graeu w, bruin vel, dat met vlekken doorzaeit is , die als zoo vele puiften fchyuen : haer kop is dik, liaer P 3 rug B U. B U. i iS rug breed, de buik opgeblazen en breed; zy onthoud zich op vochtige, donkere, verholen en (tinkende plaetfen ; zy leeft van kruiden en ■wormen: men geeft voordat de kruiden, die zy aengeraekt of met haer kwyl bevochtigt heeft, vergiftigt zyn; hare verwering , als men ze ver- volgt, beltaet in het uitfchieten van hare pis, die venynig is , en de deelen van ’t lichaem, waerop ze gevallen is, doet opzwellen : men zegt ook dat ze toevallen veroorzaekt als die, welke men voelt op het (teken van een fchor- pioen; doch wy vinden niet, dat onder onze gematigde luchtdreek de Padden zoo venynig zyn; maer zy zyn erger in warme landen; niet- temin om dit kvvaed voor te komen, dat van de pis der Padde zoude konnen gefchieden , ’t zy door (chrik, ’tzy door een dadelyk vergift, is’t raedzaem het deel zooras als mogelykts te was- fchen met pis ofbrandewyn, en eenige reizen wat vlug zout van Padden of Hartshoren in te nemen, op dat, indlen’er eenige (tremming in’t bloed was veroorzaekt , dit middel die zoude ontbinden en de kvvaedaertigheit naer buiten doen uitwaeflemen. De bereiding van de Padde, als zygedoodtis, beltaet in het wegnemen van de ingewanden , en haer inde zonne te doen droogen ; men kan zelfs deingewanden met het lichaem laten droo- gen , mits dat zy haer door alte groote vochtig- heit niet doen verrotten; zy heeft veel olie en vlug zout by zich. Men brengt haer tot poeder, en laet het in- nemen voor de waterzugt , en om het vergift te weêrdaen ; de gift is van eene tot twee fcrupels; men legt het ook op de lendenen en navel te- gens dezelve ziekte; het zet de pis derk af. Men heeft ook niet te vreezen dat ’er eenig vergift is overgebleven in de doode Padde, zoo min als in de doode adder, Mortud, bcjlid , mortuum tft venemm , Het Beejl dood , het vergift dood s Men vind in de moeraden Waterpadden , maer die hebben zoo veel kracht’ niet als de Landpadden , omdat ze zoo veel vlug zout niet hebben. De Padden groeijen fomtyds tot ceneaffchu- welyke groorte, gelyk men in Amerika ziet. Men vind fomtyds in de hoofden dergrootde en oudde Padden een kleen wit (teentje of van eene andere kleur’, dat men doorgaens Paddedeen noemt, men zet het in ringen, en draegt het aen den vinger, in verbeeldinge dat het eene groote kracht heeft om de kwaedaertigheit der vochten te weêrltaen ; men hangt het ook om den hals voor de derdendaegfche koortfe; maer ik heb weinig achting voor deze Draegmiddelen, en ik geloof, dat, zoo het in (laet is eenig uitwerkfel te doen , het zelve gefchied als men het in poeder inneemt. Het is openen- de. De Padde word genacmt Rnl-eta, omdat zy zich ' dikwils onthoud onder den braemdrtiik, dien men in’t Latyn Rubus noemt. B U F O N I T E S, B'ifonites. Cbelomtes. Batracbites. Borax. In’t Franfch Crapaudine. In’t Nederduitfch Faddcjlecn. Is eene foort van kodelyk Gedeente , waer van twee foorten zyn, de eene rond, de andere lang. De eerde is rond in haren omtrek , aen de eenezyde hol, aen de andere zyde bol als eene kleene leêre muts of kalot, aen haren grond omtrent een halve duim breed , zeer glad , fomtyds donkergraeuw , dan zwart , fomtyds wit, dan eens groen of van verfcheide kleur’. De tweede is meed al een duim lang, en vier of vyf linien breed; zy is aen de twee eindens rondachtig , op de wyze van eene goot of drinkbak uitgeholt, en van boven gekromt of gebochelt, glad als de ronde, van kleur’ graeuw- ' achtigbruin, en met eenige roodachtige vlekken gemarmert. De grootte van deze deenen is genoegom die genen , welke gelooven dat ze voortgekomen zyn uit de hoofden der Padden, uit hunne do- linge te helpen. Men vind ze in de bergen en velden , alwaer zy voortgebragt zyn. Men geeft voor dat zy gewreven en ingeno- men in daet zyn om de ped en andere kwaed- aertige ziektens te weêrdaen, dat zy gelegt zyn- de op de beten of deken van vergiftige dieren het vergift naerbuiten trekken. Men laet den ron- den Paddedeen in ringen zetten , en draegt hem aen den vinger, om zich te befchermen voor de kwade lucht; men hangt hem ook aen den hals’ regens de derdendaegfche koorts : maer alle deze krachten bedaen in enkele inbeeldingen. De Paddedeen heeft niet als eene alkalifche hoe- danigheit , zynde goed om het zuur te temperen, de buikloopen te duiten, als hy tot eene halve drachma in poeder word ingenomen, maer is van weinig gebruik in de Geneeskunde. Su/oKitesy Unfonites ; a fiufone , Padde , omdat men ge* loofde datdees fleen in’t hoofd van eene Padde groeide. Batrachiles a /3 , Bana , alsof men zeide, een (teen, . dien menuit eene 1'oort’ van Kikvorfeh liaelt. BUGLOSSUM. Buglojfum vulgare ma jus, J. B. Buglojfum angujlifolium majtis , C. B. Pit. Tournet. Circium Italicum , Fuch. / ihcbufa , Tur. shchufa Alcibiadion , Doel. Buglojffd , Brunf. Cacf. Buglojfum angujlifolium. Lob. Icon. Buglojfus Itahca, vel Gallica major , vel v era, Cefn. Hort. Lycopfa , Ang. Lycopjis , Dod. Gal. Èchium Italicum fpinojum , Fuch. In’t Franfch Buglofe. In’t Nederduitfcb Ofetong. Is eene plant, wier bladers lang enmatiglyk "breed, ruig, fcherp in ’t aenraken, donker groen en blinkende van kleur’ zyn; hare de- len fchieten anderhalf of twee voeten hoog op, en zyn met {lekende hairen rondom bezet , verdeelende zich van boven in verfcheide klee- ne takken , die bekleedt zyn met kleene bloe- men, doorgaens blaeuw of rood, fomtyds wit van kleur’. Yder van deze bloemen is eene trechter in vyf deelen ingefneden. Als de- ze bloem is afgevallen, groeijen in hare plaet- fe vier zaden , die de gedaente van een’ ad- derskop hebben : deze zaden zyn befloten in een kasje , dat de bloeme tot een’ kelk ge- dient heeft ; zy hebben een’ amandelfmaek ; de wortel is lang, een vinger dik, rond, van buiten zwartachtig, van binnen witachtig. De geheele plant is vol klevig oflymachtig fap, gelyk dat van Bernage; men teelt haer in de moestuinen, want zy is van groot gebruik in’t vleefchnat; zy heeft vele waterdeelen|en olie, maer weinig zouts in zich. Zy is bevochtigende en goed voorde bord; zy verzacht de fcherptens van ’t bloed en zui- vert het zelve; verfterkt het hart, en verwekt vrolykheit: hare bloem is eene van de driehart- fterkende bloemen. ?,uglt>[fum , Grut fioóy*aire-»s , ex /3ou«, bos & yxStrvx , Lingua, alsof men zeide ojfetong , want men meent dat de bladers van deze plant’ de gedaente en ruuwheit van eene ofietong’ heb- ben. B U G U L A. Bugula , in’t Franfch Bugle of Confoude Moyenne] in ’t Nederduitfcli Senegroen, Ingroen , is eene plant waervan twee foorten zyn. De eerfte word genaemt Bugula , Dod. Confolida media pratenfis c rende a , C. B. Arthetica Bandeel ar ii , Ang. Confolida me dia, quibufdam bugula , J. B. Confolida media ff berba Laurentiana , Caft. Prunella c rende a , Trag.’ Sympbytum medium , Lon. Zyjfchiet twee foorten van delen , een' vier- kanten met bloemen beladen, en een’ dunnen en kruipenden, doch beide een weinig ruig~ De bladers zyn langwerpig, vry breed, groo- ter dan die .van Orega, zacht, een weinig in- gefneden, van kleur’ groen, of fomtyds naer’t purper trekkende, in ’t begin zoetachtig van 1'maek, daerna een weinig bitter en> t’zamen- trekkende. De bloemen flaen wervelswyze, of by verdiepingen en ringen gefchikt boven aen den Heel; yder van dezelve is als eenbek,- blaeuvv, zelden afchgraeuw of wit van kleur’. Als deze bloem is afgevallen, komen in hare plaets vier bynaer ronde zaden, opgefloten in een kasje, dat de bloeme tot een’ kelk gedient heeft. De wortels zyn vezelig , en t’zamen- trekkende van fmaek. Deze plant groeit op fteenachtige , vochtige en belommerde plaet— fen. De tweede word genaemt Bugula fylvefïis villofa flore erende o, Pit. Tournefort. Confolida media Genevcnfis , J. B. Confolida media pratenfs , hirfuta , H. R. Par. Zy verfchilt van de eerfte foort’ hierin, dat hare delen ruiger, 'en harebladers kleener, lang- achtiger, dieper getande, nu purper, damood,- en fomtyds wit zyn. Zy groeit in de weiden om- trent Geneve. Beide deze foorten hebben vele waterdee- len en olie, maer middelnjatiglyk zout in zich. zy b u; B U. rio Zy zyn wondmiddelen, goed voor de aèffl- borfligheit , verzweringen der longe , om het bloed te zuiveren , de wonden te reinigen , en te genezen , men gebruikt ze uit- en in- wendig. Men zegt dat B ugula getrokken is van Bugle, dat een zeer oudeFranlche naem is, en dezelve pLant beteekent. BULBOCASTANUM. Bulbocafianum , J. B. Bulbocaftanum mos Tralliani , Lugd. Bulbocafianum majus folio Apii , C. B. Pit Tournet Oenantbe prima , Matth. Bunium , Dod. Gal. Bulbocajlanon , Dod. AptoSs Tur. Nucula terrejlris Septentrionalium , Ad. Lob. Pancafeolus vuig o , Caef. In’t Franfch Terrenoix. ln’t Nederduitfch KIe ene Aerduoten oï Aard- akers. Is eene plant, wier bladers overeenkomen met die van Feterfelie, raaer vry flaeuwer van fmaek , en aen een’ langen purperen fleel vaft zyn ; haer deel is verdeelt in eenige tak- ken, die op hunne toppen kransjes of zonne- fchermen dragen, voorzien met witte bloemen van vyf blaedjes, die rooswyze aen ’t einde van den kelk gefchikt zyn. Als deze bloem is afgevallen, word de kel.k eene vrucht beflaen- de uit twee kleene, langachtige , zwarte za- den of korrelen van een’ fpeceryachtigen en fcherpen fmaek. De wortel is een knobbel , zoo groot als eene groote noot, vleezig , van buiten zwart, van binnen wit, fchietende vele vezels, zoet enaengenaem van fmaek, bynaer gelyk als die van eene Kaftanje. Deze plant groeic op vochtige en fchaduw- achtige plaetfen , voornamentlyk in Engeland en Holland : men eet haren wortel ; zy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy is t’zamentrekkende , en goed om’t bloe- den te fluiten; het zaed is openende. Bulbocafianum , komt van de Latynfche woor- den B ulbus , bol of knobbel, en C aflanta , Kas- tanje, alsof men zeide, eene plant, wier wor- tel knobbelig, is , en die eene Kaflanjefmaek heeft. BULBOCODIUM. Vhdboc odium vulgat i us , J. B. Bnlbocodium , Theophr. Codianum , vel Codiaminum fiore Codii , id efl , Campanula , Gef Hor. Narciffus fylvejlris paUidus caliee luteo , C. B. Pit. Tournef. Balbus fy/veflris Lf Codiaminum , Gef. Hor. KarciJJus Intens jylvejlris , Dod. In’t Franfch Campme jaune. Ln’t Nederduitfch Enkele Gele Tydelooz.cn. Is eene fcort van \VildeNarcifl*e of eeneplanc omtrent een half voet hoog. De bladers zyn langen fmal ; de fleeldraegt opzynen top eene fchooneen bleeke bloem van een enkel blad als een klokje wyd uitgefpreidt , en onderfleunt door een’ gelen , of goudgelen blinkenden kelk, befloten in eene vliesachtige l'cheê, en omringt van zes fpitfe bleeke blaedjes. Als deze bloem is afgevallen, word de kelk eene ronde en drie- kantige vrucht, die van binnen verdeelt is in drie huisjes , welke bynaer ronde zwarte zaden in zich befluiten. De wortel is knobbelig, lymig in ’t nenraken en van fmaek, die eenigzints zoet, doch met een weinig fcherpheit gemengt is. Deze plant groeit op de kanten der velden, in de weiden , op vochtige plaetfen , in bos- fchen en hoven ; zy heeft veel olie en wezent- lyk zout in zich. BUPTHALMUM. Bupthalmum vulgare , Cluf. Pan. Sc Hift. Bupbrbalmum tanaceti minoris folus , C. B.Pit. Tournef'. Cbamamelum Cbryfant bemum , Ftich. Bupbrbaimuss qui efl cnfpula btrba . Amato. Bupbtbalmum vulgare , Cbryjantbemo congé - ner y Ciuf. Bilt. Cbamamelum Cbryfant bemum au or urn dam , J. B Cbryfant bemum verum , Gef. Col. Copula lutea five ten ia , Dod. Co til la non jaitida , Lon. ' In’t Franfch Otil de bceuf. ln’t Nederduitfch Koe (.ogen. Is E U. ui Is eene plant , die dunne delen fchiet ander- half of twee voeten hoog , en met eene witte wolle voorzien. De bladers zyn ingefneden als by paren tot de rib toe, wollig, op de kanten getandt, gelyk als die van Rein vaer; de bloe- men waffenop de toppen der takken, firaelswyze gefchikt gelyk die van Kamille , maer groo- ter en geel van kleur’; daerop volgen kleene hoekige zaden : de wortel is hard en houtig. Deze plant groeit in de velden, op de kanten der wegen , op de voetpaden; zy heeft veel olie , en middelmatiglyk wezentlyk zout in zich. Zy is afvegende, wondheelende, verzachten- de , ontbindende. Bupthalmum , a fins , bos , er èpêuXfias , oculus , alsof men zeide OJfinocg, want men meent dat de bloem van deze plant’ naer een Offenoog gelykt. BUPLEVRUM. Buplevrum , ring. majus , Gef. Hort. Buplevrum latifolium , Tab. Auricula leporis altera , jive ngidior , J. B. Buplevrum alterutn latifolium , Dod. Buplevrum polio rigido , C. B. Pit. Tour- nefort. Elaphobofcum £*r* gratia Dei Gallis , Gef. In’t Franfch Percefeuille. In’t Nederduitfch Hazenoor. Is eene plant , waervan de Heel anderhalf voet hoog opfehiet , knobbelig is, en zich in takken verdeelt: de bladers zyn over en weer gefchikt, langwerpig, vry breed, ftyf, hard, ribachtig, fpits toeloopende, en van gedaen- tebykansnls het oor van een’ haes; de toppen dragen kleene uitgefpreide kransjes of zonne- fchermen , waeraen de bloemen waffen, be- flaende yder uit vyf gele blaedjes rooswyze ge- fchikt aen’t einde van den kelk : als deze bloem is afgevallen, word de kelk eene vrucht, be- ftaendeuit twee langwerpige zaden, die op den rugrondachtig en geHreept zyn;deze plant groeit op" de heuvels, in vette leemige gronden, aen de kanten der rivieren, en op fleenachtige plaet- fen ; zy heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Zy is afvegende ,' wondheelende , opdroo- gende ; het zaed word goed geoordeelt tegen de Heken der Hangen , als het ingenomen word. B U, Buplevrum a bos , ey w\up\i, la'.us , alsof men zeide, Rib van een Os, omdat men meende, dat de bladers van deze plant’ de gedaente «had van de ribben van een’ Os , of liever* pg, grande, en -xte’jpw Latus , alsof men zeide Gromt Rib. BUPRESTIS. Bupreflis is eene foort van Spaenfche Vliegen, die naer eene fchalbyter gelykt, maer kleener is. Zy onthoud zich op de pynboomen, en in de krui- den; zy is met eenen angel voorzien, welkers Heek vergiftig is als die van de Wefpen of Ho» nigbyen, verwekkende aen ’t gefloken deel groo- tepyn, en dat doende opzwellen; men moet, om dien te genezen, daer wondewater ofbran- dewyn op leggen. Deze Vlieg verwekt , gelyk de gemeene Spaen- fche vliegen, bladers op de huid, als ze’erop gelegt word. B uprejlis, ex /3*s bos, ey urgns-èf , qui ineen dit , ee zsft.Ow, alsof men zeide. Vlieg, die deOffen aen- Jlcipj ; want indien een Os deze Vlieg in’t wei- den doorfiikt, verwekt ze in zyn en buik eene geweldige ontHeking, die hem doet zwellenen flerven. BURSA PASTORIS. Burfa Paftoris , Matth. J. B. Burfa Paftoris major folio ftnuato , C. B. Pit. Tournefort. Paftoris burfa , Fuch. Dod. Her ba Cancri , Ger. Pera Paftoris. In’t Franfch Tabouret , ou Bourfe d berger. In’t Nederduitfch Taskens- of Beurzekens- kruid , Her der st as. Is eene zeer gemeene plant, die in ’t begin langwerpige bladers fchiet, als die van de Ra- kette ingefneden, en langs den grond verfpreidc; tuHchen deze verheffen zich verfcheide kleene, dunne, takkige of vleugelswyze verdeelde He- len, die bladers dragen, waervan fommige ge- heel , andere ingefneden zyn als de onderfle , maer kleener; de bloemen zyn kleen, wit en van boven langs de Helen gefchikt : yder van haer beHaet uit vier kruis wyze gefchikte blaed- jes : als deze bloem is afgevallen , groeit in hare piaetfe eene driehoekige platte vrucht, Q van ut B U. B U. BUTYRUM. van gedaente als een kleen bedelzakje, zich van binnen verdeelende in twee huisjes vol kleen, bynaer rond, en zwart zaed:de wortel is lang, wir, met vezelen voorzien, zoetachtig en onaenge- naem van fmaek. Deze plant groeit overal in de velden , hoven , op onbebouwde en woede plaetfen : zy heeft veel olie en middelmatigiyk zout in zich. Zy is t’zamentrekkende , opdroogende, wond- heelende, goed om de buikloopen en het bloe- den te (tuiten. Men heeft deze plant burfa pa/lorïs genaemt, omdat hare vrucht de gedaente van een’ bedel- zak heefc. BUTOMÜ S,. 'Butomus , Cxf. Pit. Tournef. ■ Juncits floridus, J. J3. Ju neus flor i dus major , C. B. Calamagrofl is , 2. 1 rag. Gladiolus aquatïhs , Dod. Spargamum , L)od. Gal. Gladiolus paluftris , Cord. HHh. Carex alierum , Lon. *ln’t Franfch Jonc fleuris In’t Nederduitfch Rietgras .. Is eene waterplant, welke (telen fchiet, die vier voeten hoog, regt, bynaer een pink dik, glad, effen, en zonder kwallen of leedjes zyn; uit den wortel’ komen zeer lange fmalle bladers : de bloemen groeijen boven op de (telen op de wyze van zonnefchermen , breed , fchoon en van eene purpere of witte kleur’; yder van deze bloemen beftaet uit verfcheide rooswy- ze gefchikte blaedjes; als zy zyn afgevallen, volgt haer eene vliezige vrucht, die door ee- nige horentjes eindigt, en meeftal t’zamenge- flelt is uit zes fcheedjes vol kleen langwerpig zaed; de wortel is dik, knobbelig, wit en van vezelen verzelt. Deze plant groeit in raoeras- fen, weiden, en voornamentlyk aen dc zee- plaetfeif; zy heeft vele waterdeelen, olie, en middelmatigiyk wezentlyk zout in zich. Zyis afvegende en openende; men acht haren wortel en haer zaed hoog tegens de flangebe- ten. Butomus a ftovi , bos, Os, omdat men zegt dat de Offen de bladers van deze plant’ bemin- nen. Butyrum, Medulla laEl'is , in ’t Franfch Bcure , in’t Nederduitfch Be/er, is het vetlte gedeelte van melk, Room genaemt, ’t welk men lang geklopt heeft in een’ langen pott’ , om’er de wei af te fcheiden , die men gekarende melk noemt; de Boter heeft veel olie en een weinig vlug zout in zich. Zy is verzachtende, goed voorde bord, ver- zoetende, ontbindende, ettermakende. Butyrum ex (Sous, bos , w ivphi, cafeus , coagulum i alsof men zeide, IQies of Stremfel van /( pejemel want men trekt de Boter van den Room, die op de melk gellremt fchynt. BUXUS. Buxus, in ’t Franfch Buis, oCBouis, in ’t Ne- derduiiP'h Ro/ck- of Palmboom , is een heefler , waervan verfcheide foorten zyn. Ik zal alhier de twee voornaemlle befchryven. De eerfie word genaemt Buxus , Dod. J. B. Buxus vulgaris , Ti ag. Buxus arborejeens , C. B. Pit. Tournef. Zy groeit ter hoogte van een’ kleenenboom; de (lam is dikwils zoo dik als eens mans dyë; hethout is hard, vallen geelachtig; de bladers zyn kleen, langwerpig, rondachtig, hard, dik, altyd groen, glad, blinkende ,' (berk , en vry aengenaem van reuk; de bloemen zyn kleen , grasachtig, van drie ofvicr hehnflyltjes , geene vruchc na zich latende, maer op den zelven voet van de bloeme groeit een kleen vruchtje , dat eenigzins de gedaente heeft van ecn’omge- keerden pot; dit vruchtje is van binnen verdeelt in drie huisjes, in yder van dewelke is opgeflo- ten een kraekbeenig zacdkasje ,dat door zyne in- krimping doorgaens de zaden met geweld vry ver- re van de plant’ uitfehiet ;. deze zaden zyn lang- achtig, blinkende en bruin. De tweede word genaemt Buxus himilis , Dod, Buxus foliis rotundioribus , C. B. Pit. Tour- nefort. Chamapyxos , Trag. Tabern. Icon In’t Franfch Boe is d parterre. In’t Nederduitfch Lage Palm , oE Foef palm. Zy C A. C A. £y groeit niet hooger dan twee of drie voe- ten , maer fpreid zich zeer in de breedte uit door eene groote meenigte dunne takken ; hare bladers zyn rondachtiger, en groener dan die van den grooten Palmboom, maer voor ’t overige zyn ze malkander gelyk zoo wel als hare bloemen en vruchten ; dees lage Palmboom word in alle hoven gebruikt, om de kanten van de bloemperken te maken. De Palmboom be- mint fchaduw- en bergachtige plaetfen, blyft zoowel in den winter als in den zomer altyd groen; hy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Het Palmhout word by vele Konftenners gebruikt als een zeer handelbaer en zeer duurzaem hout ; want de wormen konnen het niet zeer doorboren; men laet het komen uit Champagne en zelfs uit Spanje; men moet’t uitkiezen hard, vaft, vry zwaer , bleekgeel van kleur’, en dat ligtelyk gefnedenen gepolyft kan worden. Het is zweetdryvende , en openende; men gebruikt het in afziedfelen, doch zelden. B uxui , Gr*ce irvjris a TvtivtTtiQ , denjitas , omdat het Palmhout dicht en vaft is. ^ ^ ^ ^ ^ J. X J/A Ja Ja X" J. —Ta Ja c C A A P E B A. Caapehn, C. Pifon , is eene Braziliaenfche plant, die niet veel verfchilt van de V urne; zy fqhiet lange ranken , die fomtyds k immen en zich vaft hechten aen de naeftbyftaen- de hoornen, fomtyds zich naer omlaeg buigen en langs den grond kruipen ; de bladers zyn zeer dun, eenige rond, andere vangedaente als een hart , van onderen fchoongroen van kleur’ ; tutïchen deze verheffen zich rode voetfteeltjes, die op hunne toppen geelachtige of bleekgele bloemen in de maend July dragen ; daerop volgt in yder een zaed zoo groot als eene Erweet , eirond, van buiten rood en van binnen groen; de wortel is gekronkelt , ten naeftenby een vin- gerdik, graeuw terwyl hy nog jong is, maer oud wordende krygr hy bynaer de dikre van een’ atm, enword zwart; dit onderfcheid heeltaen eenige Kruidkenneren aenleiding gegeven , om de plant in twee foorten te verdeden , alhoe- wcl’er inderdaed maer eene is; de zelfftandig- heit is van binnen vaft, fmerig, en heelt eenen fmuek, uie naer ’t bitter trekt. 11$ Dees wortel word zeer goed geacht, om deiz fteen der blaes’ en nieren te verbreken , orp. het vergift en de beten der Hangen tegen te ftaenj men fnyd hem aen fneden, en laet hem eenige dagen wecken in water of in eenig ander vocht gefchikt naer de ziekte; hy geeft aen dit voch: eenen fmaek van wyn of bier, en men laet het: voor gemeenen drank drinken : men trekt ook het fap uit ’t blad en den wortel’ t’zamen ge*, ftooten , en mengt het met wyn. C A C A L I A. Cacalia is eene plant, waervan verfcheide foor-* ten zyn; ik zal alhier de twee voornaemfte be- fchry ven. De eerde word genaemt Cacalia , qminfiam , J. B. Cacalia foLiis crajjis birjutis , C. B. Pit.Tour- neforr. Cacalia prima & vulgaris incano folio , Clufl Pan. Zy fchiet groote bladers , die bynaer rond., dik, op de kanten getandt, hoekig, wollig en wit van onderen zyn gelyk als die van Pelhvor- tel; tuftchen deze verheft zich een ruige , en mergachtige ftecl , omtrent twee voeten hoog, zich verdeelende naer zynen top in verfcheide takken, dieineen’ langron.len kelk ruikerswy- ze gefehikte bloemen dragen van eene purpers kleur’; als deze bloemen zyn afgevallen, groei- jen in hare plaetfe langwerpige zaden, yder voor- zien mee een kuifje; de wortel is een pinkdik4 en rondom met dunne vezelen bezet. • De tweede word genaemt Cacalia , Daiech. in Diofeor. Cacalia folin cutaneu acutionbus & glabris , C. 8. P t. Tournef. Alt er urn cacalia genus , ). B. Cacalia glabro folio , CJul. Hift. Tufüa^o Aipitia, frje moniana , Daiech. Lugd. Zy verfchilt van de voorgaende hier in, dat haer fteel en hare bladers zonder hair zyn, en dat de kleur van de bloem’ bleekerpurper of geel is. De eene en andere foort van Cacalia groeijeti op de bergen en langs geweldige waterftroomen zy hebben veel olië, en middelmatiglyk zout in zich. Q • Zf i£4 CA. C A. Zy zyn goed om te verzachten, te verzoeten, cn ’t vel te maken , de fcherpe weivochten, die van de herfenen vallen, te verdikken, als ze in eenafziedfel ingenomen worden. C A C A O S. * Cacaos , Jive Cacao , in’t Nederduitfch Kakau, is eene foort van Amandel of pit, die hetvoor- naemfte inmengfel maekt van de Chokolade , en den naem daer aen geeft; zy groeit in Ame- rika aen een kleen boompje Cacavate genaemt , voorzien met vele bladeren, die nacr die van den Oranjeboom gelyken, maer langer en fpit- fer zyn; de bloem is groot en geel, welke af- vallende na zich laet lange, wollige, groene vezels, waervan gele en fpitfe vruchten voortko- men , die in ’t groeijen en onder ’t ryp worden de grootte van onze meloenen krygen; yder vrucht heeft twintig of dertig noten of amandels, zoo groot als de pimpernoten in zich; men vind’er zelfs die ’er tot tagtig influiten ; yder van die is bedekt met een geelachtig vliesje, ’twelkaf- gefcheiden zynde vertoont zich eene tedere zei I- rtandigheit,die zich in vele deelen verdeelt, welke oliachtig en voedzaemzyn, maereenige fcherp- heit in den mond overlaten. De Inwoonders van’t land, daer deze vrucht groeit, noemen het Cacahuatl, en deSpanjaerts by bederving Cacao. Men brengt ons vier foorten. De eerfle en tweede worden genaemt Groote en I(leene Ca- raque ; zy komen uit het Landfchap van Nicara- ga. De derde en vierde worden genaemt Groote en /{jeene Kakau van de Eilanden, omdat zy groei- jen in de Eilanden van Amerika, en St. Do- mingo. De meert geachte Kakau is de Groote Caraque-, men moet ze verkiezen als ze dik, verfch. wel gevoedt, zwaer, van buiten bruin van kleur’ , van binnen donkerrood , en aengeuaem van fmaek is. Zy heeft veel olie en vlug zout in zich. Zy verflerkt de maeg en borrt, doet wateren, en flik den hoefl. Men zegt dat; Caraque komt door bederving van den naem eens Eilands van ’t Zuidelyk Amerika Carate genaemt ; dat Chriftophorus Col Limbus aenlaudende aen dit Eiland ver- mant , dat de Inwoonders daer doorgaeas over de honderd jaren leefden , omdat ze niet aten als brood van Kakau, waer onder zy om hetaenge- namer te maken fomtyds mengden wat Banille, Nagels, Kaneel, ofeenige andere diergelyke fpe- ceryen , maer zonder fuiker ; dat de Sp.anjaerts * Zie PI, V. Fig. 5., daer van proefden , en’er voor hunne zieken van mede namen, en dat zy’er zich zeer wel by be- vonden ; men voegt’er by dat zy’er in Spanje van bragten , daer men ’t meende te zuiveren , mee ’er peper en andere kruiden by te doen ; dit is ’t mengfel, ’t geen men Chokolade noemt, en waervan ik op zyne plaetfe fpreken , en eene befchryving geven zal , hoe het gemaekt word. Men krygt van de Kakau, gelyk van de Lauw- rierbeziën , eene dikke en witte olie, gelyk als vet, van reuk en fmaek als Kakau: zy dient voor een pomade of zalve, om het vel glad te maken ; indien men ze langen tyd bewaert , zonder ze te roeren , word zy zoo hard als fineer. Zy is verflerkende en ontbindende; men legt ze op de plaets van de maeg’ , als zy al te zwak is. CACAVIi * Cacavi, ( Monard. ) Jive Cazabi (Cluf.) in t Franfch Cajfave , of Pain de Madatafcar , is eene foort van brood, ’t welk de Indianen maken van den wortel eener plante, die zy Yuca noe men , Cafparus Bauhinus heeft ze genaemt Manthot Indorum , five Tuca foliis Cannabinis , en Johannes Bauhinus Manthot Ibtveti Yucae? Caffavi, in’t Franfch noemt men ze Manioc of Manioque ; zy is een boompje dat vyf of zes voeten hoog opfehiet : de fleel is' houtig, gedraeit , vol kwarten en wratten , bros en mergachtig : de bladers zyn eene hand breed, yder in zeven of agt cleelen verdeelt, altyd groen en van ge- daente als die van Mennip. De bloemen zyn witachtige klokjes uit een ftuk, die bynaer een duim middellyns hebben, en waervan yder in vyf deelen diep ingefneden is: het rtampertje, dat in’tmidden is, word eene bynaer rondevrucht, bykans zoo groot als eene hazelnoot, beftaen. de uit drie langwerpige en aen malkander ge- voegde kasjes of huisjes , van welke yder in zich befluit eene noot of langwerpig zaed een weinig grooter dan de kern van een’ pynap- pel. De wortel heeft de gedaentc en dikte van eene groote knolle, van buiten donker , en van bin- nen wit. Men teelt deze plant in verfcheide plaetfen van Amerika op gronden , die met voren zyn omgeploegt; zy is zeer vruchtbaer, maer de krachten zyn verfchillende naer de landrtreken, alwaer zy voortgebragt is; want in plaetfe dat zy , die in een’ vallen grond groeit, beilzaem en goed om te eten is, ’tzy raeuw of anders ; daerentegen is die van St. Do- mingo, * Zie Fl. V. Fig. 6. C A. C A. mingo, Kuba Hayti en andere Eilanden een zeer verderflyk , geweldig en Ipoedig ver- gift, indien men ze eet; van dezelaetfte maekt men eehter’t brood Cacavi genaemt op de volgen- de vvyze. Men fchilt en rafpt de wortels van Yuca , en doet ze in zakken, die van bladeren van den Dadelboom zyn gemaekt , dan perft men’er ’t fap uit, en neemt vervolgens den droefem of de uitgeperfte lloife , en fruit ze op een kleen vuurtje in eene panne, en roert ze en keertze vandencenen naerden anderen kant, om dik te worden; als ze dan gaer genoeg is, maekt men ’er dunne koeken van, die men in de zonne of op ’t vuur laet uitdroogen ; dat is het brood van Cacavi , ’t welk zeer voedzaem is , en gedroogt zynde als befchuit of twee- bak bewaert kan worden zonder te beder- ven. De Wilden van Antilles en alle dej In- woonders van Weftindié' voeden zich daer me- de. Het gebruik van dit brood trekt de keel toe door zyne zerpheit , en verwekt eene verdik- king, indien men geen zorg gedragen heeft van het te laten weeken in vleefchnat of water , of met andere voedfelen te mengen. Die deze voorzorg niet in acht genomen hebben , en het droog willen eten , moeten altyd eene flefch met water gereed hebben, om den mond by yder beet, die zy gekaeuwt hebben, te be- vochtigen. Het fap uit den wortel geperft zoude een ver- gift zyn , datbekwaem is, om elk dier hoe ook genaemt, als het ’t zelve raeuw ingeflikt had , te dooden , maer indien men het laet koken tot dat de helft verteert is, en alsdan laet koud wor- den, zal hetveranderen in een zuur vocht, dat den zelven fmaek, ’t zelve gebruik , en dezel- ve krachten hebben zal, als azyn. Indien men het op ’t vuur tot een gelei laet verdikken , word het zoet , en dient den Indianen voor honig. De Wortel van de Yuca der Eilanden moet, om de verfcheide uitwerkingen voort te bren- gen , waer van ik gefproken heb , in zich be- lluiten een fcherp en knagend vlug zout, dat door het koken vervliegt : zoodat’er niet over- blyvende als een vaftzout, dat van de olie be- lemmert is , het niet meer kracht heeft dan om een zuur te maken gelyk als azyn. Dit zuur vernietigt zich zelfs nog voor ’t grootfte ge- deelte , als men het vocht laet uitwaefemen , en zoo dik worden als gelei ; omdat de olie dan veel meer byeen zynde vergadert de zou- ten naeuw omzwachtelt en belet op de tong- zenuwen een’ anderen indruk te maken , kals CM: i if eene foort van kitteling’ , die men zoetheit noemt. Men zegt dat het fap van Roukoe een tegen- gift is tegen de Manioc. C A C H O S. Cachos , Monardi, Lug tl.five Solanum potui - ƒ er urn folio rotundo tenui , C. 13. Is eene zeer groene plant van Peru , die als een boompje groeit ; het blad is rond en dun; de vrucht is gelyk aen den Dulappel , aen den eenen kant plat, aen den anderen rond, met een punt eindigende , afchgraeuw , van een’ aengenamen fmaek zonder fcherpheit , en in zich fluitende zeer kleene zaden. Deze plant word niet als op de bergen van Peru gevon- den. Het zaed is zeer openende, en verbreekt den fteen der nieren en blaes’ , en dryft hem door de pis af, als het in poeder word ingeno- men. C A D M I A. Cadmia , Graecè, xxfott» f, Arabice, Climia vel Cblimia. In’t Franfch Cadmie.. Is eene minerale ftoffe , waervan twee alge- meene foorten zyn , eene natuurlyke, en eene door konftgemaekte ; de natuurlyke is of berg- itoffig als de Kobalt, of niet bergfloffig als de Kalamintfteen. De door konftgemaekte is eene foort van fchuim of roet, dat zich van de metalen affeheid boven in de fmeltovens derGieteren, als zy het geel koper en ’tmetael maken , zoodanige zyn de Pompholix en de Tutia. Ik zal van yder de- zer C adm'u in ’t byzonder op hare plaetfe han- delen. C £ C I L I A. In’t Nederduitfch Blinde Slang. Cactlia Cjonft. ) is eene kleene Slang, die blind fchynt te zyn, waervandaen haer naem komt; haer vel is bruin, en met zwartachtige en purpere vlekken doorzaeit , maer onder aen den buik zwart; de tanden zyn zoo kleen, dat ze naeuwlyks gezien konnen worden ; de tong Q 3 is CM. CA. C A. ivü isgefpleten; zy kruipt zeer fnel voort; hare beet is gevaerlyk, indien men ze niet te hulp komt door dezelve Geneesmiddelen als in de (le- ken van de adderen. Deze Slang heeft veel olië en vlug zout in zich. Zy is goed om het vergift tegen te (laen , en om ’t zweet te verwekken; men bereid haerals de adder. C>, pulcbra ar (i'nSti. mentha, als of men zeide , Schoont Mante . CALAMUS V £ 11 U S. * Calamus veras, feu amarus , is eene foort van Riet, dat men ons uit Ooltindië droog en in kleene bondelen overbrengt: het groeit omtrent drie voeten hoog; de (teel is eene middelmati- ge pen dik, van buiten roodachtig, met kwas- ten doorzaeit, vol wit merg, en zeer bitter van fmaek. Yder van deze kwaden fchiet een lang, fpits en groen blad ; de bloemen groeijen op zyne toppen, en zyn als kleene zonnefcher- men of gele ruikertjes gefchikt. Men moet den Calamus kiezen in kleene dok- jes omtrent een half voet lang, vrydik, nieuw, van zyne kle’ene wortelen gezuivert, ligt bre- kende, van buiten roodachtig, vanbinnen wit en zeer bitter van fmaek; hy heeft veelolië en wezentlyk zout in zich. Hy is openende, verwekt de maenddonden; verlterkt de levendige deelen , en wederdaet ’t vergift. Dewyl dees Calamus zeldzaem is,, neemt men in zyne plaetfe, in deTheriakel en elders, den Acorus veras > die doorgaens Calamus Aromaticus^ genaemt word. CALCATREPOLA, Calcatrepola , Matth. C ardiius ftellatus , Jive Calcitrapa , J. B. Polyacbantba , Cord. Hbt. Spinatella , 1 abern. tiippophajtum , Col. Phytob. C arduus Jldlatiis foliis papaver is erratici , C. B. Pit. Tournef. C arduus muricatus , Cluf. In’t Franfch Cbaujfe - trape , of Chardon- étoild. In’t Nederduitfch Starre- of Zomerdiftel. Is eene foort van Starredidel, of eene plant, die omtrent twee voeten hoog opfchiet ; de deel is hoekig, een weinig- ruig en takkig, de bladers zyn groot, en fomtyds een voet lang , vry breed, ciiep ingefneden , zacht, witachtig; de toppen eindigen door bolletjes zoo groot als die van de Blaeuwe Korenbloem , voorzien met dyve.en dekende doornen als darren gefchikt, en onderdeunende bosjes bloempjes, die boven wyd uitgezet , in reepjes gefnippelt, purperachtig, en fomtyds wit zyn : als deze bloemen zyn afge- vallen , groeijen in hare plaetfe kleene lang- werpige zaden, yder met een kuifje voorzien; de wortel is een voet lang, een duim dik, wit en vol fap. Deze plant groeit in de velden en naerby de deden ; zy heeft veel wezentlyk ^out en olie in zich. De wortel is zeer openende, en goed voor den (leen der nieren, om de pis af te zetten , de verdoppingen weg te nemen , het zweet te verwekken, en het bloed te zuiveren. Calcatrepola , ar Calcitrapa , a Cakitrare , achter- uttflaen , omd.it de beeden , door dezen Didel gedoken , aehteruitdaen. CALCATRIPPA. Calcatrippa , Cord. Hift. C onfolida regalis bortenfis flore minore , C. B. C onjolida regalis fativa, Tabern icon. Del m * Zie PI. V. Fig. 8. Delphinium hort etife flor e minóre , Pit Tour- nefort. „ . Flos regius flore purpureo , Ood. In’t Franfch Pied d’Aloiiette. In’t Nederduitfch Ridderfporen. ♦ Ts eene ibort van Ridderfporen of eene plant, die delen fchiet anderhalf voet hoog , welke zich in verfcheide takken verdeden : de bla- den zyn diep ingefneden in vele deelen , en zwartachtig groen van kleur : de bloemen zyn fchoon , aengenaem , in orde op de toppen der delen en bv wyze van airen gefchikt, blaeuw of afchverwig, wit, rood, ofincarnaet; yder van hier beftaet uit verfcheide ongelyke blaed- ies , waervan de grootde zich van achteren als eene fpoor vormen en uitdrekken. Als cteze bloem is afgevallen, vertoont zich eene vrucht, die doormens bedaet uit drie langwerpige ron de zwartachtige fcheedea, waerin men hoekige zwarte zaden van een’ onaengenamen lmaek vind. Men teelt deze plant in de hoven om defchoon- heit harer bloemen : zy heeft veel ol ië , en wa- terdeelen , maer weinig zouts in zich. Zy is een wondmiddel, toeheelende, t’zamen- trekitende, goed om de omdekingen der oogen te verzachten, de hitte der maeg’ en des onderbüiks te dillen ; men gebruikt ze uit en inwendig. Calcatrïppa a calcnrart , achtiruitjlaen ; men heeft dezen naem aen de Ridderfporen gegeven , ter oorzake vat; hare bloem , die de gedaente van eene fpoor’ heeft, waermede men de paerden doet achteruitflaen. Coniclida Repabs , wegens de toeheelende kracht van de plant’ en de fchoonheit van hare bloem’. CALCEOLUS. Calceolus marianus , Dod.Pit Tournef. Helleborine flore rotundo , five calceolus , C. B. Darnafonium nothum , Dod Gal. Damafonii Jpecies quibufdam , Jive calceolus D. Maria , J B. . Etlebonne ferruginea , Dalechampn, Lugd. In’t Franfch Sabot , of Soulier de Notre- Dame. In’t Nederduitfch Papenfchoen , of Onzer Vrouwenfchoen. Is eene plant, die een’ deel fchiet omtrent een voet hoog, dragende eenige breede blader* vol aderen , welke naer die van Weegbree gely- ken, en over en weder gefchikt zyn; de top is doorgaens voorzien met eene eenige bloem’ be- flaende uit zes ongelyke blaedjes, waervan vier kruiswyze tegen elkander overftaen, en twee in ’t midden geplaetft zyn : deze laetfie verbeelden eenigzints een’ fchoen of houten klomp , van eene gele en yzerachtige ofdonkerpurpere kleur’; als dezebloem is afgevallen , vertoont zich een; vrucht, die eene driekante lantaern gelykt, ca zaden in zich fluit gelyk als zaegfei van hout; de wortel is dik, en fchiet verfcheide dunne ve- zels. Deze plant groeit op de bergen, in debos- fchen en wouden. Zy is afvegende en wondheelende , als ze uit- wendig gebruikt word. Men heeft aen deze plant’ den naem gegeven van Calceolus , omdat ’t midden van hare bloem’ bynaer de gedaente van een’ klecnen houten klomp of holblok heeft , die eene foort van fchoen is. CALCULUS HUMANUS. Calculus humanus , five Ludus , in’t Franfch Cal- cul of o ravtlle , in ’t Nederduitfch Steen , Gra- veel, is ’t Zand of de Steenen, die in verfchei- de deelen van’s menfehen lichaem gemnekt wor- den , als in de nieren, blaes’ en galle; hun oorfprong komt van de ontmoeting’ van alkaline Boffen , zure zouten en een weinig zwavel , die zich doordringen , innerlyk vereenigen , {Remmen, en gezatnCutl'yk totSteen worden: deze Steenen hebben de gedaente bynaer als die van den BezoardBeen, en zyn fomtyds glad, fomtyds hobbelig: men vind graeuwe, witte, roode, groenachtige , faffraengele als die van de galle. Men oordeelt ze openende, en goed om de verftoppingen weg te nemen , den Steen der nieren te verminderen als ze ingenomen worden, maer ik zoude vreezen, dat ze eer bekwaem zouden zyn om den Been te vermeerderen dan te verminderen. De Steenen , die men uit de galle haelt, zyn zweetdryvende ; men zoude die konnen noe- men Menfehen bezoardfleen , want zy hebben veel overeenkomB’ met den 'Bezoardfleen. Calculus a calceo , fchotn , omdat de kleene Beentjes of ’t gruis zich onder de fchoenen doen gevoelen. R CA' G A. CALIDRIS, C A. 150 C alidris, Bellonii, Jonft. in’t Fraflfch C btva* lier , is een Watervogel zoo groot als eene duif, en zeer dik van veêren ; zyn bek is lang, rood en bovenaen zwartachtig , de kop, hals, vleu- gels en ftaert zyn afchverwig, de buik wit, en de pooten zeer lang. Nademael zyn fichaem hoog verheven is , en dat hv ras' voortloopt , noemt men hem Cbevalier dat is , Ridder, alsof men zeide , ■jfonré fur un chtval , dat is zittende te paerd. Hy onthoud zich in weiden , vyveren en aen de oeveren; hy gaet zelfs te water tot de dyën : zyn vleefch is zeer lekker om te eten en van een’ goeden reuk; daer zyn verfcheide foor- ten , die in hunne kleuren verfchillen ; zy hebben veel vlug zout en half fyne olie in zich. Dees Vogel is verkwikkende en verwerken- de. C A L I N. Calin is eene foort van Metael , gelykende naer lood en naer tin , dat de Chinezen be- reiden, en waervan men verfcheide huisciera- den maekt in Japan , te Cochinchina en te Siain. Zy dekken’er zelfs hunne huizen mede : wy zien hier dikwils ThebulTen gemaekt van dit metael; men brengt ’er ook Koffykannen van daen. C A L T H A. Caltba flore fimplici , J. B. Caltba vulgeer is , C. B. Pit. Tournef. Calendula , D®d. Calcndula Jimplici flore , Ger. Cbryfanthemum , Lob. Clymenum , Diofcoridis, Col. Tn’t Franfch Souci. In’t Nedsrduitfch Goudsbloemen. Is eene plant, wier Welen dun, een weinig hoekig, ruig, takkig en voos zyn, en eenige ilytnerigheit aen de vingeren overlaten, als men ze aenraekt; de bladers zyn va 11 aen hun- nen Weel’ zonder Weekje , langwerpig , vry breed, vleezig, zacht, ruig, witachtig, van een’ grasachtigen fmaek, die met een weinig hitte verzeltis; de bloemen groeijeu op de top- pen der takken , en zyn fchoon , groot, rond, geWraelt , goudgeel , wat Werk en vry aenge- jiaem van reuk. Zy worden ge volgt door krom- me zaedbuisjes , waervan yder een langachtig zaed in zich fluit; de wortels zyn houtig envc* zelig. Deze plant groeit in de hoven , en heek veel olie en wezentlyk zout by zich. Zy is een hoofdmiddel, hartWerkende , ope- nende, dryft de pis en de maendWonden af, verwekt het zweet en wederWaet het vergift. In een GerWewater ofineen Syroop gebruikt is ze goed voorde kropzweren , bevordert der- zelver rypwording, en geneeTt ze dikwils, als men haer maer langen tyd gebruikt. Men zegt dat Caltba een verkleenwoord van Calendula is , en dat deze plant genaemt is ge- weeW Calendula , omdat zy doorgaens bloeit op den eerWen dag der maend , dien men Calenda noemt. Cbryfanthemum a xpviroi , aterum , en flos , alsof men zeide Goudgele bloem, omdat de Gouds- bloem goudgeel is. C A L X. Calx vïva, in’t Franfch Chaux vive, in ’t Ne- derduitfeh Ongeblufchte l(a\, is een Steen , die langen tyd is verkalkt door een groot vuur in ftookovens, die met voordacht daertoe gemaekt zyn. Dees Ween word, eer hy verkalkt is, Lapis Calcaruts of f(alt^Heen genaemt; hy is hard, vaW en graeuvv. OmdeKalkte maken, plaetWmen de Weenen op eene ry in een’ Wookoven , en maekt ’er een groot vlammend , doch altyd even Werk vuur onder, tot dat de Ween geheel verkalkt zy; het is in’t byzonder noodzakelyk, dat de werklie- den dit vuur altyd even Werk houden want in- dien de vlam, die begonnen is tulfchen de Wee- nen door te gaen , eenigen tyd verflaeuwt ware voor het einde van’t werk, zoude men de Weenen nooit tot kalk brengen, al verbrandde men hon- derdmael zooveel houts , als'er doorgaens ver- eifcht word, omdat in dien tuflehentyd van hitte de poriën of luchtgaetjes van den Ween, die het groote vuurhadbegonnen temaken, zich weder gefloten hebben, en de Woffe zoodanig is inge- zakt , dat ze alles onder malkander verwart heeft, zoodat de vlam niet weder op kan gaen, want zy vind tuffehen de Weenen niet meer dezelve tuflehenruimtens-, die ’er te voren waren. Indebereidinge van de Kalk’ is al de vochtig- heit van den Ween door het vuur weggenomen , maer in de plaets van deze vochtigheit dringt zich eene groote meenigte van vurige lic- haempjes , die zich in dc nacuvvWe luchtgaet- jes van de Woffe als in kleene huisjes neêrzetten en opfluiten. Aen deze vuurdeeltjes moet men de bytende kracht Yaudelialk’ en hare zieding, als men ze in’t C A. C A. 5n’t water geworpen heeft , toefchryven; want als de vochtigheic de kleene gevangenhuisjes van deze vuurlichaempjes doordrongen heeft, verdryven ze door hunne groote beweging al- les, wat hunnen uitgang tegenftaet, en gaen’er zoo geweldig uit, dat ze het water doen zieden met eene aenmerkelyke hitte: de zieding duurt, tot dat alle de deelen vande kalk’ uitgezet zynde, de vuurlichaempjes in vryheit zyn , en geene pogingen meer doen tot hunnen uitgang. De Gebakken Pleifler is ook eene foort van Kalk’, maer devvyl in de verkalking’ de lucht- gaetjes van dezen Heen niet gefchikt waren om eene zoo groote meenigte van vuurdeeltjes te behouden als die vande kalk’, word ze zoo heet niet als men’er water op giet. Men vind fomtyds in zekere landflreken, als men vry diep in cie aerde graeft , eene natuur- lyke ongeblufcbte Kalk, of die door de onder- aerdfche vuren gemaekt is. De pannen, ticheJfleenen, en meerandere aer dens en fteenen, die verbrandt zyn geweeft, zyn tot geene kalk geworden.otndat hunne luchtgaet- jes niet gefchikt waren als die van den Heen , om de vuurdeeltjes in zich te fluiten. Het Lood, Spiesglas en verfcheide andere me* tael - ofmynftoffen ontfangen, als men ze ver- kalkt, eene zoo groote meenigte van vuurlich- haempjes , dat ze merkelyk in uitbreiding’ en zwaerte toenemen : echter worden deze Poor- ten van Kalk’ zoo heet niet, noch zieden met ’t wateralsde Ongeblufcbte Kalk; omdathare dee- len onvergelykelyk vafler en meer gebonden zynde, de fchuddingen van’: waterniet in flaet zyn om haer te fchudderr , noch door de holle- tjes van de vurige lichaempjes henen te drin- gen , om hunnen uitgang te bezorgen ; men moet deze ftoffen door ’t vuur doen fmelten, indien men ’er de vurige lichaempjes wil uit- dryven. De Brandewyn en oliën doen de Onge- blufchte Kalk, die men’er in werpt, niet zie- den; in tegendeel deze zwavelachtige vochten floppen door hunne takldge deelen de lucht- gaetjesvande kalk’, en beletten dat’er de lucht niet inkome om ’er de vuurdeeltjes uit te dry- ven , bykans op dezelve wyze als wanneer men een vlug zout met brandewyn bedekt, om te beletten dat het niet frnelte , noch ver- vliege. Men kan uit de kalk’ geen zout halen , wat moeite men ook neme, en vva: oaeuwkeurig- heit men ook aenwende. Dit is de reden waer- om ik niet van’t gemeene gevoelen kan zyn, ’t welk wil , dat de ongeblufcbte kalk door haer zout werke. Maer men zal my zonder twyfel tegenwer- *3l pen, dat de vurige lichaempjes, die ik in de kalk’ geplaetflheb, niet meer konnen bewezen worden als het zout; en dat, indien ik in dezen verkalkten fleen geen zout toelate , omdat ik het niet vinde, ik de lichaempjes van’t vuur al- zoo weinig toelaten moet, totdat ik ze heb aen- getoont. Ik antwoord, dat ’er groot onderfcheid is, want het zout is eene ftofte, die verdikken kan, en zich Iigtelyk aen onze zinnen openbaert, en die men moet zien, taflen en fmaken. Maer zoo is het met de vuurdeeltjes niet gelegen , deze zyn lichaempjes , die al te fyn , al te zeer verdunt, en in eene al te groote beweging’ zyn, dan dat men ze van grover floffen onderfchei- " den kan vertoonen; men kent ze niet dan door hunne uitwerkingen , en zoo men al de wyze ge- vonden had om hen afzonderlyk te verdikken, zouden ze niet meer vuurlichaempjes zyn, om dat ze hunne beweging, die wezentlyk en vol- komentlyk aen hunne natuur’ noodzakelyk is, verloren zouden hebben. Alzoo min kan ik ook overkomen tot het gevoe- len der genen, die willen dat’er inde kalk’ een zuur zy, ’r welk door’t water, datmen’eropgiet, ont- bonden zynde, en ’t alkali ontmoetende, de op- zieding en hitte maekt, welke wy zien gebeu- ren als men water op de kalk giet; want wat waerfchynlykheit zoude ’er wezen , dat een zuur in zyn geheel in den fleen gebleven zou- de zyn na eene zoo fterke verkalking , daer alles fchynteen Alkali geworden te zyn? Daer is vry meer reden te gelooven , dat, zoo ’er zuur gekomen zy in de natuurlyke t’zamen- ftelling’ van den fleen , waervan men de kalk gemaekt heeft , dit zuur van natuur’ verandert is met zyne punten te breken en te verbryze- leu , niet alleen in zyne naeuwe vereeniginge .met de aerde, als het verfleent , maer in de geweldige verkalking’ , die men sen den fleen doet, om hem tot kalk te maken. De Ongeblufchte Kalk met zuur gemengtzied rafler eu veel fterker dan met water, omdat ze eene zeer alkaline floffe zynde, de zure punten, die in eene groote beweginge zyn, ’er met meer werking’ inkomen, en terftond de deelen flerk verfpreiden , uitgang gevende aen de kleene vuurdeeltjes, die’er met groote fnelheit uitko- men. De Kalk is een weinig bytende, en verteert het welig vleefch ; men laet ze uitbluifchen en wee- ken in water, daerna klenft men het afweekfel door. Dit is Kalkwater. Uitwendig gelegt is het afvegende en wond- heelende ; men heeft federt eenige jaren zich verftout , om het tweede kalkwater gemengt met drie- of viermael zooveel melks, en een wei- R 2 nig C A, C A. iiz nig fyroop van violen te doen innemen, om de aêmborftigheit en de tering te genezen. Die middel heeft aen fommigen eene goede uit- werking gedaen, maerhet verhit veel, en wei- nigen konnen het op de bord verdragen. Dit tweede Kalkwater word gemaekt als men voor de tweedemaal in fchoon warm water de kalk, die in’t eerfte water geblufcht is geweeft, wecken laet , en ’t door een graeuw papier klenlt; dat water heeft vry minder kracht dan het eerde; bovenop het eerde verfchgemaekte kalkwater zet zich als eenbevrozen velofdoor- fchynend bros vliesje, dat een weinig zwavel- achtig en zonder fchynbaren fmaek is ; indien men’er dit vlies aficheid , en ’t water eenigen tyd uitdampt, zal’er zich een ander gelyk als ’t eerde vormen; indien men dat aficheid, en voort- gaet met het kalkwater nog verfcheide reizen te laten uitwaelïemen.zal het nieuwe vliesjes vóórt- brengen, en naermate dat men het aficheid, zal dit water zyne kracht verliezen, en niet dan flaeuw werken op de overhaling van het bytend fublitnaet, waertoe het gebruikt word ; deze ondervinding kan doen giften dat de vuurlich- haempjes, die de Kalk in zich heeft, enwaervan ze hare kracht krygt , voornamentlyk zyn op- gedoten in de deelen van dit vlies, gemerkt naer mate dat men het’er van aficheid , en haer daer van berooft , de kracht vermindert; doch men kan ook zeggen , dat men door de uitwaefle- ming van een gedeelte van’t water vele kleene V'iiurdeeltjes laet vervliegen. De Kalk geblufcht en gewaden is goed tegen de verbrandden; deze dofte doet het water, dat men’er op giet, niet meer zieden noch heet worden , maer indien men ’er een zuur vocht opgiet, zal het eene groote opzieding en hitte veroorzaken, omdatde ziire punten de deeltjes van de kalk’, daer ’t water niet had konnen by-« komen , zullen doordringen. Calx a xtt'a uro , omdat de Kalk is een gebran- de en brandende deen. CAME LOPARDALIS-. Camelopardalis. C amelopardcilus. Ovis (era, Giraffa. Anabula. Nabis. S affarat. N abula /E'hiop. In’t Franfch Giraffe, of Panthcre. In’t Nederduitfeh Kemelpanther. Is eene foort van Kameel , doch ook den Luipaerd daerin gelyk, dat hy gefpikkelt ofmet vlekken doorzaeit is. Hy is bykar.s zoo groot van lichaem als een gemeene Kameel, en draegt aen elke zyde van den kop een kleen horentje, en in ’t midden van het voorhoofd een’ bult, die als een’ derden horen maekt; zyn hals is zeer lang, tot zeven voeten uitgedrekt, voor- zien met manen , gelyk als die van een paerd ; zyn daert is kleen , dun en aen het einde met hair bedekt; de pooten zyn in twee gefpleten» als die van een’ Os; de tong is twee voeten lang en rond als een ael , donker van kleur’, die naer ’t paers trekt ; hy eet kruiden , en heft zyn hoofd gemaklyk op tot aen de takken derboomen, en eet’er de teêrde af; men vind hem in Afrika by de Troglodyten en in Mo- renland. Dit Dier is zachtzinnig en handelbaer, waer- om men het genaemt heeft Ovisfera, [Wildichaep,) alsof men zeide, l Vüd Beejl , zoo goedantig als eea Schoep. De horens en klaeuwen zyn goed voor de val- lende ziekte, en om den buikloop te duiten, het vergift tegen te daen, als ze gcrafpt, gepoedert en ingenomen worden. Men heeft dit dier Camdopardaüs genaemt, om dat het iets heeft van den Kameel, dien men in’t Latyn Camelus noemt, en iets van den Luipaerd, Vardus genaemt. CAMELÜS. C amelus , in ’t Franfch Chameau, in’t Neder- duitfeh ƒ( ameel , [en , dat het venyn van de dolheit komt van eene foort’ van wrang of t’zamentrekkend zuur , maer dat zeer verhit en opgedroogt is, ’t welk zich lang- zaem door de geheele geffeltenis des lichaems ingevoert en verfpreidt heeft; dit zuur hecht zich in ’t begin vaff aen de vochtigffe plaetfen van ’t lichaem, als aen den mond’, de keel’ en maeg’, en veroorzaektaldaereen’brand, d 'oog- te en prikkeling zoo groot, dat de zieke vervalt lp in eene vervreemding van verffand, iluipen, een’ ongemeenen afkeer en vervaertheit voor a’lesjwat vochtigis, dit noemt men Hyd/ophobia’, dit is een Griekfche naem , en is t’zamengelielt van uhr* aqua,z? word razende, en valt de genen aen, die hem verzeilen , zonder zelfs zyne befte vrienden te onderfcheiden , of te ontzien. De aderlatingen en voornamentlyk die van ’t voorhoofd , keel’, en voeten fchynen my in deze gelegentheit zeer noodzakelyk, om do dolheit van den zieke te verminderen en te ver- dryven. Wat het dompelen in zeewater aen- gaet , ’t geen men doorgaens in’t begin van die kwaed in’t werk ftelt kort na de beet, en waer voorde meefte menfehen zoo fterk zyn ingeno- men , dunkt my dat reukeloos zoude zyn na te laten, gemerkt men by ondervinding weinige zieken ziet, die na dit middel in dien tyd, als gezegtis, in ’t werk geftelt te hebben, in de verheffingen van deze dolheit vervallen ; ten minfte ik heb het nooit gezien; deze dompe- lingen konnen op tweederleye wyzen wer- ken. De eerfte door yzing en afkeer, die de zie- ke heeft van zich op eene ruwe wyze te zien werpen in een vocht , waer voor hy reeds een’ buitengemeenen afkeer heeft, ’t welk in zyne vochten eene groote verandering , ver- dunning en doonvaefl’eming te weeg brengt. De tweede door de drukking , die de zwaer- te van ’t zeewater op zyn lichaem maekt , om- dat men zorg draegt van hem in’t water tefmy- ten, als de grootfte zeegolven naderen , en dat zy inftaet zyn verfcheide reizen over den lyder heen te rollen. Deze drukking maekt mogelyk het overige van het vlugge en werkzame gedeel- te van ’t vocht , dat de dolheit veroorzaekt , va ft en onvlugtig, en belet bygevolg de gewel- dige bewegingen en andere verwarringen , die het in de gefteltenis des lichaems had konnen verwekken. De dompeling in Zeewater zal om deze redenen hooger geacht worden dan die in rivierwater , omdat het eerfte zwa- rer is , en eene grooter drukking en ftremming te weegbrengt. Wat’er van zy , deze redenering word voor een gedeelte door eene ondervinding beveiligt; wam men heeft iemand , terwyl hy in den aen- val der dolheit was , met geweld gedompelt in S 2 eene CA. C A. Ï40 eene kuip vol laeuw zoutwater, nadat men hem buiten duet geftelt had van te befchadigen en te byten , met zyn hoofd te omvvinden en zyne armen te binden : men vernam dat deze dom- peling zyne dolheit vermindert had, en het is waerfchynlyk , dat, zoo men dit middel nog verfcheide reizen herhaelt had, de lyder daer van verligt enmiflchien genezen zoude zyn ge- weeft ; maer het is moeijeiyk de lieden, die daer toe gebruikt worden , te bewegen om dit werk te hervatten uit vreeze van gebeten te wor- den , niettegendaende de voorzorg , die men kan bybrengen. De Honden zyn nog onderhevig aen andere ziektens, en in’t byzonder de Juffers- of Speel- hondjes, die door de veelheit en dikte van hair, waermede zy nanmrlyk bekleedt zyn, weinig doorwadfemen ; zy worden gekwek van wor- men, kolyk, braldngen, en (leen; ik heb door den Heer Meri in ’t Akademie uit de blaes’ van een kleen Juffershondje zien halen een’ (leen zoo groot als een hoenderei , waervan het geftorven was; hy was van dezelve doffe enhardigheit als die , welken men uit eene menfchen blaes’ haelt , graeuw van kleur’ naer ’t wit trekken- de. Ca nis, a Graco r.vvhs, Hond. Cynocoprtis a kvPix;, canis, O1 Jlcrcus, alsof men zeide Hondsdrek, > CANIS MARRON. Canis Marron , in ’t Franfch Ch’ien Marron , is. een viervoetig dier van eene middelmatige grootte, dat iets van een’ hond, wolf en vos heeft; zyn muil is kleen en een weinig fpits ; de ooren zyn kort en puntig, het lyf rank, de daertlang, de pootenhoog: het is bedekt met graeuw en ros hair; het baft niet, maer fchreit als een kind. Dit dier word in China en Siam voortgebragt ; het is van nature zeer gulzig; het eet ’t vleefch van dieren, en als de honger ’t zeer lterk dringt, komt het in de huizen, en valt de menfchen aen. Wy weten niet dat het in de Geneeskunde gebruikt word. CANNABIS. Cannabis , Matth. Brunf. Cannabis fativa , C. B. Raliïlift. Pit. Tour- net'. Can napus , Ger. Cannabis ntas cs5 ƒ 'asmina, J. B. Cannabis fativa mus ef focmina , Park. In’t Franfch Cbanvre. In’t Nederduitfch Kennip , Hennep. Is eene plant , die ten minden eens maus lengte hoog groeit; haerfteel is regt, vierkant, enkel, ruig, ruuw, van binnen hol en met een’ vezelachtigen bad’ bedekt: het blad is als eene geopende hand, in vier of vyf deelen verdeelt , die getandt, donkergroen, ruuw in ’t aanra- ken, en onaengenaem van reuk zyn. Men onderfcheid deze plant in tweefoorten, mannetje en wyfje, of in vruchtbare en in on- vruchtbare. Het Mannetje of Vruchtbare Hennep, word Cannabis major , Trag. Cannabis fcecunda, Dod. genaemt. Het draegt geene bloemen; maer brengt vele kleene vruchten voort , die als met eert kapje bedekt zyn , en waervan yder een bynaer eirond zaed in zich duit. Het Wyfje is Cannabis (hrilis , Dod. Cam. Can- nabis foemina , J. B. Cannabis crrauca, C. B. ge- naemt. Het is een weinig lager dan de voorgaen- de, en draegt bloemen van verfcheidehelmdyl- tjes, die een weinig geel zyn, en in ’t midden van een’ kelk groeijen, welke uit eenige dar- wyze gefchikte blaedjes is t’zamengeftelt : deze bloemen laten geene zaden na zich. De Wortels van Hennep zyn enkel, houtig , wit, en met eenige vezelen rondom bezet. Men kweekt het eeneenhet andere Hennep in de velden op vochtige plaetfen; hunne delen die- nen om webbens van Hennep te maken. Daer is ook een Wilde Wyfjes Hennep, dat omtrenc moeraden groeit ; men noemt het Cannabis erratica , paludofa, Sf.zejins , Adv. Lob. De Henneppen hebben veel olie, maer wei- nig zout in zich. Zy zyn goed voor de ver- brandheit, de ruiflehingen der ooren, en om de wormen te dooden ; het zaed word goed ge* oordeelt om den Venusbrand te verkoelen , eenige dagen achtereen ingenomen ; het dilt ook den hoed. De gift is van eene fcrupel tot eene drachma. Cannabiskomt van ’tGnekfche woord dat bnlfiaende Water beteekent. Men heeft de- zen naem aen ’t Hennep gegeven, omdat het de plaetfen , alwaer het water dildaet , be- mint.. CANNACORUS. Cannacorus latifolius vuig ar is , Pit. To urne» fort. Arundo Jndica latifolia , C. B. J. B. Hannido flot ida , Ger. Calamacorus , Lob. Arundo Indica flor ida , Lob* Cannacorus quorundam. Cann* / Canna ïndica, Gef. Hor. Claf. Hifp. au éf flos Cancri ncnnitliis Camp. In’t Franfch Canne d'Ittde , of Balizier. In’t Nederduitfch Indiaenfch Blocijendltiet. Is eene plant, die uit haren wortel’ verfchei- de delen fchiet omtrent vier voeten hoog, een vingerdik, en van wydte tot wydte met leedjes voorzien, gelyk andere Rieten ; debladerszyn wyd, breed, zenuwachtig, aen ’t einde fpits, bleekgroen van kleur’, van een’ grasacluigen fmaek.met een weinig fcherpte vermengt; de bloemgroeit op haren top, gelykende eenigzins uaer die van Welriekende Lifch, fchoon rood van kleur’. Deze bloem is eene pyp in zes of ze- ven ongelyke (lukken diep ingefneden , maer voor dat ze geheel open is , fchynt ze de poo- ien van een’ kreeft te verbeelden , waerom ze Hos Cancri genaemt is» Na deze bloem vertoont zich eene vliezige vrucht, aen drie hoeken rond- achtig, zoo groot als die van den Wonderboom, verdeelt in drie huisjes , die donkere of zwarc- achtige bolronde zaden in zich befluiten. De wortel is geknoopt en met dikke vezelen rond- ombezet. Deze plant groeit niet als in wanne landen; de koude is haer zeer nadeelig; men ge- looft , dat de bladers , waer mede wy de Gom Elemni omwonden vinden, van dit Riet komen. De wortel is afvegende en openende. Deze plant word C amiacorus genaemt, omdat ze van eene middelbare natuur’ is tuflchen’t In- diaenfch Riet en den Calmus. CANTHARIDE s. Cantharide s, in’t Franfch Manches Cantharide s, in’t Nederduitfch Spaenfche Vliegen , zyn Vliegen, die matiglyk groot en langwerpig zyn ; zy hebben eene zeer fchoone blinkendgroene, he- melfchblaeuwe kleur, trekkende uaer ’t goud- geel, doch een’ zeer (linkenden reuk. Men vind ze des zomers rondom Parys , en in verfchei- de andere plaetfen , op de bladers van Efle- , Populier- of Rozeboomen , op het koren, en in de weiden. Zy komen voort als kleene wormpjes , en hebben éenigermate de gedaente als die van rupfen. Als men deze Vliegen verza- melt heeft, doet men ze derven door den damp van heeten azyn, dan laet men ze in de zonne droogen. Daer zyn verfcheide foorten van Spaenfche Vliegen , die in grootte , gedaente en kleur’ verfchillen. Wy zien ’er in Vrankryk van ver- fcheide grootte , maer men vind ’er in Italië, die zoo groot zyn als Kevers , en langer naer den daert fpits toeloopende. De groot- de , die ik omtrent Parys gezien heb , zyn bynaer gelyk aan kleene Schalbyteren , in ’t Latyn Scarab&i genaemt. De gedaente van deze is langwerpig, breed, aen beide eindens rond- achtig met een kieen hoofdje. De kleuren van de Spaenfche Vliegen verfchillen alleen dacriu dat de eene een weinig hemelfchblaeuwer, de andere groener , andere bruiner of kaftanje- bruin zyn. De groote Spaenfche Vliegen worden in de Geneeskunde niet gebruikt ; men bedient zich van de kleene, die by de Droogiden verkocht worden. Zy zyn bynaer zoo groot als Wefpen, maer langer. Men moet ze wTel gedroogt, nieuw, en ge- heel verkiezen ; als ze oud zyn, veranderen ze van zelfs in een zeer ligt, en donkergraeuw poe- der, en daer blyft niets over dan'de vleugels, die onder de SpaenfcheVliegpleiders bykansgee- ne werking doen. Deze drooge Vliegen heb- ben veel fcherp, vlug en doorbytend zout ge- mengt met een weinig olie, waterrieelen en aer- de in zich. Zy zyn doordringende en inetende , ver- wekken blaren op de huid, en halen ’er vele weivochten uit ; zy verligten de zieke deelen , en leiden de zinkingen af, die ’er op zouden vallen: zy zyn de grond of ’t voornaemfte van de bleintrekkende pleifteren, die men achter de ooren , in den nek en tuflehen de fchouders legt; voor de ziektens der oogen , tandvleefch en neus’; tegen de beroerte en lammigheit : meir plaetd ze ook op de beenen voorde vloeijingen en heupjigt. Men moet de Spaenfche Vliegen nooit in- wendig gebruiken , want ze zyn een vergift, dat zich voornamentlyk aen de blaes’ vafthechr, en daer doodelyke zweren veroorzaekt. De middelen voor hun, die ze by ongeluk ingeno- men mogten hebben , zouden wezen veel melk te drinken, of amandelmelk, of olie van zoete amandelen, en in de blaes te laten fpuiten een afziedfe! gemaekt van de wortelen van Heemft Plompen , Latouw, Walviszaed en Lynztred- olië, en zich in een half bad laettvv water te zetten. Het moet noodzakelyk zyn, dat het lymachtig vocht dathetbinnenfle vlies der blaes’ bekleed, meergefchikt zy omdefcherpe en zoute deeltjes- van de Spaenfche Vliegen te ontfangen, en vaft te houden, dan dat ’twelk de andere ingewan- den bekleed , dewyl men altyd gezien lieeft , dat deze Vlieg ingenomen zynde in ’t byzon- der zich aen de blaes’ hechtte, daer verwek- S 3 keu: 142. C A. kende flekingen , verhittingen , en eindelyk zweren , zonder andere deelen van ’t lichnem veel aen te doen. Ik heb zelfs opgemerkt dat de Spaenfche VliegpleiHers eenige dagen op de huid gelaten, en in’t byzonder die men op den rug en de beenen legt, fomtyds eene zeer aenmer- kelyke fcherpheit in ’t wateren veroorzaek- ten, die men genas met’er de Spaenfche Vlieg- pleifleraf te nemen; ’tgeen bewyfr dat de zou- te en vlugge deelen van de Spaenfche Vliegen door de hitte des lichaems in beweging geraekt zynde , door de zweetgaetjes zyn doorgedron- gen , en zich veeleer opgehouden hebben inde blaes’ dan elders , om redenen, die ik aenge- haeitheb, gven gelyk het dons of Hof dat in eene kamer heen en wéér vliegt, zich veeleer zal vaflhechten aen een lym, zoo het dat bloot vind als aen andere plaetfen; maer deze fcherp- heit in ’t wateren veroorzaekt door Spaen- fche VliegpleiHers is van zoo groot een ge- volg niet, al*s dat men de Spaenfche Vliegen heeft ingenomen; want dewyl de werking niet heel Herk is, geneed men ze gemaklyk , met de Spaenfche VliegpleiHers, zoo als ik gezegt heb, weg te nemen, en eenige amandelmelken .te drinken. Cantharide! , a KutSag 05, Scarab&m, omdat men de Spaenfche Vliegen onder de foorten van fchalbyteren telt. , CA PIL LI HOMINIS. Capilli humani , in’t Franfch Cheveux de l'hom- tne , in’t Nederduitfch Menfchen Hoojdhair , is ee- ne foort van gewas dat op het hoofd van een’ inenfch groeit, en gevoedt word door de dam- pen, die uit de herfenen opryzen; daerzynvele foorten, die in lengte, dikte, krulling’, har- digheit, ofzachtheit, en kleur’ verfchillen. De Ouden hebben ’t zelve onderfcheiden door de verfcheide namen, die zy ’t gegeven hebben. Zy hebben het Menfchen hair , dat langs de wangen nederhangt, Cafaries a c&dendi genaemt, omdat men het dikwils fnyd; dat van ’t achter- hoofd of in den hals hangt. 'Juba of Crintst, dat var>de vrouwen, Coma a v. opeh , eenGriekfch werkwoord, dat zorgvuldig optooijen betee- kent; dat men omtrent de flapen van ’t hoofd en ooren heeft , Cincinm , dat is te zeggen , Gebokkeld of Gekruld Hair; alle deze hairen heb- ben veel vlug zout en olie in zich. Zy zyn goed voor de dampen of de op- ftygingen , indien men ze brand en laet rui- ken. Het vlugzout, datmen’er door deScheikonfl op de gemeene wyze uithaelt, is goed voorde C A. vallende ziekte, beroerte en andere ziektens der herfenen. C apillus quafi capita piliu , Hoofdhair. Juba a Jubeo , ikgebied; men vergelykt hier de hairen van’t agterhoofd van een’ menfeh by de ïwanen van een paerd , welke met de handen gevat zynde, men in Haet is het dier te temmen en te doen gehoorzamen. CAFILLI VENERIS. Capilli Ventrii , in’t Franfch Cheveux de Ventu in t Nederduitfch Vernis- of Vr ouwen hair , is dat men Hellen kan onder ’t getal van de Herbet Ca- pillarei , waervan men verfcheide foorten vin- den zal in de Verhandeling’ van Adianthum bl. ii. CAPITO. Capito Anadromm , Gefn. Kentmanni , in ’t Franfch Tefiu, in’t Nederduitfch Grootkop , is een Zee- en Riviervifch. Hy heeft een groot hoofd, groote fchoone wicteoogen, groote neusgaten, een lang lyf bedekt met kleene zilververwige fchubben , gemengt met een weinig blaeuw; hy weegt omtrent twee ponden, als hy zyne volkomen grootte heeft; hy leeft van viflehen en bloedelooze diertjes, en is zeer goed om te eten. Hy word goed geacht om het bloed te zuive- ren , en de pis af te dryven. t apito a C apite , omdat dees vifch een groot hoofd heeft. CAPIVAR.D. Capivard , in’t Franfch Cochon d'eau, in’t Ne- derduitfch Watervarken , is een viervoetig dier dat in ’t water en op ’t land leeft, en het lyf van een varken en ’t hoofd van een’ haes, doch geenen Haert heeft; hy zit meed altyd op zyn agterde gelyk een aep ; hy komt uit Brazilië voort, en onthoud zich by dag in zee, maer komt by nacht op ’tland, alvvaer hy de hoven verwoed, en de hoornen ontwortelt ; hyisgoed om te eten. Capivard is een Portugefche naem. C A P O. Capo JiveCapu!, in’t Franfch Chapon , in’t Ne- derduitfch ifapoen . is een gefneden en ge neden Haen ; dees vogel is vry wel bekent i n de keukens. Hy heeft veel vlug zout en olie in zich. Hy CA. C A. m Uy is goed voor de tering’, en om de ver- De Kappers verwekken den eetluft,verderken leren krachten te vernieuwen en te h^rdellen, de maeg, en zyn openende; men gebruikt ze als hy in een vleefchnat gebruikt word. voornamentlyk in de miltziektens. De bal! van den wortel van den Kapperboom CAPPARI S.. Capparis fpinofa , J. B. Capparis Jpinoja fruchi minore folio rotundo , C. B. Pit Tourneforr. Capparis retufo folio , Lob. Icon. In’t Franfch Caprier. In’t Nederduitfch Kapperboom. * Is een kleen boompje voorzien met krom- me doornen; de takken zyn een weinig krom, de bladers rond en v/at bitter van fmaek; het fchiet byzondere uitfpruitfels of kleene damnie- tjes , dragende op hunne toppen kleene hoofd- jes of groene knoppen, die men vergadert als ze hunne, volkomen grootte hebben, om ze in te leggen en te bewaren ; deze zyn de Kappers, die men in opdooffelen gebruikt; indien men deze kleene knoppen (legts eenige uren langer dan behoort aen de plant’ laet blyven , zullen ze onbekwaem zyn om ingelegt te worden ; want zy ontluiken in witte bloempjes van vier rooswyze gefchikte blaedjes onderdeunt door een’ kelk, die ook uit vier blaedjes bedaet ; uit het midden van deze bloem’ fchiet een dampertje op, dat in een’ knop eindigt; als de bloem is afgevallen , word dees knop eene vleezige vrucht, van gedaente bynaer als eene peer, die van binnen in zich fluit verfcheide kleene zaden , liggende yder in zyn kleen hol- letje; de wortels zyn lang en dik , men fchilt ’er den bad af, en laet hem droogen ; hy moet dik, hard, witachtig, moeijelyk te bre- ken en van een’ fcherpen fmaek zyn. Men teelt den Kapperboom in Provence , voorna- mentlyk naer den kant van Toulon. Daer is eene andere foort van Kapperboom, die hier in verfchilt van die, welke belchreven is, dat hy niet doornachtig , en zyne vrucht grooter is ; hy word van Cafparus Bauhinus Capparis non Spinofa fruflu majorc genaemt. Dees Kapperboom groeit in Arabiè', ter hoogte van een’ boom , en behoud des winters zyne bla- ders. De Kappers en de bad van den Kapperboom worden in de Geneeskunde gebruikt, en hebben tyeel vlug zout in zich. is zeer openende, goed om de verdoppingen der milt en andere ingewanden weg te nemen , de droefgeedigheit teverdryven, en het vergift te- gen te daen. Capparis a capite, omdat de bloemknoppen, die op deze plant groeijen, de gedaente van kleene hoofdjes hebben. GAP REUS, C AP RE A, CAPREOLUS. Capreus , is eene foort van Wilden BokofGeit’, in’t Franfch Chevreuil , in’t Nederduitfch Rhiebo^ genaemt; het wytje word in’t Latyn Caprea ge- heten, in’t Franfch Chevnlle of Chtvrette , in’t Nederduitfch Rbeegeit ; en haer jong Caprcolus , in’t Franfch pent Chevreuil Sauvage, in’t Neder- duitfeh Jong Rheebokje. De Wilde Rheebok heeft veel overeenkomd met een hert, maer is zoo groot niet als eene gemeene Geit; de horens zyn takachtig, het gezicht zeer fcherp, want hy ziet zoo wel by nacht als by dag ; hy is vreesachtig en zeer ge ■ zwind , en loopt met eene groote fnelheit, hy onthoud zich in de bodchen, op de bergen, naer de Alpes , in Switferland, en verfcheide andere plaetfen ; zyir vleefch is goed om te eten , en heeft veel vlug zout en olië in zich. Vlet is goed voor den buikloop. Zyne gal is goed om de vlekken van ’t aenge-- zicht weg te nemen , de wolken der oogen en de ruiflehingen der ooren en tandpyn te ver- dryven. De horens zyn goed om den buikloop te dui*»- ten , en voor de vallende ziekte. CAPRICALCA. Capricaka , Jond. in’t Franfch Oye nonette , of Cravant, in’t Nederduitfch Rotgans, is eene foort van Wilde Gans’, of een Vogel een weinig groo- ter dan eene Rave , zwart of loodverwig van kleur’, maer met breede, en donkere dreepen op de wyze van bandjes aen den hals’, bord’ en buik’ doorloopen ; de daert is zeer kort , en zwart, by maekt geluid in ’t vliegen, en ont- houd zich in de moeraden ; hy is zeer lekker om te eten. Zyn vet is verzachtende en zeer ontbindende. CA- * Zie PI. V. Fig. j3. *44 C A. C A P R I F I C U S. c a: Caprificus , Ang. Corel. Caprificus, Piinii, J. B. Ger. Park. Ficus fylvefiris Diofcoridi, C. B. Raii Hifi. Pit.' Tournefort. In’t Franfch Figuier Sauvage. In’t NedcrduitFch Wilde Vygeboom. Is een Wilde Vygeboom, die vygen draegt gelyk als die van den Egiptifchen Vygeboom , doch die niet ryp worden, zyzyn vol melkach- tig fap; de andere deelen van den boom komen met die van de andere Vygeboomen overeen. Zy zyn goed om te verzachten , te bevochti- gen, de gezwellen te ontbinden, de wonden te zuiveren en te heelen. Dees Vygeboom word Caprificus genaemt, als of men zeide van de Geit ’, omdat de Gei- ten de bladers en vruchten eten. s CAPRIFOLIUM. Caprifolium. Matrifylva. Periclymenum. Vclucrum majus. Lilium int er fipinas. In’t Franfch Chcvre-feuille. In’t Neckrduitfch Kamperfoelje , Geiteblad , Manmet je skruid , IV rkoinde. Is een Heefter, die verfcheide lange, rank- achtige takken of uitfpruitfels fchiet , welke zich van de eene en de andere zyde uitfprei- den , en zich aen de naeftbyflaende boomen vaftliechtcn ; hier van zyn twee voorname Poorten. De eerüe word genaemt " Caprifolium Germanicum , Dod. Pit. Tour- nefort. Periclymenum perfoliatum , ƒ. B. Periclymenum non perfoliatum Germanicum , C. B. De bladers zyn valt aen de knoopen der tak- ken; zy ftaen twee aentw^ee in gelyke tuflchen- ruitatens tegen malkander over, en zyn lang- werpig, fpits , matiglyk breed , zacht, van boven groen, en van onderen een weinig wit- achtig; de bloem-en zyn doorgaens zes in ge- tal op den zelven voetlleel aen hare kelken vaftgehecht, en als itralen boven op hare tak- ken gefchikt; deze bloemen zyn fchoon , wit en aengenaem voor’t gezicht, en van een’ lief- lyken reuk; yder van haer beftaet uit een en- kel blad als eene pyp vanboven wyd open; zy worden gevolgt van beziën zoo’groot als drui- ven , die zacht zyn, en in’t rypen rood wor- den, en platachtige , bynaer ronde, harde za- den in zich befluiten; deze bezie is onaenge- naem van fmaek; de wortel is lang, kruipende en houtig. De tweede word genaemt Caprifolium Italiaan , Dod. Pit. Tournefort. Periclymenum perfoliatum , C. B. J. B. Periclymenum v uigare alterum , Cluf. Hift. Vincibofcum amigo , Caef. Zy verfchilt hierin, dat hare bladers ronder en tegenover malkander geplaetll zyn, enzichdik- wils vereenigen , zoodat ze nietanders als een blad fchynen te zyn; zy zyn doorboort van hunnen Heel of tak, bleekgroen, hol, en bit- terachtig van fmaek ; de bloemen zyn gelyk die van de eerlle foort’ , maer bleekpurper van kleur’. Het een en ’t ander Geiteblad walt in de hoven naelt andere Ileeflers; zy hebben veel zouts, olie en waterdeelen in zich, Zy zyn openende, afvegende, wondheelen- de , opdroogende, goed voor den hoed, en mikziektens als ze ingenomen worden ; men gebruikt ze ook uitwendig voor verouderde ver- zweringen , en om de vlekken in ’t aangezicht weg te nemen. Deze plant is Caprifolium of Chevre-feuille of Geiteblad genaemt , alsof men zelde Blad van de Geit' , omdat de Geiten de bladers en uitfpruit- fels eten. Periclymenum a xtfi , circum Cd x.v>da/ volvo , om. dat hare takken de naeltgelegen Heefters omwin- deu en omvatten. CAPRIMULGUS. Caprimulgus , Aldrovandi, JonH. in’t Franfch 1 eteebevie, in’t Nederduitfch Geitcmelkgr , is een Nachtvogel , een weinig grooter dan een Meer- le, en kleener dan een Koekoek; zyn kop is boven op den top langen ingedrukt; zyneoogen zyn groot en zwart; de bek is niet veel groo- tér dan die van eene mufeb’, naer beneden een c a; * weinig gekromt of omgebogen, vordert met ee- nige kleene vederen zoo dun als hair omtrent de neusgaten en onder de kin : zyu lichaem is als dat van den Koekoek; zyne beenen en poo- ten zyn zeer kleen, dun, en kort : zyn gcfchreeuw is zoo yflyk, dat het allen, die thooren, eenen fchrik aenjaegt; by onthoud zich op bergach- tige plaetfen, vooral in Kandië, naerby de zee; hy komt zoo na ais hy kan by de (lallen der Gei- ten; want zynde verlekkert op hare melk nacht hy by nacht daer in te (luipen, en hare uijers te vatten om die te zuigen; zyne zuiging is zeei ïiadeelig voor deze uijeren , wanthy (leekt, en kweelt ze zoo fel, dat ze c’eenemael bedorven ZyZyne Gal is afvegende en goed om devliezeti der oogen te verteren. Caprimtihus is een t’/amengedelt woord van caf>ra , Geit, en mulste, ik melk, alsoltnen zeide. Vogel , the de Geiten C A P s I C U M. Capfirum filiquis longis pr opendent ïbus , Pit. Tournefort. ' Cupjicunt Achiarü Jive Caninum , Zin. Zingiber , A vicenna , Calccuticum Piper , Jive Piper Indicum longioribus filiquis , Lob. Icon. Piper Indicum vulgat ijjimum , C. 13. Siliquaftrum , Trag. Gardamomum Arabicim , Gein. Ilort. In’t Franfch Poivre d'Irtde. Poivre de Guinee. Poivre du Brejil. Corail de jardin. . Piment. In’t Nederduitfch Braflifche Pepè 'r. Is eene plant, wier deel van een' tot ander* halven voet hoog opfchiet , en hoekig , hard , ruig, en takkig is , dragende lange en puntige bladers als die van Perzikkruid . maer breeder, vry vleezig, donkergroen en aen deeltjes vad- gehecht. De bloem is een roosje met verfchei- de punten, wit, en door een’ zeer roodcn voet- deel onderdeunt; daerop volgt, als ze afgeval- len is, eene vrucht, die een zaedkasje is een duim lang en dik, regt, gemaekt van eene fchelle, die wat vleezig, effen, blinkende, glad, in’t begin groen , daerua gee.1 , en eindelyk ryp C A.' t45* zynde , rood of purperachtig word, Dit kasje is van binnen verdeelt in twee of drie huisjes , die vele platte zaden in zich duiten , meedal gelyk eene kleene nier , geelachtig van kleur’, naer ’t rood trekkende. De'wortel is kort, en niet dikker dan de deel, maer fchiet uit zynezyden eene grootemeenigte vezelen. Alle dcdeelen van deze plant’ hebben veel fcherpheit, maer in’t byzon* der hare vrucht, want zy brand den mond, ais men ze ’er inlegt. Men teelt haer in warme landen, als in Spanje, Portugael , Languedok: en Provence; de fchoone kleufc van hare peu- len heeft fommigen haer doen noemen Corail de Jardin of Tuinkpracl. Daer zyn verfcheide andere foorten vanBra- filifche Peper, die door de gedaente van hare peulen verfchillen , want fommige zyn klee- ner, en aen ’t einde gekromt als kleene horen- tjes offikkels; men noemt deze foort Capfiturp filiquis recurvis , Dod. Andere zyn korter, dikker, en bynaer rönd- echtig, of eirond; men noemt deze foort Cap- (icumjiliqua latiore v rotundiore , J. 13. De gemeende Indiaenfche Peper, die meelt in gebruik en mind fcherp is , is deze, die ilc befchreven heb, men gebruikt niet als de peu- len ; zy moeten verkozen worden een duim >lang en dik, regt, geheel , nieuw, hoog van kleur’; zy hebben veel fcherp zout en olie in zich; men brengt ze ons uit Languedok , alwaer men ze veel aenkweekt. De Azynmakers does ze in hunnen Azyn, om hem derk te maken. De Indianen eten deze Peper geheel raeuw, omdat zy het van jongs af gewent zyn, maer men kan het zelve in Europa niet doen, zonder den mond en de keel te ontvellen , en alles in brand te zetten. Men legt deze Peulen met fuiker in , en daer door brengt men ze in daet om gegeten te wor- den ; men neemt ze op zee , om ze op de reis te gebruiken. Zy breekt de winden , wekt de geeden op, verdunt het al te taeije flym, bevordert de ver- tering en doorwaefleming. De andere foorten van Brafilifche Peper wor- den niet gebruikt als van de Indianen , die ze in hunne opdooffelen mengen. Men gebruikt ze niet in Vrankryk’wegens hare al tegroote fcherp- heit. Capficum aCapfa, eene doos of koker, omdat de zaden van deze plant’ in eene foort’ van koker of kas gefloten zyn; of wel Capficum a nam u , mordeo , omdat deze Peper dekende of bytende is. X C A- C A. CARAMBOLAS. !4 C A. Men noemt de Haye Requiem , omdat hy de menfehen doodende en opetende, hen gelegen' heit geeft, om voor hun het Requiem , oïRuJi te zingen. CARDAMINDUM. % Cardamindum minus & vulgare , Pit. Tour* nefort. Flos fanguineus , Monardi, Lugd. Najlurtium Indicum folio pelt at o fcandens , Naflurtium Indicum ma jus , C. B. Najlurtium peregrinum , quod .Peruvianum r Lugd. In’t Franfch Petite Capucine l In’t Nederduitfch Indiaenfcbe Kers. * Is eene plant, die ons uit Amerika gebragt en tegenwoordig in de hoven gemeen is ; de deel is lang, fyn, rond, takkig, zwak, zich vlechtende om naeflbyltaende planten of dok- ken, die men daer dicht by deekt : de bladers zyn doorgaens rond, fomtyds hoekig, groen, van boven glad, van onderen een weinig ruig ; tus- fchen deze bladers verheffen zich roodachtige voerdelen , die zeer fchoone en welriekende bloemen dragen , welke voor ’t gezicht acnge- naem zyn, en waervan yder bedaet uit vyf gele blaenjes , gefpikkelt met eenige roode ofbloed- verwige vlekken : de kelk is een enkel duk ge- frteden in vyf deelen, en van onderen ein- digende door een’ langen daert, van gedaente als eene monnikskap , van fmaek gelyk als de Tuinkers. Nadat de bloem is afgevallen , vertoont zich eene vrucht, bedaende uit drie zaedhuisjes, die elk een bykans rond zaed be* fluiten. Deze plant heeft veel wezentlyk zout en olië in zich. Zy is afvegende , Openende , goed om de pis af te dryven , voor dc blaeuwfchuit en den fleen. Men legt hare bloem in azyn in-, om ze als eene falaed te eten. Cardamindum , quafï Cardamum Indicum, alsof men zeidc Indiaenfcbe Kjrs. Monard in zyne Hiflorie der Droogeryen fpreekt van eene zekere Tuinkerffe, diehyiüt Peru heeft medegebragt ; de plant is kleen en draegt ronde bladers, een weinig grooter dan die van kleene Linfen, van fmaek als Waterkers. Hy zegt dat het fap van die kruid in verfche wonden gedrupt, en het gedampt kruid daer op-, * Zie PI. V. Fig. 15. opgelegt, haer geneed en'toeheelt, alzoowel als de Tabak. Cafparus Bauhinus noemt deze plant üajtur- mm lndicum minus. CARDAMINE. Cardamine pratenfis magno flore , Pit. Tour- nefort. Najlurtium pratenfe magno flore , L. B. lberis Fuchfi , fve Najlurtium pratenfe fyl- • vejire , J. B. Flos oculi , Brunf. Dod. , Lepidium minus , Cord. in Diofc. In’t Franfch Cardamine of Crejfon des Prez , of Poffer age Jauvage. In’t Nederduitfch Wilde Kers. Is eene plant die uit haren wortel’ langwerpige, rondachtige bladers fchiet, die aen lange (kel- tjes vaflgehecht zyn; uit hun midden verheft zich een fleel ter hoogte van bynaer een’ voet , be- kleedt met bladeren als die van Rakette inge- fneden , en dragende opzynen top witte of een weinig purpere bloemen, waervan yderuit vier kruiswyze geichikte blaedjes beflaet. Als deze bloemen zyn afgevallen , vertoonen zich ldee- ue peulen of fchellen, yder verdeelt in twee huisjes, die zeer kleene en bynaer ronde zaden influiten; de wortel is dun en vezelig: zy groeit in de weiden , en op andere vochtige plaetfen. Zy befluit vele waterdeelen, olie en vvezentlyk zout in zich. Zy is openende, goed voor den Heen, en de blaeuwfchuit. Cardamine komt van C ardamum, dat Kers betee- kent. CARDAMOMUM. C ardamomum , in ’t Franfch C ardamomt , in ’t Nederduitfch Cardamom, is een zaeddat ons uit Indië gebragt word. Daer zyn drie foorten.. , De eerfte word genaemt Cardamomum ma jus. Granum Paradij ?. Malaguetta. Milleguetta. In’t Franfch Manïguette , of Graine de Pa~ radis. * Is eeft zaed omtrent zoo groot als dat van Violen, driekantig, roodachtig, naer’t purper trek- kende, fcherp en prikkelende van fmaek als dat van Peper: het groeit in een peultje of fchell’ van gedaente en grootte als eene vyg, en vry fchoan rood: de plant, die deze vrucht draegt, is tot nu toe vry onbekent geweefl. Pomet heeft’er echter een afbeeldfel van gegeven, welk fchynt van een’ heefler te wezen, wiens bladers langwerpig, fpits, en groen zyn, maerhy geeft ’er geene befchryving van. Dit zaed goed koop zynde mengen de bedrie- gers onder Peper, om ’er meer op te winnen ; men noemt het Malaguetta van eene Had in Afrika Mdega genaemt , vanwaerhet eertyds in Vrank- ryk gebragt is ; maer het komt nu ter tyd uit verfcheide geweflen; men moet het verfch, wel gevoedt, hoog van kleur’, fcherp en prikkelen- de van fmaek uitkiezen^ De tweede of middelmatige Wórd in ’t Latyn Cardamomum medium genaemt; dit is een hoekig, roodachtig, fcherp zaed, befloten in een peul- tje een kinds pink lang, driehoekig, veel klee- ner dan dat van Malaguetta , maer bynaer van dezelve kleur’. Pomet zegt, dat men hem ver- zekert heeft, datdeplant, die dit peultje draegt, kruipende is, dat hare bladers drie aen drie als de Klaver flaen, in een punt eindigen, en zeer getandt zyn , groeijende in verfcheide gewes- ten in Ooftindiè'. Deze tweede foort van Cardamom word ons zelden gebragt inVrankryk, omdatmen ze niet veel in gebruik heeft. De derde of kleene Cardamom word Cardamo- mum minus , of alleenlyk Cardamomum by uitne- mentheit genaemt, omdat ze de belle van de drie en meed in gebruik is. Zy word ons gebragt in kleene driehoekige peuitjes.afchverwig van kleur’ naer ’t wit trekkende, en bynaer van gedaen- te als die van Beè'n, maer veel kleener enge- geflreept, en valt aen kleene deeltjes van de- zelve kleur’. Zy zyn vol zaden, die kleener dan het Paradysgrein , bynaer vierkant , op malkander gefchikt en gehoopt, doch door zeer dunne vliesjes gefcheiden, purper van kleur’, en fcherp, bytende en fpeceryachtig van fmaek zyn. 'Men moet de nieuwfle, zwaerfle en volde peultjes van kleen Cardamom verkiezen : men weet nog niet, aen welke plant’ zy groeyen; men moet ze niet openen voor dat men ze wil ge- bruiken , omdat haer zaed beter befloten als ontwonden bewaert kan worden , maer als men het wil mengen onder eenige bereiding, moet men ’t eerd van zyne peultjes fcheiden , T 3 en In’t Nederduitfch Paradysgrein, * Zie PI. V. Fig. i(5 o C A. i /o CA. en de zwaerBe , wel gevoedtBe , hoogft ge- kleurde en fpeceryachtigBe korrels uitkie- zen. Alle de Cardamommen hebben veel vlug zout en fyne oliê in zich, Zy zyn goed, en in ’t byzonder de kleene , om de dikke vochten te verdunnen , de win- den te verdryven, de herfenen en maeg te ver- fterken , de vertering te bevorderen , ’t zaed te verwekken , de pis en maendftonden af te dryveu , de kwaedaertigheit der vochten te weêrflaen; men kaeuvvt ze om ’t fpeekfel te verwekken. Cardamomutn quajï Najlurtium fuave , omdat de Cardamom een’ reuk heeft bynaer gelyk als dien vanKerfle, die in’t Griekfch poe genaemt word. C A R D I A C A. Cardiaca , J. B. Dod. Lob. Icon. Pit. Tour- nef. Cardiaca , velLycopus , Fuch. Marrubium mas , Brunf. Lycopjis branca lupina , Ang. Marrubium Cardiaca dittum , forte primum TbeopbraJU , C. B. Me lij) 'a fylveftris , Trag. In’t Franfch Agripaume. In’t Nederduitfch Hartsgefpan. * Is eene plant, gelykende naer Wilde Mal- tove; zy fchiet verlcheide Beien twee of drie Voeten hoog, die dik, hoekig, vaB, van bin- nen voos en mergachtig zyn ; de bladers zyn grooter dan die van Malrove , bynaer rond , komende naerby die van Brandnetelen , maer diep ingefneden , donkergroen; debloe nisals een bek of van gedaente als eene pyp van boven in twee ruige lippen gefneden, witachtig pur- per van kleur’ , en onderBeunt door een zeer kort, hard , doornachtig kelkje, dat als een horentje gemaekt is: als deze bloem is afgeval- len, vertoonen zich vier kleene driehoekige , zwartachtige zaden, befioten ineen zaedhuisje, dat de bloemevoor een’kelk’ gedient heeft; de wortels beftaen in vezelen; de gantfche plant heeft een’ Berken reuk en bitteren fmcek; ze groeit op onbebouwde , ruwe , Beenachtige plaetfen, tegens heggen, onder aen de muren; zy is den ganfchen zomer frifch en Berk, en heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. . Zy is verdunnende, opdroogende , afvegem- de, hartfterkende , dry ft de pis en maendBon- den af, bevordert de baring, verligt de adem- haling, verdryft de hartkloppingen, heiBelt de geeflen, als ze in poeder of in een afziedfel word ingenomen. Cardiaca a xx^Six, cor, want deze plant hart- flerkende geacht word. Lycoptts a , lupus y srSc, pcs , alsof men zeide Wolfspout ; want de bladers van deze plant’ de gedaente heeft van een’ Wolfspoot. Lycopfis a Ao'xoj, 'lupus y ï-jn, facies , alsof men Zeide, Plant, die eenigzanis naer eert uoljgetykj, CARDUELIÜ. Carduelis. Carduelus. Canlelus. In’L Franfch Chardonneret. Jn’t Nederduitfch Dijlelvink of Putter. Is een kleene Vogel zeer aengenaem door zy- ne fchoone kleuren en zyn gezang: hy is zeer bekent by de Vogelvangers ; hy leeft van’tzaed vanDiBelen, Kennip en Maenkop. Hy maekt zyn neB inde gaten van boomen; hy heeft veel vlug zout en oliê in zich. Men meent dat hy goed is voor ’t kolyk, als hy gebraden en gegeten word. Carduelis a Larduo , Dijlel , omdat de Diftel- vink het zaed van DiBeien bemint. CARDUUS BLNEDIC rUS. Carduu > BenediBus , Brunf. J B Dod. Cmcus fyivejlns birjut ioi\ fiv e Ca rduus bene - diBus , C B Pit. Tournef. Acanthium , Cord in Diofc. Acanthus Germanicus , Matth. AtraBylis birjut lor , Fuch. Dod. Gal. In’t Franfch Cbardon-benit. Tn’t Nederduitfch CardobenediB , Gezegende Dijlel . Is eene foort van Wilde Saffraen, of eene plant, wier Beel twee of drie voeten hoog opfehief, en dik, takkig, ten deele regt , ten deele krom en hairig is, dragende lange, vry breede bla- ders, die bykans als die van Paerdebloemen , of Hazendiltel ingefneden , ruig en met doorn- adi- * Zie PI. VI. Fig. i. C A. C A. achtige punten voorzien zyn , en van kleur* gelyk als die van Bernagie ; de takken dragen op hare toppen fchubachtige hoofdjes , rond- om bezet met eenige bladeren , die als eene kruin van een’ pylaer verbeelden : yder van deze hoofdjes onderfteunt een bosje gele bloempjes , die in riempjes of reepjes gefne- den zyn ; als deze bloemen zyn afgevallen , groeijen in hare plaetfe langwerpige zaden, by- naer zoo groot als graeuwe of geelachtige kleene kruidnagels, yder met een kuifje voorzien; de wortel is kleen en dun. Deze plant is vol fap , en zeer bitter van fmaek; zy heeft veel waterdeelen , olie en wezentlyk zout in zich. Zy is zweetdryvende , weërllaet het vergift, dood de wormen, en is goed voor de afgaen de koortfen. CARDUUS MARIANUS. Carduus marianus , Cord. in Diofcor. Carduus mar ia , T rag. Carduus albits ff Cbamaleon , Brunf. Carduus leucograpbus , Dod. Carduus albis mueulis notatus vulgaris , C. B. Pit. Tournef Carduus marianus . froe laBeis maculis nota- tus , J. B. Carduus la Heus , Matth. Spina alba horten fis , Fuch. Silybum , Ang. Adv. Lob. Spina alba , Dod. Gal. lm ’t Franfch Chardon de Nêtrc-Dame , of C bardon argentin , of Articbault fawvage . In’t Nkderduitfch Onzer Vrouwe Dijlel , Melkdijlel. i . - Is eene foort van Diflel of eene plant, wel- ker deel drie of vier voeten hoog opfehiet, en een vingerdik, takkig, wit- en wolachtig is; de bladers zyn lang, breed, puntig, doornach- tig, ftekelig , met vlekken zoo wit als melk geteekent; de toppen zyn beladen met hoofdjes, die met harde en zeer fcherpe punten gewapent zyn ; yder van hun onderfteunt een bosje bloempjes, die van boven wyduitgeflrekt , in riempjes gefneden, en purper van kleur’ zyn; daerop volgen de zaden gelykende naer die van Wilde Saffraen ; de wortel is lang, dik en goed om te eten. Deze plant groeit op onbebouw- de plaetfen; men teelt haer ook in de hoven. Zy heeft veel zout en olie in zich; men ge- bruikt hare wortels, zaed , en foffltyds de bla- ders in de Geneeskunde. DeMelkdiftel is goed voor de bord, openen- de, ontbindende, infnydende, dieiiftig in het zydewee, en de waterzucht. CARDUUS VINEARUM R E P E N S. Carduus urine ar nm repens folio fonchi, C. B. Ceanothus , Theophrafti. C irfium arvenfe fonchi folio , radice repente % Pit. Tournef. In’t Franfch Chardon aux dnes. Is eene foort van Cirfium of eene piant, die een’ deel fchiet ter hoogte van een’ voet, wel- ke zelden regt , krom , kruipende, witachtig is , en zich naer den top in eenige kleene tak- ken verdeelt ; de bladers komen in gedaente naerby die van Hazendidel, en zyn lang, groen, van boven zwartachtig, en van onderen wit en wolachtig, diep ingefneden , en met zeerklee- ne Hekelen voordien; de takken dragen ophare toppen langwerpige en fchubachtige hoofdjes, een weinig groöter dan eikels, zonder door- nen , yder voorzien met een bosje kleene, rood- achtige, en in riempjes gefneden bloemen ; als deze bloemen zyn afgevallen, volgen haer de zaden , yder met een kuifje voorzien ; de wor- tel is kruipende en zwartachtig. Deze plant groeit tufTchén de wyngaerden, en heeft veel zout en olie in zich. Zy is openende als ze in een afziedfel gebruikt 'word; het hoofdje gedroogt en in den zak ge- dragen geneed de ambeijen. Ik heb deze uit- werking verfcheidemael ondervonden;men moet ze toefchryven aen de zout- en zwaveldeelen , die van dit hoofdje losgemaekt zynde door de warmte van den zak voor een gedeelte op de ambeijen zich neêrzetten, en haer verzachten., met ze te verdryven. C A R L I N A. C arlina , in ’t Franfch C arline , in ’t Neder- duitfeh Carline , F.verivortel , is eene plant , waer van twee voorname foorten zyn. De' eerlte word genaemt C arlina acaulos , J. B. Pit. Tournef. C arlina acaulos magno flore , C. B. Carlina berbariorum , Adv. Lob. C arlina humilis vel altera , Dod. Col. Spina Arabica , Dod. Gal. C ar- if4 C A'* Badaerdfaiïraen gemengt vind. De plant, die deze bloem draegt, verfchilt niet van onze Car- thamus , als dat ze kleener is. Het zaed van Carthamus word in de Genees- kunde gebruikt , en moet dik, geheel, nieuw, welgevoede , en zeer vol merg gekozen wor- den; hetheeftveel olië en een weinig vlug zout in zich. Het is een weinig buikzuiverende , en word goed geoordeelt om het llym te ontladen ; de koekjes Diacarthami krygen daer van hunnen uaern. Carthamus komt van ’t woord Taarten , dat by de Moren dezelve plant beteekent ; ol van ’t Griekfche woord K*$xt?s i> , purgare , omdat het sasd van Carthamus buikzuiverende is. \ CARVI. Carvi , Ctefalpini , Pit. Tournef. Canon, Dod. Careum , Fuch. Caros , Brunf J. B. C uminitm pratenfe , Carvi ojficinarutn, C. B. ln’t Nederduitfch Kar re wei, Hofkomyn. * Is eene plant, die verfcheide vierkante knobbelige, ledige, en takkige delen ander- half voet hoog fchiet : de bladers waden als- by paren fyn ingefneden langs eene rib; de top- pen dragen kroontjes of zonnefchennen , waer op witte bloemen voortkomen , waervan yder uit vyf ongelyke blaedjes bedaet , en als eene Lelibloem gefchikt is. Deze bloemen duren niet lang, en afvallende maken ze wel haed plaets voor langachtige en fmalle zaden, die twee aen twee by wyze van eene kleene vrucht t’za- mengevoegt, op den rug gedreept , graeuw , wat fcherp, prikkelende, en fpeceryachtig van fmaek zyn. De wortel is lang, vleezig , vry dik, wit , fomtyds geel , maer zelden , van fmaek als witte Peen. Deze plant groeit in vette gronden , in de weiden , en in de hoven. Het zaed word in de Geneeskunde gebruikt ; het bede word ons gebragt uit warme landen, als Languedok en Provence. Men moet het nieuw, welgevoedt , groenachtig, fpeceryach- tig van reuk, fcherp en prikkelende van fmaek uitkiezen ; het heeft veel vlug zout en olie in zich. Het is infnyder.de, openende, windbreken- de, verderkt de maeg, helpt de vertering, en geeft een’ goeden adem als men hctkaeuwt; het C A. is goed voor’tkolyk, de draeijingen, en om het zog der minnen te vermeerderen. Carvi komt van Carie , dat een gewed is van kleen Azië, alwaer de Ouden deze plant von- den. C A R V I F O L I A. C arvifolia, C. B. C ytninum Equinum & fylveftre , Trag. Hippomaratbrum , Bot. Franc. Faeniculum erratïcum alter urn , Lon. Veucedanutn , Eid. Icon. Is eene plant, die hoekige, dunne, takkige delen fchiet omtrent drie voeten hoog, vol wit fponsacluig merg.De bladers gelyken naer dievan Karrewei,en zyn wat fcherp en fpeceryachtig van fmaek; de toppen dragen kroontjes of zonne- fchermen , waeraen kleene , wit- en roodach- tige bloempjes vad zyn , die gevolgt worden vanzaden, bynaer gelyk als die van witte Peen, en van een’ fcherpen , bitteren en fpeceryach- tigen fmaek. De wortels zyn zeer lang, dun , wit en van een’viezen fmaek. Deze plant groeit in de bodchen en hoven. Het zaed en de wortel zyn openende en wind- breit eude. CARYOPHYLLATA. Caryophyllata vulgaris , C. B. Pit. Tournef. Caryophyllata . Brunf. Trag. Sanamunda quibufdam. Caryophyllata vulgaris flore parvo luteo , Vulgaris Caryophyllata , Lob. Icon. Her ha henediBa , Brunf Betiedifla, Gef. Hort. Ge uw , Tur. urbamim , Gef. Hort. In’t Franfch Benoite. In’t Nederduitfch Canophillate, Gezegend- kruid, H agelkruid. * Is eene plant, die langwerpige bladers fchiet, welke als die van Agrimonië ruig, maer ruwer, harder, donkergroen , op de kanten getande , en by paren langs eene rib gefchikt zyn , het eene grooter, het andere kleener. De delen fchieten anderhalf of twee voeten hoog op; zy zyn dun, takkig, wat ruuw iu’t aenraken, met beuï- * Zie PI. V. Fig. 5.. * Zie PI. VI. Fig. 4. C A. beurtelings rtacnde bladeren voorzien, en dra- gen op hunne toppen bloemen van verfeheide gele rooswyze gefchikte blaedjes. Als deze bloem is afgevallen, komt in hare plaets eene rondachtige vrucht, op de wyze van een hoofd- je , gehairt , runvv , bertaende uit verfeheide langwerpige zaden, waervan ydermet een vry lang flaertje eindigt. De wortel is langwerpig ofbynaer rond, met donkere vezelen bezet, van een’ reuk als kruidnagels, mits dat men hem in de Lente uit den grond hale. Deze plant groeit op onbebouwde en fchaduwachtige plaetfen, tegens de heggen. De wortel word in de Geneeskunde gebruikt, en heeft veel we- zentlyk zout en olië in zich. Hy is ontbindende, verdunnende, goed voor de h’oofdziektens , hartilerkende , dienrtigvoor de zinkingen , en om het geronnen bloed te ont- binden en vloeibaer te doen worden , als hy in poeder of in een afziedfel gebruikt word. C aryofihyllata a Caryophyllo , omdat de wortel van deze plant’ in de Lente uit de aerdegehaelt en gekneuft zynde eenen nagelreuk geeft. Men heeft haer nog de namen gegeven van Sana- rnunda , en van BtnedtéU , wegens hare groote krachten. CARYOPHYLLI. * Caryopbylli, five Garyophylli , ïn’t FranfchG*- rofles , of Clous de Gerofies , in ’t Nederduitfch Kruidnagels , zyn de vruchten of hardgeworden bloemen van een’ Indiaenfchen boom , wiens bladers lang, vry breed, en fpits zyn. Als deze vrucht zich begint te vertoonen , is hare kleur bleekgroen , in ’t vervolg word ze ros , daerna ryp zynde bruin , gelyk wy ze zien ; men doet ze afvallen door den boom te fchud- den ; maer dewyl ’er altyd eenige vaftaen bly. ven , nemen zy zoo wel in grootte toe , dat ze eens duims dikte krygen : en daer groeit eene harde, zwarte, en ruikende Gom aen vaneen’ fpeceryachtigen fmaek: deze groote Kruidna- gels worden in’t Latyn yintophylli, in’t Franfch Mens de Gerofies, en in’t Nederduitfch Moernagels genaemt.Zy zyn zeer zeldzaem. Sommige Schry- vers fchryven ze voor in de Geneesmiddelen, maer men neemt in hare plaetfe de gemeene Kruidnagels. De Kruidnagels hebben de gedaenie van een’ fpyker of nagel , waervandaen het komt dat men ze Kruidnagels noemt : men moet ze kie- zen dik, welgevoedt, verfch , geheel, bruin of donker van kleur’ , ligt brekende, fterk rie- kende , prikkelende en fpeceryachtig van fmaek. * Zie Pl.V. Fig. 6. -C A. 't ff Zy hebben veel half fyne olie' en vlug zoutiu zich. Zy zyn hartilerkende, goed voor de hoofd- en maegziektens , wederftaen de kwaedaertig- heit der vochten, verdunuen het dikke (lym der herfenen , verwekken het fpeekfel, en ltilleii de tandpyn. Caryophyllus ex nxgvtr, iJughns, c? fchr p 'el van een zeker zwart hout; van dit meng- fel maken zy koekjes, die zy in de fchaduwe laten droogen , en die bitter en t’zamentrek- kende zyn. Het is een zeer goed middel om het tand- vleefch valt te maken , de zinkingen optedroo- gen en ce (tuiten, tegens den buikloop en de pyn der oogen. C A T E C H U. Catethu , five terra 'Japcn'icx , in ’t Franfch Ca- chett, in ’t Nederduitfch Kachou , is eene foort van deeg, dat droog, hard, een weinig gom- en roodachtig is, en de gedaente en bynaer de hardigheit van een’ roodachtigen (teen, en in ’t begin een’ bitteren, en t’zamentrekkenden fmaek heeft, doch die in’t vervolg een’ zoeten en aengenamen indruk in den mond nalaec; daer zyn twee foorten; de eerlte en gemeen- üe is valt , zwaer, donker , roodachtig , en met kleene witachtige Itrepen doorloopen; de tweede is lponsachtiger , ligter en bleeker dan de eerlte. Men is nog niet wel onderricht van de nature van Kachou; fommigen meenen , dathetzyeen deeg door de Japonezers bereidt met de extra éten van Arak, Calmus, Zoethout, en ’t zaed van Bangue ondereen gemengt , en op het vuur hard gemaekt. Anderen zyn van gedachten, dat het gemaekt zy van Tappen van Arak, en den groenen balt’ van een’ doornachtigen boom van Japan Catechu geheten, die door de hitte te zamen verdikt zyn. Anaeren als eenige hedendaegfehen houden Itaende , dat het zy eene aerde van de Levant , door de Indianen Mafquiqui geheten , welke men doorgaens op hooge bergen onder de wor- telen van CederbooTnen vind; maer dit laetlte gevoelen is niet wel waerfchynlyk ; want.de Kachou in den mond genomen blykt geenzins eene aerde. maer veeleer een verdikt fap te zyn; daerenboven haelt men’er door de Schei- konlt veel olie en wezentlyk zout af, gelykals aren uit de planten haelt ; men trekt’er ook door middel van ’t water een rood afverwfel uit, dat aengenaem van fmaek is. Men moet zware, valt ineen gedrongen rood- achtige, bittere en t’zamentrekkende Kachou verkiezen. Zy is goed om de herbenen , long en maeg te verderken; tegens de zinkingen, de fchorheit, om den kwaden adem te verbeteren; maer de- wyl de fmaek in’t begin niet zeer aengenaem is, bereid men haer met fuiker, muskus én amber de grys, en maekt’er zeer kleene koekjes va.n , gelyk ik die befchreven heb in myne Algemeene rharwacopcea. Men gebruikt ze met'goeden uit- dag om deirroodeloop , en andere buikloopen tc fluiten. De gift is van twintig greinen tot eene drachma-, ► CAUCALIS. Caucalis s Dod. C aurulis aua vulgaris , Lugd Caucalis awenfis eebinata magno flore , C. E. Pit. Tournef. Ecbinofom , an Diofcoridis gin- gidnirn , Col. Lappula canaria , flore pulcbro , magno , all>ot J O. Is eene plant, welker bladers eenigzins naer die van Wilde Pinxternakel gelyken ; maer zy zyn kleener ingefneden, en ruig: de deel groeit omtrent een voet hoog, en is takkig , ruig, dragende op de toppen zyner takken kroontjes of zonnefchermen , die kleene, witte, rieken- de bloemen onderdeunen, yder bedaende uit vyf oneffe blaedjes, die op de wyze van eene Lelibloem’ zyn gefchikt. Als deze bloem is afgevallen, vertoonen zich langwerpige zaden twee aen twee gevoegt met overeind daende punten ; de wortel is kleen en wit. Deze plant groeit op onbebouwde plaetfen , en heeft veel olie en wezentlyk zout in zich, Zy is openende, goed tegen den deen, om de maenddunden te verwekken, de dikke vochten te verdunnen, en het gezicht te fcherpen. CAYMANES. Caymanes, Monard. Acoda;, Cluf. zyn groo- te Iniliaenfche Hagediden of Krokodillen , die fomtyds twee en dertig voeten lang zyn; en indien men een’ Spaenfchen Hidoryfchi yver Gomara genaemt geloofgeelt, werd in dietyd, als de Sp^njaerts v'erfcheide landen van Amerika begonnen in te nemen, omtrent Panama eene X 2 van CE. 1Ó4. van deze Ilagediffen gedoodt , die hondert voe- ten lang was; zy hebben een’ wydgefpleteneu gapenden bek, voorzien niet verfcheide ryen tanden; zy onthouden zich omtrent de oevers der rivieren, en fomtyds in de zeeaen demonden der rivieren. Men vind ze voornamentlyk in het landfehap Karthago, Name Gods, en andere plaetfen. Men zegt, dat ze in groote meemgte zyn in de rivier’ Cranganor. Deze dieren zyn zeer wreed, en vallen op fchepen of ftranden acn, om een’ menfeh, of wild zwyn, varken, ofeenigen anderen buit te achterhalen, enver- flinden en zwelgen dien op een oogenblik in hare maeg’: harehuidis zoo hard, dat men ze met geen roer noch musketton doorfchieten kan : men vangt ze met yzere vifchhoeken, zy leggen hare eijers op ’t land, en laten hare jongen uitbroeijen als de Schildpad. Men vind in hare maeg’ een’ grooten hoop gruis ofrivier- dcentjes. ' , , Het landvolk eet haer vleefch , en hare ei- jers. , , . , De fteenen, die men uit hare maeg haelt, worden goed geacht tegen de derdendaegfche koorts ; men legt’er twee op de flapen des hoofds gedurende den aenval. * CEDRUSt Cedrus, Tabern. Icon. Cednis magna , five Libani conifera , J. B. Cedrus conifera, fcliis laricis , C. B. Larix Oriënt ahs fruélii rotundiore oitiijo , Pit. Tournefort. In’t Franfch Ce'dre du Liban. Jn’t Nederduitfch Cederboom. * Is eene foort van Lorkenboom , ofeen zeer groote , dikke , regte , fpitswyze verheven boom; zyn bad is glad, zyn hout zeer hard, en als onbederflyk ; de bladers zyn kleen , fmal', groen , by trosjes langs de takken ge- fchikt , in de lente groejende , en in ’t begin van den winter afvallende; de bloemen hebben katjes , die geene vrucht na zmh laten. De vruchten groeijen op afzonderlyke plaetfen op den zelven voet; zy gelyken naer onze Pyn- oppels , en befluiten onder hare fchubben bla- derige zaden. Dees boom groeit op bergen-, als op den berg Libanon: men oordeelt hem voor eenen van de eerde en grootde boomender ganfche weeryld : gedurcnde.de groote hitte des * Zie PI. VI. Fig. 10. zomers , d-ruipt’er zonder inkervingen eene hel- dere doorfchynende, en witte hard uit, diedege- daente van korrelen krygt en hard word gelyk als de Madik. Men noemt ze in’t Latyn C eelna, in’t Franfch Gomme de Cedre, of Manne Mafiichine. Als’er niet meer uit den boom’ komt, maeke men’er kerven in, waeruit eene vloeibare hard nederdruipt, die in’t ailoopen langs den boom hard word; deze word Cederhard genaemt; zy is fchoon, doorfchynende, geel, broos en riekende. Wy zien in Vrankryk zelden deze Gommen of Cederharden. Het hout van den Cederboom word gebruikt tot het maken van fchoone Schrynwerken : het heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. In een afziedfel ofpoeder gebruikt is’t zweet- dryvende. De Cedria word oneigentlyk Gom van Ceder- boom genaemt ; want zy is het zuiverde en hardachtige gedeelte des booms ; zy is etter- makende, ontbindende, heelende , verderken- de, goed om het koudvuur te weêrdaen, en te- gen de uitledingen of beenbreuken. De Hard van den Cederboom is etter- en week- makende , afvegende , heelende , verderkeu- de. C eirns , a *s’ loopen en bioedftoningen te fluiten.0® ^ bUik" C E N C H R U S. Ctncbrus , ftve Miliaris, Jon ft , , . Geer, /lang , is eene foort van Sl^g’ 7 dert Ultrch voeten lang , dik en geelarJirio ”g omtreilt drie yerfiert met verfabelde ‘vlekklJ^m 7” kle,Ur’’ in Lemnos, en Samos ; zy wandelt V'nd Ze over het gebergte on d 77 andeIt des zomers SX 3ê ’ P de °pene wegen , fchu- wende. 1 65 C E. wende de doornen , en bramen; zy werpt zich op de beeften , die ze ontmoet, en hunne krop- aders geopent hebbende, zuigt ze’er het bloed uit. Mare beet isdoodelyk, indien men niet terftont dezelve middelen gebruikt, als tegen de beet van de adder. Zy heeft veel vlug zout en olie in zich. Zy is goed om het venyn te weêrftaen , en de kwade vochten door de doorwaefleming uit te dryven. Men kan ze bereiden ais de adder. Cenchrus, a Graco *?/#£•$ , dat dezelve Slang beteekent. Miliani , omdat deze Slang met witte vlek- ken , die Geerftekorrels verbeelden , ge ('pik- kelt is. CENT A*U R I U M MAJUS. Cent aurium majus ju plan dis folio, J B. Cent aurium majus folio in lacinias plures di- - fh'illum , of wel Cerefolium, alsof men zeide , blad van (Stres , omdat de Kervel gebruikt word voor fpyze, waerovermen eertyds meende, dat de Godin Ceres geftelr was. Gintuiium , aGrtcu •yitySiot, dit is een Syrifche naetn', die van de Grieken en Latynen aange- nomen is geweeft. C E R E V i S I A. Cerevifta. Bcra Vittum hordeaceutn. Zythum. On mi. Vïtiurn regionum Septnitrionaliiwi. In’t Eranfch Bare, Cewoife. In’t Nederdaitfch Bier. Is een wynachtig vocht, dat genoeg bekent is; men maekt hec van Gerit , of Koren, van Haver, of eenige andere foort’ van Tarwe, en de bloem’ van Hop: men laet deze dingen in wa- ter te zamen koken en giften , totdat hare zou- te en oliachtige deelen uitgezet, verdunt, en verheven zyn , maer om deze gifting en uit- zetting te verwekken , roert men dit alles lan- gen tyd uit al zyne macht, het in verfeheide va- ten gietende en wedèrgietende , terwyl het nog heet is; dit is 't, dat men Brouwen noemt , dan zygt men het vocht door, en laet het /lil ftnen ; dit is het Bier , dat men doorgaens drinkt. Eer men het Graen gebruikt tot het maken van Bier, is men gewoon het te laten komen totecnbeginfel van uitfpruitinge.dan het te laten droogen, en grof te malen, waerdoor hett’ee- nemael in ftaet geftelt word om zyne zelfftan- digheit en voedfel aen het water ligtelyk mede te deelen; de bloem van hop , die men ’er by mengt, geeft aen ’t Bier de kracht en den fmaek: die het heel bitteren geurig begeren , laren’er, als het in de tonnen is, alfetn, nagels , kaneel. C E. 1 7 1 koriander en faffafras in weeken ; ajtderen doe# ’er ruiker , of honig, en 1'peccryen by; eindc- lyk bereid men verfeheide Bieren naer de ver- fcheide fmaken; ik zoude niet goedkeuren om onder de gerft, of koren, of haver, diemen’er toe gebruikt , te mengen eenig Dolik, geiyk fommigen doen om het meer prikkelende te ma- ken , dewyl dit Dolik oorzaek is, dat het Bierdc, menfehen meer bevangt. ’t Is aenmerkelyk, dat alle waters niet even goed zyn , om Bier te maken : de Brouwers achten het put- of tonteimvater, dat heel klaer, koud en fchoon is, allerbeft, als min onder- hevig zynde om te giften, waerdoor het Bier langer goed blyft zonder zuur te worden. Want hoewel ’er eene gifting noodig is om Bier te maken, moet men vermyden, dat de gifting niet al te fchielyk, noch al te fterk zy , uit vreeze, dat de vlugge beginfels van het vocht geene lymi- ge deelen, die hen aen malkanderdoen kleven en hen weêrhouden, genoeg vindende vervliegen, en door hun afwezen plaets geven aen het vafte zout, om zich uit te breiden, en zynen zuren fmaek aen het Bier mede te deelen. Men verkieft ook den tyd om Bier te maken, men moet het brouwen in koude getyden van ’c jaer, als in ’t begin en einde van den winter , indien men wil , dat het goed blyve. Dat men inden zomer brouwt , kan niet lang goed gehouden worden, dewyl het al te fterk gift. Hoe de LandenNoordelyker zyn , hoe ze be- ter zyn om goed Bier te maken , omdat de waters daer heel raeuw zynde, en de zon weinig krachthebbende , het Bier, na dat het gebrou- wen is , zyne vlugge beginfels behoud , die door de koude als naer binnen gedreven wor- den. Dit is de reden , waerom de Bieren , die men in Zweden, Denemarken, verfeheide piaetfen van Duitfchland , Vlaenderen , en in Engeland maekt , veel beter zyn , en langer goed blyven , als die men in Vrankryk brouwt. Men is in warme landen, als Provence , Dau- finé, Languedok zoo wel verzekert, dat men ’er geen goed Bier zoude konnen maken, dat niemand bedacht heeft het daer te brouwen , en zelfs is ’er deze foort van drank niec be- kent. Daer zyn twee algemeene foorten v.an Bier, de eene Wit, en de andere Rood of Bruin Bier ; zy verfchillen niet als door de hoedanigheic van Hop, die men’er toe gebruikt: het Brui- ne Bier jis daer meer meê beladen dan het Witte. Deze Bieren zyn min of meer fterk, naer dat men ’er min ot meer kruiden heeft ingedaen; het fterke Bier word Dik pf Zwaer Bier ge- naemt. Y a Mes 17 1 C E. Men kan van het Bier overhalen een’zwavel- achtigen geeft, die vuur kan vatten als die van wyn; men kan ook een’ vry fterken Bierazyn ma- ken, eveneens als men den wynazyn maekt. Het Witte Bier is’t gezondfte om te drinken; men moet ’t verkiezen tufl'chen verfch en oud, klaer, fterk fchuimende.als men ’t infchenkt , ichoon geelachtig van kleur’ , prikkelende en aengenaem van fmaek. Het zwaer bruine Bier is foratyds dik en drabbig, doch ’t befte is, dat helder, fchoon rood, fterk en prikkelende van fmaek is. Het Bier heefc eene flymachtigheit , die het bevochtigende, verkoelende, voedende, doch wat winderig maekt ; het verflaet den dorft , maekt vet , en verfterkt. Indien men het inden tyd, als het nog al te verfch is, drinkt, ver- oorzaekt het dikwils pyn in’t wateren of koude pis, omdat zyn zout door de gifting nog niet genoeg uitgezet en verheven zynde, een gedeel- te door den pisweg nedergedreven word , al- waer het de pisbuizen verhit en fteekt, maken- de eene foort van koude pis , doch die niet ge- vaerlyk is, noch lang duurt. Het middel voor dit toéval is een weinig brandewyn te drinken om het fcherpe zout des Biers vlugtiger te ma- ken, door de lymachtigheit, waerin het belem mert word, te verdunnen. Alle Bieren maken dronken, als men ’er te veel van drinkt, en vooral de dubbele of zware Bieren ; de dronkenfehap zelfs daer uit ont- liaendc duurt langer dan die van den wyn komt, omdat zy deelen bevatten , die iymachtiger en moeijetyker te verteren zyn. Men maekt ook Kieen Bier; dit is eigentlyk een afkookfel van ’tgrondfop, dat ’er van ’c Witte Bier oveiblyft; men geeft het te drinken aen zwakke menlchen en kinderen: men zoude dit kieen Bier konnen noemen Bochmum Cere- ■vijit. Op de bommen der tonnen, die men met verfch Bier gevult heeft, werpt zich op een dik en jymig fchuim,. dat men Gift van Bier noemt. Men bereid in Engeland nog eene foort van Bier , dat de Engelfchcn Ailc noemen , ik heb ^er een byzondcr hoofdftuk van gemaekt onder den Latynfchen naem AHa. C erev’fia, a Ccrere, omdat Ceres by de Ouden dcGodin-was van het Koren , waervan het Bier gemaekt word. Zythum a gv-Tot Bier. Vinum Hordeauutn , omdat het Bier een wynig vocht is, doorgaens van de Geril gemaekt. Vinum Rcgionum Seprentricnalium , omdat in de Noordelyke Landen , die geene druiven vóórt- brengen , het Bier voor wyn gebruikt word. Bierre , in ’t Hoogduitfch Bier, kQBU miflthien va» ’t Latyn Uitere. . e e. CERINTHE, Cerinthe quorumdam major vcrficolore flore , J. B. Cluf Hift. Pit. Tournefort. Cermtbe , Jeu Cyno^loJJum montanum ma jus , C. B. In’t Franfch Melinet. In’t Nederduitfch Cerinthe. Is eene plant, die uit haren wortel’ vier of vyf ftelen of takken fchiet , een of anderhalf voet hoog: zy zyn rond, vol fap, en bekleedt met een groot getal langwerpige bladeren, die breeder zyn naer den fteel dan aen ’t ander ein- de , een weinig ruig, blaeu wachtiggroen , en met witte vlekken gefpikkelt : boven uit den oorfprong dezer bladeren komen verfchei- de kleene gedraeide takjes als die vanriegroote Zonnebloem’, vanboven tot onderen "voorzien met langachtige en gefchakeerde, gele, roode, purpere bloempjes , die. hol zyn en eenigzins een kieen bekertje verbeelden; de honigbyën zyn’er zeer op verlekkert. Als deze bloem is afgevallen , komen in hare plaets twee doppen, verdeelt in twee huisjes, waervan yder een ei- rond en fpits zaed bevat, zoo groot als dat van Wikken of Erweten ; de wortel is wit. Deze plant groeit op fchaduw- en bergachtige plaet- fen. Zy heeft vele waterdeelen, olie en een wei- nig zout in zich. Zy is t’zamentrekkende , verkoelende, een wondmiddel , en goed voor de ontftekingen der oogen. Cerinthe, u xr,p'oi , Cera, Wafch, omdat zy aen de honigbyën, die op de bloem van deze plant’ verlekkert zyn, de ftoffe verichau, vvaervanzy ’t wafch maken. C E R U S A. Ceru/d , in’t Franfch Cerufe, in’t Nederduitfch Loodwit, is een lood, dat door den damp van azyn doordrongen , uitgezet, half ontbonden , en in eene zeer witte, zware en brooze ftoffe verandert is. Als men dit Loodwit maken wil, flaet men het lood tot dunne en fyne platen, die men oprolt en op kleene Hokjes fchikt , welke in groote aerde potten tegengehouden worden, zoodat het lood daerin hangen blyft; men giet azyn op den bodem van de potten, en' als zy vervult zyn met gerold lood, ftoptmen ze wel toe, en plaetft ze in mift, of eenige naeft bykomende warmte, opdat de azyn warm ge- worden zynde eenen damp geve, die de ftoffe OH- C E. C E. ongevoelig doordringt en verdunt. Nadat deze potten ten minfte eene maend in de mirt geble- ven zyn , liaelt men ze ’er uit, en die geopent hebbende, vind men alle de bladen lood veran- dert in eene witte en breekbare (toffe, die men Loodwit noemt; men breekt deze bladen in (tuk- ken; de Schilders gebruiken ze*: .men moet ze kiezen, die dun, fchoon, zuiver, vanbuitenen van binnen heel wit zyn. Men wryft dit Loodwit op den porphyrfteen met een weinig waters , en maekt’ereen deeg van, dat men in vormen tot kleene fpitswyze brooden maekt, welke men droogen laet om te vervoeren; de Werklieden winden ze altyd in blaeuw papierliever dan in ander, om het Lood- wit witter te doen fchynen. Met befte , zuiverde en witfte word ons uit Venetien gcbrngt; dat uitHoljand en Engeland komt , is vermengt met eene foort’ van kryt of mergel, gelyk de Heer Pomet heeft aengemerkt. Men moet’t Loodwit verkiezen in geheele broo- den of groote (tukken, zeer wit, droog, zacht in’t aenraken, en broos; het is eigentlyk een lood, dat met de punten van den azyn bezwan- gert is. Het is opdroogende, verkoelende, ontbinden- de , en word onder zalven enpleifters gebruikt. Ccrufa vel Ceruffa, Grzce x.egSorrx, axygit, Certi, omdat het Loodwit de zoetheit en witheit van Wit Wafch Leeft. C E R V U S. C ervus , in’t Franfch Ccrf , in’t Nederduitfch Hen , is een gehorend en viervoetig gedierte , dat zoo groot als een kleen paerd , zeer leven- dig, fnelloopende , wild, zeer lang levende, en met ros of roodachtig hair bedekt is ; het voorde gedeelte van zynen kop is plat; zyne horens zyn groot, lang, takkig, fterk, hard, en üevig; men noemt ze het gewigt of de kroon van een Hert; het bedient ’er zich van tot ver- wering’; zyne ooren zyn kleen, de hals lang, de ftaert kort, de voetên gefpleten ; het ont-’ houd zich inboftchen, en leeft van planten , vruchten , (langen en andere kleene dieren ; men zegt, dat het eenige eeuwen achtereen leeft; zyn vleefch is goed om te eten , als het maer jong gedoodt is, en yoor dat het bronzig of rit- zig is.geweeft. Het Hert legt jaerlyks zyne horens af, om- trent de maend April , en dan ziet men het naeuwlyks te voorfchyn komen; het houd zich gefloten in de braembofl'chen , als belchaemt dat het zyne verwering en verfiering verloren heelt, tot dat de nieuwe horens uitgebot zyn, en de piaets van.de eerfte ingenomen hebben» l7f Deze horens, terwyl dat ze groeijen , zyn na- tuurlyk om wonden of bedekt^met een dik en leerachtig vel voorzien van kort, graeuw, dicht gefloten hair of dons, en hunne eindens zyn rondachtig. De frifte Herten fchieten hunne horens rafter dan de andere, en zyn grooteren fterker ; indien men ze affnyd, terwyl ze noch teêr en met hun vel bedekt zyn , ftorten zy veel bloeds uit. Deze horens tot hunne volkomen grootte zynde, worden overal hard en beenach- tig; doch de deelen , die allerlaetft de hardig- heit krygen, zyn de eindens of uiterftens. Het ruig vel, dan geen voedfel meer krygende, ver- droogt, raekt los, en valt af by (tukken , la- tende de horens bloot, effen, glad, verfchei- dentlyk gekleurt , en hunne uiteindens niet meer omwonden zynde worden fpitfer. Indien dit vel niet ras genoeg losraekt, heeft het Hert de ge- woonte zyne horens tegens fteenen of boomen te wryven, om’er zich van te ontladen. Het wyfje , in ’t Latyn Cerva, in ’t Franfch Bickc , en in’t Nederduitfch Hinde genaemt is zoo groot als het Herr, maer heeft geene horens op denkop; hethair is roodachtig; zyheefteeu fcherp gezicht , en loopt met groote fnelhcit, en begint te bronften even als het Hert omtrent de maenden Augiiftus en September; zy draegt agt maenden haer jong, en krygt ’er t’elkens maer een; men maekt haer ligter tam dan het Hert. Men ziet in Indië naer den kant van Batavia, kleene Hinden, die nooit hooger opgroeijen dan een kleene hond; hare beenen zyn niet dikker dan de pink van een kind, en hare pooten zoo groot als eene middelmatige boon , van gedaente als de voet van eene gemeene Hinde, en graeuw van kleur’. Deze kleene Hinden zyn zoo wild, dat ze, als zy gevangen zyn, in eene gedurige ongeruftheit en beweginge zyn; men kan ze niet tam maken, en zy derven by gebrek van voedfel te nemen. Het jong van bet Hert, en Hinde word in ’t La'yn Hinnulus, en in’t Franfch Faon of Fan t u Cerf noemt ; het is een halve pink lang , een nagel breed , plat, dun, doorgaens driekantig , en wit ; het word in ver- fcheide Artzenybereidingen gebruikt ; men moet het liever kleen als groot kiezen , om- dat men in zyne plaetle het been van een Olfehert verkoopt , dat ’cr niet van verfchilt , als dat het grooter is. Dit been is in een leven- dig Hert niet dan kraekbeen, doch word in kor- ten tyd hard , als het dier dood is. Het word hartflerkende geoordeelt , wederflaet het ver- gift, en fluit de bloedfpouwingen. Het hielbeen van ’tHert, tot het gewigt van eene drachma in poeder gebruikt , is goedvöor der. roodeloop. Het merg van ’t Hert is geelachtig naer’t wit trekkende, men gebruikt het uitwendig in vlie- gende jigtpynen, heupjigt, beenbreuken, om de zenuwen te verflerken, en om te ontbin- den. Het vet of fineer van ’t Hert is zachtmakende goed voor de zenuwen, en ontbindende. Het bloed van ’t Hert in de zonne gedroogt kan bewaen worden; het is zweetdry vende en ontbindende; men kan het gebruiken in’t zyd- wee en jigt. De gift is van eene halve fcrupel tot eene drachma. Het teellid van het Hert gedroogt en tot poe- der gebragt, is goed om het zaed te verwek- ken; de gift is van eene halve fcrupel tot eene drachma. De blaes van het Hert uitwendig gelegt is goed voor den daeuwworm. Cervus, rfxf'pa;. ccrnu , beten , omdat hetHert groote horens heeft. CERVUS VOL A NS. Cervus volans. Scarabaus cornutus. Lucanus. Scarabelapbiis. Scarabaus bieornis. In’t Franfch Cerf-volant. Jn’t Nederduitfch Vliegend Hert. Is eene foort van fchallebyter of Vlieg zoo groot als eene , blinkend roodacncig of C E. purper, dat op den kop twee getakte horens draegt, van gedaente als die van een Hert, en aen ’t einde zeer puntig; ?y dienen hem rot be- fcherming’; want als men hem vangt, nypthy den vinger, indien hydien vatten kan, tiiffchen de twee punten van zyne horens , die als nyp- tangen zyn gemaeiu,zoodanig,dat hy’er het bloed mei groote pyn’ doet ufkomen. Daer zyn ver- fcheide foorten van Vliegende Herten , dieniet alleen in grootte, maer ook in getal van hun- ne horens verfchillen ; want men vind ’er fommige, die maer eenen krommen horen heb- ben op’t midden van den kop; de eene en de andere bevatten veel vlug zout en olie. Men acht ze goed om de fluipen enpynender zenuwen te (lillen, als ze gekneull of gekookt in eene daer toe bekwame zaive of olie ’er op gelegt worden ; men draegt deze tor le- vendig bewondeh en aen den hals’ gehangen als een halsdragt om de derdendaegfche koorts te genezen , in den ryd van de huivering’ : men hangt ookde horens om den hals der kinderen, om te beletten dat ze niet in’t bed pillen; maer men moet ganfeh geen’ llaet maken op deze Draegmiddelen. Cervus volans , omdat dit bloedeloos dier ho« rens draegt, gelyk als die van een Hert, en om dat het vliegt. CETERACH. Ceterach ojficinarum , C B. AJplenium , five C eferacb, J B. Pit. Tour* nefort. Scoiopendrium , Cord. Hifi. vertint , Lob. AJplenium , Dod. Scoiopcndna , Ang. veray Trag. In’t Franfch Ceterac , ou Vrave Scolopcndre. In’t Nederduitfch Steenvaren , Miltkruid. Is eene foort van Vrouwenhair, of eene plant, welker bladers eenigermategelyken naerdievan Boomvaren, maer ze zyn veel kleener, tot aen hunne ribben ingefneden in vry ronde en golf- wyze deelen; de rug is roodachtig, of geel , ruig, en bedekt met een fchubachtig (lof, tus- fchen ’twelkde HeerTournefort door middel van een vergrootglas heeft aengemerkt kleene vruchtjes, of vliesachtige bolletjes op malkan- der gehoopt , en yder voorzien met een fnoer- tje van paiernofters , dat door zyne t’zatnen- trekking deze vrucht doet opengaen in twee deelen als eene zeepdoos, en eenige zeer kleene ne zaden uitflorr. De wortel. is vezelig. Deze plant CE. C H. C H, plant groeft op ruwe en deenachtige plaetfen , «p de muren, vooral in warme landen, die van Languedok noemen haer gemeenlyk berb* d au- rade , dat is te zeggen, Verguld !(rmd , omdat de zon daer op fchynende, het eene goude kleur fchynt te hebben; zy bevat veel olie en wezent- lyk zout, en weinige waterdeelen in zich. Zy is goed voor de bord , en openende ; men gebruikt haer voor de bord- en miitziek- tens. Ceteracb is een Arabifche naem. Ajplenium komt van’t Latyn fplen , dat de milt beteekent; men heeft dezen naem aen Ceteracb gegeven, omdat het goed is voor de ziektens der milt. Scolcpendtium , vel Scolopendria , omdat ’t blad van deze plant’ door zyne gedaente en in- fnydingeu het lichaem en pooren verbeeld van een bloedeloos diertje Scolopenira genaemt. CEVADILLA. Cevadilla, ftvc Hordeolum , Monard. & Frac. in ’t Franfch petite orge , is een zaed van Nieuw Spanje, dat de gedaente van Gerd heeft, maer dat niet grooter is dan Lynzaed ; het groeit aen een gewas, dat eene air draegt als die van Gerd. Men vind het niet inVrankryk. Het word uitermate inetende en brandende geoordeelt; men gebruikt het nooit inwendig, maer men legt het in poeder op vuile en dui- dende zweren , om het welige vleefch te verte- ren, en op deblen, die door ’t koud vuur zyn aengetad; het doet dezelve uitwerking als de Sublimaet , men verzacht hetmet’tin Weegbree- wuter te ontdoen. CHAA. C haa, feu Tcha, is eene foort van Japanfche Thee , of een blad gelyk de gemeene Thee , maer kleener, aengenamer van fmaek, en reuk, helderer groen van kleur’, naer ’t geel trekken- de. Zy wad aen een kleen boompje , zoo groot als een Kruis- of Aelbeziëboom , dat men met vlyt in Japan aenkweekt; men laetze droogen en zend ze ons over. Men moet de Chaa verkiezen in kleene blaed- jes verfch overgebragt, wel gedroogt , groen van kleur’ , van een’ goeden reuk en fmaek , trekkende naer dien van de Violen; men moet ze bewaren in dicht gedopte glaze flelïchen , uit vreeze, dat zy hare kracht verlieze , en een gedeelte van haren reuk vervliege. Men noemt ze oneigentlyk de bloem van Thee ; zy *7f heeft veel half fyne olie en vlug of wezentlyk zout in zich. Men laet omtrent een half uur of langer eene vingergreep van dit kleene blad trekken met omtrent een pond heel heet water in eene toege- dekte pott’; het geeft eene geelachtige vervv, trekkende naer ’t groen , van fmaek als violen; men doet’er een weinig fuiker by , en drinkt dit vocht zoo heet ais doenlyk is. Men neemt ’er vier of vyf oneen van in. Het zuivert het bloed, verzacht en verderkt de bord, zet de dampen neder, verwekt vro- lykheit , verlevendigt de geeden met ze zacht- jes te bewegen , en belet de flaperigheit. C H A G R I N. * Chagrin , of Chagrain, in ’t Nederduitfch Se- grynletr , is de huid van ’t onderde van den rug en billen van eene foort’ van Ezel, ofMuilezel, die zeer gemeen in Turkyen en Polen is, waer van men zich bedient om de reiduigen te dragen, gelyk men inVrankryk de Muilezels gebruikt; als dit dier dood is , febeid men de huid van zyn achterde af, en zuivert ze van ’t liair , en wafchtzeals alle andere huiden , en terwyl zy nog zacht en verfch is,befprengt men ze met mos- taerdzaed; men fpreid ze in de lucht uit, en laet ze daer aen eenige dagen lang blootgedelt, dan word ze weggenomen, en gelooit : deze huid is zeer hard, wanneer zy droog is, maer indien men ze zacht maken wil , moet men ze maer eenigen tydin’t water laten weeken. Daer zyn twee foorten van Segrynleer, een graeuw, dat meed geacht is, en een wit en vuil; men moet het verkiezen in fchoone, groote , gelyke huiden, met kleene ronde, welgemaekte en gelyke greinen , mirid vervult met fpiegels of blinkende en gladde plaetfen , die niet ge- korrelt zyn; de bede komen uit Turkyen; men geeft ze door’t verwen zoodanig eene kleur als men wil; men gebruikt haeromboeken, kasjes, inktkokers en zakuurwerken te bekleeden. Het is waerfchynlyk dat het modaerdzaed , ’t welk men tot de bereiding van Segreinleer ge- bruikt, ’t zelve doordringt, terwyl het nog teer en zacht is , en dat het door zyn fcherp ge- deelte toebrengt om het korrelachtig te doen wor- den : men kan ook gelooven , dar. de fpiegels , die’er in gevonden worden, plaetfen zyn, waer op het modaerdzaed niet welgelegt isgeweed, en geenen genoegzamen irtdruk heeft gemaekt» * Zie PI. VI.Fig.13. CHAk C H. 176 C H. CHALCE DONIUS. Cbalcedonius , vel Charcedomus. In’t Franfch Calccdoine. In’t Nederduitfch Kale edonyft een. Is eene foort van Onyx, of een kofrelyke Steen van verfchillende grootte , gelykende naer den Sardonix, maer witter , blinkende en doorfchynende. Daer zyn twee algemeene foorten, eeneOos- terfche, en eene Europeefclie : de Ooflerfche is de hardde , fchoonfte, en meeflgeachte , voor- namentlyk die , waerin zich eene zekere ver- warde mengeling van blaeuw, wit, geel , en rood vertoont, die zeer aengenaem voor’t ge- zicht is, en die tegen de zon gelegen eene regenboogskleur doet weêromdniten : hykomt voort in het gebergte van Indiè'. De Europeefclie is fchoon, blinkende, doch zoo hard nier als de Oodcrfche, en donkerer wit van kleur’: men vind hem in verfcheide plaetfen van Duitfchland en Vlaanderen, dicht by Leuven en Brufïel. De Kalcedonydeen was by de Ouden in groo- te achting’ : zy maekten’er kleene vaten van, en gebruikten hem in de fchoonde fieraden van hunne gebouwen. De Koning Salomon gebruik- te’er veel van tot den prachtigen Tempel , dien hy tejerufalem deed bouwen; en de lloomfche Keizers zochten dezen deen op als eene zeld- zame en dierbare doffe. Hy is zedert vele eeu- wen gemeener geworden , nadat men hem in Europa ontdekt heeft; doch de Oodcrfche is altyd zeer raer. Men fchryft aen den Kalcedonydeen de kracht toe van de gal te verteren, de droefgeedigheit teverdryven, maer deze kracht bedaet niet dan in de inbeeldinge; zyne genezende hoedanig- heit bedaet in het alkali, als hy op den por- phyrdeen fyn gewreven word : hy verzacht het al te geweldige zuur van de maeg’ en andere ingewanden; hy fluit de bloedlozingen enbuik- loopen ; de gift is van eene hal ve fcrupel tot eene drachma; hy is niet veel in gebruik. Dees deen heeft zynen naetn gekregen van '•Chalcide, waervandaen hyeertyds in de andere landen overgezonden werd. C H A L C I T I S. Chalcitis. Iti’t Tranfch Calcite , of Colchot ar naturel. Is een koperrood, dat natuurlyk door onder- aerdfche vuren verkalkt, en in deenachtige, vry groote, roode dokken verandert is, diefomtyds van binnen met gele en een weinig blinkende aderen doorloopen zyn. Men vind het in de Ko- permynen, en het deelt van binnen mede van dit metael : het kan door ’t vuur gelmolten wor- den , en word ons fomtyds uit Duitfchland en Zweden gebragt; maeris doorgaens in Vrankryk zeer zeldzaem. Men moet het kiezen in fchoone dukken van buiten donkerrood , die doorgebroken de kleur van een weinig blinkend koper hebben , van ftnaek als Vitriool, en die ligfelyk in ’t water fmelien. De Chalcitis is afvegende, en zeer t’zamen- trekkende; ze fluit de bloedlozingen, en word uit- en inwendig gebruikt ; ze komt onder de bereiding van de Theriakel; maer dewyl men ze niet heel gemeen vind, neemt men in hare plaetfe de door kundgemaekte Colchotaf, of Doodekop, die een groen koperrood is , tot roodheit verkalkt. Chalcitis a^aXy'oi, as, omdat deze bergdoffe veel vau het koper mededeelt. CHALYBS. Cbalybs. ln’t Franfch Ac/er. ln’t Nederduitfch S tael. Iseenyzer, dat harder, meer in eengedrot). gen, zachter en gladder geroaekt is door de ver- kalking en de harding. Om het te maken , legt men het Yzer by lagen op malkander met de klaeuwen van dieren in vuurovens , die met voorctachr dicht by de mynen zyn getnaekt ; men Iegt’er vuur onder, en als het metael zacht ge' worden of bynaer gefmolten is , doopt men het in koud water, opdat de luchtgaetjes ofporiën, die door de werkingwan ’t vuur geopent waren, fchielyk gefloten worden : men herhaelt ver- -fcheidemalen deze verkalking en harding. De klaeuwen van de dieren brengen door het branden met ’t yzer twee uitwerkingen voort: de eerde is, dat zydevluglle, zoutfle en meefl- uitgezette deelenvan’t metael doen vervliegen; de tweede is, -dat een gedeelte van ’t vlugge zout, waerin ede de klaeuwen natuurlyk bezwangert zyn , zich in de luchtgaetjes van het yzer in- dringt; want dewyl dit zout door de verkalking al ka fyn is geworden , verflind en vernielt het de punten van hec koperroodig en zuur zout , C H. C H. cht in ’t yzer overgebleven is , zoodat de be- weging van dit zout vermindert zynde,liet metael zicïi zooveel niet meer uitzet, ’t welkeenigzins dient om aen het ftn el eene goede hoedanigheit te geven: maer de voornaemfte, die het krygt , komt van de harding’ ten rechten tydegefchiedt. Men rnaekt het ftael in verfcheide plaetfen van V rankryk, Italië-, Piémont, Hongaryen: maer het belle word bereidt in Duitfchland in eene Stad Kernent genaemt: de werklieden noemen, het by bederving Acier de Carme , cr acitr a la doublé marqué. Het word doorgaens in vierkante ftukken ot' Haven overgebragt; het moet breek- baer, fyn van korrel en wit zyn. Het Stael heeft in zyne uitwerkingen eene groote overeenkom!! met den zeildeen, en^mcn ziet, dat het fomtyds verandert word in een’ vol- raae’kten Zeildeen : indien men het Stael gemak- lyk zacht maken wil, moet men ’er menl'chen- drek om doen, en’talzoo in’t vuur laten verkal- k^Het vylfel van Stael is goed om de verdop- pingen weg te nemen , voor de geelzucht, en ziektens der milt; de gilt is van eene fciupel tot eene drachma; het word ook gebruikt om te verwen. . Het water, waerin men gloeijend Stael heelt uitgedooft, word dqua Cbalybeata genaemt, dat t’zamentrekkende , en goed voor de buikloo- pen is. , Chalybs is een naein , genomen van een zeirer "Volk van Poluus , dat men eertyds Chalybes noemde, en in’t byzonder werkte om het yzer uit de mynen te halen, te bereiden, ot te zui- veren; dit is’t, waervan Virgilius fpreekt India mittit ebur , molles [na tbuia Subai At Chalybes nndi ferntm. Dit volk woonde omtrent Thermodoontes , en men meent, dat het naderhand C baldcei gc. naemt is. CHAM£BALANUS. Chamabalams , Dod. Gal. L atyrus arvenfis rcpens tuberofus , C. B. Pit. Tournefort. Panis por anus , Lonic. Terra glandes , Dod Adv. , Cba.rnabdla.niit leguminofa, J.B. _ _ . Órmtbogaluen purpureutn , Cord. in Diofc. Glandes terreflres , Cluf. Pan. Aracbidna , Theophralti, Colum. In’t Fraufch Veffe Sauvage. In’t Ned-rduitfch Aardakers , Aerdnoten , Muizen met jlaerten . ï>7 Is eene foort vanWikken , of eene plant, die verfcheide zwakke delen fchiet , omtrent an- derhalf voet lang, takkig, kruipende, en op den grond liggende , platachtig en als gebla- dert, in de lengte met eene ribbe als een ezels- rug verheven. De bladers zyn als die van Wik- ken , twee aen twee regt tegen malkander over geplaetd op een’ deel, die door een klaeuwier- tje eindigt; de bloemen zyn als die van peul- vruchten, purperen riekende; als zy afgeval- len zyn, vertoonen zich in hare plaetfe dunne en fmalle peulen, bedaende uit twee fchellen, die eenige bynaer langronde zaden in zich flui- ten ; de wortels zyn bolachtig op de wyze van eikels, vadgehecht aen zeer lange vezelen, en zyn vol wit en zoet merg, dat goed om te eten is. Zy groeit op de kanten der wegen. De wortel is goed om debuikloopen en bloecl- lozingen te fluiten, als zy gegeten ofineenaf» ziedfel of poeder ingenomen word. Chamnbaiar.us , is een naem t’zamcngeftelt vau ’t Griekfche £<*,««< , terra , v 5 , glans, nlsofmen zeide nerdaper oïAtrdeïhel, want de wor- tels van deze plant’ hebben de gedaeute Van een’ aker of eikel. CH AMIBATUS. Chamabatm , five rubus idaus alter , Trag. Kubus idaus lavir, C. B. Pit. Tournef. Kubus idaus non fpinojus , J.B. Fatbus hircinus , Tabern. Icon. In’t Franfch Konce fans epines. In’t Nederduitfch Braembeziën. Is eene foort van Braem of een kleene hce* der , die verfcheide delen fchiet, twee of drie voeten hoog, voorzien met bladeren gelyk die van den Framboifeboom , welke van agteren witachtig en wolligzyn; debloemen bedaen uit vyf rooswyze gefchikte blaedjes ; als zy zyn af- geval! en, vertoont zich eene ovale roode vrucht, zoo grooc als eene Aerdbei , bedaende uit ver- fcheide beziën volzuur fap, fpitswyze by mal- kander gehoopt op een’ moederkoek, en yder in zich fluitende een langwerpig zaed. Deze plant groeit op bergachtige plaetfen. De toppen en vruchten zyn afvegende, t’za- mtntrekkende, en goed in gorgeldranken. Charn&batus , a xct/aai , humilis , v /3«rs{, rulusl alsofmen zeide Lage of Kfttnt Braem. Z C H A- i7S C H. CHAMiECERASUS. Chamacerafus , Caft. Cbameecerafus Alpigena, Lob. Icon. Chatnacerafus Alpina f nicht rubrn gemino duo - bus punttis notato , C B. Pit. Tournefort. Cbamacerafus Gefneri , vel Cbamrepericlyme- non quoddam Alpinum , J. B. [Periclymenum rechim vel tnas , Gefn. Xylojleum alter um , Dod. LAftf ƒ ckj «o//ra , -uw/go Frangula , Lugd. In’t Nederduitfch Kleene of Lage Kerf eboom. Is een kleene heed-er, die anderhalf of twee "voeten hoog opfchiet; de takken zyn houtig, "bros, bedekt met een’ witachtigen baft’ , vol wit merg: de bladers zyn als die van Kamper- foelje of Hondskerfen , maer grooter, breeder, harder, minder groen, puntig, ruig, voornament- lyk van onderen , en regt tegen malkander over geplaetd: de bloemen groeijen twee aen twee op een voetdeeltje , dat uit den oorfprong’ der bladeren voortkomt. Zy zyn kleen, wit, als eene pyp wyd oper.daende , en in twee tippen ge- lheden, yder onderdeuntdoor een’ kelkgelyk als een kleene Granaetappel , die daerna eene roode vrucht of bezie word , gelyk als eene kleene kers , met twee flippen geteekent, en met bitter fap van een’ viezen fmaek , en ee- ltige platachtige en bynaer ovale witte zaden vervult. Dees heeder groeit op bergachtige plaetfen , als op het Alpifche en Pireneefche Gebergte; de vruchten walken als de bloemen, twee aen twee op eenen Heel vadgehecht. Zy hebben veel wezentlyk en vad zout en olie in zich. Zy doen braken , indien men ’er vier of vyf van inflikt; zy zyn ook buikzuiverende. Cham&cerafus a xct/*.*) * bumilis ey cerafus , alsof men zeidc Lage of /(leent /(erfeboom. CHAMiEDRYS. Chamredrys major repens , C. B. Dod. Pit. Tournef. Cbartuedrys vulgo vera exi [liman da , J. B. Qitercula calamandrina > Schrodcri. Trijjago , Matth. Trixago , Caft. lift Franfch Gemandrée , of petitCbene. C H. * Is eene kleenelage plant, die verfclieide dunne roodachtige en wollige delen omtrent een half voet hoog fchiet; de bladers zyn kleen , by tuflchenwydtens twee aen twee bynaer regt tegen malkander over gefchikt , langwerpig , vad , ruig^ getandt als die van den Eikenboom , bit- ter, wat fcherp en fpeceryachtig van fmaek; de bloemen walken aen den oorfprong’ der bla- deren langs de delen, en zyn purper van kleur’" en aengenaem van reuk; yder van haer is eene pyp, die van boven by wyze van een’ bek wyd open flaet. Als deze bloem is afgevallen , vol- gen’er vierbynaer ronde zaden , gefloten in een zaedkasje , dat aen de bloeme voor een’ kelk’ gedient heeft: de wortels zyn kleen, houtig, en vezelachtig. Deze plant groeit op onbebouw- de , fleen- en bergachtige plaetfen >,zy heeft veel wezentlyk en vlug zout, en olie in zich. Zy is infnydcnde , openend^, zweetdryven- de, wondheelende , en diendig tegen de jigt ; zy neemt de verdoppingen weg, en verwekt de maenddonden, verderkt de gewrichten, zuivert de oude verzweringen. Men gebruikt haer uit- en inwendig. Chamxdry; , a cc) , kumilis , c ipiif, quercus alsof men zeide Lage oï LQctne Eikenboom, want de bladers van Chamtedrys gelyken naer die vaa den Eikenboom. CH AMiELEA. Chamalea , Doel. C. B. Cha?n ’t welk de Verwers gebruiken. Men laet eene groote meenigte Scharlaketl- Belfen droogen tot gebruik in de Geneeskunde, en voor de Verweren; men moet die van Mont- pellier boven die van Portugael ftellen , omdat ze grooter, en levendiger van kleur’ zyn; en men moet de verfche, geheele, volfte en zwa- re verkiezen.. De rype en eerftgeplukte Schar- laken-Beffen hebben veel olie en zout, dat ten deele vlug , en ten deele vaft is , in zich. Zy zyn hartfterkende , opdroogende , t’za- mentrekkende , verfterken demaeg, herftellen de vervallen krachten, beletten het miskra- men ; zy worden doorgaens droog en in poeder gebruikt; maer het zoude veel beter wezen , dat men zich van de Syroop of Confeftio Air kermes bediende, nademael.deze doppen in het droogen hunne befte kracht verloren hebben. De eikel van den heefter is t’zamentrekken- de , en goed voor ’t windkolyk, tot een vier- dendeelloots in poeder gebruikt. C hermtt of rQrmts , is een Arabifche naem. C«f in, a zcKxtf , granum. C H I B O U GUMMI. Chiboti Gummi , in’t Franfch Gtmme de Gommter , is eene Witte Gom of Harft, geiyk als de Witte Wierook, maer zoo ftinkende niet; zy druipt in overvloed uit een’ grooten boom’, in de Ei- landen van Amerika, Gommier genaemt, wegens de groote meenigte van Gom, die hy uitwerpt; zyn hout is hard en wit, de biaders gelyken naer die van den Lauwrierboom , maerzyn veel grooter. De bloemen zyn kleen, wit, boven op de takken by bosjes gefchikt; zyne vrucht is zoo groot als eene olyftbynaer driekantig, glad, in’t begin groen , daerna donkerrood ; het merg ismalfeh, en vol klevende en witachtige harft. Deze Gom word ons gebrr.gt in vaetjes , en ge- wonden in groote en breede bladeren, die aen een’ grooten boom’ waden Cachibou genaemt, die in het land groeit. Hier van daen is de naem van de Gom gekomen. De Amerikanen en Wilden gebruiken deze biaders tot verfchei- de werken, en vooral om ze te leggen in hunne 1'pecerykorven , om te beletten, dat’er de lucht dooidringe. Zy branden fomryds deze Gom in plaetfe van olie. Sommige Kooplieden, die bedriegers zyn , verkoopen deze Gom voor de Gom Elemi , andere voor de Gom Animé, andere voor de Gom Tacamahaca; maer men kan zich gemak- lyk wachten voor dit bedrog, als men ze maer ec-nigzins kent. De Gom Chibou, is zeer goed voor de gra- veelpynen , ’t graveel , den roodenloop , bloedvloeden , als men ze als de terpentyn in C H. in een bolus of brokje meteen’ lepel’ vol water inneemt. De gift is van eene halve fcrupel tot eene drachma; men gebruikt ze ook uitwendig om te verzachten, te ontbinden, en de zenuwen te verfterken. De bladers van den Gomboom zyn wondhee- lende. Men vind in Guadeloupe nog eene an- dere foort van Gomboom , Rovde Gomboom ge- naerat ; dees is een boom , wiens hout' têer en witachtig is, bekleedt met een’ dikken en groenachtigen baft’, bedekt met eene dunne of zeer fyne rosachtige fchelle, die’er ligt kan af- gelcheiden worden; de takken zyn uitgeftrekt* bynaer als die van onze groote Pynboomen , dragende boven aen boswyze gefchikte bladers van gedaente als die van den Eflchenboom , maer wat breeder, glad, niet getandt , en don- kergroen van kleur’; de bloemen wallen by bos- jes boven op de takken , en zyn kleen en wit, waerop vleezige vruchten volgen , gelyk als pimpernoten, donkerrood van kleur’, en vol malfch, harda-chtig , lymig en witachtig merg, in wiens midden een harde Heen is, die aen de zy- den wat gedrongen, en bynaer zoo groot is als een korrel van Turkfch koren ; dees boom geeft door de inkervingen, die men’erin maekt, eene vloeibare harft gelyk als terpentyn; hy groeit op alle eilanden van Amerika, maer vooral op drooge en dorre plaetfen; en fs minder geacht dan de Witte Gomboom ; zyn hout is niet heel duurzaem, maer verrot fchielyk ; zyne harftheeft dezelve krachten als de terpentyn. De Vader Plumier meent, dat de Gomboo- men , waervan gefproken is , niet verfchillen van onze Denneboomen , als in de gedaente der bloemen , die zonder helrafty Itjes zyn. CHINA RADIX. China radix. Chinna. C ina. Clnna. In’t Franfch Efquine. Is een wortel doorgaens zoo dik als de voor- hand van een kleen kind, eene hand lang, ge- draeit, knobbelig, van buiten roodachtig, van binnen vleefchverwig , zonder reuk of fmaek ; hy word ons gedroogt uit Ooftindië gebragt, en groeit in China , fchietende doornachti- ge Helen , die voortkruipen en zich aen de naeftbyilaende boomen vafthechten; de bladers zyn groot , groen , en van gedaente als een hart. CH. s8r Men moet den wortel van China verkiezen welgevoedt, zwaer, valt, roodachtig, en zorg dragen, dat hy niet wormftekig zy; wam de wor- men’er dikwils inkomen; hy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Hy is zweetdryvende , opdroogende , pis- dryvende, een weinig t’zamentrekkende ; mea gebruikt hem doorgaens in eenafziedfel, enfom- tyds in poeder. Dees wortel heeft den naem van China be- houden, waervandaen hy komt. C H I V E F. C hivef, Theveti, Lugd. is eene foort van In- diaenfehen Vygeboom , die in’t Eiland Zipnngu groeit, en ronde zeer groene bladers draegt , van grootte en gedaente als eene franfche gou- de kroon; de vrucht is zoo groot als een groo- te meloen , faifraengeel , zeer aengenaem van fmaek, eii in den mond’ fmeltende; zy bevat za- den gelyk als die van onze Komkommeren. Deze vrucht is bevochtigende, verkoelende, hartflerkende , en goed voor de borft. Chivef beteekent in deSyrifche tael’ een’Vy* geboom. C H L O R I S. C kloris fu Tringillx viridis , (j Jonft. ) is eene foort van Vink , of een kleene vogel zoo groot als een Leeuwerk, nu eens groen, dan geel ; hy leeft van wormen, radys- en diftelzaed ; zyn gekweel is aengenaem; hy heeft veel vlugzout en olie in zich. Men oordeelt hem goed voor de vallende ziekte , als hy gegeten of in vleefchnat ge- bruikt word. Chloris a xx'oy , herba virais , alsof men zeide. Vogel zeo groen ah gras. * CHOCOLATUM. Cbocolatim. Chocolate. Cholatl. Succolata. In’t Franfch Chocolat. ' In’t Nederduitfch C hokolaet. Is een droog, hard, vry zwaer deeg, ge- maekt tot kleene vierkante broodjes of tot rol- len zoo dik als de voorhand of in ronde koek- A a jes, C H. C H. 1 8-5 jes, fóodachtigbruin van kleur, aer.gehaem en vervrolykende van reuk en fmaek. Dit deeg is eene vermenging, waervan de Kakau ’t voor- naemfte gedeelte uitmaekt ; wy zyn de uit- vinding aen de Amerikanen verfchuldigt, die ze aen de Chriftenen weinig tyds na de ontdekking van hun land vertoonden ; maer men heeft ze veel verbetert, cn de Chokolaet, die men in Vrankryk maekt , is veel lekkerer, dan die zy ons overzenden. Om deChokolaet te maken moet men de grootfte en bede Kakau nemen, die men groote Caraque noemt;raen zal die in een bekken op het vuur een weinig laten rooften,en gedurig omroeren, tot dat de fchellen of baden van de pitten gemaklyk afgaen. Men zal dezen grootden bad affchei- den en wegwerpen , dan de gepelde pitten we- der in ’t bekken doen en op nieuw laten roos- ten , maer op een matig vuur, tot dat ze van buiten wel gedroogt zyn , zonder gebrand te rieken. Daerna zal men ze dampen in een’ heel heeten vyfel , of men zal ze kneuzen en wry- ven, gelyk de Indianen doen, met een’ yferen roldok op een’ platten en heel harden deen , dien men warm geraaekt heeft, en waer onder men nog een weinig vuur leggen zal , om dien warmte houden; men zal volharden met de Ka- kau te dampen of te wryven, tot dat ze wel tot deegzy, en’er geene hardigheden of klonters overblyven. Men za! vier ponden van dit deeg wegen, en’t wederom op den warmen deen leggen , en met den zelven yzeren roldok drie ponden zuivere fyn gepoederde fuiker daer onder mengen, dit mengfel eenigen tyd lang wryven , tot dat de fuiker wel gefmolten , en met de Kakau wel ge- bonden zy, dan zal men.’er by doen een poe- der bedaende uit agttien Banille fchellen, an- derhalf drachma Kaneel, agt nagelen, twee grein amber-grys, en een grein muskus: als men dit alles wel ter degen onder een gemengt zal heb- ben, moetmen het deegvanden deen afnemen, en broodjes of koekjes maken van grootte en ge- daente zoo als men wil ; daerna op een wit pa- pier laten droogen of hard worden. Men moet de- ze Chokalaet in doozen bewaren. Men merke aen , dat het poeder van fpeceryen niet als op het laetd ’er by gemengt moet wor- den , als men eene naeuwe zamenbinding aen het deeg gegeven heeft, en dat men het deeg na deze vermenging niet altelang op den war- men deen moet laten blyven , dewyl de vlugge en geedige deelen van de fpeceryen , die hare krachten lieflykhei t uitmaken, door de warmte zouden vervliegen. Men moet de Chokolaet kiezen verfch ge- ïnaektj cn die de teekens, heeft , welke gezegt zyn. Men neemt heel dikwils van deze berei- dinge den Amber en Muskus af, omdat zy aen de vrouwen de opdygingen veroorzaken: maer daer komt in deze befchry ving zoo weinig van in, datmen voor geene kwade uitwerkingen behoeft te vreezen. Daerenboven geven’er deze fpece- ryen eene groote aengenaemheit aen. De meede voorfchriften van Chokolaet ver- eifchen Indiaenfche Peper, enGengber, maer deze fpeceryen, als al te fclierp zynde, beha- gen den Franfchen niet; zy komen beter over- een met dien der Spanjaerts , Duitfchers, en Hollanders. De bede Chokolaet, die wy in Vrankryk hebben, word teParys bereidt, en men heeft nu ter tyd ganfeh geene groote ach- ting voor die, welke uit Spanje en Amerika komt. Men eet de Chokolaet in koekjes, en maekt ’er een’ lekkeren en voedzamen drank van op de volgende wyze. Giet jin eene Chokolaetkan eene pint of twee pond heel klaer gemeen water , en zet dat op ’t vuur, en als het kookt, mengt ’er vier oneen bedeChokolaet.en even zooveeï poe- jerfuiker onder; dekt de kan toe, en laet ’t vocht omtrent een kwartieruurs zachtjes koken, dat op ’t laetd omroerende met eert’ kerren- dok, dien men in de Chokolaetkanne zal om- draeijen. Neemt ze dan van ’t vuur af, en laet het vocht nog een kwartieruurs daen weeken en meuken; ’t welk men dan nog met den ker- renftok om roert om het te doen fchuimen , en dan in kopjes giet: men moet dat zoo heet drin- ken als men ’t verdragen kan. • De warmte, die deChokolaet geeft, is ge- voeliger en duurt. langer dan die van de Koffy komt, omdat de Chokolaet vetter en lymiger zynde , zich dieper indrukt op de piaets , die zy raekt, en daer meer werking aen mede- deelt. Sommigen doen in den Chokolaetdrankeen,of twee dooiers van verfche eijeren , opdat hy beter fchuime, en voedzamer zy. Men gebruikt ook heel dikwils melk in plaetfe van water tot het zelve oogmerk. De Chokolaet, op wat wyze zy ook gebruikt word, is een goed hartflerkend middel om de verloren krachten weder te bekomen , en de kracht en flerkte op te wekken; zy weêrllaet de kwaedaertigheit der vochten, verllerkt demaeg, herfenen en andere levensdeelen , verzacht de alte fcherpe weivochten , die uit de her- fenen op de bord neerzakken , bevordert de vertering , eu verdryft de dampen van den wyn. Chocolate , is een Indiaenfche naem ,■ t’zamen- geftelt van Choco, fonus, geluid, en van Aty, aqua water, omdat men den Chokolaetdrank met wa- ter C H. C H. ter bereid, en dat dekerrendok, dien men daer inomdraeit, om het te doen fchuimen, eenkleen geluid maekt. Men zegt dat Chokolate by de Mexikanen toe- bereiding beteekent. CHONDRILLA. Chondrïlla , Tnr. Cbondrilla juncea vifcofa arvenjis rjua prima Diofcoridit , C. B. Pit. Tournefort. Cbondrilla juncea •viminea arvinfis, Tabern. Icon. Cbondrilla viminea, J B. Cichorea procera , -vel 5. T rag. Cicboreum fyfyeftre luteum , Dod. In’t Franfch en in’tNeclerduitfch Condrille. Is eene plant , die allereerftuit haren wortel’ grooce bladers fchiet, welke naerdie van Wilde Cichorei gelyken , diep ingefneden , zonder hair, en in ’t rond op den grond uitgefpreide zyn; tuflchen deze verheft zich een deel drie of vier voeten hoog, van onderen voorzien met verfcheide kleene doornen, en verdeelt in vele buigzame takken of roeden , die naekt zyn, of 'niet als eeuige fmalle bladers dragen, gelykdie van gras : de bloemen groeijen aen dc eindens der takken, als bosjes van gelehalvebloempjes, onderlteunt door een’ kelk, die als eene lang- ronde pyp gemaekt en in verfcheide deelen in- gefneden is; zy worden gevolgt door langwer- pige, en afchverwige zaden, yder voorzien met een kuifje; de wortel is anderhalf of twee voeten lang, ten minden een duim dik , met een zeer lymig melkachtig fap van een’ zoeten en ^anfch niet onaengenamen fmaek vervult. V. y groeit in de velden, op de kanten der we- gen, en bevat vele vvaterdeelen en olie, doch matiglyk zout in zich. Zy is bevochtigende, verzoetende, en ope- nende. Chondnlla, komt van’t Griekfche woord *«> ken uitgedrekt, buigzaem en met een’ gladden en groenen balt’ bedekt zyn; de bladers zyn enkel zonder aenbangfel , lang, zoo breed als die van den Noteboom, fpits, gelykende naer die van den Lauwrierboom , maer vleeziger , aen de kanten getande, fchoon blinkendgroen van kleur’ , vooral van boven, en Iterk van reuk. De bloem beltaet uit vyfin ’t rond ge- fchikte blaedjes van eene witte kleur’ trekkende naer ’t rood of purper, en is lieflyk van reuk, cn door een’ ronden harden kelk onderlteum. Als deze bloem is afgevallen, komt ’er eene vrucht voort , die doorgaens langwerpig , fam- tyds eirond, fomtyds zelfs bynaer ronden zoo grpot als eene groote peer is, bedekt met eene hobbelige en ongelyke, vleezige dikke fchelle, die in’t begin groen van kleur’ is, doch in’t rypen van buiten citroengeel en blinkende word, van binnen wit, zeer lieflyk van reuk, fpeceryach- tig en prikkelende van fmaek. Deze fchel bedekt eene blaesachtige zelfltandigheit, verdeelt in ver- fcheide huisjes vol zuur fap van een’aengenamen fmaek, en voorzien met eenige zaden, die van bui- ten hard, langtverpig, wit, mergachtig, en wat bitter van fmaek zyn. Deze vrucht behoud den naem des booms, die haer draegt, want men noemt ze Citrum oïCitr» , of Malum Citreum, in’t Franfch C/rro»,in’tNederduitfch CttroenappA. De Citroen- boom word aengekweekt iti warme landen, als in Italië , Provence en Languedok ; men ge- bruikt in de Geneeskunde vooral zyne vrucht, zelden zyne bladers of bloemen. De bladers an bloemen van den Citroenboom hebben veel half fyne olië, vlugge en wezentlyke zouten in zich. Zy zyn hartderkende en yerderkende. De Citroenlchel , en vooral ’t buitende gele gedeelte heeft veel vlug zout en half fyne olië in zich. Zy is goed om het hart , de maeg en her- fenen te verfterken , en het vergift te weêr- ftaen. ’t Citroenfap heeft veel wezentlyk zout en waterdeelen, doch zeer weinig oliè' in zich. Het is hartderkende , verkoelende, goed om de groote hitte des bloeds te dillen,, de gal néér te dry ven , dendordte verflaen, en het vergift tegen te gaen. Het Citroenzaed heeft veel olië eneen weinig vlug zout in zich. Het is hartderkende, goed om de bederving te weêrdaen , en om de wormen te verdrv- ven. Men (leekt een’ Citroen rondom met kruid- nagelen, en draegt hem in den zak, om’erdik- wils aen te ruiken ten tyde van algemeene of befmettelyke ziektens, om zich voor de belmet- tinge te bewaren. Daer is eene andere foort van Citroen , dien men zoeten Citroen noemt , omdat hy niet zuur is gelyk de andere; zyn fmaek is vry laf, en hy word niet veel geacht, als alleenlyk om zy- ne fchoonheit , want hy is doorgaens grooter dan de gemeene Citroen; doch hy word in dé Geneeskunde niet gebruikt. De Citroen- of Bergamot-Olië , zoo welrie» kende , zoo hartfterkende , cn zoo geacht in de reukwerken, wordgetrokken uit eenefoorc’ van ItaPaenfchen Citroen Bergarnotte genaemt , wiens oorfprong men zegt hiervandaen te ko- men, dat zeker Indiaen bedacht eenen tak van den Citroenboom te enten op den dam vaneen’ 15'ergamot-Pereboom ; de Citroenen, die daer van voortkwamen, deelden mede van den Ci- troen- en Pereboom; de uitvinder maekte lan- gen tyd een geheim van deze outdekkinge , en werd daer door ryk. Om de Olië ofËdèntie van Bergamot-Citroe- nen te krygen , fnyd men de gele fchel , of het buitenlie van den Bergamot-Citroen in kleene dakjes, en breekt die terdond ’t een naer ’t an- •der, perfende die tudchen de vingers in een glazevat, gelyk men de Oranjefchelletjes drukt, wnermede men een glas wyn welriekende wil maken : maer dit vat moet een’ naeuwen hals hebben , zoo dat men door de opening van ’t zelve niet brengen kan als de tippen van dé twee vingeren, die de fchel zullen uitdrukken, en dat zelfs deze opening, zoo veel alsdoenlyk is , met nat parkement gedopt zy , als de top-- pen C I. c r. CITRULLUS, 1 97 -pen der twee vingeren daerin gedoken zyn , om de uitwaefeming te beletten van dat, ’twelk men tracht te bekomen : t is ook goed dat bet vat dikbuikig, en zyne holligheit veelwyder. zy dan de hals , om ruimte en gemaklykheit te geven aen ’t wezentlyke gedeelte van de fchelte, die door de vingers uitgedrukt- is , om onder t uitgaen zich in’t rond te verfpreiden, en in vocht te veranderen; dit vocht is eene zeerfyne lucht- oliê van een’ aenlokkenden reuk , maer men moet tot dezewyze van doen eène groote mee- nigte kleene (tukjes van de fchelle van denBer- gamot-Citroen verfcfi gefneden gebruiken, om een weinig Effende of Olie te hebben. De Effende of Olie van Bergamot-Citroen zon- der vuur bereidt zynde, gelyk gezegt is, is veel aengenamer van reuk, en heeft veel meer kracht dan de Olie, die men uit de fchelle van Ber- gamot-Citroen op de wyze van andere oliën overhaelt. Zy is hartlterkende , goed '.'oor de niaeg- en hoofdziektens, en om de kwaedaertig- heit&der vochten te weêrltaen. De gift is van een’ tot zes druppels. De Bergamot-Pereboom word van Pit.Tour- nefort Pyrsts fativa , Iruttu autumnah , ftjp i, Jaccha- rcuo , c dor at o , e vindt fiavefcente , m ore lique/ceute genaemt. DeBergamot-Peer word van J. Bauhinus Pyrct Hergamotta genaemt. Sommigen gelooven, dat hy den naem gekre- gen heeft vanBergame, eene Pad in Italië, al- waer zy onderftellen , dat hy eerft is aenge- kweekt , maer de Heer Menage meent, dat dees naem komt van de Turkfche woorden Beg, dat Heer beteekent en Armout peer, alsof men zei- de Peer van den Heer. Qitreum , Ci/rum , citrus, a jci't^bs, dat afgeleidt word van Cednts, Cederboom , omdat de Citroen eveneens als de Cederboom een’ aen- genamen reuk verfpreid. Ccdra is een Italiaenfche naem , die van Cedrus komt. CITRINELLA. Ciirinella , Gefn. in ’t Franfch Tan», is een kleen Vogeltje , zoo groot als een Leeuw werk , en geel van kleur’; het zingt liefiyk, en leeft van zaden ; het befluit veel vlug zout en olie in zich. Het word gegeten zynde goed geacht tegens de vallende ziekte. C itrinella , a citr'fno colore , omdat dit Vogeltje eene citroen- of gele kleur heeft. , Trag. Gef. Hort. Anguria citrullus diBa , C. B. Pit. Tournef. Anguria , Matth. Ang. Anguria , cucumis , citrulus , Dod. Citrullies ojjicinarum , Ger. Citrullus folio colocynthidis fecio , Jt mine nigro , quibufdam anguria, J. IJ. In’t Franfch C itrouillc. In’t Nederduitfch Citrulle , U^ater- Meloen. Is eene foort van Anguria, of eene plant, die verfcheide rankachtige , zwakke , teêre , langs den grond kruipende, ruige Helen fchiet, wel- ke met groote, breede, zeer diep ingefneden, ruige , ruwe bladeren bekleedt zyn ; uit den oorfprong’ der bladeren komen kiaeuwiertjes en' voetfleekjes, die gele klokwyze en in vyf dee- len gefneden bloemen dragen : als deze bloe- men zyn afgevallen , volgen haer groote ron- de vleezige vruchten , die bekleedt zyn met een’ vry harden doch gelyken en gladden baft’, van eene donkergroene kleur’, gemarmert of doorzaeit met zeer groene of witte vlekken; het vleeich is gelyk als dat van Komkommeren, valt, wit of roodachtig, zoet en aengenaem van fmaek ; het befluit eene mergachtige zelfftan- digheit, waerin langachtige , breede , platach- tige, gerimpelde, zwarte, of roffe, of roode za- den gevonden worden; hun ball is hard, dien men ’er affeheid met hem te breken, en men vind daer binnen eene kleene, witte, mergach- tige pit van een' zoeten en aengenamen fmaek. De Citrullen worden in de hoven geteelt, en hebben vele waterdeelen en olie , doch weinig zouts in zich. Hec vleefch van Citrullen is bevochtigende, goed voor de bord, verkoelende, dienlHg om de hitte der ingewanden te matigen, als’t in een afkookfel gebruikt word. Het zaed van Citrullen is een van de vier groote koude of verkoelende zaden , en is be- vochtigende, goed voor de bord, pyndillen- de , verkoelende; men gebruikt ’t in amandel- melken, vleefchnatten , en afziedfelen. Men perft uit dit zaed eene witte en zoete olie ellen- dig om’t vel te verzachten , en om weektema* ken. Citrullus , a citrco colore , omdat de Citrulle» eene Citroenkleur krygen als ze ryp zyn. B b 3 C L. CLEMATITIS. 158 CVmatitis fylvejlnslatifolia , C. B. Pit. Tour- flefort. Clematis , . Matth. Clematis , five viorna vulgi, Lobelii, Eyft. Vi talba , Dod. ut. Clematitis latifoha Aentata , J.B. Viburmm Galtorum , Belion. Viorna vulgi , Adv. Lob. Ger. Atragene , Thcophrafti, Ang. Vitis nigra , Fuch. Tur. In’t Franfch Clcmatite , of Herbe aux gueux. In’t Nederduitfch Ly/ror of Viorne. Is eene plant, die als de wyngaerd, dikke, ruwe, buigzame, hoekige , takkige , kruipen- de ranken fchiet, welke zich aen de byüaende planten en heefteren vafthechten ; de bladers zyn breed als die van Klim, op fommige plaet- fen getande , en doorgaens vyf op eene rib ge- fchikt; de bloemen groeijen by trosjes ofopde wyze van zonnefchermen , beftaende yder uit vier witte, riekende, rooswyze blaedjes, die zonder kelk’ aen witachtige voetfteeltjes valt zyn. Als deze bloem is afgevallen , volgt 'er eene liairige vrucht, die op de wyze van een hoofdje rondachtig, en door verfcheide zaden gevormt is. De wortel is vezelig en roodachtig. De geheele plant heeft een’ fcherpen en heeten i'maeü ; zy groeit op de kanten der wegen , tuflehen de doornen en braemboflchen : men ge- bruikt haer om bolfen kruiden te binden ; zy heeft veel fcherp zout en olie in zich. Zy is infnydende, verdunnende, ontbinden- de, goed voor de fchurft, als ze ’er in een af- ziedfel opgelegt word. Clcmatitu , a kX?h*«, , virga , omdat deze plant vele rankachtige en buigzame roeden fchiet. CLINOPODJU M. C linopodiutn. In’t Franfch Bafilic fauvage. In’t Nederduitfch Wilde Bafilikum. Is eene plant , waervan verfcheide foorten zyn; ik zal alhierde twee voornaerafle befchry- ven , of die meelt in de Geneeskunde gebruikt worden.- C L. De eerfte word genaemt Clinopodium , Cord. in Diofc. • Clinopodium vu. gare , Matth. Clinopodum origano fimile , C. B. Pit. Tour- nefort. Acynus , five fterilis , Adv. Ac mos , Lob. Icon. Clinopodium quorum dam, origani facie , j.B. Onganum quartum ld minus , Trag. Be tonica Paul/ , GuiJ. Pulegium montanum . Lon. Calamintba prima , Tur. Zy fchiet verfcheide dunne, vierkante, ruige {telen omtrent anderhalf voet hoog ; de bin- ders zyn gelyk als die van Wilde Majoraen, doch zoo (terk niet riekende, tegen malkander over ftac.nde langs de {telen , ruig , en van fmaek als Salie. De bloemen zyn wervelswyze of by verdiepingen , of by dikke en dichte ringen rondom de {telen en takken gefehikt. Yder van deze bloemen is als een bek of pyp van bo- ven in twee lippen ingefneden , van eene pur- pere, doch zelden witte kleur’. Als deze bloem is afgevallen , volgen ’er vier langwerpige , kleene , roodachtige zaden, befloten in een zaedkasje , dat de bloeme voor een’ kelk’ ge- dient heeft; de wortel is vezelig. Deze plant groeit in de boflehen , langs de heggen ; mea vind ze van verfcheide grootte. De tweede word genaemt Clinopodium , Ang. Tur. Casf. Clinopodum vulgare , Lob. Clinopodium arvenje ocimi facie , C. B. Pit. Tournef. Clinopodium , aut LeBipcs , A lv. Pulegium petraum , Gein. Hor. Ac mos muit is, ]. B. Bafilicum tertium , T rag. Ocvmum (ylvejlre , Jive Acinos , Dod. Ger. Ocimajlrum , Fuch. Lugd. Zy fchiet verfcheide vierkante, zwakke, en zich naer den grond buigende (telen; de bladers {taen tegen malkander over, en zyn lcleen, ge- lykende naer die van Bafilikum , een weinigruig en ruuw: debloemen zyn wervels wyze gefehikt, gelyk die van de voorgaende foort’, blaeuw, en zelden wit van kleur’ : yder van haer word ook gevolgt van vier kleene en langwerpige zaden, ' befloten in een zaedkasje , dat de bloeme voor een’ kelk’ gedient heeft; de wortel is vezelig. Deze CL C N Deze plant is veel zwakker, en zoo aengenaem niet van reuk, als de Bafilikum , of de Berg- ruimte; zy groeit op onbebouwde plaetfen. De eene, en de andere Wilde Bafilikum heb- ben veel half fyne olie, vlugge en wezentlyke zouten in zich; de eerde foort is wat hooger geacht in de Geneeskunde dan de tweede, maer zy hebben bynaer dezelve krachten. Zy zyn een weinig t’zamentrekkende , op- droogende , ontbindende, verterende; zy ver- kerken deherfenen en ingewanden , en verwek- ken de maendllonden. Clinopoduim , ex kXivv, lethes , er sr£s TeSof, pes, alsof men zeide voet van een ledekant , omdat 4e kelen van de eerke foort’ van Wilde Bafilikum, die rondom met wervelswyze gefchikte bloe- men beladen zyn, volgens Diofcorides denvoet A7an een ledekant verbeelden. CLYMENUM. Clymenum is eene plant, die tot de peulvruch- ten behoort, en waervan twee foorten zyn. De eerfte word genaamt Clymenum Hijpanicum flore vario , filiqud pla- tul , Pit.Tournef. Lathyrus viciaoïdes vexillo rubro , labialibus pet at is oflntm ambientibus , carulreis , filiqud ïlaudy Mor. De tweede word genaemt Clymenum Hifpamcum flore vario , filiqud ar - ticwaid , Pit.Tournef. Lathyrus viciaoïdes floris vexillo pbaeniceo fc- liis lat’uilibus jubalbejcentibus , filiquis orobi , Mor. Hift. Deze planten gelyken naer de Lathyrus , uit- gezonden dat hare ribben meerb'.aders dragen, dan die van de Lathyrus. Zy hebben dezelve krachten als de Lathy- rus. Clymenum, a , volvo , omdat de takken van deze plant’ eindigen door klaeuwiertjes , die rich rondom de bykaende planten vakhaken en vlechten. C N I C U S. Cnicus exiguus capite canctllato , /(mine to- ment of o ^ Pit. Tournefort. Carditus parvus , J. B. C O. i£>5> Is eene kleene plant, die verfcheide dunne, takkige kelen eene hand hoog fchiet; debladers zyn kleen , langwerpig, een weinig ruig, op de kanten met kekelen voorzien; de toppen dragen kleene fchubachtige bolletjes, omringt van wol- lige blaedjes , die eene foort van kleene netten of traliën maken ; de bloemen waken op deze hoofdjes als bosjes van bloempjes, die in kleene vezelingen ingefneden zyn; ’t zaed is wollig, en met een kuifje voorzien; de wortel is lang en dun; deze plant is zeidzaem, en word in de Geneeskunde niet gebruikt. C O B A L T U M. Cobaltum. Kobaltum. In’t Hoogduitfch Kobold olMichenp dver . In’t Nederduitfch Kobalt. Is eene foort van Marcafite , of een harde , zware keen, gefchikt in verfcheide geaaencens, die glad, en blinkende zyn, en dau eens ver- beelden druivetroken , dan eens kleene fchul- pen van eene purpere, ofroodachdt.e.< ofzwart- achtige, of afchverwige kleur’, byem gehoopt, en t’zamen vereenigt door eene koffie, die ee- nigzins naer bergkoffig Spiesglas gelykt: deze keen word by de Schryvers onder de foorten van natuurlyken Kalamintkeen gekelt; men vind hem in de zilvermynen van Scheneberg in Duitfchland in Meiffien; hy is bekent voor een kerk en vermogend vergift, en een brandmid del zoo gevaerlyk, dat zoo de werklieden, die in de mynen arbeiden , door ’t water gaen , waerin hy geweekt heeft, zweren aen de voe- ten en beenen krygen. Men kan deze bergkoffe uitwendig gebruiken om op het vleefch eene kork te maken, en om de uitwallen te verteren. Men krygt uit de Kobalt door opheffing het Ro.ttekruid, gelyk alsopzyne plaets gezegt is, en daerblyft over de Saffier, waervan op zyne plaets gefproken zal worden. [(oboid beteekent in ’t Hoogduitfch eene zaek, die nergens toe deugt; de Duitfchers hebben dezen zelven naem gegeven aen die , welke zy geloofden Toveraers te wezeii. De Duitfchers hebben nog aen de Kobalt den naem gegeven van A üthenpulver , als om te zeggen , Poeder voor de Vliegen , omdat ze deze bloedelooze diertjes doet kerven; zeis ook een vergift voor de ratten en muizen, die ’er van eten. COCA, 103 c o. COCA. ' c o, COCCOTHRAUSTES. Coca , Monard. is een kleen Amerikaenfch boompje of heeftergewas , omtrent eene elle hoog : het blad is getyk als dat van den Myr- thenboom , of gelyk fommigen zeggen , van den Smakboom, zacht, en groen : de vrucht is by trosjes gefchikt, rood gelyk Myrthebe- ziën als zy begint ryp te worden , van de- zelve grootte, en zwart als zy hare volkomen rypheit verkregen heeft ; dan is het tyd de bladers te plukken, om ze te droogen en te be- waren. De Wefterfche volken gebruiken de Coca als de Oofterfche de Betel , en als de Europeërs de Tabak. Zy is te Peru in groot gebruik om te verlicrken , en de vervallen krachten te her- tellen, om den dort te verdryven , en om te voeden; men mengt ze met verkalkte Oeter- fchulpen, enmaekt’er balletjes van , die men langen tyd m den mond’ houd, en met groot ver- maek kaeuwt. COCCI ORIENTALES. Cocci Oriënt aks , Tab. Ger. Cocculre ojjicinarum , C. B. Ciicu/i fruttus J'oLani furiofi in JEgypto, Cord. Grana Orientis , Cornaro. Baccrc Coccula Etepbantina Germanis Pbar- tnarop. Matth. Epifl. Co':o de Levant i , quidam fructum tithymali paralii ejje pmant , Lac. Cuccuius indicus , Cafl. In’t Franfch Coques du Levant. In’t Nederduitfch Koklcs. Zyn kleene Vruchten of Beziën zoo groot als erweten, bynaer rond, donker van kleur’, die men ons droog uit Ootindië overzend. Yder van haer befluit een geelachtig bros zaed , dat ligtelyk vermolfemt en vervliegt naermate dat’t oud word, zoo dat de dop ledig en zeer ligt ovetbïyft; deze vrucht is vat aen een kleen Deeltje, doch men weet niet tiptelyk, aen wel- ke plant’ zy watt. Sommigen willen, dat het zy eene foort van Viorne , anderen van Wolfs- melk, anderen van Nachtfchade van Egypten. Wat’er van zy, zy moet nieuw, vry groot en zwaer, en welge voedt verkozen worden. Men gebruikt ze gelyk ’t Luiskruid, om de luizen te dooden; zy mnekt de vilïchen , die ’er van eten, zoo dronken enflaperig, dat ze dood fchynen , en dus gemaklyk gevangen kon- uen worden. Cocci, a KOKxêf, granum , Jive bacca. Couothraujle: , ( Gefneri. Bellon. ‘fringilla ra- Jlrata') in’t Franfch Grosbec, in ’t Nederduitfch 13‘kjx-k.s t(er[ev;n^, is een Vogel een weinig klee- ner dan een Spreeuw; zyn bek is zeer groot naermate van zyn lyf, bieed, kort, hard, en Iterk; zyn kopis doorgaens geel meteenezwar- te vlekke omtrent de keel geteekent; zyn hals is afchgraeuw; zyn rug vael , de eindens van zy- ne vleugelen zyn geelaclniggroen , ’t uiteröe van zynen flaert is wie ; hy onthoud zich ir.bos- fchen , en maekt zyn nelt in holle boomen; hy leeft vooral des zomers van kerfefteenen , die hy met zynen bek breekt, en van verfcheide beziën, waervandaen zyn naem komt; hy veran- dert van kleur’, naermate dat hy oud word ; men ziet hem voornamentlyk in Italië en Duitfch- land. Hy heeft veel vlug zout en olië in zich. Hy is goed voorde vallende ziekte, om de pis af te dryven, als hy gegeten of in een afziedfel gebruikt word. COCHINILLA. Coccbinilla. Coccinüla. Coccinella. fn ’t Franfch Cochenille. In’t Nederduitfch Kochenille. Is een bloedeloos diertje zoo groot als een> Linfe bynaer rond of half bolrond , gelykende eenigzins naer eene weegluis, doch van buiten wit- of als meelachtig, en van binnen rood als fcharlaken, van eene zeer langzame beweginge; men vind het op verfcheide foorten van boomen in Nieuw Spanje. De Indianen vergaderen ze en brengen ze over op eene foort van Vyge- boom van ’t land , wiens vrucht vol bloedrood fap is, men noemt dezen Vygeboom Opuntia major fpinofa fniBu fanguineo Jive Tuna. In’t Franfch Raquette, of CardaJJe olNopal. Is een foort van boom ofheefter, dien men teelt; de bladers zyn groot, eirond, van ge- daenteals een Raket, twaelf of veertien duimen lang, omtrent zes duimen breed, bynaer een duim dik, vleezig, vettig en doornachtig; de vrucht groeit aen ’t einde van ’t blad, zoo groot als * c o. C O. iof als eene peer of als eene groote vyg , bedelft met e-ene dikke fclielle , als die van eeti Oranje- appel , altyd groen , voorzien van vvydte tot wydte met doornen, en aen’t einde met eene zeer doornachtige kroon’ , die gegeten zeer t'zamentrekkende is. Deze vrucht is vol klee- ne, en zeer harde korrelen, bykaus zoo groot als Korianderzaed , en vol fap zoo rood als fcharlaken , en zoet van fmaek; ze word van de Indianen Tuna, en door de Franfchen Figue d' Inde , dat is Indiaenfche Vyg, genaemt ; doch de naem van Tuna word zoo wel aen den heefter als aen de vrucht’ gegeven. De Fran- fchen hebben hem nog den naem gegeven van Rakette, wegens de gedaente van zyn blad. Om eene Indiaenfche Vyg te doen groeijen, behoeft men anders niet als een blad van deze plant’ half in de aerde te Heken , zoo zal in weinige dagen de helft, die buiten de aerde is , een ander blad voortbrengen , en dit we- derom andere, terwyl het eerde dikker zal wor- den , en den dronk, en takken van een’ hee- fter zal maken ter hoogte van agt of negen voeten. Het kleene diertje, dat men Kochenille noemt, op deze plant gevoedt zynde , verkrygt zyne fchoone kleur; men vergadert het, als ’t eene genoegzame grootte bereikt heeft , met groo- ie zorge , laet het derven door koud water, en droogen om het te vervoeren. De Kochenille , die men den bynaem geeft van Me/lech of Mef/tque , word ons overgezon- den van Peru, Mexico, Edang Salé , Kadix en verfcheide andere plaetfen van Amerika. Men moet ze verkiezen groot, zuiver, welge- voedt, zwaer, droog, zilververwig , van bo- ven blinkende , en gevende , als ze gekneud word , eene hoogroode kleur. Zy word van de Verweren gebruikt om Scharlaken te ver- wen. Men oordeelt ze in de Geneeskunde goed voor den deen , ’t graveel, om den buikloop te dop- pen, ’t miskramen te beletten, als ze in poeder in genomen word. De gift is van twaelt greinen tot eene halve drachma. Daer zyn nog verfcheide andere foorten van Kochenille, als Campechane, Tetrechale, en Wilde. De Kochenille Campechane is ’tuitzygfel van de Medeque of van die, welke voor ’t verwen gedient heeft. De Kochenille Tetrechale is niet anders als ’t aerdachtige gedeelte, dat in de Campechane ge- vonden word. De Wilde Kochenille ofKochenille in greinen is , die men tufïchen de wortels van de grootePim- pernel of Tragofelinum tnajus vind. Cocchinilla is een Spaenfch verkleenwoord van Coccus qrtajt Coccinula , kleen grein of korrel, om dat men geloofde, dat de Kochenille een zaed of korrel was. COCHLEARIA. Cochlearia , Dod. J. B. Cocblearia folio fubrotundo , C. B. Pit. Tour- nefort. Cochlearia Batava , Adv. Lob. Butannica, Gef. Hor. In’t Franfch Herbe aitx cui Uiers. In’t Nederduitfch Lepelbladen, * Is eene lage plant , fchietende uit haren wortel’ bynaer ronde, matiglyk breede, en vlee- zige bladers, die lomtyds zoo hol als ’t blad van eene kleene lepel, groen, blinkende, vol fap, en aen purpere deeltjes van eene matige lengte vallgehecht zyn ; tuiïchen deze verheffen zich omtrent een voet hoog verfcheide hoekige , roodachtige, takkige delen, bekleedt met klee- ne langwerpige blaedjes , en zonder deel’ : de bloemen waden langs de toppen van de delen, bedaende yder uit vier witte kruiswyze ge fc hik- te blaedjes ; daerop volgen bynaer ronde en ge- zwollen vruchten , bedaende yder uit twee zaedkasjes , of dopjes, die kleene, bynaer ron- de,en rode zaden influiten; de wortels zyn kleen, regt, en met eenige witte vezelen omringt. De geheele plant heeft een doordringenden reuk als ze gekneud word, en een’ fcherpen fmaek. Zy groeit doorgaens op aen zee gelegen en lcha- duwachtige plaetfen. Zy heeft vele waterdee- len , olie , en vlug en vafl zout in zich. Zy is goed voor de blaeuwfchuit,en de miltziek- tens ; zy neemt de verdoppingen weg, dryftde pis af, ontdoet ’t wyndeenige vocht, vermin- dert den deen , zuivert en verderkt ’t tand- vleefch; zy is wondheelende ; men laet ’t fap of afziedfel daer van gebruiken. Cochlearia , a Cochlearc , lepel, omdat de bladers van deze plant’ dikwils zoo hol zyn als eene kleene lepel. * Zie PI. VII. Fig. 6. C e C O- 2.0 i c o. co. COHYNE; Cohynt, (Theveto.Lugd.) is een boom, die in de landen der Cannibalen in Amerika groei t;’t blad is gelykals dat van den Lauwrierboom ; de vrucht is zoo groot als eene middelmatige Citrulle , van gedaente als ’t ei van een’ Struisvogel , fchoon voor ’t gezicht, voornamentlyk als de boom daer meê beladen is , doch word niet gege- ten. De Cannibalen maken ’er kleene vazen van , welke zy in ’t byzonder gebruiken voor eene verborgenheit , die hunne Godheic be- treft. Zy hollen ze uit, en vullen ze mecTurkfch koren, en andere zaden, of kleene (teentjes , en verfieren ze van buiten met verfcheide foor- ten van veêren; daerna doorboren zy zre van onderen , en maken’er een kleen (tokje in, datze inden grond (teken. Zy hebben de gewoonte van met veel eerbiedigheit drie of vier van deze vruch- ten dus toebereidt in yder van hunne hutjes te bewaren; zy noemen die Marak* en lamarakj*. Zy gelooven, als ze deze vrucht behandelen , en haer eenig geluid hooren maken wegens de korrels en kleene (teentjes , die van binnen zyn , dat ze ('preken met hunnen Toupan , dat is te zeggen hunnen God, en dat ze van hem zeker antwoord ontfangen: zy worden in dit bygeloof onderhouden door hunnen Paigi Qf Waerzegger , die hun doet gelooven , dat ze met ’t reukwerk van Tabak en zekere bezwe- ringen en mompelingen eene Goddelyke kracht geven aen hunne Tamaraka. Het binnen (te van de vrucht’ van Cohyne is goed om de hoofdpyiieote (tillen, als’tgekneuft enop’t voorhoofd gelegt word, COLA. Cola , J. B. is eene vrucht van Guinea, zoo groot als een Pynappel, die onder hare fchel befl uit andere vruchten, gelyk als Kaftanjes , waervan yder vier kleene, roode of vleefch- kleurige nootjes in zich heeft. Deze vrucht groeit aen een’ boom’, die in’ t Koningryk Congt vva(t. Men7egt, dat deze nootjes, tuflchen de tan- den gekraekt en in den mond’ gehouden , den dorft verflaen, dat ze een’ goeden fmaek geven aen ’t water, waeiin men ze geweekt heeft, en t zelve goed maken om de maeg en lever te ver- kerken. C O L C H I C U M. Colcbicum , Dod J B. Colcbicum commune , C. JB. Pit. Tournef. Colcbicum Ephemerum , Lugd. Colcbicum , Jive Strangvlatorium Epbe • mertim crocifolium & bulbifohum , Ap. Caftaeo, Lob. Colchitum nigrum fubrubens , Cord. Hift. Epbemerum venenofum , Amato. Hermodatlylus tiiger cjf rufus, Mefueo & Se« rapioni. In’t Franfch Colchique , oïMort auCbien. In’t Nederduitfch Tydeloos. Is eene plant, die in de lente drie of vief bladers fchiet, gelyk als die van Lelien; tus- fchen deze verheffen zich onmiddelyk uit den wortel’ drie of vier lange, dunne, witachtige teêre pypen , die naer boven in zes deelen wyder worden of opengaen, makende als eene lelibloetn van eene purpere of fomtyds witte kleur’. Deze bloem vertoont zich niet als in denherfft, en heeft in haer midden eenige fyne bleeke draden. Als deze bloem is afgevallen, ver- toont zich eene langwerpige , zwartachtige , driekantige vrucht , byi>aer vol ronde zaden. De wortel beftaet uit twee witte bollen, een’ vleezigen , en ?en’ gebaerden , om wonden van eenige zwart- of roodachtige fchellen. Deze twee bollen zyn vol melkachtig fap. De Tyde- loos groeit in de velden , en op de beogen ; zy heeft veel olie, waterdeelen, wezentlyk en vak zout in zich. De wortel is doodelyk, indien men hem in- wendig gebruikt; want hy zwelt in de keel’, en maeg’ als eene fpons , zoo dat hy doet (likken. Hy is goed voor de zinkingen en jigt, als hy uitwendig gelegt word. Colchicwn , a Colcbide , omdat deze plant eer- tyds zeer gemeen was in Colchis een landfchap van de Levant, dat men tegenwoordig Mingrelie noemt. Ephemerum , ah tV» , cri/tipa, dies , omdat men zegt , dat de bloem van deze plant’maer eenen dag duurt. C O L I A S. Colias , five Coliay Arift. Laccrtus marinus minor , Plinii. Is een vifch , die zeer naer een’ Makreel ge- lykt , doch op ’t vel met zwarte (lippen en fchuinfche (Irepen geteekent is; hy is goed om te eten , maer zyn vleefch is moeijelyk te verte- ren : men zout hem in. Hy Hy Is ontbindende, als hy gekneuft en er- gens opgelegt word ; zyne pekel is goed voor de candpyn’ , als ze in den mond gehouden word. COLLA TAURINA. Colla Taurina. In ’t Franfch Colle de Taurcau , of Colte forte , In’t Nederduitfch E ngelfcbe Lym. Is een Lym gemaekt van de kraekbeenderen en zenuwen van een’ Os , die men in (lukken fnyd, en in water laet weeken, tot dat ze t’ee- ntinael gefmolten zyn , en dat ’t vocht bykans koud geworden zynde eene lyvigheit aen- neenu van vry dik lym : dan lpreid men ’t uit in dikke bladen, en legt ze te droogen. Het b lie Lym word on., uit Engeland en Vlaende- ren gebiagr. Het moet gekozen worden zuiver, droog , beider, doorfchynende, glad, donkerrood van kleur’, ni et gruizig, en dat gefmolten niet al te veel Hinkt. Het word gebruikt van de Hoe- demakeren , en verfcheide andere Werklieden; het heeft veel olie en een weinig vlug zout in zich. Het is etter- en weekmakende, ontbindende, als ’t gefmolten en uitwendig gelegt word : men zouae ’t konn n vermengen onder deplei- (ters, gelyk men ’t Vifehlym doet; doch men heeft ’t in de Geneeskunde tot nog toe niet in gebruik gebragt, waerfchynlyk om dat ’t te gemeen is. Colla, a Gr&co %r.\Xot, , Gluten, Lym. C O L O C A S 1 A. C olocajta , Gef Hor. Cluf. H'fp JB. Melumb Ztüanenfvm . Pu 1 < urnef. A urn /Egyptium, Matth. Lob Dod. Aron maximum JEgypt lacum quod vuigoColo- cafia , C B. Aron magnum Colocafla vulgo , Pampina pa - radiji , Ca?f. Fuba /E yptia, Bellon. Nympbtea indica flore pttrpureo , Bontii. LJymphaa Indica , faba /Egyptia dl da flore incarnato , Parad. Bat. In’t Franfch Féve d' Egypte. Is eene Waterplant gelykende naer Plompen, uitgezondert in de kleur’ van de bloem’, en de fchikkinge van de vrucht*. De Heel is vyfofzes voeten hoog, en een vinger dik; de bladers zyn groot , rond, van onderen zenuwachtig, gehecht aen lange en dikke (telen , vol water- en lytn- achtig lap; de bloemen zyn groot en wyd ge- lyk die van Plompen, rooswyze gefchikt, en van eene purpere kleur’ ; uit yder van hare kelken verheft zich een (lampertje, dat in ’t Vervolgeenehalfbolronde groene vrucht word, van binnen verdeelt door verfcheide holletjes, in yder van dewelke men een zaed of boon vind , van gedaente als een eikel , en van giootte als onze tuinboonen ; de wortel is groot, dik, vleezig, goed om te eten, en van frnaek als Kaftanjen. Deze plant wad in de meiren , moeraden, op de kanten der rivie- ren, in Kandié , Egypten en Alexandrië. DeKalfsvoet vanÉgypten is t’zamentrekken- de, en goed voor den roodeloop. De wortel heeft eene kokende kracht, en is goed om de maeg te verderken. COLOCYNTHIS. Colocynthit , Dod Ger. J B. Cotocynthis vulgaris , Park. C olocynthis minor , Gef. Append. Cnlocvntbis frudu rotundo minor , C. R. Colocynrbis fungofa & / evis , Cord. Hift. Cucurbita jylveflris Jrudu rotundo minor , Cxfalp. In’t Franfch Colotjuinte. In’t Nederduitfch Kolokwint appel. * Is eene Indiaenfche plant, die ruige, ruwe, op de aerde kruipende delen lchiet; de bladers groeijen alleen, aen vry lange delen gehecht, van malkander veraf daende, breed, diep in- gefneden , ruig , ruuvv , witachtig , voorna- mentlyk van onderen , en met verfcheide witte dippen gefpikkelt; de bloemen zyn bleekgeel; daerop volgt eene vrucht zoo groot als een middelmatige Oranjeappel, bynaer rond, van nature vry droog en ligt , bedekt met eene har- de, gladde, geel- en groenachtige, en blinken- de fchelle. De Indianen fcheiden deze fchel af, en het binnende, dat het vleefch van de vrucht’ is , hebbende laten droogen, zendenzy het ons over C c 2 als In’t Nederduitfch Kalfsvoet vanÉgypten. * Zie PI. VII. Fig. 7. c o, I04 c o. als appels van verfcheide grootte, die wit, rood, ligt, en van eene onverdragelykebitterheit zyn; dit is ’t, dat men C olocyntbis officinarum noemt. Men vind’er van binnen verfcheide huisjes vol zaed, zoo groot als dat van Meloenen, doch korter, vleeziger, en veel harder , van eene geelachtige kleur', die naer ’t wit trekt. Men teelc de plant in verfcheide plaetfen van de Levant. Men moet den Kolokwint verkiezen nieuw, in fchoone, groote , witte ; vleczige, welge- droogde, ligte, en zeer bittere appelen, die gemaklyk te breken zyn ; zy hebben veel olie , en vlugge en wezentlyke zouten in zich. De Kolokwintappel van zyne zadengezuivert word van de Schryveren Pulpa Colocymbidos ge- naemt, ’twelk zeer dikwils inde Geneeskunde gebruikt word. Het purgeert geweldig door den floelgang , en is goed om ’t dikfle flym van de verafgele- genfle deelen te ontladen; men gebruikt ’t te- gens de vallende ziekte, beroerte, flaepziek- te, fpaenfche pokkert , fchurft , heupjigt, en vloeijingen ; men geeft ’t nooit alleen in , maer mengt ’t onder verfcheide pillen en toeberei- dingen. Colocyntbus , Gr&te kó\*k ItSv, qubd notxlxi xtieï , nlvutn movet , omdat de Kolokwintappel doel- gang verwekt; ofwel Colocyntbus quod fit *oA«» ttvtat , efca canïs , Jive cibus canum; omdat de Ko- lokwintappel door befpotting een honds eten genaemt word , wegens zyne groote bitter- 'beic. COLOPHONIA. Colophonia. Pix Gireeca. Refina fncta , aut tojla. In’t Franfch Colophone. In’t Nederduitfcli Spiegelbarjl . Is een gekookte Terpentyn , waervan twee foorten zyn; de eerde e.n bede is zuivere ter- pentyn, dien men in water laet koken , tot dat hy hard, wit en breekbaer geworden zy., De tweede, van de Kooplieden Arcanpon of Bray fee genaemt , is eene zwarte , drooge , breekbare ofbrooze, glinderende doffe,, gel y- kende naer dek,, doch harder en zuiverej, die men in.de kromhalzen na de overhaling van de ïerpentynolië overgebleven vind. De eerde Spiegelhard is zeer openende , ontbindende, zuiverende*. heelende emvleefch- makende ; men maekt ’er pillen van , die men doorgaens gebruikt voor de zaedloopen , en ’t graveel ; men kan ze ook uitwendig ge- bruiken. De tweede Spiegelhard is ettermakende, en ontbindende, en word onder pleiders en zal- ven gebruikt ; doch zy heeft zoo vele krach- ten niet , ais de eerde , omdat men door de overhaling de wezentlykde olie daervan getrok- ken heeft. Colophonia , omdat men eertyds deze foort van Hard bereidde te Colophon, eene dad van Iönië , waer van daen men ze overal heen ver- voerde. COLUBRI. • « Colubri is een zeer kleene vogel, aenmerkens* waerdigom zyne kleenheiten om de fchoonheit zynerveêren: hy komt voort in de Eilanden van Martinique, van waer hy gedroogt in Eu- ropa gebragt word : hy is doorgaens van’r be- gin zyns beks tot het einde van zynen daert eene pink lang : zyn kop is bynaer zoo groot als eene groote erweet ; de bek een duim lang , wat krom, fpits , en zwart; de tong is lang , kraekbeenig , dun , en fcherp ; de hals een vinger lang, ’tlyfzoo groot als eene hazelnoot; de daertomtrent twee vingers lang; debeenen kort en fyn; yder poot heeft vier graeuwe toon- tjes, voorzien met fcherpe nagelen of kleene klaeuwtjes ; dees vogel is heerlyk opgepronkt met zeer fchoone, blaeuwe, blinkende, azure, en weêrfchynende veêren ; de kop is verfiert met eene fchoone kuif’ van dezelve kleur’; de vleugels zyn groot naer de grootte van den vogel ; hy zuigt de bloemen tot zyn voedfel , en maekt zyn ned op de boomen gelyk andere vogels. Daer zyn twee foorten van Colubri , die voornamentlyk in grootte verfchillen , want de eene is een weinig grooter dan de andere ; de kleende heeft eene enkele tong, en de grootde eene dubbele. De Vader Plutnier fprekende van de Colubri zegt , dat, niettegendaende hunne kleenhcit, zy zich zeer doen vreezen van andere vogelen , die oneindig grooter dan zy zyn ; ik heb ze , zegt hy, zekere vogels zien vervolgen, die men Dikbekken noemt , en die een weinig grooter zyn dan Lyders; zy hebben een’ dikken, breeden en fpitfen bek zeer bekwaem om de jongen van de Colubri op hun ned in te dikken , doch moe- ten zich wachten voor’t mannetje ofwyf]e;’tis een aengenaem vermaek om den Dikbek te zien vluchten en fchreeuwen, als de kleene Colubri hem vervolgt; en zoo hy hem aeluerhaelt, hecht c o. c o. 20/ hy zich met zyne kleene klaeuwtjes onder zy- ne vleugels valt, en (leekt hem met zynen kleenen bek , die zoo 1'cherp als eene naeld is, tot dat hy hem buiten daet van verweringe gebragt heeft. Ik heb nooit, vervolgt de Vader Plumier, eenig zoet gekweel in den zang van denColubri ver- nomen : ’t is eene foort van zeer fcherpe kner- (inge ; hy huppelt gedurig van de eene bloem’ op de andere, doch met eene zo groote gezwindheit, dat men ’t naeuwlyks gewaer kan worden. Ik vernam op zekeren dag te Martinique, vry verre van my af, een groot gebrom, bynaer als dat van een’ zwerm byën ; ’t was van meer dan vyf hondert van deze kleene vogelen,, die heen en weêr fprongen rondom een’ grooten boom, ge- heel bedekt met bloefems , die zy uitzogen. De veders van deze kleene vogelen dienen den Indianen tot optoojing en verfiering. Men zegt, dat de Colubri een’ muskusreuk aennemen in ’t droogen ; ik heb ’er niet meer dan eenen gezien , die dezen reuk gekregen heeft. COLUBRINUM LIGN UM. Lignum colubrimm. Lignum ferpentarium . In’t Franfch Bois couleuvré. In’t Nederduitfch Slangenhout. - Is een houtige wortel, of een hard, vad in een gedrongen , zwaer hout, van binnen wit- achtig, doch met een’ dunnen, roodachtigen of bruinen gemarmerden bad’ bedekt, zonder reuk , en van een’ zeer bitteren fmaek : men brengt ’t ons in (lukken doorgaens een vinger lang, en eens kinds voorhand dik; maer daer zyn’er zoo dik als een arm. Dit hout krygt men van een’ boom’, of heefter, wiens takken langs de aerde kruipen , en zich vallhechten gelyk de Klimop aen de byftaende boomen; de bla- ders hebben veel overeenkomft met die van den Wilden Wyngaerd; hy groeit op de Eilanden Ceylon en Timor. Men geeft in het land voor, dat ’t door het enkel aenraken de (langen doet derven , waer van men zeer geplaegc word. Sommigen raeenen, dat de Kraenoogen de dee- nen zyn van eene vrucht’ , zoo groot als een Oranjeappel , die aen dezen boom’ groeit ; waervan ik op hare plaetfe fpreken. zal. Het Slangenhout heeft veel olië en wezentlyk zout in zich. ’t Is zuiverende , opdroogende, en goed voor cule< , Mug , omdat men wil , dat deze plant door haren reuk de muggen verdryft. Baccharss, aBaccho, omdat men zich heeft inge- beeldt, dat deze plant een’ wynigen reuk had. C O P A L. f Copal , Monard. Ctef. Lugd. jive Paneopal , Frag. is eene harde, gele, blinkende, door» fchynende hard, waervan twee foorten gevon» de» * Zie PI. VII. Fig. 9, f Ibid. Fig. 10, c o. 2,0'S C O. « den worden. De eerde en fchoonfte foort, die men Oofterfche Copal noemt, is zeer zeldzaem; men brengt ze ons uitOodindië enNieuw Span- je ; zy druipt door inkervingen uit den ftamm’ eens booms van eene middelmatige hoog>e , wiens bladers lang, vry breed, en fpits zyn, en wiens vruchten bruin van kleur’ zyn, en naer onze Komkommers gelyken , waerin men eene foort van meel vind , dat zeer goed van fmaek is. Men moet deze Hard kiezen in dukken , die fchoon, goudgeel, wel doorfchynende , £n bros zyn, ligtelyk fmelten, en op ’t vuur een’ reuk geven , die naerby dien van Olibanuro komt. Zy verzacht e.n ontbind, en word uitwendig in de hoofdziektens gebruikt. De tweede druipt zonder inkervingen uit een’ grooten boom’ gelykende naer den zwarten Po- pulierboom, die op’t gebergte van de Antillifche Eilanden in overvloed groeit ; deze Gom word gevoert op de kanten der rivieren door de plas- regens en overdroomingen van water, dievoor- by de dammen der boomen geloopen zyn, al- waer zy nedergevallen is. Sommigen noemen ze oneigentlykGelen Barndeen, omdat ze naer hem gelykt. Deze tweede foort van Copal word ons ge- feragt over Nantes of Rochel ; men moet de fchoonde en zuiverde verkiezen ; doch word niet gebruikt als om Vernis te maken. Zy is ontbindende, t’zameutrekkende , op- droogende. COPALXOCOTL. Copalxocotl. is een Amerikaenfche boom, wiens hout gomachtig, teêr, ligt te fnyden , doch den wormen niet onderworpen is , van reuk en fmaek bynaer als die van Copal ; de bladers zyn bynaer gelyk aen die van den Kerfeboom ; zyne vruchten zyn kleene appels , die een’ zoeten en t’zamentrekkenden fmaek hebben, waeruit een lymig vocht druipt. Dees boom groeit in Nieuw Spanje; de Spanjaerds noemen deze vrucht Gomachtige Kers; men geeft voor dat ’tlymige vochtvan deze vrucht’ uitwendig ge- legt de bloedvloeden, bloedfpouwing , roode- loop en koorts (luit; men gebruikt ’t ook uit- wendig voor dezelve ziektens. C O Q U O. Coquo , Garzitc. Coccosi Acoltm • Nux Indicciy J. B. • . ’ In't Nederduitfch Atffwwttf. -1 ï * Is eetle Indiaenfche noot , zoo groot als eens menfchen hoofd, driehoekig of bynaer rond van gedaente , groenachtig of blinkend- graeuvv van kleur’; zy groeit aen eene foort’ van grooten en- regten Dadelboom van eene middelmatige dikte , en van eene graeuwe kleur’ , die van zynen (lamme tot aen den top allengsjes ('maller word ; de Indianen maken rondom den (lam kleene bieze-fpor- ten, of andere diergelyke dingen , om ’er gemaklyk op te klimmen ; de bladers zyn zeer groot, hard, dik, en glad; de bloemen zyn ge- lyk als die van den Kadanjeboora ; zyn hout dient om huizen en fchepen te bouwen ; zyn blad word in’t land gebruikt als papier of par- kement, waerop men gedenkwaerdige zaken en openbare voorwaerden fchryft, men noemt ’t Olla ; andere willen dat dees naem toegepaft zy aen de takken des booms; men gebruikt ze ook om de huizen en fchepen te dekken en’er violen van te maken; want indien men Clufius gelooft, is yder van deze bladeren zes of zeven voeten lang, drievoeten breed, en zoo dik als eene dubbele oflehuid. Dees boom groeit op zandige land- ftreken omtrent de zee; daer druipt doorinker- vingen, die men in de takken maekt, eenwynig fapuit, dat de Indianen Sura noemen , waervan zy een’ zeer goeden brandewyn overhalen; zy maken’er ook azyn van,met’t in de zonne bloot te (lellen ; andere koken ’t Sura up ’t vuur , om’er een’ zoeten wyn van te maken , dien zy Orraca noemen. Nadat men het eerde fap van de ukken des booms getrokken heeft, krygen ze nog een tweede , dat zoo geeftryk niet is , waervan zy door uitdamping op’t vuur, of in de zon- ne eene foort van lap maken , dat zy Jagra noemen. De vruchten van dezen boom groeijen in groo- te meenigte opgefioten in eene foort’ van fchelle of dikken dop, die zich uitzet en berd, naer mate dat deze noten groot worden. De Kocusnoot nog verfch zynde is met een’ dikken, groenen, teêren, en nog een’ anderen bruinen bad’ bedekt ; hare zelfftandigheit is een witachtig en zoet merg, dat goed om te eten, en een'Artifchokfmaek heeft;zy fluit in zich veel hel- der water, ’twelk welriekende, aengenaera van fmaek , verkwikkende , dorft verflaende, en goed is om de nieren en lever te verkoelen. Dit vocht is vry gemeen; want men vind ’t ganfche jaer door groene Kocusnoten, waervan fom- migc drie of vier ponden water in zich bevat- ten. * Zie PI. VII. Fig. n. Al* c o. co Als de Noot in ’t verouderen hard , en ’t Inerg vader is geworden , blyft er in hare hol- 'lïgheic een water over, dat in der daed hel- der, doch zoo zoet niet is; op dien tyd noe- men de Malebaren de Noot Eltvi. Dit watervee, dikt in de noten, die een jaer oud zyn, vooreen gedeelte tot -eene zeifftandigheit, die zoo rond nis een appel, wit, voos, ligt en zoet is, en naer amandels riekt. De Inwoonders van 7 1 land etenniets als ’t merg van de verfche Noot, dat teer en zoet is, met de jagra ; men krygt van dit merg een melk als van amandelen ,• dat voor faufen ge- bruikt word. Zy droogen veel van dit merg in de zonne om ’tte bewaren, gelyk men in Languedok deKas- tanjen doet; zy noemen ’t Copra-, ’theelt een’ goeden reuk, en een’ zeer aengenamen Aman- «delfmaek. Zy perfen ook van ’t merg of den tweeden bad’ van verfche Kocusnoten, na het gedampt te hebben, cene heldere olie, die hun niet al- leen dient vóór hunne lampen , maer ook om hunnen ryd te bakken. Zyiseen weinig buikzuiverende, -enword van hun uitwendig gebruikt, om de zenuwen te ver- zachten en te verderken , tcgens de pynen der gewrichten. Als de Kocusnoot gedroogt is op de wyze, als men ze ons toezend, is haer eerde balt van buiten gelyk, glad, graeuw en helder van kleur’, doch vanbinnen voorzien met zeer veel roodachtig werk of vezeldraden , dat de Male- ieren Cairo noemen ; men maekt ’er kabeltouwen en touwerkenvan voorde fchepen , die in’ t zee- water niet verrotten;zy doppen’erook alle foor- tenvan vaertuigen meê toe ; ’t is bekwamer dan werk, niet alleen omdat ’t niet verrot ; maer ook omdat ’t van ’t water doorweekt zynde op- zwelt, en zich fluit ; ’t dient ook voor vershei- de andere werken. Onclerdeze vezeldraden of omflagvindmende Noot, doorgaens zoo groot als eene Kweepeer, of een kleene Meloen , eirond en graeuw van kleur’; de bad is dik, hard, houtig, gerlin- pelt, men polyfl hem en maekt’er drinkfchaelt- jes, bekers, en andere 'vazen van tot gebruik van ’t volk , als ook houtskool voor de Goud- fraeden. Onder dezen bad is befloten de vooze zeif- ftandigheit,die wit is en een’amandelfmaek heeft, waer van ik gefproken heb ; men vind ’er ook een helder vocht in , dat den fmaek van wei heeft. Daer is eene andere foort van Kocusnoot, ge- naemt *00 Coccos de Mal diva , Garzire. Nüx Indica ad ventna ceiebrala , Jive Coccus de Ma la diva \ J. B. De Noot, van deze draden afgefcheiden , is doorgaens zoo groot als eene groote peer, ei- rond, aen beide eindens fpits , hard, zwart , blinkénde, glad, gepolyd, en in de lengte mex drie ribben verheven. Haer merg gedroogt zyn- de word zeer hard en wit van kleur’ , wat naer ’t bleek trekkende , van boven met veleberdeh en zeer vol poriën ofluchtgaetjes, zonder fmaek of geur. Men vind van deze Kocusnoten groo- te en kleene op ’t drand geworpen , want’t ge. meene gerucht is , dat alle de Maldivifche Ei- landen een vafl land geweefl zyn , maer dat ze door de overdrooming van de zee verdronken in ’t vervolg tot Eilanden geworden zyn ; dat de Dadelboomen, die deze Kocusnoten voortbrag- ten , met ’t water bedekt, en hunne vruchten hard geworden waren. Het valt zwaer te oor- deelen, of ze van dezelve foort’ zyn als de an- dere , devvyl niemand den boom , die ze voort- brengt, noch zyne bl-aders zien kan. ’tls zelfs niet geoorloft aen ’t gemeen deze te verzame- len , omdat al ’t geen op den oever van de zee gedreven word, den Koning töebehoort: dit is de reden, waerom zy ongemeen zyn. Ikheb ’er eene in ïnyne Kruidkas. ’t Merg van deze Kocusnoten gedroogt zyn- de word door de Inwoonders van deze Eilan- den geoordeelt een groot middel te zyn om Tt vergift tegen te flaen , voor ’t kolyk , lammig- heit, vallende ziekte en zenuwziektens. ’tDoet zachtjes braken. De gift is van tien greinen. Men laet ook’twuter drinken, dat in dezeNo- ten bewaert is, waerby men een weinig merg doet. Men maekt ook van deze laetfle Kocusno- len fnuiftabuksdoozen, bekertjes, en verfchei- de andere kleene vazen; doch dewyl ze onge- meen zyn, gebruikt men doorgaens tot deze werken die, welke uit de Amillifche Eilanden kómen, en die tegenwoordig heel gemeen zyn; men bfengt-ze van verfcheide grootte. Daer wad in Peru eene andere foort van zeer fraeijeKocusnoten, welke de Vader B. Acofla Jeluit befchreven heeft in zyne natuurlyke en zedelyke Befchryvtnge van Indiê'; deze vrucht is van eene vry ongemeene gedaente , en is ge- maekc als eene klok; ’t hoofd is gevormt door eene foort’ van Kampernoelie; de bad is een vinger dik en zoo hard al-s die van andere Ko- cusnoten ; men opent ze naer ’t hoofd en vind in haer merg of vleefch eene groote moenigte pitten, driemael zoo groot als onze gemeens D d ataan- 210 e o. c o. amandels, en van een’ zeer goeden fmaek; men noemt ze Amandels van Andos, omdat de boom, dlb deze foort van Kocusnoteti draegt , op ’t gebergte van Andos in Peru voornament- lyk gevonden word; deze amandels zyn beflo- ten in een’ zoo harden dop, dat hy niet als met den hamer’ kan gebroken worden. Voorts is’er geen boom in de weereld , die zoo veel nuttigheits aenbrengt, dan de Kocus- notenboom; want zyn hout dient om huizen, fchepen , en vloeren te maken : de bladers die- nen om huizen, fchepen en verfcheide andere zaken te dekken, om’er op te fchryven als op parkement, en om zeilen te maken ; men krygt uit zyne takken een’ wyn , die brandewyn Sap» of gekookten wyn, fuiker en azyn voort- brengt; van zyne vrucht’ haelt men een werk of vlas, dat dienPig is om touwerken, en kabel- touwen voor de fchepen, en doeken of linnens te maken, om de vaertuigen dichtte floppennen voor verfcheide andere werken. De dop ol'baft van de Noot’ word gebruikt om vazen, lepels en verfcheide andere keukengereedfchappen zyn zaegfel om inkt, ’t merg dat naer aman- dels fmaekt, om olie temaken, die zeer goed is om te eten , te branden , en een open lyf te houden, ’t Zelve merg, en ’t water, dat’er van binnen is, zyn goed om een oneindig ge- tal van menfehen in Amerika , Afrika en Arabië te voeden , en de kleene kinders op te bren- gen, gelyk men met melk doet, en aen denbe- jaerden den dorflte verflnen. Maerik zoude my te wyd uitbreiden , indien ik alles wilde verha- len , dat over dit onderwerp gezegt zoude kor»» «en worden. C O R A L L I N A. ' Corallina. In’t Franfch Corallïne , of MouJJe Marine % of Brion. Is eene foort van Mofch , dat men in zee aen de rotfen, fchulpen en fleenen vaflgehecht vind, waervan verfcheide foorten zyn ; die , welke wy in de Geneeskunde gebruiken , word ge-, asemt Corallina , Lob. Lon. Lem. Mufeut marinus , Matth. Mvfcus maritimas , five Corallina oïïicinarum. G. B. Fucus capillaceus , Lugd. * Is eene kleene dichte plant, die omtrent * Zie PI. VII- Fig. ia. . drie vingers hoog groeit, fchietende een groot getal van kleene, rakkige , lleenachtige Pelen zoo dun en fyn als vezels, voorzien met zeer kleene, afch'verwige , groenachtige blaedjes , die vifchachtig van reuk, ziltig en onaengenaem van fmaek zyn, tulïchen de tanden als kleene Peentjes kraken , en tuPchen de vingers ligte- lyk verbryzelt worden; deze Pelen zyn vaPaen een’ wortel’ van Peen. Men brengt ons deze Corallina gedroogt uit verfcheide gewePen van de Middellandfche Zee , en uit ’t Bolwerk van Vrankryk. Men moet ze kiezen geheel, zuiver, bleek- groen van kleur’, en zeer Perk van reuk. Zy heeft veel zout en olie in zich. Zy is goed om de wormen te dooden, de dam- pen te veidryven, de maendPonden te verwek- ken , en de buikloopen te Puiten. Corallina , a Corallo , Korael , omdat deze- plant op de rotfen groeit, by wyze van een kleen Korael. CORALLOIDES. * Coralloides , is eene halfverPeende, takkige zeeplant, hebbende den fchyn of de uiterlyke gedaente van een’ kleenen heePer; doch zon- der bladeren. Hier van zyn verfcheide foorten die in grootte, gedaente, hardheit en kieur’ verfchiilen. •- De Coralloides verwekt doorgaens hnrdlyvig- heit, en dryft de pis af, doch word niet veel in de Geneeskunde gebruikt. C ora'loid/s , a Corallo , omdat deze plant i» gedaente en hardheit naerby ’t Korael komt. CORALLÜM. Corallum. Corallmm ► Corallus. Lit bodendrum. In’t Franfch Corail. In’t Nederduitfch Korael. Is eene verPeende , en takkige plant , diemeu vind vaPgehecht onder holle rotfen op verfchei- de diepe plaetfen van de Middelandfche Zee ; hier van zyn drie foorten, eene roode, eene witte, en eene zwarte. De * Zie PI. VII. Fig. 13 co c o. De eerfte word genaemt C orallnm rubrurn , C. Bauh. In’t Franfch Corail rouge. In’t Ncderduitlch Rood Korael. * 7. ygroeit doorgaens drie ofviervingers hoog, maer in de Kabineccen bewaert men uit lielheb- berye Koralen , die een arm lang zyn ; deze plant heelt de gedaente van een kleen boompje; zy fchiet verlcheide zeer harde, gladde, blinken- de, fchoonroode takken zonder "bladeren ; de wortel is (teenachtig en van dezelve hardheit. Het Rood Korael word ’t meed van alle Kora- len geacht voor de Geneeskunde. Men moet ’t valt in een gedrongen, glad, glanzig, blinken- de en hoog van kleur’ verkiezen» De tweede word genaemt Corallium album , C. B. In’t Franfch Corail blanc. In’t Nederduitfch Wit Korael . f Zy walt tot dezelve hoogte, en heeft dezel- ve gedaente als ’t Rood Korael. Hiervan zyn verlcheide foorten; de fchoonfte en befte word Corallium aibum oculatum genaemt ; zy is eene kiee- ne, verfteende, harde, gladde, glanzige, blin- kende-, takachtige plant, wier takken aen de uiteindens rond zyn en eenigermate kleene oogen verbeelden. ’t Wit Korael moet valt ineen gedrongen, ge- polyd en zeer wit verkozen worden. De derde word genaemt C orailum nigrum , C. B. Gein. Caef. C orallum tiigrutn , five antimat bes & adul- terinum , J. B. Antipatbes , five Corallium nigrum , Diofcor. Lob Lugd Litbopbyton nigrum arboreum , P. T. In't Franfch Corail noir. In’t iNederduitlch Zwart Korael. § Is eene foort van Lythopython , of eene hooge , takKige, harde piauc, van zelfltandig- * Zie PI. VIL Fig. ii. t Ibid. Fig. i4. § ibid. Fig. 15. Zï E heit horenachtig , een weinig baigzaém en taei , glanzig , zoo zwart als git , en die noch oogfchynlyke bladers noch bloemen voort- brengt ; zy groeit in zee tegens de rotfen, op de wyze van een kleen boompje. Men moet ’t Zwart Korael verkiezen, vaft ineen gedrongen , glad , blinkende en hoog van kleur’; ’t word weinig in de Geneeskunde gebruikt. Wanneer de Koralen nog jong en teer zyn , vind men de uiteindens van hunne takken roud- acluig als kleene bolletjes, die zoo groot als roode aelbeziën , weekachtig , en doorgaens verdeelt zyn in zes kleene huisjes vol melkach- tig en vettig vocht van een’ fcherpenent’zamen- t rekkenden fmaek. Men noemt deze kleene bolletjes Flores Coralli dat is Koraelblotmen , doch men heeft reden tc gelooven , dat ze vruchten of korrels van Ko- rael zyn, want men heeft waergenomen, dat ’t witte vocht, ’t welk zy in zich bevatten, uit- geloopen zynde, Korael planten voortbrengt; dat deze kleene bolletjes dan hard worden en ver- fteenen, naermate dat ’t Korael walt, zoodat’er ganfeh geen fap overblyft. De Koraelplant, terwyl ze nog teer is , ont- faugt door de poriën of luchtgaetjes van de» wortel , de vochngheit van de rotfe, die daer in, gelyk als ’t fap der aerde in de gemeene plan- ten, omloopt, volmaektelyk gekookt, en omhoog gedreven word; doch ze kan zich niet veel uit- breiden , noch in haren omloop heel lang vol- harden , want ze word gefluit door eeue llerke en naeuwkeurige (leenwording, die in alle doe- len van deze plant’ gefchied; en dit is de re- den , waerom ’t Korael bynaer altyd kleen en laeg is; wanc men vind niet als zelden groote Koraeltakken ; ’t moet wezen , dat de deden in ■deze Koralen langer tyd teër gebleven zyn, op- dat de lappen van den (leen daer veel meer voort- gang zouden maken. De Koraelviflchery , volgens ’t verhad van Tavernier in zyne reisbefchry vinge, gefchied van ’t begin van April tot ’t einde vanjuly. De vifl’chers maken twee fparren kruiswyze v aft ; zy verzwaren die door een groot (luk lood, dat ze in’t midden leggen, om ze naer den grond te doen zinken ; zy draeüen eenighenuip zeer los ter dikte Van een’ duim, en omwindendaerme- dedefperren; dit hout maken ze valt aen twee touwen , waervan ’t eene aen ’t voorde, en ’t ander aen ’t achterde gedeelte van ’t vaertuig vad is; vervolgens laten zy t met den droom’ gaen langs de rotfen , en dit hennip zich rond- om ’t Korael vlechtende, gebruikt men vyf of zes booten, om de fparren te nekken, en ’t Korael af te fcheuren , dat op den grond der D d 2 zee g o; 2,1 & GO. zee neêrvalt, vanwaer’tde duikelaers gaen ©p- zoeken. Men acht de Koralen tot verfieringen veel be- ter in groote en dikke takken , dan die getnesn- lyk kleen zyn , maerin de Geneeskunde zyn ze. in krachten gelyk. De Koraelplanten vind men. doorgaens als ze uit de zee komen, bedekt met eene wynfteeni- ge, graeuwe of roodachtige korft’ of bad’, vol gedamde en grove Uichtgaetjes , die ligcelyk van ’t lichaem der plant’ word afgefcheiden : zy komt midchien voort van een fchuim der zee , ’twelk aen de oppervlakte van ’tKorael valt en fteenaclitig geworden is ; wat ’er van zy , men haelt daervan een’ pisachtigen geeft , olie, en veel vlug alkalyn zout, dat zeer veel overeen- komft heeft met ’t zout vatt Hans horen. ’t Is heel zeldzaem , dat de worm ’t Korael aentaft en afknaegt, maer de zaek is niet zon- der voorbeeld, want men bewaert in de Rari- teitkabinetten eenige. Koraeltakken, die van de wormen doorboort en ingegeten zyn. Het Rood Korael word in de Geneeskunde, boven Wit geacht wegens zyne Tinëtuur* die gezegt word groote krachten. te hebben 0111, ’t bloed te zuivereu, ’t hart te vervrolyken en te verfterken , doch deze roode kleur beftact niet dan in een zeer kleen gedeelte van leemi- ge ftoffe, die geene kracht heeft; dus zyn ’t Wit en ’t Rood Korael van dezelve uitwer- kinge in de ziektens , waeriu - zy gebruikt worden; zy zyn alkalyne, ftolfen , goed om de fcherpe en alte zure zouten van ’t lichaem te verzwelgen, en te verzachten. Zi© ’r geen ik’er van gefchreven heb in myn Chyun- fche Stookhuis. Zy zyn , tot een fyn poeder- gewreven , goed om 'de buikluopen en bloedlozingen te fluiten, en om de fclierpheden van de lel en maeg’ te ver-! beteren en te verzachten ; de gift is van agt greb nen tot eene halve drachma. Men haelt uit ’tKorael, dat wel verkalkt en tot poeder gebragt is, vele yzerdeeltjes door middel van een mes, ’t welk men met den zeilr fteen beftreken heeft. Coralium ., Jive Cor alias a x.»e»j kilis , virguncula tnurïs , omdat ’t Korael in de zee kleene takken of roeden voo.rtbrengt. Lithcdendrusn , tx Ai Do; , lapis, C7 Arbcr, alsof men zeide Boom vanjlcen. CO R CHORUS. Corcborus, Jive Mclocbia , ƒ.13. Pit- T ournef. .Mjjccbia Alp. /Egyptk Is eene plant , welker fteel omtrent ander* half voet hoog opfehiet; de bladers ftaen over en weêr, en gglyken naer die van Bingelkruid, maer zyn grooter , op de kanten getandt , van onderen aen weêrzyde met eene foort’ van zeer fmal en fyn tongetje verzelt; de bloemen zyn kleen , en .doorgaens van vyfgele rooswy- ze gefchikte blaedjes; wanneer zy zyn afgeval- len , volgen haer langronde fpitfe vruchten , yder verdeelt in vyf huisjes, die kleene, hoe- kige , afchvenvige zaden van een’lymigen fmack in zich fluiten. Deze plant groeit in de hoven, en word voornamentlyk aengekweekt in Egip- ten en Judea» alwaer zy onder de voedfels ge- bruikt worden. Zy is week- en ettermakende, ontbindende, goed voor deborft, en van dezelve krachten als, de Heémftwortel. Corchorus a corde, hart, omdat men eenige over- eenkomft meende te vinden in de gedaente van de vrucht’ dezer plant’ met een kleen hart. CORCULUS. Corculus, Jonft. is een Bloedeloos Waterdier- tje, wiens lyf van zyn hoofd en pooten afge- fcheiden de gedaente heeft van een kleen hart, waervan ’t zynen naem krygt; de oogen zyn- kleen en zwart; ’t heeft zes pooten, .en aen ’t einde van yder twee toontjes. I CORIANDR U M. CcriavdrHtn , in’tFranfch Coriandre , in’tNeder- duitfeh /( ohander , Koriander, is eene plant, waeg van twee foorten zyn. D.e eerfte word genaemt Coriandrum , Brunf. J. B. Lob. Icon.' CorianJrum ma jus, C. B. Pit. Tournefort. Coriandrum vuipaïe , Park. Cori ander, Tur. Coryon Diofcor , Piinii. * Zy fchiet een’ ronden , dunnen, takkigerK. fteel , anderhalf of twee voeten hoog , vol mqrg: de onderfte bladers wa.ffen gelyk als die van Peterfelië, doch de boven fte, die aen det\ fteel’ zyn vaftgehecht , zyn veel fyner en bynaer als die van Kamille ingefneden ; de bloemen zyn kleen* „ Zie PI. VII. Fig. 1 6. c o. kleen , op de toppen der takken als zonne* fchermen gefchikt, vleefchkleurig of wit , be* ftaende yder uit vyf rooswyze gefchikte blaed- jes; als deze bloem is afgevallen, word haer kelk eene. vrucht beftaeude uit twee ronde holle zaden of korrelen ; de wortel is kleen, regt, enkel, en met vezelen voorzien. Deze gehcele plant heeft, uitgezonden haer zaed , een’zeet ouaengenamen wcegtuizereuk. De tweede foort word genaemt Cór'mndrum 2. inodorum , Tab. • Coriandrum minus odorum , J. 13. Park. Coriandrum minus tejliculatum , C, B. Pit. Tournefort. Coriandrum alterum minus odorum , Lob. Icon. Zy verfehilt van de voorgaende foort’ hierin, dat ze kleener is, en hare takken gebogen zyn, en dat zy minder reuk heeft, en hare vruch- ten uit twee bolletjes behaen, die eenigzints aaer kleene zaedballetjes gelyken. De eene en de- andere- foort van Koliander worden In de hoven geteelt ; wy gebruiken haer- zaed in de Geneeskunde. Zy zyn groen op de plant , doch men laet ze droogen , en dan worden zy ligt , geel , witachtig , zeer aengenaem en fpeceryachtig van reuk en fmaek: men gebruikt ze in Konfituren en lekkere fyne wateren, en zelfs in’t bier. Het groothe gedeelte Kolianderzaed , dat wy gebruiken, wordons gebragt uitAubervil!iers,en van verfcheide andere .plaetfen omtrent Parys. Men moet ’t kiezen nieuw, dik, welgevoedt, zuiver, welgedroogt , witachtig , goed van reuk en fmaek ; ’t bevat in zich veel fyne olie en vlug zout. Het verhêrkt de maeg, helpt de vertering, verbetert den hinkenden adem , verdryftde win. • den , weêrhaet de kwade lucht. Velen onder de oude Kruidkundige Schryvers verzekeren, dat ’t fap der bladeren vanKoliam- der in drank ingenomen zoo groot een ver- • gift is als de Dolle Kervel , dat het terhond ’t geheugen verzwakt, draeijingen en groote pynea in de darmen verwekt, en de dood veroorzaekt, als men’er veel van gedronken heeft. Coriandrum , a xópii, cimex , omdat deze plant een’ reuk heeft koutende naerby dien van eene Weegluis’.' COR.IND UM. Cor-lndum , in’t Franfch Veis de Merveille, in’t TCederduitfch Zwarte of Vreemde Kjiekjn tan Over- zte , is eene plant, waervan twee foorten zyn. • G O. m -y. De eerde word genaemt Cor Itidum ampliore folio f nicht majore , Pit. Tourneb Pi [urn vcficarium , fruchi ni rro albd macitld notato , C. B. Hahcacabum peregrinum muit is , five Gor- ind'im . J. B. Balieacabiis pcregrims , Dod. Zy fchiet helen zoo dik als die van biezen , ter hoogte van drie of vier voeten, die zonder hair, gehreept, en zwak zyn, en van nooden hebben dat ze onderhut worden-; de bladers worden bykans verdeelt als die van Eppe, en zyn fchoongroen van kleur’, en lymig van fmaek: uit hunnen oorfprong’ komen voetheel- tj-es beladen met bloemen , behaende yder uit agt witte blaedjes, vier groote en vier kleene, die kruiswyze gefekikt, en door een’ kelk van vier blaedjes onderheunt zyn; als deze bloe- men zyn afgevallen, volgen haer de vruchten als driehoekige blaesjes , yder verdeelt in drie huisjes, die zaden in zich fluiten gelyk als kleene erweten, zeerfchoon, ten deele zwart, ten deele wit , en doorgaans getceken: meteen hart; de wortel is een vinger dik, doch korter* houtig, vry hard en vezelig. De tweede foort word genaemt Cor-indum folio & frud.11 minore , Pit. Tour- nefort. Zy verfehilt van de eerhe hierin , dat de bla- ders en vruchten of blaesjes kleener zyn. Men kweekt deze planten in de boven. Sommigen oordeelen haer zaed goed in alle ziektens van ’t hart, wegens ’t teeken van een hart, dat ze hebben , maer ’t word niet veel in de Geneeskunde gebruikt. Cor-lndum , omdat ’t zaed van deze plant’ met een hart geteeken t is , en dat de oorfprong van de plant’ uit Indië is. Hahcacabum , a xdxetSof, vas , omdat de vrucht van deze plant’ gemaekt is als een kleen vat, of omdat ze de Kriekjes van Overzee , die men ooit Haiicacabus noemt , in gedaente naerby komt. Pots de Merveille , omdat hare zaden zyn ge- maekt als kleene erweten , die uitermate» fchoon zyn. D d j - CORIS. c o. C O R I S. CO. 114 Coris carulea maritima , C.B. Pit. Tourne* fort. Coris quorumdam flore ex purpurea caruleo , Cluf. Hifi. Coris MonfpejJ'idana carulea , J. B. Is eene lage plant, die voor ’t gezicht aen- genaem is, en zeer vele kleene (leien ofroeden uit haren wortel’ voortbrengt, zoodat ze naeuvv- lyks met beide handen t’zamen konnen bevat rvorden; zy waden langs den grond verf'preidt ter lengte van omtrent eene hand, en zyn dun, roodaclnig, bekleedt met eene groote meenigte bladeren , die eenigzins naer die van Thym gely- ken , doch langer en zoo bruin niet zyn : yder top van deze kleene roeden draegt eene air omtrent twee duimen lang, waerop byeen gehoopt zyn vele bloemen van een enkelblad, ’t welk van onderen als eene kleene pyp ge- mac-kt is, en zich aerdiglykvan boven wyd uit* fpreid , alwaer ’t zich verdeelt in vier deelen van eene blaeuwe of purperachtige kleur’. Als deze bloem is afgevallen, ryft’eruit haren kelk’ een (lampertje , dat in ’t vervolg eene bynaer ronde vrucht rvord , die zich in verfcheide dee- len verdeelt, en kleene, bynaer ronde, zwarte zaden bevat ; haer wortel is dik, houtig en zwartachtig: zy groeit op warme zeeplaetfen omtrent Montpellier. Men verneemt in de dee- len van deze plant’ geen’ merkelyken reuk of fmaek; zy bloeit in demaendMei, en heeft veel olie en valt zout in zich. Zy is afvegende en wondheelende. C O R N A L I N A, C ornalina. Carnalma. Corneolus. Carneolus. Sardius Lapis. Sarda. ln’t Franfch C ornaline. In’t Nederduitfch Kornalyn. Is een koftelyke halfdoorfchy tiende (teen , maer die niet fchittert, doorgaens vleefchklcu- rig, doch fomtyds rood, en fomtyds geel'.ch- tig: men kreeg hem eertyds alleen uit Sardinië; maer de belle komt nu ter tyd uit Babylonië, Egypten, Arabic, eolndië; men viudhemook in Bolreraeii en verfcheide andere plaetfen van Europa, die niet te verachten is. Hy is, fyn gewreven, goed om debuikloopeu en alle bloedlozingen te ltuiten ; hy werktdoor eene alkalyne kracht, in het zuur onder te bren- gen; de gift is van eene halve fcrupel tot eene halve drachma. Carr.alina , Jeu Carneo.lus a curne , omdat dees Heen eene vleefchkleur heeft ; men noemthem by bederving C ornalina, ofwel omdat hy naer gepolylten horen gelykt. Sarda. (ïveSardius , omdat men hem eertyds uit ’t Eiland Sardinië kreeg. C O R N I X. Cornix , in ’t Franfch Corneille, in ’t Neder- duitfch iQ-aei , is een Vogel die zeer vleefchgre- tig , een weinig kleener dan eene Rave , en overal zeer zwart is : hy heeft een’ dikken, lan- gen , harden bek , en maekt zyn nelt in de top- pen der boomen; hy onthoud zich doorgaens aen den oever der zee , omtrent de lieden ; hy leeft van krengen , wormen , viflchen , vruchten. De Kraeijen en hunne j-ongen, die men«Cor- nicuU noemt, hebben veel vlug zout en olie in zich. Zy zyn goed om de vervaUen krachten te her. (lellen , en de herfenen te verüerken ; men eet ze, of men maekt’er vleefchnat van. De drek van den Kraél is goed voorden roo- deloop, als zy in wyn gebruikt word. Cornix , a Graco , xopdai , I(jaei. CORNU AMMONIS. Cornu Ammonis , vel Hammonis , is een Heen van verfcheide grootte, die de gedaente van een’ krommenRamshoren heefc, en knobbelig, en afch- verwig van kleur’ is ; hy komt voort in verfchei- de plaetfen van Duitfchlaiid , en is doorgaens omtrent eene hand groot; maer men vind ’er fomtyds , die tot drie ponden wegen, en andere, die niet grooterzyn dan eene noot; zy hebben geen gebruik in de Geneeskunde. C omu Ammonis, omdat dees (leen de gedaente heeft van een’ horen, en dat hy eertyds toe- gewydt was in de godsdienftigheden , die men aen Jupiter Ammon bewees; want men geloof- de, dat liyde kracht had om verborgen drooinea te doeu uitleggen. COR- c o. CORNUS. Cornus , in’t Franfch Cornouiüer olCornier , in ’t Nederduitfch t^ornotljeboom , is een boom , waervan twee algemeene foorten zyn, een man- neke , en een vvyfje ; ’t mannetje word ver- deelt in twee andere foorten, in tamme , en wilde. De tamme Kornoeljeboom mannetje word genaemt Cornus , Brunf. Trag. Matth. Cornus mas , Dod. Gal. Cornus fatroa , feu domeftica , ) B. Cornus vutgaris mas , Cluf. Hifi. Cornus hortenfis mas , C. B. Is een vry groote en uitgeftrekte boom , wiens hom hard, valt ineen gedrongen, wit, en bedekt is met een’ ruwen, roodachtigen , of afcbgraeuwen bad’, van een’ t’zamentrek- kenden fmaek ; de bladers zyn lang , breed , zacht in’t aenraken , vol aderen; de bloemen groei jen by bosjes op de toppen der takken, en zyn aen een kort voetdeeitje vadgehecht ; yder van haer bedaet uit vier geelachtige in ’t rond gefchikte blaedjes. Als deze bloem is afgevallen , word de kelk eene vleezige eiron- de vrucht van gedaente bykans als eene olyf, doch kleener, eerdgroen en wrangvan fmaek, doch die in’t rypen rood en fom yds geelachtig word , en een’ aengenamen zoeten zuurach- tigen fmaek heeft, meteen weinig t’zamentrek- king’. Men vind in deze vrucht’ een’ beenach- tigen , langwerpigen , witachtigen deen , van binnen verdeelt in twee huisjes, waervan yder een kleen langwerpig zaedbefluit. Deze vrucht word in’t Latyn Cornum , in’t Franfch Comouille of Corne , in ’t Nederduitfch kornoelje genaemt; zy is goed om te eten; men teek dezen boom- in de hoven. De wilde Kornoeljeboom mannetje word genaemt Cornus fylvejlris , Cam. Cornus fylvejlris mas , C. B, Cornus mas pumilio , Cluf. Hifi. Hy verfchilt van den eerden hierin, dat hy veel lager en als een heeder is , doch zoo men hem aenkweelu, groeit hy tot een’ fchoonen boom. C O, 2lf De Kornoeljeboom wyfje word genaemt Cornus fostnina , C. B. Cornus fcemina put at a vsirga fanguinea, J. B. Lignjïrim , Brunf. Icon. Vnga fanguinea , Matth. Ruel. OJJea , Lon. Cafl. Is een heeder, die vade,en harde roeden fchiet, bedekt me: een’ bloedrooden bad’, van een’ wynigen reuk. Zyn hout is wit en zeer hard ; de bladers gelyken naer die van Kornoeljeboom mannetje, als by paren geddiikt of langs de tak- ken tegen malkander overdaende , donkergroen van kleur’, fomtyds gemengt met een weinig roodheit. De bloemen groeijen als zonnefcher- men op de toppen der takken , bedaende yder uit vier witte in’t rond gefchikte riekende blaed- jes; daerop volgen vruchten of beziën , zoo groot als die van Klimop , die in’t begin groen van kleur’ zyn, maer in’t rypen zwart worden; liaer vleefch is groenachtig, wrang, van een’ kwaden en wat bitteren fmaek :zy belluit een’ kleenen , witten, beenachtigen deen in zich. Dees heeder groeic op berg- en dcenachtige plaetfen , in heggen, en bolfchen; men krygt van zyne vrucht’ eene olie, die goed is om te branden. Men zegt, zoo iemand gebeten is van een’ dollen hond, en eenen tak van dezen heeder in de hand houd, dat de damp of reuk , die’er van uitgaet, in hem den aenval van dolligheu verwekt. De bladers en vruchten van den Kornoelje- booin zyn t’zamentrekkende , en duiten de buik- loopen en bloedlozingen., Cornus a cornu , boren , omdat het hout van alle Kornoeljeboomen , en de deenen van hunne vruchten zoo lïard als horen zyn. CORONA IMPERIALIS. Corona Imperialis , Dod. Pit. T ournefort. Corona Imperialis , Jive tuf ai ahis , J. B. Lilitim , Jive Corona Imperialis , C. B. In’t Franfch Couronne Imperiale. In’t Nederduitfch Kroon Imperiael , Keizers- kroon. Is eene plant, wier deel en bladers naer die van Wilde Leliën gelyken : de bloemen zyn als eene kroou gefchikt, waerop een bosje blade- ren daet. Yder van deze bloemen is t’zanien- geftek uitzes blaedjes, die ce zamen eenefoon van CO. CO. van klokje maken, ’c welk van eene gele of bleeke , ofhyacinth-, of purpere kleur’ isnaer ’c rood trekkende. Als deze bloem is afgeval- len , volgt haer eene langwerpige geflreepte vf ucht , van binnen verdeelt in drie huisjes vol plat zaed; de wortel is een bol , die niet fchub- of fchilferachtig is gelyk die van andere Le- liën, macr vaflgelyk die van Ajuin, en uit vlie- zen beflaet, die in malkander fluiten ; dees wortel is van onderen met vezelen voorzien , en heeft cenen reuk als look. Men teelt de Kroon Ivnperiae! in de hoven; zy krygt haren oorfprong van de Oofterfelije landen, en heeft veel olie, en waterdeelen 4 doch weinig zouts in zich. Zy is weekmakende, verzachtende,, ontbin- dende; de wortel is ettermakende. Deze plant krygt haren naem van de fchik- king’ harcr bloemen. CORONA SOUS. Corona Solis. In’t Franfch Soleil , of Herbe au Soleil A of Fleur au Soleil. ln’t Nederduitfch Zonnebloem. Is eene plant , waervan verfcheide foorten zyn; ik zal ’ertwee van befchryven. De eerfte word genaemt Comia Solis , Tab. Icon. Pit. Tournef. Solis flos Peruvianus , Lob. Hé) ba Solis , Monardi. Flos Solis , gigant ea, Corona regia, Cr at er Jovis , Amorfs tuba , Rofa Uier kont is , Frag. Her ba maxima , J. B. Sol Indianus , Lon. Helenium Indieum maximum , C. 13. Chrysanthemum P eniviamim , Dod. Lugd. Helianthemum Penivianum , Cam. Bp. Zy fchiet in korten tyd zeer hoog op, en voornamentlyk in Spanje, alwaer men ze heeft zien wallen terhoogte van vierentwintig voeten. Die inVrankryk aengekvveekt word, fchiet zelden hooger op dan eens mans lengte; zy brengt niet voort als een’ dikken en regten fleel zonder tak- ken; de bladers zyn groot en breed, gelyk als die van Kliffen, op de kanten gefchaert en fpits. Zy draegt op haren top eene groote en fchoonc wyde , breede , heerlyke , geftraelde , gele bloem van eeue ronde gedaente , verbeeldende eene kroon gemaekt door halve bloempjes , die een’grooten hoop bloempjes omringen. Deze bloem helt altyd over naer den kant der zonne, dewyl , de fleel aen die zyde warm en zacht gemaekt zynde , zy door hare zwaerte natuur- lykerwyze daernaer toe hellen moet. Als zyis afgevallen, volgt ’er eene groote meenigte lang- werpige zaden , grooter dan die van Meloenen, yder van boven voorzien met twee blaedjes , en vaflgezet in een blaedje, dat als eene goot ds toegevouwen. De tweede foort word genaemt Corona Solis 2. Tab. Icon. Pit Tournefort. lielèniutn Indieum ramofum , C. B. Flos Solis ramofus , Cam. Chryfantbemum Cunadenfe , latifolium humi- lius , Mor. H. R. Bief. Chryfantbemum Penivianum alterum , Dod. Helianthemum Penivianum proliferum , Cara. Ep. Zy verfchilt van de eerfle hierin , dat ze la- ger en verdeelt is in vele takken , waervan yder eene veel kleener bloem draegt , dan de andere. Voor ’t overige is deze foort niet als eene ver- fcheidenheit van de voorgaende. Deze planten hebben haren oorfprong geno- men uit Peru, doch nu ter tyd kweekt men ze in alle de hoven van Europa, wegens de fchoon- lieit harer bloemen ; de zaden van de groote foort’ dienen in Virgifiië, om brood, en pap voor de kinderen te maken. Men eet ook de toppen van deze plant’ als ze noch jong is, na- 'dat men ze gekookt, en in olie en zout gedoopt heeft. Men zegt, dat de geheele plant voedzaem , hartfleikende , en goed is om het zaed te ver- wekken. Zy heeft veel olie en waterdeelen , dochmid- delmatiglyk zout ih zich. Corona Solis , omdat de bloem van deze plant'’ de gedaente van eene kroon’ heeft , die zich al- tyd naer den kant van de zonne draeit. C O R O N I L L A. Coronilla , Jive Colutea minima , Lob. Icon. Pit Tournef. Polr^al i aPerti , C R Colutea , Jive Polygala Valentina , Ger. Is een laeg heeflergewas, of een zeer kleeft boompje, dat harde en houtachtige takken fchiet; de bladers zyn kleen , langwerpig , vleezig , door- c o. c o. doorgaens vyf of zeven op eene rib gefchikt. De bloemen zyn kleen , als die van peulvruch- ten, geel, en groeijen op d“e toppen van de takken. Als deze bloemen zyn afgevallen , volgen ’er vry dunne lchellen of peulen, be- ftaende uit verfcheide bynaer langronde Huk- ken, die by leedjes aen de eindens zyn t’za- men gevoegt , yder hun langwerpig zwart zaed van een’ onaengenamen fmaak in zich fluiten- de. De wortel is lang , vry dik, en hard. Dit heefiergewas groeit op zandige plaetfen, voor- namentlyk in Spanje, daer men het Coronilla del R ey noemt. 'De bloemen worden gebruikt als die van Mallote om te verzachten, te ontbinden, de winden te verdryven : men doetze in kly fle- ren , Hovingen , en pappen. Coronilla is eenSpaenfcli woord, .dat een fleert troontje, of een bloem kapiteel beteekent : men heeft dezen naem aen deze plante gegeven , om dat de bloemen boven op de takken ge- plaeH zyn op de wyze van een kleen kroontje of kleen hoedje. CORONOPUS. Coronopus, in ’tFranfch Come de ccrf, in ’tNe- derduitfch Hen 'horen of Gravinne-kjutd , is eene plant, waer van twee foorten zyn; eene tam- me, en eene wilde. De eerfte word genaemt C oronopus* Trng. Matth. C qronopus borttnjis , C B. Pit. Tournefort. Coronopus , five cornu cervinum , vulgo Sperr//os , ex fttvot, jolus , O- a-nigu.», femen , om dat de vrucht van deze plant’ niet als een enkel zaed befluit. CRANIUM HUMANUM. Cranium hutnavum, in ’tFranfch Gram burnain^ in ’t Nederduitfch , M-nfcben-B^ktneei , is eene beenige doos , die de herfenen van den menfch bevat, en hem voor een beletfel , of dek fel dient tegens de ongemakken van de lucht’, en andere uitwendige lichamen. Het word in de Geneeskunde gebruikt. Men moet ’t Bekkeneel van een’ jong menfch van eene goede geftcltheit, die aen eenen ge- weldigen dood geflorven en niet begraven is geweefl, verkiezen, en zich vergenoegen van ;tte rafpen, en ’t tot poeder te brengen zon- der het te veikalken , gelykals de Ouden wilden , dewyl men door de verkalking het vlug zout , wacr in zyne voornaemfle kracht beflaet, laet vervliegen. Het is goed voor de vallende ziekte , be- roerte , en andere ziektens der herfenen, we- derflaet het vergif', verwekt de doorvvaeffe- ming, fluit den buikloop. De gift 's van eene halve tot twee fcru- pels. Omnium , a xrivos, galea , hclmet , yzere muts, om dat het bekkeneel de herfenen, gelyk een helmet het hoofd van een’ krygsman , be- dekt. C R E T A. Crcta, in ’tFranfch Craye , in ’t Nederduitfch TQ-yi , is eene ve achtige, zeer witte , en vry ligte aerde , die haren naem gekregen heeft van ’t Eiland Creta, alwaer zy in overvloed gevonden word. Die men te Parys gebruikt, komt doorgaens uit Champagne , daer men ze ook in groote raeenigte vind; men zegt dat de zonderlinge deugdzaemheit van de Cham- pagnewynen voor een gedeelte hier van daen komt , dat de wyngaerden op heuvels van Kryt geteelt worden. Zy is alkalyn , afvegende, opdroogende, zuurbrekende. Men gebruikt ze in de Ge- neeskunde inwendig, nadat men ze wel ge- waflehen heeft, om ’tzuur van de maeg’, en borfl te breken, tegen de bloedfpeuwingen , roodeloop , en andere al te groote bloed- vloeden. De gift is van eene halve tot twee fcrupels: men kan ze ook uitwendig gebrui- ken. De Konrtenaers bedienen ’er zich van om te polyflen, en wit te maken. GRIST A GALLI. Cr ijl a gallig Lob. Doel. Crijla galli tnas & fosmina , J. B. AlcBoi olopbos , Ang. Pediciilana lutea , Tab. Pedicularis cutnpejlrts 2. Trag. Pedicularis pratenfis lutea , vel Crijla galli , C. Pit. Tournef. I In ’tFranfch Crête de Coq. In ’t Nederduitfch Hanekannnetjes , Ra - telen. Is eene foort van Luiskruid, of eene plant, die Johannes Bauhinus in twee andere foor- ten , mannetje en wyfje verdeelt. De eerfle fchiet een’ regten , dunnen , vier- kanten, ledigen fleel ter hoogte van een’ of anderhalven voet, die in eenige takken ver- deelt word, De bladers groeijen zonder fleel’, zyn op de kanten getaudt , onderaen een weinig breed, loopen ongevoelig ('pits toe, en ver- beelden eenigzins eenehanekam; de bloemen zyn geel , en komen uit den oorfprong’ der bladeren op de toppen der takken voort. Deze bloemen zyn pypen van voren eindigen- de op de wyze van een’ muil met twee ka- ken , wier bovenfle als een helm , en de on- derfle doorgaens in drie deelen ingefneden is. Als de bloem is afgevallen , vertoont zich eene kleene, blinkende, vliesachtige vrucht, wel. • ke in twee huisjes kleene , langwerpige, don- kere zaden bevat, die met een vliesachtig vleu- geltje gezoomt zyn ; de wortel is kleen en fyn. De tweede verfchilt van de voorgaende hier in , datze lager , en de fleel zoo flevig niet is , en de bladers fmaller en de bloemen veel kleener zy u. De eene, en andere foort groeijen in CR. C R. -iiT de velden , en weiden : men gebruikt ze niet in de Geneeskunde. Crifla Galli , otn dat ’t blad van deze plant bynaer de gednente heeft als die van eene hu- nekamm’. CRITHMUM. C rithtmtm , in ’tFrunfch Bacile , of Fenouil ma- •rsn, in ’t Nederduitfch Zeevtnkjl , is eene plant, waer van twee foorten zyn , eene groote , en eene kleene. De eerde foort word genaemt Critbmum, Jive fssniculum marïtirimn ma jus, -vdore apii, C. B. 'Pits. Tournef. Critbmum , Jive faeniculum marimm gram * dilis , cïii fuccus Ititeus , J B. Raii Hift. 'Critbmum . Siculum baticula alter urn gemis ex Sicilid , Ctefalp. Bocconi. Critbmum mar mum majus , Park. Zy brengt flelen voort, die omtrent ander- half voet lang, takkig, dik, houtig, door- gaans o'p den gi’orid liggende , doch föintyds regt zyn : de bladers zyn f^n iïgefneden of fmal , ftevig, vleezig, onderdeelt drie aen drie , van reük. als Eppe, en ziltig van fmï'èk. De bloe- men groeijen als zonnefclrermen , beftaende yder uit vyf witte rooswyze gefchikte blaed- jes. Als deze bloemen 'zyn afgevallen , ver- toonen zich de zaden , die twee aen twee ge- voegt, plat, op den rug geftreept , wit, rie- kende en fcherp van fmaek zyn. De wortel is lang, dik, houtig, ‘takkig , en vvitachtig. Deze plant groeit op aen zee gelegen en fleenaclitige plaetfen in Sicilië. Men zegt, ‘dat, zoo men de ftelcn gedurende hunne kracht inkerft , ’er een melkachtig fap uitvloeit, dat tot rosaChtige tranen üolt. De tweede foort word genaemt Critbmum , Ang. & Herba S. Petri , Dod. Gal. ’ Cnbtmus , amigo C reta , Jeu Salfa marina , Gef. Ap. C reta marina , Lon. Baticula , ejuaji parva Batis , Csef. Critbmum marimm , Dod. Critbmum multis , Jive faeniculum marimm, J. B, Critbmlim* five fasnicttlum maritimum minus , B. Pit. Tournef. Crdbamum. marjmtm , Cord. hift. üif Fceniailum warinum , Jive Empctrum , Adv.- Calcijraga , Lob. Batis , Gefn. Hort. In’t Franfch Perce-pierre , of Pajfe-pkrre. Zy is omtrent een voethoog, en ftrektzich hr de breedte uit: de bladers zyn fmal, vleezig, onderdeelt drie aen dtie als die van de groote foort’, maer een weinig breeder , donkergroen van kleur’, wat ziltachtig van fmaek. De bloe- men ftaen op de toppen der takken als in de andere foort’, en zyn als gele zonnefchermen gefchikt; zy groeit op de rotfen in warme lan- den , nfterby de zee : zy komt uit de fpletëa der fteenen , welke zy fchynt gemaekt te heb- ben , waerom ze Peree-picrre , dat is , Stunbrtel^ genaemt word. Men legt haer, na dat men ze in hare volle kracht geplukt heeft, mei azyu in, om ze te bewaren, en in den winter als eene falade te eten. De eene , en andere foort van Zeevenkef hebben veel zouts, olië en waterdeelen iu zich. • Zy zyn openende , en voornamentlyk dei groote, goed voor ’t graveel, om den fieen der nieren en blaes’ te verbryzelen, de pis, en maendftonden te verwekken. CROCODILUS. Crocodilus , in ’tFranfch Crocodilt , in ’tNeder- . duitfch Kjoküdil , /< aeiman , is dé groótlle Van alle Hagediflën ;hy leeft te water en te land , en is met een zeer bard, gefchubd , geelachtig en wit vel bedekt : hy heeft een’ breeden kop , en een’ varkensfnuit , dien hy tot de ooren toe opent, vertoonende vah binneft de kaken, die met lénge , ronde, of langronde, fcherpe, rohdom geftreepte , witte , uerke en zeer fny- dende hondstanden vóórzien zyn. De wortels van deze tanden zyn hol, en tweemael zoo lang als de tanden zelfs: de oogen zyn gelyk als die van èen varken; de pooten voorzien met zeer fcherpe klaeuwen; de ftaert is zeer lang. Men vind Krokodillen in Afia, Afrika en Amerika; die men in Vrankryk ziet, komen uit deNyl in Egypten .alwaer ze in groote mee- nigte zich onthouden; doch de grootfte wor- den gevonden in Amerika omtrent Panama ï men heeft ze hondert voeten lang gezien ; deze noemt men Kaeimans ; zy onthouden zich in de rivieren en aen de oeveren; zy eten alle viifchen, en zyn zeer verlekkert op menfeheh- vleefch: die van de Nyl zwelgen kinderen in, en die van Amerika groote menfehen , zoo zy ze konnen achterhalen. Zy leggen hunne Ff eijers G R. i' 16 eijers gelyk de Schildpadden op de oevers. Men kan de Krokodillen niet vangen als met yzere haken, want hun vel is zoo hard , dat ‘t met den ichoot van een vuurroer niet doorboort kan worden. ’tVolk van Amerika eet de Krokodillen , en zelfs hunne eijers , die zoo groot als de eijers van eene gans’, en niet onaengenaem van fmaekzyn. In ’t Eiland Bontan maekt men eenigen van deze dieren tam, en vet, en doodze om ’er een zeer geacht gerecht van te maken; indien men 'er de ingewanden uit- haelt, geven ze een’ zeer aengenamen reuk. Het vet van de Krokodillen is ontbinden- de, en goed om de zenuwen te verfterken. Croccdihts , a kpcy.h , wocus , faffraen , v 2ti- Ziaïv , reJormiJans , als of men zeide, vreezeen- de voor de faffraen ; om dat de Krokodil zeer bevreeft is voor ’t gezicht , en nog meer voor den reuk van de faffraen. CROCUSi Crocus , J. B. Dod. Crocus fativus , C. B. Pit. Tournef. , Crocus ver its fativus autumnahs , Park. Raii, Ijift. Crocum , Matth. In’t Franfch Safran. In’t Nederduitfch Saffraen * Is eene plant , die eenige. lange > zeer fmalle, geftreepte bladers fchiet, tufïchen de welke op ’t einde van de maend Auguflus, of in ’t begin van September zich een lage fieel , of liever een voetfteeltje verheft, dat eene enkele bloem draegt , . bynaer gelyk als die van de Tydeloos , of gefchikt als die van de Lcli , doch kleener, verdeelt in zes deelen van eene biaeuvve met rood en purper gemengde kleur’; in haer midden groeit eene foort van pluis verdeelt in drie draedjes , die als eene hanekam zyn ingefneden , en eene fchooneroode kleur, en een’ aengenamen reuk hebben; dit pluis is ’t, dat wy Saffraen noe- men ; . a’s het in volle kracht is , vergadert men het voor ’t opgacn der zonne , om ’t te droogen : eenige dagen dnerna komt ’er egn ander evengelyk op de zelve plant, dat men .weder vergadert en droogen laet. Deze pluis- * Zje PI. Vill. Fig. . C R. pluisjes of draedjes ontwinden of verdeden zich in vezels, gelyk wy de Saffraen zien. De vrucht van de plant’ komt uit den kelk’ der bloeme, zy is langwerpig, driekan- tig, van binnen verdeelt in drie huisjes, die bynaer ronde zaden bevatten. De wortel van Saffraen is eene dubbele bol, doorgaens zoo groot als eene Hazelnoot , doch fomtyds grooter , vleezig , zoet van fmaek, bedekt met eenige witachtige of afchverwige fokken, van onderen voorzien met vele veze* len, die haer aen de aerde va (l maken; van deze bollen is de eene grooter dan de an- dere. Men teelt deze plant in verfcheide plaet- fen vau Vrankryk, als in Gatinois, Langue-. dok, omtrent Toulouze, Oranje, te Angou- leme, in Normandie, maer de befte en in ’t algemeen meeftgeachte Saffraen is die van Boifne en Bois-commun in Gatinois; deflech» fte is die van Normandie. Zy moet verkozen worden verfch, wel ge- droogt, doch flap en zacht in ’taenraken,. in lange draden, zeer fchoonrood van kleur’, met zeer weinig gele deelen of draden bezet, zeer fterk van reuk, en van een’ aengena- men balzemachtigeu fmaek; men bewaert ze in wel gefloten doozen. Vele werklieden gebruiken haer om geel te verwen; zy heeft eene fyne olie gemengt met vlug zout in zich. Men vordert in de meefte voorfchriften der Artzenybereiderye Saffraen van de Levant , doch ’t is niet noodig dit kruid zoo ver te gaen zoeken , dewyl we ’t in Vrankryk zoo fchoon en zoo goed hebben , als ’t op eenige andere plaets wezen kan. De Saffraen is hartfterkende , goed voor de bord; , flaepvenvekkende , pynflillende , dien- flig voor de opflygingen , openende, en een tegengift; men gebruikt haer onder de voed. zeis, en in de geneesmiddelen om te verfler* ken, ’t ontbinden, te verzachten; men mengt ze onder oogwaters om de oogen te be- fchermen in de' kinderpokjes , en ook onder verfcheide pleiflers, doch ze word voor al inwendig gebruikt. Men zegt, dat de naem van Crocus komt van een oud verdichtfel , ’t welk verhaelt, dat een kleene jonge Crocus genaemt, zynde uiter- mate veriieft geworden op eene jonge doch- ter, door de kracht van de liefde in deze plant verandert is; maer ’t is waerfchynly- ker, dat dees naem van ’t Griekfch of komt, ’t welk een’ draed , hair, we- versinflagbeteekent , om dat de drooge Sa/Traer> uft draden beflaet. Men noemt ook in’t Grieks C R. 3e helmftyltjes of draedjes, die men in ’t mid- den der bloemen vind, *%*»!$ ti ; maer men heeft aen de Saffraen den naem van C roem ge- geven , dat is belmflyltje of draedje by uitflekjint- heit , om dat geen helmftyltje van eenige bloem gevonden word, ’tweik zoo fchoon en 200 nut is als de Saffraen. DeFranfche naem Safran komt van ’t Arabifch z,apheran , dat de zelve zaek beteekent. De Turken noemen de Saffraen gelyk de Franfchen Safran. C R O P I O T. C ropiet , Cluf. J. B. is eene kleene Ameri- kaenfche gerimpelde vrucht , die een zwart zaed gelyk als Ethiopifche peper in zich fluit, dat e'en’ zeer fcherpen fmaek heeft. De In- dianen mengen het onder hunnen tabak , als zy rooken willen. Zy verligt de hoofdpyn , gelyk de tabak fom- tyds doet. - CROTALARIA. Crotalaria Afiatica folio fwgulari verrucofo , flonbus carruleis , H. L. B. Raii Hift. Pit. Tournef. In’t Franfch Cr ot flair e. Is eene vreenide plant , die een’ hoekigen en knobbeligen ff cel fchiet , anderhalf voet hoog , fomtyds hooger , waer uit vele in ’t rond gefchikte takken voortkomen ; de bla- ders groeijen over en weêr , en enkel langs de takken gelyk die van Brem , vaffgehecht aen zeer korte ffeeltjes. Deze bladers zyn een halve vinger lang, twee nagels breed, ffomp , zenuwachtig, van boven groen , van onderen witachtig, met wratten doorzaeit , en aen de kanten gevlamt. De bloemen zyn gelchikt als airen op de toppen der takken , als die van peulvruchten, gelykende naer die van Brem, en blaeuw van kleur’ ; als deze bloemen zyn afgevallen , volgen haer zwartachtige peulen, die gezwollen, en roniachtigals die van Stalkruid , en met eenige ver van malkander ftaende hairtjes voorzien zyn ; zy fluiten in zich kleene gele zaden, die de gedaente van eene kleene nier hebben, en een weinig fcherp , en onaengenaem van fmaek zyn ; de wortel is houtig, witachtig en met vezelen voorzien. Deze plant groeit in Afia , en in vcrfcheide piaetfen van de Levant , en word in Europa in eenige hoven geteelt. Het zaad word buikzuiverende geacht. C R. zij Crotalaria, a xpir**»v , crepitaculum', om dat de Indiaenfche kinders de takken dezer plan* te beladen met hunne peulen gebruiken, om een geiuki pp de wyle van belletjes te ma- ken. CRUCIATA. Cruciata , Dod. Crudata hirfuta, C. B. Pit. Tournef. Cruciata herniaria , Thai. Gallium latifolium , crudata quibufdam .flore luteo , J. B. Crudata minor , Adv Lob. Galion , Turner. Crucialis , Hermol. Csef. In’t Franfch Croifette . . in’t Nederduitfch Kruistvoriel. Is eene plant, die dunne, teêre, zwakke, vierkante, ruige, knobbelige ffelen fchiet om- trent een voet hoog; uit yder van deze knob- belen komen vier kleene, ruige, langachti- ge, kruiswyze gefchikte blaedjes voort, ge- lykende naer die van Walmeeffer ; de bloemen zyn kleen, geel, wervelswyze of by ringen rondom de ffelen gelchikt; yder van dezelve is eene foort van kommetje of bekertje in vier deelen ingefueden ; als deze bloem is afgeval- len , groeijen in hare plaetfe twee bynaer bolronde zaden , aen een gevoegt en bedekt met eene droogeen ruige fchell’, die de bloe- me voor een’ kelk’ gedient heeft; de wortels zyn fyn. Deze plant groeit op de kanten van deflooten, beken, en wegen; zy verl'chilt niet van Walmeeffer en Walffroo dan hierin, dat ze alleen vier kruiswyze gefchikte bladers draegt, in plaetfe dat de andere ’er meer heb- ben. Zy heeft vele waterdeelen, en olie, doch weinig zouts in zich. Zy is eefï weinig t’zamentrekkende , wond- heelende, goed voor de breuken, als ze in een afziedfel ingeifomen, en op ’tdeel gelegt word. Cruciata , k Cruce , om dat de bladers van de* ze plant’ kruiswyze gefchikt zyn. , CRYSTALLUS. Cryjlallus, in ’tFranfch Criflal , in ’tNeder- duitfeh ifrifial , is een witte, heldere, blin- kende , doorfchynende fteen , gemaekt door de ffolling van een zeer helder zuur water , beladen met eene fteenachtige ftoffe, die het in- F f 2 " nerlyk Q R.’ CR.' jierlyk ontdaen heeft: men vind hem van ver- fcheide gedaente en grootte op onderaerd- fche, holle, en waterachtige plaetfen:de zand- korrels zyn ooit kleene Kriftallen, dat men ligtelyk gewaer word, als men ze met een ver- grootglas befehouwt. Men vind ook fomtyds een zwart Kriftal., docla zelden. Men vind buiten Rome onder de aerde ze- kere kleene Kriftallen zoo groot als hazelno- ten, zwartachtig, van gedaente twaelfkantig of door twaelf vyf hoeken bepaelt; deze klee- nq Kriftallen zyn by aders gefchikt ’t een by ’t ander. Dit is eene ontdekking van den Heer Maraldi van de Ko,ninglyke Akademie der We- cenfchappen. De Hr. Homberg van de zelve Akademie heeft waergenomen , dat het Rotskriftal op ’tvuur niet fmelt, noch in den brandfpiegel , ten zy ’tmet kalk genrengt zy; de kalk echter fmelt alleen zoo min door deze vuren, als het Kriftal alleen; want de vuurdeelen , die in de kalk zyn, moeten door het Kriftal heen drin- gen , om het te doen fmelten. Dezelve Hr. Homberg heeft nog aengemerkt, dat men het gefneden Rotskriftal verwen kan , als men ’t weeken laet in een afverwfel, of ftnel- sing’ van ’tDrakenbloed in korrelen gemaekt met de brandewyn; het Kriftal zal over al fplyten met kleene onzichtbare fpieetjes, en ’t afverwfel daer in komende zal het geheele Kriftal eene roode kleur doen aermemen. Men kan op de zelve wyze aen de Kriftallen andere verfehei- «ie kleuren geven , als m-aer de- afverwfefs met brandewyn zyn gemaekt. Wanneer men ’t Kriftal tót poeder wil bren- gen, moet men ’tin ’tviuir gloeijende maken , rerftond in koud water uicblufichen om ’tzacht te doen worden, dan op een’ rooden marmer- fteen wryven, of in- een’ vyzel ftampen. Het is t’zamentrekkende , en- goed om de buikloopen te ftuiten; men fchryft ’t de kracht toe van ’t zog der minnen te vermeerderen, en den fteen der nieren en blaes’ te verbryzelen ; doch deze krachten zyn my door ondervinding niet gebleken; de gift is van eene halve-tot twee fcrupels. Het door konft gemaekte Kriftal , dat meiv- Kriftallynglas noemt, 'word gemaekt van zand en Alikantfche weedafch,. dat men te zamen dobr een zeer groot vuur in de glasovens tot glas doet worden , waer van njen daerna Kri- ftallyne glazen en vazen tnaekt , die wy ge- ’trjjiken; men geeft aen dit Kriftal verfcheide kleuren, terwyl ’tnog gglmolten is, met ’er verfcheide dingen by te, doen, gelyk rooï koper om ’t helder rood , goud met rood koper om het robynverwig, MagaUis^e, of Lapis Pttracorius om ’t purper , geel koper' om het groen , meiiy om het geel of am-. berverwig, zilver en zwavel om ’t agaet- verwig te maken-. De Werklieden-, noe- men deze glaswordingen heldere Brandver- wen. Het befte en dienftigfte zand, dat men ge- bruiken kan tot de bereiding van dit door konft: gemaekte Kriftal , is dat, ’t welk zuiver, zacht en 'wit is, men wafglit ’t, laet ’cdroogen en- door de zeef loopen. De- even-redigheit van dit mengfel is- door- gaens van honderd pond zand, en vyf-en-zeftig pond Alikantfche weedafch. Als de vermenging gefchiedt is, bereid men ’tmet de eerfte verkal- king daer aen te geven, die men in 'tFranfch frite noemt; men zet de ftolfe in ‘een’ oven, dien men te voren warm heeft gemaekt; men volhard met ’er een matig vuur onder te leggen omtrent een uur lang, de zelve gedurig om- roerende ingt eene yzere hark’; men vermeer- dert dan ’tvuur, en gaet daer meê vyf uuren lang voort, de ftolfe gedurig ontroerende ; clan begint ze te klonteren, en geelachtig, en eindelyk wit te worden. Men weet, dat deze eerfte ver- kalking geëindigt is, als ze gebragt is tot lig- te witte Hukken zoo groot bykans als hazel- noten; de werklieden noemen deze volbragte verkalking in ’tFranfch Tarce ;. deze bereiding volbragt, en de ftoffe koud geworden zynde, neemt men haer uit den oven, en legt ze op planken op eene koele pla.ets, die wel droog zy, om te yermyden , dat ze niet te vochtig worde; men bedekt, en bewaert, ze in dezen ftaet drie of vier maenden , op dat ’tzand en de weedafch zich beter vereenigen, waer na men ze in een vuur van glasbranding’ legt. Die dit werk naeuwkeuriger en een zeer fchoon Kriftal willen maken , gebruiken in plaetfe van zand verfcheide foorten van har- de, witte, zeer fvn gepoederde fteenen, doch deze laetfte bereiding koft veel meer dan de eerfte, en ’t Kriftal daer van is merkelyk durer. Het Kriftal moet verkozen worden fchooo, zuiver, doorfchynende. Cryfiallus , a xpuos , frigus , VvSag, aqua , als of men zeide een water, dat door de koude ge- ftolt is. Het natuurlyk Kriftal word Berg- of Rots- kriftal genaemt, om dat ’t doorgaens als eene rots gemaekt is. • ÏVAm cü. o u. C U A M B ü. Cuambii % Jive Caryophyllata , G. Pifon. Marcgravii. Is eene plant van Amerika, eene foort van Nagelkruid, die terhoogte van drie of vier voe- ten een’ regten , dunnen, vierkanten, hoeki- ge n, geftreepten, en purpergroenen (teel fchiet, die ziclt in verfcheide takken verdeelt; de bla- ders zyn langwerpig, fpits, omtrent ’t midden breeder wordende, en hebbende de gedaente van ’tyzer eener piek’, een weinig ruig, op de kanten getandt , by vyven gefchikt langs eene rib , donkergroen van kleur’ , fommige grooter, andere kleener. De bloemen groeijen op 'de toppen der takken , yder van de zelve is een bosje van verfcheide gele bloempjes ; als deze bloemen zyn afgevallen, komen in hare plaets kleene ronde hoofdjes of bollet- jes , voorzien met twee haekjes , als in de Kliffen, die zich vaffhechten aen de ltleede- ren der genen, die ’er dicht by komen ; in deze kleene hoofdjes zyn langachtige zaden befloten; de wortels zyn dun, takkig, fyn of vezelig, van reuk als eene kruidnagel , wan- neer men ze kneuft-, gelykende naer die van ’tNagelkrüid ; deze plant groeit aen de wa- terkanten , en heeft veel vlug zout en olie in zich. Zy is afvegende, infnydende, verdunnende, - goed voor de hoofdziektens , wondheelende , en dienftig om ’t geftold bloed te ontbinden, nis ze in een afziedfel of poeder ingenomen word. De Broeder Yon, Apotheker van deE.V. Je- fuiten , zond my van deze plant in ’t jaer 1702. van het Fort of Schans St. Pieter in Martinique, en liet my weten, dat ze iu dat land Thee genaemt was, en dat men ’er zich van bediende gelyk wy in Europa de oprech- te Thee gebruiken; dat niet te verwonderen is, dewyl men nu ter tyd in Vrankryk ver- fcheide foorten van bladeren in de plaetfe van Thee gebruikt , gelyk die van de Capillares van Canada, Eeren-prys, Kleene Saly, en bloemen van Klaprozen. CUDEBiE. 2 Indiën tfaftgehecht aen kleene deeltjes; zy groeijen in overvloed op de Eilanden Java-, Maftaregne , of Bourbon , aen een kleeu boompje of heefter , dat langs de aerde kruipt, en zich aen de naeft byftaende hoo- rnen gelyk de Klimop vafthecht : de binders zyn kleeu, lang en fmal; de bloemen zeer welriekende ; als zy zyn afgevallen , ver- toonen zich trosjes beladen met ronde be-- ziën , die de Cubeben zyn, welke men in de zonne droegen laet om ze te vervoeren. Dees boom groeit zonder aenkweeking’. Men zegt dat de Inwoonders van ’tland de Cubeben in ’t water laten koken, voordat zy ze aen de Kooplieden verkoopen, om te beletten, dat ze niet bekwaem zouden zyn van ergens anders ‘ gezaeit te worden , doch deze gefchiedenis vervalt van zich zelve , indien men deze vrucht wel befchouwe, want de rimpels, die zich op den balt vertoonen , zyn een teekèn, dat ze van den boom’ komende gedroogt is ge- weeft. Indienze geweekt was geweeft, of dat men ze van te voren had laten koken, zoude ze gezwollen zyn als de witte peper , daeren- ' boven zoude ze door deze koking haren fpe- ceryachtigen ftnaek verloren, en geene goede hoedanigheit behouden hebben. Men moet de Cubeben verkiezen verfch , dik, wel gevoedt , fpeceryachtig en fcherp van fmaek: zy fluiten veel olie en vlug zout in zich. Zy verfterken de herfenen , en maêg , ver- wekken den etensluft, wederftaen de kWaed- ' aertigheit van de vochten, en verbeteren den - 1 Pinkenden adem. De naem van Cubeba komt van de Arabifche woorden C ubtbe of Quabtb , die dezelve zaek - beteekenen- • C U C I. Cuci , Plinio , Linfc, Is eene Ooftindifche r vrucht, rond en langwerpig, van grootte be- • kwaera om de hand te vullen > geelachtig van ' ' kleur’, zoet en aengeuaem van fmaek , bevat-- teride eene groote en zeer harde pit ; zy groeit aen eene foort’ van Dadelboom Cucio~' fhera, of Cuciophoron genaemt. Deze vrucht is' hartfterkende , en verkwik- - kende. - C ubebt, Garz. Acoft. in ’t Franfch Cubelet , in > ’t Nederduhfch Cubtbcn> zyn kleene, drooge , ronde vruchten gelykende naer zwarte peper, ' maer een weinig kleener, gerimpelt , van eene donkergraeuwe kleur’, en vaneen’ aengenamen ' fpeceryachtigeu fmaek:. mea brengt z.e ons uit CUCUBALUS. - Cucuhalus, PJinii , Lugd. Pit. Tournef. C Hcubahm quibijdam , veLAlfme bacciftra, J- B. Jj'i- Ff 3 CjA W* c u. C V. 23° C yclamimts altera , Diofc. Plinii. Alfine baccifera , Ger. Raii Hift. Alfine major , Cluf. Hift. Maxima T Thai* fcandens baccifera , C. B. Is eene plant , die verfcheide rankachtige, ^buigzame, zwakke, dunne, ronde, knobbe- lige (telen lchiet’ , die eens mans lengte te bo- ven gaen, en langs de aerde kruipen , zoo ze door de naelt bydaende booraen of (tokken niet onderdeunt worden : uit yder van deze knoopen komen twee zachte bladers, die tegen malkander over (taen , gelykende naer die van Muur , maer grooter en evenarende die van Glaskruid: de bloemen komen voort uit een dopje of blaesje , beftaende uit vyf of zes groenachtige witte blaedjes , gefchikt als ecne nagelbloem: daer op volgen beziën zoo groot als die van Klimop, van gedaente doorgaens ovael, in ‘t begin groen, doch die in ’trypen zwart en zacht worden ; zy bevatten zaden , die meed al de gedaente van eene kleene nier hebben, en t’zamen op een gehoopt, zwa^t , en blinkende zyn : de wortel is lang, dun, rankachtig, kruipende, vezelig, en wit. De- ze plant groeit in warme landen, als in Span- je, Italië, Languedok , op vochtige en fcha- duuwachtige plaetfen, tegen de heggen, in doornbollchen , dicht by de fonteinen. Zy befluit vele waterdeelen , en olië , doch wei- nig zouts in zich. Zy is bevochtigende , verkoelende , goed voor de bloedvloeden , als ze in een afziedfel iugenomen word. C U C U L U S. C uculus, in ’tFranfch Qoucou , in ’t Neder* duitfch [(oekoel^ , is een verflindende en vleefch- gretige vogel , die eeuige gelykheit heeft met den Sperwer; hy onthoud zich des zomers op de boomen, fteenen, en kanten der rivieren: hy verbergt zich des winters onder de aerde in de holligheden van deenen, en wortelen der bóo- men, alwaer hy in de Lente ruit, en van veê- ren verandert: hy voed zich met ’tvleefch van doode lichamen, van kleene vogelen, ruplen , vliegen, vruchten; zyn gefchreeuw is door- gaens i‘ksek. > waer van daen zyn naem komt : men vind ’er twee foorten, eene groote , en eene kleene, die niet als in grootte verfchil’ len. Zyne jongen uit ’tnell genomen zyn goed om te eten; zy hebben veel vlugzout,^ en olië in zich. Meu acht den Koekoek en zyne jontren goed voor de vallende ziekte , den (teen, de afgaen- de koortfen eu ’Jkglyk. Men is gewoon hen ïotafch te verbranden, eer men ze gebruikt, doch deze wyze van doen deugt niet: want de verkalking doet het vlug , en wezendyk ge- deelte van deze dieren vervliegen. ’tls beter een vleefchnat daer van temaken, dat men den zieken laet innemen. De drek van den Koekoek ingenomen ij goed om de dolheit te verhoeden. Cuiuhts , a Gr au x.ckkv% , I(oeI(oet^. CU CUMER, feu CUCUMIS. Cucitmis , Trag Ang. Cue urn is fativns , Brunf. Matth. Park. C ucumis 'vit fans vindas & -albus , J. B. Cucitmis vulgaris , Dod. C ucumis fativns vulgaris , C. B. Pk. T our- nefort. C ucumis fativus & efculentus , Adv. Lob. C ucumer fativum , Cord. in Diofcor. In’t Franfch Concombre. In’t Nederduitfch Komkommers . Is eene plant, die verfcheide dikke , ruige, langs den grond verfpreide delen lchiet , waer aen over en weder groote, breede , wyde , hoekige bladers groeijen, die ingefneden en getandt, ruuw in ’taenraken zyn, en langs den grond kruipen ; uit welker oorfprong klaeu- wiertjes , en bleekgele klokwyze bloemen voortkomen, waer van yder in vyf delen is in- gefneden. Als zy zyn afgevallen , vormt zich eene-vrucht omtrent een half voetlang', een arm dik, rond, regt of krom, groen of wit, of geelachtig , dikwils doorzaeit met wratten of kleene knobbeltjes , vleezig, en bedekt met eene teêre fchelle ; haer vleefch is wit, fap- pig , vad: deze vrucht is van binnen verdeelt in vier huisjes vervult met eene groote meenig- te ovale, fpitfe, witte zaden, met een’ bad’ zoo hard als parkement overdekt, we ke afge- fcheiden zynde een kleene witte, zoete, oli- achtige pit van een’ aengenamen fmaek in zich heeft; ’c is een van de vier groote koude za- den. De wortels van de plant’ zyn vezelig, regt, wit, men teelt ze in de moeduinen ; want hare vrucht word in de keukens zeer gemeen gebruikt; zy heeft vele waterdelen, en olië, doch weinig zouts in zich. De raeuwe Komkommer is zeer zwaer om te verteren , wegens de lymige waterdeelen , waer mede zy vervult is : maer de gekookte bevochtigt, verkoelt, verzacht, en tempert de fcherpheit der vochten, en matigt de ake groot. groote beweging des bloeds , men gebruikt ze in vleefchfoppen , en klyderen. Het zaed is openende, verzachtigende , be- vochtigende en. word in amandelmelken ge- bruikt. Cncumis , five Cucumer , a curvatura, quafi cur- fimer, om dat de Helen van deze plante krom zyn. CUCUMIS ASIN1NUS. Cucumis afinimis , Tab. Ger. Ci icitmis fylveftris ajininus diBus , C. B. Pit. Tournef. Cucumis enaticiis , vel ajininus, Gefn.Hor. Cucumis fylveftris , Dod. Cncumis fylveftris, five Cucumis a gr e ft is , Br unf. Cucumis anguinus , Tur. Cord. Hift.. Ia ’t Franfch Concombre fanvage , In’tNederduitfch Wilde oiEfelsKomkommers , * Is eene plant, die verfcheide dikke, op de aerde kruipende, takkige, ruige Helen fchiet vol fap, en bladers voortbrengende , gelyk als die van tamme Komkom meren , doch kleener , witachtiger voornamentlyk van onderen, vlee- ziger, met een hair bedekt , dat Hekeliger en ruwer in ’taenraken is: de bloemen zyn veel kleener dan die van gemeene Komkommeren , doch op de zelve wyze gemaekt , van eene grasachtige kleur’, die een weinig naer ’tgeel trekt; de vrucht is een half duim groot, en van gedaente als eene olyf, rondom met korte, ruwe hairtjes bezet , in ’t begin groen van kleur’, doch die in ’trypen geelachtig word, vervult met een zeer lymig fcherp fap, en een zaed, dat de gedaente heeft als dat van de Ko- lokwintappelen , meer kleener , en donker van kleur’. Deze vrucht, hoe zacht men haer ook aenraekt en drukt als ze ryp is, berfi aen de punt, en fchiet haer fap en hare zaden over ’tgeheele aengezicht met geweld uit. De re- den daer van is, dat haer bafl of fchel, die ze bedekt, door de rypheit zeer week geworden en gefpannen , voornamentlyk aen haer einde, op de minfle drukking, die men doet met haer aen te raken, open berd; te meer om dat het lymige fap , ’twelk onder deze fchel zeer ge- drukt was , door de zelve perfing voortgedre- ven en bepaelt word, om door de punt uit te gaen , de zaden met zich flepeude. Want dewyL * Zie PI. VIII. Fig. io,. de opening kleen is, word de doffe in eene regte lyn uitgeworpen , die doorgaens naer ’t aengezicht gaet , om dat men het hoofd voor over gebogen heeft, als men de Komkommers aenraekt om ze te plukken. Dit fap in de oogen komende deelt daer zyne fcherpheit mede , en veroorzaakt daer eene ontdeking, welke men verligten kan, door ze vaerdiglyk met Weegbreewater af te wafl'chen. Men perd uit de rype wilde Komkommeren een fap, dat men op ’t vuur verdikken laet tot de dikte van ecu extraft, dit is ’t , dat men Elaterium noemt. Ik heb ’er in ’tbreede genoeg van gefproken in myn e Phaimacopta. De wortel van de plant’ is lang, dik, wit; zy groeit in warme landen, op onbebouwde plaerfen in Languedok en Provence ; men kweekt ze ook in de hoven te Parys , maer zy heeft een zoo groot vermogen noch kracht niet als die van Languedok. De wortels en vrucht worden in de Ge- neeskunde gebruikt; zy hebben vele waterdce- len, olie en fcherp zout in zich. Zy purgeren zeer geweldig de weivochten; men gebruikt ze voor de waterzucht , opflop- pingeu der maenddonden , flaepziekte en be- roerte. ' Men neemt het afziedfel onder klyde- ren of zelfs in drank, zyude de gift gefchikt naer de gedeltenis van den lyder, en den daet der ziekte: men mengt ’took onder eenige zal- ven, waer van men zich bedient om den buik te wryven in de waterzucht : men legt ook de geheele plant warm daer op ; zy beweegt en roert heel dikwils de vochten door deze en- kele oplegging , en doet ze door de natuur- lyke wegen uitvloeijen. Men vind ook in de zee Komkommers een vinger lang en dik, die in hare oppervlakte kleene bultjes hebben , gelyk de Aerdkom- kommers. Zy groeijen op de rotfen , zyn5 hard en verdeent ; men noem: ze Zee -Komkommers* C U C U R B I T Ai Cucurbita, in ’t Franfch Calebaffe of Coterie, in 'tNederduitfch rfauwoerde , is eene plant, waer van drie foorten zyn. De eerde foort word genaemt Cucurbita longa folio molli, flore albo , J. B, Pit. Tournefort. Cucurbita anguina , Dod. Cucurbita oblonga flore albo , folio molli, C. B, 'Z.uccha longa , Anguil. Zy c u. CU. 2$ 2 * . Zy fchiet verfcheide lange rankachtige He- len , die een vinger dik zyn, op de aerde krui- pen ., of opklimmen , en door hunne klSeu- wiertjes zich aen de Haken hechten. De bla- ders zyn grooc, breed, rond, zacht, wollig, hier en daer aen de kanten getande. De bloe- men zyn fneeuwitte en ruige klokjes, die door- gaens in vyf delen tot den grond toe zyn inge- fneden. Als deze bloem is afgevallen , word haer kelk eene langronde vrucht , die zich buiten gemeen uitfpreid; want men ziet ’er die vyf of zes voeten lang, en naer mate dik zyn. Deze vrucht is met een’ harden, houti- -gen , geelachtigen bad’ bedekt: het vleefch is wat voos, mergachtig, wit, fmakeloos; zy be- vat vele platachtige en langwerpige zaden, die , G. B. Zuccba rotunda , Ang. Zy verfchilt van de eerde door hare vrucht , die de gedaente vaji eene ronde en dikbuikige fchroefflefch’ heeft, en uitermaten groot word. De derde foort word genaemt Cucurbita lagenaria , J. B. Pit. Tournefort. Cucurbita lagenaria flore albo, folio. mollig C. B. Cucurbita. Brunf. prior , Dod. Cucurbita minor , Fuch. Dod. Zy verfchilt van de voorgaende door de ge- daente van hare vrucht’ , want zy is gemaekt als eene flefch met een’ naeuwen hals’, en dik- ken buik: ’tzaed is bruiner dan van de andere foorten. Men kweekt de Kauwoerden in de hoven ; hare vruchten gekookt zyn goed om te eten; men gebruikt ze ook om ’er fchroeffleflchen van te maken, nadqt men ze geledigt, en gc- droogt heeft. De vrucht van Kauwoerde heeft véle water- delen en olie, doch weinig zouts in zich. Zy is bevochtigende, verkoelende, verzach- tende. Het zaed is openende , en goed voor de bord : men perd ’er eene olie uit , die zeer diendig is om ’tvel zacht te maken. Cucurbita, quafi curvata , om dat deze plant van nature zich kromt , zoo ze niet onderdeunt word. C u L E X. Xtitlcx , in ’tFranfch Coufm , in ’tNederduitfch Mug, is eene foort van Vliegje, dat niet dan al te bekend is door ’t ongemak, dat het des zomers veroorzaakt , ’t lyf is zeer kleen , dum, enbruin : de vleugels zyn langer dan ’t lyf, en maken aen hun uiterde einde als een daertje, wanneer het diertje niet vliegt. De kop is verfiert met een kleen vederbofchje tuffehen twee horentjes; zy heeft een’ fcher- pen fnuit, dien ze gebruikt om voedfel te ne- men. Zy heeft zes pooten , en voed zich wan den daeuw en de dunde doffe der planten , zy ' is op hetbloed zeerverlekkert,deekt ’t vleefch, om het te zuigen,, dan werpt zy ’t zelve ter- ftont, gelyk de Vlooi doet, door ’t achterde ge- deelte weder uit, zoo dat het bloed niets doet als -de lengte va-n liaer lichaem door te gaen, zonderbynaer dil te daen. Zy veroorzaekt op de plaetfen, die zy gedoken heeft, eene jeukmg gevolgt van puiden met zwelling’ : het middel hier tegen is het deel met Weegbreewater afte- waffehen. De Mug onthoud zich niet veel in de deden, maer op de kruiden en boomen : zy vliegt naer ’tkaers- of waslicht toe. Culex ab aculeo , kleene angel , om dat dit -vliegje met een’ angel gewapent is. CUMINOIDES. Cuminoides -cv uigare , Pit. Tournefort. C urnimtn fylvejlre , Ang. Dod. Park. Rafi Hift. L agocbymeni , id ejï , Leporis cubile in Inftfi ld Lemuo , Bellon. C uminum fylvejlre capitulis globofis , C. B. Cuminum fylveflre prïmum valde o dor at um , globulofim , ƒ. B. Is eene plant , die een’ taknchtigen deel vol wit mergs voortbrengt omtrent een voet hoog ; de bladers zyn kleen , daende tegen malkander over als by paren langs eene rib, ge- lyk die van Pimpernel,, vry diep getaudt of uit- TSitfekerft. De bloemen groeijcn 'ften de top- pen der takken op kleene , ronde , zachte , witte hoofdjes ; yder van deze bloemen be- ftaet uit vele blaedjes, die doorgaens met fran- jes bezet, en roos wy ze gefchikt zyn: als deze bloemen zyn afgevallen, volgt haer een lang- werpig, en ruigofvvolligzaed. Deze plantlieefc een’ reuk bynaer als die van Vogelneft; zy groeit in vette gronden, en op de heuvels in warme landen : zy heeft veel wezentlyk zout , et» half fyne olie in zich. Zy is openende, verterende, infnydende, ontbindende, goed om de pis, en maendfton- den te •verwekken. Cuminotdes a cummo , Komyn , om dat men deze plant vermengt heeft onder de foorten van Komyn. De Heer Tournefort heeft ’er onlangs een verfchillend gedacht van ge- snaekt. C U M I N U M. tZ'mïnnm , Tnr. Lon. Adv. KZumimm fativum , Brtinf. C ymimm , Ang , Cord. in Diofc. C urninum vu' gare , Park. (jbtminum Jetnine longiore , C. B. Cyrmnum , five Qaininum jativum , J. B. In ’t Frarifeh C umln. In ’t Nederduitfch Komyn. *Is eene foort van Karrewei, of eeiie plant, die een’ Heel fchiet, welke omtrent een voet hoog, en in eenige takken verdeelt is. De bladers zyn fyn ihgefneden ais die van Venkel, tnaer veel kleener, en by paren langs eeiie rib ge- fchikt. De bloemen groeijen als zonnefchermen aen de toppen der takken , en zyn als leliën gemaekt, en wit van kleur: daer op volgende zaden , die twee aen twee^gevoegt , langwerpig, ge'ftreeptals die van Venkel , kleener, aenbeide eitidebs fpits , geel- of groenacluig graeuw van kleur’, Üerk en onaengenaem van reuk, wat fcherp en bitterachtig van faiaek zyn. De wor- tel is dun, en langachtig; hy vergaet, als het zaed ryp is. Men kweekt deze plant in ’t Ei- land Maltha,’ gelyk men hier ’t koren doet, en brengt ons ’t zaed droog over, men noemt ’tin ’tland Scherpe Anys , of Scherpe I(omyn , tot onderfcheit van den Anys, dien men op dezel- ve wyze kweekt, en dien de Malthezers Zaten * Zie PI. VIII. Fig. xi. Anys, of Zoete I{owyn noemen. Deze omfian- digheit heeft verfcheide Kruidkenners bedro- gen , die geloofden, dat ’er eene foort van Komyn gevonden werd, wier Zaed zoet was. Men moet het Komynzaed verfch , wel ge- voedt, zuiver, geheel, groenacluig-, fterk en onaengenaem van reuk verkiezen, ’t Heeft veel half fyne olië en wezentlyke en vlugge zouten in zich. Het is ontbindende, verterende, verdunnen- de, windbrekende, verwekt de pis, en rnaend- ftonden. De Hollanders mengen ’t Komyn- zaed in hunne kazen. De Duiven worden gelokt door den reuk van ’t Komyn, waer van zy veel houden: men mengt ’er een poeder van met aerde en fpyk- olië, en maekt ’er een deeg van , darmen iii de duivenhokken plaetft, om ze daer na toe te lokken. C’tminum , vel Cyminu*n komt van ’t He- breeuwfeh en van ’tGriekfch xvyiiev , Kymyn. CUNICÜLÜS. C umculus , in ’tFranfch Laph , in ’tNeder- duitfeh %o»yn, is een vreesachtig, en wild dier, zoo groot als eene middelmatige kat, gelyken- de naer een’ haes , maer kleener, graeuw en wit van kleur’, fomtyds met andere kleuren gefchakeen. Zyn kop gelykt wat naer dien van eene kat, maer zyne ooren zyn veel lan- ger, en regt ; het heeft groote oogen , en in yder kaek vier tanden; de onderfte zyn door- gaens zoo dicht by een gevoegt, dat ze uit een enkel ftuk fchynen te beftaen ; de ftaert is kort, en dun, maer wel van hair voorzien; ’twyfjfc word in ’tFranfch Lapine, dat is Voed- fier, en, als ’t oud is, Have, dat is, Mcerko- nyn genaemt; zy vermeenigvuldigt zeer, wa-nt zy draegt alle maenden vyf of zes lampreijen , of jongen. De Konynen onthouden zich doorgaens in de gaten, die zy onder de aer- dc maken. Zy voeden zich met gras, kool, geneverbeziën , k wen del , en vruchten. Zy worden meer in de keukens dan in de Ge- neeskunde gebruikt ; zy hebben veel vlug zout en olië in zich; de befte zyn die, wel- ke hun verblyf hebben in de boflehen , dui- nen, en zich met geneverbeziën, kwendel en andere fpeceryachtige planten voeden: men jaegt ze niet, maer vangt ze met zich te ver- fchuilen, en ze te fchieten. Hun vet is goed voor de zenmven , en ont- bindende. Cuniculus , om dat ’tKonyn onder de aerde graeft, om voor zich eene foort van myn’ of Gg hol c U 454 C U. bol te maken, die ook in ’clatyn Cuniculus ge-> aaernt word. C U N T U R. Cuntur. Jond. Condor. Tatr. Bolivar , is eene ibort van Arend , of een Amerikaenfche roof- vogel , die tot eene zoo buiten gemeene groot- te groeit, dat liy met zyne vleugelen uit te fpreiden de wydte van twaelf voeten beflaet; hy verfchilt van den gemeenen Arend hier in , dat hy geene klaeuwen heeft. Zyn kop is ver- fiert met eene kammc van gedaente als een fcheermes; hyisfterk, vermogende, verflin- dende, vkefchgrctig , engevaerlyk: zyne ve- ders zyn wit en zwart, die van de vleugelen zyn zoo' dik, dat ze lbmtyds eens mans voor- hand evenaren : zyn bek is zoo derk , dat hy eene koe doorboort en verüind ; de menfchen zyn zelfs niet buiten gevaer van ’er door ge- geten te worden; de pooten zyn gelyk als die van hennen en zonder klaeuwen : hy word voortgeteelt in ’t Eiland Maragnan , omtrent de oevers der zee en "rivieren. Hy maekt in ’t vliegen zoo groot een gedruis , dat hy hen, die hy naerby komt , duizelig maekt: de Ihwoonders van Peru hebben hem eertyds als sen’ God van de eerfle rang geëert. Zyn vet is ontbindende , en goed voor de zenuwen. CUPRESSÜS. Cuprcjjus , Dod. Pit. Tournefort, Gypanjjus y Ca ft. In ’t Franfch Cyprus. In’t Nederdiiitfch Cyprejjenboom. * Is een groote regte boom , omtrent "t mid- den van zyne hoogte zeer takkig en fpits op- fchietende: zyn hout is hard, vaft in een ge- drongen , welriekende , geelachtig , en niet ligt bedervende; zyne bladers zyn fyn inge- fneden. gelyk die van den Tamarifchboom , maer vleeziger, harder , vader, en hunne •Rukken zyn als einde aen einde geleedt ; de katjes zyn van verfcheide gefchubde blaedjes, onder aen verzelt van eenige beursjes vol fyn Rof : : deze katjes laten niets na zich ; de vruchten groeijen op dezelve (lammen , maer op afgezonderde plaep"en i deze zyn foorten * Zie Pt. YIII. Fig. i2v van noten zoo groot als Notemuskaten , rand^ droog, graeuw, zich openende en berftende van ’t middelpunt tot den buitende omtrek toe in eenige Hukken gelyk als fchubben, en ia. hunne fpleteti vertoonende vele platachtige , hoekige, rode , mergachtige zaden, waer op de mieren zeer verlekkert zyn : dees boom is altyd groen, groeit in bergachtige boflchen, doch word ook in de hoven aengekweekt. Die in warme landen wad, geeft eene hard door de inkervingen , die men in zynen damme maekt*, De Cypresnoten worden genaemt Nuccs cuprejji. Pilitla cuprejji. Gabuta. Galbult. Zy hebben een weinig oliè', een weinig we- zentlyk zout en waterdeelen , doch veel aêr- de in zich. Zy zyn t'zamentrekkeirde , diendig voor den roodeloop , de breuken, en om de zaedloopen te duiten; men gebruikt ze uit- en inwendig; zy genezen de afgaende koortfen , indien men eene halve drachma daer van laet indikken in poeder, of in een bolus van vier tot vier uren, als de koorts is afgegaen ; doch ’t is goed de algemeene middelen gebruikt te hebben, wel- ke zyn de aderlating en buikzuivering , eer men tot het gebruik van dit koortsmiddel kome. Het hout en de bladers van den Cypreflen- boom zyn ook zeer t’zamentrekkende , doch worden in de Geneeskunde niet gebruikt; de rook, die ’er /uitkomt als men ze verbrand, verdryft de muggen; men zegt, dat, zoo men eenige takken daer van inde kleederen legt, de wonnen daer niet in zullen komen. Cuprrffus, of C.yparjJJut, zyn namen, die , zoo men zegt, afkomdig zyn van een kind Cyparut genaemt, dat de Poëten verdicht hebben in een’ Cypreiïenboom verandert te zyn geweefr». C U R C A S. Cureas , Garz. is eene Amerikaenfche vrucht zoo groot nis eene hazelnoot met haren dop, maer zo o rond niet , van eene witte kleur’, en van fmaek als een gekookte aerdappel ; zy groeit op Malabar hangende aen de tak- ken eener plante, die men zaeit, en in Cam- baija, alvvaer zy Carpaia genaemt word; zy is ook te Cairo in overvloed; zy is ’tiaogelyk , c u. CY. ljr die Seraplon H&bttulcul noemt; doch zy is in de Geneeskunde van geen gebruik, C U R C U L I O, Curculio. Curguiio. In’t Franfch Calendre. Char.irjon , of Cba- ' tanyon. Cbatepeleufe. In’t Nederduitfch Kalander, I? eene foort van worm, of eene kleene rups, die de tarw en boonen knaegt: zy heeft een’ zeer grooten bek en keel ; zy onthoud zich doorgacns op den Zevenboom , Klimop , bin- ders van den Noteboom> Alfem , Averuit , Narduszaed ; zy zet zich op ’t koren kort na den oogfi neder , terwyl het zacht is; dit bloedeloos diertje verandert in eene vlieg, en vermeenigvuldigt zeer veel in korten tyd. Gebfandt en op de wonden gelegt zyude is ze goed om het bloed te fluiten. Curculio, Curculio qua ft Gurgutio , om dat dit kleen diertje den bek en keel zoo groot heeft , dat men daer aen bykans niets anders ziet. Charanjon , komt van ’t Griekfch deelwoord ■ , dat ’tkoren knagende beteekenr. CUSCüTA. Cufcuta , Matth. Tark. Cufcuta major , C. {3. Pit. Tournef. Audi oj aces , vulgö cufcuta , I rag. Caffutba , Dod Fuch. CaJJutha- , Jive Cufcuta , J. B. Cajfytha y Dod. Gal. Androface , Diofcor. In ’t Franfch Cafcute , of Goute dulitt. In \ Nederduitfch Wrangen. * Is eene plant , die in plaetfe van fielen lange, fyne, roodachtige vezels fchiet zonder bladeren, klauterende, en zich vlechtende om de naeft byftaende planten , als om ’tvlas, brandnetels, hop, bramen, en wortelende en voedfel nemende in der zelver fchoot : de bloemen waflen by kleene bolletjes , van wyd- * Zie PI. VIII. Fig. 13. te tot wydte aen vezelen vaftgchecht : yder van de zelve is , volgens den Ilr. Tournefort , een kleen kommetje in den grond met een gat doorboort, van boven wyd open, en °i« vier of vyf punten ingefneden: alsdezebloem is afgevallen, vertoont zich eene bynaer ron- de, en vleezige vrucht, verheven met drie of vier rondachtige ribben : zy bevat eenige kleene bruine zaden. Deze plant heeft weinige waterdeelen , mid- delmatiglyk olie , en wezentlyk zout in zich. Zy is openende , en afvegende ; men ge- bruikt ze om ’tbloed te zuiveren, tegen de ziektens der lever en milt. Cufcuta , of Cajfutha, is een Syrifch woord, dat kruid zonder wortel’ en zonder bladeren beteekent. Goutte du lin , om dat deze plant , om den voet van ’tvlas omwonden zynde , ’c zelve bc,* Iet te waflen. CYANÜS. Cyanus , Dod. J. B Raii Hifi. Cy anus feget urn , C. B. Lychnis agria £«f flos f nanenti , Brurïf. Cyanus vulgaris , Ad. Lob. Cyanus minor ■vulgaris , Lob. Ger. Park. Baptifecula , Trag. In ’t Franfch Bluet. Blavcole. Aubifoin. " Peroolc . In ’t Nederduitfch Korenbloem , Roggebloem . * Is eene plant , die verfcheide hoekige , "holle, wollige, witachtige, takkige fielen fchiet, anderhalf of twee voeten hoog: de bladers zyn langwerpig, fmal , diep ïngeihe- den gelyk die van Papenkruid , ruig, bleek* groen : de bloemen waflen op de toppen der takken en zyn groot , breed , fchoon , rond , befiaende yder uit verfcheide ingefne- den bloempjes , de eene veel dieper dan de andere , van eene fchoone , blaeuwe, en ver- maeklyke kleur’, ibmtyds rood of wit, doch zelden; deze bloempjes worden onderfieunt dooreen kleen hoofdje , offchubachtigen kefk; als deze bloem is afgevallen , komen ’er op ’t zelve hoofdje vele langwerpige zaden, yder voorzien met een kuifje; de wortel is houtig, dun, en van eenige vezelen omzet. Deze plant groeit * Zie Pl. VIII. Fig. 14, Gg z c r. C Y. l'/i groeit overvloediglyk in ’t koren ; zy heeft veel olie en waterdeelen , doch weinig zouts in 2ich; men gebruikt de bloem in de Genees- kunde. Zy is t’zatnentrekkende , en verkoelende , goed voor de ziektens der oogen; men haelt ’er een water van over , dat men in ’tFranfch Eau ik CaJJelunette noemt , om dat het ’t gezicht opheldert. Cyanus , a cyaneo colore, om dat de bloem van deze plant’ doorgaens blaeuw is. cyclamen. Cyclamen orbiculato folio infernè purpitrafccn-< le , C. B. Pit. Tournef. Cyclamen autumnale 'vitlgare folio rotundo , Park. Cyclamim/s minor & umbilicus terra: , Trag. Cyclammts orbicuLaris rotundifolius , Doe!. Cyclamen 'V uigare , Eyft. ojjicinarum orbicu- lato folio ^ Pams porcinus, 0^ artbanita , Lob. Icon. Cyclaminus folio rotundiore vulgatior , J'. 13. Rail £ift, In.’t] F ranfeh Pain de pourceau . In ’t Nederduitfch Varkensbrood . . * Is eene plant, die bynaer ronde, breeda bladers fchiet, van kleur’ donkergroen, van fcoveia met wit gefpikke.lt, van onderen pur- perachtig, rullende op Reeltjes;tuiïchen deze bla- ders verheffenzich lange , en teêre voetlleeltjes , die kleene en purpere bloemen dragen van een’ aengenatnen reuk; als deze bloemen zyn afge- vallen , komen in bare plaets bolronde en vlie- zige vruchten , die zich in verfc-heide deden openen, en hoekige zaden in zich fluiten; de wortel is- dik, breed, rond of bolrond , var; buiten donker , van binnen wit- van kleur’ , voorzien met zwartachtige vezelen. Deze plant groeit in de bolïcheu , doornhagen , op fcha* duwachtige plaetfen , onder de hoornen. Haer wortel word in de Geneeskunde gebruikt, en heeft vele waterdeelen, olie en wezentlyk zout in zich. Hy is infnydende, verdunnende, afvegende, 'openende, goed om den Reen der nieren week te maken, de nageboorte na de baring af te dryven, de klieren te ontbinden, de verftop-» pinggi weg te nemen, de gezwellen te verdry- * Zie PI. VIII. tJig. J5v ven, men gebruikt hem uit- en inwendig; men> mengt hem ook onder de niesmiddelen , om de. niezing te verwekken. ’tls my ee.ns gebeurt, dat ik in den herfR ia zeer droog weêr dicht by myn flookhuiseen’ geheelen wortel van Varkensbrood, die door- boort en aen een bindgaren vaRgehecht was, aen de zolder in de fchaduwe te droogen had gehangen; twee maenden daer na wilde ik bezien, of hy gedroogt was, doch ben verwondert ge- weeR te vernemen , dat hy , hoewel tot de; helft van zyne dikte gedroogt, uit zynen grond gefchoten had twaelf of dertien voetReeltjes , die een half voet lang, zeer teer, en vol fap waren , en waer van yder op zynen top eene zoo lchoone bloem, droeg, als of de plant in de aerde gelegen had. Cyclamen , Cr ace kukAÜuivix; , xdzAs;, arculus om dat de wortel Van deze plant’ bolrond of. zoo rond als een kring is. Panis porcinus , om dat dees wortel als een. kleen brood gemaekt is , en om dat de varkens ’er van eten. C1DONIA. Cy donia , in ’t Franfch C ognajfier , in ’t Neder-, duitfeh Kveboom , is een kleene boom , wiens, hout krom , hard, bleek, witachtig, en met een’ baR’ bedekt is, die matiglyk dik, niet heeL hobbelig, vry glad, van buiten alch vervvig en van' binnen roodachtig is; de bladers zyn zoo groot als die van den Appelboom , geheel, zonder eenige infnydinge of inkervinge , witachtig , van onderen wollig; de bloemen zyn vleefchver- wig , van vyf rooswyze gefchikte blaedjes , en gelykende.naer Hondsrozen ; als deze bloem is afgevallen, komt ’er eene vrucht voort, die eene foort van peer is , fQwepcer genae.nt , en by yder een bekent is; zy is van boven wollig, van binnen vieezig , wit , aengenaem van reuk, en bevat vyf huisjes , waer in men lang- werpige, roodachtige, zeer lymige of flymige korrels of zaden befloten vind, die aen ’t^en einde fpitfer zyn dan aen ’t ander; de wortels zyn groot, uirgefpreidt, overvloedig, en d an- ker van kleur’. Daer zyn twee algemepne foorten van Kwe- boomen , eene tamme , en eene wilde ; de. eerRe is onderdeelt in twee andere foorten, die door de grootte van hare vruchten verfchillen. De eerRe foort word genaemt Cydonia minor a , Raü Hiü. Pit. Tournef. 9e3»^ C Y. C Y, Cotonea & Cydottia mala , Lob, Cotoncus , Corel. Hift. Malus cy donia , Gef. Hor. Mala cotonea minor a , C. B, De Peren, welke zy draagt, zyn de gemeen- de , de kleende , doch de bede en welrieken- de; zy zyn niet grooter dan eene vuid,in ’t be- gin groen, maer krygen in ’tryp worden eene goudgele kleur ; hare fchel is met veel wolle bedekt; zy verfpreiden zoo veel reuks , dat ze aen vele menfehen hoofdpyn verwekken. De tweede foort word genaemt Cydonia major a , Raii Hifi. Pit. Tournef. . Cotonea magna , & pjra cotonca , Gef. Hor. Cotonea majora , Jive Jlrutbia , Cam Lp. Mala cotonea majora , C. J3. Pyra cotonea , Cxf Pyrum cydonium , Ger. Mala cotonea oblongiora & majora , Dod. De Peren , dre zy draegt , zyn niet alleen grooter dan die van de eerde foort’, maer lan- ger omtrent den deel en minder rondachtig' ; hare kleur is bleekergecl , de fchel draegt by- naer geene wol, ’tvleefch is zachter dan dac. van de kleene, en heeft zoo veel reuk noch. ftnaek niet. De wilde Kweboom word genaemt Qydonia fylveflria , Pit. Tournefort. Malus cotonea fylvejlris , C. B. & J. B. Hy verfchiit van den tammen Kweboom hier in, dat zyn deel regter is , zyne takken klee- r.erzyn, en dat hy minder bloemen draegt, en v zyne vruchten later rypworden en veel .kleener zyn; hy groeit op berg- en deenach- tige plaetfen.. Men gebruikt in de Geneeskunde de Peren van den tammen Kweboom. Zy hebben veel zuur zout, waterdeclen en olie in zich. Zy zyn zeer t'zamentrekkende , verderken de maeg, vervrolyken ’t hart; men gebruikt ze tegen de buikloopen , bloedlozingen , en om de vertering te bevorderen ; men maekt ’èr gefuikerd ooft van. Het zaed is goed om de fcherpheden der vochten te verzachten, voor de bloedfpou- wing , longezweren , ambeijen; men gebruikt des zelfs flynv in- en uitwendig. Z\r Cydonia, a Cydone, om dat de oorfprong van' den Kweboom komt van eene Stadt van Kan- diè', C )dm genaemt, van waer hy in Grieken-- land gebragc is. Cotonea , vel Cotoneus , a Co'tone , om dat de bla- ders en vruchten van dezen boom met katoen’ of wolle bedekt zyn. CYGNÜS. C)i»us , fiveOlor , in ’t Franfch Cygne , in ’tNe- derduitfeh Zwam , is een watervogel van ge- daente en grootte als eene Gans , doch die een’ veel langer hals heeft: haer bek is kleen , van boven dik, van onderen dunner, aen zyn einde ftomp en een weinig gekromt, ros van kleur’: haer hals heeft agt en-twintig wervel- beenen; zy is overal bedekt met vele zachte en zeer witte veêren: zy onthoud zich door- gaens in de rivieren , waer in zy zwemt met veel deftigheit, en eene heerlyke welgemaekc- lieit, maer ze gaet ook te land op de Eilanden: in hare eerfle jonkheit is zy niet wit; zy voed zich met kleene viiïchen en der zelver kuit», kruiden en brood : hare veders worden van ’c water niet doordrongen, en haer vleefch blyft altyd droog, en warm , fchoon zy in de rivier’ is ; zy is niet goed om te eten; haer vleefch is taei , en zwaer te verteren. Zy bevat veel. vlug zout en olie in zich. HetZwanevel is goed voor de vloeijingen of zinkingen, waer in het noodig is te verwar- men, en te doen doorvraelfemen , om de zenu- wen te verzachten en te verderken, de natuur- lyke warmte weêr te doen komen, de maeg te verderken, de winden te verdryven, de verte- ring te bevorderen, als ’tuitwendig op de zie- ke deelen gelegt word. Haer vet verzacht en verdryft de Ambeijen. De fchachten van. hare vlerken dienen om t* febryven. CYMBALARIA. Cymbalaria , C. B. Cymbalaria föjculis purpurafcent b is , J. B. Linaria hederaceo folio , Jeu Cymbalaria , Pit.' Tournefort. Cymbalaria Italië a bederacea , Park. Linaria hedera folio , Col. UmbiLcus vetter is ojjicinarum. Lonic. . In ’t Nedcrduitfch Yavelkruid. Is eene foort van Wild Vlas of eene planfV Gg 3 C Y. 2’S die uit de fpleten der mureti voortkomt; lure delen zyn zoo dun als vezels , lang , rond , purper, hangende, zich verdeelende in vele andere dunnere vezelen , waer aen bladers vaft zyn , die hoekig als die van Klimop, van bo- ven donkergroen, van onderen purper gelyk die van Varkensbrood , teer , vol fap, en wat bitterachtig van fmaek zyn: deze bladers wor- den onderdeunt van lange deeltjes, uit welker voet zich verheden de voetdeeltjes , waer van yder eene purpere bloem draegc , gelykende naer die van Kalfsmuil , doch kleener en van_ on- deren eindigende door eencfpoorof een flaêrtje gelyk ’t fpits van eene Monnikskappe , in plaet- fe dat die van Kalfsmuil niet als een’ dompelt uijer heeft. Als deze bloem is afgevallen , ver- toont zich eene vrucht of dop verdeelt in twee huisjes vol kleen plat zaed , dat met een zeer fyn vleugeltje gezoomt is. Deze plant groeic tegen vochtige muren, in Italië en an- dere warme landen. Zy heeft vele waterdee- len, middelmatiglyk olie, en weinig wezentlyk zont in zich. Zy is bevochtigende , verkoelende , t’za- mentrekkende , duit de bloedvloeden, als ze in een afziedfel gebruikt word. Cymbalaria , a cavitas , om dat de bla- ders van deze plant’ wat uitgeholt zyn. Dit is ook de reden, waerom men hacr UmbilicKS Ve- neris noemt. CYNOCEPHALUS. In ’tNederduitfch Hondskop . Cynocephalut , (Jond.) is eene foort van de wreedde Apen ; hy is zoo groot als een fchaep; zyn hals is bezet met lang hair als die van een’ Leeuw : zyn kop gelykt naer dien van een’ hond. Hy komt voort in Ethiopië, leeft van vleefch , fchulpen , en vruchten ; zyne Hem is hard, en veranderlyk. Zyn vet is ontbindende. C y»octphalms,a x.évnca>iis,u,xtipuXvi , <•<*/>«/, als of ■ men zeide hondskop , om dat de kop van dit dier naer dien van een’ houd gelykt. CYNOCRAMBE. Cynocrawbe was f 'osmina , Ger. emacul. Mercurialis fylvejlris , Cynocrawbe dicta vulkans was & faemina , Park. Cynocrawbe was & fcemina, five Mercuria- lis repens , J. 13. C Y. Th ’t F*anfch Mercurictle fauvage , of Qboa de cbien. In ’t Ncderduitfch Wild Bingelkruid. Is eene foort van Bingelkruid , die men weer verdeelt in twee foorieu, mannetje en wyfje. De eerde foort werd genaemt , Mercurialis mafcula fylvejlris , Coid. Hiü» Mercurialis camnn , was , Colum. Mercurialis montana tejliculata , C. B- Zy fchiet ronde , holle , kwadige delen , die omtrent een voet lang zyn, en zonder tak- ken langs de aerde kruipen , en naer deft kant van de aerde eene purpere kleur hebben; de bladers zyn tegen malkander, of twee aen twee gefchikt, ’t een regt tegen ’tander over, gelyk als die van gemeen Bingelkruid , doch een weinig langer, wollig, teer, fpits, op hunne kanten getandt, aen korte deeltjes han- gende, laf en vies van fmaek. Uit den oor- i'prong’ der bladeren komen voort de voet- deeltjes, die kleene bloemen van verfcheide helmdyltjes dragen ondei deunt door een’ kelk van drie biaedjes, van eene grasachtige kleur’. Deze bloemen laten niets na zich over. De vruchten groeijen op de voetjes , die niet en bloeijen; yder van haer bedaet uit twee zaed- huisjes of bolletjes zoo groot als Linfen , waer van yder een eirond zaed bevat. De wortel is vezelig. De tweede foort word genaemt Mercurialis fylvejlris fee min a , Cord. Hifi. Mercurialis canina fxmina , Colum. Mercurialis montana fpicata , C. B. Cynocrawbe f osmin a , Cam. Zy verfchilt van de eerde hier in , dat ze fomtyds meer met bladeren beladen is , en dat de voetdeeltjets, die de bloemen dragen, langer, en de bloemen airvvyze gefchikt zyn , geene vrucht noch zaed na zich o\er)atende. My dunkt, dat men met meer recht den bynaem van wyfje gegeven zoude hebben aen de foort’, die vruchten draegt , dan aen die welke ze niet en draegt ; doch men moet in deze vry onverfchillige omltandigheit volgen, ’t geen C Y, C Y. Z\9 \ geen de eerde Kruidkenners vaflgeftelt heb- ben. . . •De eene en andere foort groeijen in bollenen, en op (ch ad iiw- en bergachtige plaetfén; zy bevatten vele waterdeelen, olie, en wezent- lyk zout in zich. Hare krachten zyn gelyk die van gemeen Bin- gelkruid ; zy verwekken doelgang , verzach- ten, ontbinden, en dryven de maenddonden af. . - C.ynocrambe , ex xtAs, canis , V > brajica, als of men zei de Hondtkool CYNOGLOSSUM. Cynogloffum , Dod. Ad. Tab. Ger. ojjicïna- rum , Lon. Cynoglojfum ; C arpo. In ’t Franfch Carpe. In ’tNederduitfch Karper . Is eenvifch, die zich in zoetwater onthoud, zeer gemeen, en in de keukens wel bekent is. Men vind’er van verfcheide foorten, of liever van ver- fcheide grootte: hyis metvry breede, blaeuw- of groenachtige fchubben bedekt ; men vind hem in de rivieren , vyveren, en moeralfen, en hy ver- meenigvuldigt zeer. Zyne bovenfle kaek is voorzien met zes maeltanden, drie aen drie ge- plaetft , en in de ondertte is een kraekbeenig been , dat de gedaente van eene platachtige olyve heeft. Dit beeft dient waerfcbynlyk aen den vifch , om de fpys te onderdennen en te helpen malen ; dat men zyne tong noemt , is eigentlyk zyn gehemelte. Zyn voedfel is doorgaens modder en fyk. Hy is zeer goed om te eten, en ligt te vertere». Hy heeft veel olie en vlug zout in zich. Men vind in den kop van den Karper een vry breed, plat, driehoekig, wit, (leenach- tig been, ’twelk boven in zyn gehemelte ge- plaetft is , dat eigentlyk ’ttongebeen is. Het is goed om de pis af te dryven , den fteen der nieren en blaes’ te verbryzelen , voor de vallende ziekte , om de fcherpheic der vochten te verzachten, den buikloop te (luiten. De gift is van eene halve fcrupel tot eene halve drachma , als het tot fyn poeder gebragt is. De Gal van den Karper is goed om het ge- zicht op te helderen. Cyprinus , a cypride, id efl. Versere, om dat men zegt , dat dees vifch zesmael in ’t jaer voor- teelt. CYTISO-GENISTA. Cytifo-genijla Lufitanica foliis myrtï , filiqu'is tonsent ofis , Pit. Tournefort. Is een heefter, die met de Brem hier in over- eenkomt, dat een gedeelte van zyne bladeren enkel en over en weder groeit ; hy komt naerby den Cytifuis hier in , dat zyne andere bladers drie aen drie op eenen (teel zyn ge- fchikt ; 'alle deze bladers zyn gelyk aen die -van den Myrtheboom ; de bloemen zyn als die van peulvruchten , waer op platte en wollige fchellen of peulen volgen. Dees hee- (ler groeit in Spanje , en Portugael. Zyne krachten voor de Geneeskunde zyn my niet bekent, doch ’t is waerfchynlyk , dat hy de zelve uitwerkingen voortbrengt als de Brem of Cytifus. Cytijo-genifl/t , om dat deze plant mededeelt van den Brem, en van den Cytifus. C Y T I S U S. Cytifus fcoparius •vulgaris , Pit. Tournefort. Gemjla angulofa trifoha , J. B. Genifla •vulgaris trifolia , Raii Hifi. Getuft a minor , feu non acute at a , Lon. Gemjla , Brunf. Dod. Ger, Gemjla angulofa & fcoparia , C. B. II h Gt. D A. 142 Genijla vulgaris & fc op ar ia , Park. In ’t Franfch Citife. * Is een heefler, die vier of vyf voeten hoog groeit; zyne (telen zyn dun, houtig, en fchie- ten vele hoekige, buigzame, groene takken, die beladen zyn met fpicf'e, ruige, en drie aen drie op eenen (teel gcfchikte bladeren; de bloe- men zyn (choon , als die van peulvruchten, geel, en zelden wit; zy worden gevolgt van zeer platachtige, breede, zwarte, ruige peu- len, beltaende yder uit twee fchellen, tuflchen welke eenige platte en langwerpige zaden zyn; de wortel is verdeelt in vele zenuwachtige , buigzame , gele takken ; de geheele plant heeft een’ fterken reuk, en een’ bitteren finaek; zy groeit op onbebouwde velden, op bergachti- ge, en zandige plaetfen , en is zeer gemeen; men gebruikt hare bloemen en zaden in de Ge- neeskunde , die veel wezentlyk zout en olie in Zich hebben. Zy zyn zeer openende , goed voor ’tgraveel- kolyk , den (teen , de verftoppingen der milt, de waterzugt, heupjigt, en kropzweren. Men ■verzamelt in de lente de bloemen van Cytifus in knoppen , eerdat ze zyn opengegaen, en legt ze in met azyn en zout of brandewyn; deze knoppen gegeten zyn goed om de braking te fluiten. Men zegt, dat de naem van deze plant’ ge- nomen is van dien van een Eiland C ithijus ge- naemt, alwaer de Cytifus eertyds in overvloed groeide. S copariut, a fcooa , bestem , om dat men de tak- ken van den Cytifus gebruikt om ’er bezems van te maken. "k *2r ^ «4» ^ *4» 4* 4 4 4 ^ tSc. '*r 4 4 *2* 4 4 4 4 4 Je Je D. DACTYLI DaByli. Thxnicobalani. Falmulee. Caryote. Carotides . FruBus palm*. * Zie PI. IX. Fig. 2. D A. In ’t Franfch Datte , dat men moeit fchry. ven DaBes. In ’t Nederduitfch Dadels. Zyn langwerpige , ronde vruchten, een wei- nig grooter dan een duim , vleezig, geel, zoet en aengcnaem van fmaek; zy befiuiten in zich een’ langen, ronden, zeer harden, beenachti- gen , afchgraeuwen (teen , die aen dc eene zyde in de lengte gefpleten, en van een zeer dun en wit vliesje omwonden is ; dees (teen bevat eene lange, dunne, rood- en bitterachtige pit. Men brengt ons deze vrucht gedroogt uit Tu- nis; zy groeit aen een grooten boom’ genaemt» P alma , Matth Dod. Ger. F alma major , C B. F alma vulgaris , Hark. F alma , Jive Dacht l , Alpino,] F alma daBylifera^ Linfcot. In ’t Griekfch avis. De wortel is kleener dan die van tamme Peen, en fcherper. Deze plant groeit in de velden, op zandige en drooge plaetfen ; ’tzaed word in de Geneeskuude gebruikt; het bevat veel olie, en een weinig vlug en jwezentlyk zout in zich. Het heeft bykans eene kracht als dat van Daucus van Kandië, doch zwakker. Daucus, a)n9no<;, Pafiinaca. DAÜLLONTA 3. Vaullonias fruttx , (G. Pifon.) is een heefter Van Amerika , ééns mans lengte hoog , zeer takkig, en wiens takken zich zoo ver uitfprei- den in de hoven , dat men genoodzaekt is die door'tyzer, en vuur te verdelgen; dé bladers gelyken naer die van Balfemappel , en zyn op de kanten ingefneden ; de bloemen groeijen by tros- jes als die van den Vlierboom; daer op vol- gen de beziën , die een’ bitteren tmaek heb- ben. Deze plant heeft den reuk en de krachten van Kamille ; men gebruikt de bloemen in do- vingen , en pappen om week te maker.; te Verdry ven , te ontbinden; men neemt de be- ziën in voor de aêmbordigheit , ’tkolyk, en om de macudftonden te verwekken. DELPHINIUM?. Delphmiuni , Dod. Gal. 1 Deip inium tnajus , Jive vulgare , Park. Delphmiuni vuig atlas , Ciuf. Flos rep nis , Dod. C onfolida regalis , Mart h. Lob. Icon. C onfolida regalis bor tenfis fiore tnajore & Jimplici , C. B. Hf Delphinium hortenfe fiore mafire ü5 fwiplici . Pit. Tournefort. In ’t franfch Pied d'Alouette. In’t Nederduitfch Ridderfporen. Is eene hooge en takkige plant, die bladers fchiet in lange deelen ingefneden, en bynaer zoo fyn als die van Venkel ; de toppen zyn voor- zien met fchoone blaeuwe bloemen op de wyze van eene air in orde gefchikt; yder van deze bloemen is t’zamengedelt uit vele onef- fene blaedjes, waer van ’er vyf grooter dan de andere en in ’t rond gefchikt zyn; het ho- vende verlengt zich naer achteren op de wy- ze van een kleen fpits horentje , dat eene fpoor verbeeld, en hetontfangt in deze fpoor ’t fpoortje van een ander blad. Als de bloem is afgevallen , vertoont zich eene vrucht, be- ftaeude uit drie zwartachtige icheeden of ko- kers, die hoekige en zwarte zaden van een* bitteren en onaengenamen fmaek in zich be- fluiten. Men kweekt deze plant in de hoven om de fchoonheit van hare bloem’ : zy heeft veel olie, en waterdeelen, doch weinig zouts in zich. Zy is een weinig t’zamentrekkende, genezen- de , en een wondmiddel ; zy verwekt de baring; men kan’erzich van bedienen uit en inwendig, doch deze foort yan Ridderfporen word in de Geneeskunde niet veel gebruikt ; de Bloemiften fparen ze tot cieraed van hunne hoven. Men gebruikt onder de geneesmiddelen eene foort van wilde Ridderfporen, die in de^ velden tuf- fchen ’t koren waft,en om deze reden Delphinium fegtium genaemt word. Zy verfchik van de an- dere in grootte en fchoonheit, doch heeft ten minde zoo vele krachten. Delphinium, dètMptv, ddphinus, om dat de knop van de bloem’ der Ridderfporen gereed zynde om open te gaen eenige overeenkomft heeft met den Dolphyn, zoo als de Schilders hem verbeelden.- DELPHINÜS. Delphinus. Delphin. Poreus mar 'mus. In ’t Franfch Dauphin, In’t Nederduitfch Dolphyn . ïs een groote zeevifcb,die zeer gezwind, en H h | in D E. 24S in groote beweginge is , bynaer altyd fpringt, en met groote fnelheit zwemt : men noemt hem gemeenlyk Simon, quafi fimum roflrum habens, om dat hy een platneus is; zyne tong is kort, treed, vleezig, beweeglyk; de tanden kleen, fcherp , en als eene kam gefchikt; de oogen groot, doch met een vel zoodanig bedekt, dat ’er niets zichtbaer is als de oogappel; ’t gezicht is evenwel zeer fcherp; de ftem is gelyk als van iemand die klaegt; de rug is gebogen en naer buiten gekromt; hy zwemt door middel van twee fterke en kloeke vleugelen of vinnen, die aen de plaetfe der fchouderen vaft zyn; hy krygt zyne grootte in tien jaren , en leeft tot dertig jaren. Hy doet den Meer-Alet of Harder den oorlog aen, en eet hem op ; hy onthoud zich in de Middelandfche zee , en bemint de inenfchcn. Plinius verhaelt verfcheide ware of valfche gefchiedeniiïen wegens dit onder- werp; hy fpringt rondom de fchepen of boo- ten , doorgaens verzelt van een’ anderen Dol- phyn ; deze twee vifl'chen maken hunne fpron- gen zoo gelykvormig, dat men zeggen zoude, dat ze t’zamen gekoppelt waren. Men ziet ve- le Dolphynen in de visfcherye van den Tho- nyn , die in Provence en Spanje geschied. Zy zyn goed om te eten , en bevatten veel olie en vlug zout in zich. De maeg van den Dolphyn gedroogt en tot poeder gebragt is goed voor de miltziektens. Zyne lever gedroogt en tot poeder gebragt, en ingenomen, is goed voorde afgaende koort- fen. De Bruinviflchen , in ’t Franfch Marfouins ge- naemt, zyn bynaer gemaekt als de Dolphynen, doch zyn zoo levendig niet. Het vet van den Dolphyn en Bruinvifch zyn ontbindende, en weekmakende. Delphinut, velDelphin, Stxp'iv , d 3ih men groeijen op hunne toppen aen voetfteelt- jes vaft, gelykende naer die van Steenviolie- ren, beflaende yder uit vier witte kruiswyze gefchikte blaedjes ; als deze bloem is afge- vallen, volgt ’er eene peul, die van -binnen verdeelt is in twee huisjes, waer in men by- naer ronde zaden vind ; de wortel is een weinig fchubachtig, vleezig, en zoo wit als albafl. De * Zie PI. IX. Fig. 5, D E. De tweede foort word genaemt Dentaria pent aphy Hos , C. B. Pit. Tournef. Dentaria minor , Match. J)ent aria corallina altera , Tab. Dentaria coralloides prima qiunquefolia , ƒ B. Viola dentaria prima , Dod. bentellaria rubra , Daiech. Lugd. Zy fchiet een’ ronden fteel een voet hoog’, bladers voortbrengende , die vyf aen vyf zyn gefchikt op eenen fteel gelyk in ’tVyfvinger- kruid , langwerpig, op de kanten getandt, kleener dan die van de voorgaende foort’ , fomtyds ruuw en fchoongroen , dan weder- om eens zacht en min groen ; de bloemen zyn purperachtig; de peulen, zaden, en wor* tel zyn gelyk die van ’t ander Koraelkruid. De derde foort word genaemt Dentaria htptapbyllos baccifera , C. B. Pit. Tournefort. Dentaria baccifera ,,Cluf. Dentaria bulbif 'era , Ger. Park. Dentaria coralloides minor bulbif era , J. B. Hare bladers zyn doorgaens ..gefchikt ze- ven op eene rib gelyk in de eerfte foort’ ; de bloemen zyn wit , naer ’t purper trekken- de; daer op volgen ook peulen, die zaden bevatten gelyk de andere foorten; doch be- halven deze zaden groejjen op deu fteel bynaer overal uit den oorfprong’ der blade- ren zekere gefchubde bolletjes , dié in ’tbe- gin groen, daer na zwart, en van een’ Hechten fmaek zyn; deze bolletjes zyn kleene wor- tels , die zich van zelfs van de plant’ losma- ken , en in de aerde vallen , alwaer yder eene plant voortbrengt als die , waer van zy voortkomen. De wortel van deze foort’ van Koraelkruid is lang, flangswyze loopende , gefchubt, knobbelig, dun, wit en fomryds purperach' tig, onaengenaem en fcherp van fmaek. • De vierde foort word genaemt Dentaria triphyllos , C. B, Dentaria enneapbyllos , Quf. J.13. Pit. Tour- nefort. D Ë. Dentaria coralloide radice , five Dentaria en* neapbyllos , Ger. Ceratia Plinii , Col, Zy fchiet een’ vaften , ronden , gladden >. fteel, ter hoogte van een’ voet, die van bo- ven bynaer op zynen top drie of vier fteeltjes draegt, waer van yder drie breede, fpitfe, op de kanten getande , groene bladers van een’ heeten fmaek onderfteunt; zyn top is verfiert met vyf of zes gebogen, nederhangende , gras- achtige , en bleeke bloemen gelyk die van de voorgaende foorten. Zy worden ook gevolgt van peulen, die zaden in zich fluiten; de wor- tel is gefchubt, getandt en wit. Alle de foorten van Koraelkruid groeijen op fchaduw- en bergachtige plaetfen; zy bevat- ten veel olie, en wezentlyk en vaft zout in zich. De laefte foort heeft meer zouts in zich -dan de andere. Zy zyn afvegende , opdroogende , windbre- kende, en wondmiddelen ;men gebruikt de twee eerfte foorten voor de verzwering’ der longe en ’twindkolyk; doch de twee laefte moeten niet als uitwendig gebruikt worden. Dentaria , a dente, tand, om dat de wortels van dit flach van planten als getandt zyn. Heptapbyllos , cxitrltt, feptem , cr folittm, als of men zeide, Plant van zeven bladeren ; want deze foort van Koraelkruid draegt zeven bladers op eene rib. Pcntaphyllos , d vetfi quinque , 27* , folium , als of men zeide Plant van vyf badtren , om dat deze foort van Koraelkruid vyf bladers draegt op eenen fteel. Enneapbyllos, ablvtcèe, novem , er 0»A?ia» , folintn, als of men zeide Plant van ne^en bUdt>en, want deze foort van Koraelkruiddraegt niet als negen bladers, die drie aen drie op drie fteel t jes ftaen. Alabafhites , feu Coralloides . om dat de wortels van dit (lach van planten zuiver , glad, blin- kende als Korael , en den meeftemyd wit zyn gelyk albaft. Dodonteus heeft den naem van Viola aen deze planten gegeven , om dat hare bloemen naer die van Leucoium , of Steenviolieren gelyken , die men ook Viola noemt. DENTARIA OROBANCHE. Dentaria orobanche , is eene plant, waer van drie voornazie foorten zyn. D E. De eerfte foort word genaemt Bent ar ia major , Matth. Ger. Bent aria abfyue foliis , Caft. Bent aria Crocodilia , Tab. Anblatum Cordi , Jive AphWJon , J. B. Bent aria Apbyllos , Rail Hift. Orobanehe radice dentatd major , C B- Anblatum , id ejl , Apbyllon , quod foliis ca - re#/', Cord. Hift. Aracbidiim è genere Orobanehe s , Cxf. Zy fchiet een’ fteel , die omtrent een voet hoog, bynaer een pink dik, rond, bros, en bedekt is met eene dunne fchelle vol waterig merg; hy draegt geene bladers, maer in hunne laetfe groeijen zekere vliesachtige oortjes , ie van malkander af ftaen ; de bloemen zyn bo- ven op den fteel aen kleene voetfteeltjes valt; zy zyn gemaekt als pypen die van boven wyd open ftaen , en ros of bleek purper van kleur’ zyn. Als deze bloemen zyn afgevallen , vertoonen zich de vruchten, bynaer zoo groot als hazelnoten, totopde helft bekleedt met een’ bladerryken kelk’, die wat ruig, teer, vol fnp, en door uitwendige ftrepen in vier deelen ver- deelt is. Deze vruchten bevatten zaden zoo rond als kleene vifchkuit, en zwart als ze ryp zyn. De wortels zyn gefchubde en getande bolletjes , van eene zachte , fappige , witte zelfftandigheit , vele by een gehoopt en ge- fchikt, zoo dat ze elkander raken. De geheele plant heeft een’ ' waterigen , wat bitteren en wrangen fmaek. De tweede foort word genaemt D entaria Apbyllos altera . Cluf. Orobanehe radice dentatd minor , C. B. Haer fteel groeit omtrent een half voet hoog, en is wit , als doorfchynende , vol fap , en 'draegt op zynen top twee of drie zeer teêre, Witte, purperachtige bloemen; de wortel is ge- tandt en wit. De derde foort word genaemt Dentaria minor , Ger* Apbyllos -minor. Tab. Dentaria coralloide radice , Jive Apbyllos , 3. Cluf Dentata Apbyllos minor , Ger. Tab. J. B. Orobanehe radice coralloide , C. B. D E. 24P ’t Is eene kleene Inge plant vol fap; de bloe- men zyn kleen , komende in gedaente naerby die van Standelkruid van eene bleeke grasgroene kleur’. De wortel is takkig gelyk Korael , wit, vol fap, zonder vezelen, en bitterachtig van fmaek, De eene en andere foort walfen op berg- en fchaduwnchtige plaetfen , onder de boomen ; zy bevatten vele waterdeelen en olie, maer weinig zouts in zich. Zy zyn afvegende , t’zamentrekkende , be- vochtigende , verdikkende , wondheelende , goed voor de verzweringen der longe en borft, voor de breuken , en ’tkolyk. Dentaria, om dat de wortels van deze plant’ tandswyze gemaekt zyn. slphylios , ab a privativo , teile , dat is , Onfietfi^e heeft doen noemen ; haer reuk is derk en aengenaem ; het zaed, dat in hare plaets komt, als zy is afgevallen , is lang- werpig, ros, met een kuifje voorzien, wel- riekende en fcherp; de wortel is enkel , hout- achtig , dik , en geeft eenigen reuk van zich bynaer als die van deGom Elemi. Deze plant groeit in drooge, warme en zandachtige plaet- fen , als in Languedok, by Montpellier, en heeft veel wezejjitlyk zout en olie , en weini- ge waterdeelen in zich. Zy is infnydende, openende, wondheelen- de, neemt de verdoppingen weg, verwekt de maenddonden , dood de wormen , en ontbind het geronnen bloed. Elichryfum , ab SjAi •? , ftl, aurum , om dat de zon op deze plant fchynende hare bloem goudkleurig vertoont. EMERUS. Emerus is een kleene heeder, waer van twee foorten zyn , eene groote en eene kleene. De eerde foort word genaemt Emerus , Caefalp. Pit. Tournef. Colutea frorpioides , Ger. J. B. Raii Hift. Colutea fUiquofayfive Scorpioides major , C. B. Hare E M, Hare grootfte takken zyn met eene afchver- wige, en de kleene met eene groene fchorfle be- dekt; de bladers zyn vyf aen vyf, of zeven aen zeven, of negen aen negen langs eene rib gefchikt; in gedaence komen zy naerby die der Linfen , doch zy zyn rondachtiger en dikker, naer die van C vlutea gelykende , als men hare' grootte uitzondert , bitter en onaengenaem van 1'inaek; de bloem is als die der peulvruch- ten , naer die van Brem gelykende, geel van kleur’, en wat welriekende ; zy word van eene lange , en dunne peul’ gevolgt , die bynaer lang- ronde zaden influit, welke donker van kleur’, zacht in ’t aenraken , en van een’ leelyken fuiaek zyn; de wortel verfpreid zich aen alle kanten onder de aerde. De tweede foort word genaemt Emerus minor , Pit. Tournef. Colutea bumilior , Park. Colutea fiiiqnofa minor , C. 13. Colutea fcorpioides biimilis , Ger. J. B. Raii Hift. Zy verfchilt van de vorige hier in , dat zy lager en kleener is, en dat zy hare takken op den grond verfpreiden; de eene en de andere wafi'en op bergachtige en donkere plaetfen , in botVchen , en in wanne landen; zy hebben veel olie en wezeutlyk zout in zich. De bladers maken losly vigheit. EMEU, Emeu , Jive Eme , Cluf. Emtu , vuig o Cajoaris , G. Pifon. Is een groote vogel van de Molukkifche Eilan- den in Amerika, wiens hoofd en hals zeer ver- heven zyn, zoo dat by van de pooten tot aen ’t hoofd bynaer vyf voeten hoog is; het lyf, van de borft totacn den fluit, is drie voeten lang; zyn hoofd is kleen naer mate der andere dee- len, kael , en blaeuwachtig zwart van kleur’; zyne oogen zyn groot , vurig , vinnig en Wreed; en by de oogen zyn de oorbuizen , die kleen en kael zyn; een weinig boven de punt van zynen bek zyn twee gaten , die hem tot neusgaten verftrekken; zyn hoofd is ver- fiert met eene foort’ van kroon’ , van eene horenachtige zelfflandigheit , donker geel van kleur’, die van den top tot halfvvegen den bek is uitgeftrekt, en jaerlyks te gelyk met de vederen , als hy ruit, afvalt, en met die E M. 2 Eruca fatsva alba , Park. Eruca latifelia , alba , Jativa Diofcoridis, C. B, Pit. Tournef. Eruca major , fativa, annua , flore alboftria - to, J. B. Raii Hift. Zy fchiet (leien ter hoogte omtrent van twee voeten, die wat ruig zyn; de biaders gelyken naer die van witte Modaert, doch zy zyn klee- ner, teêrer, en niet ruig; de bloemen bellaen uit vier kruisvvyze gefchikte blaedjes van eene blaeuwe kleur’ naer ’twit trekkende met zwar- te (Irepen , onderdeunt door ruige kelkjes; in hare plaets komen lange zaedkokertjes , die zich in twee huisjes vol eenige bynaer rond# gele zaden verdeden ; haer wortel is dun , houtachtig, en wit; men kweekt deze plant iu de velden aen. De tweede foort w'ord genaemt Eruca fylvefris , Ger. Raii Hift. Eruca tcnuifolia perennis flore luteo , J. B. Pit. Tournefort. Eruca major fylvefris , Matth. Eruca Jylveftris vulgat ior , Park. Eruca major lutea , caule afpero , C. B. Zy fchiet delen, die in verfcheide en wat ruige takken verdeelt zyn, dragende biaders ,• die dieper dan die van Paerdebloemen zyn in- gefneden , donker groen van kleur’; de bloe- men zyn die der tamme Rakette gelyk, maer geel van kleur’, en welriekende; zy worden van lange en hoekige zaedkokertjes gevolgt, die in- twee huisjes zaden influiten, gelyk de vorige; haer wortel is vry lang, dik, en wit; zy wad tegen de muren op onbebouwde en zandachtige plaetfen. Eaer zyn nog vele andere foorten van tam- me en wilde Rakette , maer ’t is genoeg de voornaemde befchreven te hebben ; zy zyn alle in alle hare deelen fcherp en heet van (roaek, maer voornamentlyk de wilde; zy hebben veel zouts en middelmatiglyk olie in zich. De Rakette is goed om het flym te verdeelen, te verdunnen , en vloeibaer te maken , het zaed te verwekken , en om te doen niezen. Eruca, ab erodere, knagen, om dat deze plant een’ fcherpen en prikkelenden fmaek heeft. Men brengt ons uit Sint Tan van Acre, tien uren van Jeruzalem, veel afch van Rakette, die de kooplieden Levantfche afch noemen; men krygt ’er ook van Tripoli, van Syrië, maer zy is zoo goed niet als de andere , om dat zy zoo LI 3 veel. 1J0 E R. E R, veel zouts niet in zich heeft; de eene en de andere dienen om zeep en glas te maken, ge*- lyk die van Varen, of van Kali. ERÜCA. Eruca , feu Bruehus . feu Campa , in 'tFranfch C bcnille , in ’tNederduitfch Rups, is eene foor: van worm of bloedeloos dier, eene pink lang cu dik, week, vochtig, zeer gemeen, en by yder een bekent ; daer zyn ’er verfcheide lborten. Jan Godart heeft ’cr in zyne be- ichryvinge der bloedelooze dieren tot hon- derd en vyftig aengemerkt; men vind ze op de takken der boomen , en op de kruiden; men gelooft , dat hare verfcheidenheit komt van den ,aert der planten , waer op zy voortkomen , en waer uit zy hacr voedfel trekken ; wat ’er van zy , men ziet, dat de Rupfen, die zich op de Netels onthouden, fomtyds toteens duims dik- te groeijen , en dat zy groen en ruig zyn ; wanneer zy tot hare volkomen grootte geko- men zyn, beginnen ze minder te eten dan te voren , en weinig tyds daer na fcheiden zy ’cr uit met eten; zy fpinnen op de wyze der Zy wormen eene foort van kattoen , of zeer teêre witte wolle, die uit verfcheide plaetfen van liaer lichaem komt , en die zy met haren mond’ fcheren of leiden; zy maken haer ton- netje , waer in zy zich opfluiten , en dan fchy- nen ze van gedaente als eene boon , goudgeel van kleur’ , zonder oogfchynlyke bevvegin- gc , ten ware men ze cenrake , wanneer zy zich dan een weinig bewegen ; men ziet ’er noch mond, .noch pooten aen; men noemt de Rups, als zy in- dezen ftaet is , Aurelia of C hry/ohs, in ’t Franfch Kymphe , en in ’tNederduitfch Goitdworm, cf Popje , maer deze namen hebben zy gemeen met verfcheide andere wormen , die zich, gelyk de Rups , in eene gelyke ge- daentcenin dezelve kleur veranderen ; dit bloe- deloos bier blyft vry langen tyd in deze ge- daente , en ontdoet zich eindelyk van zyne huid, als van een rokje, en komt verandert in een zeer fchoon Kappelletje uit zyn tonnetje te voorfchyn , aen de vlerken voorzien met kleuren, die zeer heeriyk en voor ’t gezicht zeer aengenaem zyn ; de wyfjes Kappelletjes paren zich met de mannetjes, en leggen eijers, die in de Lente uitkomen ; het Kappel- letje leeft niet lang; fomtyds' krygt de Rups eene ziekte, terwyl zy nog een popje is, namentlyk, dat ’cr wormen in haer lichaem voortkomen , vvaerfchynlyk om dat ze , wan- neer ze nog groen en een worm was , de eijers met ’t kruid, waer meê zy zich voedde, beeft ingeflokt , en die eijers zyn op hunnen tyd binnen ’t lichaem uitgekomen; deze ziekte is zoo groot , dat ’t dier daer van flerft;. doch men moet aenmerken, dat de wormen, die uit den Goudworm zyn gekomen, zeer veel naer de Rups aerden, want zy fpinnen, en fluiten zich in tonnetjes van wolle, waer uit zy in vliegen verandert voortkomen ; de Rupfen heb- ben vele waterdelen , olie , en vlug zout in zich. De Rupfen gebrandt en in de neusgaten ge- daen fluiten de neusbloeding. Men vind in Brafilië Rupfen , die in kleene vogels veranderen van grootte als de koren- krekels , bedekt en verfiert met zeer fc hitte- re nde vederen van eene goud- en robynkleur’, welke in fchoonheit die der Paeuwen verre overtreffen ; hun vlugt is zoo fnel , dat men ze in een oogenblik uit ’t gezicht verliefl ; hun bek is zeer lang. Bruehus, d , rodo , om dat de Rups de bladers der boomen knaegt. Aurelia, ab auro , goud , om dat dit dier in zyn tonnetje zynde eene goudkleur heeft. Cbry[olis , d , om de zelve reden , na- mentlyk van zyne goudkleur’. E R U C A G O. Erticago fegetum , Pit. Tournef. Siiiapi Échinatum , Lugd. Eruca Motifpeliaca filiqud quadranguld Echi- natd , C. B. Is eene plant, die verfcheide flelen fchiet, een of anderhalf voet hoog, welke rond, ge- flreept, ruuw , in ’t begin purper zyn, en in dikke takken opfehieten; de benedenfle bla- ders zyn langwerpig , fmal, ruig, ruuw , en langs den grond verfpreidt; die der flelen zyn twee aen twee, of drie aen drie t’zamenge^oegt; de bloemen zyn kleen , uit vier blaedjes be- fiaende , kruiswyze gefchikt , en geel van kleur’; in hare plaets komen vruchten, viy wel naer morgenflarren gelykende , met fler- ke punten voorzien, hebbende yder drie of vier vakken of holtens , waer van yder zyn rond of rosachtig zaed, dat doorgaens met een kleen bekje voorzien is, influit; haer wor- tel is eene halve hand lang, vry dik, witach- tig, en fchiet verfcheide vezels; zy groeit in Languedok, in de omleggende plaetfen van Montpellier, tufichen .’t koren, en op andere warme plaetfen. Zy is infnydende , Verdunnende . goed om ’t flyra der herfenen vloeibaer te maken, en om te doen niezen. l'.ru - E R. E R. Erucago , ab Eruca , Rakette, want deze plant komt de Rakette in veri'cheide zaken naerby.- ERVUM. Ervum , in ’tFranfcli Ers , in ’tNederduitfch Erven, is eene plant waer van twee foorten zyn. • De eerftc foort word genaemt Ervum verum , Cam. Hort. Pit. Tournef. Orobus filiquis articulatis femine major e, C. B. Orobus vulgaris herbariorum , Park. Orobus five Ervum muit is , J B. RaüHift. Orobus receptus herbunonim , Ger. Mocbus five cicer fativum , Dod. Zy fcliiet teêre, hoekige, takachtige delen, omtrent een voethoog, die zich wyd uitfprei- den ; de binders zyn die der Linfen gelyk, by paren langs eene rib gefchikt ; de bloe- men zyn als die der peulvruchten , kleen , purperachtig of fomtyds wit , onderfleunt door kelken, die als een getand horentje ge- maekt zyn; als deze bloemen zyn afgevallen, komen ’er peulen in.hare plaets, die aen yder zyde gegolft , en hangende zyn ; yder heeft bynaer ronde zaden in zich , welke naer die van de groote Krok gelyken , niet onaenge- naem van fmaek ; hare wortels zyn dun; men kweekt deze plant in de velden. De tweede foort word genaemt Ervum Jemine minor e. Pit. Tournefort. Orobus Creticus , Matth. Lugd. Orobus femine minore , C.B. Zy is eene kleene plant, die zich wyd uit- ftrekt; hare bladers zyn langwerpig, f'mal , en by paren langs eene rib gefchikt; de bloemen en peulen zyn die der vorige gelyk , maer de zaden zyn kleener , en van een’ viefen fmaek; deze plant groeit in fchrale aerde ; men kweekt ze tuflehen de Kool. De zaden van de eene en de andere foort’ hebben veel olie , en weinig wezentlyk zout in zich. Zy zyn openende , verzachtende , zuiveren ’t bloed, en vermeerderen de melk der min- nen. Ervum, ab i fe-ar'} u , edo, cz fiSs, bos , als of mea zeide kjuid, dat de effen eten. ERYNGIÜM. Eryngium , Fuch. Ang. Eryngium v uigare , J. B. Pit. Tournefort. Iringus , quibufdam. Cenum capita , PJin. Eryngium Mediteer aneum , Jive campejlre , Park. Eryngium montanum , five campejlre, Matth. Caft. Lugd. In ’t Franfch Panicault. Cbardon Roland , C bardon d cent tètes. In ’tNederduitfch Kruisdijlel. * Is eene plant , wiens fteel anderhalf of twee voeten hoog groeit , rond , geflreept , met wit merg vervult, en omtrent den top in ve- le takken verdeelt ; de bladers zyn breed , diep ingefneden . hard, ftekelig, en over en weder op hunnen deel gefchikt; hare toppen zyn beladen met een groot getal ftekeligc knoppen of hoofden , wier grond eene kroon is van kleene, puntige, en aen de kanten fte- kende blaedjes ; deze hoofden onderdennen witachtige bloemen van vyf rooswyze ge- fchikre blaedjes ; als deze zyn afgevallen , komen ’er eironde korrels in hare plaets ; haer wortel is zeer lang, een vingeren dikwils een duim dik , wit , zoet en aengengem van fmaek; deze plant groeit op zandige plaerfen, in de velden en aen de oeveren der zee; haer wortel word in de Geneeskunde gebruikt; hy heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Hy is openende , goed om de maendfton- den te bevorderen , om ’t zand. en dym der nieren en blaes’ af te dryven , voor de lever- en miltziektens , en voor ’tnierkolyk. i Eryngium, d Uraco igópytet , id e(i , barba cabrs: t dezen naem heeft men den Kruisdiftel gege- ven , om dat ’t hoofd of bovenfte gedeelte van zynen wortel, eer hy zynen deel en bla- ders fcliiet, een’ Geitebaerd, zoo men voor- geeft, verbeeld. • ERYSIMUM. Eryjimum vulgare , C. B. Pit. T ournnfort. Ery * * Zie PI. IX. Fig. 14.. f De la Duquerie.. Eryfumm Tragi , flofculis luteis juxta muros proveniens , J. B. Cleonie Óaavii , Ang. Herwbotane fasmina , Brunf. 4. Verbena fec/nina ff Sinapi , 7. Trag.' Trio five eryfimum , Adv. Lob. Dod. In ’t Franfch Velar. In ’t Nederduitfch Edele Rakette, * Is eene plant , die een’ fteel fchiet ter hoogte omtrenc van twee voeten , roodach- tig, ruig, en eenige buigzame takken uitfehie- tende; de bladers waiïen twee aen twee te- gen over malkanderen, naer die der Rakette of liever naer die vatu Moftaert gelykende, diep ingefneden; de bloemen zyn kleen , uit vier gele kruiswyze gefchikte blaedjes be- ftaende; als deze afgevallen zyn, komen 'er dunne , ronde , regte zaedkokertjes , waer van yder verdeelt is in twee huisjes , die eenige kleene en ronde zaden van een’ heeten fmaek influiten; liaer wortel is eene pink dik, houtachtig, wit, fcherp, en van eenen knol- lefmaek ; deze plant groeit op fleenachtige plaetfen , tegen de muren, op de graven, en andere onbebouwde , ruwe , vochtige , en woede plaetfen; zy heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Zy is infnydende , afvegende , openende , verwekt ’tfpeekfel, maekt de ademhaling ge- maklyk , en is wondheelende , men gebruikt haer zaed voor de aêmborfligheit, fcheurbuik, en voor den Heen. Eryfimum, ab igvottsci , fiervo , incolumcm pr Eusbrajia , Grtce eiip*9’rvvif, quid aft'wii l&titïam ad f er at , ey oculorum caliginim di/cutiat. F. FABA. ~pAl \ , in ’t Franfch Féve , in ’tNederduitfch ■*- Bjo», is eene plant, waer-van twee foorten zyn. De eerfte foort word genaemt Faba , C. B. Brunf. Rati FTift. Faba cyamos legiiminofa , J. B. Faba major on: [garis , Ad. Fhafeolus Jatiams , Doei. Gal. Faba major hortenjis , Park. Ger. Faba 'major recentiorum , Lob. Icon. Pit. Tournefbrt. Bosna, feu phafeolus major , Dod. Zyfchietflelen,die omtrentdrie voeten hoog, vierkant, en van binnen hol of ledig1 zyn; de bladers zyn langwerpig , rondachtig , dik , vleezig, by paren op eene rib, die met eene kleene punt eindigt, gefchikt; de bloemen zyn als die der peulvruchten , langwerpig , -dan eens wit, met zwarte plekken geteekent, en dan eens zwartachtig purper van kleur’; in ha- re pineis komen lange , dikke , verhevene, vleezige peulen, yder uit twee fchellen be- finende, en vier of vyf boonen influitende, die dik, platachtig, fomtyds grooter, fomtyds kleaner , doovgaens wit, doch fomtyds pur- perrood van kleur’ zyn ; de wortel is lang, te» deele regt , ten deele flangwyze loopende, en met vezelen voorzien; men kweekt deze plant in de tuinen. • De tweede foort word genaemt Faba minor fwe cqiilna , C. B. Raii Hift. Pit. Tournefort. Basna five phafeolus minor , Dod. Faba minor fyi-vejlris , Park. communis, Ger. Zy verfchilt van de voorgaende hier in, dat de Helen , die ze fchiet , lager, de bla- ders en bloemen kleener, de peulen ook klee- ner , en langwerpig rondachtig van gedaente zyn, waer in langwerpige en ronde, wit- of gedachtige , of zwarte boonen zyn opgeflo- ten; men kweekt deze plant in de velden; zy is met meer bladeren voorzien , dan de groote , en draegt ook meer bloemen en vruch- ten. De Boonen van de eene en de andere foort’ hebben veel vlug en vafl zout , en olie Ln zich. Hare Helen, bladers en peulen zyn openen- de, in afziedfelen gebruikt. De bloem van de Boon is verzachtende , verkoelende , en wat openende , als ze in af- ziedfelen gebruikt word ; men haelt ’er een water van over, dat zeer geacht word om de huid fchoon te maken , en te verzachten. De bafl' of fchel van de Boon word in ’tLatyn Theca jabnrum genaemt; hy is goed in afziedfelen gebruikt , voor den Heen, ’t gra- veel, en ’tnierwee. De Boon in een afziedfel ingenomen is afve- gende, en t’zamentrekkende; men maekt ’er meel van, dat men in pappen gebruikt , om zacht te maken , te verteren , t’ontbinden , en de ettermaking te bevorderen. Faba, h pwytïi , comedere , om dat de Boon eene van de peulvruchten is , die men ’tmeefl eet. . FABA PURGATRIX. Faba purgatrix , Monardi. Faba Indica purgatrix t C. 13. Mm i F A. Pbafelus Peruanus , Petri de Ofma ad Mo- nard. In ’t Nederduitfch Laxerende Boon. Is eene foort van Amerikaenfche boon , naer de onze gelykende , maer kleener , van de zel- ve gedaente en kleur’, met een kleeh dun vlies- je, als dat van een’ ajuin, in twee gefcheiden; zy wart in Qarthago, en op den Naem Gods. Zy doet zoo fïerk braken en afgaen , dat zy hem, die ze gebruikt, in levens gevaer brengt; om ze te verbeteren , zuivert men ze van hare fchelle en van haer kleen dun vliesje, dan brand men haer en men maekt ze tot een fyn poedelde Indianen nemen eene lepel vol van dit poeder in wat wyn , of met wat zuiker gemengt vopr eene gifte , als zy willen purgeren; het pur- geert de gal, ’tflym, en de groove en lymige vochten vry zacht; men laet ’t in langdurige en ;noeijelyke koortfen, in ’tkolyk , en in de pynen der geledingen gebruiken. FABA SANCTI IGNATII. Faba fanfti Ignatii , Michael. Valentini» Faba febrifuga , C. Biron. In ’tFranfch Feve de Saint Ignace. ' In ’t Nederduitfch St. I gnatius Boon. Is eene kleene Oodindifche vrucht , die Voornamentlyk in de Filippynfche Eilanden voortkomt ; hare figuur en grootte komen naerby. die van den Hermodaftylus ; zy is zoo hard als horen-, moeijelyk te breken, doch gemaklyk te rafpen, van buiten graeuw, rood- achtig, en van binnen witachtig van kleur’, en bitter van finaek. E.en fpaenlch Jczuit was de eerde, die ze aen Portugeefche Kooplieden- leerde kennen, en ze den naem van Boon van Sint Ignatius gaf; ik heb tot nog toe niet ge- weten, aen welke plant’ deze vrucht groeide. Zy is een flerk buikzuiverend middel , die. de afgaende koortfen dikwils weg neemt ; men geeft ’cr in poeder aen volwafïen men- fchen een half uur voor ’t begin van den aen- val. tien of twaelf greinen van in , en aen kinderen drie greinen ; men gebruikt ze ook voor de vallende ziekte , en ’t kolyk ; dan geeft men zeveiT of agt greinen in wat Munt, water getrokken voor eene gifte; het zelve poeder op eene kwetfuur gelegt-, doet ’t bloeden ophouden. Men maekt ook eene olie van de Boonea van Sint Ignatiaf men laet ’er eene zekere meenigte in gemeene olie' koken , dan zygt men ze door, ’twelk men een groot middel acht te zyn tegen de fchurft , en tegen de pynen der gewrichten. F A B A G O. Fabago Bclgarum , Jive Peplus Parifienfium , Lugd. Pit Tournefort. Capparis portulaca folio , C. B. Cappans legimmoja , Lob. Tab. Capparis fabago , Dod. Ger. Capparis fabaginea. Jive Peplus Lutetianb - rum , J. 13. Rail Hift. Telepbium , Diofcoridis & Plinii Cci. In ’t Nederduitfch Böon-Kappers. Is eene plant, die lange, buigzame, takki- ge delen fchiet ; de bladers daen tegen mal, kanderen langs de delen , wadende twee aen twee op ’t zelve deeltje, een weinig van mal- kanderen af, bynaer zoo gefchikt als die der Marentakken ; zy zyn langwerpig , rondach- tig, dik, eenigzins die van Porcelein gelyk, zenuwachtig, en bitter van finaek; uit hun- nen fchoot komen deeltjes , waer van yder e.ene bloem, uit veele roode rooswyze gefchik- te blaedjes bedaende, onderdeunt; na deze bloem wad ’er ee,io vliezige > lange, gedreep- te vrucht, van binnen in vyf huisjes verdeelt, die platachtige zaden in zich hebben ; haer wortel is dun, en van weêrkanten uitgebreidt; de geheele plant is bitter; men kweekt ze te, Parys in ’s Konings Tuin; men zegt dat men ’er omtrent Rome vind op ruwe en onbe- bouwde plaetfen. Men acht ze goed voor de wormen des lichaems. F A B E R. Puber, Jonft. Citula , Roman. Gallus mar mus , Holland. In’t Nederduitfch Zeebaai. Is een dikke, breede, langwerpige zeevifefe;. zyn hoofd is dik, gedrongen, uitgedrekt, beenig, hoekig, donker van kleur’, met eeni-, ge purperachtige Vlekken bezaeit ; zyn bek is zeer breed en gapende zonder tanden , de. oogen groot, rond, goudkleurig ; de rug bruin, in F M. FA. F A. In ’tmidden met eene ronde en zwarte vlekke, en met drie kleene goudkleurige afbeeldfelen geteekent ; hyis bedekt met zulke kleene fchob- ben , dat men die niet gewaer word, ten zy men ze aenrake ; hy is van weêrkanten met beenderen gewapent, die zoo fcherp en fny- dende als melken zyn ; men vind dezen vifch by de rotfen ; hy zwemt alleen en regt; hy voed zich met vleefch, vifch, en zeefchuim; zyn vleefch is raalfch , kort, goed om te eten, fappig, en ligt te verteren ; hy is van geen ge- bruik in de Geneeskunde. Men noemt dezen vifch Faker, om dat men in hem de afbeeldfels van de werktuigen van een’ fmic vind. F D C E S V I N I. VicnV'tni , in ’t Franfch Lie deVin, in ’tNeder- duitfch Wynmoer , is ’tgrofde gedeelte des wyns , of een gedeelte van den gefmolten wyufteen, dat ’er zich van affcheid , en naer den grond van ’tvat zinkt; zy heeft heeft veel vlug zout en olie in zich; Zy is infnydende, doordringende, ontbin- dende , verderkcnde , en t’zamentrekkende ; men gebruikt ze uitwendig. Men zet de wynmoer in de pers , en men laet den droefletn droogen,dat men in ’t Franfch gravder noemt ; deze dofte brand men om ’er loog of potafch van te maken , waervan op ha- re plaetfe onder den Latynfchen naem C inis Clavdlatus gefproken is. E A G A R A. Is eene kleene Indiaenfche vrucht , waer van twee foorten zyn. De eerfte foort word genaemt Fagara major , Imperafo. Fagaras, Avicennae, Cluf. in Garz. Lob. Zy is zoo groot als Cicer , bedekt met eene' dunne fchorsfe , tuftchen afchverwig en zwart, waer onder eene dunne fchel of dop zit, die eene tamelyk vafte kern , met een dun en zwart vliesje bedekt , in. zich heeft; deze geheele vrucht is in gedaente, grootte, en kleur’ de. Cocci orientales zoo gelyk , dat men met den eerften opflag zich kan bedriegen , en de eene voor de andere nemen ; zy is fpeceryachtig. De tweede word genaemt Fagara minor Impe- rato. Zy is van gedaente ea grootte als de *77 Cubeben , bruin van kleur’, fpeceryachtig van reuk, en wat bitter en fcherp van finaek. Beide deze vruchten hebben bykans de kracht der Cubeben ; zy verderken en verwarmen de maeg , helpen de koking, verdroegen , ont- binden, en wederdaen ’t vergift. F A G O N I A. Fagonia Cretica fpinofa , Pit. Tournefort. TrifoUum aculeatum Creticum , J. B. Trifolium fpifwfum Creticum , C. B. TrifoUum fpinofum femper virens , cifïi fort, Rofen,. Is eene vreemde plant , die verfcheide lag® en korte delen fchiet, welke zich naer de aerde buigen , en zich in vele tegen over mal- kanderen geplaetde takken verdeden ; de bla- ders waden drie aen eenen deel’; zy zyn lang- werpig, groen, fpits , en eindigen met eene kleene dunne doorn’; aen yder knoop der de- len wallen ook vier kleene kromme doornen , tulïchen welke een kort deeltje uitfchiet , dat eene eenige bloem, uit vele rooswyze gefchik- te bladeren bedaende en van eene blaeuwach- tige purpere kleur’ , draegt ; als deze bloem is afgevallen , komt ’er eene bynaer ronde vrucht in de plaets,van gedaente als een knop, fpits aen zyn uiteinde, gedreept, en van bin- nen in vyf buisjes verdeelt , die platachtige , en rosfe zaden influiten; haer wortel is lang- werpig, en liairig.; deze plant groeit in Kan- dië; ik weet niet of zy van eenig gebruik in de Geneeskunde is. De Heer Tournefort heeft aen deze plant’ gegeven den naem van Fagonia , afgeleidt van dien van den Heer Fagon , eerden Geneesheer des Konings. FAGOPYR U M. Fagopyrum vulgare ereflum , Pit. Tourne- fort. Tragopyron , Ger Park. Eryfimum Theopbrajli folio bedcracco , C. B. lrion cerealis Jive eryfimum , Ruel. Fegopyrum \ Dod. Raii Hift. Fagotriticum , J. B. Frumentum Sarracenicum , Matth. Lugd. Tragotrophoh & Fagotriticum , Dod. Gal. Ocymum cereale , Cluf. In ’t Franfch Blé noir of fan afin. In ’tNederduitfch Boekweit, Bokweit. Mm 3 Is F A. 178 F A. Is eene plant twee of twee en een half voet hoog; haer keel is rond, week, hol, rood- achtig , en fchiet vele takken , die voor- zien zyn met bladeren , welke in ’t begin by- na'er rond zyn, en naer mate, dat ze groeijeft, eene hoekige gedaente als die van Veil ofKlim krygen , doch zy zyn kleener en zachter; de bloemen zyn kleen,wit,en troswyze gefchikt; yder dezer bloemen heeft doorgaens vyf helm- kyltjes, onderkeunt door eenen kelk, die tot aen zynen grond of bodem in vyf deelen ver- deelt is; als deze bloemen afgevallen zyn , ko- men 'er driekantige of aen drie hoeken verhe- vene zaden, wier fchel zwartachtig of donker van kleur’ , en ’t binnenke meelachtig, en wit is; het is eene foortyan tarwe, of korengewas, waer van de boeren brood maken ; men gebruikt ze ook om ’t gevogelte te voeden; hare wortels zyn vezelachtig; men kweekt deze plant in al- le landen ; haer zaed heeft veel olie , en een weinig wezentlyk zout in zich. Zy is afvegende , openende , en ontbinden- de; men kan haer meel in pappen gebruiken. Fagopyum , is een woord, dat t’zamengekelt is van ’t Latynfche Fagus , Boekenboom , en ’t Griekfche nv/ff , Ivoren, als of men zeide , foort van tarwe , wier z.aed is van gelykj gedaente, als dat van .den Boekenboom. Sarracenicum frumenfum , om dat deze foort van tarwe eertyds by de Sarracenen in over- vloed groeide. F A G U S. Fagus , Dod, Pir. Tournef. Oxya , Bellonio. In ’t Franfch Heflre of Fait. In ’t Nederduitfch Boekenboom , Beuken- boom. Is een groote en dikke , takryke boom , wiens bad matiglyk dik, glad, en afchgraeuw van kleur’is; zyn houtis hard en wit; de bin- ders zyn kleener dan die van den Populier- boom, zwart, dun, zacht in ’taenraken; de bloemen zyn klokjes , die aen de kanten ge- tandt zyn, en uit wier grond eenigp helmflylt* jes opkomen; deze bloemen zyn in rondachtige katjes of hoopjes van eene gele' kleur’ byeen- gehoopt; zy laten niets na zich-, de vruch- ten waken op den zelven voet van den Beu- kenboom, op andere plaetfen als de katjes; yder van deze vruchten begint met een kleen vruchtbeginfel , dat in kleene blaedjes be- winden is ; dit vruclubeginfeltje word eene vrucht zoo hard als leér met punten bezet, die zoo kekende niet zyn als die van de Ka- ftanje; zy gaet aen de punt in vier deelen open, en befluit doorgaens twee langwerpige zaden in zich , die driehoekig, of in hare lengte met drie kanten verheven zyn, van grootte als wit- te boontjes , hard, glad , zacht in ’taenraken, roodachtig, en zoo bruin als Kakanjes, die van haer’ dikken (tekeligen bolller gezuivert zyn; deze zaden of nootjes, die men in ’t Franfch gemeenlyk Fouesnet , in ’t Nederduitfch Boekpit - ten noemt , hebben wit merg in zich , goed om te eten , en zoet van fmaek met eenige t’za- mentrekking’ ; zyne wortels zyn nierzeer tal- ryk noch diep; dees boom walt in de velden , op vlakke en bergachtige plaetfen, die wat vochtig zyn ; de biaders hebben veel olie , weinig zout, en middelmatiglyk waterdeelen , de vruchten veel olië, een weinig wezentlyk zout en waterdeelen in zich. De biaders zyn afvegende, t’zamentrekken- de , verkoelende , goed voor de mond- en keel- gebreken in gorgeldranken gebruikt. De zaden of vruchten gegeten zyn goed om de fcherpheden der nieren te verzachten, en om den Reen en ’t graveel gemaklyk te doen lozen ; door uitpersfmg krygt men van deze vrucht’ eene olië, die in hoedanigheit die van de Hazelnoot naerby komt. Fagtts , a tpxyelt , edere , eten, om dat de Klui- zenaers eertyds van de vrucht’, die van dezen boom’ valt, leefden; of om dat vele dieren, als de verkens, ratten, daer van eten. Oxya, Crace , cfuij , ab «|u{ , acuuts, om dat de vrucht van .den Beukenboom kekelig is. FALCINELLUS. Falcinellus , feu FaUara , Jonk. is eene foort van Reiger , of een vogel van gedaente en grootteals de gemeene Reiger; zyn lyfis bedekt met lchoone veêren , die bynaer groen en met rood gemengt zyn ; het hoofd en hals zyn donker en wit van kleur’ met eenige zwarte vlekken; zyn bek is langwerpig, dun en van gedaente als eene zeisfen, waer van zyne namen komen; zyne beenen zyn langachtig , en de poocen geklooft. Zyn vet is goed om de zenuwen te verker- ken , om te. ontbinden , en de vlekken der oogen te verdryven. F A L C O. Falco , in ’t Franfch Baucon, in ’t Nederduitfch Valk. , is eau roofvogel , zoo groot als een Ka- poen, F A. FA. FE. poen , afchverwig , bruin , of zwartachtig , fomtyds ros van kleur’ ; zyn hoofd is dik; de bek is kort en omgekromt, de oogen zyn rood- achtig, de hals is kort, de dyè'n langen met veêren voorzien, de fchenkels kort, de pooten groot, uitgebreidt , 1'affraenkleurig naer ’twit hellende, engewapent metklaeuwen, die krom of op de wyze van eene zeisfen zyn; hy ont- houd zich inde Noordlche landen; daer zyn verfcheide foorten van ; zyn vleefch is goed te eten , en heeft veel vlug zout en olie in zich. Men gebruikt zyn vet in oogziektens , om gezwellen te ontbinden, om te verzachten en de zenuwen te verfterken. Zyn vleefch word geacht goed te zyn voor de ziektens der herfenen. Zyn drek is ontbindende, alshyop ’tlyden- de deel gelegt word; men zoude ’er ook in- wendig van konnen gebruiken, om ’tzweet te verwekken. F Mee, k falce, om dat de klaeuwen van de pooten dezes vogels op de wyze van eene zeisfen gemaekt zyn. FALTRANCK. Faltranck. In ’t Franfeh Herbes vulneraires. In ’tNederduitfch VSonAkruiden. I« een niengfel van de voornaemfte wond- kruiden, die men verzamelt , uitgekozen, en gedroogt heeft , om ze by wyze van een af- ziedfel of weekfel te gebruiken; deze kruiden zyn de bladers van de Maegdepalm, Sanikel , Eerenprys, Senegroen, onzer Vrouwen Man- tel , Sint Janskruid , Hertstonge , Vrouwen- hair, Longekruid , Byvoet, Betonie, Yzer- kruid. Groot Speenkruid , Agrimonie , Kleene Santorie, Nagelkruid, Munte, en andere krui- den , die men bedenkt; want ’t getal der wond- kruiden is zeer groot ; die op ’t Alpifche ge- bergte , en op de bergen van Zwitferjand , en Auvergne groeijen , worden allermeeft ge- zocht, om dat zy meer in de zonne ftaen; de boeren van Geneve en Zwitferland dragen zorg die te verzamelen , om ze ons gedroogt te zenden , maer fnydcn ze van te voren in kleene (tukjes, naer alle fchyn om ze te vermom- men , en te beletten , dat men de planten niet zoude kennen ; het ware veel beter , dat zy ze ons geheel zonden , om zeker te zyn , wat foorten van kruiden wy gebruiken. Men moet de Wondkruiden plukken , als Z7S> ze gebloeit hebben, en in hunne kracht zyn, en ’er ook de bloemen ondermengen. De befte wys , om ze te droogen , is, die eerft by kleene pakjes te verdeden , dan in graeuw papier te winden, aen de folder te han- gen, en daer te Laten, tot dat ze droog zyn; op deze wyze zal men hunne kleuren en krach- ten bewaren voor de ongemakken van de lucht’, en beletten , dat ’er geen (tof noch vuiligheie der vliegen bykomen. De Faltrank of deze Wondkruiden zyn goed voor die, welke van eene hoogte gevallen zyn, voor deaêmborftigheit,tering,en afgaende koort- fen , om de verpoppingen weg te nemen , de pislozing te verwekken , voor verouderde ver- koutheden , en vocw de geelzucht ; fommigea voegen ’er den Alfem en Gentiaenwortel by om die bitterer te maken, enden etenslultte ver- wekken; anderen willende hun de kracht van een hoofdmiddel byzetten voegen ’er de bla- ders van kleene Salie, Sleutelbloem’, Majo- raen , en Bafilicom by; men gebruikt ze in af- kookfelen zeer warm op de wyze van Thee, nadat men ’er wat honig of fuiker onder ge- mengt heeft. Faltranck, is een Hoogduitfche naem t’za* mengeltelt van F tillen , vallen , en van Tranig, drank L, als of men zeide , drank^goed voor die gi- vallen hebben. FARRA. F arra, Jon ft. fiye Fora & Pala , Rondel.is een zekere riviervifch , die naer de Forclle gelykt? hy is omtrent anderhalf voet lang, afchverwig van kleur’, bedekt met zachte fchubben ; zyn bek iskleen, en zopder tanden; zyn ftaert is zeer breed , zyn vleefch is wit , en alzoo lek- ker in ’teten als dat van de Forelle; men vangt hem in den zomer, en in den herfft; men zout ’er van om ze te bewaren. Hy is bartfterkende , en goed voor de zwak- heit van de borft , en longe. F E L I S. Telis , feu Calus , in ’t Franfeh Chat, in’tNe- derduitfeh Kat of Kater , is een viervoetig dier, datgenoegbekentis ; daer zyn vele foorten van; in ’t gemeen zyn hare oogen, tanden, tong, en pooten gemaekt als die van een’ Leeuw; zy gelykt ook veel naer een’Tyger; zy word vry gemeenzaem , mits men haer altyd zacht handelt, maer word ligt fchuuw, als men haer maer de minde hardigheit betoont; zy loopt en kloutert lugtig en zeer fnel , zich met hare klaeuwen en tanden verwerende;, ’twyf- i*. F E. l8ö F E. je de /(at, in ’t Latyn Cata genaemt, draegt 'have jongen negen weken , en brengt door- gaens vier of vyf jongen in yder dragt voort. Hoewel de Kat de vreeslykfte , grootfte, en onverzaegfte vervolger der ratten en mui- zen is, durft zy ze evenwel niet aentaften, noch’er op nenvallen, ten zy ze in eene vol- komen vryheit is; zy laet ze geruft, als zy zich met kaer in eene naeuwe plaecfe beftoten vind , en verre van haer dan eenige moeije- lykheit aen te doen, laet zy toe , dat ze haer tergen en op haer aenvallen, zonder zich te verweren ; ik zettede eens uit liefhebberye eene Kat in eene yzere kooi, en liet ’er ver- fcheide muizen inkomen ; de Kat ontzettede ’er niet van , zy bleef in lwre gewone ftatigheit Zitten , en maekte ganfch geene beweging, om op haer wildbraed aen te vallen; de muizen daer en tegen , die door de tegenwoordigheit van haer’ wreeden en algemeenen vyand ter- ftond verfchrikt waren geweeft, hebbende in haer niet dan eene gunftige goedaertigheit vernomen , naderden haer een weinig, begon- nen gemeenzamer te worden, ftoeiden en ver- ftoutten zich zoo verre , dat zy haer telkens beten; de Kat een weinig vertoornt over de- ze domheden , gaf yder van haer, als om ze te beteugelen , met zynen poot een’ kleenen flag, die haer voor eenige oogenblikken dui- zelig maekte, waer na zy zich weder opbeur- den, en ’t wederom hervatteden; de Kat leed dit ftoeijen eenigen tyd , zonder dat zy ’er^ zich aen fcheen tc ftoren, maer daer na werd zy ’er zeer moeijelyk over; men fcheidde ze eindelyk, met de kooi te openen; gedurende dezen handel, die vry lang duurde, viel ’er niets treurigs voor, want geen van de toneel- fpeleren verloor ’er het leven. De beroemde en doorluchtige Heer Boyle heeft in eene zyner aenmerkingen verhack, dat in ’tjaer 1684. eene groote rat te Londen met eene kat gefpeelt had, en dat ’er jongen van voortgekomen waren , die naer eene kat en naer eene rat geleken , waer van ’er een in ’tperk der Dieren, die de Koning van Enge- land laet onderhouden, gezet werd. De Kat heeft veel vlug zout en olie in zich; hare geeften zyn zoo tot de beweging geneigt , dat ze, indien men haer eenigen tyd op den rug te- gen ’thair ftrykt , licht of vuur-firalen als een phofphorus van zich geeft ; haer gezicht is zoo fcherp, dat zy ’snagts zien kan. Het oor van eene levende Kat verdryft de vyt , en belet haren voortgang , als men den zeereu vinger verfcheide reizen ’sfdaegs in dit oorfteekt, en ’cr hem yder reis een kavartier- jiurs in laet. Eene Kat levendig gêopent en aengelegt, verzacht de pynen in de zyde. Het vet van eene Kat verzacht, verdryft, en verfterkt. Feits , tt fallax , impoflor , om dat men de Kat verraderlyk en kwaeddoende acht te zyn. Catus , komt van ’t Griekfch , dat ’t zel- ve beteekent. FERMENTUM. Termentum , in ’tFranfch Levain , in ’tNeder- duitfeh Gijl , Hevel , Zuurdeeg is eigentlyk al ’tgeen in ftaet is eene ftoffe te doen zwellen en uit te zetten, om ze te doen ryzen , derhal- ven zyn ’er verfcheide foorten; maer ’tgeen men doorgaens Zuurdeeg noemt , is gemeen deeg, dat men heeft laten ryzen en zuur wor- den; het heeft veel vlugzout, zuur, en olie in zich. Het is goed om re verdeden , te verdunnen , te verteren, t’ontbinden, en de ettermaking te bevorderen. rERRUM, F errurn , of Mars, in ’tFranfch Ftr , in ’tNe- derduitfeh Tzer, is een zeer hard en droog rae- tael , dat van alle metalen ’t moeijelykfte te fmelten is; het is van nature t’zamengeftelt uit een koperroodig zout , zwavel , enaerde, die niet wel onder malkander vereenigt en ver- teert zyn , waer door ’t ook iigtelyk roeft, men vind ’er verfcheide mynen van in Europa, en voornamentlyk in Vrankryk , Champagne, Lotharingen , Normandyê' , Burgundië , en Berry; men krygt het in eenen bergfteen, die dan eens in ftukken is bynner zoo groot als aerd- appels en van de zelve kleur’, en met bergftoffe- lyke blinkende ftukjes bezaeit, en dan eens als zand is ; men wafcht dezen bergfteen , om ’er de aerde van af te Icheiden, dan legt men hem in groore daer toe gemaekte fmeltovens ; dan bedekt men hem met houtskolen , kei- fteenen of Cajline , dat eene foort van zwa- vclachtigen kalkfteen is , en met leem of pot- aerde, en door middel vaneen zeer fterk vuur, dat door groote blaesbalken word aengezet , brengt men hem tot fmelting ; vervolgens fchnimt men hem van eene glasgeworde ftoffe, die naer de Emaus gelykt; eindelyk giet men hem in vormen of groote brokken of ftaven , die tien voeten lang, en een voet dik zyn; de finits noemen dit yzer in ’tFranfch Gueufe, of Fer de fonte , in ’t Nederduitfch GegotenTz.tr, De houtskool en deC a/lint hare zwavelachti- ge F E. ge deelen aan ’t yzer mededeelende brengen veel toe tot de fmelting. Als men kanonkogels , mortiers , gewigt , cn haertplaten wil maken , neemt men ’tmetael, terwyl’tnog gefmolten is, met groote yzere le- pelen, en giet ’t in vormen, die in ’tzand, of van de zelve ftoffe , te weten van gegoten Yzer, gemaekt zyn. Maer men moet aenmer- ken, dat, hoe men ’tmetael langer gefmolten laet, hoe het werk, dat men ’er van maekt, fyner en fchooner is; indien het by voorbeeld niet langer als twaelf uren in fmelting’ blyft, zal ’tniet bekwaem zyn, als om grof werk te maken ; het moet ten minden zeftien of agtien uren gefmolten blyven, om zich wel te zui- veren , en om ’er fyn en glad gereedfchap van te konnen maken. Het Gegoten Yzer vanVrank- ryk kan niet gevylt worden , maer men polyft het , door ’t met biklleen of amaril lang en fterk te fchuren. Integendeel het Gegoten Yzer van Duitfchland, en van ecnige andere plaetfen kan gevylt worden. Om ’t Gegoten Yzer te louteren, en tot ge- meen Yzer te maken , brengt men 't in eene foort van fmeltoven, die gelyks grond, en in wiens midden een gat is; daer laet men ’top nieuws fmelten , en naer mate dat ’t fmelt, loopt ’t in ’t gat , alwaer de Louteraer het met een’ yzeren ftaef zeer fterk roert, op dat de deelen van ’t metael zich wel vereeni- gen; want hoe de ftoffe fterker geroert is ge- weeft , hoe ’t yzer zachter en van beter hoeda- nigheit is. Nadat deze ftoffe genoeg geroert is geweeft, legt men ze op ’t aenbeeld , en flaet ze met zware hameren , om de aerde en andere onzui- verheden , die ’er overgebleven zouden kon- nen zyn, uit te krygen ; dan is ’tyzer in zyne volkomenheit , en verdraegt de vyl ; als men ’er ftaven of eenige andere gedaente van wil maken, brengt men ’t in een ander fmelthuis, in ’tFranfch LaCbauferie genaemt, alwaer men het door ’t vuur zacht maekt, en vervolgens op ’t aenbeeld fmeed in die gedaente, zoo als men het hebben wil, wanneer men ’tdanin ’t water legt , om rasfer koud te worden. Het Yzer* zoo als de Hoer Joblot zeer wel heeft aengemerkt, heeft poriën, die door ’tna- deren zyner vezelen gemaekt zyn, bynaer als die van den Zeilfteen , en men kan zeggen , •dat het wel gelouterd Yzer zeer gelchikt is om tot een’ zeilfteen te worden ; men heeft inder daed dikwils gezien, dat Yzers, die op eene zekere wyze op de aerde gefchikt wa- ren , met ’er tyd volmaekte Zeilfteenen wareu geworden. FE. iSt Het Blad-Yzer is een Yzer, dar met hameren tot zeer dunne bladen word geflagen. De yzere Roeden worden van yzere ftave* gemaekt , die men in een’ daer toe gemaekren oven heet gemaekt , en met ftale raderen ge- kloofr, en vervolgens gefatzoeneert heeft. Het Yzerdraed word gemaekt van ronde yze- re Roeden , die men dun genoeg gemaekt heeft, om ze door kleene gaetjes te trekken, op de zelve wyze als men ’twafchlicht doorhaelt. Het Blik is ’t zuiverfte en zachtfte Yzer, dat tot dunne en vertinde bladen gemaekt is; ’t fchoonfte , en ‘tmeeft blinkende wroid in Duitfchland gemaekt. Het Yzerroeft is een Yzer, dat van de voch- tighëit der lucht is doordrongen en uitgezet; men noemt ’t in ’t Latyn Terrugo. Het opent de piswegen , en ftopt den afgang , het is goed voor alle ziektens door verftoppingen veroor- faekt , en om de buikloopen te ftuiten. Het Hamerflag is een fchuimend Yzer , of zwarte vuiligheit , die in de fmidswin- kelen zich van ’t yzer affcheid , en zich on- der de fmidskolen vermengt ; deze ftoffe is zeer verdunt of uitgezet; men gebruikt ze in de Geneeskunde, nadat men ze bereidt heeft; deze bereiding beftaet in ze tot een fyn poe- der te brengen , en dikwils te waffchen , om al ’t geen ’er van de fmidskolen onder is , zoo veel als mogelyk is , af te fcheiden , en vervol- gens ze te laten droogen. Dit bereide Hamerllag is een zeer goed mid- pel om de verftoppingen weg te nemen , en voor de vryfterziekte ; de gift is van eene hal- ve fcrupel tot twee fcrupels. Het Hamerflag of Schuim van Yzer kan in ’t Latyn [coriaferri, of recremcntum ferrï genaemt worden; het heeft veel zwavel van ’t Yzer in zich. HetYzer meenigmael gloeijende gemaekt, en in water gebluft, maekt ’t water t’zamentrek- kende, en goed tegen de buikloopen; dit wa- ter noemt men Smidswater of Geftaeld Water. De. waters van Forge zyn ook waters , die met eenige zoutachtige en koperroodige deeltjes van ’t Yzer doordrongen zyn; zy ftoppen den afgang, en openen de piswegen. Ferrum, quaji ferum , wreed, ontemmely om dat dit metael tot wapentuigen gebruikt word. Mars, om dat de Starrekundigen wanen, dat dit metael invloeden van de dwaelftarre van den zelven naem’ ontfangt. FERRUM E Q_U I N U M. Ferrum equinum , Matth. Lob. Ger. Raii Hift. Pit.Tournefort. Nb ter- Ferrunt equinum füiqiid fingulari , C. B. Ferrum equinum majus , Park. Solea equina , J. B. Lugd. Sferro cavdllo , Adv. Caef. Cara. In ’t Franfch Fer d C beval. In ’t Nederduitfch Paerds-Tzer. Ts eene kleene plant, die verfcheide kleene Beien fchiet, eene hand hoog, hoekig, dun, en ter aerde verfpreidt liggende , voorzien mee bladeren , die naer ’t Byltjeskruid gelyken , doch kleenör zyn ; de bloem is als die der peulvruchten, geel, door een getand kelkje onderBeunt; als de bloem verwelkt is, komt ’er eene platte peul voort, t’zamengeBelt uit verfcheide Bukken, die als een hoefyzer gebo- gen , en einde aen einde t’zamen gevoegt zyn; yder dezer Bukken heeft een zaed, van gedaen- te als eene halve maen, in zich; haer wortel is houtachtig, vier vingers lang, dun, wit , en met eenige vezelen omringt; deze plant groeit in onbebouwde warme landen, in Italië, in Languedok, op bergachtige plaetfen. Zy word geacht wondheelende te zyn , en goed om de maeg te verBerken', de verBop- pingen weg te nemen , en ’t vergift te weder- Baen. Hare namen komen daer van daen , dat ha- re peul en haer zaed bynaer de gedaente van een hoefyzer hebben. FERULA. Fcrula , Lob. Ger. Pit. Tournef. Ferula fosmina , Piinii, C. B. Libanotis 'prima Diofcoridis Ferulacea , Gefn. Hort. Ferula folio fcenicidi , femine lat lor e & ro- tundiore , J. 13. Raii Hift. Ferula tenuiore folio , Park. In’t Franfch Ferule. Is eene plant, wier Beel ter hoogte van ze- ven of agt voeten groeit , en dik , voos . met merg vervult, en aen zynen top takachtig is, wordende omtrent den herfBhard,en houtachrig; de bladers gelyken naer die van Venkel , maer zyn veel meeruitgeBrekt en groen; hare toppen dragen bloemkranfen of zonnefchertnen , waer aan bloemen vvasfen , doorgaens uit vyf gele rooswyze gefchikte bladeren beBaen- de ; als de bloem verwelkt is , komen ’er za- den te voorfchyn, die twee aen twee gevoegt, groot, wyd, eirond, plat, dun, gebladert of in een vliesje bewonden zyn ; haer wortel is groot, takachtig, regt , zwartachtig, die een wit fap , als men ’er in fnyd, van zich geeft; zy waB in verfcheide landen van Afri- ka, Afië, Europa, op warme plaetfen ; men kweekt ’er in Languedok in verfcheide tuinen aen. Het merg van de Ferula in een afziedfel ge- bruikt is goed om het bloed te Boppen , de pyn in ’t hoofd te Billen, en ’tzweet te ver- wekken. Haer zaed is windbrekende , coed voor ’t windkolyk , en om ’tzweet te verwekken. ferula, a ferendo , om dat men de Beien van de Ferula als latten of Bokken gebruikt , om de planten , die te veel overbuigen ,,, te on- derBeunen; of Ferula , a ferknda , om dat de LeermeeBers in de Latynfche fcholen de Ferula eertyds gebruikten om hunne leerlin- gen te kaflyden ; waerom Martialis die Scef>- trum P oeda^orum noemt; de hedendaegfche Leer- meeBers hebben den naern van ferula behouden, fchoon ze zich van eene andere foort’ van hout tot ’tzelve gebruik bedienen. F E S T U C A. Fejluca graminea glumis hirfutis ' CJ. B. Augylops fejluca , Dod. Gal. Sipbonium bromos herba , Tab. Lolium 2. Trag. Bromos , Lac. Gr amen murorum , Dalech. Lugd. In ’t Franfch Fétu , Is eene plant , die lage en dunne Be- ien of halmen , en bladers gelyk als die van tarw’ fchiet; en een halve nagel lang ; het onthoud zich dikwils op de kooisbladers, in de holligheden der boomen , in de gaten der muren , en in de .aerde ; daer zyn verfcheide foorten van, die in grootteen in kleur’ verfchillen; de groot- fte zyn geelachtig , de middelmatige of ge- gemeenfte zyn kaftanjebruin , en de klecnfte zyn zwart en wit ; deze bloe delooze diert- jes veranderen in popjes en komen vervol- gens met vleugelen in de gedaente van eene vlieg’, of uiltje te voorfchyn. De Oorworm zoekt de ooren , waer in hy zeer fchielyk fluipt , en byt of nypt de plaet- fen , waer aen hy zich valt zet, dat veel pyn veroorzaekt, en fomtyds de herfenen beledigt; hy verfteekt zich ook in de fronfen of rimpe- len van de andere deelen van ’t lichaem , al- wacr hy op de zelve wyze werkt, maer dewyl deze plaetfen niet zoo gevoelig, noch zoo ge- vaerlyk zyn als de ooren , doet hy ’er zoo veel kwneds niet; hy heeft veel vlug zout en olie in zich. Men laet’ervan in olie weekeu , en ’t afweek- fel koken , gelyk men de olie van wormen bereid; men gebruikt deze olie in ftuiptrek- kingen om de zenuwen te verfterken ; men wryft’er de (lapen van’t hoofd, ’t gewricht van de hand , en de ontfangbuizen mede. Men acht de Oorwormen gedroogt , tot poe- der gemaekt, met bazepiff’ gemengt , en in ’toor gebragt goed voor de doofheit. 1% Jorf.tula , om dat de ftaert van dit bloede- loos dier als eene kleene beugelfchaer , of goudfmids dryfyzertje, die men met den zcl- ven naem’ noemt, gemaekt is. Auricularia, omdat het naer de ooren zoekt, om ’er zich in te dringen. Morddla , a wordendo, om dat het met de punt’ van zynen ftaert nypt, als of het beet. Vcllicula ï tl vellicando , cm dat het nypt en fteekt. FORMICA. Torwica, in ’tFranfch Eourmi , in ’t Neder- duitfch Mkr , is een kleen bloedeloos dier, dat by ydereen wel bekent is ; daer zyn verfcheide foorten van , fommige zyn rood , andere zwart, deze donker van kleur’, gene graeuw, fommige gevleiigelt, andere weder- om niet; hun hoofd is met twee bruine ho- rentjes , twee zwarte oogen , en een’ bek , die met tw'ce tauden gewapent is, voorzien, en hun lyf is als door twaelf ringen verdeelt; zy ruijen , en veranderen van tyd tot tyd van huid; zy hebben zes ruige beentjes, aen wier uiteinde de pootjes zyn , waer van yder uit twee nagelen of Icharen beftnet i gedurende de. lente, zomer en herfft verzamelen zy ’tgeen ze kunnen krygen , als korengraen , zaed van flaepbollen , en brokjes van vruch- ten , die ze in hare verblyfplaets onder de aerde brengen , om haer ’s winters tot voedfel te verftrekken ; men verhaelc vele an- dere verwonderenswaerdige zaken , rakende hare voorzorg, vaerdigheit, en arbeid, welke hier te verhalen veel te lang zoude zyn ; ’s win- ters leggen ze eijers of kleene wormen, die in de lente uiikomen , cn in Mieren verande- ren ; zy hebben veel vlug zout , cn olie in zich. De befte zyn de grootfte, die onder harft- achtige boomen zich onthouden, en die goor rieken. Zy verkwikken de geeften, verwekken ’tzaecf, genezen de melaersheit, droogen op, en zyn goed voor de doofheit. In Indië ziet men verfcheide foorten van Mieren , als de -gevleugelde Mieren , die de Gom Lak maken ; zy zyn zoo groot als onze ge- meene vliegen. De Vader Lodewyk le Comte Jefiiit , fprekende van de Indiaenfche bloede- looze diertjes in zyne nieuwe Gedenkfchriften wegens den tegenvvoordigen ftaet van China, zëgt , dat de witte Mieren daer overal gevon- den worden, wat zorg’ men ookaenwende om ze uit te^roeijen; zy zyn, zegt hy, vermaerd door ’t ongemak , dat zy veroorzaken ; en O o door door hare natuurlyke eigenfchappen ; zy zyn zeer kleen , van eene zachte , witte en foratyds een weinig roffe zelfPandigheic ; zy vermee- nigvuldigen tot ’t oneindige , en ais zy zich eens van een huis of vertrek hebben meePer geraaekt, konnen ze niet , als door de zwarte Mieren, daer uit gedreven worden; hare tan- den zyn zoo fcherp en doordringende, dat zyin eenen nacht niet alleen de diklte baüfcn lakens, wolle , en alle andere ftolFen doorboren, maer zelfs ook de kabinetten en kallen , waer van ’t hout in weinige dagen 'geheel vermolfemt . word; zy bederven zelfs ’tyzer, koper, cn zilver , waer op men dikwils de teekens en overblyffels van hare kleene tanden ziet; ’t is echter zeer waerfchynlyk, dat deze uitwerking komt van de byzondere hoedanigheit van haer fpeekfel, dat eene foort van ontbindend mid- del is, en dat dan bynaer werkt, als ’tPerk- water hier op onze metalen doet. Sommige Reizigers verhalen, dat te Paramari- bo, eene Hoilandfche volkplanting in de Pro- vincie van Suriname, Mieren zyn, die de Por- tugezen Mieren van bezoek^ noemen ; zy gaen by troppen; als men ze ziet komen, opent men de koffers en kallen, die in de huizen zyn, daer komen zy dan in , en roeijen de ratten , muizen , en alle andere fchadelyke dieren daer uit; men zoude ze gaern alle maenden zien , maer ze foiyven fomtyds tot drie jarcn weg zonder te «erfchynen. Formica , ejuod micas ferat, want dit bloedeloos dier raept de kruimels of brokjes van verfchei- de dingen, en draegt ze weg tot zyn voedfel. FRAGARIA. Fragaria , Ger. Raii Hifi. Fragaria vulgaris , C. 13. Pit. Tournef. Pjtrlc: Trifolium , alïis Fragaria , Brunf. Fragaria fercm fraga alba (ff rubra , J. B. Fragula , Corel. Hifi. Fragutn trifolium fragifemm , Tab. In’t Franfch Fraizier. In ’tNederduitfch Aerdbezië. Is eene plant, die uit haren wortel’ verfchei- de dunne, lange, ruige Pelen of ranken fchiet, dragende fommige drie bladers , en ande- re de bloemen ; daerenboven fchieten ze zekere vezels of draedjes , die (langswyze langs de aerde kruipen , op verfcheide plaet- fen wortel fchieten , en haer gedacht vermee- sigyuldigen;, de bladers zyn langwerpig, tame- lyk breed, getandt , rondom gefchaert , vol aderen, ruig, van boven groen, van onderen witachtig; de bloemen zyn vier of vyf aen eenen Peel’ vaP , zynde yder t’zamengePelc uit verfcheide witte rooswyze gefchikte bla- deren bevat in eenen kelk’ , die in tien dee- len gefneden is ; als deze bloem is afgevallen, komt ’er eene ronde of eironde vrucht re voorfcbyn , vol fap, bynaer van gedaente als eene Braembezië, in ’t begin groen , vervol- gens wit, en eindelyk, als zy ryp is, rood van kleur’; zy is aengenaem van reuk, zoet, wynig, en lekker van fmack; zy heeft kleene zaden; deze vrucht noemt men in ’LatvnfrZ: Als deze bloem verwelkt is , komt ’er eene vrucht te voorfchyn , t’znmengeflelt uit ver- fcheide fcheeden , die in zich fluiten zwarte, blinkende zaden , welke eirond , aen ’t een einde rpi ts , en een weinig grooter zyn dan die van ’t Paêrlkruid; de wortels zyn lang , een weinig dunner dan een pink , wit , vry flerk van reuk, en wat bitter van finaek: deze plant groeit in wanne landen , in de wouden van Provence , van Languedok , en in Italië; haer wortel word in de Geneeskunde gebruikt; men zend hem droog tot ons over. Men moet hem verfch , wel gevoedt , dik, overal wit, en wel gezuivert verkiezen; dezen noemen wy witte Difïamntts , of wortel van. Diiïamnus ; men zoude Diptamnus moeten zeg- gen , om deze droogery van de Diölamnus Creticus te onderfcheiden ; hy heeft veel olie en wezemlyk zout in zich. Hy is een tegengift en hartflerkendc ; hy we- derflaet ’t vergift , vcrflerkt de herfcnen en maeg, is openende, dood de wormen, is goed voor de vallende ziekte , en voor de peil. F raxinella , a fraxmo , F.Jfcbcbootn , om dat de bladers dezer plant’ nae-r die van den Eiï'che- böom gelykeu. F R A X I N U 3, Fraxinus , Brunf. Trag. Fraxinus exce/fwr , G. 13. Pit. Tpurnef. Fraxinus vidgatior , J. B. Raii Hifi, Fraxinus vul garis , Park. In ’t Franfch F rène* In’t Nederduitfch EJJcbeboom. Is een groote, dikke, regte, takryke boom, met eene gladde, afchverwige, en groenachtige fchorfe bedekt; zyn hout is hard, glad, èn wit ; de bladers zyn langwerpig , by paren langs eene rib gefehikt, die met een enkel ge- tand blad eindigt , wat bitter en fcherp van ffnaek ; de bloemen zyn troswyze gefchikte helmflyltjes , die eerder dan de bladers waflen , en in weinig tyds verdwynen; in hare plaets komt eene vrucht of vliezige peul, die langwer- pig, van gedaente als de tong eens vogels , plat, en aen de punt’ zeer dun is, een langwer- pig of bynaer eirond , platachtig , wit , en mergachtig zaed influitende , fcherp c-n bitter vanfmaek; dit zaed word in den herfrt eerfl ryp. Men noemt deze vrucht Ornuboglo/fa , a b , avis , er yXura-n , liniua , als of men zeide Vtgelstong: zyne wortels =yn .groot , en verfprei- den zich zeer ver gelyks den grond; dees boom groeit in vochtige plaetfen , aen de kamen der rivieren, by de velden, alwaer hy beter voortkomt, dan op drooge plaetfeu; hy heeft veel zouts en olie in zich. De tweede fchors der takken en de vrucht zyn zeer openende ; men gebruikt ze in de miltziektens , en in afgaende koortfen. Fraxinus , a frago , fleélo , vel a frangofts locis , om dat dees boom gaern op oneffene plaet- fen is; of fraxinus, d »; om dat dit vogeltje voor de koude zeer vatbaer , is. . F: R ITILURIA. Fritillaria vul garis , Park. Raii Hifi. Fritillaria proecox pur puren var ie zat a. C. B. Pit. Tournefort. Meleagris , five Fritillaria dilutior & fat k- ratior , j. B. In ’t Franfch Fritillaire. . In ’t Nederduifch Kievits- Bloem , Kievit s- Eijers. Is eene plant, die eenen dunnen, ronden^ gladden fleel fchiet omtrent een voet hoog, groen van kleur’ naer ’t purper of zwart hellen- de, van binnen voos, dragende zes of zeven zonder orde gefchikte bladers , die tame- lyk lang , fmal , uitgeholt , wat zuurachtig van fmaek zyn , en naer die van den Boks- baard gelyken; zyn top draegt doorgaens eene bloem , F ü. F U. *s>l eene foort van plant’, die op den bodem der wateren groeit ; daer zyn verfcheide foorten van ; ik zal alhier eene van de voornaemde befchryven. Vucui maritimm , velQjiercus marlt 'ma ve~' ftculas ba hens , C. B. Pit. Tournef. Quercus marina , Cluf. Ger. Park. Vitctis , Jive Alga marina latifölia- vulgat is- Jima , Raii Hift. Viicus marinus primus , Dod. Is een gewas , dat eerd verfcheide kleene platte, fmalle Helen fchiet, maer die zich al groeijende allengsjes uitbreiden , en ziah in klee- bloem , fomtyds twee , zelden dne ; deze bloem is fchoon , groot , uit zes blaedjes t za- mengeflelt die klokswyze gefchikt zyn, hangt neêrwaerts , en is als met vierkante ruiten of op de wyze Van een Dambord geteekent, van verfcheide kleuren , als purperacluig , vleefchkleurig , rood , wit , die zeer aenge- naem voor ’t gezicht zyn ; als deze bloem ver- welkt is, komt ’er eene langwerpige, hoeki- ge of driehoekige vrucht te voorfchyn , ver- deelt in drie huisjes , die met zeer platte en bleeke zaden vervult zyn; haer wortel is bol- achtig , valt , wit , zonder fchilferingen of rokken , en als uit twee halfronde vleezige’ bollen t’zamengedelt , van onderen met vele & j &lfJ „ , vezelen voorzien; deze plant verichilt van de ne taj{jes verdeden, dragende zekere breede en Tulp door hare bloem en wortel ; zy word. langwerpige bladers , eenigzins naer die van den Eikeboom gelykende, maer kleener, door mid* del van eene taeije, buigzame, vliesachtige zelf- door de Bloemifien gezocht, en walt in de velden, en word in de tuinen aengekweekt; zy heeft veel olie en een weinig wezentlyk. zout in zich. Haer wortel is verterende , verzachtende, en ontbindende. Yritillaria , a Fritillo , Dambord , om ciat de bloem van deze plant’ ruitswyze als een Dam- bord geteekent is. Meleagris , om dat hare bloem met verfchei- de kleuren verfiert is, als de veders eens vo- gels van denzelven naem , die de Patrys van llarbarye of Guinea is. F U C U S. F neus , in ’tFranfch Bourdon , in ’t Nederduitfch Horjel , Hummelby , is eene Wefpvlieg van ge- daente als eene Honigby , maer grooter , doorgaens met een’ zeer fynen angel’ voor- zien,"die, wanneer zy ’er mede fteekt, ’tvleefch met eene zeer gevoelige en (tekende pyn doet opzwellen ; men vind Horfels zonder angel’ , deze noemt men onvolkjimer.e Hor/els; deze foort van vlieg’ werkt niet , en leeft van den ar- beid der Honigbyen , want zy eet haren honig ; zy heeft veel olië en vlug zout in zich. Zy is goed om ’tharr te doen groeijen; men laet ze droogen , en llrooit ze tot poeder ge- maekt op ’t hoofd. Fkc«j, beteekent blanl^etfel, bedrog ; men heeft deze vlieg’ dien naem gegeven, om dat ze de Honigby naerboolt ; ~ in ’t Franfch noemt flnndigheit nen hunne (telen va(t , doorgaens glad, maer fomtyds aen eene zyde , fomtyds aen beide of aen alle kanten ruig, of met fyn en mofchachtig hair bedekt; ook komen ’er eeni- ge ledige knobbels , als bobbels of blaesjes op, die fomtyds langwerpig, dan rond, nu grooter, dan kleener zyn; dit gewas is dik- wils laeg , maer wad fomtyds anderhalf voet hoog; terwyl ’tverfch geplukt is, heeft het eene leelike , gele, groenachtige kleur; maer als men ’tlaet droogen , word ’t zwart, voornamentlyk dat uit zandachtige zeedran- den getrokken is; in de Geneeskunde word ’tniet gebruikt ; men zegt, dat ’t eertyds tot ’t verwen gebruikt werd. FUL1CA. Vulica, Jonft. Margus niger & Pullus aqiiaticus , Alberti. In ’tFranfch F oulque. In ’t Nederduitfch Zwarte D uikert , Meerhof. of Is een watervogel van grootte als een ge- meen hoen , overal zwart , voornamentlyk aen ’t hoofd en aen den hals’; ’t voorde van ’thoofd is eirond van gedaente, zonder vöêren , maer met een wit velletje bedekt , dat eene men "z z Bourdon , wegens ’t gedruis, dat ze ia. hennekam verbeeld; zyne tong is zachter dan ’t vliegen maekt. F U C U S. F neus, in ’t Nederduitfch viert, n'itr , is die van de henne, en aen de pooten heeft hy zwarte, breede, en gefcheide vliezen: hy treed moedig , regt op zyne pooten ; maer loopt luch- tig; is gaern in de moeraden, eg poelen; voed zich met kruiden en zaden; maekt zyn neddp G o 3 da F U. F U. 29 4 de aerde, en legt in den zomer eijers; hy is goed om te eten , zyn vleefch is wat moeras- fig van fmaek , .doch anders fappig en aenge- naein ; dces vogel is eene loortvan waterhoen, die meer naer vleefch dan naer vifch gelykt. Zyn vet is ontbindende , en pynftillende. Daer is eene foort vanZeehoen ofMeereend, die men Diabolus tnarinus, Diable de mtr , of Zee- duivel noemt, wegens hare uitnemende zwart- heit. Fnlica, a fuligim , roet, om dat dees vogel zoo zwart als roet is. F U L I G O. F uligo, in ’t Franfch Suye , in ’tNederduitfch Red, Schoorjleenroet , is ’t oliachtigfte en vluch- tte gedeelte der brandbare 'doffen , dat door ’t vuur voortgedreeven zynde in rook ver- vliegt , en aen de zyden der fchoorfleenen verdikt , naer mate dat ’t verkoelt , en zyne beweging verlieft ; fomtyds vind men ’t in brokken, fomtyds als dof, zwart van kleur’, zeer bitter van fmaek , en onaengenaera van reuk; ’t heeft veel vlug zout en olie in zich. . Het Roet van de fchoorfleenen der keukens moet boven ’t ander geacht worden , om dat ’t Roet dier fchoorfleenen , dewyl men daer fpyzen heeft laten koken , meerder met vlug zout vervult is , dan dat men in de fchoor- fleenen vind , alwaer men niet dan hout of kolen heeft gebrandt. Het is zeer afvegende ; men gebruikt ’t on- der zalven tegen den hairworm, en verouderde fchurft; men legt ’top de pols om de afgaende koorts te genezen; men geeft ’took in voor de vallende ziekte ; de gift is van twaelf greinen tot twee fcrupels. De Verwers gebruiken ’t Schoorfleenroet om lakens te verwen. F uligo , a xrywf , root^, om dat ’t Pvoet een verdikte rook is. FÜMARIA, Turn ar ia, Trag. Matt. F umaria vulgat is, J. B. Park. Raii Hift. Capuos , Lob. F tonus terra, Brunf. Cam. F umaria qfficinarum & Diofcoridis, C. B. Pit. Tournefort. F umaria purpurea , Ge r. In ’t Franfch F umeterre. *Is eene zeer gemeene plant, die verfcheide. vierkante holle flelen fchiet , een voet of an- derhalf hoog, ten deele purperachtig, ten dee- le bleekgroen van kleur’; de bladers zyn fyn gefnippelt, en aen lange hoekige fleeltjes va ft, zeegroen van kleur’ ; de bloemen zyn op de wyze van eene air by een gezamelt , ltleen, yder uit twee blaedjes, die doorgaens purper- achtig of bleek paers , doch fomtyds geheel wit zyn, t’zamengeftelt; als de bloem verwelkt is , komt ’er een vliezig rond of langwerpig huisje te voorfchyn , dat een of twee kleene, ronde zaden influit; de wortel is tamelyk dik, wit, met eenige vezelen voorzien ; de geheele ‘plant is wat bitter, en leelik van fmaek; zy groeit in de velden, wyngaerdakkeren , en tui- nen ; zy heeft veel wezentlyk zout, olïë en waterdeelen in zich. Zy zuivert ’t bloed, dryft de pis af; men gebruikt ze in de miltziektens , fcheurbuik , en krauvvagie. F umaria , a fumo , om dat ’t fap van deze plant’ in de oogen gedaen dezelve doet tranen ge- lyk de rook. •% FUNGUS. Fungus, in ’t Franfch Champignon of Potiren ’ in ’tNederduitfch /(ampernoelje , Duivelsbrood, Paddtf/oel, is eene foort van plant’ zonder oog- fchynlyke bladeren, bloemen, en zaden; zy fchiet een’ korten , dikken , voozen fteel , welke een dik , vleezig , fpons- rond- of' platachtig, of fpits hoofdje of kruintje onder- fteunt, dat gehladert of gefchilfert, en fom- tyds van onderen met verfcheide pvpjes, die op de wyze van orgelpypen by een zyn ge- voegt , voorzien is. Daer zyn verfcheide foorten van Kampernoel- ies; zy groeijen in weinig tyds op de aerde, meft , boomen , heefters , en in de wei- den ; zy verfchillen in hare beginfelen , en hoedanigheden; moer hebben alle in ’t gemeen veel olie , en vlug en vaft zout in zich. Hoewel de Kampernoelies onder de voed- fels veel gebruikt worden, heeft men ’er zeer ongelukkige uitwerkingen van gezien ; want aen fommigen hebben ze groote ziektens , en aen anderen de dood veroorfaekt , daerom is ’t zeer noodzaeklyk.de goede van de kwade ts konuen onderfcheiden ; de goede of heilzame zyn die, welke in eenen nacht op meftbeddens groeijen; zy moéten tamelyk dik, bynaer als eene kaftanje , vleezig, wel gevoede, van bo- Ia ’t Nederctoitfch Duivekervel, Aerdrock. * Zie PI. X. Flg. 4. boven wit, van onderen roodachtig , vry vaft en ineen gedrongen , doch ligtelyk brekende, van binnen mergachtig , en aengenaem van reuk en fmaek zyn. Zy zyn voedende, verwerkende, verkwik- kende , verwekken den eetluft , zetten krach- ten by , en vervroliken. De Hoveniers van Parys hebben een middel gevonden om gedurende ’t ganfche jaer Kamper- noelies te doen groeijen , die zy alle morgens plukken ; die -naeuwkeuriger van haren oor- 1'prong’ en kweking’ onderricht willen zyn , konnen de aenmerkingen lezen, die de Heer Toürnefort diesaengaende heeft uitgegeven, in de Hiflorie van de Koninklyke Academie der Wctenfchappen van ’t jaer 1707. bladzyde 72. vsn de Amfterdamfche uitgave. De kvvade en fchadel'yke Kampernoeljes zyn die, welke te lang op de aerde gebleven zynde zwartachtig, ofblaeuw of rood geworden zyn; de zoute en zure deden in deze te zeer ver- dunt zynde worden fcherp en bytende in de maeg’ , als de vertering begint te gefchieden , en ter zelver cyd zwellen zy, en benaeuwen den lyderzeer; het vaerdigfte en befte genees- middel , dat men in die gelegenheit kan in ’t werk ftellen , is , den lyder , zoo dra men ’t toeval is gewaer geworden, een braekmrddel te geven, om de maeg, zoo veel men kan, van deze kwade Kampernoeljes te ontladen , en vervolgens den indruk, dien ze gemaekt heb- ben , door vlugge Alkalifche zouten of andere zuurbrekende en verzachtende middelen tegen tegaen; in diergelyke gelegenheit gebruik ik #en’ vluggen oli- en fpeceryachtigcn geeft. De uitfpruitfels van de Kampernoeljes zyn kleene witte draedjes'^. wier bovenfte uitein- dens dikker worden , en tot Kampernoeljes zich uitbreiden. De Heer Marchand de Vader was de eerfte, die in de Koninklyke Academie der Wetenfchappen in ’t jaer 1678. deze eerfte vorming in befchimmeld’ paerdedrek heeft doen zien. Men vind ook op de rotfen verfteende Kampernoeljes, die men Zeekampernoeljes noemt. Aengaende de Kampernoeljes heb ik een zeer zeldzaem gev'al gezien; een jong kind te Parys aen den Lendenvang ziek zynde had fchcve beenen , om welke te regt te brengen men fpalkcn acnbragt ; de Heelmeefter , die ’t verbond, was zeer verwondert op de zwag- tels een goed getal Kampernoeljes, van groot- te als de tip van een’ vinger, te vinden, hy nam deze Kampernoeljes weg , fpalkte en zwagtelde de beenen weder ; vier en twintig aren dier na kwam hy ’tkind weder verbin- den i en vond nog op de zelve plaets evenveel Kampernoeljes ; hy vervolgde dagelyks ’tkind te verbinden , en nam verfcheide dagen achter een Kampernoeljes weg; deze groote voort- brenging op eene plaets, alwaer men die zoo weinig moeit verwagten, was de (toffe van eene groote redenering’ onder de Natuurkenners ; men ftelde ons de zaek voor by den Heer Abt Bourdelot, alwaer men toen gefprekken over de Natuurkunde hield; en na darmen van de waerbeit dezer zaek’ door ’t gezicht en nenra- king overtuigt was , vonden wy de ware reden ; namentlyk de fpalken , die men om de beenen van ’tkind gelegt had , waren van appelboo- menhout , vvaer op de Kampernoeljes ligt groeijen , en waer in naer allen fchyn zaed van Kampernoeljes was ; want fchoon men geen zaed op deze foort van plant’ ziet, zoo moec men niet befluiten , dat het ’er niet is , het zaed van Kampernoelie moet zoo kleen en fyn zyn, dat men ’tniet kan gewaer worden: het gebeurde dan, dat de warmte van ’tkind, dat gebakert was, en zyne pis, die de fpal- ken dikvvils bevochtigde , de zaden der Kam- pernoeljes ontwonden , die uitzetteden , en dee- den ontfluiten, en in vier en twintig uren hun- ne plant uitfehieten, zoo als de Kampernoeljes gemeenlyk groeijen-. Fungus a fanus zs? Jgo ; als of men zeide , /’£ doe een uitvoert, of veroorz,oe^ de dood , want vele menfehen zyn door ’t eten van Kamper- noeljes geftorven. FUNGUS CAMPESTRIS ESCULENTUS. Fungus campejlris , .albus fvperne , inferne rnbens , j. i3. Raii Hift, Pit. Tourncf. Fungi vulgat ijjimï cfculenü , Lob. icon. Fungus efeiilentus 12. Park. Fungus pileolo lat o & rotan do , C. B. In ’t Nederduitfch Eetbare Kampernoeljes. Is de gemeene Kampernoelje , die men on- der de ragouts of cpftooffels gebruikt ; zy groeit op haren fteel eerft knopstvyze , daer na breid ze zich uit, en word allengsjes groo- ter tot een vleezig, en fponsachrig hoofdje, dat van boven wit, van onderen roodachtig, teer , en ligt te breken , aengenaem van reuk, en goed van fmaek is; zy groeit gemeen- lyk in de velden , maer de befte Kampernoel- jes en de zekerfte voor de gezondbeit zyn die , welke in eenen nacht op de meftbeddens op- komen, en groeijen, waer op de Hoveniers ’t mid- del gevonden hebben liaer ’tgeheele jaer door te doen voortkomen ; als de Kampernoelje te lang op de aerde blyft , word ze een doodlyk V8B“ F ü. F U. z8 den reuk hebben; beide komen ze door infnyding uit den wortel’ van eene foort’ van Ferula, ge- naemt Ferula GalbanifcraofF erula^o latiore folio, wel- ke inArabië, Syrië, en in Oodiudië groeit ; zy fchiet meer dan eens manslengte hoog; haer deel is dik , en vol merg ; de bladers zyn groot, breed, naer die van Peterfelie gelyken- de; de bloemen waden als zonnefchermen , en zyn geelachtig , doorgnens uit vyf bladeren t’zamengedelt , die rooswyze aen ’t uiterde van den kelk gefchikt zyn ; als de bloem ver- welkt is, word de kelk eene vrucht, die uit twee zeer groote , eironde , platte en dunne zaden beltaet , gelyk men in de (lukken van de üalbanum zien kan, dewyl ’er altyd veel yau dit zaed in gevonden word. De Galbanum in tranen verfchilt van de an- dere niet, dan dat zy met zorge en naeuwkeu- righeit vergadert is , zonder dat ’er eenige vui- ligheit onder gemengt zy; zy moet in fchoone, drooge , gele, zuivere tranen van een’ Herken reuk en bitteren fmaek verkozen worden ; men gebruikt ze onder de t’zamengellelde middelen, die men laet innemen. De Galbanum in (lukken is alleen onzuiver , om dat men nalatig is geweeft ze te verzame- len , eerdat ’er vuiligheden onder vermengt zyn; men moet de zuiverde , en droogde verkie- zen, en die geelachtig van kleur’, en Hinken- de van reuk is, waer in hare wezentlyke kracht bedaet tegen de ziektens der vrouwen ; men gebruikt ze in plaeders en zalmen. De eene en de andere Galbanum hebben veel olie, en doordringend zuur vlugzout, weinige waterdeelen en aerde in zich. De Galbanum ingenomen verwekt de maend- donden, is goed tegen de opdygingen, weder- Haet ’t vergift, verdryft en verzacht de hardig- heden van de baermoeder, en van de andere ingewanden. De Galbanum als een plaeder gebruikt is goed om te verteren, te verzachten, te ontbin- den, en tot ettermaking te brengen. Galbanum , k'yxxZutvi, vel G A L E G A. Galega , Dod. Lob. Ger. ƒ. B. Raii Hifi. Galega vulgaris , C. B. Park. Pit. Tournef. Ruta capraria , Gef. Hor. In’tNederduitfch Gcitenruit. Is eene plant, die verfcheide gedreepte , le- dige , takkige delen fchiet ter hoogte van drie voeten; de bladers gelyken naer die der Wik- ken, maer zy zyn langer, by paren aen eene ribbe vad , die met een enkel blad eindigt , yder aen zyn uiterde als met eene kleene zach- te doorne bezet, en van fmaek als moeskruiden; de bloemen walfen als airen , en zyn als die der peulvruchten , wit of bleekpaers van kleur’;als de bloemen verwelkt zyn, komen ’er dunne en ronde peulen te voorfchyn , die lang- werpige zaden influiten ; de wortels zyn dun, wit, verfpreidt ; deze plant wad op vochtige en vette plaetfen, by de beken; zy heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Zy is zweetdryvende , wederdaet ’t vergift; men gebruikt ze tegen de ped, vallende ziekte, flangebeten , en tegeu de wormen. GALEOPSIS. Galeopfs , Jive Unica iners pre luteo. J. Bauhin. Pit. Tournefort. Is eene plant , die verfchei- de vierkante delen fchiet, dragende bladers, welke die van de Malrove naerby komen ; de bloem is bekswyze gemaekt, fchoou,geel ,met fadraenachtige dippen en drepen geteekent ; als zy verwelkt is, komen ’er vier langwerpige za- den te voorfchyn, die in een huisje, dat de bloem’ tot een’ kelk gedient heeft , bedoten liggen ; dit huisje is gemaekt als een trechter, die in vyf punten geklooft is ; door deze om- dandigheitonderfcheid voornamentlyk de Heer Tournefort de foorten van Galeopfis van die der zwarte Malrove; deze plant groeit op de oevers, by de waterbaden, op bergachtige, lommerryke , en vochtige plaetfen ; zv heeft veel olië en waterdeelen, en tamelyk zout in zich. Zy is goed om de buikloopen, en witte vloe- den te doppen , de pislozing te verwekken , en tegen de miltziektens, in een afziedfel inge’- nomen en aengelegt. Galeopfis, a yxXr, , fel is , fat, want men geeft voor, dat de bloem van deze plant’ naer ’t hoofd van eene kat gelykt. • galgulus. Galfulus. Gawula. IBerus. In ’t Franfch Loriot , In ’t Nederduitfch IVcduvoaet . Is een kleene, bleeke , geelachtige vogel, lang en fpits van bek, en van lyf omtrent zoo grpot G A. 2-99 G A. groot als eenMeerle; men vind hem in de bos- fchen , en by de beken. Sommige oude Schryvers hebben aengctee- kent, dat, zoo iemand de geelzucht heb- bende dezen vogel derk aenziet , hy daer van bevrydt word, en de vogel derft ; doch men moet aen deze inbeelding’ geen geloof' geven. Men heeft dezen vogel genaemt ltterus , dat is te zeggen Geelzucht, wegens zyne kleur, en voorgewende kracht. G A L L A. Galla , in ’tFranfch Galles of Noix de Galle , in ’tNederduitfch Galnoot , is een uitwas, dat op een’ Levantfchen Eikeboom groeit; zyn oor- fprong komt daer van daen, dat zekere bloede- looze diertjes , de teêderlle takken van den boom [lekende , daer een vocht doen uitko- men, dat zich terllond- tot een’ dop of blaes zet , die vervolgens vol en hard word , zoo als wy die zien ; daer zyn verfcheide foorten van Galnoten; zy verfchillen in grootte, ge- daente, kleur’, en gladde of knobbelachtige en ruwe oppervlakte ; zy zyn doorgaens rond en groot, fommige als noten , andere als hazel- noten , ongelyk of ftekelig , wit- groen- of zwartachtig ; de bede komen van Alep en Tripoli ; men moet ze wel gevoedt en zwaer verkiezen , men gebruitkt ze om zwart te ver- wen , en om inkt te maken. Daer wallen ook Galnoten in Gaskonje en in Provence; zy verfchillen van de Levantfche hier in , dat zy geheel elfen , ligter en rood- achtig zyn , en minder verw geven. DeZyver- wers gebruiken ze om ruuvv zwart te ma- ken. De Galnoten worden ook in de Geneeskun- de gebruikt; zy hebben veel olie, en wezent- lyk of vlug zout in zich. Zy zyn zeer t’zamentrekkende , en komen onder verfcheide plaeders, zalven, infpuitin- gen , en Hovingen, zy zyn koortsverdryven- de ; (luiten de afgaende koortfen ; de gift is eene halve drachma in poeder of in een bo- lus of brok tegen den aenval ingenomen, of in den tulfchentyd alle vier uren, men moet, eer men ze begint te gebruiken , de algemeene geneesmiddelen, als aderlatingen enbuikzuive- ringen , in ’t werk hebben gedelt. Vordérs belet deze koortsverdryvende hoe- danigheit niet, dat de Galnoot hare gewoone uitwerking altyd behoude , namentlyk den af- gang derk te floppen, doch dat komt men door aersfpuitingen te hulp ; de ontdekking van dit koortsverdvy vend middel is meli ver- fchuldigt aen den lieer Reneaume , van ’tKo- ninklyk Genoorfchap der Wetenfchappen , en Regerend Doftor van de Faculteit der Ge- neeskunde te Parys , die ze meedeelde in eene redenvoeringe , welke hy in eene open- bare vergaderinge van ’t zelve Genootfchap deed op den 30 April 1710. Galla, komt mogelyk van ’tFranfch woord Galt, want dit uitwas komt voort als feburft, die aen de takken van den .Eikeboom vall is. G A L L I N A. Gallina, in ’tFranfch Poule of Geline , in ’tNe- derduitfch Hen, Hoen, is ’twyfje van den Haen, of een tamme vogel, die by yder een bekent, is ; daer zyn ’er verfcheide foorten , die we- gens hare grootte, fchoonheit van veéren , en kleur verfchillen ; zy voeden zich met granen , wormen , broodkruimen , op ’t land eten ze kleene flangen , adders , en andere bloedeloo- ze dieren , die ze vinden ; bitter Amandel- brood of geflooten bittere Amandelen is voor haer een vergift, als zy 'ervan eten; zy hebben alle veel vlug zout en olie' in zich. Der zelver vleefch of nat is goed voor de borll , vocdzaem, verkwikkende , en verder- kende. De Kuifhen word in ’tLatyn Gallina GtillerU tAgenaemc, en ’t jonge Hoen of Kieken Galli- nula. De Hen levendig geopent en warm op ’t hoofd gelegt , is goed om de zweetgaten te openen, voor de razende koorts’, ylhoofdigheic, of krankheit der herfenen , kwaedaertige koortfen, beroerte en daepziekte. Het binnende vlies van eene Hoendermneg’ gedroogt , en tot poeder gemaekt , word ge- bruikt om de maeg te verderken , de vertering te bevorderen , de braking en buikloopen te doen ophouden , en de pislozing te verwek- ken; de gift is van eene halve fcrupel tot eene drachma. Het Hoendervet vermurwt de hardigheden ; ’t verzacht en ontbind. Het Hoenderei is van groot gebruik in de Geneeskunde, zoo wel als onder de voedfels; de Eijerfchael is openende en goed voor den deen, in poeder ingenomen; de gift is eene halve drachma. Het dunne vlies , dat ’t Ei onder de fchael be- dekt, is ook pisdryvende ; men gebruikt ’t uit- wendig tegen de afgaende koortfen; men om- wind ’er ’t einde van de pink mede in ’t begin van den aenval , alwacr liet in de hitte der koorts’ eene groote pyn veroorzaekt; want de vezels zich vernaeuwende of inkrimpende , op de zelve wyze als in een’ handfehoen , die Pp z dicht G A. joo G A. dicht by ’tvuur is , drukken en nypen ze de pink met eene geweldige kracht; waerfchyn- lyk is deze groote pyn de oorzaek , dat de ge- nezing van de koorts’ gefchied, zoo ’tzomtyds al gebeurt, want eene groote jaging in de pols, en eene buitengewone gifling daer uit moetende volgen, zoo kan ’t gebeuren, dat de verflop- pingen of andere oorzaken van de ziekte losra- ken , en verdwynen ; maer ’t middel is altyd niet zeker, want dikwils verwekt ’talleen de pyn, en ’t beneemt de koorts niet. DeHanetred in een Ei is zweetdryvende, als hy, ingenomen word. Het wit van ’tEi, in ’tLatyn Allumcn evi, in ’tFranfch Blanc d’auf genaemt , is aeneenly- mende, verkoelende, en verdikkende of flrem- mende; men gebruikt het in de oogontflekin- gen , en om ’t bloed te fluiten. Het Eiwit op eene verfchgemaekte wond ge- j^egt belet ’t inkomen van de lucht , en by gevolg de zwelling van de wonde; deze foort vanleem helpt de heeling van de wonde; indien men uit nieuwsgierigheit ’t Eiwit in de lucht laet droogen , zal ’t hard worden , en als in blin- kende fchilfers veranderen. Als men een Ei laet hard worden met ’t in ’t water te laten koken, de fchael ’er van af- ueemt , en ’t in een dun en fyn doekje doet, daer een pop van maekt om ’t in eene luchtige plaets’ anderhalve maend op te han- gen, zal ’tvvit van ’tEi tot glas, en zoo hard, doorfchynend en breekbaer als glas worden; doch indien dit Ei maer eene maend in die plaets’ is geweeft , zal ’t glas wat min door- i'chynende , en alleen als horen zyn ; ik heb ’t een en ’t ander hardgeworden Eiwit in warm water laten wecken , doch ze heb- ben hare hardigheit en doorfchynendheit verloren, en hare. dikte, kleur, en ondoorfchy- nendheit wederom aengenomen, zoo als zy die bezaten , voor dat zy aen de lucht waren bloot gelegt; deze glas- of horenwording was derhalven niet dan eene verandering van ’twit van ’tEi tot eene foort van goinme. De melk, die men in ’t openen van verfche eijeren , die half gaer zyn , vind, is goed voor de borlt , bevochtigende, pynflillende , ver- koelende, verkwikkende. Het geel van ’tEi, in ’t Latyn Vitellum evi , in ’tNederduitfch Dcoyer van 't Ei genaemt, word irf- en uitwendig gebruikt; het is t’zamentrek- kende; men mengt ’er onder aersfpuitingen te- gen den roodeloop en andere buikloopen ; men gebruikt ’took onder ettermakende middelen, en pappen. liet is aenmerkelyk, dat ’tEi de geheele hol- ligheit van den dop niet vervult; want by aldien men uit liefhebberye een kie.ce , lac , tnel^ , men hoeft deze plant’ dezen naem gegeven, om dat ze de melk doet dremmen. Mollugo , n mollïtie, wegens de zachtheit van hare bladeren , in vergelyking’ van die van ’t Kleefkruid. GALLUS. Gallus Gallinaceus , in ’tFranfch C oj , in ’tNe- derduitfeh Haen , is een trots, moedig, en ho- vaerdigdier, by yder een genoeg bekenc; daer zyn verfcheide foorten van; men maekt hem gemaklyk tam , en voornamentlyk als men ’er Hennen byzet; een goede Haen is genoegzaem voor tien of twaelf Hennen; hy leeft van gra- nen , brood , wormen , flangen , en ande- re bloedelooze dieren , als hy ze in ’t veld krygen kan ; indien hy bitter amandelbrood eet, is ’tvoor hem een vergift, zoo wel als voor de Henne; hy heeft veel olie en vlug zout in zich ; het nat van een’ Haen is verderkende en voedzaem. De teeldeelen van den Haen verwekken ’tzaed; men droogc ze, maekt ze tot poeder, en laet ze innemen; de gift is eene drachma. Het vet van den Haen is verzachtende , pyndillende, goed voor de zenuwen en ont- bindende. De herfenen van den Haen acht men gb'ed te zyn om de buikloopen te duiten. De gal van den Haen is goed 0111 de vlek- ken van de huid weg te nemen , en voor. de oogziektens. Men vind fomtyds in ’t ned van de Henne een kleen Ei, van grootte als een Duivenei, dat men Hanenei noemt , om dat men gemeen- lyk meent, dat de Haen het gelegc heeft, en Pp 3 ky GA. GE. ) {01 G E. by deze gedachte voegt men , dat uit dit Ei lang bevvaert zynde een Krokokil voortkomt, daerom dragen de boeren groote zorg, als zy ’er vin- den, die te verpletteren met de voeten; deze dwaling, die geenen grond heeft , is zedert langen tyd van vele menfchen . fiaende ge- houden, en hoewel men nooit eenig dier uit dit kleen Ei heeft zien voortkomen, nochtans is men diesaengaende nog niet t’eenemael on- derrecht : vele vreezen altyd den Krokodil; ik zoude eepige van deze kleene Eijeren konnen toonen , die ik zedert meer dan dertig jareu in myn kabinet bewaer , zonder dat ik ’er ooit iets heb uit zien komen, of zelfs eenige ope- ning gemerkt heb; dit kleene Ei iszekerlyk van geen’ Haen gelegt, ’tis waerl'chynlylt , dat het ’twerk van een Hennetje is, maer ’tis in geen’ ffaet om uitgebroeit te worden , ’t heeft geen’ dooijer, maer alleenlyk ’t wit of flymachrige gedeelte , vvaer in men als een’ kleenen Hane- tred duifierlyk gewaer word. GARAGAY. Garagtty , is een Amerikaenfche roofvogel , van grootte als eene Wouw of Kiekendief ; hy zoekt aen de kanten der rivieren de eijers der Krokodillen en Schildpadden, die hy wegneemt om ze te eten; hy gaet altyd al- leen, hy word in de Geneeskunde niet gebruikt. G A R U M. men trekt ’er eene olie uit, die van een groot gebruik is. Zy verflaet den dorft, en geneed: de lever- en miltziektens ; men neemt ’er -van in , en wryft ’er de lydende deelen mede. Dees boom geeft nog eene Gom, die men met de olie uitwendig in de zelve ziektens gebruikt. G E N E T T A. Gcnetfa. Genetbocatus. Pantbera minor. Catus Hijpanue. Is een viervoetig dier, kleener dan een Vos; zyne geheele huid is met een zacht en wol- lig hair bedekt , met zwarte of bruine plek- ken geteekem , en is niet onaengenaem van reuk; het onthoud zich op waterachtige plaet- fen in Spanje; zyn vel is zeer fchoon, en by de Bontwerkers zeer geacht. Zyn vet is ontbindende, en goed voor de zenuwen. G E N I P A. Gcnipa fruftu ovato, Plumerii, Pit. Tour- nefort. Porno fimilis Braftliana , C. B. An Genipat Theveto , Lugd. Lerio. Garum , feu Mrtria , in ’tFranfch Saumure , in ’t Nedcrduitfch Pekel , is een zout vocht , waer in men vleefch of vifch bewaert heeft. Het is goed om de oude zweren te waffchen , voor den doljenhondsbeet, om ’theet vuur te wederflaen , om te ontbinden, en op te droo- gen; men Hooft ’er de lydende deelen mede; men mengt ’took onder de aersfpuitingen in de waterzucht en heupjigt. G E H U P H. Gebupb arbor , five Cob'oan , Thevet. Lugd. I- B- Perficrc ajfinis in Taprobana , C. B. Is een boom, die in Indië op ’t Eiland van Sutnatra vvaft; de balt is geel , en faflfraenvervvig; de‘ takken zyn kort, de bladers kleen , de vrucht rond en zoo groot als een kaetsbal ; zy heeft eene noot in zich, wier binnenltc zeer bitter is , en van fmaek als de wortel van Angelika ; deze vrucht is zeer geacht; Junipa, funipapa, is een boom, die gemeen- lyk in alle Eilanden van Amerika groeit; hy is zoo hoog als een Eikeboom , zeer dik, regt, met eene gerimpelde afchverwige 1'chors’ bedekt ; zyn hout is hard , valt , de takken fpreiden zich uit by tuffehenruimtens bynaer als die van den Denneboom; de bladers zyn by gevlamde boffen gefchikt , omtrent een voet lang, vier duimen breed, verminderen- de tot aen hun uiteinde, dat fpits is; hun t’zamenltcl is vliezig, hunne kleur is van bo- ven donkergroen, en van onderen ligter, alwaer zy vol aderen zyn; uit ’t midden van al deze bladeren fchieten ’er groote bosjes bloemen van een enkel Huk, yder als een klokje ge- fchikt, dat breed, in vyf punten diep ingefne- den , in ’t begin wit , met de gedaente van eene Harre , en in den grond geel is , doch nader- hand bleek, en eindelyk donkerros van kleur’ word; uit ’t midden van deze bloem’ komen vyf helmhyltjes, waer van yder op elk uitfnydfel zich neêrlegt , en een Hampertje , dat zynen oor- fprong heeft in den bodem van den kelk, en da er G E. G E. 3°3 daer op de wyze van een’ fleutel vaft gehecht, is; dees kelk is omtrent vyi' lynen lang, en drie breed, groen van kleur’, hy word, als zy- ne bloem is afgevallen, eene vrueht zoo groot als een vuift, eirond van gedaente, aen beide eindens even fpits toeloopende, en eindigende rnet een’ navel, die als eene kleene pyp ge- maekt en zoo breed als eene linfe is. Deze vrucht is vleezig, en bedekt met een’ dikken bad’, die graeuw, groenachtig van kleur’ , en als met dof befprenkelt is ; haer vleefch is inalfch, withals in twee huisjes verdeelt, die met bynaer platte halfronde zaden vervult zyn; deze vrucht is niet zeer aengenaem van fmaek, nochtans eten ’er de Negers van ; haer fap, hoe- wel ’t witachtig is, rnaekt alles dat ’t aehraekt zwart, en ’tis ommogelyk, wat men ’er toe doet, de vlek weg te nemen, tot dat ’er agt of negen dagen verloopen zyn, wanneer ze van zelfs verdwynt; dit fap verwt ’t water zwart , en men maekt ’er een’ inkt van , welken men zoude konnen gebruiken om te lchryven , maer ’t fchrift zoude wel haeft van ’t papier ver- dwynen. DeZe vrucht is t’zamentrekkende , en word goed geacht voorde zode in de ïuaeg’ , en de buikloopen. Daer zyn verfcheide foorten van Genipa-, G. Markgraef en G. Pifon hebben eene ande- re befchreven onder den naem van Janipaba ; daer van zal op hare plaets gefproken worden. G E N I S T A. Genijl a juncea, J. B. Pit. Tournefbrt, Gemjla Hijpanica , Ger. Spartium arborefcens fsminibus lenti funili- bus , C. B. Spartium non fpinofitm , Raii Hifi. Spartium Hijpanicum frutex vulgare , Park. In ’t Franfch Genét d’Efpagne. In ’tNederduitfchörew, Ginjl. * Is een heeder , die zes of zeven voeten hoog groeit, fchietende ronde , groene takken naer Biezen gelykende; de bladers zyn lang- werpig, fpits, wadende enkel en over en we- der langs de takken; de toppen zyn beladen met bloemen als die der peulvruchten, geel, aengenaem voor ’t gezicht , zoet van fmaek; in hare plaets komen zeer platte bynaer kaftanjcbruine peulen , welke roodachtige , * Zie PI. X. Fig. 8.. blinkende zaden ïnfluiten , die de gedaente van eene kleene nier hebben, enklecner dan linfen , en van fmaek als erweten zyn; dees heeder wad in de velden op bergachtige plaet- fen, in de tuinen, in Spanje, Languedok , Provence; zyne vrucht en zaed worden in de Geneeskunde gebruikt; zy hebben veel. olie, en wezentlyk zout in zich. Zy zyn openende , goed voor den deen , ’t graveel, de verpoppingen van de milt, krop- zweren , en om de pis te verwekken. Men legt de bloemen van Brem , als zy nog knoppen zyn, in azyn en zout, of in brandewyn; zy zyn goed als men ze eet om de braking te fluiten. Daer is eeue andere foort van Brem genaemt Genifta (partium , die van de voorgaende hier in verfchilt , dat ze zeer flekelig is , en korter peulen draegt. Genifta, a genu , kjue> om dat de Brem buig- zaem als de knie is. Spartium , Gr ace, ? a o-irei p&< , quia fponti fminatur. GENISTELLA. Gcnific/Ia herbacea , fvve Chamrsf partium , J. B. Pit. Tournef. Raii Hifi Genijl ella lagopoides , Ger. Genijl e lla montana Germanica , Park. Chamagenifla fagittalis , C. B. In ’t Franfch Spargelle. In ’tNederduitfch Kleene Brem. Is eene houtachtige plant, die omtrent an- derhalf voet hoog groeit, fchietende kleene , zachte , ruige takken , die als met franjes be- zet zyn ; de bladers zyn langwerpig , ruig , ’t een uit ’t ander voortkomende, en als in mal- kander geledet; de bloemen komen op hunne toppen, en zyn kleen , geel, en als die der peulvruchten; in hare plaets komen platte peu- len als die van de Brem, die zeer ruig zyn; de wortel is houtachtig, lang, in verfcheide takken verdeelt; deze plant groeit in de bos* fchen , en op bergachtige plaetfen ; zy heeft veel olie, en middelmatiglyk zout in zich. Zy is goed om aftevegen, te verzachten , te ontbinden , als ze in Hovingen gebruikt werd. De bloemen en zaden zyn afvegende, en ope- nende. Geniftdla , om dat deze plant ecu kleene Brem' is. G E. G E. 304 Cbamxfpartium , dat is te zeggen, I(leent Spar- tinm , of Lage Spartium. GENTIAKA, Gentiana , Brunf. Matth- Gentiana major , Ger. Gentiana major lutea , C. B. Park. Gentiana vit/garis major , Ellebori albi folio. J. B. Raii Hift. In ’tFranfch Gentiane. In ’t Nederduitfch Gent iaën. * Is eene plant , die verfcheide regte , vatte ftelen fchiet , twee of drie voeten hoog ; de bladers gelyken naer die van witten Nieswortel, of naer die van Weegbree , zynde rib- of ze- nuwachtig, glad, bleekgroen van kleur’ , ko- mende zommige onmiddelyk uit den wortel’, en andere twee aen twee tegen over mal- kander uit yder knoop of lid der delen; de bloe- men zyn wervels- of ringswyze en by verdiepin- gen om de ftelen gefchikt in den fchoot der bladeren, en hebben eene geele kleur; yder dezer bloemen is een zeer wyd uitgebreid klok- je, in vyf of zes deelen ingefneden ; in hare plaets komt eene langwerpige vliezige vrucht, die zich in twee opent, en platachtige en als gebladerde zaden van eene roodachtige kleur’ in zich heeft; de wortel is zoo dik als de voor- hand , lang , in verfcheide takken verdeelt , geelachtig van kleur’ , zeer bitter van fmaek, rimpelt ouder ’tdroogen, en vermindert in zy- ne dikte. Deze plant groeit overal , maer voornament- lyk op de bergen ; de wortel word ons van ’tAlpifch-en Pyreneefch gebergte , en uit Bour- gogne droog gebragt. Hy moet van eene matige dikte , verfch , zuiver, van binnen geel , en zeer bitter ge- kozen worden ; hy heeft veel olie en wezent- lyk zout in zich. De Gentiaenwortel is verdunnende , ope- nende , en een tegengift ; hy is een goed middel tegen de beten der dolle honden, en andere vergiftige dieren , om ’t zweet te verwekken, ’tvergift tegen te flaen , de wor- men te dooden , de pislozing en de maend- ftonden te bevorderen, de afgaende koortfen te verdryven , de wonden te zuiveren , en * Zie PI. X. Fig. 9, • ’t koutvimr tegen te ftaen; men gebruikt hem uit- en inwendig. Gentiana , a Gcntio . Rtgt; deze plant heeft ha- ren naetn van Gentius Koning van Illyrië ge- kregen, welke, zoo men meent, de eerfte is, die hare krachten ontdekt heeft. GERANIUM. Geranium R.obertianum , C. B. Ger. Raii Hift. Geranium Robertianum vulgare , Park. Gratia Dei, vel Geranium quibuftlam , Trag. Geranium kobertianum murale , J. B. Rupertiana vulgo , Cxf. Herba Ruperti , ff Geranium feeundum Diofcoridis, Lugd. Geranium gr uinale^ Dod. Gal. In ’tFranfch Bec de Grue. Bek de Cicozne. Herbe Robert. In ’t Nederduitfch Kranenbek , Ojevaersbek, Robbreebtskruid. * Is eene plant, die verfcheide geknoopte , ruige, roodachtige, getakte ftelen fchiet tot de hoogte van anderhalven voet; zommige bla- ders komen uit haren wortel’, andere uit de knoopen van bare takken en ftelen , en zyn ’er aen vaft door lange , roodacluige , ruige deeltjes, en verdeelt of 'ingefneden bynaer al* die van ’t Moederkruid , van reuk als de Paftina- ken als men ze in ftukken wryft ,t’zamentrekken- de van fmaek; yder van de bloemen is tVamen- geftelt uit vyf purperachtige bladeren, roos- wyzein een’ ruigen kelk’ gefchikt, donkerrood van kleur’; zy worden gevolgt van vruchten, die naeldswyze of als een Kranenbek gemaekt zyn en zaden in zich hebben ; de wor- tel is dun, en van kleur’ als Palmhout; deze plant groeit op fchaduw-en fteenachrige, woe- de plaetfen, tegen de muren; zy heeft veel we- zentiyk zout en olie in zich. Zy is afvegende, t’zamentrekkende , wond- heelende; zy verdunt en ontbind ’t geronnen bloed , in eene papp’ of doving’ daer op ge- legt, en inwendig in een afziedfel gegeven.0 Geranium , a yipetiof , Grut , om dat de vrucht van dit kruid als een Kranenbek gemaekt is. Deze Zie PI. X. Fig. iou G L GE. G I. ' Deze plant is in ’t geheel genomen roofach- tig van kleur’, waerom zy door de Ouden Rubtr~ ta of Rubertiana is genaemt; doch nadeihand heeft men ze by misbruik Rupertiana en Robenia- zia geheten ; waer van daen de Iranlche uaeni Herbe Robert gekomen is. . Daer zyn vele andere foorten van Geranium , maer devvyl ze in de Geneeskunde in geen ge- bruik zyn, zafik ze niet befchryven. G E U M. Geum rotundifolium majus , Pit. Tournefort. Garyophyllata , Jive Gnim Alpinum recent 10- rum , folio bederacto , Ad. Lob. Icon. Lugd. Sanicula montana rotundifolia major , C. B. Samcula Alpina guttata , J. B. Kaïi Hilt. Sanicula guttata , Ger. Park. Is eene plant, die ronde, een weinig krom- me , groene, ruige delen fchiet, ter hoogte van een’ voet , die zich by hunne toppen in verfcheide kjeene takken verdoelen; debladers zyn breed, rond, dik, zeer ruig, rondom ge- tandt of ingefneden , t’zamemrckkende en wat fcherp van fmaek, zynde eenige aen den wor- tel’door lange , ruige, roodachtige deeltjes, en andere aen de delen zonder deeltje of met een kort deeltje vad; hare bloemen waden drie of vier op yder der kleene takken , be- ftaende uit vyf langwerpige , rooswyze ge- fchikte, witte bladeren, welke met vele roode flippen, die als druppeltjes bloed fchynen, ge- teekent zyn. Als deze bloemen zyn afgevallen, komen ’er vliesachtige huisjes in hare pinets, die van bin- nen in twee verdeelt , en met dunne zaden ver- vult zyn; de wortel is vry dik, als fchilfer- achtig van boven, met witachtige vezelen voorzien; deze plant groei: op bergachtige en lommerryke plaetfen, op ’tAlpifch gebergte , in de boflehen ; zy heeft veel olie en wezent- lyk zout in zich. Zy is afvegende , woudheelende , gene* zende. G I R A S O L. Girafol. Girafole. Solis gemma, Sc ambt a. Ajteria. Is ecnkodelyke deenvan den aert derOpael- fteenen, maer doorgaens harder , wit, door- fchynende , glinderende , ’t licht der zonne $°F ontfangende, en hoe men hem draeit ’t zelve bewarende, zoo dat de zon met hem fchynt re draeijen; men vind hem met de Opaeldeenen in een’ zachten deen , die van kleur’ als de Benzoin, en met zwarte, gele of rode aderen doorlopen is; die uit Indien komt, is boven de andere te achten ; doch men vind ’er in Egipten, Arabië, Cypre, Galatië-, en zelfs in Ilonga- rye. Men fchryft hem de kracht toe van den daep te verwekken, als men hem op eenige plaets van ’tlichaem draegt, doch men moet op dit voorgewend middel geenen daet maken. Girafol of Girafole, is een Italiaenfche naem , die van ’t Latyn gero , draeg , en fol , z.on , komt, als of men zeide flem die de z.cn dratgt. GLADIOLUS. Gladiolus , in ‘t Franfch Giayeul of Glais , iti ’t Nedcrduitfch Zwaerdkjuid , is eene plant , waer van twee foorten zyn. De eerde foort word genaemt Gladiolus , Dod. Gladiolus floribiis utto , petto, om dat men ’tfeheer- wol of kattoen kaerd. GOBIUS. Gohius, in ’t Franfch Goujon, in ’tNcdcrduitfch Q q 3 Gres- * Zie PI. X. Fig. ii.. 310 G O. G R Grondel, Grondding, is een riviervifchje , zoo lang en dik als een duim , wit , blinkende ; zeer gemeen en van een' geringen prys op de vifchmarkten ; hy heeft vlug zout en olie in zich; daer is ook een Grondeling, dien men aen den zeekant vind , en in ’t Franfch Bouillerot noemt ; beide zyn ze goed om te eten en openende. Golius , d xaSiof, Grondeling. GOSSAMPINUS. Goffampinus , Plinii, sirbor lanigera , G.Pifon. Is een Indiaenfche boom, die dikwils ter hoog- te van den Denneboom groeit ; zyn dam is groen , de takken wyd uitgebreidt , regt, in orde gefchikt , en tegen over malkander ge- plaetd ; de bladers zyn diep ingefneden , en heb- ben eenefchoone, levendige , groene kleur; de bloemen zyn rood , en worden gevolgt van kleene vruchten, die als langwerpige pypen gemaekt zyn , welke ryp zynde eene foort van wolle, en een zwart zaed naer peper ge- lykende voortbrengen ; deze wol kan noch gekaerdt, noch geiponnen worden, om dat hare draden te kort zyn ; maer men gebruikt ze in Indië om ’er de beddens mede te vul- len , gelyk wy ’t dons gebruiken ; zy is ’er zeer bekwaem toe, dewyl zy zeer fyn , heel zacht en zeer ligt is , doch men moet wel zorg dragen , dat ’er geen vonk vuurs in ko- me , want zy raekt zeer ligt aen ’t branden , en zy zoude verteert zyn , eer men in ftaet ware ’tvuur te bluflchen. Deze wol verwekt de beweging der geeften, en de warmte in de deelen, zy is goed voor de lammigheit, en om de rnaeg te verwarmen, als zy daer op gelegt word. Gojfampinus , d yertriiriov , k&ttoen , er pinus , pynboom, als of men zeide kattoendragende Pyn- boom ; want dees boom gelykt eenigzins naer den Pynboom, en draegt kattoen. GRACULUS. Graculus , ftve Gracus , Jonft. in ’t Franfch Geay of Gay , in *c Nederduitfch Meerkol of Meerkolf, /(>« of Kauw , is een vogel, die naer eene Kraei gelykt. maer doorgaens kleeneris; hy leeft van koren , eikelen , vleefch ; men leert hem fpreken; daer zyn drie foorten; de eerftc word genaemt Coracia; dees is een vo- gel zoo groot als eene Kraei, zwart van kleur’, zyn bek is bynaer vier vingers lang, en wat krom ; hy onthoud zich op hooge bergen. Men noemt hem Coracia , mgrum, om dat hy zwart is. G R. De tweede foort word genaemt Tyrhocorax ; dees is een vogel kleener dan eene Kraei, zeer zwart van kleur’ over ’tlyf; zyn bek is kleen* aen ’t einde wat krom , geel van kleur’ ; hy onthoud zich op ’t Alpifch gebergte , alwaer hy • zeer gemeen is ; men vind ’er ook in Kandië, en in F.ngeland; hy kraeit hard met eene door- dringende ftemme. Men noemt hem Pyrbocorax , d irug , ignis, ©*■ *#{*§, corvus, als of men zeide Vogel van vuur of van warmte, vermits men meent, dat, wanneer hy laeg vliegt, het een voorteelten van warm- te in de lucht is. De derde foort word genaemt Menedulag dees is de gemeende Kauw ; hy is zoo groot niet als eene Kraei, zwartachtig van kleur’; hy bewoont de vlaktens ; doch maekt door- gacns zyn neft op de torens. Men noemt hem Monedula , d moneta , geld munt, om dat hy de (lukken gouds en zilvers zeer bemint. Men eet de Kauwen in verfcheide landen; zy hebben veel vlug zout en olie in zich. Zy zyn goed, in vleefchnat gebruikt , om te verüerken of de vervallene krachten te herftel- len; hare jongen worden gebruikt in ’t maken van eenige wateren, die dienllig zyn om dehuid te reinigen en fchoon te maken. Graculus , vel quotl gregatim volent , vel d garruli - tate , om dat de Kauwen by troppen vlie- gen , of wegens hun geklap. G R A M E N. * Gr amen, Ruel. Dod. Gramen utitgare , Lugd. Gr amen caninum , Ger. Raii Hift. Gr amen caninum arvenfe , feve Gramen , Diofc. C. B’ Pit. Tournef. Gramen repen s , qfficinarum forto, /pica tri - tic* f alujuatenus fvnile , J. 13. Gramen caninum vulgat ius , Parlc. In ’t Franfch Dent de cbien. In ’t Nederduitfch Leed - of Lidgras , Honds- gras, Ktveek. * Is eene plant, die twee of drie voeten hoog groeit; de bladers zyn lang, fmal, fpits, teêr , groen ; tufichen dezelve fchieten hol- le of ronde (telen op , die met eenige bla- deren bekleedt zyn, en op hunne toppen rood- achtige * Zie PI. X. Fig. 12. G R. G R. achtige airen dragen, waer aen bloemen, met helmftvltjes voorzien, vaft zyn , wier kelk fchil- ferachtig is; als deze bloemen verwelkt zyn, komen ’er langwerpige , roodachtige, en wat mee'achtige zaden te voorfchyn ; de wortels zyn lang, dun, hard , kruipende, en wit; zy ▼erdeelen zich in verfcheide takken , die in €n boven de aerde wyd voortloopen, zich in malkanderen vlechten , en van wydte tot wydt e ■verdeeltwordén door leedjes, waer aen draedjes valt zyn,enhebben een’ zoetachtigen fmaek; deze plant groeit op de akkers, in houwbare en be- bouwde landen , den akkerlieden zeer hinderen- de wegens de ineen vlechting hunner wortelen, die de ploegen tegenhouden; de wortels van ’t Hondsgras zyn in de Geneeskunde zeer in gebruik; men moet de dikfte, beft gevoede, verfche , witte , en van hunne draedjes gezui- verde verkiezen ; zy hebben veel wezentlyk zout , en middelmatiglyk olie in zich, Zy zyn zeer openende door de piswegen , en den 'afgang wat (toppende; in een afziedfel in- genomen woorden zy gebruikt om de verftoppin- gen wreg te nemen , de pis te verwekken , en tegen den (teen en ’t graveel. Gramen , d gradt, gaen , om dat de wortels van deze plant’ al kruipende over den grond fterk voortloopen. Hondsgras , om dat de honden zich kwalyk be- vindende de bladers van dit gras eten, dat hen G R A N A L. Granal Hollandorum , int er Aizoa repouen- da , J. Bauh. Is eene Amerikaenfche plant , die tot haren wasdom noch water, noch aerde, noch veel lucht noodig heeft ; want zy waft hangende of vaft zynde aen den zolder in huis , fchoon ze verre van ’t vuur af is ; zy blyft altyd groen , fchietende takken , die breed en een vinger dik zyn; zy draegt geene bloem, noch vrucht, noch zaed ; men acht , dat haer fap vergiftig is; zy word in de Geneeskunde niet gebruikt. Granal, is een Hollandfche naem , die altyd groen beteekent. GRANATUS. Granatus , in ’tFranfch Grenat , in ’t Neder- dvitfch G R. G R. v duitfch Granaetjleen , is een koftelyke roode, en als vuur glinderende fteen , naer den ro- byndeen gelykende, maer donkerer van kleur’; daer zyn verfcheide foorten, die door hunne fchoonheit en glans verfchillen ; de meed geachte en de duurde zyn de Ooderfche, die de juweliers flypen om ze in te zetten; de Wederfche worden in de Geneeskunde ge- bruikt, want zy zyn ’er zoo goed toe als de andere, en koden zoo veel niet; men krygt ze uit Spanje, Bohemen, en Silefiè'. Men fchryft den Granaetdeenen de vermo- gens toe van ’thart te verderken , de hartklop- ping te genezen , de droefgeedigheit te verdry- ven , het vergift te wederdaen; maer al hunne kracht bedaet in ’t zuur en de al te fcherpe zou- ten te matigen en te verzachten , gelyk de andere Alkalifche doffen doen, \vaer door ze in daet zyn de bloedingen en buikloopen te duiten ; men wryft ze zeer fyn op een’ marmerdeen , en laet ’tpoeder innemen; de gift is van tien greinen tot twee fcrupels. Granatus , om dat de Granaetdeen naer ’tzaed van een’ Granaetappel gelykt , of om dat hy geraeenlyk kleen, en als korrels gemaekt is. GRATIOLA. Gratiola , Dod. J. B. Raii Hifi. Gratiola centauroid.es , C. B. Digitalis minima Gratiola di8a , Mor. Hifï. Pit. Tou’rnef. Gratiola vulgat is , Park. Gratia De/, Gertnanis. Limnefium , feu Centauroides , Cord. Hift. In ’t Franfch Herbe d pactvre homtne . Jn ’tNederduitfch Gods genade. * Is eene foort van Vingerhoedskruid', of eene plant , die verfcheide delen fchiet om- trent een voethoog; de binders zyn langwer- pig, fmal, bynaer als die van dellyfop, aen de kanten gefchaert , tegen over malkanderen langs de delen geplaetd; de bloemen komen uit den fchoot der bladeren, vad aen dunne deeltjes , hebbende , volgens den Heer Tour- nefort , door hare gedaeme eenige overeen- kornd met een’ vingerhoed, doorgaens purper- achtig, fomtyds wit, zelden geel van kleur’. Als deze bloem verwelkt is , komt ’er een kleene eironde dop in hare plaets , in twee huisjes verdeelt, die met kleene zaden vervult zyn; de wortels zyn zoo dik als Ganzefchach- * Zie Pi. X. Fig. 13. ten , lang , kruipende , wit, geknoopt, en met vezelen omringt ; de geheele plant is zeer bitter; zy groeit in de weiden, en moeraden, en heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Zy is infnydende, verdunnende, openende, afvegende ; zy ontlad derk van onderen en van boven de flymachtige en galachtige voch- ten; men gebruikt ze in de waterzucht; men laet ze in poeder innemen ; de gift is van eene fcrupel tot eene drachma; zy is goed voor de wormen; ’tis aenmerkelyk dat ’taf- weekfel of afziedfel van de plant’ den buik der- ker zuivert , dan ’t fap, ’t welk men ’erzoude uit- geperd hebben; ’tis naer allen i'chyn, om dat ’t water eene grooter meenigte van' wezently- ke deelen ontdoet en uittrekt, doch ’tfap dryft de pis beter af ; zommigen meenen dat haer wortel tot poeder gemaekt en tot eene halve drachma ingenomen in den roodeioop bynaer werkt als de Ipecacuanha ; de geheele plant is wondheelende , als men ze vitwendig ge- bruikt. Deze plant was by de Ouden onder de na- men \zn Gratiola, of Gratia Dei niet bekent; ’tis waerfchynlyk , dat ze is de Papaver fpumeumDio- fcoridts , of de Rupatonum van Mefue. Gratiola , vel Gratia Dei , wegens de groote krachten , die deze plant bezit. Herbe a pauvre hornme , Armenmans kjuid , om dat deze plant, vry gemeen zynde , en niet veel kodende, van de arme lieden dikwiis ge- bruikt word , om ’er hunne buikzuiverende middelen , en aersfpuitingeu van te maken, GRIGALLUS. G rigalltts, Aldrovandi, Tetrax , Jond. Is een vogel, waer van twee foorten zyn , een groote, en een kleene. De groote word Grigallus major genaemt. Ily is van grootte als eene Gans , zyn hoofd is plat, zyn bek omgekromt, ongelyk, en zwart. De kleene word Gripallus minor genaemt , dees is gelyk een Patrys , maer grooter. De een en de ander leven van granen en vruchten; zy zyn zeer goed om te eten ; hun vleefch is wit, malfch, en wel te verteren; zv komen voort in warme landen, en begeven zich naer fchaduwacluige plaetfen ; zy zyn zeer domme vogels, zoo als de Dichter Nemefianus zegt. Et tetracem R otni , quttn nune vccitare taracem Caeperunt , avutm efl muit o fiulujfma, Zy hebben veel vlug zout en olie in zich. Zy g r: G R. Zy zyn openende , goed voor ’tnie kolyk. Hunne herfencn zyn goed om ’tzaed te ver wekken. GROSSULARIA, GroJJularia; in ’tFranfch G rofelicr , in ’t Ne- derduitfch ICjuisbcU'éboom , Doornbcvcboom , Kjoes- bez.ïéboom , /(ruisdoorn , Stel^elbez,i'ë , is een hee- fter , dien men in twee algemeene foorten kan verdeden , in een’ Kruisbeziëboom met doornen, en in een’ Kruisbeziëboom zonder doornen; ik zal hier alleenlyk van den eer- den fpreken , zullende van den anderen hande- len op zyne plaets , ónder den naem van Ri- bes. Daer zyn twee foorten van Kruisbeziëboo- men met doornen, een wilde, en een tamme; de wilde is de gemeende : men noemt hem G rojjhlaria i Ruellio, Eellon. G roffularia vu/garis , Cluf, Hift. G roffularia fimplici acino , vel fpinofa fylve- Jlris , C. 13. Pit. Tournef. Uva crijpa , Trag. Dod. Uva crijpa, Jive GroJJularia , Raii Hift. XJva fpina , Matth. Hy is zes of zeven voeten hoog, zeer tak- achtig, aen alle kanten met derke en fcherpe doornen voorzien ; zyn bad helt naer het purper; zyn hout is bleek; de bladers zyn bykans van grootte als de nagel van den duim , bynaer rond, of wat ingefneden , groen, ruig, zuurachtig van fmaek; de bloe- men zyn kleen, fchoon , yder uit vyf blade- ren t’zamengeftelt , die in ’trond gefchikt, en aen de kanten van den kelk , die in vyf deelen ingefneden is, vad zyn; als de bloe- men verwelkt zyn, waden ’er ronde of ei- ronde, vleezige vruchten, zoo groot als drui- vekorrels, gedreept, in ’t begin groen en met een zuur t’zamentrekkend fap vervult , doch die naer mate dat zy ryp worden, eene geel- achtige kleur, en een’ zoeten en aengenamen fmaek verkrygen ; zy hebben vele kleene za- den in zich; dees heeder wad zeer gemeen in de heggens. De tweede foort word genaemt GroJJularia fpinofa fativa , C. B. Pit. Tournef. G roffularia majore fruHu , Cluf. Hift. Uva crijpa fruclu cerafi ma&nitudine , Gef. Hor. 3*5 Hy verfchilt van den voorgaenden hier in, dat hy minder doornen heeft , en dat zyne vruchten grooter zyn; men kweekt hem in de tuinen aen. De groene Kruisbeziên’worden onder de op- dooffels gebruikt, en die ryp zyn, eet men zoo als zy van den heeder komen ; zy hebben vele waterdeelen en wezentlyk zout, en een Weinig olie in zich. De^Kruisbeziën, voornamentlyk de onrvpe, zyn t’zamentrekkende en verkoelende , goed .voor den koortfigen ; zy leüchen den dord,en doen de bloedfpouwing en de buikloopen op- houden. GroJJularia , a cute jruElus grofja, om dat de fchel van de Kruisbezie wat dik is. Uva crijpa , om dat de gemeene Kruisbezie naer eene druif gelykt, die men in ’tLatynt/v* noemt, en om dat ze ruig is. simplki acino , om dat deze vrucht in afgezon- derde korrelen ofbeziën,en niet in troffen voort- komt. G R U S. G rus , in ’tFranfch Grue, of Gruon, in ’tNe- derduitfeh l(ram , /< 'raenvogel , is een over- vliegende of vreemde vogel , die met troppen vliegt , van eene middelmatige grootte, en afch- verwig van kleur’; zyn bek is lang, fierk en wat omgekromt; de hals lang; depooten zyn hoog; doorgaens ttaet hy op een’ poot, als hy op den grond is ; hy bewoont waterachtige plaetfen , leeft van koren en Hangen ; zyne flem is fierk en doorklinkende. Men at ze eer- tyds op de maeltyden; zyn jong word Vipio, in ’tFranfch Gruon, in ’t Nederduitfch Jonge l tenni , dat ’t zelve beteekent. Arabicum , om dat de boom, die ze voortbrengt, in groote meenigte inAra- biè' groeit. GUMMI GUTTA. Gummi gut fa. G utta gamba. G utta gatnandra. Ghitta gemoit. Catagama. Gummi Peruanum. Gummi de Peru. Gummi de Jemu. In ’tFranfch Gomme gul te , of Gut te gom- me. In ’t Nederduitfch Gittegom, Guttegom. * Is eene harflachtige gom, die men ons uit In- * Zie PI. X. Fig. i<5. G U. G Y. H A. S»P Indië brengt, in vry dikke Hukken , meeften- tyds van gedaente als vleefchworft , hard , maer broos , uitnemend geel ; zy komt van Siam, en van ’t Landfebap Cambodis genaemt , naburig aen ’tKoninkryk van China ; de India- nen noemen ze om deze reden Lonam Cambodia; men is ’tuog niet wel eens , uit welke plant’ zy druipt , doch ’t gemeenHe gevoelen is , dat ze komt door infnyding uit een’ doornachtigen, takkigen heefier , die hoog opfchiet, kruipt, en zich om de naeH- byflaende boomen •wind; zyn kam is dikker dan een arm; de In- dianen maken ’er infnydingen in , uit welke een vloeibaer fap vloeit, dat iu weinig tyds in de zonne dik word. Als het de dikte van deeg heeft verkregen, vormt men het zoo als men wil, dan laet men het teenemael hard worden , zoo als wy ’tzien; dat is de Guttegom. Zommige Schryvers gelooven, dat de plant, waer uit deze gom vloeit , eene foort van Springkruid is , en dat de bladers zoo dik zyn als die van Huislook. De Guttegom moet men kiezen droog, hard, broos, zuiver, hoog en fchoon geel van kleur’, die in ’t eerft fmakJoos is , maer daerna fcherp in de keel word, vuur vat , van ’t zelfs op ’tvuur fmelt , en in den brandewyn zich* ontdoet , de Schilders gebruiken ze ; zy heeft veel olie , en wezentlyk, zuur, fcherp , en doordringend zout in zich. Zy ontlaft zeer fierk door de braking en den fioelgung de weiachtige en galachtige voch- ten ; men gebruikt ze in de waterzucht , fchurft, en venusziekte; de gift is van twee tot twaelf greinen; men kan hare geweldige werking matigen door ’tbydoen van een gelyk gewigtvan zout van wyniteen of eenig ander Alkalifch va ft zout. Gummguiia, om dat deze gom by druppels uit de plant’ vloeit, of om dat ze by de India- nen een groot middel tegen de jigt is GUMMI SENEGAL. Gummi fenegal is die gom, welke men door- gaens by de Droogiflen onder den naem van uirabifche Gom verkoopt; zy is v/it, geelachtig, doorfchynende, waterachtig; zy komt uit een’ doornachtigen boom’ , die in Afrika zeer ge- meen groeit; zyne bladers zyn zeer kleen , al- tyd groen; de bloemen wit; de vruchten rond ' en geel , naer vygen gelykende. Men zend ons deze Gom van Senegal , waer van ze haren naem gekregen heeft. Zy moet wit, doorfchyuende , zuiver, en droog gekozen worden. Zy befiaet uit de zelve beginfelen als de Arabifche Gom , en heeft de zelve krachten. Men vind fomtyds Hukken van deze Gom- me , die dun , en gekronkelt zyn gelyk wor- men ; zy heeft deze gedaente gekregen in ’t afdruipen van den boom’; dan uoemt men ze Gomme Vermiculte (U’ormsvyz,e Gom ; ) deze is ’t, die van de Schryveren ’t meelt geacht word. G Y P S U M CRUDUM. Gyp/um cru.lum , in ’t Ftanfch Pl at re crud , ia ’tNederduitfch RAettve Pleifttr , is een witte (teen, van eene middelmatige hardigheit, vry fponsachtig, dien men in alle fleengroe- venvind; men kalcineert hem, en maekt ’er eene halve kalk van, die de pleiflerkalk is , wel- ke de Metfelaers gebruiken. De Raeuwe Pleilter is t’zamentrekkende, en goed om de overtollige vochtigheden te ver- teren, en op te droogen , ’t bloed te Helpen , om te doen inkrimpen en te verflerken; men gebruikt ze voor de fcheurfelen ; zy komt on- der eenige plaifiers en zalven. H. HABASCON. TJAbafcon , Thom. Hariot, is een Virgiuiaen- fche wortel, van gedaente en dikte als on» ze Pinflernaken: de Indianen eten hem. Hy is openende. H A C U B. Uacub , Jive Silybum quïkufdam , J. Bauhin. is eene foort van Indiaenfchen Diflel , of eene plant, die naer de Carline gelykt , maer zy is grooter en hooger ; in de lente fchiet ze fpergies of teêre fpruiten , die de Indianen eten, nadat zy ze hebben laten koken; maer als men ze laet groeijea , dragen ze doornach- tige hoofden of knoppen , die kleene roode bloemen onderHeunen , de tvortel is lang en dik ; zy groeit by Halep , op ruwe eu drooge plaetfen. De H A. H A. 510 De wortel , ia een afweekfel ingenomeii , doet braken, en maekt loslyvigheit. HIMATITES. Hamatites . . Lapis fanguineus. In ’t Franfch Pi er re fanguine , Pierre He- rnat ite. Feret d'Efpagne. In ’t Nederduitfch Bloedjleen. Is een harde, vade, zware (leen, die iets van ’tyzer in zich heeft , en als fpitfe draden of naeldens gefchikt,en roodachtig bruin van kleur’ is , maer zoo rood als bloed word , naermate men hem tot poeder maekt ; men krygt hem uit de yzermynen; de meed geachte en de bede is , die uit Spanje komt , en zuiver , zwaer, hard , vad is , en fchoone draden heeft van eene donkerroode kleur’ , met zwartachtige ftrepen van buiten, en van binnen naer Ver- milloen gelykt. Hy is zeer t’zamentrekkende en opdroogen- de, delpt ’t bloed; men gebruikt hem in -en uitwendig in een zeer fyn poeder. De gift is van vyftien greinen tot eenedrach- ma. Men brengt ons uit Engeland eene andere foort van Bloeddeen , dien men Hxmatites /pa- rtus, (Baflaerd Bloeddeen') noemen kan. Hy ver- fchilt van den voorgaenden hier in ,dat hygee- ne draden heeft, noch zoo hard is, want men fnyd hem gemaklyk om ’er pennetjes van te maken; dit is’t, dat men Rood Ifryt , Roode sier- de noemt; men moet hem donkerrood, zwaer, vad, glad, en zacht in ’taenraken verkiezen. Hy is zeer t’zamentrekkende. Hoematites , ab uiftx, fanguis , omdathy, tot poeder gebragt zynde , eene bloed kleur heeft, en om dat hy de bloedingen duit. Feret , om dat dees deen in de yzermynen gevonden word, en iets van dit metael in zich heeft. HiMORRHÜUS. Hamorrhous , Jonfh Apis heemorrhois , llidori. Afrodnts , Arnoldi. <■' . Sabris ö5 Aifordius , Avicennse. 1 In ’tNederduitfck Bloedjlorter. Is eene kleene Indiaenfche (lang , wier huid met zwart en wit gemarmert , en glinde* rende is ; haer hoofd is fmal , voorzien op ’t voorhoofd met twee kleene horenen; de oogen fchitteren , en fchieten als vuurdralen ; de tanden zyn even groot ; de daert is dun ; zy onthoud zich in holen , en deenachtige plaet- fen , inEgypten, en in Indiè'; hare beet ver- oorzaekt ’t derk bloeden niet alleen uit de wonde , maer ook uit de neuze en mond’ ; men heeft groote benauwtheit in ’t ademen , en in- dien ’er eenig lidteeken aen ’tlichaera is , gaet ’t wederom open, ’t tandvleefch bederft, en de tanden vallen uit; de middelen, die men daer tegen gebruikt, zyn om ’t bloed te del- pen, en ’t vergift te verdryven ; men legt ’er uitwendig i’zamentrekkende en aeneenkleven- de middelen op , en inwendig geeft men hart- derkende Confeftien , en andere diergelyke middelen. Deze Slang bereid zynde, gelyk men de ad- ders toebereit , is zweetdryvende , en goed, gelyk die, om ’t vergift tegen te daen. tUmorrhous , ab «// uct , fanguis , v pécu , fluo, om dat de beet van deze Slang’ ’t bloed uit ver- fcheide deelen des lichaems doet vloeijen. HAERMIA. Haermia Serapionis , five Piperella , J. B. Mungo fimïlïs fruBus , Lugd. Piperi fimihs frutius Jlriatus , C. B. Caryopbyllus Plinianus ,Jive Negundo, Imp. Is eene kleene Indiaenfche vrucht , in ge- daente en grootte naer peper gelykende , en ge- lyk zy, aen een kort deeltje vadgehecht; hare fchel is verfiert met vele fchoone drepen, ha- re kleur is roodachtig of citroengeel , haer fmaek is fpeceryachtig , en dien van de kruid- nagelen naer by komende ; zommigen meenen , dat ze de vrucht is van een’ boom Negundo ge- naemt , waer van op zyne plaets zal gefproken worden; maer dit gevoelen is niet in ’t alge- meen aengenomen; de Haermia heeft veel vfug zout en olie in zich. Zy word geacht goed te zyn om de winden te verdryven , de maeg te verderken , en voor den huig. H A L E C. Haleci Hak c its, . . Haren- Harcngus . H A. H A. HALIM US, Ia ’tFraafch Haran , of Hartng In ’tNederdukfch Haring. Is een kleene zeevifch ,die op zeker getyde des jaers komt , en zeer gemeen , by ydereen be- kent , blaeuw op den rug , en vvitaen den buik is ; men vind hem in zeer groote meenigte in zee om- trent Bretagne, Ierland, Schotland, Noorwegen, Denemarken; zy vergaderen zich te zamen, en vermeenigvuldigen zeer; men zegt dat de Ha- ringen op zekere tyden in verfcheide oorden van de zee in een’ zoo grooten overvloed by malkanderen gevonden worden , dat de fche- pen moeite hebben hen van een te fcheiden om een’ vryen doortogt te hebben , en zy geven aen de zee een zeker fchynfel, ook volgen ze ’tlicht van eene lamp of fakkel; de vanglt ge- fchied in den herffl: en in de lente gedurende ’tmiftig weêr; zy derven zoo dra als zy uit het water zyn , ’t vleefch van den Haring is goed van fmaek, en wel te verteren; ’theeft veel zout in zich.. Het is openende; fommigen leggen een’Pe- kelharing tegen de voetzolen om de koorts te doen overgaen. Her geen men Groenharing of Panharing noemt, is die, welke verfch gevangen is. Buisharing is die, welken men met zout be- fpr^ngt heeft, om bewaert te konnen worden. Pekelharing is gezoute Haring, dien de Hol- landers weeken zoo veel zy konnen om hem ganfr'h raeuw te eten. Haran for , of Haran foret , Gerookte Haring , of r is gezoute Haring, dien men heeft la- ten droogen en rooken. Als men de Haringen gezouten heeft, legt men ze op malkanderen in vaten, ’tgeen men Haringpakken noemt. Ha'ec , ai ciM , [al , vel ab üXvKct , aut aXvnóv , jalfamcntum , om dat men dezen vifch zout, en iu de pekel bewaert. H A L I C A. Halica , was eertyds eene foort van bry of papp’, die de Ouden van eene foort’ van ko- ren , dat men fpelte noemt , van kryt , en van pleider maekten. Men gebruikte ze in de Geneeskunde , in- wendig om den roodeloop te fluiten, en uit- wendig tegen den hair- of daeuwworm. Halimus vuig ar is , Matth. Eyft. Halimus feu Portulaca marina , C. B. Halimus amlgaris , five Portulaca marina , Ger. Atriplex maritima fruticofa Halimus diBa , Raii Hift. Atriplex maritima angufliffimo folio , Mor. Hift. Pit. Tournef. Portulaca manna fruticofa qt<£ Halimus 2, Cluf. J. B. ? Portulaca marina , Dod. Portulaca marina nojiras , Park* In ’tNederduitfch Zecporcelcin. Is eene foort van Melde, of een kleene hee* fter, die dunne en buigzame ftelen fchiet, on- trent anderbalfvoet lang, die voor ’t meefte ge- deelte ter aerde nederliggen , blaeuw of bleek- purper van kleur’ zyn , en voorzien met lang- werpige, vette, vleezige , gladde bladeren, welke naer die van dePorcelein gelvken, maer harder, witter, en ziltig van fmaek zyn; de bloemen waden aen de toppen der takken , be- ftaende uit vyf ofzes helmflyltjes , wat purper- achtig groen van kleur’, door een vyfbladig kelkje onderfteunt ; als de bloemen zyn afge- vallen, komen 'er vele kleene, bynaer ronae, platte zaden als in de gemeene Melde te voor- fchyn ; haer wortel is houtachtig ; deze plant ftaet de ftrengheit des winters door, nadat zy zich van eenige bladeren ontdaen heeft ; zy waft op zandachtige en aen zee liggende plaetfen , voornamentlyk in Zeeland, Vlaen- deren, en Engeland; zy heeft vele waterdee- len, olie, en wezentlyk en vaft zout in zich ; de bladers worden onder de voedfels gebruikt; men legt ze in de pekel, om ze als falaed te eten. Haer wortel word goed geacht om aen de minnen de melk te verwekken , om de krim- pingen in de darmen te verzachten , voor de ftuiptrekkingen , fcheurfelen , en ontledingen , in een poeder of afziedfel gebruikt. Deze plant groeit op zeeplaetfen. Halimus , ab üXf , mare , om dat deze plant groeit op plaetfen , die aen de zee gelegen zyn. H A R M A L A. Harmala , Dod, Ger. Pit. Tournef. Harmala Syriaca , Ad. Lob. Har mei, Gefn. Hort, Rit- H E. H E. Kuta fylvejlris flore magno albo , C. B. Raii Hift. Kuta qua Aki folet Harmala , J. B. Kuta fylvejlris Synaca , five Harmala , Park. In ’t Nederduitfch Harmala uit Syrië. Is eene plant , die verfcheide kleene , donker- achtig- groene , takkige ftelen fchiet , op de wyze van een’ kleenen heefter ter hoogte van een’ voet. Zy dragen langwerpige , dikke, vette, vleézige , groene bladers, die over en weder ftaen , in (malle deelen ingefneden zyn , en een’ lymachtigen en bitteren fmaek hebben; de bloemen waden aen den top der takken , beftaende yder uit verfcheide rooswyze gefchikte witte bladeren , die in hun mid- den gele helmftyltjes hebben ; als deze bloem verwelkt is , komt ’er eene vrucht in hare plaets, die grooter en zachter dan die van de Wynruit, bynaerrond , driekantig en in drie huisjes verdeelt is, waarin men ongelyke en hoekige zaden vind, van eene donkere kleur’; haer wortel is lank, dikwils zoo dik als een pink, bleek geel van kleur’; de geheele plant heeft een’ flerken en onaengenamen reuk, zy groeit op zandachtige , drooge en dorre plaet- len , zy heeft veel zout en olie in zich. Zy is infnydende, verdunnende, verteren- de, opdroogende, openende; men gebruikt ze om de dikke vochten te verdunnen , en de pislozing te verwekken. Harmala, is een Arabifche naem. HEDERA. Hedera , Brunf. T rag. He der a arborea , C. B. Pit. Tournefort. Hedera communis major & minor , ƒ. B. Raii Hift. Hedera arborea ,| Jive fcandens & corymbofa communis , Park. Hedera nigra , Fuch. Dod. Hedera major , Caftor. In ’t Franfch Lierre. In ’t Nederduitfch Feil, Ei loof. Kleef, Klim, Klimop. * Is een heefter of boom , wiens rankwyze takken hoog opfehieten , en zich daer wyd uitbreiden al kruipende en zich vaft hechten- de aen de naeftbyltaende boomeu en muren,. zich tuflehen de fteenen indringende , waer itr zy diepe wortels fchieten , en die meenig- mael doen inftorten ; de baft is gerimpelt en afchverwig , ’t hout is bard en wit , de bla- ders zyn groot, breed, hoekig, dik, hard, (tyf, glad, ’t geheele jaer -door groen, blin- kende , ’t ^amentrekkende en fcherp van fmaek ; de bloemen wallen aen ’t uiterlle der takken , beftaende yder uit zes graskleurige ftraelswyze bladeren, en worden van ronde be- ziën gevolge, die een weinig vleezig , en zoo groot zyn als Jeneverbeziën , troswyze gefchikt, en zwart van kleur’, als ze ryp zyn , waer van yder vyf mergachtige zaden influit , die op den rug rondachtig , en aen de andere zyden plat zyn; ’t Veil groeit overal langs de muren, in de tuinen, nu als een boom, dan als een heefter ; in de Geneeskunde gebruikt men de bladers en de beziën; zy hebben veel 'olie , en middelmatiglyk wezentlyk zout in zich. Zy zyn afvegende , wondheelende , goed om de luizen en neten te doen fterven , en voor ’t hoofdzeer; men legt de Klimbladers op de etterdrachten , om ze van hare fcherpe vochten te zuiveren ; men gebruiktze ook in afziedzelen voorde pyn’der ooren en tanden, en om’thair zwart te maken. Hedera , tjuod h&reat arboribus aut muris , als of men zeide, hangende aen hoornen en muren. Daer is eene andere foort van Veil genaemt, Hedera Poëtica, C. B. Pit. Tournef. Hedera Dionyfias Dalechampii , J. B. Raii Hift. Hedera Dionyfias Chryfocarpos , Dalech. Lugd. De bladers zyn niet hoekig, maer alleenlyk fpits omtrent ’t einde, dunner , zachter , enzoo vleezig niet als die van ander Veil, en lichter groen van kleur’; de beziën zyn fraei en goud- kleurig; deze foort van Veil word zelden in Vrankryk gevonden; de Ouden maekten ’er kroonen af, waer mede zy hunne Dichters kroonden , waerom menz e Hedera Poëtica noemt; Hedera Dionyfias aut Bachica , om dat men deze foort van Veil gebruikte in de vreugdebedry- ven op de Bacchusfeeften. Chryfocarpos , d XiVT'6^ » aurum , & xxpxit , frutius, om dat de beziën van dit Veil goud- kleurig zyn. Men maakt in de (lammen der dikfte Veilen, die in de warme landen , als Italië , Lan- guedok, en Provence groeijen , infnydingen , om ’er eene gom of harft uit te doen komen, die in korten tyd bard word , en die men Gum-, * Zie PI. XI. Fig. i. H E. H E. Gummi Hedera. of Gom van Veil noemt ; 7 y moet roodachtiggeel , doorfchynende , flerk van reuk , fcherp en fpeceryachtig van fmaek zyn; ’t grootte gedeelte van die, welke by de Droogitten verkocht word, komt van ln- diën over Marfeille ; zy heeft veel olië en zout in zich. Zy is goed om ’t hair te doen uitvallen als ze ’er op gelegt word , om de neten te dooden, om te verdryven , en te ontbinden , men gebruiktzc in eenige zalven, als in die van Althtea. hedera ter r estri s. He der a terreftris , Ger. Raii Hifi. Hedera terreftris vulgaris , C. B. Cbamaclema , Cord. Hift, Melacocifjbs , Lugd. Chamaciffus , Jive Hedera terreftris , J. B. Calamintba bumilior folio rotundiori , Pit. Tournefort. Humihs hedera , Adv. Corona terra , Lob. Hedera terreftris , fvve Chamaafjus , Dod. In ’t Franfch Lierre terreftre. In ’t Nederduifch Hondsdraf, Onderbave , AerdveiL * Is eene foort van Calament , of eene plant , fchietende kleene delen omtrent een halfvoet lang , die laeg, op den grond krui- pende, dun, vierkant, geknoopt en fomtyds roodachug zyn, dragende ronde, aen de kan- ten getande , ruige bladers , die wat ruuw , aen lange deeltjes vad , en by tuiï'chenruim- tens tegen over raalkanderen geplaetttzyn; de bloemen walfen als ruikers in den fchoot der bladeren , en zyn van gedaante als een bek, of als eene pyp , die van boven in twee lippen Tefneden is , van eene blaeuwe^ kleur’. Als deze bloem verwelkt is , komen ’er vier lang- werpige zaden, die aen malkanderen gevoegt, en in een zaedhuisje , dat de bloem’ tot een’ kelk gedient heeft, befloten zyn; de wortel is dun en witachtig ; de geheele plant is vry derk van reuken bitter van fmaek; zy groeit op lommerryke plaetfen , tegens muren , en heggens; daer zyn twee foorten, eene groote enÖeene kleene; de grootde is de gemeende, die wy nu befchreven hebben, de kleende is de fraeide ;hare delen zyn korter, doch verheve- ner of min kruipende , dan die van de andere ; de bla* bladers zyn kleener, en de bloemen van een fchooner blaeuw ; men vind ze in vochtige plaetfen, by oude boomen. De Hondsdraf heeft veel wezentlyk zout en olië in zich. Zy is openende, afvegende, wondheelende ; men gebruikt ze in een afziedfel tegen den deên , fcheurbuik,verdoppingen , verzweringen der longe , aêmbordigheit , en ’tkolyk. De naem van Aerdveil is aen deze plan te gegeven wegens eenige gelykheit , die men meende te vinden tufl'chen hare kruipende de- len en bladers met die van ’t ware Veil , doch ’t is moeijelyk te ontdekken , waer in deze gelykheit bettaet. C kam&cijfus , a xttfut), humilts , & xlro-et Hedera als of men zeide Lage Veyl, of lyleene Veyl. HEDYPNOIS. Hedypnois anima. Pit. Tournef. Hieracium capitulum inclinans , femne adun • fo, C. B. Hieracium facie hedypnois , Lob* Ico. Rbagadiolus , Caef, Is eene plant, wier bladers vol bogten en ruuw zyn , eenigzins naer die van de wilde Cichoreye gelykende ; haer deel draegt op zynen top een bynaer langwerpigrond hoofd, datge- bogen en voorzien is met bloempjes , welke afge- vallen zynde word dit hoofd eene vrucht bynaer als eene kleene Meloen, en die onder ’t rypen zich opent, en twee foorten van zaden ver- toont; die, welke omtrent ’t midden zyn , heb- ben een hoofdje of een bordeltje van hair, dat doorgaans zeer dyf is ; maer die in den omtrek zyn, eindigen van boven met een’ kleenen viiesachügen rand . en zyn in een van de bladeren, die’tbuitende van deze vrucht uitmaken , gevoegt ; deze plant groeit op de akkers in warme landen by Montpellier. Als men ze verplant en in de tuinen aenkweekt , verlieft ze bykans al hare feherpheit. Zy is openende, afvegende, wondheelende, HEDYSARUM. » Hedyfarum clypeatum flore Juaviter rubentc , Eyftet. Pit. Tournefort. Hedyfarum clypeatum v'dgare , Park. Qnobrychis femine clypeato afpero major , C. B. Hedyfarum clypeatum , Ger. emac. Raii Hift. Aft, * Zie PI. XI. Fig. 2. Ss t H E. H E. 3*4 Aftragalus Rornams , five Hedyfarum clypea- tum füitjua ajpera , J. 13. In 7t Nederduitfch Scbilddragende Hedyfa- rum. I Is eene plant , die vry dikke (telen fchiet, drie voeten hoog, zich ter aerden nederbui- gende ; de bladers gelyken eenigzins naer die van ’t Zoetheut, maer zy zyn wat korter, bree- der, zondfr hair, uitgenomen aan de kanten, alvvaer eenige gevonden worden , en vele te zamen valt gehecht langs eene rib, die met een enkel blad eindigt. De bloemen waden airwy.ze aen voetfteeltjes , die uit den fchoot der bladeren voortkomen; zy zyn als die der peulvruchten , gelykende naer die van de Brem , maer fchoon rood van kleur’, yder onderfleunt door zyn’ getanden kelk; als deze bloem verwelkt is, komt’er eene ruwe peul in hare plaets , beltaende uit drie of vier bynaer ronde (tukken , einde aen einde gevoegt , en yder een zaed inlluitende van gedaente als eene kleene nier of als een kleen fchild; deze plant is vry aengenaem van reuk; zy groeit op bergachtige plaetfen , als op ’t Alpifch gebergte, en heeft veel zout en olie in zich. Zy is infnydende, verdunnende, openende, afvegende, wondheelende ; men gebruikt ze in- en uitwendig. HELENIUM, Helenium , Ger. Helenium vulgare , C. B. Elenion , T rag. lnula , Gef. Hor. Enula campana , Brunf. Helenium , Jive Enula campana , J. B. Park. Raii Hift. Aft er omnium maximus , feu Enula campana cjficinarum , Pit. Tournef. In ’t Franfch Aunée , of Enule campanc. In ’t Nederduitfch Alantwortel , Galant - 'wortel. * Is eene foort van Starrekruid, of eene plant, die eerlt uit haren wortel’ groote bladers fchiet, langer en breeder dan die van wit Wol- ie- lekruid, ter aeïd'e nederliggende , fpits, zaehr, aen de kanten gefchaert , van boven bleek- groen , van onderen wit, en va(t aen korte (telen; tuffehen dezelve komt’er een of meer (telen op, vier of vyf voeten hoog, die regt, roodachtig, met hair voorzien , en van. binnen hol zyn , (chietende eenige takken met blade- ren zonder Deeltjes ; de bloemen walfen aen de toppen der (telen en takken , en zyn groot, breed, rond, (traelswyze gefchikt, geel, een weinig welriekende, beltaende yder uit eene meenigte van bloempjes omringt met een' krans gemaekt van halve bloempjes. Als deze bloe- men voorby zyn , komen ’er breede hoofden of kruinen te voorfchyn , beladen met lang- werpige en dunne zaden , waar van yder een pluimpje draegt; de wortel is lang, dik, vlee- zig, van buiten donker van kleur’, wit van binnen, (terk van reuk, fpeceryachtig, bitter, en fcherp van fmaek; deze plant groeit op lommerryke en vette plaetfen, in de weiden, op de bergen ;haer wortel word in de Genees- kunde dikwils gebruikt, en heeft veel olie, en wezentlyke en vatte zouten in zich. Hy is afvegende, verdunnende, wondhee- lende, zweetdryvende, goed voor de aêmbor- (tigheit, verzweringen der longe, om ’t ver- gift tegen te (taen en voor de flangebeten , om de maeg te verilerken en de vertering der fpy- zen te bevorderen, als ze inwendig gebruikt word; uitwendig bedient men ’er zich ook van tegen de (churft. Helenium, ab Helena , om dat Helena de eerde was, die deze plant tegen de flangebeten in gebruyk bragt; of om dat de oude Dichters ge- zegt hebben, dat zy uit de tranen van Helena, wanneer zy haren manne ontnomen werd , is voortgekomen. Afler , om dat hare bloem flraelswyze ee- fchikt is. HELIANTHEMUM. Helianthemum vul* are , Park. Helianthemum vulgare flore luteo , J. B. Pit. Tournef. helianthemum Anglicum luteum , Ger. Panax Chironium , fvve Flos Solis , Matth. Cbamxciftus vul gans , flore Inteo , C B Raii Hift. ’ Flos Solis , Dod. Hyjfopus campejlris , Trag. Conjolida aurea Cbirurgis , Cordi fchol. * Zie PI. XI. Fig. 3. In H E. H E. In ’tFranfch Heliantheme. Hcrbe d'or. Hys- fope des Garigues. In ’t Nederduitfch Heiden Tzoop , KIe ene Ci- flits. Is eene plant, die kleene , dunne, ronde, ruige, ter aerde nederliggcnde Helen fchiec, bekleedt met langwerpige, fmalle bladeren, die aen korte fleeltjes vafl, langs de takken tegen over malkanderen gefchikt, ruig, wat breeder dan die van den Yzoop.nen ’t einde met eene flompe punt’, van onderen groen, en lym- achtig van 1'maek zyn; de bloemen wallen om- trent hunne toppen , op de wyze van lange airen, de eene boven de andere, en hangende aen fteeltjes ; yder van haer beflaet uit vyf gele, roofwyze gefchikte blaedjes , en uit ver- fabelde helmftyltjes van de zelve kleur’, onder- fleunt dooreen’ driebladigen kelk, die met roode ftrepen geteekent is ; als deze bloem verwelkt is, komt’er eene vry groote , bynaer ronde vrucht in de plaets, die zich in drie dee- len opent, waer in bynaer ronde zaden ballo- ten zyn; de wortel is houtachtig, en wit;, deze plant groeit in de boflchen , op bergach- tige plaetfen , en heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy ï' wondheelendè , goed om de buikloo- pen en bloedingen te fluiten, in een afziedlel gebruikt. Htlianthemum , ab SjAio; , fol , & , flrs , als of men zeide , Zonnebloem of Vergulde Blcem; want de bloem van deze plant’ is goudkleurig. Cbameciflus , d x^F®1 , humihs , en Ciflus , als of men zeide. Lage Cijlus . HELI ANTH EMUM TUBEROSUM. H eiianthemum tuberojum Indicum. In ’t Franfch Topïnambours , of Poires de terre. In ’t Nederduitfch Aerdperen , Articiokken tnder de aerde. Is eene plant omtrent vier voeten hoog; de .bladers zyn groot, breed, en fpits; de bloe- men fraei , en geel ; ’t zaed is kleen , en de wor- tel verdeelt in verfcheide takken , waer aen de Aerdperen vafl zyn , die by yder een bekent zyn, om dat men ze in de keukens veel ge- bruikt; zy zyn zoo groot als peren, bultig, on- effen van gedaente gelyk de Aerdbuilen , maer glad, vleezig, van buiten roodachtig, van binnen wit, zoet en aengenaem van ftnaek, dien van deArticiokken, als ze gaer zyn , naer by komende; men kweekt deze plant in de móeftuinen aen. Haer oorfprong komt van ’-t land der Topi- nambours in Indië ; haer wortel heeft veel olie, en waterdeelen en weinig zout in zich. Hy is afvegende , t’zamentrekkende , goed voor de borft , en om de buikloopen te flui- ten, als hy- gegeten of in een afziedfel gebruikt word. HELIOTROPIUM. • Heliotropium , in ’t Franfch, Hehotrope , Hcrbe aux Verrues ,Tournefol, in ’t Nederduitfch , lyreeft- kruid, Wrattekjuid , Zonnewende , is eene plant, waer van twee voorname foorteu zyn , eene groote, en eene kleene.. De eerfte foort word genaemt H eliotr opium ma jus , Lob. Ger. Park. Raü Hift. Heliotropium majus flore albo , J. B. He/iotropiiim majus Diofcoridi, C. B. Pit Tournef. Herba cancri majus , Lon. Deze plant fchiet eenen wolligen , witachti- gen, en takkigen Heel vol merg omtrent een voet hoog; de bladers zyn gelyk die van de Bafilicom , langwerpig, rood zenuw- en witachtig, en ruig; de bloemen waffen aen de toppen van den fleel en de takken als wit- te, lange, wollige, omgedraeide airen, die de gedaente van een’ Scorpioenflaert verbeel- den ; yder dezer bloemen is een kleen bek- ken , geplooit als eene Aar in ’t middelpunt , en doorgaens in vyf deelen gefneden, tuiïchen welke men meeftentyds vyf andere vind, die veel kleener, en over en weder geplaetft zyn; als deze bloem verwelkt is , komen’er vier aen malkanderen gevoegde, langwerpige zaden, die op den rug krom, en aen de zyden, al waer ze malkanderen raken , plat zyn , afchverwig van kleur’; de wortel is enkel, en houtachtig, De tweede foort word genaemt Heliotropium minus fupinum , C. B. Pit. Tournefort. Heliotropium minus quorumdam, five fupinum , H E. 51 5 HE. H eliotropium fupimmC lufii & Lobelii . Ger. Dod. Raii Hifi. Heliotropium hurni ƒ 'parfum , Lugd. Zy fchiet verfcheide, teêre , takkige , en eenigzins wollige delen , die eene hand lang zyn , en op den grond nederliggen; de bla- ders gelyken naer die van de eerde foort’, maer zy zyn kleener ; de bloemen zyn ook als een Scorpioendaert aen de toppen der takken ge- bogen, wit van kleur’; de zaden, die ’er vol- gen , zyn niet gelyk in de eerde foort' vier aen vier gevoegt, maer waden doorgaens alleen, en fonnyds twee aen twee, en zyn dikker, ros, en met een vlies omringt; de wortel is kleen , van buiten zwartachtig. De eene en de andere foort groeijen op de ak- kers , langs de wegen , op zandachtige plaet- fen , omtrent gebouwen ; zy hebben veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy zyn goed om de wratten te verdryven , in Grasmaend geplukt , wanneer ze rn hare grootde kracht zyn, om ’t heet vuur tegen te ftaen , rottige of vuile zweren te zuiveren , voor de kropzweren , jigt , en om de pyn in ’t hoofd te dillen, als ze uitwendig gelegt wor- den; men geeft ze ook in om de pislozing, en dc maenddonden te verwekken. Heliotropium, ab faios , Sol, & iptira , verto, om dat ’t Wrattekruid in des Zomers zonnedand bloeit, wanneer de Zon naer de Linie weder- keert. HELIÜTROPIUS GEMMA. Heliotropius , Jive J afpis Oriënt alis , Boet. de Boot. In ’tFranfch Pierre d'Heliotrope. Is eene foort van kodelyk gedeente, groen van kleur’, met bloedroode dippen of aderen doorloopen ; hy wad onder de flechtfte Jafpi- fen , en met den Prafius; hy is zelfs dik wils de baermoeder , of de doffe, waer uit de Pra- fius , Smaragd, en andere groene kodelyke fteenen gemaekt worden; men vind ’er in In- diën, Ethiopië, Afrika, Cypren, en zelfs in Duitfchland. Hy is goed, gelyk de andere alkali fche dof- fen , als hy zeer fyn gewreven is , om de buik- loopen, en bloedingen te duiten, ’t zuur te matigen en te verzachten; men fchryft hem nog hart- hoofd en maeg-verderkende krachten toe, ook om ’t vergift tegen te daen , voor de vallende ziekte , de vertering der i'pyzen te be- vorderen, en de groeijing van den fteen te be- letten; maer deze hoedanigheden blyken niet door de ondervinding. Heliotropius, abr.Xitf, Sol, & rpt-wa , verto , als of men zeide, flcen , die zjih naer de Zon wend; Plinius zegt , dat men hem dezen naam heeft gegeven , om dat hy, in een vat vol water ge- legt , en by de Zon gebragt zynde , in zyne dralen eene bloedkleur fchiet ; maer dees Schryver moet in de ondervinding’ bedro- gen zyn geweed , of de Heliotropius deenen in zynen tyd verfchillende van de onze zyn geweed , want die wy zien , brengen niets diergelyks voort. HELLEBORINE. Helleborine , Dod. Gcr. Raii Hift. Helleborine latifolia montana , C. B. Pit. Tournefort Helleborine Dodofleei , J B. Epipaclis, frje Elleborine , Cam. Ep. Damafoniitm callipbyllon , Cam. Ep. In ’t Franfch Elleborine. In’tNederduitfch IVild wit Nieskruid. Is eene plant, die een’ of meer delen fchiet, ter hoogte van anderhalven voet , die rond , zonder takken , en met eene foort’ van meel gepoedert zyn ; de bladers gelyken naer die van den witten Nieswortel, maer zy zyn klee- ner , zonder deel , zenuwachtig , bitter van fmaek ; de bloemen bezetten en verderen hare delen by tuflchenruinnens en over en weder, bynaer van de helft tot aen hunne toppen; yder van haer bedaet uit zes ongelyke, witte en grasachtige blaedjes , welke afgevallen zyn- de word haer kelk eene vrucht, bykans van gedaente als eene driehoekige lantaern , die dunne zaden, naer zaegfel van hout gelyken- de , influit; de wortel bedaet uit vele witte vezeleni , en is bitter van fmaek; zy wad op bergachtige en lommerryke plaetfen, en heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy is afvegende , wondheelende. Helleborine is een verkleenwoord van Helle- borus , en men heeft dezen naem aen ’t wild wit Nieskruid gegeeven , om dat zyne bladers nergens in van die van den witten Nieswor- tel fchynen te verfchillen , als dat zy klee- ner zyn. HEL. H E. H E. HELLEBORUS NIGER. Helleborus niger , Adv. Lob. helleborus niger verus , Ger. Park. Raii Hifi. Helleborus niger le git mus , Cluf. Hifi. Helleborum mgrutn , Mate. Caft. Lugd. Cam. Helleborus niger fiore rofeo , C. B. Helleborus niger fiore albo , int er dunt etiam vulde rubente , J. B. Helleborus niger anguftioribits foiris , Pit. Tournefort. In ’t Franfch Ellebore noir. In ’tNederduitfch Zwarte Nieswortel. * Is eene plant, die uit haren wortel’ lange, ronde (telen fchiet, die vol fap , en met pur- perachtige (tippen , gelyk in den Speerwortel’, geteekent zyn , dragende doorgaens yder negen blader* , die als eene open hand gefehikt, vry valt en dik, zeer groen, glad, en aen hunne kanten getandt zyn; tnflehen de (teel tjes van de ze bladeren fchieteen voetfteeltje op, eene hand lang, met vlakken geteekent, vol fap, onder- (teunende vyfbladige bloemen , die als eene vry breede roos gefehikt, vleefchkleurig , of wit met purperachtig of rood gemengt zyn, en in haer midden verfcheide korte, gele helm- ftyltjes hebben ; tuflehen de bladers en helm- ftyltjes dezer bloemen groeijen verfcheide ho- rentjes aen den grond van ’t (tampertje als eene kroon gefehikt; deze bloemen blyven lang aen de plant’ zonder aftevallen ; als ze voorby zyn, komt ’er eene vrucht in de plaets, be- ftaende uit verfcheide vliezige fcheeden , die als een hoofd op een gehoopt zyn , en kleene, bynaer ronde, zwarte zaden influiten; de wor- tel is met vele vezelen voorzien, die van bui- ten zwart, en vanbinnen graeuw van kleur’ zyn; deze plant groeit op ruwe, onbebouwde en bergachtige plaetfen. De wortels van den zwarten Nieswortel wor- den in de Geneeskunde gebruikt, men zend ze ons droog uit ’tAlpifch gebergte, en uit ver- fcheide andere warme Landen. Men moet ze wel gevoedt, dik, verfch, met lange vezelen voorzien, zuiver, en zwartach- tig van kleur’ verkiezen; zy hebben veel fcherp Zout en olie in zich. Zy zuiveren van boven en van onderen , ma- ken de verbrande zwartgallige vochten los ; men gebruikt ze in de zwaermoedige miltzug- tigheit , dolheit, gekheit , en in de derden- * Zie Pl.XI.Fig.4. 3*7 daegfche koorts’; de gift is van eene halve fcru- pel tot eene drachma , tot een fyn poeder ge- maekt; men geeft ze ook in een afvveekfel of uittrekfel ;zy komen onder verfcheide Artzeny- bereidingen. Alhoewel de foort van zwarten Nieswortel , waer van hier gefproken word, die is, welke men hedendaegs in de Geneeskunde gebruikt, echter iszy dezelve niet, welke men ten tyde van Hippocrates , en Theophraftus gebruikte, zy had veel meer de hoedanigheit om te doen braken en afgaen; ik zal ’er in ’t volgende ar- tikel de befchryving van geven. HELLEBORUS NIGER HIPPOCRATIS. Helleborus niger Hippocratis , Tab. Ico. Helleborus niger tenuifohus buphthalmi fiore , Ci B. Helleborus niger ferulaceus TbeophraJU , Adv, Lob. H elleborine temifolia , Cord. Hifi. Ranunciilus fosniculaceis fotiis , Hellebori ni- gri radice , H. R. Monfp. Pit. Tournef. Buphthalmum Dodonai , alm confiligo tenu 9- folia, J. B. In ’t Franfch Hellebore noir d'Hippocrate. In ’tNederduitfch Zwarte Nieswortel van Hippocrates. Is eene foort van Hanevoet , of eene plant,, die uit haren wortel’ kleene , dunne, gevoor- de (leien fchiet, waer aen fyn gefnippelde bla- ders , als die van de Venkel , vaft zyn, niet on- aengenaem van reuk , als ze gekneuft zyn , en wat bitterachtig van fmaek ; de bloemen zyn fraei , geel , rooswyze gefehikt , vry onver- fchillig van reuk , yder beflaende uit zeflien langwerpige , gevoorde, fpitfe, aen de punten wat gefchaerde bladeren , die in ’t rond ge- plaetft zyn en verfcheide fchoone helraftyltjes omringen; uit hun midden komt een (tampert- je op, dat eene langwerpige vrucht word, die eironde zaden influit ; de bloem is door een’ kelk onderfteunt, die uit vyf ruige , en groene bladeren beftaet ; de wortel is dien van onzen ge- meenen zwarten Nieswortel vry gelyk, maer zyne vezels zyn dunner, en lofl'er, of (taen verder van malkanderen af; zyn fmaek is bit- ter en zeer fcherp; deze plant groeit op droo- ge, ruwe, woede, en bergachtige plaetfen; zy bloeit in Gras- of Bloeimaend. Haer wortel is zeer buikzuiverende ; hy onc- lad van boven en yan onderen, is goed voor de H H ë. de miltzuchtige zwaermoedigheit , gekheit, derdendaegfctic koorts’, en om de al te vadzit- tende vvyndeenige vochten los temaeken; de geheele plant , van buiten gelegt , is ontbin- dende. Helltborus , Gr ace, eXXtSapei;, ab iXeït , perimere , doodvn , e? , e(us , voedfel , als of men zeide Plant , vellet de genen dood , die 'er van eten , om dat men eertyds meende, dat de Nieswortel een vergift was. H E M I O N I T I S. Yicmionitis , Dod. J. B. Raii Hift. Wemionitis vulgaris , C. B. Pit. Tournef. H emionitis Jive flerilis , Lob. H emionitis major , Gcr. Park. In ’t Franfch H emionite. Is eene plant de Hartstong’ gelyk, uitgeno- men dat hare bladers twee groote ooren aen hunnen grond hebben; zy wali in de boflchen, op lommerryke en vochtige plaetfen , behou- dende hare groenheit bynaer ’t geheele jaer door; zy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy is goed voor de bord, wat t’zamentrek- kende , wondheelende , goed voor de bloed- fpouwing’ , miltziektens , om ’tbloed te zuive- ren, en de fcherpheit der vochten te verzach- ten ; men gebruikt ze doorgaans inwendig in afziedfelen , en fomtyds onder uitwendige mid- delen. Hemionith , ab Ifutvof, rnu'a , quaji viuïaria, om dat deze plant gelyk de muilezel onvrucht- baer geoordeelt word. H E P A T I C A. H epatica , Brunf. Lon. Prima Tab. H epatica terrejlris , Ger. Licben , Jive hepatica vulgaris , Park. Raii Kift. Licben petraus latifolius , Jive hepatica Jon- tana , C. B. ÏAchen five hepatica montana , J. 13. Jecoraria , Trag. In ’t Franfch H epatique’. In ’t Nederduitfch Steenlcverkruid. t Is eene fbort van mofch, of eene plant, die vette , vleezige bladers draegt , welke als fchubben op malkanderen gelegt , ingefne- den , van boven groen , van onderen kattoen- ' of mofchachtig , en door draedjes aen de muren der putten en fonteinen vadgehecht zyn; als deze bladers verouden, fchieten ’er tuiïchen dezelve korte, dunne , teère deeltjes op, dragende yder eene graskleurige darwyze bloem ; deze plant groeit op lommerryke , vochtige, en deenachtige plaetfen; zy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy is afvegende, openende; men gebruikt ze in de lever- en miltziektens, tegen de fchurft , om ’tbloed te zuiveren, als ze in een afzied- fel genomen word ; zy komt in ’t maken van de Syroop van Cichoreye. Hepatica, ab 'jnrxg . jecur , lever , om dat deze plant zonderling geacht is tegen de leverziek- tens. Lichen , om dat zy ’t bloed zuiverende , de drooge fchurft, en' andere jeukingen van de huid, die men Liehenes of Lichena noemt, geneed. H E P A T U S. Hepatus , Jon ft. Jccar marinum , Hermolai. Jecorimm , Gazte. In ’t Nederduitfch Le vervijcb. Is een dikke zeevifch , wiens gedaente en kleur die van eene menfchenlever naerbyko- men; hy is bedekt met ruwe fchubben; zyn fnuit is kort , de tanden zyn als eene zaeg, en de oogen groot ; in zyn hoofd vind men twee kleene deenrjes; zyn daert is groot en breed, met eene zwarte vlekk’ geteekent; dees vifch is dom, en een weinig wraekzuchtig, zyn vleefch is tuflchen hard en malfch , en goed om te eten. Zyne lever is ontbindende, men legt ze op de gezwellen, en op de deelen , die van de jigt zyn aengedaen. De deenen , die hy in zyn hoofd heeft , dry- ven de pis af, en doppen den afgang. Hepatus . ab hepate , om dat dees vifch de kleur en gedaente van de lever heeft. . . i HERBA JOANNIS INF ANTIS. Herbajohannis Infantis, Monardi, in ’t Franfch Herbe de Jeatt Infant , is eene kleene plant uit Nieuw Spanje, wier bladers naer die van de Zuring gelyken , maer zy zyn wat ruig, en ruuw in ’taenraken. Zy is afvegende, wondheelende, verteren- de, t’zamentrekkendi-. genezende, zy ftelpt - ‘ ‘ ’tbloed II E. H E. ’t bloed der wonden , als ze gekneuft daer op ge- legt word. , Monard zegt, dat ’t gebruik van deze plant hem eerd getoont is dooreen’ zekeren Indiaen diendknecht van een’ Spanjaert, genaemt Jan Infant, waer van deze plant haren naem gekre- gen heeft. HERBA LANUGINOSA. Herba lanuginofa , G.Pifon. is eene kleene Bra- filiaenfche plant, die aengenaem voor ’t gezicht is; hare delen zyn laeg , de bladers kleen , langwerpig, en fraeijde vrucht is rond, groen, en laf van fmaek; de wortel is dun, kleen, niec onaengenaem van fmaek, die een weinig bitter , en eenigzins t’zamentrekkende is; de delen , bla- ders , en vruchten van deze plant’ zyn bedekt met eene lange en' zachte wolle, waer van zy haren naem gekregen heeft. Il'aer wortel is een zeer goed middel voor de buikloopen, die uit koude voortkomen. herba molucana. Herba Molucana, Acoftte, is eene plant van Nieuw Spanje , die doorgaens drie of vier voe- ten hoog, doch fomtyds boven de zeven voe- ten opfchiet , fchoon groen van kleur’ ; haer Heel is dun , teer, een weinig hol en zwak, moetende met latten onderdeunt worden, hy drekt zich uit, en verfpreid zich op den grond, fchiet vele takken, <&e zoodanig wortelen en voortkruipen , dat eene enkele plant of een verplante tak in korten tyd eene groote plaets beflaet ; de bladers gelyken uaer die van den Vlierboom, en zyn zeer zacht, teer, en rond- om getandt; de bloem gelykt naer die van de Kamille, maer zy is wat grooter, geel van kleur’; deze plant blyft ’tgeheele jaer groen, en wad op vruchtbare, en vochtige plaetfen , in de Moluckifche Eilanden , van waer haer naem komt. De Indianen noemen ze Jirungara aradna, dat is te zeggen, die eene gele bloem heeft; men gebruikt in de Geneeskunde haren tweeden bad , en hare bladers. Zy zyn wondheelende , en genezen deverfche, en de kwaedaertigde oude zweren, die ze zui- veren en heelen; men gebruikt ze in fubdantie, nadat men ze door ’t vuur heeft zacht gemaekt of gedampt, of men maekt ’er eene zalf van , met ze onder wafch en olie te mengen , zy ver- zachten de pynen , en delpen ’t bloed. Men noemt deze plant gemeenlyk in In- dië ’t geneesmiddel der armen, en ’t bederf der Heelmeederen wegens hare groote krach- ten voor de wonden. HERBA PARIS. Herba paris, Dod. Ger. Park. Raii Hifi. Pit. Tournef. Aconitum pardalianches , Fuch. Tur. Solanum quadrifoiium bacciferum , C. B. Paris herba , Lon. Cam. Aconitum Jaluti f er uni , Tab. t In ’tFranfch Raifin de Rettard. In ’t Nederduitfch Wolfsbezië , Spinnekop. Is eene plant, die een’ enkelen deel fchiet bynaer een half voet hoog, die tamelyk dik , rond, dyf, vad, vanboven groen, en van onderen roodachtig is , dragende vier kruis- wyze gefchikte bladers , die langwerpig, breed , met aderen doorloopen , gerimpelt, een weinig fpits, en zwartachtig zyn ; zyn top onderdeunt eene kleene grasverwige bloem van vier groene, en ook kruis wyze gefchikte bladeren, die door- gaens lang,fmal, met eenige helmdyltjes door- mengt , en door eenen kelk ook uit vier blade- ren bedaende onderdeunt zyn; op deze bloem volgt eene bezie of zachte vrucht , zoo groot als eene druif, met vier rondachtige hoeken verheven , donker van kleur’ , onaengenaem van reuk , verdeelt in vier huisjes , die met kleene, eironde , en witte zaden vervult zyn ; de wortel is lang, dun, knoopachtig , kruipen- de; zy groeit op lommerryke plaetfen, voor- namentlyk in vette aerde-, zy heeft veel olie, waterdeelen , en wezentlyk zout in zich. De bezie en bladers zyn verdikkende, ver- koelende, ontbindende; de bezie word voor- namentlyk goed geacht tegen de ped en an- dere befmettelyke ziektens, inwendig gebruikt; de bladers worden op pedachtige builen ge- legt. HERBA TRIENTALIS. Herba trientalis , J^B. Pyrola a/fines fiore Ruropaa, C. B. Aljiuant hemos , Thai. Alfme ALpina , Sehwenck. Is eene plant , welke een’ deel Ychiet, die kleen, eene hand hoog, rond, dun, teêr en zonder hair is , dragende aen zynen top op de wyze van eene zonnefcherm op een’ korten deel zes of zeven langwerpige of Tt eiron- H E. S3o eironde, fpitfe bladers, van eene bleekgroene kleur’, en beneden kleenere, welke naer die van de Kwendel gelyken; tuflTchen deze bladers fprui- ten gemeenlyk twee roodachtige voetdeeltjes, zoo dun als vezels, waer van yder eene klee- ne witte darwyze bloem onderdeunt ; deze plant groeit in de boflchen op bergachtige plaet- fen. Zy is wondheelende en t’zamentrekkende ; men gebruikt ze uitwendig. HERBA TRINITATIS. Herba Tr wit at is , Brunf. Viola tricolor , Dod. Cluf. Ger, Viola T rinitatis , Tab. Viola tricolor hor tenfis repens , C. B. Jacea major. Jive viola tricolor , Caft. Viola tricolor major & vulgaris . Park. Viola flanvnea coloria calida , Ad. Lob. Jacea , five flos Trinitatis , Matth. Viola nigra perfimilis , flos Trinitatis, vel lleptacbrum , Gefn. Hort. Jacea tricolor, five Trinitatis flos, J. B. Raii Hift. In ’tFranfch Penfée. In ’t Nederduitfch Penfée , Drieverwige Violette. Is eene foort van Violette of eene plant , wier delen kruipende en takkig zyn, dragende bladers, waer van fotmnige rond als die van Hondsdraf, andere langwerpig en rondom getandt zyn; de bloemen zyn drieverwige Vio- letten, blaeuw, purperachtig of wit en geel, zonder reuk, bedaende yder uit vyf bladeren , hebbende van onderen eene foort van fpoor’, en onderdeunt door een’ kelk, die tot aen zy- nen grond in vyf deelen verdeelt is; nadat de bloem voorbyis, komt ’er een dop te voor- fchyn , die kleene zaden induit; de wortel is vezelachtig; men kweekt deze plant in de tui- nen aen; zy heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Zy is afvegende, infnydende , wondheelen- de, doordringende, zweetdryvende ; men ge- bruikt ze in de verzweringen der longe , ver- doppin^en der baermoeder , en tegen de fchurft. Herba Trinitatis c? Viola tricolor , om dat deze plant eene foort van Violette is, wier bloem drie kleuren heeft». H E. HERMODACTÏLUS, * Hermodaftylus , in ’tFranfch Hermodafte , in ’t Nederduitfch \\ermoda£lel , is een bolachtige wortel, zoo groot als eene kleene kadanje , hebbende de gedaeme van een hart , van bui- ten roodachtig van kleur’ , van binnen zeer wit , ligt en voosachtig van zelfdandigheit , zonder vezelen , ligt te breken en gemaklyk tot een poeder gelyk meel temaken, zoetach- tig en wat lymig van fmaek ; hy word ons droog uit Egypten , en Syrië gebragt; men is nog niet zeer zeker aengaende de foort’ van plant’ , die hy draegt ; ’t gemeene gevoelen wil, dat ze zy eene ibortvan Tydeloze , door Cafper Bauhinus , C olchicum radice ficcata alba, en door Lobel, Hermodaélylus non venenatus officina- rum genaemt. Anderen willen , dat ze eene foort Van bol- achtige Lifch is, door Cafper Bauhinus, Iris tube - ro/a folio angulofo , en door Matthiolus , Hcrmo- daélylus verus genaemt. Pomet, hedendaegfcheSchryver, is over de- ze doffe van een geheel ander gevoelen ; hy meent , dat de Hermoda&el geen wortel, maer eene vrucht is , die aen een’ boom’ van Egyp- ten wad; de bewyzen , die hy daer toe by- brengt, zyn twee. Het eerde is, om dat deze droogery veel meer de gedaente van eene vrucht, dan van een’ wortel heeft. Het twee- de , om dat men hem uit Marfeille gefchreven heeft, dat de Hermodacdels uit Egypten kwa- men , en dat ’t de vrucht van een’ grooten boom was. De eerde reden fchynt my niet goed te zyn; want ik vind, dat de Hermodaétel ten minden zoo wel de gedaente van een’ bolaclnigen wor- tel, als die van eene vrucht heeft; en als men zyne zelfdandigheit aenmerkt, is zy gelyk die van den wortel van Arum, en van verfcheide andere. De tweede reden fchynt my niet overtuigen- de genoeg, want ’t kan zyn , dat zy, die hem van Marfeille gefchreven hebben, dat de Her- modaftel eene vrucht was , zelfs niet wel on- derrecht zyn geweed; derhalven moet men zyn oordeel over deze doffen opfchorten , en met ’tbediffen zoo lang wachten , tot dat verfchei- de Reizigers ons daer van een genoegzaem be- recht zullen gegeven hebben. Men moet de Hermoda&els dik , nieuw , wel gevoedt en wel gedroogt , heel , zonder worm- * Zie PI. XI. Fig. 5. h e; H E, wormftejten , waer aen ze zeer onderworpen zyn, van buiten roodachtig, vanbinnen wit ver- kiezen; zy hebben veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy ontlaften zeer zacht de flymige vochten der iierfenen , en der gewrichten , zy verwek- ken ’tzvveet. Hermodatlylus ,ab'E%fif,s ,Mercurius, & iaxrvXtf, digitus, om dat men eer.ige overeenkomt!: tus- fchen de Hermoda&els en de laetfte leden der vingeren gevonden heeft. H E R N I A R I A. Herniaria , J. 13. Raii Hift. Pit. Tournef. Herniaria multigrana ferpyllifolia , Ad. Millegf’ana major , five Herniaria vulgat’ is , Park. Volygomm minus , five millegrana major , C. B. Her ba Turca , Lob. In ’tFranfch H erniole, Turquette. t In ’tNederduitfch Duizendkoren , Luizend- grein. * Is eene kleene lage plant, die vele kleene ftelen of geknoopte takken fchiet, die zich ter aerde nederleggen, en in ’trond uitfpreiden , zich aen malkanderen vaftmakende en onder- eenmengende; de bladers zyn zeer kleen , van gedaente als die van de Kwendel , geel groen van kleur’, en fcherpvan finaek. Uit den fchoot der bladerenkomt eengroot getal kleene bloemen met gele helmftyltjes voort, welke afgevallen zynde komen ’er langwerpige en gevoorde huisjes te voorfchyn, doorgaens met eenige za- den vervult; haer wortel is kleen; zy wad op drooge en zandachtige plaetfen; men vind ’er ook fomtyds aen den waterkant ; daer zyn twee foorten , die alleen hier in verfchillen , dat de eene zonder hair is Herniaria glabra , en de andere ruig Hemiara hirfuta genaemt; zy hebben veel wezentlyk zout en olie in zich. Het Duizendkoren word voornamentlyk voor de fcheurfelen gebruikt, waer van haer naem komt , zy verwekt de pis , en verbryfelt den Ileen der nieren, en dryft dien naer beneden. Herba lurca , Turquette , om dat de Turken deze plant veel gebruiken. * Zie PI. XI. Fig. 6. H E S P E R I S. Hefperis hortenfis , C. B. Raii Hift, Pit.Tour- nefort. H efperides flore purpureo albo & vario „ J. -B' Eruca a/ba & purpurea , Lugd. Viola matronalis , Dod. Lob. Viola matronalis purpurea , Ger. Leucoium & viola purpurea , 1'uch. In ’t Franfch Juliane , of Juli ene. In ’t Nederduitfch Damajlbloent , JaJmc- voen-Violier. Is eene plant, die ronde en ruige ftelen fchiet omtrent twee voeten hoog en vol merg;- de bladers zyn over en weder gefchikt langs de ftelen , naer die van Rakette gelykende , maer minder ingefneden , aen de kanten getandt , fpits , ruig , donkergroen van kleur’ , een weinig fcherp van fmaek. Uit den fchoot der bladeren fpruiten kleene takjes , diefchoone, gele bloemen dragen , in gedaente de witte Violieren naerbykomende , beftaende yder uit vier kruiswyze gefchikte bladeren , nu wit, dan purperachtig van kleur’ , dan eens gc- fchakeert, als wit met purperachtige vlekken, lieflyk en zeer aengenaem van reuk; in hare plaets komen lange , en dunne zaedkokertjes , die langwerpige of bynaer ronde, roodachti- ge, fcherpe zaden influiten; de wortels zyn kleen, houtachtig, en wit ; zy groeit in de tui- nen, en heggens , en heeft veel zout en olie in zich. Zy is infnydende, openende , goed voorde fcheurbuik , aêmborfligheit , verouderden hoeft, ftuiptrekkingen , en om ’t zweet te verwek- ken. £ De Damaftbloem verfchilt van de witte Vio- lieren door hare peulen en zaden, die niet platachtig zyn , gelyk in de witte Violie- ren. Hefperis, ex éWtges , 'vtfper , avond-, om dat men bevonden heeft, dat deze plant ’s avonds na zonne ondergang fterker rook , dan door den dag. Viola matronalis, om dat deze plant eenigzins naer de witte Violier gelykt, die men Viola noemt, en dat zy door vrouwen is begonnen aengekweekt te worden. Tt 2 HE* HE. Hl. H E T I C H. Hetïch Americum , Theveti, Lugd. Rapum Americanum foliis BryonLt , C. B. Heticb hidis & JEtbiopibus , Dalcch. ia Plin. HIERACIUM. Hieracium dentis leonis folio obtufo ma jus , C. B. Pit. Tournef. Hieracium longius radicatum , Ger. Park. Raii Hiit. Macrocaulon junceum , Jive minus primum , Podonaei, J. B. , Hieracium macrorhifon , Tab. Ia :tNederduitfch Havikskruid. ï.s eene plant, die tterke , hoekige ftelen fcliiet, anderhalfoftwee voeten hoog, donker- groen van kleur’, hol, in verfcheide takken verdeelt, en met eenige beginfelen van bla- deren bekleedt; hare voornaemtte bladers ko- men bynaer alle uit haren wortel’, verfpreidt op de aerde , en zyn zoo lang als die van de Paerdebloenr’, ftomp aen ’t einde, ingefue- den , groen , teêr , en ruig ; de bloemen waflen aen de toppen der takken, zynde yder der zelve een ruikertje van gele halve bloemp- jes, ondcrtteunt dooreen hoofd of een’fchub- achtigen kelk; als de bloem verwelkt is, ko- men ’er kleene , rotte zaden in hare plaets, yder met een kuifje voorzien; de wortel is lang, dik, enkel, vleezig , wit, met een melkachtig en bitter fap vervult ; deze plant groeit overal op de akkers , tulïchen de wei- landen ; men telt ze onder de Cichoreiachti- ■ ge kruiden; zy heeft vele waterdeelen en olie, middelmatiglyk wezentlyk en vaftzoutin zich; haer wortel word voornamentlyk in de Genees- kunde gebruikt.. H I. Zy is bevochtigende, verkoelende, .en wat t'zamentrekkende. Hieracium , ab dceipi/er , Havi als of men zeideH avikjkruïd, om dat men voorgeeft, dat de Haviken deze plant gebruiken om hun gezicht helder te maken. H I G U E R O. Tiiguero Ovicdo , Cluf. in Garz. is een groote boom van Nieuw Spanje, wiens hout" tterk en valt is , naer dat van den Citroenboom gelykende, zyn blad is lang en fmal, voor- namentlyk by zynen deel , van waer hy al- lengsjes tot aen ’t einde breeder word; zyne vrucht is rond, en fomtyds lang, gelykende naer eene Kauwoerde , of van gedaente als drinkfehaeltjes , en andere vaten. De India- nen eten ’t vleefch van deze vrucht, by ge- brek van ander voedlel ; zy heeft den fmaek van onze .Kauwoerde; de grootte foort van deze vrucht kan een pond water houden; de kleentte is niet grooter dan eene vuitt. Zyn vleefch is bevochtigende , verzachten- de, en verkoelende; doch word in de Genees- kunde weinig gebruikt. HIM ANTOPUS. Himantopus Plinii, Gefn. Hcemotopoda , Jonft. Is een watervogel , wiens hoofd kleen , en wiens lyf dun en omtrent zes vingers lang is; zyn bek is bynaer vier vingers lang en zwartach- tig van kleur’; de hals is vyf vingers lang , en de ttaert vier vingers; hy is hoog op zyne beenen , die lang, en rood als bloed zyn; de pooten hebben drie klaeuwen ; zyn hoöfd en hals zyn bruin of donker van kleur’ ; zyn rug en vlerken zyn zwart, naer 't groenachtig hel- lende; zyn ttaert is afchverwig; dees vogel is zeldzaeni ; hy leeft van kleene bloedelooze dieren. Zyn vet is ontbindende , en goed voorde jigt. himantopus , V Hcemotopoda , ab atu.it , fanguis , e? -srSf, pes , als of men zeide , Vogel die de pooten z,oo rood als bloed heeft. HIPPOCAMPUS. Hippocampus , in ’t Franfch Cheval marin, in ’t Nederduitfch Zeepaerd , is een bloedeloos dier, zoo lang als een vinger , en wat dikker dan de duim Is eene foort van Amerikaenfche Radys , of een wortel , die anderhalf voet lang, en twee vuitten groot is , naer eene vrucht ge- lykende , goed om te eten , en aengenaem van fmaek ; hy fchiet in den grond zynde eenige kleene teére ttelen , en breede bla- ders , naer die van den Wilden Wyngaerd ge- lykende. Dees wortel word geacht openende te zyn. H I. H I. ifnira , in gedaeme die van ’t Paerd naerbyko- mende , geelachtig graeuw van kleur’ , met beenacluige en een weinig ftekende punten ge- vvapent , en door een groot getal beenachtige ribbens van ’t hoofd tot aen ’t einde van den ftaert verfterkr, zonder pooten ; zyn fnuit is lang, rond , fterk, en valt, gemaekt als een buis, alleen- lyk open aen ’t einde;- zyn hoofd is oneffen zoo wel als zyn lyf, zyn buik is groot en ruim naer de grootte van ’t dier ; zyn flaert is lang, door- gaens omgekromt, en van onderen ringen ma- kende; men ziet ’er ook wel, die den flaert naer boven omgebogen hebben; mogelyk dat zy , die ze laten droogen, hem op deze wyze draeijen ; levendig zynde draegt hy op zyn hoofd lange en ftaende hairen ; maer zy vallen uit, als men hem laet droogen. Men acht hem voor een goed middel tegen de dolheit , om de wormen te dooden , inwen- dig gebruikt; men legt ’er ook op ’t hoofd om ’thair te doen groeijen. Hippocampus, ab 'Izrxos, etjuus, CTxec/txi, flextt- ra , als of men zeide buignaetn Paerd , om dat dit kleene dier eenige gelykheit met een paerd beeft, en dat het buigzaem in zee is. HIPPOCASTANUM. Ilippocaflanum vulgare , Pit. Tournef. Cajlanea equina folio multifido , J. B. Caftanea folio multifido , C. B. Caftanea equina , Ger. Park. Raii Hift. In ’t Franfch Maronnier d'Inde. In ’t Nederduitfch Paerden-Kajlanjeboom , Ros-Kaftanjeboom. Dod. Is een groote , fchoone, takryke boom, die zyne takken zeef wyd uitfpreid ; de blüders ftaen als eene opene hand, vyf aen vyf, of ze- ven aen zeven op eenen fteel , en zyn lang, vry breed, aen hunne kanten getandt , groen, en bitterachtig van fmaek. Uit den fchoot der bladeren fpruiten verfcheide takken, dragende yder verfcheide bloemen, waer van yder aen haren byzonderen fteel vaft is; deze bloem be- ftaet uit vier of vyf witte bladeren , verzelt met verfcheide gele helmftyltjes , en onder- fteunt door eenen kelk, die als een kommetje gemaekt, en op de kanten ingefneden is; als deze bloem is afgevallen , waft ’er eene bynaer ronde, flekelige , vleezige vrucht, die zich in twee of drie deelen opent, en eene of verfchei- de vry dikke kaftanjes influit , maer die niet deugen om te eten, zy zyn bitter en fcherp. w Does boom is ons uit Ooftindië gebragt; tegen- woordig word hy door geheel Europa aenge- kweekt, niet om zyne vrucht, die hy draegt, maer om zyne groote fchoonheit, en de fcha- duw, die hy voortbrengt. De Paerden-Kaftanje heeft veel olie en we- zentlyk zout in zich. Zy is t’zamentrekkende; zy doet niezen en veel flym lozen, als men ze in poeder in plaetfe van fnuiftabak opfnuift; men gebruikt ze voor de fchele hoofdzweer , en andere hoofdziek- tens; de Paerdefmids laten ze van hunne paer- den eten tegen de kortademing. Hippocaflanum, ab 'tzrxei , equus, paerd, zsf cafla- nea , paflanje , als of men zeide P aerden- /(afianje dezen naem heeft men den Paerden-Kaftanje- boowi’ gegeven , om dat zyne vrucht de dampi- ge paerden, die ’er van eten, verligt. HIPPOLAPATHUM, Hippoiapathum fativum , Ger. Hippolapathum , five Rbabarbarum Mona- cborum , Ang. Gefn. Lapatbum hortenfe latifolium , C. B. Pit. Tournefort Lapatbutn mahis , fiye Rbabarbarum Mona- cborum , J. B. Raii Hift, Rbabarbarum Monacborum Franc ifcancruni , Trag. Gef. Hor. Lapatbum fativum , Dod. Lapatbum fativum , five Patiënt ia , Park. _ In ’t Franfch Rbubarbe des Moines. Rapon -■ tic des montagnes. In’t Nederduitfch Tamme -P at icb , Patiëntie. i. » * Ts eene foort van Patich , grooter dan de andere; want zy waft fomtyds eens mans leng- te hoog ; haer fteel is gevoort , roodachtig, en verdeelt zich van boven in verfcheide tak- ken; de bladers zyn groot, een voet lang, breed, fpits toeloopende, zacht, donker- groen van kleur’ , en aen lange roodachtige ftelen vaft; de bloemen zyn langs hare takken gefchikt, mofchachtig, of yder uit verfcheide helmftyltjes beftaende , die aen den grond van een’ zesbladigen kelk vaft zyn. Als deze bloemen verwelkt zyn, komen ’er hoekige za-^ den in hare plaets , die in vliesachtige huis- jes bewonden zyn; de wortel is groot, van buir- Tt 3 * Zie PI. XI. Fig.-r» H I. m buiten bruin, van binnen geel, of faffraen- vervvig, voorzien met verfcheide vezelen; de- ze plant groeit op de bergen, men kweekt ze aen in de tuinen; fommigen gebruiken haren wortel in de plaetfe van de ware of oprech- te Rhabarber, doch ongevoeglyk, want hy beeft zoo veel kracht niet; hy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich ; men laet ’er van droogen , om die te bewaren. Men moet hem in Hukken kiezen, die wel ge- voedt , cn wel gedroogt , geel van kleur’, die van de Rhabarber naerbykomende , en een weinig bitter van fmaek zyn. Hy is afvegende , openende , een weinig buikzuiverende en Hoppende , goed voor de buikloopen, roodeloop, om de maeg te ver- Herken , en de vertering der fpyzen te hel- pen; de gift is eene halve drachma of twee fcrupels in poeder , of anderhalf drachma in een afweekfel. hippotapathum y beteekent groote Lapathum3 want ’t Griekfche woord «W«s , dat elders een paerd beteekent , word hier voor eene vergrootiug’ genomen. HIPPOJLIT HUS. nippolithus , is een gele Heen, gemeenlyk zoo groot als een ei, dien men inde galblaes’, dar- men , en waterblaes’ van ’t paerd vind , hy fcheid zich af niet lagen of biaedjes, gelyk de Bezoar , en heeft zeer veel vlug zout, en een weinig olie in zich. Hy is zweetdryvende , goed om ’t vergift te- gen te fiaen , de wormen te dooden , en de buikloopen te fluiten; de gift is van eene halve fcrupel tot twee fcrupels. Het is eenige jaren geleden, dat eene Mer- rie va* eene middelbare grootte ziek geworden zynde van haren meeHer naer ’t veld gezon- den "werd, om te beproeven, of de weide haer niet in hare vorige gezondheit herfiellen zou- de ; maer rn de plaets’ van haren welHand weêr te krygen , werd ze mager, en verzwakte zoo zeer , dat ze uitteerde , en Hierf; toen men ze gevilt had, was ’er iemand , wel- ke eene dikte aen de blaes’ van ’t doode lichaem gewaer wordende dezelve opende, en ’er een’ Heen uithaelde, die bynaer de ge- daente cn grootte van eene gemeene meloen had, doch was rondachtiger; hy waszvvaer, oneffen en hobbelig in zyne oppervlakte, be- dekt met eene foorte van harde, gladde, blin- kende , donkerroode huid, zyne zelfHandigheit was vanbinnen zachter, bynaerbroos , graeuw, naerpis riekende , fcherp en naer ’t bitter hellen- de van finaek; dees Heen in de zonne volkomenc- H ï. lyk gedroogt zynde woog vier en twintig oneen. De Heer Baudelot geleerd Liefhebber der Gedenkpenningen van de Koninklyke Akade- mie der Opfchriften liet in ’t jaer 1700. een’ Brief drukken , dien hy aen den Heere Li tier van ’tKoninklyk Genootfchap van Londen ge- fchreven had , aengaende een’ Heen , dien hy in een’ darm van een paerd gevonden had, en die de oorzaek van zynen dood wasgeweelï, om dat hy den doorgang der vuiligheden Hop- te; de gedaente van dezen Heen, zegt de Heer Boudelot, is rond , en heeft by de vier dui- men middellyns; hy weegt omtrent een pond en drie vierendeel ; zyne zelfHandigheit gelykt naer die van ’tmarmer, of van een’ kei , die met donker witte en graeuwe naer ’t zwart hel- lende aderen doorloopen is ; zyne oppervlak- te, die wat ongelyk is , is glad en blinkende; hy fchynt uit op malkanderen liggende lagen van eenen lyn dikte t’zamengefielt te zyn; dat is ’t geen de Heer Boudelot verhaelt tot eene befchryving van dezen Heen; hy voegt ’er by, dat niemand van de oude noch hedendaegfche Schryveren van de Heenen , die in depaerden groeijen , gefproken heeft , maer indien hy de boeken had nagezien , hy zoude dezen Heen hebben befchreven gezien onder den naem van Hippolithus, niet alleen in myne algemeene Verhandeling’ der enkele Droogeryen , die ver- fcheide jaren voor zynen brief is gedrukt ge- weefl , maer ook in de boeken van verfcheide Schryveren , die my zyn voorgegaen. Men vind in ’t DagregiHer der Geleerden van Grasmaend i6<56. de befchryving van eenen dezer Heenen, gehaelt uit ’t lichaem van eenen Spaenfchen ruin, dertien of veertien jaren oud, die in de Akademie van den Heer de Bernardi geflorvenwas; hy was buitengemeen wegens zyne zwaerte, want hy woog vier ponden en vier en eene halve ons ; hy was rond en wat plat van gedaente, olyfkleurig naer ’t bruin hellen- de, geteekentmet verfcheide vlekken zoo rood als geronnen bloed , in ’t rond gefireept met witte en zwarte gewaterde aderen , en voor ’t overige zoo glad.dat hy de beeltenis der voorwerpen wederomkaetfle; men vond hem in een vlies vol vet bewonden, en op twee plaet- fen vaH aen den ruggeflreng’ van ’t paerd, te- gen over de nieren. Somtyds groeijen ’er ook Heenen inde kaken, en in andere deelen der paerden, en men zou- de ’er dikwils vinden , indien nieuwsgierigere menfehen dan de vilders de moeite namen van ’er naer te zien; ’tis zelfs waerfchynlyk, dat de meefle ziektens , die den paerden overko- men , en die de Roskammen of Paerdefmids niet kennen, van deze Heenen komen , welke in Hl. Hl. 3$r in eenige Ingewanden vnn ’t dier gegroeit en gevornn zynde daer verftoppingen maken, die'de natuurlyke werkingen beletten. Hippolithus, ex'i-zrirof, equus, e? xi$*i , als of men z.eide fieen van een paerd, HIPPOPHAES. Hippophaes ex codice Cafareo , Dodon. Ltigd. Hippophaes quibufdam , , id cft , Spina purgatrïx , Ang. C B. Hippophaes , Anguillarse & Dodonxi, five Spina purgatrïx , J. B. Is een kleene vreemde heefter , met zeer harde doornen voorzien ; de bladers gelyken naer die van den Olyfboom , maer zy zyn lan- ger, fmaller en teêrer; de toppen verfpreiden zich in ’t rond in de gedaente van wit hoofd- hair ; de wortel is dik, lang, met een zeer bit- ter melkachtig fap vervult, llerk van reuk; hy groeit in Morea by de zee op zandachtige plaetfen. De Volders gebruiken hem. HIPPOPOTAMUS. * Hippopotamus , in ’tFranfch Eippopotame of Che- val marin , in ’tNederduitfch Rivier- of Water- paerd , Siylpaerd , is een viervoetig dier, van grootte als een os ; zyn hoofd is zeer dik , meer naer dat van een kalf dan naer dat van een paerd gelykende ; zyn bek is een voet lang, en zyne kaken zyn met zeer harde en zeer fter- ke tanden voorzien ; aen yder zyde komen ’er dj-ie uit, die hem tot verwering dienen , zy zyn doorgaens anderhalf voet lang , en twee en een half duim breed , fomtyds grooter ; zyn neus isvleezig en opgefchort of krom op- ilaende , zyne oogen zyn klcen , de ooren kort en kleen, de hals is zeer kort; hy is over- al dik en vet ; ayn ftaert is als die van een var- ken; hy heeft geen hair als aen zynen fnuit; zyne beenen zyn dik en kort als die van den Beer , de pooten breed , geklooft , en naer die van den os gelykende; hy is met eene zeer dikke en zeer harde zwarte huid bedekt; hy houd zich gemeenlyk op in den Nyl in Egyp- ten , in den Niger en in verfcheide plaetfen van Afrika; maer hy komt dikwils uit ’t water, om op ’t land wat voedfel te zoeken ; zyn gefchreeuw of gegrinnik is gelyk dat van een paerd ; hy leeft van viflchen , die hy in den Nyl vind. van vleefch, kruiden, tarw, verflind kinders en zelfs oudemehfchen , alshy ze krygen kan; de Ethiopicrs eten zyn vleefch. Zyne tanden zyn zoo hard, dat ze gelyk de vuurfteenen vuurgeven , als. men ze met een yzer flaet , en ook' als ’t beeft ze tegen malkanderen flaet , ’t geen fommigen heeft doen gelooven , dat ’t Zeepaerd vuur fpoog; de tanden van ’t Zeepaerd zyn de ftofle der door konlt gemaekte tanden , die de Tande- trekkers maken om de plaets der ge- nen , die in den mond ontbreken , te vervul- len, want zy zyn wegens hare groote hardig heit, en witheit ’er zeerbekwaem toe. Men draegt de tanden van ’t Zeepaerd aen eenige deelen van ’tlichaem om de ambeijen te genezen, en om ’t bloeden, aen wat deel ’t zy , te ftelpen ; doch men moet niet veel geloof aen dat draegrniddel geven; het zoude waerfchynelyker zyn, dat deze tanden deze ziektens zouden genezen, als men ze tot een poeder gewreven den lyder ingaf, of op het kwael lei. < Men acht zyne zaedballen goed tegen de flangebeten. Zyn vet is verzachtende, en goed voor de zenuwen. Hippopotamus, ab'i s-we; , equus, & irorufioi , flu- vius , als of men zeide Rivitrpaerd , of H ater - paerd. H I P P U R U S. Hippurus , is een zeevifch, die de gedaente van een’ paerdeftaert naerbykomt , en zeegroen van kleur’ is ; men vind hem niet dan in den Oceaen, en nooit in de Middelandfche zee;hy zwemt fnel; hy is verlekkert op vleefch. Hy is openende. Hippurus, ab 'Iwvos, equus, & spa cauda , als of men zeide Paerdeftaert , om dat men voorgeeft, dat ’er dees vifch de gedaente van heeft. HlRCUSr CAPER, CAPRA, HOEDUS, CAPELLA. Hircus, in ’tFranfch Bouc , in ’tNederduitfch Bol, is ’t mannetje van de Geit. Caper , is een gefneden Bok. Capra , in ’t Franfch Chevre , in ’tNederduitfch Geit, is ’twyfje van den Bok. Hcedus , in ’tFranfch C bevereau , is de jonge Bok; op zyne plaets zal ’er van gefproken worden. Capella, in ’tFranfch Chevrette of petite Cbe- vrtj * Zie Pl. XI. Fig. 8. H I. $35 H I. •vre , in ’t Nederduitfch Geitje, is de jonge Geit. Alle deze dieren zyn met horenen en vierpoo- ten voorzien , ligt , wild, trots , overal fpringen- de en klauterende, verflindende, en fcherp van gehoor; zy hebben veel vlug zout en olie; de Bok is geil en Hinkende. De Boks- en Geitehorens zyn goed tegen de vallende ziekte , om ’t vergift te wederflaen , en den buikloop te Buiten. * Bouc F.Jlain, is een wilde Bok, die zich in ’t Zwitferfche gebergte onthoud ; hy is zoo groot als eene tamme Geit , en aert naer ’t Hert ; zyn hair i's kort, en vaelrood van kleur’ , maerhet word onder ’t verouderen grys ; hy heeft een’ grooten baerd , en horens, die vier of vyf voeten lang, zwaer en getakt zyn; hy is zeer fyn van reuk. De huid van den Bok word in de konden tot verfcheide zaken gebruikt; men rnaekt ’er zakken van , die tot vaten dienen om olie , terpentyn , en verfcheide andere vloeibare Boffen te vervoeren; de OoBcrfchen gebrui- ken ze om de rivieren over te zwemmen , en om de houtvlotten , die de koopmanfchappen op den Euphrates , en op andere rivieren overvoeren , te onderffeunen. Met Spaenfchleêr of Turfchleêr word van Bokken- en Geitevellen gemaekt , men bereid ’t rood , en zwart ; het fchoonffe en beffe Spaenfch- of Turkfchleêr komt uit ’t Ooffen ; ’t is met Gom Lak en andere droogeryen rood gemaekt. Het fchoonffe en beffe Spaenfch of Turkfch- leêr 'komt uit Barbaryë. Men verkieff het een en ’t ander hoog V3n kleur’, fchoon van nerf of erf, zacht in ’taenraken, en van geen’ onaengenamen reuk. In verfcheide Beden van Vrankryk bereid men Spaenfch- of Turkfchleêr , maer ’t heeft noch de fcheonheic, ?noch de hardigheit van dat van Barbaryë en van ’t Ooffen. Het fineer van den Bok word in ’t Latyn Jevum hirci genaemt; te Parys brengt men ’er veel van Auvergne, Nevers, en van verfchei- de andere plaetfen; ’t word door de Kaerfe- makers voornamentlyk gebruikt; men bedient ’er zich ook van in de t’zamenffellinge van eenige zalven, ceroenen , en plaefters; men moet ’t fineer hard, droog, en wit verkiezen; het is goed om week te maken , te ontbin- . den , en te verzachten. Het merg van den Bok heeft de zelve kracht als ’t fineer, en is goed voor de ze- nuwen; doch men gebruikt ’tzelden; in ’tLa- tyn noemt me 11 het Me dulla hirci. * Zie PI. XI. Fig. 9. Het Bokkenbloed in de zonne gedroogt word fangnis hirci prtparatus, en in ’tFranfch Bouquain, genaemt; het is zeer zweetdryvende , openen- de, ontbindende, goed om ’t vergift te weder- ftaen , ’t geronnen bloed vloeibaer te maken , tegen ’tzydewee, om de zwellingen van de keel’ te verdryven , voor den fteen, en om de pis en de maendffonden te verwekken ; de gift is van eene fcrupel tot twee drachraa ; van Helmont meent, dat ’t bloed , ’t welk uit de zaed- ballen van’t dier getrokken is , meer kracht heeft dan ’t ander ; vele achten ’t bloed van den wilden Bok boven dat van den tammen Bok. De Geitemelk is voedzaem , verkwikkende, goed voor de borff , verzachtende, een wei- nig afvegende en opdroogende, goed voorde longeziekte, en andere uitterende ziektens. Men vind fomtyds in de galblaes’ van deze dieren kleenc ffeenen , die men P/eudo- Bezoar zoude konnen noemen ; zy zyn openende, zweetdryvende en in krachten den waren Bezoar naerby komende. De Geitedrek is afvegende, opdroogende, ontbindende, ettermakende; hy heeft veel vlug en fcherp zout in zich; hy is goed voor den fteen , om de pis eu de maendffonden te ver- wekken, voor de verftoppingen van de milt , als hy ingenomen word ; men gebruikt hem ook uitwendig voorde fchurft, en hardighe- den van de milt en lever. Hircus , quafi hirtus , hirfutus, ruig , om dat de Bok een’ grooten baerd heeft. Hircus , in ’t Griekfch 6gxy»f , waer van de naem van Tragedie , Treurfpel gekomen is , want de Bok was by de Heidenen het offerdier, dat men Bacchus.dien men zeide in de Treur- fpelen voor te zitten , opofferde. Caper of Capra a Carpendo , plu^kjn ; omdat de Geit de teere takken van de heefteren, en voornamentlyk die van den wyngaerd knaeuwt en afweid , waerom de Ouden de gewoonte hadden op zekere feeftdagen eene Geit aenBac- chus op te offeren : Bouc, dees Franfche naem ftamt af van ’t Hoogduitfch Locl^, dat ’t zelve beteekent. H I R U D O. Hirudo feu Sanguifuga, in ’tFranfch Sangfue , iu ’t Nederduitfch Bloedzuiger, is een bloedeloos waterdiertje , van gedaente als een dik kc worm , en zoo lang als een pink ; zyn hoofd is voorzien met drie kleene zeer fcherpe en vry fterke tanden, want zy zyn bekwaem om niet alleen de huid van een’ menfeh, maer die van een paerd, en van een’ os te doorbo- ren; zyne kleur is gefchakeert; men vind ’er van verfcheide foorten en grootte ; die in de Geneeskunde gebruikt worden , moeten de kleen- H I. H I. kleenfte zyn , een dun hoofd, een’ geftreepten rug,eene geelgroene kleur, een’ roodachtigen buik hebben, en in heldere en loopende wateren gevangen worden, en zeer levendig zyn. Men moet ze eenige dagen in zuiver water (peenen , eer men ze gebruikt , op dat ze uitgehongert zyn* de des te eerder zouden vatten op de plaetlen van ’t lichaem , waer op men ze zetten wil; zy zuigen ’t bloed, en als ze vol zyn , vallen ze fomtyds van zelfs af; doch dikwils blyven ze al te lang op de geopende ader , en men is genoodzaekt hen met wat zout, dat men op hei* ftrooit , te tergen om ze te doen loslaten. Dit geneesmiddel is goed om de zinkingen ai te lei- den, en om de al te groote meenigte van bloed, dat in zekere plaetfen , als in de ambeyen, op- hoopt, te verminderen ; maer dewyl men fom- tyds moeite heeft ’t bloed te fluiten als er de Bloedzuigers af zyn , gefchieden ’er groote bloedftortingen , die den lyder zeer verzwak- ken; dan moet men t’zamentrekkende midde- len op ’t deel leggen , als ftempwater, koper- Men vind ook Bloedzuigers ni de zee, maer zy zyn in de Geneeskunde niet in gebruik. De Bloedzuigers zyn mannetje en wyfje te gelyk , even als ander kruipend gedierte , dat geen been in ’t lichaem heeft. Het zoude zeer droevig en gevaerlyk zyn , by aldien men een’ levendigen Bloedzuiger, hoe kleen hv ook ware, had ingeflikt, om dat dit bloedeloos diertje zich aen de adertjes van de maeg’ , of van de darmen zoude konnen vafl zetten, en ’er ’t bloed uitzuigen, dat vreem- de toevallen zoude veroorzaken ; ’t middel , dat men in zoodanigen toeval zoude konnen toebrengen, zoude wezen dien perfoon zout- water of pekel te laten drinken , want t zout prikkelt den bek van dit bloedeloos diertje, en doet ’t loslaten , ’t geen de Heeltneefters on- dervinden, die Bloedzuigers op eenige plaets van ’t lichaem gezet hebbeu, want met hen een weinig gepoedert zeezout te bieden, laten ze terflond los , en vallen af. Men zoude ook den lyder moeten den buik zuiveren met middelen, waer onder wat zoete verheven Kwik of eenige andere bereiding van Kwik kwame. H I R U N D O. Hirundo , in ’t Frafifch Hirondelle, in ’t Neder- duitfch Zwaluw, is een vogel van de lente, die aengenaetn voor ’t gezicht , zwart op den rug, wie aen den buik , met vele veêren voorzien is, en weinig vleefch heeft; haer ftaert is lang engeklooft, de pooten zyn kleen, teêr, zwart van kleur’, zy zingt in de lente; daer zyu m verfcheide foorten van , deze maken hunne neften aen de daken der huizen , gene op de muren , andere , die men Waterzwaluwen noemt, aen den waterkant; fommige hebben roode vlakken aen den hals , andere niet. Deze vogels onderhouden zich met bloedelooze diertjes , als korenkrekels , honigbyén , en andere vliegen , met vleefch , en zaden ; in den herfft verdwynen ze ; zy hebben veel vlug zout en olié in zich. De Zwaluwen zyn goed voor de vallende ziekte, om ’t geheugen te verfterken, voor de ontftekingen van de keel’ , en om ’t gezicht helder te maken. Men vind in de maeg’ van eenige jonge Zwa- luwen een’ kleenen fteen zoo groot als eene linze, men noemt hem in ’tLatyn Cbelidonius of Chelidonia, in ’t Franfch Pierre de Hirondelle-, men doet hem in de oogen, om ’er eenige vuilig- heit, die ’er ingekomen is, uit te krygen, want dees fteen is alkalifch , en word doordrongen van de waterachtigheit van ’coog, dat hem heeft doen bewegen en zacht worden , zoo- dat ’t vreemde lichaem ’er aen kleeft , en ’er mede uitvalt. Verfcheide andere fteenen, werken op de zelve wyze in ’t oog om de- zelve reden ; gelyk die, welke op den berg van Saffenage by Grenoble gevonden worden, en de kleenfte kreeftenoogen. Sommigen la- ten de kinderen , die van de vallende ziekte zyn aengetaft , Zwaluwefteenen aen den hals of armen dragen , om ze voor deze ziekte te behoeden ; maer dit middel is van weinig kracht. De Zwaluwedrek is openende , en verdry- vende ; men kan hem in ’t nier-kolyk gebrui- ken ; men gebruikt hem ook inwendig tegen de razernye. Het Zwaluweneft is goed voor de keelon- fteking’ , van buiten ’er opgelegt. Men vind te Brafilië in Amerika in de zee een’ vliegenden vifch,dien men Hirundo maritï - ma, in’t Franfch HirondelU de mer , in't Neder- duitfeh Zeezwaluw noemt; hy is eigentlyk een gevleugelde Haring ; want hy heeft degedaente en den fmaek van een’ Haring; de vlerken ge- lyken naer die van de Vleêrmuis. Hirundo , ab èagme; , Vernus , om dat dees vogel in de lente voortkomt. H I S P I D U L A. Hifpidula , five JEluropus , Renod. Schrod Pt [of dia montana hifpida , C. B, Pes Cati , Schrod. In ’t Franfch Pied de Chat. V v Xs H O. H O. ?38 Is eene lage kattoenachtige plant , die ver- fcheide kleene dunne Helen fchiet , omtrent een half voet lang, fomtyds langer, zich langs den grond verfpreidende ; haer blad is kleen, en langwerpig ; de bloem is rond , fchoon , aengenaem voor ’t gezicht , wit of roodach- tig, droog, een’ Kattepoot verbeeldende, als ze wel ontloken is. Deze plant groeit zonder aenkweeking’ op drooge en woede plaetlen, en op heuvels ; hare bloem word in de Genees- kunde gebruikt ; zy heeft weinige water- deelen, veel olie , en middelmatiglyk zout in zich. Zy is afvegende, wondheelende , verzach- tende, goed voor de bord , zy verwekt ’tfpeek- fel , Helpt ’t bloed, in een afziedfel gebruikt; men muekt ’er conferf van , die men in de borHkwalen gebruikt. Deze plant word Hijpidula en Pilofella ge- naemt, omdat ze overal met hair voorzien is. Pes Cati, om dat de bloem in gedaente eeni- ge gelykheit met den poot van eene Kat heeft. JEluropus , ab afou/ ia$, felis , Kat, cz jvss , pes, piot, als of men zeide f(_attcpoot. H O B U S. tJobus. Hovus Indica Pruni facie , J, B. Oviedi. Benzo. Gomaret. Is eene. foort van WeHindifchen Pruimboom , die groot, fchoon, en takryk is, gevende eene zeer aengename fchaduw; zyue vrucht is eene Pruim , die niet zeer vleezig is , zynde van gedaente als onze Damaflpruimen , en ouder ’t rypen eene gele kleur aennemende ; zy heeft van binnen een’ grootcn en zeer harden Heen; de fmaek van deze Pruim is aengenaem, naer ’tzuur hellende; zy is ligt te verteren, maer moeijelyk te kaeuwen wegens de veelheit der vezelen , waer mede zy vervult is. Velen ne- men deze vrucht voor eene foort’ van Myro- bolanen. De Indianen gebruiken de teêre toppen der takken van dezen boom , en zynen balt, om een welriekend water te maken , dat goed is om de vermoeide leden te verHerken ; in Nieuw Spanje doen ze ’er ook van in hunne baden. De vrucht van dezen boom verHerkt de snaeg, en maekt een weinig loslyvigheit. Indien men infnydingen in zynen wortel* maekt, komt ’er een water uit , dat goed is «m te drinken. H OE D U S. Ecetlus, in ’t Franfch Chevreau of Cabril, Is een jonge Bok, of ’t mannetjes jong van eene Geit , nog teder , en beneden de zes maen- den ; hy is goed om te eten ; liy heeft veel vlug zout en olie in zich. Zyn vet is verzachtende en ontbindende. Zyne gal is goed voor de dagelykfe koorts’, als ze met brood , wit van ei , en Lau- wricrolië in de gedaente van eene papp’ ver- mengt, en op den navel gelegt word. HOLLL H olli, Ulli, G. Pifon. Is eene foort vanCalfem, of een hartfiachtig zwart vocht,' die uit de infnydingen vloeit die men in een’ boom maekt Chilh of Helqua- huilt genaemt , groeijende in Amerika; zyn Ham is ligt en vol merg, ros van kleur’; zyne bloem is breed, wit of bleek roodachtig, en van gedaente als eene Har; zyne vrucht heeft de gedaente van eene hazelnoot’, en is bitter van fmaek. Het vocht of fap Ilolli word tot het ma- ken van de Chocolaet der Indianen gebruikt. Het is goed om ’t hart en maeg te verHer- ken , en de buikloopen te Huiten. HOLOSTEON. Holqfleon , Bellonii. Ojlraaon , Gefneri. Is een Nylvifch, dien men meent, dat uit de zee komt; hy is omtrent een voet lang, vyfhoekig van gedaente , wit of bleek van kleur’; hy is bedekt met eene huid-, die zeer hard en eene fchildpadfchael naerby komt ; zyn bek is kleen , en zyne kaken zyn voor- zien met tanden, welke naer die der Ratten gelyken ; de oogen zyn wit; zyne huid is nuttig in de konden , en word bewaert zon- der te bederven ; dees vifch word in de Geneeskunde niet gebruikt. Holojlenn , ex êAo« , totus , z? Ie tot , os , tjuafs totum off-urn, om dat dees vifch bynaer zoo hard als been is. HOLOSTEUM. HoloJIenm Plant agini fimile , J. 13. Raii Hifi. Hoiojleum Salmaticiim prins , Cluf. Hilp. mk- H O H O. Holojleum birfutum albicans wajus , C. B. Plantaga angitjlifolia albida , Do don. Pit. Tournefort. In ’t Nederduitfch Witte Weegbree met /malle bladeren. Is eene foort van Weegbree, of eene plant, die lange, fmalle, zenuwachtige, harde, rui- ge , kattoen- en witachtige bladers fchiet, liggende verfpreidt langs de aerde, t’zamen- trekkende van fmaek ; de (telen zyn omtrent een voet hoog, ruig, dragende bloemen en zaden naer die van 'de Weegbree gelykende ; haer wortel is lang, dik, zwart- en houtach- tig; deze plant groeit in de velden, en in de olyfboflchen , in warme landen , als in Lan- guedok , en in de omliggende plaetfen van Montpellier; zy heeft veel olie , enmiddelma- tiglyk zout in zich. Zy is afvegende , wondheelende, t’zamen- trekkende, genezende. Men heeft deze plant Holojleum genaemt, we- gens hare hardigheit , welke die van een been naerby komt, want dees naem komt van de Griek- fche woorden óa*s , totus, er èrtc> , os. HOLOTHURIA. Holothuria. , Ariftot. Plin. R ondel. zyn vor- melooze zeelichamen , die men onder de Zoo- phyten of diergelyke gewaden geplaetft heeft; hare gedaentens zyn verfchiliende; gemeenlyk zyn ze lang en rond, week, en met eene ruwe huid bedekt; men vind ze aen (trand onder het fchuim van de zee. Gekneuft en opgelegt zyn ze ontbinden- de. HOMO. Hmo , in ’t Franfch Horr.me , in ’t Neder- duitfch Menfch , is ’t heerlykfte van alle levende fchepfelen , of een Dier begaeft met verftand en reden; daer zyn verfcheide foorten , die door hunne groptte , gedaente , aenzien, en kleur verfchillen. Door hunne grootte , want fommigen zyn grooter , gelyk die , welke in de Noordfche landen geboren worden en wonen; anderen kleener ; wy zien zelfs eenige Reuzen , en eenige Dwergen. Door hunne gedaente, want dezen zyn dik, buikig, vet; genen dun, mager; anderen hou- den de middelmaet; eenigen hebben een rónd hoofd, anderen een langwerpig; aen Ibjnmi- gen ziet wen een’ langen en loflen hals; aen anderen een korten en dikken hals , en bynaer gelyk met hunne fchouderen ; men vind iu Indië zeker Volk, wiens hoofd zoo na is aen hunne fchouderen , die uitfleken , dat hun hoofd fchynt geplaetft te zyn , alwaer wy de bord hebben. Door hun aenzien, want zommigen hebben een zacht vel, een goedaertig en nengenaem, doch deftig wezen ; anderen hebben eene harde huid, bedekt met hair gelyk de Wilden , een donker en een weinig wreed gelaet. Door hunne kleur , want dezen zyn wit, genen zwart, anderen geel of tanig. Verfcheide Reizigers verhalen , dat men op ’t Eiland Borneo , en op verfcheide andere plaetfen in Indië , iu de boflchen een ze- ker beeft vind wildeman genaemt , welk den menfch in al zyne leden zoo gelykt, dat, in- dien het fprak, men niet zoude konnen nalaten het voor zekere Wilden van Afrika te nemen , die zelfs veel naer een beeft aerden. Dees Wildeman heeft zyne huid geheel ruig, ’taengezigt dor en verbrandt.de oogen diep in ’thoofd, het wezen wreed; maer zyne trek- ken zyn nog wel gefchikt , hoewel ze grof en ruuw geworden zyn door ’t branden van de zonne ; by gaet gelyk de menfchen op twee voeten, maer loopt met zulk eene fnelheit, dat men werk heeft, als men hem met een’ los- fen toom vervolgt, hem te achterhalen ; vor- ders is hy wonderlyk fterk; de Koning en de Vorften van ’t lanci nemen hun grootfte ver- maek in hem te jagen , gelyk men hier de herten jaegt; mogelyk is dees Wildeman eene foort van grooten Aep ; maer ’t is te ver- wonderen , dat men geen naeuwkeuriger ver- had van dit dier heeft, dan’tgeen men van de Reizigeren hoort, die dikwils verhalen, ’tgeen ze hebben hooren zeggen zonder dat ze ’t ge- zien hebben; ’t is waer dat eenige Gedenk- fchriften van China ’er van melden , maer vry verfcheidentlyk. Men vind in de Gedenkfchriften van Tre- voux van Louw- en Sprokkelmaend 1701. ’tuit- trekfel van eenen brief , uit Indië den 10 van Louwmaeud 1700. gefchreven ; de Schryvcr, dien men niet noemt, zegt, dat, ’t geen hy in de Gedenkfchriften van China aengaende den Wildenman van ’t Eiland Borneo gelezen heeft, zeer waerachtig is ; dat hy den 19 van Bloeimaend 1699. op de ree van Batavia zyn- de , op een Engelfch Fregat London ge- naemt, ’twelk van Borneo kwam, ’t kind van eenen dier wilde menfchen zag, dat men hem verzekerde nog maer drie maenden oud te zyn , het fcheen hem omtrent twee voeten lang, ’twas bedekt met hair, dat nog zeer kort Vv 2 was. H O. II O. n° " w as , had een rond hoofd en naer dat van een’ menieh getekende , maer de oogen , woud, en kin waven wat verichitlende van de onze ten aenaten van hunne gedaente; et wu, zegt hy , too tehriklyk plitneuzig, dat wen er bynaer geen’ neus aen zag; d\t wu yh ■ ■ ■ • de - ■ ■ s : ■ ly v op heer zes of zeven 'aten z yn , t geen ik gewaerwerd, zegt hy , wet’t hy de hans te trekken, want ik voelde een’ bttlteogcineenen te. e'.utand ; het had veel moeite zich te 'et- toonen , en als wen ’t noodzaekte nit een ze\et huis e, dat wen voor het zelve geroaekt had , te komen , toonde het daer ongenoe- gen over, het had werkingen, die zeer wen- feh. ’.\ v wie-; als ’t ging tlapen , lei top we ■t y d e leunende op eene vau zyne hauden, h' v oud des zelfs pols aen den arm, zoo als wy dien hebben » de gedalte van deze dieren, als s\ hunne voKowen grootte hebben, evenaevt de van de groot de meni eh en ; zy loopen ure! Ier dan de betten; in de boflcheu breken V .. takkr hoowen , sMejse gebruiken om de voorbvgaende of leit'.gers dood te t'aeu; aN ze ie mand koenen dooden, zuigen ze hem ’t bloed af , dat ze als een' lekkeren drank proeven ; men zegt dat deze slieren zeer geil zyn, , Wegel vk zal ’t emand kwalyk nemen , dat tk den wenfch ia eene Hefchry vinge der Droo- gervea pbetfe, maer hy za' in ‘t gevolg zien, ! ■ •' ■ ' • • ■ i de - ■ ■ - ■ hi. vt worden. ; a. de s-.ee . -. vau den men ch , zvne uitwaden , en zyne uitvverpfels hebben veel olie eu 'lug zout onder waterdeelen eu aerde vermengt iu zte'b. De ronmia , ’t bekkeneel , her tenen , en •teen van de n meute h worsten in de Genees- kunde gebruikt ; ik heb van v der derjelve op zvne plaets gefbroken. Het tnevvshe ihair s goed tegen de opltygm- . . de de» z . ken laet rui- V . . - «ond zo..: van over, dat de zelve kracht o' e t I , van ‘t urentehenbekkeneel ; zie wyn Boek van de Seheikuuste» Het '."oteh van 't mentehenbekkeneel, het Bloed en pi» vau een' wenfch worden in de il, -ee»». - e gebruikt, op fc.tnae pUets z_’. ik ervan oveken. weekte! > een' jo V -zo -o en nuchter ts , word goed geacht tegen oc la- gebeten , eu dolle hond >beer, i'e ge'.e vu igbeit, die wen met een oor le- ïse-lt e v . bet os>r haelt , en oorfineer noemt, ■k o 'th '.'.ii. e ei' goed voor sie vyt, die uog siaer a zyn begin is. De nagels van handen en voeten doen bra- ken, als ze gerafpt , en in fubftantie tot eene fcrupel, en in een afweeklel tot twee tempels ingegeven worden. De vrouweneik is verkwikkende, verzach- teade, goed voor de bord , longezweer’, en andere uitterende ziektens ; men doet ’er ook van in de oogen om de feberpte te ver- zachten, en de ontftekingen te matigen. De pis van een’ raenfch korteling gelooft is buikzuiverende en goed voor de jigt, voor de opftygingen, en om de verftoppingen weg te nemen , als men ’er ’s morgens nuchteren twee of drie glazen van drinkt ; zy ftilt ook de ligipynen van buiten warm op ’t deel ge- legt ; zy ontbind , en verdroogt de fchurft , hairworm, en andere jeukrens van de huid. De menfehendrek is ettermakende , out- bindeudc , weekmakende , verzachtende , goed voor de negenoogen , om de peftbui- lcn tot etter te brengen , om de keelontfte- kingeu te verdryven, daer op gelegt zynde; fomroigen pryzen hem droog, gepoedert , en iugenomen, tegen de zwellingen van de keel’, vallende ziekte , en afgaende koortfen ; men noemt hem in ’t Laryn OUtum vel (lerens hum*- mm ; de gift is van eene fcrupel tot eene draehma- Htm» ab humo , aerde, zynde den Menfch uit aerde gwforms-ert. Qlettem tb eite, td efi fxtet , ik ftink. H O R D E U M. Hordtum , in ’t Franfch , in ’t Neder- duitfeh Gerji , is eene plant, waer van twee lootten zyn. De eerfte foort word gsr.aemt H or deunt % Brunf Matth. Wordeum pnmum , Aog. Hor deunt mujusy Trag. H orJ. um poiyjUcbu/n bjbemum y C. B. Pit. Tournefort. H orbeum pohflicbum , J. B. Raii Hift. Ha leunt polyjhcbum vel bybernum , Park. Zy tehiet eenen fteel of eenen halm lager dan die van de Rogge, en hare bladers zyn breests*r; de bloemen, en de granen groeijen in airen, die aen eene rift, welke in zyne lengte getande is , vaftzyn; yder bloem heeft verVcheidehelmftylrjes, die door een’ tvee- of driebladigen kelk ousierfteunt zyn . waervan eeuige gemeenlyk met een draedje eindigen; als H O. H O. 34* als deze bloem verwelkt is , word ’t vrucht- je , dat tulïchen dc helmftyltjes gevofiden word , een zaed , dat aen beide eindens Ipits, en omtrent ’t midden dik is , wit van kleur’ naer ’t geel trekkende , vervult met eene mergachtige zelfftandigheit , die tot meel word. De tweede foort word genaemt Hordeam polyfliebum vernam , C. B.Pit. Tournefor.t Hordeum fenis verfibus , Matth. Cam. Hordeum Septentrioni notijjimum , Lob. Ob. Zy verfchilt van de voorgaende hier in , dat hare airen korter maer dikker zyn , en zes ryen zaden heeft. Men kweekt de eene en de andere foort van Gerft in alle landen aen; in de Geneeskunde gebruikt rnen niet dan hare zaden; zy hebben veel olie, en een weinig wezentlyk , en vlug zout in zich. Zy zyn afvegende , t’zamentrekkende, goed voor de bord, en voor de buikloopen. Men fcheid den bad van deGerftekorrelen af, en men noemt ze Gepelde Gerft; zy zyn goed voor deborft, verzachtende, bevochtigende, ver- zoetende, verwekken ’t fpeekfel , matigen door hun ftymachtig gedeelte de fcherpe vochten , die van de herfenen komen, en verwekken den flaep ; men gebruikt ze in een afziedfel. Dc befte Gepelde Gerft word ons van ’t Franfche Vitry gebragt; zy moet nieuw, wel gevoedt, wit, zuiver, en droog zyn. Men brengt ons uitSuabe, en uit verfchei- de andere oorden van Duitfchland eene klee- ne Gepelde Gerft , die niet veel grooter dan Gierft, bynaer rond, hard, wit en vry glad is , men noemt ze Hordeum perlatum , Geparelde Gerft-, zy word van de gemeene Gerft gemaekt , en verfchilt van onze Gepelde Gerft niet, als dat hare zaden door den molen, die ze van haren baft gefcheiden heeft , geperft en rond gemaekt zyn , zoo dat ze daer door kleener zyn; zy zwelt , als men ze laet koken; 'men eet ze ge- lyk Ryft, als ze gekookt is. Het Gerftemeel word in pappen gebruikt om te verzachten, te ontbinden, en de etterma- king te bevorderen . Hordeum is een verbafterde naem, want eer- tyds zeide men ferdeum , van €>, , nutrimen- turn , om dat de Gerft tot voedfel gebruikt word. Pctyflichum, aonXö , multumc /pica , alsof men zeide , plant met verfcheide airen , of met vtr- Jcheide ryen tjaden aen y der air'. HORMINUM, Ilorminum coma purpuro-violacea , J. B. Pit. Tournef. Gr m mum ver urn , Gef. Horminum fativum , C. B. Horminum fativum gcminum , Diofc. Park. In ’tFranfch Ormin. * Is eene plant, die veel overeenkom!! met dc Salie heeft ; hare ftelen zyn omtrent een voet hoog , 'roodachiig , vierkantig, wollig, takkig ; de bladers zyn gelyk die van Salie , maer min droog, zuiverer , zeer ruig, tegen malkanderen over geplac-tft, zonder merkely- ken reuk , een weinig bitter van froaek ; de toppen der takken zyn vervult met een’ hoop purperachtige bloemen, die naer ’t paers trek- ken ; de bloemen komen uit den fchoot der bladeren , zy zyn alsecu bek, kleener dan die van de Salie, als pypen gemaekt, en yder van boven in twee lippen gefneden , purperachtig en wit van kleur’, onderfteunt door een’ kelk, die als een horentje gemaekt is, en vervol- gens een zaedhuisje word, dat bynaer ronde zaden influit; haer wortel is houtachtig en ve- zelig ; men kweekt deze plant in de tuinen aen; zy heeft veelolië en wezentlyk zout in zich. Zy is afvegende, ontbindende, goed voor de maeg’ , en om de beweging der geeften te verwekken. Horminum, ab iffiZt , id eft , impetu ftrrï’, om dat men gemeent heeft, dat deze plant de Ve- nusdriften verwekte. HORTULANUS. Hortulams. Milliaria . Cynchramus. In ’t Franfch Hortolan , o [Qrtolan. Is een kleene vogel , zoo groot als een klcene Leeuwerk, of als eene Lyfter, van verfcheide kleuren, en zeer vet, men vind hem in Italië, Languedok, Provence, en in ’t Daupbiné ; hy leeft van Gierft en andere zaden; zyn vleefch is zeer * Zie Pi. XI. Fig. io. Vv 3 HU. H Y. H Y. J4* zeer lekker, en ’t is een zeer fmaeklyk geregt; hy heeft veel olie en vlug zout in zich. Hy is verkwikkende en goed om de geeften te verfterken en op te wekken. Zyn vet is weekmakende , verzachtende , ontbindende. Cynchramus , vel Ccnchramus a Ktf%p»c , milium , om dat dees vogel zich voornamentlyk met Gierft voed. HUART. Huurt , C. Biron , is een watervogel van Ca- nada ; hy is zoo groot als een Kalkoenfche Ilaen , doch zync veders zyn veel fraeiers zy zyn doorvlamt gelyk die van de Patrys ; en met levendiger zwart en wit gefprenkelt , zyn buik is geheel wit; zyn bek is zoo lang als die van eene Snip , doch veel dikker ; zyn hals is zoo lang als die van eene Zwaen , van kleur’ als de krop van eeneDuive, die verandert , na dat hy verfcheidentlyk tegen de zon gekeert is ; onder aen de keel heeft hy eene foort van kleene, witte en zwarte das , dat vry aerdig ftaet; zyn bek is zeer kort ; de beenen zeer lang , en de pooten gemaekt als die van de Zwaen , en andere watervogelen ; hy leeft in ’t water , alv/aer hy de vilichen eet, die hy krygen kan; men vind hem gemeenlyk aen den zeekant, in de rivieren , in de mei- ren ; men zegt dat ’er langs de rivier van Mis- filïïpi vele gevonden worden; hy is goed om te eten , en heeft veel vlug zout en olie in zich. Zyn vet is ontbindende , cn zeer goed om de zenuwen te verfterken en te verzachten. Men noemt dezen vogel Huart , om dat hy dit woord zoo duidelyk uitfpreekt, dat men zoude zeggen, dat ’teene menfchenftem was. HYACINTHUS GEMMA. Hyacinthus , in ’tFranfch Hyacinte , in ’t Neder- duitfch Hyacint, Hyacint/leen, is een koftelyke fteen, waer van verfcheide foorten zyn, die in groot- te en in kleur’ verfchillen; want fommige zyn zoo kleen als een matige zoutkorrel , vry zacht, en wit van kleur’; deze foort noemt men in ’tFranfch Hyacinthefouple delait, en komt uit ’t Oo- ften. Andere zyn zoo groot als erweten, zeer hard, rood van kleur’, een weinig naer ’t geel trekken- de, fchitterende ; deze foort gebruikt men in de Geneeskunde. Mei; moet deOofterfche achten bo- ven die , welke in Silefië en in Bohemen groeijen, die men onderkennen zal aen hunne grootte , fchoonheit, en hardigheit; want de Oofterfche zyn niet grooter dan eene erweet , en zyn fchooner enfchitteren meer dan die van Europa, andere zyn bynaer van dezelve grootte , of grooter, geel van kleur’ bynaer als de Brand- fteen; deze zyn wit, met rood ofgeel gemengt, of van verfcheide kleuren ; gene zyn zoo kleen als fpeldeknoppen , van een fchitterend rood; deze laetfte foort vind men in Vrankryk op verfcheide plaetfen voornamentlyk in Auver- gne; men noemt ze gemeenlyk Jargons of valjcbe Hyacinten ; men wryft de Hyacinten op den wryffteen tot een zeer fyn poeder om die onder Artzenybereidingen te gebruiken. Men acht ze goed om ’thart te verfterken, ’t vergift tegen te ftaen , de vreugt te ver- wekken , en de ftuiptrekkingen te ftillen ; doch al de kracht van dezen fteen beftaet hier in, dat hy een alkali zynde ’tzuur in ’tlichaem matigt en t’onderbrengt , en de buikloopen en bloedingen ftuit ; de gift is van eene hal- ve fcrupel tot twee fcrupels. Men heeft den naem van Hyacint aen de- zer. fteen gegeven , om dat men voorgeeft ’er zommige gevonden te hebben , die bynaer van kleur’ waren als de bloem van de plant’ Hyacint genaemt. HYACINTHUS PLANT A. Hyacinthus , Dod. Gal. Lugd. Hyacinthus oblongo flore caruleus major , C. B. Pit. Tournef. Hyacinthus Anglicus , Adv. Ger. Eyft. Raii Hift. Hyacinthus non fcriptus , Dod. Lugd. Hyacinthus Anglicus , fi ve Belgicus , J. B. In ’t Franfch Jacinte. In ’t Nederduitfch Hyacint. Is eene plant , die een’ ronden en glad- den fteel fchiet omtrent een half voet hoog, van onderen bleek en van boven donkergroen van kleur’; de bladers zyn zoo lang als hun fteel, fmal , groen, blinkende, en kieener dan die van Pareye; de bloemen zyn aen den top door hare zwaerte neerhangende , zy zyn als langwerpige pypen gemaekt, die zich van boven uitbreiden , en in zes deelen zyn inge- fneden, doorgaens blaeuw , dan wit , fomtyds vleefchkleurig:, dan eens bynaer purpêrachtig, enaengenaem van reuk; als deze bloem voor- by is , komt ’er eene bynaer ronde en drie- kantige vrucht , verdeelt in drie huisjes , die met eenige ronde en zwarte zaden vervult zyn; haer wortel is bolachtig eft wit; de gehee- le H Y. H Y le plant is met een flymachtig fap vervult; zy groeit in de velden , aen de kanten der wegen, in de tuinen; in Engeland is ze zeer gemeen ; zy heeft veel olie, en een weinig wezentlyk zout in zich. De wortel van de Hyacint is afvegende , t’zame ntre lekende , aen een lymende. Haer zaed is openende , tot ’t gewigt van eene halve drachma of van eene drachma inge- nomen. De plant Hyacint draegt , zoo men voor- geeft, den naetn van ’tkind Hyacinthus , dat volgens de Fabel in hare bloem verandert werd. Zommigen leiden dezen naem van ’tGriekfch ’U, viola, en van ’t Latyn Cynthia , dat eer- tyds een bynaem was, dien men aen Apollo gegeven had , als of men zeide Violier van Apollo. HYACINTHUS INDICUS. Hyacinthus Indicus iuherofa radice , J. B. in ’t Franfch Tubeteufe, in Nederduitfch Tuberoos, is eene plant, wier fteel drie of vier voeten hoog groeit, zynde een pink dik, regt, rond, vaft, kael , glad, van binnenhol; de bladers zyn onder aen den fteel , omtrent een half voet lang, fmal, dik, vleezig, blinkendgroen, glad, zich wyd verfpreidende ; de bloemen ftaen aen den top, gemaekt als eene lange pyp, die zich van boven uitbreid, en in zes deelen ingefne- den is , van kleur’ wit als melk , zeer aenge- naein van reuk, en de kamers, waer in men ze zet, met een’ lieflyken reuk vervullende; haer wortel is knobbelachtig; de gehecle plant is met een flymachtig fap vervult , en word in de tuinen aengekweekt ; zy heeft uit Indië haren oorfprong , doch is in geheel Euro- pa , . en voornamentlyk te Parys zeer ge- meen geworden ; de bloem heeft veel fyne of geeftryke olie, waer van de ongemeene reuk komt , dien zy verfpreid; de Reukwerkers ge- bruiken ze veel ; maer in de Geneeskunde word ze niet gebruikt ; in de vrouwen verwekt ze dikwils de opftygingen; haer wortel en blad hebben vele waterdeelen , olie, en wezentlyk zout in zich. De wortel van de Tuberoos is afvegende, t’zamentrekkende , opdroogende, ontbinden- de. Het blad is zuur, en bloedftelpende HYBOUCOUHU ET CARAMENO. Hyboucoubu Americanus , itemque Caratneno fruSlus iifdm, Theveti , J. B. is eene Amerikaenfche 54$ vrucht van gedaente en grootte als een Da- del , maar niet goed om te eten; men trekt ’er eene olie uit, die men bewaert in een vat, gemaekt van eene vrucht in de Indiaenfche tael’ Carameno genaemt, die men heeft uitge- holt of wier vleefch men heeft uitgenomen. Deze olië word voornamentlyk tegen eene landziekte , Tom genaemt , gebruikt , welke voortkomt uit een groot getal kleene wormen, die de ziertjes in grootte niet veel overtreffen , en die zich onder de huid vergaderen , en kleene gezwellen zoo groot alsboonen veroorzaken, die zeer pynlyk zyn , en droevige toevallen voortbrengen; deze olië is daerenboven ook goed om de vermoeide leden te verfterken, en de wonden en zweren te genezen. HYDRARGYRUS. H ydrargyrus. Mercuriiis. Argentum vivnm. In ’t Franfch Mierc ure , of vif Argent ♦’ In ’t Nederduitfch Kwik , Kwikzilver. Is een vloeibaer, loopend metael of half me- tael , zilververwig , zeer zwaer en nogtans vlug, doordringende, en zich gemaklyk met ’t goud en ’t zilver vereenigende en vermen- gende: men vind het in verfcheide mynen van Europa , als in Hongarye en in Spanje ; men heeft zelfs’zedert veertig jaren eenemyn by Si Lo inNormandye ontdekt, ’t Komt doorgaens voort onderbergen , die met fteenen zoo zacht en wit als kalk bedekt zyn ; de planten , die op deze bergen groeijen , komen hooger en groener dan elders te voorfchyn; maer de boomen , die by de Kwikmyn zyn , dragen zeer zelden bloemen of vruchten , zelfs komen de bladers laet voor den dag. Een kenteeken , waer door men de kwik- myn ontdekt, is, als ’er ’s morgens in de len- te op eene byzoudere plaets dier bergen dik- ke dampen of nevels opkomen , die wegens hunne zwaerte niet zeer hoog opeaen ; deze plaetfen tart men aen om ’er Kwikzilver te zoeken, en voornamentlyk als ze tegen over den Noorderwind gelegen zyn; want dan ge- looft men de myn zeer vruchtbaer te zyn; het is aenmerkelyk, dat men veel water omtrtnt 'deze mynen vind, ’t welk men aen den voet van den berg moet uitputten, eer men kan arbei- den om ’t metael te krygen.. H Y. H Y. 344 Devvyl ’t Kwikzilver een zeer vloeibaar lichaem is , heeft men meerder moeite om ’t te vinden dan de andere metalen ; want ’t zygt door de aerde en tuflchen de klooven der ffeenen; zoo dat ’ttneenigmael uit ’toog raekt , wanneer men meent gereed te zyn om ’t te krygen;men is genoodzaekt menfchen zeer diep in de aerde te doen dalen, om ’tdaer te gaen zoeken, en deze menfchen oelfencn dit beroep niet lang zonder lam te worden ; men zegt ook dat men tot dit werk niet dan misdadigers of andere ter dood verwezene menfchen gebruikt. Het Kwikzilver komt niet altyd zuiver en vloeibaer uit de myn’, ’t is doorgaens met aer- de gemengt , of in Bergvermiljoen verandert met een gedeelte zwavel, dat ’t ontmoet heeft. Het Kwikzilvr,’t welk niet veel aerde heeft, kan door zeemleêr, waer door men het laet gaen, ’er van afgefcheideu worden; maer als ’tmet veel aerde of andere onzuiverheden verzelt is, moet men het in yzere kromme kolven doen , die men in een fornuis plaetft , men legt ’er een’ ontfanger vol water aen, en men Bookt ’tvuur onder de kromme kolven zeer Berk om ’tKvvik- zilver over te halen ; de yzere kromme kol- ven zyn in deze gelegenheit beter dan de an- dere, om dat ’t Kwikzilver, genegen om zich aen dit metael valt te hechten , van de aerde zich beter affcheid, en eer in flaet is om ver- dunt en door ’t Ytiur voortgedreven te wor- den. Men is altyd niet verzekert van de zniver- heit van ’tKwikzilver , dat men by de Koop- lieden verkoopt; het kan verandert zyn geweeB door eenige vermenging, die in de" myn’ zal gefchiedt zyn, en ’er door ’t zeemleêr niet van afgefcheiden heeft konnen worden; of door eene byvoeging van lood of eenig ander metael ofminerael, dat de Vervalfchers ’er onder ge- daen hebben; derhalven is ’t noodzakelyk het te zuiveren , eer men het gebruikt. De wyze der Ouden, om het Kwikzilver te zuiveren, en te gelyk , zeiden ze, van eene koude hoedanigheit in den vierden graed of trap te verbeteren, was het zelve in een’ marmeren of fleenen mortier met zout en met tot poeder gemaekte Salie te mengen, en ’tmengfel een uur lang met een’ houten Bamper te roeren, en daer na door een vel of leér te zygen ; door dit mid- del maekten zy het helder en fchoon, moer zy hadden niet dan ’t buitenBe vuil , en dat van geen belang is, weggenomen, ’tgeen het Kwik- zilver altyd rollende in de fleffehen van dik leêr of aerde, waer in het overgevóert en be- waart word, naer zich neemt ; was ’er metael of iets metaelfch in de Kwik , het ging zoo wel door de luchtgaetjes van ’t vel heen als de Kwik, en daergefchie-dde geen de ininBe affehei- ding; wat aenbelangt de voorgewende koude hoedanigheit van de Kwik, die was door deze bereiding niet verbetert , en ’t metael was in den zelven Baet, als te voren. Een zeker middel, om ’t Kwikzilverzoo zuiver te hebben als ’t zyn kan, beBaet in het zelve van ’t Vermiljoen te fcheiden op de volgende wyze. Mengt onder malkanderen gelyke deelen van tot poeder gemaekt Vermiljoen en vylfel van Bael ; vult ’er de helft of twee derden van een’ krommen kolf mede , plaetB dien in een’ weêr- fiuitoven, en voegt ’er een’ glazen ontfanger vol water aen, zonder de zamenvoegfels toe te lymen; zet het vuur onder den kromhals bygraden aen tot den vierden graed, gy zult hetKwi’kzil ver hoo- ren overkomen, en op den bodem van den ontfan- ger vallen; zet het vuur aen tot ’er niets meer overkomt, gy zult dertien oneen vloeibaer Kwik van yder pond Vermiljoen getrokken hebben; wafcht ’t, en ’tmet doeken gedroogt hebbende, zygt ’t door een leêr. Men moet verzekert zyn, dat dit Kwik zuiver is, want indien ’er in de myn’ eeniggedeelte van metael of minerael met ’t Kwikzilver, waer van men ’t Vermiljoen ge- maekt heeft, 'gemengt ware geweeB, zoude het op den bodem van ’t vat gebleven zyn , en ’t zoude met de Kwik en zwavel zich niet hebben konnen verheffen ; en indien men zeden de verheffing eenig vreemd lichaera in de Ver- miljoen gemengt had, zoo zoude deze on- zuiverheit, van wat aert ze ook ware, z'ich in de wederlevendigmaking’ of overhnling’, die ik zoo even befchreven heb, ‘er van afgefchei- den hebben. De ontfanger moet vol water zyn, op dat het Kwikzilver, dat als een damp uit den kromhals overgaet, verkoeling vinde , die ’t doet verdikken en veranderen; doch de voe- ging van den ontfanger met den kromhals moet door ’t leem niet gefloten zyn , om dat altyd in de overhaling’ veel zwavel van ’t Vermiljoen opkomt , die zich , als zy geene opening ter uit- gang vond, met ’tKwikzilver zoude vereeni- gen, en het tot eene foort van graeuw deeg ma- ken , zoo dat men genoodzaekt zoude zyn ’t voor de tweede reis’ over te halen. Het yzer doet in deze gelegenheit , gelyk een alkali, het zuur van de zwavel , die het Kwikzilver tot een Vermiljoen hield , affehei- den ; en dit Kwikzilver van zyne banden los gemaekt is in Baet om door ’tvuur fyner gemaekt, en voortgedreven te worden; de on- gebluBe kalk doet het zelve als ’tyzer of Bael, maer men moet ’er driemael zoo veel van heb- ben. De vloeibaerheit van het Kwikzilver komt daer van, dat de ongevoelige deelen , waer uit het natuurlyk beBaet, alle bolswyze of rond zyn , want door deze gedaente zich niet aen mal- H Y. H Y. ïnalkanderenkonnende hechten , rollen zealtyd. Deze zelve reden verklaert, waerom dit raetael, hoewel het zwaer zy, door ’t vuur zoo gcmak- lyk vlug word ; want zyne ronde rieelen , zyn- de altyd afgefcheiden , en geene vereeniging onder malkanderen hebbende, zyn alle afzon- derlyk ligt , en in ftaet om door ’t vuur voortgedreven en om hoog gevoert te wor- den. ’t Geen de vaftigheit en hechtheit van een metael uitmaekt , is, dat zyne ongevoe- lige deeltjes , op verfcheide wyze gevormt zynde , zich aen malkanderen gehecht, vaftge- inaekt , en r.aeuw vereenigt hebben , zoodat ’t vuur geene kracht heeft om ze van een te fcheiden en weg te voeren. Het Kwikzilver is een middel voor ’t Mife- tere of den Darmkronkel , men laet ’er een pond, enzelfs meer van innemen, op dathet door zyne zwaerte in ’t doorgaen de vezels van de darmen, die in deze ziekte geplooit zyn, uit- • zeue;men looft het door den afgang, zoo als men ’t heeft ingenomen. Men gebruikt het raeuwe Kwikzilver om de wormen te dooden;men laet ’tin waterkoken, en men geeft het afziedfel te drinken, dat van ’tKwikzilver weinig of niet, hoe lang men het ook heeft laten koken, naer zich heeft genomen; want men vind ’t metael even zwaer, en ’t afziedfel heeft geene andere kleur, fmaek, of reuk, als gemeen gekookt water; echter laet het niet na goede uitwerkingen voort te brengen. Men moet in acht nemen, dat ’tvat, waer in men ’t water met ’t Kwikzilver laet koken , van aerde of glas en niet van metael zy, want het zoude ’t zelve doordringen. Het Kwikzilver dood de luizen , vlooien , en andere bloede- looze diertjes van ’tlichaem ; men hangt het aen der kinderen hals’ , nadat men het in pennefchachten befloten heeft , om de kwade lucht te wedenrftaen ; het geneed de fchurft, hairworm , en de venuskwalen ; het ontbind en verdryft de klieren en de andere gezwel- len; het neemt de verftoppingen weg uit- en inwendig gebruikt; het komt onder verfchei- de zalven en placfters; men kan zeggen dat het een van de befte middelen is , die wy in de Geneeskunde hebben omdedikfte , aerdach- tigfte, kwaedaertigfte , en vaftgehechtfte voch- ten te fmelten , te ontwortelen , en te ontbin- den. Een van de wonderlykfte werkingen, die ’t voortbrengt , is de kwyling te verwekken, en de pokken en andere venuskwalen in den grond weg te nemen. Om deze uitwerking te verklaren , moet men weten dat ’tpokgift be- ftaet in een zout of zuur wynfteenachtig en dik vocht, dat by poozen gillende het bloed en de andere vochten bederft, en al de kwa- ?4f de toevallen , die ’er uit volgen , veroor- zaekt. Het Kwikzilver, dat men in ’t lichaem heeft doen komen, ’tzy door ftrykingen met Kwilc- zalve , of door den mond , zich verdunnende , verdeelt zich als eerrook overal, en hecht zich voornamentlyk aen ’tpokgift , om dat de- ze zure ftoffe bekwamer is ’er zich aen te hechten, dan eenige andere ;het doordringt dan dit pokgift , en is door zyn zuur zout door- drongen bynaer op de zelve wyze als ’t ge- fchied in de vermenging’ , die men doet als men ’t Sublimaet wil bereiden , de warmte en omloop der vochten doen deze vermenging van Kwik en zuur wel haeft tot de herfeuen opgaen , even gelyk’tvuur het Sublimaet ia eene matras doet opvliegen, of verheffen; dan gebeurt het , dat ’t hoofd zwelt , ’t tandvleefch, tong en gehemelte aen ’t zweren raken , de kwylvaten verftappen, en dat men diergelyke pynen, die men zoude voelen , wanneer men Sublimaet op eenig velloos deel lei, gewaer word : deze toevallen worden verzelt met eene onwillige en overvloedige kwyling’, die door de fcherpte van ’t vocht, dat uit de herfenen komt, en door de verflapping van al de kwyl- vaten onderhouden word: deze kwyling duurt, tot dat al de fcherpe , vergiftige, en kwikach- tige ftoffe of vocht ontlaft is. Hydrargyrus , ex ïSag , aqua, e? argentum, quafi aqua argentea als of men zeide verz.dve>d wa- ter, want t Kwikzilver is vloeibaer als water, en van kleur’ als zilver ; om de zelve reden noemt men ’ t [Qvil^ülver. Mercurius, om dat ’tvlugen altyd in bewe- ging’ is , gelyk men eertyds Mercurius den Bo- de der Goden almaelde; en om dat de Starre- kykers en de Alchymiften wanen , dat het in- vloeden van de Dwaelftarre Mercurius ont- fangt. HÏDROCOTYLE. Hydrocotyle vuig arts , Pit. Tournefort. i ianunciUits aqu altais Cotyledonis folio , C. B. Ranunculus aquaticus umbilicato folio , CoJ. Cotyicdon aquatica , Dod. Cial. Cotyledon aquatica acris Scptcntrionalium , Lob. In ’t Nederduitfch Waternavclkruid. Is eene plant, die vedcheide dunne , rankach- tige ftelen fchiet, dieflangswyze loopenenzich aen de aerde vaft hechten; de bladers zyn rond, Xx uit- H Y, H Y. 54 * uitgeholt, en door kleene deeltjes onderdeunt; de bloemen zyn kleen, uit vyf rooswyze ge- fchikte bladeren t’zamengedelt, wit van kleur’; als deze bloem voorby is, komt ’er eene vrucht te voorfchyn , uit twee zeer platachtige zaden bedaende , die afzonderlyk de gedaente van een’ halvenkring hebben; haer wortel is veze- lig ; deze plant groeit in de moeraden ; zy is wat fcherp van fmaek , heeft vele waterdee- len , olie, en wezentlyk en vad zout in zich. Zy is openende , afvegende , wondheelen- de. Hydrocotyle , exoiag, aqua , & kÓtvAij , cav'itas', om dat deze plant uitgeholde bladers draegt, en dat ze gaern in de moeraden is. HYOSCIAMUS. Hyofciamus. Jufquiamus. Dens caballinus. Faba Suilla. Her ba cunicularis . In ’t Franfch Jufquiame , Hannebame. In ’tNederduitfch Bilfenkruid. Is eene plant, wner van verfcheide foorten zyn. Ik zal alhier de twee voornaemde befckry- ven. De eerde foort word genaemt Hyofciamus vulgaris , J. B. Raii Hift. Hyofciamus niger , Gef. Hyofciamus vulgaris , vel niger , C. B. Pit. Tournefort. Hyofciamus flavus , Fuch. Apóllinaris , Cord. in Diofcor. In ’t Nederduitfch Zwart en Geel Bilfen- kruid. * Zy fchiet vejfcheide dikke, takkige, met veel wolle bedekte delen , omtrent anderhalf voet hoog; de bladers zyn groot, breed , in- gefneden, zacht, wollig', witachtig, over en wederen zonder orde langs de Weken gefchikt; debloemen waden op malkanderen gehoopt op de takken, geel en purper dooreengemengt van kleur’.Yder der zelve is, volgens den Heer Tour- nefort, een klokje, dat doorgaensin vyf dee- len is ingefneden , en door een’ kelk onder- deunt word, die als een beker gemaekt , en ruig is. Als deze bloem verwelkt is , komt ’er eene vrucht te voorfchyn , die eenigzins naer eene pot of ketel gelykt ; zy is in den kelk van de bloem’ bedoten, dien zy, met zich uit te zet- ten, de gedaente van eene pott’ doet aenne- men. Deze vrucht heefc haer dekfel , dat haer vry naeuwkeurig fluit ; zy is overlangs in twee huisjes verdeelt, die kleene, en zwarte zaden influiten. Haer wortel is lang, dik , ruuw , van buiten bruin van kleur’ , van bin- nen wit. De geheele plant heeft een’ onaen- genamen reuk; zy groeit overal in de velden, en langs de wegen. De tweede foort word genaemt Hyofciamus albus, ƒ. B. Park. Ger. Raii Hift. Hyofciamus candidus , Trag. Hyofciamus albus major vel tertius , Dio- fcoridis, bf? quartus Plinii , C. B. Pit. Tour- nef. Apóllinaris tertius , Cord. in Diofc. In ’tNederduitfch Wit Bilfenkruid. Zy verfchilt van de voorgaende, dat ze min takkig , en met meer witte wolle bedekt is; dat hare bladers kleener, en zachter zyn; en dat hare bloemen , en zaden wit zyn. Zy groeit voornamentlyk in warme landen, als in Languedok, omtrent Oranje , langs de Rho- ne,aen de kanten der wegeu. De eene en de andere foort. hebben veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy zyn pynflillende , verdoovende , flaep verwekkende , en dikwils doodelyk voor de dieren, die ’er van eten; men gebruikt ze al- leenlyk uitwendig onder plaefters , zalven , oliën , en in Hovingen ; zy ftillen de al te groote beweging der vochten. Men acht het wit Bilfenkruid boven ’t zwart gemeen Bil- fenkruid; maer hunne krachten zyn bynaer dezelve. Het zaed van Bilfenkruid word voor de tandpyn’, en voor den winter aen de handen en voeten gebruikt. Hyofciamus, ex Ss, poreus , ey kuuhos , faba , als of men zeide Varkynsboon ; men heeft dezen naetn aen ’t Bilfenkruid gegeven ; om dat zy- ne vrucht eenige overeenkom!} met eene boon’ heeft. Zie PI. XI. Fig. n. H Y. H Y. heeft , en om dat volgens /Elianus de wilde zwynen, als zy ’er van gegeten hebben, met zul- ke geweldige duiptrekkingen worden aenge- taft, dat ze in weinig tyds derven zouden, by aldien zy zich niet in eenige beek gingen baden en ’er uit drinken. HYPECOUM. Hypecoum , is eene plant , waer van twee foorten zyn. De eerfte foort word genaemt Hypecoon , C. Bauh. _ Hypecoon filiquojum , J. B. Pit. Tournef. Hypecoon legitimim , Cluf. Park. Raii Hifi. Cynnmtm comiculatum , Jive Hypecoon, Clu- fii , Ger. In ’tNederduitfch Gehorend WildKomyn. Zy fcliiet verfcheide delen ter hoogte van een’ voet , omtrent zynen top in verfcheide vleugels of takken zich verdeelende ; de bla- ders zyn gelyk die van de wilde Wynruit , of gelyk die van Duivekervel. Hare bloem is kleen, bedaende uit vier kruiswyze gefchik- te bladeren, geel van kleur’, en vad aen een deeltje. Als deze bloem voorby is , komt ’er eene platte peul te voorfchyn , gemaekt als eene zeiden , bedaende uit verfcheide dukken, welker eindens aeneengevoegt zyn , en waer van yder een zwartachtig zaed influit , dat vry wel naer eene kleene nier gelykt. Haer wortel is lang , fomtyds enkel , fom- tyds verdeelt, roodachtig , met kleene veze- len voorzien. De tweede foort is minder bekent dan de eerde , men noemt ze Hypecoon altera fpecies , C. B. Pit. Tour- nef. Hypecoon altenm , Diofcoridis , filiqitofum , Ad. Lob. Hypecoon alterum , Park. Raii Hifi. Cuminum filiqitofum , Ger. In ’tNederduitfch Wild Komyn met peult- jes. Zy is eene fchoone kleene plant , die kleene , dunne , teêre delen fchiet , dragende bladers, welke naer die vanWildKomyn gely- 347 ken, en diep ingefneden zyn; hare bloemen zyn geel, die van de voorgaende gelykende , maer kleener; in hare plaets komen ook peulen, als zeiden» gemaekt, uit verfcheide aen tnalkan- deren gevoegde dukken t’zamengedelt , en yder een geel zaed influitende; haer wortel is dun. De eene en de andere foort groeijen in war- me landen , als in Languedok omtrent Mont- pellier, omtrent de baden van llalleruc , in Spanje , in de velden; zy hebben veel olie en zout in zich. Zy worden, gelyk de Heul, pynflillende ge- acht. HYPERICUM. Hyperlam , Dod. Ger, Raii Hid. Hypericum vulgare . C. B.Pit. Toumefort. Park. Her ba perforata , Trag. Androfeemum minus , Gef. Col. Hypericum vulgare , fve Perforata caule ro* tundo , foliis glabrit , J. B. Afcyron , Dod. Gal. Mille fora. In ’t Franfch Mille -per tuis. In ’tNederduitfch Sint Janskruid. * Is eene plant, die ronde, flyve, harde, houtachtige , roodachtige , takkige delen fchiet, ter hoogte van anderhalven voet; de bladers zyn langwerpig , zeniiwachtig , naer die van kleene Santorie gelykende, tegen 'mal- kanderen over zonder deeltje langs de delen gefchikt , fchynende met een groot getal klee- ne gaetjes doorboort, die men meent gewaer te worden als men ze in de zonne of in een derlc licht’befchouwt ; doch als men deze gevvaende kleene gaetjes met behulp van een vergrootglas nafpeurt,ziet men, dat zeniet anders zyn als klee- ne blaesjes van gedaente als Linzen, die door- fchynende , en met een helder, doch wat oli- ën balfemachtig vocht vervult zyn; deze bla- ders hebben een’ laffen fmaek ; de bloemen waden aen de toppen der delen in groote mee- nigte, geel van kleur’, bedaende yder uit vyf bladeren, die rooswyze gefchikt, en met ver- fcheide helmdyltjes van de zelve kleur’ verzelt zyn. Als deze bloem voorby is , komt ’er een kleen hoofdje of driehoekig huisje, te voor- fchyn, zoo groot als een Gerflegraen , lang- werpig, * Zie PI. XI. Fig. ia. Xx 2 H Y. H Y. werpig , met een rood fap vervalt , en in drie huisjes verdeelt, die met zeer kleene , een weinig lange , vetachtige zaden vervult zyn, donker van kleur’, en hardachtig van reuk en finaek; de wortel is hard, houtachtig, in verfcheide takken verdeelt, eu van kleur’ als Palmhout. Deze plant groeit in de boflchen , en andere onbebouwde plaetfen. Hare bloeijen- de toppen worden dikwils in de Geneeskun- de gebruikt; zy verwen de oliën, brandewyn, en andere zwavelachtige vochten rood; zy hebben veel baliemachtige olië , en wezent- 1-yk zout in zich. Zy zyn openende , afvegende, wondheelen- de , zy verwekken de pis , en de maenddon- den , en verdryven de wormen , wederdaen ’t vergift , verderken de gewrichten , en zyn goed voor ’t nierkolyk ; men gebruikt ze uit- en inwendig. H Y P O C I S T I S. Hypocijlis , Dod. Ger. J. B, Park. Hypocijlis fub Ciflo , C. 13. Orobanche qua Hypociflis dicitur , Raii Hift, Limodori genus , qitod Hypocijlis , Dod. In ’t Franfch Hypocijle. * Is eene foort van Orobanche of een zeker nitfpruitfel , die in de lente op den voet van eene foort’ van Cidus groeit, die in de warme landen, als in Provence , en Langue- 'dok vry gemeen is, dragende bynaer ronde, ruige , ruwe , witachtige bladers , en purper- achtigebloemen. Dit uitfpruitfel groeit omtrent anderhalf voet hoog, en is een of twee duimen dik , en fomtyds dikker, rond , van boven broeder dan van onderen , teer , geelachtig van kleur’, met fap vervult, hebbende by tuilchenruim- tens zekere bruine ringen of knoopen gelyk in den wortel’ van Plompen. Men fnyd deze kleene plant omtrent Bloeimaend , men floot ze, en men perfl ’er een zuur fap uit , dat men op ’tvuur tot de dikte van een extrafl uitdampt, zoo hard en zwart als drop , dan maekt men ’er koekjes van om het te vervoeren; dit extraft of uittrekfel noemt men met den naetn’ van de plant’, Hypocijlis. Het moet verfcli , zwaer, zwart , zonder aengebrandt te rieken, zuur en t’zamentrekkende van finaek gekozen wor- den; het heeft veel zuur wezentlyk zout , met aerde en olië innerlyk vermengt, in zich. Het is zeer t’zamentrekkende , aen een Iy- mende, goed om de buikloopen , braking, en bloedingen te fluiten ; men laet ’t inwendig gebruiken; het komt onder de Theriakel, men mengt ’t ook onder eenige plaeflers. Hypociflis , cx V7T0 , fub, cr xtr»c , cifius , als of men zeide Plant groeijende onder den Cijlus. HYSSOPUS. HyJJopus uulgaris Jpicatus anguflifolius , J. B. Raii Hift. ’ HyJJopus Arabum , Ger. HyJJopus ofjicinanm carulaa five fpicata , C. B. Pit. Tournef. In ’t Franfch Hyjfope . In ’tNederduitfch HyJJbp , Yzoop. * Is eene plant, die verfcheide harde, ge- knoopte, takkige delen fchiet een voet of an- derhalf hoog, bekleedt van beneden af tot boven toe met lange en fmalle bladeren, welke wat bree- der zyn dan die van de Keule ; de bloemen waden airwyze, maer alleenlyk gekeert naer eene zyde, van eene fchoone blaeuwe kleur’ , zelden wit; yder der zelve is bekswyze of als eene pyp van boven in twee lippen gefneden. Als deze bloem voorby is , komen ’er vier langwerpige zaden in de plaets, befloten in een zaedhuisje, dat de bloem’ tot een’ kelk verdrekt heeft; de- ze zaden hebben fomtyds een’ reuk, dien van ’tMufcus naerby komende. De wortel is een vingerdik, houtachtig, hard; de geheele plant, en voornamentlyk eer ze bloeit , verfpreid een’ derken , fpeceryachtigen en aengenamen reuk; zy is wat fcherp van finaek; men kweekt ze in de tuinen aen; zy heeft veel fyne olië en vlug en wezentlyk zout in zich. Zy is infnydende , openende , ettermakende, afvegende, wondheelende, verderkende, goed voor de aêmbordigheit en andere bordkwalen; men gebruikt ze in- en uitwendig. HyJJopus, van ’t Ilebreeufch Hz.ob, kruid van goeden reuk*. HYSTER A-P E T R A. Hyjlera-petra, Agricolx. Hyjlerolytbus , Boet. de Boot. Hyjlerolitbos , Worm. Is * Zie PI. XI. Fig. 13. * Zie PI. XI. Fig. 14. h y. H Y. Is een harde, zwarte Heen, zoo groot als eene noot, van gedaeme als de fchaemdeelen eener vrouwe ; men vind hem in de aerde in ver- fcheide plaetTen van Italië , en van Duitfch- land. Men acht hem, aen de dye gehangen , goed tegen de opfiygingen , en om de maenddonden te verwekken , doch men moet op dit voorge- geven middel weinig daet maken. Hyflera-petra , ab vrlpet, uterus , baermotder , o* petra, jleen, als of men zeide Steen van de baerme- der. Wyfterolythus , beteekent hetzelve. H Y S T R I X. JJyfirix , Poreus fpicatus in ’c Franfch Porcepi, in ’t Nederduitfch Stekelvarken , is eene foort van grooten Landegel, zoo rond als een windbal; syn hoofd iskleen, maer in gedaente dat van een varken eenigzins naerby komende ; zyneoo- gen zyri kleen;zyn bek isgelykdie van een’Haes, voorzien met vier lange tanden, fnydende enge- lyk die van een’ Bever, twee boven en twee onder; 2yne tong is van boven met verfcheide kleene tandswyze beenties voorzien,; zyne oorenzyn van gedaente als die van een’ menfeh en van een’ aep , plat tegen ’t hoofd, overdekt met zeer fynhair; de voorde pooten gelyken naer die vaneen’ Bunfmg, hebbende yder vier klaeu- v,en, en de achterde nagr die van een’ Beer, hebbende yder ook vier klaeuwen ; zyn lyf is rondom overdekt met eene zyde of dik blin- kend hair, naer dat van een Wild Zwyn gely- kende; deze zyde is over ’t geheele lyf door- gaens drie vingers lang, maer in den nek om- trent een voet lang, en driemael zoo dik als elders ; op ’t hoofd maekt ze een’ bos of kuif omtrent agt duimen hoog, en knevels by de zes duimen lang; deze kuif is meedentyds van haren wortel’ tot aen ’t midden wit , en haer hovende gedeelte kadanjebruin ; zyn lichaem is nog voorzien met eene foort’ van gladde, en blinkende elden, als fpillen of pen- uefchachten gemaekt, die zoolang als de hand, hard, fpits, dekende, zoo dik als zwanefchach- ten, dyf, derk, nu wit, dan zwart, of van beide kleuren, en zonder veêren of franje zyn; zy drekken hem tot verwering’ ; vele van deze loorten van elden , die de derkde en dyfde zyn, houden weinig aen ’tvel; het dier fchiet ze als pylen tegen de Jagers , met zyn vel te fchudden gelyk de honden doen , als zy uit ’t water komen , en dit fchieten doet hy met zoo veel kracht , dat hy dikwils honden en menfehen kwetd ; het houd ze regt en over einde als het dot>r ’tveltgaet, of als ’tiemand U9 ziet, maer legt ze op zyn lyf néér, als: ’t in de holen kruipt , waer in ’t zich gemeenlyk en voornamemlyk ’s winters onthoud; het ver- bergt zich ook in de braemboflehen ; men vind ’er in Ethiopië , Afrika, Indië, Italië, zelden in Vrankryk; het voed zich met druiven, ap- pelen, peren, wortelen en brood, als men ’t ’er van geven wil ;het drinkt water, en als men ’er wyn ondermengt, zuipt het dat gretig op; het gaet zyn voedfel liever by nacht dan by dag zoeken; zyn vleefch is goed om te eten, het heeft veel vlug zout en olie in zich. Zyn vleefch en lever maken loslyvigheit , en verwekken de pis. Zyn vet is goed voor de fcheurfelen en om de zenuwen te verderken. Men vind fomtyds, doch zeer zelden ; in ’t hoofd, maeg', en galblaes’ van fommige In- diaenfche Stekelvarkens , zekere deenen, die zeer naer de Pedro de Porco gelyken, waer van ik op zyne plaets gefproken heb; maer zy zyn. veel grooter en meer by plaetjes of fchil- fers gefchikt gelyk de Ooderfche Bezoar, ef- fen in ’t aenraken, en glad gelyk zeep , licht- purperachtig van kleur* , bitter van fmaek ; men noemt ze deenen van Maldcca , of Bezoar van een Indiaenfch Stekelvarken; men vind ze in een Provintie van ’tKoninkryk van Ma- lacca , Pam genaemt , maer zy zyn zeer zeld- zaem en zeer duur; men acht ze veel meer dan de gemeene Bezoardeenen. Zy zyn goed om de kwade vochten door de uitwaflëming te verdryven , om ’t vergift te wederdaen , en ’thart te verderken. De gift is van twee greinen tot agt; men gebruikt hem ook geweekt of getrokken in een mengfel van water en wyn. De deen vanMalacca word in ’t Latyn Lapis Malacanus, feu Bcz.oar hyftricis genaemt. Hyflrix , ab ii i, fus , varken, om dat men meent, dat dit dier eenige overeenkomd met een varken heeft. De Griekfche naem l'fgi f , beteekend Varkens- hair, en men heeft dit dier zoo genaemt, om dat het met hair, naer dat van een Wildvarken gelykende, bedekt is. H Y V O U R A H*E'. H yvourahe , Theveto, Cluf. in Monard. H yvouraé Brafilianis , Guaiaci fpecies , Le- rio part. 3. Ind. Occident. Is een groote Braziliaenfche boom , wiens bad zilververwig , en het binnende roodachtig is , gevende , als hy verfch van den boom is Xx 3 alge- afgefcheiden , een melkachtig fap van een’ zouten fmaek en dien van ’t Zoethout zeer naerbykomende. Men zegt , dat dees boom niet als om de vyftien jaren vrucht draegt ; deze vrucht is zoo groot als eene matige Pruim, goudkleurig, malfch, aengenaem van reuk, en zeer zoet van fmaek; zy heeft van bin- nen een’ kleenen (leen; de zieken verlangen ’er 'zeer na wegens haren goeden fmaek. De bad van dezen boom is zvveetdryvende , opdroogende, openende; men gebruikt hem in Brazilië tegen de pokken, op de zelve wyze, -als men in Europa den bad en ’t hout van Pok- hout gebruikt. Hyvnurahé , is een Braziliaenfche naem, die z,eldz>ame beteekent. J. JABOTAPITA. ^Abntap'nt, G. Pifon. Is een boom van eene J middelmatige hoogte , die in Brazilië op de oevers wad; zyn bad is ongelyk en graeuw; zynhout is zacht en buigzaem ; de bladers zyn over en weder gefchikt, langwerpig, fpits, en groen ; de bloemen worden door eenige klee- ne takjes onderdeunt , zy zyn kleen , maer in groote meenigte by gele trosjes van een’ zeer goeden reuk gefchikt ; nadat ze zyn af- gevallen, komen ’er vruchten in hare plaets, die op dezelve wyze gefchikt , zoo groot als ker- fedeenen , en bynaer driekantig van gedaente zyn ; maer op yder dezer vruchten walfen drie of vier andere zonder deeltjes van de zel- ve grootte, en eirond; alle deze vruchten zyn van kleur’ als onze Krakebeziën , en geven eene gelyke verw; zy hebben geene zaden in zich ; haer fmaek is t’zamentrekkende ; men perd ’er eeire olië uit, die men tot de falade gcbruilct. Deze vrucht is t’zamentrekkende , men ge- bruikt ze, gelyk de Krakebezië, om de buik- loopen te duiten , en de gewrichten te ver- fterken. J A C A. Jaca j Acoft. Garz. Frag. Lugd. Jaceros in Calecut , Ludov. Romano. Jaaca , & Jaca , Linfc. Is een groote Indiaenfche boom, wiens blad zoo breed als eene hand , heldergroen van kleur’ , en zenuwachtig is; hy groeit in Mala- bar op eenige Eilanden langs ’t water ; zyne vrucht wad op zynen dam en aen zyne groot- de takken ; zy is lang en grooter dan eene Kauwoerde , donkergroen van kleur’ , met eene dikke en harde fchorfe bedekt , en aen alle kanten als met diamantpunten omringt , die in eene korte en groene doorn , wier fpits zwart is, eindigen. Deze vrucht ryp zyn- de geeft een’ goeden reuk. Daer zyn twee foorten, de een eBarca genaemt, die van eene vade zelfdandigheit , en de bede is ; de ande- re Papa of Gyra/al genaemt, die week, en de flechtde is. De vrucht van de Jaca is van binnen wit, haer vleefch is vad, en in verfcheidehuisjesvol kleene kadanjes verdeelt , die wat langer en dikker dan de Dadels , met eene graeuwe fchel le bedekt , van binnen wit gelyk de gemeene kadanjes, wrang en aerdachtig van fmaek zyn. Als men ze groen eet , veroorzaken ze veel winden in ’tlichaem, maer als men ze te vo- ren braed, hebben ze een’ zeer goeden fmaek; alle deze kadanjes zyn met een geel en wat lymachtig vleefch omwonden, naer ’t vleefch van de Dorion gelykende , dat aengenaem van fmaek, voornamentlyk in de Jaca, Barca genaemt, en dat van eene goede Meloen ge- lyk is, maer hard te verteren, en, als men ’er dikwils van eet , eene pedachtige ziek- te, die de Indianen Morxi noemen, veroor- zackt. De raeuwe kadanjes van deze vrucht zyn zeer t’zamentrekkende , en goed om de buik- loopen te duiten ; gebraden zynde verwek- ken zy ’t zaed. ♦ J A C A P ü C A I o; Japapucaio , G. Pifon. Is een zeer hooge boom , die in America groeit ; zyn bad is graeuw , hard , en oneffen als die van een* ouden Eikeboom; zyn hout is hard en ineen- gedrongen; de bladers gelyken naer die van den Moerbeziëboom , zy zyn ros als ze jong, en groen als ze in. hare volkomen grootte zyn , getandt aen hunne kanten , en eenig- zins gedraeit en omgebogen ; zyne vrucht komt in de Lentemaend te voorfchyn, zy is zoo groot als een kindshoofd, vad of hangen- de aen een’ dikken deel’ , bedekt met eene gele fchors’, zoo hard als hout, en aen ’t ein- de. J A. J A. de, dat naer de aerde ziet , is ze op de wyze van eene doos’ door een dekfel , dat wonder- lyk kondig fchynt , gefloten ; als de vrucht ryp is , fcheit ’er ’t dekfel van zelfs af, en ter zelver tyd als het ’er van afvalt , vallen ’er ook noten uit , in gedaente de Myrobalani Chebuli naerby komende, en gelyk de Piftachiën zeer lekker van fmaek; zy dienen verfcheide dieren, en zelfs den menfchen tot voedfel; men perft ’er eene olie uit. Dees boom groeit overvloedig op verfcheide plaetfen langs den Middeland- fchen zeekant ; daer zyn verfcheide foorten van; zyne vrucht dient , als ’er de noten uit zyn , om ’er vazen en drinkfchalen van te maken. Zyn hout is goed om ’t vergift te weder- . ftaen. Zyne vrucht verwekt ’t zaed. JACARANDA.' gaende hier in , dat zyn hout zwart , 'hard en vaft is gelyk ’t Pokhout, doch welriekende. Zyn hout word geacht zweetdryvende en opdroogende, en zyne vrucht goed voor de maeg’ te zyn. J A C E A. J. Jacea nigra vulkans capitata fquamofa , B. Pit. Tournefort. Jacea nigra , Ger. Raii Hift. Jacea nigra vulgaris , Park. Jaced nigra p ratenfis latifolia, C. B. In ’tFranfch Jacée. In ’tNedcrduitfch Zwarte Jacea. Jacaranda , G. Pifon. Is een Indiaenfche boom , waer van twee foorten zyn ; de eene heeft wit, en de andere zwart hout ; beide zyn ze hard, fchoon , en gemarmert. De witte is zonder reuk , gelykende naer den Pruimboom van Europa; de bladers zyn kleen , fpits , blinkende van boven , en wit van onderen, en regt tegen malkanderen over langs de takken geplaetft. Yder dezer takken fchiet verfcheide fcheuten , die verfcheide da- gen knoppen dragen zoo groot als kerfeftee- nen,als trosjes van eene olyve kleur’ gefchikt, waer van yder zich in ’t openen in vyf bladers naer om laeg gebogen verdeelt , die van bin- nen voor ’t gezicht en aen ’t gevoel eene klee- ne zyde tabbert van eene blinkende olyve kleur’ vertoonen. Tuiïchen de bladers wart eene bynaer ronde , en 'gele bloem , uit een blad beflaende , van een’ aengenamen reuk , aen de zyde opengaende, en uit haer midden verfcheide witte helmftyltjes fchietende , die met gele, en vry groote helmpjes eindigen op de wyze van zyde bordelen. Op deze bloemen volgt eene vrucht zoo groot als de palm van eene hand, maer door de fpelingen der natuur’ van eene byzondere en zeldzame gedaente , want ze is oneffen , bultig en zeer gedraeit of krom, door hare zwaerte aityd naer om laeg hellende , met wit en groen gefchakeert , ver- vult met eene groene naer ’t wit trekkende zelfdandigheit , die de lieden van ’t land in plaetfe van zeep gebruiken ; zy laten de vrucht koken , en eten ze ; zy noemen ze M anipoy. De zwarte Jacaranda verfchilt van de voor- is eene plant , wier eerde bladers eenige overeenkomdmet die van de Cichorcye hebben, want zy zyn wat gefnippelt , zwartachtiggroen van kleur’, met witte wolle bedekt; maer die, welke aen de delen vad zyn , zyn fmal , dyf , en wat hard; de delen zyn gevoort , moeijelyk te breken , wollig ; de bloemen zyn by bos- jes op fchilferachtige en zwartachtige hoof- den, gelyk in de Korenbloemen, vadgehecht, purperachtig van kleur’. Als de bloem voor- by is, komen ’er bruine zaden te voorfchyn, die met kuifjes voorzien zyn; haer wortel is vry dik, houtachtig, t’zamentrekkende en laf van fmaek. ’t Overige van de plant’ is van een’ zoetachtigen fmaek, die niet onaengenaem is. Deze plant wad in de weiden en op andere grasachtige en onbebouwde plaetfen ; zy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy is afvegende, t’zamentrekkende, wond- heelende, goed voor de zweren van de keel’ en van den mond ; men gebruikt ze in gor- geldranken. De Jacea verfchilt van den Didel door hare hoofden , die niet dekelig zyn , en van de Cirfium door hare bladers, die geene dekels hebben. Jacea, komt van Jacerc, op den grond liggen; men heeft dezen naem aen deie plant’ gegeven , om dat vele van hare foorten ter aerde neêrlig- gen. J A C O D jE A. Jacobaa vulgaris , J. B. Raii Hift. Jacobaa vulgaris major . Park. Jaco- Jaco Vaa vulgaris laciniata , C. B. Pit. Tour» nefort. Jacobtea Senecio, Adv. Lob. . tier ba Jacobaa, Tab. Flos S, 'jacobi , I3runf. Trag. Senecio major , five Flos S. Jacobi , Matth. Caft. In’tFranfch Jacobée , Herbe de faintjaques , F/ J A L A P. Jalap. Jalapa. Jalapium, Gia/apa. Gelapo. Cbelapa, Celopa. * Is een graeuwe hardachtige wortel , dien men ons droog en in fchyven gefne- den uit Weftindië brengt ; de plant , die hy draegt, als hy in de aerde ligt, is, volgens den Vader Plumier en den Heer Tournefort, eene foort van Nachtfchoon , die de laetfte Jalap officinarum fratlu rugofo noemt. Haer deel groeit vier of vyf voeten hoog ; de bladers komen in gedaente die van Klimop naerby , maer zy zyn zoo dik niet; de bloem is eene pyp van boven als een trechter wyd open daende en uitgekorven , rood als fchar- laken , fomtyds met geel en wit gefcha- keert , zeer aengenaem voor ’t gezicht; deze bloem gaet ’s nachts open , en duit zich op den minden zonnedrael weder, daerom noemt men ze Belle de nu'tt, Nachtjchoon. Als ’t by dag regent, of eene betrokken lucht is, blyft ze open, maer dan verwelkt ze in korten tyd , want de dag, hoe hy ook zy , is haer nadee- lig , dat waerfchynlyk daer van daen komt, om dat de zon eene vochtigheit verdroogt en doet verdwynen , die haer noodig is om hare deelen uitgedrekt te doen blyven. Nadat deze bloem voorby is , komt ’er eene gerim- pelde vrucht in de plaets , die in hare hol- ligheit een bynaer rond zaed heeft. Men zegt dat deze plant in de Eilanden van Madera van zelfs en zonder aenkweeking’ groeit. Men moet den wortel van Jalap verkiezen in dikke en vade fchyven, die met hardachtige aderen doorzaeit, met de handen moeijelyk, maer met den damper ligt te breken , graeuw van kleur’, en wat fcherp van fmaek zyn; hy heeft veel olie en zout in zich. Hy dryft alle vochten door den afgang zeef derk af, maer voornamentlyk de weiachtige; men gebruikt hem tegen de waterzucht, jigt , vloeijingen , en tegen de verdoppingen ; de gift is van tien greinen tot eene drachma. Alle de namen van den wortel Jalap zyn van de Amerikaenfche genomen. * Zie PI. XI. Fig. 1 6. } A. 3r5 JAMBOLONES. Jambolones , Garciae, ‘Jamboloins , Acodae. 7 ambolyn , Talud, in Linfc. 4. part. Ind. Grient. Is een Indiaenfche heeder, die naer den Myr- thus gelykt, maer zyn blad is als dat yan dea Arbutus ; zyne vrucht gelykt naer groote Oly- ven , en is wrang en t’zamentrekkende vau fmaek ; men legt ze in pekel , om ze te eten ; in de Geneeskunde is ze in geen gebruik, maer men eet ze met gekookte ryd om den etensluft te verwekken. JAMBOS. Jambos, Acodae , Garz. Is eene Indiaenfche vrucht zoo groot als eene peer. Daer zyn twee foortcn van, eene die donkerrood van kleur’, zonder deen , en aengenaem van fmaek is , en eene, die bleekrood , met een’ dikken deen , als die van eene perzik, niet zeer rond, hard, ef- fen en met eene witte en ruige fchelle bewon- den is; de eene en de andere foort hebben een’ rozereuk , maer de laetde is zoo goed van fmaek niet als de eerde. Hare fchel is zoo dun en zacht, dat men ze met geen mes kan fchil- len. Deze vrucht word van die van Malabar, en van die van Kanarie Jamboli ,van de Arabieren Tupha lndi , van de Perfianen Tupkat , van de Turken Alma , en van de Portugezen Jam- bos genaemt. De boom , die ze draegt, word van de zelve Portugezen Jambeiro genaemt. Hy groeit zoo hoog als een Pruimboom, fchieten- de eene groote meenigte takken, die zich lang en breed uitbreidende eene groote fchaduwr en een aengenaem gezicht maken; zyn bad is afchgraeuw , en effen; zyn hout is broos; zyn blad gelykt in gedaente naer ’tyzer van eene dikke lans’ of fpeer’, en is fchoon , effen, van boven donkergroen , en van onderen ligtgroen van kleur’. De bloemen zyn rood, naer ’t pur- per trekkende , zeer levendig van kleur’ , heb- bende op ’t midden verfcheide kleene draed- jes, welriekende,, en zuurachtig van fmaek gelyk de knoppen van den wyngaerd; de wortel is derk en zeer diep in de aerde. Dees boom draegt verfcheide reizen bloemen en vruchten in een jaer , en men ziet hem nooit zonderbloem’ of rype of onrype vrucht’, t’aller ure vallen ’er bloemen af, die de aerde onder hem geheel rood doen fchynen; en naer mate dat hy zich van die ontlaft. waden ’er Y y we- 3r 4 JA- JA. wederom nieuwe, en daerna vruchten, waer van fommige eerft opkomen en andere ryp worden; men is gewoon deze vrucht in ’t begin van den maelcyd te eten. Men legt de bloem en de vrucht in met zuiker. Zy worden geacht goed te zyn tegen de gal- achtige koortfen , om den dord te leilchen, en om ’thart te verlterkeo. JANGOMAS. Jangomas, Garz. Frag. Lugd. Jangomi , Acoftse. Paliunts JEgyptius , Pr. Alpini. Is een Indiaenfche boom van grootte als een Pruimboom, bezet met doornen ; zyn blad is gelyk die van een’ Pruimboom; zyne bloem is wit ; zyne vrucht gelykt naer die van den Sor- benboom , van eene gele kleur’ als ze ryp is , t’zamentrekkende en wrang van fmaek als ge- droogde pruimen. Dees boom groeit op de velden, in de tuinen , in Bazain, Chaul , en Batequala. Zyne vrucht word onder de t’zamentrekken- de middelen gebruikt , om de buikloopen te Puiten , en voor de ontdekingen van de keel’.. J A N I P A B A. Janipala, G. Pifon, Genipa, G. Marcgravii, is een van de grootde boomen van Brazilië ; hy gelykt naer den Beukenboom; zyn bad is graeuw of wit ; zyn hout is mergachtig en broos ; de takken zyn bekleedt met bladeren , die een voet of anderhalf lang, van gedaen- te als eene ofletong’ , en blinkendgroen van kleur’ zyn; de bloem is kleen, naer die van de Narcis gelykende, wittnet gele vlekken van binnen, van reuk als kruidnagels; zyne vrucht is grooter dan een Oranjeappel, rond, en met eene zachte en afchverwige fchelle bedekt ; haer vieefch is valt , geelachtig lymig , met een zuur fap vervult , en aengenaem van reuk; men vind in ’t midden van deze vrucht’ eene holligheit vol geperlte , platte , bynaer bolronde zaden, die met een zacht vieefch om- ringt zyn; zy word onder ’trypen zacht gelyk de Mifpel , en dan is ze goed om te eten. Zy word geacht t’zamentrekkende , en goed tegen de buikloopen te zyn; zy ftilt den brand in den mond’, en de zode in de maeg’; men ge- bruikt ook deze vrucht, eer ze ryp is, in pap- pen , en zalven , tegen kwaedaertige zwe- ren. • ' Men perd uit deze vrucht’ eene foort van wyn of wynnchtig vocht , dat verfch zynde t’zamentrekkende en verkoelende fchynt te zyn, macr als men ’t bewaert, verliefl het een gedeelte van zyne t’zamentrekking’ , en ’t word verhittende. De Indianen perfen uit de fchelle van de vrucht’ , eer ze ryp is , en uit de takken van den boom een vocht, dat terdond zoo hel- der als water is , maer dat vervolgens zeer zwart word; zy verwen ’er hun lichaem mede, als ze ten oorlog trekken, om aen hunne vyan» den fchriklyker en ontzachlyker voor te komen; de zelve verw kan aen doffen , en aen papier gegeven v/orden , en ze kan nergens me- de , wat het ook zy , weggenomen worden , maer omtrent den agtften of negenden dag ver- dwynt ze van zelfs. De Janipaba is eene foort van Genipa, waer van ik op zyne plaets gefproken heb. JAPARANDIBA. Japarandiba , G. Pifon, is een Braziliaenfche boom , wiens balt gelyk die van den Elfen- boom afchverwig is; zyn hout is hard en merg- achtig; de bladers zyn zonder orde en inover- vloed door deeltjes rondom aen de takken vad; zy zyn als die van de Janipaba, langwerpig, fpits , zenuwachtig; de bloemen zyn groot eh fchoon, yder uit agt dikke bladeren t’zamen- gedelt, en drie aen drie door een’ en denzelveti voetdeel onderdeunc. Hare gedaente, grootte, kleur en reuk zyn als die van de Roos’; zy hebben in haer midden verfcheide kleene in ’t rond gefchikte heTmdyltjes met een kleen geel en bevend helmpje ; in hare plaets komen vruchten gemaekt als appels , maer plat aen haer bovende gedeelte, van buiten graeuw, van binnen geel, hebbende yder een’ deen zoo groot als eene hazelnoot , die hoekig, van gedaente als een hart , en blinkend-leverkleu- rig is- De bladers van dezen boom zyn ontbinden- de ; men legt ’er op de hardigheden van de lever en van de bovende zyden des buiks ; men gebruikt ze ook in afziedzelen om de buizen te openen, en de pis te verwekken. J A S M I N U M. j lafminum, in ’t Franfch JaJmin , in ’tNeder- duicfch Jaftnyn , Jefemyn , is eene plant, waer van twee foorten zyn. De J A. De eerfte foort word genaemt Jafminum , Dod. Jafminum album , Ger. Park. Geljemimtm vulgat nis , Ad. Lob. Caef. JaJminum vulgatius , florc albo , C. B. Pit. Tournefort. Jafminum , feu Gelfeminum flore albo , J. B. Raii Hift. Gejminum , Anguil. In ’t Franfch P J afmin , of Jafmin com- mun. In’tNederduitfch Gemeene Witte Jafmyn. Is een heefter , die vele, zeer lange, dun. r.e , geknoopte, zwakke, buigzame, groene ftelen fchiet, die zich veel verfpreiden , en neervallen als ze door geene latten of muur onderfteunt worden, en metvoosien wit merg vervult zyn ; de bladers zyn langwerpig , fpits, naer die van de Wikken gelykende , als by paren langs eene rib gefchikt, die met een enkel blad eindigt. Yder rib is geraeenlyk met zeven, fomtyds met vyf bladeren beladen, die glad, en van eene fchoone groene kleur’ zyn; de bloemen waiïen als kleene zonnefchermen aen de toppen der takken , zy zyn kleen , mner aengenaem , wit , lieflyk en zeer zoet van reuk’; yder der zelve is eene pyp, die van boven uitgebreidt,en als eene flarin vyf dee- len gefneden is. Als deze bloem verwelkt is , komt ’er fomtyds eene ronde , zachte, groen- achtige bezie , die eenige ronde en platte za- den influit; maer in de Noordfche landen valt de bloem van den Jafmyn gemeenlyk af zonder vrucht na zich te ‘laten j zyn wortel is vezelig. De tweede foort word genaemt Jafminum Hifpanicum flore externe rubente , J. B. Pit. Tournef. Cbamcegelfeminum grandiflorum , Lob. Jafminum bumilius magno flore , C. Bauh. Raii Hift. Jafminum Catalonicum , Park. Gelfeminum bumilius primum , Cluf. In ’t Franfch Jafmin d'Efpagne. In ’t Nederduitfeh Spaenfcbe Welriekende Jafmyn . 1 A. $rf Deze verfchilt van de voorgaende, dat hser fteel veel lager, maer fierker en vafler is; dat hare bladers breeder , min fpits of rondachtig aen hun uiteinde zyn; en dat hare bloemen grooter , breeder, fchooner , vvelriekender, van binnen wit , en van buiten roodachtig zyn. Beide deze Jafmyns worden in de tuinen nengekweekt ; hunne bloemen en voorna mentlyk die van den Spaenfchen Jafmyn worden van de Reukmengeren gebruikt ; zy geven veel meer reuks, als ze in warme lan- den groeijen , dan wanneer men ze in onze gematigde landen aenkweekt ; men gebruikt ze ook fomtyds in de Geneeskunde ; men kan ’er den reuk niet van affcheiden,, noch bewaren, als men ze overhaelt , om dat hare vlugge zelfflandlgheit zich onder ;de lymach» tige vermengt op ’t minrte vuur, dat men ’er onder flookt; als men haren reuk wil ontfau- gen, moet ’t zonder vuur gefchieden in olie vanBen, of wel gewaflchen Varkensreuzel, ge* lyk de Reukmengers doen. De bloem van den Jafmyn heeft veel olie, die ten deele fyn is , en wezentiyk zout in zich. Zy is openende , verzachtende , verte- rende; men gebruikt ze om de knoeftgezwel- len te verdry ven , om de baring te bevorderen , om de verkoudheit te doen rypen , de adem- haling gemaklyker te doen zyn, en voor ’tzy- dewee; men gebruikt ze uit- en inwendig. Men zegt , dat JaJminum komt van Jafme , een Griekfch woord, da.tartzenyreul^beteekent, om dat de bloem van den Jafmyn veel reuks heeft , en om dat ze in de Geneeskunde ge- bruikt word. Anderen leiden dezen naem af van ’t Ilebreeuwfch woord Samin , dat is te zeggen Reu^wer^, om dat deze bloem de plaet- fen , w'aer in men ze zet , welriekende maekt. JASPIS. Jafpis, in ’tFranfch Jafpe , in ’t Nederduitfeh y afpis , is een fchoone, harde, gladde, fchit- terende , koftelyke Heen , die van den Agaet niet verfchilt, als dat hy min zuiver, en zoo hard niet is; daer zyn verfcheide foorten van, maer de meeft geachte is de Oofterfche ; hy moet hard , glad, blinkende, en donkergroen van kleur’ zyn, met roode vlekken gemengt; men gebruikt hem fomtyds in de Geneeskun- de , nadat men hem gelyk de andere koile- lyke fteenen op een’ wryflleen gewreven heeft. De Jafpis dus bereidt is t’zamentrekkende , goed om ’t bloed en de buikloopen te fluiten; Yy 2 men I B. 3f<5 men fchryfthetn groote krachten toe voor de val- lende ziekte, om de maeg te verfterken , den (leen uit de nieren te doen komen , en de bloe- dingen te (luiten, als men hem aen eenig deel van ’tlichaem draegt; doch men moet op deze foorten van draegmiddelen niet veel (laet ma- ken. Jafpis, komt van ’t Hebreeuwfche woord Jefpé, dat Ja/pis beteekent. IBERIS, Iberis latiore folio , C. B. Iberis Lepidium , Matth.. Lepidium bortenfe , Ang. Lepidium gramme o folio , five Riberis , Pit. Tournefort. Iberis , Lugd. Dod. J. B. Iberis eardamantica , Ad. Lob- In ’t Franfch Pajferage fauvage • Chajfe - rage. Crejfon fauvage. In ’t Ncderduitfch Wilde Kers. * Is eene foort van Peperkruid , of eene plant, die harde delen fchiet, een voet of an- derhalf hoog, gevende vele dunne takken; ha- re eerde onderde bladers zyn lang, een wei- nig breed, getandt, en door lange delen vad- geheclu, maer de bovende , die aen de delen en takken vad zyn , zyn kleen , fmal , fpits , naer die van ’t Wild Vlas of naer die van ’t Gras gelykende , zonder deel’, en niet getandt. De bloemen zyn geplaetd boven op de takken, en zyn kleen , wit , yder uit vier kruiswyze ge- fchikte bladeren t’zamengedelt. Als zy zyn af- gevallen,komt ’er eene vrucht in hare plaets,van gedaente als ’tyzer van eene piek’, die zich in twee huisjes verdeelt, vvaer in dunne en langwer- pige zaden befloten zyn. De wortel i$ lang, tamelyk dik , houtachtig , van buiten en van binnen wit; de geheele plant is gelyk de Kers fcherp vanfmaek; zy groeit tegen oude muren en op onbebouwde plaetfen-, voorna- mentlyk in warme landen ; de Kruidkenners kweken ’er in de tuinen aen ; zy heeft veel wezentlyk zout en olië in zich. Zy is afvegende , openende , infnydende , goed voor de fcheurbuik , om de pis en de maenddondeu te verwekken, voorde verdop- pingen van de milt, in een afziedfel gebruikt; men legt ze op de beet van een’ dollen hond om ’c vergift te vexdryven; men gebruikt haren * Zie Ph XII. Fig. t I B. IC. wortel voor de tandpyu’, en om de fchurft te genezen. iberis, ab lberia regiom , om dat deze plant eer- tyds overvloedig in Spanje , dat men iberis noemde , groeide. IBIS. V ibis , is een Egyptifche Watervogel , naer den Oyevaer gelykende ; daer zyn twee foórten van , de eene wit , en de andere zwart ; zy konnen in geen’ anderen luchtdreek leven als in dien vanEgypten; want als ze of door den wind , of door eenig ander middel vervoert worden, derven ze by gebrek van eten; zy voeden zich met dangen, rupfen, fpringkhanen ; zy maken hun ned op de Dadelboomen , uit vreeze , dat de katten hunne jongen eten; zy hebben veel vlug zout en olie in zich. Hun vet is ontbindende eu verzachtende. ICHNEUMON. Ichneiimon , Jonflon. Mus Pbaraonis . Bdlon. Mus Indicus , ZElian. In ’t Franfch Rat d' Egypte. Rat d'lnde. In ’tNederduitfeh Oofmdifcbe R.at. Is een viervoetig dier, zoo groot als eene Kat, maer langer; zyn hair is zoo hard als dat van een’ Wolf, wit- of geelachtig; zyne ooren zyn kleen en rond ; zyn fnuitis zwart, en ge- maektals die van een Varken; zyne tanden en zy- ne tong komen die van de Kat zeer naerby; zyne beenen zyn zwart; zyn daert is lang en aen ’t bo- veneinde dik. Men vind dit dier in Egypten, aen den kant van den Nyl; ’t is halfdachtig, zich nu op ’t land onthoudende, dan eens in ’t wa- ter zwemmende. Het voed zich met kleene rat- ten , (langen „ hagedilfen , (lakken, en lcikvor- fchen; het bemint zeer veel het vleefch van vogelen en voornamen tlyk hoendervleefch ; het doorknaeuwt den buik der Krokodillen, ter- wyl zy flapen om ’er de lever van te eten ; het verplettert ook hunne eijers. Zyn vleefch in nat gebruikt zynde word zweetdryvende geacht , en goed voor ’tkolyk, tegen de beten van vergiftige dieren, en om 't bloed te zuiveren. lchneumon a b , invefligo , om dat dit dier de Krokodillen en verfcheide andere bee- (ten ïyfpeurt en vangt. ICIIr I c. ICHTHYOCOLLA. Ichtbyocolla. Gluten Alcanak. In ’t Franfch C olie de poifjbn. In ’t Neclerduitfch Vifcblym. Is eene lym, die gemaekt word van ’t vel, dc vinnen ftaert , ingewand , zenuwen en andere fpierachtige deelen van een’ zeer grooten zeevifch Hufo of Exojfis genaemt, om dat hy geene beenders heeft ; hy is fointyds tot vier en twintig voeten lang, en vier hon- derd ponden zwaer; zyn kop is dik , breed, zwaer; zyn bek is groot en gapende; zyn vel is ruuw; zyn rug is met eene groote meenigte kleene doornachtige en ftekende fchubben voorzien ; hy is zoo vet als een varken ; men zegt dat hy zoo vreesachtig is , dat een kleene vifch hem doet vluchten ; zommigcn rekenen hem onder ’t getal der kleene Walvillchen ; men ziet hem zeer gemeen in de zeen van Mosko- vië; men vind hem ook in Hongarye , en in andere plaetfen, waer door de Donauw loopt; want nademael hy’tzoete water bemint, be- geeft hy ’er zich dikmaels naer toe. Men eet zyn vleefch, maerhetis lymig, zoetachtig, en laf, ten zy het gezouten is géweeft. Om de Vifchlym te maken , neemt men al ’t afval van dezen vifch , men fnyd ’t aen Hukken , en men laet het in warm water wee- ken , dan laet men ’t langzaem koken , totdat ’t ontbonden en tot eene lym geworden is; 'de- ze lym fpreid men op daer toe gemaekte werk- tuigen , op dat ze droogende de gedaente van perkement aenneme. Als ze bynaer droog is, rolt men ze gemeenlyk als koorden , die men als eene halve maen rond maektjmen maekt ze ook van verfcheide andere gedaentens. De Hollanders verfchaffen ons de Vifchlym, die wy in Vrankryk zien; zy krygen ze voor- nnmemlyk van de Moskoviteren , die ze meert maken. Men moet ze in Kleene koorden , wit , hel- der, doorfchynende, zonder reuk’ verkiezen. Die in dikke koorden is, is onderworpen meteene gele lym’, die droog en fonuyds van een’ kwaden reuk is, vervult te zyn; men moet deze drooge- ry in doozen bewaren, want in de lucht zoude zy vochtig worden ; zy heeft veel olie, en weinig vlug zout in zich. De Vifchlym is zeer goed om te verzachten, en te ontbinden ;zy komt in ’t maken van eeni- ge plaefters. • « I L. ?f7 Zy is voor de Herbergiers een groot behulp om den onklaren wyn helder te maken ; zy doen eenige Hukken in een vat, die daer fmel- ten en als eene huid boven op maken, die lang- zamerhand naer den grond zakkende alle de groove deelen van ’tvocht zwaerer maekt en met zich fleept, zoo dat de wyn helder blyft. ’tls eene foort van doorzyging’ , die aen den wyn niet anders als eene goede uitwerking kan toebrengen , dewyl ’er in de Vifchlym niets kwaeds is. De Vifchlym dient ook om den zyde linten een’ glans te geven , de gazen wit te maken , fyne paerlen naer te maken, en tot verfcheide andere zaken in de Konrten. Men vind fomtyds by de Droogirten zekere Vifchlym , in kleene geelachtige of graeuwe naer het wit trekkende bladen ; doch ik heb ze in ’t gebruik zoo goed niet bevonden als de voorgaande , zy is te moeijelyk om te fmel- ten. Ichtbyocolla. , ah l%Sui, piscis, O1 xéxXct , fatten als of men zei de Vifchlym. I L E X. llex , Matth. An$. Lac. llex arborea , Ad. J. B. Rail Kift. llex oblongo ferrato folio , C. B. Pit. Tour- nef. llex angitflifoüo , Taber. llex major glandifera , Ger. . In ’t Franfch Cbêne vert, Teufe , Eoitfe, In ’t Neclerduitfch Groote llex. Groote Ei~ keldragende llex. Is een eikeldragende boom , die zeer naer den Eikeboom gelykt , en zoo groot als een Appel- of Pereboom is ; zyn baft is bruin ; zyn hout is hard en vaft , 'en de takken vol witte wolle; de bladers zyn langwerpig, aen de kanten getandt , van boven altyd groen , van onderen witachtig en wollig , t’zamen- trekkendevan fmaek; de katjes of katteftaerten zyn langwerpig , met kleene mofchachtige bloemen van eene gele kleur’ voorzien; zyne vruchten waflen op denzelven voet, maer op afgefcheidene plaetfen ; zy zyn eironde of langwerpigronde eikels , van eene mati- ge dikte,, aen een einde omvat in een’ klee- nen kelk’ , die als een muts of kalot ge- maekt, witachiig, en overal met een’ leêr- achtigen baft’ bedekt word , waer onder eene» foort van pit , die uit twee deelen beftaet , Y y 3 befla— I M; 3fS 1 L. befloten is; dees boom groeit in de boflchen, voornamentlyk in warme landen ; de Heer Tournefort onderfcheid hem van den Eike- boom , voornamentlyk om dat zyne bladers getandt zyn; in de Geneeskunde gebruikt men zyne bladers , en zynen eikel ; zy hebben beide veel olie', en een weinig zout in veel aerde gewikkelt in zich. De bladers en de eikel van den grooten Ilex zyn t’zamen trekkende ; in een afziedfel gebruikt floppen zy de buikloopen , men gebruikt ze ook in flovingen tegen de vloeijingen , en om de gewrichten te verfterken. ïltx is, zoo men meent, genomen van ’t He- breeuwfche woord Elon, dat een’ Eikeboom be- teekent, om dat dees boom eene foort van Ei- keboom is. ILLECEBRA. lllccebra minor , Jive fedum 3- Diofcoridis, Park. 1'ilecebra , five Jempervivum tertium , Dod. Sempervivum minimum , five Illecebra , Lob. Se dam minimum Illecebra , fedi tertium ge- nus non fempen virens , Adv. Sctnpervivum minus vermiculatum acre , C. B. Sedum parvum acre , flore luteo , J. B. Pit. Xournefort. Aizoon acre , Cord. Hifi. Vermicularis y five Illecebra , Ger. In ’t Nederduitfch Muurpeper. Is eene foort van kleene Donderbaerd, of «ene kleene plant, die vele lage, korte , dun- ne ftelen fchiet; de bladers zyn zeer kleen , dikachtig, fpits , en met fap vervult ; de bloemen waden aen de toppen van hare takken , en zyn kleen , geel , beftaende yder uit vyf rooswyze gefchikte bladeren'; hare wortels zyn kleen, en vezelig. Deze plant groeit hangende door hare wortels aen oude muren of liggende op de zelve, of op andere fleenachtige , dorre en drooge plaetfen ; zy is fcherp en heet van fmaek; zy bloeit in den zomer. Zy verwekt ’t braken , en is goed voor deaf- gaende koortfen, als ze ingenomen word; men gebruikt ze in gorgeldranken om ’t tandvleefch te zuiveren , en de tanden vafler te maken , en tegen de fcheurbuik; men gebruikt ze ook uitwendig om de kropgezwellen en opko- mende wennen te ontbinden en te verdry- ven. IMPERATORIA. Jmperatoria , J. B. Raii Hifi. bnperatoria major , C. B. Pit. Tournef. Ajlrantia , Brunf. Gefn. Magijlrantia , Cam. Strutbwn , Cord. Hift. Ojlruntium , Dod. Gal. Long. bnperatoria , five Ajlrantia vulgaris , Park, Smyrnium hortenfe , Trag. Gefn. Hort. Laferpitium Ger manie , Fuch. In ’tFranfch bnperatoire , of Otrucbe. In ’t Nederduitfch Me ejl ervoor tel. * Is eene plant, wier bladers groot, drie aen drie langs eene takkige rib, die met een enkel blad eindigt , gefebikt , flyf , en hard zyn , yder in drie deelen verdeelt, en fommige weinig , en an- dere diep ingefneden of getandt; tuflehen de- zelve komen 'er ftelen op omtrent twee voe- ten hoog, zich in vleugels verdeelende , en op hunne toppen zonnelchermen van vyfbla- dige, witte, rooswyze gefchikte bloemen on- derfteunende; op deze bloemen volgen vruch- ten , beftaende yder uit twee platachtige by- naer eironde zaden , die wat grooter dan die van de Dille , op den rug ligtjes geftreept, en wit van kleur’ zyn ; de wortel is fomtyds zoo dik als de duim , gerimpelt, ruuw, om- ringt met eenige vezelen , die vervult zyn met een wit fpeceryachtig merg , dat fcherp van fmaek, prikkelende op de tong , in den mond’ heet , en wat bitter is. Deze plant waft in de tuinen en op de bergen; haer wortel word alleenlyk in de Geneeskunde ge- bruikt; hy heeft veel zout en olie: men acht dien , welke op de bergen waft , boven dien der tuineu , om dat hy wat fterker is; men brengt hem ons droog van de goudbergen van Auvergne , en van verfcheide andere hoo- ge bergen; men moet hem vry dik, wel ge- voedt , moeijelyk te breken, van buiten bruin, van binnen groenachtig, fpeceryachtig en prik- kelende van fmaek en reuk verkiezen. Hy is infnydende, doordringende, afvegen, pe , openende, verdunt de llymachtige voch- ten van de longe , bevordert de ontlading van de borft, verfterkt de herfenen en de maeg.we- derftaet ’t vergift, beneemt den kwaden adem, is goed voor de beroerte, lamheit, llaepzucht, wind» * ZiePl. XII. Fig. 2. I N. windkolyk , derdendaegfche koorts’ , koude zinkingen , en voor de gebreken der herre- nen. Deze plant is imperatori a genaemt geweefi , wegens hare groote hoedanigheden, als of men zeide Plant , die ten' Kei/er vaerdig is. I N D I C U M. In die urn. Indum. In’tFranfch Inde ; In ’tNederduitfch Indifcb-Blaeuwl Is een droeffem of verdikt fap , van eene blaeuwe, of donkere Azuurkleur’, dat men ons uit Weftindië in groote Hukken of droog deeg toevoert; het word uit de bladeren van Anil getrokken, waer van ik op hare plaets gefpro- ken heb.Daerzyn verfcheide foorten vanlndifch- Blaeuw, het befle is dat men Indifch -Blaeuw van Serquilfe noemt , wegens een Dorp Serquilfe genaemt, alwaer ’t gemaekt word; men moet het in platte Hukken van eene redelyke dik- te verkiezen, die tamelyk hard , zuiver , op ’t wa- ter dryvende,vuur vattende, fchoon blaeuw of donkerpaers van kleur’ , van binnen met eenige zilverachtige, en, als men ze op den nagel wryft, met roodachtig fchynende fiukjes doorzaeit zyn. ’tlndifch-Blaeuw, dat de gedaente heeft vati Kafianjes, is ook nog van eene vry goede hoe- danigheit, men noemt het Indigo d’^gra. ’t Indifch-Blaeuw word in de fchilderkonfl’ gebruikt , zynde met wit gewreven en ge- mengt, om eene blaeuwe kleur te maken ; want indien men het ongemengt gebruikte , zoude het zwartachtig fchilderen ; men wryft het ook met geel , om eene groene kleur te maken. De Verwers gebruiken het om te ver- wen , en de Wafchfiers om haer linnen eene blaeuwachtige kleur te geven. lndicum , om dat deze droogery in Indië be- reidt word. indigo; Indigo, is een droeffem getrokken uiH'Ie Anil, en van ’t Indifch-Blaeuw , waer van ik in ’tvoorgaende lid gefproken heb, niet verfchil- lende , als dat het uit den Heel’ en uit de bladeren van de plant’ getrokken is , daer men alleen de bladers tot ’t Indifch-Blaeuw ge- bruikt heeft ; daer zyn verfcheide foorten van, doch ’tbefie en ’tmeefl geachte is, dat J O. men Indigo Gatimalo noemt wegens eene Weflin- difche Had Gonti-male genaemt, alwaer men ’t bereid ; het moet ligt , zuiver , matiglyk hard, fchoon van kleur’ zyn, op ’t water dry- ven, de hoedanigheden van ’tlndifch-Blaeuw naerbykomen , in ’t vuur ontvlammen en by- naer geheel verteren. Het word tot het verwen gebruikt. JONTHLASPi; fonthlafpi, is eene plant , waer van twee foorten zyn. De eerfte foort word genaemt Jontblafpi luteo flore incanim montanum Di~ fcoides , Col. Pit.Tournef. Th laf pi faxatile incanim luteiim ferpyüi fo- lio minus , C. B. Thlaf pi montanum lutemr minus , Park. Leucoium filiculofim flore luteo umbellatum monofperm. RaiiHift. Zy lchiet kleene rankachtige, ronde, pur- perachtige, ruwe Helen, die ter aerde neder- liggen , met wit hair bedekt, en met klee- ne, langwerpige, fmalle, witte, ruwe, droogs bladeren , van een’ grasachtigen finaek voorzien zyn;de bloemen walfen aen de toppen der takken als zonnefchermen, of liever als trosjes , die vry groot , geel , en welriekende zyn; yder der zelve beflaet uit vier kruiswyze gefchikte bla- deren. Als deze bloem voorby is , komt ’er eene vrucht in hare plaets , van grootte als eene Linze , bynaer rond , zeer platachtig , met ruuw en wit hair bedekt; men vind in deze vrucht’ maer een zaed , dat doorgaens rond en platachtig, en roodachtig van kleur’ is. Deze plant bloeit in de maenden Mei en Juny; zy wederflaet de koude. De tweede foort word genaemt 7 onthlafpi minimum fpicatum lunatum , CoL Pit. Tournef.. Thlafpi clypeatum ferpyüi folio , C. B. Leucoium JiliculoJum monofperm . fruLlu com- prejfo , Raii Hift. Lunaria Grceca quarta , Ctef. Lunaria pelt at a minima , quibufdam , ad Thlafpi referenda , J. B. Thlafpi minus clypeatum , Ger. Zy fchiet verfcheide kleene, dunne, ruige,, ruwe Helen, omtrent een voet hoog, aen de top- toppen zich gemeenlyk ombuigende , fomtyds regt over einde daende, voorzien met over en weder gefchikte , zeer kleene , langwerpige bladeren, die zoo 1'mal als die van de Kwen- del , maer veel kleener , wirachtig , en met ruuw hair bedekt zyn; de bloemen zyn zeer kleen, geel, onderdeunt op de wyze van zon- nefchermen boven op de takken , bedaende yder uit vier kruisvvyze gefchikte bladeren. Als deze bloemen voorby zyn, waden ’er kleene vruchten, die zoo groot als eene Linze, Jcraekbeenig , bynaer rond, zeer platachtig , air- wyze gefchikt,en aen kleen e kromme voetdeelt- jes vad zyn; yder dezer vruchten is een kleen 1'child uit twee op malkanderen liggende fchellen gemaekt , die een eirond , plat- en roodachtig zaed influiten ; de wortel is kleen , wit , dikwils in vele vezelen verdeelt. Deze plant is wat fcherp van fmaek. Beide foorten waden op bergachtige plaet- fen , die voor de zonne bloot daen ; zy heb- ben veel olie en wezentlyk zout , en weinig waierdeeien in zich. Zy zyn afvegende, openende, wondheelen- de. ‘Jonthlafpi , ab Ut&tf , Jonthus , primi pilt qui efflorefcuKt , in ’t'Franfch Peil filet , in ’t Neder* duitfeh Vlashair , en T hlafpi, als of men zeide Thlafpi met hair bedekt-, want vele Kruidkenners hebben dit fiach van plant’ onder de foorten van Thlafpi geplaetd; of wel, Jonthlafpi, ab i'ov, Viola , Violier , en Thlafpi , als of men zeide Plant, die naer den Violier en naer de Thlafpi gelyki ; want fommigen noemen deze planten Leucoium. J O U I. j fout, is een voedzaem en verderkend vocht, dat men in Japan maekt, en dat vervoert en tien of tvvaelf jaren bewaert kan worden zonder te bederven; ik heb ’er te Parys van gezien, en jk bewaer ’er zedert negen jaren een weinig van in myne Droogerykas ; het is zoo vloei- baer als vleefchnat , waterachtig, zwart, van een’ aengenamen reuk, en van een’ goeden, zouten en lekkeren fmaek; het is een t’zaraen- mengfel, waer van ’t voornaemde ’tuitgeperd fap of jeu van halfgebraden odevleefch is; men maekt ’t nu niet meer; ’t overige, dat ’er onder komt, is by de Japanners alleen bekent, die ’t geheim houden , en ’r vocht zeer duur verkoo- pen; de andere Indianen zyn genoodzaekt het by hen te halen , als zy ’er van hebben wil- len; de ryke lieden van ’tland bereiden ’er by- naer alles mede, dat zy eten, als eene lekkere fpysbereiding. Dit vocht is zeer zeldzaem in Europa, doch fommige ryke en zieke lieden hebben ’er van doen komen. Dit vocht word by alle de Ooflerfchen geacht zeer goed te zyn om de wellud te verwekken; men gebruikt het om na de ziektens de verval-» len krachten te herftellen. IPECACUANHA. Ipecacuanha'. Specacuanba. Wypoucanna , Beguquelia, Cagcjanga. Beloculo. Bcculo . Radix Brafilienfisi In ’t Portugeefch Cypo de cameras , In ’tFranfch Mine d?or. Beconguillei ! In ’t Nederduitfeh Roodeloopwortel, *Is een kleene wortel , zoo dik als eene mid- delmatige pennefchacht, die ons droog uit ver- fcheide plaetlen van Amerika gebragt word. Daer zyn vier foorten , eene bruine , eene graeuwe, die een weinig naer ’t rood trekt, en wit van binnen is, eene afchgraeuwe, die van binnen bruin en als zoethout van fmaek , en eene , die overal wit is. De eerde, die bruin is, is de fterkfle en de meefl: geachte van alle, hy is valt, gedraeit, met ringen gerimpelt, van binnen witachtig, in ’t midden Bokkig of houtachtig , moeijelyk te breken , fcherp en bitter van fmaek ; hy wad in Brazilië op de goudmynen; hy fchiet eene plant van eene middelmatige hoogte , ten deele kruipende, en ten deele overeinde flaen- de , dragende weinige , langwerpige , fpitfe bladers , die van 't Glaskruid naerbykomen- de; de bloemen zyn wit, yder uit vyf blade- ren t'zamengedelt , onderdeunt door kleene hoofden , waer uit beziën komen zoo groot als Wilde Krieken ofKerfen, donkerrood van kleur’ als ze ryp zyn , met een wit fappig vleefch ver- vult , in yder van dewelke men twee harde geelactdge zaden vind van gedaente als de Linzen. De tweede , of graeuw-roodachtige Roó- deloopwortel verfchilt van den voorgaen- den * Zie PI. XII. Fig. 3. den in zyne kleur’ en kracht ; want hy is zoo fterk niet ; maer liy fchiet eenc ciier- gelyke plant; hy wad onder aen de bergen, in de weiden , en op andere vochtige plaetfen ; men brengt hem ons van Peru, over Kadix. De Spanjaerts noemen hem Bexugillo. De derde, of de afchgraeuwe en naer’tZoet- hout fmakende Roodeloopwortel verlchilt van de tweede foort’ , dat hy een weinig dikker, met rimpelen voorzien , die naer de lengte en niet ringswyze gefchikt zyn , van buiten a(ch- graeuwer van kleur’ , van binnen bruin , en zoet van fmaek is * welke dien van het Zoethout naerbykomt ; hy wart in de moe- rafïen. De vierde foort, of Witte Roodeloopwortel is verfchillende van de twee andere , niet alken door hare kleur , maer ook door hare gedaen- te, want zy is noch gedraeit, noch knobbe- lig ; zy gelykt veel naer den wortel van Fra- xinelle. Men komt niet wel over een wegens de gedaente van de plant’ , die hy draegt , want fommige Schryvers zeggen , dat zy zoo kleeu is als de Poleye, dat haer blad flap en kattoenachtig , en haer bloem wit is. Anderen willen, dat haer blad is gelyk die van de ronde Zuring. Zy walt in de weiden, en op andere vochtige plaetfen. Men moet de eene en de andere foort van Roodeloopwortel dik, wel gevoedt, verfch, vleezig, vaft, harftachtig , en van de kleene draedjes , die ’er rondom aenwalfen, gezuivert verkiezen. Hy is niet zeer gemeen in ’tland, van waer hy komt , men heeft veel moeite om hem in te zamelen , en men gebruikt tot dit werk niet als menlchen , die tot de mynen verwezen zyn. Hy is buikzuiverende, en t’zamentrekkende; hy ontlaft van boven en van onderen door zyn gedeelte , dat zeer gemaklyk ontbonden kan worden , vervolgens verfterkt hy de ve- zels van de ingewanden , en doet ze weder inkrimpen door zyn aerdachtig gedeelte ; het is een van de befte en zekerfte middelen, die men tot hier toe tegen den roodeloop gevon- den heeft. Hy ftuit ook de andere buiklpo- pen , doch niet met zoo veel zekerheit ; de gift is in fyn poeder van eene halve tot anderhalve drachmar Dewyl ’t dikwils ge- beurt , dat de zieken , die tot het braken al te zeer geneigt zyn, het middel weinig tyds, nadat zy het ingenomen hebben , en voor dat het tyd heeft gehad zich genoeg te ver- fpreiden om zyne werking te doen , over- geven , is men genoodzaekt de gewone gift van de Ipecacuanha in vyf of zes deelen te verdeden, en die by tuflchenpoozen in te ge- ven, om den lyder minder af te matten; fom- nn'gen geeft men zelfs maer tien of twaelf greinen daegs , en men herhaelt het verfchei- de dagen achter een of om den anderen dag, dat doorgaens wel gelukt, en dikwils zonder dat de zieke braekt. Men laet ook fomtyds dezen wortel in een aftrekfel innemen ; men maekt er twee drachma van tot poeder , en zet dat in een glas rooden wyn vier en jwintig uren warm te trekken , dan zygt men ’t af- trekfel door , en men laet ’t ’s morgens iu eene of in verfcheide reizen innemen ; de wyn is een bekwamer fcheivocht tot dit af- trekfel dan ’t water, om dat het de zelftandig- lieit van de Ipecacuanha , die harftachtig is , beter uittrekt, doch als het .vocht is doorge- zegen , kan men ’er wat water van Weegbree of van Varkensgras by doen , om de hitte , die de zuivere wyn in de vochten van teêre menfchen zoude konnen veroorzaken, te ma- tigen. De graeuwe Roodeloopwortel kan in eene weinig grooter gifte dan de bruine gegeven worden. De zoethoutachtigeRoodeloopwortel werkt zoo fterkt niet als de voorgaende foorten, men laet hem niet dikwils in poeder innemen, maer men gebruikt hem getrokken in water of ger- ftedrank ; hy is de minft harftachtige van al- len; de gift van dezen wortel in een aftrekfel of in een afziedfel is drie drachma. Men hervat ’t innemen tot vier reizen ; als men hem in poeder geeft , is de gift van eene tot anderhalve drachma. Wat den Witten belangt, die is de zachtfte van allen ; de Spanjaerts en de Portugezen gebruiken hem voor de zwangere vrouwen , en voor kleene kinderen , als ze den roode- loop hebben. Hoewel men denRoodeloopwortel onder de voortreffelykfte middelen tegen den roodeloop kan ftellen , geeft men hem dikwils , zonder de verwagte uitwerking te verkrygen. Men be- merkt, dat hy geen' goeden uitllag zal hebben, wanneer de lyder , nadat hy hem drie ver- fcheide reizen ten minften tot eene halve drachma gcpoedert heeft ingenomen , geen verligting gewaer word ; dan moet men tot andere middelen zyn’ toevlucht nemen. Ik heb tegen den roodeloop den gemeenen Roodeloopwortel in eene aersfpuiting’ voorge- fchreven , dat fomtyds gelukt heeft, doch dik- wils heeft ’tmaer eene ligte uitwerking gehad, die den lyder weinig verligtheeft; fomtyds heeft ’t zelfs de ziekte nergens in vermindert ; hy werkt veel beter door den mond ingenomen , om dat de oorfpronk of oorzaek dezer ziekte dikwils in de maegzynde, ’tnoodzakelyk is , Zz dat I R. I R- dat het middel ’er doorgaet. De gift tot yder aersfpuiting is van eene drachma tot eene halve once. Die eene groote meenigte Ipecacuanha tot poeder maken, krygen dikwils ongemakken door de fynfte deelen van dit poeder , die heen en weêr vliegende en in den neus komende eene vry flerke neusbloeding veroorzaken. Om dit ongemak voor te komen , moet men den wor- tel , tervvyl men hem (loot , met een weinig water van Weegbree of van Varkensgras be- fprengen. Men kan uit dert wortel’ Ipecacuanha met brandevvyn op de gewone wyze een uittrek- fel maken , en ’er agtien of twintig greinen van ingeven; hetjs vry goed tegen den roode- loop; doch ik acht den wortel nog beter, om dat het zeer waerfchynlyk is, dat zyn aerdach- tig gedeelte veel toebrengt om hem in poeder na z>yne buikzuiverende werking t’zamentrek- kende te maken. De Heer le Gras Geneesheer* die drie rei- zen in Amerika gedaen had , was de eerde, die de Ipecacuanha in Vrankryk bragt, hy toonde ’er ons van by den Heer Abt Bourdelot, en in eene van myne Stoffcheikundige verhandelin- gen , waer in hy wel kwam ; ik heb zelfs nog in myne Droogerykas een weinig van dezen wortel, dien hy my gaf, zonder my veel van zyne hoedanigheden te onderrichten. Die ons den Roodeloopwortel eerft in Eu- ropa hebben gebragt , hebben ons niets gemelt van de kracht en van ’t overige van de plant’. G. Pifon zelfs , die ze befchreven heeft, fpreekt ’er niet van; maer de Heer Dali- veau Geneesheer van Montpellicr , die in Amerika is geweell, en op de plaetfen , alwaer deze plant wad, zyn verblyf gehouden heeft, verzekert in eenen brief, ingelad in ’tDagre- gider van Trevoux van Grasmaend 1705. biad- zyde65i., dat hy verfcheide reizen daer ter plaetfe de proef van haer blad genomen hebbende uitnemende werkingen daer van vernomen had in alle uitterende ziek ten s , borltkwalen , verdoppingen , achtergebleven maenddonden, en in de maegziektens , die voor allen , welke eerd in Wellindie komen , gevaerlyk zyn ; hy voegt ’er by, dat men deze ziektens geenc middelen kan toebrengen , die de uitnemendheit van ’t blad van de Ipeca- cuanha evenaren , noch zelfs naerby komen. IRIS NOSTRAS. Iris vulgaris , Ger. Raii Hifi. b is vulgaris Germanica ^ Jive fylvejlris, C. B. Pit. Tournef. Iris vulgaris viclacea , Jive pnrpurea horten - fis & fylveftris , J. B. Iris latifolia major vulgaris , Cluf. Hift. In ’t Nederduitfch Lifch , Is eene plant, die bladers fchiet, welke een voet of anderhalf lang , twee vingers breed, gevoort, en dyf zyn , en als een degen fpits toeloopen ; tulfchen dezelve komt ’er een deel op omtrent twee voeten hoog, die regt, rond , met eene foort van meel of afch , die ’er ligtelyk afvalt , bedrooit is, hebbende vyf of zes khoopen of leden, waer van yder een blad fchiet kleener dan die van beneden, en van eene mindere grootte naer mate zy den top naderen , omvattende hunnen deel, zonder deeltje ; dees deel verdeelt zich in drie of vier takken , die op hunne toppen fchoone groote bloemen dragen , bedaende uit een enkel blad, afchverwig en groen van buiten, paers of purperachtig van binnen, met witte aderen. Yder dezer bloemen zich van boven wyd uitbreidende word verdeelt in zes deelen; als ze voorby is, komt ’er eene langwerpige vrucht in de plaets , die driekan- tig is , en in drie huisjes zich verdeelt , die met bynaer ronde zaden vervult zyn. De wortel is lang, dik, gebogen, vleezig , zonder rok of vlies , rood- , of geelachtig , of graeuw van buiten, wit van binnen, eenige draedjes fchietende , vol fap en welriekende , fcherp vau fmaek. Deze plant wad op de muren , en op verfcheide andere plaetfen; zy heeft veel zouten olie in zich. De bloem van de Lifch is infnydende, ope- nende , en goed voof ’t hoofd. De verfche Lifchwortel ontlad de weivoch- tigheden van boven en van onderen ; men gebruikt hem in de waterzucht, men laet het lap innemen. De gift is van twee drachma tot anderhalve once ; men gebruikt hem oolc onder eenige plaeders. Dezen wortel maekt men tot poeder , na dat men hem heeft laten droogen, en men doet het onder niespoeders; de Reukmengers van Languedok en van Provence nemen het merg van den Lifchwortel , nadat zy hem hebben laten koken , en fineren het op liet lin- nen , om het een’ aengenamen reuk te ge- ven. Uit de blaeuwebloem’ van de Lifch trektmen eene foorc vau uittrekfel of groen deeg , dat men in ’tFranfch Verd de iris noemt , het dient om in miniatuur’ te fchilderen. De naem van Iris is deze plant’ gegeven we- gens de kleuren van hare bloemen , die naer die IR. IS. die van den Regenboog , in ’t l.atyn Iris ge- naemt, gelyken. IRIS FLORENTINA. Iris alba Florentina , C. B. Jris fativa Jloribus nivei coloris , Matth. Iris major alba , Ulyrica vulgo, vel potius florentina , Cam. Iris florentina , Jive f osmina , Gein. Hort. Iris Ulyrica , Gord- in Diofc. Iris floreex toto candido , Carfalp. In ’t Franfch Iris de Florence. In ’t Nederduitfch Lifch van Florence; * Is een witte langwerpige wortel , zoo dik als de duim , dien men ons droog van Florence brengt , alwaer hy zonder aenkweking' groeit. Zyn Heel gelykt naer dien van de iris nojlras , maer de bladers zyn kleener, en de bloemen wit. Dees wortel is, als men hem uit de aerde trekt, met vele vezelen doorzaeit, die men af- fnyd met de oppervlakte, die rosachtig is, dan laet men hem droogen. Men moet hem wel gevoedt, zwaer, valt, zuiver, zeer wit, van een’ zachten en aenge- namen violierreuk,en wat prikkelende en bitter van fmaek verkiezen , hy heeft veel geeftryke olie, en wezentlyk zout in zich. Hy is infnydende, verdunnende, doordrin- gende; hy verzacht, is afvegende, verwekt het fpeekfel , helpt de ademhaling, wederrtaec ’t vergift, bevordert de pislozing en de maend- ftonden , en gekaeuwt zynde maekt hy een’ frilfchen mond! De Reukmengers gebruiken hem om zynen goeden reuk. ISATIS feu GLASTUM Ifatis domeflica , Jive Glajlum , Matth. Caft. Ifatis fativa vel latifolia , C. B. Pit. Tour- nef. Ifatis , five Glajlum fativum , J. B. Glajlum fativum , Ger. Park. Raii Hift. Glajlum , vulgo Guadurn , Caefalp. Ifatis Gracorum , NU Avicennac , Indicim officinarum, Fragofo, b3 Anir almd , In ’t Franfch Pajlel , Guejde. In ’t Nederduitfch IVeede. * Zie PI. XII. Fig. 4. J v. Is eene plant, die ronde, llyve , gladde, roodachtige Helen fchiet, drie voeten hoog, en van dikte als de pink, omtrent hunne top- pen zich in vele takken verdeelende, die met een groot getal zonder orde gefchikte, lang- werpige bladeren bekleedt zyn, van breette als die van de Hondstong’ , zonder hair, don- kergroen van kleur’ , en fomtyds naer ’t zee- groen trekkende. De takken zyn met veel klee- ne bloemen beladen , die aen dunne Heekjes valt zyn , en uit vier gele kruisvvyze gefchik- te bladeren beftaen. Als deze bloemen voorby zyn, walTen ’er kleene vruchten in hare plaets, die tongetjes verbeelden , en aen de kanten platachtig, en zwart van kleur’ zyn , hebben- de yder twee langwerpige zaden in zich; de wortel is anderhalf of twee voeten lang , van boven zoo dik als de duim , en allengsjes verminderende, houtachtig, en wit; men kweekt ze in warme landen aen , maer voornamentlyk in Languedok omtrent Touloufe ; zy is bitter en t’zamentrekkende van fmaek , heeft veel olie en valt zout in zich. Zy is wondheelende, opdroogende, t’zamen- trekkende; fommigen leggen ze gedampt zyn- de in de koude van de koorts’ op de pols , om de afgaende koorts te genezen. Men trekt uit deze plant’ eene foort van uic- trekfel of droog deeg, dat men in ’t Franfch Pajlel of llorée d’ Inde noemt , en in kleur’ vry veel overeenkomfl heeft met ’t Indifch-Blaeuw, waer van ik op zyne plaets ge fp rok en heb; de Verwers gebruiken het. J U J U B A, Jujuba, Jen Zizjypha , in ’t Franfch Jujube, in ’tNederduitfchjl#/«fo,is eene vrucht van grootte als eene middelmatige pruim , langwerpig of eirond, van buiten rood, van binnen geelach- tig, vleezig, malfch , zoet en wynachtig van fmaek., hebbende eene vry harde fchel, en eene kern of fte^n van binnen, die beenachtig, lang- werpig, rond, aen beide eindens fpits, en rood is, en waer in befloten is eene pit, die zoo groot als een gepeld Kauwoerdezaed , roodachtig, vleezig, van binnen wit , oliachtig, en laf van fmaek is. Deze vrucht wart aen een’ boom’ ge- naetnt Zizypbtis , Jive Jujuba major , Park.Raii Hift, Jujubes major es oblong laeuw of Azuur te maken. Laz.ulus is genomen van ’t Arabifch azjul, of ’tHebreeuwfch ïful. LAPIS NEPHRITICUS. Lapis N< pbriiécus , in ’tFrnnfch Pier re Kepkreti- qut , in i Nederduitfch Graveeljleen , is een fteen van verfcheide grootte , matigiyk hard , on- doorfchynende , doorgaens graemv, blaeuw- «f groenachtig van kleur’ , doch fomtyds met wit, of geel , of zwart gemengt. Hy kan niet volkomen glad zyn , om dat hy fmerig als Talk is; hy groeit in Nieuw Spanje , fomtyds met den Jafpis , fomtyds alleen ; men vind ’er ook in Bohemen, en in eenige plaetfen van Spanje, maer dees is zoo zeer niet geacht als die uit Amerika komt. Men vind ’er fómtyds groote ftukken van, waer van men vazen maekt; de kleene ftukken dienen om ’er ringen, kettingen om den hals , en verlcheide andere verfierfels van te maken. Hy word goed geacht voor ’t nierkolyk, om den fteen der nieren te vergruizen , ’t zand door de piswegen aftedryven , als hy aen den hals, de dyen , den arm , of als een ring aen den vinger gedragen word ; fommigen fchry- ven hem voor om in te nemen. De gift is van vier tot vyftien greinen. Men heeft zedert eenige jaren voor dezelve ziektens een’ bruinen , gladden, en glinfteren- den fteen in T gebruik gebragt , dien men den ïiaem van Goddel^kjn Heen wegens zyne hoeda- nigheden gegeven heeft. Hy vergruift den fteen der nieren, en dryft hem d<>or de piswegen af; men draegt hem aen zynen rok omtretu de lendenen. jSi Nephrieicus , A tt0p\ . ren, om dat dees fteen voor verfcheide nierkwalen dienftig word ge- acht. b LAPIS PETRACOR IUS. Lapis petracorius . In ’t Franfch P i rigord , of Pierre de Peri • gord , ot Perigueux, Is eene foort van Marcafite, of een harde.’ zware, vafte fteen, zoo zwart als houtskool , en moeijelyk tot poeder te maken. Hy groeit in verfcheide mynen in’tDauphiné, en in Engeland, waer van daen hy ons in ftukken van ver- fcheide grootte gebragt word. De Emaiileer- dcrs en Pottebakkers gebruiken hem. Men moet hem rein en zuiver verkie- zen. Hy is afvegende, en t’zamentrekkende. LAPIS PHRYGIUS. Lapis Phrygius , Plinii, Diofcor. in ’t Franfch Pierre Phrygtcnne , is een fteen van eene mid- delmatige grootte, fponsachtig , vry zwaer, niet zeer aeneenhangende, bleek van kleur’, met witte aderen doorloopen , fcherp en wrang van fraaek; hy groeit in Kappadocië. De Zydeverwers van Phrygié gebruikten hem eertyds in hunne verwen , nadat zy hem ge- kalcineert en driemael in wyn geblufcht had- den , op dat hy roodachtig zoude wor- den. Hy is goed om te verdunnen, etter te ma- ken , af te vegen , te ontbinden , en op te droo- gen; men gebruikt hem in de zweren van de oogen en van de andere deelen. LAPIS JSAMIUS. • Lapis Samius , in ’t Franfch Pierre Sameme , is een witte fteen , dien men uit de mynen 'm ’t Eiland Samo haelt; hy kleeft aen de tong’, als men ’er hem op zet ; hy dient den Goudfme- den om ’t goud te pofyften , en het glanfiger te maken. Men verkiert de hardfte en de wirrte’ men vind fomtyds zvvartachtige , die men Kxhe- benus noemt. De Lapis famius is t’zamentrekkende en ver- koelende. Men gebruikt hem in oogwa eren. LAPIS SANGUINAL1S. Lapis fanguinalis, in ’t Franfch Pierre de fang is eene foort van Jafpis , maer van de don- Bbb 2 kerfte, L A. L A. 38 1 kerrte, die met kleene roode vlekken of (lip- pen geteekent , en bloedkleurig is ; men vind dezen (leen in Nieuw Spanje, alwaer hy groeit. De Indianen houwen of flypen ze in de gedaente van kleene en groote harten. Hy word zeer goed geacht om ’t bloed te ftelpen, uit wat deel ’t vloeit, mits men hem in koud water dompelt, en op ’tdeel legt, of dat men hem in de hand drukt , of by zich draegt , zoodat hy de bloote huid raek: ; men maekt ’er ook ringen van , die men aen de vingeren draegt. LAPIS SARCENAGEN- S I S. "Lapis Sarcenagenfis , in ’tFranfch Pierrede Sar - 'ttnage , is een kleene (leen zoo groot als eene Linze, hard, glanfig, effen, zacht in ’t aen- raken, graeuw, of wit, of bruin, of rood- achtig van kleur’, die op een’ berg, Sarce- nage genaemt, niet verre van de Stad Greno- ble in ’tDauphiné gelegen, gevonden word. Men verkiert: hem kleen , glad, blinkende en zacht in ’taenraken. Men doet ’er een in ’t oog als ’er eenige vuiligheit ingekomen is , alwaer hy zich be- weegt , en vereenigt met de vuiligheit , die hy ’er met zich doet uitvallen. . Deze uitwerking komt , dat de Steen van Sarcenage een alkali zynde, door de weiach- tigheit van 'toog, die zuur is, doordrongen, uftgezet, en verzacht is, ‘tgeen hem doet be- wegen en de vuiligheit ontmoeten , die ’er zich aen varthecht , zoodat men ze t’zamen daer uit haelt , of zy vallen ’er door hare eige zwaerte uit , nadat ’t zuur gewerkt beeft. LAPIS SCH1STUS. Lapis f chijl tts , Jive Lapis fcijfilis , is een brooze (leen, gelyk Talk gemaklyk te fnyden,in reg- te en vafte deelen gelyk het Sal Armoniak zich affcheidende , faffraenverwig , blinkende , weêrfchynende ; men vind ook fomtyds een’ zwarten , dien Plinius Anihrachts noemt ; hy zegt, dat hy in Afrika groeit; doch de bede is faffraenverwig , dien men in Spanje , Bo- hemen, en in verfcheide andere plaetfen vind. Hy is goed om de bloedingen, buik-, en zaedloopen te doppen ; men gebruikt hem ook onder oogwaters om de zweren der oogen aftevegen en op te droogen. Schi/lus , d ntigm , findo , ik kloof, om dat dees Heen gemaklyk geklooft word. LAPIS SERPENTIS. Lapis Serpentis , in ’t Franfch Pierre de ferpent , in ’t Nederduitfch Slangejletn , is een platte, bolronde (leen , zoo breed als een van on- ze oortjes, en fomtyds eirondachtig, in’tmid- den dik , en aen de kanten dun wordende , zacht, en zwart van kleur’. Verfcheide Hirtori- fchryvers zeggen , dat men hem vind in ’t hoofd van eene foort’ van (lang’ , die de Portuge- zen Cobra de capelos , en de Franfchen Serpent au chaperon noemen , om dat hy op zyn hoofd eene verhevenheit van gedaente als een hoed of kap heeft; deze Slang onthoud zich op de kuften van Melinde in Amerika. Maer Heden- daegfche Schryvers meenen, dat dees (teen is eene t’zamenftelling van verfcheide tegengifti- ge droogeryen , die de Indianen bereiden en maken in de gedaente van koekjes, gelyk men ze ziet. Wat ’er van zy, dees (leen word in verfcheide landen veel geacht. Hy is goed tegen de beten van venynige die- ren , men legt hem op de wonden , en men geeft voor, dat hy zichbelaed met al ’t ver- gift, dat '’er ingekomen zoude konnen zyn. Men moet aenmerken , dat , ten einde de werking wel gefchiede,de wonde noodzaeklyk voor den aenleg van dezen (leen eenige drop- pels bloed moet gegeven hebbe , by aldien zy dan na de beet niet gebloedt had, zoo zoude men met een lancet of eenig ander werktuig de gebeten plaets een weinig moeten (leken, op dat ’er bloed uitkome, dan ’er den (leen op leggen , die ’er zich terftont aen varthecht , dac waerfchynelyk door eene lym of door eene zekere kleverige doffe gelchied , die ’t bloed, hem geeft , en om dat de (leen., alkalifch en zuurbrekende zynde , van ’t zure en fcherpe vocht van ’t vergift doordrongen en daer aen vaft gehaekt is; men zegt ook dat de zware pyn , die de lyder in de wonde voelde, dan allengsjes vermindert , en eindelyk ophoud ; men laet ’er hem op leggen , tot dat hy ’er van zelfs afvalt; deze fcheiding dient te gefchie- den, wanneer ’t bloed droog zynde geen lym meer verfchaft , en dat de (leen met de zure vochten van de wonde bezet zwarer is gewor- den. Dan wafcht men den (teen in melk, waer in men zegt , dat hy zich van ’t vergift ontlart, en nadat men hem wel heeft afgedroogt, legt men hem wederom op de wonde, waer aen hy zich zoo gemaklyk niet varthecht als te voren, waerfchynlyk om dat ’er minder lym gevonden word, hy minder alkalifch is, en om dat hy minder zuur vocht, dat hem varthoud, ont- moet; men legt den fteen wederom inde melk. L A. L A. als hy ’er is afgevallen , en men vervolgt de zelve handelwys , tot dat hy zich niet meer aen de wonde vafthecht , dat men voor een zeker kenteeken aenneemt, dat t vergift daer geheel uit is , en dat men by gevolg gene- zen is. De groote hoedanigheden en verbazende uitwerkingen van dezen fteen zyn van twee vermaerde Natuurkenneren , den Vader Kir- cheruseu den Ridder Boyle , hoogopgevyfelt ; zy verzekeren beide , dat zy ’er proeven van gezien hebben ; ik verwonder my , dat men ’er nog nooit de proef van heeft genomen op eene dollen hondsbeet, om te zien of ’tzoo wel zoude gelukken , als men zegt , dat ’t in de beten van andere vergiftige dieren ge- fchied. Men gebruikt dezen fteen ook inwendig ; men neemt dien , welke dun is , en die tot ’t leggen op de wonde niet gedient heeft; men faet hem in ’t water weeken of trekken, en men neemt ’cafweekfel in om ’t vergift te wederftaen. lapis specularis. Lapis fpecitlaris. G lades mar ia, Alumen fcajoja. In ’t Franfch Pierre fpecntaire , of Miroir tfdnel Is een zachte , kryftnllyne , en bynaer als kryftal blinkende fteen, gemaklyk te fnyden en bynaer gelyk Talk tot bladen wordende, wit van kleur’ als glas; men vind ’er vele in fteengroeven omtrent Parys , als te Montmar- tre, en te Pafli. Men kalcineert hem, en men maekt ’er pleifter van; fomtyds ziet men ’er zwarte, of roodachtige, of gele, doch zel- den. De Lapis fpecularis is goed om ’t bloed te ftelpen, voor de fcheurfelen , men gebruikt hem niet dan uitwendig; de vrouwen gebrui- ken hem fomtyds om haer vel wit te maken; hy droogt den daeuwworm op. Lapis fpecularis, a/peculare , venjler, velafpecu- lo , fpiegel ,om dat men van dezen fteen door- fchynende bladen krygt, die voor venfters aen kleene lantaernen , of voor zekere ioorten van fpiegels gebruikt worden. LAPIS SPONGIAS. 1 Lapis fpongia. Spongites. Cyjlelithos. In ’t Franfch Pierre d'e’pongeT ^ Is een fteen omtrent zoo groot als een aman- del , ligt, vol luclngaetjes, fpensachtig, broos, afchvervvig of witachtig van kleur’; men vind hem in de groote fponfen. Men acht hem goed voor de wormen , om den fteen van de nieren en blaes’ te vergrui- zen, de klieren te ontbinden, voor de jigt, inwendig gebruikt ; _ doch ’tis te vreezen , dat dees fteen eerder de'meenigte van die, welke in ’tlichaem groeijen , vermeerdere , dan ver- mindere. % LAPIS VARIOL^E. Lapis varioh, in ’t Franfch Pierre de petite ve' role, is een fteen, die bynaer zoo groot als eene van onze groote boonen, breeder, plat, by- naer rond of bolrond, zvvaer, zoo hard als een keifteen , effen , blinkende , aen de kan- ten rondachtig, zacht in ’taenraken, groen- achtig van kleur’ en doorzaeit is met eenige vlekken , die wat verheven , witachtig , en loodverwig zyn , en zeer wel , als men ze van naerby beziet, rype en platachtige kinderpokjés verbeelden. Dees fteen is fraei en zeldzaem ; men brengt hem uit Indië; hy gelykt vry wel naer een ftuk groenen Jafpis. Men fchryft hem de kracht toe van de kin- derpokjes uit te jagen , en te beletten-, dat men ’er van gefchonden zy , mits men hem op de bloote huid laet liggen; doch ik ben na ver- fcheide reizen de proef daer van genomen te hebben niet gewaer geworden , dat hy eenige uitwerking voortbragt. Dees fteen word Lapis variola. genaemt , we- gens de vlekken, die naer kinderpokjes gely- ken, waer mede hy bezaeit is. L A R I X. Larix , Ger. C. B. Park. Raii Hift. L arix folio deciduo conifera , J. B, Pit, Tournefort. In ’t Franfch Meleze. In ’t Nederduitfch Lorkenbom. Is L A. L A. 3*4 * Is een harftachtige boom, van hoogte als de Denneboom; zyn (lam is regt, en met eene dikke , hobbelacluige , gekloofde , bruine fchorfe bedekt; zyne takken zyn lang, dun, buigzaem, gebogen, voorzien met fmallere en zachtere bladeren dan die vair den Pynboom , by bosjes gefchikt of omtrent twintig t’zamen aen een knobbeltje vaftgehecht , groen , en een weinig welriekende: de katjes of bloefems beftaen uit verfcheide toppen of vliesachtige beursjes of fchellen , diefplyten, en niet als een zeer fyn (lof in zich hebben ; de vruchten waden op den zelven voet, die de katjes draegt , doch op andere afgelegene plaetfen; zy zyn bynaer zoo groot als die van den Cy- preffenboom , van gedaente als een kegel, uit vry breede (lompe fchubben of fchilferen t’zamengcdelt , die purperachtig rood van kleur’ zyn , en waer van yder twee za- den bedekt , die aen eene zyde met eene fchelle , welke een’ vlerk of dun blaed- je maekt , bewonden zyn. Dees boom wad in warme landen op de bergen ; uit zynen bad’ vloeit door infnydingen , die men ’er in maekt, eene vloeibare hard of terpentyn, die men Re ft na larigna noemt. Men vind ook op den Lorkenboom deLorken- zwamme, waer van op hare plaets gefprokeu is. Uit de dikke takken van de I.orkenboomen, die in eene groote meenigte in ’thoog Dauphi- né , voornamentlyk omtrent Briancon , was- fen , vloeit eene witte en drooge manna , die men in ’t Latyn Manna Laricea , in ’t Franfch Alanne de Briancon noemt. Zy is buikzuiverende. De vruchten en bladers van de Lorkenboo- men zyn t’zamentrekkende. Men meent , dat L arix komt van een oud Hoogduitfch woord Larch of Larich , dat Lor- kenboom beteekent. Anderen willen , dat ’t kome van ’tGriekfch 5, fuavis , om dat de bladers van den Lorkenboom welriekende zyn. L A R U S. L /irus , in ’t Franfch Mauve , in ’t Neder- duitfeh Meeuw, is een watervogel , die wat grooter dan eene Duif, gulzig, wit en afch- verwig is ; zyn bek is lang , fpits , zwart , zeer blinkende ; zyn hoofd is groot en dik j de pooten zyn met (lerke klaeuwen voor- zien; daer zyn verfcheide foorten van, die in grootte verlchillen. Dees vogel maekt zyn neft * 2ie PI. XII. Fig. ix. opderotfen;hy vliegt zeer luchtig ;hy voedziek metviflfchen, wormen, (lakken, fprinkhanen en zekere foorten van fpinnekoppen en vliegen, in ’tFranfch P halanges genaemt. Zyne herfenen zyn goed voor de vallende ziekte. Lams , a , tjuafi , a volandi 'inipe- tu , wegens zjyne fnelle vlucht. LASERPITIUM. Laferpitium , Ger. Ad. Lob. Silphium , Lugd. L aferpitium è regionc Mafjilia allatum , J. B. Raii Hifi. L aferpitium Gallicum , C.B. Pit. Tournefort. L aferpitium Majjïlioticmn , Tab. Is eene plant , die een’ hoogen Heel fchiet, gelyk als die van de Ferula, gevoort, geknoopt, en voos ; de bladers zyn als vade en (lyve vleugels gefchikt, verdeelt en onderdeelt, en van achteren met eenige ruwe hairtjes voor- zien; hare toppen dragen groote zonnefcher- men of bloemkranfen , waer aen bloemen valt zyn, die uit vyf rooswyze gefchikte bladeren beftaen. Als deze bloemen zyn afgevallen , komen ’er vry groote zaden in hare plaets , die twee aen twee gevoegt zyn, en waer van yder met vier groote blaedjes voorzien is , welriekende , en van eene palmhoute kleur’; de wortel is groot , van buiten afchgraeuw van binnen wit, zacht, vet, vol fap , wel- riekende. Deze plant walt in warme landen , in Provence omtrent Marfeille ; haer wortel is in de Geneeskunde nuttig , hy heeft veel olie en wezentlyk of vlug zout in zich. Hy is infnydende , verdunnende, ontbin- dende, goed tegen de opftygingen , windbre- kende , afvegende, wondheelendc , en goed om ’t vergift te wederftaen. L aferpitium , <* lacerare , om dat men in den deel’ en in de wortelen van eene foort’vanLa- fer of vreemde Laferpitium infnydingen maekt, om ’er eene Gom van te hebben , die men zegt ’t Duivelsdrek te zyn. LATER. Later , in ’tFranfch Brique , in ’tNederduitfcJi Tichelfieen , Bakjhen , Roodejleen , is een leem, dat men eerfl: met water tot een deeg heeft ge* maekt, waer van men vierkante, lange, platte Hukken gevonnt heeft , die men in ovens ge- bakken L A. L A. bakken , en door de werking van ’t vuur van- zyn vet- en zwavelachtig gedeelte, dat ’er in was, berooft heeft ; men gebruikt hem doprgaens tot de gebouwen , en tot flookovens , doch fomtyds word hy ook in de Geneeskunde ge- bruikt. Hy is t’zamentrekkende , opdroogende, ont- bindende, of verdryvende, goed om ’t bloed te Helpen in poeder of in pap als de Bolus ’er opgelegt ; men gebruikt ook den Tigchelfleen in zyn geheel om te doen zweeten ; want na- dat men hem aen ’tvuur heeft gewarmt , wind men hem in een’ natten doek, en legt hem in ’t bed tegen de zolen der voeten ; men ge- brokt den Tigchelfleen ook om AtOleum dcLa- teribus te maken , gelyk ik elders befchreven heb. L A T H Y 11 I S. Lathyris , Brunf. Matth. Dod. Lathyris major , C. B. Lathyris, flve Cataputia major minor , Ger. Gatapaucia, Brunf. Caef. Titbymalus latifoHus Cataputia ditliis , H. L. B. Pit. Tournefort. In ’tFranfch Epurgei ln ’t Nederduitfch Springkruid , Spurgie. * Is eene foort van Wolfsmelk, ofeene plant, die omtrent twee voeten hoog wart; haer fteel is zoo dik als de duim , rond, valt, van boven takachtig , bekleedt met vele bladeren, die drie vingers lang, naer die van den Wilgeboom ge- lykende , kruiswyze gefchikt , blaeuwachtig- groen van kleur’, glad en zacht in ’taenraken zyn-, de bloemen wallen op zyne toppen, .zy zyn kleen, kelkswyze gemaekt, in vier deelen ingefneden , en yder omringt met twee fpitfe en geelachtige bladeren , die tot eenen kelk fchy- nen te verftrekken. Als deze bloem verwelkt is, komt ’er eene vrucht in hare plaets , die grooter dan die van de andere foorten van Wolfsmelk, driekantig, en in drie huisjes ver- deelt is, yder haer zaed influitende , dat groo- ter dan een peperkorrel , bynaer rond , en met wit merg vervult is ; dit zaed word ge- naemt granum rtgium minus, Meluaeo. Haer wor- tel is uit eenige vezelen t’zamengeflelt; de ge- * Zie PI. XII. Fig. 12. 3Sf he$le plant geeft een melkachtig fap , gelyk de andere, foorten van Wolfsmelk ; zy walt in alle landen , zeer dikwils in de tuinen ; zy heeft veel olie, waterdeelen , en fcherp zout in zich. De korrels en bladers van ’t Springkruid ontladen de vochten zeer flerk van boven en van onderen; men kan ze in de waterzucht gebruiken, want zy zuivert ’t lichaem voor- namentlyk van de weiachtige vochten. Het fap van Springkruid doet ’t hair uitval- len , als men ’er de hairige deelen mede be- vochtigt. LATHYRUS. Lathyrus , flve Cicercula , Dod. Lathyrus fativus , flore fruttuque albo, C. 0. Pit. Tournef. Pijüm Gracum fativum , Trag. Lathyrus angulofo Jemine , J. B. Raii Hift. Cicercula , Jive Lathyrus fativus flore albo , Park. Lathyrus angujlifolius flore albo , Ger. eroac. In ’tFranfch Geffe. In ’t Nederduitfch Platte Erwetenl Is eene plant, die verfcheide buigzame, ter aerde nederliggende , platachtige en als gebladerde Helen fchiet , die in hunne lengte met eene ribbe , die als een ezelsrug gemaekt is, voorzien zyn, zich in verfcheide takken verdeelen , en zich vry ver uitbreiden. De bladers waflen twee aen twee aen een fleelt- je , dat met een klaeuwiertje eindigt , waer mede het zich aen de Hutten , die ’t kan be- reiken , en zelfs aen zyne eigene Helen vafl- hecht ; de bladers zyn langwerpig, fmal, en fpics; de bloemen zyn als die der peulvruchten , wit, yder door een’ kelk, die als een getand kommetje gemaekt is , onderfleunt. Als deze bloem voorby is , komt ’er eene korte en, breede witte peul in hare plaets , uit twee fchellen beflaende , en hoekige zaden influi- tende , die van buiten van dezelve kleur’, en van binnen geel zyn ; de wortel is dun en vezelachtig; men kweekt deze plant in de tuinen aen , en men eet hare zaden gelyk de erweten , boonen, en andere peulvruchten; zy hebben veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy zyn voedzaem ; bun nat is een weinig laxerende en openende ; men meent, dat zy ’tzaed verwekken. C c c LAVAN- j85 L A. L A. LAVANDULA. Lavandula, in ’t Franfch L avande, in ‘tNe- derduitfch Lavendel, Lavender , is eene plant , waer van twee voorname foorten zyn , de groote en de kleene. # De eerfte foort word genaemt Lavandula major, Cord. in Diofc. Lavandula mas , Lugd. Lavandula latifoha , C. B Pit. Tournef. Spica Nardus Ger manie a, T iag , Nardus Italica , Matth. Lob. Germanica , Lon. Cafia alba Theophrafti, Dalech in Plin. Pfeiidonardus , qua vul go Spica , J. B. Ra ii Hift. In ’t Franfch Grande L avande , of Afpic , of Nard , In’tNederduitfch Lavendel Mannetje. Zy fchiet harde , houtachtige , vierkantige ftelen of roeden , ter hoogte van twee of drie voeten. De bladers zyn langwerpig, en witachtig; de bloemen zyn bekswyze gemaekt en kl-een ; zy waiïen op den top der ftelen en takken , als by ringen en airwyze gefchikt , blaeuw of paers van kleur’. Als deze bloe- men verwelkt zyn , volgen ’er kleene en langwerpige zaden , waer van vier te zatnen in een huisje , dat de bloem’ tot een’ kelk gedient heeft, befloten , zyn. De wortel is houtachtig. De geheele plant , en voorna- mentlyk de bloem geeft een’ fterken , fpece- ryachtigen , en aengenamen reuk , die de plaet- fen, alwaer men ze zet, welriekende maekt; zy is wat bitter van fmaek ; men kweekt ze in de tuinen, in warme landen, als in Italië, Languedok, en Provence aen; men vind ’er fomtyds met eene witte bloem’ , en dan noemt men ze Suchas & Spica hortulana flure ai- bt>, Ger. De tweede foort word genaemt Lavandula minor , Cord. hort. fosmina , Lugd Lavandula angujlifolia , C. B. Pit. Tournef. Pfeudonardus qu<£ Lavandula vulgo , J, B. Raii Hift. Pfeudonardus faemina , Matth. Nardus vulgö ditiq , Gein. Hort. Stacbys , Ang. S pica Italica & domcjlica , CWalp. In ’t Nederduifch Lavendel TVyfje. Deze is de gemeene Lavendel , zy verfchijt van de voorgaende, dat hare bladers kleener, fmaller , en groen zonder witheit zyn ; dat hare diren korter zyn, en haer'reuk zoo fterk niet is; zy bemint de ruwe, en fteenachtige plaetfen; men kweekt ze in de tuinen, in al- le landen aen. Men ziet ’er ook met eene witte bloem’, die men Lavandula & Spica alba. Tab. noemt. De Lavcndels hebben veel fyne olie en veel vlug zout in zich ; men gebruikt hare bloemen in de Geneeskunde. Zy zyn goed om de herfenen en de zenu- wen te verfterken ; men gebruikt ze in de beroerte, lamheit, (laepzucht, vallende ziek- te, en vloeijingen; zy verdryven de winden, verwekken de maendftonden , wederftaen de bederving , en verdryven de kwade vochten door de uitwaefleming ; men gebruikt ze uit- en inwendig. Lavandula, a lavando , waïïchen, omdat men de gemeene Lavendel in de wafchbaden ge- bruikt , of om dat de Wafchfters ’er van on- der haer gewaftchen en gebleekt linnen doen, om het een’ aengenamen reuk te geven. LAVARETUS. Lavaretus , in ’t Franfch Lavaret , is een ri- viervifch , eene foort van Forelle, of Zalm, of Elft , omtrent een voet lang , een vuift dik , bedekt met witte , zilververwige en teêre fchubben, zonder vlekken; hy is lang- werpig van hoofd , plat van neus , zonder tanden; zyn lyf is altyd fchoon en wit, om dat hy zich in helder water onthoud ; zyn vleefchis flap, wit, een weinig lymachtig , en zeer aengenaem van fmaek. Dees vifch is op de vifchmarkten van Lions vry wel bekent; men zet hem voor als een lekker gerecht; hy heeft veel olie en vlug zout in zich. Hy is goed in de borftkwalen , en voor de tering’. LAVARO N.U S* Lavaronus Bcllonji . Cabas. L A. Cabdffoms Maffiüettftum. CapaJJonus Genuenfutm. Is een zeevifch, die vee! naer den Lavaretus gelykt; hy is bedekt met fchubben , die als zilver blinken; zyn hoofd is groot, waer in men twee kleene fteenen vind; zyn vleefch is zeer wit, luchtig, goed om te eten, en ligt te verteren. Men vind hem in de.Middeland- fche zeej hy heeft veel vlug zout en olie in £icb, Hy is verderkende , goed voor de tnaeg’, en voedzaem. De kleene fteenen , die men in zyn hoofd vind, zyn openende, goed voor ’t graveel , in poeder gebruikt. Lavaronus a lavando , om dat dees vifch zeer fchoon en wel gewaflchen is. L A V I G N O N. Lavignon, is een kleene zeefchulpvifch , by- saer zoo groot als de model, maer wat bree- der, korter, rond- en platachtiger; de fchulp is glad en effen van buiten , doch nog meer van binnen, wit van kleur’; ’t bovenfte van dezen fchulp is een weinig verheven , maer vermindert allengsjes tot aen de kanten, en verbeeld, als hy open is, twee lepels zonder ftelen; de kleene vifch, dien hy influit, is ten hoogden zoo groot als die van een’ model, wit van kleur’, goed te eten , en ligt te verteren ; men vind dezen fchulpvifch aen den zeekant, in ’tdyk, dat zynen fchulp zwart maekt. zoo dat men hem zwart zoude geloven te zyn , maer dien wel vvadchende, krygt hy zyne natuurlyke kleur, die wit is , wederom; dees vifch is openende; men kan zynen fchulp ook fyn wry- ven, en ’er van innemen als de kreeftenoogen om de al re zure vochten van ’t lichaem te tem- peren en in te dorpen. De gift is van twaelf greinen tot eene halve drachma. LAUREOLA. L aureola , in ’t Franfch L aureole , is eenc foort van Thymelcea , of eene plant, waer van twee foorten zyn, de eene mannetje, en de andere wyfje. De eerfte foort word genaemt Laureola , Dod. Ger. Park. Laureola jempcr virens flore viridi , quibus - dam Laureola mas , C. B. L A. 387 Tbymelaa, lauri folio femper virens, five Laureola mas , Pit. Tournefort. Laureola femper virens flore hit e oio , T. B. Raii Hift. Thymelcea foliis viridibus , Mefuxo,' Dapbnoides , Dod. Gal. Ang. In ’t Franfch Laureole. * Zy fchiet een’ deel, die fomtyds enkel, fomtyds in verfcheide takken verdeelt is, wel- ke buigzaem en moeijelyk te breken, en met eene dikke, afchgraeuwe of witachtige fchor- fe bedekt zyn, dragende boven aen een groot getal langwerpige, breede, vleezige, gladde, zwartachtige , blinkende bladers , naer die van den Lauwrierboom gelykende , maer zy zyn kleener , en by bosjes op een gehoopt. De bloemen zyn kleen,aen de toppen der tak- ken ruikerswyze gefchikt , geelachtig-groeu van kleur'; yder der zelve is eene kleene pyp, van boven wyd uitgebreidt, en in vier fpitfe deelen gefneden, die kruifelings over malkande- ren daen ; als deze bloem voorby is , volgt ’er . eene bezie, van grootte als eene Jeneverbeziè' , eirond van geda&iue , groen in ’t begin , maer zwart als ze rypis,en vleezig ; zy duit een lang- werpig en hard zaed in zich , dat een weinig langer dan Hennipzaed, en met wit merg ver- vult is. De wortel is lang, dik, houtachtig, buigzaem, in verfcheide takken zich verdeelen- de , diep in de aerde fchietende , en moeijelyk Uit te trekken. Deze plant wad op bergachtige, onbebouwde, ruwe, en lommerryke plaetfen , in de boffchen ; zy blyft altyd groen ; ha- re bladers , vrucht en bad hebben eene zoo groote fcherpheit , dat zy den mond bran- den of ontdeken , als men ze daer in doet. De tweede foort word genaemt Laureola folio deciduo , flore purpureo , offict- nis Laureola fasmina , C. B. Cbameelrea Germanica , Jive Me zere urn , Ger. Raii H:ft. Thymelcea , Corel, in Diofc. Thymelcea lauri folio deciduo , Jive Laureola f osmina , Pit. Tournef. Laureola folio deciduo , Jive Mezcreum Ger~ manicum , J. B. Laureola fosmina & Dapbnoides crocea , Lugd. Chatn*- * Zie PI. XII. Fig. 13. Ccc 2 L A. L A. 388 Chamalea Germanica , Dod. Mezereum Germanicum , Lob. Dapbuoides , Fuch. Turn. Chamadapbne , five Pnfilla Laurits , Adv. Laureola major , Ca ft. In ’t Franfch Bois-Gentil» Is een kleene heefter , die vier voeten hoog waft, fchietende verfcheide houtachtige, buig- zame , dunne , ronde takken , die met twee fchorfen bedekt zyn; de eerfte is dun, afch- verwig, ligt ’er van af te fcheiden ; de tweede is van buiten groen , van binnen wit , zeer buigzaem en moeijelyk te breken; zyn hout is wit, en meteen weinig merg vervult; de bla- ders komen die van de eerfte foort’ in gedaen- tenaerby, maer zy zyn flapper, bleeker van kleur’, en niet blinkende; de bloemen waiïen aen de toppen der takken , zy zyn kleen, wel- riekende , gemaekt als die van de Laureola mannetje , maer bleekrood van kleur’ naer ’t purper trekkende , gelyk de bloefem van den Perzik. In hare plaets komen roode be- ziën , die in ’t droogen zwart worden ; de wortel is lang. De geheele plant is fterk van reuk, uitgenomen de bloem , die aengenaem riekt; zy is zeer fcherp en heet van fmaek; zy groeit in de bergachtige boffchen , op lommer- ryke, ruwe, en woede plaetfen; de bladers val- len in ’t begin van den winter af. De eene en de andere foort van Laureo- la hebben veel olie, en zeer fcherp, wezent- lyk en vaft zout in zich; zy hebben eene ge- lyke kracht. Hare bladers, vruchten, en fchorfen dryven ’tflym, en de weivochten door den ftoelgang met geweld af; men gebruikt ze in de water- zucht; men laet ze in poeder of in een aftrek- fel innemen. Laureola , quafi Laurus pnfilla , jjeene Lauv- t\erboom\ om dat de bladers en beziën van de- • ze planten naer die van den Lauwrierboom gelyken. LAUROCERASUS. Laurocerafus , Cluf. Hift. Pit. Tournefort. Lotus fecundus Tbeopbrajli , Lugd» Cerafus folio laurino , C. B. Ctrajus TrapezunUfia , Bell on. In ’iFranfch Laurier- Cerife. In ’t Nedeiduitfch Laitwrier - Kers . Is een kleene boom , die fchoon en voor ’t ge- zicht zeer aengenaem is; zyn dam is regt en met takken voorzien ; de balt is donker-groen ; zyn hout is wit ; zyn blad gelykt naer dat van den Lauwrierboom , of liever naer dat van den Citroenboom, is aen de kanten getandt, zacht in ’t aenraken, zenuwachtig, van eene groe- ne, blinkende, vermaeklyke kleur’, t’zamentrek- kende , en een weinig bitter van fmaek ; de bloem beftaet uit vyf bladeren, die wit, zon- der reuk, en rooswyze gefchikt zyn; als zy verwelkt is , groeit ’er eene vleezige roo- de vrucht naer eene Kers gelykende , waer in men een’ bynaer eironden , dunnen , broozen dop vind, die een langwerpig en bit- ter zaed influit ; deze vrucht is zoet van fmaek. Men kweekt den Laurocerafus in de tuinen; zyn blad heeft veel olië, en middel- matiglyk zout in zich; zyne vrucht vele wi- terdeelen, olië, en wezentlyk zout. Zyn blad is wat t’zamentrekkende , en ver- fterkt de maeg. Laurocerafus , in ’t Franfch Laurier-Cerife , om dat deze plant bloemen draegt , welke naer die van den Lauwrierboom , en vruchten, welke naer die van den Kerfeboom gely- ken. L A U R U S. < Laurits, Dod. J. B: Raii Hift. Laurus vulgaris , C. B; Pit. TournefI Laarus major , five latifolia , Park, In ’t Franfch Laurier. In ’tNederduitfch Lauwrierboom , Lauwer- boom, L aurusboom. Is een boom , die in gematigde landen doorgaens tot eene tamelyke hoogte waft, maer die onder warmer luchtftreken als in Spanje, en Italië hooger opfchiet. Zyn (lam is effen , zonder knoeften of kwaften ; zyne fchors is een weinig dik ; zyn hout is vol luchtgaetjes en vry zwak ; liy fchiet lange takken ; de bladers zyn zoo lang als eene hand, twee of drie vingers breed, fpits, hard, altyd groen , een weinig fappig, zenuwach- tig, glad, welriekendè, fcherp, fpeceryacbtig en wat bitter van fmaek, en aen korte deelt- jes vaftgehechr. Yder bloem beftaet uit een enkel blad, dat in vier of vyf deelen is gefhe- den, en wit- of geelachtigvankleur’is. In hare plaets komen beziën, die zoo groot als Idee- ae Kerfen, langwerpig, en in ’t begin groen, zyn> L A. L A. 3 zyni maer in ’t rypen eene zwarte kleur aen- nemen. Onder hare fchel vind men een’ vry harden dop, die in zyne holte een langwer- pig zaed influit. Deze beziën zyn welriekende, fpecery-, en oliachtig, en bitter van finaek; zy- ne wortels zyn dik, en oneffen. Dees boom groeit op drooge en warme plaetfen ; men kweekt hem in de tuinen aen; de bladers en beziën worden in de Geneeskunde gebruikt, zy hebben veel olië en vlug zout in zich. Men brengt ons uit de warme landen droo- ge Lauwrierbeziën ; zy moeten verlch , wel gevoedt, heel, niet vermolmt, noch van ha- ren bad’ gefcheiden, en zwartachtig van kleur’ gekozen worden; zy dienen om te verwen. De bladers en beziën van den Lauwrierboom zyn infnydende , verdunnende , afvegende , ontbindende, goed om de winden te verdry- yen, de herfenen en zenuwen te verfterken , Pit. Tournef. Hippogloffum , Dod. hippogloffum , five Biflingua , Park. Dapbne Alexandrina , Fuch. In ’tNederduifcfch Tongeblad* Zy fchiet verfcheide (leien ter hoogte van twee voeten, die dun, buigzaem , en groen zyn, dragende langwerpige, vry dikke, zenuw - achtige, buigzame, fpitfe bladers, van eene feboone groene kleur’ , uaer die van 'den Lauwrierboom gelykende, maer zy zyn veel kleener. Uit ’t midden van yder dezer bladeren fchiet een ander kleen blaecije van dezelve ge- daente op de wyze van een tongetje de bloe- men zyn zeer kleen , als belletjes gemaekt , en aen kleene deeltjes, die van onder de tonget- jes der bladeren voortkomen , valt ; in hare plaets komen beziën , die zoo groot als Ci* cers, en een weinig week zyn, en onder ’t rypen rood worden; yder (luit een of twee zaden in zich, die zoo hard als horen zyn; haer wortel is lang, wit, en aengenaem van reuk. De tvreede foort word genaemt Laurus Alexandrina , Lob. J. B. Raii HifL Laurus Alexandrina vera , Lugd. Rufcus latifolius fruBu folio innafcente , Pit. Tournefort. Laurus Alexandrina gtnuina , Park. Laurus Alexandrina fruBu folio infidente , C. B. Chamcedapbne , Guil. __ * Zy verfchilt van de voorgaende hier in, dat hare bladers wat breeder en rondachtig, zonder ton- getjes zyn, en daer in dat hare bloemen en be ziën zonder deeltjes aen de bladeren vad groeijen; de bloemen zyn geel , graskleurig of bleek, maer zoo kleen , dat men ze naeuwlyks kan onderfcheiden. De eene en de andere foort waden op berg- achtige plaetfen; zy hebben veel olië en we- zentlyk zout in zich. Hare wortels zyn openende, goed voorde opdopping’ van ’t water en de achtergebleven maenddonden , om de verloding te verhaeden, en tegen de opdygingen; men gebruikt ze in een’ koeldrank; men geeft ze ook wel in poe- delde gift is van eene halve tot twee drachma. Men noemt deze plant Laurus Alexandrina , om dat de gedaente van hare bladeren die van den Lauwrierboom naerby komen , en om dat men ’er eertyds veel in Alexandrië vond. Hippogloffum , fx isrsros , equus , & •yXus, racemus , tros-, om dat de bloemen en zaden van ’cKleeu Maenkruid troswyze gefchikt zyn. LUP1NUS; Lupinus, Brunf. Trag. Matth. Lupinusfativus , Dod. Ger. Raii Hift. Lupinus vulgaris , femme (ff flore albo, fa- tivus , J. B. Lupinus fativus flore aibo , C. B. Pit. Tour- * ZiePl. XIII. Fig. 10. L U L U. 4 »ƒ Lupimts fativin albits , Park. Ia ’tFranfch Lupin. In ’t Nederduitfch Vygcboon, Lupinen. Is eene plant, die een’ (teel fchiet twee voe- ten hoog , die matiglyk dik , rond , regt , ruig, takkig, geelachtig groen van kleur’, met merg vervult en met bladeren bewallen is, die tot aen de rib zyn ingefneden, of waer van yder in zeven of agt langwerpige en fmalle deelen verdeelt is , verbeeldende als eene opene hand, van boven zeegroen , van onderen witachtig en wollig , als peulvruchten van fmaek naer ’t bitter trekkende. Hare bloemen wallen op de toppen van den Heel en de tak- ken, zy zyn airwyze gefchikt, als die der peul- vruchten , wit , aen korte deeltjes vad , en yder door zyuen kelk, die als een getand kom- metje gemaekt is , onderdeunt. Als deze bloe- men voorby zyn, komen ’er platte, vele by een gevoegde peulen in hare plaets , welke als die van de boonen verheven , ruig , en uit twee baden t’zamengedelt zyn, die vyf of zes by- naer ronde en platachtige boontjes induiten, grooter dan erweten , hard, van buiten wit, van binnen geel, en bitter van fmaek. Haer wor- tel is verdeelt , hard , en wit ; men kweekt deze plant op de akkers ; in de Geneeskunde gebruik» men de boonen , die met den naem van de plant’ Lupinen genaemt worden ; zy hebben veel olie en vlug zout in zich. Het afziedfel van Lupinen gedronken dryft de wormen uit ’t lichaem ; en als men ’t uit- wendig gebruikt , geneed het den daeuwworm, fchurft, en jeukte; het is afvegende en opdroo- gende. Het Vygeboonenmeel word in pappen gebruikt om te verzachten, te ontbinden , en tot etter te brengen. L upinui a Lupu , li'olf , om dat de Vygeboon , zoo men zegt, de aerde , waer in ze gekweekt word, verflind, gelyk de Wolf de dieren, die hy krygen kan. L U P U L U S. L upulus , Jive Humulus , in ’tFranfch Houblon , in ’t Nederduitfch Hop , Hoppe , Hoppel^ruid , is eene plant , die dangwyze opklimt tot de hoogte van een’ kleenen boom ; maer hare delen zyn zoo zwak, dat ze zich krommen en naer de aerde vallen , als ze niet onder- deunt worden. Daer zyn twee foorten van , de eene toegenaemt mannetje , en de andere wyfje. De eerde foort word genaemt ÏMpuliis , Brunf. Matth. Dod. Lupulus mas, C. B. Pit. Totirnef. Lutulus jat iv as & fylv. Trag. Lon. Caft.' Lupus faliclarins , Fuch. Dod. Gal. Hare delen zyn dun , rankachtig , buig* zaem , ruig , ruuw ; de bladers zyn breed , 'makende drie hoeken, als die van den Wilden Wyngaerd, maer zwarter, ingefneden , getandt, ruuw, tegenover malkanderen aen hunne delen vad door deeltjes, die vry lang, roodachtig , en ruuw in ’taenraken zyn. De bloemen hangen troswyze, zy zyn kleen , wit, bleek of gras- kleurig; yder is c’zamengedelt uit verfcheide helmdyltjes , die uit ’tmidden van een kelkje, dat van rooswyze gefchikte bladeren gemaekt is , voortkomen. De vruchten waden afgefchei- deu van de bloemen; zy zyn doorgaens ei- ronde hoofden of bolletjes , uit verfcheide fchubwyzc bladeren t’zamengedelt, witachtig van kleur’ naer ’t geel trekkende , derk van reuk, en door een priempje onderdeunt; zy hebben een bynaer ronden zwartachtig zaed, dat met een vliesachtig kapje bewonden is; de wortels zyn dun , en in malkanderen ge- vlochten. De tweede foort word genaemt Lupulus fesmina, C. B. Pit. Tcurnef. Lupulus jyiveflris , Park. . Lupus faliclarins , Ger. Zy verfchilt van de voorgaande , dat ze lager, en zoo fraei niet is, en dat ze zelden vruchten draegt. De eene en de andere Hop waden in de heggens , langs de wegen , aen de kan. en der beken , zy vlechten zich in ’tgroeijen rond- om de naedby daende planten. In Engeland, Vlaenderen , en in andere koude landen kweekt men de Hop mannetje zeer zorgvul- dig aen , die met groote latten of daken, op de wys der wyngaerden , onderlteunt wor- den ; waerom zy van fommigen vitts Scptenvio- nalium genaemt is. Hare bloem en vrucht wor- den in ’t brouwen van bier gebruikt. Terwyl de Hop jong en teer is , zyn de toppen der (telen, als afpergies gekookt, goed om te eten. Alle L U. L U. 4! <5 Alle de deelen van de plant’ hebben veel wezentlyk zout en olië in zich. De binders en jonge toppen van de Hop wor- den in at'ziedfelen gebruikt tegen de lever- en miltziektens , om ’t bloed te zuiveren , de pis te verwekken , en tegen de fchurft. De bloemen van de Hop zyn bitter, goed om de verdikte vochten van de lever, milt , en bovenbuikszyden te verdunnen, de dee- len in de kneuzingen te verfterken', de gezwel- len te ontbinden. L upuïus , a Lubt» , Wolf , om dat men gelooft heeft, dat de Wolf zich verbergde onder de takken van de Hop, die zich doorgaens als uit nedrigheit buigen ; waerom men de plant’ den naem van Humnlns heeft gegeven. Saliftjrius , a falice , Wilge , om dat men zegt , dat de Hop zich eertyds rondom de Wilgen , by welke zy wies , vlechtede. LUPUS. L upus , in ’t Franfch Lotsp , in ’t Neder- duitfch Wolf, is eene foort van] wilden hond, of een gulzig, wreed, verflindend, krachtig, llerk viervoetig dier, dat naer een’ Waekhond gelykt ; zyn wyfje word l.upa , in ’t Franfch L ouve , in ’t Nederduitfch Wolvin, en zyn jong Ctuulus lup& , in ’t Franfch Louveteau , o ï Cheau , in ’t Nederduitfch Wolfje genaemt ; zy draegt maer twee maenden , en werpt vyf of zes jongen yder dragt ; zyn hoofd is vierkant ; hy is zeer fyn van reuk ; hy kan zynen hals alleen niet omdraeijen wegens de geflelt- lieit zyner wervelbeenderen , maerby moet zyn geheel lichaem mede bewegen ; hy onthoud zich in woefte boffehen cn wouden. Hy leeft van krengen , en doode lichamen ; hy valt op levendige dieren als fchapen , ezels , muilezels , en paerden aen ; hy vat ze by de keel , en worgt ze; hy dood zelfs fomtyds menfehen, en eet ze ; hy flikt ook keifteenen in, het zy om den honger, die hem dikwils perft , het zy om te dienen tot vertering van andere dingen , die hy gegeten heeft , want ’tkan zyn, dat ze zich in zyne maeg’ bewegen cn wryving veroorzaken; wat ’er van zy , de- ze keifleenen worden week en verteren in zyne ingewanden , want hy loof! ze onder den af- gang als gemengde klei. Men jaegt hem op de vlucht door ’tgeluit van een fchelletje , of door ’t rammelen met fleutelen.Hy word zeer ligt ra- zende van den honger, en dan is hy zeer ge- vaerlyk. Dit dier is zoo fchadelyk voor de boeren , dat indien iemand onder hen de be- hendigheit heeft gehad van ’er eenen te doo- den , en hem van dorp tot dorp wil dragen , hy verzekert kan zyn beloont te zullen wor- den; want eenyder verbind zich gewilliglyk om hem daarvoor te begiftigen. Het vel van den Wolf word tot het maken van moffen , handfehoenen , en verfcheide an- dere dingen gebruikt. De tand van den Wolf word gebruikt om de eerfte tanden der kinderen te doen uhkomen; men zet hem in zilver, en men laet ze ’er op kaeuvven, opdat, het tandvleefch door deze wryving van eenwykende, de tanden uitkomen. Alle de deelen van den Wolf hebben veel vlug zout en oiië in zich. Het hart van den WölTin poeder ingenomen is goed voor de vallende ziekte; de gift is van eene halve tot twee fcrupels. De lever van den Wolf gedroogt en tot poeder gemaekt is goed voor de waterzucht, en voor de tering’ ; de gift is van eene fcrupel tot eene drachma. Het vet van den Wolf is ontbindende en goed voor de zenuwen; men wryft ’er de ly- dende deelen mede. De darmen van den Wolf gedroogt en tot poeder gemaekt zyn goed voor ’t windko- lyk. De gift is van eene fcrupel tot eene drachma. De beenders van den Wolf tot poeder ge- maekt zyn goed voor ’t zydewee , heupjigt, pyn’ in de zyde, en kneuzingen ; de gift is van eene fcrupel tot eene drachma. LUPUS MARINUS. Lupus marinus, in ’t Franfch L oup marin , in ’t Nederduitfch Zeewolf, is een zeevifch , die de Zalm in gedaente naerby komt , groot, tot twintig pond zwaer , gulzig , met middelmati- ge en zilververwige fchubben bedekt is , die zeer valt aen zyn vleefch gehecht zyn; zyne oogen zyn groot , zyn fnuit langwerpig, dien hy zeer wyd opent , en flokt de viffehen , die hy vangen kan , zeer gretig op ; zyne tong is langwerpig en beenachtig ; hy heeft geene tanden ; in zyn hoofd vind men eenige kleene (teentjes; hy is goed om te eten als hy jong en teêr is ; hy heefc veel vlug en valt zout in zich. Hy word goed geacht tegen de kropzweren of koude gezwellen , en regen ’t Koningszeer , daer op gelegt zynde. De kleene (teentjes, die men uit zyn hoofd krygt, worden goed geacht tegen de hoofdpyn , als men ze op ’t lydende deel draegt; in poeder ingenomen zyn ze ope- nende. LU- L U. L U. L U S C I N I A. Lufcinia. Acredula. Pbilomela. In ’tFranfch RoJJignol , In ’t Nederduitfch Naehtegael. Is een kleene vogel van grootte als een Leeuwerk-, bruin op den rug , afchverwig omtrent den buik, en zeernengenaem doorzy- nen zang; hy onthoud zich in de boflchen op de toppen der boomen ; hy heeft veel olie en vlug zout in zich. Hy is, als men hem eet, goed tegen de val- lende ziekte; zyne gal is goed om ’t gezicht te fcherpen. Lufcinia, a Lucina Dea, om dat de Nachtegael door zynen zang ’t aenkomen van den dag fchynt aen te kondigen , gelyk de Dichters waenden,dat eertyds de Godinne Lucina deed. Philomela , quod .» %ve<, lamp , licht, om dat men voorgeeft, dat dees Heen lichtflralen fchiet , gelyk de vlam van eene lamp’ of ander licht doen zoude. LYCIUM. Lycium , Matth. Tab. Ger. Lyciunt buxi folio , C. B. Lycium Alpimm , Lugd. Pyxacantba , Dod. *Is eene kleene boom of doornachtige hee- fter, die takken fchiet twee of drie voeten lang, bedekt met eene graeuwachtige fchors’, voorzien met kleene, dikke ,-naer die van den Palmboom gelykende , zenuwachtige blade- ren , die ligt afvallen ; zyne bloemen zyn kleen , en vele t’zamengevoegt ; in hare plaets komen kleene vruchten, zoo groot als peperkorrels, met drie of vier hoeken, en fomtyds als kleene hartjes gemaekt, geelach- tig-groen van kleur’ , t’zamentrekkende en zeer bitter van fmaek ; zyne wortels zyn houtachtig en geel. Dees heefler walt op ru- we en fleenachtige plaetfen, tuffchen de rot- fen , voornamentlyk omtrent Avignon en Car- pentras ; men vind ’er ook in ’t Dauphiné , Languedoc, en in Proven ce. Dezekleene vruchten worden in’tFranfehGr<«- nede Avignon ,Grainet ie, of Grainejame , in’t Neder- duitfch Fran/che Beziën genaemt ; men zend ze ons droog, de Verwers 'gebruiken ze om geel te verwen; men moet ze vry dik, verfch, wel gevoedt verkiezen. De Hollanders maken een geel deeg van eene foort’ van kryt of witte mergel , dat ze verwen met een afkookfel van de F ranjche Be- kten in wateren een weinig gemeenen aluin ; van dit deeg maken ze kleene gedraeide koekjes, en laten ze droogen , om ze te verzenden, dit is ’t , dat men in’t Franfch Stilde grain, in’t Ne- derduitfch Schyt-Geel noemt; het moet zacht, broos , en goudgeel van kleur’ zyn; ’t dient om met olie en in miniatuur te fchilderen. Alle de deelen van de Lycium zyn t’zamen- trekkende, veterende, en ontbindende. Diofcorides pryft een uittrekfel uit den wor- tel’ en de takken van de Lycium aen, dathy Caté, of Lycium noemt; dit uittrekfel fchryft hy eene t’zamentrekkende en afvegende kracht toe, die goed is om den fcherpen etter der oogen te zui- veren , de vliezen der oogen te verdryven en * Zie PI. XIII. Fig. ia. 419 te verterenet verzworen tandvleefch te genezen, voor den roodeloop , voor de bloedingen , om de dolheit te beletten , inwendig gebruikt , en van buiten aengelegt. Maer dewyl men niet wel overeenkomt in de foort’ van Lycium , waer uit Diofcorides wil , dat men dit middel trekt, fielt men in des zelfs plaets ’t verdikt fap van fleepruimen , dat wy Acacia ncjlras noemen. Lycium , om dat dees heefler eertyds over- vloedig in Lycië groeide. Pyxacantba , n trt/'ga? , buxus , & HkcoiBx fpina , als of men zeide doornachtige Buxbocm , om dat de bla- ders van dezen heefler naer die van den Bux- of Palmboom gelyken. LYCOPERDON. Lycoperdon vulgare , Pit. Tournef. Fungus rotundus orbicularis , C. 13. Fungus ovatus , crepitus lupi , Trag. Lon.’ Fungonm noxionm gen er is 26. Jpccies 3. Ciuf. Fungus glomeratre rotunditatis , Lob. Belg, Lupi crepitus , Cafl. Col. Fungus 'veficarius , aliis ovum lupinim , Ira- per. In ’t Franfch Vejfe de loup. In ’t Nederduitfch IVolfsveeJl. Is eene foort van Knmpernoelje zoo grooc als eene noot, rond, witachtig, vliezig als eeneblaes; in ’t begin heeft ze een fponsach- tig en vochtig merg in zich , maer dit bederft en verdroogt in’t vervolg , en word een zeer fyn poeder , van een’ zeer Hinkenden reuk. Deze Kampernoelje wafl op zandachtige en vochtige plaetfen voornamentlyk na den regen. Hoe weinig men ze met den voec drukt daer op tredende, beril ze al klappende, en ’tflof, dat ’er in is, vliegt in de lucht, gevende zynen kwaden reuk. Hy is goed om de zweren te droogen, den vloed der ambeijen te fluiten, tot poeder ge- maekt en daer op geiegt. Lycoperdon , a Xax.0 5 , lupus , U'olf , o1 ; régSco , crepito , vyjl , als of men zeide Wolfsvcefl. lycopersicon. Lycoperficon Galem, Anguillarx, Pit. Tour- nef. Ggg 2 Ma/a L Y. Mala aurea odore fostido , quibufdatn Lyce- perficon , J. B. Mala infana , Cref. Solarium pomiferum fruclu rotundo , C. B. Raii Hifi. Pomum amoris majus fruftu rubro , Park, amoris , Ger. In ’tFranfch Pomme dorde , of Pomme d*a~ mour. In ’tNederduitfeh Dö//f Appels. Is eene plant, die flelen fchiet vier of vyf voeten lang, ruig, zwak, van binnen hol, takkig , zich krommende en ter aerde neder- liggende, bewafien met veel bladeren , die bynaer als die van deAgrimonia ingefneden, aen de kanten getandt, fpits, teêr, een wei- nig ruig, en bleek groen van kleur’ zyn; de bloemen wallen tufichen de bladers der takken, zy zyn kleen , tien of twaelf te znmen, geel, aen kleene voetfleeltjes vaflgehc-cht , waer van yder by de bloem een’ knoop of leedje heeft. De bloemen zyn roosjes met vyf pun- ten , onderfleunt door een’ ruigen kelk , die ook in vyf deelen is ingefneden. Als deze bloem verwelkt is, komt ’er eene vrucht in hare plaets zoo groot als een kleene appel , rond, effen, glad, blinkende, zacht in ’taen- raken, week, vleezig, geel van kleur’ naer ’t rood trekkende of geheel rood , goed om te eten, .verdeelt van binnen in verfcheide huisjes, die verfcheide ronde, plat- en geel- achtige zaden influiten ; haer wortel is vezel- achtig. Deze plant heeft een’ flerken en on- aengenamen reuk; men kweekt ze in de tui- nen in vette en vochtige aerde; zy heeft veel olië en waterdeelen, weinig zout in zich. Deltalianen eten hare vrucht als ëene falaed met zout, peper, en olie, gelyk men hier de Kom. kommers eet. liet fap van deze plant’ is goed voor de onflekingen der opgen , om de zinkingen te fluiten , te ontbinden , de pynen te ltillen, van buiten aengelegt. De Dol Appel is door de meefte Kruidken- ners onder de foorten vanNachtfchade geflelt. De Heer Tournefort heeft ’er een onderfcheiden gedacht van gemaekc. , om dat hare vrucht in verfcheide huisjes verdeelt is , daer die van de Nachtfchade het niet is. " Lycoperficon , a xir.ot, lupus. Wolf, es1 ?rt^iKOf , tsrfiM, perci^., als of men zeide Wolfs-i>erv\. LY COPODIUM. Lycopodhm , id ejl , pes lupi , Dod. Gal, Tab. Mufcus terrejlris clavatus , C. B.Pit. Tour- nef. Mufcus urfinus , vel Pes urfinus , Gefn. Frac. Mufcus clavatus , five Lycopodhm , Ger. Park. Mufcus terrejlris repetis d Trago piBus , ƒ. B. Raii Hifi. Plicaria & cingularia , Polonis. In ’t Franfch Mouffe terrejlre , of Pied de loup. In ’t Nederduitfch Wolfsklaeuvoenl i Is eene foort van Mofch of plant , wier fleel zeer lang is, langs de aerde kruipt , en van wederzyden veel takken fchiet , die zich weer in andere fpruiten verdeden , en zich merkelyk uitftrekken; zy zyn met eene groo- te meenigte kleene, zeer 1'malle , ruwe blade- ren bedekt ; tufichen de takken komen ’er zekere voetfleeltjes op, eene hand lang, dun , by- naer kael , verbeeldende yder omtrent zynen top eene dubbele knods , die geel , zacht, en als men ze in den herffl aenraekt , gewoon is veel fyn en geel Hof van zich te geven; de wortels zyn lange, dikke, houtachtige vezels. Deze plant wall in de Noordfche landen in de bofichen , op zand- en fleenachtige , en om- trent de zee gelegene plaetfen; zy heeft veel wezentlyk zout en olie, en weinig waterdeelen in zich. Zy is goed om den Reen der nieren te ver- bryzelen , de pis te verwekken , de buikloo- pen te floppen, tegen de fcheurbuik. De Polen gebruiken ze tegen een gebrek van ’thair Plua genaemt, dat in Polen en Zweden zeer gemeen is; men gebruikt deze plant in een afziedfel en in poeder; men gebruikt ze ook uitwendig om af te vegen , de wonden te heelen , ’t tand- vleefch te verflerken. Het poeder, dat van de kleene knodfen komt, als men ze in den’herffl aenraekt, ver- zamelt en gedroogt zynde, onfleekt en blixemt bynaer als buskruid; het v/ord goed geacht te- gen de vallende ziekte; de gift is van eene hal- ve fcrupel tot eene halve drachma. Lycopodium , a Au*e{ , lupus, C7 5r»«, pes, als of. men zeide W dij 'spoot , om dat men eenige gely- kenis L Y. L Y. kenis gevonden heeft tuflchen de takken van deze plant’ met depooten der Wolven. Plicaria , om dat deze plant tegen eene hairziekte, Plica genaemt, gebruikt word. l y c o p s i s. Lycopfis , C B. Lycopfis . Diofcoridis , quïbujdam , J. B. > Cynogloffa vera , Caft. Lycopfis , vel Lycapfis /Egineta , Adv. _ Echii altera Jpecies , Dod, Is eene plant, die een’ Heel fchiet anderhalf voet hoog , regt , van boven takachtig , en ruig; de bladers zyn omtrent ’t onderde van den deel zonder orde gefchikt, gelykende naer die van de wilde Oifen-tong’, hard, en met rnuw hair bedekt; de bloemen zyn kleen , teêr, purperachtig van kleur’, geplaetd aen de top- pen der takken ; haer wortel is rood; zy wad in de velden ; velen plaetfen haer onder de i’oorten van de Anchufa. Zy is afvegende , wondheelende , gene- zende. Lycopfis , a XÓKot, lupus, facies , als of men zeide H ’olfs-aengedcht , om dat de (teel en bladers van deze plant’ , gelyk de huid van een’ wolf, met ruuw hair bedekt zyn. LYCOPUS. L ycopus palufris, in ’t Franfch Marrule aquatiqué', in Nederduitfch H ater - Malrove, Water - Andoren is eene plant, waer van verfcheide foorten zyn; ik zal van de twee voornaemfte fpreken. De eerfte foort word genaemt Tycoptis palufris glaber , Pit. Tournef. Marntbium palujl re glabrum , C. t B. Marrubium aquatile , Dod. Trag. Ad. Lancca Chrijii , Gef. hort. Marrubium aquaticum , Ger. emac. Marrubium aquaticum v uigare , Park. Marrubium aquaticum quorumdam , J. B. Zy gelykt veel naer de zwarte Malrove ; haer (teel wa-d anderhalf of twee voeten hoog, is vierkant, ruig, ruuw , engerimpelt; de bla- ders zyn langer , harder , en aen de kanten dieper ingefneden dan die van de zwarte Mal- rove, zonder hair , maerruuw, en zwartach- tig ; de bloemen zyn. kleen , bekswyze ge- maekt , en als ringen rondom haren (teel ge- fchikt; yder van die is als eene klok of trech- ter, ln vier (tukken ingefneden, wit van kleur’, vervat in een’ kelk, die als een horentje ge- maekt, ruuw, en (tekende is; in zyne plaets komen kleene en bynaer ronde zaden ; haer wortel bedaet uit verfcheide kruipende veze- len. De tweede foort woVd genaemt Lycopus palufris villofus , Pit. Tournef. Marrubium paluf re birfutum , C. B. Marrubium aquaticum alterum , Park. • Zy verfchilt van de voorgaende , dat hare bladers ruig, wit, ruuw, diep ingefneden, uitgekerft en fomtyds gefnippelt zyn. De eene en de andere foort waden op wa- terachtige plaetfen , in de weiden , aen de kanten der beken en flooten; de eerde foort is de gemeende; zy hebben veel olie en water- deelen , weinig zout in zich. Zy zyn afvegende , t’zamentrekkende en verkoelende , goed om de buikloopen , en bloedingen te doppen. Lycopus , a lupus, er irZf , pes , als of men zeide W olf spoot , om dat men gemeent heeft, dat ’tblad van deze plant’ eenigzins naer den poot van een’ Wolf geleek. LYDIUS LAPIS. Lydius lapis. Cbryfitis. Coticula. In ’t Franfch Pierre de touche. In ’t Nederduitfch Toetfecn , Goud/leen , Proeffleen. ’ Is eene foort van marmer of een zeer vade en zeer harde (teen, konnende volkomentlyk gepolyd worden , zwart of zwartachtig, fom- tyds geelachtig van kleur’ ; daer zyn "’er van verfcheide grootte en gedaente ; die vvy ge- meenlyk zien , zyn vierkant, twee vingers breed; men vind ’er op verfcheide plaetfen van Euro- pa omtrent de rivieren ; maer de bede en meed geachte komen voort in Indië; men gebruikt ze om ’tgoud en zilver te roetfen , want deze metalen op den toetdeen wryvende, biyft ’er een kleen gedeelte aen vad, waer door men Ggg 3 hunne L Y. L Y. 412, hunne deugdzaemheit en hoedanigheit kan ken- nen. Lyi'im lapis , om dat men dezen (leen eertyds uit Lydië kreeg. Cbryfiiis, a %pü moeder op plaetfen, dieper zoo verre afgele- gen zyn , en zelfs op bergen. Doch de Ma- drepora is de eenigfle voortbrenging van de zee niet, die wy op of in de aerde ontmoeten; wy zien bergen en andere plaetfen vervult met een groot getal van zekere verfteende fchul- pen , en die gekalcineert lchynen door de lengte van tyd , dat zy ’er gebleven zyn , met tanden der viffchen , en met verfcheide andere deeleu van zeedieren , die daer niet konnen gebragt zyn geweeft, als door zware onweders en orkanen; men zoude zelfs deze verklaring konnen brengen tot den Zondvloed. Alle deze verfteende planten zyn alkalyn en t’zamentrekkende ; als men ze op den wryf- fteen wryft , en laet innemen , zullen ze de zelve werking als ’t Korael voortbrengen; de gift is van eene halve tot twee fcrupels tegen de buikloopen, en bloedingen. M £ N A. Mana , is eene foort van Haring , die aen yder zyde met eene ronde, zwarte of hemels- blaeuwe of gele vlekke geteekent, of met vele verfcheide kleuren over ’t geheele lyfgefcha- keert is ; -zy komen voort in de groote zee, ge- lyk de andere Haringen. Men vind ’er fom- mige zoo kleen als de vingen, en andere groo- ter, maer zelden overtreffen zy de grootte van de hand; zy voeden zich met Wier en kruiden, die ze aen ’t ftrand vinden; zy hebben veel olië en vlugzout; zy zyn zoo goed om te eten als de gemeene Haring; men legt ze in pekel om ze te bewaren. Zy zyn openende , als ze gegeten wor- den. Hun- M A, M A. Hunne pekel is goed om de (tinkende zweren te zuiveren, en om ’theetvuur tegen te ftaen ; men doet ’er ook van onder de klifteren tegen de waterzucht. MAGALAIZE. Magalaize. Maganaize. Magnefe. Magnc. Is een blinkend minerael , liet Spiesglas naerby komende, maer teêrer en broozer; daer zyn twee foorten van; de eene graeuw, de an- dere zwart; de eerde is zeer zeldzaem ; men haelt ze beide uit de fteengroeven vanlMemont. De Pottebakkers , Emailleerders , en Glas- blazers gebruiken de Magnefe. Men moet ze zuiver, teêr , en blinkende ver- kiezen; zy dient om te zuiveren en wit tema- ken. M A G N E S. Magnes. Lapis Hieracïuis. Lapis Syderitis. Lapis Éauticus. In ’tFranfch Aymant. Pierre ff Ay mant. In ’t Nederduitfch Zeiljleen , Noordjleen , Magneerfteen. Is een minerale, vafte, harde, tamelyk zwa- re (teen, van eene zwarte of bruine of donker- blaeuwe kleur’, dien men in de yzer- ofkoper- inynen vind. De befte komt voort in Indië en an Ethiopië; doch men brengt ’er ook uit Ita- lië, Zweden, en Duitfchland. Hy heeft vele fchoone eigenfchappen , nuttig voor de Reizi- geren en voor de konften , welke hier te verha- len te lang zoude zyn; die ’er van onderrecht willen wezen, zullen konnen lezen, ’tgeen 'er de Heer Regis in zyn begrip der Wysbe- ‘geerte van gefchreven heeft. De meeft geachte Zeilfteen is die , welke ’t zwaejfte gewigt van yzer naer zich trekt en ophoud; men moet hemimet yzer befiaen , en dau zal hy nog meer kracht hebben. Ik heb verfcheide reizen gezien, dat een Zeilfteen , van grootte als een middelmatige appel , een’ yzeren fl,amper,die tweeen twintigponden zwaerwas, 4if naer zich trok en ophield; dees (leen was voor honden piftolen verkogt. Daer is eene groote overeenkomft tufichen de deelen van den Zeilfteen en die van ’t ftaci, zoo als de Heer Jotflot door verfcheide be- vindingen bewezen heeft ; voor eerft, omdat de Zeilfteen in zeer zuiver en zeer fyn yzer kan veranderen; ten tweeden , om dat hy by- naer op de zelve wys als ’tyzcr in de voch- tigheit roeft ; ten derden , om dat ’t yzer op eene zekere wys op de uerde geplnetft langza- merhand een volkomen Zeilfteen word ; ten vierden , om dat de Zeilfteen , ’t Yzer, en ’t Stad de naer zich trekkende kracht, die zy hadden, in ’tvuur verliezen; ten vyfden, om dat de ge- harde ftale platen de kracht, die ze van den Zeilfteen gekregen hebben , aen andere (lala platen meêdeelen ; ten zesden , neemt men weinig proeven met den Zeilfteen, of ze konnen met ’t ftael , als ’tmet den Zeilfteen beftreken is , ook gedaen worden. Men begeert den Zeilfteen in de befchryvin- gen van plaefteren , welke gefchikt zyn tot wonden, die door wapenen zyn veroorzaekt, en waer in men meent eenig ftuk yzer ge- bleven te zyn, want men beeld zich in, dat de Zeilfteen , die in de plaefter komt , her yzer naer zich zal trekken en uit de wonde doen komen ; doch hoe goed de Zeilfteen ware, hy zoude dit uitwerkfel nooit konnen voortbrengen; want voor eerft tot een fyn poeder gemaekt zynde , dat noodzaeklyk is , zal hy onder de plaefter konnen gemengt wor- den , heeft hy al zyne kracht om ’t yzer naer zich te trekken verloren, dewyl die niet beftont, dan in eene fchikkinge der luchtga- ten, die vernietigt zyn geweeft; ten tweeden, al was’er in dezen tot poeder gemaekten Steen eenige kracht, om’t yzer naer zig te trekken, overgebleven, hy zoude onder eene plaefter gemengt zynde niet konnen werken, wegens de lym , gom , en harftagtige doffen , waer uit hy is t’zamengeftelt. Ik erken dan inden Zeilfteen, dien men onder de plaefter gedaen heeft niet dan eene afvegende en t’zamentrek- kende kracht, derhalven acht ik, datmenzick niet zeer behoeft te bekommeren om dezen Steen, als men hem in de Geneeskunde zal wil- len gebruiken , in alle zyne kracht te verkie- zen; het zal genoeg zyn dien te nemen , wel- ken de Droogiften gemeenlyk verkoopen, en uit Auvergne en verfcheide andere plaetfen laten komen; doch op dat men niet bedrogen worde , en zy eenen anderen (leen in de plaetfe van den Zeilfteen verkoopen , moet men ’er’tvylfel van yzer bybrengen , want dat moet hy naer zich trekken, Hhh Daer Daer is ook witte Zeilfteen, maer by is zeer zeldzaem, hy moet graeuwachtig- wit, en zwaer zyn, en ’t yzer naer zich trekken. Alle de Zeillteenen zyn t’zamentrekkende , zy ftelpen 't bloed; men gebruikt ze niet als uitwendig. Aiagnes a. Magnefia, omdat men in Magnefia Provintie van Lydië eertyds vele Zeiifteenen vond; of om dat, zoo als Nicander wil, een Herder Magnes genaemt de eerlie was , die hem op den berg Ida door ’t yzer van zynen herdersftaf en door zyne fchoenen, waar in by fpykers had, ontdekte. Lapis Heraclius , om dat men eertyds dezen Steen inHeraklea eene ftad van Magnefia vond. Lapis fideretis, a 5, ferrurn , om dat dees Steen ’t yzer naer zich trekt. Lapis nauticus , om dat zy , die ter zee reizen , door de naeld , die met den Zeilfteen beftre- ken is, geleidt worden. Aymant , om. dat hy ’t yzer, waer aen by zich zoo innerJyk vafthegt, icbynt te bemin- nen. M A H A L E J3. Mahaleb , Matth. Caft. Macaleb , Ang Lob. Macalep Arabicum , ceraft fy heft ris genus , Bellon. Cerafus fyhejlris amaraMahaLebpiitata, J. 13. Pit. Tournefort. Magalep , Poniet. Macho ie bum , Corel. Hift. Chamacerafut , Dalech. Gefn, Vaccinïum Plinii , Lugd. Cerajb ajfmis , C. 13. * Is eene Poort van wilden Kerfeboom, of een kleene boom den gemeenen Kerfeboom vry wel gelykende; zyn hout is graeuw, rood- achtig , aengenaem voor ’t gezicht , va ft, vry zwaer .welriekende , en met eene bruineof zwar- te naer ’t blaeuw trekkende fchors’ bedekt; zyne bladers gelyken naer die van denBerken- boom , of naer die van den zwarten Populier- boom; maer zy zyn kieener, een weinig fnutl- Ier dan lang, aen de kanten uitgekerft, vol ade- ren, van eene groene vermaeklyke kleur’; ha- re bloemen zyn als die van den gemeenen Ker- feboom, maer kieener, wit, beftaende yder uit vyf rooswyze gefchikte bladeren, goed van reuk, en vaft aen korte voetfteeltjes , waer * Zie PI. XIII. Fig. 13, van vele üit een ander grooter en takkig voet- fteeltje komen. Als deze bloemen zyn afgevallen, komen ’er kleene ronde zwarte vruchten in de plaets, van gedaente als onzeKerfen, bitter, de handen verwende als men ze verplettert, een weinig vleezig , bevattende een’ fteen , waer in men eene bittere pit vind. Sommigen noemen deze vrucht Vacc'mium , en meenen dat zy ’t is , waer van Virgilius in dit vaers fpreekt. Alba ligujira cadunt , vaccinia nigra legunturi De tvortel van den boom is lang, dik, ge- takt en wyd uitgebreidt; hy waft in waterach- tige plaetfen, aen de kanten der rivieren. Zy- ne vrucht heeft veel olie en vlug zout in zich. Zy verdunt, verzacht, ontbind, als ze ge» kneuft en uitwendig gelegt word. Uit Engeland en uit verfcheide andere plaet- fen brengt men ons de pit van den fteen van deze vrucht droog , om dat de Reukbereiders haer gebruiken in hunne zeepballen ; men noemt deze pit met den naem van den boom Mahaleb of Magaleb. Zy moet zoo groot als de pit van een’ Kerfefteen, verfch, en zuiver zyn; doorgaens heeft zy een’ reuk , die vry onaengenaem , en bynaer als die van eene Weegluis’ is. Het hout van S. Lucie, dat ons uit Lotharin- gen gebragt word , en dat de Schrynwerkers gebruiken tot hunne fraeije werken, word van. den (lamme van den boom Mahahb genomen ;hec moet hard, vaft, tamelyk zwaer , zonder kwaft of hart , graeuw van kleur’ naer ’t roodachtig trekkende, met eene dunne en bruine fchors’, naer die van den Kerfeboom gelykende, bedekt zyn, en eenen aengenamen reuk hebben, die toeneemt , naermate dat ’t hout oud word; het heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Het is zweetdryvende , opdroogende , in een afziedfel ingenomen, doch bet is niet in ge- bruik. MAJORANA. Majcrana , in ’tFranfch Marjolahtè , in ’cNe* derduitfeh Majoratn, Majolein , is eene plant, waer van twee voorname foorten zyn. De eerfte foort word genaemt Major ana major , Ger. Major ana vulgaris , C, B. Pit. Tournef. Maft*. M A. M A Majorana vulgaris afliva, Park. Majorana major i folio , ex jemine uata , J, B. Raii Hift. Awaracus , Matth. Fuch» Sawpfuchus , Lac. Lob. Zy fchiet verfcheide helen of uitfpruitfels bynaer een voet hoog, die houtachtig, tak- kig, dun , een weinig ruig en roodachtig zyn , bewallen met bladeren, die tegen over rnalkan- deren gefchikt , kleen , bynaer rond, van ge- daente als die van de gemeene Orego, maer veel kleener, zacht, witachtig, fterk , fpece- ryachtig en zeer aengenaetn van reuk, een wei- nig 1'cherp en bitter van fmaek zyn; de bloe- men waflen aen de toppen, op de vvys van ai- ren of hoofden , die korter en ronder zyn dan die van de Orego, opeengehoopt, behac-nde uit vier ryen bladeren , die fchubwyze gefchikt zyn. Deze bloemen zyn kleen , en bekswyze gemaekt ; yder der zelve is eene pyp van bo- ven in twee lippen gefneden,en wit van kleur’. Als ze afgevallen zyn , komen ’er kleene, by- naer ronde, welriekende , bittere, en roile jjaden in hare pinets ; de wortels zyn kleen. De tweede foort word genaemt Majorana tenuifolia , C. B. Majorana nobilïs , Brunf. Ang. Majorana gent itis, Tur. Amaracus tenuior , Ad. Lob. Majorana tenuior & minor , Dod. Amaracus , Sampj'ucbum , Gefn. hort. Majorana tenuior & lignofior , J. B. Raii Hifi. 7-y verfchilt van de voorgaende, dat hare blader? kleener, en welriekender zyn. De eene en de andere foort worden in de tuinen gekweekt , zy hebben veel fyne olië en vlug zout . weinig waterdeelen in zich. Zy zyn hoofd- en wondmiddelen ; zy zyn ontbindende , windbrekende , goed voor de zenuwen ; men gebruikt ze in de vallende ziekte , beroerte, en andere ziektens der her- fenen; men laet ze in poeder, aftrekfel, of afziedfel innemen ; men mengt ’er onder de niespoeders, niesmiddelen, hovingen, kruid- mutsjes. _ _ Majorana & Amaracus , cx a privalivo , c? papctim, marcefco , om dat deze plant, zynde droog van aert, en weinige waterdeelen hebbende, geene verflenfing’ noch verrotting’ onderworpen is; 4*7 of wei Majorana , om dat de Majoraen nacr de Marum gelykt. MALABATHRUM. Malabathrum & F otium Indum qfficinarum , J. B. Raii Hifi. F otium Indum , feu Malabathrum , Park, Jamalapatra , Ger. Tamalapatirum Jive Fotium , C. B, * Is een blad zoo groot als eene hand, dat van een’ Citroenboom vry wel gelykande , bleek-groen van kleur’ , glad , blinkende , hebbende drie ribben , die de gantfche leng- te doorloopen. Het walt aen een’ boom’ , die in Kambaye in Indië groeit , waer van daen men het ons droog brengt ; de vrucht van den boom is eene bezie zoo groot als eene kleene erweet , eirond van gedaente , roodachtig, half befloten in een’ kleenen don- kergraeuwen, gerimpelden , harden kelk , die aen een’ kleenen heel valt is , fcherp en fpeceryachtig van fmaek. De Schryvers willen , dat men hem verfch verkieze, en van een’ zachten Nagelreuk, als men hem in hukken gewreven heeft, en van een’ herken fpeceryachtigen fmaek ; maer geene van de Indiaenfche Bladeren, die wy zien, bezit- ten deze hoedanigheden; wy vinden ’er zelfs geen’ reuk noch fmaek aen. Door de Schei- kundige overhaling krygt men ’er olië genoeg af, en een’ waterachtigen geeh , die heel weinig zout in zich heeft. Deze B laders worden goed geacht om de herfenen en maeg te verherken , ’t vergift te wederhaen , de kwade vochten door de uit- waefeming te verdryven , de pis te verwek- ken. Maer dewyl men ’er deze fchoone ei- genfchappen door ondervinding niet in be- vind, gebruikt men dikwils in de t’zamenge- helde middelen de Kruidnagels of eenige an- dere droogery van gelyke kracht in hunne plaets’. De naem van Malabathrum komt van Mala - bar , Provintië van Indië, en van Bathrum , dat by de Indianen een blad beteekent, als of men * Zie PI. XIII. Fig. 14. Hbh 2 In ’tFranfch Feu ille Indienne. In ’tNederduitfch Indiaenfch Blad. M A M A. 418 tnen zeide blad van Malabar , om dat men ’er eertyds vele van die plaetfe bragt. MALACHITES. Malachites , flve Molochites , Boet. de Boot. Is een ondoorfchynende groene (leen, dien men onder de foorten van Jafpis of Prafium (lelt. Men vind ’er vier foorten van. De eerde is zuiver groen , of van kleur’ als de Maluwe. De tweede heefteen’ groenen grond, uiaer js met witte aderen, en zwarte vlekken door- mengt. De derde is groen , en met blaeuw door- mengt. De vierde komt de Turkoifen in kleur’ naer- by. Deze laetde foort word meed geacht. Deze deenen zyn groot genoeg om ’er drinkvaten, of medenhechten van te maken. Men fchryft hun vele krachten toe, als derk te doen braken en afgaen , gelyk ’t Spiesglas, zynde tot zes greinen in poeder ingenomen; de walgnchtigheit en ’t kolyk te genezen ; de maenddonden te verwekken ; op de w'onden gelegt ’t bloed te Helpen; de oude zweten te zuiveren en te genezen ; op de gewrichten gelegt de duiptrekkingen te doen ophouden; de deelen van ’t lichaem te verderken; maer dewyl ik geene ondervindingen aengaende de uitwerkfels van dezen (teen gezien heb, ver- zeker ik ’er niets van. Malachites , a p malva , om dat dees deen eene groene kleur heeft die van de Malu- we naerby komende. MALVA. Malva, in ’tFranfch Mauve, in ’c Neder- duitfeh Maluwe , /( 'aesjesbladers , Kaesjeskruid , is eene plant, waer van verfcheide foorten zyn. Ik zal ’er hier twee befchryven , die in de Ge- neeskunde meed in gebruik zyn. De eerde foort word genaemt Malva vulgaris flore majore , folio finaal o , J. B. Pit. Tournef. Malva vulgaris , Tarlt. Malva fylvefl ris , folio finuato , C. B. Malva fylvejlris , Ger. Malva fylvejlris perennis, Raii Hifi- Zy fchiet verfcheide delen , die anderhalf of tweevoeten lang, vry dik , rond, mergachtig, ruig, takkig,en fomtyds roodachtig zyn , liggen- de de meede op den grond, en langs den zei- ven zich verfpreidende ; de bladers zyn bynaer rond, een' weinig ingefneden , ruig, zaeht, donkergroen van kleur’, aende kanten getandt, en aen deeltjes valt ; de bloemen komen uit den fchoot der bladeren onderdeunt door lange, dunne, en ruige voetdeeltjes ; zy zyn klok- wyze gemaekt, yder in vyf deelen tot aen ha- ren grond ingefneden, witachtig of bleek-pur- perachtig van kleur’ , met donkere purperach- tige drepen gemengt. Deze bloem is vervat in een’ dubbelen kelk, de eerde heeft drie infny- diugen, en de tweede vyf. Als zy verwelkt is, komt ’er eene vrucht te voorfchyn , platachtig als een roosje , of bolrond , gelykende naer een’ kleenen navel , laf en lymachtig van fmaek; zy fluit kleene zaden in , die de ge- daente van eene kleene nier hebben; de wortel is enkel, lang, dun, wit, zoet en lymachtig van fmaek. De tweede foort word genaemt Malva vulgaris , flore minore , folio rotundo J. B. Pit. Tournef. Malva fylvejlris folio rotundo. Malva fylvejlris minor , Park.Raii Hift. Malva fylvejlris pitmila , Ger, Zy verfchilt van de voorgaende, dat zy kleener in alle hare deelen is, dat zymeer op den grond ligt, en dat hare bladers ronder en minder ingefneden zyn. De eene en de andere foort waflen op on- bebouwde plaetfen , in vette aerde, op de kerkhoven , in de tuinen ; zy hebben veel wa- terdeelen en olie, maer weinig zout in zich. Zy zyn weekmakende .verzachtende, en ope- nende; men gebruikt ze in de klifleren, Hovin- gen , en pappen. Malva , Grace, n uxdx,’) , ** /nscA drru melito , tijver- z.acht , om dat de Maluwe goed is om te ver- zachten. MALVA ROSEA. Malva rofea , five hortenfis , J. B. Raii Hift. Malva rofea Jolio fubrotundo , C.B, Pit. Tour- nefort. Malva fativa , Dod. Gal. Malva bortenfis , Ger, Mal - M A. M A. Malva hoY tenfis rojea fmple-x & multiplex diver forum colonrn , Park. Parad. Malva major unicauhs , Matth. In ’t Franfch Mauve de Jardin. In ’t Nederduitfch Tamme Maluwe , Stok- roos , Winterroos , Herffroos. Is eene plant, die een’ dikken', regten , fty- ven , ruigen fteel fchiet, ter hoogte van een’ heeften hare bladers zyn breed, bynaer rond, getandt, van boven groen, van onderen witach- tig,aen beide zyden ruig;hare bloemen zyn fraei, groot, vangedaente als die van de gemeene Ma- luwe , maer zoo groot als rozen, nu enkel, dan dubbel , rood of lyfverwig , of wit van kleur’ of naer ’t purper of donkerachtig rood trekkende. Na deze komen vruchten te voor- fchyn van gedaante als kleene reukkoekjes. Maer wortel is lang , wit en lymachtig: men kweekt ze in de tuinen wegens de fchoonheit van hare bloem’; zy heeft veel olie en water- deelen, doch weinig zout in zich. De bloemen zyn bevochtigende, weekmaken- de, verzachtende, goed tegen de bloedingen, voor dnn brand en de droogte van de keel’ en tong’ , tegen de roos. Men noemt deze plant Malva rofea , om dat ze eene foort van Maluwe is , wier bloemen eenigzins naer ontloken rozen gelyken , maer zy hebben geen’ reuk. MALVA ARBOREA. Malva arborea , Matth. J. B. Raii Hift. Malva arborefcens , Gef. hort. Dod. Malva arborea Veneta , dicta parvo flore , C. B. Pit. Tournefort. Malva maritima arborea Veneta , diéla parvo flore , Moriffom. In ’t Franfch Mauve en arbre. In ’t Nederduitfch Boomachtige Maluwe. Is een heefter zes of zeven voeten hoog; de bladers zyn groot, bynaer rond, naer die vaji de gemeene Maluwe gelykende , zacht in’t aenraken als die van de witte Maluwe ; de bloemen wallen op voetfteeltjes , die tuiïchen de bladers uitkomen ; zy zyn gelyk die van de gemeene Maluwe , van eene fchoone roode kleur’. Als ze verwelkt zyn , komen ’er, gelyk ia de anderen foorten , platachtige vruchten 4 in hare plaets , maer zy zyn eens zoo groot. Zyn wortel is dik , fterk, en door verfcheide dikke vezels in den grond vaft gemaekt. Dezen heefter kweekt men in de tuinen; hy heeft veel olie , en een weinig wezentlyk zout in zich. De bladers en bloemen zyn weekmakende, en verzachtende. MALUS. Malus in ’t Franfch , Pommicr , in ’r Neder- duitfch Appelboom , is een boom , waer van twee algemeene foorten zyn , de eene tam , ea de andere wild; de tamme Appelboom kan nog in twee algemeene foorten onderfcheiden wor- den , in eene groote en in eene kleene. De groo- ■* te waft ter hoogte van een’ middelmatigen boom. De kleene is laeg, engelykt meer naer een hee- fter, dan naer een’ boom. Hunne Hammen zyn tamelyk dik naermate van hunne hoogte, be- dekt met eene fchors’,die van buiten afchverwig, ruuw, dikwils met mofch, voornamentlyk aen den grooten Appelboom’, voorzien , en van bin- nen geelachtig en vry glad is. Hun hout is hard, wit of witachtig, goed tot verfcheide werktuigen; hunne takken zyn lang, en fprei- den zich veel in de breedte uit; hunne bladers zyn langwerpig ofbynaer rond, fominige fpits toeloopende , andere ftomp , aan de kanten een weinig uitgekerft , van onderen ruig , als ze jong zyn. De bloemen beftaen door- gaens uit vyf rooswyze gefchikte bladeren, zyn wit van kleur’ , of wit met purper door- mengt , aengenaem van reuk , en door korte voetfteeltjes vaft. Als deze bloemen verwelkt zyn , komen ’er Appels in de plaets , die men in’t Latyn PomafveMala noemt; zy zyn vleezige bynaer ronde vruchten , uitgeholc en ingevallen met een’ navel , ter plaetfe , al- waer ze aen den fteel vaft zyn , en van voren ook uitgeholt met eene andere holte. In ’t vleefch van deze vrucht vindmen vyf huisjes met langwerpige korrelen vervult , die met een’ bruinen of roodachtigen baft’ bedekt, en met wit merg vervult zyn ; de wortels der Appelboomeu zyn lang, houtachtig, dalende fommige zeer diep in de aerde , doch andere verfpreiden zich fchuins naer de oppervlakte. Daer zyn oneindig veel foorten van Appe- len, die door hunne gedaente, grootte, kleur’ en fmaek verfchillen; men ziet ’er zelfs naer de peer gelyken , die men Appelpeer noemt , deze verfcheidenheit komt van de enten, die men op de Appelboomen gezet heeft; alle Ap- pels zyn bedekt met eene effeiie fchell’,die zacht Hhh 3 ‘R M A. M A. 450 In’t aenraken, en blinkende is; bun vleefch is meedendeel wie, of naer ’t geel trekkende, in fommige rood ; zy hebben veel waterdee- len, olie, en wezentlykzout in zich; die zuur- achtig van frnaek zyn , hebben meer wezent- lyk zout , dan die zoet zyn. Zy zyn bevochtigende , goed voorde bord, verkoelende , openende , hartderkende ; zy verdryven de zwarte gal of zwaerraoedigheit , maken floelgang ; de bede en die in de Ge- neeskunde meed gebruikt worden, zyn de Rei- uette- Appels De wilde Appelboom, in’tLatyn Pomus feu Malus agrtflis genaetm, is een boom een weinig kleener dan de tamme Appelboom, krommer, takkiger; zyn dam is dunner, maer zyn hout is vader; de bladers zyn kleener en ranker; de bloemen zyn roodachtig, en welriekende ; zyne vrucht is doorgaens niet grooter dan eene mifpel, rond, of langachtig, of eirond , geelachtig groen of roodachtig van kleur’ , t’zamentrekkende van fmaek; zy is niet goed om te eten; men noemt ze wilden Jlppel ; dees boom groeit in de bodchen en op bergachtige plaetfen ; zyne vrucht heeft veel waterdeelen en wezentlyk zout, doch middelmatiglyk olie in zich. Zy is zeer t’zamentrekkende , goed om de buikloopen te duiten in een afziedfel gebruikt en voor de gebreken van de keel’ in gorgel- dranken. Malus o1 Malum , a pita , om dat de Appel zeer veel helpt tot’t leven en de gezöndheit. M A M A N G A. Mamanga, G. Pifon is een heeder, dien men zeer gemeen in Brafilië vind; de Portugezen noe- men hem Lavapratas ; zyn blad gelykt niet kwalyk aaerdat van den Citroenboom , maer het is een weinig langer en zachter ; de bloemen zyn geel , aen delen vad en hangende ; in hare plaets komen langachtige peulen , die eerd groen zyn , daerna zwart worden', en ver- rotten; zy zyn met zaden vervult. De bladers zyn afvegende, verkoelende, en wondheelende ; uit de peulen krygt men een oliachtig fap, dat goed is om de ettergezwel- len te doen rypen , als’t daer op gelegt word. M A N A C A. Manaca , G. Pifon , is een Braziliaenfche heeder, wiens badgraeuw , envvienshouthard en ligt te breken is; de bladers zyn van gedaen- te bynaer als die van den Pereboom ; de bloe- men zyn in lange kelken vervat , als in vyf bladeren ingefneden ; hare kleuren verfchtllen , want op den zelven heeder vind men blaeuwe, purperachtige en witte, hebbende alle een’ aen- genamen reuk, die van de Viool gelyk , en met dezen reuk geheele bodchen welriekende makende. Als deze bloemen zyn afgevallen, komer ’er beziën in de plaets , de Jenever- beziën gelykende , bedekt mët eene graeuwe fchors’ , en van boven geklooft op de wys van eene vyfhoekige darre ; yder van haer heeft drie zaden in zich zoo groot als Linzen of grooter; zyn wortel is groot, vad, en wit; deze plant w ad op lommerryke plaetfen in de bofi’ch en. Zyn wortel, van zynen bad’ gezuivert, ge- droogt, en tot poedergemaekt, word geacht een derk purgeermiddel te zyn , dat doet braken en afgaen bynaer als de wortel van kleene Spur- ge; hy is goed tegen de waterzucht; men ge- bruikt hem ook in een afziedfel of aftrekfel uit- wendig tegen de koude pynen , en om de won- den te zuiveren ; hy is een wondmiddel. M A N A T 1. Manati. Vacca marina. In’tFranfch Vache marine. Lamantin. In ’t Nederduitfch Zee- Koe. * Is een groote Amerikaenfche zeevifch , vyftien of zedien voeten lang, en hebbende vyf of zes voeten middellyns, van een fchrik- lyk aenzien ; zyn hoofd is dat van een kalf gelyk; maer zyn fnuit is ranker, en zyne kin dikker ; zyne oogen zyn kleen, en die van een’ Hond gelykende; zy geven hem niet veel licht, want zyn gezicht is zeer zwak; zyne ooren bedaen niet als in twee kleene gaetjes, waer in men de pink naeuwlyks zoude konnen deken ; zyn gehoor is zeer fyn , want hy hoort ’t minde geraes , dat men maekt, het zy door ’t lpreken, ofdoor’t water zachtjes te bewegen , en neemt de vlucht; onder zyne fchouders naer den buik toe heeft hy twee kleene deelen als handen gemaekt, die hem tot vinnen dienen ; yder dezer handen heeft vier vingers , verderkt aen ’t einde meteen’ nagel; van den navel tot aen den daert loopt hy fchielyk fmal af; zyn daert heeft de gedaente van eene ovenfehop; hy is anderhalf voet breed, vyf of zes duimen dik ,,2enuw- en vetachtig; zyn vel is * Zie PI. XIII. Fig. 15. M A. M A. is dikker dan eene oflehuid, doorzoek met liair van eene zvvartachtige of ley kleur*; zyn wyfje krygt geraeenlyk twee jongen, die haer over- al volgen; zy zoogt ze met twee uijeren , die ze onder aan den buik heeft , naer die van de Landkoe gelykende. Dees vifch komt dikwils een kleen kruid, dat aan den zeekant wad, afweiden, en na dat hy ’er van verzadigt is , gaet hy in de rivie- ren zoet water drinken ; men zegt dat hy dit tweemael daegs geregelt doet ; doch wat ’er van zy, als hy genoeg gegeten en gedronken heeft, gebeurt ’t vry dikwils, dat hy in flaep valt met den muil half buiten ’t water, vvaer door hy van de Vilfcheren van verre onder- kent word , die hem overvallen en dooden ; zyn vleefchis goed om te eten; het is als dat van een Kalf of van den Thonyn van fmaek, maer vader; het is op verfcheide plaetfen met fpek ter dikte van vier vingeren bedekt; men ge- bruikt het gelyk’t verkens fpek om te larderen en te befpekken; men eet ’t zelfs in ’t land, ge- fmolten zynde , gelyk men boter zoude e- ten ; het word zoo ligt niet garflig als ons vet ; het leêr van de Zee- Koe word gebruikt om fchoener. van te maken; in zyn hoofd vind men vier Iteenen, die naer beenders gelyken , twee groote en twee kleene , van verfcheide gedaentens. Deze deenen worden geacht fterk te doen braken; men geeft ook voor, dat ze tot eene halve fcrupel ingenomen de nierpynen gene- zen, en den fteen der nieren en blaes’ bre- ken. Zyn vet is verzachtende en ontbindende. Manati is een naem , dien de Spanjaerds de- zen vifch gegeven hebben , als of men zeide met banden voorzien , om dat zyne pooten als handen gemaekt zyn. MANCHENILIER. Manthenïlier of Mancenilier , is , volgens den Vader Plumier, een Amerikaenfche boom, die zeer fraei, doch zeer gevaerlyk is ; hy even- aert fomtyds in hoogte eenen van onze Note- boomen , en zyn dam heeft tot twee voe- ten middellyns ; zyn balt is vry glad , en graeuwachtig ; hy geeft, als men ’er inlnyd, eene zeer witte melk; deze melk is een fcherp, brandend en doodlyk vergift ; de Indianen doopen ’er de einden van hunne pylen , die zy willen vergiftigen, in , om ze in den oor- log in de veldflagen te gebruiken; zyn hout is zeer fraei, bard, valt als dat van den No- teboom, op fommige plaetfen met graeuwe 4JI en zwartachtige aderen gemarmcrt, het is zeer goed om huisraed van te maken ; de bladers gelyken naer die van den Pereboom , van bin- nen melkachtig, en vergiftende; de bloemen zyn katjes , die de gedaente van eene air hebben ontrent een half voet lang , bedekt met ver- fcheide kleene toppen , die vleezig en van een zeer fchoon rood zyn; de vruchten was* fen op voetjes afgefcheiden van de katjes ; hare vruchtjes verbeelden twee kleene zaed- ballen, die een weinig grooter zyn dan de vrucht van ons Bingelkruid mannetje , en naderhand appels worden , die van buiten iit grootte, gedaente, en kleur’ zeer wel naer de Franfche appels Pcmmes d'sipi genaemt gelyken , en een’ zeer goeden reuk hebben ; haer vleefch is vervult met een zeer wit fap, dat van den balt en van de bladeren gelyk ; het is ook een groot vergift ; in ’t midden van dit vleefch vind men eenen Heen, zoo groot als eene Kaftanje , hard , en houtachtig; dees boom walt in de meede Antillifche Eilanden aen den zeekant; indien men zich zelven waegt onder zyne fchaduw te ruden , word men wel haed gewaer , dat de oogen ontdeken, en dat men opzwelt; de daeuw en de regen , die van de bladeren vallen, doen de huid met bleinen op* loopen, gelyk als eene Spaenfchevlieg-plaeder; het bladmaekt eenezweerin dehuid, daer’taen- raekt; de Karaibers , die tot dezen boom gaen,' om ’er hunne pylen te vergiftigen , wenden hun hoofd daer van af , terwyl zy den bad fnyden, uit vreeze dat het fap in hunne oogen fpatte; fomtyds vallen ’er Manchenilles-Appels in ’t water, de vidchen, die 'ervan eten, worden een vergift; eindelyk dees boom heeft in alle zyne deelen een vergift, dat bytend en voor den Amerikanen verfchriklyk is. MANDRAGORA; Mandragora , in ’t Franfch Mandragore , in ’t Ne* derduitfch Mandragora , * Mandragers-kjuid , is eene plant zonder delen , vvaer van twee foor- zyn. De eerde foort word genaemt Mandragora mas , Dod. J. B. Raii Hid. Mandragora mas vulgat tor , Park. Mandragora fruclit rotundo, C. B.Pit.Tour* nefort. Mandragoras albus feu mafculus , Cord. Hift. In ’t Nederduitfch Mandragora mannetje. • * Hare M Av t M A 43* * Hare bladers komen onmiddelyk uit den wortel’; zy zyn meer dan een voet lang, in hun midden breeder dan de hand, en fmal aen de eindens , glad , donkergroen van kleur’, onaengenaem van reuk; tuflchen dezelve ko- men korte voetftelen op, dragende yder eene bloem, die als eene klok gemaekt, doorgaens in vyf deelen geklooft , een weinig ruig , en wit van kleur’ is naer ’t purper trekkende ; haer kelk is als een trechter gemaekt , blarierryk , ingefneden , en ruig; als de bloem verwelkt is , komt ’er een kleene ronde appel in de plaets , zoo groot als eene mifpcl , vleezig, groenachtig geel van kleur’; hy heeft eenige witte zaden in zich , die dikwils de gedaente van eene kleene nier hebben ; haer wortel is lang, dik, witachtig, geklooft of verdeelt in twee aenmerklyke takken , omringt met veze- len zoo kort en dun als hair, verbeeldende, als hy in zyn geheel is , de onderHe deelen van een’ menfch; waeromhy van fommigen Anthro- pomorphon genaemt is, ex ivSpuvaf, homo , & po?- QÏ) , figura , als of men zeide GedaenXe van een menfch. De tvreede foort word genaemt Mandragora foemina , Dod. Ger. J. 13. Raii Hift. Mandragora , flore fubcaruleo purpurafcente , C. B. Pit. Tournef. Mandragoras foemineus , Park. In ’t Nederduitfch Mandragora wyfje, Zy verfchilt daer in van de voorgaende, dat h3re bladers kleener , fmaller , gerimpelder , zwartachüger zyn , ter aerde nederliggen , en een’ Herken en Hinkenden reuk hebben; dat hare bloemen blaeuw naer ’t purper trekkende van kleur’ zyn ; dat hare vrucht kleener en bleeker, niet peerwyze, als verfcheide Schry- vers willen, maerrond, welriekende, met fap vervult is , en kleener en zwartachtiger zaed in zich heeft ; haer wortel is .een voet lang, dikwils in twee takken geklooft en verdeelt , van buiten bruin, van binnen wit, met eenige vezelen voorzien. De eene en de andere foort wallen in warme landen, op de velden, op bergachtige plaet- fen ; de laetfle is de zeldzaemfle , zy hebben veel olie en waterdeelen ,dochmiddelmauigl.yk Zout in zich. Uitwendig gelegt zyn ze pynfiillende, ver- koelende, verdoovende , ontbindende; inde Geneeskunde gebruikt men voornamentlyk de fchors van hare wortelen of de geheele wor- tels; men brengt ze ons droog uit Italië; zy moeten van buiten graeuw, van binnen wit, vleezig, zuiver brekende zonder vezelen , zon- der reuk, en een weinig bitter van fmaek zyn; men gebruikt ze tegen de ontHekingen der oogen , de roos, de kropzweeren en andere gezwellen. De Ouden verflonden door Mandragora eene andere plant als onze Mandragoraes. Mandragora , d , Jlabula , / pelunca , om dat men meent , dat de eerfle Mandragoraes by de Hallen of hollen, waer in men de ver- kens op ’tland fluit, gevonden wielden. M A N G A I B A. Mangaiha , G. Pifon * is een fchoone Brazi- liaenfche boom , die zoodanig vermeenigvul- digt, dat hy geheele bolïchen vervult; hy is zoo groot als een van onze Pruimboomen, en draegt vele vruchten; zyne bladers zyn kleen , langwerpig, hard, verfcheide op eenen tak te- gen maïkanderen over gefchikt , van eene fchoone groene kleur’ , geteekent in hunne lengte met verfcheide zeer dunne , evenwydi- ge flrepen; de bloemen zyn kleen, wit,flar- wyze gefchikt als die van de Jafmyn , zeer Herk riekende ; zyne vrucht is rond en naer eene Abrikoos gelykende, goed om te eten, goud geel van kleur’ als ze in de zonne Haet, en met roode vlekken geteekent ; zy is met eene zeer dunne fchelle bedekt , en bevat een mergachtig , in den mond fmeltend , fappig, en melkachtig vleefch van een’ lekkeren fmaek, en vyf of zes kleene fleenen in zich ; zy word niet ryp, als nadat ze van den boom’ is gevallen ; men plant en kweekt dezen boom in vette en vochtige aerde. Zyne vrucht , van den boom’ geplukt zyn- de eer ze ryp is, heeft een’ t’zamentrekken- den en ze?r bitteren fmaek; zy is Hoppende, maer als ze ryp is , bevochtigt en verkoelc ze de ingewanden , Hilt den brand of de hitte van de koorts’ , en doet afgaen. MANGAS. Mangas , Garz. Acoft. Manga , Scalig. Perfutf fimilis putamine villofo , C B. * Is * Zie PI. XIII. Fig. 1 6. * Is een gtoote en takryke boem , die in verfcheide Provintiën van Fndië waft , als in Ormus , Malabar, Goa, Guzarate, Bengale, Pegu , en Malacca; dac-r zyn twee foorten van , de eene is tam en gekweekt, en de an- dere Wild. . . , . De tamme Mangas heeft lange en breede bin- ders ; hy draegt eene vrucht , die grooter is dan een Ganzenei, wegende op zekere plaet- fen in Indiè' tot twee ponden en zelfs meer; men Vind ’er van verfcheide kleuren op den zelven boom , fommige heldergroen , andere groen naer ’t rood trekkende , andere geel , alle van een’ zeer goeden zoeten en lekkeren finaek , en aengenamen reuk. De Indianen eten ze raeuw , en konfyten ’er van. Deze vrucht heeft een’ bitteren fteen, die de ge- daente van een’ eikel heeft, en bedekt is met eene witte fchelle en meteen' zeer harden dop, die met hair of vezelen, welke over langs en over dwars loopen , vervult is ; men vind ook van deze vruchten , die geen’ fteen hebben, maer zeer goed van fmaek zyn. In Perfië noemt men de vrucht van de Mangas Ambo , en in Turkyen Amba ; men konfyt ze, om ze te bewaren. Haer fteen gebraden word gebruikt om de buikloopen te' ftuiten en de wormen te doo* den; men neemt hem in. De wilde Mangas is kleener, dan de tam- me ; de bladers zyn korter en dikker ; zyne vrucht is grooter dan een Kwee , van eene groene en blinkende kleur’, een weinig vleezig, met een melkachtig fap vervult; haer fteen is zeer groot en hard ; men noemt deze vrucht Mangas bravas. De wilde Mangas walt in grooten overvloed in de geheele Provintië van Malabar ; de kinders fpelen met zyne vrucht gelyk men met de Oranjeappelen doet in de landen , al- waer ’er vele groeijen. Deze vrucht word zeer vergiftig geacht , en men zegt, dat alle, die ’er van eten, ter- ftond fterven. MANGOSTANS. 'Mango flans , Jac. Bontii , Garcix. Is eene Indiaenfche vrucht zoo groot als een kleene Oranjeappel ; hare fchel is graeuw , of fom- tyds donker-groen , naer die van een’ Gra- naetappel gelykende , en een weinig bitter; van boven heeft ze eene foort van kroone , wier ftralen kleene noten of kraekfteenen , met een wit vleefch omringt, in zich hebben; haer • * Zie PI. XIV. Fig. i# onderfie gedeelte omtrent den fteel is bekleedt met drie of vier dunne fchellen, die als van malkandercn zyn afgefcheideu ; haer vleefch gclykt naer dat van een’ Oranjeappel, is zoet en zeer aengeuaem van fmaek. Deze vrucht waft aen een’kleenen boom’, den Citroenboom’ gelykende ; zyne bloemen zyn geel. Zy is hart- en maegverfterkende ; hare fchel is t’zamentrekkende. MANGOUSTË. Mangoufle , of Mangoufe , is een viervoetig In. diaenfch dier, dat onze Wezeltjes in gedaente naerbykonn, maer zyn lyfis een weinig lan- ger en dikker , zyn limit dunner , en zyne pooten korter; zyn hoofd is bynaer als dat van een Eekhorentje, en voorzien met kleen kort hair ; zyne oogen zyn groot en zeer levendig; zyne ooren kort en rondachtig; zyn ftaert is bedekt met hair van verfcheide kleur’, en is naermate zoo lang als dat van eene rat; dit dier is van zyn hoofd tot ’tuiterfte van zynen ftaert gerekent twee en een half voet lang; het is zeer fchoon van kleur’; zyn vel is voorzien met lang hair van verfcheide kleuren, waer in ’t zwart en wit op yderhair de overhand hebben, maer tuft’chen deze kleuren is ’er eene foort van roo'd, dat tot eene aangename fchakering dient om de mengeling te verzachten ; hy komt voort omtrent China , Siam , en in ’t Koninkryk Cale- cut;hyis vlug, vermaeklyk , en word gemaklyk tam; hy fpeelt enmaltaertiglykmetdemenfchen gelyk de kleene honden doen, maer is verrader- lyk als hy eet ; want op dien tyd knort het , en valt den genen met woede aen, welke hem naerby komen; hy beftryd de Hangen zeer behendig; hy gaet op de Papegaeijen jagt, en eet ze; hy valt, gelyk de katten, op de ratten aen; hy is den Kameleon tot verfchrikking, die ’er zoo- danig van ontzet is , dat hy op zyne ontmoe- ting eens flags als een blad neervalt, en door- gaens op ’t enkel zien bezwykt, hoewel hy an- ders zich dapperlyk tegen veel grootere dieren verdedigt, als tegen een’ hond of eene kat, en zelfs zich fomtyds verftout die aen te tas- ten. De Indianen fchryven aen de deelen van de Mangoufte verfcheide krachten toe ; zy geloo- ven , dat zyne lever goed is tegen de vallende ziekte; dat zyn vleefch tot poeder gemaekt, en op de beten der vergiftige dieren gelegt , de Zelve geneeft ; dat zyne gal goed is voor de oog- gebreken; dat zyn vet een groot middel is te- gen de koude vochten , vioeijingen, eujigcpy- nen. Iii MAN- 4M M A M A N G U E. Mangue (ive Mangle , G. Pifon. Is een van de gemeende boomen , die in Weftindië op aen de zee gelegene plaetfen waden ; daer zyn drie foorten van. De eerde word Cereila , of Witte M angue ge- naemt ; hy gelykt naer een’ kleenen Wilge , maer zyue bladers zyn een weinig grootcr, en tegen over malkanderen gefchikt ; de bloemen be- daen uit vier kleene bleeke of geelachtige bla- deren, en zwarte draedjes in ’t midden , van reuk als honig; de bladers van dezen boom zyn, als de zon fchynt , in hunne oppervlakte met een zeer wit zout bedrooit, dat van de dampen der zee komt r en dat de hitte van de zonne opdroogt ; maer als de lucht vol wol- ken is, finelt dit zout, en vertoont zich in de gedaente van daeuw; men kan met de vinge- ren van twee of drie bladeren dezes booms zoo veel van dit zout als ’t droog is krygen , als men noodig heeft tot ’t zouten van een kom- metje vleefchnat. De tweede word Cereibuna genaemt ; hy is een kleene boom, wiens blad rond , dik, en fchoon-groen van kleur’ is ; de bloem is wit; zyne vrucht is zoo groot als eene hazelno'ot , en zeer bitter. De derde word van de Indianen Guaparumba , en van de Portugezen IVT angue verdadciro ge- naemt; hy is een boom, die veel grooter en wyder is uitgebreidt dan de voorgaende; zyne wys van groeijen is zonderling en verwonde- renswaerdig , want zyne takken , nadat zy zich hebben opgeheven en uitgebreidt , bui- gen zich tot op de aerde, alwaer zy wortels fchieten,en op nieuws groeijen tot zulke groo- te boomen als die,, waer uit zy voortkomen ; zyn hout is vaft, zwaer, en dient denTimmer- iieden tot de gebouwen; zyne bladers gelyken naer die van den Pereboom , maer zy zyn een weinig langer en dikker ; de bloemen zyn kleen , en vervat in langwerpige kelken ; in hare plaets komen, nadat zy zyn afgevallen , peu- len van buiten naer Pypknftië gelykende, maer korter , donker van kleur’ , vervult met een witvleefch gelykende naer’t merg der beenderen, en van een’ bitteren fmaek. Sommige Indianen eten ’er af by gebrek van ander voedfel; zyn, wortel is zacht en vochtig. Dees wortel is goed tegen de (leken van ver- giftige dieren, alshy geklooft, gebraden , en op de wond gelegt word; hy verzacht de pyn. De VhTchers gebruiken hem, om de Heken, die ze M A. van de viflchen gekregen hebben , te gene- zen. De Heer Froger heeft in zyne Reisbefchry- ving’ aengeraerkt , dat op ’tEiland Kaijenne in Nieuw Vrankryk de moeraden van Mangues overdekt zyn, en dat de oefters zich aen hun- ne (lammen vaft maken. Deze boomen zyn zoo dik , en hunne wortels , die voor ’t grootfte ge- deelte boven de aerde uitfchieten , klimmen we- derom op, en llrengelen zich zoo wel dooreen , dat men op zekere plaetfen meer dan agtien of twintig uren ver daer op kan gaen, zonder een.*, voet op ’tland te zetten. M A N N A: * Manna, in ’tFranfch Manne , in ’t Neder- duitfch Manna , Honigdaeuw , is een wit- of geelachtig verdikt fap, dat veel naer fuiker of honig aert,in ’t water zich ligtelyk ontdoet of finelt , zoet , honigachtig van fmaek , zwak en laf van reuk is; zy komt zonder infnyding of door infnydingen, gelyk de gommen, uit den (lamme , dikke takken , en bladeren van de tamme of wilde Eftcheboomen , die in Kalabrië, Sicilië, en voornamentlyk omtrent Gallipoli, op den berg St. Angelo, en te Atolf in over- vloed waden. De fchoonfte en zuiverde Manna komt in de Zomer- en Hooimaend, als de zon in hare kracht is, zonder infnyding’ te voorfchyn ; terftond vertoont ze zich in kriftallyne droppelen of tranen, die grooter of kleener zyn , naer de plaetfen van den boom , waer uit ze is geko- men; maer binnen den tyd van eenen dag word ze door de hitte hard, en wit, mits dat het op dien dag niet regent, want de regen ontbind ze , en maekt , dat ze verloren word ; men doet ze van den boom’ af, als ze verdikt is, met kleene meden , enlaetze nog inde zonne droo- gen, om ze witter te maken en ook bekwamer om vervoert te worden. De tweede Manna krygt men van de zelve boomen in de Oogft- en Herfftmaend, als de hitte van de zonne begint te verminderen; men, maekt (heden in de fchorfen der Eftcheboomen, waer uit een fap vloeit, dat tot eene Manna ge- lyk de eerde verdikt; zy komt ’er zelfs in eene grooter meenigte uit, maer ze is geelachtiger en onzuiverer ; men fcheid ze van den boom’ af, en laet ze in de zonne droogeh; in regen- achtige of vochtige jaren krygt men zeer wei- nig Manna van de boomen , om dat ze door den * Zie PI. XIV. Fig. 2. M A. M A. den regen gefmolten en weggefleept is j dat de reden is , waerom de Manna op fommige ty- den durer is dan op andere; men moet fchoon weêr en droogte hebben om ze te konnen ver- zamelen. Pomet onderfcheid de Manna in drie foor- ten ; de eerPe is, die van den Berg St.Angelo komt; zy is doorgaens een weinig vet , maer hy houd ze met reden voor de befte. De tweede is de Manna van Sicilië , die doorgaens wit en droog is, doch onderhevig , dat ze met vygen en kaftanjes vervult is. De derde is de Manna van Atolf, die de flechtPe is; zy is droog, doofwit van kleur’, en dikwils met kleene korrelen vervult. Men verkieft de Manna nieuw in groote of kleene tranen of korrelen, die zuiver, droog, ligt , hol , fyroopachtig of kriftallig van binnen , wit van kleur’, en zoet van fmaek zyn ; nochtans moet men die niet verwerpen, welke alle deze fchoonheden niet bezit , want dik- wils verliep ze ’er eenige, het zy in ’t droo- gen , het zy door ’t vervoeren, of dat ze be- gint te verouden; zy is deugdzaem genoeg, als ze vry droog, wit, zuiver, zonder men- geling’, een weinig vet, zoet en eenigzins laf van fmaek is ; "zy heeft veel olie en wa- terdeeleu , zuur zout en een weinig aerde in zich. Men brengt ons Manna uit Kalabrië in fchoone Pukken, die een vinger lang en dik, ligt, en van eene witte doch eenigzins rood- achtige kleur’ zyn. De gedaente , fchoon- Iteit, zuiverheit en fchikking, die men aen de- ze Pukken geeft, hebben doen twyfelen of de- ze Manna natuurlyk was ; velen hebben ge- meent dat ze door de Kalabriërs vervalfcht en op deze wys gemaekt was , om ze durer te verkoopen; maer ’t is zeer waerfchynlyk , dat ze natuurlyk is ; want hare zelfPandigheit , fmaek, reuk, beginfels , en buikzuiverende kracht komen t’eenemael over een met die van de Manna in kleene tranen , die men uit den boom’ heeft zien vloeijen , en die men weet natuurlyk te zyn. De reden, waerom men deze fchoone Manna in lange Pokken vind , is, dat de Boeren , nadat ze in de Pammen en dikke takken'der EPcheboomen fneden gemaekt heb- ben , daer Proohalmen of kleene Pukken hout, die wat lang zyn , inPeken , op dat de Manna nog vloeibaer zynde op dit Proo of hout af- druipende daer verdikke , en die gedaente ver- kryge, zoo als wy ze zien; daerna nemen ze die Prootjes en kleene houtjes zachtjes weg, en laten «le Manna in deze gedaente droo- gen. Wy weten echter by bevinding , dat deze 45f zoo fchoone, reine, en kriPallige Manna, van welke gedaente ze ook zy , minder afgang verwekt dan de Manna, die eenigzins vet is ; en de reden daer van is , dat zy zoo zuiver zynde al te fchielyk door ’tlichaem gaet, en den tyd niet heeft om te werken noch de voch- ten zoo wel te ontbinden , als de vette Manna doet , die lymiger zynde zich langer in de in- gewanden ophoud. De Manna bewaert zynde vermindert veel in fchoonheit, doch niet in kracht; velen mee- nen, dat ze, hoe ze ouder is , des te Perker den buik zuivert, dat ik niet heb vernomen; men moet de roPe of bruine, vuile, honigach- tige of al te weeke Manna, die men dikwils by de DroogiPen vind, en die ze goed koop ge- ven , niet gebruiken, om dat men ’er eenige droogeryen kan ondergemengt hebben , die fchadelyk zyn, of ten minPen hare kracht ver- minderen. De Manna ontlaP zachtjes de gal- en weiach- tige vochten door den Poelgang; men gebruikt ze tegen de hoofdziektens ; de gift is van twee drachma tot twee oneen. Manna komt van ’t Hebrceuwfche woord Man , dat eene foort van brood of iets eet- baer beteekent ; want men heeft in de voor- gaende eeuwen gelooft , dat onze Manna was een hemeldaeuw, verdikt op de planten van Kalabrië, naetby die komende , welke God in de'WoePyne op de Ifraëliten liet regenen tot hun voedfel.* Omtrent Brianfon en bynaer in ’t gantfeh Dauphiné vind men op de boomen en kee- pers eene foort van Manna , zoo rond als Korianderzaed , wit, en droog; men brengt ’er ons fomtyds van te Parys , doch zelden; deze noemt men Manna van Brianfon , zy is zeer weinig buikzuiverende. In Perfië komt ’er eene foort van buikzui- verende Manna voort , met die van Brianfon overeenkomende , op eene doornachtige plant , die vier of vyf voeten hoog is , en die de Arabiers Agul of Alhagi noemen; Rau- wolf fpreekt ’er. van ; deze Manna bewaert zynde word tot een bruin deeg; zy is gelyk de fuiker zoet van fmaek, maer laet een wei- nig fcherpheit na zich. Daer komt ook Manna op den boom , die in ’t Latyn Acer , in ’t Franfch Erable , in’tNc- derduitfeh Booghout genaemt word. Alle deze foorten van Manna komen van een fap, dat uit de plant’ waeflemt, en in de lucht verdikt. De JoodfcheHiPorifchryver Jofephus meent, dat Man in de Hebreeuwfche tael’ eene foort van vrage is, als of men zeide , Wat is dat ? Iii 2 om M A M A 416 om dat de Ifraëliten verwondert waren Man- na te zien vallen , die men in ’t land Mane noemt; zy was van grootte als Korianderzaed; zy geloofden in den beginne , dat ’t fneeuw was. M A N O B I. Manobi , Lerii , J. B. zyn ronde en gebulte Braziliaenfche vruchten, van grootte als onze aerdappels, donker van kleur’, hebbende yder een’ afchgraeuwen keen zoo groot als eenevan onze hazelnoten , en van den zelven fmaek , geluit gevende en klinkende als ze droog is ; deze vruchten vind men in de aerde door dunne en fyne vezels aen malkanderen valt , zonder eenigen anderen wortel’ of plant’; zy zyn zeer goed van fmaek. Men zegt , dat ze de maeg zeer verker- ken. MANUS MARINA. Manies , Jive Palmet marina , in ’t Franfch Mam dv mer , is eene plant, die de gedaente heeft van eene hand met hare voorhand; zy is dik, vleezig, wit- en vliesachtig ; zy groeit in de zee ; zy heeft een’ zeereuk en een’ zouten fmaek ; zy heeft veel waterdeelen , olie en zout in zich. Zy is verdunnende en ontbindende, nis ze geknenk en uitwendig gelegt word. MARCAS1TA. Manafita, in ’t Franfch Marcafite, is eenBerg- fteen , waer in metael gevonden word, en waer van verfcheide foorten zyn , want alle freenen, die een weinig of veel metael heb- ben, worden met dezen naem’ genaemt , doch men verkaet doorgaens door de Marcafiten drie foorten van Berglleeuen, genaemt Goud- Marcafite , Zilver- Marcafite , Koper-Marca- lj te. De twee eerde zyn in kleene bollen , die zoo groot als noten, bynaer rond, zwaer, en van buiten bruin van kleur’ zyn; van bin- nen verfchillen ze in kleuren , want de eene heeft eene goud-kleur, de andere eene zilvc-r- kleur , beide zyn ze blinkende en glinkeren- de. De Koper- Marcafite is zoo groot als een kleene appel, rond, of langwerpig, van bui- ten bruin, van binnen geel en krikallyn , gjinkerende, blinkende, en ligtelyk roeftende. De Marcafiten worden uit de metaelmynen gehaelt, zy hebben veel zwavel en koperroo- dig zout, voornamentlyk de Koper-Marcafite in zich. Uitwendig gelegt zyn ze ontbindende. MARGA. Mar ga. Lithomarga. Stenomarga. Medulla Jaxorum. Agaricus mineralis. Lac lunee. In ’t Franfch Mnèïle de pierre. Agaric mi - neral. Lalt de lune . In’t N ederduitfeh Merg in de Jleenen , Mergel. Is een zekere teêre , brooze , zeer witte en mergachtige (leen , die naer kryt gelykt , en in zekere geweken van Duitfchland in de klooven der keenrotfen ge- vonden word. Hy is afvegende , t’zamentrekkende , op. droogende, heelende; hy doet ’t vlecfch groei- jen , en ontbind ’t geronnen bloed; men ge- bruikt hem uit- en inwendig. Pomet merkt in de aenteekeningen , die hy op ’t einde van zyn boek gemaekFheeft , aen, dat men dit Merg van keen vind in een heu- veltje in de Heerlykheit van Moskouw toe- behoorende aen den Keurvork van Saxen , en by Gironne in Katalonië. Dat de inwoonders van die landen uit deze aerde , nadat ’er de zon op gefchenen en die verwarmt heeft , ze- kere kleene bollen zoeken zoo wit als meel, waer van ze brood maken , hebbende die met oprecht meel gemengt; ’t geen my door verfcheide andere Natuurkenners verzekert is. MARGARIT^ Margaritec . Umones. Perl#. In ’t Franfch Perles. In ’t Nederduitfch Paerlen. Zyn kleene ronde of bynaer ronde, of hoe- kige, M A. M A kige, of eironde , of peerwyze , harde, vade, gladde, witte, blinkende deenen, van verfcheide grootte, die in zekere Oederen , wier fchulpen van verfcheide grootte zyn, voortgebragt wor- den ; doch men vind ’er fommigen , die drie of viermael zoo groot zyn als de Rouaen- fche Oeders ; men vifcht deze Oeders in de Ooflerfche en Wederfche zee , gelyk men in de Reisbefchryvingen van den Heer Taver- nier wydloopig genoeg zien kan. Daer zyn vier Paerlvifl'cheryen in ’t Ooflen ; de eerde is rondom ’t Eiland Bahren in de Golf van Per- fië; de tweede is tegen over Bahren op de kud van ’t Gelukkig Arabië , by de Stad Carifa , de- ze komt een’ Arabifchen Prins’ toe; de derde is in ’t Eiland Ceilon in de zee , die tegen een groot dorp , Manar genaemt , droomt; de vierde is op de kud van Japan , doch men vifcht ’er niet, om dat de Japanners geen werk van de juweelen maken. Daer zyn vyf Paerlvid'cheryen in ’t Weden, die alle in de Golf van Mexico zyn langs de luid van Nieuw Spanje. De eerde is langs ’t Eiland Ku-bagua, hon- den en zedig uren van S. Domingo. De tweede is aen ’t Eiland van Margareta , dat is te zeggen aen ’tPaerlen-Eiland een uur van Kubagua gelegen. De derde is te Komogotc vry dicht by’t vade land. De vierde is te Riode la Hacha , langs de zelve kud. De vyfdc is te S. Martha , zedig uren van Rio de la Hacha. Nog vifcht men Paerlen in Schotland , en in eene van de rivieren van Beijeren , maer zy zyn voor ’tgrootde gedeelte hoekig of fcheef, en by die van ’t Ooften en van ’t Weden in fchoonheit niet te vergelyken. Men vind de Oeders niet als op den grond van de zee; de duikers dalen ’er neêr, nadat zy onder aen hunnen. buik eenen deen, die aen de zyde, alwaer hy de huid raekt, als een boog is gehouwen, derk hebben vad gemaekt, en een’ anderen zeer zwaren aen een’ der voe- ten, waer door ze in een oogenblik op den grond zinken ; dan haelt men dezen deen we- derom op in de bark of fchuit door middel van een’ kleenen takel; de Oeders zyn doorgaens aen de rotfen vad , waer van de duikers ze door een kleen mesje of ander yzertuig, dat zy mede hebben genomen , affeheiden ; zy doen ze naer mate in een groot net, dat als een zak is gemaekt, en aen hunnen hals’ hangt door middel van een lang touw , dat aen ’t boord van ’t fchip vad is ; dit touw dient om de vilTchers weêr op te halen, als ze hun- ne zakken gevult hebben. 4 37 Hoewel deze duikers fomtyds meer dan zedig voeten onder water dalen , zy zeggen , dar ’t daer zoo licht is , dat ze alzoo klaer zien , als of ze op ’t land waren ; zoo dia zy den grond raken, loopen ze aen alle kanten op ’tzand, op eene dymachtige aerde , die aldaer en on- trent de punten der rotfen gevonden word , af rukkende en bergende de Oeders, die ze vinden, zoo fpoedig als ze konnen , want zy geen’ tyd te verliezen hebben; de goede duikers blyven nochtans wel een half uur onder water , de andere konnen ’er niet langer dan een kwartier- uurs blyven ; men zegt, dat ze noch olie noch eenig ander vocht daer toe gebruiken ; maer dat ze hunnen adem alleenlyk inhouden, heb- bende van jongs af zich daer toe gewent. Zoo dra zy zich gedrongen vinden door gebrek van lucht ,. trekken zy aen ’t touw , waer aen de zak vad is , en houden ’er hen zelve met hunne handen zeer derk aen vad; dan trekken zy , die in ’t fchip zyn , dit teelten ziende , hen zeer fchielyk uit ’t water, en ontladen ze van hunnen vangd, die ten hoogden in vier of vyfhondert Oederen bedaet; doch zy brengen ’er altyd zoo veel niet meê, want zy zyn niet verzekert ’er altyd zoo veel te vinden , als ze zouden konnen nemen , daerenboven kan de een zoo lang niet onder water blyven als de ander, zoo als gezegt is. Voorts zyn deze ar- me menfehen veel gevaers onderworpen, want behalven deze van zich zoo diep in zee te wer- pen , hier of daer aen vad te blyven hangen, zich te verminken of om hals te raken door ’t vallen op eenigen deen , door de vrees te ontde!len,en by gebrek van lucht in flauwte te vallen , loopen ze nog dit gevaer van door de groote viflehen verflonden te wor- den. Als de Oeders uit de zee gehaeltzyn, wacht men, dat ze van zelfs open gaen ; want indien men ze opende, gelyk men onze Oeders doet, zoude men de Paerlen konnen befchadigen en klooven; als ze open zyn, haelt men ’er de Paerlen uit. De Ouden hebben de Paerlen Uniones genaemr, om dat ze meenden, dat men ’er nooit méér dan eene uit yder Oeder kreeg; maer zy zyn be- drogen geweed, dewyl men ’er tot zeven in eenen fchulpvind; zy worden door een flym- of kleefachtig zout vocht voortgebragt , dat in verfcheide deelen van den Öeder verdikt en verdeent is. Daer is geene plaets gefchikt tot de voort- brenging der Paerlen , zy komen onverfchillig voort in alle deelen van den Oeder; doch men vind ’er doorgaens in yder eene of twee, die grooter en beter gevormt zyn dan de andere; dees Oeder is goed om te eten gelyk de gemeen e. Iii 3 Men M A, 4}8 Men vind Paerlen vsn verfcheide kleu- ren , fommige wit, andere naer ’t geel trek- kende , andere als loodverwig. De Heer Tavernier zegt , dat hy ’er zes volkomen rond, doch zoo zwart als Git gehad heeft. De witte kleur is aen haer de natuurlykPe ; de geelachtige kleur komt daer van daen , omdat, de viflchers hunne Oefters by hoopen verkoopende , en de kooplieden fomtyds veer- tien dagen lang wachtende dat ze van zelfs open gaen om ’er de Paerlen uit te krygen , eenige van deze OePeren hun fap ondertus- fchen verliezende bederven en Pinken , waer door de Paerl geel word. ’t Welk zoo zeker is , dat in alle OePeren , die hun fap behouden hebben , de Paerlen altyd wit zyn ; de loodverwige en zwarte Paerlen wor- den niet als in Amerika gevonden , en deze kleur komt van den aert van den grond der zee die modderiger is dan in ’t OoPen ; in alle OePeren, die men vangt, zyn geen Paer- len, men vind ’er vele, die ’er geene heb- ben; de regenachtige jaren zyn voor deze vis- fcherye de voordeeligPe , want men heeft aen- gemerkt, dat na grooten regen deOePers over- vloediger in Paerlen waren. Men vind fonuyds Paerlen in onze OePe- ren, Mofielen,.en in verfcheide andere fchul- peti; van welke plaetfe die ook van daen ko- me'n, zy zyn ’er door natuurlyke aenvoegin- gen of t’zamenvoegingen van zeer dunne en blinkende lagen of plaetjes op de wys van uijenfcliellen voortgebragt , die daer na hard geworden en verPeent zyn ; hare Poffe is de zelve als die van ’t Paerlemoer. De meeP geachte Paerlen zyn de OoPer- fche , en onder die verkieP men de grootPe, volkomen ronde, gladde, witte, blinkende of doorfchynende ; deze noemt men Paerlen van een fchoon water ; zy zyn meer of minder van prys, nadat zy deze hoedanigheden nader komen; men gebruikt ze niet als tot fnoeren om den hals en om de armen; in de Geneeskunde gebruikt men de kleene Paerlen, die meu Paerl- zaed noemt, om dat ze uaer zaden gelyken; zy hebben zoo veel kracht als de groote , en kopen zoo veel niet-, men moet de Oofterfche, witte, heldere , doorfchynende , zuivere kie- zen; zy zyn alkalifch; men bereid ze met ze op een’ wryfPeen tot een ongevoelig poeder te wryven. Men acht ze hartPerkende , goed om ’t ver- , gift te wederPaen , de vervallen krachten te herPellen ; maer hare voornaemPe kracht bePaet in 't zuur te verdooven en te vernietigen, ge- lyk de andere alkalifche Poffe doen; derhalven zyn ze goed tegen de Icherpheden in de maeg’, pegen den hondshonger, buikloopen, bloedin- M A. gen : de gift is van zes greinen tot eene halve drachma. Men brengt ons te Parys zekere groote , zware , fchoone , dikke OePerfchulpen , die van buiten graeuw , van binnen wit , glad, blinkende en een weinigje groenachtig zyn , hebbende omtrent hun midden een teeken vau een’ OePer , die ’er is afgerukt geweeP ; in ’t Latyn noemt men ze Mater Perlarum , in ’tFranfch Nacre de Perles , of Mere de Perles , in ’tNederduitfch Paerlemoer , het zy om dat men in deze foort’ van OePer, gelyk als in vele an- dere , fomtyds Paerlen vind, het zy om dat ze van binnen de kleur en fchoonheit van de OoPerfche Paerlen hebben. Tkbewaerin myne DroogeryekaP een' van deze fchulpen, die ze- venden onzen weegt, en meer dan t>vee han- den breed is; men kieP de vvitPe en blinkend- Pe; men Pypt deze fchulpen, en men maekt ’er lepels, legpenningen, en vele andere klee- ne werken van , die glad, zacht in ’t aenra- ken , blinkende, en zeer aengenaem voor ’t ge- zicht zyn ; men wryft ze ook op den wryf- Peen tot een ' ongevoelig poeder; dit noemt men bereid Paerlemoer; de vrouwen gebrui- ken ’t tot blantketfek Het is goed om de buikloopen en bloedin- gen te Puiten , en de al te fcherpe voch- ten te verzachten ; de gift is van eene hal- ve tot twee fcrupels; het is een alkali, MARMOL Marmer, in ’tFranfch Marbre , in ’t Neder- duitlch Marmer , Marmerfleen , is eene foort van Peen, die z.eer hard, vaP, en zwaer is, gemaklyk en volkomen kan gepolyp worden, en altyd uitnemende koud is ; hy groeit in vele plaetfen van Europa; in Italië vind men ’er veel van. Daer zyn drie algemeene foorten van Mar- mer, een wit, een zwart, en een vau ver- fcheide kleuren. Het witte Marmer is ’t gemeenPe ; dat het hardPe , witPe , en blinkendPe is ; word ’t meeP geacht. Het zwarte Marmer is een weinig Iigter dan ’t witte Marmer ; daer zyn verfcheide foor- ten, die in hare kleuren verfchillen; want het een is van eene fchoone zwarte Git kleur , het ander is zwart met witte aderen ; men verkieP voor ’tfchoonPe, dat zeer zwart, glad, hard , blinkende , en weêrfchynende is. Het Marmer van verfcheide kleuren is de GranitPeen of Granites , of de PorfierPeen , waer M A. M A. waer van op zyne plaets zal gefproken wor- den. Het witte Marmer wordfomtyds, doch zel- den, in de Geneeskunde gebruikt; de andere Marmers zouden van zoo veel kracht zyn als dit ; gewreven zynde is het opdroogende , men mengt ’t onder zalven en plaefters. Men kan ’t geheele , en wel gepoly (Ie Marmer ook ge- bruiken om de al te groote Venus- hitte te tem* men en te doen bedaren , zynde op den bilnaed gelegt; men maekt eene foort van mortel van gemalen marmerfteen , kalk, en v/ater, die men Stuc, in ’t Nederduitfch Pleijler noemt; men gebruikt die tot ’t maken van afbeeldfelen en vercierfelen der Bouwkunde. Marmor , ex pstguulpu , Jplendeo , om dat het Marmer wel gepolyft zynde blinkende en glin- fterende is. S/Kckomt van ’tltaliaenfche woox&Stucco , dat het zelve beteekent. MARRUBIASTRUM. Marrubiajlrum vulgare * Pit. Tournef. Sideritis Alfines trijjdginis folio y C. B. Is eene plant, die een’ vierkanten, en een weinig ruigcn fteel fchiet omtrent een voet hoog , gevende takken , die zich naer de aerde buigen ; de bladers zyn als die van Muur, maer grooter, en aen de kanten ge- tandt; de bloemen zyn bekswyze, of als py- pen gemaekt, die van boven in twee lippen gefneden , blaeuw van kleur’', en onderfteunt zyn door vry ruwe kelken , die de gedaente van een horentje hebben. Als deze bloemen verwelkt zyn , komen ’er vier kleene by- naer ronde zaden in yder plaets , befloten in een zaedhuisje , dat de bloem’ tot een’ kelk ge- dient heeft. Haer wortel is kleen en met fyne vezelen voorzien. Deze plant walt in de vel- den. Zy is afvegendc cn wondheelende. 2 Marrubiajlrum, a Marrubio , Malrove , om dat de bloemen van deze plant’ met die van de Malrove overeenkomen. MARRUBIUM five PRASSIUM- Marrubium , Dod. Marrubiutn album , J. B. Raii Hifi:. Prajfwm album officinar, Prajftum , Ang. Marrubium album vulgare , C. B, Pit. Tour- 43*> Marrubium album odorum , Ad. In ’tFranfch Marrube blanc. In ’t Nederduitfch Malrove , Witte An- doren. * Is eene plant die verfcheide (leien fchiet omtrent een voet hoog, die vierkant , met wolle bedekt , van binnen hol , en getakt zyn ; de bladers zyn tegen over malkanderen gefchikt , bynaer rond , gerimpelt , aen de kanten ge- tandt . ruig, wollig, witachtig, welriekende, fcherp en bitter van fmaek; de bloemen zyn kleen, wit, by verdiepingen en ringswy- ze langs de (telen gefchikt; yder van haer is eene pyp of buis , van boven in twee lippen gefneden, en onderfteunt dooreen’ witachti- gen , wolligen , doch ruwen kelk. Als de bloem verwelkt is, komen ’er vier langwerpi- ge zaden in hare plaets; haer wortel is vezel- achtig en zwart; de geheele plant geeft een’ fpeceryachtigen, Herken en aengenamen reuk; zy walt op onbebouwde plaetfen ; zy heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Zy is infnydende , afvegende , openende, goed voor de verpoppingen van de milt, le- ver, en baermoeder, voor de tering’, aémbor- ftigheit, om de baring en den uitgang van de nageboorte te bevorderen, om ’t vergift te we- derftaen. Marrubium komt , zoo men meent, van’tHe- breeuwfche woord Marrob , dat bitter fap betee- kent; andere leiden dezen naem af van ’t La* tynfch marcidum , dat verwelft beteekent, om dat de bladers van de Malrove gerimpelt, wit- achtig en als verwelkt zyn. M A R T E S. Martes. Marta. Marterus, Foiua. Gainus. ScifmuSk. In ’t Franfch Mart re', In ’t Nederduitfch Sabel ^ Morkovifche We- zel. Is * Zie PI. XIV. Fig. 3. M A. M A. 440 Is eene foort van Wezeltje of klecn viervoe- tig wild dier, naereene kat gelykende , maerlan- geren lager, hebbende korter pooten en klaeu- wen ;■ zyne tanden zyn zeer wit, ongelyk, en ruuw ; zyn (laert is lang , dik , en vol hair. Daer zyn twee foorten van , de eene is tam, wier hair bruin is, uitgenomen onder aen den hals’, alwaer ’tdoorgaens witachtig is; de andere is wild, wier hair lichter en zachter, en onder aen den hals’ meeftentyds geel is. Deze laetfte onthoud zich doorgaens in de boifchen , doch doorwandelt fomtyds de velden , worgt de hoenders , en eet hare eijers. Men vind de Sabels in de Noordfche landen, op de daken der huizen; hun vel word zeer geacht wegens zyne fchoonheit en warmte die het geeft. In Moskovië , Lithauwen, en Scandinavië, en in verfcheide andere Noordfche landen komt ’er eene foort van Sabel voort, dien men noemt. Muflela Zibelina. Mus Scythicus aut Sarmaticus. Zobola . Tn ’t Franfch Beliefte , of Mart re Zibe- line, Hy is kleener dan de gewoone Sabel; hy is ros van kleur’ , behalven onder aen den hals’, alwaer hy afchverwig is; dit dier is ongerufl: en altyd in beweging'; het leeft van vogelen en ratten , die het vangt ; zyn vel word van de Kooplieden veel meer geacht dan dat van de andere Sabelen, voornamentlyk als zyn hair lang en zwartachtig van kleur’ is. Het vleefch van de Sabelen of de gevilde Sa- bels zyn ontbindende, goed om de zenuwen te verfterken , wegens de veelheit van vlug zout en olie, die ze in zich hebben; men kan ze in olie van olyven koken, en die gebruiken als de olie van kleene honden om ’er de lydende deelen xueê te wryven. Men noemt den Sabel Marles, oïMarta, of Marterus , om dat hy wreed en wild is; als of men zeide dat hy ftrydbaer of dapper is. Foina, om dat hy zich dikwils in ’thooi ver- bergt. MARÜM. Marum, is eene plant, waer van twee foor- ten zyn. De eerfte foort word geiiaemt Marum Cortufi, J. B. Raii Hift. Chamadris maritima incana frutefcais , fo • liis lanceolatis , Pit. Tournef. Tragorigamm Lobelii , Ger. Tragorïganum lat if otium , C. B. Tragorigamm latifolium , Jive Marum Cor- tufi, Matthiolo, Park. *Is eene foort van Chamadris, of eene klee- ne plant, die gelyk de Thym vele kleene , ron- de, hout- en witachtige takken of roeden fchiet, welke met bladeren bewallen zyn , die grooter dan die van de Thym , bynaer als die van de K wen del , fpits toeloopende als ’t yzer van eene piek, van boven groen , en van onderen witachtig zyn; de bloemen komen voort uit den fchoot der bladeren langs de takken; zy zyn bekswyze en naer die van de gemeene Chft- ma?dris gelykende, purperachtig van kleur’, yder door een ruigen , en witachtigen kelk on der fleun t. Als deze bloem verwelkt is, komen ’er vier bynaer ronde zaden in hare plaets , befloten in een zaedhuisje , dat de bloem’ tot een kelk’ gedient heeft; de gehee- le plant heefteen’ aengenamen reuk, en een’ fcherpen en prikkelenden fmaek. Zy groeit in de warme landen, als in Provence, in de Eilanden van Hieres , omtrent Toulon , waer van daen men ze ons gedroogc brengt ; mea kweekt ze ook in de tuinen. JJe tweede foort word genaemt Marum turfgare , Jive Clinopodium , Dod. Marum ver urn , vitlgo Majlic , Lugd. Marum , Majlic G allorum A.ug/orum Adv. Tbymbra Hifpanica major ana folio 4 Pit; Tournefort. Tragorigamm pp mum , Ciuf Hifp. Clinopodium quïbufdam majlicbina G allorum , J*. B* Sampfuchus , five Marum majlic ben redolens, C. B. Is * Zie PI. XIV. Fig. 4. M A. M A. 441 Ts eene foort van Thymbra, of eene plant, die verfcheidc takkige delen fcliiet gelyk de Majolein, doch veel hooger, want zy waden tot de hoogte van twee of drie voeten , hout- achtig , huune takken wyduitbreidende ; de bladen» zyn gemaekt als die van de Majolein, of bynaer als die van de eerde foort’ van Marum, doch een weinig grooter, witacluig, fcherp en bitter van fmaek; de bloemen en zaden zyn gelyk die van de Thym, maer de bloemen waden wervels wyze rondom den'deel ot by ringen en verdiepingen gefchikt tudchen de bladers aen de toppen der takken, wit van kleur’; haer wortel is houtachtig; de geheele plant heeft een’ vry derken,fpeceryachtigen,en aengenamen reuk; men kweekt ze in de tuinen; de bede is, die in Spanje en in andere warme landen groeit; zy vereid eeu’ droogeu en deenachtigen grond. De eene en de andere Marum hebben veel fyne oliëen vlug zout, doch weinig waterdeelen jn zich. De eerde foort word ’t meed gebruikt in de Trochisci Htdjckroi, die in het maken van den Theriaek komen , en alwac-r de Marum geeifcht word. Men moet ze met hare bloe- men tudchen twee papieren verfch gedroogt verkiezen, hebbende een’derken reuk, en een’ fpeceryagtigen , prikkelenden , en bitteren fmaek. De Marum is een hoofd-, maeg- en zweet- middel; zy wederdaet ’t vergift , isgoedtegen de beten van venynige dieren, wondheelen- de, goed voor de zenuwen, verderkende , en den kwaden adem verbeterende. De eerde foort van Marum , Alarurn Cortujige- ïiaemt , word van de katten zeer bemint, zy ruiken ze van verre, loopen’er na toe, vallen* 'er op aen , wryven’er zich tegen , kaeuwen ze, en raken’er by aen ’t krollen; men had tocmy- nent in’t jaer 1705 de zaden van 250 verfchei- de foorten van planten verzamelt; men had ze volgens hunne foort in kleene pakjes verdeelt , waer van’er een was met de zaden van de Ma- rum Cortufi. Yder foort van deze zaden , die gefchikt waren om naer’t Land gezonden te wor- den , was niet alleen in’t byzonder naeuwkeu- rig bevvondeu , maer waren alle met malkande- ren in een’ giooten papieren fak gedaen ; de katten den reuk van de Marum onderfcheiden hebbende gingen ’s nachts het pak beleggen , vericheurden het, en kozen uit de kleene pak- jes dat , waer in het zaed van de Marum was, zy ontwonden het , en aten ’t zaed op zonder de andere zaden aen te raken. Mamm, ab amariiudine, omdatdeze planteen’ bitteren fmaek heeft. M A S S 1 C O T. Majpctt , is een loodwit , dat men door een matig vuur gekalcineert heeft ; daer zyn drie foorten van, eene witte, gele, en goud kleu- rige; hare verfcheidenheit komt alleen van de verfcheide graden van vuur, dat hun verfchei- de kleuren gegeven heeft ; het wit Maflicot is van een geelachtig wit , dit heeft de minde hit- te oncfangen ; het geel Maflicot heeft meer hit- te gekregen, en ’t goudkleurig Maflicot nog meêr; ’t een en ’t ander moeten tot een on- gevoelig poeder, zvvaer, en hoog van kleur’ zyn ; zy dienen tot de fchilderkonif. Zy zyn uitwendig gebruikt opdroogende ; men kan ze onder zalven of plaeders men- gen. M A S T I G H E. Mafliche , in ’t Franfch Majlic , in ’t Neder- duitfch Maflt is eene hardachtige gom, of liever eene zuivere harft , die in den zomer zonder of door infnyding uit den (lamme en uit de dikke takken van den Lentifcus in korrelen of tranen vloeit , die zoo groot als Jeneverbeziën , of een weinig kleener , wit van kleur’ naer ’t citroengeel trekkende, blinkende, en doorfchynende zyn. De bede Maflik is , die van ’t Eiland Chio komt; doch het grootfle ge- deelte van die, welke wy te Parys gebruiken, word ons uit ’t Ooden gebragt ; in de kiften der Droogiften is hy onder veel vuiligheit gemengt, deze noemen ze M aftil^ 'm foort ; de Apothekers moeten, als ze die gekogt hebben, zorg dragen de zelve uit te lezen. Men moet de zuiverde Maftik, die in dikke, heldere, doorfchynende korrelen , en niet onaengenaem van reuk is, vei kiezen ; zy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy is t’zamentrekkende, verderkende, pyn- dillende; zy verderkt de vezels van de maeg’, bevordert de vertering derfpyzen; ftuit’t bra- ken , en de buikloopen , in een poeder inge- nomen en in een kaeuwmiddel gebruikt ; de gift is van eene halve tot twee fcrupels; men gebruikt ze ook uitwendig onder verderkende plaeders , ceroenen , oliën . en zalven; men maekt ’er ook kleene plaeders van op zwarte zyde om op den flaep van ’t hoofd te leggen, om de tandpyn te verzachten. Men gebruikt de Madik tot ’t maken van ver- fcheide vernisfen. Kkk Mafliche , M A M E, 44* Majliche , a maflicando , om dat men de Maflik dikwils in een kaeuwmiddel gebruikt. MATRICARIA. Mat tic aria , Ger. Matricaria vulgaris , Park. Matricaria , five Partbenium , Dod. Matricaria vulgo minus Partbenium , J. B. Matricaria vulgaris , five fativa , C, B. Pit. Tournefort. In ’t Franfch Matricaire. In ’tNederduitfch Mater, Moederkruid , * Is eene plant, die verfcheide (telen fchiet twee voeten hoog, welke vry dik, Hyf, vaH,ge- voort , met wit voos merg vervult, en in ver- icheide takken verdeelt zyn ; de bladers zyn groot , vleugelswyze gefchikt , als by paren tot aen hunne rib ingefneden, en aen de kan- ten gekorven , geelachtig-groen van kleur’ ; de bloemen waden by trosjes op de toppen der takken; zy zyn Itraelswyze gefchikt als die van de Kamille, hebbende de kroon wit, en ’tmiddelfte gedeelte geel, en daende op fchub- achtige kelken. Als deze bloemen verwelkt zyn , komen ’er langwerpige zaden in hare plaets; haer wortel is vezelachtig. De gehee- 1e plant geeft een’ Herken en onaengenamen reuk , en heeft een’ bitteren fmaek ; zy walt in vette aerde , in de tuinen ; zy heeft veel fyne oJië, en vlug en wezentlyk zout in zich. Haer voornaetnfte gebruik is in de moerkwa- len ; zy bevordert de inaenddonden en doet de hardigheden verdwynen ; zy is infnydende , verdunnende, breekt de winden, verdryft de dampen of is goed tegen de opdygingen , neemt de verpoppingen weg, verwekt de pis, dryft het zand enden (leen der nieren en blaes’ af; men gebruikt ze in afziedfelen om in te nemen, cn in klifleren , en in Hovingen. Matricaria , a matricc , om dat deze plant een goed middel is tegen de ziektens van de baer- moeder. Panhenium , d vu%6 bot, wgo, om dat ze nut- tig is tegen de moerkwalen. M A Y S. Mays Acoftat , Pit. Tournef. * Zie PI. XIV. Fig. 5. Maifum , Monardi'. Mai.z Indorum primum htdicum , Caef. Frumentum Turcicum , five Maifum , Dod. Fr urn ent urn lndicum Mays dichtm , C.B.Raii Hift. Trit icum lndicum , J. B. Frumentum Turcicum ff lndicum , Ger. Milium lndicum maximum Mays dicium , feil Frumentum lndicum , Park. In ’t Franfch Blé de Turquie. In ’t Nederduitfch Turkfcb Koren , Indifch Koren. Is eene plant , die Helen fchiet zes of zeven voeten hoog, naer die van ’t Riet gelykende, rond, een duim dik, vafl, ftyf, door verfchei- de leedjes in een geledet, van onderen purper- achtig, en naer mate dat ze opfchieten in dikte verminderende, vervult met een wit merg, dat, als de plant in hare kracht is , een’ fuiker-fmaek heefc ; de bladers zyn als die van ’t Riet, een voet of anderhalf lang, vry breed, vol aderen, en aen de kanten een weinig ruuw; de bloe- men waden acn de toppen der Helen, beHaen- de uit verfcheide witte, of gele, of purperach- tige helmHyltjes. Zy laten geene zaden na, maer de zaden groeijen in dikke en lange airen, die met fcheêwyze gerolde bladeren omwon- den zyn. Als deze airen hare grootte en vol- komen rypheit verkregen hebben, neemt men ’er de granen uit, die zoo groot als kleene er- weten , bynaer rond en doorgaens hoekig , meelachtig, wit-, geel-, purper- of roodach- tig van kleur’ , zoet en aengenacm van fmaek zyn; de wortels zyn harde witte vezels; inea kweekt deze plant in de tuinen. Het Turkfch Koren dient tot voedfel vair veel volk in Amerika en Turkyë; het heeft veel olie en vlug zout in zich. Het is openende , goed om de pis te ver- wekken , voor ’tnierkolyk, om de fcherpte der vochten te verzachten; men gebruikt het in koeldranken. MECHOACAN. Mecboacan . Rbabarbaritm album lndicum. Mecboaca Peruviana. Bryonia / Imericana . Radix mecboacan. Scammonium Americanum. In M E. M E. 445 In ’t Nederduitfch Witte Mechoacanna , Rbabarber van Mecboacan. M E D I C A. * Is een witte ligte wortel, dien men ons M in fchyven gefneden en gedroogt brengt uic Medica major erefïior floribits purpurafcenti « een Landfchap van Amerika, Mechoacan ge- ®us •> /• Raii Hift. Pit, Tournef. naemt, in Nieuw Spanje ; zyne plant is eene Feenum Burgundiacum , Jive Medica legiti - foort van kruipenden wilden Wyngaerd , die ma s Park. de Heer Tournefort Bryonia Americana repens folio Trifohum filiqud comiitd , five Medica angulofo noemt; zy fcliiet met eenen Heel op, C. 13. die zich aen alle kanten in vele kruipende tak- Trifolium Burgundiacum , Ger. ken uitbreid, die men genoodzaekt is aen lat- ten valt te maken , om ze te onderlteunen , ten T ~ r, ware dat de plant dicht by boomen groeide, ^ PraMcn Lijerne . waer aen ze zich van zelfs kan valt maken; ha- re bladers zyn breed , hoekig , dun , en wit- In ’t Nederduitfch Burgmdifcb Hooi , It+ achtig; de bloemen zyn kleene bekkentjes in vyf Uaenfcbe Klavers , vry breede deelen gefneden , bruin van kleur’; deze bloemen laten geene vrucht na, maer elders groeijen ’er kleene beziën , die in ’t begin groen * Is eene plant, die Helen fchiet twee voe- zyn, en, naermate dat ze rypen , rood wor- ten hoog, welke rond, regt, vry dik, hard, den; zy hebben fpicfe zaden in zich. Men ge- valt, takkig voornamentlyk omtrent hunne bruikt inde Geneeskunde niet als haren wor- toppen zyn, dragende drie aen drie gefchikte tel. bladers gelyk de Klaver ; de bloemen zyn als Hy moet verfch en in fchoone fchyven ge- die der peulvruchten , purperachtig-paers van kozen worden, die van buiten en van binnen kleur’, onderlleunt door getande kelken. Na- wit, ligt, doch niet vermollemt, en bynaer dat deze bloemen voorby zyn-, komen ’er fmaekloos zyn , en men moet wel toezien’, dat vruchten te voorfchyn , beftaende yder uic men ’er den wortel van den gemeenen wilden twee bladen , die aen de kanten t’zamenge- Wyngaerd , die hem zeer gelykt, niet onder ge- voegt een’ band maken , die als een flekke-huis- mengt heeft ; doch men zal hem door den fmaek ïe krom omgedraeit is. Tuflchen deze twee onderfcheiden , want de wortel van den gemee- bladen vind men kleene zaden, die dikwils nen wilden Wyngaerd is zeer bitter , de Me- de gedaente van eene kleene nier hebben , choacanna daerentegen bynaer fmaekloos, zoo witachtig of bleek-geel van kleur’ als ze verfch als gezegt is; hy heeft veel olie en wezentlyk 2Yn> rnaer bruin worden, als ze verouderen, zout in zich. Zy is bynaer van fmaek als deTuin-Kers, maer De wortel van Mechoacanna purgeert zonder 200 fcherp niet; liaer wortel is zeer lang, geweld de weiachtige vochten van alle de dee- houtachtig, tamelyk dik, regt, de vorit we- len van ’t lichaem ; men gebruikt hem in de derfiaende; men kweekt ze niet alleen in dc waterzucht, vloeijingen , heupjicht ; men warme landen, als in Languedok , Provence, neemt hem in tot fyn poeder gemaekt; de gift Dauphiné, maer ook in onze gematigde land- is van eene fcrupel tot eene drachma. llreken , als omtrent Parys , en in Normandye; Men vind fomtyds , doch zelden , by de zy bemint vette en vry vochtige gronden , Kooplieden eene zekere Mechoacanna in de zei- !Tien fnyd ze tot zesmael ’s jaers ; zy dient ve gedaente als de andere gefneden j maer vas- ’t vee tot voedfel , en mnekt’tzelve zeer vet; ter, zwarer , hartftachtig , en zoo wit niet; zy vermeerdert de melk der koejen; zy heeft deze Mechoacannafcheen my Jalap te zyn , wit- merkelyk veel olie, en tamelyk wezentlyk ter dan de gemeene , ook heeft zy de kracht zout in zich; men kan ze inde Geneeskunde van dezen wortel; zy fcheen my flerker te pur- °ok gebruiken. geren dan de Machoacanna. Zy matigt de hitte van ’t bloed en van de Dees wortel heeft den naem van ’t Landfchap andere vochten ; zy verwekt de pis in een af- Mechoacan gehouden , alwaer hy in groote ziedfel gebruikt. overvloed wad; men vind ’er ook in vele an- Medica, a Media , om dat ’t zaed van deze dere plaetfen van Amerika. plante uit Medië is gebragt geweeft. MEDI- * ZiePl. XIV. Fig. 6. * Zie PI. XIV. Fig. 7. Kkk 2 444 M E. M E. M E D I C A G O. Medicago annua trifolii facie , Pit. Tournef. 7 rifohum filiqua falcata , C. B. Medica lunata, J. B. Caft. Ap. Lunaria radiata Italorum , Lob. Medica fyivejlris altera lunata , Lugd. Is eenê plant, die naer ’t Burgundifch Hooi gelykt; de bladers wallen drie aen eenen fleel gelyk de geraeene Klaver; hare bloem is als die der peulvruchten, en door een’ getanden ho- ren onderfleunt. Als deze bloem voorby is, word het ftampertje eene platachtige vrucht breeder dan de nagel van den duim , gefne- den als eeue kraeg, en t’zamengeftelt uit twee op malkanderen gelegde bladen , die eenige zaden van gedaente als eene kleene nier in- fluiten; deze plant walt in de velden. Zy heeft de kracht van ’t Burgundifch Mooi. Medicago , d Medica, omdat deze plant ’t Bur- gundifch Hooi naerby komt. MEDIUM. Medium Alpinum Ecbii folio , floribus fpica- tis , Pit. Tournef. Campanula foliis Ecbii, C. B. Cervicaria major tennifolia , Thai. Is eene plant, die uit haren wortel’ lange, fmaile , eer. weinig ruwe bladers fchiet, ge- Jykende naer die van ’t Slangekruid ; tuifchen dezelve komt ’er een fteel op omtrent een half voet hoog , die rond , ruig , ruuw in ’t aenraken , en met eeniee korte en fmaile Bladeren bewallen is , dragende opzynentop bloemen , die als airen gefchikt zyn , en waer van yder als een klokje gemaekt, die van ’t groot Halskruid gelyk, en blaeuw van kleur’ is. Als deze bloemen verwelkt zyn, ko- men ’er vruchten in hare plaets , die in vyf huisjes verdeelt zyn, welke kleene zaden iu- fluiten; haer wortel is langwerpig; zy .walt op bergachtige plaetfen. De Heer Tournefort onderfcheid deze plant van ’t groot Halskruid door ’t getal van de huisjes van hare vrucht ; want zy heeft ’er vyf, daer die van ’t groote Halskruid ’er maer drie heeft. De Medium is t’zamentrekkende en verkoe- lende; zy fluit de bloedingen in een afziedfel gebruikt. Medium , a Qr&co ptS o zoet als homg , of heb- bende een henigreuk,. MELIS. Melis. Meles. Mi lies. Melo. Melotus. Taxus. In ’tFranfch Dl air eau , TaiJJbn. In ’t Nederduitfch Bunfing , Bunfuml Is een viervoetig dier, van grootte als een vos, dat naer een’ hond, verken, en vos ge- lykt ; daer zyn twee foorten van , eene die pooten heeft als die van een’ hond, en eene andere, wier pooten naer die van een varken gelyken; beide zyn ze graeuw, wit en zwart van kleur’, haer hair is dyf, de huid zeer hard, de fnuit lang, de tanden zeer fcherp ; zy hebben een’ breeden rug , en korte, pooten ; zy onthouden zich op de bergen in Italië , Zwitferland , en Normandye ; zy verbetgen zich in gaten . die ze onder de aerde gemaekt hebben , waer in zy al (lapende vet worden; zy Hinken; zy eten kleene konynen , vogels, krengen, aefdvvormen , honigbyëu , honig, vruchten ; huu vleefch is goed om te eten , M E. M E. het fraaekt als dat van een wild Zwyn; alle hunne deelen hebben veel vlug zout en olie ; hun hair dient tot pinceelen voor de Schilderen. Hun vet in de klifleren getnengt verzacht ’t nierenwee; trien gebruikt ’t ook uitwendig te- gen de klooven der repelen , en om de zenuwen te- verkerken , tegen de heupjigt. Hun bloed gedroogt en tot poeder getnaekt is goed om de melaetsheit te genezen , en de kwade vochten door de doorwaefleming uit te dryven; de gift is van eene fcrupel tot eene drachma. De honden worden door den reuk van t vet van den Bunfing-verlokt, want indien men ’er op eenig linnen of huisraedwat van gelegtheeft, komen zy ’t ruiken , en 'erop piffen. In Amerika vind men een dier, dat naer den Bunfing gelykt, en men Heyrat noeijit; het' is zeer op den honig verlekkért. Melis, meles, melus , melo , melotus , a fftM , mei , omdat de Bunfing den honig bemint. M E L I S S A. Meliffa , Dod. Ger. Meliffa bor tenfis , C. B. Pit. Tournef. Mei fa dotnejlica , vel i. Trag. Citrazo, Gef Hort. Meliffa , feu Meliffopbyllutn , RaüHift. Meliffophyllum , Mat t h . Apiaflrum, Cord. in Diofc. Meliffa vitlgans odore Citri , J. B, ïn ’t Franfch Meliffe , of Herbe de Citron. In ’t Nederduitfch, Meliffe , Citroen- kruid, Limen-kruid , Coufilie de Grein , Byè'n-kruid. • * Is eene plant , die vierkante, harde, tak- kige Helen fchiet, omtrent twee voeten hoog; de bladers zyn langwerpig, vry breed, fpits, van maekfel bynaer ah die van Nippe, ruuwin ’t aenraken , met kleeue korte hairen bedekt, aen de kanten getandt, hebbende eene blinken- de donker-groene kleur, een’ zeer aengenamen Citroen- reuk , en een’ fcherpachtigen fmaek: de bloemen komen voort uit den fchoot der bla- deren , en maken ’er ringen , die niet geheel rond- om den Heel gaen , noch t’eenemael wervels- wyzegefchiktzyn; zyzynkleen, bekswyze ge- maekt, wit, en roodachtig; yder van haeris eene pyp vanboven in twee lippen gefneden,en on- derfieunt door een’ keilt, die als eenruighorentje gemaektis; als de bloem is afgevallen, komen ’er * Zie PI. XIV. Fig. 9. 44* vier bynaer ronde of langwerpige t’zamenge- voegde zaden inhareplaets, die in den kelk van de bloemebelloten zyn ; haer wortel is houtachtig, lang, rond, verdeelt, en vezelachtig; men kweekt deze plant in de tuinen; zy heeft veel fyne olie en wezentlyk zout in zich. Zy verHerkt ’t hart , de herfenen , en de rnaeg ; zy verwekt de maenddonden ; men gebruikt ze in de beroerte, vallende ziekte, luifelingen , droefgeefiigheit , kwaedaertige koortfen , en peil. Melijfa e? Meliffophyllum , af Kt , mcl , omdat de Byën de Melifle beminnen , en ’er de fioffe van hunnen honig uit halen ; z? , fol'ium , als of men zeide Gchonigd blad. Apiaflrum ab Ape, Honigbye', om dat de Honig- byën op deze plant verlekkert zyn. Citrago a citro , om dat de MelilTe eenen Ci-, troen-reuk heeft. M E L I T I T E S. * MelitUes lapis , is een graetiwe Heen, die tot poeder gebragt zyndeeen melkachtig vocht van een’ zoeten fmaek van zich geeft; men vind hem in de metael-mynen ; hy deelt mede van ’t lood, dat hem die zoetigheit geeft, welke die van ’t fuiker van Lood naerbykomt, maer veel zach- ter is. Dees Heen verfchilt niet van den Melk- fleen , als dat hy zoeter van fmaek is. Hy is goed voor de onflekingen der oogen , cm de zweren op te droogen , het vleefch aen malkanderen te lymen. De Ouden hadden dien 0 in gebruik; maer zedert langen tyd heeft men hem niet gebruikt. Melititcs , « om dat dees Heen een’ zoe- ten fmaek als honig heeft. M E L O. Melo , Ger. J. B. Park. Raii HifL Melo vulgans , C. B. Pit.Tournef. In ’t Franfch, Melon. In ’t Nederduitfch Meloen. Is eene plant , die lange, rankachtige , ter aerde nederliggende , ruwe Helen fchiet; de bladers gelyken naer die van de Komkom- mer, maer zy zyn kleener, ronder en minder hoekig; de bloemen zyn kleen, geel, met die van deKomkommer overeenkomende; zy wor- den van vruchten gevolgt , die in ’t begin een weinig ruig zyn , maer die hare ruigte onder ’t waffen verliezen; hare gedaente en grootte verfchillen, want fommige zyn tenminflen zoo LI 1 groot M E, M E. 4fo groot als een kindshoofd, andere middelmatig, andere kleen ; deze eirond en glad, gene bynaer rond, gcborduurt en gevoort; de eene en de andere zyn bedekt met eene vry harde, dikke , groene, en afchverwige fchors’ ; haer vleefch is zacht-, merg-, water-, lym-, geel-, of rood- achtig, zoet en zeer aengenaem van reuk en fmaek; deze vrucht is in drie voorname huis- jes verdeelt j waer van yder in twee andere fchynt onderdeelt te zyn , en deze huisjes zyn vervult met een groot getal bynaer eironde en platachtige witte zaden , yder met zyne fchelP bedekt, die zoo hard als parkement is , en eene kleene, zeer witte, zoete, oliachtige kern in fluit. De huisjes , die de zaden omringen en ’t hart van de Meloen uitmaken,, zyn t’zamen geflelt uit een week merg,, dat roodachtig en goed van fmaek is. Men kweekt deze plant in de tuinen; de koude is haer nadeelig ; daerom zyn de Meloenen van warme landen beter dan die van koude landen; de Meloen heeft veel waterdeelen , olie en wezentlyk en vlug zout in zich. Het vleefch is bevochtigende, matigt de hit- te van ’t bloed , vervrolykt ’t hart , doch is niet gemaklyk te verteren wegens zyne lym- achtige vochtigheit. Het zaed van de Meloen is een van de vier groote koude zaden , het is verzachtende en openende ; men gebruikt ’t in de amandelmelken ; men perfl: ’er eene zeer pynfHllende olie uit , die goed is voor de fcherpheit van de borft en van de nieren , (oin de vlekken en rimpels van de huid te ver- dryven , en de lidteekens van de kinderpok- jes te doen verdwynen. A 'Ulo, a ft?*®», pomutn , om dat de vrucht van deze plant' bynaer als eenappelvan gedaente is.. MELOCO RCOPAL I. Melocorcopali , Scalig. Corcopal , Theveti, Lugd.1 Is eene Indiaenfche vrucht zoo groot als eene Kwee , hebbende de gedaente van eene Meloen; de boom, die haer draegt, gelykt in grootte, gedaente en bladeren naerdenKwee- boom ; hy groeit in deProvintie Corcopal ge- naemt; deze vrucht heeft een’ zeer aengena- men kerfé-fmaek, zy heeft drie of vier zaden als druivekorrels in zich. Zy maekt een weinig loslyvigheit*. MELOHGENA. Mtlongcnt , in ’t Franfch Mayenne , is eene plant , waer van twee foorten zyn. De eerde foort word genaemt Jl lelongena , Matth.Cord. Hift. Me longena fruiïu oblongo , Pit. Tournef. Mala infana , Dod. Ger. Ma la infana Syriaca , Park. Solanum pomiferum fruiïu oblongo , C. B.' Solanum pomiferum fruiïu rotundo , J. 13. Rail Hm. Malum infamm , Gef. hort. In ’tNederduitfch Dolle appels. Zy fchiet eenen enkelen fleel ter hoogte van een’ voet, die. een vinger dik, rond, roodach- tig, en takkig is, bedekt met een weinig wol- Je , die ’er gemaklyk afgaet ; de bladers zyn langer en breeder dan de hand, rondom gerim- pelt of gepiooit , groen doch even bedekt met een zeker Hof , of wollezoofyn en wit als meel, aen lange en dikke flelen valt; de bloe- men zyn roosjes met verfcheide punten , wit of purperachtig, onderfleunt door kelken , die met kleene roode doornen voorzien zyn , en waer van yder in vyf fpitfe deelen verdeelt is ; als deze bloemen voorby zyn , komen 'er lang- werpige vruchten in de plaets, die.grooter dan eijers, valt , glad, groenachtig-purper van kleur’, zacht in ’taenraken, en vervult zyn met een wit vleefch , dat met fap voorzien is , en vele wit- en platachtige zaden heeft , die meerten- tyds de gedaente van eene kleene nier hebben; hare wortels zyn lange vezels. De tweede foort word genaemt Melongena fruiïu incurvo% Pit. Tournef. Melantzana Aealmm, Melongena & Beden- gian , Rauw. Lugd. Solanum pomiferum fruiïu incurvo* C. B. ï.’ B. Raii Hift. Zy verfchilt van de voorgaende , dat hare vrucht bultig en krom wad , hebbende bynaer de gedaente van eene Komkommer, en eene gele of afchverwige , of purperachtige kleur; men kweekt de eene en de andere foort in de tui- nen. De Heer Tournefort onderfcheid deze foort van de Nachtfchade door hare vrucht die valt , vleezig , en zonder holte is, daer die van de Nachtfchade zacht en vol fap is. r De Melongena en hare vrucht hebben veel oli® ka waterdeelen , weinig zout in zich. Som-- M E. M E. Sommige gulzigaerts eten in de warme lande& eene falaed van deze vrucht, of ’t Komkom- mers waren ; doch dezen koftbetalen ze dikwils zeer duur, want hy verwekt in hun winden, onverteertheit en koortfen. De plant en de vrucht zyn goed, uitwendig gebruikt , tegen de ontftekingen , kreeftgezwel- len, verbrandheit, om de pynen te verzach- ten, en tegen de ambeijen. MELOFEPO. Melopepo venucofus , Pit. Tournef. Cucurbita verrucofa , J. B. In ’t Franfch Potiron. Is eene foort van Kauwoerde of Pompoen , die van de andere verfchilt , dat hare vruchc bynaer rond , en van buiten met kleene ver- hevenheden , naer wratten gelykende , voor- zien is; deze vrucht is vleezig, fponsachtig, van binnen in vyf deelen verdeelt, waer in men twee ryen langwerpige platachtige zaden vind. Men kweekt deze plant in de tuinen; liaer vrucht word in de keukens gebruikt, zy heeft veel waterdeelen en olie , doch weinig zout in zich. Zy is zeer bevochtigende , verkoelende , goed voor deborft, pynftillende ; haer zaed is een van de vier groote koude zaden, Pom- poenzaed genaemt. Melopepo , om dat de vrucht van deze plant’ iets heeft van de gedaente van de Meloen , die men Melo noemt , en dat zy van den oer* is van de Pompoen, die men Pepo noemt. MEMPHITES, Memphites . Camehuia. Is eene foort van Onixfteen, zwart en wit van kleur’, die in Arabië groeit ; men maekt ’er fignetten en verfcheide andere kleene werk- tuigen van. Men acht hem goed, aen den hals’ gedragen, tegen de droefgeeftigheit , en vallende ziekte; doch men moet aen deze foorten van draeg- middelen niet veel geloof geven. Diofcorides verhaelt, dat men in zynen tyd in Egypten omtrent Memphis een’ kleenen vet- achtig-en (leen vond, van verfcheide kleuren, dien men Memphites noemde wegens de plaets , waer uit hy voortkwam. Men fehreef hem de kracht toe van de le- den van ’t lichaem , die toen moeit branden 4P of fnyden , te verdooven , zoo dat de ly- der ’er geen pyn voelde , mits men hem, tot poeder gebragt , en onder eenig vocht ge- mengt zynde , over ’t lydende deel ge- ftreken had ; doch dees fteen is tot onze kennis niet gekomen ; Matthiolus zelfs zegt, dat men hem in zynen tyd niet kende ; het is zeer waerfchynlyk , dat het was een fieen voorzien met Opium of met ’t fap vloeijende uit de flaepbollen , die in dat land overvloedig vvaflën , en eene groote pynltillende kracht be- zitten. M E N T H A. ■Mentba, in ’tFranfch Mente , in ’tNederduitfeh Mttnt , /(ruis en Munt is eene plant, waer van vyf foorten zyn, eene tamme, en de andere wilde. De eerde foort word gen2emt Ment ba angufifolia fpicata , C. B. Pit. Tour* nefort. Ment ba fpicata folio longiore, acuto , glabro , nigriori , J. 13. Raii Kift. Mentba Romana , Ger. Ment ha Komana anguflifolia , fve Cardiaca , Park. Mentba fat ha vel hor tenfis, t eet ia, Dod. * Zy fchiet vierkante , roodachtige, takkige ftelen ter hoogte van drie voeten; de binders zyn langwerpig, vry fmal, fpits, aen de kan- ten getandt , een weinig ruig, bruin -groen van kleur’ ; de bloemen zyn airwyze aen de toppen der takken gefchikt , kleen ,van gedaen- te als een bek of als eene pyp, die van boven in twee lippen gefneden.wit van kleur’, en met eeni- ge roode dippen geteekent is; deze bloemen wor- den onderfteuut door kelken , die als horens ge- maekt , en aen de kanten getandt zyn ; als zy verwelkt zyn, komen ’er in de plaets van yder vier dunne langwerpige zaden , befloten in den kelk van de btoem’; haer wortel is lang, vezelachtig, en kruipende. Men kweekt deze plant in de tuinen; zy geeft een’ fterken en zeer aengenamen reuk ; zy is fpeceryachtig van fmaek. De tweede foort word genaemt Mentba fy hef ris rotundiore folio , C. B. Pit. Tournefort. Men- * Zie PI. XIV. Fig. io. Lil 2 M E. 4fi Mentajlrmn folio rugofo rotundiöre fponta- neum , flore fpicato , odore grav't , J. B. Mentafirim , Cord. in Diofcor. Tab. Ger. Mentaf rum foliis orbiculatis , Gefn. Ap. Zy fchiet vierkante, ruige delen , anderhalf voethoog; de bladers zyn bynaer rond, ge- rimpelt, en met witte vvolle bedekt ; de bloe- men zyn gelyk die van de eerde foort’, rnodach- tig-wit van kleur’; haer zaed is kleen en zwart: haer wortel is vezelachtig, en voortkruipende; deze plant geeft een’ uitmuntenden Herken en fpeceryachtigen , maer minder aengenamen reuk dan die van de Hof-Munte; zy is bitter, fcherp en t’zamentrekkende van fmaek ; zy wall op vochtige plaetfen omtrent de rivie- ren. De derde foort word genaemt Ment ha fylvefris longiore folio , C. B. Pit. Tournefbrt. Mentba Equina , Brunf. Mentafirim fylvefre, Eyft. v uigare , Lugd. Mcn^afl rum fpicatum folio Longiore cand/can- te, J. B. Raii' Hift. Zy wad omtrent drie voeten hoog; hare de- len zyn vierkant, en ruig; hare bladers zyn langwerpig, fpits,aen de kanten getandt, voor- zien met eene zachte witte wolle voornament- 3yk van onderen , vry aengenaem van reuk,, maer zoo derk niet als die van de tamme Muit- te; hare bloemen zyn geinaekt als die van de voorgaende foorten , airwyze gefchikt, kleen, roodachtig-wit van kleur’ ; haer wortel is ve- zelachtig, en voortkruipende ; deze plant wad op vochtige plaetfen, De vierde fóort word genaemt Ment ha fylvejlris longioribus , nigriorbus ff minus incams foliis , C. B. Pit. Tour- nef. Mcntajlrum aliud v Lob. Raii Hift. Mcntajlrum folio longiore , Park. Zy verfchilt van de voorgaende , dat hare bladers langer, en zoo wit niet zyn. De vyfde foort word genaemt Mcntba fylvejlris folio oblcngo , C. B. Pit. Tournefort. Ment ad ri amatici genus birfutum fpkdlatio- ret J. B. Raii HiIL M E. Ment af ri folia aquatica birfuta , Adv. Lob. Lugd. Ment af rum birfutum , Park. Zy fchiet ruige delen omtrent vier voeten hoog; de bladers zyn langwerpig, aen de kan- ten getandt, witachtig , wollig, van een’ Her- ken reuk, dien van Water-Munte naerbykomen- de, fcherp en heet van fmaek; de bloemen zyn die van de voorgaende foorten gelyk, pur- peruchtig van kleur’ , onderdeunc door ruige , en roodachtige kelken , en in breede airen ge- fchikt; haer wortel is voortkruipende; zy wad op vochtige plaetfen. Alle de Munten hebben veel fyne olie, en vlug en wezentlyk zout in zich. Zy verderken de herfenen , ’t hart , en de maeg; zy breken de winden, wederdaen ’tver- gift, verwekken den e'euslud, bevorderende maenddonden en de baring, helpen de ademha- ling; zy zyn afvegende, wondheelende , ont- bindende ; zy dooden de wormen; men gebruikt ze uit- en inwendig. Mentha, a mente, gedachte , om dat deze plant, de herfenen verderkende , de gedachten en ’t ge- heugen opwekt, MENTULA MARINA.’ Mentula marina1 Jonftoni, Halefirion qut* bufdam. Ver et illum, Apuleio. Uolotburium , Rondel. Is eene foort van Zee- Bloedzuiger , diea men gemeenlyk aen ’tdrand Vind, als of ’tvui- ligheit van de zee was; dit bloedeloos dier is een voet lang en zoo dik als een middelmatige arm , hebbende de gedaente van den wortel van witte Plompen; hy drekt zich uit en krimpt in als een gemeene Bloedzuiger; hy is bynaer zoo hard als horen ;. zyne kleur is roodachtig; uit ’tvoorde van zyn hoofd fchiet liy zekere hairen , die op de wys van kleene heedereu gemaekt , en met verfcheide kleene uitgeholde lichamen beladen of voorzien zyn , die hem tot een’ fnuit dienen, en waer meé hy vat en naer zich trekt, ’tgeen hy eet, en ’t aen zynen bek. brengt ; hy zwemt niet, hy kruipt zelfs niet als zeer langzaem ; hy leeft van kleene fchulp- vidchen., cn opent zynen bek zoo wyd, dat hy een’ geheelen fchulp met den vifch opflokt; hy heeft tanden, doch men bevind in hem gee- ne andere beenders; hy heeft veel olie en we- zentlyk zout in zich , maer word in de Genees- kunde niet gebruikt. Ment», M E. M E. Mtntula & Veretillum , om dat dit bloedeloos dier de gedaente heeft van een manlyk lid , dat in ’t Latyn Mtntula & Veretrum genaemt word. Halefurion , ex «As; up* , tnarina cauda , omdat dit dier als een ftaert gemaekt is , en omdat hy aen ’tftrand voortkomt. MENY ANTHES. • Menyantbes paluftre , Pit. 'lournef. Al nyuntbes palujlre, Lugd. Trifolium palujtre , C. B. Dod, J. B. Raii Hift. Trifolium majus & fbrinum^ Tab. Lotus palufïris , Gein, Hort 'Trifolium paludofum , Park. Gerra. In’tFranfch Meniante. In ’t Nedcrduitfch Boksbconen, Waterkla- vers. * Is eene plant, wier bladers drie aen 'drie op een’ langen fteel liaen , in grootte en ge- daente naer d;e van boonen gelykende , glad en zacht in ’t aenraken ; tuffehen dezelve fchiet ’er een deel op anderhalf voet hoog, die effen, glad, dun, groen, en van boven bewallen is met bloemen , die als klokjes gemaekt zyn , wit van kleur’ naer ’t purper trekkende, yder door- gaens in vyf deelen gefneden , en door kel- ken onderdeunt, welke als een kommetje ge- maekt en getandt zyn. Ah deze bloemen ver- welkt zyn , komen er gemeenlyk langwerpige vruchten in hare plaets, die eironde rode of geelachtige bittere zaden influiten ;haer wortel is lang, wit, en met vezelen voorzien. Zy is een zeer heerlyk geneesmiddel, voornamentlyk in alle ziektens, die uit verfloppingen ontflaen, als de geelzucht , in de waterzucht , ’t kolyk; zy is goed tegen ’t fcheurbuik, zy zet af door de pisvvegvn , is goed voor den fleen , en ’t nierenwee; zy zuivert de dikke vochten door die te verdunnen; men drinkt ze in een afzied- fj| , of men neemt ze in poeder tot eene drach* ma in driemael ’sdaegs, gedurende den loop van de ziekte. Deze plant waft in de moeraffen en in andere waterachtige plaetfcn in een’ fchralen grond; zy verfchilt in grootte naer de verfcheide plaetfen, waer in zy walt; de bladers zyn fom- tyds rondachtig , doch op andere tyden fpits. Haer zaed is ook goed tegen den hoeft en in. * Zie PI. XIV. Fig. ix. 4f 5 borflziektens ; het is afvegende, goed om de dikke vochten te verdunnen, en los te naken; men gebruikt ’t om de bloedfpouwing te doen ophouden. MERCURIALIS. Mercurialis, in ’t Franfch Mercuriale , in ’t Ne- derduitfeh Bingelkruid, is eene plant , waer van verfcheide foorten zyn: ik zal hier niet als van de twee voornaemfte fpreken, die men dagelyks in de Geneeskunde gebruikt. De eerfte foort word genaemt Mercurialis was , Ang. Matt. Mercurialis tefliculata , Jive mas , Diofc. & Plinii, C. B. Pit. Tournef. Mercurialis fruftum ƒ evens , Csef. In ’t Franfch Alercuriale male, In ’t Nederduitfch bingelkruid' mannetje. Zy fchiet hare ftelen omtrent een voethoog, die rond, zacht in ’t aenraken, en in kleene takken verdeelt zyn; de bladers zyn langwer- pig, vry breed, fpits, glad, groen, en aen de kanten getandt; uit den fchoot der bladeren komen korte en dunne voetfleeltjes , waer aen vruchten vaft zyn , die uit twee ruwe hairacb' tige zaedhuisjes beftaen , belluitende yder in hunne holte een kleen eirond of rond zaed; haer wortel is vezelachtig. De tweede foort word genaemt Mercurialis foemina , Ang. Matth. Mercurialis fpicata , Jive fcewina Diofc Sc Plinii, C. B. Mei cut iatis vulgaris , & i.Trag. Mercurialis florens , Caef. In ’t Franfch Mercuriale femelle. In ’t Nederduitfch Bingelkruid wyfje. Zy is het Bingelkruid mannetje in hare ftelen en bladeren gelyk, inner zy draegt als kleene airen , waer aen kleene , mofchachtige of uit verfcheide helmftyltjes beftaende bloemen by trosjes vaft zyn, die door diie- of vierbladige. kelken onderfteunt worden ; deze bloemen worden van geene vrucht noch zaed gevolgt. Het een en ’t ander Bingelkruid wallen over- al., lanüs de wegen., op de. kerkhoven, wyn- Lil 3 gatrd-' M E 4f4 gaerd-akkers , in de tuinen, tegen de heggens, maer voornamentlyk op vochtige plaetfen ; zy hebben veel olie, waterdeelen , en wezentlyk zout in zich; zy zyn falpeterachtig en onaen- genaem van 1'maek. Zy zyn verzachtende, laxerende, openende, goed om de maendHonden te bevorderen; men gebruikt ze voornamentlyk in afziedlelen totde klifteren en in Hovingen , fomtyds ook in- wendig. Mercurialis , a Mercurio , om dat de Ouden meenden, dat hun God Mercurius allereerlt deze plant in gebruik had gebragt. M E R G U S. Mergus, Clus. in ’t Franfch , Vlongeon , in ’t Nederduitfch , Duikjr of Duikjlaer , is een zee- vogel ten minden zoo groot als eene Gans; zyn liootd is kort en vry breed;zyn bek fpits en zwart; zyne tong lang, fpits, zwart, en kraekbeenig; zyn gehemelte is met kleene tanden voorzien , dienaer binnen omgebogen zyn; zyn lyf is met veel witte en zwarte veêren bedekt; zyne vleu- gels en Haert zyn kleen; zyne pooten zwart, breed, hebbende drie teenen; men vind hem gemeenlyk tuffchen Noorwegen en Yfland ; men ziet hem niet vliegen noch op ’t land ko- men , want zyne vleugels zyn niet bekwaem tot’t vliegen , noch zyne pooten tot ’t loopen, maer liy gebruikt ze tot ’t zwemmen; hy duikt in de zee om de vilïchen te vangen, waer me- de hy zich voed. In Amerika vind men andere foorten van Duikelaren. Zyn vet is verzachtende en ontbindende. Mergus , a mergere , duiken, omdat dees vo- gel in ’t water duikt om zynen roof te vangen. MERLUCIUS. Merlucius , five C allarias , Jonlt. in ’t Franfch, Peltte Moru'è , is een vifch , omtrent anderhalf voet lang, buikig, bedekt met dunne fchub- ben , op den rug en aen de zyden naer ’t afch- verwig trekkende ; zyn hoofd is dikach- tig, zyn wezen breed; zyne oogen zyn groot; in zyn hoofd vind men twee kleene langwerpi- ge Heenen; hy voed zich met kruiden en vui- ligheden, die hy aen ’tftrand vind; zynvleefch is wit , broos , goed om te eten en ligt te verteren ; men zet ze dikwils op de tafels voor. De Heenen, die in zyn hoofd gevonden wor- den, hebben een weinig zouts in zich, waex door ze openende en goed voor ’t graveel zyn; ook floppen ze den afgang; men bereid ze met ze op M E. een’ wryffteen te wryven; de gift is van eene halve fcrupel tot eene halve drachma. Merlucius , et mare e? Ittce , als of men zei- de, licht van de sjee , om dat dees vifch groote oogen heeft. MEROPS.’ Merops , Jon (ton. Is een vogel zoo groot als een Spreeuw, en die naer eene-Meerl ge- ly kt ; zyne veêren zyn op den rug blaeuw , en omtrent den buik bleek; zyn bek is lang, hard, en gebogen als eene zeilïen ; zyne tong is lang en dun ; hy opent zynen bek zeer wyd; hy flokt de byën en vliegen op, die hy vangen kan , waerom hy van zommigen Apias- ter er Mufcipula genaemt word. Hy is zeer ge- meen in Kandië , men ziet ’er ook in Ita- lië ; hy maekt zyn neH in de holen zes of zeven voeten hoog , en fomtyds omtrent de byekorven; zyne Hem komt die van een’ menfeh eenigzins naerby , en men hoort hem van verre grul , gruru , urubul roepen. Daer is eene andere foort van Merops, dien de Hoogduitfchers Hirundo marina noemen , hy is een weinig grooter dan de voorgaende. Het vleefch van den Merops in olië gefnerkt word geacht goed te zyn om de pyn , die door den Heelt van eene Byë is veroorzaekt, te verzachten; men legt ’t op ’t ltwael. Zyne gal met olië en galnoten gemengt verwt ’t hair zeer zwart. Merops , quaji, piipti «V , deleo , ik wifch uit, omdat deze plan: van Homerus is bekwaem geacht het ver- gift en de betooveringen te verdryven en uit ie roeijen. molybdoides, Molybdoides, lapis plumb arm, is eene foort van miuerael lood, dat ligtcr, maer veel harder is dan het gcmeene;of een zwarte fleen,die zacht in ’taenraken is en eenigzins naer zwart kryt ge- jykt; hy groeit in de zilvermynen of in byzon- dere mynen in Engeland, en op verfcheide an- dere plaetfen ; fommigen meenen dat hy een wei- nig zilver in zich hc-eft ; gebroken zynde fchynt hy" muisvael van kleur’, en zeer fcherp of vu uw van korrel; deze floiïe is zeer moeijelyk ie fmelten, en bederft allerlei loodwerk, waer onder ze gevonden word , daerom dragen de werklieden zeer naeuwe zorg , dat ’er onder ■'tgemeene miuerael lood geen gemengt zy. Som- mige Stoffcheiders maken hun werk van ’tlood uit deze myn’te halen, om dat ze meenen, dat ’tharder en zachter is als’tgemeene lood. De Molybdoides is opdroogende uitwendig ge- legt. Molybdoides, a tf , plumlum. momordica; Momordica , Caflor. Dur. Momordica vul%aris , Pit. Tournef. Momordica fruftii lutco rubejeente, Eyft, Balf antina rotnndifolia iepens , Jive mas , Balfamna mas , Ger. Park. Citcumis pmiccus , Gord. Hifi. Baljamina , five Pomum mirabile , Trag. Cbarantia , Dod. Balfamina ciicumerina , J. B. Raii Hifi. In ’t Franfch Pomme de Merveille. In ’t Nederduitfch Balfem- Appel, * Is eene plant , die dunne , rankachtige, kantige, gevoorde flelen fehiet ter hoogte van twee of drie voeten, zich door vezels of draden, die zy fchieten en hun tot klaeuwiertjes (trek- ken , aen flaken of (tokken , die men ’er byzet om ze t’onderfteunen , vaftmakende ; de bla- ders zyn die van den Wilden Wyngaerd, of lie- ver die van den Wyngaerd gelyk, maer kleener, van een aengenaem groen, door matiglyk lange flelen valt , een weinig bitter en fcherp van van fmaek ; de bloemen komen uit den fchoot der bladeren ; zy zyn gemaekt als bekkens , die tot hunne middelpunt in vyf deelen ge- fneden , en fomtyds zelfs van malkanderen gefcheiden,en witachtig-geel van kleur’ zyn; na- dat de bloem verwelkt is , komt ’er eene lange vrucht in hare plaets, bynaer als eene Kom- kommer van gedaeme , omtrent haer midden min, of meer gezwollen, eene roode offomtyds rood- achtig-gele kleur onder ’trypen aennemende , doorzaeit in hare oppervlakte met doornachti- ge knobbeltjes. Deze vrucht is niet vleezig, zygaet van zelfs open als door eene foort van veêr, en vertoont eene holligheit, die veel zaden influit , welke zoo groot als die van Citrullen , langwerpig, roodachtig, een weinig gefchaert,en meteen kapje ofvliesje be wonden zyn;haer wor- tel is kleen en vezelachtig ; deze plant kweekt men in de tuiuen; in de Geneeskunde gebruikt men bare bladers en hare vrucht , die men bal- fem-Appel noemt; zy heeft veel waterdeelen en olië, doch weinig zout in zich. Zy is verkoelende , opdroogende , wond- heelende; zy ftilt de pynen , verzacht de am- beijen , is goed voor de verbrandheic } en fcheurfelen uitwendig gebruikt. MONOCEROS. Monoceros , Unicornis, XJnicorm. * Zie PI. XIV. Fig. ié. Mum 3 In 4 6z MO. In ’t Franfch Licorne. In ’tNederduifch Eenhoren. Is volgens vele oude Natuurkenners een groot viervoetig dier , naer een paerd gelykende, dra- gende op ’t bovenlte van zyn voorhoofd een’ regten 1’chroefwyze gedraeiden, fpitfen horen , twee of drie voeten lang, die hem tot verwe- ringe dient; maer dit dier vind men nergens, en niemand van kuu , die ’er over gefchreven heb- ben, zegt hem gezieu te hebben; zelfs heeft men die plaetfen.niet aengeteekent , ahvaerhy voortkomt ; ’tis waer, dat men ons een’ witten horen brengt , die naer yvoor gelykf , en zeer hard, zwaar, en gedraeit is, zynde twee el- len lang, en van binnen hol, dien xnenVnicornu noemt, en in de Geneeskunde gebruikt; maer dees horen walt aen een’ grooten vifch , door de Yslauders Narwal genaemt, gelyk ik op zy- ne plaets , van dezen vifch fprekende, zeggen zal. Monoceros , a folus , e?xépxs, cornti , als of men zeide Beefl mit eenen honr. MORHUA, Morhua. Mo!ua, ïn ’t Franfch Monte. In ’t Nederduitfch Bakkeljaeuw , Kabbel- jaeu-w, Abberdaen , of Lab'berdaen. Is een zeevifch omtrent rwee voeten of twee en een halfvoet lang, naer mate breed, geteekent op zynen rug met afchverwige en rosachtige vlek- ken ; zyn bek en zyne oogen zyn groot ; hy heeft vier harde, fpitfe , witte, dicht gefloten tanden ,geplaetfl van achteren in de keel’, twee boven en twee onder, makende eene foort van vyl , die op malkander fluit, hebbende hunne punten naer binnen gekeert; zyn vleefch is wit en zeer fappig of krachtig ; dezen vifch zout men om hem goed te houden ; hy is zeer ge- meen op de vifchmarkten ; het mannetje is be- ter van fmaek dan ’t wyfje. Den tneefl. geachten en beden Bakkeljaeuw vangt men te Terreneuve omtrent Kanada , aiwaer hy in overvloed is , en voornamentlyk op eene plaets in zee genaemt de groote Bak- keljaeuw-Bank. Men kielt den verfchten, als zynde de aenge- naemlte van fmaek.. M O. Men laetden Bakkeljaeuw, nadat men hem ge- zouten heeft, droogen; en dat is ’t dat men Stokvifeh noemt. De tanden van den Bakkeljaeuw zyn ope- nende, zuurbrekende , goed voor de buikloo- pen ,en bloedfpouwingen , als ze op den wryf- fteen gewreven zyn; de gift is van eene halve fcrupel tot eene halve drachma. Zyne pekel is laxerende in de klilteren, en uitwendig gelegt ontbindende en opdroogen- de. M O R 1 N G A, Mormja, Acofltc, Calt. Lugd. is een Indiaen- fche boom, die in zyne grootte en bladeren naer den Maltikboom gelykt ; hy heeft zeer weinig takken , en veel kwaden; zyn hout is gemaklyk te breken; zyne bladers zyn van eene levendige donker-groene kleur’ , en van fmaek als het llaeploof ; hy draegt eene vrucht, die een voet lang, zoo dik als eene Radys, met agt hoeken verciert , helder van kleur’ tus- fcben groen en graeuw, mergachtig en wit van binnen, en in verfcheide huisjes verdeelt is , die kleene zaden in zich hebben, naer Cicers gely- kende, groen en zeer teêr , doch fcherper van fmaek den de bladers ; deze vrucht eet men, als ze gekookt is. De boom Moringa wad in overvloed in de gcheele Provintie van Malabar, langs de ri- •vier Mangate , aiwaer hy in groote meenigte vruchten draegt , die men te markt brengt, gelyk men in Europa met de boonen doet. Zvn wortel word voor een tegengift gehou- den , dat goed is tegen vergift, befmettelyke ziektens , beten der vergiftigde Hangen en an- dere bloedelooze dieren , tegen ’t kolyk en lazery ; men gebruikt hem uit- en inwen- dig. morina; Morina Oriënt alis earlinae folio , Pit. Tour- nef. In ’t Franfch Morïne. Is eene plant, die twee en een half voet ho*g walt en fchoon van aenzien is; hare bladers, die uit den wortel' opkomen , zyn omtrent eene handlang, twee of drie vingers breed, fpits, blinkend-groen , ruuw , aen de kanten met zwakke of buigzame punten of doornen voor- zien; de bloemen komen uit deu fchoot der blade- M O M O. bladeren, wervelwyzegefchikt , van eene onre- gelmatige gedaente ; zy zyn van een ftuk, beks- wyzegemaekt, wit in ’t opkomen , en naermate dat ze verouden rood wordende, van een’ vervró- lykenden reuk als die van den Wyngaerd; de wer- vels worden door bladers onderdeunt, die als de on derde gemaekt, doch veel kleener zyn , met de punt’ naer omlaeg gekeert. Deze bloem heelt twee kelken ? waer van de een onvrucht- baer is, en de an'det draegt een vruchtbegin- sel of jonge vrucht; dees laetde kelk is als in den eerden gevoegt ; ’t vruchtbeginfel word onder ’t opwaiïen een bynaer rond, en een weinig hoekig zaed ; haer wortel is dik als die van de Mandragora, en vleezig ; hare bloem heeft veel fyne olie, en vlug zout in zich. Zy is hart- en maegverderkende , goed voor ’thoofd, om de kwade lucht te wederdaen, de kwade vochten door de doorwaefleming uit te dry ven , zynde.in een afvveekfel of Conferf ge- bruikt; deze piant wad in warme landen. Men kweekr ’er in den Koningklyken Tuin te Parys. Morina , d Morino , De lieer Tournefort , heb- bende deze plant uit ’t Ooden gebragt , gaf ze den naem-van zynen vriend, den Heer Morin , vermaerd Kruidkenner van de Koninklyke Aka- demie der Wetenfchappen , Regerend Dodtor van ’t Genootfchap der Geneeskunde te Parys. MORION. Mornn ,Vramnion, iseenefoort vanOnixdeen, of een blinkende , doorfchynende , zwarte edele deen , gemengt met de kleur’ van den Karbonkel, dien men uit rndiën, Tyrus, Alex- andrië, Cypren , en Miféne brengt. Men wil dat dees deen, aen den hals’ gehan- gen , goed zy om de droefgeedigheit en de vallende ziekte te verdryven ; doch ’t is een middel van weinig kracht , liever gebruikt men tem tot cieraed. MOROCHTUS. Morochtus lap is. Leucopbragis . Graphida , Galaxias , Diofcor. G. Agricol. Is een zachte deen , die nu groen, dan zwarr, dan geel is, en een melkachtig vocht van zich geeft; men vind hem in de deengroeven van Sa- xen in Duitfchland; de * Duitfchers noemen hem Milchdein: Diofcorides , fprekende van * Georgius Agricola. 4^5 dezen deen, zegt, dat hy in Egypten groeit, en dat men hem, om dat hy zacht is en ligt fmelt , als zeep gebruikte om ’t linnen te waflehen ; fommigen gebruiken hem als een potlood om te fchryvcn of lynen te trekken, waerom men hem Graphida genaemt heeft. Hy heeft waterdeelen en olie in zich. Hy is goed om de bloedfpouvving en de an- dere bloedingen te dniten , de poren te ver- naeuwen, de fcherpheit van de blaes’ te ver- zachten , zynde ingenomen ; de gift is van eene fcrupel tot eene drachma; men gebruikt hem , met wolle gemengt , tot eene moêrpil tegen de vloeden der maenddonden ; in oog- wateren gebruikt men hem om de kleene zwe- ren der oogen op te droogen , en de onwilli- ge tranen te duiten; men mengt ’er van onder de ceroenen om de wonden op te droogen en te verzachten» Morochtus is een Griekfche naem pip »x,êo$, hu- cophragis , ex XsvKCf, Mms, & phragis , d prangen - do, als of men zeide breekbare deen, en die een wit vocht geeft. Galaxias , d ydx* , lac , om dat dees deen een melkachtig vocht geeft. Graphida, d K6) , video , men heeft de JMuskus-Rhee dezen naem gegeven , om dat ze ècn zeer fcherp gezicht heefc. motacilla. MotacUla , Jon ft. Caitd.i tremtla , quibufdam. In ’tNederduitfch Kvoikjlaert. Is een kleen e vogel , die gedurig den (hert roert , waer van daen zyne namen komen. Daer zyn twee foorten , eene witte en eene gele; zy onthouden zich omtrent de rivieren, of andere waterachtige plaetfen ; dees vogel leeft van vliegen en wormen; hy heeft veel vlug zotlt en olie in zich. Hy is openende en zeer goed voor den deen, en om de pis teverwekken; men laethern droo- gen, en men neemt hem in poeder; de gift is van eene fcrupel tot eene drachma. M O X A. * Moxa, Pomet, is een Katteen van China, of eene wol, dat men van eene foort’ van Byvoet krygt , wier bladers grooter zyn dan die van den gemeenen Byvoet. Deze bladers laet men óroogen, en wryft dan de zelve in Bukken tus- fchen de handen , dan fcheid men ’t hair of wol van ’thout en van de vezelen; dit hair of ka'toen bewaert men. De Chinezen, Japanners, en zelfs de En- gelfehen maken ’er lonten van zoo dik als eene p. rnelchaft, die zy gebruiken om de jigt te genezen ; zy fteken eene van deze lonten in brand, en branden ’er ’t pynlyke deel meê ; men wil dat dit vuur geene pyn veroorzaekt wegens eene byzondere eigenfehap van ’t kat- toen; doch dit is moeijelyk te gelooven , ten ware zy dit kattoen gebruiken , gelyk de Heel- meeders hier het werk van Vlas in de laet- koppen. M U C U N A. Mucuna pbafeolus , G. Pifon. Mucuna Brqjitienfis , Marcgrav. Pbafeolus filiqud deurente. Pbafeolus fiüquis taris bifpidis & rugojh , fruttu nigro , PJumerii. In ’t Franfch Pois d faire grater. * Is eene foort van Turkfche boon van Amerika of eene rankachtige plant , die op- klirat en zich valt maekt tot aen de tak- ken van de hoogde boomen ; haer deel is dik, taei, en zeer buigzaem; de bladers zyu van gedaente en grootte als die van onze Turkfche boonen , maer een weinig vader, zenuwachtig, donker-groen van boven, en wit van onderen met wolie zoo zacht als zy- de; de bloemen waden op den top, bedaende yder uit vyf gele bladeren, die van gedaente als de fchellen van erweten, en open zyn, uit wier midden vele bleeke helmdyltjes opko- men , zonder reuk, onderdeunende yder. een kleen bruin helmpje ; als deze bloemen ver- welkt zyn, volgen ’er in hare plaets lange en gerimpelde peulen , die in ’t begin ros zyn , maer onder ’t rypen eene zwarte kleur aen- nemen, bedekt met zeer fyne en ligte, doch fpitfe en zeer doordringende kleene hairen , die zich gemaklyk aen de huid hechten , hoe weinig men ze ook aenraekt , of ’er zelfs maer by komt , en eene fmartelyke jeukte veroor- zaken, die zoo veel te ongemaklyker is, dat, hoe men ’t deel meer krabt , het hair dieper indringt , en de .jeukte derker is ; ’t binnen- de van de peul’ is wit en blinkende ; zy heeft twee of drie zaden of boonen , die zoo groot als erweten, rond of bolrond, en platachtig zyn, bedek: met eene dunne, doch harde, zwarte, blinkende fchell’; hun vleefch is wit , valt , en laf van fmaek ; fommigen eten ze. De bladers van de plant’ worden van de In- dianen gebruikt om zwart te verwen. MU- * Zie PI. V. Fig. 6. Nnu i * Zie PI. XV. Fig. 3. 4ó£ M U M ü, M U G I t. Nulil Cepbalus. In ’tFranfch Mugt, Mn jon, Mulet, In ’t Nederduitfch Harder. Is een zee- en riviervifch , die een groot hoofd heeft, waerom men hem Cepbalus, a «■ caput noemt ; zyn fnuit is kort en dik, zyn lyf langwerpig, en met fchubben bedekt; in zynhoofd vind men eenen fteen , dien men Echinus of rphondylus noemt , om dat hy met punten bezet is ; dees vifch is gemeen in de Middelandfche zee; hy zwemt ongemeen fnel, en geeft den Viffcheren veel moeite; hyis goed om te eten , heeft veel olie en waterdeelen , tamelyk vlug en vaft zout in zich. Zyne maeg gedroogt en tot poeder gemaekt is goed om de braking te doeu ophouden , en de maeg te verfterken. De fteen, dien men in zyn hoofd vind, is zeer openende en goed om den fteen der nie- ren of blaes’ te breken-; de gift is van eene halve tot twee fcrupels; de kuit van dezen vifch dient om zekere foort van Caviaert te maken , die men in Provence op de vaiten dagen met olie' en citroenfnp eet. MULLUS. Mullus, in ’tFranfch Barbeau of SurmnUt , ift ’ t Nederduitfch Barbeel, Bartn , is een langwer- pige zeevifch , van eene middelmatige groot- te , omtrent twee ponden gemeenlyk wegen- de ; hy is bedekt met groote teêre fchubben hy leeft van de klcene viffchen en van de doode lichamen der dieren ; hy is goed om te eten, heeft veel waterdeelen, olie en zout, dat by- naer geheel vlug is, in zich; Hy is goed om ’t kolyk te ftiilen , de am- beijen te verwekken ; men zegt dat hy den Yennsbrand ftilc , doch ’t is niet waerfchyu- lyk , want hy verdunt ’t bloed. Zyne kuit is zeer buikzuiverende.' MULUS. Mu’tu feu Hinnus , in ’t Franfch Mulet, in ’t Nederduitfch , Muilezel , is een viervoetig dier, van grootte als een paerft; ’tw.yije word Mula , in ’t Franfch Mule , in ’t Nederduitfch Muilezelin genaemt , beide worden ze van een’ hengft enezelinneof van een’ ezel en merrie ge- teelt, ook gelyken ze naer die beiden; het is zeer zeldzaem, dat dit dier voortteelt, men heeft zelfs gelooft, dat dit dier alzoo onbe- kwaem tot de voortteling was als de wanfehep- fels, waer van men meent dat ’teene foort is , doch men heeft zich bedrogen; want ’tis dik- wils gebeurt , dat in verfcheide landen eene muilezelin een muilezeltje heeft voortgebragt; onder andere zag men ’er eene te Palerme in Sicilië in ’tjaer 1703 , die drie jaren oud zyn* de een veulen teelde; zy voedde dat met hare melk, die ze in overvloed had; men vind dit geval gemeldt in ’t Dagregifter vanTrevoux van Wynmaend 1703. bladzyde 82. Omtrent ’t gebergte van Savoije en Auvergne vind men eene foort van Muilezel Gemars ge- naemt, hy is van een’ ftier en eene merrie ge- teelt; hy is bynaer zoo hoogals een Ezel , maer is fterker en bekwamer om een’ zwarer lafttedra- gen dan de gemeene Muilezel ; hy heeft een’ muil, naer dien van den os gelykende, maer zyn lyf is als dat van den Muilezel ; zyne ooren zyn kleener. Alle de deelemvan den Muilezel en zyn drek hebben veel olie en vlug zout in zich. De nagel of klaeuw van den Muilezel is goed om den vloed der maendftonden, en de andere bloedingen te ftoppen; men geeft dien in van eene halve tot twee fcrupels ; men gebruikt dien ook in rookingen. De drek van den Muilezel is goed tegen den roodtloop, vloed der maendftonden , miltziek- te , en om ’t zweet te verwekken ; de gift is van eene fcrupel tot eene drachma, gedroogt en tot poeder gemaekt. M U M I A. Mumia , in ’tFranfch Mumie , in ’t Neder* duitfeh Mumie , is een gebalfemd en gedroogd lyk van een’ man , vrouw, of kind; de eerfte Mumiën zyn gehaelt uit de graven der oude E yptenaren , onder de Grafnaeldens , waer van men nog fraeije overblyffels ziet eenige uren van groot Kairo ; dit balfemen gefchied- de met balfems , Cederen harft , Jodenlym , Myrrha , Aloë, en. verfcheide andere fpe- ceryachtige middelen, die bekvvaem waren de vochtigheit van ’tvleefch naer zich te trekken, de poren te fluiten, den toegang van de lucht te beletten , en de bederving tegen te ftaen; he- dendaegs gebruiken wy bynaer de zelve droo- geryen om de lyken te balfemen; maer hunne gebalfemde lyken bleven veel langer tyd zonder te bederven, dandie, welke wy tegenwoordig bal- femen, M U, M U. femen, het zy dat hunne droogeryeu betet wa- ren dan de onze , of dat ze eene beter wys van balfemeu hadden , dan die wy hebben , of dat hunne graven drooger, met meerder zou- ten of lyraen vervult, of eindelyk de beder- ving' minder onderworpen waren dan de onze; want indien mende overlevering’ geloof geett, men zietMumiën van Egypten van vier duizend jaren , daer men in de laatfle eeuwen werk heeft gehad de lyken boven de drie honderd jaren te bewaren. Men vind fomtyds op de kullen van Lybië doode menfchen- lichamen , die al daer door de baren van de zee geworpen zynde van ’t zand doordrongen en gedroogt of om beter te zeggen door de hitte van de zonnc, die in dar land zeerhevigis, gekalcineert zyn ; men vind ’er ook in de woeflynen van Zara , alvvaer ’t zand zoo fyn is, dat ’t alles doordringt, en alvvaer men geen water vind om dendorflte lef- fchen ; de Reizigers , die de Karavanes niet. volgen , raken ligtelyk van ’t pad af, en ko- men door den. honger en dorfl om , en hunne- lyken verdroogen ’er zoodanig, dat ze maer ’t vierde deel wegen van ’t geen ze wegen moe- iten; deze gedroogde lyken noemt men witte Mumiën. Daer zyn in verfcheide warme landen-, als te Touloufe en elders , zekere kelders of begraef- plaetfen, waer in de doode lichamen veid ao- gen, en met hun hair, zonder eenigebalfeming’, tot twee honderd jaren bewaert worden , om dat deze kelders eertyds gedrekt hebben om kalk te bewaren ; want deze kalk heeft de voch- tigheit van de plaets verteert , en daer een in- druk van vuurdeeltjes- nagelaten, die bekwaem zyn de waterdeelen van ’t iyk te verdroogen,. en den dikken dampte verdryven; deze lyken. zyn ook eene foort van Murnië. Men moet niet gelooven , dat degemeene Mu- mië, die men ons brengt , de oprechte Mumië van Egypten zy , die uit de graven der oude Egypte- naren gehaelt is ; deze is te zeldzaem , en in dien men ’er iets van heeft , bewaert men ’t in kabinetten als eene groote ariteit. Die men by de Droogiden vind , komt van de lyken van verfcheide menfchen , die de Joden of zelfs de Ctiridenen, nadat zy er de ingewan- den en herlenen hebben uitgenomen, met de Myrrhe_, Aloë , Wierook, Jodenlym, en ver- 1'cheide andere droogeryen balfemen; deze ge- balfemde lichamen laten ze op den oven droo- gen , om ze van al hunne waterachtige voch- tigheit te berooven , en om ’er de gommen heter te doen indringen, ten einde zy zouden konnen bewaert worden. Men moet de Mumië zuiver, fchoon, zwart, blinkende, vry derk en niet onaengenaem van reuk kiezen; door de fcheikundige overhaliug krygt men ’er veel olië en vlug zout af. Zy is atvegende , wondheelende, ontbinden- de , zy wederdaet het heet-vuur , verderkt , is goed tegen de kneuzingen en om te belet- ten , dat ’t bloed in ’t lichaern dolt. De witte Mumiën of de gedroogde licha- men zonder balfeming’ hebben zoo veel kracht niet, om dat de brandende hitte van de zon- ne die gekalcineert, en ’er bynaer al de olie en ’t vlug zout van weggenomen heeft. Mum'ia. is een Arabifch woord , dat een ge-- balfemd en verdroogd lichaern beteekent. M U N G O. Mrngo , Garzise- Mejje , Avicennze» Mens , Bellunenli». Is een zaed van Amerika , van grootte als Korianderzaed , in ’t begin groen, maer on- der ’t rypen zwart wordende; het is in Gu- zarate en in Dekan zoo gemeen, dat men het tot voeder voor de paerden gebruikt ; fom- tyds eten ’er de menfchen van, nadat zy het, gelyk de rylt, hebben laten koken; men zegt dat ’er in Paleflina ook van dit zaed walt. De Mungo is goed om de koortfen te gene- zen; men laet ’er ’t afziedfel of merg van ge- bruiken. M U R E X. Murex , is een fchulpvifch , eene foort van Purpervifch , zoo groot als twee t’ zamenge- voegde oeflers ; zyn fchulp is hobbelachtig van buiten , heeft vier of zes lange, harde, fpitfe horens en is geelachtig van kleur’ , doch van binnen wit, glad, en blinkende ; daer zyn ver- fcheide foorten ; men vind hem by de rotfen in de zee ; zyn vleefch is goed om te eten , maer hard om te verteren; zyn bloed geeft eene purpere verw. Dees vifch is openende ; zyn fchulp tot poeder gemaekt is goed om de pis te verwek- ken , de buikloopen te floppen, en ’t zuur in ’t lichaern te breken, want ’t is eene alkaline ftofte ; de gift is van eene halve fcrupel tot twee fcrupels ; men gebruikt ze ook om de tanden fchoon te maken. Murex , Nnn 3 M U M U, 47° Alurex , a tnurt , rat , om dat de gedaente van dezen fchulp met die van de rat eenige over- eenkomt heeft. De Vader Plumier fpreekt onder een groot getal fraeije aenmerkingen , die hy in de Eilan- den van Amerika gemaekt heeft , van eene loort’ van Purpervifch , dien hy Cochlea vtram purpuram jundcns genaemt heeft, en die by de Inwoonders van de Eilanden onder den naera van Pi(feur , PiJJer, bekent is ; dees laetfle naem is hem gegeven , om dat hy , als men hem van de rotfen , waer op hy kruipt gelyk onze takken op de aerde , wil afnemen , met groote fnelheit een tocht uitfchiet; dit vocht is van dezelve dikte en wittigheit als <5e gemeene melk; dees fchulp heeft een’ zeer korten grond, en eene zeer ruime opening , 't gaufche buitenfte gedeelte is hobbelig door ver- fcheide kleene verhevenheden , die naer ltleene nagels gelyken , en die bynaer als de pannen van een dak vervolgens en in orde gefchikt zyn ; de rand van de lipp’ is vry cierlyk getandt, het binnenlte daer van is uitnemende glad, bleek- v.'itvan kleur’ , naer ’t bruin trekkende, behal- ven omtrent de tegen over gelegen zydevande lipp’,a>lwaer ze een weinigjeblaeuw vleefchkleu- rig is; men ziet fomtyds van de zelve fchul- pen, die van buiten verfcheidentlyk gekleurt zyn. De vifch , die in den fchulp is, is eene foort van tak , die 'er uitkomt en op de rotfen kruipt doormiddel van een’ vry breeden grond; aen yder zyde van zyn hoofd heeft hy een’ zeer zachten en zeer fpitfen horen , aen wel- kers grond zyne oogen geplaetft zyn op klee- ne ronde verhevenheden ; zyn vleefch is een weinig harder dan dat van onze takken , graeuw- achtig-wit van kleur’, en van fmaek zoo heet als de peper; als hy weder in zynen fchulp gekropen is, fluit hy ’er zich geheel in door middel van een fchild , dat eirond , lang , hard als horen , dun , en zvvartachtig van kleur’ is; ’t vocht , dat hy uitwerpt, als men hem van de rotfen wil afnemen, word bewaert in eene groote vouw of plooi, diehy, onmidde- lyk achter den hals , op den rug op de wys van eene hageltafeh heeft; hy werpt ’tvan den hoek naer den grond; men moet zeer behendig zyn om dit fap te vangen , want indien men den fchulp niet heel vaerdig van de rots’ af- trekt , werpt hy ’t al naer buiten met eene wonderlyke vaerdigheit ; yder dier heeft ’er niet meer van dan om een’ halven notefchulp te vullen; dit fap is, als ’t uit den kleenen vifch komt, zeer wit, maer word eenigen tyd daerna Jchoon groen , en eindelyk van een zeer fchoon rood met een weinigje paers gemengt; ’c linnen, dat met dit fap geverwt is, behoud altyd zyne kleur, hoe zeer men ’t ook wafcht. Ilyaldien het fap of vocht , dat dit dier uitwerpt, het purper der Oude Romeinen is geweelt , vervolgt de Vader Plumier , moet men zich niet verwonderen, dat ’t zoo hoog geacht en zoo koltelyk is geweeft: , aengezien de kleene meenigte , die men ’er van krygt; men zoude een groot getal van deze kleene viflehen moeten hebben , om ’er alleenlyk een’ mantel mede te verwen; ’t is ook niet te ver- wonderen , dat men 't gebruik daer van heeft nagelaten, zedert men de Kochenille, die de zelve verw geeft, heeft uitgevonden. Men heeft in ’t Dagregifter van Trevoux van Wynraaendi7i2. gefproken van eene zekere klee- ne Indiaenfche (Tak, die men vind op eenige kuflen van de Zuid -zee, in ’t Koningkryk van Guatimala, alwaer ’t Noorder- Amerika aen de Land -engte van Darië grenft; dit kleene dier fchynt de Purpervifch der Ouden geweeft te zyn; hy heeft de grootte van eene Honigbye, zyn fchulp is dun en niet zeer hard, men verzamelt hem naer mate dat men hem vind, en men bewaert hem in eene pott’ vol water, maer dcwyl het zeld- zaem is ’er veel te gelyk te vinden, hebben de Indianen langen tyd van doen, om ’er zoo veel van te verzamelen als genoeg is tot ’t verwen van een (tuk (toffe van eene matige grootte ; doorgaens verwen zy ’er kattoen-garen mede; de verw is niet moeijelyk te maken. Nadat men eene genoegzame meenigte van deze kleene flakken verzamelt heeft , kneuft men ze met een’ zeer gladden (teen , en men doopt terltond het kattoen-garen of de (toffe in hun bloed, waer door het de fchoonfte aenge- naemltepurpere vervv verkrygt, die met oogen gezien kan worden ; en ’c voordeel , dat ’er in lteekt,is, dat, hoe men de ftoffe , die ’er mede ge- vervvt is , meer wafcht, de kleur fchooner en glinlterender word, zy verlchietganfch niet in ’c verouden ; deze verw is van een’ hoogenprys; de ryklte Indiaenfche vrouwen verfiereu ’er zich mede. MUS. Muty Ratut , in ’t Franfch , Rat, in t Neder- duitfeh. Rat , of Muit is een viervoetig dier, waer van verfcheide foorten zyn , doch ik zal hier maer van de Huisrat fpreken ; ge- meenlyk is zy eene hand lang en een vuilt dik, zeer vlug, altyd ongeruft en in bewegiDge ; de kop is ltleen ; de oogen zyn levendig en doordringende , by nacht ziende; de bek is langwerpig en ('pit*,- aen beide zyden met ee- M U. M U. 47 ï nige baerdhairtjes voorzien ; de tanden zyn fpits en fcherp, de ooren kleen , ftyf en regt ; de ftaert is zeer lang en niet zeer vaft, want men behoeft ’er maer weinig aen te trekken om hem van ’t lyf te fcheiden ; de kleur van ’t hair is gemeenlyk afchgraeuw of bruin ; dit dier houd zich 'verholen in de gaten der mu- ren, tuflehen ’t huisraad, indekelders, op de zolders, om de kat te fchuwen, die zyn bitte- re vyand is; het voed zich met ’t geen dat het krygen kan , als vruchten , granen , kaes , hout, brood, kaerfen; het heeft een’ onaenge- namen en viezen reuk; hetheeft veel vlug zout, waterdeelen en olie in zich. Men acht deRatgoed voorde genen, die hun water niet konnen houden; men geeft haer ook te eten aen die, welke in hun bedpifTen; zy is ontbindende uitwendig gelegt. Haer drek in ’t Latyn Mufcerda genaemt is ope- nende en goed voor den fteen , zynde gedroogt, tot poeder gemaekt , en ingenomen; de gift is van eene halve fcrupel tot eene drachma; men gebruikt dien ook uitwendig tegen de fchurft in azyn ontbonden, en tot poeder gemaekt en met geeft van honig en lap van Ajuin gemengt om ’t hair te doen groei jen en te doen weder- komen. Men bragt my in ’t Jaer 1702 uit Barba- rye eene foort van Rat van eene zeer byzon- dere fchoonheit; zy was zoo groot als eene van de.grootfte Ratten , die in Vrankryk ge- vonden worden ; de- kop was een weinig grooter dan een duivenei, van boven twee vingers breed , allengskens fmaller wordende tof aen haren bek, die niet zeer fpits was; de gantfche kop was drie vingers en eenige lynen de lang; de ooren geleken naer die van de ge- meene Rat maer zy waren veel kleener , graeuw van kleur’, zeer achterwaerts geplaetft; de oogen waren groot, fchoon , en levendig; de tanden zeer fpits; zy had eenige graeu- we doch vry platachtige baerdhairtjes aen beide zyden van haren bek; de hals was kort, 'liet lyf vyf duimen lang , en dikker naer den ftaert dan elders ; de pooten waren bynaer zoo lang als die van het Eekhorentje , maer de achterfte waren een weinig langer en fter- ker dan de voorfte ; yder poot had vyf vry lange en dunne teenen, met zeer klee- ne klaeuwen voorzien; ’t dier was overal, be- halvenaen den ftaert, bedekt met een vry kort, fchoon, glad , en blinkend hair , geteekentmet fchoone heerlyke ftrepen van gefchakeerde kleuren, graeuw, bruin, wit enifabel, over- langs in orde of evenwydig gefchikt van zy- aen bek tot omtrent den ftaert en over de bee- neti; zyn ftaert was langer dan zyn lyf, dun maer bekleedt en verfiert met fchoon hair, een vinger lang , dun , naer een’ veêr ge- lykende , en rondom over einde ftaende als een heerlyke vederbofch , met kleuren bynaer die van ’t lyf gelyk , en op de zelve wys in or- de gefchikt , dat zeer fraei ftond. Dit dier was in de bollchen , in Barbarye voongekomen ; ’t was een mannetje; men had een wyfje van ’t zelve geftacht ook meê gebragt , maer het was onder weg geftorven ; ’t was zeer kou- welyk, en beefde bynaer altyd voornament- lyk in den winter , hoewel men zorg droeg het by ’t vuur of in eene mof te houden; ’t ging niet ras, klauterde zelden, fchreeuwde als eene rat , en verbergde zich wel ras, als ’t eene kat hoorde ofrook ; hetatnoten, brood, amandels, melk, fuiker, zat op zyn gat, als het at, gelyk ’t Eekhorentje, en zyne voorfte pooten, die hem tot handen ftrekten , oplig- tende vattede het ’t geen men hem gaf met zyne vingeren aen , om ’t aen zynen bek te brengen, en hield ’t zoo, totdat het dat tee- nemael geknabbelt had; het was zeer tam, en liet zich met vermaek in eene mof dragen, om dat het ’er zich warm bevond ; het kon in onze luchtftreek niet langleven, het zy wegens de koude, het zy by gebrek van een wyfje; wanc het werd zoo hitzig, dat zyne teeldeelen als een dik gezwel uit zynen buik puilden , waer in de verfterving en ’t heet-vuur kwam; dit dier geleek naer de Rat en ’t Eekhorentje. MUS ARANEUS. Mus araneus, in ’t Franfch , Mufarai^ne , is eene foort van kleene rat zoo groot als eene muis, wier beet men zoo venynig acht als die van eene fpinne; haer bek is lang en fpits ; hare tanden kleen en met eene dubbele ry; hare oogen-zeer kleen in vergelykinge van haer lichaem , zoo dat zy blind f'chynt te zyn; haer ftaert kort en dun; haer hair rofachtig, behalven aen den buik, alvvaer ’t wit is-, men vind ze in Italië en in Duitfchland; ’s winters begeeft zy zich in de ftallen, en ’s zomers ia de tuinen en in de plaetfen , die vol koedrek zyn; zy voed zich met wortelen en voorna- mentlyk met die van artifchokken en van an- dere moeskruiden, ’t geen den Tuinderen veel febade doet ; in de Geneeskunde word hy niet gebruikt; foramigen noemen ze Mufet. Mus araneus , om dat dier eene foort van Rat is, die men meent, gelyk de fpin, vergiftig te zyn. MUSA. 4 7* M U. M U. MUSA. JVIufa arbor , J. B. Park. Mufa Serapionis , Lob. Ge r, F alma hum i lis Ion gis latifque foliis , C. B. JVIufa & Ficus Martabanis , Garz. Mufa , five Ficus Indica , A colt as. Mauze , Theveti. Ataws , Alpino. Powtf Paradyji , Lud. Romano. Dudaim in Bibliis. Pacoira , Marcgr. Pifon. B*/*, H. M. In ’t Nederduitfch Vygeboom van Indië. Is een kleene Indiaenfche boom of heeder, wiens (lam doprgaens zoo dik als de dye van een’menfch, fomtyds dikker, fponsachtig, en met verfcheide fchubachtige op elkander liggen- de fchorfen of bladeren bedekt is ; de bladers zyn zeer lang en breed , verfterkc yder door eene dikke en breede rib , die naer de lengte midden doorloopt , en in zyd-aders zich ver- fpreid ; de top van deze plant’ fchiet een’ enkelen tak zoo dik als de arm , endigende van boven met een hoofd , dat als een Pyn- appel gemaekt , en met roode of geelachtige bloemen voorzien is; dees tak is verdeelt in verfcheide leden , waer van yder twaelf of veertien vruchten voortbrengt , zoo dat men fomtyds tot twee honderd vruchten langs de- len tak ziet hangen; deze vrucht noemen de Indianen Arrmfa of Mufa-, zy is langwerpig en van grootte als eene van onze Komkom- meren , driekantig , bedekt met eene leer- achtige ichelle , die gemaklyk in drie dee- len kan gefcheiden worden , en een merg- achtig vleefch zoo zacht als boter inlluit , dat aengenaem van fmaek en zeer goed om te eten is; zyn wortel is lang , dik , rond, met verfchei- de hóutachtige vezelen voorzien , zwart van buiten , vleefchachtig en wit van binnen , waterig, zoetachtig, en een weinig t’zamen- trekkende van fmaek ; dees wortel geeft door de fneden, 'die men ’er in maekt , een fap, dat een weinig oliachtig en wit is, maer dat wel haed rood word ; dees boom wad in verfcheide Ooit- en Weftindifche Provintiën. Zyne vrucht is voedzaem , doch hard om te verteren ; de Egiptenaers maken ’er een af- ziedfel van, dat ze gebruiken om de fcherpte van de verkoudheit te verzachten , want de- ze vrucht is verkoelende en bevochtigende , en goed tegen de ontftekingen van de bord. ’ De wortel gekneud en in melk gekookt is goed om de fuizelingen te verdryven; zyn fap, dat uit de fneden vloeit, die men ’er in maekt'. is zeer t’zamentrekkende. M U S C A. Mufa , in ’t Franfch Mouche , in ’t Neder- duitfch Vlieg , is een kleen gevleugeld bloede- loos dier; waer van vele foorten zyn, doch ik fpreek hier alleenlyk van de gemeene of huis vlieg’ , die by yder een bekent is. Zy heeft aen haer hoofd twee t’zamengevlog- ten horens, een’ kleenen fnuitmet een’ angel, en twee oogen van eene purperachtige kleur’; hare vleugels zyn vliesachtig; haergeheele lyfis ruig, zwartachtig-graeuw van kleur’, hebbende aen den buik als halve ringen; zy heeft zes ruige pooten, die in verfcheide deelen onderfcheiden zyn, en yder dezer pooten is gewapent met twee klaeuwen of fcharen, tuflehen welke men kleene hairen gewaer word, en zy zyn daerenboven van onderen en zelfs rondom met zeer vele kleene punten, de Wolkaerders- kammen gelykende, voorzien; deze klaeuwen en punten gebruiken zy om zich aen de gladfte lichamen vad te hou- den , en boven aen een’ zolder te hangen, eu daer te loopen zonder af te vallen , ge- lyk wy zien; dit bloedeloos dier komt in den zomer voort; ’t gebruikt zynenihuit en zynen angel , om ’tfap uit de kruiden en ’t bloed uit de dieren te zuigen ; ’t legt witte eijers bekleedt met twee doppen, waer uit kleene wormen komen, die, naermate dat hunne vleugels groei- jen. Vliegen worden , en wegvliegen ; de Vlie- gen hebben veel waterdeelen , olie en wezent- lyk zout in zich. Zy zyn goed om te verzachten , te ontbin- den, ’t hair te doen groeijen , zynde gekneud en daer op gelegt; men haelt ’er ook een wa- ter van over , dat goed is voor de gebreken der oogen. M U S C A R I. Mufcari y Clufii, Ger. Mufcari majus obfoleto flore, Eyft. Pit, Tour- nefort. Mufcari obfolutiore flore , CJuf. Raii Hift. Hyacintbus odoratijfimus diclus Tibcadi & Mufcari , J . B. Hyacintbus racemofus mofebatus , C. B. Hyacintbus Botryoides Cbalccdomcus mofeba- tus , Tab. Dipea- M V. M U. 47? Dipeadi Cbahedonicum & ïtalorum , Leb. Lugd. Is eene plant, die uit haren wortel’ vyf of zes bladers fchiet , die ter aerde neêrliggen , meer dan anderhalf voet lang, fraai, gevoort, vry dik, en vol fap zyn ; tuflehen de zelve fchiet ’er een Heel op langer dan de hand, vry dik, rond , zonder bladeren , maer bynaer van ’t midden af tot boven toe bewallen met bloe- men, die als belletjes gemaekt, in hare ope- ning’ met zes hoeken uitgekerft , in ’t begin purperachtig of groen , daerna wit- of blaeuw- of zwartachtig- groen , of donker • purperach- tig , vervolgens bleek of gedachtig , en ein- delyk, als ze beginnen te verwelken, zwart- achtig van kleur’ zyn ; haer reuk is fpecery- achtig en zeer aengenaera , dien van de Muskus naerbykomende ; op deze bloemen volgen vry groote driekantige vruchten, waer van yder in drie huisjes verdeelt is , en waer in eenige ronde zwarte zaden zoo groot als erten gevon- den worden; haer wortel is eene dikke wit- achtige bol of ajuin, bedekt met verfcheide rokken of fchellen , bitter van fraaek , en van onderen met eenige lange dikke vezelen voorzien ; deze plant word in de tuinen door de Bloemiflcn gekweekt; daer zyn verfcheide andere foorten van Mufcari, die in de kleur’ van have bloemen, of in de breedte van hare bladeren, of om dat ze wild zyn, verfchillen; de Heer Tournefort heeft deze foort van plant’ van de Hiacint onderfcheiden door de bloem , die in de Mufcari een belletje is , dat is te zeggen , eene foort van klokje , ’twelk aen de'opening’ naeuwer word, daer dat van de Hiacint zeer wyd is uitgebreidt. De wortel van de Mufcari ingenomen doet braken ; van buiten gelegt is hy goed om te verteren, te ontbinden, en te verdunnen. Deze plant heeft men Mufcari genaemt, om dat hare bloem een’ Muskus-reuk heeft. MUSCIPETA. Mufcipeta . v Mufcicapa. In ’tFranfch Moucherole. In ’t Nederduitfeh Vliegevangtr. Ts een kleene vogel zoo groot als eene Mufeh , die na de vliegen jaegt om ze te eten; daer zyu verfcheide foorten van; hy onthoud zich in de boflehen , maer vliegt dikwils de os* feu na , om de vliegen te vangen , die hen om- ringen. Hy is openende en ontbindende. Mufcipeta, quafi Mufcapeta, a Mufca , Vlieg e? peto, ik begeer, als of men zeide Vogel op dt vlic gen verlekkert . MUSCIPULA, B Mufcipula Lobelii, Ger. Park. Artnerius flos , 3. Dod. Vifcaria fativa. Tab. Lychnis vifcofa purpurca latifolia la vis . C. . Raii Hifi. Pit. Tournefort. Centaurium minus adulterinum, qiiibufdam. Ljcbnidis vifcida genus , j . 13. In ’t Franfch Atrape-moucbes. In ’t Nederduitfeh Vliegend , Tuiltje s-bloe- mcn. Is eene foort van Lychnis , of eene plant , die eenen of verfcheide Helen fchiet een voet of anderhalf hoog , die dun , rond, fiyf, tak- kig , doorgaens van onderen roodachtig en ge- knoopt zyn. De bladers wafïen tegen over rr.al- kanderen, aen hunnen grond breed, en hun4 nen Heel omvattende, aen ’tander einde fpits , zee-groen van kleur’, van een’ falpeterachti- gen fmaek dien van de moeskruiden naerbyko- uiende. Hare bloemen zyn op de toppen der takken en Helen als kleene ruikers gefchikt ge* lyk die van de kleene Santorie , van eene fchoone roode kleur’, een weinig reuks geven- de. Yder dezer bloemen bc-Haet uit vyf bla- deren op de wys van eene nagelbloeme ge- fchikt, gelyk in de andere foorten van Lychnis, onderfleunt door een’ langwerpigen en purper- achtigen kelk. Als deze bloem verwelkt is , komt ’er eene vrucht in hare plaets, die klee- ne, bynaer ronde, roodachtige zaden infhiit ; haer wortel is enkel , houtachtig, wit en met eenige vezelen voorzien. Deze plant wafi aen de kanten der wegen, op drooge en onbebouwde plaetfen ; uit haren Heel vloeit een zeker lym- achtig fap, waer door de vliegen gevangen wor- den; zy heef; veel olie en wezentlyk zomin zich. Men acht ze goed tegen de beten en Heken der venynige dieren , zy is afvegende en hee* lende. Mufcipula, h mufca , vlieg, er pulla , zwart , als of men zeide Plant zwart van de vliegen, omdat O o o de M U. 474 M U. de vliegen aen ’tlym, dat uit haren Heel komt, vaftblyven. MUSCULUS. Mufculus, Mytulus. Deltoides'. In ’tFranfch Mende, Moule , Caycu. In ’tNederduitfch Moffel. Is een kleene fchulpvifch op de vifchmark- ten zeer bekent, bynaer van gedaente als eene kleene fpier, waer van daen zyn naem mogelyk gekomen is hy opent zich in twee gelyke deelen, die van buiten gebult of verheven, c-n van binnen hol zyn; daer zyn twee algemeene foorten , eene Zee- en eene Riviermoll'e!. De Zeemoffel is de geachtfte , hebbende veel beter fraaek dan de andere ; haer fchulp is zwart, blaeuwachtig, glad, en blinkende; hy fluit een’ kleenen langwerpigen vilch in, van grootte als eene boon, malfch, wit, in ’t zout wa- ter zwemmende, lekker, en zeer goed om te eten. De Riviermoflel heeft een’ eironden en geel- achtigen fchulp, die een’ kleenen vifch inlluit van grootte en gedaente als de voorgaende , zwemmende ook in ’t water, maer hy is niet zout; haer vleefch is wat hard en zwaer om te verteren. De Moffels vind men doorgaens aen rotfen of fomtyds aen Hukken bonts vaft door zekere fteenachtige hardigheden , die bynaer de ge- daente van de kaft van eene kies hebben; ook, zyn ze omringt met eene foort’ van vezelach- tig mofch; zy leven van water, vvaer mede zy van tyd tot tyd hare fchulpen vervullen , dat met hare kieuwen door eene foort van ademha- ling fcheppende; zy openen zich, fluiten zich weer, komen half uit hare fchulpen, en krui- pen ’er weêr in, zelfs is ’er eene groote foortv die gelyks ’t water dryft ; zy verbergen en be- graven zich in ’tzand, als zy de koude gewaer worden; fomtyds werpen ze een vocht uit zoo wit als melk. Die breeder noopende dit Huk onderrecht willen zyn , zullen de verhandelin- gen konnen lezen , die de Heeren Poupnrt Mery, en de R.eaumur in onderfcheide verhan- delingen dies aengaende in ’t licht hebben gege - ven , die te vinden zyn in de Gedenkfchriften van de Koningklyke Akademie der Wetenfchap- pen ; de Moffels hebben veel olie, waterdce- ben en vlug zout in zich.. De Moffelfchulp op een’ wryffleen gewre- ven is openende door de piswegen , en goed om de buikloopen te floppen; de gift is van eene halve fcrupel tot eene drachma. Die van de Zeemoffel is goed om de vliezen , die op do oogen der paerden groeijen , te verteren , als men ’er, tot poeder gemaekt zynde , van in blaeft. De vifch is opdroogende en ontbindende. Men zegt, dat men. in fommige plaetfen van Brazilië Moffels ziet, die zoo groot zyn, dat yder van haer uit den fchulp genomen tot agt oneen weegt , en dat de fchulpen van deze groote Moffelen uitnemende fraei zyn. Dezen fchulpvifch heeft men Mufculus ge- naemt, of om dat hy bynaer de gedaente van eene kleene fpier heeft zoo als gezegt is, of omdat hy in ’t water met eene foort’ van mofch, in 't Latyn Mufcus genaernt , omringt is. Deho'des , Qr&ce êtx-rttittic , omdat dees fehulp- vifch de gedaente van de Griekfche letter 3iX]u heeft. MUSCUS ARBOREUS. i Mufcus arboreus , Ufnea officinarum , C. B. Mufcus quermts , Lob. Ger. Mufcus arboreus nulgaris & quercinus T Park. Mufcus arboreus villofus, J. B. Raii Hift. In ’tFranfch Moujfe d'arbre , of Ujnee com- mune. In ’tNederduitfch Boommofch. Is eene kleene plant , wier bladers zoo fyn als hair gefneden , wit, en zacht zyn; zy watt in de klooven en op de ballen van verfcheide boomen , als op denEikeboom, Populierboom , Olm- boom, Berkenboom, Appelboom, Pereboom, Pynboom , rooden Denneboom, Cederboom, Denneboom , Lorkenboom ; de meeft geachte en fterkfl riekende is, die men op den Ceder- boom vind ; men moet ze wit en zuiver kie- zen ; zy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy is t’zamentrekkende en goed om de buikloopen , bloedingen , en braking te flui- ten; men kan ze in afziedfei of in poeder ge- bruiken. De Reukbereiders maken van dit tot poeder gemaekt Mofch ’t voornaemfte deel van hun Cyprus-poeder. MUSCUS M U. M U MUSCUS TERRESTRIS REPENS. Mufcus vulgat HJimts , C. B. Pit. Tournef. Mufcus bortenfis , Trag. Mufcus tcrreflris vulgaris , Dod.Lob. icon. In ’t Franfch Moitffe tenejlre. In ’t Nederduitfch Acrdmfcb. Is een kruipend Mofch , dat de magere , on- vruchtbare. en vochtige gronden bedekt, in de boffehen, en wouden, op de deenen, en in de woedynen ; de bladers zyn zoo fyn als zeer fynehairen, zacht, groen, en fomtyds geel- achtig; ’theeft veel olie en waterdeelen , wei- nig wezentlyk zout in zich. Het is t’zamentrekkende, goed om t bloe- den te doppen , ’er opgelegt zynde. Het is waerfchynlyk, dat Muskus van tGnekfch 'x lieer zont niet bezet is; men moet ’t zuiver en ligc vuur vattende verkiezen ; de Ouden noemden het dphronitrum. Uit Ooft - Indië brengt men ons een fchoon Salpeter, dat zeer geacht is, voornamentlyle tot bufpoeder ; men zegt, dat ’t by Pegu gevon- den word , en dat dit berg-zout daer zoo over- vloedig is , dat men het uit zekere woefte en onvruchtbare aerdens in witte kristallen , zoo dicht by malkanderen als gras, ziet opkomen ; men heeft ’t maer te verzamelen en te zuive- ren; het fchyntmetons gezuiverd Salpeter over een te komen. Het gemeene Salpeter moet wel gezuivert in lange kriftallen , zoo als gezegt is, gekozen worden , verkoelende de tong als men 'ervan op legt, en eene groote vlam gevende, als men ’er op gloeijende kolen van legt. Men werkt aen dezuiveringe van ’t Salpeter in ’t kleen Wa- penhuis van Parys; men laet ’er ook uit Indiën van komen. Het is openende, infnydende, ontbindende; het lelcht den dorft, verwekt de pis, weder- üaet de verrotting, verkoelt ’t bloed, dryft den fteeu der nieren en blaes’ af; de gift is van eene halve ferupel tot eene drachma; men zout ’er de zalmen tneê om hun eene fchoone roode kleur te geven. Plet Nitrum der Ouden is ons onbekent; dit was ’t Salpeter niet; het kreeg zynen naem van een Land van Egypten Nitrum genaemt, alwaer hec, zoo men zegt, in overvloed gevonden werd; men gelooft, dat ’t de Anatron was, wter van ik op zyne plaets gefproken heb. N I X. Nix, in ’t Franfch Neige , en in ’t Neder- duitfeh Sneeuw , is een verdund , en door een’ houden wind in de lucht bevroren water; door- gaens is zy in kleene witte kriftailyne vlokken gevormt,doch verfchillende van gedaente naer de bepalingen , die de wind daer aen gegeven heeft; men ziet ’er fomtyds vallen , die de ge- daente van kleene ftarren hebben ; dit water lluit onder ’t bevriezen een zuur zout van de lucht in, dat de Sneeuw een weinig fcherper en doordringender maekt; in den winter is zy nuttig op de landeryen om het koren te bewa- ren , omdat zy het bedekt , en door middel van haerzout eene foortvan giftinge of warmte onderhoud, die belet, dat zyazaed bevrieze en verga. Zy is verdunnende , bevochtigende , afve- gende, verkoelende, goed tegen de gebrand- heit , kwade oogen en oatftekingen. De bevroren vruchten bedekt men met Sneeuw, opdat zy , zachtjes ontdooijende , bewacrc worden zonder te bederven of te rotten. N O C T U A. Noflua, in ’t Franfch, Cbahuan of Hilott , in ’t Nederduitfch , Uil, Nacht-Uil, is een vogel , die niet als’s nachts vliegt en fchreeuwt; daer zyn ’er van verfcheide grootte, maer hy is ge- meenlyk zoo groot ais eeue duif; zyn hoofd is dik ; zyne oogen zyn breed , naer die van de kat gelykende ; zy dienen hem niet als ’s nachts, want hy kan ’t licht van den dag niet verdra- gen; zyn bek is kleen , langwerpig, en geel; zyn hals is kort; zyne beenen zyn met vederen be- dekt; zyne pooten zyn ruig; hy is donker van kleur’, onthoud zich. op fteenachtige plaetfen, tuiïchen de rotfen,op de bergen , in oude ver- vallen gebouwen, voed zich met honigbyè'n , hagedilfen , en ratten; hy heeft veel vlug zouE en olie' in zich. Zyn vleefch is ontbindende en goed tegen de lambeit, droefgeeftigheit , keelontfteking; men gebruikt het in- en uitwendig; de gift is van eene halve ferupel tot eene drachma , ge- droogt en tot poeder gemaekt. Zyne gal is goed om de vlekken van de oo- gen weg te nemen. Zyn vet is verzachtende en ontbindende , goed om de zenuwen te verfterken,en ’t gezicht te fcherpen. Noölua. , a notie , om dat dees vogel niet als ’s nachts vliegt en fchreeuwt. NOLIME TANGERE. Noli me tangere , J. B. Raii Hift. Balf antina lutea , Jive Noli me tangere , C. B. Pit. Tournefbrt. Perficaria fUiquofa , Ger. Mercurialis fylvejlris , Ncli me tangere dicja , Jive P^rjicaria Jiliquofa , Park. bnfatiens her ba , Dod. In ’t Nederduitfch Kruidje roer my niet. * Is eene foort van Balfamlna, ofeeneplanr, die' eenen teêren, gladden, blinkenden, groe- nen, ledigen, takkigen fteel fchiet anderhalf voethoog, en meteen fmaekloos fap voorzien; hare bladers zyn over en weêr gefchikt , die van ’t Bingelkruid gelyk, maer een weinig grooter, aen de kanten getande , fchoon groen van kleur’, en vol fap; uit den fchoot van deze blade- * Zie PI. XVI. Fig. i. Rrr N O. 494 bladeren komen lange , dunne , naer de aerde ge- bogen voetdeeltjes , zich in drie of vier takken verdeelende , wacr aen kleene, uit vier onef- fen bladeren bedaende bloemen valt zyn , die van de andere foorten van Balfamina gelyk , geel van kleur’, met roode Hippen geteekent, en in haer midden met verfcheide witte helm- dyltjes verzelt. Als deze bloemen voorbyzyn, komen ’er lange, dunne, knoedachtige vruchten in hare plaets, van eene groenachtig-witte kleur’, met groene drepen. Deze vruchten gaen on- der ’trypen open , en, door den wind of door de minlle aenraking bewogen zynde, fchieten door eene foort van veer langwerpige , alchverwige of roodachtige zaden uit; haer wortel is vezelachtig. Deze plant wad in de boflchen, op vochtige en loimnerryke plaetfen; zy heeft veel waterdeelen , olie, en wezentlyk zout in zich. Sommige Schryvers, en onder anderen Dodoneus , hebben gemeent, dat zy eene kwaedaertige hoedanigheit bezat, en heb- ben ze onder de vergiften gedelt ; nogtans leert de ondervinding , dat zy geene kwade uit- werkingen voortbrengt , maer men bevind ’er goede van. Zy is zeer openende, goed om de pis te doen lozen, den deen der nieren en blaes’ te breken, in een afziedfel of overgehaeld water ingenomen. Men meent ook, dat zy doet braken en af- gaen ; deze uitwerkzels heb ik niet vernomen , 'doch ’t is waerfchynlyk, dat zy verfcheide krachten verkrygt naer de verfcheide luchtdre- ken , vvaerin zywad; zy is ontbindende , afve- gende, en wondheelende uitwendig gelegt. Noli me tangere , feu impatiens herba , omdat, als mende vrucht van deze plant’ aenraekt, ’er zaden met geweld uitfpringen , die zich tuflchen de vingers voegen en de handen vuil maken. N O S T O C. Nofloc clnifionm , Pit. Tournef. Mitfcus fugax membranaceus pinguis , Bot. Monfp. Is eene foort van vliesachtig Mofch , dat een weinig fmerig is , of eene kale zoode aerde , bleek-groen van kleur’ en fmaekloos , die langs de wegen en in de weiden wad en zich zeer verfpreid ; men ziet het niet dan in de dag- en nachtsevening van de Lente en van den Herfd, men vind ’t over al omtrent Pa- rys. Sommige Kruidkenners noemen ’t V/nea fantArum, in ’t Franfch Ufnée-plante ; het heeft N U. veel waterdeelen , olie en vlug pisachtig zout in zich. Deze plant geplukt en in warm water ge- weekt ontdoet zich bynaer geheel , en bederft in korten tyd. Zy is weekmakende, verzachtende, wond- heelende, ontbindende, en dilt de pyneu uit- wendig gelegt. Nofloc is een Hoogduitfche naem. NUMMULAR1A. Nummularia , Ger. Raii Hift. Nummularia vulgaris , Park, Centimorbia , Gefn. Tur. Nummularia major lutea , C. B* Nummularia , fvve Centimorbia , J. B. Lyfimachia humi fufa folio rotundiore , Pit. Tournefort. In ’t Franfch Nummulaire. In ’t Nederduitfch Penningkruid, Duizend- kruid , * Is eene foort van Wederik, of eene plant, die verfcheide lange, dunne, takkige, langs den grond kruipende en dangwyze loopende delen fchiet , dragende bladers , die tegen over malkanderen daen , een vinger breed , bynaer rond, een weinig gerimpelt , groen, en zeer t’ zamentrekkende van linaek zyn ; de bloemen komen uit den fchoot der bladeren; zy zyn groot, geel, als roosjes gemaekt, iu vyf deelen gedieden , fpits en aen kortedcelt- jes vad; als deze bloemen voorby zyn, ko- men ’er kleene bolronde vruchten in hare plaets, die zeer kleene zaden influiten; haer wortel is kleen. Deze plant wad op vochtige plaetfen, aen de kanten der wegen, by de beken; zy drekt zich min of meer uit in groot- te naer de gronden , waer in zy wad; want die men in de tuinen vind, word grooter , dan die in de velden wad; zy heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Zy is t’ zamentrekkende , wondheelende , goed tegen de zweren der long’, voor de aêrn- bordigheit , de dangebeten , de fcheurbuik , den roodeloop , de bloedfpouwing , den vloed der maenddonden en der ambeyen, tegen de fcheurzels en buikloopen ; men gebruikt ze in- en uitwendig. Uummularia, a nummo , gemunt geld, penning , om dat de bladers van deze plant’ door hun- U8 * Zie PI. XVI. Fig. 2. N U. N U. ne gedaente een fl.uk gemunt geld of een’ pen- ning verbeelden. Centimorbia , als of men zeide Kjuid , dat goerl is om honderd foorten van zjektens te geneden ; dat eene vergrooting is , die by de Schryvers vry dikvvils gebruikt word. NUX CARYOPHYLLATA. Nux caryop/jyllata. In ’t Franfch Noix geroflée , of Noix de Ma- dagafcar. Is eene noot zoo groot als eene gal- noot , rond, kaflanjebruin , hebbende den reuk en fmaek van Kruidnagelen , doch zwakker , een’ korrel of zaed influiten- de; men brengt ze ons van Madagafcnr; zy is de vrucht van een’ boom, in ’t land Ravend- fara. , genaemt , die op ’t Eiland van S. Lau- rens in overvloed wafl; zyne bladers komen die van den Lauwrierboom in gedaente naerby. Men fchelt de tweede fchors van dezen boom’, en men laat ze droogen; zy gelykt in gedaente en in kleur’ zeer naer de Kaneel; maer heeft den fmaek van Kruidnagelen , men noemt ze in ’t Franfch, Canclle gerofiée, oï Ca- pelet , of Rois de Crabe. De vrucht en de fchors van dezen boom zyn hoofd- en maeg-middelen , goed om de winden te verdryven , den etenslufl te ver- wekken , ’t vergift tegen te flaen. NUX I N S A N A. Nux infana , ab effdiu Primula infana nautis Belgis , Gluf. Pruna infana fpinofa , C. B. In ’t Nederduitfch Malle Pruim , Malle Root. Is eene Indiaenfche vrucht van grootte als onze kleene pruimen, rond, met eene harde, ruwe, roodachtige fchors’ bedekt , eene vlies- achtige, zwarte en met eene witte vlekkc ge- teekende, vry groote kern influitende, die met een zwartvleefchof merg , naerdatvande flee- pruimen gelykende , omringt is; deze kern heeft eene pit , die hard en afchverwig van kleur’ is. Deze noot wafl aen een’ boom’ van groot- te als een Kerfeboom , en die lange en fmal- le bladers als die van den Perzikboom draegt. Deze vrucht brengt eene zeer kwade uit- werking voort in de genen , die ’er van eten, want zy veroorzaekt fuizelingen en eene yl- 4 5>f hoofdigheit, die fomtyds twee of drie dagen duurt , of zy veroorzaekt buikloopen. Zy is verdoovende, men kan ze uitwendig in zalven gebruiken , om de pynen te ver- zachten en te (lillen. Nux infana , wegens de kwade uitwerkingen , die deze noot iif ’t lichaem veroorzaekt, als men ze eet. NUX JUGLANS. Nux juglans , Dod. J. B. Raii Hifc. Nux jitglans , five regia vulgaris , C. B. Pit. Tournefort. Nux juglans v ui garis , Park. In ’t Franfch Noyerl Tn ’t Nederduitfch Noteboom , Okkernoteboöm , Walnoteboom. Is een groote en fchooue boom , die zeer takryk is, en zyne takken zeer wyd uiefpreid , makende eene groote fchaduw ; zyne bladers zyn groot, breed, zenuwachtig, groen, flerk van reuk, t’ zamentrekkende van fmaek; zyne katjes zyn lang, neêrhangende , van gedaente en dikte als Rupfen , uit verfcheide blade- ren, die fchubwyze langs een’ priem gefchikt zyn, t’ zamengeflelt , geelachtig van kleur’; ’t onderfle van deze bladeren is met verfchei- de helmpjes bedekt , die geinéenlyk aen zul- ke korte helmflyltjes vafl zyn , dar men ze naeuwelyks gewaer word; de vruchten waf- fen op den zelven voet, die de katjes draegt , maer op afgezonderde plactfen ; zy zyn de Noten , die by ydereen bekent zyn , en in ’t Latyn Nuces genaemt worden ; yder van haer is bedekt met een’ vleezigen , groenach- tigenbaft’, waer onder men den houtachtigen, harden, bynaer ronden of eironden dop vind, die men notefchulp noemt, en eene foort van pit influit, die in twee of in vier vleezige, mergachtige, witte deelen verdeelt is, eenig- zints naer kleene dyën gelykende, lekker en aengenaem van fmaek, naeuw omzet met een dun , fyn vliesje , dat ’er aen vafl is , doch dat ’er gemaklyk affeheid ; deze kleene deelen van de Noot zyn door een houtachtig middel- fchot, dat men in ’t Franfch Zeft noemt, ge- fcheiden; terwyl de Noot nog heel jong en een weinig waterachtigis , word ze in ’t Franfch Ctrneau genaemt, men eet ze met zout, ’t is eene lymachtige kofl , die dikwils onverterin- gen veroorzaekt, als men ’er zich in te buiten gaet ; ’t is waer, het zout verbetert die met hare deelen te verdunnen; de Noot is minder Rr r i onder* N U. N U. N Y. 40 onderworpen deze kwade uitwerking voort te brengen , als ze hare volkomen grootte of rypheit heeft gekregen. Het hout van den Noteboom is hard, fterk, vaft , gewatert , bedekt met eene dikke afch- verwige fchors’; zyne wortels zyn groot , lang , in den grond zich zeer verfpreidende ; dees boom wad in vette gronden in’t veld en in de tuinen ; hy heeft veel olie en zout in zich. Het Noteboomenhout word van de Werk- lieden gebruikt tot het maken van kabinetten, fchryftafelen , toonbanken, kaften; in de Ge- neeskunde word ’t weiniggebruikt; in een afzied- fel ingenomen is het nogtans zweetdryvende en verzachtende. De bolfter v.an de Noten is zweetdryvende en goed om ’t vergift te wederftaen; de Ver- wers trekken 'er eene fterke verw uit, De lchulpen en middelfchotjes derNoten zyn ook zweetdryvende eu opdroogende ; men ge- bruikt ze met de China , Salfeparilla , en Pokhout in de koeldranken. De gekonfyte Noten verfterken de maeg , verwekken ’t zaed, geven een’ frilfchen mond; en verbeteren den kwaden adem. Uit de drooge Noten perft men eene olie , die onder de voedfels en in de Geneeskunde veel gebruikt word tegen ’t kolyk , om de naweenen der kraemvrouwen te verzachten, om te ontbinden en de zenuwen te verfter- ken. De tweede fchors van ’t Noteboomenhout fluit ’t braken , men laet ze droogen , en men maekt ze tot poeder; de gift is van eene fcru- pel tot eene drachma. Het fap van den wortel van den Noteboom word goed geacht om de jigtpynen te ftillen, uitwendig gebruikt zynde. De bladers en de katjes of bloefems van den Noteboom zyn t’zamentrekkende , zweetdry- vende en goed om de kwaedaertigheit der voch- ten tegen te ftaen , in afziedfel gebruikt. N«x a nocere , fchaden , om dat de reuk van den Noteboom hoofdpyn verwekt, en verfchei- de menfchen duizelig maekt : men merkt ook aen, dat ’er maer zeer weinige planten onder de fchaduw van den Noteboom wallen. Juglans , quaCi Jovis glans. Nax regia , omdat de Noteboom door Ko- ningen uit Perfien is vervoert , en in an« dere landen aengekvveekt. NÜX MEDICA. N«x mtdica, in ’t Franfch Medicinale, is eene vrucht van grootte als eene kaftanje , zeer hard , langwerpig , in haer midden ver- heven , en aen beide de eindens wat platach- tig, geelachtig van kleur’, een weinig naer’t rood trekkende , aen de eene zyde naer hare lengte -half open, en aen de andere zyde nneuwkeurig gefloten , hebbende rondom in’t midden eene rib. Zy wad aen een boom’, die in de Maldivifche Eilanden in Amerika groeit. Deze vrucht ingenomen is goed om de baring te helpen, den uitgang van de nageboorte te bevorderen, de herfenen te verfterken, tegen de vallende ziekte. N ux mtdica , otn dat deze noot dikwils by de Indianen in de geneeskunde gebruikt word. { * * NUX VOMICA. N«* vomica, in ’t Franfch N oix vomique , in ’t Nederduitfch Kratnoogen , is eene kleene, platte, ronde , of bolronde vrucht , van breedte als een Franfch oortje , fluweel- achtig of wollig , van buiten muisgraeuw van kleur’ , hard als horen , van binnen van verfcheide kleuren, dan geel , nu wit, fomtyds bruin. Sommigen gelooven, dat zy de kern is van eene vrucht zoo groot als een appel, die in verfcheide geweften van Egypten aen eene groote plant’ waft; doch de W3erheit is , dat men den oorfprong van de Kraenoogen nogniet recht weet , en dat ’er in alle befchryvingen, die men ’er van gegeven heeft, niets zekers is; men moet ze dik, zuiver, en nieuw ver- kiezen ; men kan ze tot geen poeder maken, als ze niet eerft gerafpt is , want zy is van eene horenachtige hardigheit; men laet ’er de honden en andere viervoetige dieren , die men wil doen fterven , van eten , want zy vergif- tigt hen door als eene fpons in hunne maeg’ te zwellen , en ze te doen flikken ; voor de menfchen is ze geen vergift. Uitwendig in een poeder gebruikt is zy af- vegende , opdroogende, ontbindende ; men gebruikt ze ook inwendig onder verfchei- de t’zamengeftelde middelen, die goed zyn om ’t vergift te wederftaen, en de kwade vochten door de doorwaeffeming uit te dryven. N Y M P H JE A. N ymphaa, in’t Franfch N enuphar, in't Neder- duitfch Plompen , Water-Roz.in , Meer- Bladers , ij eene waterplaut , waer van twee foorten zyn. N Y. N Y. 457 De eerde foort word genaemt Nympbaa alba , J. B. Nympbaa candida , Trag. Fuch. Nympbaa alba major , C. B. Pit. Tournaf. 'Nenufar album , Brunf. In ’tFranfch Nenufar blanc. In ’t Nederduitfch Witte Plompen. * Deze plant fchiet groote, breede, bynaer ronde, dikke, lyvïge , leêrachtige binders, die boven op het water dryven , en vol aderen, op den rug. witachtig- groen , van onderen don- ker- groen , en van een’ vry laden grasachti- gen fraaelc zyn ; hebbende yder twee kleene ftompe oortjes ; deze bladers worden door lange roodachtige, teêre , fappige , vooze delen, die zoo dik als de vinger van een kind zyn, onderdeunt; hare bloemen zyn groot, dik, breed als ze open zyn , uit verfcheide roos- wyze gefchikte bladeren t’zamengedelr, fchoon, wit als die der Lelien , maer zonder reuk , vervat in een’ kelk, die gemeenlyk uit vyf witachtige bladeren bedaet, en yder door een voetlleeltje onderdeunt, dat naer den deel der bladeren ge- lykt ; als deze bloem voorby is , komt’er eene ronde vrucht te voorfchyn , naer hare lengte in verfcheide huisjes, die met langwerpige, zwart- achtige , blinkende zaden vervult zyn , ver- deelt ; haer wortel is lang , zoo dik als de arm , op den bad met kwaden voorzfen , van buiten bruin van kleur’, van binnen wit, vleezig , voos, met veel lymachtig fap ver- vult , op den grond van ’t water in de aerde met verfcheide vezelen vad. De tweede foort word genaemt Nymphrea lutea , Ger. Nympbaa lutea major , C. B. Pit. Tour- nefort:. _ Nymphrea citrina , Cord. Hift, Nemtpbar luteum , Bronf, In ’tFranfch Nenufar jaune. In ’t Nederduitfch Gele Plompen, Zy verfchilt van de voorgaende, dat hare tladers zoo rond niet. , of een wei- * Zie PI. XVI. Fig. 3.. nig langwerpig zyn ; dat hare bloemen geel zyn; dat hare vrucht eene kegelswyze gedaen- te heeft, en grooter zaden dan die van de witte Plompen influit; en dat haer wortel van buiten groen is; de eene en de andere Plompen wallen in de moeraden , poelen, en rivieren ; zy hebben veel waterdeelen en olie, weinig zout in zich. De witte Plompen zyn in de ge- neeskunde zeer in gebruik. Hare bloem en haer wortel zyn bevochtigen- de, verkoelende , een weinig verdoovende; zy dillen door hunne lymachtige deelen de al te groote beweging der vochten; zy zyn goed tegen de fcherpheit van de Pis, om ’t bloed te verzachten , tegen de heete koortfen , ver- koudheden een afziedfel genomen. Ookgebruikt men ze uitwendig tegens de ondekingen , om de huid fchoon te maken en te verzachten , en om den flaep te verwekken. Men heeft de Plompen den naam van N>ra- ph&a gegeven , om dat zy in ’t water waden , waer in de Dichters verfiert hebben , dat de Nymphen of Watergodinnen zich onthielden,. NYMPHOIDES. Nympboides aquis innat ans , Pit. Tournefort. Nympheea lutea minor flore fimbriato . C,: Bauh. J. B. Is eene waterplant, die de Schryvers onder de foorten van Plompen hebben geplaetd. De Heer Tournefort maekt ’er een afgezonderd ge- dacht van; hare bladers zyn van gedaente als die van de gele Plompen , maer kleener, aen den wortel door lange , ronde, en op ’t water dryvende delen vad, bitter van (inaek; tuf- fchen dezelve ryzen ’er ronde delen, dewelke bloemen onderdeunen, die uit een enkel blad be- daen , dat als een bekken gemaekt, meeden. tyds in vyfevengelyke deelen, die aen de kanten als met franjes bezet zyn, gefneden , en geel van kleur’ is; dit bekken is vervat in een’ kelk, die tot omtrent zynen grond in vyf deelen ge- klooft is. Als de bloem voorby is , komt ’er een langwerpig , platachtig , en eenigzins vleezig zaedhuisje in hare plaets , hebbende maer eene holligheit, waer in verfcheide lang- werpige bittere zaden befloten zyn; yder met een vliefachtig kapje omringt ; haer wortel is dik, knoedachtig, door verfchei- de vezels in de aerde vad. Deze plant wail in de poelen eu moeraden; zy heeft veel olie waterdeelen , weinig zout in zich. zy Rrr 3 o c. o c. 498 Zy is afvegende, verkoelende, t’ zamentrek- kende, verdikkende, goed om de bloedingen te (luiten , den (laep te bevorderen, de fcherp- beit van ’t bloed te verzachten, in een afziedfel gebruikt. O. O C H R A. OChra , in ’t Franfch Ocre , in ’cNederduitfch Oker, berg-Geel, is eene aerde in klonteren, die droog, vettig, broos, zagt in ’t aenraken, geel of goudgeel van kleur’ is , en uit eenige diepe mynen van Berry gehaelt word. Men kalcineert ’er van in ’t vuur, tot dat zy eene roode kleur heeft verkregen ; deze noemt men Roode Oker. De eene en de andere van deze aerdens wor- den tot ’t Schilderen gebruikt ; men verkiert die, welke zuiver, broos, en hoog van kleur’ zyn. Zyzyn ontbindende, opdroogende, t’zamen- trekkende , uitwendig gelegt. Uit Engeland brengt men ons eene foort van ■Roede Oker, die men Engeljch bruin noemt ; men gebruikt ze tot ’t Schilderen. Uit ’t zelve land brengt men ons eene ande- re foort van Oker, die van ’t Engelfch-Bruin niet verfchilt, als dat ze heel donker van kleur’ is; in ’t Franfch noemt men ze Potée, men ge- bruiktze om de fpiegelglazen te polyrten. Deze twee laetrte foorten van Roode Oker zyn opdroogende en t’ zamentrekkende. O C H R U S. ' Ochrus folio integro capreolos emittente , C. B. Pit. Tournefort. Ochrus , five Ervilia , Dod. Raii Hifi. Ochrus y five Erviliim flore ff fruBu albo , Park. Lathyri fpecies , qua Ervilia fylvefris Dodo- fiaoy J. B. In’t Nederduitfch Kleene Erweten , Gemeene Erweten , Ronde Er voeten , He ere Erweten. Is eeneplant.die rtelen fchiet eenigzins die van de Platte Erweten gelykende, welke anderhalf of twee voeten lang , hoekig , en zwak zyn , en ter aerde nederliggen ; hare bladers zyn lang- werpig, deze enkel, gene t’ zamengertelt uic andere bladeren by paren gefchikt, alle met klaeuwiertjes eindigende; hare bloemen komen uit den fchoot der bladeren, en zyn aen korte voetrteeltjes vart, als die derpeulvruchten , wit, door fpitswyze ingefneden kelken onderfteunt; als deze bloemen voorby zyn , komen ’er peu- len in hare plaets , yder uit twee fchelien t’za- . mengertelt, die vyf of zes bynaer ronde kor- rels of zaden influiten, zoo groot als kleene erweten, donker geelachtig van kleur’; haer wortel is vezelachtig; deze plant wart op de velden, tuflchen ’t koren; haer zaed heeft veel olie en wezentlyk of vlug zout in zich. Zy is afvegende, t’ zamentrekkende , ontbin- dende , en verterende. Ochrus, ab Ochra, Okjr , om dat ’t zaed van deze plant’ eene kleur heeft, die van de Oker naerby komende. O C I M U M. Ocimum vulgatius, C. B. Pit. Tournefort. Ocimum v uigare majus , Park. B aft Hat ft! , five Ocimum , BrunF. Ocimum medium vulgatius ff nigrum , J. B- Raii Hift. Ocimum medium citratum , Ger. In ’t Franfch Bafüic, In ’t Nederduitfch Bafillkonl * Is eene plant, die omtrent een half voet hoog wart, en dicht is, in verfcheide kleene, vierkante, ruige, een weinig roodachtige tak- ken zich verdeelende , voorzien met bladeren , welke die van ’t Glaskruid in maekfel gelyk, doch kleener , fterk , fpeceryachtig en zeer aen* genaem van reuk zyn; de bloemen rtaen ron- dom den deel , en zyn op de wys van eene lange en niet zeer gefloten air aen de toppen der takken gefchikt, wit van kleur’ naer ’t purperachtig trek- kende, fterk riekende ; yderderzelveis bekwyze of als eene pyp gemaekt, die van boven in twee lippen is gefneden ; in hare plaets komt een zaed- huisje, dat langwerpige , kleene , zwartezaden influit; haer wortel is hout- en vezelachtig, en zwart; deze plant kweekt men in de tuinen en in de huizen, alwaer ze een’ aengenamen reuk verfpreid; zy heeft veel fyne olie en vlugzout; in de Geneeskunde gebruikt men hare bladers en haer zaed. * Zie PI. XVI. Pig. 4. O C. O E, O E. Zy is goed om de pis en de maendftonden te verwekken , ’t vergift te wederftaen , de win- den te verdryven , de ademhaling te helpen, de herfenen en ’t hart te verfterken , om af te vegen, te verteren, te ontbinden , de zenu- wen te verfterken; men gebruikt ze uit- en in» wendig. . , , , Gcïmutn ab , celenter , om clac t zaed van deze plant’ fchielyk opfehiet. Bafilïcum , a , Rex, als of men zeide Koningklyke plant, wegens haren uitnemenden reuk en hare krachten. Somtyds vind men in de befchryvingen der Artzenybereideryen Ozimum in de piaets van Ocimum. OCULUS CATI. Oculus cati , Boet. de Boot. Solis oculus , quibufdam. Aflroïtes , Plin. Mithrax , Perfis. Pfeudopalus , Cardan. In ’tFranfch Oeil de Chat. In ’t Nederduitfch Kattenoog. Is een fchoone, blinkende, doorfchynende koft telyke fteen van verfcheide kleuren, naer den Opaelfteen gelykende , maer veel harder; hy groeit in Indiën op verfcheide plaetfen, maer dien men uit Zeilon krygt, is de meeftgeachte; men vind ’er van verfcheide grootte; hy is getneen- lyk langwerpig van gedaente, bynaer als een wit boontje; men zegt dat de grootfle , die in Europa is, in ’t Kabinet van den Groot Her- tog van Toskanen bewaert word ; hy is groo- ter dan de duim. Dees fteen word in de Ge- neeskunde niet gebruikt. OcuUs cati, om dat dees fteen naer ’t oog van cene kat gelykt. Solis oculus, om dat hy een oog verbeeld, en dat hy als eene kleene zon ftraelt. jftroites , om dat hy flonkert als eene ftar. Mithrax, is een Perfiaenfche naem , die zon beteekent; omdat dees fteen, gelyk eene zon, ftralen fchiet. Pfeudopalus , d ^eoSof, falfus, O* owuXot, opa- lus, dat is te zeggen, val/che Opaelfteen-, want dees fteen naer den Opaelfteen gelyktV OENANTHE. Oenanthe Apii folio , C. B. Pit. Tournefort. Oenantbe Apii folio major. Park. 4 V9 Oenanthe , feve Fiiipendula Monfpeff, dana Apii folio, J. B, Raii Hift. Fiiipendula anguflïfolia , Ger. Is eene plant, wierbladers in ’teerfte breed, ter aerde nederliggende , en die van de Peter- felie gelyk zyn ; daer na nemen zy de gedaente van die van Peucedanum ofVarkens-Venkel aen; tuflehen dezelve ryzen ’er hoekige, takkige , ge- voorde, blaeuwachtige ftelen omtrent twee voe- ten hoog op; hare bloemen zyn kranswyze aen de toppen der takken gefchikt; zy zyn kleen , yder uit vyf bladeren , dieopdewys van Leliën gefchikt zyn , t’ znmengeftelt, wit van kleur’ naer’tpurperachtigtrekkende; als deze bloemen voorby zyn, komen ’er twee aen twee t’zamen gevoegde, langwerpige, op den rug gevoorde zaden te voorfchyn, aen hun bovenfte einde met verfcheide punten voorzien; hare wortels zyn bollen , die van buiten zwart, vanbinnen wit zyn, aenlange vezelen hangen , zich meer in ’c breede of aen de zyden verfpreiden dan diep in de aerde fchieten, vaneen’ zoeten en vryaengena- menfraaek, dien van de Pinfternaken een weinig naerby komende: deze plant waft op moeraffi- ge plaetfen; zy heeft veel zout en olie in zich; in de Geneeskunde gebruikt men voornament- lyk haren wortel. Hy is afvegende, openende, windbrekende; men gebruikt hem tegen den fteen , en tegen de ambeyen. Oenanthe, ab é/*u, vit is , v «>.9-^, flos, als of men zeide, Bloem van den yVyn^aerd , om dat de Ouden den naem van Oenanthe aen eene plant’ gaven, die op den zelven tyd , als de wyn- gaerd, bloeide, of wier bloemen een’ reuk hadden, gelyk als die van de Wyngaerd-bloem’. Onder de iborten van Oenanthe is ’er eene , die zeer gevaerlyk is , en waer voor men zich moet wachten, want zy is een groot vergift; zie hier de befchryving. Oenanthe cheeropbylli foliis , C. B. Pit, Tour- nefort. Oenanthe ekutee facie fucco air of o , croceo , Lob. Icon. Oenanthe fucco v'vfofo cicutce facie Lcbelio , J. B. Wepfer. Deze plant heeft veel overeenkomft en ge- lykenis met de Scheerlink; zy waft drievoeten hoog ; uit haren wortel’ fchieten ronde tak- kige en vry verfpreide ftelen , dragende bla- ders naerdie van de Kervel gelykende, donker groen of zwartachtig van kleur’ , fcherp en onaengenaem van fmaek, vervult met een fap. O E. O E. fOO dat in ’t begin melkachtig is, maer naderhand geel , groen , (tinkende , venynig word, en zweren veroorzaakt; hare bloemen zyn als die van de Scheerlink kranswyze gefchikt ; yder der zelve is uit verfcheide roos- of leliwyze gelchikte bladeren t’zamengeftelt ; zy laten , als ze zyn afgevallen , eene kleene vrucht na zich , die uit twee langwerpige gevoorde zaden . is t’zamengeftelt ; hare wortels zyn bollen als die van de Affodille ; zy zyn wit . onraiddelyk aen hunne bol , zonder dat eenige vezels hen ophouden , vaft , met het zelve lap , gelyk de plant, vervult; zy wad zelden als in de koude , en Noorderlanden; men vind ’er ook in Engeland langs de beken cn andere warerachtige plaetfen. Het is een doodlyk vergift ; indien men 't ongeluk heeft gehad ’er van in te zwelgen, veroorzaekt het in de maeg’ eene zeer pynly- ke hitte ; het doet in ftuiptrekkingen vallen, die de oogen’t achterftevoor keeren, ’c gevoel benemen, de kaken op malkanderen (luiten, ’t verwekt veelvuldige hikken , vergeeffche nei- gingen en pogingen tot braken , bloedingen uit de ooren , trekkingen, eene groote fpan- ring omtrent de plaets van de maeg’ ; alle deze kwade toevallen geven te kennen, dat deze plant door hare fcherpte ’t zenuwachtige vlies van de maeg’ knaegt en brand; de middelen, die men ’er tegen aenvvenclen moet, zyn dezel- ve, die men tegen ’t Rottekruid en Sublimaet gebruikt; als den lyder veel oliê , gefmoltenvet ofboter, melk en andere oliachtige vochten te laten drinken,- die de fcherpe en knagende zouten , die de fappen van de planc’ aen de in- gewanden mêedeelen, konnen binden , ontwin- den en verzachten , en van boven en van on- deren doen ontladen. OENANTHE AVIS. Oenautbe , * V/tiflora. Vit ij era. In ’t Franfch Cu blanc. In ’t Nederduitfch Witbuikje. Is een kleene vogel, wiens bek, vlerken, beenen , en einde van den ftaert zwart zyn; zyn rug is afchverwig; ’t onderfte van den buik en zyn’ ftaert is wit ; zyne beenen zyn langach- lig, zyne pooten kleen , zyne tong langwerpig en plat; men vind hem in de doornbolfchen ; hy vliegt niet lang zonder op te houden, voed zich met vliegen , aerdwormen, rupfen ; hy heeft vee! vlug zout en olie' in zich. Hy is openende en goed tegen de vallende ziekte. Otnamhe , a »m », vit is er «r5a», fl>s , dat is te zeggen. Bloem va» den Wyngaerd-, dezen naem heeft men dien vogel gegeven, om dat hy in den tyd, als de wyngaerd bloeit, te voorfchyn komt ; men noemt hem Vmfhra om dezelve re- den. Cu blanc , witbuikje, om dat hy onder aen den buik en den ftaart wit is. O E N A S. Ocnas. Vinitorculum, Vimago « Rupicola. Is een vogel grooter dan eene Duif; zyn bek is lang en fpits; zyn hoofd, vlerken, cn built zyn afchverwig, zyn ftaert graeuw en zwart, zyne pooten rood; hy houd veel van de rypen druiven; men vind hem 'in de wyngaerden in den wynoogft; zyn vleefch is hard; dezen vo- gel ftelt men onder de wilde Duiven; hy heeft veel vlug zout en olie in zich. Hy is goed tegen de vallende ziekte, om de pis te verwekken , de krachten te herftellen ; men maekt ’er vleefchnat van. Oenas , ab «<»«;. vinum 7 om dat dees vogel de rype druiven uitzuigc. OE5YPUS. Oefypus. Ifopus bumida. In ’t Franfch OeCype , S uin. In ’t Nederduitfch V Vet 'uan onge'ivajfcbeu Scbaepeavolle. Is eene foort van flymige ftoffe, die finerig is en de dikte van eene zalve heeft , bruin graeuw van kleur’, laf en onaengenaem van reuk; men krygt ze van de vette wolle, in ’t Latyn Lana Suutda genaemt, die aen de keel en tuflehen de dyen der Schapen groeit ; men wafcht deze wol , en men laet ze in water ko- ken om ’er ’t vet uit tekrygen, opdat ze in ftaet zy om als andere wol gebruikt te worden; deze waiïchingen of ’t afziedfel laet men een weinig ftil ftaen, en men vind ’er eene foort • van van vet'fchnim op dryven , dat men ’er af- neemt , en door een’ doek Iset loopen , dan doec men’tineen vat ofpot om ’t te bewaren ; dit is de Oelypus. Die men by de Droogis- ten vind , en die wy onder de plaeders ge- bruiken , word uit Normandië, Beaufle, en Berri gebragt ; men moet ze verfch , van eene bekwame dikte, zuiver, bruin van kleur’ en onaengenaem van reuk verkiezen , doch zy moet niet bedorven zyn , want zy word fom- tyds in ’t verouden Hinkende, op andere ty- den word zy zoo hard als zeep; zy heeft veel olie, een weinig waterdeelen , en vlugzout in zich. Zy is goed om te verzachten , te ontbinden , de pynen te (lillen, te verderken; men gebruikt ze niet dan uitwendig. OifypHS , ab oh , ovis , fchaep , C Tr,7rtv6tti , putrefcere , om dat de Oefypus eene vuile en als bedorven (toffe is , die men van de fchapen krygt. OLAMPI GUMMI. Gummi olampi , is eene harde , gele , naer ’t wit trekkende , doorfchynende gom of hard , naer de Copal gelykende , van een’ zoeten fmaek met een weinigje t'zamentrekking’; de- ze gom brengt men ons uit Amerika , maer zelden. Zy is afvegende, opdroogende, ontbinden- de. OLEA. o'ca , in ’tFranfch Olivier , in ’tNederduitfch o lyfboom, is een boom van eene middelmatige grootte, waer van twee foorten zyn, de eeue tam en de andere wild. De eerde foort word genaemt Olea , Brunf. Olea fativa , Dod. C. B. J. B. Raii Hid. Pit. Tournefort. In ’tNederduitfch Tamme Olyfboom . * Zyn dam is knobbelig; zyne fchors glad en afchverwig; zyn hout vry vad, geelachtig van kleur’ en een weinig bitter van fmaek; zyne bladers zyn langwerpig en fmal , die van de Wilge bynaer gelyk , fpits, dik, vleezig, ly« * Zie PI. XVI. Fig. 5. vig, hard, van boven bleek groen van kleur’, van onderen witachtig, maer zonder hair , aen zeer korte en tegen malkanderen overdaende. delen vad; uit den fchoot der bladeren ko- men deeltjes , die witte troswyze gefchikte bloemen onderdeunen, bedaende yder uit een enkel blad , dat van boven wyd uitgebreidt en in vier deelen is gefneden, maer van onderen pypwyze toeloopt ; als deze bloem voorby is , komt ’er eene langwerpige of eironde , groe- ne, vleezige, fappige vrucht in hare plaets; deze is ’t, die men in ’tLacyn oliva, in Franfch Olive , in ’t Nederduitfch Glyf noemt ; deze vrucht is min of meer groot naer de plaetfen , ahvaer zy wad; die in Provence en in Langue- dok groeit, is grooter dan een eikel, maer die in Spanje wad, grooter dan eene notemuskaec; de eene en de andere hebben een’ fcherpeu , bitteren , wrangen en onaengenamen fmaek; zy hebben in haer vleefch of merg eene lang- werpige en deenaclnige kern , die ook een langwerpig zaed influit. Dezen boom kweekt men in de warme landen, in Italië, Spanje, Languedok, en Provence. De wilde Olyfboom word genaemt Olea fylveftris , Gcr. Raii Hid. Olea jylveftris folio duro fubtus incano, C, B. Pit. Tournefort. Oleafiery Lon. Caf. Oleafter , five Olea fylveftris , J. B. Park. I-Iyjverfchilt van den voorgaenden , dat hy kleener in alle zyne deelen is , en dat zyne bladers van onderen witter zyn; hy wad ook in de warme landen ; zyne Olyven gebruikt men niet. Men legt de tamme Olyven in met zout en water om ze tot ’teten bekwamer te maken, want als zy van den boom’ komen, hebben ze een’ onverdraeglyken fmaek. Men perd de olie van Olyven zoo als ik in myne algemeene Artzenybereiderye gezegtheb; zy is verzachtende, pyndillende, ontbinden- de, afvegende, goed tegen den roodeloop, en ’tkolyk; de Olyven hebben ook veel water- deelen, en wezentlyk zout, dat men ’er laet uitloopen en vervliegen, eer men ze perd. De bladers van den Olyfboom zyn t’zamen- trekkende. De takken van den Olyfboom waren eer- tyds teekens van vrede , gelyk die van den Lauwrierboora tegenswoordig teekens van eere zyn. O L. O L. O M. ƒ04 By deRoode-Zee waden ’er wilde Olyfboo- men, die eene gom dorten, welke zeer goed is om ’t bloed te Helpen en de wonden te ge- nezen. Olea komt van den Griekfchen naem Ïa«i«, dat ’t zelve beteekent.- OLEUM CADINUM VULGARE. Oleum cadinum , feu T akinum vul gare. In ’tFranfdi Huile de Cade . Is eene roodachtige olie, zoo helder als de olie van Olyven , die zich vanden teer affeheid, als men ’t zwarte pik maekt; zy is vry onaenge- uaem van reuk. De Paerdefmits gebruiken ze in de Heken en wonden der paerden; in de Ge- neeskunde word zy ook gebruikt. Zy is ettermakende , verzachtende , ont- bindende, Hilt de pynen , geneed de fchurft, is goed voor de zenuwen en wonden, uitwen- dig gebruikt. Het geen men Oleum cadinum verum , in ’tFranfch Veritable Huile de Cade noemt , is eene zwarte en dijkende olie , die men door overhaling uit ’t hout van den kleenen Cederboom krygt, zoo als ik in ’thoofdduk van dezen boom heb aen- gereekent. Cadinum , d cctdtndo , vallen , omdat deze olie Sn ’t overhalen valt. O L E U M PAL M JE. Oleum Pelma, in’t Franfch Huile de Palme , of Huile ét Senega , of Pumkin , in ’tNederduitfch Olie van den r>adtlbotm,Pa!m-o!ié is eene olie zoo dik als bo- ter, van eene gond-gele kleur’ en van een’ aenge- ramen Ireas-reuk ; men krygt ze door ’t koken en perfen van de pit van eene vrucht , die zoo groot is als een ei , Aouara genaemt, waer van ik op hare plaets gefproken heb, en aen eene i’oort’ van Dadelboom in Senega , Brafiüë , en Afrika wad; de Afrikanen eten ze als boter; men krygt deze olië uit de pit van de vrucht van den Dadelboom , op de zelve vvys als men ze uit de Lauwrierbeziën krygt; in myne Art- zenybereiderye heb ilc ’er van gefproken . Zie Oleum Laurinum. Men moet de Olië van den Dadelboom verfch, van dikte als boter, hoog van kleur’, aenge- ïiaem van reuk, en zoet van fmaek verkiezen; zy word wit , als ze oud word , en'een wei- Sig garftig. Zy is goed om de jigt en vloeijingen te ver- zachten , de zenuwen te verderken , de koud© zinkingen te verdunnen , uitwendig gebruikt. OLEUM TERRzE. 0 Oleum Terra, in ’tFranfch Huile de Terre , iit ’tNederduitfch AerdOiïé, is eene roodeen door- fchynende olië van een’ derk reuk, die uit een’bergin Oodindië vloeit; zy is eene foort van deen-olië. OM-PHACIUM; O mphacium , in ’tFraufch Per jus , in ’tNeder- duitfch Verjuis , is ’t fap uit groene of onrype drui- ven geperd; het is groenachtig van kleur*, zuur en t’zamentrekkende van fmaek ; het heeft veel wezentlyk zout en waterdeelen, doch weinig olie in zich. Hetis afvegende en t’zamentrekkende; ’tver- flaet den dord , zet de gal neër, vervrolykt ’thart, verzacht de fcherpte der vochten , rei- nigt de huid; men gebruikt ’t uit- en inwendig. Ompbacium , ab , uva aurba , omdat ’t Verjuis van de onrype en wrange druiven ge* perd word. Omphalocarpium , ab «ftipasAej , umbUkus , er xxg- 7Tói, fruftus : dezen naem heeft men ’t Kleef- kruid gegeven, omdat de gedaente van zyne vrucht die van een’ kleenen navel naerby komt. Hetgeen de Schryvers Öleum cmpbacir.um noe* men , zoude eene olië zyn, die van onrype Oly- ven geperd was ; maer men kan ’er geen olië van krygen , gelyk ik in myne Artzenybereide- rye heb aengemerkt. OMPHALODES. Ompbalodes pumila ver na fympbiti folio , Pit. Tournefort. Sympbitian minus borraginis facie , C. B. Borrago minor herbariorum , Park. Symphitum pumilnm repens , five borrago mi- nima herbariorum , J. B. Raii Hift. Sympbitum parvim borraginis facie , Ger. emac. Is eene lage, kruipende plant , die naer den Smeerwortel gelykt ; uit haren wortel’ fchiet zy bladers naer die van’cLongekruid vry gelykende, maer zy zyn kleener en zonder vlekken , fpits, groen, aen lange deeltjes vad; hare delen zyn omtrent een half voet hoog, dun, met weini- ge bladeren bewallen, dragende op hunne top- pea O N. O N. pen kleene blaeuwe bloemen ; ycfer def zelve is een roosje in vyf rondachtige deelen gefne- den; als deze bloem voorby is, komt ’er eene vrucht in hare plaets, wier beginfel eene fpits is met vier zyden , zynde aen yder der zelve een korfswys zaedhuisje valt, dat door- gaens aen de kanten getande is , en een zaed, ’t Lynzaed vry gelyk, influit ; hacr wortel is kleen , en met vezelen omringt ; deze plant waft in de Lente in de tuinen; zy heeft een’ lym- achtigen fmaék, die met een weinig fcherpte vermengt is; zy heeft veel olie en waterdee- len, doch weinig zout in zich. Zy is verdikkende, heelende, t’zamenlymen- de, goed om ’t bloed te (luiten, de al te'fcher- pe vochten te verzachten, inwendig gebruikt, en uitwendig gelegt. Deze plant’ heeft men den naem gegeven van Ompbalodes , ab ambitieus, omdat de holte van hare zaedhuisjes eene gedaente heeft, die van den navel naerby komende. Omphix , Grace , , beteekent onry- pc druif, of verjuis. ONAGER. Onager, in ’t Franfch Afne fauvage , in ’t Ne- derduitfeh Wilde Ezel, is eene foort van onge- temden Ezel , veel grooter dan de gemeene Ezel , van eene gefchakeerde kleur’ , wit en zwart ; hy onthoud zich op onbewoonde , lleen- en bergachtige plaetfen , in Afrika , Ly- kaonië , en in Lycië ; hy voed zteh met krui- den ; zyn vet is goed om de lendenen te ver* Herken. Zyn merg is goed om de jigt te verzachten , daer op gelegt zynde. Onager, ab » i«; , afinus , c? fjlveftris, als of men zeide wilde V.zA. O N A G R A. Onagra latifolia , Pit. Tournef. byfimacbia lutea corniculata , C. B, Raii Hift. Lyjimacbia Americana , Col, Lyfimachia lutea Virginiana , Ger. emac. Lyjimacbia lutea füiquofa Virginïana , Park. Axocbiolt , Hemandez. Ts eene plant, welke een’hoogen Heel fchiet, die een vinger dik , van onderen rond , van boven kantig en takkig , graeuw en omtrent zy- nen top met roode Hippen geteekent, en met merg vervult is; hare bladers zyn lang, fmal, over en weêr gefchikt, vol vouwen of plooijen en aen de kanten getandt ; hare bloemen zyn groot en doorgaens uit vier gele bladeren t’zamenge- Helt , rooswyze in de uitfnydfelen van een’ kelk gefchikt, wiens eene helft hol , en de andere helft vaH is; deze bloem is welriekende, maer van een’ korten duur, want zy blyft niet lan- ger dan eenen dag open zonder te verwelken ; als deze bloem voorby is, word’tvafle gedeel- te van den kelk eene lang-ronde vrucht, die aen de punt’ in vier deeien open gaet , heb- bende vier huisjes vol kleene hoekige 'za- den ; haer wortel is lang . dikker dan een vinger, wit, met eenige vezelen voorzien; het zaed van deze plant’ is uit Amerika gebragt ; men zaeit en kweekt het zorgvuldiglyk in ver- fcheide tuinen, het fchiet zynen Heel niet als in ’t tweede jaer. Men zegt, dat zy is t’zamentrekkende , afve- gende , wondheelende ; goed om ’t bloed te Helpen ; doch ik heb ’er geen eene proef van gezien. Onagra. , qua ft Otnagra , al «?,»; , vinitm , V iyp'a i , ager , als of men zeide ivilde Uyn , omdat men eertyds dezen naem aen eene plant’ heeft gegeven, wier wortel een’ wynachtigen reuk gaf. Cngle of Ouglet of vitte gedeelte van een bloem- blad : Zie Unguis. Onifcus , ab , afinus ; dezen naem heefe men de Pifiebedde gegeven , zoomen zegt, om hare kleur, welke die van den ezel naerby komt. ONOBRYGHIS; Onobryehis, in ’t Franfch Saint-foin, in ’t Ns- derduitfeh Hanekammujes , is eene plant, waer van twee foorten zyn. De eerfte foort word genaemt Onobryehis , Dod. Onobryehis vulgaris , Park. Onobryehis fohis vicia , fruElu echinato major. C.B. Pit. Toumefort. Onobryehis , five caput gallinaceum , Ger. Polygalon Gefneri , J. B. Raii Hift. Caput gallinaceum Belgarum , Ad. Lob. Zy fchiet verfcheide roodachtige, ter aerde ne- derliggende, kruipende Helen omtrent een voet lang; hare bladers zyn die van de Vitfen of van de S s s 2 Gei- f °4 O N. O N. Geitenruit gelyk , maer kleetier, van boven groen, van onderen wit en ruig, fpits , by pa- ren langs eene rib vaft, die mee een enkel blad eindigt ; de bloemen zyn als lange en zeer dichte airen gefchikt, die uit den feboot der bladeren komen ; zy zyn als die der peul- vruchten , rood , zelden wit , onderfteunt door ruige kelken; als deze bloemen voorby zyn, komen ’er kleene peulen in hare plaets, die als hanekammetjes gefneden en volharde He- kelen of punten zyn, waervan yder een zaed, dat de gedaente van eene kleene nier heeft, influit; haer wortel is lang, tamelykdik, van buiten zwart, van binnen wit. De tweede foort word genaemt Onobrychis friiclu echinaio minor , C. JB. Pit. Tournefort. Onobrychis minor , flore parvo purpureo , filiqud ecbinatd major ibus acuLcis , Raii Hift. Zy verfchilt van de voorgaende , dat alle hare deelen kleener zyn , uitgenomen de peu- len. Deze planten waflen in ’t veld op vochtige en zandachtige plaetfen ; men kweekt ze tot voedfel der beeflen ; zy hebben veel wezeut- lyk zout en olie in zich. De Onobrychis is afvegende , openende , zweetdryvende ; men gebruikt ze in- en uit- wendig. Onobrychis , ex a»a; , a/inus , ezel , & &pi%a , frendeo , i^fchreeuw , omdat de reuk van de Ono- brychis de ezels , die ’er van eten willen , doet balken ; of wel Onobrychis , ex •««; , afi - nus, or Pfixco, forbeo , omdat de ezels de Hane- kammetjes eten. Onocardium , quafi afmi cor ; Sommigen hebben de Volders-kaerden dezen naem gegeven, om dat de bollen in gedaente een hart naerbyko- men, en om dat de Ezel den diftel gaern eet. Onochües , Gr ace , cve%et?i)s , quafi , eva y^tixei , afmi labrttm , het is eene foort van Anchufa , of OQctong' . ONOCROTALUS. Onocrotalus. R elk anus In ’tFranfch Pelican. In ’t Nederduitfch Vogelhein , Kropvogel , fellikaen , Is een water-roofvogel , die vifch vangt, zoo groot als eene zwaen is , en haer in verfcheide zaken gelykt ; zyn bek is ander- half voet lang , drie vingers breed , plat , beenachtig, zeer flerk , roodachtig, met eene punt eindigende , die als een haek is omge- bogen ; zyn hoofd is dik als dat van eene zwaen, voorzien met eene kuif van witte of zwarte zachte veêren ; zyn hals is lang , groot en zeer ruim , hy dient hem tot eene be- waerplaets of zak , om ’er de viflehen , die hy vangt, op te fluiten; hy rekt zich uit als eene beurs, en kan vier ofvyfgroote karpers inhouden ; zyne beenen zyn kleen en kort naermate van de grootte van zyn lichaem; zyn geluid komt met ’t balken van een’ ezel over een ; dees vogel komt voort in Egypten; da Viflcbers gebruiken hem om vifch te vangen, want als hy zynen krop vol heeft, komt hy op den oever , alwaer men hem laet overgeven, al wat hy gevangen heeft; zyn vleefch is hard en laf van 1'maek. Zyn vet is goed om te verzachten en te onti binden. Onocrotalus, ex o>«$ , aftnus , ©* xporuX», , crepi. taculurn , als of men zeide ’tgefchreeu » of 't balden van den ezel , om dat dees vogel , zynen bek openende om lucht te fcheppen , een geraes maekt , dat ’t balken van een’ ezel naerby komt. Peltcanus , Gr ace , ort?isKxv , ^ ortPvexvi , fecu - ris. Onogyros, ab 'lvef , afmus , & yvpn, Circulus ambitus , als of men zeide Diftel , die den ezel omringt, want de ezel is op den Diftel verlekkert, en zoekt de plaetfen, alwaer ’er zyn. ONONIS, five A N O N I S; Ononis , in ’tFranfch Arrejleboeuf , of Bugrane , in ’t Nederduitfch Prang-vortel, Stal-kruid , Offe- breek. Ez,elshruidt is eene plant, waer van twee voorname foorten zyn. De eerfte foort word genaemt Ononis , Cord. in Diofcor.' Anonis , Dod. Anonis fpinofa flore purpureo , C. B. Pit. Tournefort. Refta bovis , Trag. Lon. Anonis, flve liefla bovis, Ger. Ano~ O N. ON. OP. Anonis, Jive Rejla bovis vulearis , purpurea & alba fpinofa , J. B. Rau Hut. Rernora aratri , Dod. * Zy fchiet verfcheide ftelen omtrent ander- half of twee voeten hoog, die dun , rond, houtachtig, ruig, roodachtig, moeijelyk te breken , en met lange en harde doornen gewapent zvn; hare bladers zyn langwerpig en die van de Cicers vry gelyk , zwartachtig, ruig, aen de kanten getandt, klevig in ’taenraken , niet aengenaem van reuk, als moeskruiden van fmaek ; hare bloemen zyn als die der peulvruch- ten , purperachtig of lyfverwig , zelden wit , en in getande kelken vervat ; als deze bloemen voorby zyn, komen ’er in hare plaets kleene peulen, die zaden influiten van gedaente als eene kleene nier, en van fmaek als de Vnfen; hare wortels zyn lang, hout- en vezelachtig , Wit in de diepte en in de breedte flangwyze voortkruipende , moeijelyk te breken , de ploegen der Landbouweren dikwils tegen hou- dende; deze plant walt overal in de velden, langs de wegen.. De tweede foort word genaemt Qnrmis mitis luteoflore, Eyft. Anonis vifcofa fpinis carens lutea major , C B. Pit. Tournefort. Raii Hift. Anonis lutea non fpinofa, Dalecampio Na - trix Natrix Plinu, five Anonis non fpinofa lutea major Park. Anonis fmefpind, lutea , Ger. Zy fchiet verfcheide flelen een voet of an- derhalf hoog, die rond, takkig, en zonder door- pen zyn ; hare bladers zyn die van de voor- gaende foort’ gelyk, maer bieeker, over en weder gefchikt; hare bloemen zyn als die der peulvruchten , geel, naer die van de Brem ge- lykende, en aen lange voetfteeltjes valt ; als deze bloemen voorby zyn, komen ’er peulen in ha- re plaets , die langer en dunner dan in de voor- ga en de foort’ en ruigzyn, en zwarte zaden van gedaente als eene kleene nier in zich hebben*; deze geheele plant is ruig, vet of lymig in’t aen- raken, fterk van reuk; zy waft voornamentlyk in warme landen. In de Geneeskunde gebruiken wy de wortels * Zie PI. XVI. Fig. 6. f Of van ’tStal-kruid; zy hebben veel olie en. we- zentlyk en valt zout in zich. Zy zyn afvegende , verdunnende, openende, goed tegen de geelzucht, verftoppingen in de lever, en milt, en tegen den fteen , in een af- ziedfel gebruikt. Ononis , ab , aftrws , omdat de ezel die kruid bemint. Rejla bovis cr remora aratri , omdat de wortel van deze plant’ de oflen en de ploeg tegen*, houd. ONYX. Onyx , in ’t Nederduitfch Onixtleen , is een witte , zuivere , gladde , ondoorfchynende ,. doch van buiten glinfterende edele fteen, naer een’ menlchennagel gelykende; hy groeit in Indiën , Arabië , Amerika, en in Europa. Sommigen gebruiken hem tegen de zwe- ren der oogen; men kan hem wryven , en ’er van laten innemen; hy is t’zamentrekkende. Onyx , «»v|, is een Griekfche naem , die na- gel beteekent ; dezen naem heeft men den Onixfleen gegeven , omdat hy in kleur’ een’4 menfchennagel gelykt. OFALUS. O palus. Argemon . In ’tFranfch Opale. In ’t Nederduitfch Opaelfleen. Is een zeer fraeiie , gladde , blinkende ,, glinfterende edele fteen , die de kleuren van’ den Robyn, Ametilt, en Smaragd deelachtig is ; Plinius noemt dezen fte«n Vxderos ; hy groeit op ’t Eiland Zeilon in Indië ; verfchei- de Diamantflypers houden hem voor den fchoonften van alle de edele gefteemens, we- gens ’t wonderlykemengfel der fchoone kleuren, die ’er in t’zamenkomen; hy kan niet naerge- maekt worden* Hy word goed geacht, gedragen zynde, om ’thart en ’tgezicht te vervrolyken en te ver- fterken , ’t vergift te wederflaen , en de droef- geefligheit te verdryveu ; doch deze ver- mogens zyn zeer onzeker. O balus , ab aip , aTif , oculus , omdat dees fteen bekwaem word geacht om ’t gezicht te be- waren. Sss 3 OP Hl? O P. O P. fod O P H I D I O N. Ophidlon , is eene foort van Zee Hang’ , die korter is dan de andere. Men acht haer openende te zyn , en goed om ’c bloed te zuiveren. OPHIOGLOSSUM. Ophioglojfum , Ger. J. B. Raii Hifi. Opbioglojfum vulgat um , C. B. Pit. Tour- net'. Unifoliunt , Amato. Lingula vidneraria , Cord. Hifi. Cam.’ Qphioglojfivn , five Lir.gua Jerpentina , Park. Lingua Jerpentina , Cxf. Lancea Cbrijii , vel Luciola , Gefn. Hort. Tn ’t N ederduitfch 4dders-tong , Speer -kruid, Nater-tong. * Is eenekleene plant, die eenen Heel fchiet eene hand hoog , dragende een blad, dat eenig- zins een kleen Bete-blad gelykt, maer lyviger, vleezig, glad, regt, fomtyds lang en fraai, fom- tyds breed en rondachtig, zoet- en lyraachtig van fmaek is ; uit ’t bovenfte van zynen Heel of uit zynen fchoot ry!l eene vrucht, die de gedaente heeft van eene platachtige tong’ , ■wier kanten verheven en naer hunne lengte in verfcheide kleene huisjes, die een fyn Hof in- fluiten, verdeelt zyn; hare wortels zyn vezel- achtig; zy waft in de weiden, in de moeras* feu en op andere vochtige plaetfen ; zy heeft veel olië en waterdeelen, doch weinig Zout in zich. Zy is wondheelende , opdroogende , ontbin- dende, genezende, goed om de bloedingen te fluiten , de ontflekingen der wonden te mati- gen; men gebruikt ze in* en uitwendig. Ophioglojfum , ab *a»tci-fren, is een gewas , ’t welk met de Gierfl t’ eeuetnael overeenkomt, behalven dat zyne bloemen en korrels in Herk gefloten aïren. groeijen ; daer die van de GierH in bosjes en als een ruiker waflen ; men kweekt het Hanick-Koren aen ; daer zyn vele foorten, welke alle vele ronde witte of geelachtige za- den dragen; men maekt ’er brood van, ’t welk niet zeer voedzaem is. Men laet het in melk koken als RyH om te eten; men gebruikt ook dit zaed om de vogels te voeden; het heeft in aich veel ol-ië en eeu weinig vlug zout. Het is openende en dienHig om de fcherp- tens der vochten te verzachten; het beneemt een w einig den floelgang. Pamcum komt van Panis, Brood, om dat het zaed van dit gewas fomtyds dient om brood te maken» PANIS. Panis in ’t Franfch Pain , in ’t Nederdnitfch Broed is een deeg, dat men gemeenlyk met het meel van koren, doch ook met dat van Rog- ge, Gerfi, GierH, Paniek - Koren ' , RyH, Spelt, Haver, Boekweit, en vele andere za- den maekt , zonder te fpreken van 't Brood van Madagafcar ’t welk men met eenen wor- tel maekt. De wys om ’t Brood wel te maken be- Haer, voor eerft in den deefl'em onder ’t meel te mengen zoo veel als daer toe genoeg is ; opdat dees deefl'em, welke is een zuur deeg vol vlug zuur zout , zoude konnen ver- wekken eene genoegzame gifling in het lichaem van het deeg zonder het Brood zuur te maken. P A. Ten tweede in waer te nemen den graed der hitte van ’t water , ’t welk men op het meel , en den zuurdeeflem giet om de zel- ve tot' een deeg te brengen; want indien het water al te heet , of al te koud is , gefchied de gifling niet genoegzaem; men heeft in de- ze gelegenheit vanuooden eene gematigde hit- te gelyk als in alle andere HofFen , welke men laet giflen , op dat de beginfels zich genoeg zouden konnen uitzetten. Ten derde , in het deeg wel te kneden , niet alleen opdat de vermenging naeuwkeu- riglyk gefchiede , maer om het zout van ’t meel in beweging te brengen , opdat het zich vereenige met dat van den zuurdeeflem, en dat ze beide te zamen het deeg doen giften. Ten vierde, in het deeg te bedekken met een’ warmen doek , en te laten ftaen in di- geflië of giftinge eenige uren , opdat, het zwelle; maer men moet het daer niei al te lang laten, uit vreeze dat, de zouten al te veel verdunt wordende, het Brood te veel gerezen of zuur zouden maken , gelyk niet dan al te veel door verzuim der Bakkeren gefchied. Ten vyfde, in den graed van hitte, welken men gebruikt in het Brood in den oven te bakken; want indien de hitte al te Herk is, word het Brood van buiten verbrandt en a! te hard; indien in tegendeel de hitte al 'e kleen is, word het brood niet genoeg gebakken en blyft klam, zwaer voor de maeg’ , en moeije- lyk om te verteren. Het lekkerfle Brood word gemaekt van fy- ne tarwebloem van de zemelen gezuivert; maer het gezondfle Brood , en ’t geen befl ver- teert , is , dat men maekt van meel , waer in men een gedeelte van de zemelen heeft laten blyven. De Heer Bartholinus Deenfch Geneeshee'r verhaelt, dat men in eenige plaetfen van Noor- wegen eene foort van Brood maekt , ’t welk veertig jaren lang kan bewaert worden , en dit is, zegt hy , een gemak; want als iemand in dit land op eene reis zoo veel gewonnen heeft, waer van hy Brood maken kan, zoo bakt hy voor zyn’ geheelen leeftyd, en daer na brengt hy ’t overige van zyne dagen in rufle door, zonder voor den hongersnood bekom- mert te wezen ; dit Brood is gemaekt van Gerfle en Havermeel , ’t welk men t’za- men kneed, en bakken laet tuflehen twee hol- le keifleenen ; het is bynaer fmaekloos ; hoe ouder dit Brood is , hoe aengenamer, zoo dat men in dit gewefl op hard Brood alzoo verlek- kert is , als elders op het verfche ; ook draegt men zorg van het zeer langen tyd te be- waren voor de gaflmalen, en dit is geene onge- meene zaek, dat men op den maeltyd, welke» men P A. fil- men houd op den geboorte dag van een kind, Brood eet, ’twelk gebakken is op den geboor- tedag van den Grootvader; niaer men is zoo gelukkig niet, dat men dit Brood overal maken kan, want in eenige plaetfen geen Geril:, noch Haver gevonden word. Men is in deze gewes- ten gedwongen den bad van den Maftboom kleen te wryven , en daer van te maken eene andere foort van Brood, dat ook langen tyd bewaert kan worden ; in andere plaetfen niaekt men Brood van eikelen. Het Brood van zoo eene lange duurzaem- heit gemaekt met Geril, en Haver, waer van de Heer Bartholinus gewag maekt, fchynt my zeer over een te komen met befchuit of twee- bak , dat men in langdurige reizen mede- neemt. Het Brood befluit in zich veel vlugzout, wa- terdeelen, en olie; de korfl van ’t Brood ge- rood is zamentrekkende , men bedient zich daer van uit- en inwendig. De kruim van witte Brood in ’t Latyn Mica Panis genaemt , word gebruikt in de pappen , om week te maken, te ontbinden, te verzach- ten, en om etter te maken. Panis , d niop, *i , edo , eet. Panis azymus , is ouwel , ’t welk men zonder zuurdeeffem maekt. PANTHERA LAPIS. Panthera , is een kodelyke deen , wel- ken fommigen onder de foorten van Opael- fteen dellen , anderen onder die van Jas- pisdeen ; hy krygt zynen naem van de ver- fcheidenheit van zyne kleuren, overeenko- mende met die van ’t wilde dier Luipaerd genaemt; hy is geteekent met zwart, rood, bleek , groen , incarnaet en purper ; hy komt voort in Medië ; doch is zeer zeld- zaem. Hy is goed fyn gewreven en ingenomen om de buikloopen en ’t bloedfpouwen te fluiten ; de gift is van eene halve tot twee fcrupels. PAPAVER. Papaver , in ’t Franfch Pavot , in ’t Nêder- duitfeh Heul , Maenkop , is eene zeer gemeene plant, waer van twee algemeene foorren zyn, de eene tam, en in de tuinen gekweekt, en de andere wild. De gekweekte is verdeelt in twee andere foorten , in witte en zwarte Maenkop. P A. . De eerfte foort word genaemt Papaver , Brunf. Ang. Lon. Papaver album , Trag. Dod. Papaver bortenfe femme albo , fativum Dio- fco idi , album Plinio , C. B. Pit. Tournef. Papaver fativum femme candido, Fuch. * Zy fchiet een’ regten takachtigen deel ter hoogte van drie of vier voeten ; de bladers zyn langwerpig, breed , getandt, gekrult , en witachtig; de bloemen groeijen op den top, zyn groot, en van vier witte, naer ’t purper- trekkende , rooswyze gefchikte blaedjes t’za- mengedelt , en door een’ tweebladigen kelk onderdeunt ; maer deze blaedjes van den kelk vallen gemeenlyk af, naermate dat de bloem verwelkt ; wanneer deze bloem is af- gevallen , komt in der zelver plaets een ei- ronde of langwerpige kop of dop zoo groot als een hoenderei , met een kruintje gekroont , in ’t begin groenachtig , daerna wit wordende , naermate dat hy ryp of droog word ; hy be- duit in zyne holte vele kleene zaden ,• die rond fchynen, maer de gedaente van eene klee- ne nier hebben , wit, en door bladeren on- derdeunt zyn, welke zich in zyne lengte rond- om uitdrekken. De tweede foort word genaemt Papaver nigrum , Brunf. Papaver nigrum fativum , Dod. Papaver bortenfe nigro femine , fylveflre Diofcoridi , nigrum Plinio C. B. Pit. Tour- nef. Papaver nigrum femine atro , Fuch. Zy verfchilt van de voorgaende daer in, dat de bloem rood, en de kop of dop rondachtiger is , en de zaden zwart zyn. Beide deze Maenkoppen hebben in zich veel olie , waterdeelen , en wezentlyk zout; men gebruikt in de Geneeskunde de kop- pen en voornamentlyk die van den witten Maenkop, zelden de bladers of bloemen; men moet de verfche, de dikfte en raeefl gevoede koppen verkiezen. Zy verwekken den flaep , flillen de pyn , verdikken de fcherpe weivochten, die op de borfl vallen , floppen den buikloop en de bloedflortingen , verdryven de dampen , en verzachten den hoefl , als ze gekookt of uitge- trokken of in eene fyroop gebruikt worden ; men kookt ze ook in de afziedfelen voor de klifteren , om de buikpynen te flillen. Het * Zie PI. XVII. Fig. 3. P A. P A Het zsctl van den Maenkop is pynftlllgnde , goed voor de borft, verzachtende, zeer weinig flaeps verwekkende, men gebruikt het in de amandelinelken met de vier groote koude zaden. Men perft ook uit het geftooten zaed van den witten Maenkop eene olië, die diehftig is om de huid te reinigen, glad te maken, en te verzachten. De wilde Maenkop is verdeeltin verf cheide foorten, maer men gebruikt ’er geene van in de Geneeskunde, als die genaemt word Papaver rhceas , Ger. Raii Hift. Pap rv-T rhceas , five caiuco flore p'inicco , Adv Lob. fco. Papaver erratïcum rbozas 7 five fylvejïre , Park. Papaver fluïdum, Dod. Papaver erratïcum majus fol ** Diofcoridi 7 Thcophrafto, Piinio C. fi. Papaver erratïcum rub um campefïre , J. B. Papaver erratïcum primum 7 Fucti. In ’t Franfch P- ivot rouge of Coquelicoq. In ’t Nederduitfch Klapperrozen , Korenro * s en. Kurkt I - lot men. Is eene plant , die (leien fchiet anderhalf voethoog, welke rond, vaft , met tamelyk harde hairtjes voorzien , entakachtig zyn; de bladers zyn ingeiheden als die van de Ci- chorei^ of Kruis wortel , haing, zwartachtig. De bloemen groeijen op de toppen van hare ftelen , en zyn t’zamengeflelt uit vier breede blaedjes , die dun, Uonker-rood , zvvaklyk ver- eenigt zyn, en op den minden wind afvallen: zy worden gevolgt door kleene koppen of doppen zoo groot als Hazelnoten , langwerpig, heb- bende bynaer deged-i. nte van die van den tam- men Maenkop : deze kopjes fluiten in zich kleene , zwartachtige of donker-roode zaden. De wortel is enkel, lang, een pink dik, wit, met vezel draden voorzien, en bitter van fmaek. Deze plant groeit in de velden en voornament- lyk tuffehen het koren; men gebruikt de bloem inde Geneeskunde ; zy heeft veel olië , mid- delmatiglyk wezentlyk zout in zich. Zy ïs goed voor de bord, verzacht, verdikt de vochten, verwekt ’t fpeekfel en ’t zweet; is goed in verouderde verkoudheden , in de kortbordigheit , en ’t zydewee ; men bedient zich daer van in een afweek fel , of fyroop. Zy verwekt een weinig den flaep, maer al te flT zwakkelyk ; haer kop is een wéinig meer ilaeps verwekkende. Papaver , a papa , kinderpap, omdat de Min- nen voor dezen en nog ter dezer tyd, verkeer- delyk , den Maenkop in de pap der kinderen mengden om hen te doen flapen , en hunne buikpyn te dillen: ik zeg verkeerdelyk , wan- neer zyhet doen zonder bevel van een’ Ge- neesheer , want zy hem aen de kinderen kon- nen geven op eenentyd, waer in dit genees- middel den zelven fchadelyk is , of daer van te veel geven, zoodat het hen voor ’t ove- rige van hun leven doet flapen. PAPAYA, Papaja friiÜu Mdopepouis effigie Plum Pif. Tournef Ar lor Melonifera Papayo vulgö difïa , Jac.' Bontii. Arbor plat atti folio , frndti jepoms magnitu- dine , cduli , C. B. Mamera Lufitanorum , Cluf. Pnoguacu papaja & Mamaeira Lufitanorum a G. Pifon. In ’t Franfch Papaye. ïs een Amerikaenfche boom , .waervan Pifo twee loorten befchryfc. De eeiue, die hy Pinoguacu mas noemt , is vyftien of twintig voeten hoog, zoo dik als een menfehen dye, van binnen hol en fponsachtig, en zoo week, dat men ze overdweri met een’ eenigen flag van een’ fabel geheelyx kan afhouwen; hare fchors is glad , en afchgraeuw; zy groeit bynaer naekt in weinig tyds tot de helft van hare hoogte , en de andere helft bedekt zich onder ’t klimmen met bladeren oynaer zoo groot als die van den Wyngaerd , in zes of zeven dee- len ingefneden , die aen lange, dikke, ronde, holle, roodachtige , neergebogen delen vaft zyn; de bloemen zyn dubbel , lang.yder t’zamenge- ftelt uit vyf neêrhangende blaedjes, als eene ftargefchikt, van kleur’ bleek- geel, zonder reuk; zy zyn onvruchtbaer. Deze Papaya Man- netje groeit in de boiïchen en andere onbe- bouwde plaetfen; zy draegt zelden vruchten , tenzy ze omtrent de drie jaren vervoert , en aengekweekt is ; de vrucht , wanneer zy ze draegt, waft op een voetje onderfcheiden van de bloem’; zy is overeenkomende met die van de Papaya Wyfje, maer veel kleener, en veel langwerpiger ; zy is vaft aen een lang voet- fteeitje , en haer vleefch is zoo geel niet , noch Xxx zoo P A. V A. yi6 zoogoed van fmaek: deze vrucht , woordat zy ryp word, is vervult meteen melkachtig fap; de Boom heeft ook dergelyk in zich, maer is wrang en van een’ kwaden finaek ; men ge- bruikt het om de vlekken der huid, die door de hitte veroorzaekt worden , uit te wiflehen. De tweede, Pinoguacu Pxmina genaemt, heeft den Ham overeenkomende met dien van de eerfie, maer is veel hooger; de bladers zyn grooter , en in grootte en gedaente die van den Platanus gelyk ; zy zyn valt aen groene Helen. Dees Boom draegt het geheele jaer door bloemen en vruchten , die door lange voetfieeltjes zyn onderHeunt gelyk in de eerde foort’, maer dicht aen den Hamme des booms wallen , alwaer de Helen der bladeren zich beginnen te vertoouen ; elke bloem is zoo groot als die van de Lifch , t’zamengeHelt uit vyf gele blaedjes, gelyk in de andere foort’, als de Leliën van den Dale riekende : hare vrucht heeft de gedaente en grootte van eene middelmatige Meloen, groen van kleur’ voor hare rypheit , en als men ze doorfnyd , druipt ’er een melkachtig fap uit, maer zoo men ze van den boom’ heeft afgetrokken, en op ’tzand legt , word ze binnen korten tyd ryp en geel : haer vleefch is zoo geel als dat van de Meloen, goed om te eten , maer niet lekker van fmaek: in ’t midden van dit vleefch vind men eene groote meenigte zaden zoo groot als die van de Koriander, eirond van gedaen- te, in hunne oppervlakte geHreept en ruuw , roodachtig van kleur’, yder in zich fluitende een’ kleenen, witten, lymachtigcn korrel , van fmaek bynaer overeenkomende met dien van onze Waterkers; indien men dezen bewaren wil, moet men hem een dun blinkend vliesje aftrekken: yder van deze zaden brengt in den tyd van een jaer eenen . vrucludragenden Pa- payeboom voort. Alhoewel de vrucht van de Papaya Wyfje goed is om te eten , nogtans is ze beter met vleefch gekookt , of als kweevleefch met fui- ker ingelegt. De Papaya Wyfje word in de tuinen te Brazi- lië, op de Antilifche Eilanden, en in meer andere plaetfen van Amerika aengekweekt; de eene en de andere foort worden van fommigen voor Riethoornen gehouden. De vrucht van de Papaya verHerkt de maeg; de zaden zyn goed voor de fcheurbuik, en om de pis en de maendHonden af te dry ven. Mam&ra komt van Mamaon , een Portugeefche naem, welke eene mam beteekent; men heeft dezen naem aen Papaya gegeven omdat hare vruchten uit den boom’ voortkomen, en daer aen in de gedaente van Mammen vaH zyn. Omtrent den voet dezer boomen vind men dikwils Hangen verborgen, die de Portugezen Cobre de Captllo noemen ; zy zyn een voet of anderhalf lang, en een pink dik; haer vel is op den rug zwart , en aen den buik bleek ; zy blazen hare kaken op , en fchreeuwen als de kikvorfchen, wanneer zy getergt worden ; ha- re beet is doodlyk. P A P I L I O. Papilio , in ’t Franfch Papillon , in ’t Neder- duitfeh Kapelletje, Vlinder, is eene foort van groote vlieg’, wier vleugels groot, breed, uit- gefirekt en fchoon zyn : zy komt uit vele foor- ten van wormen voort; ook heeft men daer van verfcheide foorten : zy hebben alle veel vlug zout en olie in zich. Zy zyn ontbindende , als ze gefiooten en uit- wendig gelegt worden. Papilio , apapo, fugo, il^zuig, om dat dit kapel- letje de moeskruiden zuigt en knaegt.. P A P I O. Papio, fivePavio, is eene foort van grooten , ruigen Aep , met een’ leeiyken en affehuwe- lyken klootronden kop; zyne fchenkels zyn kort; zyne voeten kleen, en van gedaentaals eens menfehen hand ; zyn Haert is gelyk aen dien van een’ vos ; maer kort en opgeregt ; hy leeft van de vruchten , drinkt den wyir als hy dien bekomen kan; zyne huid is zeer rood, eu met verfcheide vlekken geteekent: hy word in Ethiopië voortgebragt : de Moren eten zyn vleefch. Zyn vet is ontbindende PAPYRACEA. Papyracea Arbor , feu lal , is eene foort van Dadelboom , die in Amerika groeit ; zyn blad is groot, de Indianen gebruiken het voor hun papier; zyne vrucht heeft de gedaente van eene dikke raepen , is zoet en zeer aengenaem om te eten. In Nieuw Spanje groeit een andere boom ook Papyracea, en van de Inwoonderen des Lands Guajaraba genaemt. Zyn Heel is rond, vaH , roodachtig; zyn blad is zeer groot, groen , en fomtyds rood , dik, rond: de Indianen fchry- ven op dit blad met fchryfpriemen , en het dient hun voor papier ; zyne vrucht is eene foort P A. P A. foort van druif’, zoo groot als eene hazelnoot, van kleur’ als de moerbeziën,' eenen zeer harden fteen in zich befluitende, en goed om te eten. • „ , . , In Amerika vind men nog verfcheide ande- re Boomen, wier bladers , of bad den India- nen voor papier dienen. PAPYRUS. Papyrus Nilotica , Ger. J. B. Raii Hift. Papyrus Nilotica , Jive /Egyptiaca , C. B. Papyrus antiquorum Nilotica , Park. Papyrus JEgyptia , five Biblus JEgyptia , Euftathio, Guil. Pap. In ’tFranfch Papier . In ’t Nederduitfch Papier. Is een gewas , dat naer het PJet gelykt ; zyne delen groeijen negen of tien voeten hoog, en zyndik, bleek of afchverwig ; de bladers zyn laug als die van ’t Riet ; de bloemen be- ftaen uit verfcheide heimdyltjes, gefchikt als ruikers, die op de toppen der takken dicht in een gefloten zyn: de wortels zyn groot, dik, houtachtig, vol kwaden als die van ’tRiet, in reuk en fmaek overeenkomende met die van wilde Galiga , maer minder in krachten. Dit gewas groeit in Egypten langs denNyl; de Ou- den fcheidden de fchors daer van af, enpolyde- den de zelve om hun voor Schryfpapier te die- nen. De bladers zyn eertyds van de Heelmee- fteren gebruikt om de zweren te doen rypen en te zuiveren. Het hedendaegfche Papier, of dat, ’t welk wy gebruiken om te fchryven, is in’t Latyn charta of Papyrus genaenn: het word in Vrankryk van oude, witte, linne lappen en vodden gemaekt, die gekapt en door een’ molen in kleene duk- ken gedampt , met water bevochtigt , en zoo- danig geweekt en gemengt zyn, dat het niet als een troebel, lymig, klevend water fchynt te wezen ; men neemt dit vocht by deelen weg, altyd de oppervlakte daer van met eene lepel’ affcbeppende , men drekt 'tover vormen uit, laet ’t uitdruipen , en lymt ’t te zamen , opdat het Papier , ’t geen daer van gemaekt word , het fchrift niet door laet vloeijen ; daerua word het gedroogt en in de pers gezet , om ’er Papier- bladen van te maken. Het Papier van China of dat van Japan word gemaekt met den tweeden bad’ van een In- diaenfch Riet bamhou genaemt , waer van ik op zyne plaets gefproken heb. r*7 Het gemcene Graeuw Papier is een onge- lymd Papier, waer van twee voorname foor- ten zyn , de eene in groote bladen , van eene zachte cn wollige zelfdandigheit , van eene graeuwe en witachtige kleur’; zy dient om. ’er pakjes in te winden; de andere befiaet uit vele kleenere , zeer dunne, doordringbare, zachte , roodachtige graeuwe bladen ; de eene en de andere foort is in ’t Latyn Charta, bibula , Charta emporetica genaemt; men gebruikt het om de vochten door te klenzen. Het Blaeuw Papier is een Papier, dat zyne verw van de zonnebloem’ gekregen heeft , men noemt het in ’t Latyn Charta caruleo colcre pióla , men vind ’er van verfcheide diktens; het dient voornamentlyk om de fuikerbrooden , en an- dere koopmanfchappen in te pakken. Het Gemurmelde Papier is een Papier met verfcheide kleuren gefchildert , dat gemaekt word door een blad Papiers te leggen over verfcheide verwen , in olie geweekt en ge- mengt met water, ’t welk de vereeniging be- let; en naer de fchikking , die men daerira aen deze verwen met eene kamm’ geeft, wor- den ’er golven of vederbofTen verheelt. Men noemt het in ’t Latyn Charta variis colcribus pitla. Het Papier is , nat gemaekt zynde , dienftig om de fcherptens der wonden te verzachten, het bloed te ftelpen ; men brand het, en laet den rook daer van ruiken aen vrouwen, die met opdygingen gekwek zyn, om de dampen te verdryven. Men zegt, dat Papyrus komt van ’t Griek- fche woord TrZ% , ignis, om dat het Papier der Ouden zeer ligt het vuur vattede. PAREIRA BRAVA. * Partira brava , botua , is een wortel , die in alles met de Mefereon met fmalle bladeren overeenkomt , uitgezonden dat hy harder en zwartachtiger is; hy is tot ons gebragt uit Me- xico, alwaer hy groeit; hy fchiet lange, tak- achtige , kruipende delen, geiyk die van den Wyngaerd ; hy hecht zich aen de muren en boomen. Dees wortel, tot poeder gemaekt en met witten wyn ingenomen, is zeer openende en zeer goed voor den deen. P arena brava is een. naem , dien de Portu- gezen aen dezen wortel’ gegeven hebben: het beteekent in ’t Franfcb Vtgne fauvagt of Bdtar- aet * Zie PI. XVII. Fig. 4. Xxx 2 P A. P A. f 2.8 de, omdat de plant, welke hy voortbrengt, met den wilden Wyngaerd overeenkomt. Botua , is een Indiaenfehe naem , die waer- fchynlyk afkomt van Butua , een ander woord van de zelve tael’ , en dat een dok betee- kent, omdat dees wortel de gedaente van een.’ flok beeft.. PARIETARIA. Pariet aria , Ger. J. B. Raii Hift. Parietaria ojflcinarum fcg5 Diofcoridis, C. B. Pit. Tournefort. Parietaria vulgaris & major , Trag. Helxine Ad. Vitriola, frje Perdiaitm, Lob. c*r. Urceolaris , Scribonii. Vitraria , Herba muralis , Trag. In ’t Franfch Pariet air e-. i In ’t Nederduitfch Glas kruid. Is eene gemeene plant , die zeer veel in de Geneeskunde gebruikt word. Zy fcbiet vele ronde, roodachtige, brode delen omtrent twee voeten hoog; de bladers zyn langwerpig, fpitstoeloopende , hairig, ruuw, oneffen, zich ligtelyk aen de kleederen vadhechtende : de bloemen zyn kleen , yder gemeenlyk uit vier geelachtig-groene helmdyltjes t’zamengedelt ; daer op volgen langwerpige blinkende zaden. Deze plant groeit in heggens en aen de muren; zy befluit veel zouts en olie in zich. Zy is zeer openende , zuiverende, verzach- tende , ontbindende , diendig voor den deen , ’t graveel , om ’t water aftedryven , voor’tgra- veel-kolyk ; men gebruikt ze uit- en inwen- dig. Parietana , a pariete , muur , omdat deze plant gemeenlyk aen de muren groeit. Helxine, ab 'IxttS, traho , omdat het Glaskruid de kleeders der voorbygangeren met daer aen te blyven hangen naer zich trekt. Pit r aria , a vitro , glas, omdat dit kruid goed hs om glazen fchoon te maken. PARNASSIA. ParnaJJia paluflris & vulgaris. Pit. Tour- net". Gr amen Parnaffl, Lob. Ger. Doel. Gr amen PamaJJi Dodvjuco , quibujdam Hepa- tiftis flos , J. 13. Gr amen Hederaceum , flos hepaticus , Tab.1 Gr amen ^arnajfl vulgare , Park. Raii Hifi;, Gr amen jarnaJJi albo flmplici fiere , C. B. Hepatica alba , Corel. Hift. Enneadynamis Polonorum , Gefn. hort. In ’t Nederduitfch Gras van Pernafo. 3 Is eene plant, die uit haren wortel’ bynaer ronde , fpitstoelopende bladers fchiet , niet ongelyk aen die van de Viole of liever aen die van de Klim of Veil, maer veel kleener, bleeker groen , en niet hoekig, aen lan- ge roodachtige delen gehecht; tudchen deze verheffen zich vele kleene deeltjes eene hand lang, dun, hoekachtig, vad, zynde yder van onderen omvat van een enkel blad zonder deel , en dragende op hunnen top eene eeni- ge bloem uit tien witte , riekende blaedjes , vyf groote en vyf kleene, t’zamengedelt ; de- ze laetde zyn gezoomt. Wanneer deze bloem is afgevallen, komt in hare plaets eene eiron- de, vliesachtige vrucht , vol langwerpige za- den; ’naer wortel is matiglyk dik, roodachtig- wit , met vele vezelen voorzien , en t’za- nventrekkende van fmaek; deze plant groeit in de weiden , langs de beken en op andere voch- tige plaetfen in eene vette aerde ; zy beduit vele waterdeelen en olie, maer weinig zouts in zich. Zy is t’zamentrekkende en verkoelende. Pamajfia , omdat deze plant gelykt naer eene andere plant, waer van Diofcorides fpreekt , die op den berg Parnalfus groeit. PARONYCHIA. Taronychia Hifpanica , Cluf. Hifp. Pit. Tour* nefort. Tolygonum minus candicans , C B. Polygonum montanum niveum , Park. P olygonum minus candicans Jupinum , Bof. Monfp. Paronycbia Hifpanica Clufli , Jive Antbyllis nivea , J. B. Raii Hift. Polygonum montanum , Ger. Is eene plant , die voor ’t gezicht aenge- naem is ; zy fchiet delen omtrent anderhalf voet lang , vol kwaden , langs den grond verfpreidt en nederliggende ; de bladers gely- ken naer die van ’t Varkensgras , maer zyn kleener en korter; de bloem bedaet uit vele helmdyltjes, onderdeunt dooreen’ ingefneden kelk , en op de wys van eene Monnikskappe eindigende. De kelk word, wanneer de bloem is. p a; p A. f19 is afgevallen, een vyfkantig zaedhuisje , dat een enkel zaedje in zich befluit; de wortel is lang, vry dik, en in verfcneide houtachtige 9 witte takken verdeelt. Deze plant is fchoon , wit of zilververwig; zy groeit op berg- en fteenachtige plaetfen , in warme lauden : zy is zamentrekkende. Paronychia , d nap* , juxta , e? unguis, als of men zeide , Gewas , vuns kjeur naer die van den nagel gelykj ; want de Paronychia is van eene zilvere, blinkende kleur’ met die van den nagel overeenkomende.. P A R U S, Parulus. Parula. Parix. /Egithalus. In ’t Franfch Mefangel In ’t Nederduitfch Mees. Is een kleen vogeltje , dat zoo groot als een Vink, en aengenaem voor ’t gezicht is , en op eene lieflyke wys zingt; daer zyn ver- fcheide foorten , de grootfte worden ge- naemt. Carbonarii major es, feu Fringillagines. In ’t Franfch Charbonniers. In ’t Nederduitfch Koolmeezenl Hunne kleur is verfcheiden , geel -groen, wit, zwart, blaeuw; zy hebben een’ zwar- ten, blinkenden kop als eene Rave , uitgeno- men dat hunne flapen en de omtrek van hunne oogen wit zyn : deze zwarte kleur heeft hun den naem van Koolmuz.cn doen geven ; het uiterfte van hunne tong is in vezeltjes zoo fyn als hair verdeelt ; hun ftaert is gefpleten , zwart afchverwig en wit van kleur’. . Daer is ook eene andere foort van deze vo- geltjes, die men Carbonarius minor , feu Caninus noemt; zy is kleener dan de andere, de kop is zwart, behalven onder de oogen , en achter deu kop , alwaer zy witte vlekken heeft; de buik is geel en de beenen zyn rood. De andere foorten worden genaemt Parus Indicus. Parus palujlris fufcus , five cinereusl Parus Jylv at icus. Parus canileus montanus '. Parus caudatus monticola. Daer is eene andere , die men in ’t Franfch Meurier noemt. Deze vogels hebben al hunne klaeuwen met nagelen voorzien , waer door zy zich zeer fterk aen de takken der boomen valthouden ; zy voeden zich met groene krui- den , zaden, en vruchten: zy zyn zeer goed om te eten, de meeft geachtfte in de Genees- kunde zyn de groote Koolmeezen ; zy bedui- ten veel vlug zout en olie in zich. Zy zyn goed voor de vallende ziekte , om ’t water af te dryven, en den fteen der blaes' te verbryzelen. PASSER. i Paffer , in ’t Franfch Moineau, Moiffon , of Pas- fereau , in ’t Nederduitfch Mos, Mujcb , is een zeer bekend kleen vogeltje, dat ligtelyk in de huizen gewent: men vind ’er van verlcheide kleuren; het maekt zyn neft op de boomen, op de daken der huizen, en in de fpleten der muren; het voed zich met vliegen, mieren ,en zaden, brood, en Guichelheil. Het heeft veel vlug zout en olie in zich. Zyn vleefch en herfenen gegeten worden gebruikt tegen de vallende ziekte , om het zaed te verwekken, voor het trommelwater , en tegen den fteen der nieren en blaes’. Zyn vet is ontbinden-de. Zyn drek gedroogt en inwendig gebruikt is goed om de buikloopen der kinderen te flop- pen. P ajfer , d pajpm , overal, omdat men de Mus* fchen van alle kanten ontmoet. PASSER CANARIUSj Paffer Canarius. In ’t Franfch Canarie , of Moineau de Cana- rie: In ’t Nederduitfch Kanarievogel,. Is Xxx 3 P A. P A. Is een kleen vogeltje, zoo groot als eene ge- meene mufeh; zyn bek is kleen , fpUstoeloo- pende en wit ; zyne vleugels en daert zyn groen, de andere veders zyn geel ; liy word uit de Kanarifche Eilanden overgebragt; hy leeft van zaden, fuiker, en Guichelheil; zyn gezang en gekweel zyn zeer lieflyk ; men acht hem zoo veel te meer, hoe kleener zyn lichaem en hoe langer zyn daert is ; hy heeft veel vlug zout en olie in zich. Hy is gegeten zyndezeer goed voor de val- lende ziekte. PASSER L £ V I S. - •Ta (Ter /avis. FlatefJ'a. Vetten. Is een breede , platte zeevifch , waervan twee foorten zyn ; de grootde word in ’t Latyn Pija , in’t Franfch Plye, in ’t Nederduitfch Scholle genaemt. De tweede hiet in’t Franfch Gyudrelet , omdat hy eene vierkante gedaente heeft : hy is met rood- of geelachtige vlekken gefpikkelt; deze beide viflehen zyn genoeg op' de vifch- markten bekent; hun vleefch is wit, zacht, fap- pig, en ligt om te verteren. Zy zyn goed om de fcherptens der bord te verzachten; zy verwekken een weinig doel- gangs PASSER SQUAMOSUS. Vajfer fauamofus , is een zeevifch, waervan drie foorten zyn; de eerdeword in ’t Franfch Limande genaemt; hy is op de vifchmarkten zeer be- kent, zyne gedaente is plat, matiglyk breed , langwerpig als eene Tong, met kleene, harde fchubbcn bedekt, aen het vel flerk vadgehecht; zyn vleefch is wit, zacht, vochtig, en een weinig lymachtig. De tweede word in ’t Franfch Flez. genaemt ; zyne gedaente gelykt naer die van den Quarclet, maerhy is kleener en met kleene zwarte rood gemarmerde fchubben bedekt. Zyn vleefch is zacht, malfch en wit. De derde word in’t Franfch Pletelet genaemt : hy verfchilt van de Flez, daer in, dat hy kleener is. Alle deze viflehen zyn zeer goed om te eten, de bede van allen is de Limande; zy befluiten vele waterdeelen en olie, en een weinig vlug zou: in zich. Zy zyn goed voor de bord, en diendig om ie fcherptens der vochten te verzachten. PASTINAGA. Pa/linaea, in ’t Franfch Panais of Pafttnade , in ’t Nederduitfch Pajiinaken , P'mxiernal^en , Tamme Moren, Witte Peen, WüteWorteU, is eene plant waervan twee foorten zyn, eene tamme, en eene wilde. De eerde foort word genaemt Pajttnaca latifolia fativa , Dod. Pajiinaca fativa latifolia , C. 13. Pit, T our- nefort. Pajiinaca fativa latifolia Germanica late § f/ore , J. B. Raii Hifi. Elaphobojcum fativum , T ab. Zy fchiet een’ deel ter hoogte van drie of viervoeten, die dik, regt, derk , gegroeft, ledig, en takachtig is; de bladers zyn breed, t’zamengedelt uit andere bladeren , met die van den Eflchen- of Terpentynboom overeen- komende , langwerpig , twee vingers breed , opbunne kanten getandt, ruig , donker - groen , als by paren langs eene dikke rib gefchikt, aen- genaem , en een weinig fpeceryachtig van fraaek: de toppen eindigen in groote kroonen of zonnefchermen , die kleene bloempjes van vyf gele rooswyze gefchikte blaedjes onderdeu- nen; wanneer deze bloemen zyn afgevallen, komen ’er te voorfchyn zaden, die twee aen twee gevoegt , groot , eirond , dun , en met een kleen blaedje gezoomt zyn. De wortel is lang , dikker dan een duim , vleezig , wit , hebbende in ’t midden eene zenuw, die zyne lengte doorloopt, niet onaengenaem van reuk, en goed van fmaek ; hy word zeer veel ge- bruikt in de keukens; men kweekt deze plant in de tuinen om haren wortel ; zy vereifcht eene vette en vochtige aerde. De tweede foort word genaemt Pajiinaca latifolia fylvejlris , Dod. Ger. Park. Raii Hifi. Pajiinaca Jylveflris latifolia , C. B. Pit. Tournefort. Pajiinaca Germanica fylvejlris , quibuf- dam. Elaphobofcitm % J. B. Elaphobofcum erraticum , Tab. In’t Nederduitfch Wilde , Breede Paflinaken. zy P A. P A. f 5l Zy verfchilt van de eerde daer in, dat hare biaders kleener zyn , en haer wortel dunner, harder, houtachtiger, en zoo goed niet om te eten is; zy groeit op onbebouwde plaetfen. De eene en de andere foort befluiten veel wezentlyk zout, olie en waterdeelen in zich; hare zaden, en biaders worden fomtyds in de Geneeskunde gebruikt ; zy zyn openende en wondheelende , verwekken de maenddonden, doen de dampen zakken , en verdryven de win- den. Paftinaca , a paftu , omdat men den wortel van de Tuin Padinaken eet wel a paft'mo , dat eene Wyngaerdeniers fpade of fchop beteekent, om dat het noodzaeklyk is de aerde wel te bebou- wen , waer in men de Padinaken wil doen groei- jen. t) t Elaphobofcum , ab , cervus , c? film# , pafco , omdat de herten de wilde Padinaken eten. PASTINACA MAR IN A. P ajlinaca Manna , in ’t Franfch Va/ienaque of Taterende, is een breede , platte zeevifch van ge- daente als een Roch, of liever eene foort van Roch omtrent tien ponden wegende; zyn kop is eenigzins als die van den Kikvorfch gemaekt; zyne oogen zyn langwerpig, en vry groot ; zyn mond is kleen en zonder tauden , maer de kaekbeenen zyn ruuw;derug is loodverwig en de buik wit; de daert is zeer lang , doornachtig, van gedaente als die van eene Rat, om hoog dik , en allengsjes verminderende, totdat hy in zyn uiteinde zeer dun word; hy is van bo- ven omtrent het midden met eene foort’ van Vangen , beenachtigen , zeer puntigen en uit- gekorven pyl of angel gewapent. Dees vifch onthoud zich gemeenlyk op dykachtige plaet- fen; hy voed zich met het vleefch van dieren , welke hy achterhalen kan , de zelve met zyn’ angel doorborende om hen te dooden en naer zich te trekken : hy is goed om te eten. Men geeft voor, dat zyn angel voor de tand- pyn’ goed is, indienhy tot poeder gebragt zynde met wafch of hard’ gemengt word, om hem als eenplaefter aen de (lapen des hoofds te leggen. Paftinaca , a paflwo , Jpade , omdat dees vifch op zyn’ daert een’ angel draegt , die de gedaente van eene fpade of fchop heeft. . PAVATE. Pavate , Acofls, Lugd. Caft. Ap. Ar hor Eryfipelas curans , Lulitanfs. Vajaveh , Canarin. > Is een Indiaenfch boompje agt of negen voeten hoog, middelmatiglyk getakt, grys , dragende zeer weinige biaders, met de kleene bladeren van den Oranjeboom overeenkomen- de , zonder delen , groen van kleur’ ; de bloem is zeer kleen, wit, uit vier kleene blaedjes t’zamengedelt , in ’t midden een wit vezeltje hebbende , dat in een fchoon groen puntje eindigt. Deze bloem gelykt in gedaen- te naer die van ’t Geitenblad , voornament- lyk als men haer van verre befchouwt , en riekt als ’t zelve. Het zaed is zoo groot als dat van den Madikboom , rond , groen van kleur’ , in ’t begin naer ’t zwart hellende , maer word in ’t rypen zwart. De wortel is wit en een weinig bitter. Dit boompje groeit langs de rivieren Mangate en Cranganor genaemt. De Indianen bedienen zich van zyn houten van zyn’ wortel, byzonderlyk om de Roos te ge- nezen; men maekt ze tot poeder , en laet ze in°een afkookfel van Ryd weeken , totdat het zuur geworden is , daerna doven zy ’er de Roos mede, en laten tweemael ’s daegs, na de maeg gezuivert te hebben , daer van drinken ; zy laten het ook gebruiken van die genen , welke heete koortfen , ondekingen der lever, en buikloopen hebben. P A V O. Pavo. Pavus. Avis medica. Avis Junonis. In ’t Franfch Paon. In ’t Nederduitfch Paeuw. Is de fchoonde van alle vogelen , die by ons in Europa bekent zyn; het wyfje is ge- naemt in ’t Latyn P avo famir.a , in ’t Franfch PaneJJc of Panache , in’t Nederduitfch Paeuwin , en zyn jong Pavunculus , in ’t Franfch Paonneau, in ’t Nederduitfch Paeuwtje ; hy is zoo groot als een Kalkoen; zyn kop is kleen, langwerpig en byncer als eene (lang ; hy is verdere op zynen kop met een kleen bosje fyne veêren , die in de gedaente van een kleen langhairig boompje gefchikt zyn : zyn hals is lang, zyne ve- ders ders en voornamemlyk die van zyn’ flaert zyn ^root , breed, blinkende, heerlyk , van ver- lcheide kleuren van eene verwondercnswaerdi- ge fchoonheit, en met vele vlekken vervult, die oogen verbeelden: zyne pooten zyn lang; zyne klaeuwen groot en lomp; hy treed met deitigheit. Zyn daert is verdeelt als in twee deelen; hy doet wonderlyk de veders daer van opengaen , en zet den daert op , als om zich te fpiegelen en te verwonderen ; zyn gcfchreeuw is onaengenaem en voor ’t oor laf- tig • hy fchynt over de leelykheit zyner pooten belchaemt te wezen, en de zelve, wanneer men ’er naer ziet, met zyne vleugelen te willen be- bekken. Daer zyn verfcheide foortenvan Paeu- wen, diedoor de verfcheidenheit van hunne kleu- ren , en door hunne geboorreplaets verfchillen: men geeft voor, dat de oorfprong van dezen vogel uit Afië komt ; hy voed zich met de gemeene gevogeltens , eet ook (langen , wan- neer hy die vind; hy kan to't dertig jaren Ie ven , en vliegt zeer zelden : zyn vleefch is droog, hard, en moeijelyk om te verteren; maer het word zeer lang zonder bederf be- waert, en door ’t bederven goed om te eten. liet befluit veel vlug zout en olië in zich. IVlen maekt ’er een vleefchnat van, dat voor ’t zydewee , den fleen der nieren en der blaes’ , en om ’t water af te dryven dienüig is. Zyn vet is goed voor de kolykpynen. Zyne gal is dienflig om de zweren der oogen te zuiveren , en ’t gezicht te verderken. Zyn drek in een poeder vele achterleen vol- gende dagen gebruikt is goed voor de vallende ziekte , draeijingen en. zenuwtrekkingen. De gift is van eene fcrupel tot eene drachma. Zyne eijers zyn nuttig voor de heupjigt en vliegende jigtpynen. Het Paeuwtje is eene zeer lekkere fpys. Avis Junonis , om dat dees vogel eertyds aen Juno is toegewydt geweed ter oorzake van zyne fchoonheit. PAVO PISCIS. Tavo Salviani , is een zeevifch die omtrent twee ponden weegt , een voet lang en met breede fchubben van zeer verfchillende kleuren bedekt is. Zyn kop is groot , groenachtig- blaeuw, en met roode vlekken geteekenc; zyn bek is dik en lang; zyne onderde lip is zeer dik; zyne oogen zyn groot en goudgeel; hy voed zich met kleene viflehen , Wier en an- der zeefchuym; hy zwemt gemeenlyk alleen: hy is niet heel goed om te eten. Hy is openende. Men heeft dezen vifch den naem van gegeven , dat Pamw beteekent , omdat hy met feuoone en verfcheide kleuren ls verdere, welke naer die van den vogel, Paeuw genaemt, gelyken. P A Y C O. Payco , Monard. Lugd. is een gewas van Pe- ru, met de Weegbree overeenkomende, teer, en zeer fcherp van fmaek. Zyn blad, in poeder gebruikt , word tegensde nierpynen goed geacht, en om defluimente doen verminderen, en de winden te verdryv«.n, men legt het ook uitwendig. P E C T E N. Petten is eene foort van Oeder , wiens fchulp de gedaentevan eene hand of van een’ voet heeft , in zyne lengte als met overeind daende tanden van eene kamme voorzien, waer van hy zyn' naem krygt. Ily groeit op den grond der zee in ’t dyk en zandachtige plaetfen omtrent Norman- dië enGaskonje: daer worden verfcheide foor- tenvan gevonden , welke doorhunnegrootte en kleuren verfchillen; men vifcht ze overvloe- diger na groote regens , dan dat ’t droog wéér geweed is ; zy zyn fomtyds wit , fotn- tyds roodachtig. d>mtyd' met verfcheide kleu- ren : zy zyn goed om »e eten; men vind dier fomtyds Paerlen in ; zy befluiten veel vlug en vad zout in zich. Zy zyn afvegende , openende, windbreken- de en zaed verwekkende. Hare fchulpen hebben dezelve kracht als die van de gemeene Oederen. PEDICULARIS. O Pedicularis , Lob. Ger, PedicuUris pratenfis purpurea , C. B. Pit. Tournefort. Fiflularia , Dod. Pedicularis pratenfis rubra vulgaris , Park PedicuUris , quibnfdam Cr/fa galh flore ru- bro, J. 13. Raii Hift. Crijla galli altera , Jive Pbtbirion , Lugd. In ’t Franfch Pcdicalaire des prez. In ’t Nederduitfch Roode Ratels. Is eene plant , die bladers fchiet, wel- ke eenigzins met die van de Fiiipendula overeenkomen , maer veel kleener , l'y- ner P E. V E. fyner ihgefneden en gekrnlt zyn; hare fleleft fchieten eer hoogte van een’ kalven voet op,cn zyn hoekig, hol, zwak, lom uiige met bochten op de aerde loopende , andere regt , dragende bloemen van gedaente als pypen , die van voren een’ bek met twee kaken verbeelden , en purperachtig , of rood , of incarnaet of wit van kleur’ zyn; daer op volgen platacluige vruchten, die bynaer rond zyn , fpits toeloo- pen, zich in twee huisjes verdeden, en platte zwartachtige , met een vliesachtig vleugeltje gezoomde zaden influiten; haer wortel is een pink dik, gerimpelt, wit, in vele dikke vezels verdeelt, en een weinig bitter van fmaek. De- ze plant groeit in de weiden, moeraden, en op andere vochtige plaetfen. Zy is , in een afkook- fel ingenomen, goed om de bloedftorcingen, de vloeden der maendftonden, en ambeijen te dop- pen; men acht haer, uitwendig gebruikt, wond- heelende en goed voor de Aftelen. Pedicularis , a ptdiculo , luis, omdat men heefc voorgegeven , dat de beeften, die dit kruid aten, aen eene groote meenigte luizen onderhevig waren. jF iftularia a fiflula , omdat men het zelve dieu- ftig voor Aftelen gelooft te zyn. PEDICULUS. Pediculus. ■Pedunculus. In ’t Franfch Pon ' ln ’£ Nederduitfch Luis. Is een kleen ongedierte , dat op de die- ren geboren word, hen byt en hun bloed zuigt; daer van zyn verfcheide foorten , maer ik zal hier niet fpreken als van die, v/elke onder de menfehen gevonden worden ; zy verfchillen naer de plaetfen , waer zy voortkomen, door hare grootte en kleur; fommige zyn groot andere kleen; deze bruin of zwartachtig, gene wit. De neten , die op de kleeders en in’t hair gevonden worden, zyn de ei j ers der Luizen, die door de hitte van ’t vleefch en door gis- ting worden uitgebroeit. De Luis is van ge- daente langwerpig ; haer rug is vry breed; wanneer men haer met een vergrootglas be- fchouwt , vertoonen zich van boven zekere ringsvvyze iufnydingen , haireu en roodach- tige vlekken ; haer buik is met vele pooten Voorzien. Zy word in weinig tyds op eene wonderlyfce wys verrneen'igvuldigt. Zy zuigt het vleefch , en doet dikwils puiften voortko- m men , die in fchurft , en fomtyds in hairvvortn veranderen. Men heeft vele perfonen met eene doode- lyke ziekte aeiigedaen gezien , voortkomende uit eene zeer groote meenigte Luizen , die op het vleefch worden voortgeteeh , en over ’c geheele lichaem wonden maken , die tot de beenders doorgaen. ’t Is deze ziekte waer mede Herodes geflagen werd, omdat hy aen God de eer niet gegeven had. De hulpmiddelen, die men gebruikt om da Luizen te doen fterven , zyn het zaed van Luiskruid, dé zwavel, de wortels van Patich en Alantwortel , de Tabak, ’tSpaensgroen, eu meer andere. M. R. HookeLid van deKoningklyke Engel- fche Maetfchappye heeft in zyne Micrographia. waergenomen, dat de Luis eenen muil heeft ais die van een varken , en twee horentjes op haren kop, waeracbterde oogen ftaen geplaetft, geheel anders als in de andere dieren; deze oogen fchy- nen met geene oogleden bedekt, en miftchien heeft de Natuur de zelve liever van achteren dan van voren geplaetft, opdat de harren, waer over het dier loopt , niet te zeer hem het ge- zicht zouden beledigen : deze oogen en ho- rentjes zyn met hair bezet; hare huid is door- fchynende en blinkende als horen , men ziet door deze huid een groot getal borfta- deren. Zy heefc op den buik een velletje ge- teekent met een ftip, of met een wit vlekje, dat door eene gedurige beweging van boven naer ■beneden , en van beneden naer boven gedreven word , ’tgeen men voor het hart zoude konneii nemen; men verneemt ook verfcheide vaten, di*ï door het bloed opzwellen, dat zy met haren bek uitziiigt , en wiens vertering zoo vaerdiglyk gefchied, da: men het haeftelyk van kleur’ ziet veranderen : dit bloed heeft eerftelyk by gol- ven in zyne maeg met zoo groot een geweld gevloeit , dat het den drek der ingewanden dwingt uit te gaen ; hare pootjes zyn met fchubachtige klaeuwen gewapent , en deze fchubben fchieten in malkanderen als in de kreeften. De Luizen hebben veel vlug zout en olië in zich. Zy zyn openende , en koortsverdryvende ; men bedient er zich van om de verftoppingen weg te nemen , en voor de derdendaegfehe koorts’; men doet ’er vyf of zes , meer of min naer hare grootte , op ’t begin van den aenval indik- ken. De afkeer of moeite , welken men heeft om deze vuile dieren in te flikken , doet miftchien de koorts verdryven. Pediculus a ped'il/us, oindac de Luis vele poo- ten heeft. Y y y PE- * P E L E C I N U S. Pelecitius vutearis 1 , Pit. Tournef. Sccuridaca Jiliquis plant s dentatis , Ger. cmac. Lunaria radiata , Robini, J. B. Sccuridaca filiquis planis utrinque dentatis , C. B. Securidaca peregrina , Clufii, Park., Scolopendria leguminoja , Cortufo. Is eene plant , welke verfcheide lioekige en in vele takken verdeelde Helen fchiet; hare bladers zyn gemaekt als die van de Vitfen of van’t Byltjeskruid, als by paren gefchikt langs eene rib, die door een enkel blad eindigt ; tus- fclien de ribben der bladeren boven aen de plant’ komt een lange voetfteel voort , die op zynen top kleene bloempjes als de peul- vruchten draegt , welke by meenigte ’t za- xnen vereenigt , rood , en van kelken onder- fteunt zyn , die de gedaente van een getand horentje hebben : wanneer deze bloemen zyn afgevallen , komen in hare plaets lan- ge en zeer platte vruchten, op hunne boor- den getandt, van kleur’ roodachtig- grys , en kleene zaden influitende, die veel kleener dan de Linzen zyn , en gemeenlyk eene kleene nier verbeelden, en een’ fmaek als de peul- vruchten hebben. Haer wortel is lang en met eenige vezelen voorzien. Men teelt deze plant in de tuinen. Ik ben niet verzekert wegens de kracht van dit gewas , om dat ik het nooit in gebruik gezien noch zelfs gebruikt heb : maer ’t is wel waerfchynlyk , dat liet dezelve hoedanig- heit heeft als het Byltjeikruid ; en dat men zich kan bedienen van het zaed om het water aftedryven , de verfloppingen weg te nemen, de maeg te verflefken , in poeder of in een afkookfel gebruikt. Pdccinus a uw; , Securidaca , omdat deze plant met het Byltjeskruid veel overeeukomfl keeft. PENNA M A R I N A;. Penna marina, Rondelet. Gefit. in’tFranfch Vittme marine, is een gewas , ’t welk naer de vleugel van een’ vogel gelykr , of naer eene pluim, welke men op den hoed draegt; het groeit op de rotfen in zee; het is fomtyds vau eene lymachtige floffe omringt , welke by nacht als een Lichtfleen blinkt. Dit gewas is nog genaemt Mentula alata pif- catoribus , omdat zyn uiteinde van onderen is gemaekt als het hoofd van eene mannelyke roede, eenige fpleten of klooven hebbende. PENOABSOU. Vcnoabfoii, Theveti, Lugd. is een Amerikaen* fche boom, wiens balt welriekende is ; zyne bladers komen met die van de Porcelein over- een , maer zyn dikker , vleeziger en altyd groen; zyne vrucht is zoo groot als een groote ronde Oranjeappel , en befluit in zich zes of tien noten, welke de gedaente van onze Aman- delen hebben , maer breeder zyn; yder van haer heeft een’ fteen in zich of een’ kleenen amandel, waer uit de Indianen, nadat zy wel geflampt zyn, eene olie perfen. De vrucht is een vergift. De olie, uit deze amandelen geperfl, geneeft de kwetfuren der pylen en andere wonden , als zy daer op gelegc word. PENTAPHYLLOIDES. Is eene plant , waervan verfcheide foorteu zyn : ik zal de twee voornaemfle befchry- ven. De eerfte foort word genaemt Pentaphylloïdes erechrm , J, B. Raii Hifi. Pit. Tournefort. Pentapbyllum fragifernm , Cluf. Ger, Park* Qjinquefolium fragifernm , C, B, Zy fchiet uit haren wortel’ verfcheide Helen zoo lang als eene hand , welke vyf bladers onderHeunen , namentlyk drie aen ’t uiterfie van den Heel , en twee lager. Deze bladers zyn met die van de Aerdbeziën overeenko- mende, maarkleener, hairig, en getandt; ook verheft zich uit haren wortel’ een Heel ter hoogte van omtrent anderhalven voet, hairig, met eenige bladeren voorzien , en naerzynentop in kleene takjes verdeelt, welke witte bloemp- jes en vruchten dragen , met de bloemen en vruchten van ’t Vyfvingerkruid overeenkomen- de; haer wortel is vry dik, houtachtig , rood , en t’zameutrekkende. . De P E. De tweede foort word genaerat V ent aphy Holde s fupinutn J. B. Raii Hifi. Pit. Tournefoxt. Quinquefolium fragiferum repens , l ab. Fentapbyüum flupinu/ts potentillos facie , taer. Quinque folio fragifero affinis , C. B. Hare bladers zyn als in de voorgaende foort’ gefchikt,en als die van den Oijevaersbek getande; zy fchiet verfchetde delen anderhalf voet lang, zwak, ledig, naerde aerde gebogen : hare bloe- men komen met die van de andere loort over- een , maer zyn kleener , geel , en aen korte roetdeeltjes valt; haer wortel is lang , envry dik. .. . t De eene en do andere foort groeijen in de Tjoflchen , op fchaduwachtige plaetfen, op de kanten der weiden; zy hebben veel olie en waterdeelen, middelmatiglyk vvezentlyk zout in zich. Hare wortels en zaden zyn t’zaraemrekkende, goed om de buikloopen en bloedftortingen te fluiten , in een afkookfel of poeder ge- bruikt. Pentaphylloicks , tt pentabhyllo , Vyfvingerkruid, omdat deze plant tnet het Vyfvingerkruid veel overeenkomlt heeft, PEPLUS. Peplus minor , J. B. Raii Hifi. Titbymalus annuus folio rotmdiore aciamnciïb , •Pit. Tournef. Iq ’t Ncdcrduiifch üuivelsmelk , Is eene foort van Wolfsmelk of eene kleene plant, die vele delen of takken fchiet, welke zich in de breedte en rondte uitftrekken; hare bladers zyn bynaer rond, en een weinig fpits toeloopende; hare bloemen zyn kommetjes in Verfcheide gelyke delen gefneden ; daar op vol- gen, wanneer zy zyn afgevallen , kleene glad- de vruchten, aen driehoeken verheven en ver- deelt in drie huisjes , waervan yder met een langwerpig zaedje is vervult; de wortel is dun en vêzelachtig; de geheele plant geeft melk uit, wanneer men haer breekt; zy groeit in de velden , tuiïchen de wyngaerden , op onbebouwde plaetfen. Zy befluit veel fcherp zout, olie, en waterdeeien in zich. Zy is buikzuiverende als de andeTefoorten van Wolfsmelk, maer omdat zy in hare uitwerking’ alte geweldig is, bedient raen’er zich niet van inwendig; men gebruikt ze uitwendig om de wratten, en de lidteekens weg te byten , en om te doen rypen en te ontbinden. p e. nr P E P O; Pepo vuig ar is , Raii Hifi. Pit. Tournef. Cucurbita foliis afperis , Jive Zueba flore lutco , Cucurbita major rotunda flore lutco folio afpero , C. B. ïn ’t Nederduitfch Pepoen , Pompoeni Is eene plant , die lange rankachtige flc-Ien fchiet, welke een duim dik zyn, zich in de lengteen breedte uytflrekken, voortkruipen en zich door klaeuwiertjes aen de naed by flaen- de planten of dokken vadhechten. Hare bla- ders zyn groot en breed, als die van den Vygeboom ingefneden , hard, ruuw , op hunne kanten getandt , deffiker groen van kleur’ , blin- kende, en aen lange, harde en een weinigdoorn- achtige delen vad gehecht; hare bloemen zyn wyd uitgebreide klokjes , in vyf deden ingefne* den, vanbinnen donsachtig en faffraer.verwig, vol aderen , van buiten gerimpeit , met zeer korte hairtjes voorzien, uit den gelen naer het groen hellende, en een weinig riekende. Som- mige van deze bloemen vallen af zonder eenige vrucht na te laten; de andere , die gezec zyn , worden gevolgt van vruchten zoo groot als die van de CitruIIen, welke in hunne ge- daente, grootte en kleur’ verfchillen ; want fomtnige zyn lang, andere langwerpig, dommi- ge bynaer rond, andere fpitswyze; maer alle zyn ze vleezig, zeerdikwilsgebogchelt, en met eene harde en als houtachtige fchors.’ bedekt , die groen , of zwartachtig- groen van kleur’ , en met witte vlekken gefpikkelt of gedreept is; haer vleefch is raalfch x wit , en zoetachtig. Deze vruchten zyn in haer bómende hol, en bynaer altyd in drie evengelyke deelen verdeelt, welke een fponsachtig merg in zich beOuiten, waer in men eene dubbele ry platte, breede , langwerpige zaden vind , die aen een einde hoekig, als met eenen ring geboordt , en afch- verwig van kleur’ zyn; yder van deze beduit onder hunnen bad eene witte pit van een’ zoe- ten en aengenamen fmaek: men teelt dit gewas ïn de tuinen. Het vleefch van de vrucht is verkoelende, bevochtigende, verzachtende; haerzaed word als een van de vier groote verkoelende zaden ge- bruikt voor amandelmelken en afkookfelen , die openende, goed voor de bord, en ver- koelende zyn ; het verwekt een weinig daaps. De wortel is öpdroogende en wondheelen- de. Yyy 2 Men P E, p e; f)co* , album , er piper , als of men zeide vitte Peper. ’tGeen de Kruideniers fyne fpeceryen noe- men, is, volgens den Heer Pomet, eene ver- menging van zwarte Peper , Nagelen , Note- xnuskaec, Gtngber, groenen Anys en Korian- der, in eene overeenkomende mate. Neemt by voorbeeld van de drooge en nieu- we Gengber twaelfen een half pond, van de zwarte Peper vyf pond, van de Nagelen en Notemuskaet elk anderhalf pond, van ’t groene Anys- en Korianderzaed van yder twaelf on- een, weegt deze droogeryen met koopmans ge- wigt, mengt ze en brengt ze tot een vry fyn poeder, bewaert ze vervolgens in eene welge- sloten doos’. Deze fyne fpeceryen worden niet als in fpyfen met eene fcherpe faus ge- bruikt, rnaer men kan ze ook in de Geneeskun- de gebruiken, als om de winden te verdryveii, de herfenen te verlterken . de taeije en al te flymige vochten te verdunnen , en om te doen niezen. PIPER LONGUM. Piper longum. Macropiper. In ’t Franfch Poivre long, In ’t Nederduitfch Lange Peper. * Is eene vrucht eens kinds vinger lang en dik, rond, door vele kleene korreltjes ver- heven , die wel in orde gefchikt , en aen malkanderen zoo naeuw vereenigt zyn, dat zy niet als een lichaem uitmaken, van buiten graeuw van kleur’ , een weinig naer ’t rood trekken- de , en van binnen zwartachtig. Yder van de- ze korrelen heeft eene kleene pit in zich, die dikwils door de droogte in een wit poeder verandert, en fcherp en bytende van fmaek is. Deze vrucht waf! vaHgehecht door een’ lan- gen Heel aen eene plant’, welke met die van de zwarte Peper overeenkomt , behalven dat zy lager is , en zoo hoog niet klimt , dat hare bladers teêrer, groener, en met een’ klee- ner Heel voorzien zyn. Deze plant groeit over- vloedig in Bengale in OoHindië. Men moet lange Peper verkiezen , die verfch , wel gevoedt, vry groot, ineengedron- gen, zwaer is, en den fmaek van de zwarte Peper heeft , maer die zoo fcherp niet is ; zy heeft veel vlug zout en olie in zich. Zy is openende, windbrekende, goed om ’t vergift tegen te fiaen , en ’t zaed te ver- wekken. Macropiper , ex paicpo $, longus , e? piper , Peper, als of men zeide lun^e Piper. Nicolaus Monard in zyne belchryving’ van de enkele Geneesmiddelen van Amerika zegt, dat men zich op de geheele kuH van ’t vafle land , alwaer Nara en Carthago is, en in ’t nieu, we Koningkryk bedient van eene zekere lange Peper, welke meerder leherpte dan die van de Levant heelt; zy is omtrent een voet lang, uit verfcheide kleene zaden rondom eene lan- ge rib beHaende, en in orde op een gehoopt, malkanderen als in de gemeene lange Pepef aen* * Zie PI. XVII. Fig. 15. s r« p r. aenrakende. Deze vrucht groeit aen een boompje , wiens bladers bynaer met die van de Weegbree overeenkomen ; het groeit op de Eilanden; zyne vrucht is groen, wanneer zy geplukt is , maer word door drooging in de zontie ryp , en verkrygt eene zwarte kleur. De Amerikanen noemen haer Atecaxuchit , en zy gebruiken ze om hunne Chokolade te bereiden. Daer word nog eene andere foort van lan- ge zwarte Peper gevonden , waervan Pomet in zyn boek fpreekt , men noemt ze Peper van Ethiopië, of zaed van Zelim : zy is eene fchel een pink lang ., bynaer eene fchryf- pen dik, van boven bruin, van binnen geel- achtig , door leedjes verdeelt , tuflchen yder van de welke eene kleene boon , van buiten zwart, van binnen geelachtig, beflotCn is. D'eze lange Peper walt aen eene kruipende plant’ , die noch bladers , noch bloemen , maer alleen eenen deel fchiet , waeraen ver- fcheide harde knoppen zoo groot als eene kleene Kadanje zyn vadgehecht , waernit fchellen voortkomen, die een’ fcherpeu, by- tendeu , en vry aengenamen fmaek hebben , maer de kleene boonen , die zy influiten, hebben bykans geen’ fmaek, noch reuk. De- ze Peper is zeer zeldzaem en weinig in Vrank- ryk bekent. De Moren, gebruiken haer, gelyk wy hier de Becram , voor de tandpyn’. PISSAPHALTUS. P ijjapbaltus.. pjjjapbaltum. Is een mengfel van Jodenlym en pek; daer van zyn twee algemeene loorten , eene natuurlyke en eene door kond gemaekte. Ik heb van de eerde in ’thoofdduk van de Naphta gefproken. De tweede kan men terdond bereiden van gelyke deelen van Jodenlym en zwart pek, welke men te gelyk fmelten laet. De Ouden bedienden zich van de eene en andere om de lyken te balfemen. De Piffaphaltus is ontbindende, ettermaken- de , verwerkende , en daet ’t koudvuur te* gen. Piffaphaltus , d ar/wc, pix , & , bitu- men , als of men zeide mtngftl van pepert Joden- lym. p r. PISTACIA. Pijl aria. P bijl aria.. Fijlici. In ’tFranfch Pijlaches. In ’t Nederduitfch St. Teunismten , Pijl 0c \n1 Zyn vruchten van grootte eu gedaente als groene Amandels, welke men droog uit Perfië, Arabië, Syrië , en In d ië tot ons overvoert: zy groeijen by troffen aen eene foort’ van Terpen- tynboom genaemt Terebintbus lndica Theophrafti , Pijlacbia Diofcoridis, Adv. Pit. Tournef. Pijlacia , Ger. J. B. R;ui Hift. Pijlada peregrina fruclu racemofo , ftve Te • rebinthus lndica Theophralü, G. B. ■ Nux Pijlacia , Park. Dees boom draegt bladers als die van den gemeenen Terpentynboora , maer grooter, ze- nuwachtig, fomtyds aen ’t einde rondachtig , fomtyds fpits toeloopende, vvaer van verfchei- de op eene lange rib, die door een enkel blad eindigt , in orde zyn gefchikt. De bloemen hebben de gedaente van druivetroffen, waer in purperachtige helmdyltjes met helmpjes bela- den by hoopjes zyn op een gedapelt; zy laten geene vruchten na: de vruchten groeijen op voetjes, die geene bloemen dragen. De Pidaffen hebben twee baden; de eerde is dun , van eene groenachtige kleur’ , met rood gemengt ; de tweede is hard als hout , wit, en bros; zy befluiten in zich eenen aman- del of noot, die van buiten groen met rood gemengt , van binnen groen , zoet en aenge- naem van fmaek is. Men moet de nieuwe, zware, en volde Pi- daffen verkiezen ; zy hebben veel olie , en weinig wezentlyk zout in zich. Zy zyn goed voor de bord, openende, be- vochtigende , hart- en maegderkende , en verwekken den etenslud. De Suikerbakkers bedekken de gezuiverde Pi- daffeu met fuiker, om daer gefuikerde Pidaffen van te maken ; zy zyn hartderkende en goed van fmaek. PISUM. P I S U M. Pi urn, in ’t Franfch Peis , in ’t Nederduitfch Erveet, is eene plant, waervan drie voorname fborten zyn. De eerfte foort word genaemt Pifum ma jus quadratum , C. B. Pit. Tour- nefort. .. Pifum majits . Dod. Ger. *vaii Hift. Zy fchiet lange, holle, bfofle , bleekachtig- groene , takachtige flelen , die op den grond neérliggen , en zich langs den zeiven verfpreiden , indien ’er geene dokken by ge- plaetft worden om de zelve te onderftutten; zy dragen vele langwerpige bladers , waervan dommige rondom hunnen lteel kraegswyze zyn gefchikt. De andere groeijen als by paren op de ribben, die door klaeuwiertjes eindigen; hare bloemen zyn als die van de peulvruch- ten , wit, met een purperachtig vlekje getee» kent: wanneer zy zyn afgevallen, volgen haer lange en langwerpig- ronde peulen, yder uit twee fchellen bediende , die vry bekende , by- naer ronde, groene zaden influiten , maer die onder ’tdroogen hoekig, wit- of geelachtig worden ; hare wortels zyn lcleen. De tweede foort word genaemt Pifum majus , Matth. Pifum bortenfe majus , C. B. Pit. Tour- nef. Pifum ramulare , Lugd. Pifa magna rubra variegata , J. B. Rail Hift. Cicer arietimm & Piforum alt er urn genus , Trag. Dod. Gal. Zy overtreft eens mans hoogte ; hare bloemen zyn als die van de peulvruchten , in ’t midden purperachtig , en rondom licht- rood ; hare peulen zyn groot , vol fap , en fluiten groote ,• hoekige Erweten in zich , die eene fchoone gefchakeerde , witte en roo- de kleur hebben. Men teelt deze plant in de tuinen. De derde foort word genaemt Pifum arvenft , C. B. Pit. Tournef. Pifum t uigave partum album arvenfe , T. Dauh. Raii Hift. Pifum fylvefire prianm , Park. Hare bloemen zyn wit , als die van de peulvruchten ; hare peulen zyn kleener dan die van de Tuin-Erweten : zy bgfluiten klee- ne witte Erweten in zich. Men kweekt de eerfte en derde foort van Erweten in de velden ; zy hebben veel olië en ving zont in zich. Zy zyn openende , verzachtende , en een weinig laxerende; ’t eerfte nat van de Erwe- ten maekt ftoelgang. Pifum, a vlo-s, vel ttio-iv , cecidit , hy is geval- len-, omdat de Erweteplanten op de aerde neer- vallen, indien zy niet onderfteunt worden. Sommigen leiden den naetn Pifum af van dien van de ftad Pife , alwaer zy zeggen , dat deze plant eertyds overvloedig groei- de. Zekere kleene fchulpen , die op den oe- ver der zee gevonden worden , zyn Zee.Erveten genaemt, omdat zy bynaer de gedaente en grootte van Erweten hebben ; daer zyn ’er van verfcheide kleuren , fommige zyn graeuw , andere geel, en andere zwart; zy worden in ’t Latyn Conchufa marina genaemt; zy hebben van binnen den glans van Paerlemoer , men ge- bruikt ze tot fchulp- of rotswerken. DeZe kleene fchulpjes, wel gezuivert , en op een’ rooden marmerfteen fyn gewreven, zyn alkalyn, en bynaer als de Paerlemoer opflur- pende , van eene fcrupel tot eene drachma ge- bruikt. P I X. Pix , in ’t Franfch Poix , in ’t Nederduitfch Pe^ , Pi^_, is eene hard of dikke terpentyn , die uit den Pynboom’ en vele andere boomen door of zonder inkervingen uitloopt. Men vind ’er meenigwerf zoo groot eene meenig- te van in deze boomen, voornamentlyk in war- me landen , wanneer zy oud worden, dat het hun doet verflikken door hunne openingen te floppen, en te beletten, dat het fap der aerde niet opklimme , noch in hunne vezels tot hunner voeding verdeelt worde. Men komt dit gebrek van den boom voor, indien ’er vele inkervin- genin zynen bafl gemaekt worden, voornament- lyk aen ’tonderfle van den flam, waerdoor het vloeibare Pek zich kan ontladen. Men kan dit middel van den Pynboom vergelykeu met eene aderlatiuge op den voet , die in al te Bbbb bloed- bloedryke menfchen , of die in eene beroerte vallen , in ’t werk geftelt word. De Boeren houwen de oude verflikte Pyn- boomen in toortfen of lange ftukken , welke men in ’tLatyn Tada noemt; zy leggen die op het vuur in holle plaetfen , die met voordagt daer toe gemaekt en bedekt zyn , en doen de Pek door goten daer uitvloeijen. ’tWelk eerft uitloopt, is vloeibaeren word in ’t Latyn Ptjfeloeon , dat is , Olie van Pe^ ge- naemt. ’tGeen volgt, is dik en word hard; dat word Refma P int , of Rinfen har/1 genaemt; men giet dit in tobbetjes, terwyl het nog geftnolten is, en maekt ’er groote brooden van om het over te voeren. De fchoonfle llarfl word uit Bour- deaux en Bajoune tot ons gebragt. Men moet ze zuiver, geel-, of witachtig, en glinfterende verkiezen. t’ Pek, ’t geen door inkervingen , die men in de Pynboomen gemaekt heeft, uitvloeit, en niet gekookt is , word van de Kooplieden Bar- ras genaemt: men voert twee foorten daer van over; de eerfle is genaemt Galipot , of gemeen* lyk wit/c Wierook ; en de tweede gemarmerde tt ie- roel^. Deze Pekken verfchillen niet als in kleur’: de witte is uit den boom’ in mooi vveêr gevloek, waerom ze zuiver is-; maer de ande- re is onzuiver door eenige deeltjes van denhall: des booms, of door eenige andere vuilig heit, welke daer by vermengt is. Men moet de zutverfte, de witfte en droogfle Galipot verkiezen. Men fmelt de zachte Galipot op 't vuur , daerna giet men ze in oxhoofden om ze te vervoe- ren. Dit is ’tgeen men dikke of gemeene Ter pentyn noemt: zy dient den Drukkeren voor inkt; het komt ook in de t’zamenftelling van dik of gr.of Vernis; de , Paerdefmids gebruiken het voor de kvvetluren der paerden. Het geen men vet , of vuit P^ , of ■van Boargonje noemt , is drooge witte Wierook, die op het vuur gefmolten en met dikke Terpentyn gemengt is. Men heeft dit Pek Poe Burgu^du, of Pek van Bonrgonje genaent, omdat men voorgeeft, dat ’t eerfle in Bourgonje gemaekt is ; maer ’tbefte, ’tgeen wy nu hebben, word uit Holland en Straetsburg tot ons overge- voert. Men moet ’t vry hard , zuiver, witachtig naer ’tgeel trekkende verkiezen. Alle de foorten van Pek hebben veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy zyn goed om te verzachten , te verdun- nen, etter te maken, te ontbinden, te heelen, te zuiveren, op te droogen ; men gebruikt het niet als uitwendig, en ’tword onder de plae- fters en zalven gemengt. Ptx , a P ïnn , Pynboom , omdat het Pek uit denPynboom’ gehaelt word. Het Teer, in ’t Latyn Piffa genaemt , is eene foort van zwart vloeibaar Pek, ’tgeen uit Zwe- den en Noorwegen tot ons word overgevoert. Men heeft altyd gelooft , dat het werd ge- maekt door verbranding van Pynboomen in be- floten plaetfen , die met voordagt daer toe zyn gemaekt om dit vocht, ’t welk daer uit vloeit, te ontfangen; maerPomet, een heden- daegfcb Schryver , is van een flrycend gevoe- len ; hy meent dat het geheel zwart vloeit uit de (lammen van oude Pynboomen , waervan de fchors is afgefcheiden en waer in men infnydingen heeft gemaekt. De Pyn- boomen , zegt hy , flerven vervolgens , en dienen nergens toe als om verbrandt ie worden. Hy ge- looft ook, dat de gemeene of valfche Oleum Cadinum, of de olie van Pek , of Pilfelaeon , ’theldere gedeelte van ’tTeer is, ’t welk bo- ven op gevonden word. Het Teer word gemeenlyk gebruikt om de fchepen te bepekken , waerom het Pix navahs of koheeps Teer genaemt word ; wy gebruiken in des zelfs plaetfe ’t zwarte Pek. Het Teer is zuiverende, ontbindende, op- droogende; men gebruikt het voor de kwetfu- ren der paerden, en om ’t fchurft der fchapen te genezen. Het Teer , dat men van de fchepen , die in zee zyn geweefl, affchrapt, is meer opdroo- gende dan ’t andere , omJaL het zout daer in ge- trokken is; dit Pek word Zopijfa genaemt, waer van ik op zyne plaets zal (preken. Het zwarte Pek, ook Pix navahs genaemt, is een mengfel van vervalfchte tiarfl en Teer: het word uit Noorwegen en Zweden tot ons overgevoert: het moet zuiver, hard, en fchoon glin flerend zwart zyn. Het word gebruikt om de fchepen te flop* pen. Het is ontbindende, zuiverende, opdroo- gende. wondheelende, ettermakende, en word onder plaeflers en zalven gebruikt. Piffa , a TryTo-u , coagulo , figo , omdat dit Pek flremt , nadat het uit den boom’ is ge* vloeit. Het Zwartfel is een roet van Pek, ’twelk te Parys word gemaekt; men werpt kleene fluitjes uitfehot van alle foorten van Pek in groo- te yfere ketels of potten , welke onder eenen fchoorfteen , die met linnedoeken geflopt is, worden geplaetft , dan fleekt men ’t Pek aeu , wiens rook , terwyl het braad , zich ver-: P L. P L. verdikt tot een zwart roet , dat zich aen de linnedoeken vafthechr, dit roet word ver- gadert en in tonnetjes of op een’ hoop in poeder bewaert ; men gaet voort met Pek te branden , totdat men roets genoeg heeft. Dit Zwartfel , ’t geen ook l.vart om zjwart te maken genaemt word , is zeer vlam- vattende , want het eene zeer fyne olie in zich heeft. Het word van vele foorten van Werklieden gebruikt om zwart te maken. P L A C I T I S. Placitis. Placudes: Ts eene foort van door kond gemaekteCad- mia , of eene kordachtige bergdode , welke men valt vind aen de wanden van den oven, waer in men het koper gekalcineert heeft otn het te zuiveren. Deze foort vanCadmiais van alle andere foorten, die aen de wanden van den zelven oven blyven hangen , daer in alleen on- derfcheiden , dat ze in ’t midden gevormt zyn- de eene gedaeme verkregen heeft, die een wei- nig van de andere verl'chilt. Zy is zuiverende , opdroogende , t’zamen- trekkende , goed voor de oogziektens. Men neemt deze Cadmia voor de Tutia. Placitis, a jrAdg , tabula , omdat deze doffe zich van den oven by kleene plaetjes af- fcheid. PLANTAGO. Plantago , in ’t Franfch Plantain , in ’t Ne- derduitfch Wnibree of Wegeblad , is eene plant, waervan verfcheide foorten zyn ; ik zal ’er alleenlyk drie befchryven, welke in de Ge- neeskunde gebruikt worden. De ceifte foort word genaemt Plantago major , Matth. Dod. Plantago latifolia vulgaris , Park. Plantago latifolia , Ger. Plantago rubra , Brunf. Trag. Plantago latifolia finuata , C. B Pit. Tour- nefort. Plantago major folio glabro non laciniato ut plurimüm , J. B. Tf9 Zy fchiet breede, glinderende bladers , yder met zeven ribben in hunne lengte geteekent, waerom de plant van fommigen Septinervia word genaemt. Deze bladers zyn" aen delen gehecht, en liggen op de aerde neder. Tuffchen deze fchieten op ronde delen ter hoogte van omtrent een’ voet, moeijelyk te breken , fotn- tyds roodachtig , dragende op hunnen top als lange airen , die kleene, wit- of purperach- tige bloempjes onderdeunen. Yder van deze bloempjes is, volgens den Heer Tournefort, eene pyp, die op den grond gedoten is, en van boven wyd open daet , in vier deelen ge- fneden, en met verfcheide helmdyltjes voor- zien. Wanneer deze bloem is afgevallen , komt in hare plaets een vliesachtige, eironde, fpits toeloopende of kegelsw’yze dop , die zich dwers als eene zeepdoos opent, en klee- ne. langwerpige, eironde, roodachtige zaden in zich duit ; haer wortel is kort , een vinger dik , en op de zyden met vezelen voorzien. Deze plant groei: langs de wegen en in de tui- nen. De tweede foort word genaemt Plantago incana , Ger. Plantago latifolia incana , C. B. Pit. Tour- nef. Plantago major incana , Park. Plantago media, Fuch. Dod. Plantago major birfuta , media d nonnullis cognominata , J. B. Zy verfchilt van de voorgaende daer in , dat hare bladers, delen, en airen met een wit en zacht hair zyn bedekt , en dat haer wortel een weinig dikker is. De derde foort word genaemt Plantago angujlifolia major, C. B. Pit. Tour- nefort. Plantago quinquenervia , Ad. Lob. Ger. Plantago minor , Dod. Plantago longa , Matth. Plantago quinquenervia major , Park. Plantago lanceolata , Trag. Ang. J. B; Lanceola major , Caef. Zy fchiet lange, fmalle, fpits toeloopende, hairige bladers , geteekent met vyf ribben, die hunne lengte doorloopen ; tuflchen deze fchieten Bbb b 2 ge- P L. P L. f<5o geftreepte, hoekige, en gevoorde delen op een voet lioog , die op hunnen top airen dra- gen , korter en dikker dan die van de gemeene Weegbree* en met bleeke bloempjes bekleedt, waerop vliesachtige doppen volgen , die dun- ne langweipige zaden, als de andere foorten , in zich fluiten. Haer wortel is gelyk als die van de eerfle foort’. Deze twee laefte foorten groeijen op grazige plaetfen. De Weegbree-n hebben een’ vry laffen fmaek, maer die evenwel een weinig naer by het t'za- mentrekkende zuur komt; zy hebben veel wa- terdeelen en olie , middelmatiglyk zout in zich. De eerfle foort word meed in de Geneeskunde gebruikt. Zy zyn zuiverende, wondheelende, t’zamen- trekkende ; zy worden voor de buikloopen , bloeddortingen , en oogziektens gebruikt. Plant ago , d planta ^ plant , als of men zeide , plant by uitfit^endhtit , ter oorzake van hare groote krachten. Sommigen willen , dat Plantago kome daer van , dat de bladers van deze plant' de gedaen- te van de voetzool heeft , of omdat men de Weegbree op alle wegen met de voeten vertreed.* . De Weegbree is van verfcheide Schryveren genaemt Arnogloffnm , exacte*;, agnits, v ca , lingua , als of men zeide, Lams-tong , omdat de bladers van de Weegbree in gedaente bynaer met eene lams tong’ overeenkomt. PLANTA MAR/NA JlETiFORMlS. Planta marina retiformis , Cluf. exot. J. B. Lithopbyton reticulatum aliud purpurafcens , Pit. Tournefort. Coraüina reticulato cortice altera , C. JB. In ’t Franfch Panache de Mer , Palmt Ma- rine. * Is eene foort van Amerikaenfche Lithophy- ton , of een half verffeend Zeegewas, zynde noch (leen noch hout: het groeit gemeenlykter hoogte van omtrent twee voeten, op de wys van een boompje , platachtig , zich in de breedte als een vvaeijer uitbreidende , en als eene zeef met gaetjes doorluchtig; zyn (lam is enkel, kort en (leenachtig , die zich in ’t be- gin in vry dikke takken verdeelt, waer uit een groot getal kleener takjes voortkomt, die zich in * Zie PI.XVII. Fig. 1 6. de lengte en breedte uitfpreiden , en hunne draden zoo wel onder malkander vlechten, dat zy als een net maken, om villchen en vogels te vangen. Dit Mazelvverk , zoo wel door de natuur ’t zamengeftelt , is in ’t midden door eene rib onderfteunt, die uit den (lamme op- fcliiet , en aen den top van ’t gewas eindigt. Dit geheele gewas of boompje is met eene ligte, graeuwe , zeer dunne korft’ bedekt', die daer ligtelyk van afgefcheiden word; de kleur on- der deze fchors is gemeenlyk purperachtig ; maer men vind ’er ook van verfcheide andere kleuren, als geel, wit, paters ; de zelfftan- digheit komt tiaerby die van horen, en heeft tien reuk daer van, als zy gebrantlt word; de fmaek is een weinig ziltig; het groeit op den grond der zee, en op de rotfen in Amerika en Ooftindië; het raekt foimyds los, en word door de baren der zee op ’tftrand geworpen: de Indiaenfche Juffers gebruiken het vooreen’ waeijer in groote hittens. Het fchoonfte en grootfte half verfteende Zeegewas, 't geen men in Vrankryk heelt ge- zien, is dat, ’t geen de Heer Lignon in ’tjaer 1700. uit Weftindië te Parys met eene groote meenigte van andere gewaden , bloemen vruchten en zaden medebragt. Dit gewas was vier voeten hoog, en bynaer zoo breed; zyn fteel fcheen voortgekomen uit eene rotfê met de welke zyn wortel was verlleent; aen ’t buitenfte van dezen wortel vertoonde zich een (tuk wit Korael , ’t welk aldaerdoor vele kleene knoppen of opkomende begin felen van rood Korael was gemaekt. Dit gewas in zyn geheel was heerlyk en om zyne groot- te zeer zeldzaem. Dit half verfteend Zeegewas heeft veel olie en vlug pisachtig zout , ’t geen met dat van den hertshoren overeenkomt , in zich. Het is zweetdryvende , openende , opflur- pende , cn goed om de buikloopen te fluiten, geral'pt of in poeder ingenomen; de gift is van eene fcrupel tot eene drachma. Men heeft deze foort van gewas Zetve- derbos genaemt , omdat het op den grond der zee zynde, of aen eene rotfe gehecht, de gedaente fchynt te hebben van een’ bos pluimen, welken de Toneelfpeelders op hun hootd zetten, wanneer zy eenig treurfpel fpe- len. PLATANUS. Platanus , in ’c Franfch Platant of Plant , is een groote uitlandfche boom , v/aervan twee foorten zyn. De P L. P U De eerde foort word genaemt Tlantanus Orientalis vera , Park. Raii Hifi. Pit. Tourntf. Platanus Orientalis pilulis major ibus, Her- man. Zyne takken verfpreiden zich breed uit als die van den Noteboom , en geven eene groene fchaduw; zyn hout is derk en vad als dat van den Eike ot' Beukêboom ; zyn (lam is met een’ gladden , en uaer leder gelykenden bad’ be- dekt : niaer hy ondoet zich alle maenden van zekere uitwendige en ruwe vliezen , waervan eeuige zich altyd onder den boom vertoonen; zyne bladers zyn Kroot . zeer b>eed , vvyd , hard, derk, hoekig als die van den Wonderboom, of in vyfofzes deelen verdeelt, die eene open hand verbeelden , en door lange en derke de- len vad zyn. Zyne bloel'ems zyn volgens den Heer Toumefort tropjes , die met verfchei- de helmpjes, vol fyn dof, zyn beladen. Deze bloefems laten geene vrucht na ; de vruchten groeijen op den zelven voet op afgezonderde plaetfen; zy zyn rond als aerdbeziën , hairig, wolachtig, uit verfcheide langwerpige , ruwe , gele, met hair bezette zaden t’zamenaellelt. Dees boom groeit naer by de rivieren en an- dere vvaterachtige plaetfen , in Kandië . in ’t Eiland Lemnos, en op verfcheide andere plaet- fen ; men kweekt hem in Italië aen. De tweede foort word genaemt Platanus Occidentalis aut Virgin enjls , Park. Pit. Tournef. Plat anus CccLhntalis pilulis minonbus, Her- man. Hy verfchilt van den voorgaenden daer in, dat zyne bladers zoo diep niet zyn ingefne- den , en dat de zaden , die zyne vrucht ’t zamenftellen , zoo ruuw niet zyn. De oor- fprong van dezen boom komt uit Virginië : men kweekt hem in vele tuinen van Europa. De teerde bladers van den Platanus zyn ontbindende, men bedient ’er zich van in de ondekingen der oogen , zinkingen , gezwel- len , als ze uitwendig gelegt worden. Zyn bad is goed voor de tandpyn’. Zyne vrucht, in een afkooklel gebruikt, is goed om ’t vergift tegen te ftaen. Platanus, a irXzTts , latus , Iretd , omdat dees boom zyne takken zeer uitdrekt, en dat zyne bladers zeer breed zyn. PLUMBAGO. Plumbago. Molybdcena, In ’t Franfch Plomb de mer , Plombagine 7 Mine de -plomb noire , Plomb de Mine . Is een Berglood, dat fomtnigen Potelot ge- naemt hebben; daer van zyn twee loorten: de eerde en de fchoonde is , die wy Potlood noemen, en die dient om te teeltenen; het moet ligt en matiglyk hard , gemaklyk te fny- den , zuiver, glad, verzilverd, en glinderende van kleur’ zyn ; men verkied het in matiglyk dik- ke en lange dukken , fyn en vad gefloten van korrel: het word in de mynen van Engeland voortgebragt , vvaer van daen het tot onsover- gevoert word. De tweede en gemeende word ons gemeen- lyk toegezonden uit Holland, in dukken van verfcheide dikte, fomtyds hard, fomtyds zacht; het word van de Koperflageren gebruikt om het oud yzer glad te maken; men bedient ’er zich ook van om de zolders te kleuren. liet Berglood is opdroogende , uitwendig gelegt , maer het word zelden in de Genees- kunde gebruikt. Plumbago, a plumlo , omdat het is een Berg- lood of eene doffe, welke veel van dit metael deelachtig is. Moly dana. , a , flumbum. Sommige noemui dit Berglood Moljbdoï - des. PLUMBUM. Plumbum. Saturnus , In ’t Franfch Plomb . In ’t Nederduitfch Lood. Is een zacht, buigzaem , zwaer, zwart, zeer koud , glinderend metael , ’t geen on- der den hamer uitgerekt word. Het komt voort uit de mynen in Engeland of Vrankryk, uiteenen deen, die Eood-Minerael oi Lood-Ens B b bb 3 en P L. P N. PO. j -6t en door fommige Franfche werklieden Alqui' foux genaemt word. Dc-es deen word in (luk- ken van verfcheide grootte uit de Myn’ ge- haelt , welke zwart , bynaer als het Spief- glas glinllerende , zwaer zyn , en ligtelyk gepoedert , maer moeijelyk gefmolten kon- nen worden ; zy zyn fomtyds zuiver , fom- tyds met (leen en een weinig zilver geraengt. Men laet het Lood Erts in vuurovens ten dien einde gemaekt finelten , dan loopt het Lood door eenegoot, welke aen den oven gemaekt is, en de aerde met de houtskool blyft over; indien ’er eenig kleen (tukje zilver ofgoud on- der gemengt was , zoude het ook met de tierde gevonden worden. Wanneer het Lood gefmol- ten is, giet men het in vormen, en men maekt ’er fcheuteu of baren van , gelyk wy die by de Kooplieden zien. Het Lood Erts moet verkozen worden in fchoone (lukken , die zeer zuiver , zwaer , glinllerende, zacht en als vet in ’t aenraken zyn. De Pottebakkers bedienen ’er zich van om hunne potten te verglazen. Het gezuiverde Lood of in fcheuten moet zwaer , buigzaem , gliuderende , zacht in ’t aenraken zyn; het heeft veel zwavel, kwikzil- ver, en eene gele lymachtige aerde in zich. Men legt ’er plaetjesvau op de gezwellen om ze te ontbinden, en op den bilnaed om deuVe- nusbrand te (lillen. Men brengt het Lood tot poeder door het te laten fmelten , en gepoederd houtskool daer on- der te mengen; men wafcht vervolgens dit ge- poederd Lood om de houtskool af te fchciden, daer na word het gedroogt. Men kan het Lood tot poeder brengen , in- dien men zich vergenoegt met het in eene aer- de pott’ te laten fmelten , en om te roeren zonder ’er houtskool by te mengen, maer de werking is langer. Om het Uitgebrand Lood te maken , ’t welk men in ’tLatyn Plumbum uflum noemt, legt men in een' fmeltkroes of in eene pott’ twee deden Lood en een deel zwavel , die men te za- nten kalcineert , tot dat de zwavel verbrandt en het metael tot een zwart poeder gebragt zy. Het is opdroogende , t’zamentrekkende , ont- bindende; het word onder pladlers en zalven gebruikt. Men noemt het Lood Saturnus , om dat de Starrekundigen voorgeven , dat het den in- vloed van de Dwadftarre van den zelven naem ontfangt. P L U V i A L I S. Pluvialis , in ’tFranfch Pluvier, in ’t Neder* duitfch Pluvier , is een vogel ,’ waervan twee foorten zyn , die voornamentlyk door hare kleuren verfchillen. De eerde is van grootte als eene duif, en heeft een’ korten, ronden, fpitfen , zwartachtigen bek, die aen ’t einde een weinig is omgekromt; de tong is driehoe- kig, en de veders zyn geel, wit en roodachtig. De tweede fchynt een weinig grooter dan de eerde , de bek is een weinig langer en dikker; de kleur is afchverwig , en met vlekken, die naerby ’t kadanjebruin komen , gefpikkelt. De Pluvier word dik*ils in Vrankryk naer- by de rivieren gevonden ; hy eet wormen en vliegen; hy is zeer lekker om te eten ; hy be- fluit veel vlug zout en olië in zich. Hy is bloedzuiverende, en goed voor de vallende ziekte, en om de pis af te dryven. Pluviahs , aPluvia , om dat men gelooft heeft . dat dees Vogel den regen voorlpelde. P N I G I T I S. PntgUU is eene lymachtige Potaerde der Ou- den, die men by groote dukken uitgroef, van kleur’ bynaer de Terra Eretna gelyk, zeer koud in ’t aenraken, aen de tonge klevende, en daeraen blyvende hangen. Zy heeft de zelve krachten als de Bolus, om hardly vigheit te maken, en ’t bloed te delpen. P O 1 N T I A N A. Pointiana flore pulcherrimo , Pit. Tournef. Prut ex pavoninus , Jive Cr ijl a pavomnu Sinen- fium , Hreyn Raii Hift. Acacia orbis Amencani altera flore pulcber- rimo , H. R P. fn ’t Franfch Poincillade. Is een uitlandfche heeder , die ter hoogte van vyf of zes voeten groeit ; zyn bad is glad en purperachtig, rerwyl hy nog jong is; zyne bladers zyn langwerpig , waervan vele aen eene rib zyn vadgehechc , purperachtig van kleur’ ; yder van dezelve heeft eenen doorn, die als een vishaek omgebogen is; zyne bloe- men zyn zeer fchoon , en tot vyftig toe op eene lange air, die op de toppen der takken groeit , in orde gefchikt , van eene glandige purperachtige kleur’, die naer ’t rood helt , aen purperachtige voetdeeltjes vad gehecht; yder van deze bloemen is uit vyf in ’trond ge- fchikte blaedjes t’zamengedelt, welke in hun mid- P o. P o. midden van tien zeer lange, kromme, purper- achtige lielinfly Itjes zyn verzelt, en door een’ kelk, die in vyf deelen diep is ingefneden, on- derfteunt. Wanneer deze bloem is afgevallen, volgt haer eene groote , platte , harde peul van buiten kaflanjebruin , van binnen wit, uit twee fchellen gemaekt, die bynaer ronde en roodachtige zaedjes in zich fluiten , waer van elk in zyne holte' door raiddelfchotjes is afgefchei- den. Dit gewas groeit op vele plaetfen van Amerika ; men teelt het in Europa in verfchei- de tuinen; de krachten zyn my niet bekent. Poinünna heeft zynen naem van dien van den Heer Pointi Landvoogd van de Antilifche Ei- landen aekregen. F rut ex pavoninus , als of men zeide, Heefler viem bloemen de fcboonheit van paeuve-veêren heb- ben. POLEMONIUM. Polemonium vulgare caruleum , Pit. Tour- nef. Valeriana Grneca quorumdam colore caruleo £«f |. B Valeriana carnlea , C. B. Valeriana Gueca , Dod. Ger. Park. llaii Eift. Valeriana peregrina , Ad. Lob. Cam. Ts eene plant , die uit haren wortel’ bla- ders fchiet , een vinger lang , en een half vinger breed aen hunnen grond , aliengsjes in eene punt verminderende, als by paren tien o! iwaelf op eene rib , die door een enkel blad eindigt, in orde gefchikt ; zy zyn groen, en bewaren hunne kracht den geheelen winter door , zynde yder van hun met drie vry dik- ke zenuwen , welke langs hunne lengte loo- pen , geteekent. Tuflchen deze lchieten op verlcheide Helen ter hoogte van twee voeten, die rond, gevoort, een vinger dik, hairig, ledig , takachtig , en met bladeren bekleedt zyn, waervan ’t een van ’t ander ver afliaet , en op hunne toppen bloemen dragen , welke als een roosje wan vyf gelylte deelen zyn gemaekt ; zy zyn gemeenlyk blaeuw, glinlte- rende , fomtyds wit, van reuk niet heel aen- genaem, aen korte en dunne voetfleeltjes ge- hecht. Wanneer deze bloemen zyn afgeval- len , volgen haer kleene vruchten of doppen, die onder het typen in drie deelen gemeenlyk fplyten, en in drie huisjes, vol lang wet pige, klee- ft ne, zwarte zaedjes, zyn verdeelt. De wortels zyn zeer fyne witachtige vezeltjes, die onder de aerde met bochten loopen ; de geheele plant heeft een’ lymigen en bitteren fmaek; zy word in fommige tuinen aengekweekt; zy beeft veel olie en vvezentlyk zout in zich. Zy is zuiverende en wondheelende , maer word in de Geneeskunde niet gebruikt. Polémot’ium komt miflchien van de Griekfche woorden toAu mu’tum , e r ftó»o» , folum , als of men zeide vele bladen , die een er>bjl blad uiimu- k/n : want de bladers van deze plant’ zyn by meenigre op eene rib vaflgehecht, waer door zy alle te zamen een enkel blad vertoonen. POLIUM MONTANUM. In ’t Nederduitfch Berg-Poly. Polium montanum , is eene plant, waer van twee foorten zyn , eene gele , en eene wit- te. De eerfte foort word genaemt Polium montanum luteurn , C B. Pit. Tour- nefort. Polium montanum uigare , Park. * Zy is omtrent een half voet hoog , zeer hairig of wolachtig-, verfcheide dunne , ron- de, harde, houtachtige (telen fchietende. De bladers zyn kleen , langwerpig, dik, getandt of ingekorven, van onderen en van boven met eene gele wolle voorzien ; de bloemen zyn als een bek gemaekt, kleen, fchoon , op hare toppen by meenigte hoofdswyze by een vergadert, van kleur' goudgeel, zeer geurig van reuk en bifer van fmaek. Yder van de- ze bloemen is volgens den Heer Tournefort eene pyp, die van boven wyd is uitgebreidc en verlengt in eene lip, die in vyf deelen, als die van de bloem van Chamsdrys, is in- gefneden. Wanneer deze bloem is afgevallen, volgen haer dunne bynaer ronde zaden , die in een zaedkasje, ’tgeeu de bloeme vooreen’ kelk’ gedient heeft, zyn befloten. Deze plant groeit op de bergen en andere hooge en fteen- achtige plaetfen, in warme landen als in Lan- guedok, Provence, en 5iDaufiné. Da Zie PI. XVIII. Fig.x. fff 4 P O. P O. De tweede foort word genaemt V otium montanum album , C. B. Pit. Tourne- fort. P otium alterum feu parvum , Dod. Gal. P otium montanum , i. Ciuf. P otium montanum Monfpdiacum , Park, 7.y verfchilt van de voorgaende daer in , dat de delen op den grond nederliggen , de bladers kleener en met minder wolle bedekt , en de bloemen wit, en zoo geurig niet zyn. Deze plant groeit niet alleen op bergen en op andere verheven plaetfen , maer ook in zand- achtige en dorre vlaktens , langs de wegen in Languedok, en Provence. De gele Polium is de bede, en meed geacht voor de Geneeskunde; men brengt ze ons droog in kleene bosjes ; men moet ze verkie- zen met fchoone goud-gele bloempjes voorzien, en korteling tuflchen twee papie- ren gedroogt , derk en fpeceryachtig van reuk, bitter en onaengenaem van fmaek. Zy heeft veel verheven olië en vlug zout in zich. Men gebruikt voornamentlyk hare bloem- knoppen , die in ’t Latyn C omtt, Polii , feu Voliutn comatum genaemt worden. Zy zyn openende , goed voor de hoofdziek- tens , zweetdryvende , wondheelende ; zy dryven de pis en maenddonden af, wederdaen de bederving, verderken de herfenen , verdry- ven door uicwaefleming de kwaedaertige voch- ten; men mengt ze ook onder de Theriaek. Voliutn, a ttoAio;, canus , wit, gtys , omdat de J?chum der Ouden wit was. POLYACANTHUS. Poly acanthus Cafabona Acarna fwiitis , J. B- Raii Hift. / icarna major caule non foliofo , C. B. Park. Carduus , feu Polyacantha vulgaris , Pi;. Tournefort. Is een fchoone didel , ofeene plant omtrent drie voeten hoog ; haer deel is rond , wit , zacht in ’taenraken; de bladers zyn bynaer een voet lang, naermate fmal, ('pits toeloopende, bruin- groen, van boven glinderende , van onderen suet eene dikke witaclnige wolle voorzien , aen de kanten met dunne, lange, dekende, geelach- tige doornen bezet, en by tuffchenruimtens twee aen twee , of drie aen drie , of vier aen vier in orde gefchikt; de bloem bedaet uit vele blaeuwe bloempjes, die van boven wyd uitge- breidt, in riempjes gefneden, en onderdeutu zyn door eenen kelk, die uit verfcheide blaedjes be- daet, die op malkander liggen , en wTaer van yder in een’ dekel eindigt. Wanneer deze bloem is afgevallen , word dit eerde beginfel een kleen , langwerpig , zwart , blinkend zaed met een kuifje voorzien. Men kweekt dit gewas in de tuinen. Het is openende en zweetdryvende. P olyAcanthus , d oroXv, tmdtum , v ixxtSx, fpina , als of men zeide, Dijlel met vele doornen beziet. Ctfabona was een Hovenier van den Hertog van Florence. POLYGALA; Polygala , Ger. Polygala minor , Park. Poly galon muit is, J. B. Raii Hift; Polygala vulgaris , C. B. Pit. Tournef. Polygala recent lorum , Adv. Leb. Flos Ambarvalis , Dod. In ’t Nederduitfch Kruisbloem. Is eene plant, die kleene, dunne, vry har- de delen, ter hoogte van bynaer een’ halven voet fchiet, fommige regt , andere ter aerde nederliggende , groen van kleur’, wat nacrby ’t rood komende, en met kleene blaedjes bekleedt, die over en weder zyn gefchikt, fommige lang- werpig en fpits toeloopende, andere rondach- tig. De bloemen zyn kleen , op de wys van eene air van het midden der delen tot aen den top gefchikt, blaeuw of paers of purperachtig of rood , zelden wit van kleur’. Yder van deze bloemen is volgens den Heer Tournefort eene pyp , die van onderen is gefloten , van boven wyd uitgebreidt, en in twee lippen ge- fneden is. Wanneer deze bloem is afgevallen , volgt haer eene vrucht of eeu platachtige knop , zynde in twee huisjes verdeelt , die met langwerpige zaden vervult zyn. Deze vrucht is omwonden van den kelk’ der bloeme , die uit vyf blaedjes, drie kleene en twee groote, bedaet. De wortel is houtachtig, hard, dun, bitter, en fpeceryachtig van fmaek. Deze plant groeit op verheven en grazige plaetfen , die niet bearbeidt of betreden worden. Zy bloeitgemeen- lyk P o. lyk in de maend Mei; zy heeft vry veel olie, en waterdeelen , maer weinig zout in zich. Zy word goed geacht om ’t zog der minnen ce bevorderen, is afvegende, en laxerende; zy ontlafl: de gat zeer zachtelyk. Polygala , di ref», multum, “ , genui, als of men zeide ; Plant met vele kni'en ; om dat de wortel van deze plant’ knobbelachtig is. Sigillum Salomonis , om dat de knobbels van den wortel van deze plant’ naer by de gedaeu- te van die van een zegel komt. POLYGOMUM five CENTI- N O D I A. Polygomm latifolhim , C, B. Pit. Tourne- fort. Polygomm mas , Dod. Polygomm , five Centinodia , J. B. Sanguinaria centumnodia , Adv. Lob. Polygomm mas v uigare , Ger. Raii Hift. Polygomm mas •vu/gare majus , Park. Centumnodia , Brunf. Sanguinalis mafcula , Gefn. Hort, Her ba Proferpinaca , d ferpendo , Apuleio. Cc cc In j66 P O. In ’r Franfch Renouée of Centinode . P O, In ’t Franfch Polypode. In ’t Nederduitfch Kreupelgras , Varkens • gras , Buizendknop , Knoopgras. •Is eene plant, welke verfchekle lange de- len een voet of anderhalf hoog fchiet ; zy zyn dun, rond, vad, taei , bynaer altyd op de aerde kruipende en liggende, zelden regt , met verfcheide vry dicht by een daende knob- belen voorzien, en met bladeren bekleedt, die langwerpig , fmal , fpits toeloopende , groen , aen zeer korte delen gehecht en over en weder geplaed zyn. De bloemen ko- men uit den fchoot der bladeren voort, en zyn kleen , yder uit vyf witte of purperachtige of roode helmftyltjes beflaende , door eenen trechterswyzegefneden kelk onderdeunt. Wan- neer deze bloem is afgevallen , volgt haer een vry groot kadanjebruin zaed, aen drie kanten verheven, en in een zaedhuisje bedoten, dat aen de bloem’ voor een’ kelk’ gedient heeft. De Wortel is lang, vry dik naer de grootte van de plant’ , enkel , hard , houtachtig , met ver- fcheide vezelen voorzien , derk in de aerde vadgehecht, en t’zamentrekkende van fmaek. Deze plant groeit op onbebouwde plaetfen , en is zeer gemeen langs de wegen. Zy befluit veel olie en middelmatiglyk zout in zich. Zy is afvegende , t’zamentrekkende, wond- heelende, goed om de bloeddortingen , den buik en roodeloop en de braking te duiten , wanneer zy in een afkookfel gebruikt word. Zy dient ook uitwendig voor de wonden. Polygonum , d oroXu , multum , v y«u> , genu, als of men zeide P lant met vele k_nièn , omdat de delen van ’t Varkensgras verfcheide knobbels hebben, welke hun als kniën dienen om op de aerde te ruden. Centumnodta , vel Centinodia , omdat deze plant met een groot getal knobbelen voor- zien is.. Sanguinaria , vel Sanguin&Us , d fanguine , omdat deze plant zeer goed is om het bloed te del- pen, P O L Y F O D 1 U M. Polypodium , J. B. Raii Hift. Polypodium 'u uigare , C. B. Pit. Tour- ïief. Polypodium ma jus , Dod. Polypodium 'primutu v Lugd,. * Zie PU XVIII. Fig. In ’t Nederduitfch Boom - Varen , Eike-Va. ren . * Is eene plant, wier bladers naer die van ’t Mannetjes-Varen.gelyken , maer zy zyn veel kleener.tot aen de rib in lange enfmalle deelen diep ingefneden , en op den rug als met een aen- klevend , roodachtig , en by kleene hoopjes vergaderd dof bedekt. Dit dof is volgens den Heer Tournefort , die het met een vergroot- glas heeft befchouwt, eene verzameling van de vruchten der plant’, of bolronde en vlies- achtige dopjes , die zich in twee deelen gis eene zeepdoos openen , en uit hunne hollig- heit eenige kleene zaedjes laten vallen. De wortel is lang , eens kinds vinger dik, krui- pende, met vezelen zoo fyn als liair voorzien, van buiten donker van kleur’, en van binnen groen-achtig , door verfcheide kleene uitwaden of wratten verheven , bros, zoet en fpeceryach- tigvan fmaek, maer die niet aengenaem is. De- ze plant groeit op de dammen van oude boo- men, en aen oude muren. De wortel word onder de geneesmiddelen gebruikt; de bede en meed geachtde is die, welken men gevlochten vind aen ’tonderde van de Eikeboomen, op die plaetfen, alwaer de dam zich als een vork fplyt. Men noemt hem in ’tLaryn Polypodium qutrnum aut quercinum , in ’t Franfch Polypode de Chêne , en in ’tNederduitfch kt^e- Varen. Men moet den verfchen , welgevoeden , dik- ken en die gemaklyk gebroken word uitkiezen. Men zuivert hem van zyne vezeldraedjes , eer dat hy gebruikt word.. Hy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich, Hy is laxerende, openende, opdroogende, goed om de verdoppingen van de lever, milt en darmfcheil weg te nemen, voor de fcheur- buik, en zwaermoedigheit , voor de kropge- zwellen; men gebruikt Hem in poeder of af- kookfel. Polypodium, a 7roXu . multum, CV rrnt , pet, als of men zeide Plant met vele voeten , omdat de wortel van Boom-Varen zich aen de boomen en muren hecht door middel van zyne veze- len, welke ais zoo vele klaeuwtjes of pootjes zyn. P O L Y P U S. Polypus. Q£fa* * Zie PI. XVIII. Fig. 4* P o. Otlapodia. Afimis marinus. In ’t Franfcn Polype, Poulpe, In ’t Nederduitfch Veelvoet . Is een groote zeevifch , die naer eene Spaen- fche Zeekat- gelykt ; hy heeft agt lange dikke pooten , die hem dienen om te zwemmen , te kruipen , en ’t geen hy eten wil , aen den mond te brengen. Deze pooten ftaen van mal- kanderen af, maer worden door een dik vlies t’za- mengevoegt, ’t welk tuflehenhen zich uitflrekr, en hen vallhecht ; de vier middelfte zyn de grootlle , overtreffen in dikte eens menfehen arm , en zyn langs de lengte verheven door eene dubbele ry van uitwaden, die als kleene ho- rentjes zyn uitgeholt; de vier andere pooten worden brachia , crura, cirri, barba genaemt. De oogen zyn boven op twee van deze pooten ge* plaetft, of gelegen , en de mond is in ’t mid- den , en met tanden voorzien; hy draegt op den rug een lang pypwyze gemaekt liehaem, dat hem voor een roer dient, wanneer hy zwemt , en dat hy nu regts dan links doet hel- len naer de plaetfen , waer naer toe hy zwem- men wil. Zyn vleefch is met geene fchynbare huid bedekt , fponsachtig , vol holen en garen, hard en moeijelyk om te verteren. Dees vifch word in de Adriatifche Zee gevonden , en aeft op fchulpviflchen , en menfchen-vleefch , wanneer hy het kan bekomen , op vruchten , kruiden, en bemint de olie : hy heeft gelyle de Spaenfche Zeekat omtrent zyne maeg eene blaes , met een zwart of donker-rood vocht vervult, ’t welk hy uitfehiet, wanneer hy zich wil verbergen : zyne eijers zyn die van de Spaenfche Zeekat gelyk , maer wit van kleur’ ; hy heeft veel olie , waterdeelen , en vlug en valt zout in zich. Zyn vleefch, gebraden en gegeten, is goed voor ’t wind-kolyk. Polypus , a iroXo , multum , O'vSi;, pes, als of Uien zeide Vifch , die veel voeten of pooten heeft. POLYTRICHUM. Polytrichum vulgo , Ccef. Tricbomanes , Jive Polytrichum cjficinanim , C. B. Pit. Tournef. Tricbomanes, five Polytrichum , J. B. Tricbomanes , Dod. Tricbomanes mas , Tab. P O, y<*7 Tn ’tFranfch Polytric. In ’t Nederduitfch Weder-dood. * Is eene plant, welke verlcheide kleene , ronde, dunne, zwartachtige, broffe helen of ribben fchiet , waeraen zeer kleene bynaer ronde, een weinig gekorven , teêre blaedjes in orde valt zyn gehecht, die op den rug met vry veel kleene lichaempjes zoo fyn als hof bedekt zyn, welke volgens den Heer Tournefort , die de zelve met het vergrootglas heeft naergezien, de vruchten der plant’ zyn, in eenige fchubbet- jes gewonden , tuflehen de welke verfcheide bolronde zaedkasjes of dopjes gevonden wor- den. met een veerachtig fnoertje voorzien, dat door zyne t’zamentrekking zich los maekr, en de dopjes berften doet, waer in eenige za- den beflotenzyn; de wortels zyn vezels zoo> fyn als hair, en zwart. Deze plant groeit b y de fonteinen, op de kanten der beken, te- gens oude muren, op rotfen; zy blyft den ge- heelen winter door groen ; zy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy is openende , goed voor de borft , zuive- rende, dienftig voor de miltziektens , en om de maendftonden af te dry ven. Polytrichum , a oroX « , multum , V bpi | , capillus , als of men zeide sucer hairig kruid, omdat de We- derdood eene van de vyf foorten van kruiden is, die men Vernis- of Vrouwen-hair noemt. POMACEUM. Pomaceum , in ’t Franfch Cidre , in ’t Neder* duitfeh Appeldrank,, is faP van appelen door gis- ting wynig gemaekt. De Appeldrank ka nvan alle foorten van appelen bereidt worden, maer men acht in deze gelegenheit beter zekere ap- pels, die men in Normandië in de velden en tui- nen aenkweekt ; deze appels zyn gemeenlyk van zoo eene fchoone kleur’, dat zy de voorbygangers fchynen te nodigen om ze te proeven ; maer zy hebben een’ feberpen en wrangen fmaek , die den mond toetrekt, en belet , dat men ze niet eten kan. Zy be- fluiten meer wezentlyk zout in zich dan de goede appels, en de appeldrank , welken men daer van maekt, word zeer lang in zyne deug- zaemheit bewaert. Wanneer de appels ryp zyn , dat in den herffl: gefchied, verplettert men ze geheel ondereen’ molenfteen, en men perfi: ’er het fap zeer fterk uit * Zie PI. XVIII. Fig. 5« Cccc 2 P o. f68 P O. uit , en laet liet giften op de zelve wys als het druivenfap , waervau de Wyn gemaekt word. Het wezentlyk zout derAppelen, door verplettering en uitperfing in beweging ge- bragt, verfpreid, verdunt, en zet de oliach- tige deelen uit, welke het op zynen doorgang in dit fap ontmoet , zoodat het die in een’ geeft verandert: maer devvyl deze werking van dit wezentlyk zout niet kan gefchieden , ten zy dat het in ’t begin een’ grooten tegenftand vind , van wegen de takaclitige en in elkander verwarde deeltjes van de olie, die de zure punten des zouts omwinden, zoo gefchied ’er eene opbruizing van dit vocht, die duurt, tot dat de zoutpunten , die kleene mesjes genaemt konnen worden, de oliachtige deelen zooda- nig hebben ingefneden en verdunt , dat zy zich eenen vryen doortocht gemaekt hebben. Alsdan gefchied ’er, het zout met geenen vyand meer hebbende te ftryden , en zelfs verftompt zynde of als in de olie , die het tot eeuen geeft gemaekt heeft , ingeflorpt, geene fchynbare be- weging noch gifting, en de vocht word helder. Dewyl het Appelfap veel flymiger dan dat van de druiven is, daerom word ook zooveel geeft niet gehaelt uit den Appeldrank, als van den Wyn ; maer deze geeften -zyn van een’ en den zelven aert en eigenfchap. De befte Appeldrank word in laeg Normnn- diê , maer voornamentlyk naerby Bayeux ge- maekr. Hy moet helder en klaer zyn , en ee- ne fchoone goudgele kleur, een’ vry aenge- namen appelreuk , en een’ zoeten en fcher- pen ftnaek hebben. Dees is de gemeende drank der Noormannen ; hy maekt bynaer zoo ras dronken als de wyn, en de dronkenfchap duurt veel langer, om dat de geeften van den Appeldrank met zich naer de herlenen verhe- ven hebben een lymich gedeelte des Appels, ’t welk belet, dat zy zoo ligt niet als die van den wyn verdreven worden. Men ziet de Boeren in Normandiè' drie achtereen volgende dagen dronken blyven , wanneer zy te veel van den Appeldrank gedronken hebben , en op ’t einde van de dronkenfchap in (laep vallen, omdat het waterachtige flyni van den Appel- drank , in de kleene pypjes der herfbnen na de vervlieging der geeften zynde overgebleven , op zekere wys de diergelyke geeften verdikt , en hunne beweging bykans vermindert, geiyk als gefchied ,. wanneer men een weinig flaep- kruid of Opium heefc gebruikt. De Appeldranken , welke het meeft gegift hebben, zyn zoo zoet niet, omdat, de olie door de gifting veel verdunt zynde , zy de ze- nuwen der tonge zoo aengenaem niet kittelen, dsaer deze Appeldranken zyn veel fterkerdau de andere , en maken rafter dronken , en geven meer geeften. De kenners of proevers van den Ap- peldrank en voornamentlyk deBoeren vanNor- mnndië achten deze meerder dan de zoete Appeldranken: men noemt ze gemeenlyk Caf- fetête, dat is, hoofdige dranken, die na de herfenen vliegen , omdat zy heel fchielyk dronken maken, en fchuins doen gaen die ge- nen , welke daer van re veel gedronken heb- ben. Men haelt den Appeldrank over als den wyn , en trekt ’er Brandewyn af , die de zelve hoedanigheden heeft als de Brande- wyn , die van den wyn word gemaekt ; maer hy word zoo veel niet geacht, omdat hy j ui ft zoo fmakelyk niet is , en om dat de geeften zoo fyn niet zyn. Daer kan oók een azyn van gemaekt worden geiyk als van den wyn gemaekt word. Indien men uit liefheöberye eene ontle- ding van den Appeldrank maken wil , zoo zal men eerftelyk door overhaling eene vry groote meenigte zwavelachugen geeft daer af trekken, maer van den eenen meer, van den anderen minder , naer hunne fterkte , daerna veel waterdeelen , eindelyk blyft ’er een extraft of uittrekfel over, waer uit men door een fterk vuur een weinig geeft en dikke olie zal dryven. De drooge klomp , welke op den grond van ’t diftilleervat is overgeble- ven , moet gekalcineert worden, en vervolgens in ’t water koken, welk vocht men zal door- zygen en uitdampen, dan zal ’er op den grond een weinig alkalyn zout overblyven , dat met het zout van wynfteen overeenkomt. De Appeldrank is goed voor de borft, ver- fterkt het hart, is bevochtigende en zeerdorft- leflehende , goed voor de zwaermoedigheit, Men laet het uitgeperfte overfchot van de Appelen in water giften, en maekt ’er eenen tweeden Appeldrank van , dien men kleenen Appeldrank noemt, welke is bevochtigende, verkoelende, meer dan de andere den dorft les- fchende, en niet dronken makende. Dees is de gewoonlyke drank- der Vrouwen , men laet het ook den zieken gebruiken. POMPHOLYX. Pnmpholyx. Nil. 'Nihili album. Capnites v. Bulla cadmica. Calamites. In P o. P o. In ’t Franfch Calamine Manche* In ’t Nederduitfch Wit niet. Is een witte, ligte bloem van koper; die gevonden word hangende aen ’t dekfel van den fmeltkroes, waer in men het koper met den Kalamynlleen heeft laten fmelten om geel koper daer van te maken. Het word ook aen de tangen der Gieteren gevonden ; maer het zy uit achteloosheit van deze droogery te verzamelen , ’t zy dat de Werkbazen het in ’t vuur laten vallen , als zy hunne kroezen open doen, men ziet het zelden by de Droogiden , waerom vvy genoodzaekt zyn de Tutia in de plaets te gebruiken. Het Witniet moet wit , ligt en bros zyn. Het is zuiverende , opdroogende , goed voor de wonden en oogziektens : men ge- bruikt het niet veel als uitwendig in zalven. Sommigen geven het in van eene halve tot twee fcrupels voor nfgaende koortfen; het doet vry geweldig braken. PO -MUM ADA ML Potnum Adami , Matth» P oma Adami , J. B. Fomum Ajjyrium , Ad. . Malus Adami , C. B. Raii Hifi. Malus AJJ'yria vel Poma Adami , Park. In ’t Franfch Pomme d'Adam. Is eene foort van Limoen- of Citroenboom , welke eene vrucht draegt als een Oranjeappel, maer veel grooter , donkerer- geel , en zoo derk niet riekende. Hare fchel is matiglyk dik, ongelyk, en heeft verfcheide barden , welke naer beten gelyken. Haer vleefch komt met dat van den Citroen overeen, is vol fap , en komt in fmaek den Oranjeappel naerby, maer is zoo aengenaem niet. Men teelt dezen boom in de tuinen in warme lan- den. Zyne vrucht is openende , goed voor de fcheurbuik , graveel , gedurige en afgaende koortfen. Pcmum Adami, omdat de vrucht van dezen boom barden heeft, die naer beten gelyken, welke fommige Ouden gelooft hebben te zyn teekens of blyken van die, welke de eerde menfch in den appel deed , als of deze vruchc de merkteekens vau de ongehoorzaemheic Adams droeg. Malus AJfyria, omdat dees boom uit Aflyriê iu andere landen is overgebragt. POPULAGO. Populago , Tab. Pit. Tournefort. C alt ha palujlris J. B. Raii Hifi. Caltha palujlris flore fimplici , C. B. Caltha palujlris vulgaris Jimplex, Park- Chryj'ant hemum , Lon. Titjjilago altera , Ang. Tur. Cbelidonia palujlris , Corrl. Hifi. Epimedium , Dodonsei, Thai. Farfiigium , Caft. Is eene plant, wier bladers naer die van het Speenkruid gelyken , maer zy zyn viermael grooter en duurzamer , zoo fchielyk niet af- vallende, breed, bynaerrond, glad, donker- groen, ligtelyk op hunne kanten gekerft: tuf- fchen deze fchieten ronde , takachtige delen ter hoogte omtrent van een’ voet, dragende bloemen van verfcheide blaedjes , die als een roosje gefchikt zyn, en eene glinderende goudgele kleur hebben. Wanneer deze bloe- men zyn afgevallen, volgen haer vruchten, waervan yder uit verfcheide korrelen bedaet,. die naer beneden gebogen, hoofdswy ze by een vergadert , en als eene dar gefchikt zyn. Yder korrel befluit verfcheide zaedjes, diedoor- gaens eenigzins lang zyn. De wortel bedaet uit vele, vry dikke, witachtige vezelen. De- ze plant groeit in de moeraden , op de kanten der beken, en op andere waterachtige plavtfen. Zy is zuiverende, verkoêlende, wondhee- lende , maer word in de Geneeskunde niet ge- bruikt. Men heeft deze plant genaemt Populago , A Populo , Populierboom , omdat zy gemeenlyk tudchen de Populierboomen groeit. POPULUS. Populus , in ’t Franfch Pouplier, in ’t Neder- duitfch Populier boom. Is een groote boom v waervan drie foorten zyn. De eerfle foort word genaemt Populus a/ba, Dod. Ger. Park. J. B. Populus alba latifolïa , Lob. Farfarus antiquorum , Belion. Populus alba majoribus foliis r. C. B. Pit, Tournefort.. Populi prima fpecies , Ang, Cccc 3 In P o. P o T7° Ia ’t Franfch Peuplier blanc , of Peuplier d larges je talles. In ’t Nederduifch Witte Populierboom of Abeelboom . * Zy klimt, en neemt haren aenvvas in wei- nig tyds , en fchiet vele takken naer om hoog: liaer baft is glad, effen, witachtig: het hout is wit en ligt om te klooven: de bladers zyn breed , diep ingefneden en hoekig , bynaer met die van den Wyngaerd overeenkomende-, maer veel kleener, groen , van boven elad en zonder hair, van onderen wit en wolachtig als de Hoefbladers , aen lange ftelen vaffgehecht; de bloefems zyn lang, uit verfcheide blaedjes be- flaende , en met eenige helmpjes vol ffof beladen; de wortels verfpreiden zich op de oppervlakte der aerde , en, dewyl zy zich nietheel diep vaffhech- ten , loopt de boom gevaer van door de ftorm- winden gefchudt en ter nedergevelt te wor- den. De tweede foort word genaemt Populus nigra , Ger. Dod, C. B. J. B. Pit. Tournefort. Populus J'ecunda , Ang. In ’t Franfch Peuplier tioirl In ’t Nederduitfch Zwarte Populierboom". Het hout is harder , fterker , moeijelyker om te klooven , en geelachtiger of niet zoo wit als dat van de eerffe foort’, met een’ glad- den bad’ bedekt; zy fchiet in ’t begin der lente botten of beginfels van bladeren , omtrent zoo groot als kappers , langwerpig, fpits toeloo- pende, geel-groen , lym- of harffachtig, aen de vingeren klevende , vry aengenaem van reuk: deze worden in ’t Latyn Octili feu Gemtru Populi nigri , en in ’t Franfch Yeux de Peuplier ge- naemt. Deze knoppen of botten ontwinden zich in breede bladers , die als de eerffe bla- ders van Klimop fpits' toeloopen , maer zoo dik niet, een weinig rondom gekerft, effen, glad, blinkend -groen , endoorlange en dunne ftelen vaffgehecht zyn. Dees boom is onvrucht- baer of mannetje, en draegt niet als bloemen of katjes zonder vruchten ; of is vrucht- baer of wyfje , en draegt niet als vruchten zonder bloemen. ♦Zie PI. XVIH. Fig. 6 . De bloefems of katjes van den zwarten Po- pulierboom tonnetje komen met die van den witten Populierboom over een , en zyn rood- of witachtig van kleur’. De vruchten van den zwarten Populierboom Wyfje zyn langwerpige , vliezige, groene zaed- huisjes , als by hoopjes gefchikt, en openen zich onder ’t rypen in twee omgekromde dee- len , welke zaden in zich fluiten , die met een kuifje voorzien zyn. De wortels van den zwarten Populierboom, fchieten dieper in de aerde dau die van den witten Populierboom, en houden den boom veel fterker valt; hy is ook gemeenlyk grooter, dik- ker , en regter , om dat de wortels, die dieper zyn, meerder voedfel uit de aerde ontfangen , en meer aen den boom’ overbrengen. De derde foort word genaemt Populus tremula , C. B. Pit. Tournef. Populus Libyca , Ger. Park. Populus Libyca Plinii, Theophrafti, J. B. Cercis Theophrafti , Jive Populus Libyca PJinii , Ciuf. Hift. In ’t Franfch Tremble . In ’t Nederduitfch Ratelaer. Dees boom gelykt meer naer den zwarten dan witten Populierboom ; zync bladers zyn bynaer rond , op de kanten ingefneden , hard , zwartach- tig, aen lange ffelen vaffgehecht, hynaer al- tyd bevende of fchuddende , zelfs in ffil weder, waerom men deze foort van Populierboom Popu- lus tremula, Ratelaer genaemt heeft; de bloefems of katjes zyn langer en zwarter dan die van de an- dere foorten; de wortels dalen vry diep in de aerde. De Populierboomen groeijen op vochtige en modderige plaetfcn, op de kanten der rivieren, zee en vyveren. De balt van den witten Populierboom is zui- verende , goed voor de heupjigc , moeijelyk- heitin’t water maken, en voor de verbrandheit; hy word uit- en inwendig gebruikt. De botten van den zwarten Populierboom zyn goed om te verzachten, en de pyn te ffil- len , uitwendig gelegt. Zy geven den naem aen de Populierzalve. De bladers van den zwarten Populierboom worden van fommigen dienftig geacht om de jichtpynen te verzachten , wanneer zy ge- kneuft P O; kneuft en op het pynelyke deel gelegt wor- den. rORCELLUS INDICUS. Porcellus lndicus , Jonft. in ’t Franfch Cockon d' Inde, is een viervoetig dier van grootte als een middelmatig Konyn , en dat fominigen onder de Poorten van Konynen ftellen ; zyn bek is fpits toeloopende; zyne tanden gelyken naer die van de ratten ; zyne ooren zyn kleen en rondachtig; 'zyn lyf is vry dik, meer met var- kensborftelen dan gemeene hairen bedekt ; zy- ne beenen zyn korter dan die van het Konyn; de voorde pooten hebben zes klaenwen , en de achterfte vyf; het heeft geenen ftaert; zyn ge- fchreeuw is een geknor naerby dat van ’t ge- meene Varken komende, maer niet zoo fterk ; het eet allerhande Poorten van kruiden, vruch- ten, haver, zemelen; het drinkt weinig, en onthoud zich van ’t water vele dagen achter een. Wat aengaet de vermenging van zyne Poort’; een mannetje is voor agt of negen wyfjes genoeg , en zy werpen hunne jongen als de Konynen. Dit dier word gemeenlyk in Indië in Nieuw Spanje, op de bergen en ande- re plaetfen gevonden, maer word in alle de- den van Europa opgebragt en opgevoedt ; het vleefch is taei, zonder veel fmaek, en moeije- lyk om te verteren. Sommigen achten het vleefchnat goed voor den roodeloop , en om de pis af te dry- ven. PORCUS MARINUS. Marfuinus , Pbocosna- Turcio. Sus maris 9 Poreus marinus, in ’t Franfch Marfouin of Co- ihondemcr, in ’t Nederduitfch Zeevarken, Meer- z.wyn , is eene Poort vanDolfyn, of eengroote langwerpige vifch, wiens fnuit naer dien van een Landzwyn gelykt , en waerraede hy desgelyks indeaerde vroet; dees vifch komt dikwils met den vloed in de rivieren, en word gemeenlyk in de rivier de Seine omtrent Rouaen gezien; zyne kleur is geelachtig; hy is zeer vet; men eet zyn vleefch , maer het is niet zeer lekker, en kan niet wel verteert worden. Het vet word gefmolten, en met eenig welriekend kruid gemengt , ’t geen men ©iië van Zeevarken noemt. P °- f71 Het is verzachtende , ontbindende, pynflil- lende , goed voor de koude zinkingen. PORPHYRION. Porphyrion is een blaeuwe of gefehakeerde' Watervogel , van grootte als een haen ; zyn bek is dik, puntig en purperachtig; hy draegt eene kam op ’t hoofd , en heeft lange fcheu- kels , en gefpleten pooten , waervan yder uit vyf klaeuwen beftaet; zyn ftaert is zeer kort; hy eet de vifTchen, die hy achterhalen kan. Zyn vet is verzachtende, ontbindende, pyn- flillende. Porphyrion, d oro^upx, purpura , omdat dees vogel eene kleur heeft , die naerby ’t purper komt ; of liever Porphyrion , d porphyrite , Por- phhrfleeu , ter oorzake van zyne gefehakeerde of gemarmerde kleuren , die naer den Port phierfteen gelyken. PORPHTRfTES. Porphyntts, in ’t Franfch Porphyre , in ’t Ne- derduitfch Porphierfieen , Wryffteen , is eene Poort: van zeer harden en verfcheidentlyk gekleur- den marmerffeen ; hy groeit in de fteengroe- ven of mynen van Egypten ; hy word voor zuilen, tafelen, vyzelen, en verfcheide andere dingen gebruikt. Hy is goed om den venusbrand te dillen , indien een wel glad geraaekt ft uk daer van op den bilnaed word gelegt; hy is opdroogende, wanneer hy fyn gewreven en onder zalven of plaefters gemengt word. Porphyrites , a 7ro%7 hoogte van anderhalven voet , bekleedt met over en weder gefchikte , diep ingefneden , gekron- kelde of golfwyze bladeren, donker-groen van kleur’, ais moeskruiden vanfmaek: de bloemen waden aen de toppen der delen en takken , yder t’zamengedelt uit verlcheide ongefchikte gele bladeren : in hare plaets komen vliesachtige, driehoekige huisjes, zoo lang als een vinger, ver- vult met dunne, bynaer ronde , zwarte zaden : de wortel is lang!, dun, houtachtig, wit, en fcherp van fmaek. Dit gewas groeit op de velden , en tegen de muren : het heeft veel wezentlyk zout en olië in zich. De wortel is afvegende, openende, ontbin- dende; de plant is verzachtende. Refeda , afedare , Jiillen, want men gebruikte, volgens het verhael van Plinius , eertyds dit gewas om de pynen en ontdekingen te dil- len. R E S I N A. Refna, in ’t Franfch Refine, in ’t Nederduitfch har ft , is eene oliachtige doffe , die als een vocht van zelfs, of door infnyding uit ver- fcheide foorten van boomen, als uit den Pyn- boom’ , Denneboom’ , Lorkenboom’ , Cy- preflenboom’ , en Terpentynboom’ voortvloeit. Daer zyn twee algemeene foorten van , de ee- ne vloeibaer, en de andere hard en droog. De eerde word bewaert in dien zelven daet , zoo als zy uit den boom’ voortkomt; en is ’t geen men Terpentyn noemt , waervan op zyne plaets zal gefproken worden. Onder deze moet men ook de natuurlyke Balfems tellen. De tweede verfchilt van de eerde niet, als dat zy door de warmte van de zonne of van ’t vuur verdikt is; deze noemt men Harjt , witte Harft, z.vart Pe Bourgondifch Pel^: in ’t hoofdduk van het Pek heb ik ’er van gefproken. Onder de Harden moet men tellen de Madik , Wierook , de Gom Elemi, de Tacamahaca , en verfcheide andere. De Hard verfchilt van de Gomme, dat zy oliachtiger , en broozer is , en dat zy ge* maklyk in oliën en vettigheden ontdaen word ; daer de Gom niet anders als door water- en zoutachtige vochten , gelyk de wyn, azyn , en fappender planten, kan ontdaen wor- den. Refna , a Graco pnrlin , dat de zelve zaek be- teekent. RETICÜLUM MARINUM. Reticulum marinim . Gggg In R H. f9S RE. RH. In ’t Franfch Vetit Rets tnarin. In ’t Nederduitfch Zee-Netje. Is eene drooge, buigzame floffe , eenigzins naer het perkement gelykende , gemeenlyk als een beursje zoo groot als een klceue appel ge- maekt , en als een net doorboort, afchverwig, en een’ zee-reuk en fmaek hebbende : zy word aen de oevers der zee gevonden ; zy heeft een weinig valt zont en olie in zich. Als men ze in een’ fmeltkroes tot afch ver- brand, zal zy goed zyn voorde kropgezwel- len en fchetirbuik. RHABARBARUM. Rhabarbarum. Rbeum. ïn ’t Franfch Ritbarbe .. In ’t Nederduitfch Rhabarber. Ts een dikke, fponsachtige , gele wortel, die droog tot ons word overgebragt uit Perfië en China , alwaer hy groeit. Hy brengt voort, in de aerde gelegt zyn» de, een gewas genaemt Rhabarbarum , Alpin. Exot. Raii Hifi. Rhabarbarum officinarum , Pit. Tournefort. Rhaponticum , P. AJp. exot. Rha ver urn biofcondis , Ger. Hippolapatbum maximum rotimdifolium exoti- cum , Jive Rhaponticim Tbraacum , fed veriüs Rhabarbarum verum , Park. * Uit zyn’ wortel’ komen voort zeer groote, mime', breede ,bynaer ronde, dikke bladersvan eene donker- groene kleur’ , die zuur en niet on- aengenaem van fmaek , aen zeer lange Helen van een’ duim dikte gehecht , en zwartachtig zyn; tulfchen deze fpruit een Heel uit Jager dan die van de tamme Patich , maer dik en fierk , voorzien met bladeren , welke dezelve ge- daente als de onderHe hebben , maer veel kleener z.yn , dragende op zynen top kleene witte klokwyze bloemen , gemeen- lyk in zes punten gefneden. Als deze bloemen zyn afgevallen , komen in der zelve plaets groote driehoekige zaden , van eene blinkende kaftanje - kleur’ : de wortel word ••Zie PI. XIX. Fig. ai. met ’er tyd zeer dik , zich verfpreidende in verfcheide armen of takken , van buiten don» ker of donker-rood van kleur’ , vry aenge- naem van reuk , en een weinig bitter van fmaek. Als men dezen wortel uit de aerde gedolven heeft, zuivert men den zelven van zyne bul- tende fchórs’ , en van een kleen , dun, cn geel- achtig ondergelegen vliesje : dan doorboort men de gezuiverde wortels, om ’er eene bieze- koord door te Heken , waer mede men ze op- - hangt, om de zelve in de lucht te doen droo» gen: maerdewylde groote Hukken zeermoeije- lyk tot in ’tbinnenfle kounen gedroogt worden ter oorzake van hunne dikte, die hen belet ge- noegzaemuittewaeflemen, zyn zy de bederving onderworpen, terwyl het buitenHe zeer wel ge- droogt word. Daerom zien wy zeer dikwils de dikke Hukken Rhabarber in hun binnende bedorven en verrot , hoewel hun buitenHe zeer fchoon voorkomt. Derhalven moet men zich niet betrouwen op deze dikke wortels , want zy niet meer dan een vinger dik goed bevonden worden. Het is beter de Rhabarber in middelmatige Hukken te verkiezen, nademael die, zeer wel gedroogt zynde , gemeenlyk geheel goed be- vonden worden ; zy moeten knobbelig, tame- lyk hard, en zwaerzyn, hebbende eene vry gladde , gele oppervlakte , doch van binnen eene kleur als eene gekloofde Notemufchaet , eene faffraen-verw van zich gevende, als men ze in eenig vocht laet weeleen , eenigzins fpeceryachtig van reuk, bitter en t’zamen» trekkende van fmaek. De Rhabarber heeft twee foorten van zelfHandigheden ; eene zout- en oliachtige, die buikzuiverende, en eene aerdachtige , die t’ zameutrekkende is. Zy is nuttig in den buikloop, goed om de maeg te zuiveren en te verHerken, de etens- luH te verwekken, de wormen te dooden; zy purgeert zachtelyk de galachtige vochten al t’zamentrekkende. Het gedeelte, ’t welk fchynt bedorven en verrot in ’t hart van de Rhabarber , en ’t welk gemeenlyk fponsachtig en donker -ros van kleur’ is, is niet geheel te verwerpen; want ik door de ondervinding geleert heb het zel- ve meer t’ zamentrekkende te zyn , dan de goe- de Rhabarber, en dienfliger in een’ bloed-en buikloop. Dees wortel heeft zyn’ naem verkregen van Rha eene rivier in Mofcovië , nu genaemt U'olga , en van Barbururn, als of men zeide , wortel, welken de Barbaren of Wilden omtent de rivier Rha voortkweken. Rhat, R H. R H. f99 Of R ha, dat vortel beteekent , heeft eertyds 2y n’ naem 3en de rivier gegeven , om dat hy in meenigte aen hare kanten groeit. Men heeft de Rhabarber Rhabarbarum genaemt , dat is te zeggen , wortel byuitnemendheit, dien de Bar- baren of Wilden zeer hoog achteden. RHAGADIOLUS, Rbagadiolus alter , Caefalp Pit. Tournef. Hieracium jleilatnm , J. 13. Raii Hilt. Hieracium falcatim , Ger Lob. Hieracium Jiliqud falcatd , C. B. Hieracium falcatum s five Jleilatnm , Park, Is een gewas, dat dunne, takachtige, met een weinig wolle overdekte Beien, fchiet , ter hoogte van anderhalven voet ; de bladers zyn lang , tamelyk breed , geplooit , ruig ; de bloem is een ruikertje van gele halve bloemp- jes, onderBeunt door een kelkje uit eenige fmalle en gootwyze bladeren t’ zamengeflelt. Als de bloem is afgevallen , worden de bladers vliezige ruige fcheeden als eene dar gefchikt; yder van deze fcheeden heeft in zich een lang en meeBentyds fpits toeloopend zaed. Dit ge- was groeit in Languedok by Montpellier , en in verfcheide andere warme landen. Het is openende, afvegende, goed om de pis af te dryven , in een afkookfel ingeno- men. RHAMNUS CATHARTICUS. Rbamnus catharticus , C. B. J. B. Pit. Tour- nefort. Rbamnus folutivus , Jive Spina infecioria vul - garis. Park. Spina cervina vulgö, Gefn. Rbamnus folutivus , Ger. Rbamnus catbartkus , five Spina cervina , Raii Hift. Spina infecioria , Matth. Bellon. Ia ’t Franfch Nerprun , ou Eourg-Epine ; In ’t Nederduitfch Rhyn- Beziën , * Is een heefter, die fomtyds ter hoogte van een’ boom groeit ; de dam is van eene middelmatige dikte, overdekt met eenefchors’ * Zie PI. XIX. Fig. 3. gelykende naer die van den Kerfenboom; zyn hout is geelachtig ; de takken zyn met eenige’ fpitfe doornen als die van den wilden Pere- boom voorzien; de bladers zyn tamelyk breed, groen , kleener dan die van den Appelboom , omringt aen de kanten van zeer dunne tand- jes; de bloemen zyn kleen en graskleurig; in der zelve plaets komen zachte bezien , zoo groot als Jeneverbeziën , groen in ’t begin, inaer naermate dat zy rypen, worden zy zwart en blinkende, vervult meteen zwart en bit- terachtig fap naer het groen hellende , era met eenige aen malkander gevoegde zaden, die rondachtigop den rug zyn , en wier fchors als kraekbeenig is. Dees heeBer groeit in de heggens, boflchen, en in andere onbebouwde plaetfen : hy bemint de beken , en vochtige plaetfen; men plukt zyne vrucht, als zy ryp is, in den herfB, omtrent den wynoogft; zy is van veel gebruik tot ’tVerwen en inde Geneeskundei men moet de beziën dik, wel doorvoedt, zwart, blinkende, kleverig, verfch geplukt, en fap- pig verkiezen ; zy hebben in zich veel we% ■zentlyk zout , olie en waterdeelen. De Rhyn- Beziën dryven de fcherpe vochtigheden Berk af: men gebruikt ze inde waterzucht, jigt, groote verkoutheden , lam- migheit, en in de Cachexia of ongedaentheit; de gift is van zes tot twintig beziën: men dient, zoo dra men ze heeft ingeflikt, te eten, opdat ’er in de maeg eene bekwame Boffe ge- vonden worde, om de fclierpte van haer zout te verBompen, anders zoude zy flerke krim- pingen veroorzaken. De bladers van de Rhyn-Beziën zyn afvegende, en wondheelende , raaer weinig in gebruik. Van de vrucht van de Rhyn-Beziën bereid men een deegh , dat men Sapgroen noemt : omdat te maken kneufl men de Rhyn- Beziën, als zy zwart en zeer ryp zyn, men perflze, en trekt ’er ’t fap af, dat lymachtig en zwart is; dan laet men het terBond, zonder het te laten doorzinken , op een zacht vuurtje uit- dampen , en men doet ’er een weinig rots- aluin , in water gefmolten , by, om de Boffe hooger en fchooner van kleur’ te maken : men vervolgt met een kleen vuurtje daer onder , totdat het de dikte van honig heeft verkregen; dan doet men het in varkens- of ofleblazen , die men in een’ fchoorffeen , of andere warme plaets’ hangt , alwaer men het hard laet worden om ’tte bewaren. By de Verwers en Schilders is het in gebruik. Men moet het Sapgroen verkiezen hard, vaff, tamelyk zwaer , zoetachtig van fmaek, don- kergroen of zwart van kleur’ , .blinkende Gggg 2 ' van R H. R H. 600 van buiten , tnaer dat gekneuft of tot poeder ge- brast geheel groen word. Verd di Vejfn , omdat deze groene ftoffe in blazen is hard geworden. RHAPONTICUM. * Rbaponticum , (ive R ha, in ’tFranfch Rapontic, k een wortel gemecnlyk een vinger lang, en fomtyds lauger , omtrent twee duimen dik , van buiten en van binnen zeer na aen de Rha- barber komende, doch ligter , voozer , minder riekende, en zoobitterniet;hy verfchilt daer- cnboven van de Rhabarber, dat hy gekaeuwt zyndelymachtigin den mond’ is, en de Rhabar- ber niet : men brengt hem uit Afie tot ons over; zyne plant is eene foort van Patich, die, zoo men zegt, langs de rivier Tanais groeit. Men moet deRhapomicum verfch, ligt, zeer hoog van kleur’ , van binnen wel geftelt , niet bedorven , een weinig bitter van fraaek, lymachtig en t’zamentrekkende verkiezen; hy heeft in zich veel olie en zout, dat ten deele wezentlyk, en ten deelé vaft is. Hy is alleenlyk t’zamentrekkende, goed om de buikloopen te (toppen, de maeg te verlter- ken, doch niet buikzuiverende ; men gebruikt hem ook om het vergift tegen te (taen. Rbaponticum , dat is te zeggen Wortel van Pontus , omdat dees wortel eertyds uit het Ryk van Pontus gebragt werd. RHASUT & RUMIGI MAURORUM. Rbafut & Rumigi d Maar is nominata , Rau- Tvolff, Lugd. Append/x. Arijiolochia Onent ah s , foliis lanceolatis , Pit. Tournefort. Arijiolochia Maurorum , C B. Arijiolochia peregriua , Rauwolff. Arijiolochia fimilis Rbafut & Rumigi Mauro- ntm , j. B. Is eene foort van vreemde Ariflolochia , of eene plant, die verfcheide kleene witachtige Heekjes fchiet zoo dun als draden, yder zeven of agt kleene fmalle bladers dragende, die als eene lans fpïts toeloopen , tegen over mal- kander gefchikt, en afchverwig zyn; de bloemen, zyn gelyk aen die van de andere Ariftolochiën, donker van kleur’, aen een wollig deeltje ge- hecht; in haer plaets komen vliezige vruch- ten , in zich platte en op een gelaegde zaden befluitcnde. De wortel is tamelyk dik, diep onder de aerde, zeer bitter van fmaek; deze geheele plant is onaengenaem van reuk : zy groeit voornamentlyk by de Moren omtrent Alep. De wortel kan in de Geneeskunde ge<- bruikt worden. Hy is wondheelende , afvegende , opdroo- gende , verdryvende , uitwendig gelegt. RHINOCEROS. In ’t Nederduitfch Rbinoceros , Ncusborendier. Rhinoceros is een viervoetig dier, van grootte als een Stier , * raaer wiens lichaem in ge- daente gelykt naer dat van een Wildzwyn , uit- genomen dat het veel grooter en zwarer is ; zyn hoofd is dik, van agteren als met eene plat- achtige Monnikskappe bekleedt , waerom de Portugezen het den naem van lndtaenfchcn Monnik gegeven hebben ; zyn bek is een wei- nig geklooft, zyn fnuit is lang, en boven den neus gewapeut met een’ dikken , harden. Her- ken horen , omtrent anderhalf voet lang, fpits afloopende, met zyne punt’ naer boven naer het hoofd (Rekkende , zwartvan kleur’ ; daer- enboven draegt het op ’t midden van zyn’ rug nog een’ anderen horen, lang als eene hand, fchroefvvyze gedraeit, puntig, van de zelve vaftig- heit en kleur’ als de andere; zyne horens maken hem vreefiyk en ontzachlyk voor de Buffelen, Tygeren, en zelfs voor de Oliphanten, die hy meenigmael beftryd; zyne tong is bedekt met eene huid , die zoo hard is, dat zy als een rafp of vyl vilt en wegneemt al ’t geen zy lekt; de huid van zyn lichaem is geheel bedekt met breede dikke fchubben, die zoo hard zyn, dat zy door geen geweer konnen doorboort wor- den; zy zyn verdeelt in kleene vierkanten of knoppen omtrent eene lyn boven de huid uit- ftekende , van eene kaüanjekleur’ ; zyne beenen zyn dik, en fchynen als in gefchubde laerzcn va(t te zyn ; zyne pooten zyn kloeke Men vind dit dier in de woeftenyen van Afri* ka, in Aftë, te Siam , en in China; met ver- maek eet het de takken der boomen , die aen alle kanten met groote doornen bezet zyn : het is vry goedaertig, als men het geen leet doet; men maekt’er zelfs eenige tam , raaer het is zeer te vreezen als het vertoornt is, en men het heeft kwaed gemaekt; het ontwortelt de boo- men met zynen horen, verbreekt al ’t geen hec * Memoires fur 1’Etat préfent de la Chine par le P. Ie Comce. Tom. 2. Lett. VI,. * Zie PI. XIX. Fig. 4. R H. R H. het voorkomt, velt een’ man op zyn paerd ter neder met weinig moeite, en maekt meer an- dere diergelyke verwoeflingen ; het lekt de die- ren, die het overwonnen heeft, en fcheid al het vleefch van hunne beenderen af. In de Ge- neeskunde gebruikt men zyne horens , na- gels, en bloed, die veel vlug zout en olie in zich hebben. Men gebruikt ze tegen het Vergift, om het hart te verflerken, het zweet te verwekken, de buikloopen te Hoppen, en in alle befmet- telyke ziektensv de gift is van eene tot twee fcrupels; men maekt ’er ook wel een trekfel af ; van den horen maekt men fchaeltjes , waer in men wyn laet flaen , dien men drinken wil, om het bloed te zuiveren, en zich voor eene kwade lucht te behoeden. Rbinoceros , a fn, naris , nafus , & xtpuf, cornu, als of men zeide, Dier, dut een horen op den neus dracgt. RHODIA RADIX. Rhodia radix , C. B. J. B. Raii Hift. Anucampferos radice rofam fpirante , Pit. Tournefort. In ’t Nederduitfch Rozewortel. * Is eene foort van Smeerwortel , öf eene plant , die verfcheide ronde , dunne Helen fchiet, omtrent een voet hoog, bekleedt met vele langwerpige, fpits toeloopende , lyvige , groene bladeren, om de kanten getandt, eenig- zins naer die van de Telephium gelykende , doch kieener, en t’zamentrekkende van fmaek: de toppen zyn beladen met kleene zonne- fchermen of ruikertjes , die kleene bloemp- jes , uit verfcheide bladeren beflaende, en als eene roos gefchikt , onderfleunen , bleek geel of roodachtig van kleur’ , naer het purper hellende ; als de bloemen voorby zyn , komen ’er vruchten in de plaets , die uit verfcheide roodachtige korrelen zyn t’za- mengeflelt, als een bolletje of hoofdje op een gehoopt, en met langwerpige , dunne, bleeke zaden voorzien. De wortel is dik, knobbel- achtig, ongelyk, wit, vleezig, fappig, heb- bende gekneufl zynde den reuk en fmaek van de Roos’. Deze plant groeit op ’t Alpifche gebergte, en in fchaduwachtige plaetfen : de wortel word tot ons gedroogt overgebragt , omdat hy van eenig gebruik is in de Genees- kunde. Men moet hem verkiezen verfch, wel gevoedt , en van pas gedroogt , donker * Zie PI. XIX. Fig. 5. 601 van kleur’, van buiten blinkende, vanbinnen .wit, tamelyk riekende, als men hem breekt : hy heeft veel olie, die ten deele verheven is, en wezentlyk zout in zich. Hy is ontbindende, pynflillende , bekwaem om depynenin ’t hoofd te verzachten , als hy grof geflooten , en met een weinig rozenazyn bevochtigt, op het voorhoofd en deflapen des hoofds gelegt word. Rhodia, a póSoo, rofa , omdat de wortel van deze plant’ een’ Rozenreuk heeft. RHOMBUS. Rhombus, in ’t Franfch Turhot , in ’t Neder* duitfeh larbot , is een breede platte zeevifch,. van eene ruitwyze gedaente , zeer bekent op de vifchmarkten : daer zyn verfcheide foortea van , die niet alleen in grootte verfchillen , maerook hier in , dat fominigen prikkels of fle- mende punten by haer hoofd 'en flaert hebben, en anderen niet. Dees vifch is verflindende ; hy eet de kleene viflehen , en kreeften ; hy beweegt zich langzaem; hy is goed om te eten. Sommigen noemen hem Phafianus aquatilis , of Water Faizant , om de aengenaemheit van zyn. vleefch, dat zeer na aen dat van den Faizanc komt: hy is wit, vafl en fappig van vifch, en heeft veel vlug zout, en olie in zich. Het is goed tegen de miltziektens , daer op gelegt zynde. Men heeft dien vifch Rhombus of Ruit ge~ naemt , om zyne ruitwyze gedaente. RHUS feu RHOE. Rhus, Matth. Ang. Rb iis folio ulmi , C. B. Prt. Tournef. Siimach Arabum , Lon. Rhoe calinaria , Dod. Rhus coriaria , Eid. khus objoniorim , Adv, Lob. SumaCy Beiion, In ’t Nederduitfch Smack of Sumach Is een heefler , die fomtyds ter hoogte van een’ boom groeit ; de bladers zyn langwerpig, breed , om de randen getandt , en roodachtig ; de bloemen, zyn troswyze gefchikt , wit van kleur’; yder de?er bloemen is een roosje uit verfcheide bladeren beflaende, in wiens plaets, als het afgevallen is , een plat, bynaer eirond, vliesachtig, rood zaedhuisjekomt, een G g g g 3 zaecb 6oz RL R l zaed van de zelve gedaente in.zich b e fl 11 i t e n - de, dat eenigzins naerde Linzen gelykt, rood-, achtig van kleur’; deze vrucht is zuur en t’za- mentrekkende van fmaek. De Smack groeit in fteeuachtige plaetfen ; outyds gebruikte men zyne vrucht in de keukens , in de plaets van zout , om de fpyfen te bereiden , waervan hy den naem van Rhus culinana five obfoniorum gekre- gen heeft. De Looijers gebruiken de binders om het leêr te touwen, daerom word hy Rhus coriaria genaemt. In de Geneeskunde gebruikt men de bladers en vruchten; zy hebben in zich veel wezentlyk zout en olie. Zy zyn zeer t’zamentrekkende en goed voor de bloedtoopen , vloeden der maendftonden en ambeijen, en om de zaedvloeden te floppen : men gebruikt ze in afkookfel en in poeder. Rhus, péi , quod pa 5 , feu fixus alvi dyfentericos C? miliebres ff at RIBES. Ribes vulgaris fruflu rubro , Ger. Ribes vulgaris domeflica , Matth. Groffularia multiplici acino , five non fpinofa hortenfis rubra , five Ribes ojjicinarum , C. U. Pit. Tournefort. Ribefium fruBu rubro , Dod. Groffularia rubra , Lugd. Ribes vulgaris acidiis ruber, J. B. In ’t Franfch Grofelier rouge de jardin. In ’t Nederduitfch Roode Aelbeziënboom. Is een kleene heefler, die harde en kromme takkon fchiet; de bladers zyn bynaer rond» groen, rondom getandt; de bloemen zyn ais kleene trosjes gefchikt, wier voetfleeltjes uit den oorfprong der bladeren komen; yder dezer bloemen is uit verfcheide bladeren t’zamenge- Ilel c , die als eene roos gefchikt, en aen de kanten van ’t kelkje vafl zyn : als deze bloemen zyn af- gevallen , komen ’er beziën in de plaets omtrent zoo groot als Jeneverbeziè'n , die rond , rood, blinkende en zacht zyn, vervult met een zeer rood fap, dat zuurachtig en zeer aengenaetn van fmaek is ; zy hebben ook veel zaden in zich. Deze beziën zyn de Roode Aelbeziën , die men in den zomer eet, en waervan men vele aengename konfituren maekt. Men kweekt den Rooden Aelbeziënboom bynaer in alle tui- nen aen; hy brengt eene zeer groote meenigte vruchten voort. De Aelbeziën hebben in zich veel wezentlyk zout en waterdeelen, weinig olië en aerde. Zy zyn t’ zamentrekkeude , verkoelende, en verflerkende ; zy (tillen en bedwingen de gal, matigen de hitte des bloeds. Hoppen de buik- loopen en bloedfpouwingen , en wederflaen het vergift. Daer is nog eene andere foort van Aelbe- ziënboom , genaemt Ribes vulgaris frnchi albo , Cluf. Hifi. Groffularia hortenfis fruBu margantisfimili , In ’t Franfch Grofelier blanc de jardin. In ’t Nederduitfch Witte Aelbeziënboom. Hy verfchilt van den vorigen , dat hy altyd witte beziën draegt, gelykende naer paerlen ; deze beziën zyn zoo gemeen niet als de Roode, maerhebben denzelven fmaek en de zelve kracht; men gebruikt ze gemeeniyk tot konfituren. De bladers van den Aelbeziënboom zyn zeer t’ zamentrekkeude. RICINUS.' Ricinus , Trag. Matth. Fuch. Ricinus vulgaris , C. B, ƒ. B- Pit. Tonrnef. Ricinus , five Cataputia major vulgaris , Park. Kikaion Prophete Jonas, Alkaroa & Kerva Arabibus , Mira fole Italis , Guilland. epift. Ricinus major, Eyfh Ricinus, five Raima Chrïf i, velKiki , Gcr. Ricinus , Kerva Tripoli , Rauwolf. Granum regium majus , Mefuseo. Raima Chrifli , Cxf. In ’t Franfch Richu In ’t Nederduitfch Wonderboom , Mollen - kruid . Is een gewas , dat de gedaente van een’ kleenen boom heeft; zyn deel fchiet op ter hoogte van zes of zeven voeten , is dik, liout- achtig, van binnen hol als het Riet, vanbo- ven takachtig, donkerpurperachtig van kleur’, met eenig wit ftof naer meel gelykende overdekt; de bladers zyn in ’t begin rond, maer worden daerna hoekig , even als de Vygebladers ver- deelt, maerzy zyn grooter, en zacht in ’taenra- ken : de bloemen hebben verfcheide blecke helm- flyltjes, die niet lang duren , ook geen vrucht noch za^d na zich latende ; de vruchten groeijen affonderlyk op den zelven (lam , troswyze ge- fchikt, en zyn flekclig, en ruuw in ’t aenraken; yder dezer vruchten heeft drie rondachtige rib- ben,en is t’zamengeflelt uit drie huisjes, waervan yder R I. R I. R O. 6c 5 yHer zyn eirond of langwerpig zaed in zich be- fluit, dat tamelyk groot, blaeuw van kleur’, van buiten gevlekt , en van *binnen met een witen zacht merg vervult is. Als de vrucht van den Wonderboom zeer ryp is , komen ’er ber- ften in , waer door de zaden met geweld uit- fp ringen. De wortel is lang, dik, hard, wit, en met vezelen voorzien: men kweekt dit ge- was in de hoven aen , zoo om zyne fchoon- heit, als om dat men meent, dat het de mol- len verjaegt. Het groeit tot verfcheide hoog- tens en diktens naer de plaetfen alwaer het wad: want men ziet Wonderboomen in Span- je , die eens mans dikte hebben : en an- dere in Kandie , die in hoogte de groote hoo- rnen gelyk zyn, zoodatmen ladders noodigheeft om ’er by te klimmen. De zaden van den Won- derboom worden in de Geneeskunde gebruikt; zy hebben in zich veel olie en zout. 'Zy dryven alle de vochten zeer derk af; de gift is van een tot zes zaden. Men perd uit de zaden van den Wonder- boom , wel eedooten zynde, eeneolië, die men in ’t Latyn Oleum de Rjrva , Oleum cicinum , Oleum Ficus injeiuahs noemt. Zy is buikzuiverende , als men alleenlyk inaer de maeg en onderbuik daermede bedrykt; zy dood de wormen , geneed de fchurft , zuivert de zweren, en dilt de opdygingen der lyfmoeder. Men brengt uit Amerika tot ons over de zaden van den Wonderboem , die in ’t Latyn Granu Tiglia, in ’c Franfch Grains de Tilli, of Pignons d'lnde genaemt worden , omdat zy in gedaente en grootte naer de kernen van een’ Pynappel gelyken; zy zyn een weinig grooter dan de za- den van onzen Wonderboom; zy groeijen in eenen dop naer dien van den gemeenen Won- derboom gelykende, doch hy is niet dekelig; hy is zoo groot als eene noot, driekantig van ge- daente, en bleek rood , fomtyds zwartachtig van kleur’ : dees dop is de vrucht van een’ Wonderboom , die zoo groot is als een boom, en in Indiën gevonden word ; zyn hout is zacht en broos, de bladers gelyken naer de Vygebladers ,zyngroen, week, zacht , en zonder orde gefchikf ; het hout en de bladers geven een melkachtig fap; de bloemen zyn van verfcheide helmdyltjes, en van eene fchoone korae kleur’: daer zyn verfcheide foorten van deze zaden of kernen. Men moet ze verkiezen nieuw, geheel, zwaer, graeuw of geelachtig van kleur’ , onaenge- naem en zeer fcherp van fmaek : ■ zy heb- ben in zich veel olie en zout. Zy doen zeer fterk afgaen , en fomtyds braken ; men ge- bruikt ze in de waterzucht, beroerte en flaep- ziekte. De gift is van de helft van een dezer zaden of kernen tot twee. Men zegt, dat men den Wonderboom Ricinut genaemt heeft, omdat men bevonden heeft, dat zyne vrucht eenigzins gelyktnaer een kleeu bloedeloos diertje van den zelven naem , dat de honden en oflen bennet. Men heeft hem Raima Chii/li genaemt, omdat de bladers, zoo men meent, de gedaente van eene open hand hebben. RICINUS, Ricinus , Jonfton. Taca Alberti. Cica vei Cecca , Scalig. Is eenefoort van Platluis’, of een platbloede- loos diertje , van eene ruitwyze gedaente , wee'k, en zwartachtig van kleur’; het heeft zes poo- teh , waer mede het zich in de huid valt hecht; het komt voort op de gewalfen, en hecht zich aen de oflen, honden , en zelfs aen de menfcheti aen hunnen baerd , onder de oxels , en op andere hairige plaetfen ; zyn bek is kort en fpits toeloopende ; het zuigt ’t bloed tot zyn voedfel , doch heeft geen opening om zyn’ drek te lozen, maer ontlaft zich gelyk de bloedtzuiger , of derft wegens volheit : men zegt, dat het tot zeven dagen honger lyd zon- der te derven; het vermeenigvuldigt zeer in wei- nig tyds ; men dood dit bloedeloos dier met de zelve middelen , waermede men de luizen en fchurft verdryft, als Ruiters - zalf. Zwavel en Tabak. Men meent, dat dit kleene dier, uit het flinker oor van een’ hond genomen , en in ee- ne pop aen den hals’ gedragen, dekracht heeft van de pynen in ’t lichaem te dillen, doch men moet geen geloof aen dit voorgewend genees- middel flaen. R O B U R. Robur primttm , Cluf. Hifp. J. B. RaiiHïft. Quercus fohis tnolli lanugine pubefcentibus , C. 13. Pit. Tournefort. In ’t Franfch Robre . Is eene foort van Eikeboom , die Galnoten draegt , of een boom , die lager dan de gemeene Eikeboom, doch zeer dik, en krom is; zyn hom is zeer hard, en derk; de bladers Hhhh zyn R O. R O. 604 zynmet vry diepe golven ingefneden , en over- dekt met eene zachte vvolle ; zyne bloemen zyn katjes , en de vruchten Eikels, die klee- ner zyn dan die van den gemeeneu Eikeboom ; dees boom walt op bergachtige plaetfen : hy heeft veel olie en wezentlyk zout in zich. De bladers , vruchten , en balt zyn t’zamen- trekkende , ontbindende , en van de zelve kracht, als die van den gemeenen Eikeboom, waervan ik op zyne plaets gefproken heb : ook heb ik van de Galnoten in een byzonder hoofdltuk gehandelt. Robur , d f&u , unde pemla , roboro , firmo’, men heeft dezen naem aen de Robur gegeven, we- gens de Iterkte en duurzaemheit van zyn hout. R O N A S. Rondes is een wortel , een weinig dikker dan die van ’t Soethout , en zich als de zelve wyduiton- derde aerde verfpveidende ; hy groeit in Armenië of Turcomanië op de grenzen van Perfië , by de (tadAltabac, en nergens anders. Ily maekt het water zeer rood in weinig tyds; men be- dient ’er zich van in Mogol , om de linnens te verwen. Men dryft een’ grooten handel met dezen wortel’ in Perfië, en in Indiën ; hy geeft eene roode verw van zich zoo fchie- lyk en zoo Itevk, dat, volgens het verhaelvan den Heer Tavernier in zyne reisbefchryving’ naer Perfië, een Indiaenfch vaercuig, dat daer raeê geladen was , op de reê van Ormus aen Hukken geflagen zynde , de zee eenige dagen langs den oever , alwaer de zakken met Ronas dreven, geheel rood fcheen, R O S. Ros. Aqua element avis. In ’t Franfch Rofée. In’t Nederduitfch Dxeuiv Is eene vochtigheit van de lucht bezet met een Weinig zuur zout, die in den zomer, en voor namentlyk in de raaenden Mei en Juny, door de koelte van den nacht in een vocht veran- dert word. Men verzamelt ze met linne la- kens, die men op ’tgras, alwaer zy valt, uit- fpreid. Zy is openende, en goed voor den (leen der nieren , en om de verpoppingen weg te nemen; men laet ze overhalen om gemakly- ker te konnen bewaert worden. R o s a; R ofa , in ’t Franfch Rob, in ’t Nederduitfch Rooi , is eene bloem by alle menfehen be- kent ; daer zyn twee algemeene foorten van , eene tamme , en eene wilde. De Roze- boom word ook Rofa in ’t Latyn genaemt, en is een heefter , die harde houtachtige takken fchiet, gemeenlyk met fterke en fcherpe door- nen voorzien : de bladers zyn langwerpig , aen de kanten getande, ruuw in ’t aenraken , vyf of zeven aen den zelven deel gehecht;, de bloem beltaet uit verfcheide groote, fchoo-, ne , riekendebladeren , dooreen kelkje onder- fteunt, dat naderhand eene eironde of olyfwyze vrucht word; hare fchel is een weinig vlee- zig, en heeft in zich hoekige, ruige, en wit- achtige zaden; de wortels zyn lang, hard en houtachtig: dit boompje, het zy tam of wild, groeit in de heggens, en bloeit gemeenlyk in ’t begin van den zomer. De tamme Roos word in vele foorten 011- derfcheiden; die in de Geneeskunde gebruikt worden, zyn de bleeke of lyfverwige Rozen, de Mufcus-Rozen , de gemeene witte Rozen, en de roode Rozen. De bleeke Rozen, in ’tLatyn R of* pallid & , feu R o- fAincarnau. genaemt, zyn fchoon en groot, van eene aengename roode of lyfverwige kleur’, van een’ zeer liellyken reuk , die zich wyd verfpreid. Men moet de enkelüe, of die minfl met bla- deren voorzien zyn. verkiezen, omdat, hare vlug- ge deeltjes min verfpreidt zynde , zy des te meerder reuks en kracht hebben; zy fluiten in zich veel verheven olie, en vlug of wezent- lyk zout. Zy zyn buikzuiverende , verdunnen en maken het flym der herfenen vloeibaer; zuiveren het bloed, en dry ven voornamentlyk de galaclui- ge en wei vochten af. De Muskus-Rozen , in ’t Latyn Roft mofcara e? Domafcent genaemt , zyn enkele , kleene, witte Rozen, die gemeenlyk niet als indenherfft ont- luiken : zy hebben een’ zeer zachten en zeer aen- genamen muskus reuk; de bede en meed buik- zuiverende zyn die genen, welke in warme landen walTen, als in Languedok en Provence: zy hebben veel verheven olie, en vlug zout in zich. Drie of vier van deze Muskus-Rozen uit warme landen, in een Conferf of afweeking ingenomen, doen zeerfterk afgaen , zelfs fom- tvds tot bloed toe: die van Parys zuiveren den R O R O. eTcn buik zoo fterk niet , doch zyn evenw el fter- ker dan de bleeke Rozen. De gemeene witte Rozen , Rofa fativa albx , feu Rofa alba vulgare: majorts genaemt, zyn groot, fchoon, riekende, den buik een weinig ope- nende en afvegende , doch men gebruikt ze niet als in overhalingen of dellil latien ; zy hebben veel waterdeelen , verheven olie, en een weinig wezentlyk zout in zich. De roode Rozen , in ’t Latyn Rofarubra, feuRo- f& provinciales genaemt , hebben eene fchoone don- kere en fluweelachtige kleur , maer weinig reuks; men plukt ze als zy in knop zyn, en op ’t ontluiken flaen , om te beter hare kleur en kracht te bewaren , die een weinig door de lucht zouden verandert zyn , als* men ze geheel liet opengaeu. Men verkiert ze hoog in kleur’; die in de omliggende plaetfen van Provins groeijen , zyn de fchoonrte en de meert geachte. De roode Rozen worden gebruikt om de Conferf van Rozen te maken; men laet’erook eene groote meenigte van in de zonne rtroogen , om die te bewaren, want zy komen in ver- fcheide compofitien of gemengde middelen ; de wys om ze te doen droogen moet fchie- lyk zyn: want als men haer te lang aen de lucht zoude open leggen , verliezen zy veel van hare kleur’, reuk, en kracht; indien op dien tyd , als men ze geplukt heeft, de zon niet genoeg fcheen , of geen warmte ge- noeg in de lucht verfpreidde om ze te droo- gen , dan zoude het noodig zyn haer op eene rtoof uit te leggen; men 'trekt ’er een afverw- fel van, en men gebruikt het dikwils in ftovin- gen : die men by deDroogiften verkoopt, ko- men van Ppvins. Zy moeten verfch, hoog van kleur’, van ten donker fluweelachtig rood , wel gedroogt en vedelyk fterk van reuk verkozen worden ; men moet zorg dragen haer in doozen befloten en op een gepalet- in eene drooge plaets’ te bewaren , op dat zy hare kleur, reuk en kracht zouden behouden ; zy hebben veel olie en wezentlyk zout in zich. Zy zyn t’ zamemrekkende , afvegende, goed om de maeg te verrterken , de braking, buik- loopen en bloedftortingen te fluiten, inwen- dig gebruik' : uitwendig bedient men ’er zich van in kneuzingen , ontledingen , verdraeijin- gen van handen en voeten, en om de geledin- gen en zenuwen te verrterken: men gebruikt ze in ftovingen , in zwaren wyn gekookt, of men mengt ze onder ceroenen , plaefters en zalven. Men zuivert de roode Rozen van de nagelt- jes, eer men ’er de Conferf af maekt; deze nageltjes zyn die witte en een weinig harde 6 Of deeleir, welke eenigzins naer nagels gelyken; zy zyn geplaetfl onder aen de bladeren , die ’t kelkje raken, en zyn zacht van reuk, es zoet en t’ zamemrekkende van imaek; zy kon- nen anders niet als in t’ zamemrekkende af- kookfelen gebruikt worden : men zuivert ook van deze nageltjes de gedroogde roode Ro- zen, welke men in t’ zamengertelde middelen , die tot den mond gelchikt zyn, gebruiken wil. Men moet wel letten al de Rozen ’s mor- gens te plukken , voordat de zon daer over heeft gefchenen , omdat dan hare wezentlyke fappen als tot haer middelpunt door de koel- te van den nacht V.yn gedreven; in plaetfe dat ’er, wanneer de zon 'er over heeft gefchenen , een gedeelte van vervlogen is. De kleene gele lichamen , die men in het midden van de Roos’ vind , worden Anthcret genaemt; zy verrterken het tandvleefch, on worden onder de tandmiddelen gebruikt. De Hondsroos word Cyncrrhodon of Cynos' baton genaemt ; op hare plaets heb ik ’er van gefproken. Men ziet fomtyds , doch zeer zelden, eene Roos door verlenging uit ’t midden van eene andere Roos’ voortkomen. De Heer Marchand heeft ons in ’t jaer 170;. eene geheele verfch e getoont in de Koningkylyke Academie der Wetenfchappen ; hy liet ons nog eene an- dere buitengemeene zien in ’t jaer 1707. waer van in de Academifche Gedenkfchriften van het zelve jaer gewag gemaekt is , en die zelfs ook is afgeteekent: de planten hebben hare ge- drochten , en zelfs meenigerwerf dan de dieren. Ro,'a , a piiïov , Rofa , e? , fuave oleo , omdat de Roos een’ goeden reuk heeft. ROSA HIERICONTEA. Rofa Hier kont ea , Turn. Lon. Lob. Garz, Caft. Rofa fiierichnntea vulgó dicla , C. B. Rofa Hiericontbina , Tab . - Rofa de Hiencüo , ff Rofa Maria: Monachis^ Lugd. Amomum , Cord in Diofcor & Hifi. Amomis , Diofcor. & Plimi, Csef. In ’t Franfch Rofe de Jerico. In ’t Nederduitfch Roos van Jericho. Is een zeer kleene lieefter , omtrent vier vingers hoog, houtachtig en takkig , zynde van gedaente als een kleene bol, en afchver- Hhhh 2 wig; 6o6 R O, R O. wig; de bladers zyn kleen , langachtig,’ inge- fneden en ruig; de bloemen kleen, troswyze gcfchikc , wit of vleefchkleurig : het zaed is rond, foodachtig, en fcherp van fmaek : de wortel is enkel, vry dik, en houtachtig; ter- wyl dees kieene heefter nog in kracht is , komt hy voor als een ruiker, maer naermate hy droog word , vlechten zich de takken in malkanderen , en de uiteindens der takken zich naer binnen krommende komen t’ zamen in een gemeen middelpunt, en maken eene foort van kieene bol uit; deze kieene plant groeit in het woed Arabiè' , in zandachtige plaetfen, op de oevers van de Roode Zee , waer van zy tot ons gedroogt word overgebragt ; en hoe- wel men ze Roos van Jer'tcho genaemt heeft, is zy geen Roos , ook vind men ’er geen om- trent Jericho : eertyds heeft men gemeent , dat zy niet als op Kersdag open ging; maer tegenswoordig weet men, dat zy zich ten allen tyde opent, als men ze maer in ’t water dompelt, en een weinig tyds ’er'in laet (Iaën , dan ziet men de takken langzamerhand van een gaen, zich ontluiken , en de bloemen zeer aenge.- naem te voorfchyn komen : als men ze dan wederom uit ’t water neemt , droogt zy en fluit zich als te voren. Zy kan tot een’ Vocht- meter dienen , want gedroogt zynde kan zy de vochtigheit van de lucht naer zich nemen , zoodat zy by droog weêr zich fluit , maer naer- mate dat ’t min of meer vochtig weder word, zwelt zy,en ontfluit zich: men word deze uitwer- kingen beter gewaer, als de plant in de open lucht is, dan wanneer zy in een’ kamer befloten is. Men acht de zelve goed regens de fcheur- buik, in poeder of afweekfel ingenomen zyn- de; doch ik heb geen ondervinding van hare werkingen. ROSMARINUS. Rofmarinus , Brunf. Trag. Rofmarimts bor tenfis angufliore folio , C. B. Pit. Tournefort. Rofmarimts coronarius fruticofus , J. B. Raii Hift. Rofmarinus coronarius , Ger. Rofmarinum coronarium , Dod. libanotis coronaria , five Rofmarinum vul- gare , Park. In ’t Franfch Roman'». Ih ’t Nederduitfch Rofmaryn, * Is een houtachtig boompje , wiens flaiü drie of vier voeten hoog is, verfcheide dun- ne, lange, afchvervvige takken fchietende, niet fmalle , harde, en ftyve bladeren beladen, die donker- groen van boven , wit van onderen, weinig fappig , fterk, fpeceryachtig , aenge- ' naem en vervrolykende van reuk , en fcherp van fmaek zyn: de bloemen zyn bekswyze, kleen, maer zeer talryk, vermengt tuflchen de bla- ders; yder van de zelve is eene pyp van boven in twee lippen gefneden , bleek blaeuw van kleur’ of naer ’t wit hellende, en zachter van reuk dan de bladers; als de bloemen zyn af- gevallen, komen ’er dunne, bynaer ronde za- den in de plaets , zynde vier t’ zamenge- voegt, en in een zaedhuisje , dat de bloem’ tot een kelkje gedient heeft , befloten : de wortels zyn dun, en vezelachtig-, dit boomp-' je kweekt men aen in de tuinen; doch in war- me en drooge landen, als in Spanje , Italië-, Languedok, en omtrent Narbone groeit het zon- der aenkwekingen overvloedig: in de maenden Mei en Juny bloeit het, en zyne bloem word genaemt Anthos ab als of men zeide Bloem • by uitnemendheit : in de Geneeskunde gebruikt men zeer dikwils de bloemen en bladers van den Rofmaryn; maer men moet die, welke in Languedok groeijen , boven die van onze Rof- marynen van Parys achten , om dat de hitte van die landflxeek de zelve geeflryker en beter doet zyn ; zy hebben veel verheven olie en wezentlyk of vlug zout in zich. Zy zyn goed om de herfenen te verflerken, en voor de vallende 'ziekte , lamheit en opfiy- gingen : uitwendig gebruikt men ze om de le- den en zenuwen te verflerken, het koudvuur tegen te ftaen , en de koude vochten te ver- dryven ; men mengt ze ook onder de niespoe- ders. Rofmarimts is een woord , dat t’ zamengefleit is van Ros , daeuv, en marinus , van de zee, als of men zeide, Zee- Daeuw , om dat dit gewas , dat meenigmael omtrent de zee groeit , de dampen, die als daeuw neêrvallen, uit dezeh- ve ontfangt. Coronarius, omdat men oud tyds den bloeijen- den Rofmaryn in bloemkranflen , of rozenhoe- den gebruikte. ROS SOUS. Ih ’t Nederduitfch Zonnedaeuw. Ros folis , is eene kieene plant , waervan twee voorname foorten zyn. * Zie Pjt. XIX. Fig. 7- R O R U. De eerfte foort word genaemt Ros Jolis , Dod. Ros Jolis folio rotundo , C, B. J. B. Pit, Tour- nefort. konda , Jive Ros folis major , Lob. Solfirora , jeu Spon ja Jolis , Thai. Lor Jolis , Jive Rorella , Rail Hift. Rorella % Jive Ros folis, Eyft. Solaria , Ger. * Zy fchiet verfcheide lange, dunne, en van boven ruige fielen, waeraen kleene, by- naer ronde, uitgeholde bladers vaft zyn , de gedaente van een oorlepeltje hebbende, bleek- groen van kleur’, voorzien met rood- en pyp- achtige hairtjes , waeruit eenige droppels vocht in deholte der bladeren zygen , zoodat deze bladers en hunne hairtjes als vandaeuw nat zyn , zelfs in de allerdroogfte tyden, en gedurende de grootfte hitte der zonne ; tuf- fchen deze bladers komen twee of drie ftelen op, bynaer ter hoogte van een’ halven voet, dun, rood, week, en zonder bladeren, dra- gende op hunne toppen kleene bloemen uit verfcheide witte bladeren beftaende , als eene roos gefchikt , en door kelkjes als een getnndt horentje van gedaente onderfteunt, en aen zeer korte voetfteeltjes gehecht: als deze bloemen voorby zyn , komen ’er kleene vruchten in de plaets, die bynaer de grootte en gedaente van een korengraen heb- ben , en verfcheide zaden in zich befluiten; de wortels zyn vezelig, en zoo dun als hair. De tweede foort word genaemt Ros folis aha , Dod. Ros folis folio oblongo , C. B. J. B. RaiiHift. Pit. Tnurnefort. Ros jolis fylvejlris longifolius , Park. Rorella , Jive Solfirora , Cord, Hift. Zy verfchilt van de vorige daer in , dat hare bladers langwerpig zyn. De eene en de andere plant groeijen in woefte, ruwe, wilde, en moeraflige plaetfen , tuflchen de boommoïïchen , en zyn een wei- nig kleverig in ’t aenraken ; men moet ze in de lente plukken, als zy bloeijen , en in hare grootfte kracht zyn ; zy hebben veel olie , waterdeelen, en wezentlyk zout in zich. Goj Zy zyn hartfterkende , goed voor de borft en voor de tering’, om het vergift tegen te ftaen, voor de vallende ziekte , hoofdpynen , oogge- breken, en om het bloed te zuiveren. Ros [olts , omdat men altyd, en zelfs terwyl de zon deze plant verwarmt , droppels wa- ter in het hol dezer bladeren vind , alsof ’t een daeuw was ; de andere namen zyn haer om de zelve reden gegeven. R U B E O L A. Rubeola vulgaris quadrifoUa , laovis foribut purpurajcentibus , Pit. Tournef. Ritbia Cynancbica , C. B. J B. Raii Hift. Ajpergula berba rtpetis , Gefn. Ruina Synancbica , Lugd. Ger. Saxifraga altera , CxC. Galluim Tetrapbyllon montanum cruciatiim Col. ' Is eene plant , die met de Walftroo overl eenkomt ; zy fchiet verfcheide dunne , vier" kante ftelen , ter hoogte omtrent van een’ hal' ven voet , meeft op de aerde neêrliggende ; de bladers komen vier aen vier uit de knoopen der ftelen, en zyn (mal en blinkende : de bloe- men walken aen de toppen der takken , zyn kleen, en als een trechter gemaekt, die in vierdeelen' is ingefneden , rood van kleur’, fomtyds wit, zeer aengenaem van reuk , naerby dien van de Jasmyn komende. Als deze- bloemen zyn afge- vallen , komen ’er zaden in hare plaets, die twee aen twee t’zamengevoegt , langwerpig, ruuw in ’t aenraken , en met een wit merg vervult zyn. De wortel is lang, dik, houtach- tig , zwart, verdeelt, en voorzien met vele dunne vezelen. Deze plant groeit op bergach- tige plaetfen, en in velden, die voor de zonne openliggen ; zy heeft weing olie en zout in zich. Zy is afvegende, opdroogende , ontbindende, en zeer goed in de keelontfteking’, in een koel- drank en gorgeldrank gebruikt, en uitwendig ’er opgelegc. Rubeola quafi rubia parva , omdat deze plant naer eene kleene Meekrap gelykt. Cynancbica a. Cynanche , Ktelcniftekjng , omdat de-' ze plantgoed is om de keelontfteking te gene- zen. * Zie PI. XIX. Fig. 8, Hh hh 3 R U- 6o8 R U. R U. RUBIA. Rubia, in ’t Franfch Garance , in ’t Neder- duitfch Mee , Krap, Meetrap , Rotte , iseeneplant, waervan twee foorten zyn , eene tamme , en eene wilde. De eerde foort word genaemt Rubia tinHonm , Ger. Rubia jativa , J. B. Rubia tMorum Jativa , C. B. Pit. Tour-' nefort. Rubia major fativa , five hortevjïs , Park. Rubia tinftorum , feu Erytbrodanum , Raii Hift. * Zy fchiet lange rankachtige , vie'rkante , geknoopte, ruwe delen, yder uit zyne knoo- pen vyt’ of zes langwerpige , fmalle bladers gevende , die hunnen deel als eene dar of rad omringen, gelyk als die van ’t Kleefkruid , maer veel grooter , ruwer of met meerder hairen bezet zyn, rondom met kleene tandjes of uitker- vingen , die zich derk aen de kleederen vad hech- ten ; de bloemen waden op de toppen der takken, en zyn door deeltjes vadgehechr; zy zyn als kleene kommetjes of kelkjes gemaekt , invyf of zes deelen ingefneden , als eene dar ge- fchikt , van eene groenachtig- gele kleur’ : als de bloem is afgevallen, word haer kelkje eene vrucht , uit twee -zwarte beziën bedaende , die aen malkander vad, en vol fap zyn; yder dezer beziën heeft een bynaer rond zaed in zich , overdekt met een vliesje : de wortels zyn talryk, kruipende, lang, verdeelt in ver- fcheide takken , zoo dik als fchryfpennen , overal rood, houtachtig, en t’zamentrekkende van fmaek. In verfcheide landen van Europa kweekt men deze plant aen in eene vette aer- de ; haren wortel trekt men uit den grond in de maenden Mei en Juny , en men laet hem droogen , om hem te bewaren , en overtevoeren; de Hollanders dryven ’er grooten handel mede. De Verwers gebruiken hem , en daerom word hy Rubia tinölorum genaemt. Die uit Zeeland komt, Word voor den bellen gehouden. De tweede foort word genaemt Rubia fylveftris , Park. Cxf. Rubia fylveftris Monfpeffular.a major , J. B. * Zie PI. XIX. Fig. 9. Rubia fyfveft ris afpera qua fylveftris , Diof- coridis, C. B. Rubia erratica , Trag. Zy is kleener en ruwer dan de vorige; de bloemen zyn kleen en geel ; zy draegt in den zo- mer en in den herfll vruchten , die zelfs tot in den winter duren : zy groeit overal in de omlig- gende plaetfen van Montpellier , in de heg- gens. De wortels van de Meekrap, voornamentlyk de tamme worden in de Geneeskunde gebruikt; zy hebben in zich veel wezentlyk zout en olie. Zy openen de piswegen , en floppen een weinig den afgang : zy verwekken de maend- ftonden , en nemen de verdoppingen weg ; men gebruikt ze in de geelzucht , en tegen den (leen ; zy wederltaen het vergift, en zyn wondheelcnde. Rubia a rubro colore radicis , omdat de wortel dezer plant’ rood verwt. Erytbrodanum ab ègvbfof , rubens , V Savet, aridiim lignum , omdat de wortel van de Krap rood , houtig en droog is. RUBINUS. Rtibimts. Pyropus. Cariunculus Anthrax. In ’t Franfch Rubis of Carboncle. In ’t Nederduitfch Robyn of RobytiJIeen. Is een fchoon doorfchynend edel gelleente , dat zeer hard , de vyl wederdaende , fchitte- rende , en zoo rood als bloed van kleur’ is, met een weinig blaeuwgemengt ; daerzyn verfchei- de foonen van; de hardde en meed geachte groeijen op ’t Eiland Ceilon in Indië in dcenen , die van eene incarnate kleur’ zyn; eevd komen zy wit voor den dag, maer naermate zy hunne volkomenheit bereiken , worden zy rood ; men vind ’er ook in Kara- baije en in Bifnagar,. maer zy zyn zoo fchoon niet. Men fchryft den Robyn de kracht toe van het vergif: tegen te llaen , het ha rr te verder- ken, de droefgeedigheit te verdryven , de ver- vallen krachten weder te herllelleu; maer men ziet R U. ziet door de de ervarenheit , dat hy geen an- dere hoedanigheit heeft , als die van eene Alkaline ftoffe , die de fcherpe vochten des lichaems verzacht , met der zelve punten te verbreken: by gevolg flopt hy de buikloopen, en bloedftortingen ; de gift is van eene halve fcrupel tot twee fcrupels. Rubinus a rubro colore , omdat dees fteen eene fchoone roode kleur heeft. Carbunculus , dat is gezegt /( 'leent ■ l(ool: men heeft aen den Robyn dezen naem gegeven , omdat hy in de zonne fchynt en ftraett als eene kleene kool vuurs. Pyrofus a wvg, ignis , omdat dees fieen ftralen vuurs van zich fchynt te geven. ■Anthrax is een Griekfch woord , dat kool beteekent. R U B R 1 C A. Rubrica . Terra Jynopica. In ’t Franfch Craye rouge of Crayon rouge. In ’tNcclerduitfch Roodaerde , Roodkryt . Is eene roode aerde , die men in de fteen- lcuilen in Kappadocië vind ; daer zyn ver- fcheide foorten van ; eenige van eene enkele kleur’, andere gevlekt, fommige zyn afchver- wig en vettig, andere hard en droog; zy die- nen den werklieden om te teekenen , en firepen te trekken of te lynen. Zy zyn goed om de wonden aftevegen en optedroogen , daer op gelegt zynde ; men mengt zeonderplaefters pf zalven : dochzyzyn weinig in gebruik. Rubrica , a rubro colore , omdat deze aerde rood is. Terra Synopica, omdat men deze aerde eertyds in eene flad , Synope genaemt , verkocht. R U B U S. Rubus major fruBu nigro , J. B. Raii Hifi. R ubtts vulgaris , five Rubus fruBu nigro , C. B. Pit. Tournefort. Rubus vul gans major , Park. Rubus bat is , Ad. Rubus arveujis , Tab. Morus , Jive Rubus , Anguil. In ’t Franfch Ronce, R V. In ’tNederduitfch Braembeziën , Brommel - bezien. Is een heefier , die lange , zwakke , buig- zame, groene, mergachtige takken fchiet, met zeer ftekende doornen voorzien ; de bladers zyn langwerpig , fpits toeloopende , om de kanten getandt , hard en ruuw in’t aenraken , groen van boven, wit van onderen , enverfchei- de te zamen aen eenen fieel’ gehecht; de bloe- men groeijen op de toppen der takken , zyn kleen , yder aen een kort voetfteeltje vaft, en t’zamengefielt uit vyf witte bladeren , als eene roos gefchikt , en door een kelkje, dat in vyf deelen is ingefneden , onderlleunt : als deze bloem is afgevallen , komt ’er eene ronde of- eiwyze vrucht te voorfchyn , als eene kleene Moerbezie gemaekt, uit verfcheide beziën vol fap t’zamengellelt , de eene tegen de andere gehoopt , zynde in’t begin rood , maer die al rypende zwart, en zoet van fmaek worden; yder van haer heeft een zaed in zich; de vrucht word in 'tLatyn Morum batinum , in ’t Franfch Meure de Renard. in ’tNederduitfch Üracmbrz,i'é genaemt, en is goed te eten; de wortel is dun en flnngwyze loopende. Dit boompje groeit in de heggens, wyngaerdakkeren , langs de wegen, en is zeer gemeen in alle landen : in de Geneeskunde gebruikt men zyne toppen , vrucht , en fom- tyds zyne wortels: de toppen hebben een wei- nig wezentlyk zout en olrë in zich. Zy zyn afvegende , i’zamentrekkende , men gebruikt ze vooral in gorgeldranken tegen de keelontftekingen. De Braeinbeziën hebben in zich veel wezent- lyk zout, olie en waterdeelen. Zy zynafvegende, goed voor de borfi, t’zamen- trekkende ; zy verzachten en fluiten de fcher- pe vochten, en zyn goed tegen de keelontfte- kingen en buikloopen. De wortels der Braem- beziën zyn openende , goed tegen den fteen , om de waterlozing te bevorderen , en de buik- loopen te floppen, in al kookfelen ingenomen. Van de Rubus Mams heb ik in het hoofdftuk van de Frambezïen gefproken. Rubus. a rubro colore, omdat de Braembeziën, voor hare rypheit rood zynde , het -boompje door hare groote meenigte , als men bet van verre ziet, als geheel rood doen fchynen. RUPICAPRA. * Rupicapra , in ’t Franfch Tfard of Chatnois , in ’t Nederduitfch Steengeit , is eene foort van wilde Zie PI. XIX. Fig. xo, R U R U, <5 io wilde Geit, van gedaente en bvnaer van grootte als de gemeene Geit, die niet als fteenachtige bergen en rotfcn bewoont; men vind ’er op de Pyreneefche en Alpifche gebergtens : hare horens zyn kleen , omgekromt , zeer puntig, en zwart; de oogen zyn groot ; de ooren om- trent vyf duimen lang , en de bovenfte lip is als eene hazelip geklooft ; zy is ros van hair, hebbende een’ ftreep langs haren rug , en haer ftnert is omtrent maer twee duimen lang; deze Geitgaet op de punt van haren poot, en voed zich met kruiden , die op ’t zand waiïen , en voornamentlykmet den Schorpioen wortel : men vind fomtyds in hare maeg’ eene foort van bal van grootte en gedaente als een hoenderei , fomtyds platachtig, ligt , met een’ dikken har- den en als verfteenden zwarten blinkenden ba ft’ voorzien , en vervult met kruiden gekaeuvvttot eenen klomp , die een gedeelte is van die genen, (Welke het dier tot zyn voedfel had in geflikt, en die met eene wynfleenige ftoffe omwonden is ge- weefl, en verhardt is geworden; dees bal word Hoogduitfche Bezoar , en gemeenlyk A gropilte genaemt : de Hoogduitfchers gebruiken dien by gebrek van den Ooflerfchen Bezoar. Men vind ook fomtyds , doch zelden in de maeg’ van deze Steengeit , een’ fleen een wei- nig grooter dan eenehazelnoot , hard als horen, hol van binnen, graeuw, en fomtyds blinken- de: men kan dien ook Bezoar noemen , doch men fchryft hem zoo veel kracht niet toe alsaen den anderen : het is waerfchynlyk dat dees laetfle fteen van denzelven aert is als de eerfte , uit- genomen dat ’er geen gekaeuvvde kruiden in befloten zyn. Het mannetje van de Steengeit word in ’t La- tyn Dama , in ’t Franfch Daim , in ’t Neder- duitfch Das genaemt ; het is een zeer bloo en fchrikachtig dier. Het mannetje en wyfje heb- ben veel olie en vlug zout in zich. Hare lever is goed om de buikloopen te floppen; haer bloed, gedronken zynde zoo dra het is afgetrokken, flilt de draeijingen in het hoofd. Haer fmeer is goed voor de verzweringen der lorige en voor de tering’, met hare melk Ingenomen. Hare Gal is goed om de wolken en ftaren der oogen aftevegen en te verteren. De Hoogduitfche Bezoar is zweetdryvende , goed in kwaedaertige koortfen , tegen de pefl , en kinderpokjes : de gift is van tien greinen tot eene fcrupel. Het bereide vel van de Steengeit is van een groot gebruik in de kleederen, het is pacht en v/arm op het lyf. Tkupicapra , quafi rupium Capra omdat deze foort van Geit de rotfen en andere fteenachtige plaetfen bewoont. Dama, a êtlfi* , id eft metus, a itiSt>,ümeo , om- dat de Das een bloo en fchrikachtig dier is. Agropille is een vervalfching van zEgopillé , dees naem, die Franfch is , ftamt af ven het Griekfch «’/g, # Riet Arundo faccharifera , in Franfch Cannt a fuir». %1'CannameUe, in’tNederduitfch Suikerriet genaemt, S A. dat op verfcheide plaetfen in ïndië zeer over- vloedig groeit , als in Brazilië en in de Antillifche Eilanden; dit gewas fchiet uit yder zyner le- den een riet, vyf of zes voeten hoog, met lan- ge , fmalle, puntige , en fnydende groene bla- deren voorzien; uit het midden van de hoog- te van dit Riet komt ’er als eene pyl uit, die fpits toeloopt, en op haren top eene bloem als een’ vederbofch draegt, van eene zilver- achtige kleur’. Wanneer deze Rieten ryp zyn , fnyd men ze, men fcheid ’er de bladers af , die men als onnut wegwerpt , dan brengt men ze naer den molen, omdaergeplettert,engeperfl te worden tuflchen twee rollen , die met ftale banden voorzien zyn , dan komt ’er een fap uit , dat men in ketels laet loopen, waer onder men een kleen vuurtje ftookt , om het alleenlyk te laten op- wellen , dan werpt ’t zyn dilcfle fchuim op , dat men met fchuimfpanen wegneemt; dit fchuim dient anders nergens toe als om onder het eten der dieren te doen : daerna doet men ’er fterker vuur onder , om dit fap fterk te la- ten koken , altyd zorg dragende het zelve te lchuimen ; en om te gemaklyker het fchuim daer van af te doen fcheiden, fmyt men ’er nn en dan eenige lepels fterke loog in ; als het dan wel gefchuimt is , laet men het door een’ doek loopen , en men zuivert het nog ver- fcheide reizen , met het zelve te laten koken, het wit van eijeren met kalkwater geklopt -daer onder te mengen, en door hypocras- zak- ken te laten loopen , en dan laet men het tot eene redelyke dikte verkoken ; dit is die Suiker die men in’tFranfch Mofcouade gris (gratuwe Cajfona- de ) noemt ; men moet ze verkiezen , die ’t minft vettig is , en zoo droog als zy wezen kan, witachtig- graeuw van kleur’ , zoet en aenge- naem van fmaek, niet aengebrandt riekende : ve- len (lellen deze hovende geraffineerde Suiker. Men gebruikt ze in de borftkwalen, en in de klifteren om aftevegen en te verzachten. De CalTonnade of Caftonnade of groove Poe- der-Suiker, is de gezuiverde Mofcouade door middel van het wit van eijeren en kalkwater; men moet ze droog , gekorrelt, en zeer wit verkiezen , zoet en aengenaem van fmaek, naer diender Violen hellende: de befte word uit Brazilië tot ons overgebragt ; haer naem komt waerfchynlyk van Kaft een Hoogduitfch woord , dat beteekent , omdat men ge- woon is die in kiften overtevoeren. Deze Caiïbnnade en Mofcouade fuikeren fter- ker dan de Broodfuiker, omdat zy meerder vet- of lyraachtige deelen in zich hebben , die wegens hare lymigheit langer in den mond’ blyven, en gevolgelyk de fmaekzenuvven fterker aendoen : de S A. S A. de Konfituren en Syropen, die men metCaflbn- nade gemaekt heeft , hebben zoo ligt geen nood, dat zy kandelizeren , als die met Brood- fuikerbereidt zyn geweell,ter oorzake van deze vet- of lymachtige deelen , die het kandelize- ren beletten. DeBroodfuikeris eene Mofcouade, die door middel van het wit van eijeren en kalkvvater helder is gemaekt , doorhypocraszakken geloo- pen, op ’t vuur gekookt, en in i'pits toeloopende vormen gegoten, welke van onderen meteenige kleene gaetjes , die men geflopt heeft , doorboort zyn , maer die men wederom open maekt, als de Suiker bynaer is koud geworden, opdatdeSyroop, of de kleverigfle doffe daer uit zoude vloeijen: hoe meer men de helder- en zuivermaking van de Suiker herhaelt , hoe witter dat zy is, tot dat zy Kanaryfuiker word, dat is te zeggen, zoo wit en geraffineert , als het mogelyk is : men moet ze fchoon , wit, en droog verkie- zen, moeijelyk te breken, kriftallyn van binnen als zy gebroken is, en zoet en zeer aengenaem van fmaek, wat naer dien der Violen hellende. Men vind gemeenlyk deze fchoonfle Suiker in kleene brooden gemaekt, en in blaeuw papier gewonden. De Broodfuiker, en de Caflbnnade zyn goed voor de borftziektens ; zy verdeden , en ver- dunnen het flym , en verwekken het fpeekfel , doch veroorzaken ook een weinig de opflygin gen , en de tandpyn. De Syroop of het kleefachtige gedeelte, dat van de Broodfuiker vloeit, word in’tFranfch Melajfe genaemt, a Melle , honig , omdat het in dikte en fmaek naerby den honig komt; door gilling , en overhaling krygt men ’er zeer goe- den brandewyn af. De Bruine Suiker, by de kooplieden Chypre genaemt, is eene foort van Mofcouade, ge- getrokken uit de Syroop, die van de Broodfui- ker vloeit, als men ze iade vormen 'gedaen heeft, om ze totbrooden temaken; deze Syroop laet men tot de dikte van Suiker koken. Deze Mofcouade moet verkozen worden zeer droog, roodachtig- graeuw van kleur’, niet aenge- brandt riekende ; zy is gemeenlylcvochtig en kleverig. Men gebruikt ze in klifleren, om af tevegen, en de buikloopen te floppen. De Kandyfuiker, in ’t Latyn Saccharum can- dum , Saccharum candidum , Saccharum cryjiallinum , Saccharum lucïdum genaemt, is eene gekriflalli- zeerde Suiker. Om ze te bereiden, laet men de Suiker met water tot eene zeer dikke Syroop koken , dan giet men die heet in een aerde vat, waerin men verfcheide kleene houtjes gefchikt heeft; men plaetfthetvat in eeneftoof, waerin eene matige en altydt gelyke warmte veertien dagen lang is; zy kandelizeert aldaer ; dan neemt men ze daer uit , en men laet ze af- druipen en droogen. Daer zyn twee foorten van Kandyfuiker, eene witte, en eene bruine; de witte is gemaekt met de witte geraffineerde Suiker , de bruine met de bruine Mofcouade; de witte is de belle, en het meefl in gebruik. Men moet ze fchoon , wit, kriflallig , door- fchynende , droog, en zuiver verkiezen , van een’ zoeten en aengenamen fmaek, en lang- zaem in den mond’ fmeltende. Zy is verzachtende, goed voorde bord , voor de verkoudheit, en om het fpeekfel te verwek- ken: men moet ze in de ziektens hoogerfchat» ten dan de gemeene Suiker, omdat zy , zoo ligt niet fmeltende , langer in den mond’ blyft , en des te beter die wegen bevoch- tigt, de fluimen los maekt, en de fcherpe voch- ten , die op de luchtpyp en borfl zouden vallen, verzacht: doch men moet aenmcrken, dat deze byzondere uitwerkingen van de Kandyfuiker niet moeten toegefchreven worden als aendie, welke geheel of in (lukken is, want indien men ze in poeder, of in Syroop, of in eenig vochc gefmolten laet gebruiken , zoo zal zy van gee- ne andere uitwerking zyn als de geraffineerde Suiker, omdat zy alzoo ras zal doorgaen als de andere. De gedraeide of Penyn Suiker, in ’t Latyn Penidia , Saccharum penidiatum , Alphxnix , jilphenic, in t Franlch Penïdes of F.penides genaemt , is eene Suiker , die met gerflewater gekookt is , totdat zy breekbaer zy , en dan gedraeit word door mid- del van een’ fpykerof haek, terwyl zy nog warm is. Om ze gemaklyk te bereiden , giet men ze uit, als zy behoorlyk gekookt is, op een’ marmerfleen, die met olie van zoete amande- len beflreken is, dan kneed men ze als deeg met de handen, die men te voren met gemalen flyf- fel heeft gewreven , om zich niet te branden , en men draeit ze zoo als men wil. Zy moet droog, wit, ligt te breken , zoeten aangenaem van fmaek zyn. Die deze maken, mengen ’er dik- wils veel flyffel by om ze witter te maken, en ’er meerder op te winnen ; wam de flyffel veel beter koop is dan de Suiker. Men kan dit mengfel wel gewaer worden , als men de gedraeide Suiker proeft , want de flyffel maekt de zelve zeer flymerig in den mond’. De Penyn-Suiker komtin verfcheide t’zamen- ge (lelde Geneesmiddelen ; zy is goed voor de verkoudheit, om de fcherpte op de bord te verzachten , en het fpeekfel te verwekken. De Borflfuiker in ’t Franfch Sucredorge, in’t Latyn Saccharum hordtatum genaemt., is eene Suiker, die zeer tlerk gekookt is, gelyk die, waervan men de Penyn-Suiker maekt, en die Iiii 3 men men op een’ marmerfteeu met olie van zoete Amandelen beftreken uitgiet , en tot gedraeide ftokjes maekt , zoo lang als eene band, en dik als een vinger. De Borflfuiker moet men ver* kiezen verfch gemaekt , droog , geel , door- fchynende of alp barnfteen van kleur’, breek- baer , zoet en aengenaetn van fmaek , eenigen tyd zonder te fmelten in den mond’ blyvpnde; zy krygt haren naein van de gerit, die daerin zoude moeten komen, gelyk als in de Penyn- Suiker ; maer de Konfituriers maken ’er zoo veel werks niet af, zy gebruiken maer gemeen water , en zyn daer alleen op uit om die Sui- ker fchoon , en aengenaetn van fmaek te ma- ken; fommigen mengen 'er een weinig afverw- fel van faffraen onder , om ze wat hooger van kleur’ te hebben. Zy is goed voor den hoeft, zinkingen op de borft , om het fpeekfel te verwekken , en de leherpe vochten , die uit de klieren der her- fenen vloeijen , te verzachten : men laet een kleen ftukje daer van in den mond’ fmelten. Hoewel de Suiker onder de wezentlyke zou- ten gerekent word, zoo heeft zy nogtans een weinig olie in zich, welke maekt, dat zy vuur of vlam kan vatten. Men moet wel zorg dragen, als men de Suiker kookt , dat men ’er geen zuur by doe ; want indien ’er by ongeluk iets , hoe weinig het ook mogt wezen , inviel, zoude het de Suiker beletten eene bekwame dikte te verkrygen ; zoo zoude een kleen ftukje Aluin, in een’ zeer grooten ketel met geiinolten Suiker ge- worpen , bekwaemzyn deze geheele werking te bederven, en men zoude niet als Syroop hebben. Als de Suiker, die men in eene groote mee- nigte laet koken, al te fterk opkomt, zoodat men vreeft , dat zy zoude overloopen , en vuur vatten, moet men, pm daerin te voorzien, op dat oogenblik zich niet vergenoegen met het vuur onder den ketel te verminderen, want dikwils gefchied dit zoo fchielyk , dat men zich bedrogen zoude vinden , maer men moet eenige kleene ftukjes verfche boter in de Syroop werpen , die dan terftond zal neêrzakken. Het Suiker- Riet of Cannamelle is de eenigfte plant niet, die Suiker voortbrengt : men krygt ’er ook te Qnebec eene groote meenigte van uit de Katoenboomen , die groote bootnen zyn ; in Canada krygt men die ook uit een’ boom’ Acer genaemt ; verfcheide andere boomen, als de wilde Vygeboom , en de wilde Oranje- boom, brengen die ook voort. De namen van de Suiker zyn Arab'ifch. Cannamelle is een Franfchg naem ,uit hetLatyn Ca«#J en Md t’zamengeftelt , als of men zeideGe- km^dRief, de Ouden hebben dezen naem aen’t Suiker-Riet gegeven , wegens zynen fmaek, die zeer naerby den honig komt. De Suiker was voor de ontdekking van Ame- rika eene droogery , die weinig bekent was, en waervan men -maer een verward denkbeeld had; nogtans heeft men geen reden te geloo- ven , gelyk fommige hedendaegfchen doen , dat de Ouden daer geene kennis van hadden. Theophraftus heeft ’er van gefproken in zyn ftuk van den Honig; hy befchryft ’er drie foor- ten van , eene , die haren oorfprong uit bloemen heeft , die de gemeene Honig is ; eene an- dere , die , zoo hy zegt,.uic de lucht komt, die het manna van Arabic is; en eene derde , die uit Rieten , e* ro?j getrokken word, die de ware Suiker is : Piinius heeft ze ook gekent , en fpreekt ’er van onder den naem van Sal Indicum , of lndiaenfch 'Lont: Diofcori- des en Galenus hebben ze Sacchar genaemt ; het is vvaer , dat ze in hunnen tyd zeer zeld- zaen was , en dat men de konft van ze te zuiveren, te verharden, en wit te maken niet bezat, zoo als men ze heden heefc, want deze uitvinding niet oud is. SAGAPENUM. Sagapenum. Serapinum. Sacoponium. * Is eene Gom, die van buiten ros, en van binnen witachtig , fterk en onaengenaem van reuk , en Icherp van fmaek is, en door inftiy- ding uit eene plant’ loopt, die naer de Ferula gelykt, of eene foort van de zelve is , wier bla- ders zeer kleen zyn. Deze plant groeit over- vloediglyk in Perfië. Men moet de Sagapenum in fchoone , helde- re , zuivere, en blinkende tranen verkiezen , de hoedanigheden bezittende , die wy gezegt hebben ; zy heeft in zich veel olie , en vlug zout: zy fmeltinwyn, azyn, en in de fappeu der gewaden ; doch als men ze onder t’zamenge- mengde middelen wil gebruiken , is het beter, dat men ze tot poeder maekt, dan dat men ze ontbind, omdat de hitte van ’t vuur, die tot de ontbinding , en verdikking der zelve noodig is, het grootfte gedeelte van haer vlug zout, waer in hare meefte kracht beftont, ver- dryfc, en wegneemt: derhalven moet men zich te vreden houden, als men ze fchoon uitge- zócht heeft, met ze te laten droogen, en ze tot poeder te brengen. Zy ♦ Zie PI. XIX. Fig. 13. S A. S A. Zy isinfnydende, doordringende, openende, een weinig buikzuiverende , en zweetdryvende; zy neenu de verpoppingen der milt, darmfcheil, en lever weg , zy helpt de ademhaling , en verHerkt de zenuwen ; men gebruikt ze in- wendig in de vallende ziekte , lamheit , en kortademing, om de maendflonden en de wa- terlozing te bevorderen, en in de opHygingen; uitwendig bedient men ’er zich van , om de groove vochten te rypen , of te verteren , om aftevegen , en te ontbinden. Sagapenum , a Jagire , acute fentire , & Pinu , Pyn- boom , omdat deze Gom een’ Herken en fcher- pen reuk heeft, en, zoo men meende, zeer naerby dien van den Pynboom komende: men noemt ze ook Serapinum om de zelve reden- SAGITTA. Sagitta major , Matth. Dod. Sagitta aquatica major , C, 15.' Sagittaria major , Ger. Ranitttculus palujlris folio fagittato , Pit. Tournefort. In ’t Nederduitfch Serpentstong. Is eene foort van Water - Hanevoet ; of eene plant , die ter hoogte van drie of vier voeten groeit ; de bladers vertoonen zich gemeenlyk even boven ’t water, en zyn zeer fchoon, glad, lang, breed, fpits toeloo- pende, en zenuwachtig, naer die van Kalfs- voet gelykende, doch zy zyn langer, en fmal- ler, hebbende de gedaente van eene pyl , ge- marmert met eenige donkere vlekken , yder aen een’ langen Heel gehecht , die uit den wortel’ voortkomt , en een pink dik, bynaer driekantig, fponsachtig of hol van binnen, vaneen’ lymigen en zoetachtigen fmaek is , met eene kleene fcherpheit verzeil; uit den wortel’ komen ook twee of drie Helen op, die een wei- nig hooger dan de bladers klimmen, en dik, bynaer rond , hol , en voosachtig zyu , op hunne toppen fchoone bloemen dragende van eene middelmatige grootte , yder uit drie bla- deren beflaende, als eene roos gefchikt, wit van kleur’, en met verfcheide roode helmflylt- jes in ’t midden. Na de bloemen komen klee- ne rondachtige vruchten , van grootte als aerdbeziën , ruuw , en roodachtig- groen van kleur’-, in y.^er der zelve zyn kleene, fpits toe- loopende zaden , van gedaente als de nagel van een’ vogel , als hoofdjes of bolletjes 617 by een gehoopt: de wortels zyn lange, dik- ke , voosachtige , en bleeke vezels. Deze plant' groeit in moeraflen , vyveren , meren, en flooten ; de bloem komt gemeenlyk in de maend Mei, en de vrucht in de maend }ulv te voorfchyn; zy heeft in zich veel waterdeelen, olie en weinig zout. Zy is t’ zamentrekkende , verkoelende en verdikkende. Men heeft deze plant fa^itta , dat is te zeg- gen Pyl , genaemt , omdat het blad de gedaente van eene pyl’ heeft. SAL ALEMBROT. Sal Alembrot. Sal Taberi . Sal Alkitran. Is een zout, tfaervan twee foorten zyn; een Berg- of Minerael zout, en een naer ge- maekt , ot door kojifi gemaekt zout. Het Berg- zout heeft de gedaente en kleur van gedroogd bloed; het word uit eene zeke- re aerde getrokken , die men aen den berg Olympus in Cypre vind; doch is weinig in gebruik. Het doorkonH gemaekte word op de volgende wys bereidt ; neemt agt oneen Heenzout, vier oneen alkali zout, of zout van Kali, ge- zuiverd fap van Munt en Cariophillate , van yder eene once, mengt dit alles onder malkan- der , en fmelt het op ’t vuur in eene genoegzame meenigte gemeen water, zygt het dan door, en laet het in eene keulfche aerde panne of in een glas in heet zand uitdampen , totdat het droog is; dan bewaert men dit zout in eene flefch’. Dit zout is goed om de waterlozing, en de maendHonden te bevorderen , om de verliop- pingen weg te nemen , en om de klieren en fly- mige vochten te ontbinden. De gift is van eene halve fcrupel tot eene drachma. SAL ALKALI Sal Jllkali is eigentlyk een fponsachtig vafi zout, dat men door eene loog uit het ge- kalcineerde Kali getrokken heeft ; doch het heeft den Stoffcheideren behaegt den naem van jW>aii aen alle vaHe of vlugge zouten te ge- ven, die even als het zout van Kali opzieden' en ryzen , wanneer zy eenig zuur ontmoeten; ZOG-' zoo dat hetkenteeken van een Alkali zout, om het van de andere zouten te onderfcheiden , is, dat het zied of ryft , als men '"er eenig zuur vocht by doet: deze werking gefchied aen alle vatte zouten, die men uit de planten, door ze te kalcineren , en ’er eene loog van te maken gekregen heeft; aen het falpeter , wanneer het lang gekalcineert is geweeft; aen vlugge zouten uit de dieren door een’ krommen kolf overgehaelt , en aen verfcheide andere zou- ten; men heeft zelfs dezen naem van Alkali aen de metalen , mineralen en (teenen gege- ven , die door bymenging van zure vochten gitten of ryzen. Het Alkali zout verfchilt van het zure zout, dat het fponsachtiger is dan dit; en ’t is uit oorzake van zyne fponsachtigheit , dat het ryft, als het een zuur vocht ontmoet , omdat de zure punten , die altydin beweging’ zyn , in zyne po- riën of luchtgaetjes dringen , en zyne doffe met kracht verfpreiden ; deze werking ge- fchied in het zure zout niet, omdat, zyne po- riën of luchtgaetjes kleen en dicht by elkan- der zynde, de zure punten daer niet konnen doordringen. De Alkali zouten zyn bynaer altyd gewroch- ten van het vuur4 daer zyn zy als tot kalk ge- maekt door uitzetting en verbranding; ook zyn de meefte van deze zouten vervult met vuur- deelen, die hun eene brandende fcherpte me- dedeelen : ’t geen men zien kan in de zouten van wynfieen , van het kruid Kali , en van boonen; zy waren zuur, voor dat zy de ver- branding ondergaen hadden, en hebben die al- kalifche hoedanigheit niet verkregen als door het kalcineren. Men vind fomtyds in warme landen, in fom- mige aerdens of in mynen, een zout, dat een alkali geworden is door onderaerdfche vuren, en van den zelven aert is als onze alkali zou- ten; het is zelfs niet onmogelyk, dat een na- tuurlyk zout een alkali worde zonder hulp van ’t vuur; het is genoeg, dat ’t maer met eene vry groote meenigte aerdachtige doffe inuerlyk vermengt zy , om fponsachtiger te worden dan het tevoren was; want het voornaemfte onder- fcheid van deze foorc’ van zout met het zure zout beftaet ju de verfcheidenheit der poriën of luchtgaetjes, De Alkali zouten zyn in het gemeen infny- dende , doordringende , uitzettende of ver- dunnende, goed om het zuur in te zuigen, en ie verzwakken, de kropzweren en klieren van het darmfcheil te verdryven, voor de opko- mende wennen, voorden fteen , opftopping van water en van de maendftonden , om de wynfleenige of zwartgallige vochten te ont- binden , voor de waterzucht , geelzucht, ver- hardingen van lever en milt , voor zuchtige beenen , en voor alle ziektens , die door ver- ftoppingen of door Verdikte vochten veroor- zaekr worden ; men gebruikt ze uit- en inwen- dig, in bekwame vochten ontbonden : deze zouten worden ook gebruikt tot fontanellen of etterdragten. De loogen , die men gebruikt om het linnen fchoon te maken, werken alleenlyk door een alkali zout, waer mede zy vervult zyn, die zy uit de afch’ getrokken hebben ; een zuur zout zoude niet bekwaem zyn de zelve uit- werking voort te brengen , omdat zyne deelen geen beweging , noch werking genoeg heb- ben. De Ontvlekkers gebruiken ook een alkali zout. Mr. Seignette Apotheker te Rochellc heeft zedert eenigen tyd een falpeterig alkali zout in gebruik gebragt, dat hy goed acht voor de maegpynen , voor de koortfen , vloeijn- gen of verkoutheden , kolyken , jigt, en ziek- tens der nieren, blaes’, en lyfmoeder : zie eene kleene verhandeling , die hy daer over gefchreven heeft , waer in hy ook fpreekt van een zout of fuiker van ftael, dat hy bereid, en meent veel zachter en meerder van groo- ve en metalifche zwavel gezuivert te zyn, dan dat men gemeenlyk maekt. Alkali is een Arabifch woord t’ zamengeftelt uit het woordleedje al , dat de of het betee- kent, en /(ali , zoo dat Sul Alkali beteeken z*out van de I(ah. salamandra. Salamandra , in ’t Franfch Salamandrt , in ’t Nederduitfch Salamander is eene foort van Haeg- diffe, die zwart van kleur’, en met gele vlekken geteekentis: zyn kop en buik zyn dikker dan die van de gemeene groene Haegdiffe . doch zyn ftaert is korter; de bek is (pits toeloopen- de , en de oogen zyn groot; yder zyner poo- teu is voorzien met vier vry groore nagelen, doch het dier is vry trager in het voortgaen dan de gemeene Haegdis: de rug is bynaer van gedaente als een kruis, en met twee ftre- pen geteekent , die zich van den hals ioc acn den ftaert uitftrekken : daer zyn twee foorten van; de eene is een Land , en de andere een Water-Salamander; de Land- Salamander houd zich op in koude en vochtige plaetfen ; de Water- Water-Salamender bemint de heldere waters der fonteinen, en vlieten. Men vind Salamanders in Italië , Duitfch- land , en Normandië ; eertyds meende men, dat zy in ’t vuur leefden; omdat zy er langer tyd in blyven , dan andere dieren, zonder ver- teert te worden, ter oorzake van eenemelk en lymacluige zelfftandigheit , waermede zy ver- vult zvn , en die de hitte van de brandende kolen voor een’ tyd vermindert ; doch eindelyk dringt het vuur door , en zy verbranden. Men acht de beet van dit kruipend dier alzoo gevaerlyk als die van eene flang’ : terwyl het byt, geeft het van zich een melkachtig, venynig en zeer fcherp kwyl: dit dier heeft in zich veel vlug inetend zout, olie, en waterdeelen. De Salamander is brandende , inetende en doet het hair uitvallen , uitwendig gelegt zynde ; men kan hem zelden aenraken zonder de vingers te beledigen. SAL ARMONIACUM. S al armomaciim. . S al jolare. Fuligo alba mercurialis. S al mercurialh tbilof ophor um, Aqiiila coelejl is. S al Ammoniaciun. In’ ’t Franfch Sr/ Amioniac. In ’t Nederckiitfch Armoniakzout, Is een zout, dat men eertyds uit de pis van de Kamelen , en van verfcheide andere dieren trok; want dit zout was door de zon opgeheven op de oppervlakte van ’t zand , alwaer deze die- ren gepift hadden , wanneer zy de zeer heete landen , als de woeftynen van Lybiè' en Ara- bië , doorgingen ; men verzamelde en be- waerde het in vaten , doch nu krygt men dit zout niet, of omdat deze landen zoo dik- wils niet als eertyds bezocht worden , of omdat men verzuimt het zelve te verzame- len. Het Armoniakzout der Hedendaegfchen is naergemaekt, doch men is nogniet naeuwkeu- rig onderrecht van de middelen, die tot deszelfs bereiding gebruikt worden, noch van de plaets’, alwaer men het maekt ; men heeft langen tyd gemeen: , dat de Venetianen het rnaekte uit vyf deelen pis , een deel zeezout, en een half deel Schoorfteenroet , dat zy onder mal- kander kookten, en tot een’ .klomp bragten. dien zy in'Sublitneerpotten op een vuur by gra- den zetteden , en daer een zout van deden op- komen in die gedaente , als wy het gemeen Armoniakzout zien ; doch men is onderrecht geweeft , dat de bereiding van dit zout te Ve- netië alzoo min bekent is als te Parys; en dat de Venetianen zelve het uit de Oofterfche lan. den krygen , om het tot ons overtezenden ; het is veel waerfchynlyker , dat het een werk der Egyptenaren, en van verfcheide andere vo!- volkeren in het Ooften is , die inderdaed de pis van Kamelen , of van andere dieren van hun land, en ’t zeezout of eenig ander valt zout van den zelven aert gebruiken , om het te ma- ken: doch het is gevoeglyker zyn oordeel hier omtrent optefchorten , totdat men ’er t’eene- mael van onderrecht zy. Het Armoniakzout» dat men ons uit Vene- tië, en verfcheide andere plaetfen brengt, is in platte, ronde Hukken , die breeder zyn dan een tafelbord , drie of vier vingers dik , van buiten graeuw, van binnen wit, en in hunne dikte in kriftallen , zoo regt als kolommen , gefchikt , niet al te ligt in de lucht vochtig wordende, van een’ zeer zouten , fcherpen, en doordringenden fmaek , in gemeen water fmeltende, doch ligtelyk in zachte en fneeuw- witte kriflal len ftremmende , die zeer koud zyn in ’t aenraken. Dit zout kan van fterke wateren doordrongen worden. Het Armoniakzout moet fchoon , wit , droog , zuiver, helder als kriftal , van een’ fcherpen en zeer doordringenden fmaek ver- kozen worden: het is een t’zamenftel van pis- achtige vlugge zouten, die met ’t zeezout ge- mengt en als vaft gemaekt zyn ; want in de opheffinge hebben de vlugge zouten , die een Alkali zyn, at ’tgeen zy konden, van het zee- zout, dat zuur en vaft is, mede genomen, en daer is eene zoo naeuwkeurige vereeniging van deze twee foorten van zouten gefchiedt, dat de ver* menging vaft fchynt te zyn- De reden van deze vereeniging’ en vaftmaking’ is , dat de deelen van het zeezout, die groove punten zyn, zich in de poriën of luchtgaetjes der Alkalilche zouten hebben ingewikkelt , en dewyl deze punten geen beweging genoeg hebben , om de Alkalifche deelen van een te fcheiden, zoo hebben zy niet anders als zich daer in konnen voegen , dezelve verftoppen en zwarer maken, of hare vlugheic verhinderen. Het Armoniakzout is zweetdryvende en ope- nende.het wederftaet de bederving en’tkoutvuur; het is goed voor de derdendaegfche koorts’, en om de maendftonden te verwekken , inwendig gebruikt. De gift is van eene halve tot eene K» k k k fcru- 62.0 S A. S A. fcrupel ; men gebruikt het ook uitwendig om de gezwellen te ontbinden, en de groove voch- ten te verdunnen eu te verdryven: men mengt .het ook in oogwateren voor de pierden, of men blaed het ook in poeder in hunne oogen , om de vliezen of (laren te verdryven, en ’t gezicht helder te maken. Het Arraoniakzout tot poeder gebragt, en in water gedaen , verkoel: hetzelve merkelyk, ’t welk dienen kan om in den zomer de fles- fchen met wyn , en vaten met water fchielyk te verkoelen : zie ’t geen ik daer van in myn Begrip der Scheikunde van de tiende uitgave gefchreven heb. Men vind fomtydsaen den bergVefuvius een Arraoniakzout , dat daer natuurlyk door het mengfel van verfchillende zouten is voortge- bragt , en door een onderaerdfch vuur op- geheven. Sal Armoniacum , quaji Armeniacum , ab Armenia, omdat men dit zout eertyds uit Armenië bragt. Sal Ammoniacum, ab uy.^oi, arena , omdat men eertyds het Armoniakzout op ’t zand vond. Sal Solare, omdat dit Zout in de bereiding van ’t Koningswater komt , welk het goud , dat. Zon genaemt word , ontbind.. jtquila coelejlis , omdat het als een Arend , wan- neer ’t opgeheven word , wegvliegt. Sal Mercurialis Philofophorum , omdat dit Zout zoo vlug als kwik is , en omdat de Alchymi- den of Stoffcheiders, die zich ware Wysgeeren noemen, het in hunne werkingen gebruiken. Fuliga alba , omdat het zich opheft , en zich aen de Sublimeerpotten als roet vadhecht. SAL CATHARTICUM AMARUM. Sal Cathartkum amanitn. Sal mirabilis . In ’t Franfch Sel purgafif amer , Sel admi- rable, In ’t Nederduitfch Ebjbmszout , Vpf onszout. Ts een falpeterig minerael Zout , dat in zeer kleene , fyne , zeer witte , en blinkende kri- (lallen gefchikt, van fmaek bynaer als dat van Salpeter, doch bitter is, en ligtelyk op het vuur fmelt , zonder te kraken , of vlam te vatten, qn uit Engeland tot ons overbragt,. en door uit- damping uit bergftoffige of minerale wateren van Ebfom, in ’t Latyn Acjha Ebeshamenfes genaemt , getrokkgji word; men moet het zuiver, en iig- relyk ia ’t water fmeltende verkiezen.. Dit Zout verwekt afgang aJ verkoelende; da gift is groot, men geeft ’t van zes drachma tot anderhalve once; het is goed voor ’t graveel, nierenwee, afgaende koorden, waterzucht, en in andere ziektens , waerin het noodig is zach- telyk te purgeren met de verdoppingen los te maken ; men kan ’er een minerael water van maken, als men ’er eene halve ons in eenepint rivierwater van laet fmelten. SAL GEMMEUM. Sal gemmeum. Sal foffille, In ’t Franfch S el Gemm . In ’t Nederduitfch Stecnzoutl Is een wit en kriflallyn minerael Zout, datin ge- daente van (leen of rots in verfcheide bergen, in Katalonië, Polen, Perfiè', en in Indië voor- komt; dit zout gebroken zynde is blinkende en doorfchynende als kridal. Men zegt dat zekere Indiaenfche volkeren, die de ge- weden, alwaer het zeer zelden regent, bewoo- nen , van ’t Steenzout doorfchynende huizen bouwen, ’t welk zy gehouwen hebben , gelyk men de deenen houwt. In Ethyopië heeft men een munt of geld van Steenzout tot platte fluit- jes van een’ voet lang, en drie duimen breed en dik ; yder dezer (lukken is zes duivers Franfch geld waerd. Het Steenzout is van fmaek als het Zeezout, doch wat doordringender ; men gebruikt het onder de voedfels. De zoute waters der fonteinen en putten van Opper -Burgundiè' , en van Lotharin- gen hebben hunne zoutigheit van de mynen van ’t Steenzout gekregen , waer door zy ge- vloek zyn; deze waters laet men uitdampen , om ’er ’t Zout van te hebben , dat men in die landen tot de zelve eindens gebruikt, als wy ’t Zeezout gebruiken. Het is zeer waerfchynlyk, dat de waters van de zee hare zoutigheit van ’t Steenzout ge- kregen hebben, zoo als ik in ’t vervolg, wan- neer ik van het Zeezout zal fpreken , zeggen zal. Men krygt van ’t Steenzout door overhaling een’ zuren geed , in ’tgeheel gelykende naer den geed van gemeen zout. Het Steenzout is infnydende, verdunnende, doordringende, ontbindende, openende, en laxe* S A. laxerende, goed voor’t kolyk, en om de ver* ftoppingen vvegtenemen. In t’zamengellelde middelen gebruikt men het Steenzout in de plaets van t Indiaenfch Zout, in’t Latyn Sallndicum genaemt, datfom- migen nieenen eene foort vanminerael zout, en andere de Suiker te zyn. Sat gemmeum , omdat ditzout bynaer zoo door- fchynende en fchoon is als een edel geüeen- te. Sal Joflile, a fodere , graven ; omdat men de aer- de moet graven, om dit Zout te krygen. S A L I C A R I A. S alicaria vulgaris purpurea foliis oblongis , Pit. Tournef. .. Lyfimacbia fpicata purpurea fortè , Plinn C. B. lyfimacbia purpurea fpicata , Ger. Park. lyfimacbia purpurea quibufdam fpicata , J, B. Raii Hift. Pjeudolyfmacbium purpureum alterum , Dod. In ’t Franfch S alicaire. In ’t Nederduitfch Bafaerd Wederik. Is eene plant, die fomtyds eens mans leng- te hoog groeit, wanneer zy in eene goede aer- de is; de delen zyn lievig, hoekig, takkig , en roodachtig ; de bladers zyn langwerpig, fpits toeloopende, gelykende naer die van de Wederik, doch fmaller, en van een donkerer groen , gemeenlyk twee aen twee , fomtyds drie aen drie, zelden vier aen vier uit yder lid of knoop der (telen voortkomende , en met malkander den (teel omringende ; de bloemen zyn kleen , en om de toppen der takken als ringen gefchikt , airen van eene fchoone en aengename purperachtige kleur’ verbeeldende; yder der zelve beltaet uit verfcheide rooswyze gefchikte bladeren. Als deze bloem verwelkt is , komt ’er tot hare vrucht een dop in twee huisjes verdeelt, die met kleene zaden vervult zyn; de wortels zyn een vinger dik, houtach- tig en wit. Deze plant groeit in vochtige plaetfen , aen de kanten der rivieren,- en in de grienden; zy bloeit in den zomer. Zy is zui- verende , t’zamentrekkende , wondheelende , en verkoelende ; zy is goed tegen de ontfte- kingen der oogen , en om die te verlterken. s a: DeHeerTonrnefort heeft deze plant genaemt Salicariad Salice , wïlgtboom , om dat zy gemeenlyk in de grienden, of tulTchen de Wilgen groeit. salicornia. S alicornia , five Kali geniculatum , Ger. Park. Cali geniculatum , Jive Salicornia , J. B. Salicornia , Dod. Salicornia fruticans femper 'virens genicu- lata. Pit. Tournort. Kali geniculatum ma jus fruticans lignofiim & grandius perpetuum , C. B. In ’t Franfch S alicot. In ’t Nederduitfch Geknoopte Kali oiZouda . Is een kleene heefter of plant, die altyd on- der de Zoudaes is gerekent geweell, doch de Heer Tournefort heeft ’er onlangs een byzou- der gedacht van gemaekt: zy groeit ter hoog- te van twee voeten , vele houtachtige , groene, bladerlooze takken fchietende, uit een groot getal leden of knoopen, die roodachtig worden , t’zamengeftelt ; de wortel is vezelachtig. De geheele plant is bezwangert met een zout en bytend fap ; zy groeit zonder kweking’ aen den kant van de Middelandfche zee; zy heeft in zich veel valt zout, en middelmatiglyk olie; men brand en kalcineert ze , en men gebruikt hare afch om glas en zeep te maken. Het afkookfel van de geknoopte Kali is zeer openende; het dryft de pis ende maendftonden af, verhaell de baring , en den uitgang van de nageboorte ; het dryft de waterige vochten door den ftoelgang , en is goed in de waterzucht. Hare afch is goed voor de fchurft, dendaeuw- worm , en andere jeuktens der huid, in’t wa- ter ontdaen , en van buiten daer op gelegt ; uit de afch’ van de geknoopte Kali trekt men een zout , waervan men fteenen maekt om de fontanellen te zetten. Salicornia , a Sale , Zout, omdat dit gewas zeer zout is. S A L I X. S alix , in’t Latyn Sau/e, in ’t Nederduitfch U'ilg, Wilgtboom , u indhoutbnom , Rindboutbonm , is een gewas, waer van twee algemeene fooneti zyn, eene groote, en eene kleene, Kkkk 2 De De eerfte foort word genaemt v S alix vulgaris alba arborefcens , C, B. Pit. Tournef. S alix prima vel major , Dod. S alix arborea anguftifolia alba vulgaris. Park. S alix, Ger. S alix maxima, fragilis, alba , hirfuta, e. b. S alix folio compa&iore & folidiorc , Raii Hift. S alix perticalis. Lugd, Hy is een boom, die vry groot , en tamelyk dik is, bedekt met eene gladde , taeije en buigzame fchors’, welke zacht in ’t aenraken is;die van zyne takken is purperachtig of wit; zyn bout is wit, b.uigzaem , en zeer moeijelyk te breken ; de bladers zyn lang, fmaller dan die van den Per- zikboom , ruig , wit , zacht , blyven weinig tyds in kracht , en worden zeer ligt door dea wind afgewaeit. Men verdeelt den Wilgeboom in onvruchtba- ren , en in vruchtbaren, of in mannetje, en wyfje. De Wilgeboom mannetje brengt niet als katjes, ea de Wilgeboom wyfje niet als vruchten voort ; de katjes zyn lange airen , die uit eenige bladeren zyn t’zamengedelt , uit wier grond eenige helm- dyltjes groeijen; de vruchten zyn in haer begin airen met vruchtjes beladen , die naderhand vliesachtige, langwerpige zaedhuisjes worden, zeer dunne zaden in zich bevattende , waer van yder met een knifje voorzien is. Het hout van dezen boom word tot palen, latten, wyngaerd- (taken , en verfcheide ande- re werktuigen gebruikt, om zelfs de zwaerde laden te onderfchragen. De Wilgeboom groeit iu vochtige en moe- raflige plaetfen. De tweede foort word in verfcheide andere foorten verdeelt; hier zal ik van de gemeende fpreken ; men noemt ze S alix vulgaris rubens , G. B. Pit, Tour- nef. S alix minor viminalis , Dod. S alix Amerina , Lugd, S alix angujlifolia purpurea , feu nigra , Park. S alix rubra minimè fragilis, folio longo an - giijio, J. B, Raii Hift. Hy is een boompje, die teêre of dunne takjes of roeden lchiet , met eene roode of donker-pur« pere fchorfe bedekt ; de bladers zyn lang , fmal, niet ruig, aen de kanten gekartelt, en van onderen eenigzins wit; de takken worden door de Tuinders gebruikt om verfcheide din- gen te binden, door de Kuipers om de hoepen vad tebinden, en door verfcheide andere Werk- lieden om korven, horden, manden, en ande- re huisgereedfchappen te maken. Men kweekt dit boompje in de weiden , rondom de tuinen , en op verfcheide andere vochtige plaetfen. De Wilgeboomen hebben in zich veel olie, waterdeelen ., en weinig zout. De bad, bladers, en het zaed van denWilgeboom zyn t’zamentrekkende, en verkoelende; men laet ze in afkookfelen gebruiken om den venus- brand , en de bloedvloeden te duiten ; men wafcht ’er ook de beenen mede in flaeplooshe- den , en in heete koortfen. Salix, d falio, i ^ fpring , omdat de Wilgeboom zoo fnel en in zoo een’ korten tyd groeit, daï hy fcbynt te fpringen. SAL MAR1NUM, Sal marinum. Sal commune. In ’tFranfch S el marini In ’t Nederduitfch Zeezout; Is een zout, dat men uit ’t zeewater door uitdamping en krydallizatie trekt ; ik geloof dat dit zout , zoo als ik elders gezegt heb , zynen oorfprong heeft van het Steenzout; ver- fcheide redenen bevedigen my in dit gevoelen. De eerde is , dat het Zeezout geheel over- eenkomt met het Steenzout, of met het zout, dat men uit de fonteinen van Opper-Burgun- dië , uit de putten van Lotharingen , en uit verfcheide zoute meren in Italië , en in Duitfch- land trekt, welk zout, gelyk by yder een be- kent is , van ’t Steenzout komt , dat door de waters , die door de zoutmynen henen ge- vloek zyn , ontbonden , en in deze plaetfen gebragt is geweed. De tweede reden is , dat ’er geen zout in de weercld zoo overvloedig is als t Steenzout, want het vervult niet alleen verfcheide bergen van eene groote en wyde uitgedrektheit in Eu- ropa, maer men vind het ook in oneindig veel myueu in Egypten en in Indië ; en men be- hoeft s a: s a; hoeft niet te twyfelen , of het is met den bo- dem van de zee gelegen gelyk het met de aerde is , die wy bewoonen , dat men ’er ook ber- gen, rotfen, en rnynen met Steenzout vervult ontmoet. De derde is, dat de Natuurkenners van alle tyden hebben aengemerkt, dat de waters , die door de rnynen van ’tSteenzout hebben henen gevloeit, en met het zelve beladen zyn , door oneindig veel waterloopen in de zee af- vloeijen. De vierde is , dat het Zeezout noodzaeklyk in de aerde moet gemaekt zyn geweeft, want hoe weinig men ook in de Scheikunde ervaren zy, men zal erkennen , dat een valt zout, ’twelk uit zuur en aerde is t’zamengeftelt gelyk het Zeezout is, in de wateren der zee niet bewerkt, noch tot zyne volmaektheit kan gebragt zyn geweeft ; daer moet aerde 'zyn om een zuur vocht tot een lichaem te maken, anders zal het altyd een vloeibaer zout blyven , en nooit tot een lichaem tvorden. Als men het Zeezout door de Scheikunde ontbind, zal men ’er veel zuur vocht aftrekken, dat van zyne aerde afge- scheiden zynde nooit zyne lyvigheit van zout zal verkrygen , tenzy het op eene aerdachtige floffe , die het tot eene baermoeder flrekke , worde gegoten. Deze redenering klaer en be- toogbaer zynde. zoo is ’t ook waerfchynlyk , dat het Zeezout zyne volmaking in de aerde heeft gekregen, eer het in de zee is gebragt. Dewyl men nu geen zout zoo overvloedig op of in de aerde ziet als ’t Steenzout , zoo moet men gelooven , dat de zee hare zoutigheit van het zelve krygt ; te meer dewyl het zout , dat men uit de zee krygt, zoo wel in zyn’ fmaek en hoedanigheden , als in zyne beginfelen t’ee- nemael het Steenzout gelyk is , zoo als wy ge- zegt hebben. Doch ik voorzie verfcheide tegenwerpingen , die men niet zal nalaten my te maken : men zal zeggen, dat ’t moeijelyk is te begrypen, dat de zee, die van. zoo eene groote en wonder- bare uitgeftrektheit is , al hare zoutigheit van ’tSteenzout kan gekregen hebben; want hoe- wel dit zout in eene groote meenigte in de ingewanden der aerde groeit, fchynt ’er even- wel niet genoeg te zyn om de zee te zou- ten. Om deze tegenwerping te beantwoorden , zeg ik, dat de moeijelykheit om te begrypen, dat het Steenzout niet genoegzaem zy ge- weefl de zee te zouten, hier uit ontflaet, dat de meenigte der zoutmynen zoo zichtbaer niet zyn, als de uitgeftrektheit van de wateren der c.ee; doch indien men met aendacht overwoog, 6ll dat de aerde op duizende plaetfen met Steen- zout of met een zout naer het Steenzout ge- lykende vervult is, en dat ’er onophoudelyk , buiten twyfel zedert dat de weereld gefcha- pen is, inde zee van ontlaft word, zoude men konnen begrypen , dat de aerde altyd zouts genoeg heeft gehad , en heeft , om de zee te zouten. Eene andere tegenwerping , die men my zoude konnen maken , is, dat volgens myne redenering de zee dagelyks in zoutigheit zou- de moeten toenemen , dewyl zy geduriglyk nieuw zout ontfangt , ’t geen nogtans niet blykt. Ik antwoord, dat men de vermeerdering van de zoutigheit der zee niet kan gewaer wor- den; want indien ’er veel zout inkomt, daer raekt ook eene groote meenigte door uit- damping wederom uit, de golven flaen tegen malkander met zulk eene fnelheit en geweld , dat zy een groot gedeelte van hun zout vlug maken, gelyk men niet dan al te veel gewaer word door de ziltige lucht , die men in. ademt, als men op zee is, en die veel helpt met het flingeren van het fchip, om de bra- kingen te verwekken. Dit zout word door de winden op de landen , alwaer het dient om die vruchtbaer te maken , gedreven , en zelfs kan het daer, nieuwe baermoeders ont- moetende, ophoopen, vaft worden , en rnynen van Steenzout maken, daerna wederom door de waters in de zee, fonteinen, en meren medegevoert worden , en op deze wys moet men begrypen, dat ’er een gedurige omloop, zedert de weereld in wezen is , van het zel- ve gefchiedt is. In Normanriiè' maekt men het Zeezout, met het zeewater in groote loode ketelen op ’t vuur uit te dampen , tot dat het droog zy, dan blyft ’er een wit zout overig, dat niet zoo fcherp noch zoo zout is als dat van Roebelle , we- gens de uitdamping , en mogelyk wegens eenige looddeeltjes , die daer ontbonden zyn- de een weinig zyne punten hebben (lomp gemaekt ; deze foort van zout vermindert in kracht, naermate dat het oud word. Men bereid het zout door kriftallizatie te Brouage, Roebelle, en in verfcheide andere landen , alwaer zoutplaflen zyn ; deze zyn groote vlakke en lage plaetfen , natuurlyk zoo gefchikt, en dicht by de zee; men bepleiftert ze met eene leeraachtige aerde , opdat zy het zoute water zoude konnen inhouden. In ’t begin van den winter laet men zoet water in deze plaflen Ioopen, op dat het leem droog wordende niet fcheure , en bederve; maer in. Kkkk 3 de 614 S A. de lente , wanneer bet begint warm te wor- den, put men het zoete water daer uit , en men laet allengsjes in de plaets zoo veel zee- water komen , als men wil , dat men door verfcheide waterloopen heeft laten invloeijen, die zoo gefchikt zyn , dat het ’er langen tyd in omloopt, eerdat het ftil flaet. Dees omloop is noodzaeklyk, om het zeewater zuiverer te maken , en de zonne gelegenheit te geven een gedeelte van zyne waterdeelen door ha- re warmte te doen .uitwaeflemen. Dit wa- ter , nadat het een’ langen weg doorloopen, en verfcheide wegen en omwegen gema'ekt heeft , ontlaft zich eindelyk door de helling der aerde in zoute vlaktens , welke gelyke , vlakke, gladde, wyduitgeftrekte , en eigent- lyk daer toe gemaekte plaetfen zyn , waer in ’t water kan ftil ftaen , en ’er als een room opkomen , daerenboven daer vry toegefchikt door eene koelte , die het krygt van een kleen windje , dat in de omliggende plaetfen van de zee des avonds gewoon is te waeijen. Dan gefchied ’er eene ftremming en kriftalli- zatie van ’t Zeezout in vierkantige korrelen ; dit zout neemt men uit deze vlaktens, en op een’ droogen grond aen groote hoopen gelegt zyn- de , laet men ze uitdruipen en droogen : dit is het Zout van het Zouthuis, dat wy te Pa- rys gebruiken: men dient aen te merken, dat men het niet als in de hitte van den zomer, als het fchoon weêr is, kan maken; want in- dien het regende gedurende de tyd, dat men het zeewater laet omloopen , en ftremmen , zoude het met te veel waterdeelen vervult worden, en het Zout dienvolgende te zeer ver- dunt zynde zoude niet in ftaet zyn te kriftallizeren , men zoude genoodzae-kt zyn het water uit de plaften te putten , om ’er wederom nieuw water in te laten komen, als de regen had opgehouden; ’tgeenmen in min- der dan in tv/aelf of veertien dagen niet doen kan : zoodat , indien het alle veertien dagen regende , men geen zout zoude konnen ma- ken. Het Zout van Rochelle is graeuw, wegens een weinig aerde, die men medegefteept heeft, toen men het uit de zoutvlaktens , of zout- pannen nam; het is nogtans doordringender, en zouter dan het witte Zout van Normandië, dat door uitdamping gemaekt is ; doch het is zoo prikkelende van fmaek niet als ’t Steenzout, omdat de fterke beweging van de baren der zee zyne alderfynfte punten hebben ftomp ge- maekt. Men kan dit zout zoo wit als fuiker maken, met het in water te fmelten, hetgeftnolten io orceklenzen,en eindelyk, tot dat het droog zy. S A. te laten uitdampen ; doch hoewel men In deze zuivering eenige aerde, die het zoude hebben moeten verzwakken, van dit zout heeft afge- fcheiden, heeft ’t nogtans in kracht niet toe- genomen, maer is in tegendeel minder fcherp geworden, om dat ’t vuur vele van zynê fyn- fte punten heeft ftomp gemaekt, en weggeno- men. Met Zeezout heeft in zich veel zuur , zeer weinig zwavel, en aerde. Het is infnydende, doordringende, opdroo- gende , openende, ontbindende, buikzuiveren- de ; men gebruikt het in de beroerte , en in ftuiptrekkingen ; men mengt ’tin kiifteren, en zetpillen; men legt het warm in den nek, om de zinkingen te verdunnen en te verdryven. Sal, ab *A{, mare, omdat het gemeene Zout van de zee komt. SALMERO. Salmero , feu S almerinus, J. Jon ft. Is eene foort van kleenen Rivier- of Meer* Zalm , die men gemeenlyk by de ftad Trente vind; zy is lang en rond van gedaente; haer neus is dik; haer bek met tanden voorzien; zy is rond van kop, en ronder dan breed van lichaem , zwartachtig van rug, aen de zyden witachtig, en aen den buik’ rood. Dees vifch aert een weinig naer de Foreile , het vleefch is van kleur’ en fmaek als dat van den ge- meenen Zalm : het is malfch , broos , voed- zarm, en zeer lekker om te eten; het kan on- gezouten niet lang bewaert worden zonder te bederven. Het is goed voor de borft, verkwikkende, en ontbindende. Salmero, vel Salmerinus, a Salmone , Zalm , om- dat dees vifch eene foort van Zalm is. SALMO. Salmo , in ’tFranfch Saumon, in ’tNederduitfch Zalm , is een vry groore en dikke zeevifch , die dikwils in de rivieren gevonden word; hy is gemeenlyk omtrent drie voeten lang , doch men vind ’er, die veel grooter zyn; hy is van twintig tot zes en dertig ponden zwaer; hy is bedekt met kleene fchubben, die met rofle of gele vlekken geteekent zyn ; zyn bek is groot en met tanden voorzien; zyne oogen zyn groot; zyn lyf is Jang , breed , en rondachtig ; hy voed zich met kleene villcheu ; zyn vleefch is' S A. S A. 6if is rood van binnen, broos, zeer krachtig, en lekker om te eten, en ligtelyk bedervende als liet niet gezouten is; hetheeft in zich veel vlug zout en olie. De Zalm is openende , verwerkende , ver- kwikkende , ontbindende , en goed voor de borW. Satmo, aSale, Zout , omdat men getneenlyk al de Zalmen, die men vangt, zout, om ze te be- waren. S A L p a; Salpa. In ’t Franfch Vergadelle , S tocbfifcb , Mer- In , Merlucbe. In ’t Nederduitfch S tokvifcbl Is een Zeevifch , die lang en breed van ge- daente, omtrent twee ponden zwaer , met bree- de fchubben van verfcheide kleuren bedekt, en met ilrepen langs den rug geteekentis; hy is aen de zyden geel , en aen den buik’ witach- tig: zyn kop is kleen en rond, en zyn bek met harde, en zaegwyze tanden voorzien; de oogen zyn geel als goud, en de wenkbraeuwen groen. Men ziet twee foorten van dezen vifch , eene groote, en eene kleene; men vind ze in de Zeeboezemen in Languedok; gemeenlyk ont- houden zy zich aen de oevers der zee , op het zand; die van Languedok noemen ze Vergadelle, dat is te zeggen, kjtene Roede, omdat zy ftrepen op hunne lichamen hebben, die kleene roeden verbeelden; zy eten Wieren uitwerpfels; in de keukens zyn zy niet zeer geacht; hun vleefch is hard, en heeft weinig fmaeks; men zout ze, en men laet ze droogen , totdat zy zoo hard als hout zyn, dan beukt men ze, eer men ze kookt, om ze murw te krygen. Zy zyn openende en ontbindende. Salpa, d B-xXTTt!, een Griekfche naem , dat het zelve beteekent. Stochfifch , een Hollandfch woord , dat Sto^- itfch beteekent, omdat men dezen vifch, ge- droogt zynde, met een’ Wok beukt, om hem zacht en eetbaer te maken. S A L V I A~ Salvia, iu ’t Franfch Saugt, in ’t Nederduitfch Savie, Self , Sahë, is eene plant , waer van verfcheide foorten zyn; ik zal hier alleen van die fpréken , welke men gemeenlyk in de tui- nen kweekt, en in de Geneeskunde gebruikt. Zy worden onderfcheiden in twee foorten, eene groote, en eene kleene. De eerfte foort word genaemt S alvia, Ang. Cord. in Diofcor. Salvia major , Dod. Ge r. Salvia major , an fpbacelus TbeopbraJU ? C. B. Pit. Tournefort. Salvia latijoha , J B. Raii Hift. Salvia hortulana , Eric. Cord. Zy fchiet houtachtige, getakte, ruige, bleek- groene Welen met bladeren voorzien , die lang- werpig, breed, Womp, gerimpelt, ruuw, van eene wttachtige kleur’, of naer het purperachtig hel- lende, of van verfcheide kleuren, dik, wol- achtig, droog of met Weinig fap vervult , fpons- achtig , Werk doordringende en aengenaetn van reuk, fpeceryachtig bitter en een weinig fcherp van fmaek zyn, en den mond verhit- tend De bloemen wallen als airenaen de toppen der takken, en zyn ringswyze rondom dezelve gefchikt, en als een muil of pyp gemaekt, die van boven in twee lippen ingefneden is, riekende , en van eene blaeuwe kleur’ naer het purperachtig hellende , zelden wit , onderWeunt door een*' wyden kelk , die als een horentje gemaekt , en in vyfdeelen gefneden is. Als de bloem is afgeval- len komen ’er vier, bynaer ronde, zwartach- tige zaden jn de plaets , in een zaedhuisje, dat uit den kelk’ voortkomt, befloten. De wortel is houtachtig , hard , en met vezelen voor- zien. De tweede foort word genaemt Salvia minor , Dod. Ger. Salvia minor aunta & non aiirita , C. B. Pitr Tournefort. Spbacelns verns TbeopbraJU , Lugd. Salvia minor , Jive pinnat a , Park. Salvia nobihs , Brunf. Salvia angujlifolia & minor , Trag. Salvia acuta , Lon. Salvia minor auriculata , J. B. Raii Hift. In ’t Franfch Sauge Franche y of petite S auge. In ’t Nederduifch Edele of Kleene S C. B. Pit. Tournefort. P effen Vencris , five Scandix , Ger. Scandix vulgaris , five Petten Vèncris Park. Petten V ener is ^ J. B. Raii Hift. In ’t Franfch Peigtte de Ferms. . In ’lNederduitfch Naelde - Kervel. Is eene plarft, wier bladers bynaer zoo fyrr als die van Koriander ingefneden , zoetach- tig en een weinig fcherp van fmaek , en aen vry lange delen vad zyn; hare delen waden omtrent een voet hoog ; zy zyn dun, takkig, ruig, van boven groen, van onderen roodach- tig ; op hunne toppen dragen zy kransjes of zonnefchermen , die kleene vyfbladige witte bloemen, als eene Leli gefchikt , onderdeunen. Als de bloem is afgevallen, komt ’er eene vrucht te voorfchyn , t’zamengedelt uit twee deelén, die naer naeldens gelyken; haer wortel is zoo dik als de pink, enkel, wit, zoet van fmaek. Deze plant wad tudchen ’t koren , op de vel- den, en wyngaerdakkers; zy heeft veel wezent- lyk zout in zich; zy is in hare kracht in Bloei* en Zomermaend ; fommigen eten ’er van. Zy is openende, wondheelende, verterende, ontbindende, goed om de pis te verwekken', tegen de gebreken van de blaes’, in afziedfel gebruikt. Scandix, komt van ’t Griekfch Scorodonia , Jive Scordolis , a rtlpoS*» , Allium, omdat deze plant naer Looit riekt. SCORODOPRASUM. Scorodoprafim diJlitm , J B. Raii Hift. S corodoprafum prvnum , Cluf. Ger. emac. Scoredoprafum , Jive Aliiporritm , Adv. Allium fphcericeo capite folio latiore , Jive Scorodopra/um altèrum , C, B. AmpdopraJum , Dod. In ’t Franfch Ail poircau. In ’t Nederduitfch Look-Parel. Is eene plant, die naer de Look en naer de Parei gelykt; haer deel wad twee of drie voe- ten hoog , is beneden een vingerdik, naer boven allengsjes dunner wordende op de wys van Bieze ; de bladers zyn gelyk die van de Parei , doch grooter ; boven op den Heel is een bolrond hoofd, bedekt gelyk de Ajuin met een vlies , befluitende in zich een hoop tegen malkanderen gedrongen bloemen ; yder van deze bloemen ontluikende vertoont zes kleene witte bladers , in wier plaets , als zy afgevallen zyn , kleene driekantige vruchten komen , vol zwarte zaden , die van den Ajuin gelyk. Haer wortel is eene bol zoo groot a-ls een Ajuin, met vele witte vliezen bedekt, ge- lyk Look by ribbens zich latende affchillen , fterk van reuk, en fcherp van fmaek. Deze plant kweekt men in warme landen; men ge- bruikt ze onder de voedfels ; zy heeft veel wezentlyk of vlug zout en olie in zich. Zy heeft den reuk , fmaek en krachten van de Parei en van de Look; zy is zeer openen- de, goed om de pis en maenddonden te ver- wekken , verbreekt den (leen der nieren en blaes’, wederftaet 't vergift , inwendig gebruikt; men kan ze ook uitwendig leggen , om de ettergezwellen te doen rypen en doorbre- ken. / Scorodoprafum , a s-yApeSov , Album , C? •xpxrct , Porrum , als of men zeid e Loo^- Parei. SCORODOTHLASPI. ^Scorodothlafpi, UlyJJis Aldrovandi, J. 3. Raii Thlujpi Allium redokns , Mor. hift. Pit. Tourneiort. Is eene foort van Thlafpi , of een'e kleene plant, die uit haren wortel’ vele bladers fchiet, eenigzins naer die der Madelieven gelykende; fommigen van hun zyn even ingekerft, anderen met kleene tandjes omringt, anderen noch ge- tandt, noch ingefneden , zenuwachtig, en groen; tuffchen dezelve fchieten ’er kleene delen op, bewafien met bladeren, en dragende op hunne toppen bloemen, die r’zamengedelt zyn uit vier kleene witte bladeren en uit een dampertje , dat naderhand eene platachtige vrucht word als een eirond beursje, waer in bynaer ronde en platachtige zaden zyn befloten; haer wortel is enkel , wit, en met eenige vezeien voorzien. De geheele plant heeft een’ lookreuk , en een’ aengenamen fmaek, latende eenige fcherpheit in den mond’: men kweekt ze in de hoven. Zy is zeer openende , en goed om de verrot- ting te wederdaen. Scorcdotklafpi , a crxópoisi , Allium , & Thlafpi , als of men zeide , naer Look_ riekende Thlafpi. S C O R P I G. Scorpio. S cprpi’ts. In ’t Franfch Scorpioiu In ’t Nederduitfch Schorpioen .' Is een kleen land-bloedeloos diertje , om- trent zoo groot als eene Rups , en naer eëu kleen Kreettje gelykende , \Vit , of geel- of zwartachtig van kleur’; zyn kop is, onmiddelyk aen’t hovende van zyne bord vad; zyne oogen zyn zoo kleen , dat men ze naeuwlyks kan zien; zyn lyf heeft de gedaente van een kleen ei; het heeft agt ponten, waer van de twee grootde als armen gemaekt, en als die der Kreeften ge- kloofc zyn; zyn daert is lang, met leedjes, bedaende uit zes of zeven kleene, langwerpi- ge , einde aen einde t’zamengevoegde knoo- pen , en voorzien aen zyn uiteinde met eenen langen, krommen , zeer fpitfen , hollen angel, doorboort met een gaetje , waer uit het in ’tdeken eenen druppel wit, fcherp, venynig vocht fchiet , dat in een blaesje , geplaetd aen ’tbovende van den angel , of aen 't einde van zynen daert, bewaert word. Dit dier is zeer gemeen in warme landen , als in Italië, Span- je, Languedok, en Provence. Het onthoud zich in de gaten der muren en der aerde. Hec voed zich met wormen en kruiden ; daer zyn verfcheide foorten van. Men vind Schorpioe- Nanu z uen 6^6 S C. s c. nen in Amerika tienmael grooter dan de onze; inaer zy zyn zoo vergiftig niet : men ziet ’er ook gevleugelde; deze dooden de Spinnen, de Haegdiflen , en de Slangen. De deck van het Schorpioen doet het bloed allengsjes dollen door een zuur , dat ’er inge- fchoten is , zoodat daer door de omloop des- felfs zoude verhindert, en onmiddelyk de dood veroorzaekt worden , als men niet geholpen werd. De middelen daer tegen zyn ’t leg- gen van het verpletterd Schorpioen op den deek , zoodra die gefchiedt is , want indien men dit middel eenigen tyd uitdelt, zoo zal ’t onnoodig zyn ’t zelve in ’t werk te dellen, ver- mits ’t vergift , hebbende tyd gehad het vleefch te doordringen, en in de vaten zich in te drin- gen , niet meer in daet zal zyn in het Schorpioen weder te keeren, gelyk gelchied , als de deek geheel verfch is. Dan moet men zynen toe- vlucht tot de Theriaek , Mithridaet , of om nog beter te doen , tot ’t vlug zout van Adde- ren nemen. Het Schorpioen heeft veel vlug zout en olie in zich ; men laet het droogen , nadat men het gedoodt, en ’t einde van zyn’ daert ’er af- gefcheiden heeft, dan maekt men het tot een poeder. Het is goed om de pis te verwekken, ’tzand der nieren en blaes' af te dryven, de kwaed- aertigheit der vochten tegen te daen,het zweet te bevorderen. De gift is van eene halve fcru- pel tot eene halve drachma; men gebruikt het ookuitwendig om te ontbinden, en te verderken. Men verdrinkt levende Schorpioenen in olie van bittere amandelen, en men laet ze ’er in .trekken om de Schorpioen-oüë temaken, zoo * als men in n>yne algemeene Artzenybereideryë zien kan: Scorpio , Scorpius , Zxooir itt , irotpa to c-Kogxt^ ut t» ’/ov , qnod juculum Jive vsnemim Jpargat hoe mjetli genus., SCORP. IOIDES, Scorpioides , Dod Gil. Scorpioides buplevri folio , C. B. rit. Tour- nef. Scorpioides , fiiiqua campoide hifpida , J. B. Raii Hifi. Scorpioidss buplevri folio minor % pluribus corniculis afperis , Park. In ’t Franfch Chenille. In ’t Nederduifch Schorpiosnkntid , Schor- pioenftaert. Is eene kleene plant , die verfcheide teèrè delen of takken fchiet, omtrent een voet lang, hoekig, een weinig ruig, zich wyd verfprei- dende, of op den grond liggende, zelden over einde daende, bewafTen met eenige langwerpi- ge bladeren , die van de Deurblad gelyk, maer dikker , en minder geadert , zuurachtig van fmaek. Hare bloemen zyn kleen, als die der peulvruchten, geel, en aen voetdeeltjes zoo lang als eene hand vad; zy worden van peulen gevolgt, die ruig, van gedaente als eene ineen- gerolde Rups, en ryp zynde donker van kleur’ zyn ; yder van deze peulen bedaet uit ver- fcheide kleene einde aen einde t’zamengevoeg- de dukken , waervan yder een eirond zaed influit. Haer wortel is dun. Deze plant wad in warme landen, op drooge, dorre, berg- achtige plaetfen, in Languedok. Men geeft voor, dat hare vrucht, gekneud en op den deek van een Schorpioen gelegt , dien geneed; doch men moet op dit middel geen’ daet maken. Scorptoides , a fcorpio , omdat de peulen van deze plant’ eenigzins naer den daert van een Schorpioen gelyken. Siliqua. Campoide, a Campe , Rups , omdat deze zelve peulen de gedaente van eene Rups heb- ben. ' SCORPIUS. Scorpius, Thcophr. Lugd. Scorpius', five Nepa , AnguiJ. Genifella fpinofa vulkans, Ger emac. j Geniftella fpinofa ajjims Nepa quibufdam , Ge hifi a fpartium majtis Irevioribus & ion - gioribus aai Leis , Pit. Tournef. Gemjlella JpmoJa major brevibus aculeis , C. 13. Gcnifa fpinofa major vulgaris , feu Scor- pius , Theop'nrafti, quam Gaza Nepam tran- flulit , Park. Raii Hifi, In ’t Franfch Genét piquanf. Is eene foort van Genida Spartium, of een heeder van verfcheide hoogte naer de verfchei- denheit der plaetfen , alwaerhywad; hy fchiet donker bruine, gedreepte rysjes, voorzien aen alle kanten met eene groote meenigte doornen van verfcheide grootte, doch alle hard en zeer fcherp; in de Lente komen ’er eenige kleene fmalle en fpitfe bladers aen , doch dje vallen in korten tyd af om voor de doornen plaety te s c. te maken. Hare bloemen zyn als die der peul- vruchten, kleen , geel of bleek; zy woiden van zeer korte zaedhuisjes gevolgt , waer in fomtyds bleeke zaden . die de gedaente van eene kleene nier hebben , gevonden wor- den. Ilaer wortel is houtig en buigzaem. Deze plant wad op onbebouwde plaetfen , in Vrankryk , Duitfchland , Spanje en Ita- 1 ^Iare bloemen en zaden zyn openende, af- vegende , goed voor ’t graveel, om de pis te verwekken, voor de miltzucht. Deze plant heeft men Scorpius genaemt we- gens hare doornen , die fpits en (lekende zyn als de (laert van een Schorpioen. SCORPIUS MARITIMUS. Scorpius tnaritimuss Scorpio pijcis . In ’t Franfch S corpion de Mer. In ’tNederduitfch Zee -Schorpioen. Is een langwerpige en ronde vifch, die van boven dik eu omtrent den (laert dun is, wegen- de twee of drie pondeu , bedekt met zulke kleene fchubben , dat men ze naeuwlyks zien kan; by is roodachtig van kleur’, uitgenomen aen den buik’, alwaer hy wit. is; zyn kop is groot, dik, hoekig, beenig , met vele fcherpe punten gewapent, van welke ’er twee als ho- rens boven de wenkbraeuwen geplaetft zyn ; zvn bek is wyd; zyne kaken zyn met kwalyk gèfchikte tanden voorzien; zyn rug is met pun- ten bedekt ; hy leeft van viffchen. In de ïloo- deZee groeit hy tot vier voeten lang. Zyn (leek is vergiftig, en veroorzaekt eene zwelling met groote pyn’; men legt ’er Theriaek op , en menlaet 'er ook van innemen. Zyn vleel'ch is va ft , een weinig kraekbeenig , goed om te eten, fappig, voedzaem , voornamentlyk als hy in de koude by de fteenrotfen in helder wa- ter gevangen is. Hy maekt een open lyf, als men ’er van eet; zyne gal word goedgeacht om de maendftonden te verwekken, zynde met boomwolle op den navel gelegt; zy is ook goed voor de fchurft , en om de wratten te verdryven. Men vind fomtyds in zyn’ kop een’ (leen , dien men zegt goed te zyn tegen de keelont- king, in poeder ingenomen. De naem van dezen vifch is hem niet gege- ven wegens eenige gelykheit, die hy met het kleene land -bloedeloos dier, Schorpioen ge- S C. 647 naenn, zoude hebben , maer omdat zyn kop en rug angels hebben, die zoo gevaerlyk zyn, als die van het Schorpioen. S C O R P OE N A. S corposna. Scorpis. Is een Zeevifch, dien fommigen voor ’twyf^ je van ’t Zee - Schorpioen gehouden hebben, omdat hy bynaer van dezelve gedaente is; maer hy is eene andere foort van Schorpioen veel kleener, afchverwig of bruin van kleur’; hy heeft zoo een taei leven, dat hy, nadat men ’er ’thart en ingevyanden heeft uitgenomen , zich nog eenigen tyd beweegt: hy voed zich met Wier. Zyn (leek is niet vergiftig. Hy is goed om te eten. Zyne gal heeft de zelve kracht , gelyk die van het vorige Zee-Schorpioen. SCORZONERA. Scorzonera, Dod. Lob. Raii Hift. Scor zonera lat i folio fimiata , C. B. Pit* Tournefort. Scorzonera Hifpanica major. Park. Viptraria , Jive Sco: zonera Hifpanica Ger. Tragopogon Hifpunicus , Jive Efcorzonera * aut Scorzonera, J. 13. 7 ragopogon peregrimts vel Hifpanicus Gefn. hort, In ’t Franfch Scor zonair e , Cercifi d'Efpa- gne. 3n ’t Nederduitfch A dders -kruid. ■ * Is eene plant, die een’ fteel fchiet twee voeten hoog, rond, gevoort , ledig, zich ver- deelende in verfcheide lange takken, die met een weinig vvolle even bedekt zyn; de bladers zyn lang, vry breed, die van Boksbaerd ge- lyk, glad , met hun onderfte gedeelte hunnen fteel omvattende, fomtyds vol vouwen en ge- rimpelt, zenuwachtig, met eene lange en fmaH le punt’ eindigende , donkergroen van kleur’; de bloemen waden op de toppen der takken; yder der zelve is gemaekt als een bosje gele halve bloempjes , ftaende op een’ kelk ,, die een * Zie PI. XX. Fig. xj. N n n 11 3 een weinig lang, en dun is, en bykans naer een flyltje , dat uit fchubswyze bladeren is t’zamengeflelt , gelykt. Deze bloem word ge- volge van lange, dunne, witte zaden, waer van yder met een kuifje voorzien is ; liaer wortel is een voet lang, enkel, zoo dik als een duim, van buiten zwart, van binnen wit, teêr , ligt te breken, vleezig, fappig , melk- achtig, zoet van fmaek, goed om te eten als hy gaer is , en word in de Vallen in de keukens zeer veel gebruikt. Men kweekt deze plant in de moestuinen; in Spanje walt zy van zelfs, op- vochtige plaetfen , en in bergachtige bos- 1'chen ; zy heeft veel wezentlyk zout in zich. Zy word goed geacht tegen de beet van de adderen van de andere Hangen, om ’t vergifc te wederiken , het zweet, pis, en maendflon- den te verwekken , tegen de vallende ziekte , kinderpokjes , en tegen de pelt. Scorzoticra , ab Efcorfo , Katalonjes woord, dat Adder beteekent; omdat men deze plant tegen de Adders beet gebruikt. SCROLLUS. Scrollus. is een Riviervifch, kleener dan de Baers , roodachtig op den rug, groenachtig aen de zyden met verfcheide roode Hippen , wit aen den buik’; men vind hem in den Do- nauvv; hy is zeer goed om te eten, doch word in de Geneeskunde niet gebruikt. SCROPHULARIA. Scrophularia , in ’tFranfch Scrophulaire , in ’cNederduitfch Groot Speenkruid, is eene plant, waervan verfcheide foorten zyn ; ik zal ’er hier twee van befchryven, die in de Genees- kunde in gebruik zyn. De eerfte foort word genaemt Scrophularia , Matth. Dod. Scrophularia major , Brunf. Ger.' Scrophularia major vulgaru , Park. Scrophularia vulgaru & major , J. B. Raii Hift. Scrophularia nodofa fatida , C.B, Pit. Tour- « nef. Millemorbia . Tic ar ia. Terraria. Cajlrangula • * Zy fchiet een’ Heel omtrent twee Voeten boog, regt, Hevig, vierkant, van eene zwart- achtige purpere kleur’, van binnen hol, om- trent zynen top in eenige takken zich ver- deelende, die zich vleugelswyze uitbreiden ; de bladers zyn langwerpig, breed, fpits , aen de kanten uitgekerft, die van de groote bran- dende Netelen gelyk, doch grooter, bruiner, en niet {tekende , Haende tegen over malkan- deren aen yder lid of knoop der Helen ; de bloemen wallen aen de toppen der takken ; zy zyn gemaekt als kleene kommetjes , don* ker-purperachtig van kleur’; als zy zyn afge- vallen, komen ’er ronde vruchten in hare plaets, die fpits toeloopen , en in twee huisjes klee- ne zaden influiten ; haer wortel is dik, knoefl- achtig , en oneffen. De geheele plant heeft een’ onaengenamen reuk, en een’ bitteren fmaek; zy walt op lommerryke plaetfen , in de heg- gens, op de kerkhoven; zy heeft veel wezent- lyk zout en olie in zich. Zy is ontbindende, wondheelende , verdun- nende ; men gebruikt ze uitwendig tegen de kropzweren, en in de wonden. Deze plant heeft men Scrophularia genaemt , omdat zy goed is tegen de kropzweren, die men in ’t Latyn ScrophuU noemt; of omdat haer wortel door zyne oneffenheden kropzweren verbeeld. De tweede foort word genaemt Scrophularia aquatica major , C. B, Pit. Tournef. Scrophularia maxima radice fibrofd , J. B. Be tonica aquatilis , Dod. lquetaja Brafilienfuim , Gu. Hombert , J. Marchand. In ’tFranfch Herbe du S iegt'. In ’t Nederduitfch Beckfcbuim , Water- Betonie . Zy fchiet vierkante Helen, zoo dik als een pink, twee of drie voeten hoog , op fonnni- ge plaetfen roodachtig, en op andere groen, vry teêr , en met fap vervult ; hare bladers zyn aen eenen dikken , zeegroenen , goots- wyze gefchikten Heel vafl , tegen over mal- kanderen geplaetfl, en vyf vingers van elkan- der Haende ;. deze bladers zyn die van ’t ge- meen Speenkruid gelyk, omtrent vier duimen lang, * Zie PI. XX. Fig. 14. S E. lang , en drie vingers en een half breed, vry vleezig, rondom gefchaert , op den rug mee drie dikke zenuwen verheven , van buiten donker-groen , en van binnen ligt-groeu van kleur’^, van een’ kwaden reuk en fmaek; uit den fchoot van yder Heel dezer bladeren ryrt een takje twee of drie vingeren breedte hoog, dragende verfcheide bladers van gedaente als de voorgaende, maer veel kleener; hare bloe- men zyn die van ’tgemeen Speenkruid gelyk, van eene roodachtige yzer- kleur’ ; in hare plaets komen ronde, fpits toeloopende vruch- ten , in twee huisjes zeer kleene zaden beflui- tende , bruin van kleur’ ; haer wortel is vezel- achtig: deze plant wad op waterachtige plaet- fen; zy bloeit in de Lente; zy heeft veel we- zentlyk zout en olie in zich. Zy is wondheelende , ontbindende , goed voor de wonden , ambeijen cn exteroogen , zynde gekneurt en daer op gelegt; de gedroog- de bladers benemen den viezen fmaek der Ze- nebladeren , als men onder hun afweekfel ’er gelyke deelen van by doet. Zie eene redevoe- ring, die ’er de Heer Marchand in de Koningk- lyke Akademie der Wetenfchappen over gedaen heeft, en die in de Gedenkfchriften van de zelve Akademie van ’t jaer 1701. bladz: 275. Amfterd: druk: is ingevoegt. lMen kan nog onder de kenteekens van de foorten van ’tSpeenkruid ftelleu , dat zy , eer zy gebioeit hebben , eenen zekeren viezen reuk hebben, dien van den Vlierboom naerby komende, S E B E S T E N. S elefteji. ’&ebeflaia. Myxa> . Myxaria . Myxara . Primus Sebejler*. In ’tFranfch S e befte. In ’t Nederduitfch Borjlpruimcn , S ebe~ fien. * Is eene vrucht van grootte als een kleene eikel, langwerpig, rond, zwartachtig, gerim- pelt, naer eene kleene pruim gelykende, van • Zie PI. XX. Fig. 15. S E. 64$ een’ zoet- en lymachtigen fmaek, aen ’tboven- einde met een houtachtig kroontje bedekt , witachtig-grneuw van' kleur’ ; haer vleefch is roodachtig; hare kern groot, want zy beflaet de helft van de vrucht; zy is van gedaente lang* werpig, breed, van onderen fpits, gerimpelt, beenig, zeer hard, roodachtig- graeuw van kleur’, naer de kern of Heen van eene pruim zeer veel gelykende; gekraekt zynde is zy van binnen wit, vervult met eene kleene, langach- tige, witte pit, die als eene hazelnoot zeer aengenaem van fmaek is; deze vrucht wart aen een’ boom’ van den zelven naem, den Pruim- boom’ gelyk, uitgenomen dat zyne bladers een weinig rondachtiger en getandt zyn; de bloe- men zynkleen, wit, naer die van Oyevaers- bek gelykende. Dees boom wart in Syrië, en in Egypten. Men moet de Seberten nieuw, vleezig, wel gevoedt , zwartachtig , met hare kroontjes voorzien, zoet en lymachtig van fmaek verkie- zen; zy hebben veel olie en een weinig we- zentlyk zout in zich. De Egyptenaers krygen uit deze vrucht eene foort van vogellym , die men Vogsllym van Alexandrié noemt, doch men brengt ’er weinig van in Vrankryk. De Seberten zyn bevochtigende , weekma- kende , verzachtende , goed voor de borft ; men gebruikt ze tegen der zelve fcherpbeden en tegen die der nieren , om ’t Ipeekfel te ver- wekken , en loslyvig te maken. Sebeflen , is een Arabifche naem, die moge- lyk komt van Sebejla , eene Stad van Samarië , alwaer de Seberten eertyds gemeen waren. Myxa , im'n tjJ'; , a mucotc , wegens de lymigheii van deze vrucht , of wel Myxa , a S 飫?o{ , atiguftus , als of men zeide eerwaerdige vrucht , wegens ’t kroontje , dat zy op haer hoofd draegt, S E G A L E. Sec al Sec la. Briza. In ’t Franfch S égle. In ’t Nederduitfch liogge. Is eene plant , waer van twee foorten zyn. De <5/0 S E. De eerfte foort word genaemt Secale, , Ger. J. B. Secale vülgatius , Park. Olyra , Cord. in Diofcor. Tipbu cerealis & Tipha Theophrafli , Por- ta. Secale hybermim vel majus , C. B. Raii Hifi. Pit. Tournefort. fiogga , five Secale , Dod. Sihgo , Brunf. Ruel. Lon. Zy fchiet verfcheide Helen of halmen eens mans lengte hoog en hooger , regt , Hevig, dragende weinigbladers , die langen fmallerdan die van ’t koren zyn: hare bloemen wafien aen de toppen der Helen by bosjes, beHaende uit ver- fcheide helmHyltjes, die geel en airvvyze ge- fchikt zyn. Als deze bloemen afgevallen zyn, komen ’er langwerpige , dunne granen in hare plaets , van buiten bruin van kleur’, van bin- nen wit, en melig. De airen van de Rogge zyn langer, dunner, Hyver en platachtiger dan die van de Tarwe : hare wortels zyn fyne ve- zels: deze plant kweekt men overal op zand- achtige gronden ; men zaeit ze in ’t begin van den winter ; men gebruikt hare granen om ’er brood van te bakken, en ook in de Geneeskun- de ; zy hebben veel olie en wezentlyk of vlug zout in zich. Het Roggemeel is goed om de gezwellen te verzachten , te ontbinden , in pappen ge- bruikt. De Roggezemels zyn afvegende, verzachten- de,goed voor de buikloopen, om de fcherpheden van deborfi te verzachten , in afziedfel of aers- fpuitfel gebruikt. Het Roggébrood word fomtyds in pappen gebruikt om te verzachten, te ontbinden, te verfierken. De korfl van ’t Roggebrood ge- braden is goed om de tanden fchoon te ma- len. De tweede foort word genaemt Secale alterum , Lugd. Secale vernam vel minas, C. B. Pit. Tournef. SUigo ajliva , Trag, Rogga % five Secale ajlivum , Dod. Deze foort verfchilt van de voorgaende hier in, datzy, niet eer als in de Lente gezaeit zyn- de , kleener opwafl in alle hare deelen dan de voorgaende. S E. Seült \ a fecare, fnyden , omdat men deze plaut In den tyd van den oogH fnyd. In zekere jaren wallen ’er in de Rogge- airen granen , die langer dan de andere , zwart, door de miH bedorven en ontaert zyn; nogtans hpbben zy geen’ viezen ftnaek ; in ’t Franfch noemt men ze Ble cornuoïErgot : als zy in eene vry groo- te meenigte onder ’t brood zyn, veroorzaken zy eene ('chrikkelyke uitwerking , want ve- len, die ’er van gegeten hebben, zyn met eene ziekte bevangen bynaer die, welke men S. Anthony ziekte noemt, gelyk; over ’tgeheele lichaem veroorzaekt zy eene foort van droo- ge verHerving’, de leden verrotten in hunne geledingen, worden loodverwig, zwart, ra- ken los, vallende het een na het ander af, zo-nder dat de middelen den voortgang daer van konnen beletten; eindelyk Herft de zieke; men heeft ’er in verfcheide Hofpitalen in Vrankryk in den duren tyd droevige proeven van gezien, als te Orleans , te Sologne, te Blaifois omtrent het einde van ’t jaer 1709. en in ’t begin van ’t volgende. SECUNDIN7E MUL IE RIS. Secundina feu Secanda maller is. Xn’t Franfch Arriere-fais. In ’t Nederduitfch 'Nageboorte. Is een vleezig, vliezig en bloedig lichaem , breed en rond als een tafelbord , zoo dik als een duim , beHaende uit den moederkoek en de vliezen, ader- en lamvlies genaemt. waer in ’tkind geplaetH en bewonden lag door een’ flreng een pink dik en een voet lang, en waer door de vrucht ’t grootHe gedeelte van zyn voedfel krygt. Zoodra het kind is geboren , trekt men dezen flreng, en men haelt de nage- boorte af, die geheel moet zyn; in de Genees- kunde is zy van eenig gebruik ; die na de geboor- te van een’ zoon komt, acht men boven die van een meisje; men moet ze verfch , van eene ge- zonde en flerke vrouw’, geheel, en fchoon ver- kiezen ; zy heeft veel vlug zout en olie in zich. Men legt ze. warm uit de baermoeder komen- de op ’taengezicht om de fproeteu te verdry- ven ; men haelt ’er een water van over in een Halneum Mar'u voorde vlekken van’t aengezicht; gedroogt en tot poeder gemaekt neemt men ze ook in tegen de vallende ziekte, om de baring voort te zetten, tndenaweeneu te ftillen: de gift gift is van eene halve tot twee fcrupels. Secundi na, feu fecunda, omdat de nageboorte de tweede zaek is , die in de baring geloft word. Chorion , d x*pnp. Amnïos, abu^*i, agnus, omdat dit vlies zacht en teer is als de huid van een eerPgeboren lam. SECURIDACA. Securidaca lutea major , C. B. Pit. Tour- nef. Securidaca genuina , Raii Hift. S ecuridacum majus , five Securidaca major vera , Park. Securidaca flore luteo , filiqud latd oblongd , J, B. - Hedyfanim majus , Ger. Lugd, Pelccinus , Gefn. hort. In ’tNederduitfch Groot Byltjeskruid. Is eene plant, die uit haren wortel’ vele (te- len fchiet anderhalf voet hoog, takkig , zich ombuigende en ter aerde nederliggende ; de bladers zyn langwerpig , vele langs eene rib gefchikt, die meteen enkel blad eindigt, gelykende naer die der Linzen ; de bloemen zyn als die der peulvruchten, geel , en als kransjes op de toppen der (telen gefchikt ; in hare plaets volgen lange, fmalle, regte, plat- te peulen, die met een’ rand voorzien zyn, en uit verfcheide vierkante (tukken, die einde aen einde zyn t'zamengevoegt , beftaen ; in yder dezer (tukken vind men een zaed , dat ook vierkant, roodachtig van kleur’, bitter van fmaek , en aen den eenen kant uitgekerft is ; de wortel is lang , wit , met eenige vezelen voorzien. Deze plant walt op onbebouwde plaetfen , in de velden , tulTchen ’t koren. Het zaed is goed om de maeg te verPerken, de ver- poppingen weg te nemen, en de kwaedaertig- heit der vochten te wederPaen, in poeder of in een afziedfel gebruikt. Deze plant heeft men Securidaca genaemt , omdat men meende, dat haer zaed de gedaen- te had van een fnydend werktuig, dat men ft - turis ( byl ) noemt. Pelccinus , «ri AtxTra; , iet ejl , fecuridaca. Sempervivum majus y Ger. Dod. In ’t Franfch Joubarbe. In ’tNederduitfch Donder laerd, Huis look, Is eene lage plant, die langwerpige , dikke, vette, fpitfe , vleezige bladers fchiet, welke vol fap, op den grond aen den wortel’ vaP,enaltyd groen, in ’t breede uitgefpreidt , en als eene roos gefchikt zyn ; uit hun midden fchiet ’er een Peel omtrent een voet of hooger op , die regt , vry dik, en met bladeren als de onderPe, doch. fmaller en fpitfer , voorzien is; dees Peel ver- deelt zich omtrent zynen top in eenige takken , die bloemen dragen van verfcheide rooswyzege- fchikte bladeren van eene purperachtige kleur’. Daer op volgen de vruchten, bePaende uit ver- fcheide korrelen , op de wys van hoofdjes by een gehoopt, en vol zeerkleene zaden; de wor- tel is kleen en vezelig; deze plant waP op de muren en daken der huizen ; zy heeft veel wa- terdeelen en olie, doch weinig zout in zich. Zy is zeer verkoelende, verdikkende, t’za- mentrekkende , goed tegen de ontPekingen , en om de pynen van gebrandheden , jigt, en kreeftgezwellen te verzachten. Scdum a fedenda , omdat deze plant als op de daken en muren, alwaer zy waP, gezeten is; of fedum, d fedando , omdat zy de pynen en ontPe- kingen Pilt. Sempervivum , omdat de Huislook hare kracht en groente zoo wel in den winter als in den zo- mer behoud. Joubarbe komt hier van daen, dat men deze plant eertyds Jovis barba noemde. SEDUM MINUS. Scdum minus hormat odes , Tab. Ger, Raiï Hift. Scdum minus luteian folio acuto , C. B. Pit. Tournefort. Sedum minus flore luteo , J. B. Sempervivum minus , Dod. Gal. primum , Eid. jol. Aizoon minus , Lugd. Aizoón hoematoidcs , Lob. Ico. Vermicularis & crafjula minor vulgaris , flvc illecebra major , Park, SEDUM, In ’t Franfch Triquemadame . Sedum majus vulgare , C. B. J. B. Pit, Tournefort. Raii Hift. In ’t Nederduitfch Kleene Donderbaerdy Klee- ne Huislook , Trip-Madam. Oooo Is Is eene foort van kleene Donderbaerd , of eene plant, die vele kleene, vette, vleezige, teêre , kruipende delen fchiet , voorzien met vele kleene, dikke, langwerpige, vette, fpit- fe , fappige , blaeuw- of roodachtige bladeren ; de bloemen zyn kleen, uit vele bladeren op de toppen der takken rooswyze gefchikt, geel van kleur’ ; in hare plaets komt eene kleene vrucht vol zaden; haer wortel is kleen , veze- lig, en zwartachtig. Deze plant kweekt men in de tuinen , omdat men ze onder de falade mengt, doch zy walt ook van zelfs op de mu- ren; zy heeft veel waterdeelen en olie, weinig zout in zich. Zy is bevochtigende en verkoelende. SELEN1TES,. Selenites. Apbrofelenon. Is een deen, die matiglyk hard, vry glad, witachtig, blinkende, fomtyds geflreept, nu groot, dan kleen is, en in zyn midden de ge- daente van eene Maen heeft; men meent dat deze gedaente of figuur aenwad en afneemt vol- gens den loop van de Maen, ’tgeen ik onwaer bevonden heb ; hy groeit in Arabië. Sommige Sterrekykers meenen, dat hy goed is voor de hoofdziektens , en om de herfenen te verderken , doch hy heeft geen andere kracht als die van eene alkaline doffe om de fcherp- heit der vochten te verzachten , de bloedin- gen en buikloopen te (luiten , als hy word ingenomen; iu de Geneeskunde word hy wei- nig gebruikt. Seltnites , a o-iXw , Luna , omdat dees (leen met een afbeeldfel van de Maen geteekent iS. SEMEN CONTRA VERMES. Semen contra vernies. Semen contra. Senten erna. Semenzina. Semen Santonicum - Semen faniïum. Semen Ztdoaria. Hagiofper/nus. In ’t Franfch Poudre d vers , Semence con - tre les vers , Santoline , Semencme , Burboti- ne y Xantoline . In ’t Nederduitfch Zeverzaed, Wormkruid. . Is een kleen , langwerpig , groenachtig zaed, onaengenaem van reuk, bitter en vry fpecery- achtig van fmaek ; het word ons droog uit Perfië overgezonden, en wad aen eene plant’, die zeer kleene bladers heeft , en in de wei» den in ’t Koningkryk van Boutan groeit. Men moet dit zaed verfch , wel gevoedt , zuiver, en vry (lerk van reuk verkiezen ; het heeft veel olie en wezentlyk of vlug zout in zich. Ingenomen zynde is het goed om de wormen te doodeu ; het verwekt de maendftonden , en zet de dampen ter neder; de gift is van eene halve fcrupel tot eene drachma. SEMEN MOSCHI. Semen Mofcbi. In ’t Franfch Ambrette , of Graine muf - quée. Is een. bruin zaed, van grootte bynaer als dat van Gierft, van gedaente als eene kleene nier, van reuk als de muskus en amber, en een weinig bitter van fmaek ; het word ons droog uit Martinike en Egypten gebragt ; het wad aen eene foort’ van Kermia , of aen een vreemd gewas genaemt Kermia ZEgyptiaca femme mofchato , Pit.’ Tournefort. Alt ba a ZEgyptiaca mofebata , Abelmofcb difta, Honorio Bello, J. B. Atcea ZEgyptiaca villofa , C. B. Alcea ZEgyptia mofebata , Park. Abelmofcb , feu Mofcb Arabiim , Veiling.’ Raii Hift. Abelmofcb ZE yptiorum , Jive Abutilon Avi- cennae, Ponae Ital. * De/e plant fchiet een’ ronden ; teêren , takkigen , ruigen, witten deel, zes of zeven voet hoog al? zy door eene klimmende plant of eeni- gen heeder onderdeunt word; de bladers zyn van ongelyke grootte , die van de witte Maluwe naerbykomende , doch gefnippelt of dien inge- fneden en bochtig, aen lange en ruige deeltjes vad; de bloem verbeeld een’ wyduitgebreiden kelk, en bedaet uit vyf blaedjes , die aen hun einde rondachtig , op malkanderen gefchikt, ruig, en goud-geel van kleur zyn, doch de grond daer van is van eene gladde donkere pur- per-roode * Zie PI. XX. Fig. 16. per-roode kleur’; uit der zelve midden ryft een zeer teêren wit ftampertjc , beladen met vele gekorrelde en geelachtige bosjes ; de top is ver- deelt in vyf gelyke knoppen, die onigekromc, en gelyk als de grond fluweelachtig zyn; deze bloem is, voordat zy ontluikt, bewonden met twee vliesjes, waer van het eene in fpitfe ton- getjes gefneden-, doch het andere geheel is, en niet fplyt als naermate dat de bloem opengaet ; het ftampertje, dat uit der zelve midden gerezen is, word eene vrucht van eene kegelswyze gedaente, met vyf kanten , die met fyne, doch lievige en (tekende hairen voorzien zyn; haer grond , die op het voetfteeltje ruit , word met zich te vernaeuwen rondachtig; deze vrucht is bruin of zwartachtig van kleur’, en verdeelt in verfcheide vakjes, die aen de punt’ open gaen , als zy ryp is , en eene groote mee- uigte zaden influiten, waervan yder als eene nier van gedaente , lievig , aen beide zyden platachtig, en afchgraeuw zyn, doch als men ze Iterk wryft, gaet ’er de eerde fchel af, wan- neer men dan eene tweede gewaer word, die glad en zwartachtig is ; men laet deze zaden droogen , en men bewaert ze in welgefloten doo- zen, want als ’er de lucht bykomt, verliezen zy hunnen reuk en kracht : de Egyptenaers noemen dit zaed Mofch of Abelmo/ch , dat is te zeggen Mufcusgraen ; het word voornamentlyk van de Reukbereideren gebruikt. Men moet ’t nieuw, geheel , wel gevoedt, vry flerk en aengenaem van reuk verkiezen ; het heeft veel fyne olie, en vlug zout in zich. De Egyptenaers gebruiken ’t inwendig, om ’t hart, de mneg, en de herfenen te verderken, en om ’tzaed te verwekken ; het geeft een’ aen- gennmen adem als men het kaeuwt; maer voor die de opdygingen onderworpen zyn, is het niet diendig. S E N E C I O. Senecio vulgaris , Park. Raii Hifh Senecio minor vulgaris , C. B. Pit. Tourflef. Senecio vulgaris , five Enger on , J. 13. Erigeron , Ger. Enger on fecundum , Dod. Senecium & herba pappa , Germ. In ’t Franfch S ene pon. In ’tNederduitfch Kntisknrid, Kruisivortel , Grindkruid. Is eene zeer gemeene plant , die een’ of vele ronde, gevoorde, fomtyds roodachtige, takkige delen fchiet omtrent een voet hoog, bekleedt met langwerpige bladeren , die inge. fneden, gctandt, over en wéér gefchikt , zou* der deeltje vad gehecht , donker-groen van kleur’ zyn, en met eeue dompe punt’ eindi- gen ; de bloemen waden op de toppen der tak- ken; yder is een trosje van veel gele darwyze gefchikte bloempjes : deze bloem verwelkt in een’ korten tyd, en in hare plaets komen zaden, die met witte kuifjes voorzien , en door den kelk van de bloem’ onderdeunt zyn, en te za-» men een wit hoofd maken; de wortel is veze- lig: deze plant wad in de velden , langs de wegen , in de hoven; zy bloeit in de Lente , heeft veel olie en waterdeelen, en middelmatig- lyk wezentlyk zout in zich. Zy is verzachtende , bevochtigende , ver- koelende , openende , wondheelende ; men gebruikt ze in afziedfeleu om in te nemen, en in dovingen en aersfpuitingen, Senecio, d fenefco , i^word oud, il^zvord wit, om- dat de hoofden of koppen van deze plant’ aen hun opperde wit worden wegens de kuifjes der zaden , en het hoofd van een’ ouden man verbeelden. Erigeron, ab %pt, Vere, & •yépuv, fenefcens ; als of men zeide , Grytjaerd der Ltnte , omdat de hoofden van deze plant’ in de Lente wit wor- den. Herba Pappa , quaji herba pappofa , omdat de hoofden van deze plant’ met veel kuifjes, of met eene witte wolachtige doffe , die men in ’t Latyn Pappus noemt, bedekt zyn. De naem van Papa, dien de kinderen eertyds aen hunnen vader gaven , komt van ’t zelve woord, omdat ’t hoofd van een’ ouden vader wegens de witheit zyner hairen naer het hoofd van ’t Kruiskruid , als ’tmet zyne kuifjes voor- zien is , gelykt. SENECTA ANGUIUM. Senefia. Seneïïus /Inguium, Exuvire / Inguium . Lcberis. In ’t Franfch De’pouille de Serpent. In ’t Nederduitfch V Uitgejchudde vel van eene Jlang'. Is een vel , dat de flang uitfchud , als zy vervelt; men vind het tudchen de deenen.in de aerde , en onder de wortels derboomen ; ’t welk van de adderen komt, acht men boven dat vau de andere (langen; het heeft een weinig vlug zout en olie in zich. Oooo 2 Men 0) Er» Men gebruikt het in een afweekfel of afkook- sel tegen de pynen der ooren , tanden , en oogen; fommige zwangere vrouwen dragen ’er van ai de lenden om de misdragten voor te ko- men , en aen de dyën om de baring te bevor- deren , doch het is ’er van geen vrucht. Senetta, a fmefcert, oud warden, omdat dit uit- fchudfel een oud vel is. Exuvia, ab exuo , i^entldeodmy, omdat de flang dit vel uitfehud. Ltberis , a XtS>ip>{. S E N E M B I. Senembi. i Iguana . ïs eene Amerikaenfche Haegdis omtrent vier voeten lang en een half breed , fomtyds grooter, fomtyds kleener; hare huid is bedekt met kleene fchubben van eene fchoone groene kleur’, met witte en zwarte vlekken geteekent; liaer hoofd is omtrent twee vingers lang; de oogen zyn groet, levendig, zwart; de bek en tong dik ; en de tanden kleen en zwart : in haer hoofd’ vind men kleene fleenen , en in haremaeg’ dikwils eenen Heen zoo groot als een ei ; haer hals is kort en dik : dit dier heeft 200 een taei leven , dat het zich, nadat men zyn vel afgeflroopt , en zynen daert afgefnedeu heeft , nog beweegt ; men moet het ver- fcheide flagen op den kop geven , wil men het dooden ; her verbergt zich in de hoo- rnen. De fleenen , die men in zyn hoofd vind , worden in ’t land zeer hoog geacht om den ileen in de nieren en blaes’ te verbreken*, de gift is eene drachma. SE N N A. Senna. Sena. Foluitn Oriëntale . 1 In ’t Arabifch Abalz.mtr. In ’t Franfch Senné. In ’tNederduitfch Zenebladers. Is een kleen langwerpig blad , dat men oh’s -uit verfcheide plaetfen brengt; het waf! op een’ kleenen heefler , waervan twee foorten eyn. S E. De eeifte foort word genaemt Senna Alexandrina , five foliis acutis , C. B. Pit. Tournefort. Sena , J. B. Raii Hift. Stna Alexandrina y Park. In ’t Franfch Senne Oriënt al of Senné de Levant. * Hy fchiet houtachtige Helen anderhalf of twee voeten hoog , waer uit over en wéér dunne ribbetjes of deeltjes fchieten, die aen beide zyden met langwerpige , fpirfe , tegen over elkander daende bladeren van eene geel- achtig- groene kleur’ voorzien zyn; de bloe- men bedaen uit vyf gele in ’t rond gefchikte blaedjes ; in hare plaets komen vliesachtige , kromme, platachtige zaedluvisjes , donker van kleur’, eenige zaden influitende , die meeden- tyds naer druive - korrels gelyken , zwart of wit zyn , en onder elkanderen door kleene fchutfeis van een gefcheiden worden ; deze zaedhuisjes worden Bollicult Senna genaemt ; de wortel is dun en lang. Dees heeder wad in O-odindië, Egypten , Alexandrië, Perfië, Ara- bic , iu zeer heete landen. De tweede foort word genaemt Senna Italica , Jive foliis obti'fis , C. B. Pit. Tournefort. Sena nojtras , Caefalp. Raii Hift. Sena Italica , Park Sena Fiorentina , J. ö. • Dees verfchilt van den voorgaenden, dat zy- ue bladers grooter , zenuwachtiger , eti aen Tt einde breed en (lomp zyn; hy wad in Italië eu op verfcheide andere plaetfen van Eu- ropa. By de Kooplieden vind men drie foorten van Zenebladeren ; de eerde en bede van allen word Zcnenladen van Seide genaemt, omdat ze te Seide ïn de Levant gekweekt is ; of ZenebUden rjan Pain, omdat de Zenebladers, die uit de Le- vant komen , aen den Grooten Heer eene fchat- tting geven, die de Turken Palte noemen. De tweede foort word Zenebladers van Altxandrïé of * Zie PI. XXL Fig. r. of van Tripoli gememt, omdat zy in dat land wad, zy is groen, ruuw, van weinig reuk; zy geeft minder verw als de vorige , en is van minder krachten. De derde word genaemtZenehladersvanMoccha,ovïi- dat men ze vanMoccha brengt. oïZenebladers vanPi- que, wegens degedaente van hare bladeren , want zy zyn fmal en fpits als eene piek , en eens zoo lang als de oprechteLevantfcheZenebladers. Deze laetfte foort is de flechtfte. De Levantfche Zenebladers zyn boven alle de andere te achten ; men moet ze verkiezen verfch , meed geheel of ’t ra in ft gebroken , van eene middelmatige grootte, zuiver , met de minde houtjes of doode bladeren daer on- der gemengt, zacht in ’t aenraken, geelachtig- groen, vryderk van reuk, een weinig lymach- tig en onaengenaem van fmaek , en ’t water fterk verwende. Men gebruikt ook de zaedhuisjes FoUiculi senna genaemt; deze moet men groot, verfch , geheel, en van eene groenachtige kleur’, naer ’t geel trekkende, verkiezen. De Zenebladers en hunne zaedhuisjes hebben veel olie en zout in zich. Zy zuiveren ’t lichaem door den doelgang van de zwartgallige en andere vochten , als •men ze in poeder of afweekfel gebruikt. Stnnn , [m Sena , quaft Sana, omdat dit blad goed is om de gezondheit weder te geven- SEPIA. Sepia, in ’tFranfch Secht oïBouJron, in ’tNe- dertluitfch Spaenjche Zeelaar, is een zeevifch, om- trent twee voeten lang , van dik e als eene groote Makreel , leelik, mismaekt, zeer naer den Veelvoet gelykende; op den rug is hy be- dekt met eene foort’ van fchubbe of been, die zoo groot als de hand, in ’t midden een duim dik, aen de zyden dunner, ligt, van boven hard, van onderen teer of voos , broos , zeer wit, en een weinig ziltig van fmaek is; men ■noemt het as Sepia, in ’t Franfch os de Sechc, in ’tNederduitfch Zeejchuim of Vifc-been-, de Goud-- en Zïlver-lmifls gebruiken ze om ’er vormen tot lepels en vorken van te maken : dees vifch beeft omtrent zyn’ hals eene blaes of zak ver- vult met een vocht, zwarter dan inkt , dat hy in de zee , als hy vervolgt word , ultfchiet , «m zich voor ’t gezicht der viflcheren te ver- bergen ; hy heeft aen zyn hoofd als twee ar- TTieu of fnuiten valt, die hem dienen om te -zwemmen , en te vatten ’tgeen hy krygen kan; behalven deze armen heeft hy nog zes kleene pooten boven op zynen fnuit, die als een pa- pegaeisbek gemaekt is , en twee onder aen, die grooter zyn. Hy leeft van kleene viflehen. Men vind hem omtrent de ftranden van den Oceaen en van de Middelandlche zee ; hy is goed om te eten ; teBourdeaux, Lions, Nan- tes , en in verfcheide andere Heden van Vrank- ryk word hy opgedifcht ; de eijers van dezen vifch zyn zoo groot als eene druif, en in eene groote meenigte als in een' tros by een gehoopt, en r’zamengehecht , donker-pners of zwart- achtig van kleur’ ; yder ei is bedekt met een dik vlies of omwindfcl, en door een bandje, dat een vinger breed lang is, onderfteunt; by al- dien men deze eijers opent , eer zy droog zyn , ontdekt men het jong vifchje zeer ge- maklyk in zyn geheel , en men kan zonder vergrootglas zyne oogen, zyn lichaem, ’tbeen dat hem bedekt, en reeds vry hard is, de zak of blaes, waer in ’t zwarte vocht befloten is, en verfcheide andere deelen van ’t dier on- derfebeiden; deze eijers vind men aen de zee- branden in troffen zoo groot als druivetroflen ; zy hebben bynaer geenen reuk noch fmaek, en in ’t droogen worden zy blaesachtig en zeer ligt. in de Geneeskunde gebruikt men de Vifchbeenders ; men vind ze van verfcheide grootte , zelden gaen zy die van eene mans hand te boven; men moet de dikfte, witfte, ligtfte, en broosfte verkiezen. Zy zyn afvegende , openende, opdroogen- de , goed om de vlekken van ’t aengezichc weg te nemen , de tanden lchoon te maken, de pis te verwekken , en om den fleen en ’rgraveel afte dry ven; de gift is van eene hal* ve fcrupel tot eene halve drachma. De eijers van de Spaenfche Zeekat bevor- deren, ais zy gegeten worden , de pislozing en de maendftonden. Men heeft de Spaenfche Zeekat Sepia ge- naemt , omdat zy als een’ bloedigen etter of vocht, die zoo zwart ais inkt is, uitfehiet, welken de Grieken mnrsiïór» noemen. SEPS. Seps , feu Sepedon , is eene foort van Slang*1 omtrent drie voeten lang , en naermate dik; haer hoofd is breed, de bek fpits; hare huid is afchverwig, en fomtyds roodachtig met wit- te vlekken geteekent; zy heeft vier kromme tanden; haer ftaert is kort; zy onthoud zich in het gebergte van Syrië en op verfcheide andere -plaedën ; hare beet is zeer vergiftig, en veroorzaekt in korten tyd eene groote ver- rotting aen ’tdeel, waer op de dood volgt, by aldien men niec fchielyk middelen in "t werk fielt; deze beftaen in het gekwetfie lid fterk te binden boven de beet , zoo het O o o o 3 gebon- 6f6 S E. gebonden kan worden, ’t hoofd van ’t dier te verpletteren, en het op de wond te leggen ; zyne lever en hart den lyder te eten te geven , en hem vlug zout van Adderen, of, by gebrek van dat , Theriaek te laten innemen : de- ze Slang heefc veel vlug zout en olie in zich. Zy heeft de krachten van de Adder. Seps , feu Sepedon , a vl.ntu , putrejatcre , omdat de lieek van deze Slang’ eeue fchielyke verrot- ting aen ’tdeel veroorzaekt. S E R I N U S. Scrinusi Gryllos. Acanthis, SpiHus ligurims. In ’t Franfch Serin. Is een vogel van grootte als eene Mufch, en zeer aengenaem door zynen zang^ hy komt voort in Vrankryk; doch men brengt ’er uit de Kanarifche Eilanden, die de bede geacht zyn; hy heeft veel vlug zout en olie in zich. Hy is , als men hem eet, goed voor de val- lende ziekte. De Franfche naem Serin komt , zegt men , van ’t Franfch Sereine , in ’t Nederduitfch Meermin , omdat dees vogel een zoet geluid, als dat van de Meerminne, geeft. SERIPHIUM ABSYNTHIUM. Abfynthium Jeriphium Galticum , C. B. Pit. Tournefort. Abfynthium feriphium 'vulgö diiïum , Cara. in Matth. A bjynthium feriphium N ar bonen fe , Park. Afbynthium feriphium tenuif otium mant mum Narbonenje , J. B. Rail Hift. Is eene foort van Zee-Alfem, of eene plant, die verfcheide, houtige, witte, takkige delen fchiet anderhalf voet hoog, voorzien met vele zeer fyn gefneden bladeren, bleek - groen van kleur’ , ziltig en bitter van fmaek; de bloemen en zaden zyn als die van den gemeenen Allem: deze plant wad by de Middelandfche zee, in Languedok , en in Provence ; zy heeft veel olie en wezentlyk en vad zout in zich ; fommi- gen meenen , dat deze foort van Alfem de Ab- fynthium Santonkum vulgart zelve isj doch in den Koningklyken Tuin te Parys maeltt men ’er eene onderfcheiden foort vau. S E. Zy is goed om de maeg te verfterken , de vertering te helpen, de pis en de tnaenddon- den te verwekken, ’t vergift te vvederdaen, als een afkookfel of afweekfel , of als eene con- ferf gebruikt ; men doet ze onder aefsfpuitin- gen tegen ’t kolyk en tegen de wormen, ook legt men ze op den buik. S E R P E N S. Serpens. Serpuia, Anguis. Coluber . In ’t Franfch Serpent of Couleuvre. In ’t Nederduitfch Slang . Is een kruipend gedierte of dat zonder poo- ten langs den grond kruipt; het is doorgaans een arm lang, rond, twee duimen dik, doch men vind ’er grooter, en kleener; zyn hoofd is plat, en gedrongen ; de bek is met kleene fcherpe tan- den voorzien ; de tong is lang, dun, fyn, aen ’t einde geklooft , zwartachtig vau kleur’; de- ze tong fchiet het uit met zoo eene groote kracht, dat zy zoo rood fchynt als vuur; zyne huid is met verfcheide kleuren geteekent; het onthoud zich in de bofichen, en in woefle en fleenachtige plaetfen ; het leeft van planten, wormen , en muizen ; daer zyn verfcheide foorten van; zy vervellen alle, en fchudden hare huid in den Herfft en in de Lente uit; hare beet is vergiftig en doodelyk , indien men die niet te hulp komt; de middelen daer tegen beftaen in het gekwetile deel boven de wond zeer fterk te binden , zoo het gebonden kan worden, bet gepletterde hoofd van het dier op de wond te leggen , zoodra het zal konnen gefchieden , den lyder zout van Adderen of Theriaek in te geven, en hem de lever en ’thart van de Slang’ te laten eten ; het heeft veel vlug zout en olië in zich. Zyn vleefch , lever , en hart zyn zweetdry- vende , goed om de kwaedaertigheit der voch- ten tegen te ftaen , de afgaende koortfen te ver- dryven , het bloed te zuiveren , en de pis te verwekken ; men laet ze droogen , en mnekt ze tot poeder; de gift is van eene halve fcrupel tot eene drachma. Zyn vet is ontbindende, goed tegen de jigt, en om het gezicht te verfterken, als men ’er de kanten der oogen mede ftrykt. Op den Cupferberg in ’t Hoogduitfch te kennen gevende Koperberg , vierentwintig uren van Stokholm in Zweden vind men Slangen, die van kleur’ S. E. S E. kleur’ als rood koper, yder omtrent een voet lang , een of twee duimen dik , weinig ver- giftig, en met eene fchubachtige brooze huid bedekt zyn; het geen byzonderlyk indezefoort’ van Slangen valcaen temerken, is, dat zy, wan- neer men ze met een dokje of ander hard lichaem flaet , als glas breken , en gebro- ken zynde zich nog een’ geruimen tyd bewe- gen even gelyk de andere Slangen , die men in ftukken gelheden heeft; by aldien zy flerven zonder dat zy gellagen zyn geweeft, blyven zy broos, totdat zy verrotten; de reden van hare broosheit meen ikdeze tezyn, omdatzy zich met koperroedige fappen of andere voedzelen on- derhouden hebben , vvaer door hare zelfdandig- fceit, voornamentlyk aen de buitende zyde, bui- tengewoonlyk verdikt , en verhardt is geworden. Serpens , qtioa Serpat ; dit kruipend dier heeft men Serpens genaemt , omdat ’t voortkruipt.- SERPYLLÜM. Serpyllum, in ’t Franfch Serpolet , in ’tNeder- duitfch &uendel , Wilde Thym , Onzer Vrouwe Bed- flroo , is eene plant, waervan verfcheide Poor- ten zyn; doch ik zal hier alleen van die fpre- ken, welke de geachtfle, en in de Geneeskunde meed in gebruik is; zy word genaemt Serpyllum, Brunf. Trag. Fuch. Serpyllum vulgare minus , C. B. Pit. Tour- nef. Serpyllum minus, flor e albo & flore purpurco , Tab. Serpyllum •vulgare , Doel. Ger. Serpyllum milgare repens , Cluf. Hifi. * Zy fchiet verfcheide kleene, vierkante , harde , houtachtige , lage , roodachtige , en een weinige ruige delen , waervan eenige eene hand hoogte regt op daen , andere langs den grond kruipen, en hier en daer zich aen de op- pervlakte van de aerde door dunne vezels vadhechten; de bladers zyn kleen, groen, en een weinig breeder dan die van de Thym; de bloemen waden op de toppen der delen, zyn kleen, op de wys van een hoofdje gefchikt, purperachtig of wit van kleur’; yder der zel- ve is eene pyp van boven in twee lippen ge- fneden, en door een’ kelk, die als een horent- je gemaekt is , onderdeunt ; als deze bloem is afgevallen, komen ’er hynaer ronde zaden te voorfchyn , die in een zaedhuisje , dat de bloem tot een’ kelk gedient heeft, bedotea *f7 zyn; de wortel is zeer fyn en vezelig: deze plant wad op onbebouwde , bergachtige , droo- ge, ruwe, zand- en deenaclrige plaetfen , en op de velden ;. zy bloeit in de Meimaend, heeft een’ zeer aengenaraen reuk, en een’ fcherpen fpeceryachtigen fmaek ; zy heeft veel olie , die half fyn is , en vlug zout in zich. Zv is openende, goed voor ’thoofd, tegen de opdygingen, verderkt de maeg, wederdaet ’t vergift , verwekt de maenddonden en de pislozing, is goed voor de vallende ziekte, en fuizelingen. Serpyllum. Gr&ce , 'IprrvXXop, abïpiru, [erpo, om- dat deze plant langs den grond kruipt. SERRATULA. Serratula , Dod. C. B. J. B. Raii Hift. Ser rat ula pmpurea , Ger. Serratula vulkans, flore purpt/reo , Park. Serratula tiniïoria , Tab. Jacea ne morenfis qua Serratula vulgo , Pit. Tournefort. Cerretta , fiue Serretta , Ctef. * Is eene foort van Jacea, of eene plant, die uit haren wortel’ langwerpige , bree- de bladers fchiet, grooter dan die van Be- tome, aen de kanten getandt of uitgekerft, don- kergroen van kleur’; haer deel fchiet twee of drievoeten hoog op , is regt, vad, gevoort, roodachtig, omtrent haren top zich in verfchei- de takken verdeelende, die bladers dragen, als die van ’t Schurftkruid ingefneden , en verfchil- lende van de betredende ; de bloemen waden op de toppen der takken , op kleene, langwer- pige gefchubde hoofdjes vad , makende yder een’ tros purperachtige bloempjes, die van bo- ven wyd uitgebreidr, en in riempjes gefneden zyn, gelyk in de andere foorten van Jacea; als deze bloem is afgevallen, komen ’er zaden in hare plaets , waervan yder met een pluisje voorzien is; de wortel is vezelig, en wat bit- ter van fmaek: deze plant wad in de bodchen, weiden , en op donkere en vochtige plaet- fen; zy heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Zy is wondheeleBde , goed tegen de kneu- zingen , en voor die van eene hoog e gevallen zyn ; zy ontbind het geronnen bloed, zuivert, droogt, en dilt de pyn der ambeijen, ais zy ge- kneud , en daer opgelegt word : zy is ook goed voorde fcheurzelen; men gebrnikt ze uit- en inwen* * Zie PI. XXI. Fig. 2. • Zie PI. XXI. Fig. 3. 6f 8 S E. inwendig ; haren wortel geeft men in poeder in; de gift is van eene fcrupel tot eene drach- ma. Serratula , quafi ferra parva , als of men zeide , tent l(leene z.aeg, omdat de bladers van deze plant’ als eene kleene zaeg getande zyn. SESAMOIDES. Sefamoides fruiïu Jlellato , Pit. Tournef. Refeda L war ia foLiis , C, 13. In ’t Franfch Sefamoïde. Is eene plant , die een’ deel fciiiet ander- half voet hoog, rond, en in takken zoo lang als eene hand verdeelt , die met zeer fmalle , en lange bladeren als die van de Linaria bekleedt zyn ; yder dezer takken eindigt op de wys van eene air, waeraen kleene mofchachüge, gerimpelde, bleeke of geelachtige bloemen vaft zyn , waer op kleene vruchten volgen, die als roosjes gemaekt, darwyze gefneden , en vol kleene bleeke zaden zyn; de wortel is een weinig lang en wit; deze plant wad in warme, berg- en zandachtige landen , als op ’t Pyre- neefch gebergte. Zy word afvegende , en ontbindende ge- acht. Sefamoides, a Sefamo, omdat men eenige over- eenkomt tulTclien de foorten van de Sefamïies met de Sefatnum gevonden heeft. SESAMUM, Sefatnum , Dod. C. B J. B. Raii Hifi. Sefama , Cmfalp. Sempfem , Alpino. Digitalis Oriënt alis Sefamum dicta , Pit. Tournefort. In ’t Franfch Scfame of Jugeolinei * Is eene foort van Vingerhoedskruid , of eene plant , die een’ deel ofhalm gelyk de Ferula fchiet, anderhalf voet hoog, regt, dyf, dikker en takryker dan die van de Gierd; de bladers zyn langwerpig, fpits, dik, roodachtig- groen van kleur’, fommige getandt , andere geheel; de bloemen komen uit den fchoot der bladeren ; zy zyn groot , langwerpig , van boven wyd uitgebreidt , hebbende wegens hare gedaente * Zie PI. XXI. Fig. 4. S E. eenige overeenkomt met een’ vingerhoed, wie van kleur’; inbare plaets komen gele vrach- ten ; deze zyn hoekige doppen , waervan yder in twee huisjes verdeelt is, vo! lang- werpige of eironde, witte, mergachtige zaden, die oliachtig, zoet van fmaek, en een weinig voedzaem zyn ; door perfing krygt men ’er eene olie uit , die goed is om te eten en te branden. Deze plant wad in Syrië, Kandiè', Alexandrië, en Indië; zy geeft veel zaed. De Egyptenaers gebruiken deze plant in eene ftoving tegen ’t zydewee, moeijelikheit in de ademhaling , tegen de oogoutdeking , om de krioed - gezwellen te verzachten, en in aers- fpuitiagen tegen 't kolyk , om den buik te verzachte» , en om de maenddonden te ver- wekken. Haer zaed word gelyk de Gierd tot voed- fel gebruikt ; zy is goed om te bevochtigen , te verzachten, week te maken, te ontbinden, de pynen te dillen, en om ’t zaed re vermeer- deren. Hare olie is verzachtende , ontbindende , en goed voor de zenuwen , uitwendig ge- bruikt. Sefamum damt af van Sempfem , een Egyp- tifch woord , dat het zelve beteekent ; in ’tGriekfch noemt men ze S E S B A N. Sesban , Alpin. Sc Cluf. ad Garz; Se ban , Jive Sesban Indiaan , Cam.’ Seysban , Honor. Behi. Galega JEgyptiaca , filiquis articulatis , C. B. Is een Egyptifche heeder, zoo groot als de Myrtusboom , wiens takken regt, hol , en vol merg zyn; de bladers zyn kleen , langwerpig , fmal , vettig, bleek-groen van kleur’, hebben» de eene kleene rib in hun midden; de bloemen zyn trosvvyze gefchikt en bynaer als die van de Brem ; deze worden van peulen gevolgt, die langer dan een vinger, zeer fmal en fpits zyn , hebbende langwerpige zaden in zich , die eenigzins naer die van ’t Griekfch Hooi gely- ken, en fcherp en prikkelende van fmaek zyn; dees heeder wad in de heggen. Het zaed verderkt de maeg, helpt de verte- ring der fpyzen , duit de buikloopen en de maenddonden, als het ingenomen word. SE SE- S E. •SI. €fs> S E S E L I. S I D E R I T I S. , C. B. Raii Hift. . . ^ . Ad. Icon. Sej'ëii MaJJïlienfe. 'folio fosniculi crajjwre, Adr. Tetrahit , Lugd. Lobel. Her ba Judaica , Gefn. Col, Fosmculum petraum , Tab. In ’tFranfch Crapaudine. In ’t Franfch Jf/dï * Marfeille , of jFVkok# /crfw. In ’tNederduitfch Glidkruid . -Sf/f/i MaJJtlienfe , Ang. Dod. , Sefeli MajJïlienfe foer.iculi folio , rjuod Dwfcori- dis cenfetiir , C B. TïrPMiriillltïl tOVtUOUlftl % I* 13* xlt. 1 OUmCi* niaenris vuigans^ uer. S ideritis vulgaris hirfuta erctla Sideritis 'vulgaris birfuta , J. B Sideritis , five Ferrummatrix , * Is eene foort van Venkel, of eene plant, die een’ deel fchiet , welke een of anderhalf voet hoog, gedreept , vol wit merg is, en zich, zoodrahy uit zynen wortel' komt, inver- fcheide takken verdeelt, dieftevig, gekronkelt, geknoopt, vry dik, en van een verfpreidt zyn; de binders gelyken naer die van de Venkel , maer zy zyn wat dikker, korter, harder, en verder van malkatideren daende , van kleur’ bynaer als die van de Dille; op hare toppen draegt zy zonnefchermen , waer op kleene bloemen daen van vyf rooswyze gefchik- te blaedjes , wit of fomtyds purperachtig van kleur’. Als deze bloem afgevallen is-, word haer kelk eene vrucht, uit twee langwerpige zaden t’zamengedelt , die rondachtig op den rug , gevoort , platachtig aen de andere zy de , in gedaente die van de Venkel naerby komende, bleek graeuw van kleur’ , zeer (pe- ceryachtig van reuk, en zeer fcherp van fmaek zyn ; de wortel is lang , fomtyds een vinger dik , en wit. De geheele plant heeft een derken en aengenamen reuk. Zy wad op zandachtige plaetfen, in warme landen, als inLanguedok, Provence, en om Marfeille; haer zaed word in de Geneeskunde gebruikt ; men brengt het ons droog. Het moet van eene middelmatige grootte , verfch , zuiver , zwaer , van een’ goeden reuk , fcherp en fpeceryachtig van fmaek gekozen worden ; het heeft veel fyne olie , en vlug zout in zich. Het is infnydende , verdryvende , openen- de, goed voor ’t hoofd, om ’t vergift te we- derftaeu, voorde vallende ziekte en duiptrek- kingen. Men gebruikt haren wortel tegen de zelve ge- breken. Is eene plant , die vierkante , ruige, ged- achtige delen fchiet anderhalf of twee voeten hoog; de bladers daen tegen malkanderen over langs de takken ; zy zyn langwerpig , ruig , aen de kanten getandt of uitgekerft, gerimpelt, t’zamemrekkende en wat fcherp van fmaek; de bloemen zyn bekswyze, en als ringen of dralen en by verdiepingen langs de delen gefchikt, wit van kleur’ naer ’t geel trekkende, en me roode dippen geteekent; yder verdieping dezer bloe- men word van twee bynaer ronde bladeren on- derdeunt , die dikwils als eene hanekam inge- fneden zyn, en van de andere bladeren, die lager waden , verfchillen ; yder dezer bloe- men is eene pyp , van boven in twee lippen gefneden, en door een’ kelk, die als een ho- rentje gemaekt is, onderdeunt. Als deze bloem is afgevallen , komen ’er vier langwerpige zwarte zaden , die in een zaedhuisje, dat de bloerne tot een’ kelk verdrekt heeft, befloten zyn; de wortel is houtachtig. Deze plant heeft een’ reuk bynaer als dien van de Doove Nete- len; zy wad op ruwe, berg en zandachtige plae’.fen; zy heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Zy is afvegende, wondheelende , t’zaraen- trekkende , goed voor de fcheörzelen , en wonden ; men gebruikt ze uit- en inwen- dig. Sideritis, aa-iS^pof, ferrum, omdat men meent, dat deze plant diendig is tot ’t genezen der wonden, die door ’tyzer gemaekt zyn. Men noemt ze Ferruminatrtx om. de zelve re- den. Herba Judaica , omdat de Joden deze plant eertyds in de Geneeskunde in gebruik brag’ ten. * Zie PI. XXI. Fig. 5. Pppp SILEX, 66o SI. S L SILEX. Silex, in ’t Franfch Caillou , in ’tNederduitfch i{e ijletn , is eene foort van (leen , harder dan Marmer, effen, glad, zacht in ’t aenraken , vad, zwaer, en van verfcheide kleuren, die op verfcheide plaetfen , als in demynen, op de bergen , in de aerdens met ’tzand, en in de rivieren groeit ; daer zyn verfcheide foorten van; men bereid ze met die dikwils gloeijende te maken, en in water of azyn uit te dooven, om ze murw te maken, dan wryfc men ze. De bereide Keideenen worden goed geacht tegen den (leen, ’t graveel, en om de verdop- pingen weg te nemen, als ze ingenomen wor- den ; doch ’t fchynt my toe , dat zy eerder bekwaem zyn de deenen in ’t lichaem te ver- meerderen dan te verminderen; tot ’t zuive- ren der tanden gebruikt men ze met nuttig- heit. In ’tland van Medoc in Guienne vind men eene foort van Keideen in ’t zand , die zeer hard, glad, kridallyn , gemeenlyk zoo groot als eene hazelnoot of als eene muskaetnoot , wit, blinkende is, en die geflepen zynde glin- ftert als een diamant ; ook maekt men ’er valfche diamanten van. Silex komt van t Hebreeuwfche woord Selag, dat ’t zelve beteekent. SILIQUA, five C E R A T I A. Siliqua edulis , C. B. Pit. Tournef. Siliqua dulcis , Jive vulgatior , Park. Siliqua arbor , five Ceratia , J. B. Raii Hift. P nis S. Joamis , Germanis & Belgis. Ceratia filiqua , jive Ceratoma , Ger. Caroba ojjcinarum , Ceratoma , Dod. Cerata vel filiqua , Ad. Lob. Ceraunia filiqua , Theophrafti. In ’t Franfch Carouge . In ’t Nederduitfch St. Jansbrood. * Is een boom van eene middelmatige groot- te , fchietende vele groote, en wyd uitgebrei de takken , voorzien met langwerpige blade- ren , naer die van den Terpentynboom gely- kende, doch zy zyn grooter, dik, vol ade- len, en hard; de bloemen bedaen doorgaeus • Zie PI. XXI. Fig. 6. uit vyf helmflyltjes , die uit de uitfnydfelen van den kelk voortkomen; als deze bloem is afgevallen , komt ’er eene peul in hare plaets, die fomtyds een voet lang , een duim breed , zeer plat, donker-rood van kleur’, van eene mergachtige en als vleezige zelfdan- digheit, en overdwers met eenige deuken of holletjes voorzien is, in yder der welke eenplat zaed gevonden word, dat vry wel naer dat van Caffia gelykt , doch wat kleener is. Dees boom wa(l in ’t Koningkryk van Napels , op verfcheide plaetfen in Spanje, Kandié, en Oodindië; zyne peulen nog groen of zelfs ryp zynde hebben een’ onaengenamen fmaek; maer als men ze laet droogen , worden zy zoet en goed om te eten. De bladers van ’t St. Jansbrood zyn t’zamen- trekkende. De vruchten of drooge peulen zyn openen- de, goed voor de bord, om de buikloopen te duiten , en de pislozing ie bevorderen , als zy in een afkookfel gebruikt , of gegeten worden; men trekt uit die , welke nog niet gedroogt zyn, een honigachtig fap, dat men gebruikt te- gen den hoed, de zode in de maeg, en om wat loslyvigheit te maken. Siliqua , a h^noja , omdat vele peulen houtige baden hebben. Dezen boom heeft men Siliqua genaemt, om- dat hy peulen of fchellen, in ’t Latyn Siliqua ge- naemt , tot zyne vruchten heeft. Ceratoma , Ceratia , Cerata, Ceraunia , a xtprts , tornu , omdat de vrucht van ’t St. jansbrood bynaer de gedaente van een’ horen heeft. SJLIQUASTRUM. Sïliquajïrim , Caft. Dur. Pit. Tournef, Siliqua jylvejlris rotundifolia , C. B. Siliqua jylvejlris & Jatua , & arlor amo- ris , Caft. Arbor Judre, Bellonii. Fabago,five Süiqiiaftrum , Bellon. Gdh. hort. Ceratia agrejlis , Eid. In ’t Franfch Gainier . In ’tNederduitfch Judas-Boom. Is een kleene boom of heeder, fchietende takken , die wyd van malkanderen daen , en met een* donker- purperachtfgen bad’ bedekt zyn; de bloemen waden, en ontluiken in de Lente voor zyne bladers ; zy zyn van gedaente als die der peulvruchten, fchoon , aengenaem, purperachtig, vele by een gehoopt, aen korte voet- voetfteeltjes vaft, en zwart, beftaende yderuitvyf blaedjes, waervan twee, die onder aen de zy- de ftaen, de bovenfte in grootte overtreffen , gefchiedende het tegendeel in de bloemen der andere planten , die naer die der peulvruch- ten gelyken; zy zyn zoet, en wat zuurach- tig van fmaek; als deze bloemen zyn afgeval- len , komen ’er peulen of fchellen in hare plaets , die omtrent een half voet lang, zeer plat, vlies- en purperachtig zyn, fluitende in zich bynaer eironde , harde zaden, wat groo- ter dan die der Linzen; de bladers waflen en- kel en over en weder langs de takken, zyn rond «ils die van de Afarum , doch veel grooter , vol aderen , van boven groen , van onderen witachtig. Dees boom waft in warme landen by de beken, in de dalen, en heggens. De peulen zyn t’zamentrekkende. Siliquaftrum, omdat de peul van dezen boom die van ’t St. Jansbrood , Sitiqua genaemt, in gedaente naerby komt. Gaimcr , omdat zyiie peulen als meflefcheeden gemaekt zyn. S I M B O R. Simbor tnangianam , five Cornu Aids , Bontii. Is eene Indiaenfche plant , die de gedaente van Elantshorenen zeer wel verbeeld ; zy waft naerby de zee, voornamentlyk in ’tKoningk- ryk Bantam; men ziet ’er geen’ anderen wor- tel aen als eene weeke voosachtige ftoffe , waer uit zy voortkomt; om ze te doen groei- jen is het niet noodig haer in de aerde te leg- gen , het zal genoeg zyn haer op een’ fteen of in ’t hol van een' boom te plaetfen. Men zou- de deze plant onder de foorten van Sempervi- •jum konnen tellen, nademael zy in den win- ter zoo wel als in den zomer groen blyft ; de bladers zyn die van onze witte Leliën ge- lyk, van eene flymerige zelfftandigheit , en bit- ter van fmaek. Deze plant is weekmakende en ontbindende; zy maekt een open lyf, en dood de wormen , als men ze gekneuft op den navel legt; men gebruikt ze ook in pappen om de koude ge- zwellen te verdryven. S I M I A. Simia. Simuis. Jn ’t Franfch Sdige. In ’t Nederduib'ch A ep. Is een viervoetig dier, doorgaens zoo groot als een Hond, en fomtyds grooter, bedekt met eenvry dik hair, dat bruin, doch meeft ros is, en naer ’t groenachtig trekt ; zyn wyfje word in ’t Franfch Guenon , en zyn jong Guenon of Guenucbe ’ genaemt ; hy heeft eenige overeen- komft met den menfch, en aept hem naer zoo veel hy kan ; zyne oogen , wenkbraeuwen , neusgaten , tanden , en ooren zyn als die der menfchen ; aen zyne borft heeft hy twee te- pels als een menfch; zyne voorde .pooten zyn als armen en handen met vingeren en nagelen, die hy gebruikt bynaer als wy de onze ; zyn ftaert is lang ; hy komt voort in de Oofter- fche Landen, in Lybië, Mauritanië, op ’tge- bergte Caucafus , omtrent de Roode zee , in Egypten, ./Ethiopië, en Indië ; daer zyn ver- fcheide foorten van , welke de oude Natuur- kenners tot twee hoofdfoorten hebben gebragt, te weten in Apen met een' ftaert, en in Apen zonder ftaert; de eerde noemden zy Cercopuhe - ci , in ’t Nederduiifch Meerkatten-, die geenen ftaert hebben, verfchillen alleenlyk van de eer- de hier in , dat zy van dat lid berooft zyn ; deze laetfte worden doorgaens zeer groot ; de Aep leeft van kruiden , tarw , fpinntkop- pen , en vruchten; hy drinkt wyn ; als zyn wyfje jongen heeft , houd zy die in hare ar- men , en geeft ze de borft, gelyk eene minne aen haer kind : dit dier is boosaertig en ver- raderlyk als ’t niet getemt is; het fchiet toe, en valt op eenig deel van ’t lichaem aen , waer in het de tanden vry diep zet , om ’tgeheele ftuk mede te nemen; het heeft veel vlug zout en olië in zich. Zyn vleefch is t’zamentrekkende. Zyn hart gebraden en gegeten zynde meent men goed te zyn om ’t geheugen te verfter- ken. Zyn vet is ontbindende , en goed voor de zenuwen. InBrafilië, en op verfcheide andere plaetfen in Indië vind men eene foort van kieenen Aep, in ’t Franfch Sagouin , in ’t Nederduitlch Braji- liaenfche Meerkat genaemt; dees is zoo groot als een Inkhorentje , zyn hair is doorgaens geelach- tig , fomtyds graeuw of gefchakeert; dit dier is van zoo een’ teêren aert , dat de minfte kou- de het doet fterven. In Brafilië vind men nog eene andere foort van kieenen Aep, dien de Inwoonders Macag noemen ;hy is grooter dan de even voornoem- de, en zyn hair is bruiner; dit dier weent al- tyd , en aept alles naer , dat hy ziet doen , ge- lyk de andere Apen. Daer is nog eene foort van kieenen Aep in ’t Franfch Sapajou genaemt, die zeer fraei is; Pp pp 2 zyne zyne lichaems geftalte is kleen en teer bynaer als die van een kleen Inkhorentje , hy is bedekt met een ros of geelachtig hair; zyn aengezicht is doorgaens wit , zyne kin zwart , en de oogen zyn zeer groot; hy is vlug, aengenaem en ftreelen- de, vriendelyk, doch diefachtig; hy'is alzoo koudelyk als de Sagouin ; men vind ’er op ’t Ei- land Cayenne in Nieuw Vrankryk, en op ver- fcheide andere plaetlen van Amerika. De vader Lodewyk le Comte Jefuit verhaelt, in zyne * Gedenklchriften van den tegenwoor- digen ftaet van China, dat hy, van China naer de Kuft Coromandel trekkende, in de engte of ftraet van Malakka, groote Apen gezien had, die ten minden vier voeten hoog zyn , en natuurlyk op hunne achterfte pooten loopen , die zy een weinig buigen gelyk een hond, dien men heeft leeren danfen; zy gebruiken , zegt hy, gelyk wy, hunne beide armen; hun aengezicht is bynaer zoo wel gemaekt, als dat van de Wil- den aen de Kaep de Goede Hoop ; maer ’tlyf is geheel met eene witte, zwarte of graeuwe wolle bedekt; voor ’t overige is ’tgelchreeuw van dezen Aep volkomentlyk als dat van een kind ; zyne uiterlyke daden zyn zoo menfche- Jyk, en zyne driften zoo levendig en kennelyk, dat domme menleken hunne gevoelens en wil naeuwlyks beter konnen uitdrukken; vooral fchy nt hy van een’ zeer minzieken aert;en om zy- ne genegenheit aen de menfehen, die hy kent en bemint , te toonen, omvat en kud hy ze met zulk eene blydfchap , dat ’t wonderlyk is. Zy hebben nog eene beweging, die men in geen dier vind , en den kinderen zeer gemeen is , te weten, van blydfchap of fpyt met de poo- ten te dampen, als men hen geeft of weigert ’tveen zy met eene derke drift begeren ; hunne ligt- en vlugheit is ongeloofiyk; het is niet alleen vermaeklyk, maer bynaer wonderlyk hen langs, het touwwerk van een fchip te zien loopen , alwaer zy fotmyds fpelen , als of zy van het flin- geren op de koord hun byzonder werk gemaekt hadden, of gelyk onze Koordedanfers om’tge- zelfchap te vermaken waren betaelt geweed; dan eens aen eenen arm hangende dingeren zy heen en weêr als achteloos om zich te beproe- ven , en draeijen vervolgens fchielyk en zeer fncl rondom het touw, als een rad of dinger, dat men aen den gang geholpen had; dan eens het touw met hunne vingeren , die zeer lang zyn, beurtelings vattende, en hun lichaem in de lucht latende hangen , loopen ze uit al hunne macht van het eene einde naer 't andere , en komen met de zelve fnelheit wederom ; geene gedaente is ’er, of zy nemen ze aen, en * Tom. a. Letu 6. geene betveging, of zy verrichten ze, dan eens' boogswyze zich neêrleggende, dan als een kloot in een rollende, dan met handen, pooten, en tanden ergens aen blyvende hangen, volgens de verfcheide aperyen , die hun eigenzinnig denk- beeld hun oplevert, en die -ze op de vermaek- lykfte wys uitvoeron : doch hunne vlugheit, om van ’t eene touwwerk op ’t andere , dertig of vyftig voeten van elkander ftaende , te fprin- gen , fchyut nog wonderlyker ; ook om ’er ons nog meer in te vermaken , zonden wy ’er vyf of zes fcheepsjongens op af, die in deze ioort’van oeffening’ bedreven, en zelfs gewoon waren langs ’t touwwerk te loopen, en te klau- teren; dan maekten onze Apen, om deze jongens naer te doen, zulke wonderlyke fprongen , en lieten zich zoo behendiglyk langs de maften, ree, en het touwwerk van ’t fchip af, dat zy eerder lchenen te vliegen dan te loopen , zoo zeer overtreft hunne vlugheit alles , dat wy in de andere dieren gewaer worden. Simia, Stmttis , uo;, Jimus , platneus , omdat de Aep een’ platten neus heeft Cercopïtbeci , a xegtuii , cauda , c? xi8ti>ccs , S irnia , als of men zeide , Simia caudata , Aep met een’ ftaert. SIMIA MARINA. S irnia marina JEliani . In’t Franfch Singe de mer. In ’t Nederduitfch Zee- Aep. Is een lange kraekbeenige vifch , in zyn wezen en kleur’ naer een’ Aep gelykende, hy is bedekt tnet eene fchael zoo hard als die van eene Schildpadde; dees vifch komt voort in de Roode zee, waerin hyzoo fnel zwemt, dat hy fchynt te vliegen ; men weet niet, dat hy in de Geneeskunde van eenig gebruik zy. S I N A P I. S inapi, in ’t Franfch Moutardt , in ’t Neder- duitfch Mofiaert , is eene plant, waer van drie voorname foorten zyn. De eerde foort word genaemt S inapi, Ang. Ger. Diofcor. S inapi rapi folio, C. B. Pit. Tournef. S inapi fativum , Ger. S inapi $ I. S h 661 Sinapi fiilifitJ latiufculd glahrd , femine Yuffo , Jive vulgare , J. B. Raii Hift. Sinapi bortenj e , Cord. in Diofc, Sinapi fativum prins , Dod. Sinapi fativum rapi folio. Park, * Zy fchiet bladers , die van de Rapé gelyk, doch kleener en ruwer; de (teel groeit vier of vyf voeten hoog, is rond, ruig, in verfcheide takken verdeelt, en voorzien met kleene gele bloemen, die uit vierblaedjes beftaen, en kruis- wyze gefchikt zyn ; als deze bloemen zyn afgevallen , komen ’er peultjes in hare plaets, die vry kort, hoekig en fpits zyn, ver- vult met bynaer ronde , rode of zwartachcige zaden , van een’ fcherpen en bytenden fmaek; de wortel is houtachtig, broos, wit, en met vezelen voorzien. De tweede foort word genaemt Sinapi Apii folio , C. B. Pit. Tournef. Sinapi primum , F u c h . Sinapi album , Ger. Sinapi fativum, Lugd. Sinapi filiqud hirfutd Jemine albo vel ruffo , J. B. Raii Hift. Zy fchiet een’ takrykeu, ruigen, ledigen (teel, twee voeten hoog ; de bladers zyn als die van de Rapé, gefnippelt, voornamentlyk de onderfte , voorzien met hairtjes en kleene doornen;de bloe- men zyn gelyk als die van de voorgaende foort’, doch aen langer voetfteeltjes valt, van een’ aen- genamen reuk; als de bloemen voorby zyn , volgen ’er ruige fpitfe peultjes , vol by- naer ronde, witte, fcherpe zaden; de wortel is enkel , eene hand lang , een vinger dik , hout- achtig, wir, met verfcheide lange vezelen voor- zien ; deze twee foorten van Moftaert kweekt men op de akkers en in de tuiuen. De derde foort word genaemt Sinapi fylvejlre , Dod. Lugd. S napi tertium , Matth. Caft. Sinapi Erucne folio , C. B. Pit. Tournef. Eruca , five Rucula marina minor & Sinapi 9. Trag, Deze verfchilt van de tamme Moftaert hier in , dat zy kleener is , dat hare bladers naer • Zie PI. XXI. Fig. 7. die van de Rakette gelyken , en dat haer zaed roodachtig is ; zy waft op ruwe, fteenachtige, vochtige , en aen ’t ftrand gelegen plaetfen. De Moftaertzaden hebben veel wezentlyk zout en olie in zich; men gebruikt ze in de Ge- neeskunde. Zy zyn infnydende, verdunnende, openende, goed om den etens luft te verwekken, ’t flytn- te verdunnen , den fteen in de nieren te ver- gruizen; men gebruikt ze in de derdendaegfche koorts’, droefgeeftigheit, tegen de fcheurbuik, om het niezen te bevorderen , de gezwellen te verdryven, en de ettergezwellen te doen rypen; men gebruikt ze tot poeder gemaekt uit- en in- wendig; hier van legt men op de fchouderbla- den , waer op men koppen met fchervingen gezet heeft , om den lyder lam of beroert zynde wakker te maken ; dit noemt men finapif. mus; het werkt zeer fterk. Uic het wel geftooten Moftaertzaed perft men eene olie , die goed is in de lamheit, en om de koude gezwellen te verdryven. Sinapi, o-'wsri , a o-ini* èlzrus, omdat ’t Moft- aertzaed door zyn’ fterken reuk pyn aen de bogen veroorzaekt ; oï Sinapi, quafi o-U roftrum , als of men zeide , Varpemfnwt , omdat de Var- kens met hunnen fnuit in de aerde vroeten , om den wortel van deze plant’, waer op zy zeer verlekkert zyn , te zoeken. S 1 U M. S hm, Cord. Hift. Gef. hort. Dod. S ium verum , Matth. S ium^five Apium paluflre , f oliis oblongis , C. B. Pit. Tournefort. S ium SI. SM. S M. S/kW , five haver Diofcoridis , olusatri folio, five acjuatica pajlinaca , Ad. Lob. In ’t Franfch Berk, Iu’tNederduitfch Water-Eppe. * Is eene plant, die dikke, gevoordè, hoe- kige , holle, delen fchiet , vier of vyf voeten hoog, van boven in eenige takken zich verdee- lende ; de bladers zyn by paren langs eene rib gefchikt , die met een enkel blad eindigt: yder der zelve is langwerpig, dik, en aen de kanten getandt; de bloemen waden op zonne- schermen of kroonen aen de toppen der tak- ken, bedaende yder uit vyf witte rooswyze ge- fchikte blaedjes. Als deze bloemen zyn afge- vallen , komen ’er zaden te voorfchyn, die twee aen twee t’zamengevoegt , kleen , op den rug rondachtig en gevoort , en aen de andere zy- de platachtig zyn: hare wortels zyn kleen, vezelachtig, en zwart; de geheele plant heefc een’ leemachtigen reuk. Zy wad op waterry- ryke plaetfen , aen de kanten der beken ; zy heeft veel wezentlyk zout , olie en waterdee- len in zich. Zy is zeer openende , en goed om den deen in de nieren en blaes’ te vergruizen , de pis en maenddonden aftezetten, de baring te be- vorderen , den roodeloop te duiten , en tegen de fcheurbuik , als zy gegeten of in afziedfel gebruikt word. Sium , a o-et», quatio , omdat deze plant by- naer altyu in beweging is , wordende door den wind heen en wéér gefchudt. SMARAGDUS. Sw aragdus, Prafinus. In ’t Franfch Emar ander In ’t Arabifch Zamarrut, In ’t Perfiaenfch en Indiaenfch Pacbe'e. In ’t Neder duitfch Smaragd. Is een fchoone , doorfchynende , groene , blinkende , fchitterende , edele deen , van eene middelmatige hardigheit; daer zyn twee foorten van, eene Ooderfche en eene Wederfche. De eerde is de hardde. Schoonde, en meed geachte; deze verbeeld door hare aengename en vervrolykende kleur de groenheit der wei- den, en vervult de oogen met een derk Schit- terend licht ; zy word tot ons uit Oodindië gebracht. De tweede kan in twee foorten onderfchei- den worden , in eene Peruviaenfche , en in eene Europeefche ; de Peruviaenfche heeft eene zeer fchoone en zeer aengename groene kleur, maer draelt niet gelyk de Ooderfche , en is dikwils met kleene groenachtige wolken vervult; deze wad in Peru overvloedig en vry groot. De Europeefche is de weekde , Schittert het mind, en word de dechtde van allen geoordeelt; deze wad in Cypren , Bretagne , en op ver- fcheide andere plaetfen. Men moet de Ooderfche Smaragden verkie- zen van grootte bynaer als hazelnoten , zui- ver , doorfchynende, helder, blinkende, en van eene fchoone fchitterende groene kleur’. De Wederfche Smaragden zyndoorgaens veel grooter dan de Ooderfche; men vind ’er, die breeder zyn dan de palm van de hand ; men moet de hardde , fchoonde , en meed fchit- terende verkiezen. De Ooderfche en Wederfche Smaragden zyn goed om de buikloopen en bloedingen te dui- ten, de al te Scherpe vochten te verzachten, wanneer zy zeer fyn gewreven, en ingenomen worden. De gift is van zes greinen tot eene halve drachma; men meent, dat zy het vergift en de kwaedaertigheit der vochten wederdaen, de baring verhaeden, en goed tegen de vallen- de ziekte zyn , wanneer zy als een draegmid- del gebruikt worden; doch deze laetde krach- ten bedaen alleen in de inbeelding’. Smaragdu s , a o-pctpctriren , fplendere , omdat dit edel gedeente zeer derk glindert. S M A R I S. Smaris , is eene foort van Haring , of een kleene, witte zeevifch , dien men te Marfeille Htaret , als of men zeide I^Uene Haring , en in Spanje en in Languedoc Picarel noemt , om- dat hy , gelyk de andere Haringen gerookt zynde , de tong prikkelt als men hem eet ; hy heeft veel vlug zout en olie in zich. Hy is goed om de melk der minnen te be- vorderen, en tegen de beet der dolle honden en Schorpioenen, wanneer hy in een afziedfel gebruikt of gegeten word. Zyn ♦ Zie PI. XXI. Fig. 9, 666 S M, S M. Zyn hoofd gebraden of gebrande , en tot poeder gemaekt is goed om de wonden, daer op gedrooit zynde , te zuiveren , en ’t welig vleefch in de zelve te verteren. Smaris ,a y.alpa> , candidus (urn, otndatdees vifch wit is ; hiervan komt het, dat men de bleeke menfehen in ’t Latyn S marides noemt. SMECTIS TERRA. SmeBis. SmeBen. Terra Saponaria ex Mufeo TVormlano. Iseene foort van leemachtige, vette en zeep- achtige aerde , die men in Engeland vind, en waervan de Engelfchen zich bedienen om ’t linnen te zuiveren ; zy is valt , hard, zvvaer, den Heen in vadheit naerby komende , van verfcheide kleuren , nu graeuw , witachtig , met zwartte vlekken doorzaeit , dan faffraen- verwig; eenige Schryvers plaetfen ze onder de foorten van Galaihtes. Zy is t’zamentrekkende. SMILAX ASPER A. S7 nilax afpera , Dod. Ger. J. B. Raii Hift. S milax afpera JruBu rubente , C. 13. Pit. Tournefort. S milax afpera fruBu rubro , Park. Smilax afpera friiBu nitilo , Cluf. Hifp. Volubilis afpera , Lonic. In ’t Nederduitfdi Stekende IVinde. Is eene plant, die verfcheide lange, harde, gevoorde, rankachtige, takryke, buigzame de- len fchiet , die met doornen en klaeuwiertjes voorzien zyn , en in de heggens (langwyze voortloopen , klimmen, en rondom de naedby- ftaende heeders zich winden en vad hechten ; de bladers walken vanwydte totwydte enkel, en zyn groot, breed als die van Klim, maer zonder hoeken , dik , hard , vol ribben , fpits , met doornen voorzien , en met witte vlekken getee- kent : de bloemen waden op de toppen der takken by kleene trosjes , en zyn wit , wel- riekende , kleen , bedaende yder uit zes dar- wyze gefchikte blaedjes. Als deze bloemen zyn afgevallen , komen ’er ronde vruchten als drui- ven in hare plaets, die week, rood of donker- geel van kleur’ zyn , bevattende yder onder hare fchel een of twee of drie ronde , gladde zaden , die zacht in ’t aenraken , van bui- ten donkerrood , van binnen wit , laf en onaengenaem van fmaek zyn . Haer wortel is lang , een weinig geknoopt , hard, en verdeelt zich in verfcheide kleene takken. Deze plant wad op ruwe , onbebouwde plaetfen , by de heggens , aen de kanten der wegen , op de bergen, in de dalen, voornamentlyk in warme landen ; zy bloeit in de Lente ; hare vrucht word op ’t einde van den Zomer ryp; zy heeft veel wezentlyk zout en olie in zich. Zy is opdroogende en zweetdryvende , goed om’t vergift te weêrftaen. Smilax , d oyi*o zjwart als een Moor is. SOL- • Zie PI. XXI. Fig. io. Qqqq s o. *68 SOLDANELLA. Soldanella, Gef. Dod. Lon. Soldanella manna , Ger. Eyft. Convolvulus maritimus nojlras , Mor. hift. Pit. Tournef. Soldanella maritima minor , C. B. BraJJica marina, five Soldanella , J. B. Raii Hift. Soldanella vulgaris , yiw Volubilis marina , Park. Ia ’t Franfch Soldanelle , of Cboii.marin. In ’t Nederduitfch Zee-JVinde , Sautenelle . *Is eene foort van Convolvulus, of eenekleene plant, die teêre, buigzame, rankachtige , roodach- tige, en langs den grond flangwyze voortkruipen- de Helen fchiet ; de bladers zyn bynaer rond, glad, blinkende, die van de kleene Chelidonia gelyk , maer dikker, met een melkachtig fap vervult, en aen lange ftelen vafljhare bloemen zyn klok- jes met omgekrulde kanten als in de andere foorten van Winde, purperachtig van kleur'. Als deze bloemen zyn afgevallen, komen ’er in hare plaets bynaer ronde , vliesachtige vruch- ten te voorfchyn, die hoekige, zwarte, of witte zaden influiten; hare wortels zyn dun en vezelachtig; de geheele plant is bitter en wat ziltig van fmaek; zy wafl by de zee, en bloeit in den zomer; men laet ze met haren wortel’ geheel droogen, en zend ze ons over. Men moet ze verfch , geheel of zoo min gebroken als ’c mogelyk is verkiezen : zy heeft veel vvezentlyk zout en olie in zich. Zy zuivert de weivochten door den lloel- gang ; men gebruikt ze tegen de water- zucht, lamheit, miltziektens , fcheurbuik, en vloeijiugen : de gift is van eene fcrupel tot eene drachma. S O L E A. Solea , Lingulaca, in ’t Franfch Sole, In ’tNc- derduitfeh long , is een langwerpige , platte zeevifch, die in gedaente naer de zool van eenen fchoen gelykt , en op de vifchmarkten vry wel bekent is ; men ziet ’er van verfcheide grootte of foort’ ; hunne fchubben zyn zeer vaft op hunnen rug, graeuw van kleur’, en fom- tyds met vlekken geteekent , die oogen ver- beelden; hun vleefch is vafl, wit, lekker, en ♦ Zie Pl. XXI. Fig. n. s O. ligt te verteren; dees vifch is van fommigen om des zelfs voortreffelykheit of aengenamen fmaek Perdix marina , of Zee-Patry: genaemt : hy heeft veel olie en vlug zout in zich. Het hoofd van de Tong’ gedroogt en tot poe- der gemaekt is goed tegen den Heen , en graveel, en de fcheurbuik; de gift is van eene fcrupel tot eene drachma. So'.ea, omdat dees vifch de gedaente van eene zool heeft, die in ’t Latyn ook Solta genaemt word. In ’t Griekfch noemt men hem fi&yxur- e-e; , a 5, bos, v yXatm-u , lingua ; als of men zeide Ojfetong , omdat de Tong eenigzins naer de tong van eenen os gelykt. Lingulaca , a lingtta Jorma. SOLEN. Solen. Daiïylas. Digitus „ Is een fchulpvifch, een weinig langer dan een vinger en dikker dan een duim, beftaende uit twee gladde , blinkende , dunne (lukken, die van buiten wit- of blaeuwaclnig , van binnen wit, aen ’t eene einde t’ zamen gevoegt, op de wys van eene goot uitgeholt , en van boven gewelft zyn, verbeeldende te zamen een’ koker of koffert- je ; Rondelet onderfcheid ze in mannetje en wyfje; de Solen mannetje is grooter, blaeuwach- tig of van eene lei- kleur; de Solen wyfje is kleener en wit of rosachtig; de eene en de an- dere foort vind men vry gemeen in ’t zand aen de oevers van de Middelandfche zee, in Provence , Languedok , op de Eilanden de Yeres , en te Ceta; men vind ’er ook op de kullen van Normandië, maer deze zyn langer en dikker dan die van de Middelandfche zee, wit van kleur’, en eenigzins purperachtig. Zy befluiten alle een’ kleenen vifch van de zelve gedaentein zich , die, wanneer hy zyn voedfel wil nemen, zyn hoofd uit het einde, dat nier .vereenigt is,fleekt, en weder te rug trekt gelyk de Schildpad: dees vifch is goed om te eten , mits men hem zuivere, want hy veel zand met zich voert; zyn vleefch is wat flymachtig, en fchittert fomtyds gelyk de Lichtfleen. Zyn fchulp is alkalifch, ontbindende, op. droogende, en openende als men dien inneemt; de gift is van eene halve fcrupel tot twee; men gebruikt hem ook uitwendig onder eenige wafchpleiflers en zalven, in de plaets, van de Dentale' die zeldzaem is. De- s o. s o. Dezen fchnlp noemt men Datfylus of Digititt, omdat hy de gedaente van een’ vinger heeft. SONCHUS. Sonchtts. Cicerbita. Laftucella. In ’t Franfch Laitron. In ’t Nederduitfch Hazenfalade , Konynen- kruid, Ganzendijlel , Melkweye , Daeuwdiflcl , Hazenjlruik , Hazenlatouw. Is eene plant , waervan twee algemeene foorten zyn; eene gladde , teêre en zachte ; en eene ruwe en doornachtige of (lekende ; de eerde , en die in de Geneeskunde meelt in gebruik is , word genaemt Soncbus lavis , Matth. Ger. Soncbus lavis valgaris , Park. Soncbus lavis laciniatus latifolius , C. Bauh. Pit. Tournef Soncbus laciniatus non fpinofus , J. B. Rail Hift. . . * Lacluca leporina , Apulei. BrajJica leporina , Ger. In ’t Franfch Laitron doux , of Palais de Liévre. In ’t Nederduitfch Zachte Soncbus. Zy fchiet een’ deel. anderhalf voet hoog , dieteêr, wat purperachtig , en van binnen hol is; hare bladers zyn lang, glad, breeder en teêrerdan die der Paerdebloemen,ingefneden of gefnippelt , getandt, over en vveêr gefchikt , dom- mige aen lange deeltjes vad, andere zonder deelt- jes, en met hun ouderde gedeelte, dat breeder dan ’c overige van ’t blad is , den deel omvat- tende; hare bloemen waden op de toppen der takken by trosjes of ruikertjes van halve bloempjes , die geel , fomtyds wit , en die der Paerdebloemen gelyk, maer kleener zyn. Als deze bloemen zyn afgevallen , word haer kelk eene vrucht, diekleene, langwerpige, rood- achtige zaden onderdeunt, yder meteen kuif- je voorzien. Ilaer wortel is lcjeen , vezelig, en wit. Deze plant geeft melk van zich, als men ze kneud ; zy is goed om in falaed of anders te etenj de Hasen zyn ’er op ver- lekkert. De tweede foort word genaemt Smchus afper y Ger. Soncbus afperior , Dod. Soncbus minus laciniofus afperior , five fpino~ fior , Raii Hift Soncbus afper non laciniatus , C. B. Pit. Tour. nefort. Soncbus afper major non laciniatus , Park. In ’t Franfch Laitron e’pineux, In ’t Nederduitfch JVilde , Ruwe of Steken* de Soncbus . Ilaer deel is teèr , roodachtig, hol; de bladers zyn heel of een weinig gefnippelt , die van de Endyvie naerby komende, hunnen deel met hun onderde gedeelte omvattende , van eene blin- kende donker- groene kleur’, en voorzien met lange, harde, en (lekende doornen; de bloe- men, zaden en wortels zyn als die van de Son- chus Uvis ; zy geeft ook een melkachtig fap van zich. De eene en de andere foorc waden in de tui- nen, op de velden, in de wyngaerdsakkeren ; zy hebben veel waterdeelen en olie, en middel- matiglyk zout in zich. Zy zyn bevochtigende, verkoelende, ver- zachtende, openende; men gebruikt ze tegen de ontdekingen van lever, maeg, en bord, om ’t bloed te zuiveren , de melk der minnen te vermeerderen, in een afkookfel gebruikt. Soncbus , a, £«ijv %êu* , omdat deze plant zich fchynt in een fap te ontdoen , dat beilzaem is voor de ontdekingen en pynen der maeg’. S O P H I A. Sopbia , Dodomco. Sopbia Chirurgorum , Lob. Icon. Sifymbrium annuum Abjyntbii minoris folio , Pit. Tournefort Najiurtium fylveftre tenui fjimè divifum , C. B. Eryjimum Sopbia diclitm , Raii Hift. Scripbium Germanicum , Jive Sopbia quibus - dam , J. B. Seripbium Abfyntbium , Fuch. Lon. Accipitrina y Caef. In ’t Nederduitfch Fiekruid , Fy kruid. Qqqq 2 I* s o. s o. 670 Is eene foort van Sifymbrium , of eene plant, die ronde , harde , takkige delen fchiet anderhalf voet hoog, welke met vry groote, doch zeer f'yn ingefneden, witachtige bladeren bekleedt zyn; de bloemen wafTen op de toppen der tak- ken, en zyn kleen , uit vier kruiswyze gefchik- te bladeren t’zamengedelt , bleck-geel van kleur’; in hare plaets komen lange, dunne, teére peulen, vervult met kleene , ronde, har de, roodachtige zaden; haer wortel is hout- achtig, lang , wit , en met eenige vezelen voorzien. Deze plant wad op ruwe , fteen- achcige , zandige en onbebouwde plaetfen; zy bloeit in den zomer; haer fmaek komt die der moeskruiden naerby; zy heeft weinig zout in zich. Zy is t’zamentrekkende en opdroogende ; haer zaed is goed om de bloedvloeden, roode- loop, witte vloeden, buikloopen, en zaedvloe- den te doppen. De gift is van eene fcrupel tot eene drachma. Sophia , a cr». Pfeudofpartium Hifpanicum a.oi , Ger. Spartium frutex majus , Dod. Spartium Hifpanicum minus , monofpermon flore luteo , Park. Zyn dam is omtrent anderhalf voet hoog, -doorgaens zoo dik als de duim , bedekt met eene ruwe gevoorde fchors’ , zich in verfchei- de groene takken van de zelve lengte verdee- lende, en kleene roeden als die van de Bieze fchietende , welke dun , buigzaem , en in ’t begin voorzien zyn met eenige kleene lang- werpige bladeren, maer die niet lang duren , want ?oodra als de bloemen beginnen te voor- fchyn te komen , vallen zy af. Deze bloemen zyn als die der peulvruchten , kleen , geel , zonder reuk, en vaft aen voetfteeltjes , die nen de zyden van de kleene roeden uitkomen. Als deze bloem is afgevallen , komt ’er een zeer kort zaedkokertje in hare plaets , dat langwer- pig of bynaer rond, kraekbeenig, vry wel naer een kleen Turkfch Boontje gelykende, geel, foodachtig van kleur' is. In dit zaedkokertje vind men gemeenlyk maer een zaed , dat de ge- daente van eene kleene nier heeft, en hard en zwart is; de wortel is hard en houtachtig. De tweede foort word genaemt Spartium i. Clujii Hifp ank i , Raii Hift. Spartium frutex minus , Dod. Spartium Hifpanicum flore candido , J. B. Spartium Hifpanicum _ majus flore albo , Park. Pfeudofpartium album , Ger. Spartium tertium flore albo , C. B. Pit. Tournefort. Dees is een heefter, die veel grooter dan de voorgaende is; want hy overtreft fomtyds eens mans hoogte; maer zyne roeden zyn teèrer en S P, buigzamer ; hy draegt geen bladers ; de bloe- men en vruchten zyn als die van de voorgaen- de foort’ , uitgenomen dat de bloemen een weinig grooter, wit van kleur’, en dat de vruch- ten en zaden kleener zyn. Beide deze foorten waden in warme landen , voornamentlyk in Spanje, in een’ zandachtï- gen en fchralen grond; zy bloeijen in de len- te, en hebben veel olie, en wezentlyke en vafte zouten in zich. Men zegt, dat de teêre toppen , bloemen, vruchten , en zaden van de Spartium , in af- ziedfel gebruikt, doen braken en afgaeu, by- naer als de zwarte Nieswortel. Spartium komt mifichien van fparus of fparum, dat (ere ^Jeene pyl beteekent; omdat de roeden van deze plant’ eenigzins de gedaente van eene kleene pyl* hebben , of Spartium , Grtece jxaj- 701 , d inreiperêiii , qu i i Jponte femtnalur. Monofptrmum, a plios , folus , C7 trvépiu.*, femen, als of men zeide, een en^d z,ae,i -, omdat de vrucht van deze plan c’ maer een zaed in zich heeft. SPERGULA. Spergula y Dod J. B Raii Hift. Alfine Spergula dióïa major , C. B. Pit. Tourneforr. Sagina Spergula , Adv. Lob. Sagina Spergula , Ger. emac. Saghue Spergula major , Park. In ’t Nederduitfch Spurie. Is eene foort van Muur, of eene plant, die verfcheide ronde , geknoopte, een weinig rui- ge, takkige ftelen fchiec omtrent ecu voet hoog; de bladers zyn kleen , dun, fraai, geelachtig, en ftiaelswyze rondom yder knoop der ftelen gefchikt; de bloemen wallen op de toppen der ftelen, en zyn uit vele, kleene, witte, roos- wyze gefchikte blaedjes t’zamengeftelt, en door een’ vyfbladigen kelk onderfteunt. Als deze bloem is afgevallen , ziet men eene kleene , vliesachtige, bynaer ronde vrucht in hare plaets te voorfchyn komen , die kleene, ronde, zwarte zaden, kleener dan’t Raepzaed, in zich fluit ; de wortel is lang, enkel, en met witte vezelen voorzien. Deze plant waft in de velden, tus- fchen ’t koren, in de weiden ; zy vermeerdert de melk der koeijen , die ’er van eten , en heeft middelmatiglyk wezentlyk zout en olie in zich. Sommige Schryvers hebben gefchreven , dat ’t zaed van deze plant’ braking verwekte, doch «Joch de ondervinding komt ’er niet meê over een; mengeefthet den hoenderen en duivenom te eten. STER MA CETI. Sperma Ceti. In ’t Franfch Nature de Baleine , of Blanc de Baleine. In ’t Nederduitfch TValfchot. * Is de herfens van eene foort van Walvifch mannetje, genaemc Orca , Byaris, Cachalot. Dees vifch is gemeen in de zee langs de kult van Galice in Spanje en in Noorwegen ; hy is omtrent vyf en twintig voeten lang , en om- trent twaeif voeten hoog of dik; yder van zyne tanden weegt een pond; men gebruikt ze tot verfcheide werken. Als men de herfens uit ’t hoofd van den Wal- vifch genomen heeft, laet men ze op een zacht vuur fmelten, dan giet men ze in vormen, die als een fuikei brood gemaekt zyn , waer in men ze laet koud worden; dan komt ’er eene olie en een waterachtig vocht op , dat ze zouden doen berderven , als men ’er die niet liet af- druipen. Deze herfens laet men wederom fmelten, men giet ze in de zelve- vormen , en men laet ze nog uitdruipen ; deze werking her- baelt men tot dat de ftoffe wel gezuivert en zeer wit zy ; dan fnyd men ze zachtjes met een mes tot blinkende fchubben, zoo als wy die zien. Deze dolle is Sperma ceti genaemt geweeft, omdat de Ouden meenden, dat zy was het zaed der Walviffchen , dat in zee op ’t water dreef, en op ’t ftrand geworpen was , alwaer men het veïzamelde. Vele Hedendaegfchen hebben de- ze meening verworpen , en hebben eene an- dere willen dellen , die niet veel waerfchynly- ker was. Zy hebben gezegt, dat de droogery, Sperma ceti genaemt, eene zeelym of eene foort van zeelchuim was , die door den wind op ’t drand was gedreven , alwaer men ze verga- derde. Het is te verwonderen , dat de oorfprong van deze droogerye zoo lang verborgen is ge- bleven; wan: ’t is niet meer dan dertig jaren geleden , dat men weet , dat zy uit ’thoofd der Walviffchen genomen word. De eerde ver- klaring , die wy ’er te Parys van hadden, ge- * Pomet, Hidoire des Drogues. fchiedde in de gefprekken van den overleden Abt Bourdelot. Het Walfchot word ons gemeenlyk van Bnjoune en van St. Jan van Luz toegezon- den; het moet in fchoone , witte, heldere , blinkende fchubben gekozen worden ; onder ’t verouderen word ’tgeel; het heeft veel olie en een weinig vlug zout in zich. Het is ontbindende en verzachtende ; men gebruikt het in appelzalven om de huid zacht en glad te maken; onder de plaeders en zalven om de klonters in de borden te verdryven; on- der de klideren tegen den roodeloop ; onder de infpuitingen voor de baermoeder om week te maken, en te verzachten; men laet het fomtyds ook innemen voor de fcherpheden van de bord. De gift is van eene halve tot twee fcru- pels. SPHONDYLIS. Sphondylis, is eene foort van worm of bloe- deloos dier , omtrent zoo lang en dik als de pink; zyn hoofd is rood, zyn lyf wit; hy heeft agt pooten ; hy wind zich rondom de wortels der planten in de aerde , en knaegtze; hy bemint boven al de wortels van de Wilde Komkommeren, van den zwarten Everwortel , van de Santorie , van de Varkensvenkel , van Oderlucy , en van den Wilden Wyngaerd; hy heeft veel vlug zout en olie in zich. Ily is goed om te ontbinden, de zenuwen te verderken,en om de vloeijingen te verdryven, en voor de beenbreuken : men laet hem in olie en wyn koken, en als de olie doorgezegen is, gebruikt men die als de gemeene olie van Aerd* wormen. SPHONDYLIUM. Sphcndylium , Ger. Raii Hiflv Sphondylium v uigare hirjutum , C.Bauh. Pit. Tournefort. Sphondylium ejiiibujdam , five Branca urfina Germanica , J. J3. Sphondylium v uigare , Park. Sphondylium , Adv. Lob. Dod. Branca urfina , Brunf. Acanthus vulgaris , fve Germanica , Fuch. In ’t Franfch Berce , of Brance - urfine tarde. In ’t Nederduitfch Duitfche Beerenklaewvo ; * Ij 6j 4 S P. * Is eene plant, die een’ regten, ronden , geknoopten, ruigen , gevoorden , en van bin- nen hollen deel fchiet twee of drie voeten hoog ; de bladers zyn breed , in verfcheide deelen gefnippelt of ingefneden , van boven en van onderen met een vry zacht en wollig hair bedekt, zoet van fmaek; de bloemen waden op zonnefchermen of kranfen boven op de takken, beftaende yder uit vyf leliwyze gefchikte bla- deren, gemeenlyk wit , en fomtyds, doch zel- den, purperachtig van kleur’. Als deze bloem is afgevallen , word de kelk, die haer onder- deunde, eene vrucht bedaende uit tweegroote, platachtige, eironde zaden , die van boven uit- gekerft , op den ruggedreept, zich gemaklyk van hunne omwindfelen ontdoende, op de plaets , alwaer zy elkander raken , met twee zwarte drepen geteekent, onaengenaem van reuk en een weinig fcherp van fmaek zyn ; haer wortel is enkel, lang , dik, gerimpelt», vleezig, wit, en voorzien met een geelachtig fap , van een’ zoetachdgen fmaek met eenige fcherpheit. Deze plant wad op de velden , in de weiden, en op andere vochtige en moeradi- ge plaetfen; zy bloeit in de maenden Mei en Juny. Zy heeft veel olie , en wezentlyk en vad zout in zich. Hare bladers zyn verzachtende, ontbinden- de, openende; men gebruikt ze in afkookfelen tot aersfpuitingen , en in pappen ; haer zaed is infnydende , doordringende , goed tegen de vallende ziekte , aêmbordigheit , en om de pis en maenddonden te verwekken. Haer wortel is goed om de vereeltheden te verdryven , als hy gedampt daer opgelegt word. Men heeft den naem van Spondylium aen deze plant’ gegeven , omdat haer zaed Hinkt gelyk als een bloedeloos dier Spondylis genacmt, waer van ik zoo even gefproken heb. Branca urjtna , wegens eenige overeenkomd, die men tuflchen de bladers van deze plant’ en de pooten van een’ Beer gevonden heeft. S P I N A A L JB A. Spina alba , 3. Trag. Spina alba fylvejlris , Fuch. J. B. Carduus tomentojus acanthi folio 'Vidgaris , Pit. Tournefort. Onogyros Nicandri , Gefn. hort.' Carduus foliis tomentofu Jeu incanis , Raii Hift. S P. Spina alba tomentofa latifolia fylvejlris , C. B. Acanthum , Matth. Dod. Acanthium v uigare , Park. Onopordon Athenea , Ang. In ’t Franfch Cbardon c ommin , of. Ar ik chaut fauvage , of Epine blanche fauvage. In ’t Nederduitfch Witte Weg- Diflel, Is eene foort van Didel , of eene plant, die een’ deel fchiet vier of vyf voeten hoog, dik- ker dan de duim, zeer dekelig, en bewaffen met eene foort’ van witte wolle; hare bladers zyn grooter dan de hand, breed, bochtig, de- kelig, bedekt aen alle kanten met witte wolle, naer die van Beerenklaeuw gelykende ; hare toppen eindigen met ruwe hoofden, bedaende uit verfcheide op elkander liggende bladeren, waervan yder met een’ doorn eindigt. Deze hoofden onderdeunen purperachtige , zelden witte bloempjes , die van boven wyd uitge- breidt , en in riempjes gefneden zyn. Als de- ze bloempjes zyn afgevallen , komen 'er za. en, yder met een kuifje voorzien , in de plaets gc- lykende naer die van de Cnicus , maer zy zyn kleener , van eene gefchakeerde kleur’ , en vaneen’ fcherpen bitterachtigen fmaek; haer wortel is teêr, wit, en zoetachtig , maer ver- andert in’t verouderen. Deze plant wadop ru- we , onbebouwde plaetfen ; zy heeft veel we- zentlyk zout en olie in zich. Haer wortel is openende , ontbindende , windbrekende , opdroogende , goed om de maeg te verderken , de winden te verdryven , de opgezette klieren te doen verdwynen, en voor de tandpyn’. Haer zaed is diendig voor de duipen der kleene kinderen. Men heeft deze foort van Didel Spina alba genaemt , omdat zy met punten of doornen voorzien, en geheel met witte wolle bekleedt is. Acanthium, ex *k>i , fpina , omdat deze plant doornachtig is. Onoperdon , ab aft nu s , lp$a, peda , om- dat deze plant vyd of eene kraking veroor- zaekt , wanneer de ezel haer eet. Onogyros, ab 'óva; , ajinus, v yifoc, circulus, am- bitus , als of men zeide Diftel, dit den ezjd omringt , omdat de ezel , op dezen Didel verlekkert zynde , dikwils op de plaetfen , alwaer zy zyn , gevonden word. * Zie PI. XXI. Fig. 1$. SPI- S P, S P I N A C I A. Spinacia , Lob. Icon. Spinacia fativa was', Lu^d. Spinacbia , Ger. Park Raii Hifi. Spinacbia was & faswina , J. B, Spinacbium , Matth, Lapatbuw hortenfe , feu Spinacia femine ff i- 7wfo , C. B. , Spinacia vulgar is. capfula feminis aculcata , Pit. Tournefort. Spinaceum olus & Spinachia was , Gefn. hort. In ’t Franfch Epinars. In ’t Nederduitfch Spinagie. Is eene plant, wier bladers breed , fpits , in- gefneden, hoekig, teêr , zacht, donker groen van kleur’, fappig, en aen lange deeltjes valt zyn; de delen wallen omtrent een voet boog, en zyn rond, pypachtig , takkig , en van hun raid- dê-n tot boven toe bekleedt met bloemen van helmftyltjes , van eene gras- of purperachtige kleur’ , onderdeunt door een’ vierbladigen kelk; deze bloemen laten geen vrucht noch zaed na zich ; de jonge vruchten wallen op af- gezonderde plaetfen, en worden eironde, fpit- fe , doornachtige zaedhuisjes , waervan yder een bynaer rond en een weinig fpits zaed in- fluit; de wortel is enkel , dun, wit, en met eeniae vezelen voorzien! Deze plant kweekt men in alle moestuinen, want hare bladers., als zy jong zyn, worden in de keukens zeer veelgebruikt; zy hebben veel w'aterdeelen en olie, weinig zout in zich. Zy maekt den buik week, verzacht de fcherp- heit van de luchtpyp, zuivert ’t bloed. Het is waerfchynlyk , dat de Ouden de Spina- gie niet gekent hebben , of zy gaven haer een’ anderen naem. Spinacia , feu Spinachia, d (pina , doorn, omdat het zaedhuisje dezer plante doorgaens ftekelig is; echter vind men Spinagie, die zaedhuisjes draegt, welke glad en zonder doornen zyn. SPINA SOLSTITIALIS, Spina Sülfhtialis , Dod. J B. Sptna citnna vd lutea , Gefn. hort. S P. . 6jf C arduus fiellatus Iuteus foliis Cyani , C. B- Pit! Toumeforr. Carduus foljlitialis , Cam. Ger. In ’t Nederduitfch Zomer-D/Jlel. Is eene foort van Starre - Dirtel , of eene plant, die een’ dunnen, takkigen, wolligen fleel fchiet twee of drie voeten hoog; de bla- ders zyn lang, gelykende naer die van de Ko- renbloemen , witachtig en ruig ; de hooiden zyn zoo groot als die van de Korenbloemen , voorzien met lange, (Tyve, gele, flarwyze ge- fchiltte doornen, yder ook eene bloem onderftea- nende, die een bosje of trosje van gele blotmp- jes is , 'welke van boven wyd uitgebreïdt, en in riempjes gefneden zyn. Als deze bloempjes zy« afgevallen, komen ’er kleene langwerpige za- den in hunne plaets, yder met een kuifje voor- zien. Haer wortel is middelmatiglyk lang , dun , houtig. Deze plant vvaft in warme lan- den , als omtrent Montpellier, in de tuinen.; zy bloeit omtrent den zomer zonnefland ; zy heeft vee! wezentlyk zout en olie in zich. Zy is openende , zweetdryvende , ontbin- dende , goed voor de ohgedaentheit , water- zucht, en verpoppingen der milt en darm- fcheil. sptna folftitiali: , omdat deze doornachtige plant in den zomer - zonneftand bloeit, en in hare kracht komt. S P I N U S. Spinus , five Ligurinus , Jonftonii , is een kleene vogel van grootte als een Putter, gemeenlyk geel en zwart van kleur’; zyn bek is middel- matiglyk lang , dun en fpits ; hy leeft van za- den ; hy onthoud zich in warme landen ; hy maekt zyn neft in bergachtige boflehen ; zyn gezang is zeer aengenaem. Hy heeft veel vlug zout in zich. Hy is goed voor de vallende ziekte, als hy gegeten word. Spinus, d, Ipina, omdat dees vogel een’ bek heeft zoo dun en fpits als een doorn. Ligurinus , d Ltquria , omdat hy te Ligurië in Italië vry gemeen is. S P I R JE A. Spiraa fa/icis folio , Pit. Tourtief. ' Spiraa Tbeophrafli , Cluf. Ger. Raii Hift. Spirasu' TbeopbraJU ford Ciufio , J. B, Park Rr r r F ru~ . S P, 676 Frutex fpicatus , foiiis faUgnis fenatis , Ca 13a Is een heefter , die omtrent drie voeten hoog wart , en verfcheide dunne takken fchiet, bedekt met eene roode fchors’, en dragende veel bladers , welke lang en fmalals die van den Wilgeboom, aen de kanten getande , van boven groen , van onderen roodachiig , en van een’ bitterachtigen t’zameiitrekkenden fmaelt zyn; de bloemen zyn kleen , en als troffen of airen bynaer zoo lang als de vinger en vry dik op de toppen der takken gefchikt ; yder dezer bloemen beftaet uit vyf lyfverwige blaedjes , die rooswyze gefchikt , en door een’ kelk , die als eene ftar is ingefneden , onderfteunt zyn. Als deze bloemen zyn afgevallen , komt ’er eene vrucht te voorfchyn , beftaende uit verfcheide fcheeden , die als een hoofdje gé- fchikt zyn; in yder dezer fcheeden vind men kleene, pla‘t- en geelachtige zaden. Dezen heeffer kweekt men in de tuinen op lommerry- ke of fchadu wacluige plaetfen. Zyne bladers, bloemen en vruchten zyn af- vegende en t’zamentrekkende ; doch zy wor- den zelden in de Geneeskunde gebruikt. Men zegt dat spn&a komt van ’tGriekfch s-jti/- ptt, junis , een di^teut» of kabel, omdat dees hee- ffer zoo taei en buigzaem is als een kabel ; doch deze woordsoorfprongkelykheit fchynt my niet zeer goed te zyn. S P O D I U M. Spodium, Ebur ujlutn. In ’t Fianfch Spode öf Tvoiré brillê. In ’tNederduitfch Gebrand Tvoor. Is Yvoor, dat in kleene ffukken gefneden , en in een open vuur gekalcineert is , totdat het niet meer rookt, en in eeneyle, brooze , ligte , witte, alkaline ffoffe, die gemaklyk tot poeder gemaekt word , verandert is ; het is ei- gentlyk de doodekop van ’t Yvoor, want al het zout van dezen Olifantstand was vlug, en is door de kalcinatie met de olie en waterdee- len vervlogen , zoo dat ’er noch zout noch eenig werkelyk beginfel in ’tSpodium is over- gebleveh. Men zoude met deze werkelyke be- ginfelen konnen voordeel doen , indien men het Yvoor door een’ krommen kolf in een vuur by graden in een’ gro.oten glazen ontfanger S P. overhaelde , zoo als ik in myn boek van de Scheikunde befchreven heb ; want men zoude ’er vlug zoiit, geeft, en olié' van Yvoor uit krygen, en de zwarte ffoffe, die in den krom- men kolf overbleef, zoude zoo goed zyn om Spodium te maken, als of ’t Yvoor niet was overgehaelt geweeft ; men zoude ze maer in ’t midden van gloeijende kolen moeten kalcine- ren , totdat zy zeer wit was , dat in korten tyd gefchieden zoude. Men moet ’t Spodium van buicen en van binnen zeer wit, zuiver, en in fchoone ffukken, die gemaklyk te breken zyn, verkiezen. Het is t’zamentrekkende en goed om de bloe- dingen, buikloopen, en zaedvloeden te flop- pen , om ’t zuur en de fcherptens der vochten te verzachten , en om het ftremraen van de melk in de maeg’ te beletten. De gift is van eene halve tot twee fcrupels. Het Spodium of Antifpodiutn der oude Ara- bieren was de tot afch gebrande wortels van Riet; men fchreef het groote vermogens toe om de vervallen krachten te herffellen, en ’thart te verfterken; doch al de kracht van deze afch* beftond alleenlyk in een openend zout, dat zy in zich had. Het Spodium der oude Grieken was de Tit- tia , waervan ik op hare plaets fpreken zal. Spodium , d fttóSos . cinis , omdat ’t Spodium eene gekalcincerde , en als tot afch gebrandfe ffoffe is. SPONGIA. ï Spongia. Fungus marinus. In’tFranfch Eponge, In ’t Nederduitfch Spons , Is eene foort van ligte, zachte en zeer voosacluige plant’ , die met de Kampernoeb je veel overeenkom!! heeft, en in de zee aen de rotfen gro'eit; daer zyn tweederlei foor- ten van, fyne , die men Mannetjes Sponfen, en groove, die men Wyfjes Sponfen noemt. Men zegt, dat’er in tneenigte komen uit een Afia- tifch Eiland, Icaria of Nicaria genaemt , al- waer de vryers , wanneer zy trouwen wfflen , genoodzaekt zyn die op den grond of in ’t mid- den van de zee te gaen zoeken ; want de vry- ffers zyn de prys en vergelding voor de genen, die ’t iangft in de zee blyven , en de meeffe Sponfen opbrengen ; en de, reden van zulke • eene eene baadelwyze is, dat de inwoonders hunne fchacting met Sponfen aen den Grooten Heer betalen. De meefl geachte Sponfen zyn de fynfte , Mannetjes Sponfen genaemt : men moet ze tamelyk groot , ligt , dicht of metkleenelucht- gaetjes , alchgraeuw of geelachtig van kleur’ verkiezen. Soimyds vind men in de Spons zekere klee- ne, harde lichamen, die fieenen of grof zand fchynen te zyn; maer als men ze met een ver- grootglas befchouwt, word men gewaer, dat ’c meede gedeelte daer van kleene fchufpjes zyn ; indien deze fchulpjes eenige bloedelooze zeediertjes in zich gehad hebben , waer aen menniet zeerbehoeft te twyfelen, dan zouden deze bloedelooze diertjes niet grooter dan Ziertjes moeten geweeft zyn. Men vind Sponfen, die takkig zyn , of eeni- ge fpruitjes op de wys van eene plant uit- fchieten ; dez.e takken of fpruitjes noemc men gemeenlyk in- ’t Franfch Eltw d'Eponge Qftlocm van Spons ; ) ook groeijen ’er in de rivie- ren. De Natuurkenners hebben de Spons onder de Zoophyta of planten , die den aert der die- ren hebben, gereken*, omdat zy in zee by- naer gelyk een dier zich beweegt; maer daer zyn geen eigentlyke Zoophyta , en indien de Spons zich in zee beweegt, gefchied het door ’c water , dat in- hare poriën dringt, en, daer verfcheide omwegen makende zonder altyd zyn’ vryen uitgang te konnen hebben, hare vezels doet zwellen, de zelve t’iamennekt , en ze noodzaekt zich te bewegen. Indien men deSpons brand, zal zy een’ reuk van gebranden horen van zich geven ; indien men ze in een’ krommen kolf overhaelc , zal ’er eene zwarte en Hinkende olie, en veel pis- achtig vlug zout , het vlugge zout van Hertsho- ren gelyk, doch naermate In eene grooter mee- nigte , van overkómen. De Sponfen zyn goed om de ziltige vochten der wonden in te zuigen, de vuile en Hinken- de vochten af te vegen en te verteren, daer op gelegt zynde; men bereid ze met wafch , ge- lyk ik in myne Algemeene Artzenybereiderye gezegt heb. De Heenen of kleene fchulpen, die men in de Sponfen vind, worden goed geacht om de dikke vochten te verdunnen , te verdeden en te ontbinden , voor den Heen , kropzweren en koningkszeer , en om de verfloppingen weg ie nemen; men maekt ze tot poeder, en men mengt ze met even zoo veel Arcanum duplicaium, en men laet ’er eene maend lang eene drachma dagelyks van innemen ; dit mid- del heeft meer kracht en werking dan de £<*• pis fpongia , die zoo groot is als een amandel, en waervau op zyne plaets onder den naetn van Lapis Jp-ngu gefproken is. Men laet de Sponfen branden , en men ge- bruikt hare afch voor de kropgezwellen , en fcheurbüik. De gift is van eene halve fcru- pel toe eene halve drachma. Spongia komt van den Griekfchen naem o-jt»/"- y'05. dat de zelve zaek beceekent. Den naem van Spongia pyrotecbnica geeft men aen eene zekere zwarte lont tot den Snap- haen , die de Hoogduitfchers gebruiken ; zy maken ze van groote zware- of rosachtige Kampernodjes , die men in Duitfchland op oude boomen , als op de Eike-, Elfchen- en Deiineboomen vind; deze Haet men plat, en men laet ze koken met water , waer in men Salpeter gefinolten heefc; daerna laet men ze op den oven droogen , alwaer zy eene voos- achtige zwarte doffe word, die gemaldyk vuur vat; want behalven dat deze Kampernodjes uit zich zelve van eene zelfHandigheit zyn , die ligt aen ’t branden raekt , zoo maekt de Salpecer , waer mede zy voorzien zyn , dac zy nog veel ligter vuur vatten. Men heeft den naetn van Spon^ia aen deze foort’ van lont gegeven , omdat zy zoo voos is als eene fpons , en Pyrotecbnica , a srup , ignis , er , ars, als of men zeide. Spons, die door konfl vuur vat , of Spons , die voor ’t vuur vacbaer is. S Q U A T I N A. Squatina . In ’t Franfch Ange , Efquaque , Efquadre. , Ejcaye. Is een groote Zeevifch , die fomtyds tot honderd en zedig ponden weegt ; zyn vel is eene foort van leer, dat van buiten zoo ruuw is, dat men het gebruikt om hout en y voor te polyHen;hetis van buiten afchgraeuw of donker, en van binnen wit en zacht ; zyn vieefch is kraekbeenig , en word niet tot voedfel, maer onder de Geneesmiddelen gebruikt ; het heeft veel olië en vlug zout in zich. Het is goed voor teringachtige ziektens , en voor de Engellchc ziekte ; het herflelt de vervallen krachcen, en verzacht de fcherpe vochten met ze aen een te lymen ; men eet het, of men gebruikt ’er het nat van. Rrrt 2 De S T. 67 S S Q: De kuit gedroogt en tot poeder gemaekt is goed om de buikloopen te Hoppen ; de gift is eene drachma. Zyne lever verzacht, eu ontbind de gezwel- len , gekneufi en daer op gelegt. Het vel is goed voor den daeuwworm en de fchurft, daer op gelegt zynde. Dees vifch fpeelt me* de Roch , en daer komt eene foort van Roch van voort, die men Squatina Raia , en op de vifchmarkten Angt noemt', zy is zoo goed niet van fmaek, noch zoo geacht als de oprechte Roch. S quatma , a rx,'t$u , ide/lfytu; rado, polio , om- dat het vel van dezen vifch dient om verfchei- de harde Hoffen te rafpen, en te polyHen. Angt , omdat zyne vinnen vleugels verbeel- den. S Q^U I L L A.; Squilla In ’t Franfch Chcvrclte of Sailiico/juel In ’t Nederduitfch Garnaet , Garncel , KUe- ne Zeekreeft . Is eene foort van Zeekreeft , wier pooien regt , fpits, en niet als fcharen zyn gelyk in de gemeene Kreeften. Haer hoofd is voorzien met fpitfe horenen; zy komen voort in de zee- moerafien eu by de rotfen; daer zyn verfchei- de foorten van , die in grootte en in kleur’ ver- fchillen; die wy gemeenlyk zien, zyn zoo lang en dik als de duim , rood, en bedekt met eene vry harde fchael ; hun vleefch is lekker, finaek- lyk, malfch , aengenaem van fmaek en ligt re verteren ; zy hebben veel vlugge en vafle zou- ten in zich. Zy zyn goed om de pis te verwekken , den (leen der nieren en blaes’ te vergruizen, voor de kropzweren , aêmborftigheit, om ’tbloedte zuiveren, om te verflerken, gegeten of in een afkookfel , waer toe men de fchalen en pooteu gebruikt heeft, ingenomen. De meefle Garnaten, die men te Diepe en op verSpheide andere plaetfen in Normandië vangt, hebben aen de eenezyde van hun hoofd een ze- ker fchubachtig gezwel , dat zoo groot als eene Lupyn of als eene groote rood- of geelachtige erweet is , en onder eene vry harde fchelle een plat lichaem bevat, eene Piffebedde in gedaen- te naerbykomende, dat week, zacht in ’taen- raken, bruin, zwartachtig van kleur’ is , en ziph gemaklyk van de holligheit affcheid , als of het een byzonder bloedeloos dier was, doch als men het onderzocht heeft, is men 'er geen beweging, die eenig vermoeden van dat het geleeft had konde veroorzaken , aen ge- waer geworden. De naem van Squilla word nog gegeven aen een bloedeloos waterdier, dat eenige overeenkom!! met den Garnaet heeft, maer veel kleener is; daer zyn verfcheide foorten van ; fotnmigen heb- ben dunne en ligte geel- of witachtige fchalen; anderen zyn zonder fchalen en plat; zy loopen en zwemmen, komen in de beken voort, en hechten zich aen den wortel van Riet of van Zwaerdkruid. Zy zyn openende , goed voor den (leen en ’t graveel , in afziedfel gebruikt. Men meent , dat de Garnaet Squilla is ge- naemt , omdat zyne fchael eenigzins naer de. fchellen van den Zee-Ajuin gelykt. S.TACHYS, Stachys , Fuchfii, J B. Siacbys major Ger manie a , C, B. Pit. Tour- nef. Salvia fylvejlris , Cceftlp. Manuoium agrejte vel 3. Trag. Spbacelus , ahis Stachys, GuiL • lil ’tNederduitfeh Stachys, Riekende Andc » ren , . Is eene plant, die naer de Malrove gelykt ; zy fchiet verfcheide dikke, vierkante, geknoop- te, ruige, witte, wollige Helen , die omtrent twee voeten hoog, en van binnen met merg vervult zyn.; de bladers ffaen tegen over mal- kanderen aen yder knoop der Helen , en zyn als die varr de Malrove , doch veel langer, witter, ruig of wollig, aen de kanten getandt, en aengenaem van reuk. De bloemen Haen wervelwyze en als airen gefchikt tuflehen de bladers aen de toppen van de plant’, en zyn ruig , purperachtig , en fomtyds wit. Yder der zelve is een bek of pyp- van boven in twee lippen gefneden. Als deze bloem is afgevallen, komen ’er vier byna'ör ronde , zwartachtige zaden in de plaets , befloten in een zaedhuisje, dat de bloeme tot een’ kelk geflrekt heeft. Haer wortel is hard, hoinacbtig, vezelig, en geel. De gebeele plant geeft een’ Herken reuk; zy wafi op bergachtige, ruwe, en onbebouwde plaetfen ; zy heeft veel zout en fyne olie in zich; zy bloeit in den zomer. Zy ' verwekt dé pis en de maendflonden , ver- S T. S T. vcrhaed de baring en den uitgang van de nage- boorte. Stachys , a rd%et , fpicit , omdat de bloemen van deze plant’ airwyze gefchikt zyn. STACTE’ Statte. Statten. Myrrba Statte'. In ’t Franfch Myrrhe liquide, In’tNederduitfch Vloeibare Myrrhe . Is eene foort van Balfem, of een welriekend' gomachtig vocht , dat men eertyds onder de jonge boomen , die de Myrrhe dragen , verza- melde , en dat ’erzonderinfnydingen uitvloeide. De Ouden bewaerden deze droogery als een’ kodelyken balfem , en men meent met veel re- den, dat zy die foort van Myrrhe is, waer- van in ’tEuangelium gefproken word, en die de Wyzen aen ’s Weerelds Heiland te Bethle- hetn met goed en wierook bragten; doch men brengt ’er ons niet van, het zy omdat deze vloeibare Myrrhe niet lang bewaert kan wor- den zonder te verharden , her zy omdat men verzuimt die te verzamelen. Zy had de zelve krachten als de Myrrhe , doch fterker. De Stafté , die wy fomtyds by de Kooplie- den zien, is naergebootd ; zy word gemaekt met Myrrhe in olie te laten fmelten, en daer een weinig wafch onder te mengen tot de dikte van eene zalve. Statte, *•*•<** lui, a erdga , fiillo , omdat deze droogery uit den boom’ onder de gedaeute van vocht vloeit. STAMNDM. Stammrn, rjupiter. In ’t Franfch Etahti In’t Nederduitfch Tin. Is een week , zwavelachtig , wit , blin- kend metael , dat onder den hamer kan uit- getekt worden, een weinigharder dan lood is, en zeer gemaklyk gefmolten word; de Ouden noemden het Plumbum albums het groeit in de *79 mynen in Engeland, en op verfcheide andere plaetfen in Europa , van waer men hef ons in grooce (lukken ofbaren overbrengt. Men ziet ’er te Parys drie foorten van. De eerde is het gladde Tin , dat zonder vermenging’ uit de- mynen komt , dit is op- recht Tin. De tweede is het gemeene Tin , dat een vermenging is van glad Tin , lood, en geel koper. De derde foort is het klinkende Tin , dat een mengfel is van Tin , Bifmuth , rood Ko- per, en een weinig Zinck; men mengt ’er fom- tyds wat Regulus Antimonii onder , en in deze gelegenheit heeft men zyn zwavelachtig zout , dat het braken verwekt, niet te vree- zen , omdat het door de groore meenigte an- dere doffen , waer onder men het vermengt heeft, is onvluchtig gemaekc, opgeflorpt-, en van zyne kracht berooft. Het natuurlyke of gladde Tin is niet klin- kende , omdat het al te week en al te buig- zaem is; opdat eene doffe klinke , moet zy uit vade en devige deelen zyn t’zamengedelt, ten einde de zelve trillen en tegen elkander dootbn , het welk gefchied in het klinkende Tin, dat door de Bifmuth, of door ’t Spies- glas en het Koper is hard en vad gemaekt. Dit Tin, wanneer het fchoon en wel gemaekt is, gelykt naer zilver. Het gladde of natuurlyke Tin word goed geacht tegen de gebreken van de lever en baermoeder. Men ■ gebruikt ’er het vylfel van. Het Tin dient tot ’t verwen , want in dom- mige gevallen, als om fchnrlaken te verwen, gebruiken de Verwers liever tinne ketels dan andere , en zy gebruiken derk water met Tin bezet tot de kleuren , die zy willen veranderen of doen opkomen. Men heeft het Tin Jupittr genaemt , omdat men meende, dat het invloeden van de dwael- flarre van den zelven naern ontfing. STAPHYLODENDKON. Staphylodendron . Matth. T.B. Pit.Tournefó Kaii Hift. Nux veficaria. Ger. Park. Tijlacia fylvejlris , C. B. In ’t Franfch Nez coupez . In ’t Nederduitfch Pimpernoten, Is een kleene boom of dichte heefter, wiens hout teêr en met wit merg vervult is; de bla- Rrrr 3 ders <*3o ST. S T. ders zyn doorgaens vyf en fointyds zeven ae» eene ribbe valt; zy gelyken naer die van de Vlier, maer zyn een weinig kleener, en aen de kanteu getande ; de bloemen zyn by trosjes aen dunne en lange voetdeeltjes valt; yder der zelve beltaet uit vyf witte blaedjes , die in *c rond gefchikt, en door een’ kelk van een enkel ftulc, dat in vyf deelen is herfneden , on- derlteunt zyn. Als deze bloem is afgevallen , komt ’er eene vliesachtige vrucht of eene foort van groenachtige blaes’ in hare plaets, die vry groot en verdeelt is in twee huisjes, waer in men eenige zaden vind den hazelnoten gelyk, en bedekt met eene houtachtige doch dunne fchelle,die roodachcig van kleur’, en gemaklyk te breken is ; hare zelfltandigheit is groenach- tig, en van een’ iaffen , zoetachtigen ftr.aek , die neigingen tot ’t braken verwekt. Dees heelter walt op onbebouwde plactfen , in de boffehen , heggens, en doornboflehen. Uit de zaden of noten perll men eene olie, die ontbindende is. Stapbylcdendron , a vttQv\h, uvtt , ü* èérSpos, ar - hor, als of men zeide Dnsiveboorn , omdat de yrucluen als druivetroflen gefebikt zyn. STAPHISAGRIA. Staphifagria , Matth, Dod. C. B. J. 13. Raii Hift. Herba pedicularïs , Cord. in Diofcor. Delpbinium Platani folio , Staphifagria diftum , Pit. Tournef, Alberas Arabum. In ’t Franfch Staphifaigre of Herbe aux foux, In ’t Nederduitfch Luiskruid. * Is eene foort van Ridderfporen , of eene plant, die een’ regten , ronden, zv/artaclni- gen , takkigen deel fchiet anderhalf of twee voeten hoog; de bladers zyn groot, breed, in verfcheide deelen diep ingefneden , groen , naer die van den Wonderboom of naer die van den Platanus gelykende , en aen lange deelt- jes vad : de bloemen waden boven aen den Heel , en in den fchoot derbladeren ; yder der zelve bedaet volgens den Heer Tournefort uit- verfcheide oneffen bladeren , waer van vyf grooter zyn, dan de andere, en in’t rond ge- fchikt, blaeuw vankleur’j de bovendedrekt zich Uit naer achteren, en ontfangt in zyue fpoor • Zie PI. XXI. Fig. 14. de fpoor van een ander blad. Als deze bloetj; is afgevallen , komt ’er eene vrucht in hare plaets , bedaende uit verfcheide groenachtige fcheeden , d-ie driekantige, gerimpelde zaden, zoo groot als kleene ervveten in zich fluiten, welke naeuvv aeu elkanderen vereenigt, van buiten zwartachtig, van binnen wit- of geel- achtig , en van een’ fcherpen , heeten, bitte- teren en zeer onaengenatnen fmaek zyn. De e plant wad in warme landen, als in Pro- vence , in Larfguedok op lommerryke plaecfen, van waer het zaed ons droog word overge- bragt. Men moet het verfch, wel gevoedr , en zuiver verkiezen ; het heeft veel zout en olie in zich. Men gebruikt- het fomtyds , wanneer men tandpyn heeft , tot een kaeuwmiddel om veel flym te fpouwen , waerem het fomreigeii Pi- tuitaria genaemt hebben : men gebruikt ’t om het vuile vleefch iu oude zweren te zui- veren en te verteren ; maer zyn grootde ge- bruik is in de fchurft en om de luizen te doo- den , ’er op gelegc zynda; men drooit het onder ’t hoofdhair tegen de luizen. Staphifairia , a rxipvXtj , uva , z? iypiet fjlv» (Iris, omdat de bUders van deze plant’ eenige overeenkomd hebben met die van den wilden Wyngaerd. Herba Pedicularis, omdat ’t zaed van deze plant* goed is om de luizen te dooden. STATIGE.' Statice, in ’t Franfch Statice , is eene plant, waervan twee voorname foorten zyn. De eerde foort word genaemt Statice , Lngd. Pit. Tournef. Gr amen polyanthemum majus , Dod. Gr amen mar mum mediterraneum majus , Sta- tice quibufdam , Park. Caryopbyllus mediterraneus , Ger. Caryopbyllus montanus major flore globqfq , C. B. Caryopbyllus flos apbyllocaulos vel junceus ma- jor , J B Raii Hitt. In ’t Nederduitfch Groot Gras met vele bloemen . Zy fchjet uit haren wortel’ eene groote meenigte lange en fmalle bladers als die van Gramen , zeegroen van kleur’; tuflehen de- zelve fchieten ’er delen op omtrent een voet hoog, die regt, zonder knoopen en hol zyn, dragende op hunnen top een bolrond bosje van S T. van eene hoop fcleene bloempjes , die uit vyf blaedjes zyn t’zaraengeftelt , welke wit naer ’t purperacluig trekken Je , als eene nagel* bloem gefchikt , en door een' kelkje , dat als een trechter is gemaekt, onderfteuut zyn; dit bosje word nog door een’ algemeenen , fchub- achtigen kelk onderfteunt. Als deze bloemen zyn afgevallen, komt ’er in de plaets van elke bloem’ eeh zned, dat aen beide de einden fpits, en in een zaedhuisje, dat de bloeme tot een’ kelk gedient heeft, befloten is. Haer wortel Is lang, vrydik, rond, houtachtig, en in ver- fcheide bollen verdeelt. De tweede foort word genaemt Statice montana minor , Pit. Tournef, Gr amen polyantbemum minus , Dotl. . Gr amen marinum minus , Park Caryophyllus montanus minor , C. B. Caryophyllus marims minimus , Ger. Lob. Caryophyllus flos apbyllocauios , vel junceus minor , J. B. Raii Hift. In’tNederduitfch KIe en Gras met vele bloe- men. Zy verfchilt van de voorgaende bier in , dat zy lager is ; hare bloem is purperachtig , en haer wortel lang, dik, roodachtig en in veel bol- len verdeelr. Beide deze foorten waden op bergachtige en Vochtige plaetfen, by de zee , en rivieren. Zy zyn t’ zatnentrekkende en goed om de buikloopen en bloedingen te (luiten , in een af- kookfel ingenomen. Statice, komt mogelyk van ’tLatynfche werk- woord flare, ft aen , om dat deze plant de voch- ten doet ftilftaen. STELECHITES. Stekchite) is een (leen zoo lang en dik als de vin- ger van eene graeuwe kleur’, en van gedaente als een kleen dammetje van een’ boom, waervan men de takken heeft afgefneden of afgebroken; men krytji hem uit Duitfchland : hy is van dezelve natuur’ als de Linxfteen. Hy is opdroogende en goed ora de tanden fchoon te maken. STELLA MARINA. Stella manna , in ’t Franfch Etoile de Mer , in ’t Nederduitfcb Zee-ftart is eene fooit van zee? S. T*. i bloedeloos dier , zoo groot als de palm van de hand of een weinig grooter , hebbende de gedaente van eene dar, en eene graeuwe of zwaftachtige kleur; het heeft vyf hoeken , die vry breed zyn , èn fpits toeloopen : zyn bek is geplaetd in ’t midden van .deze hoeken , of in ’t middelpunt van de darre , en met tan- den voorzien ; het heeft een groot getal poot- jes,dieals dehorentjes van (lakken gemaekt en aen zyne hoeken vad zyn ; yder dezer poot- jes fluit eene druppel helder en klaer water in zich : men ziet aen zyn ganfche licbaem geene byzondere opening tot ontlading van zyne vuiligheit J het is bedekt met een hard , en ruuw vel , dat het zelve voor eene fchael dient. Men vind deze Zee-dar aen de zeedran- den; daer zyn verfcheide foorten van. Zyn zyn alle openende, in een afkookfel in- genomen; zy zyn goed voor de vallende ziekte, indien men ze brand , en ’er den rook yan ontfangt STELLID. Stellio. • Lacerta Jlellaris» In ’t Franfch Petit Laizeird étoilé . In ’t Nederduitfch Star-Haegdis. Is eene foort vanHaegdisfe veelkleener dan de gemeene , op den rug met gedamde vlek- ken geteekenc; zy onthoud zich in de gaten der muren , leeft van fpinnekoppen , en ('chud haer vel , gelyk de (langen, jaerlyks uit , eu eethetzelve; hare beet is niet doodelyk, maer verdikt de vochten , en verdooft de zinnen ; men gaet ze tegen met de Theriaek, of door vlugge zouten , die men ingeeft. Dit dier heeft veel olie en vlug zout in zich. Het vleefcii gegeten of in poeder ingeno* m en verwekt het zweet, en vvederdaet’t vergift; men kan ’t gebruiken tegen de beet van ’t dier zelf. Deze kleene Haegdis fluit men levendig in eene doos’, en men maektze aen het hoofd vaft tegen den aen val van de derdendaegfche koorts’ om die te genezen. Men laet ze ook in olië en wyn koken om de zenuwen en geledingen te verfterken , om te ontbinden. Stellio a ftella , omdat dit bloedeloos dier af- beeldfels van ftarren op den rug draegt. STOE- 6St S T. S T. S T OE G H A S; Stcecbas, Dod. Stcecbas vulgaris , Park. Stcecbas puipurea, C. B. Pit.Tournefort. Stcecbas Arabica vulgö diPia , J. 13. Raii •Hifi. Stcecbas , Jive Spica hortulana , Ger. Stic bas, tuch. Ajlocbodas , Arabum. In ’t Franfch Stecas Arabique . In ’t Nederduitfch Stichas-kruid. * Is eene fchoone plant , die op de wys van een’ heeHer verfcheide houtachiige , en in eenige takken verdeelde Helen of roedc-n fchiet ander- half of twee voeten hoog; de bladers zyn als die van de Lavendel, maer kleener, final , en wit. Hare toppen dragen langwerpige , fchub- achtige airen of hoofden , yder voorzien van boven met een bosje bladeren op de wys van een kuifje, en met kleene bloemen, die beks- Wyze gemaekt , purperachtig of blaeuw van kleur’, en by ryen lang? ’t hoofd of de air ge- fchikt zyn; op yder van deze bloemen volgen vier bynaer ronde zwartachtige zaden, beflo- ten in een zaedhuisje , dat de bloem’ tot een’ kelk gedient heeft ; hare wortels zyn houtachtig. De geheele plant heeft een’ fpe- ceryachtigen reuk , en een’ fcherpcn bitterach- tigen fmaelc ; zy wart overvloediglyk in Lan- guedok,en Provence op de Eilanden d’Yeres, door de Ouden Sucadifcke Eilanden genaemt; zy bemint drooge en dorre plaetfen ; daer van daen zend men ons de airen van Stichas- kruid droog en voorzien met hare bloemen, die wy in de Geneeskunde gebruiken. Indien men hare kleur en reuk wel wil bewaren , moet men zetuflchen graeuw papier laten droo- gen , en daerna in eene doos’ fluiten. Men moet de airen van Stichas kruid groot, welgevoedt , verfch , welriekende , en voor- zien met veel bloemen verkiezen ; in ’t ver- ouderen verliezen zy hare kleur en reuk. Zy hebben veel vry fyne olie en vlug zout in zich. .Men heeft deze bloem Stoeckas Arabica ge- uaemt , omdat men ’er eertyds veel van uit Arabië bragt. Zy is verdunnende, afvegende, openende, goed voor ’t hoofd, en tegen de opflygingen; zy verllerkt de herfenen , verwekt de pis en de * Zie PI. XXI. Fig. 15. maendftonden, wederflaet het vergift, verdryft de droefgeefligheic ; men gebruikt ze uit- en inwendig. Stcecbas , is een woord genomen van de Steca- dilche Eilanden , die wy tegenwoordig de Ei. landen d’Yeres noemen. Deze Eilanden zyn ge- legen op de ltuft van Provence omtrent Marfeiüe. STRAMONIUM. Stramonium peregrimim , Ger. Stramonium fntttu f pinof o rotundo , femine ni- gricante , Pit. Tournefort. Stramonium fruflu rotundo, dcorfum fpt Bante £3* afpero , Col Strarnonia , Jive Pomum fpinofum, Trag. Stramonium minus , Jive Nux met el flore aibo. Park. Solanum porno fpinofo rotundo , longo flore , C. B. Solanum muit is difium , Jeu Pomum fpinqlum, J. B. Raii Hilt. Nux mete/la, Matth CaH. Nux Methel Avicennae, Ang. In ’t Franfch Domme epineufe. In ’t Nederduitfch Doorn- Appel. * Is eene plant, die een’ Heel fchiet om- trent twee voeten hbog , zoo dik als de vin- ger , en zich in verfcheide kleene takken ver- deelende ; de bladers zyn breed, ruim , hoe- kig , ('pits , naer die van de Nachtfchade gely- kende , maer grooter, en aen lange Helen vafi; de bloem is eene groote witte klok, eenigzins naer een drinkglas gelykende , en door een’ langen kelk onderfleunt, die van boven ingo fneden of getandt is. Als deze bloem is af- gevallen, komt ’er eene vrucht in hare plaets, zoo groot als eene gemeene noot , die nog met hare eerfie fchelle bekleedt is , by- naer rond, en rondom met korte, dikke en niet zeer Hekende punten voorzien. Deze vrucht is verdeelt in vier huisjes, welke zaden inHuiten, die naer eene kleene nier ge- lyken. Deze plant kweekt men in de tuinen; hare bladers geven een’ Herken en Hinkenden reuk van zich , die pyn in’t hoofd verwekt; de bloemen hebben een’ minder kwaden doch flaepverwekkenden reuk ; de geheele plant heeft veel olië en waterdeelen, eu wezentlyk of vlug zout in zich.. Zy is pyn (lillende , verdoovende, goed om de vochten te verdikken , en hunne beweging • Zie PI. XXL Fig. 1 6. ST« S T. 68 j te matigen , de pynen te (lillen, de verbrand- heden te verzachten , uitwendig gebruikt ; men moet ze .nooit ingeven , noch in. aers- fpuitingen gebruiken , omdat zy zeer droe- vige toevallen zoude veroorzaken , als flaepziekte , dolheit , brakingen, koud zweet, (luiptrekkingen , en eindelyk de dood, indien men niet fpoedig was te hulp gekomen. De middelen tegen deze foort van vergift, die de vochten ftremt , zyn de vlugge zou- ten, deTheriaek, Orvietacn, braekmiddelen , ’t uitwendig gebruik van Brandewyn , water van de Koninginne van Hongarye, vlugge geeft van Armoniakzout. STRIX, Strix . In ’t Franfch Frefaye , Ejfraye. Is een Nachtvogel , zynde eene foort van Nacht-Uil; hy is zoo groot als een gemeen Hoen; hy is bynaer van gedaente als een Steen Uil, bedekt met witte vederen , die aen den buik met zwart geteekent zyn; zyn kop is dik, rond, af- gryfelyk en omringt met overeinde ftaende vede- ren; zyn bek iskrom en witachtigjzyne fchenkels en pooten zyn ruig en met vederen bedekt ; zyne klaeuwen krom , en witachtig van kleur’; zyn ge- fc breeuw is afgryfelyk; hy onthoud zich op berg- achtige en aen zee gelegen plaetfen ,by de (lallen der geiten, omdat hy op hare melk verlekkert is , en hy gaet ze zuigen , als hy ze achterhalen kan; hy heeft veel vlug zout en olie in zich. Zyn vleefch is goed tegen de lamheit, en keelontfteking , als het gedroogt en in poeder word ingenomen. De gift is van eene halve tot eene geheele drachma. Zyn vet is verzachtende en ontbindende , goed om de zenuwen teverfterken, uitwendig gebruikt, Zyne gal is afvegende en goed om de vlek- ken der oogen weg te nemen. Strix a fono x/ocis af per o. De Franfche naetn Srefayt is mogelyk eene bederving van prefage ( voorteeken , 0 omdat men meent dat dit dier een kwaed voortee- ken is. De Franfche naem Ejfraye , (verfchriklyk,) omdat het gefchreeuw van dezen vogel ver- fcbriklyk is. URUTHIO.' S truthio, \ Strutbiocamelus . In ’t Franfch /lutrncbe , of Cerfoifeau. In ’t Nederduitfch Struisvogel. * Is een vogel zes of zeven voeten hoog ; zyn kop is kleen , met weinig herfenen ver- vult, en met kleene geelachtige hairen bedekt; zyne oogen zyn van eene eironde gedaente als die der menfchen, voorzien met groote oog-hairen zyn bek is kort en fp’its; zyne tong kleen; zyn hals lang en met een dun, blinkend, wit, en naer hair gelykend dons bedekt ; zyn rug breed; zyne vlerken zyn kort, en met fchoone witte of zwarte of bruine , zachie , dichte vede- ren voorzien; zyn lichaem is met witte, zwar- te en graeuwe vederen bedekt; zyn ftaert is wit; zyne dyën zyn groot , dik en vleezig , zonder vederen , maer bedekt met een gerim- peld , wit , roodachtig vel ; zyne fchenkels zyn bedekt met grootte 1'chubben , en men heefc gevonden , dat zy eenige overeenkom!! hadden met die der Kemelen, waerom men dezen vo- gel Struthiocamelus genaemt heeft : zyne pon- ten zyn geklooft als die der Oden, hebbende alleenlyk twee groote teenen. Dees vogel komc voort in Afrika, Ethiopië, Arabië, en in Peru; hy bemint de woeftenyën ; men ziet ’er fom- tyds vele te zamen vliegen; hy loopt fnel , en gebruikt zyne vleugels niet om te vliegen , maer als zeilen, wanneer hem de wind gunflig is; men gebruikt de veders van zyne vleugelen en van zynen ftaert tot vercierfe'ls op de hoe- den, en boven op de ledekanten ; die der man- netjes zyn fraeijer en meer geacht dan die der wyfjes ; yder dezer vleugelen heefc aen zyn uiteinde twee lichamen , die zoo lang als de duim, hol, zoo hard als horen , en bynaer van gedaente als eene varkenspen zyn. Zyne eijers zyn zoo groot als een kindsboofd , bynaer rond of eirond van gedaente» hunne fchael i* dik, hard , wit en glad; men maekt’er vazen of drinkkoppeu van ; het binnenfte is goed om te eten. De Struisvogel voed zich met kruiden, gerft boonen, en beenderen; hy flikt ook yzer, ko! per, en keifteenen in, die hy verteert doorde wryving en verbreking, die ’er van gefchied in zyne maeg’; doch hy krygt ’er geen voed- fel van , deze harde doffen dienen niet als om de teêre en voedzame doffen , waer onder zy ver- * Zie PI. XXII. Fig. i, ■§ 8 $ S S T. 084 $ * • vermengt zyn , te verbreken en te vergruizen^ en indien zy ’er eene grooter meenigte van inflikken ,dan zy tot die verbreking of vergrui- zing noodig hebben , worden zy ziek en der- ven. Het binnenfie vlies van de maeg’ van den Stuisvogel word goed geacht om de maeg te verfterken; gedroogt en in poeder ingenomen is het openende. Zyn vet is verzachtende , ontbindende, en goed voor de zenuwen. STRYCHN ODENDROS. S trychnodatdros , J. B. Raii Hifi. Strycbnodendron , Gefn. hort. S olanim fruticojim baccifenm y C. B. Pit. Tournefort. S olanum arbortfeens , Ca ft. Caef. Cam. S olanumfruticofum Amtricanum dibtum , Amo- 'inum Plimi , Park. Arnomum Plinu , Ger. Jn’t Nederduitfch Boom achtige Nachtfcbade. Is eene foort van Nachtfcbade, die ais een Ileefler wad vier of vyf voeten hoog ; zyn dam is dun , met eene afchverwige fchors’ bedekt , en fchiet groene takken voorzien met langwerpige bladeren, welke fmaller dan die van de gemeene Nachtfcbade , die van ’t Papenhout gelyk , bruin- groen van kleur’, en wat fcherp van fmaek zyn; zyne bloem is een wit roosje , in vyf punten ingefneden ; in hare plaets komt eene ronde , weeke , roode vrucht, naer die van de Krieken van Overzee gelykende, volfap, en eenige platachtige za- den van een’ vry laden fmaek in zich fluiten- de. Deze plant word in de hoven gekweekt; zy is zeldzaem. Hare bladers en vrucht zyn goed om te verzachten , te verkoelen , te bevochtigen , de pynen te dillen, te ontbinden , uitwendig gebruikt. S T U R I O. S fitrio, Si/urus. Aquipenfer,' Acipenter. Stora. In ’t Franfch Eturgeo». In ’t Nederduitfch Steur. Is een groote vifch . die nu in de zee, dan in de rivieren zich onthoud ; zyn kop is lang, vierkant, hard, eeltachtig; zyn fnuit is lang, fpits, en met twee hairtjes aen yder zy- de voorzien; hy heeft noch kaken noch tanden; zyne tong is dik en hard ; zyne oogen zyn kleen; zyn lyf is lang en bynaer rond; zyn rug is verheven door dikke, harde, beenachtige fchubben , tuflehen welke punten of angels uitkomen ; zyn buik is bedekt met een zacht zilververwig vel; dees vifch weegt doorgaens ten minden honderd ponden, maermen vind ’er, die tot twee hondert ponden wegen; hy leeft van vuiligheden , enzeelchuim; zyn vleefch is wat hard, lymachtig of taei , maer zeer lek- ker van fmaek ; in Vrankryk is hy zeer zeldzaem; men krygt ’er eene foort van Ichthyocolla of Vifchlym van , die geelachtig- graeuw is, en die de Droogiden in bladen, zonder in een ge- rolt te zyn, verkoopen ; zy is moeijelyker te ontbinden dan de gemeene ; maer ontbonden zynde heeft zy dezelve krachten. Het vleefch van den Steur verwekt losly- vigheit , als het gegeten word. Zyne graten zyn openende en goed voorde vloeijiugen, heupjicht, en graveel, tot poeder gemaekt en ingenomen ; de gift is van eene fcrupel tot eene drachma. Men heeft dezen vifch Stur'10 genaemt, wegens zynen bek, die fpits is, en die zoo men voor- geeft de gedaeme heeft van bevrozen water , dat’s winters van de daken der huizen afhangt, en in ’t Latyn Siiria genaemt word. Silurus y a tribypoi , awtiu , quatio , tnovto, crêpes, cisuda , omdat dees vifch zynen daert met eene groote fnelheic beweegt. S T U R N U S. Sturnus, ih’tFranfcli Etourne/iu,\n\ Nederduitfch Spreeuw , is een vogel, die vry wel bekent, en door zyne fchoonheit pryswaerdig is ; zyn lyf is geteekent met witte , roode of gele vlek- ken ; zyn bek is als die van den Exter; zyn ftaert is kort en zwart; zyne pooten zyn geel; men vind ’er verfcheide foorten vaii ; hy vliegt altyd verzelt met vele andere vogelen van dezelve foort’ ; hy onthoud zich ’s zomers op waterachtige plaetfen, en omtrent de wei- dens , en ’s winters op de torens en op de daken derhuizen ; hy leeft van wormen , vleefch van doode lichamen , beziën , druiven, en zaden 1 men maekt hem tam, en leert hem fpreken; hy is goed om te eten; hy heeft veel vlug zout en olie in zich Hy Hy is goed, gegeten zynde, voor de vallen- de ziekte. Sturnus , a rogth , J lernere , omdat dees vogel als hy wormen zoekt , de aerde omroert, op- ligt, en wederom laec vallen, S T Y R A X. S tyrax. In’tFranfch Storax. • • Is eene harftacbtige , welriekende Gom , waer- van wy drie foorten zien. De eerde word S tyrax ruber , en door fommigen T hui Jttdaorurtt genaemt , omdat zy meenefi , dat deze de Wie- rook was, die de Wyzenaen ’s weerelds Hei- land bragten. Deze Gom is in (tukken , en rood- of geelachtig ; menkrygt ze door infnyding uit een’ boom’ van eene middelmatige hoogte, ge- naemt S tyrax arbor , Ger. J. B. Raii. Hifi. S tyrax folio ttiali cotonei , C. B. Pit. Tour- nefort. Styrax arbor vulgaris, Park. * Dees boom gelykt naer den Kweboom , maer zyne bladers zyn kleener , langwerpig , (lyf, van boven groen , van onderen wit, en voorzien met veel wolle; de bloemen waden op zyne takken , vele byeengehoopt , en wit; yder der zelve is, volgens den Heer Tourne- fort, eene pyp van boven wyd uitgebreidt , en in vele deelen , die in’t rond zyn gefchikr, ingefneden ; haer kelk is als een kommetje ge- ïuaekt, datmeteenige punten getandt is. Als deze bloem is afgevallen , komt ’er eene witte vrucht te voorfchyn , zoo groot als eene hazelnoot , be- dekt met eenevleezige fchors’ , wat bitterachtig vanfmaek; onder deze fchors vind men twee of driebeenachtige (teentjes, die gemeenlyk rond- achtig op den rug, en platachtig aen de tegen- overige zyde zyn; yder (teentje is vervult met een merg- en oliachtig zaed, dat als de Gom Styrax riekt , en onaengenaem van fmaek is. Dees boom walt in Syrië , Pamphylië , en Cilicië; men kweekt hem in eenige hoven van Europa. -v Men moet de Gom S/^rdx-zuiver , week, vet, van een’ zachten , fpeceryachtigen , en zeer aeiigenamen reuk verkiezen; die te droog is, * Zie PI. XXJI. Fig. 2. vindmen dikwils vervult met zaegfel van ’t hout van den boom , of met andere vuiligheden. De tweede foort van Styrax is Styrax calamit* genaemt , omdat men ze eertyds in Rieten bragt om hare fchoonheit en goeden reuk beter te bewaren ; men brengt ze ons fomtyds in roodachtige (tukken, vervult met witte tra- nen, fomtys in afgefcheiden tranen, die van buiten roodachtig , van binnen wit zyn; deze foort van Styrax word de befte geacht tot de Geneeskunde, en reukwerken ; maer de heden- daegfcheSchryvers meenen, dat zy niet natuurlyk is gelyk de eerde ; zy gelooven met veel re- den , dat zy van de oprechte Styrax , die uit den boom’ vloeit, en van verfcheide andete wel- riekende droogeryen gemaekt is. De Heer Po- met verzekert onder anderen , dat hy ’er eene kan maken zoo fchoon en aennemelyk als die men uit Holland en Marfeille laet komen. Wat ’er van zy , men moet de Styrax talamita in fchoone afgefcheiden tranen ofkleene (tukjes verkiezen, die zeer zuiver, vettig, van buiten roodach- tig, van binnen wit, en zeer zacht, fpecery- achtig , en zeer aengenaem van reuk zyn, den balfem van Peru naerby komende- Beide deze foorten van Styrax hebben veel olie , en wat wezentlyk zout in zich. Zy zyn goed om de herfenen, de zenuwen, hart en maegte verfterken , de kwaedaertigheic der vochten te wederftaen , de hardigheden te verzachten, als ay ingenomen worden ; men ge- bruikt ze ook uitwendig;, en men maekc ’er rookingen meê. Dederde foort wordStyraxliquidus^n'tFTinfch Sterax liquide , in ’t Nederduitfch Vluibare Styrax genaemt ; deze is een oliachtige , lymige,- groove (toffe, van lyvigheit als dikke balfem, graeuw van kleur’, (terk en fpeceryachtig van reuk : deze S tyrax is niet anders als een mengfel van eeni- ge harftflchtige doffen met de oprechte Styrax, en olie en wyn , die men fmelt, en door eene iigte kokiug tot een lrchaem maekt. Zy moet zuiver , van eene bekwame dikte , en van reuk als de S tyrax gekozen worden. Sommigen noemen ze Oleum StyratiKttm \ maer deesnaem paft haer niet te wel. Zy is infnydende, verdunnende, verzachtende, en zeer ontbindende ; zy verfterk: de herfenen door haren reuk; men ’ gebruikt ze niet als uitwendig. S tyrax, a fliria , bevrozen druppel water, of yskegel , dien men ’s winters aen de daken der huizen vind hangen; dezen naem heeft men de Styrax gegeven , omdat zy in tranen , die de gedaente van dezen bevrozen druppel water heeft, uit den boom’ vloeit. Ssss 2. 585 S U. S U. SUBBUTEO. Subbuteo. Hippotriorcbis . Is eene foort van Sperwer , of een roofvo- gel , zoo groot als eene Rave en van gedaente als een Pitoor ; hy leeft van Hangen , pad- den, en kikvorfchen ; in Epypten is hy ge- meen. Zyne zaedballen , in poeder ingenomen , zyn goed om ’t zaed te verwekken. S U B £ R. S uber latifolium , J. B. Ger. Park. R aii Hift. Suber latifolium perpetuö vireus , C. B. Pit. Tournefort. Suberifera latifolia llex glande ecbinato , Adv. P heilos , five Suber, Dod* In ’t Franfch Liege. In ’t Nederduitfch Korkboom , Vlothoutboom., *Is een boom van eene middelmatige hoogte, gelykende zeer naer den Grooten llex , maer zyn (lam is veel dikker, fchietende weinig tak- ken, en zyn bad is veel dikker , fponsachtig, zeer ligt , en graeuw naer ’t geel trekkende ; dees bad fplyt enfcbeid zich van den boom’, indien men geen zorg draegt hem weg te nemen, omdat hy door een’ anderen bad, die’er onder 'groeit, word voortgedooten ; de bladers zyn van gedaente als die van den Grooten llex , maer grooter , langer', zachter, van boven groener, fomtyds een weinig getandt, en (le- kende; zyne katjes of bloefems en eikels zyn als die van den Grooten llex. Dees boom wad in warme landen, als in Spanje, Italië , omtrent ’t Pyreneefche gebergte , en in Gaskonje; die in Spanje voortkomt verfchüt van die , welke in ’t Pyreneefche gebergte en in Gaskonje groeijen hier in, dat zyn bad van buiten in zyne oppervlakte zwartachtig is, en dat zyne bladers de geheele winter groen blyven , daer die van de andere op’t einde van den Herfd afvallen. Als deinwoonders derplaetfen, waerdeKork- boomwad, zyne fchors willen inzamelen , klie- * Zit PI. XXII. Fig. 3. ven zy den dam van den boom naer zyne lengte om ze ’ergemaklyker af te krygen , dan leggen zy ze in ’t water , beladen ze met deenen , ma- kende dus eene foort van pers om ze plat te maken, eindelyk laten zy ze droogen , en ver- voeren ze: deze is hetKork, waervanmen zich bedient om doppen te maken. Menmoetze ver- kiezen in fchoone duklcen , elfen, mind met kwa- den , niet geborden , van eene matige dikte, ligt , doch mind met luchtgaetjes , en zuiver en ge- inaklyk in ’t fiiyden. De eikel van den Korkboom is t’zamentrek- kende , en goed voor 't windrig kolyli; de gift is- van eene fcrupel tot eene drachma; hy heeft veel oiië, en middelmatiglyk zout in zich. De fchors van den Korkboom , die wy ge- bruiken , heef: veel olie en zeer weinig wezenc* lyk zout in zich. Zy is afvegende en t’zamentrekkende , zy duit de bloedingen en buikloopen , in poeder ingenomen ; zy is goed om de ambeijen te verdry- ven en te verzachten , als zy gebrandt en daer opgelegt word. De Spanjaerds kalcineren de fchors van den Korkboom in open potten , om ze tot eene zwarte afch te maken, die uitnemende ligt is; deze afch word in ’t Franfch Noir d'Efpagne genaemt; zy word van verfcheide Werklieden gebruikt . S uber, a fuere-, naeijfn , omdat men de fchors van den Korkboom onder de fchoenen naeit , omze drooger te maken , en om ’de lengte der genen die ze dragen, te verhoogen. Ofwel fubtr , a fut, varken , omdat de varkens zich met den eikel van dezen boom voeden. SUCCISA. Succifa is eene foort van Scabiofe, die in twee foorten onderfcheiden word. De eerfte en ge- meende word genaemt Succifa glabra , C. B. Succifa , five morfiis dialoli , DoJ. J. B. Raii Hift. Scabiofa folio integro , Csf. Pit. Tournefort. JYlorfus diaboli , Ger. Morfus diaboli uulgaris fiöre purpureo , Park. In ’t Nederduitfch Duivelsbeet. * Zy fchiet langwerpige , fpitfe bladers, die van de gemeene Scabiofe gelyk , doch geheel, zonder infnydingen, uitgezondert' dat * Zie PI. XXII. Fig. 4. s u. S U. 687 zy aen de kauten wat uitgekerft zyn ; haer deel is omtrent twee voeten hoog, rond, hard roodachtig, takkig, dragende op zyne toppen bloemen, die van .de gemeene Scabiofe gelyk , blaeuw, fomtyds purperachtig ofwitvan kleur’. Haer wortel is omtrent een pink dik, kort, rondom als gebeten of geknaegt , en met lan- ge vezelen voorzien. Deze plant wart op on- bebouwde plaetfen , omtrent de bosfchen , aen de kanten der wegen , in de weidens; zy is bitter van fmaek. De tweede foort word genaemt Succifa hirfuta , C. B. Morfus diaboli hirfuta rarior , Gefn, hort. S cabiofa folio integro villofo. Zy verfchilt van de voorgaende niet, als dat zy ruig is ; zy is zoo gemeen niet. De Duivelsbeet heeft veel olie en wezent- 3yk zout in zich. Zy is zweetdryvende , hart verfterkende , wondheelende , goed om ’t vergift te weder- ftaen , voor de vallende ziekte , voor de zwe- ren van de bord en van andere deelen; men gebruikt ze uit- en uitwendig. Men heeft deze plant Succifa, en Morfus dia- bolt genaemt, wegens haren wortel, die als ge- kuaegt of gebeten is. S U L P H U K. S ulphur , in ’t Franfch S oujre, in ’t Neder» duitfch Zwavel, Solfer of Sulfer, is eene foort van Leem , of eene vetteen koperroodige minerale doffe ; het is zelfs waerfchynlyk, dat zy niet anders is als een Koperrood , dat natuurlyk in de aerde door onderaerdfche vuren is opgeheven; want men vind fomtyds in de Zwavel, voor dat zy is gefmolten geweed, kleene ftukjes Ko- perrood ; te meer de Zwavel heeft dezelve beginfels in zich als’tKoperrood. Daer zyn twee algemeene foorten van Zwa- vel , de eene levende Zwavel, en de andere gele of gemeene Zwavel genaemt. De levende Zwavel is door fommige Schry- vers Apyothium genaemt ; zy is eene graeu we, vette , leemachtige, vuur of vlam vattende ftofFe, die men in de aerde in Sicilië, en op verfcheide andere plaetfen vind. Zy moet zui- ver, glad , blinkende , zacht in ’t aenraken , teêr , ligt te breken , en graeuw van kleur’ gekozen worden. De Herbergiers gebruiken ze om de tonnen te zwavelen , waer in zy den wyndoen, dien zy over zee willen voeren. Zy word gebruikt voorde fchurft , den daeuw- en hairworm ; men mengt ze onder zalven. jlpyrothium , tx a privativo , zy xvf, tgnis ; om- dat de Zwavel de hoofdftoffe van ’t vuur is. De gele of gemeene Zwavel is eene harde , blinkende, breekbare droffe , die ligt fmelt , en vlam of vuur vat, en een’ onaengenamen en voor de bord prikkelenden en nadeeligen reuk van zich geeft. Men krygt ze van den berg Vefuvius en van verfcheide andere plaetfen ; . men fmelt ze op ’t vuur , men giet ze in vor- men , omze tot pypen of dokken te maken, zoo als wy ze by de Droogiden zien. Men moet de Zwavel in-ligte en gemak- lyk brekende pypen verkiezen , van eene goudgele kleur’ ; of als men ’er Geed van Zwavel wil uithalen, van eene groenachtige ; want dit is een teelten , dat zy koperroodi- ger , en met meer zuur vervult is. De Zwavel dient den Mutfemakeren , en verfcheide andere Ambachtslieden om te witten; zy is natuurlyk t’zamengedelt uit een vet en vlamvattend of waerlyk zwavelachtig gedeelte, en uit een zuur koperroodig zout. Men maekc het water koeler, als men ’er eene pyp of duk Zwavel in laet weekeji ; deze ondervinding is gemald yk voor die , welke den wyn ’s zomers willen koelen , want terwyl de bottels , waer in de wyn is , in een’ emmer met water zyn, als men’ereene pyp of dok Zwavel in doet, zal men een middel aen de hand hebben om den wyn koel te drinken zonder hulp van ys; doch nun moet niet meenen dat het zelve duk Zwavel- tweemael daer toe dienen kan, want de twee- de reis zoude het geen werking. doen. Deze verkoeling komt waerfchynlyk van- eenig gedeelte van ’t zuur zout van de Zwavel,, dat in ’t water los geraekt en gefmolten is , ’t geen de beweging van ’t vocht venraegt heeft- om eene zekere dremming in zyne deelen te maken, doch de pyp of dok Zwavel is, nadat» men ze uit ’t water heeft genomen-, alzoo goed tot alle de andere werkingen , die men op die Leem doet, als zy te voren was , en zy fchynt niets van de kracht van de Zwavel verloren te hebben. De Zwavel is goed voor de aêmbordigheit 5, voor de zweren van de bord en longe, voor de tering’ , om de verrotting te wederdaen y voor defchurfc, daeuwworm, en om de gezwel- len te ontbinden en te verdryven ; men ge-» bruikt ze uit- en inwendig. De gift is van vyf- tien greinen tot twee fcrupels, Ssss 3 Men 688 S U. S U. Men heeft zedert eenige jaren eene bereiding van Zwavel in gebruik gebragt , die van eenig goed gevolg geweeft isin de aêmborftigheit ; deze bereiding beftaet in eenige pypen gele geraee- ne Zwavel te ftooten , die omtrent een kwartier uurs te laten koken , het water te veranderen, en de koking op de zelve wys te herhalen tot veertien reizen toe , yder reis daer toe nieuw water gebruikende om de Zwavel te verzach- ten, dan ’t laetlle water daer af gegoten zyn- de, laet men de Zwavel zachtjes op ’c vuur in eene nieuwe pott' fmelten , men laetze koud worden , men maekt ze tot poeder , en men mengt ze met een vierde deel van haer gevvigt gepoederde Roze-fuiker. Men laet den lyder voor yder gifte een loot van die poeder ’s morgens en ’s avonds inne- men , en men vervolgt zulks twee of drie maenden lang; het verwekt doorgaens twee of drie ftoelgangen daegs. Ik heb bevonden door de proeven , die ik ’er van genomen heb , dat dit middel fomtyds van eene vry goede uitwerking was in aêmborfti- gen , die fterk en kloek waren ; maer dat het in teére menfehen krimpingen en zeer groote 1'cherptens in de ingewanden veroorzaekte ; ik heb zelfs gezien, dat lbmmigen ’er geen’ ftoel- gang van hadden ; ik vind deszelfs gift te groot , want in yder gifte komen drie dracbma Zwavel; het zoude beter en met minderhevigheit werken, als men ’er maer de helft van ingaf; men moet niet meenen , dat het water door de herhaelde kokingen met de Zwavel veel van hare fcherpheic heeft weggenomem , het heefc alleen over dit nrixium, dat natuurlyk vet is, gegleden , het fterkfte zuur van de Zwavel is hardnekkiglyk aen hare zelfftandigheit vaftgebleven , en als het in ’t lichaem is , maekt het zich los, en veroorzaekt de krimpingen : voor ’t overige is deze bereiding niet geheel te verwerpen , zy kan hare nuttigheit hebben om de groove of dikke fluimen , die de verftoppingen in de vezelen van de longe maken, en de aêmborftigheit ver- oorzaken y, beter te doordringen, maerzy moet gelyk alle andere middelen door de Genees- heeren beftiert worden ; men moet niet meenen1, dat zy voor alle gefteltheden goed zy , ik heb ’er dikwils tegenftrydige bevindingen van gehad; een voordebl , dat wy ’er uitnemen, is , dat zy ons verftout heeft de Zwavel in eene grooter gifte in te geven , dan men eer- tyds deed. In de ftad Aken in Duitfchland is een groote put warm minerael * water, dien men genood- zaekt is geweeft toe te dekken en te ftoppen, omdat ’er een zoo fterke Zwavelreuk uit" op- kwam , die in ftaet was ymand , dié 'er met het aengezicht overheen lag, te doen Hikken. Men ligt van tyd toe tyd het dekfel van dezen put af, en men vind ’er eene groote meenigte Zwavel aen vaft, die daer tegen in eene witte bloem is opgeheven; deze Zwavel is zoet, en word in dat land tot dezelve eindens gebruikt als de melk van Zwavel. Uit Amerika brengt men ons eene zeer fchoone Zwavel , die men Zwavel van Guidoa, ofgemeen- lyk Zwavel van Quito noemt, omdat zy de na-i men der Landfchappen, v anwaer zy komt , be- houden heeft; zy is in effen , en gladde ftukken, zoo blinkende als de fchoonfte Barnfteen, geel van kleur’ , zonder fmaek, op ’t vuur eene blaeuwe vlam, wat helderer dan die van onze gemeene Zwavel , van zich gevende ; deze Zwavel is zeer zeldzaem ; men acht ze meer dan alle andere Zvvavels. SUS. Swj. Poreus. Verres. In ’tFranfch Cochon of F ore. In ’t Nederduitfch Varken , Zsyn. Is een modderig, vochtig, fiymachtig dier, dat zich met vuiligheden voed, en verfcheide ziektens , als de keelontfteking , kropgezwellen en gortigheit onderhevig is. Het is by de geheele weereld zoo bekent, dat het onnoodig zoude zyn daer van eene befchryving te ge- ven. Men lubt het gelyk andere dieren , die men meften wil , en dan noemt men het in ’t Latyn Majalu ; zyn wyfje word in ’t Latyn Soroja feu Porca , in ’t Franfch Truyc , in ’t Ne- derduitfch Zeuge of Zog genaemt , en het jong varken Porctllus , in ’t Nederduitfch Big. De Zeuge werpt tot zeftien jonge Varkens in eene reis , en draegt ze negen weken en vier dagen : het Varken voed zich met kruiden , eikelen , zemelen , vruchten , wormen , menfehendrek en met andere vuiligheden; het is zeerverlek- kert op aerdbuilen ; het ondekt door zynen reuk de plaetfen waer zy zyn , en wroet in de aerde met zynen fnuit en pooten , om ze te zoeken. Het hair van ’t Varken is hard en ftyf , hoewel zoo zachc in ’taenraeken als zyde; men noemt het s u. S Y. bet in ’t Latyn Sein, in ’t Franfch s oy e de Port, in ’ t Nederduitfch Va rlfensborfiels het dient tot ’t maken van pinceelen , zeven , en verfcheide andere werktuigen : zyne huid is, als men ze wil afvillen en bereiden , goed om» boeken te binden , en zelfs om fchoenen te maken. Alle de deelen van ’t Varken, en zyn drek hebben veel vlug zout en olie in zich. Zyn yleefch is goed van fraaek, maer watmoeijelyk te verteren. Men zout het om het te bewaren. Het nat van verfch Varkensvleefch is goed om de braking te duiten- Het oude fpek gefmoiten en doorgezegen is goed om de wonden te zuiveren , en te heelen , en voor de kindefpokjes. Zyn vet in ’t Franfch P«nne , in ’t Neder- duitfch Reuz.d genaemt , is verzachtende, pyn- Jlülende en ontbindende. Zyne gal is goed om de zweren .der ooren te zuiveren, en te genezen , en om het hair te doen groeijen. Zyn drek is zeer ontbindende , geneed de fchurft, duit de neusbloeding , en is goed voor de keelontdeking ; men legt hem op de lyden- de deelen. Sus , a Gnco , < dat dezelve zaek betee- kent. Poreus, quafi Spurcus , vuil, leelyk, omdat dit die/ behagen heeft zich in de vuiligheden te wentelen. Het oude reuzelfmeer is Varkensreuzel, dat men heeft laten oud worden , of het is liever een uitfehot van vet , dat een’ gardigen en dui- kenden reuk heeft gekregen door het te lang in potten te laten blyven; men doet het door- gaens in blazen of in vellen. Het is verzachtende en ontbindende,uitwendig gebruikt; de Werklieden bedienen ’er zich van om de wagenaflen , ('pillen der perfen, en ver- fcheide andere werktuigen meê te fineren. De Cambouis , ( 'wagtjmttr ) is niet anders als reuzelfmeer , dat zwart geworden is, door den indruk van yzer , dien het heeft gekregen met rondom de aflen der raderen van koetfen en wagens gewreven te worden. Het is goed om de aêmbeijen teverdryven, daer op gelegt zynde. Men heeft den naem van Cambtuis nog gege- ven aen een mengfel van de gedooten fchors’ van de wortelen der Olmboomptjes met Bok- kenvet en reuzelfmeer ; men gebruikt het om tonnens , die lekken , dicht te maken, om de fchroeven der perfen te fmeren, en tot andere' dérgelyke gebruiken. De naem van Ca mbtuis komt van Cdnubium , dat eene foort van lym is , waernaer het ge- lykt. SYCOMORUS. S ycomrus , Dod. J. 13. Ger. Raii Hift. $ ycómorus Ficus , Pharaonis, Bellon. S ycomoruS) Jive Ficus /Eyypria , Park, Ficus JEgyptia , Rauwolff. Ficus folio mori , frucium in caudice f er ais , C. B. S ycamine Tbeophrajli , Cxfalp. In ’t Franfch S ycomore: In ’t Nederduitfch Egyptifche Vygeboom. Is eene foort van Vygeboom, die naer den Moerbeziënboom zeer gelykt; en het is waer- fchynlyk, dat hy zynen oorfprong heeft van het enten van een’ Moerbeziënboom op een’ Vygeboom. Wat ’er van zy , de Egyptifche Vygeboom is een groote en zeer takryke boom; zyn hout is hard en derk , zwartachtig, een melkachtig fap van zich gevende , als men'er infnydingen in maekt. Zyne bladers zyn als die van den Moerbeziënboom , maer ruwer, en zoo groen niet. Zyne vrucht is eene foort van Vyg, die aen den damme groeit; hv draegt ze drie of vier malen ’s jaers. Deze vrucht ver- fchilt van de gemeene Vyg, voor eerft dat zy niet als zelden ryp word , ten ware men ze met als nagel of met een mes opent; ten twee- den, dat zy geen zaden in zich heeft , ten derden, dat zy zoeter, doch zoo aengenaem van fmaek niet is. Men kan dezen boom overal aenkweken , maer voornamemlyk in warme landen ; hy is uit Egypten in Europa overgebragt. Zyne vrucht maekt een open lyf, maer is voor de inaeg moeijelyk te verteren , als men’er van gegeten heeft; zy is goed voor de bord en be- vochtigende ,in afziedfel gebruikt. Het melkachtig fap, uit den damme van den boom door infnyding getrokken, word goed ge- acht tegen de ilangebeten, om de hardigheden van de milt zacht te maken, en de wonden aen een te lymen ; men gebruikt het uit- en inwendig. Sycomortis , a crvxij , ficus , ez f«, morus , als of men zeide Boom , dit nutr dm Vyje- en Moer* be wnboom gclykj, SYMPHONIA. Sympbonia , Plinii, £9* Gomphrena , Lugd. S ympbonia Dalechampio , Jive Amarantbus tricolor , J. B. Raii Hift. Amd' S Y. 690 S Y. Amarantbus folio variegato , C. B. Pit. X ournef. Amarant bus tricolor , Ger. Park. Herba papaga/li , vel Herba pfittaci , Dod. In’t Franfch Jaloufie , of Amarante de trois couleur s. In ’t Nederduitfch P apegaeijenkruid , Flu- weelblocmen met drie ver ander lyke verwen . Is eene foort van Fluweelbloemen , of eene plant, dieeen’ enkelen roodachtigen Weelfchiet omtrent een voet hoog; hare bladers zyn van gedaente als die vandeMayer, maergekleurt of als natuurlyk afgezet meigroen , geel, en inkar* naet, verbeeldende door hunne kleuren Pape- gaeis-veders , zeer aengenaem voor ’t gezicht. Hare bloemen beftaen uit verfcheide blaedjes , die fondom een middelpunt gefchikt , en zeer fraei gefchakeert zyn. Uit ’t midden dezer bloe- men ryft een llampertje, dat naderhand eene vliesachtige vrucht word, die zich over dwers als eene zeepdoos opent, en bynaer ronde za- den in zich fluit. Haer wortel is kleen , wit, en in verfcheide takken verdeelt. Deze planc kweekt men in de boven , wegens hare uitmun- tende fchoonheit ; zy heeft veel olie en water- deelen , weinig zout in zich. Zy is verdikkende, t’ zamentrekkende , goed voor de bloedfpouwing , en buikloopen in af- ziedfel gebruikt. Syrnphoma , d trvt , mm, Cr , vox, als of men zeide overeenl(omJl van fhm , omdat men van den Weet van deze plant’ pypjes kan maken, waer mede de kinders een zeker geluid of t’ zamenftemming maken. SYMPHYTUM. Sympbytum magnum , J. B. Raii Hift. Sympbytum confoltda major , C. B. Pit. Tour- nefort Sympbytum majus vulgfere , Park. C onfolida major, Brunf. Ger. In ’t Franfch Grande Confoude , of Con- fiere. In ’t Nederduitfch Waehsortel . • Is eene plant, die ruige, ruwe, ledige ftelen fchiet twee of drie voeten hoog , en zoo dik als de vinger ;fommige van bare bladeren komen uit den wortel’, andere waden langs de He- len ; zy zyn groot, ruig, lang, breed, fpits , ruuw in’t aenraken, en donker- groen van kleur’. Hare bloemen waden aen de toppen der takken; yder der zelve is als een trechter, wiens hovende ge- deelte wat uitgebreidt is, en eene kroes in gedaen- te naerby komt, witof bleekof purperachtig van kleur’. Deze bloem is gemeenlyk met eenige helmflyltjes voorzien; nadat zy is afgevallen , ko- men ’er vier t’zamengehoopte , zwarte, blin- kende zaden in hare plaets , befloten in den kelk van de bloem’ , hebbende afzonderlyk de gedaente van een’ adders kop. Haer wortel is lang, dik , gemaklyk te breken , van buiten zwart , van binnen wit, en voorzien met een lymachtig fap , waerin zyne kracht gelegen is. Deze plant waft op vochtige plaetfen, langs de (looien, in de weidens; zy is lymachtig van finaek , he.eft veel olie en waterdeelen , weinig zout in zich. Haer wortel is verdikkende, heelende, goed voor de tering' , zinkingen op de bord, bloed- fpouwing , roodeloop , om de wonden aen een te lymen , voor de beenbreuken , of uitle- dingen, en fcheurfelen ; men gebruikt ze uit- en inwendig. De bladers en zaden zyn wondheelende. Symphytum , a fiflula 9 omdat dc takken van deze plant’, als ’er hun merg , waermeê zy vervult zyn, uitgenomen is , konnen dienen Qtn pypjes of kleene fpuitjes te maken. T. TABANUS. Tabanus . Tabe. Ajilus. T A. 6S>1 In ’t Nederduitfch Paerdevlieg, OJJc - vlieg. ISeenefoort van langwerpige, dunne, zwart’ achtige vlieg’, wier bek als een kleene fcher- pe fnuit is , waermede zy de ezels , paerden , en andere heeften fteekt , om ’er bloed uil te trekken , met ’twelke zy zich voed. Zy heeft zes zwarte pootjes ; zy vliegt op de wegen » in de wouden en boflfchen. Men vind nog eene andere foort van groen- achtige Paerdevlieg’ , die men 7 abanides noemt. Deze Vliegen zyn ontbindende, en, geftoo- ten of gepoedert en op ’t hoofd gelegt , goed om’t liair te doen groeijen. Tabanus feu Tabe, a tabefcere , vermageren, ma- ger worden-, men heeft deze namen aen de Paer- •devlieg’ gegeven , om dat haer lyf dun is. Afilus , ab aftno , ez-l, omdat deze foort van vlieg’ de ezels vervolgt en fteekt. TACAMAHACA, Tacatnahaca. Tacamaea. Gummi Tacamabaca „ In ’t Franfch Gomme Tacamaque. Is eene foort van harde , doorfchynende ï welriekende harft , die men door inkervingen krygt uit den (lamme van een’ grooten en dik- ken vreemden boom genaemt Tacamabaca , Park. Raii Hift. Tacamahaca populo fimilis frufl.il colore Pao- nia , J Bauh. Tecomabaca , Hernand. Ar hor populo fimilis refinqfa altera , C, B„’ Harame , Pomet» * Hy gelykt naer den Populierboom ; ’thoue is harftachtig: de bladers zyn kleen, rondach- tig , en getandt ; de vrucht is zoo groot al* eene noot , en rood van kleur’, harftachtig, welriekende , en fluit in zich een’ (leen, dié vry wel naer dien van de Perzik gëly kt. Dees boom groeit overvloedig in Nieuw Spanje en in ’t Eiland Madagafcar Men vind twee foorten van Gom Tacamaha- ca, de eerde word bygenaemt Uitftekende , «in dat zy de fterkfte, wezentlykfte en welrie- kend- Tut In ’t Franfch Pabon, Zie PI. XXII. Fig.tf kendrteis: menbragt ze ons eertyds in de rebel- len van kleene drooge Kauwoerden , waerom ze Tacamahaca in doppen genaenu werd; doch deze foort is nu tertyd zeer zeldzaem. Men zegt , dat hare uitneraeudheit boven de andere daer van daen komt, omdat zy zonder infny- dingen uit den bad’ des booms vloeit, Zy moet droog, zuiver , roodachtig, doorfchynende, Berk en aengenaem van reuk, welke naer dieti ■ian de Lavendel trekt, wat bitter en fpecery- achtig van fmaek zyn. De tweede is de gemecne Gom Tacamahaca; zy word tot ons overgevoert in kleene geel* qf loodachtige Hukken, die met witte tranen hier en daer doorzaeit zyn: men vind ze ook fom- tyds in afgefcheiden tranen.1 Zy moet verkozen worden zuiver, voorzien met de meefle tranen, zeer welriekende , en allernaeft by de eerfte. komende : zy befluit veel verheven olie en vlug zout in zich. De Gom Tacamahaca uitwendig gelegt is et- termakende , ontbindende , goed voor de ze- nuwen, pynftillende,opdroogende, en een hoofd- middel : zy word gebruikt. tegen de tandpyn , wanneer men ’er eene kleene plaefler van legt op de flaepsflagader ; zy üilt de pynen en ver- dryft de gezwellen , zy verllerkt het hart , en •de maeg , als zy in eene Hoving’ op ’t deel gelegt word. ’t Hout van den Boom, alhoewel ’t voorna- mentiyk dient om planken en fchepen te maken, word ook in de Geneeskunde gebruikt ; het ver- kerkt de herlenen , en verlevendigt de verzwakte krachten , en ’t geheugen , kilt de hoofdpy- nen , die van een al te verdikt flym voortko- men, indien men ’t in een komfoort brand, en den rook daer van den lyder or.tfangen laet. TjENIA. ' Ttnia, is -een zeevifch zoo lang als eene fiang, doch zoo dun en fmal als een bant of lint; men vind ’er drie foorten van. De eerfle is lang, dun , zeerbuigzaem : de kop isbeenig, deoogen zyn groot en rond ; hy beweegt zich zoo fnel- lyk, dat hy naer een’ blixem gelykt , waerom hy van fommigen fakkel of toorts genaemt word. De tweede is van lyf gelyk de eerlte, groeit fomtyds tot vier voeten in de lengte, en heeft eene zilvere kleur. De derde word Falx geheten, omdat hy de gedaente van eene maeijers zeiflen heeft: hy is eene elle lang,zoo breed als de hand, veel ver wig, rood, blaeuw, goudgeel: zyn kop is mismaekt en leelyk; de oogen zyn groot; zyn vleefch is week gelyk dat van denPolypus, en verandert 9ls in iym, wanneer ’t gefruit word. Het is ontbindende en verzachtende. Men heeft den nacm vanTamia nog aen eer e foort’ van platten en breeden worm, die in de dar- men der menfehen voortgeteelt word , gegeven-. Menvind hem fomtyds zeven voeten lang, en zoo dik als de pink; zyne kleur is doorgaens wit : men kan het hoofd van den ftaert naeuwlyks onder- fcheiden: men noemt hem nogSolium,\n ’t Franfch Solitaire , omdat ’er maer een eenige gevonden word in het lichaem van een menfeh, wiens fap en voedfel hy uitzuigt en verteert , zoo dat hy hem zeer doet vermageren en kwynen ; men dood hem , als men den lyder , in wiens ingewanden hy voorgeteelt is, kwikzilver, hoe- danig het ook bereidt zy , ingeeft , en men dry ft dezen worm uit het lichaem door een braekmid- del : men vind ook fomtyds deze foort van worm in den Zeelt, doch hy is verfcheidenlyk geplaetfl; hy onthoud zich levendig tuflehen het vleefch van dezen vifch, en niet in de ingewanden , gelyk in de menfehen. T tenia, a 7iitu , extendo ; men heeft dezen naem aen eene foort’ van vifch , en aen de wormen gegeven , omdat zy lang , fraai , zoo uit- gekrekt, en plat zyn als banden of linten, die men cok Itnia noemt. TAGETE S. Tantes, In’tFranfch Oeillct d'lndt , in’t Neder* duitlcb Tbuniiblttm-, is eene plant ,■ waervan vele foorten zyn i ik zal ’er alhier -twee be- fchry ven. De eerfie foort word genaemt Tagctes maximts re flus , florc maximo mul- tiplicato , J. B. Pit. Tournefort. Tanacetum , five Flos Africanus major, flor e pleno , C. 13. Caryopbyllus Indicus major , Matth. Lugd. Cbryfanthemum fembnbus Ion gis cotnprejjis , feu Flos Africanus , Raii Hifi. Flos Africanus major , Dod. Flos Africanus major polyanthos , Ger. Flos Africanus major. Jive maxintus tnulti - plex , Park. , , Ot bonna major polyanthos , Adv. Lop. * Zy fchiet een* geknoopteti , en takkigen Heel, omtrent drievoeten hoog, zoo dik als de duim , en zeer vol wit merg ; de bladers «e- * Zie PI. XXII. Fig. 7_. T A, T A, gelyken eenigzi#s naer die van Wormkruid , en zyn langwerpig, puntig, en op de kanten ge- tande, groen, vele op eene rib gefchikt, die door een enkel blad eindigt , niet zeer fterk noch aengenaem van reuk ; hare bloemen groeijen alleen op yder top van den Heel, en de takken: zy zyn ïchoon, ftraelsvvyze gefchikt, rond en fomtyds zoo groot ais de v u i (T , beftaen- de uit eene meenigte goudgele bloempjes, onder ftepn't door een’ kelk, die langwerpig is of de gedaente heeft van eene pyp , die van bo- ven getandt is. Als deze bloem is afgevallen , volgen ’er lange, hoekige, zwarte zaden , die in den keilt befloten zyn. De wortel befiaet uit eene gpoote meenigte fyne en zachte veze- len. De tweede foort word genaemü Taretes lndicus minor fimplici flore , Jive Ca - ryopbyllut lndicus , five flos Africanus , j. B. Kaii Hift. Tanacetum Africanum , feu flos Africanus mi - ror , C. B. Flos Africanus , Dod. Leb. Flos Africanus minor Jimpiici flore , Ge r. Flos Africanus minor fimplex (ff’ multiplex , Park. Caryophyllus lndicus minor , Matth. Zy fchiet takkige, en van binnen fponsnch- tige Helen omtrent pen voet hoog op; de bla- ders zyn gelyk als die van ’t Wormkruid, ftaen- de tegen malkander over langs eene rib, die door een enkel blad eindigt, langwerpig, op de kanten getandt, puntig, donker- groen van kleur’ , flerk en onaengenaem van reuk : de bloemen groeijen op de toppen der ftelen en takken , zyn ftraelsvvyze gefchikt , en gelyk aen die van de eerfte foort’, doch kleener, en- kel, en geel; daer op volgen de zaden gelyk aen die van de andere foort’. De wortel is kort en vezelig. Men teelt de Thunisbloemen in de hoven om hare fchoonheit aen ; zy beduiten veel fyne olie en vvezentlyk of vlugzout in zich. De Schryvers komen niet over een aeugaen- de de krachten van deze planten. Hernandes in zyne befchryvinge van de Mexikaenfche planten fchryft aen de Thunisbloemen eene ver- dunnende en openende kracht toe. Hy zegt dat ’t lap van hare bladeren, of de bladers zelve, alszy gekneuft, en met water of wyn inge- nomen worden, de koude van de maeg verbe- teren, de pis, maendftonden en ’t zweet ver- wekken , de verftoppingen uit eea koud vocht veroorzaekt wegnemen, de koude van de af- gaende koortfen verdryven, indien men ’er zich mee wrylt een weinig voor den oenval ; dat zy de ftuiptrekkingen , de ongedaeutheit, en water- zucht genezen : dat’cfap met laeuw water in - genomen braking verwekt. .Dodontcus daarentegen meent, d3t de Thu- nisbloemen een vergift zyn : hy brengt eene ondervinding by van eene kat , die vergeven is geweeft , nadat zy ’er van gegeten had ; ook van verfcheide ratten, die ftierven, na-’ dat zy het zaed geknabbel: hadden , en van eenige varkens , die ’t zelve lot ondergingen , en ook van een kind , wiens mond en lippen op- zwollen , nada.t het de bloem gekaeuwc had. Velen hebben by deze gelegenheit ’t gevoelen van Dodonauis wederlege, en verzekert, dat de Thunisbloemen geen vergift waren: ik heb ’er zelf eenige ftrydige proeven van gedaen, want ik heb^ ze gegeven aen de Honden om te eten,, die ’er niet van vergeven zyn geweeft. Maer de- wyl de krachten van de Thunisbloemen nog in verfchi! zyn, raed ik ze niet eer inwendig te gebruiken , voordat men verzekert zy , dat zy geen vergift zyn voor de menfehen: men. kan ’er zich uitwendig van bedienen, om af te- vegen, in te fnydeti , en te ontbinden. TALCUM. Talcum , in ’t Franfch Tak , in ’t Nederduitfch Mos^oviflh Glas, is eene foort van fteen , of bergftoffe, die fchoon , wit, glad, elfen, gepolyft , zacht in ’taenraken, blinkende en doorfchynendeis , en zich in bladen offehilfers affeheid, en door ’c vuur niet verteert word: fom- migen noemen ze StellaTerr*. Men heeft ’er twee algemeene foorten van, de eene genaemt Ta\ van Venetie , en de andere Uos^ov'fchtTalk^ of Glas, De Talk van Venetië is week , fchilferach- tig, zwaer, fchyiit vetachtig in ’taenraken, alhoewel zy droog zy , van eene zilver-kleur naer ’t groenachtig trekkende , een weinig doorfchynende : hier uit tracht men olie te halen , doch ik geloof niet , dat men daer ia wel flage. Men vind ze in verfcheide fteenkui- len dicht by Venetië , in Duitfchland, en op ’tAlpifche gebergte. Men moet ze verkiezen in fchoone witte blin- kende ftukken.die naer’tgroenachtig hellen , en affehilferen in fchoone heldere bladen, welke als ftukjes zilver glinfteren. Als men ze wil tot poeder brengen, rafpt men ze met ’t vel van een’ zeehond, of men kalcineert ze liever in een’ kroes op het vuur omtrent een vierden- deel uurs lang; dan ftampt men ze ineen’ yze- T 1 1 c -a ïeti T- A. T A. 6^4 ren vyzel, dien men bynaer gloeijend beet ge- maekc heeft, dan laet men deze gedampteTalk door een’ zeef loopen. Men bedient ’er zich van in de blanketfe- len om ’t vel der Jufferen optecieren, doch zy hecht ’er zich naeuwlyks aen vad. De Moskovifche Talk of Glas is hard , glad, effen , blinkende, zacht in ’taenraken, en fcheid zich in dunne bladen , die bykans zoo doorfchynende als glas, en fomryds rood- achtig zyn; zy komt voort in de deengroeven in Moskovië en Perfië. Men moet de hel- derde en doorfchynende verkiezen; men ge- bruikt ze om ’er lantaernen van te maken , zoo als men zich van horen zoude bedie- nen* doch zy is gemaklyker, want zy fchynt meer door, en is , gelyk de horen , zoo on- derhevig niet om te branden. De Talken veranderen zeer moeijelyk door het vuur in kalk, omdat, hare luchtgaetjes kleen zynde , de deelen van ’t vuur daer over heen glyen zonder indruk daer op te maken. Ik heb evenwel beide Poorten doen verkal- ken door een’ brandfpiegel ; die van Venetië- werd door dit zonnevuur in eene groove , geelachtige, duidere doffe, en die van Mos- kovië in een ligt, meelachcig , zeer fy-n en zeer wit poeder verandert. Men vind te Albanië in Italië eene zwarte Talk , die hare kleur gekregen heeft van de zwavelachtige dampen, die onder uit de aerde uicwaeflemen. Het Kryt van Bngn^on is eene foort van Talk of eene bergdóffe , die naerby de Vene- tiaenfche Talk komt , doch harder is, en zich niet in fchilfers fcheid ; daer zyn twee Poorten van , eene witte en eene groene ; men vind ze in de deer.groeven omtrent Brianpon. Zy dienen om de vette vlekken uit de kleederen tewidchen, en den Snyderen om hunne dof- fen te teekenen. Men moet ze helder, effen, groen en zacht in ’taenraken verkiezen. Tahum komt van ’t Hoogduitfche woord Talk, dat de zelve zaek beteekent. Stella ttrta , omdat de Talk , welke in de aer- de groeit, als de darren flikkert. T A L P .A, Talpd'. Mus terrenüs 7 In ’t Franfch Taupe ; In’t Nederduitfch Mol. Is een viervoetig dier zoo groofals eene middelmatige Rat, dat zich altyd in de aerde onthoud, alwaer ’tdikwils veel rchade doet , omdat het de wortels der planten afknaegt ; zyn kop komt naerby dien van eene padde, doch daer in vertoonen zich geene oogen ; zyn hals is zeer kort, de rug breed ; de boe- nen zyu zeer kort ; de pooten gelyken naer kleene handen ; yder van de voorde heefr vyf teenen , en van de achterde vier ; hair is kort, dik, zoo fyn en zacht als zyde, zwart- achtig, en glinderende; ’tvel is hard, en als leêr , dat men gebruikt om beursjes ie maken. De Mol bezit veel vlug en vad zout, en olië. Het hart van de Mol word goed geacht voor de breuken, als ’tin poeder ingenomen word. De lever, gedroogt en tot poeder gebragt, is diendig om de opdygingen en buikpynen der vrouwen, die eerd verlod zyn, te dillen. De gift is van eene fcrupel tot eene drach- ma. De afch van de Mol is goed voor de vlie- gende jigtpynen , de heupjigt, melaetfchheit , kropzweren en Adelen. De gift is van eene halve fcrupel tot eene halve drachma. Men gebruikt ze ook uitwendig, nadat men ze met honig of eenige olië gemengt heefc. Talpa, a tupla , bliudheit , a omdat* dit bloedeloos dier volgens ’t gemeen gevoe- len blind is , nogtans heeft het twee oogen ia ’t hoofd, doch zeer kleen. en zoo oppervlak- kig, dat men ze wegneemt, als men ha.-r vel afdroopt. T AMANDU A. Tam ai! du a , feu Myrmecophagus , G. Pi-- fon- ïs een viervoetig dier, dat in Amerika voort komt, en naer een’ Vos gelykt, doch is zoo loos niet , in tegendeel Is ’t vreesachtig en zot : men vind ’er twee foorten van , eene groote, die een’ breeden daert heeft voorzien met zwarte en witte zyde of hair zoo lang als dat van een paerd ; de andere is kleen , wier daert lang en kael is : zy zyn.beide zeer verlekkert op mieren, wier al te groote mee* nigte veel fchade toebrengt aen de landvruch- ten. De kleene wind haren daert om de takken der boomen , en blyft daer hangen om de mieren af te wtïgten.waer op zy zich neder- werpt , en de zelve opeet. De bek van beide deze dieren is lang en fpits, en heeft niet als eene T A. eene kleene openirrg voor haren mond op de wys van een’ fnuit : zy hebben geenetanden , ma er als zy de mieren willen vatten , fchie- ten zy buiten haren bek eene tong meer dan twee voeten lang en zoo rond als een koord , wnermede zy deze kleene bloedelooze diertjes te Zanten lymen , de zelve vouwende en weder- vouwende , om ze beter daer aen vaft te hech ten, dan flikken zy die met groote meenigte in. De huid is dik: de pooten zyn voorzien met feherpe nagelen, waer mede zy zich met kracht verdedigen als zy getergt worden; ’t vleefch komt naerby dat van den Vos, is taei en rooei- jelyk om te eten. Haer vet word geacht ontbindende , en goed voor de zenuwen. tamarjndl* T amarindi. üzypbaenica, ïn ’t Franfch Tamarindsl In ’t Nederduitfch Tamarinde, Is een zwart zuur vleefch, of mergachtig fap, dat vry aengenaem van fmaek is, en ge- vonden word in de vruchten van een’ Indiaen- fchen boom genaemt Tamarindus , Raii Hifi. Pit. Tournef. Tamanndus Derdfide appellat a , P. Alp. Balam-pulli Jeu Maderam pullij H. M. Siltqua Arabic a qute Tamarindus ^ C. B. Tamarindi , J. B. In ’t Franfch Tamarin. In’t Nederduitfch Tamarindenboom , * II y is zoo groot als eenNoteboom, doch dichter : zyn Ham is van eene fchoone ge- ftalte, regt , en zoo dik, dat twee menfcben hem naeuwlyks omvatten konnen : hy is be- dekt met eene zeer dikke, bruine en gefpleten fchors’: zyn hout is hard eu als taenverwig; zy- ne takken verfpreiden zich vry evenredig van alle kan'en, en worden verdeelt en wederverdeelt in andere takken, die met een dun donker-groen vlies bedekt, en met bladeren voorzien zyn, die zoo groot als de hand , vry fterk geflo* • Zie PI. XXII. Fig. I, T A. óyf ten , cn ovet en weder geplaetft zyn; yder blad beflaet uit negen, tien, twaelf, ja zelf vyftien 'paer kleene blaedjes, die aen eene rib vier of vyf duimen lang vaft zyn : deze kleene blaedjes zyn agt of negen lynen lang en dris of vier breed ; zy zyn (lomp aen de punt, en veel rondachtiger dan aen hunnen grond, want zy hebben op deze plaets als eene foorc van eljeboog, die naer ’t uiteinde van de rib ziet: deze blaedjes zyn dun , licht-groen , op de kanten een u'einig ruig, en van onderen in hunne lengte doorioopen van een kleen draed- je , wiens takken zeer teer zyn , van een’ aen* aengenamen zuren.fmaek; de bloemen waffen negen of tien te zamen in den fchoot en op de toppen der takken, by bosjes omtrent een half voet lang gefchikt , vry dun gezaeit , by- naer zonder reuk, yder dooreen voetfteeltja vier of vyf lynen lang onderfteunt; yder bloem is van drie roosverwige blaedjes , doorioopen van aderen zoo rood als bloed, een van deze blaedjes is doorgaens kleener dan de andere, welke omtrent een’ half duim lang en vier lynen breed zyn ; zy zyn op de kanten ge* golft en gekrult ; hun kelk is eene kleene vleezige , groenachtige peer, eindigende door yier witte of rosachtige blaedjes , die ecu weinig langer zyn dan de blaedjes der bloem’, eu meeft al naer beneden hangen ; dees kelk word langer, als de bloem afgevallen is, en verfchilt niet van ’t voetrteeitje. De vrucht van den Tamarindenboom is eeu ftampertje, dat uit het midden van de bloem.’ voortkomt , omtrent een half duim lang , groennchtig en gekromt als de klaeuvven van een’ vogel; zy wad omtrent tot vier duimen in de lengte, en een in de breedte , gelykt vry wel naer de peul van Tuinboonen, en krygt , als zy zeer ryp is , eene rosachtige kleur; eene van hare zy.den is op twee of drie plaetfen rond ukgeholt, en yder zyde is ver- heven door eene vry zichtbare rib , die van ’t eene tot ’t andere einde zich uitftrekf; zy is een weinig gegolft op den rug; haer uiteinde is rondachtig, en eindigt rnee-ft al door een kleen bekje; deze vrucht beflaet uit twee fchellen , die in malkanderen gefloten zyn ; debuitenfle is vleezig en eene lyn dik, terwyl zy noch groen is. Debinnenfte is een dun perkement: de tus- fchenvvydte , die ’er tuflchen deze twee (chellen is, heeft vier of vyf lynen dikte; ’t is ais eene fnort van diploé of mergachtig gedeelte vol zwarte en mergachtige ftoffe, die men Tamarinden noemt: zy is klevende, zuur, doorioopen van drie groo- ve , vafle , houtachtige draden , waervan de een zich langs de peul uitflrekt, de twee an- dere zyn geplaetft aen de over zyde, onder de Tttt 3 ‘ rib- T A. T A. 6 , met geveld gedre- ven worden , omdat dees vifch zich geweldiglyk en gezwindelyk keert en wend. Het T H. 715 T H. Het wyfje van den Thonyn word Thunma ge* naemt. Pelamis , a lutum , omdat hy zich op flykerige en modderige plaetfen der zee ont- houd. THUS. * Thus, in ’t Franfcjj F.neens , in ’tNederduitfch U’ieroo^, is ecue foort van witte of geelachtige hard ,• wellte , wanneer zy op ’t vuur gelegt word, veel reuks en geurs van zich geeft: hy word door inkervingen uit een kleen boompje gehaelt , wiens bladers die van den Maftik- boom gelykeu, en dat overvloedig in*het Hei- lige Land, en ’t Gelukkige Arabie, voorna- mentlyk aen den voet van den Berg Liba- non groeit ; dees boom word Thus of Arbor Thurifera genaemt. Men verzamelt zorgvuldiglyk den eerlten Wierook , die uit den boom' in fchoone en zuivere tranen of druppels vloeit; dees word geiiaemc Olibanum . Melax. Thus mafcuhtm. In ’t Franfch Olïban of Encens mcile. In ’t Nederduitfch Wierook mannetje. Die, welke zonder onderfcheid op de aerde nedervalt , en n et (tukken van den balt des booms, of eenige andere onzuiverheden ge- mengt is , is de gemeene Wierook , welken fommigen ’t wyfje noemen : hy is in een’ klomp, gedachtig , week , ve tachtig, zeer vuur en vlam vattende, en riekende. De Wierook mannetje moet in fchoone zuivere tranen of druppels verkozen worden; hy moet van eene witte kleur’ z^n een weinig naer het geel hellende, ligtelyk breken , en als hy op het vuur gelegt word, een’ goeden reuk geven, bit- ter en onaengenaetn van fmaek zyn , en het fpeekfel , wanneer hy gekaeuwt word , wit maken. Dien men in ’cLatyn Manna Thurïs, (Manna van uier ookj) noemt, is een Wierook Mannetje , welke in kleene , zeer ronde en zuivere kor- rels uitgezocht is*, en de kleur van fchoone Manna heeft. Men neemt ook voor de Manna vau Wierook de meelachtige kruimels van den Olibanum of gemeenen Wierook , die op den grond van de zakken gevonden worden , waer in men deze hard overgevoert heeft, en welke door de beweging en fchurin^ , die de vaer- of rytuigenveroorzaekt hebben , zyn gemaekt. De Olibanum en Wierook hebben veel olie en vlug zout in zich. De Olibanum is zuiverende , een weinig t’zamentrekkende , zweetdry vende, goed voor de borftziektens , ’t zydewee , om de herfe- nen te verlterken , voor de buikloopcn , als hy inwendig gebruikt word. Men bedient ’er zich ook uitwendig van, om de verzweringen te zuiveren, en te heelen , om de deden te verlterken. De gemeene Wierook is zuiverende, opdroo- gende, heelende; hy word onder zalven,, en plaelters gemengt ; men bedient ’er zich ook van in reukwerk. De bad van den boom , waer uit de Wierook vloeit, word genaemt Thymiama . Thus Judaoriim ; Narcapbtum. Serichatum. Hy moet dik , vet of harüachtig , glad , verfch , riekende uitgekozen worden. De Jo- den gebruiken hem in hunne reukwerken. Hy is zuiverende, ontbindende, en opdroo- gende. Thus, a $ua , fuffio , geef eenen hefiy^jn reu^, omdat de Wierook gebruikt word om een’ lief- lyken reuk te geven. Olibanum , quafi oleum Libani , omdat deze hard: als eene olie uit eenen boom’ nederdruipt, die op den Berg Libanon groeit. Thymiama, ex S-v/xiüa , odores accends, omdat men dezen balt in kerken en huizen brand , om de zelve met eenen lieflyken reuk te ver~ vullen, THUYA. Thuya Theophrafli , C. B. Pit. Tournef. Thuya, Jive Thya vulgö , Cam. Arbor vitte , Ger. Park. Arbor Paradifrea, Lutetian. Lugd. Arbor' vit re. Jive Paradifiaca, vulgö difia, odorata , ad fabinam accedens, J. B. Raii Hift. Ia * Zie PI. XXIII. Fig. 4, In ’t Franfch Arbre de vie, T H. 714 T H. In’tNederduiifch Boom des levens. * Is een boom van eene middelmatige hoog- te, wiens damgard, knobbelig, en met eenen donker-rooden bad’ bedekt is ; zyne takken fpreiden zich vleugelswyze uit; zyne bladers gelyken eenigzins naer die van den Cyprefle- boom , maer zyn platter en door klcene op mal- kandergeplaêtlle fchubbetjes gemaekt : hy draegc in plaetfe van katjes ofbloefems kleene fchil- ferige , geelachtige knoppen , die in ’t vervolg langwerpige vruchten worden , bedaende uit eenige fchubben, tulfchen welke langwerpige, en als meteen vliesachtig vleugeltje gezoomde zaden gevonden worden. Dees boom is in ’t geheel welriekende , en voornamentlyk zyne bladers , want tus - fchen de vingers gekneud zynde deelen zy aen de zelve meé een’ Herken hardachtigen reuk, die niet ligt kan verdreven worden; zyn fmaek is bitter. De oorfprong van dezen boom komt uit Ca- nada , Vvaervan de eerde , welken men in Europa gezien heeft , aen den Koningk van Vrankryk Francifcus den Eerden is gebragt. Hy word in de tuinen aengekweekt. Hy we- derdaet de koude des winters, maer verlied een weinig van zyne groente, als het vried; zyne takken en bladers worden zwart- achtig tot de Lente toe , wanneer hy zyne fchoone kleur wederom krygt. Hy heeft veel olie, en wezentlyk en vlug zout in zich. Zyne bladers zyn ontbindende , opdroogende, windbrekende, zweetdryvende. Zyn hout is zuiverende , goed voor de hoofdziektens , om ’t zweet te dryven , het vergift tegen te daen , voor de oog- en oor- ziektens , als het in poeder of afvveeking ge- bruikt word. Thuya, fiveThya, abl», fuffio , omdat dees boom riekende en voorde reukwerken goed is. Arbor v'iu , omdat hy in den zomer en win- ter groen blyft , of liever , omdat hy eenen Herken reuk heeft. T H Y I T E S. T hyites , Boetii de Boot. Is een harde, groen- achtige deen , welke naer den J afpis gelykt , en wanneer hy fyn gewreven word, een melk- achtig, fcherp en bytend fap uit zich geeft; hy groeit in Morenland. Hy is zuiverende , en goed om de daren, de oogwolkjes , en lidteekens te verte- ren en te verdryven, ais hy fyn gewreven en uitwendig ’er opgelegt word. T h/ttes , a&vïx, mortarium, omdat dees deen eertyds diende om vyzels te maken. THYMALLUS. In ’tNederduitfch Aefch of Thym-v'fcb. Thymallus, J. Joud. Is eene foort van Forel- le of riviervifch, die den reuk van Thym heeft ; hy is zeer lekker om te eten. Zyn vèt is goed voor de vlekken en da- ren der oogen , de doofheit, het geruifch der ooren , -de vlekken der kinderpokjes. Thymallus, a thymo , thym-, omdat dees vifcil eenen Thymreuk heelt. thymbra. Thymbra legitima , Cluf Hift. T it. Tour- nefort. Raii Hift. Thymbra , five Suturci.i Critica legitima , Park. Thymbra Grrcca , J. B. Sautrcia Cretica , C. B. In ’t Franfch Ihymbre. * ls een gewas , ’t welk gelyk de Thym ver- feheide takachtige delen op de wys van een’ heeder fchiet, die vierkant , met eene vry ru- we wolle bedekt zyn , en van kleur’ naerby het purperachtig komen; zyne bladers zyn by- naer die van de Thym gelyk, en een weinig hairig; zyne bloemen en zaed komen met die van de Thym overeen , behalven dat zyne bloemen rondom de delen waden of als dralen langs de delen en takken zyn gefchikt , in plaetfe dat die van de Thym als een hoofdje op de toppen der delen zyn geplaetd. De wor- tel is hard en houtachtig : dit gewas heeft eenen aengenamen reuk, die aen de Keule en Thym deel heeft; zyn fmaek is een weinig fcherp. Het word in de tuinen aengekweekt; het heefc veel fyne olie , en wezentlyk en vlug zout in zich. Het is verdunnende , goed voor de hoofd- ziektens, windbrekende, openende, diendig voorde opdygiugen. Het word uit- en inwen- dig gebruikt. Tbym- • Zie PI. XXIII. Fig. 5. ♦ Zie PI. XXIII. Fig. 6. T H. T H. 'Ihymhra, a hla , tfltto , odcrtm reddo, omdat dit gewas eenen goeden reuk geeft; of liever Ihymbta , * rfc;«»o , omdat dit gewas veel over- eenkomft met de Thym heeft. T H Y M E L £ A. ThymeUa , Dod. Ger. Park. Raii Hifi. ThymeUa foiiis lïni , C. B. Pit. Tour- aef. Tbymelaa vcra , Gefn. hort. ! Tbymelaa Monfpeliaca , J. B. ThymeUa foiiis paras , Mefuae. Tbymelaa grani Gmdii , Adv. Lob. In ’tFranfch Garou. In ’t Nederduitfch Smal Miferecn. * Is een kleen heeftergewas , wiens ftamdert meeften tydeen duim 'dik, en verd.eelt is in ver- fcheide fchoone regte ryzenof takken omtrent anderhalf voet lang, bekleedt met bladertjes, welke bynaer van gedaente als die van ’t Vlas, maer grooter, breeder, altyd groen en lym- achtig zyn. De bloemen walfen op de top- pen der takken , zynde verfcheide te gelyk by een vergadert of gevoegt , kleen , wit ; yder van de zelve is , volgens den Heer Tournefort, eenepyp, die op den grond gefloten, van boven wyd uitgebrcidt , en in vier krnis- wyze tegen elkander overflat-nde deelen ge- fneden is. Wanneer deze bloem is afgevallen , komt 'er eene vrucht te voorfchyn , van grootte bynaer als die van den Myrthus, ei- rond. vleezig, met fap vervult, in 't begin groen, en als zy ryp is , rood : men noemt ze Coccum Gnidium , feu Granum Gnidium ; de Patryzen en verfcheide andere vogels zyn ’er zeer op verlekkert. Deze vrucht befluit in zich een langwerpig zaed, met een blinkend zwart en bros vliesje bedekt , waer onder een wit merg van een’ heeten fmaek gevonden word. De wortel is lang, dik, hard , hout- achtig, van buiten graeuw of roodachtig, van binnen wit , in ’t begin zoet , maer daerna fcherp en brandende van fmaek. Dit gewas groeit in Languedok, op onbebouwde, ruwe plaetfen omtrent de zee ; de wortel word tot ons droog overgebragt ; het geheele ge- was befluit veel zeer fcherp zout en olie in Zich. 7lT De Ouden bedienden zich van zyne blade- ren en vrucht om de weivochten geweldig- lyk door den ftoelgang te ontladen ; maer men heeft met der zelve gebruik opgehouden, ter oorzake van de bytende fcherpheit van dit middel , ’t welk inwendig zeer droevige toevallen veroorzaken kan. De wortel word uitwendig voor de vloeijin- gen en zinkingen , die op de oogen vallen , ge- bruiknmen doorboort hetoor.en lleekt een kleen ftokje daer van in het gat; hy brengt de zelvo uitwerking als eene Spaenfche Vliegplaefter voort, en leid de zinkingen af, dewyl hy de weivochten in meenigte doet uitvloeijen. 7 hymd&a , ex hlfia ibxix, Thyrni olea , omdat dit gewas bladers zoo ftual als die van de Thym en zoo vet als die van den Olyfbooin heeft. T H Y M U S. Thymtts , in ’tFranfch Thym , in ’tNederduitfch T byiniaen, Thym , is eene plant, waervan ver- fcheide foorten zyn: ik zai alhier drie voorna- me befchryven. De eerfte foort word genaemt Thymus capitatus , qui Diofcoridis, C, B. Pit. Tournefort. Thymum legitimum , Raii Hift. Thyrnim legitimum capitatum , Park.’ Thymum Creticum , Ger. Thymum Creticum , five Antiquorum , J. B, Thymum Ctpbaloton , Dod. In ’t Franfch Thym de Crete. In ’t Nederduitfch Thym van Kandië. * Is een lage-heefler, die dikwils ter hoog- te van een’ voet groeit, en verfcheide graeuwe, houtachtige, witte takken fchiec, met kleene bladertjes voorzien , die tegen elkander over- flaen , en dun , fmal , witachug , en fcherp van fmaek zyn : de bloempjes walfen hoofds- wyze op de toppen der takken , zyn kleen , purperachtig, en als een bek gemaekt: yder van dezelve is eene pyp van boven in twee lip- pen gefneden. Wanneer deze bloem is afge- vallen, komen in hare plaets vier bynaer ron- de • Zie PI. XXIII. Fig. 7. * Zie PI. XXIII. Fig. 8. Yyyy T H. T H, 71 6 de zaden, in een znedhuisje, dat de bloem’ voor een' kelk gedient heeft, befloten. Dit gewas is in Kandië zeer gemeen; het word in de tui- nen aengekweekt. De tweede foort word genaemt 7 hymus vulgaris , folio latiore , C. B. Pit. Tournefort. 7 hymus niger , Tab. 'i hymum vulgare, Lugd. Thymum durius , Dod, Zy is laeg, takachtig, houtig; de bladers 2yn kleen, fmal , donkergroen, zelden wit- achtig: de bloemen en zaden zyn als die van de voorgaende foort’; de wortels zyn dun, en houtachiig. Dit gewas word in de tuinen ge- teelt. De derde foort word genaemt Thymus nojlras , Cord. in Diofcor.- Th v mus v'tlgaris , folio tenuiore , C. B. Pit. Tuurrefort. Thymum v uigare rigidias folio ciuereo , J. B. Raii Hift. Thymum durius , Ger. Thvmum durius vu /gare , Park. Serpillum hortenfe , Dod. Zy fchiet op de wys van een’ kleenen heefter ▼erfcheide kleene, ronde, houtaclnige, en een weinig ruige takken met kleene bladeren voor- zien , die finaller dan die van de Wilde Thym, afchverwig , en fcherp van fmaek zyn; de bloe- men en ’t zaed komen met die van de voor- gaende foorten overeen; de wortel is houtach- tig , en me* vezelen omringt. Dit gewas word in de tuinen geteelt. Deze drie foorten van Thym geven eenen Herken, fpeceryachtigen, en zeer aengenamen reuk; zy befluiten veel fyne en verheven olie , cn vlug zout in zich. DeThym is infnydende, doordringende, ope- nende, verdunnende; zy verflerkt de herfe- nen , verdunt het flym , is goed voor de kort bo.ftigheit, voor her windkolyk, om den etens- 1 u ft te verwekken, de vertering der fpyze te helpen, ’t vergift tegen te ftaen , de maend- flonden en baring te bevorderen , als zy in- wendig genomen word; men gebruikt haerook uitwendig om te ontbinden, te verfterken en ’t zweet te verwekken. Thymus, ex hun, cdor , omdat dit gewas zeer welriekende is; of liever hu^ , fpirttus anima, lis , omdat de Thym bekwa'em is om de dier. lyke geellen , die ons doen leven, te hertel- len. thysseLinum. T hyffdinum , is eene plant, die niet van de Berg-Peterfelie verfchilt , als dat zy melk van zich geeft. Daer zyn twee foorten van. De eerfte foort word genaemt Thyffelimm Piinii, Lob. Icon. Pit, Tour- nef Thyjf limim , Jive Apium fylv.fr e , Park. Apium Jylveflre , five Tbyffelin.im , Ger. Apium fylvejlre lacïeo /ucco turgens , C. B. Apium fylvejtre Dodonaei, Tbyfftlinum quo- rumdam, plant a laüeo Jiicco turgens locis hu- midis proveniens , J. B,*Raii Hift, * Zy fchiet ter hoogte van drie of vier voe« ten uitgeholde, hoekige, van onderen rood- achtige. holle, knobbelige, takachtige te- len; de bladers zyn gelyk als die van Karo- ten , fyn ingefneden, vol melkachtig fap van een’ onaengenamen fmaek, die met bitcerheit en fcherpte vermengt is: de toppen van dt ze takken dragen zonnefchermen , die voorzien zyn met kleene bloempjes van vyf witte rooswyze ge- fchikte blaedjes. Als deze bloemen zyn af- gevallen , komen in hare plaets twee aen twee gevoegde, eironde, platachtige, op den rug geftreepte zaden : de wortels zyn lang , by- naer een pink dik, wit, en van fmaek als de bladers. De tweede foort word genaemt Thyffelimm palujlre , Pit. Tournef. Sejeli pal’jire iatiejeens , C. B. Park. Sefeli pa/ttjlre laclefccns acre , fol/is feru - laceis , fore albo , Jcmiue lat o , J. 13. Kaii Hift. Zy fchiet een’ takachtigen fteel ter hoogte van vier voeten ; de bladers zyn gelyk die van de Ferula; de bloemen en zaden zyn ge- lyk als die van de eerfte foort’: de wortel is • Zie PI. XXIII. Fig. 9. is lang , roodachtig , en heeft een’ kwaden fcherpen fmaek. Beide foorten wallen op vochtige en moerafll- ge plaetfen omtrent meren en flooten : zy be- vatten veel wezentlyk zout , olie, en water- deelen in zich. De wortels zyn infnydende , doordringen- de , openende , goed om de pis en mnend- flonden af te dryven , het fpeekfel te verwek- ken , en de tandpyn te verzachten, als men ze kaeuwt. Thyjjelinum , a Bun, , er reMtot, slpium , als of men zeide, Peterfelie, die een' reu^ geejt ; omdat de wortel van deze plant’ gekaeuwt zynde een’ zekeren geur in den mond’ na zich laet ; doch dees geur is niet aenge- naem. TIBURO. Tiburo , Monard. In ’t Franfch Tiburon , Taburin , Talm* rinte, Is een groote vifch van de Indifche zee , die naer den Walvifch zweemt , en fomtyds twintig voeten lang en tien dik is: hy is met eene dikke en ruige huid bedekt; zyn gezicht is fel. en wreed; zyne kaken zyn voorzien met eene dubbele ry tanden; hy is zeer dapper, ftrydende altyd tegen de Zeewolven : hy is zeer gulzig. Men vind in zynen kop drie of vier dikke, beenachtige, fmaeklooze Beent- jes , die men gemaklyk kan arfchrappen. Deze Beentjes worden goed geacht voor ’t graveel, de moeijelykheit in ’t wateren, en om den Been in de nieren en biaes’ te verbry- zelen. . TIGRIS, Tigrh , in ’t Franfch T igre, in ’tNederduitfch T yger , is een wild, wreed, ongetemd, vier- voetig dier, dat veel overeenkomB heeft met de Kat , doch doorgaens zoo hoog als een Jagthond is : zyn kop zweemt wat naer dien van een’ Leeuw ; het heeft gele glinBerende oogen , en zeer Berke en fcherpe tanden ; zyn vel is geteekent met vlekken van ver- fcheide kleuren ; zyn Baert is lang ; zyne pooten zyn gewapent met lange , kromme , zeer Berke en wel fcherp fnydende klaeu wen. Dit dier komt voort in vele plaetfen van Indiën. Zyn wyije word Tygerin genaemt. De Vader Louis le Comte zegt in zyne Gedenkschriften van den tegenwoordigen Baec van China * , dat hy te Siam Tygers gezien heeft ganfeh verfchilJende van die, welke men fomtyds in Vrankryk ziet , ’t zy wegens de kleur’, die rosachtig is , doorfneden met bree- de en zwarte Brepen ; ’t zy wegens de grootte, die infommigen die van Paerden gelykis: men noemt ze l(oningkj-lygen. Die , welke men Water - Tygers noemt , zyn volkomentlyk gelyk aen de Katten; zy leven van vifch, doch onthouden zich doorgaens in de boflehen , of op de oevers der rivieren. ’t Vet van den Tyger is verzachtende en ontbindende. Men heeft ook den naem van Tyger gege- ven aen een kleen, rond, graeuw bloedeloos diertje zoo groot ais eene weegluis; men noemt het in t latyn T igrinus Palex; het knaegc de bladers van de Pereboomen en van andere boomen af. TILIA. Tilia , in ’t Franfch Tillcu'l , of Tillau , in ’t Nederduitfch Lindeboom , is een fchoone boom , waervan twee foorten zyn. De eerlte foort word genaemt Tilia fxmina folior major e , C.B. Pit. Tour- nefort. Tilia vulgaris Platypbyllos , J. B. Raii Hilt. Tilia faemina , Ger Dod. Tilia fxmina major, Park. Pbilyra Graas, Tilia Lat inis, Guii. Dees boom is groot, dik, takkig, zich in ’tbreede uitfpreidende , en eene groote 1'cha- duw gevende : de baB is effen , van buiten afchverwig of zwartachtig, van binnen geel- of witachtig, en zoo taei en buigzaem , dat hy dient om put en kabeltouwen temaken;’t hout is teêr, zonder knoeBen , witachtig : men maekt ’ër pylen van , en houtskool voor ’t buskruid; de bladers zyn breed, rondachtig, fpits toe- loopende, een weinig ruig, blinkende, en^op de kanten getandr : uit den fchoot der zelve komen tongetjes voort als kleene, witte, lan- ge- • * Tom. 2. Lett. 6. Yyyy 2 7iS T I. T I. ge blnedjes, waer aen roetdeeltjes vad zyn, die zich in vier of vyf takjes verdeden, dra- gende yder eene bloem van vyf rooswyze ge- schikte bloedjes , van eene witte naer ’c geel trekkende kleur’, van een’ aengenamen reuk, en onderdeunt door een’ kelk, die in vyf witte vettige deelen gefneden is. Nadat deze bloem is afgevallen , volgt ’er een bynaer ronde of eironde, houtige, hoe- kige , ruige dop of bezie zoo groot als eene groote erweet , in zich bevattende een of twee zwartachtige zoete zaden ; de wortels zinken diep in de aerde , en fpreiden zich ver uit. De tweede foort word genaemt Tilia fxm'ina folio minore , C. B. Pit. Tour* nefort. Tilia minor , Gefn hort. Tilia folio minore , J B. Raii Hid, Tilia j asmina minor , Park. Deesboom is niet kleener , noch minder uit- gedrekt dan de eerde , maer zyn bad is ruuw , en zyne bladers zyn kleener, zwarter, vader, harder, niet ruig, en van gedaente bynaer als die van Berkenboom : de bloemen zyn klee- ner dan die van den anderen Lindeboom , doch van de zelve gedaente en kleur’ : zy komen later voor den dag. De Lindeboomen vereiüchen een’ vetten gTond , en worden in de hoven en lanen aengeteelt ; zy bevatten veel wezentlyk zout en olië in zich: men gebruikt hunne bloem, bad, en zaed in de Geneeskunde. De bloemen van den Lindeboom zyn goed Voor de vallende ziekte, beroerte, en draei- jingen in ’t hoofd. De bladers en bad zyn ondroogende, dien- jdig om de pis en maenddonden te verwek- ken, tegens de gebrsndheit. Het zaed, totpoeder gebragt, en in de neus- gaten gedoken , is goed om ’t neusbloeden te jtiiicen. Tilia , 4 , veder, omdat dees boom zyne bloemen draegt op tongetjes , die vry wel naer veders geiyken ; of Tilia komt van ïtlum , pyl, omdat ’t hout van den Lindeboom goed is om pylen te maken. T I N C A. Tinca. Tencba. In ’tFranfch Tenche of Tanche. In ’t Nederduitfch Zeelt. Is een vifch, die zich in zoet water onthoud, en op de vifchmarkten zeer bekent is : men vind ’er van verfcheide grootte, doch dien wy doorgaens zien, is omtrent een half voet lang, een arm dik , en bedekt met eene foort’ van fchubachtige , lymige , klevende, zwarte en fomtyds geel- achtige huid, die men in de keukens van hem aftrekt, met hem in klaer water te laten wee- ken, en hem met een mes te fchrappen. Ily komt voort in modderige wateren , en leeft van 11 y k ; zyn vleefch is malfch , harder dan dat van den Karper, wit, zeer lekker, fappig, voedzaem , en ligt om te verteren. Men vind Zeelten zoo groot als Karpers, die in hunneu kop twee kleene Deentjes bevatten, die men in de Geneeskunde gebruikt. Dees vifch heeft veel vlugzout en olie in zich; hy is zoo lang levende, dat hy , als men hem in ftukken ge- fueden en half gebakken heeft , nog buiten de pan fpringt. Men legt hem op de voorhand der koortfi- gen om de hitte van de koorts’ te (lillen, en het ver.yn r.aer buiten te dryven : men legt hem op het hoofd om de fchele hoofdpyn te verzachten en tegen andere hoofdkwalcn , ook op den navel tegen de geelzucht. Men legt hem nog levendig zynde en geheel op de klieren, kankers, opkomende knoesftgezwel- len; hy verzacht, enverdryft, omdat zyn vel flymig en vervult is met/een doordringend, en ontloflelyk alkalyn zout. Zyne gal is goed voor de ziektens der oo* ren. De Deentjes , die men uit zynen kop haelt, zyn openende, en dienflig voor ’t graveel , en voor den (leen. T I N U S. T 'mus, in ’t Franfch Launtr-Uin , in ’t Neder- duitfeh Wilde Laurusbaom , is een heeder, waer van drie lborten zyn. De eerfte foort word genaemt Tinus prior , Cluf. Hifp. Raii Hift. Pit. Tour- nefort. Tinus Lufitanica oerulea bacca , Park. Laurus JyheJlris corni fosmina folüs fubbir- futis , C. B. . Lauritim fylvejtris puniurn genus , J. B. Dees 1 7«P TI. TI. Dees heefter groeit ter hoogte van een’Kor- noeljeboom wyfje , en fchiet vele lange , vierkante, takkige roeden; de bladers zyn groot, breed, bynaer gelyk als die van Kor- noeljeboom wyfje , en naerby die van den Lauwrierboomkomende , twee aen twee tegen- malkanderen over ftaende langs de takken , zwartachtig, glinfterende , een weinig ruig, altyd groen , zonder reuk , bitter en een wei- nig t’zamemrckkende van fmaek. De bloe- men wallen op de toppen der takken als rui- kers , en zyn wit en welriekende ; yder van de zelve is een kommetje in vyf deelen in- gefneden : als deze bloem is afgevallen, word haer kelk eene vrucht, die naerby eene olyf komt, doch kleener en wat fpitfer aen ’tein- de naer boven , alwaer zy met eene foort’ van kroontje voorzien is : de fcliel is wat vleezig, en van eene fchoone blaeuwe kleur’: men vind in deze vruchten een zaed , dat met eene kraekbeenige fchelle bedekt is. Dees heefter groeit op ruwe en fteenachtige plaet- fen, in de heggen. De tweede foort word genaemt Thuis altera , Cluf. Hifp. J B. Pit. Tour» nefort. Raii Hift Tinus Laurus Jylvejlris , Dod. ThinmtSy Caft, Append Laurus jylvejlris foiiis venofis , C. B. Laurus Tinus Lufitanica , Ger. Laurus Tinus alter vel 2. Ctufii , Park. Dees heefter verfchilt van den voorgaen- den hier in, dat hy takryker is, en zyne tak- ken vader , en met een’ rooden groenachti- gen baft’ bedekt zyn: de bladers zyn wat lan- ger, fmaller, en aderachtiger; de bloem riekt zoo fterk niet , en trekt een weinig naer ’t pur- per; de vrucht is kleener en bruiner van kleur’. Dees heefter groeit op onbebouwde en aen zee liggende plaetfen. De derde foort word genaemt Tinus tertia, Cluf. Hifp. J. B. Raii Hift; Pit. Tournefort. Tinus , five Laurus inedora b5 Italorum L en- tago , Bellon. Tinus Jylvejlris alter five tertius , Park. Laurus tinus , Ger. Laurus jylvejlris folio minor e , C. B. Dees heefter is in alle zyne deelen kleener dan de voorgaende , en bloeit tweemael des jaêrs, in de Lente en in den Herfft ; zyne vrucht is zwartachtig blaeuw , anderzins is hy geheel en al gelyk aen de andere. Men kweekt hem in de hoven , ter oorzake van zyne fchoon- .heit , doch zyne bloem heeft zeer weinig reuks. De Wilde Laurusboomen bevatten veel we- zentlyk en vaft zout, en olie in zich. Hunne vruchten, en voornamentlyk die van de laetfte foort’ , zyn zeer fcherp en heet, en doen zeer geweldig afgaen ; doch ik zoude nie- mand raden de zelve te gebruiken , wegens ha- re fcherpheit, die naerby de brandende midde- len komt. T I P U L A.’ TJuU is eene foort van Watervlieg’ , die naer eene Spin gelykt: zy heeft zes lange poo- ten of beenen , die zy over ’t water uitftrekt , en waeroverzy loopt zonder te zinken; haer lichaetn is eirond en witachtig, hare vleugels zyn zjlververwig , de oogen zyn zwart , de ftaert is fpits. Zy is uitwendig gelegt ontbindende. TITHYMALUS. Titbymalus characias , Matth. Lac. Titbymalus eharacias legitimus , i. Cluf. Hifp. Raii Hift. Titbymalus characias rubens peregrinits , C. B. Titbymalus characias Monfpelienfium , Ger. Tark. Titbymalus amygdaloides , five characias % J. B. / In ’t Franfch Titimale. In ’t Nederduitfch JVolfs-meïk , IVratten ~ kruid, * Is eene plant , die eenen of meer ftelen anderhalf voet hoog fchiet, zoo dik als een pink, rond, en roodachtig: de bladers zyn langwerpig ° hard , kleener dan die van den Amandelboom: boven uit deze ftelen fchietett vele kleene vafte takjes, die zwarte, koms- wyze , ingefneden bloemen dragen. Als deze bloem is afgevallen , volgt haer eene klee« ne ♦ Zie PI. XXIII. 'Fig. io. Yyyy 3 TL. T O. T O. 7Z0 re driekantige vrucht, in drie huisjes verdeelt, waer van elk met een langwerpig zaed vervult is; de wortel is hard , houtig en met vele ve- zelen voorzien. Deze plant is geheel vervult met een fcherp en bytend fap zoo wit als melk:, zy groeit in de hoven , dicht by heggen , mu- ren , bolwerken: zy heeft veel fcherp zout en olie in zich. Zy ontlad al te fterk door den ftoelgang,' waerom zy niet inwendig gebruikt word ; zy kan dienen in middelen, die ’t hair doen uit- vallen, en om den daeuwworm te verdryven. Thhymalus , a rflêti , mam, & paluxes, teer, als of men zeide teêrc mam, omdat deze plant melk geeft. Characias , id eft , vallaris , a %etpux,Qa , vallo , omdat deze foort van Wolfsmelk de bolwerken en heggen, waer op zy groeit, be- waert en verderkt. T L E O N. ' TIeon. Colubcr igneus. In ’t Nederduitfch Vuur/lang'. Is eene foort van Braziliaenfche Slang’; by* kans zoo groot als’ eene adder, bedekt met wit- te, zwarte, gele fchubben ; zy onthoud zich op ’t gebergte : de beet is doodelyk, zoo men ze niet te hulp komt. De geneesmiddelen zyn de zelve als tegen de beet der adder. Zy is zweeidryvende , en wederftaet ’tve- uyn. T O M I N E I O. Tttnintu , is een kleen Braziliaenfch vogeltje, datin grootte een’ Krekel weinig overtreft; zyn kop en hals zyn met veêren bedekt van eene wonderbare fchoonheit en van gefchakeerde kleuren; die van de bord zyn goudgeel , blinken- de , fchitterende ; de andere zyn afchgraeuw of zwart ;zyn bek is lang en fpits ; zyne tong is eens zoo lang als zyn bek; zyne fchenkels zyn zeer dun ; zyne pootjes zyn met nagelen voorzien ; hec onthoud zich op ’t gebergte, leeft van bloe- men, honig, en daeuw ; het zingt lieflyk ; zy- 11e vlucht is fnel , en maekt in ’t vliegen een zeker gebrom als de vliegen. Het is gegeten of in poeder ingenomen goed voor de vallende ziekte. T O P A Z I U S. Topazius. Chryfolithus, Chryfopatbius. In ’t Franfch Topaze. In ’t Nederduitfch Topaes. Is een doorlchynende koflelyke deen, groen* achtig van kleur’ met een weinig geel gemengt, vergulde en groenachtige dralen van zich ge- vende: dees (leen word met de vyl gemaklyk gepolyd : hier van zyn twee foorten , eene Ooderfche, en eene Wederfche. De eerde is de hardde, fchoonde , en meed geachte; men brengt hem ons uit Arabië, Morenland , en uit de omliggende plaetfen van deRoode zee. Men zegt, dat hy met het Albad groeit. Sommigen meenen, dat dees is de baermoeder van den Sma- ragd, omdat deze twee kollelyke gedeentens in kleur’ naerby malkander komen. De tweede foort of Wederfche groeit in Bohetnen , en is grooter dan de Ooderfche , doch zoo fchoon niet. De Topazen zyn goed om de buikloopen en bloedlozingen te (luiten , als zy gedooten en ingenomen worden. De gift is van eene halve fcrupel tot eene halve drachma. Men meent, dat Topazius de naem is van een Eiland van de Roode zee, van waer men eer- tyds dezen deen haelde. Chryfolithus , a %pur*s , aurum , e? Ai'fluj , lapis , als of men zeide, Steen , die /Ir alen Jchiet van eene gouds k/eur\ TORDYLIUM. Tordylium Narbon enfe minus , Pit. Tour. nef. Tordylium , five Sefeli Creticum minus , Park. Caucalis , Bellonio, Gef. hort. Tordylium Creticum minus , Eyft. Seji ti Creticum minus , C. B. Caucalis minor pulcbro jemine , Jive Bdlonii J. B. Is eene plant, die een’ uitgeholden en ruigen deel fchiet, ter hoogte omtrent van een’ voet: tie bladers zyn laugweipig , rondachcig , ge- tande, T O T O randt, ruig, ruuw , vele langs eene rib in or- de gefchikt; de bloemen groeijen op de kroont- jes, boven op de takken, belta.nde yder uit vyf witte blaedjes , op de wys van Leli- bloemen gefchikt. Als deze bloem is afgeval- len , volgen haer twee aen twee gevoegde , wel- riekende, en een weinig fcherpe zaden , verbe- ven door een’ rand, die als de kralen van een’ Paternofter doorfneden is; de wortel is dun: deze plant groeit in warme landen als in Lan- guedok, langs de wegen , in ’t koren: zy heeft veel zout en olie in zich. Het zaed is dienllig om de pis en maendfton- den te verwekken, voor den Heen, ’tgraveel, en windk'olyk. De wortel is goed voor de aêmborffigheit en om ’t fpeek el te verwekken. TORMENTILLA, feu HEPTArHYL. LON. Tormentilla, in ’t Franfch Tormentüle, in’’tNe- derduitfch Tormtntille , Ztvenbiad , is eene plant, waervan twee foorten zyn. De eerfte foort word genaemt Tormentilla , Ger. J. 13. Raii Hift. Tormentilla mugaris , Park. 7 ormentilla fylvejlris , C. B. Pit. Tour- tief. Heptapbyllum , Fuch. In ’t Ne 'erduitfch Wilde Ruit . * Zy fchiet vele, kleene, dunne, zwakke, ruige , roodachtige delen omtrent een voet lang, die zich nederbuigen , en ter aerde lig- gen; de bladers zyn gelyk als die van Vyfvin- gei kruid, en op de zehe wys gefchikt, doch zeven in getal op eenen deel; yder bloem be- fiaet uit vier gele rooswyze blaedjes, onder- fteunt door een’ kelk als een bekken gemaekt , en gefneden in agt deelen , vier groote en vier kleene, die over en weder zyn geplaetd. Als deze bloem is afgevallen, word de kelk eene bynaer ronde vrucht , waer in vele klee- ne langwerpige zaden by een gehoopt zyn ; de wortel is eene knobbefge oneffen bol, by- ltans zoo groot als een duim, van buiten don- ker, vanbinnen roodachtig van kleur’ , voor- zien met eenige vezelen. Deze plant groeit in * Zie PI. XXIII. Fig. xi. 711 de boiïchen , op zandige , en zelfs gr’asryke en vochtige plaetlen. De tweede foort word genaemt Tormentilla Alpina major , Park Raii Hift. Tormentilla Alpina vulgaris major , C. 13, Pit. Tournefort. Zy verfchilt van de voorgaende hier in, dat hare bladers grooter zyn, en de wortel dikker, meer gevoedt, rooder, cn met meer krachten voorzien is. Deze plant groeit op deAlpifche, en Pyreneefche gebergtens; men zend den wor- tel droog tot ons over, die in de Geneeskun- de gebruikt word. Men moet hem verkiezen verfch , wel ge- voedt, bykans een duim dik , fchoon , geheel, van zyne vezelen gezuivert, vaft in een ge- drongen , wel gedroogt , van buiten bruin , van binnen roodachtig van kleur’, t’zamen- trekkende van fmaek : hy bevat wezentlyk. zout en olie in zich. Hy is t’zamentrekkende , wondheelende , goed om de buikloopen , bloedingen, brakin- gen , witte vloeden te Hui ten , en ’t vergift teweêrftaen; men mengt hem onder hartfter- kende middelen. Tormentilla, a torment o , kwelling, pyn , omdat men heeft voorgegeven, dat de wortel van deze plant’ tot poeder gebragt , en gemengt niet een weinig Bertram en Aluin , en in den mond genomen , de kwelling , die de tandpyn veroorzaekt , verzacht. Heptaphyllum , ex ezo'lec , ftptem , e? tpuAAov , /b- hum , omdat deze plant doorgaens zeven bla- ders draegt op eenen Heel. TORNESOL of TOURNESOL.’ Tornefol in oud linnen is linnen of floers, dat men te konftantinopolen geeerwt heeft met Kochenille en eenige zuren. Tornefol in katoen is katoen plat gemaekt ter grootte en in de gedaente 'an eeneFranfche ryksdaelder, en geverwtin Portugael met Ko- chenille van Meffech. Het een en ’t ander Tornefol dienen om vochten en geleijen van vruchten te ver- wen. Daer is eene andere foort van Tornefol in oud linnen, die gemaekt word van oude vod- den doornat, en vervult met een rood aftrek* fel T O. T O. T R. ?Ll fel gemaektvan ’tfap van de vruchten van mlio- tropium irmccum , en een weinig zuur vocht: het komt uit Languedok, en dient om acn den vvyn eene roode- kleur te geven. Alle deze Tornefols moeten verkozen wor- den zindelyk , droog, fchoon rood van kleur’, en in de vochten eene genoegzame verw ge- vende. Tornefol in deeg , of brood, offteen, ook Otfeil genaemt , in ’t Nedcrduitfch Lakmoes, is een droog deeg , t’zatnengedeit met de vrucht van Heliotr opium tncoccum , Perelle, kalk en pis. De kleur van dit deeg moet blaeuw zyn; de Verwers gebruiken het; het komt uit Holland; men maekt het ook te Lyons , doch is zoo goed niet. Tornefol is een Italiaenfch woord, dat betee- kent zjch draeijende nav de z,orr, en men heeft de- zen naem gegeven aen deze foorten van Droo- geryen , omdat men ’er vele bereid met de vrucht van de Zonnebloem , welker bloem zich altyd uaer de zon keert. TORPEDO. Torpedo. To i pigo. Stupejcor. In ’t Franfch Tor pi Hel In ’t Necterduitfch Stompvijcb. Is een kraekbeenige zeevifch , bojrond vals gedaentè, zoo men zynen llaert uitzondert , vyf of zes ponden wegende : zyne huid is week en zacht in ’f aenraken , op den rug geel en ae'n den buik witachtig, fonuyds voorzien met witachtige vlekken , die oogen verbeelden. De üaert is gewapent met kleenc, fyne , zaegwy- ze tandjes; de oogen zyn kleen; hy bemint flyk- en modderachtige plaetfen , in de zee, en in denNyl: hy verbergt zich des winters in de aerde wegens de koude; hy leeft van vis- fchen , haegdiflen, en andere dieren, die hy vangt met ze te verftyven door een’ verdooven- den damp, welken hy verfpreid. Hy is goed om te eten; zyn vleelch is zacht, malfch, en zeer fappig. , , .. Hy is goed om de pynen van t hoofd en van andere deelen van ’t lichaem te dillen , daer op gelegt zynde. Torpedo, a torpto , ik^vtrdoof, 03ada,t dees vifch eene verdoovende kracht heeft. Stupefcor, a Jlupert , vtrbatfd , verl^ltumd zyn, om de zelve reden. T O T A N U S. Tetanus, J. Jondon , is een zwarte en witte Watervogel van eene middelmatige grootte ; zyn bek is omtrent drie vingers lang, gclyk ook zyn hals; zyn lyf is bynaer een half voet lang; zyn llaert is eene hand groot; zyne fchenkels zyn hoog ; zyne pooten roodachtig, voorzien met zwarte nagelen ; zyn kop is doorgnens van voren zwart, van achteren roodachtig; zyne vleugels zyn wit en zwart: zyn flaert is doorloopen met witte eu zwarte ftrepen. Zyn vet is pyndillende , en verdryveu- de. TRAG AC A N THU M. Tragacantbnm. TragaciVitba gummi. Dragacantbum. In ’t Franfch Gomme Adraganih. In ’t Nederduitfch Gom Bmgant. * Is eene witte, blinkende, ligte Gom, kleene , lange, dunne, en wormswyze gé- draeide (luitjes: zy loopt door inkervingen uit den wortel’ en (lamme van een’ kleenen doorn- achtigen heeder, met den zelven naem Traga- cantha of Spmah:rci, in ’t Franfch Burbe ■ Renard of Epine de Bom , en in ’t Nederduitfch Bo^jdoorn geheten. Deze plant groeit veelvuldig in Sy- rië , rondom Aleppo , in Kandië, en vele andere plaetfen. Zy Ichiet vele harde takken , be- dekt met wolle, en voorzien met witte, (lyve, vade doornen , en zeer kleene fyne bladeren , by paren gefchikt op eene rib, die door eeii’ witachcigen doorn eindigt. De bloemen was- fen op de toppen der takken , vele te gelyk by een , als die van peulvruchten , van ge- daente'als die van kleene Brem, doch wit-: nadat zy zyn afgevallen, volgen haer de peu- len , waervan yder verdeelt is in twee huisjes vol zaed zoo groot als modaerdzaed , en van gedaente als eene kleene nier. De wortel is lang, en fpreid zich in de breedte uit, een vin- ger dik, wit, en houtig. Men * Zie P!. XXIII. Fig. 12. I / T R. Men vind by de DroogiflenGom Dragant in ftukken van verfchillende dikte, gedaente, en kleur’; fommige zyn dun, lang, wit, zuiver, wormswyze gekronkelt, en gedraeit, waerom men ze den naetn gegeven heeft van Tragacan- thum verrmculatum ; fommige dik , geel- of zwart- ach tig , en met veel vuiligheit beladen. Men moet ze kiezen in kleene witte, blin- kende (tukken , waer in zich geen vuiligheit vertoont , en zonder fmaek : zy bevat veel olie en zeer weinig zout; men uiaekt ’er een flym van, als men ze in water laet weeken; zy fmelt, en (tolt’erin op de wys vanfchoon, blinkend doorfchynend lym of gelei : men gebruikt dit om verfcheide geneesmiddelen te gelyk tot een licbaem te brengen. Zy is bevochtigende, verkoelende, aeneenly- mende: zy verzoet de fchcrpte der vochten, fluit de buikloopen , en bloedingen , is goed voor den hoert, tering’, fcherpheit der keel’, fcherpe vloeijingen der oogen , groote hitte der nieren en blaes’, en voor den Venusbrand ; men gebruikt ze in poeder of llym. Men moet den vyzel, waer in men ze tot poeder brengen wil , warm maken , opdat een waterig vocht vervtiege, dat zy in zich heeft , en beletten zoude ., dat zy tot poe- der gebragt word. De Verwers gebruiken de Gom Dragant, als vele andere gommen om lyvigheit te ge- ven aen dezyde , die zy verwen, en om ze valler te maken. Tragacantha , a rpecyoj . hircus , V ***>0* , fpi- ija, als of men zeide B°kjdoorn. TRAGOPOGON. T ragopogon , in ’t Franfch Barbe de Bouc , in "t NederduitfchB^éijerd, is eene plant, waer- yan twee voorname foorten zyn. De eerfte foort word genaemt Tragopogum lutetm, Ger. Park. Raii Hift. Trav opogon pratenfe luteum mcijus , C. B. Pit. Tournefort. Tragopov on flore luteo , J. B. Barba birci , Cord in Diofc. Barbula birci , Trag. Matth Ger out opogon flore iutco , Gefn. Col. * Zy fchiet een’ ronden, varten fteel , om- trent anderhalfvoet hoog, die zich in verfcheide takken verdeelt: de bladers zyn lang, fmal, * Zie PI. XXIII. Fig. 13. T r; 7*1 fpits, gelykende naer die van SafTraen, doch korter en breeder. De bloemen zyn ruikers van gele halve bloempjes, boven op de top- pen der takken geplaetrt, zoo groot als die van Papenkruid , flaende op vry lange kel- ken , doch die enkel , en in vele deelen tot den grond toe gefpleten zyn. Als deze bloem is afgevallen, vertoonen zich langwerpige, gevoorde . afchgraeuwe , ruwe zaden, die met kuifjes voorzien zyn. De wortel is lang, een pink dik, van buiten zwart, van binnen wit, melkachtig, en zoet van fmaek. Deze plant groeit op vochtige plaetfen , als in de weiden. De tweede foort word genaemt Tragopogon purpureum , Ger. Park. Raii Hift Tragopogon pitrpuro - carukum porri folio , qwd Artifi , vulgoy C. 13. Pit. Tournet. Tragopogon flore purpureo , J. B. Barbula birci altera , Matth Caft. Barba birci ftore purpureo , Cam. Gerontopogon , Jive Sajfifrica ltalorum , Lugd. De bladers gelyken naer die vau Prei; de bloem heeft eene purpure kleur naer het blaeuw of zwart trekkende. Men teelt door- gaens deze foort in de hoven om hare* wortel , dien men in de keukens gebruikt ; men noemt hem gemeenlyk in ’t Franfch Serjifi. Beide foorten geven een melkachtig fap , en bevatten veel wezentlyk zout , olie , en wa- terdeelenin zich. Hare wortels zyn' openende , goed voor de maeg’, en borrt; de bladers zyn wondheelen' de. Tragopogon , a rpxyaf , htrtus , Gr ■xiyai , bar- ba , als of men zeide Bobjbaerd , omdat men meent , dat de kuifjes der zaden van deze plant’ komende uit hunne kelken een’ borftel maken gelykende naer denbaerd van een’ Bok. Serfifi is een bedorven woord van SaJJHri- ca, en Sajjiflica is een bedorven woord van Sa - xifragia. TRAGOSELINUM. T ragofilinum , in ’t Franfch Boucage, in ’tNe- derduitfchS/É*w£m^, i« eene plant, waervan vier foorten zyn. Dfc Zzzz T R. 724 De eerfte foort word genaemt Tragofelinum majus , Tab. Tragofelinum majus umbelld candidd , Pit, Tournefbrt. Pimpinella faxifraga , Ger. Raii Hifi. Pimpinella faxifraga hircma major , Park. Pimpinella faxifraga major umbelld candidd , C. B. Saxifragia major , Dod. Saxifragia bircina major , C. B. * Zy fchiet langwerpige bladers , die met meenigte langs eene rib vadgehecht , op de kanten getande , en fomtyds dieper ingefne- den , aen de eene zyde ruig, aen de ande* re glad, en van eene blinkende donker groene kleur’ zyn; de delen groeijen ter hoogte van omtrent twee voeten , en zyn rond, gevoort, zonder hair, knobbelig, ledig, takkig, ,en dragen op hunne toppen zonnefchermen voor- zien met kleene witte bloemen, bedaende yder uit vyf blaedjes als Lelibloemen gemaekt. Als deze bloemen zyn afgevallen , volgen haer korte envry dikke zaden, die twee aen twee gevoegt, op den rug rondachtig en ge voort , aen de ande- re zyde platachtig, en fcherp van fmnek zyn. De wortel is lang, enkel, een pink dik , wit, vezelachtig, en heeft een’ brandenden en kwyl 'yerwekkenden fmaek, als men hem kaeuwt. De tweede foort word genaemt Tragofelinum majus umbelld rubente , Pit. Tournefbrt. Pimpinella faxifraga fnajor flore rubente , Park. Pimpinella faxifraga major umbelld rubente , C. B. Zy verfchilt van de voorgaende hier in, dat lare bloemen rood zyn. De derde foort word genaemt Tragofelinum alterum majus , Pit. Tour- nef. Pimpinella faxifraga major altera, C. B.' Pimpinella faxifraga major nojlras , Park. Pimpinella faxifraga minor , foliis farginfor- ba , Raii Hift. * Zie PI. XXIII. Fig. 14. T R. Saxifragia bircina minor , foliis fanguifcr- , J« B, Zy fchiet eenen of meer uitgeholde , ledige? takachtige Helen ter hoogte van anderhalveu voet, die met eene korte doch vry dikke wolle zyn bedekt; de bladers gelyken naer die van gemeene Pimpinelle, en zyn op de kanten ge- tandt, vele langs eene rib gefchikt , die door een enkel blad eindigt , vanboven donker-, en van onderen bleek groen , doorzaeit van donker-groene of fomtyds purpere aderen of zenuwen : de bloemen en zaden zyn gelyk aen die van de voorgaende foorten : de wortel is enkel, gerimpelt, wit, lang, weinige vezels fchietende , en heet van fmaek. De vierde foort word genaemt Tragofelinum minus , Pit. Tournef. Pimpinella faxifraga minor , C. B. Raii Hift. Pimpinella faxifraga bircina minor , Parit, Saxifragia minor , Dod. Saxifragia bircina minima , Pimpinella erf- pa , Trag. J. B. Biptnella , Jive Saxifraga minor , Ger. emac. Zy verfchilt van de derde foort’ nergens in, als dat hare onderlie bladers fyn zyn ingefue- den. Deze planten groeijen op onbebouwde plaetfen in een’ vetten grond ; zy hebben Zeel wezentlyk zout en olie in zich. De kleene is de gemeende, en word meed in de Geneeskun- de geacht; men gebruikt hare wortels, bla- ders , en zaed. Zy zyn openende, afvegende, zweetdryven* de , wondheelende , goed om den deen der nieren en blaes’ re breken , ’t venyn en de kwaedaertigheit der vochten te weérdaen, de verdoppingen weg te nemen , de pis en maend- donden te verwekken, als zy ineen afziedlel of poeder ingenomen worden. Men vind in zekere plaerlen op de wortels van de groote foort’ van Steenbreek’ roode korrels, die men Wilde, of korrel Kochenille heeft genaemt. De Verwers gebruiken ze om fcharlaken te verwen; ik heb ’er van gCfpro- ken in ’thoofdduk van de Kochenille. Tragofelinum, a rp*y»(, hircus , crreXinr, Pe* trofthnum , als of men zeide Bolfe Peterjelie , om- dat de bladers van de kleene foort’ van Steen- breek’ fomtyds de gedaente hebben van die van T R. T R. ▼an Peterfelie, en omdat de Bokken ’er van eten. TRAGUM; Tragum , Matth. Lob. Icon. Tragon Matthioli , five potiusTragus impro- bus Matthioli , Ger. Tragus fpinojus Matthioli , five Kalifpino- fum , X 13. 2 ragus , five Tragum Matthioli , Park. Kati J'pinofum cocbleatum , C. B. Kali fpinoftm foliis longioribus & angufio- ribus , Pit. Tournef. • Is eene foort van Kali, of eene plant , die vele Helen fchiet , welke een of anderhalf voet lang, dik, takkig, vol fap zyn , op de aerde liggen , en vele lange, fmalle, vleezige bladers dragen , die in een’ Hekel eindigen, en vol ziltig fap zyn: de bloemen zyn kleen, bedaende uit veleblaedjes.van eene grasachtige kleur’, en groeijen uit den oorfprong der bla- deren. Als deze bloemen zyn afgevallen, vol- gen haer vliezige , bynaer ronde, .doornachti- ge vruchten , befluitende yder een zwart zaed gelykende naer eene kleene krulswyze gerolde Hang*. De wortel is vezelig. Deze plant groeit aen zeeplaetfen in warme landen, en bevat veel wezentlyk en valt zout , en olie in zich. Zy is zeer openende, goed voor den Heen , en ’t graveel. TRASI. 'Irafi, Matth. Caft. C®f. J. B. Traf Veronenfuim , Adv. Lob. Traf folio Cypeii , Clufii in Gans. Cyperus daleis rotundus efculentus , Trafi dul - Ce vocatus , Park, Juncus avellana , Ama. Dulcicbinam , Gefn. Hort. Malinathalla , Theophrafti. Cyperus rotioidus ejculentus angufifolius , C. B. Pit. Tournef. Raü Hilt Cyperus efculentus, five Trafi Itulorum, Ger. emac. Habel ajfis Tripoli tanis , five granum Alzelen Arabum, Kauuolflf. Holoconitis H/ppocratis , Fabric. In ’t Nederduitfch Zoete Cyperus. * * Zie PI. XXIII. Fig. 15. 7LT *ls eene loort van Wilde Gallgaen, of eene plant, die rietachtige, lange, fmalle, op den rug verheven bladers fchiet, gelyk als die van de andere Wilde Galigaen ; de Helen zyn omtrent anderhalf voet hoog , driehoekig , dragende op hunne toppen bloemen van verfcheide helm- flyltjes op de wys van een geelachtig hoofdje by een verzamelt , tulï'chen fchubachtige bladers flarwyze gefchikt : als deze bloe- men zyn afgevallen , komt ’er onder yder fchubachtig blad een driehoekige of driekan- tige korrel. De wortels zyn fyne vezels „ waer aen vafigehecht zyn vleezige , ronde bollen, zoo groot als de kleenHe hazelnoten, verheven door eene foort van kleen kroontje gelyk als in de Mispelen, bedekt met eene vry ruwe, geelachtige, of rode, gerimpelde fchel- le, en wiervleefch vaH,van een’ zoeten fmaekby- kans als dat van deKaHanje,en zonderreukis. De- ze plant groeit op vochtige plaetfen in war- me landen, als Italië, Verone, Sicilië. De wortel word in de Geneeskunde gebruikt , en heeft veel olië en wezentlyk zout in zich. Hy is goed voor de bord , bevochtigende, verzachtende , verdryvende , goed voor den roodeloop , druppelpis , om ’t zaed te ver- wekken, als hy gegeten of in een afziedfel ge- bruikt word. TRIBULUS. Tribulus terrefris , Ger. J. B. Park. Raiï Hift. Tribitltis terrefris ciceris folio fruBu aculea * to , C, B, In ’tFranfch Tribale l M In ’t Nederduitfch Ardangel. •j- Is eene plant , die verfcheide Helen fchiet , welke omtrent een half voet lang, op de aer- de liggende, rond, geknoopt, ruig, rood, en in takken verdeelt zyn; de bladers wallen in grooten getale gefchikt langs eene rib, ge- lykende naer die van Cicers of Erweten of die van Linzen, en zyn ruig; de bloemen komea uit den fchoot der bladeren, vaHgehecht aen vry lange voerdelen , bedaende yder uit vyf rooswyze gefchikte blaedjes: als deze bloem is * Zie PI. XXIII. Fig. 1 6. * Ibid. XXIV. Fig. i. Zzzz a T R T R. is afgevallen , volgt haer qene harde vruclit met vele doornen bezet , en eenigzins gely- kende naer een Malthezer kruis: deze vrucht' is t’zaraenge-delt uit vier of vyf (lukken , waer in drie of vier vakjes gevonden worden, waervan yder een zaed in zich bevat. De wortel is vezelig. Deze plant groeit in de velden, tuflchen het koren,' voor al in warme landen; hare vrucht bevat veel olie en wezent- JTyk zout in zich. Zy is afvegende , openende , goed om den buikloop te (luiten , den (leen der nieren te> verbryzelen , ’t vergift tegen te (taen, als zy in poeder word gebruikt. De gift is van eene fcrupel tot eene drachma. Men zegt , dat het afziedfel van deze vrucht in een’ kamer verfpreidt de vlooijen verdryft. TRIBULUS AQUATICUS. Tribulus aquaticus , C. B. J. B. Raii Hift. Tribulus lacujïris , Cord. Hift. Tribulus aquaticus major , Park,. Butomos Damocratis , Ang. In ’tFranfch Tribale aquatique, Macre , Sa- ligot , of Cornuelle , Cormole. In ’t Nederduitfch Wat er noten , Mink- yzers, * Is eene waterplant , die lange ,a dunne-, fappige (leien fchiet , van wydte tot wydte voorzien met vele vezelen , die haer voor wor» telen dienen om zich vail te maken; deze de- len worden dik omtrent de oppervlakte des waters , en fchieten breede bladers , bynaer ge- lykcnde naer die van den Populier- of Ipen- boom , doch korter, en eenigzins langwerpig, vierkant, verheven door verfcheide ribben, in den omtrek getandt, en aen lange en dikke (le- ien vadgehecht: de bloemen zyn kleen, wit ,, ftaende op een rondachtig, vad , groen, en. met kleen dons bedekt voetdeeltje; dan vol- gen hare vruchten gelyk aen kleene kadanjen, doch yder voorzien met vier dikke punten of harde doornen , graeuw van kleur’, bedekt met een vlies, dat zich affcheid, en vervol- gens word zy zoo zwart bynaer als Git, ef- fen, err glad, men noemt deze vrucht door- gaens Water-Kadanje ; hare zelfdftndigheit is «ene foort van harden en witten Amandel op de wys van een hart , met eeii zeer dun vljesje • Zie PI. XXIV. Fig. 2. bedekt , goed om te eten , en van (uitrek by* kans als de Kadanjen; men kan ’er een meel van maken, dat naer dat van Boonen gelykt. Deze plant groeit in de zee, rivieren, en me- ren: hare vrucht heeft veel olie, doch weinig zout in zich. Zy is zeert’zamentrekkende, verkoelende, verdryvende , goed voor den buikloop : men gebruikt haer in gorgeldranken, voor de ont- dekingen van den mond , en keel’ ; ook onder pappen om te verzachten en te verdry^ ven. TRIFOLIUM PRATENSE. Trifoliiun pratenfe, Ger. Trifolium majus y Brunf. def. Trifolium pratenfe flore monopetalo , Pit. Tournefort. Trifolium purpuretm vul gare , J. B. Raii Hift. Trifolium pratenfe purpureum v uigare , Park. Trifolium pratenfe purpureum , C. Bauftt Pit. Tournefort. In ’t Franfch Trcfle des prez. In ’t Nederduitfch Beemd - of gemecne lila* uers*. * Is eene plant , die dunne , ronde delen fchiet omtrent anderhalf voet hoog, fomtyds een weinig ruig, ten deele regt , ten deele langs den grond zich verfpreidende , en met bochten loopende; fommige van hare bladeren zyn rond, fommige langwerpig, drie aeneenen deel’ vadgehecht, in ’t midden met een wit of zwart vlekje bykans van gedaente als eene Maen geteekent; de bloemen komen op de top. pen der delen voort, hy wyze van een hoofd- je of korte en dikke air, purper van kleur’, op den grond vol honigachtig, zoet, aenge- naem fap; daer op volgen kleene , ronde zaed- hasjes, yder ontwonden in een’ kelk, en eindi- gende door een’ langen daert. Men vind in dit zaedkasje een zaed, dat de gedaente van eene kleene nier heeft; de wortel is lang, hout- achtig , rond , bykans een pink dik. Deze plant groeit in de weiden , op moeradige eir vochtige plaetfen ; zy dient tot voeder voor de beeden, en bevat veel waterdeelen, olie, eu een wfeinig wezentlyk zout in zich. . Zy • Zie PI. XXIV. FFg. 3. T R. ' t r; 7l7 Zy is afvegende, bevochtigende, verkoe- lende , verzachtende , goed tegen de ontde- kingen, uit of inwendig gebruikt. Men heeft deze plant’ den naem vanTH/b- lium gegeven , omdat de bladers by drie op eenen deel groeijen : men vind ’er fomtyds meer aen , doch zelden. TRIPOLIÜM. Triticum femejlre , Dod. Triticum fpicd muticd , Ge r. Park. Raii Hift. Tritici primitm genus, Trag. Fuch. Triticum hybermim anflis carens , C. B.’ Pit. Tournefort Triticum vulgare , glumas triturando depoi neus , J. B. Tripolium, Dod. Tripolium ma jus, J. B. Tripolium vulgare , Lob. /ijler maritimus palujlris carruletis , falicis folio. Pit. Tournefort. Ajler maritimus purpureus tripolium dichts , Raii Hift. Tripolium ma jus cceruleum , C. B. Tripolium lit forum. Ad. Tripolium majusfive vulgare , Park. In ’t Nederduitfch Water- of Zee • Starre- kruid. Is eene foort van Starrekruid , of eene pldnt die een’ regten deel fchiet omtrent anderhalf voet hoog, naer boven in verfcheide takken verdeelt : de bladers zyn langwerpig als die van den Wilgeboom, vry dik, glad, groen; de bloemen komen op de toppen der takken voort, en zyn kleen , fchoon, gedraelt , in hun midden geel, rondom blaeuw of pur- per , onderdeunt door een’ kelk, die van fchubswyze bladeren t’zamengedelt is. Als de bloem is afgevallen , vertoonen zich de zaden , yder met een kuifje voorzien ; de wortel is lang, wit, en zeer vezelig. Deze plant groeit aen de zeeoevers , bloeit in den zomer, en bevat veel zout en olie in zich. De wortel is openende , en laxerende , goed om de vveivochten te ontladen : hy word diendiggeoordeelt om ’tvergift te weêr- daen , als men hem in poeder of aftrekfel gebruikt. Tripolium , a ipU , ter , e? irÓMoi , canum , Jeu canefcens , omdat de Ouden geloofden , dat de bloem van deze plant’ driemael des daegs van kleur’ veranderde , des morgens wit , des middags purper , en des avonds rood, TRITICUM» Triticum, Brunf. In ’£ Franfch Froment , of Blé. In ’t Nederduitfch Tarw , Graen , Ko- ren. Is eene plant, die verfcheide delen of hal- men fchiet vier of vyf voeten hoog, vry dik, regt , van wydte tot wydte geknoopt , van binnen hol, met eenige lange, fmalle blade- renals die vanGramen voorzien , en ophunue toppen lange airen dragende , waer aen de bloemen by kleene bundeltjes groeijen, be- * daende uit eenige helmdyltj.es , die uit een* zeer gefchubden kelk’ voortkomen. Nadat deze bloem is afgevallen, vertoont zich een- langwerpig graen , op den rug rondachtig , aen de andere zyde gevoort , van buiten geel, van binnen wit, meelachtig, en goed om brood te maken ; de wortels zyn fyn en vezelig: men teelt deze plant in vette gron- den. Het Korengraen bevat veel olie en vlug1, of wezemlyk zout in zich. Het is goed voor de bord, en verzachten- de, als’t in een afziedfel gebruikt word: men geeft ’t aen de kleene kinderen voor hunnen dagelykfen drank. Het Tarwemeel is goed om week en etter te maken, te verzachten, te verdry ven , uit- wendig in eene pap gebruikt. Triticum , d tnturare , omdat men het Ko- rengraen door dorfiug. van zyne air af-' feheid. TROCHUS.- T rochus , is een Zeefchulp , die de gedaeiUfr’ van een’ tol heeft , waer mede de kinders fpe- len : hier van zyn verfcheide foorten, die ia grootte verfchillen. Hy is een alkali , en goed om de fcherpe vochten te verzachten , de buikloopen en bloedingen te duiten , als hy gedampt en in- genomen word. De gift is van eene halve tot: twee fcrupels, • Zzzz i Mea> T R. T U T U, 728 Men heeft den naem van T rochus aen dezen fcliulp gegeven , wegens zyne gedaente gely- kende naer een’ tol , waer mede de kiuders fpelen. TRUTTA, Trutta: Trofta . Fario. In ’t Franfch T ruit cl In ’tNederduitfch Forel. Is een Riviervifch , die naer een’ kleenen Zalm gelykt ; hy is bedekt met kleene rood- gevlekte fchubben : zyn vteefch is roodach- tig, zeer fmaeklyk, en fappig; hier van zyn verfcheide Poorten. Hy eet kleene vilfchen, wormen , en rivierfchuim. Dees vifch is een zeer lekker gerecht op de tafels ; hy bevat veel vlug zout en olië In zich. Zyn vet is ontbindende , verzachtende , goed voor de- klooven der tepelen , de am- beijen , en andere ziektens van den aers. Trutta. , a trudendo , omdat dees vifch te- gen den ftroom van ’t water zwemt, en de baren met groote kracht voortftoot. Fario , a vario colore pifcis , quaji varUgatus ma.cu • lis rul ris. TUBERA. T uberd, in ’tFranfch Truffe , in ’t Nederduitfch Aerdluilen , Aerdappels , zyn eene Poort van wortel of een vleezige klomp zoo groot als eene okkernoot, of verfchillende in grootte, vor- meloos, bynaer rond, gebult, knobbelig, van buiten bruin of donker, vleezig, gemarmert of doorgaens geadert , en van binnen witach- tig; zy groeijen verborgen in de aerde , doch fchieten geen gewas ; men vind ze in warme landen, voor al in Italië, Perigord, Limou- fin, Angoumois , Gaskonje, op drooge en zandige plaetfen : zy zyn in hun begin niet grooter dan eene Erweet, maer worden allengs- jes zoo groot, dat men 'er fomiyds gevonden heeft, doch zeer zelden, die een pond wo- gen; men ziet op hunne huid , als zy ryp be- ginnen te worden, zekere kleene duiftere ver- heven dipjes, die wel hun zaed zouden kun- nen zyu: de Varkens , die ’er op verlek- kert zyn, ontdekken ze aen hun, die ze zoe- ken. Hier van zyn verfcheide Poorten , die al- le goed zyn om te eten , doch de befte zyn van eene middelmatige dikte, welgevoedt, hard, en hebben veel reuks , en een’ zoetach- tigen fmaek :• zy bevatten veel olie en vlug zout in zich , en worden gebruikt als eene groote toebereiding op de befte tafels , nadar men ze onder de afch’ heeft laten braden, of in wyn koken. Zy zyn goed voor de maeg , hartfterkende , voedende, en zaed verwekkende. Het is waerfchynlyk , dat de goede fmaek, en hoedanigheden van de Aerdbuilen hier van daen komen , dat zy geene plant fchieten ; want de ganfche kracht, die zich uitftrekte tot de voortbrenging, vind zich in den wor- tel’ opgefloten , en naer binnen gedreven. Trufi, beteekende eertyds in ’t oud Franfch rufe ttomperit ; dees naem kan hun eertyds gege- ven zyn geweeft , omdat zy wortels zynde nogtans geene plant fchieten, waer door eeue zekere bedriegery beteekent word. tuberaria: Tul> er ar ia nojlras , J. B. FLelianthemum plant aginu folio perenne , Pit. Tournefort. Is eene foort van Helianthemum , of eene plant , die een’ ronden fteel fchiet meer dan een voet hoog, in zyn onderfte gedeelte om- ringt van een wit pluis , en met zenuwachtige bladeren voorzien, die tegen malkander over* ftaen , naer die van de Weegbree gelyken , en van boven en onderen met eene witte wolle bedekt zyn ; zyn top verdeelt zich in vele kleene takken , die bloempjes van vele gele blaedjes dragen , waer op eene bynaer ronde vrucht volgt , die bynaer ronde zaden in zich bevat; de wortel is houtachtig : deze plant groeit op bergachtige en warme plaet- fen. Zy is afvegende , en t’zamentrekkende. TUBULARIA. • Tubularia purpitrea , Imp. Pit. Tourne- fort. In ’t Franfch Orgue de Mer. Is eene foort van fteenige plant’, beftaende uit vele kleene pypjes , die op malkanderen b I r u. 72P T U. by verdiepingen gefchikt, en als orgelpypen by een verzamelt, en purper of rood van kleur’ zyn : zy groeit in de zee op de fteenrot- fen. Zy is t’zamentrekkende , als zy in poeder ingenomen word , en dienftig om den buik- loop en bloedingen te fluiten. De gift is van eene halve fcrupel tot eene halve drach- ma. Tubularia , a tuba , I* leene pyp , omdat deze fteenige plant van kleene pypjes is t’zamenge- ftelt. T U L I P A. T ulipa , in ’t Franfch T ulipe , in ’t Neder- duitfch Tulp , of T ulpaen, is eene plant, die een’ eenigen ronden mergachtigen (teel fchiet omtrent een voet hoog , verzelt van twee of drie lange, vrybreede, dikke, harde blade- ren , die op de kanten als golven zyn , en fpits toeloopen , dragende op zynen top eene eenige groote lchoone bloem van zes blade- ren , die een weinig open flaen , en dikwils een’ buik maken wyder dan de opening, ver- ciert met heerlyke kleuren , geel , of wit, of purper, of rood , of gelchakeert. Als deze bloem is afgevallen , vertoont zich eene lang- werpige en driehoekige vrucht verdeelt in drie buisjes vol ronde , rood en zeer platachtige zaden : de wortel is eene dikke geel of zwart- achtige bol , beltaende uit vele rokken of vlie- zen , die in malkanderen fluiten ; deze bol is van onderen met vezelen bezet. Men teelt de Tulp met groote zorgvuldigheit in de ho- ven. Haer wortel is ettermakende, ontbindende,- zaed verwekkende, doch word in de Genees- kunde niet gebruikt. T«bpi 'v , nafcor , vel Vhu , d pliy , voce tontica ; dit laetfte woord beteekent den fterken reuk van den wortel dezer plant’. VALERIANELLA. Valerianella Cornucopoidcs flore gak at o. Mor. Umb. Pit. Tournef, Valeriana peregrina purpurea albave , C. B, Valeriana Mexicana , Ger. Valeriana Indica , Cluf. Hift. Valeriana peregrina , feu Indica , J. B. Raii Hift. Valeriana Indica , fi ve Mexicana , Park. In ’t Franfch Mdcbe. Is eene plant, die een’ zwakken , ronden fteel fchiet omtrent een voet hoog, zich dik- wils naer de aerde buigende , roodachtig , uitgegroeft, hol, geknoopt, zich doorgaens op eiken knoop in twee takken verdeelende, en deze in verfcheide klèene andere takjes: de bladers zyn langwerpig , en overeenkomftig met die van Berg Nardus , groen, bleek, twee aen twee tegen malkander overftaende , zacht, vry dik, fommige geheel, en andere getandt , fpeceryachtig van fmaek: de bloemen komen op de toppen der takken voort by bosjes van eene fchoone purpere of rvitte kleur’ by een vergadert, langachtig, gemaekt als wyd open ftaende pypen , op de wys van eene kardoes ingefneden, zonder reuk; daer op volgen , na dat zy zyn afgevallen, langwerpige, vry bree- de vruchten , verbeeldende kleene vazen , waer van yder nog een ander kleen vaesje be- vat, waer in men een vry dik, zwart- en fpons- achtig zaed opgelloten vind. De wortel is kleen, vezelig, en wit. Deze plant groeit in warme landen, en word in de hoven aenge- ,eZy is wondheelende , openende, afvegen- de. Valerianella, als of men zeide kleene Valeriana 't omdat deze plant naer dé Valeriana'gelykt. V A N I L L A. Vanilla. Vaynillai. • * In ’t Franfdi Vanille.' Jn.’t Nederduitfch Banille * Is eene fchel, of peul omtrent een half voet lang, eene kinds pink dik, aen beide ein- dens fpits, donker van kleur’, van een’ bal- femachtigen en aengenamen doch een weinig fcherpen fmaek en reuk , en zeer kleene , zwarte, blinkende zaden in zich befluitende. Deze peul is de vrucht van eene foort van Wm- de of eene plant veertien of vyftien voeten hoog , welke de Spanjaerds Camfithe noemen t'zy klimt ai kruipende , en zich vafthakende rondom de naeftby ftaende boomeii , of ftaken , of langs de muren: de fteel is rond, en met kuoopen als ’t Suikerriet, groeu van kleur’: de bladers gelyken naer die van de Weeg- bree, doch zyn langer en vleeziger, de bloe- men zyn zwartachtig , de peulen zyn in ’t begin groen, daerna geelachtig, en wor- den bruin , naer mate dat zy tot rypheit ko- men. Déze plant groeit te Mexico in Amerika, de Indianen noemen ze Tlixochitl, en hare peul Mecafulhil. Als deze peul ryp en geplukt is, laet men ze in de fchaduwe droogen, en be- ftrykt ze uitwendig met een weinig olie, otn haer gedwee te maken, en beter te bewaren, waer door men belet, dat zy niet in ftukken breke. Men moet de Banille verkiezen in lange, vry dikke, zware, wel gevoede peulen van een’ goeden fmaek en aengertkmen reuk; zy bevat veel olie en vlug zout in zich. Zy is hartfterkende , goed voor ’t hoofd , en maeg, windbrekende, openende; zy ver- dunt de lymige vochten , dryft de pis en maendftonden af; ,zy komt in de bereiding van de Chocolade, en geeft daer aen eene groote aengenaemheit , zoo voor den reuk als voor den fmaek. Indien men de Banille al te lang ryp laet hangen aen de plant’ zonder ze af te plukken , berft zy , en daer druipt eene kleene mee- nigte van. balfemachtig, zwart, en welriekend vocht * Zie PI. XXIV. Fig. pc V Ai U C. V E vocht uit, dat tot een’ balfetn flremt; men verga- dert dit zorgvuldiglyk in kleene aerde vaetjes , die men onderde peulen plaetft: vvy zien hier van dezen balfemniet, ’t zy dat zy in ’t vervoeren niet bewaert word , ’t zy dat ’t volk van ’t land dien voor zich behoud; als ’er geen bal- femachtig vocht meer uitdruipt , vind men on- trouwe lieden, die deze peulen afplukken, met flrootjes en andere kleene vreemde lic- • baempjes opvullen, de openingen met lym toe floppen-, of behendiglyk toenaeijen , dan droo- gen laten, en onder de goede Banilles mengen : deze dus vervalfchte peulen hebben geene deugdzaemheit noch kracht. Vanïda z? VaymlUs zyn Spaenfche namen , die k. !eenc fcheê beteekeuen ; deze namen zyn aen de Banille gegeven, omdat hare peul de gedaente heeft van eene kleene fcheê. VANNELLUS. Vamellus . In ’t Franfch Vanneaul In ’t Nederduitfch Kievit. Is een vogel zoo groot als eene middeltnati- tige duif, zwartachtig of gefchakeert met groen, zwart, wit, rood en blaeuvv; hy heeft op den kop eene pluis of foort van kuif’ , van achteren omgekromt als de horens van eene Geit’ ; zyn gefchreeuw of gezang fchynt dix a buit uit te drukken : men vind hem door- gaens omtrent de meren, en rivieren, doch hy komt ’er nooit in; hy vliegt fnellyk, eet wonnen en vliegen, is goed om te eten, en heeft veel vlug zout in zich. * Hy is openende, en goed om de herfenen te verfterken. Vanmllus , a Vanno , V'nn\ omdat dees vogel met zyne vlerken in ’t vliegen een geluid maekt bykans als dat van een’ Wan. V A R I U S.- Variits Jeu Phoxinus levis , J. Jonft. • Is een kleene riviervifch, diende Italianen Morella, en de Franfchen petite Truite noemen : hy is niet veel langer dan een vinger ; zyn huid is effen , glad, verfchillende in kleuren , op den rug geel , aen den buik zilververwig , aen de zyden purper, en over al met zwarte flippen geteekent: zyn vleefch is zacht, malfch en goed om te eten. 7i r Hy is goed voor de borfl , hartfterkende , openende. Dees vifch is Varius genaemt, wegens de ver- fcheidenheit zyner kleuren. u C A U N A; Xïcauna is eene foort van Krabbe omtrent zoo groot als een ei , olyfverwig en geelach- tig; hy heeft agt pooten, de vier bovenfle zyn langer dan de onderfte; zyn vleefch is geel- achtig en goed om te eten. Het is goed voor de borfl en openende. VERATRUM. Veratrum, in ’t Franfch Elhbore blanc , in ’tNe- derduitfeh witte Nieswortel , is eene plant, waer- van twee foorten zyn. Veratrum flore ftbviridi , Pit. Tournefort. Veratrum album , Dod. Gal. Veile bonts albus , J. 13. Raii Hift. Helle bonts albus vulgaris , Park. Helle bonts albus flore fubviridi, C. B. Zy fchiet ter noogte van twee of drie voeA ten een’ ronden, regten , hollen fteel beneden omwouden van vele bladeren, die gelyk die van Gentiane, maer grooter, zenuwachtiger, geflreept , in de lengte geplooit, zacht en een weinig ruig zyn; de bladets , die den fleel bo- ven aen bevatten , flaen verder van malkande- ren , en zyn kleencr: de bloemen groeijen op den top gefchikt als lange aireii , en hebben eene witachtige gras - kleur; yder van de zelve beflaet uit verfcheide rooswyze gefchikte blaedjes , in wier plaets eene vrucht komt , die doorgaens is t’ zamengeflelt uit drie vliesachti- ge fcheedén , welke langwerpige , witachtige zaden gelyk als korengraen , met een vleugelt- je of vliesachtig blaedje gezoomt, in zich be- fluiten. De wortel is een vry dik en wit hoofd ; of bol , voorzien met vele lange vezelen van de- zelve kleur’. De tweede foort word genaemt s Veratrum flore atro rubente , Pit. Tournef.' Heüeborus albus flore atro rubente , C. B. Hel-- • Zie PI. XXIV. Fig. 8.' Aaaaa 3 De eerfte foort word genaemt 7 } ts l/iburmi m vulgo , C. D. Spirea Theophrafti, Dalechampii, Lugd. Lantana , five Viburnum , Ger. Lantana vulgö , aliis Viburnum > J, B, Raii Hift.- In ’t Franfch Fiorne. V.-L 74* * Is een kleene heefler, die zeer buigzame of taeije roeden of takken fchiet omtrent drie voeten lang en een vinger dik; zy dienen om de takke- boflen en pakjes kruiden te binden : hun bad is witachtig. De bladers zyn in grootte en ge- daente bykans gelyk aen die van den Ipeu- boom , doch ruig, op de kanten getandt, wit- achtig als zy in hunne kracht zyn , en rood- achtig, als zy ftnen af te vallen. De bloemen komen voort als witte zonnefchermen , en zyn welriekende ; yder van haer is een bekken gefneden in vyf uitkervingen. Als deze bloem is afgevallen , word haer kelk eene zachte , platachtige, bynaer eironde vrucht, zoo groot als eene Linze, in ’t begin groen, dan rood, en eindelyk zwart; zy lltm in zich een zaed van de zelve gedaente , maer zeer plat, ge- voort, bynaer beenachtig. De wortel fpreid. zich aen weerkanten uit. Dees heefler groeit inde heggen, op ruwe, (leen- en bergachtige plaetfen, in de doornboffehen ; hy bloeit in den Zomer, en zyne vrucht word in denHerfft 0 ryp: hy bevat wezentlyk zout en veel olie in zich. Zyne bladers en zyne beziën zyn t’zamentrek- kende, verkoelende, goed voor de gorgeldran- ken in de omftekingen van de keel’ en mond, om de tanden vaft te maken , de buikloopen e'n vloeden der ambeijen te ftuicen, als zy in een afziedfel gebruikt worden. Viburnum feu Vturna , a viere , binden , omdat de takken van Viornc dienen om verfcheide bundels of pakjes te binden. V I C I A. Vicia , Ger. Ang. Lonic. Vicia fativa vulgaris femine nigro , C. B. Pit. Tournefort. Vicia. vulgaris fativa r J. 13. Park. Raii Hift. In ’t Franfch Vejfe. Jn’tNederduitfch Wielen , TPiJJen, Is eene plant, die verfcheide hoekige, rui- ge, holle ftelen fchiet, ter hoogte van ander» halven of twee- voeten: de bladers zyn lang- werpig, fmal, omtrent hun einde dikwils bree- der wordende, ruig, tien oftvvaelf by paren • vrfft * Zie PI. XXIV. Fig. 14. 33 b b b b 2 In ’tNederduitfch Viornel vaft op eene rib , die door een klaeuwiertje ein- digt. De bloem is als die van de peulvruchten, purper of blaeuwachtig, en onderfteunt door een’ getand horentje. Als deze bloem is afge- vallen, volgt haer eene ruige peul, beftaende uit twee fchellen vol bynaer ronde en zwarte zaden. Men teelt deze plant in de velden- en hoven ; men gebruikt haer zaed om de duiven te voeden, llaer fmaek is onaengenaem; zy befluit veel olie en weinig zout in zich. ’tZaed vanVVicken is t’zamentrekkende, ver- dikkende, heelende , goed om te floppen, als het gegeten word; men maekt ’ermeel van, dat men in de pappen gebruikt om week te ma- ken, te vbrriry ven , en te verfterken. Vicia , a vincirt , bindtn , omdat de Wieken zich door hare klaeuwiertjes aen de naburige planten vaflhaken, en binden. VICTORIALIS. ViBorialis longa , Cluf. ViBorialis mas , Tab. Opbiofcorodon , Lob. Allium Alpinum, J. B. Raii Hift. Allium montamm latifolium maculatum , C. 13. Pit. Tournefort. Allium anguinum , Matth. Allium Alpinum latifolium , feu ViBorialis, Ger. In ’t Franfch Ail ferpentain. In ’t Nederduitfch Berg -Look, Serpent- Look. * Is eene foort van Wilde Look , of eene plant, die flelen fchiet anderhalf voet hoog , aene pink dik , geflreept , van boven groen en van onderen purper, fponsachtig, dragen- de yder drie of vier langwerpige , breede , zenuwachtige bladers ; de bloemen komen bo- ven op de flelen te voorfchyn als bolronde bosjes, en zyn wit, beftaende yder uit zes in *t rond gefchikte blaedjes : daer op volgen driehoekige vruchten, verdeelt in drie huisjes vol bynaer ronde en zwarte zaden. De wortel is langwerpig, bolachtig, langhairig of met vele kleene vezelen bezet, beftaende uit ver- fcheide vliezen of rokken, die vleezige bollen omwinden. Deze plant groeit op ’t gebergte, als ’tAlpifehe; dewortol word in de Genees* kunde gebruikt ; zy bevat veel vlug zout e» olie in zich. Men moet hem dik en wel gevoedt ver- kiezen. Hy is fcherp , infnydende , verdunnende , doordringende , goed om etter, te maken , te verdryven, ’t heetvuur tegen te ftaen , te- gen de beten van adderen of andere (langen, om te doen wateren , en de verftoppingen weg te nemen. Fiflorialit , a viflorU , omdat deze plant eene foort van overwinning’ verkrygt , met'tvenyn • der (langen te beftryden, en door hare kracht te vermeefteren. Opbiofcorodon , ab ïr , en niet meer omloopt, zonder welken omloop men niet kan leven. De hulpmiddelen tegen de beet der Adder zyn uit- en inwendig ; de uitwendige zyn fchielyk, zoo ’tmogelyk is , ’t deel boven de beet te binden , ’tbindfel wel fluitende om te beletten , dat het venyn doordringe : doch zoo het gebeten deel niet kan gebonden wor- den , moet men aenftonds den kop van de Ad- der, die ’t kwaed veroorzaekt heeft, daer op leggen , nadat men hem wel gekneuft heeft, of by gebrek van den zelven dien van eene andere Adder, of men zal in ’t vuur een mes of een ander plat (luk yzer laten gloeijen, en heel dicht by de wonde houden , om de warm- te daer van, zoo veel als mogelyk is, te doen gevoelen , of men zal op de wonde een- weinig buspoeder branden, of de wonde fcher- ven , en 'er Theriaek, of look en Ammo- niack-zout t’zamen gedampt opleggen. Deze uitwendige hulpmiddelen konnen de zweetgaetjes van de wonde openen, en* de vergiftigde geeften daer uit dry ven; doch men moet in acht nemen, dat deze foorten van hulp- middelen, terftond als de beet gefchiedt is, moeten aengelegt worden; want indien men aen ’t venyn tyd gegeven heeft van zich in de vaetjes- des lichaems in te dringen, voordat men ze gebruikt heeft , zoo zullen -zy onnut zyn , omdat dit venyn in de wonde niet zat wederkeeren , hoe geopent de zweetgaetjes ook door de middelen mogen worden. Alhoewel de uitwendige hulpmiddelen in deze gelegenheit niet verzuimt moeten wor- den , zy zyn echter van weinig hulp in verge- lykfng’ van die , welke men inwendig moet laten nemen , want het venyn van de Adder zeer fyn zynde dringt altyd door in ’t bloed, wat voorzorg men drage om dit te beletten, en het zelve naer buiten te trekken. Men moet derhalven den zieken laten gebruiken hulpmidde- len , diein ftaet zyn de zure punten te bre- ken , ’t bloed en andere gedolde vochten vloei- Ccccc baer 74S V I. baer te maken, den omloop daer in te verwek- ken, en door de uitwaefleming en pis uit te dryven alles, ’tgeen van ’tvenyn van de Adder over gebleven kan zyn. De vlugge zouten der dieren konnen aen alle deze aenwyzingen voldoen , omdat zy alkalyn, zeer vlug, verdunnende, zweetdry- vende en openende zyn : dat van de Adder is boven alle andere te achten, omdat het ’t fyn- fte is; doch by gebrek van ’t zelve, kan men dat van Hertshoren of Pis of Menfchen - bekke- neel laten gebruiken ; de Theriaek , mits dat zy oud zy , is ook bekwaem om deze ziekte te genezen, omdat zy is t’zamengeflelt uit meed al verdunnende, eu uitzettende middelen; doch als zy nog nieuw is, kan men ’er zich alhier met geen’ goeden uitdag van bedienen , omdat ’t Heulfap , dat daer in de overhand heeft, en door de giding nog niet genoeg ver- dunt is, haer dan meer in daet dele om ’t ve- nyn op te houden, en eer eene verdikking in de vochten dan eene verdunning of ontlading te maken. Men moet de Adders kiezen dik , wel ge- voedt, in de Lente of den Herfd verzamelt: 2y bevatten veel vlug zout en olie in zich. De romp van de Adder , van hare huid en ingewanden gelcheiden , is goed om ’t venyn te weêrdaen, en ’t bloed te zuiveren; men gebruikt hem voor de pokjes , kwaedaertige en afgaende koortfen , ped, melaetsheit , fchurft, Icheurbuik: men laet hem in vleefchnat of poe- der innemen. De gift van ’t poeder van Adde- ren is van agt greinen tot twee fcrupels , zelfs tot eene drachma. Het vet van de Adder is zweetdryvende , ontbindende , pyndillende , en word in- en uitwendig gebruikt. De gift is van een’ tot zes druppels. De leveren’t hart van de Adder, gedroogt en tot poeder gemaekt, worden genaemt£«,0 in ’t Franfch Ortie, in ’t Nederduitfch Urtica urens minima , Dod. Ketels, N ttelkjuid, is eene plant, waervan men d,rie voorname foorten vind. In ’t Franfch Petite Ortie. De eerfte foort word genaemt Urtica major , Brunf. Fuch. Urtica urens maxima , C. B, Pit. Tour- hefort. Urtica major- vulgaris, J. B. Raii Hifi. Urtica major vulgaris & media fylvejlris , Park. In ’t Franfch Grande Ortie. In ’t Nederduitfch Groote Brandende Netels . * Zy fchiet ter hoogte van drie voeten vier- kante, ftyve , holle, takkige fielen met een ftekend hairbedekt, en voorzien van bladeren, die tegen malkander overtlaen , en langwerpig, zoo breed als die van Confilie de Grein, fpits, op de kanten getande, met brandende en [le- kende hairtjes bezet , en aen deeltjes vad ge- hecht zyn; de bloemen groeijen aen de toppen der delen en takken uit den oorfprong der bladeren, vier aen vier krnisvvyze gefchikt by yder paer bladeren; yder van dezelve bedaet uit vele helmdyltjes onderfteunt door een’ kelk van vier blaedjes , van eene grasachtigc kleur’. Deze bloemen laten geen zaed na zich. Men onderfcheid de Netels in Mannetje en Wyfje: ’t Mannetje draegt op voetjes, die niet bloeijen , fpitfe zaedhuisjes van gedaente als ’t yzer van eene piek, die in ’t aenraken bran- den , yder een ovael en platachtig zaed in zich fluitende: ’t Wyfje draegt niet als bloemen, - en brengt geene vrucht voort. De wortel van Netelen is vezelig , in ’c breede met bochten loopende, en geelachtig van kleur’. Deze plant is fomtyds roodachtig in hare ftelen en wortel’ ; men noemt ze dan Urtica rubra. De tweede foort word genaemt I Urtica minor , Ger, Raii Hifi. • Zie PI. XXV. Fig. 7. In ’t Nederduitfch KIe ene Brandende Ne- tels. Zy fchiet vry dikke, vierkante , harde, tak- kige, [lekende Helen, een half en fomtyds een voet hoog, doch zoo regt niet als die van de voorgaende. De bladers groeijen tegen mal- kanderen over als by paren , zyn korter en ftomper dan die van de andere foort’, getandt, zeer brandende in ’t aenraken , bruin- groen, en aen lange Deeltjes vaft gehecht; de bloemen en zaden zyn gelyk als die van de Groote Brandende Netelen; de wortel is enkel, Yry dik, wit en met vezelen bezet. • De derde, foort word genaemt Urtica prima , Matth. Lac. Urtica urens prior , Dod. Urtica Romana , Ger. Park. Urtica fylvejlris , five Romana offic inar urn Je - mine lini , Ad. Urtica urens pilnlas ferens , 1. Diofcoridis , femme hui , C. B. Pit. Tournef. Urtica Romana vel mafcula , Lob. Urtica Romana , Jive mas cum globulis , J. B, Raii Hift. In ’t Franfch Ortie Romaine. In ’t Nederduitfch Roomjche Netels. Zy fchiet een’ ronden , ledigen , takkigen Heel , ter hoogte van vier of vyf voeren ; de bladers zyn breed, fpits, op de kanten getandt, bedekt met een ruuw, [lekend en brandend hair, dat groote pyn verwekt , als men ze aen- raekt: de bloemen zyn kleen; daer op volgen bolletjes of kleene ronde vruchtjes, zoo groot als erweten , rondom met kleene overeindftaen- de punten bezet , beflaende uit verfcheide zaedkasjes , die zich in twee deelen openen, en een eirond, fpits zaed, zoo glad en zachc in ’t aenraken als Lynzaed, in zich fluiten: de wortel is vezelig en geelachtig. De U R. U R. 7ÏS> De Netels groeijen op onbebouwde en zan- dige plaetfen , in de heggen, tegen de muren, in de hoven, en bevatten veel vlug zout en olie in zich. , . Zy zyn infnydende , afvegende, openende^, zy verbryzelen den Heen der nieren, en blaes , verwekken de maendftonden , zyn goed voor de aêmborftighei: , en ontfteking’ der longe , fluiten de neusbloeding , als men t fap daer van in de neusgaten doet, wederftaen t neet vuur , als zy geftampt en op ’t zieke deel wor- den £6 legt# XJrtica ab urere * omdat dcNGtcls iTi-t een zeer fyn , ftyf en fcherp hair zyn bedekt, dat zich vaftmaekt aen de huid der genen , die het aenraken , en, met daer door heen te drin- gen , op dc zenuwen den zelven indruk van pyn’ veroorzaekt, als of het deel door t vuur was aengedaen. URTICA MARINA. XJrtica Marino* In ’t Franfch Ortie marine . Jn ’t Nederduitfch Z eenetel. XJrtica. manna, is een kleene, weeke , wa- terachtige vifch , die zich zeer langzaem be- weegt: hiervan zyn verfcheide foorten , die door hunne gedaente verfchillen , en onder andere die , welke de Natuurkundigen ge- naemt hebben Pudendum mannum , wegens ha- re overeenkom!! met de vrouwelykheit : ZV hebben alle den mond geplaetft in ’t midden van ’t lyf, rondom voorzien met fyne tanden, die de gedaente van kleene horentjes hebben ; inaer men vind geene opening voor hunnen drek, dien zy door den mond uitwerpen: dees vifch is goed om te eten , en heeft veel vlug en vafl: zout , en olie in zich. lly is zeer openende; hy fluit de buikloopen. URUCU. Urucu , G. Marcg. G. Pifon. Acbiolt Indor urn. Bixa Americana Oviedi , Clulu. In ’t Franfch Achiote , Rocou , Rocourt » of R.0UCOU. In’t Nederduitfch Rokoe , lioukoe , Orleaen. * Is een droog deeg , of een uittrekfel dat men door trekking en weeking heeft gehaelc uit korrelen befloten in de peul van een’ boom, dien men in alle Eilanden vanAtnerika aenkweekt, en doorgaens Ro^on , en by de Indianen en Wilden Urucu, Achiotl , Cocbehue genaemt word. Dees boom is van eene midelmatige grootte, en fchiet uit zynen'ftamme verfcheide regte , takkige ftelen , die met een’ dunnen , gladden , taeijen , buigzamen bafl’, welkevan buiten bruin, van bin- nen wit is, bedekt zyn; zyn hout is wit, en ligt om te breken ; de bladers zyn over en weder geplaetft, groot, breed, fpits , glad, fchoon- groen , van onderen met vele rosachtige ze- nuwen voorzien; deze bladers zyn vafl gehecht aen deeltjes , die twee of drie vingers lang zyn; zyne takken dragen tweemael in ’t jaer op hunne toppen ruikers of bosjes , die uit vele kleene kopjes of knoppen van eene ros- achtig-bruine kleur’ zyn t’zamengeflelt; deze knoppen gaenopeu in bloemen van vyfgroote, fchoone , rooswyze gefchikte blaedjes van eene bleek- roode kleur’, naer ’t inkarnaet trekken- de, zonder reuk of fmnek. Deze bloem word onderfleunt door een’ kelk van vyf blaedjes , die afvallen naer mate dat de bloem opengaet; in ’t midden van deze bloem’ is eene foort van kuif’ , beflaende uit een groot getal helmflyltjes of draedjes , die onder aen geel, en in hun bovenfle gedeelte purperrood zyn ; yder van deze helmflyltjes eindigt door een kleen , langwerpig, witachtig, gerimpeld lichaera vol wit flof; ’t middelpunt van de kuif’ is bezet door eene kleene onvolwaflen vruchr, die zeer vafl is gehecht aen een voetfleeltje, dat de gedaente heeft van een fchenkbord, en in vyf deelen een weinig rond uitgeholt is; dit voetfleeltje dient de bloeme tot een’ tweeden kelk in plaets’ van den eerften , die afvalt, gelyk gezegt is. Deze onvolwaflen vrucht is met fyne geelachtige hairtjes bedekt, waerop eene foort van kleenen fnuit flaet, die aen zyn bovenfle gedeelte in twee lippen is gefpleten ; in ’t groeijen word zy eene peul of eene lang- werpige of eironde vrucht, aen haer uiteinde fpits , aen de zyden platachtig , bykans van gedaente als een Myrobalaen , anderhalf of twee vingers lang , taenverwig , be- ftaende uit twee fchellen , die met donkerroods punten bezet , minder (tekende dan die van de Kaflanje , en zoo groot zyn als een Ddd dd 3 greete * Zie PI. XXV. Fig.. 8. groote groene Amandel; deze vrucht word in’c rypen roodachtig en opent zich aen ’t einde in twee deelen , die omtrent zedig korrels of zaden in twee ryè'n verdeelt in zich befluiten: deze korrels zyn van grootte als een groote druivekorrel , van eene fpitfe gedaente , tegen malkanderen geplaetd en valt door kleene deelt- jes aen een dun, giad en blinkend velletje, dat in de gaufche holligheit van yder fchelle is uit- gedrekt;deze zelve korrels zyn bedekt tneteene vochtige do(Fe,die aen de vingers zeer va d hangen blylt,alsmenze aenraekt zelfs met de uiterdevoor- zigtigheit, zeer fchoon is, en een’vry derken reuk beeft; ’t zaed van deze roode doffe afgefchei- den is hard , witachtig , horenachtig ; men fchryft dit geen genezende kracht toe. Daer is noch eene andere foort vanRokoebootn, die van de voorgaende niet verfchilt als hier in, dat hare vrucht niet doornachtig , en moeijelyker te openen is. De Oogd van Rokoe gefchied tweemael in *c jaer , op Sint Jan, en Kersdag; men weet dat de peul ryp is , ais zy zich van zelfs opent aen den boom, dan plukt men ze, en maekt’er eendeegof uitrekfel van op de volgen- de wys. Men haelt binnen uit de peul van Roko-e de korrels , en al dat ze omringt; men verbry- zelt ze met boute damperen in fchuitjes , die dammen van holle hoornen zyn ; men giet’er zoo veel water op als noodig is om de dof- fe te laten weeken ; deze weeking ge- fchied agt dagen lang , om aen ’t water tyd te geven van de roode en vochtige doffe , die aen de korrelen vad kleeft, los te maken, en af te fcheiden; dan zygt men ’t vocht door eene zeeF van ’tland, Hibichet genaemt ; zy is door de Wilden van biezen gemaekt, en de gaten daer van zyn vierkant : men laet daer in den droeiïcm uitdruipen vier en twintig uren lang, dan legt men hem voor de twee- de reyze in een fchuitje, ’twelk men bezorgt toe te dekken, en laet hem daer agt dagen iang giden, en heet worden, opdat eenig ge- deelte van de roode doffe , die met de korrelen zoude konnen overgebleven zyn, zich ligtelyker daer van konne ontdoen, en uittrekken ; ten dien einde giet men verfcli water op de doffe , of men zygt ze door de voornoemde zeef , dangemengt zynde met ’t voorgaende aftrekfel , laet men ’t al- les door eene teems van hairloopen , uit vreeze dat’ er eenige vuiligheit m ogt o ver ge bleven zyn ; dan giet men ’t vocht in kopere ketels , en Jaec ’t koken; dit geeft veel fchuim , welk fchuim de Rökoe is : men draegt wel zorg om die te verzamelen, en in een’ ketel te doen, dien raen 'Batttne noemt, om tot een nittrek- fel of zoodanig een deeg gebragt te worden, als men in Europa overzend; men geeft aen dit deeg eene gedaente, die men wil: ’t is aenmerkelyk, dat't vocht gedurig fchuim op- werpt , totdat ’c geen Rokoe meer in zich heeft, dan blyft’er- niets over als een rosach- tig water , ’t welk alleen dient om op nieuwe korrels, die men wil laten weeken, gegoten te worden. Deze is de wys om gemeene Rokoe te' maken , doch men kan ze fchooner bereiden, als men zich vergenoegt met de korrels tuf- fchcn de handen in ’t water te wry ven , om de roode doffe daer af te fcheiden, zonder ze ge-' kneuff te hebben ; dan zal men minder uittrekfel hebben, omdat ’tgroove gedeelte van de korrelen daer in niet zal zyn , doch ’t zal zuiverer , en meer gekleurt wezen , ook veel durer ; de wys van ’t koken zal even eens als de voorgaen- de zyn. De Werklieden , die aen dit handwerk arbeiden, worden met hoofdjayn’ gekwek , datmen kan toefchry ven aen den derken reuk van de Rokoe-korrelen , en aen de uittrekfelen en weekingen, die dezen reuk nog vermeerderen, en onaengenamer maken. Men moet’t deeg van Rokoe verkiezen droog vry hoog rood, van reuk bykans als violen ; men acht dat, ’twelk uit ’t Eiland van Caijenne gebragt word , als’r dengzaemde en bede bereidt: de Verwers bedienen ’er zich van; men mengt het onder ’twafch om daer aen eene hooger ge- le kleur te geven; fommigen mengen ’t onder de bereiding van Chokolade. De Rokoe verderkt de maeg, duit de buik- loopen , bevordert de- vertering der fpyze en de ademhaling en verwekt de pis. De gift is van eenefcrupel tot eene drachma. Als ’c linnen door Rokoe befmet is, heeft men zeer veel moeite om de vlekken daer uirte wiffehen , vooral wanneer ’t met olië vermengt is; de zon is bekwamer die weg te nemen sis alle loogen; en ’t is vooral aenmerkelyk, dat een duk linnen met Rokoe bevlekt be- kwaem is om al het linnen van eene loog’ te bevlekken. Ik heb deze befchryving niet alleen uit twee vermaerde Schryveren G. Pifon en G. Marcgrave getrokken , maer ook uit den Mon- nik Yon bedreven Arzenybereider van de Eer- waerde Vaderen Jefuiten op ’t FortSint Pieter in Murtinique. Dees Monnik zynde geweell in de plaetfen alwaer de Rokoe groeit, *en al- waer men ze bereid, heeft my eene naeu wkeurige befchryving van dezen boom toegezonden ; U R. U S. U V, J6i en heeft ze verzelt met eenige van zyne droo- ge vruchten, met hare zaden , en de wys om ze te bereiden , gelyk als by ’t van de Indianen heeft zien doen.'" U R U S. Urm is eene foort van zeer grooten wilden Stier ofOs, zyne horens zyn kort, dik, zwart; de kop is dik en breed ; de huid is bedekt met een dik hard en ruuw hair, van eene rood-of zwart- achtige kleur’. Men vind dit dier in Podolië, en Hongarye; in de boifchen , op de bergen : het heeft zulk eene fterke kracht , dat’tgemak- lyk de boomen met zyne horenen uit de aerde rukt ; het is zeer wreed en gevaerlyk ; zyn vleefch is lekker om te eten. Zyne horens zyn goed voor de vallende ziek- te , om ’tvenyn te wederiken , en de buikloo- pen te fluiten. Urm , ah opa, mons , omdat dit dier zich door» gaens op’t gebergte begeeft. USNEA HUMANA, TJftiea humana» ln ’t Franfch Ufnde humaine, In ’t Nederduitfch Menfcben-Mofcb. Is een kleen groenachtig Mofch twee of drie -Jynen Boog, zonder reuk, een weinig ziltig vanfmaek, groeijende op de bekkeneelen der -lykcn van mannen of vrouwen , die langen tyd aen de lucht zyn bloot geflelt geweefl ; 'Tnen vind deze kleene plant voornamentlyk in Engeland en Ierland op de bekkeneelen van mannen, die opgehangen, en aen galgen zyn gehecht , want men -draegt zorg hunne leden ’er zoo wel aen vafl te maken met yzerdraed, dat hunne beenders daer verfcbeide jaren ach- ter een overblyven , nadat ’t vleefch daer van door de verrotting en de lucht geheel is •verteert geweefl. Op de beenders der lyken , die Irrgcn tyd aen de lucht bloot gellelt zyn geble- ven , groeit ook fomtyds Mofch , doch word zoo goed niet geoordeelt als dat van ’t bek- keneel. Het Menfchen-Mofch heeft veel vlug zout, en olië in zich; ’t gift uiet met zure voch- ten. Het is zeer ’t zamentrekkende, goed om de -neusbloeding te fluiten , als het in de neusgaten .geftoken word ; meu kan het ook gebruiken in- wendig voor de vallende ziekte, en mengt het ook onder fympatetifche poeders. Het Mofch der planten is eigentlyk een kleen Mofch, dat op de boomen groeit , maer men heeft dezen naem gegeven aen Noftoc, dat eene kale zode aerde, of een groenachtig Mofch is, waer van ik opzvne plaetfe gefpto- ken heb, • • UVA MARINA. Uva mariua. In ’t Franfch , Raïjin de Mer , In ’t Nederduitfch Zeedrnif. / Is een bloedeloos zeediertje , dat men onder de foorten van flakken kan plaetfen; zyne ge- daente is langwerpig, wanfchnpen, ganfch be* dekt met roode en blaeuwe kleuren , die ee- nigzins druiven verbeelden; zyne beweging is langzaem; liet heeft twee horentjes op ’t hoofd gelyk de flak: men vind dit bloedeloos dier fomtyds aen de zeeoevers, doch zelden. Daer is nog eene andere foort van ZeedruiP voortkomende uit eyeren van eene Spaenfche Zeekat, die zich te gelyk by een verzamelen, en vaft maken in de gedaente van een’ druive- tros, en die zwart gevenvt zyn door ’t vocht, dat uit de Spaenfche Zeekat komt. Beide Zeedruiven zyn ontbindende, als zy gekneull, en aengelegt worden, j UVA URS I. Uva Urfi , Gluf. Hifp. Pit. Tournef. Vaccinia JJrJï , Ger. Radix Idaa put at a éjr* uva Urfi , ]. B. Raii Hifi. XJva Urji , Galeni, Clufio , Park. Vit is Liaea , fotiis carnojis zs? veluti punft at is:\ Jive Idaa radix Diojcondi , C. B. Is een kleene lage heefter , die naer Krake- beziën gelykt , doch zyne bladers zyn dikker,, langwerpiger, rondachtig, bykans als die van den Palmboom, fmaller,.aen beide kanten ge- ftreept, zenuwachtig, van een’ ’t zamentrek- kenden fmaek gemengt met bitterheit ; deze bladers zyn vaft gehecht aen houtige takken van een’ voet lengte, bedekt met een’ dunnen baft’s, V u 7 6L bad’, die ligtelyk affcheid; de bloemen groei- jen by trosjes boven op de takken , van ge- daente als fchelletjes , en rood van kleur’ ; als zy zyn afgevallen , volgen haer bynaer ronde, zaclne, roode beziën, fluitende yder in zich vyf beentjes , die doorgaens als eene Meloen- rib gefchikt , op den rug rond , en op de andere zyd.en plat achtig zyn; deze beziën hebben een’ ’t zamentrekkenden fmaek. De Vva Urfi groeit in warme landen, als in Spanje. Debladers, beziën, en wortels zyn zeer t’za- tnentrekkende. UvaUr/i, omdat de beziën van deze plant’ naer druyven gelyken, en dat de Beeren die eten. VULNERARlAi Vulneraria ruJUca , J. B. Pit. Tournef. Lol o ajfinis Vulneraria pratenfis , C. B. Antbyllis leguminofa , Ger. Raii Hift. Antbyllis leguminofa vulgaris , Park. In ’tFranfch , Vulneraire . In ’tNederduitfch IVondkruid . * Is eene plant, die dunne, ronde, ruige een weinig roodachtige , kromme delen om- trent' een voet hoog voortbrengt; de bladers zyn by paren gefchikt langs eene rib, gel y- kende naer die van Galega, doch een weinig mergachtiger , van boven ruig, en naer ’t wit trekkende, geel,' van onderen groenachtig, van een’ zoeten fmaek verzelt met fcherpheit; zy, die de bloemen op de toppen der takken onderdennen , zyn breeder dan de andere , en vliesachtig; de bloemen waden op de toppen der takken by trollen,- en zyn als die van peul- vruchten, geel,- yder onderdeunt door een’ kelk als eene opgeblazen pyp , wollig, en ziU ververwig. Als deze bloem is afgevallen , zwelt de kelk nog meer op, en word eene blaes, die een vliezig zaedhuisje doorgaens vol zaed in zich fluit; de wortel is lang, regt , houtig, zwartachtig, van fmaek als peulvruchten. Deze piant groeit op bergachtige , drooge , zandige plaetfen ; zy b'evac veel olië, doch middel* matiglyk vvezentlyk zout in zich. Zy is afvegende, wondheelende, goed om de wonden- te genezen , om te verderken. Vulneraria, avulnere , wonde , omdat dezeplailt goed is om de wonden te genezen. • Zie PI. XXV. Fig. 9. V u. VULPECULA MARINA; Vulpecitla Mar in a , Bdlonii , Jonfton. Simia Mar/na , Belion.- Aiopecias Oppiani. In ’t Franfch, Kenard Marinl In’t Nederduitfch Zeevos. Is een groote zeevifch , dien de Schry- vers gedelt hebben onder ’t gedacht der kraek- beenige en niet platte wal viflchen, die men Galeodi noemt: de voornaemde kenfeekens van deze viflchen bedaenhier in, dat zy twee levers, aen yder zyde vyf kieuwen, en aen de vinnen, die in de mannetjes onder den buik op de zyden van de navel zyn , nederhangende- fpitfen hebben ; het byzondere onderfcheid van den Zeevos word van zynen daert genomen , die zeer wel eene zeiden verbeeld; dees vifch word zeer groot , en weegt fomtyds tot de 100 ponden; men ontleedde’er eenen in de Koning- klyke Akademie der Wetenfchnppen in de maend Juny van ’t Jaer 1 C6y~. Ply was agt en een half voet lang, en izyne grootde breedte omtrent den buik was veertienduimen.Wat zyne gedaen- te aengaet, by werd van den kop tot aen den buik breeder, dan enger tot aen de plaets, al- waer de daert van andere viflchen eindigt; doch alhier begon de zyne , die bynaer zoo groot was als ’t overige lyf, en op de wys van eene zeiden naer den buik omgekromt; op ’t midden van den rug had hy eene grootte verheven kam, en eene kleene omtrent den daert, drie vinnen aen elke zyde; de voorde was groot, in zynen grond vyftien duimen lang, en vyf breed, verbeeldende een’ vleu- gel van een’ geplukten vogel; de middelde was middelmaciglyk groot , en aen de zyde van den navel geplaetd, en had eene neder, hangende fpits; de derde, dicht by den daert gelegen, was zeer kleen :• ’t vel was glad en zonder fchubben; de kammen en vinnen wa- ren hard, en beflonden uit graren , die door ’tvel, dat zy bedekte, dicht gefloten waren; de kleurwas overal eenerlei, zeer bruin-graeuw naerhet blaeuwachtig trekkende;zyn kop was by- kans niet als een vleezige klomp, bedekt met de flaepfpieren, die meer dan vier duimen dik waren; de herfenpan was niet grooter dan een vuifl, van boven bynaer twee vingers dik; V u. V u. de herfenen, diehybefloot, waren zeer kleen, zacht, en niet heel bochtig; de oogen groo- ter dan die van een’ os, half bolrond, van voren plat; hy had aen yder zyde vyf kieu- wen; de opening van zynekeel’ was van vyf «luimen, en gewapent met twee loorten van tan- den ; de regter zyde van de bovenfte kaektot aen ’de plaecs, alwaer de hondstanden der an- dere dieren zyn , was bezet met eeneryfcher- pe harde en vafte tanden , zynde alle een en- kel been op de wys van eene zaeg' ; de an- dere tanden , die t’ overige van deze kaek bezetteden , maekten in alles zes ryën , en waren beweeglyk en door vleezige vliezen vaft gehecht; hunne gedaente was driehoekig, fcherp, en hunne zelfsftandigheit verzoohard niet als die der andere, die de gedaente van eene zaeg’ hebben, voornamentlyk aen de binnenfte ryën, alwaer zy zeerbros waren: de tongwas geheel aen de onderkaek vaft, en beftond uit verfcheide beenderen , die door een vezelig vleefch vaft aen malkander gevoegt wa- ren ; zy was bekleedt met eene harde huid , en bezet met kleene blinkendepunten , diehaer zeer hobbelig maekten : deze punten fcheenen met ’t vergrootglas doorfchynende als Kryftal, en waren drie lynen lang, en onder aen den grond anderhalve lyn breed; zynekeel was zeer wyd, en zyn flokdarm niet kleener dan zyne maeg , waerin de Schryvers zeggen, dat dees vifch zyne Jongen verbergt, als zy bevreeft zyn , met ze in te flikken om ze naderhand weêr uit te fpouwen; zyn hart had de gedaen- te en grootte van een hoenderei, zonder harte- zakje, en maer een zeergroot oor, eneeneeeni- ge maeggelyk alledieren, diegeen’ adem fchep- pen: dit hart had geen hartezakje, maer de groote flagader was bekleedt met een vlies ge- lyk als een hartezakje, dat haer zoodanig om- wond, dat het daer aen niet was vaftgehecht maer rondom vlottede; de lever befloeg degan- fche lengte van de regter zyde des buiks ; zy was in twee kwabben verdeelt, dit is waer- fchynlyk de reden, waerom de Schryvers ge- zegt hébben, dat deze foort van vilch twee lever* had. De Zeevos onthoud zich doorgaens op modderige en flykachtige plaetfen ; hy leeft van viflchen , en planten, is zeer vleezig , en heeft op verfcheide plaetfen meerdan een duim dik vet; zyn vleefch is vry fmaeklyk; hy be- fluit veel vlug zout en olie, doch weinig vaft zout in zich. Zyn vet is weekmakende, en ontbindende. Vuiptcula , avulpe Vos , omdat de Ouden ge- loofden , dat dees vifch eenige overeenkom!! had met den Vos, doch het blykt ganfche- iykniet uit deze befchryvinge , dat dit waerzy. jllopccius } ub vulpis , Vos. V U L P E S. Vulpis, in‘t Franfch Renard, in’t Nederduitfcla Vos, is een wild, loos en doortrapt viervoetig dier, gelykende iu vele deelen naer een’ hond» doch zyne ooren zyn kleener; zyn ftaert is dicht en bezet met vele lange hairen; hy jaegc naer de Hoenders , Ganzen, Hazen, Könynem wilde Ratten , en eet ze op, als hy ze kan achter- halen : hy eet ook diuiven in den Wynoogft. Hy onthoud zich inde boflchen , omtrent de dorpen, in Vrankryk , Italië, en heeft veel vlug zout in zich. Zyn vleefch is goed voor de zenuwen, ere verfterkende. Zyn vet is goed voor ftuiptrekkingen, bevin- gen der leden, om de zenuwen te verfterken , en om te ontbinden: men wryft ’er de zieke deelen mede. Zyne long is afvegende, goed voorde borft en aêmborftigheit. Zyne iever en milt worden dienftig geoor* deelt tegen de verhardingen van lever en milt. Zyn bloed gedroogt is openende , en goed voor den fteen en ’t graveel. VULTUR. Vultur, 'in’t Franfch Vautonr , in’tNederduitfch Gier, is een groote roofvogel , wiens gedaen- te naerby die van een’ Arend komt; zyne kleur is afchverwigof bruin; de bek is groot, fterk, krachtig en krom; de pooten zyn groot en met nagelen voorzien ; hy leeft van ’t vleefch derly- ken ; hier van zyn verfcheide foorten ; zy wor- den in Schytië en op ’t gebergte van den Rhyn , en Donau voortgebragt. Dees vogel heeft veel vlug zout en olie in zich; zyn vel is fchoon, en word zeer gezocht. Zyn vet is weekmakende , ontbindende » verfterkende. Zyn vleefch is goed voor de vallende ziekte en fchele hoofdzweer, als het gegeten word. Sommigen meenen , dat de reuk van zyn’ drek bekwaemis om aen eene zwangere vrouw’ ’t miskramen te veroorzaken. Vultur , quaji Voltttr , u, volandt. V U L V A R I A. VuVvaria , Caft. Tab. Lugd. Atriplex fostidu , C.13. J. B. Atriplex olida , Ger. A triplex olida , fae fylvejlrisf&tida , Park.’ £ e e e e Atrk VU. X A. X Ai 754 A triplex pujilla olida , hircina , vulvaria vcr- cata, gariim olens , Lob. A triplex canina & b Uturn fostiditm , Trag. Garofmum , Dod. Chenopodium fastidum , Pit. Tournef. In ’t Nederduitfch Stinkende Melde. * Is eene- foort van Ganzevoet of eene itieene plant, die delen fchiet , welke om- trent een voet lang, takkig, langs den grond . nederliggende,en metbladeren bekleedt zyn, ge- lykende in gedaente en kleur’ naer die vanMelde, doch veel kleener : de bloem is- van vele? helmflyltjes door een’ tot onderen^ toe inge- fneden kelk onderfleunt; als deze bloem is af- gevallen, komt in hare plaets een kleen bynaer rond en platachtig zaed, bedoren, in, een zaed- huisje, dat door den kelk gemaekt i-s. De wor- tel is dun en vezelig; de ganfche plant is zeer Hinkende; zy groeit op onbebouwde plaetfen, op de kerkhoven , tegen de muren : zy heeft veel olie en vlug zout in zich. Zy is goed om de opdygingen te dillen en voor ’t windkolyk ; men gebruikt ze in aers- fpuitingen, en Hovingen. Vulvaria , a vulvat,, omdat deze plantgoed is voor de baermoeder. Garofmum , a garo , vifch-pekjl , omdat de reuk van deze plant’ eenige overeenkomfl heeft met dien van een’ zeer Hinkenden en bedorven 1 vifch-pekel. X.. X A N T H I U Ui Xanthium , Dod. Pit. Tournef. Lappa minor , Xanthium üiofcoridis , C. B. Xanthium , Jive Lappa minor , J. B. Raii Hifi. Xanthium , Jive Stnmaria , Ad. Lob, Bardana minor , Ger. In ’t Franfch Petit G louter on. In ’t Nederduitfch Kleene Kliffen.-. * Zie PI. XXV. Fig. 10. * Is eene plant , wier Heel anderhalf voet hoog opfchiet , en hoekig, ruig, met roode Hippen geteekent, en takkig is, en zich wyd uit- ftrekt; de bladers zyn veel kleener dan die van Kliffen, groen, bykans als die van Hoefblad , op de kanten eenigzins ingefneden of getandr, wat fcherp en wat fpeceryachtig van fmaek. De bloem is een bosje van bloempjes gelykende naer kleene blaesjes,ydereenhelniHyltje bevattende, meed al met een dubbel helmpje: deze bloemp- jes vallen ligtelyk af, en latengeen zaed nazich; maer op de zelve voetjes , die bloeijen , ko- men langwerpige vruchten voort, zoo groot als kleenen olyven,met Hekelen bezet, en die zich aen de kleederen vaHhechten. Yder van deze vruchten is verdeelt in de lengte in huisjes, dia langwerpige zaden in zich bevatten. De wor- tel is kleen, wit, en mee vry dikke vezelen voorzien. Deze plant groeit in vette gronden, tegen muren en in grachten, wier water isopge- droogt.. Zy bevat veel zouten olie in zich; men gebruikt hare bladers en vruchten in de Geneeskunde. Zy is ettermakendeen ontbindende : zy word uit - en inwendig gebruikt voor de fchurft , kropgezwellen, en koude klieren, Xanthium, a , flavus', omdat de Ouden zich van deze plant’ bedienden om ’t hair geel te verwen; want deze kleur van hair was eertyds meed geacht. X A N X U Sé Xanxus is een groote fchulp.gelyk aen die, waer mede men gewoon is de Tritons uit te fchil- deren. De Hollanders laten hem viffchen om- trent ’t Eiland Ceylon of op de kuH van de Viffcherye, alwaer ’t Koningkryk van Travan- cor is. Die op deze kuH gevifcht worden , hebben alle hunne (langetrekken van de regter naer de flinkerzyde; zo men ’er vind, wier flangetrekken natuurlyk gefchikt zyn van de flinker naer de regterzyde , deze achten de Indianen ongemeen hoog, omdat zy gelooven, dat een van hunne Goden in een’ Xanxus van deze foort’ geuoodzaekt is geweefl zich tever^ bergen. Men zegt, dat ’t aen die Indianen ver- boden is den Xanxus aen andere teverkoopeu als aen de Hollandfche Maetfchappye , die de- zen door dit middel goed koop hebbende den zelven zeer duur weder verkoopt in ’t Ko- ningkryk van Bengale , alwaer men ze zaegt om’er armringen van te maken. De Xanxus heeft veel vlug zouten olie, doch Weinig vafl zout in zich. Hy • Zie PI. XXV. Fig. 11 x e. x r. x r. Hy is alkali, zuurbrekende, goed om de voch- ten te verzachten en tegen te houden. De gift is van eene halve fcrupel tot eene halve drach- zna. XERANTHEMUM. Xeranthemum flore fimplici purpureo major e , H. L. B. Pit. Tournet. Xeranthemum alutdflve Pt ar mica quorumdam Jacea Olea folio, capitulis fnvplicibus , C. 13. Ptarmica altera, Matth. Lugd. Pt ar mica Aujlriaca , Ger. Ptarmica Aujlriaca Clufii, Park. Raii Hift. Is eene plant, die een’ witachtigen (teel als die van Korenbloemen , en anderhalf voet hoog fchiet; de bladers groeijen voor ’t grootfle gedeelte onder aen den lteel, en zyn talryk, langwerpig, fmal , van boven bedekt met eene zachte witte wolle , en hebben een’ zuurach- tigen fmaek: de bloemen zyn geplaetft op de toppen der takken, enfchoon, geftraelt , mid- delmatig groot, bellaende yder uit tvvaell' of veertien kleeneblaedjes , diehard, droog, fpits, iu’t begin wit , en vervolgens purperachtig blaeuw zyn , en vele jaren bewaert worden zonder te verwelken; waerom deze bloem de onfterfelyke word genaemt. Als deze bloem is afgevallen, volgen haer de zaden, die met eene kroon’ van witte wollige blaedjes zyn voor- zien. De wortel is lang, regt , hard, zwart- acluig , met eenige fyne vezelen voorzien. Deze plant groeit op de landhuizen, en word in de hoven gekweekt : zy bevat middelma- tiglyk zout , olie , eu zeer weinig waterdeelen in zich. Zy is t’zamentrekkende en opdroogende. Xeranthum , d fyp'et, Jiccui , cz , flos alsof men zeide, droogt Bloem, omdat de bloem van deze plant’ van nature zoo droog is, dat zy niet als moeijelyk verwelkt. Clufius heeftden naemvan Ptetrmica of wilde Dragon aen deze plant’ gegeven, niet omdat zy doet niezen , gelyk als de oprechte Ptar- mica; maer omdat men gevonden heeft, dat zy in verfcheideandere deelen overeenkwam metde Ptarmica van Diofcorides. XIPHIAS. Xiphias , Gladius . In ’tNederduitfch Zwaerdvifch • 7. Urucu759 Achores, v. Tinca 704 Acinaria marina, v. Sargazo 633 Acinaria'paluftris , v. Oxycoc- cum t 518 Acinos , acinus fterilis , v. Cli- nopodium 198 Aconitum 9 Aconitum cteruleum , v. Na- pellus 481 AconitumLycoftonum luteuni9 Aconitum pardalianches , v. Herba paris 329 Aconitum pardalianche ,v. Do- ronicum 252 Aconitum pardalianches , v. Thora 712 Aconitum racemofum ,-u. Chri- ftophoriana 187 Aconitum falutiferum , v. An- thora 40 Aconitum falutiferum, v. Her- ba paris 329 Acontia 9 F fff f2 33 5 10 9 417 Acopon , -v. Anagyris Acorna , v. Acarna Acorus adulterinus Acorus verus Acredula , v, Lufcinia Afta;a Plin. v. Chriftophoria na 187 Afte , v. Sambucus 626 Acus pifcis 10 Adam as ibidem Adarca, feu adarces ibidem Adiamum n Apiantum album filicis folio, v. Filicula 286 Adiantum aureum 11 Adiamum candidum, v. Ruta muraria <$<2 Adiantum frucicofum Brafi- lian. u Adiantum nigrum,i/.Filicula285 Adonis , v. Flos Adonis ibidem Adonium ibidem Adrachne, feu adrachnes ia Aigilops, v. Feftuca 282 Ailiops prima, v. Bromos 115 Aigithalus, v. Parus 529 Aigitus , v. Linaria avis 407 /Egroceras,2>.Foenugrtecum 288 Ailuropus , v. Hifpidula 337 Aireomeli, v. Thereniabin 711 Airugo 12 Ais ibidem Ais Corinthiacum 79 ASs polofum 13 Ais u ft urn ibidem Aithiopis 13 Aicites lapis ibidem Afroidius, v. Ha?morrbous 320 Agallochium, v. Lignum aloës 397 Agalugen ibidem Agaricus 13 Agaricus auricula; forma , v . Auricula Juda* 80 Agaricus mineralis, v.Marga43 Aloë 4. five paluftris , C. B. v. Aizoon 16 Alopecias Oppiani, v. Vulpe- cula marina. 762 Alofu 23 Alphcenix, vel Alphenic, v. Saccharum 615 Alfinanthemos , v. Herba trien- talis 319 Alfine 24 Alfine affinis Androface difta major, v. Androface 3 6 Alfina Alpina, v. Herba trien- talis 329 Alfine hederuïa altera, Ger. v. Lamium 376 Alfine fcandens baccifera, v. Cucubalus 230 Alfine fpergula di. Ilyofciamus 346 Apomeli , v. Mei 446 Apos . 46 Apron Lugdunenfium , v. As- per 71 Apua 46 Apyrothiutn, v. Sulphur 687 Aqua 4 6 Aquachalybeata,t'.Chaiybs 177 Aqua eleinentaris , v. Ros 604 Aqua» Ebeshamenfes , v. Sal Cacharticum ainarum 620 Aqute minerales 47 Aqua fiuvialis ibidem Aqua fontana 46 Aqua lacufiris 47 Aquamarina 48 Aquamulfa, v. Mei 446 Aqua plu vialis 46 Aqua putealis 47 Aquavitis, v. Vit is 750 Aquifolium, vel Aquifolia 48 Aquila ibidem Aquila barbata , v. Oflïfra* ga 51S Aqui- BLADWYZER VAN DE LATYNSCNE NAMEN. Aquila cceleftis , Sal armo- niacum 619 Aquilegia 48 Aquileia ibidem Aquilina ibidem Aquipenfer , v. Sturio 684 Arabis , v. Draba 253 Arachidna Theophrafli , v. Chamcebalanas 177 Arachidum, v. Dentaria Oro- banche 249 Arachus 49 Arachus latifolius , •». Oro- bus 513 Araneus 49 Arantium , v. Aurantium 78 Arara Cluf. frudlus America- nus 57 Arbor amoris , v. Siliqua- flrum 660 Arbor de raiz , v. Ficus I n d i - ca 283 Arbor eryfipelas curans , v. Pavate 531 Arbor exotica fpinofa foliis lentifci , f. Bonduch 110 Arbor farinifera , v. Zagu 768 Arbor fraxini folio, flore ca> ruleo , v. Azederach 87 Arbor Indica admirabilis , v. Ficus Indica 284 Arbor Indica folio juglandis fruflu nucis magnitudine, v. Ambare 27 Arbor Jud£e,. Myrobalani 478 Delladona 96 Beilegu, v. Myrobalani 478 Bellerici, v. Myrobalani ibidem Bellericus marinus, v. Umbili- cusmarinus 755 Belliculus marinus, v. Umbili cus marinus ibidem Bellilegi , v. Myrobalani 478 Bellis caerulea caule foliofo , v. Globularia 307 Bellis major, v. Ceucanthemum 395 Bellis minor 79 Bellis fylveftris , v. Leucanthe mum 395 Bellicum majus , v. Leucanthe mum ibidem Beloculo, v. Ipecacuanha 360 Belzoe , v. Benzoinum 98 Belzoim, v. Benzoinum ibidem Belzoinura, five Belzuinum , v. Benzoinum ibidem Ben ibidem Ben Judasum, v. Benzoinum 98 Benediéta, •y.Caryophyllata 154 Benevinum, ^.Benzoinum 98 Benivi ibidem Benzo, v. j-jobus 338 Benzoi,o>. Benzoinum 98 Benzoinum ibidem Benzoinum amygdaloïdes ibidem Benzoum ibidem Bepole, v. Nimbo 491 Ber 98 Bera , v. Cerevifia 171 Berberis 98 Berula , v. Beccabunga 95 Beryllus 99 Bèta ibidem Betel, v. Betre 100 Betele ibidem Betella ibidem Bet le ibidem Betonica ibidem Betonica altilis coronaria , v. Caryophyllus hortenfis 155 Betonicaaquatillis,z/. Scrophu- loria 648 Betonica Pauli, v. Clinopodium 198 Betonica fylveftris , v. Calïïda 157 Betre 100 Betula ibidem Bever, v. Caftor 158 Bexugillo, v. Ipecacuanha 361 Bexugo 101 Bezar, v. bezoar ibidem Bezoar ibidem Bezoar bovis, v. bos 112 Bezoarhyftricis, v. Hyftrix.349 Bezoar Occidentale 102 Bezoar Oriëntale 101 Bezoar porei 102 Bezoar fimite ibidem Bezoardica radix , v. Drakena radix 255 Biblus zEgyptia, v. Papyrus 527 Bidens - 102 Bidens folio nou diffeéïo , v. Verbefina 737 Bifolium majus, v. Opbris 507 Bijon, v. Terebintina 703 Bipinella, v. Tragozelinum 714 Biflingua , v. Laurus Alexan- drina 389 Bifmalva, v. Althtea 24 Bifmuthum 103 Bi ion ibidem Biftorta 104 Bitumen Babyloi/icutn , v. Bi- tumen Judaïcum ibidem Bitumen Judaïcum ibidem Bixa Amertcana, v. Urucu 759 Blatta Byzantia 105 Blattaria ibidem Blitum 106 Blitum foetidum, v. Vul varia 764 Boa 106 Bcena, v. Faba 275 Boicininga, vel Boicinininga , ferpens 106 Bojobi 107 Boitiapo ibidem Boletus Cervi ibidem Boletus efculentus ibidem Bolunbac , v. Carambolas 146 Bolus 108 Bolus armena ibidem Bolus Orientalis ibidem Bombax,-!/. Xyloa 766 Bombyx 108 Bon, v. Caffé 126 Bonafus 109 Bonduch Indorura 110 üonifacia, v. Laurus Alexandr. • 389 Bonus Henricus 110 Boops ibidem Bor, v. Ber 99 Borametz, v, Zoophytum 771 Borax uo Borax, v, Bufonites 118 Borrago 112 Bos ibidem Botrys . jjj Botrytis ibidem Botua, v. Pareira brava 55 7 Box, v. Boops 110 Branca lupina, v. Cardiaca 150 Brancaurfmaltalorun, v. Acan. thus 4 Branca urfina , v. Sphondylium Brafïïca Brafïïca leporina,^. Sonchs 669 Braiïica mariua, v. Soldanella 668 Braiïica marina monofpermos, v. Crambe 223 Braiïica fylveftris , v. Crambe ibidem Brafïïca fylveftris hifpida non ramofa, v. Turritis 730 Brindones 115 Brindoyn, v. Brindones ibidem Brittannica,i'.Biftorta 104 Britcannica, v. Cochlearia 201 Briza, v. Secale 649 Briza monococcos , v.Zea 768 Broccoli, v. Braiïica 115 Bromos ibidem Bromos , v. Avena 78 Bromos, v. Feftuca 282 Broutias Bruchus , v. Eruca 270 Brunella utf Brungara aradna, v. HerbaMo* lucana 329 Brufeus , v. Rufcus 610 Bryonia 116 Bryonia Americana , v. Mecho- achan 442 Bryonia la;vis, five nigra bacci- fera . v. Tamnus 697 Bryonia nigra fylveftris ibidem Bubalus 117 Bubo ibidem Bubnlca ibidem Buccinuin ibidem Buccinum, v. Purpura 584 Buceras.v. Fcenumgrajcum 288 Biiifela,i'. Bubalus 117 Bufo ibidem Bufonites 1 1 8 Buglolla r v. B-ugloflum 1 19 Buglos. BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Bugloffa rubra , v. Ancbufa 35 Bugloflum 119 Bugloflum latifolium, v. Borra- go 1 12 Buglofl’um radice rubra, v. An- chufa 35 Bugloflum fylveflre caulibus procumbentibus , v. Afperu- go • 72 Buglofl’um fylveflre ,v. Echium 259 Bugloflus, v. Buglofl’um 119 Bugula ibidem Bulbocaflanum 120 Bulbocodium ibidem Bulbus fylveftris , ■». Bulboco- dium ibidem Bul'.a cadmica,t/.Pompholyx568 Buna , v. Caffé 126 Bunchos , v. Caffé ibidem Bunias, v. Napus 482 Bunium , v. Napus ibidem Bunium, vel Bulbocaffanum 120 Bunnu , v. Caffé 126 Buphthalmmu 120 Buphthalmum Dod. v. Hellebo- rus niger Hippocratis 327 Buphtlialmum , v. Cotula foeti- da 222 Buphthalmum cotula: folio , v. Cotula ibidem Buphthalmum majus, v. Leucan- themum 395 Buphthalmus , v. Buphthalmum 120 ®uplevrum 121 Buplevrum perfoliatum ,1/. Per- foliata 537 Buplevrum vulgatiflïmum , v. Auricula leporis 80 Bupreftis 121 Burlatoria , v. Datara 243 Burfa Paftoris 121 Butomos Damocratis , z/.Tribu- lus aquaticus 72^ Butomos, feu Butomum Theo- phrafli , v. Sparganium 671 Butomus 122 Butyrum ibidem Buxus ibidem Byrriola , v. Pyrrhula 586 C. r^AA-APIA, v. Bojobi 107 Caapeba 123 Cabaffonus Maflilienfium, pi- fcis, v. Lavaronus 387 Cacahualt, v. Cacaos 124 Cacalia 123 Cacaos , five Cacao 124 Cacavate , v. Cacaos ibidem Cacavi ibidem Cacavia Cretenfibus , v. Celtis 165 Caché , v. Areca 59 Cachibou arbor, v. Chibou gum- mi 184 Cachos 125 Cadmia ibidem Cadmia teraria, v. Calaminaris lapis 127 Cmcilia, ferpens 125 Camileum 126 Csefaries , v. Capilli hominisi42 Caffé 126 Cagofanga, v. Ipecacuanha 360 Cahoüach , v. Caffe 126 Cahouch ibidem Cahuch ibidem Cah.uê ibidem Cajos , v. Acajou 3 Cajous, v. Acajou ibidem Cairo, v. Coquo 209 Cakile 126 Calaf 127 Calamacorus,x>. Cannacorus 240 Ca'amagroflis , v. Butomus 122 Calamagroflis , v. Juncago 364 Calambour 127 Calaminaris lapis ibidem Calamintha 118 Calamintha humilior, v.Hedera terreffris. 303 Calamintha montana, v. Nepe- ta 487 Calamintha prima Tur. v. Clino- ■ podium 198 Calamiies , v. Pompholyx 568 Calamus aromaticus, v. Cala mus verus 128 Calamus aromaticus Officina- rum , v. Acorus 10 Calamus verus i*8 Calamus vulgaris, v. Arundo68 Calcanthum , v* Vitriolum 751 Calcatrepola 128 Calcatrippa ibidem Calceolus 129 Calcifraga, v. Crithmum 225 Calcitrapa, v. Calcatrepola 128 Calculus humanus 129 Caledraaon , v. Dipfacus 252 Caltndula, v. Caltha 130 Cali geniculatum , v. Salicor- uia 621 Calidris 130 Calin ibidem Callarias, v. Merlucius 454 Callimus , v. TEtites 13 Callionymum, v. Fiatola 283 Caltha 130 Caltha paluftris, v. Populago 569 Calyx, v. Quercus 588 Calx 130 Camehuia , v. Memphites 451 Camarix, v. Carambolas 1 436 Cancer 137 Canapus, v. Cannabis 14a CandelaRegia,^. Verbafcum 736 Canella , v. Cinnamomum 193 Canellaalba, v. Cortex Winte- ranus 218 Canella Caryophyllata, v. Cor- tex Caryophyllatus ibidem Caninana. * 138 Canis ibidem Canis Fluviatilis , v. Lutra 417 CanisMarinus, i/.Carcharias 147 Canis Marron 140 Canna, v. Arundo <58 Canna, v. Niö 491 Canna fiftula , v. CaflTa 156 Canna Indica,tt. Cannacorusi4<3 Cannaperida , v. Kinakina 370 Cannabis 140 Cannabi fimilis exot. v. Ban- gue 92 Cannabina aquatica , v. Bidens 402 Cannabina aquatica mas, v. Eu- patorium 273 Cannabina aquatica folio non divifo , v. Verbefina 73 7 Cannacorus Can« Ggggg BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN Csntabrica,!'. Caryophyllus 155 Cantaris noétiluca, v. Cicinde- La 190 Cantharides 141 Cantharus, v. Scarabeus fterco- rum 638 Capa, v. Danta 243 Capaflbnus Genuenfium , pifcis, v. Lavaronus 386 Capella , v. Hircus 335 Caper ibidem Caphura, n. Camphora 134 Capilli hominis 142 Capilli Veneris ibidem Capillus Veneris, v. Ruta mu- raria 612 Capiftrum auri , v. Borax 110 Capita 142 Capivard ibidem Capnites , v. Pompholyx 568 Capnos , v * Fumaria 294 Capo 142 Capparis 143 Capparis fab&ginea,i>.Fabag0276 Capparis portulaca; folio, n. Fa- bago ibidem Capra , v. Hircus 335 Caprea 143 Capreoli , v. Vitte 750 Capreolus 143 Capreolus Mofchi , v. Mofchus 466 Capreus , 143 Capricalca. ibidem Capricerva, v. Bezoat 101 Caprificus 144 Caprifolium ibidem Caprifolium , vel Stellaria, v. Afperula 72 Caprimulgus 144 Capficum 145 Capus , v. Capo 142 Capuc Gallinaceum , v, Onobry- chis 503 Caput Monachi, v, Dens Leo- nis 147 Caaabé , v. Ivarabé 367 Carabelli , v. Carambolas 146 Caragna, v. Caranna ibidem Carambolas ibidem Carameno 343 Carandas , five Caranda »4<5 Caranna gummi ibidem Carho ibidem Carbo foflilis , v. Lithanthrax Carho lapideus Carbo petras . .4 °9 ibidem ibidem Carbonarii , v. Parus 519 Carbunculus , v. Rubinus 608 Carcapuli 147 Carcharias ibidem Cardamindum 148 Cardamine (49 Cardamomum ibidem Cardamomum Arabicum,t;:Cap- ficum . 145 Cardelus , Carduelis 150 Cardiaca ibidem Cardopatium caule nulJo, v» Carlina 152 Carduelis 150 Carduelus ibidem Carduus Acanthus, v. Acan- thus 4 Carduus albis maculis notatus, v. Carduus Marianus 1 5 t Carduus albus & Chamteleon, v. Carduus Marianus. ibidem Carduus benediétus 150 Carduus Brafilianus, foliis aloës, C. B. v. Ananas 33 Carduus Carlina minor, v. Acar- na * 5 Carduus chryfanthemus Narbo- nenfis , v. Scolimus 643 Carduus fullonum, v. Dipfacus 152 Carduus hortenfis , v. Cinarai92 Carduus'lafteus ,v. Carduus Ma- riaaus J51 Carduus leucographus , v. Car- duus Marianus ibidem Carduus Marianus ibidem Carduus marinus , pifcis, v. Echinus marinus 153 Carduus muricatus , *. Calcatre- pola n8 Carduus panis, feu pacis, v. Carlina 151 Carduus parvus, v. Cnicus 199 Carduus, feu Polyacantha vul- garis , v. Polyacanthus 564 Carduus fphsrocephalus , v. Echinopus 258 Carduus folftitialis ,. v. Spina folftitinlis 675 Carduus ftellinus , v. Calcatre- pola 128 Carduus ftellatus luteus, v. Spi- na fol flit ial is 675 Carduus tomentofus, v. Spina alba 674 Carduus vinearum repens f51 Careuni , 1. Carvi 154 Carex, v. Cyperoïdes 240 Carex alterum, v. Butomus rit Carex minus , v. Juncago 364 Caricae , v. Ficus 283 Carlina 151 Carlina fylvefteis minor, v. Acar- na 5 Carmin 125 Carnalina, v. Cornalhra 214 Caroba offein. v. Siltqua 6C o Cfrolus fanftus, v. Radix Carlo fa nft o 590 Caros , v. Carvi 1 54 Carotides, v. Daftyli 242 Carotta 152 Carpa, v. Cyprinus 241 Carpata, v. Curcas 234 Carpentarja, v. Millefolium 457 Carpentorum herba, v. Barba- rea 93 Carpinus 153 Carpio , v. Cyprinus 241 Carpo, v. Cyprinus ibidem Carpobalfamutn , v . Balfamum Judaicum 89 Carpus, v. Cyprinus 241 Carthamus 153 Carvi 154 C ar urn, v. Carvi ibidem Caryophyllata ibidem Caryophyllata, v. Cuambu 219 Caryophyllata Veronenfium 118 CaryophyMi 155 Caryophyllus flore tenuifltmè dille&o, v. Diofanthos 251 Caryophyllus holoftius Alpinus, v. Myofotis 476 Caryophyllus hortenfis 15 1 Caryophyllus indicus, *.Tage- tes 6921 Caryophyllus- mediterraneus ,r. Statice 680 Caryophyllus naontanus ,v. Sta- tice ibidem Caryodhyllus Plinianus^.Haer- mia 310 Caryophyllus Regius 156 Caryotte, v. Daily li 242 Cafcavel, v. Boicininga 106 Cafeus 155 Cafia alba Theoph. v. Lavandu- la major 386 Cafoaris ; v. Emeu 263 Caflia 156 Caflia Aïgyptia , five purgans ibidem Caflia extra éta 157 Caflia fiftula Uxativa , v. Cas- fia 456 Caffia B L AOWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN Caflu fiftula Brafiliana, v. Tas fia 157 Caflla lignea ibidem Caffia odarata, Calïïa lignea ibidem Cafïïda ibidem Caiïida paluftris , Teniana- ria 707 Caflïta, v. Alauda 17 Caflutha, v. Cufcuta 235 Caftanea 158 Caftanea equina, v. Hjppocafta- num 333 Caftanea folio multifido , Hip- pocaftanum, ibidem Caftor 158 Caftoreum , v. Caftor 159,161 Caftrangula , t'.Scrophularia 648 Cata , v. Felis 280 Catagauna, v. Gummigutta3i8 Catanance 161 Catanance, v. Balfamina 88 Cataphraftus 1C1 Cataputia, v. Lathyris 385 Cataputia major vulgaris, v. Ri- cinus 602 Cacaria, v. Nepeta 487 Cate 163 Cate , v. Lycium 419 Catechu 163 Catellus, v. Canis 138 Catulus Lupte . v. Lupus 416 Catus , 1/, Felis 179 Catus Hifpania:, v. Genetta 301 Catus Zibethicus, v- Zibethum 77 o Caucalis 163 Caucalis, v. Tordylium 720 Caucon , v. Ephedra 265 Cauda equina, v.Eouifetum 267 Cauda muris, v. Myofuros 477 Cauda muris , v. Vermicularis 738 Cauda tremula, avis , v. Mota- cilla 467 Caud» vulpina Turcarum, -v. Li- lac 401 Caulis, v. Brafiica 113 Caymanes 163 Cazabi, v. cacavi 124 Ceanothus Theophr. *. Carduus vinearum repens 151 Cecöa, v. Ricinus 603 Cedria , -v. Cedrus 164 Cedrides , v. Cedrus baccifera ló5 Cedronella, v. Moldavica 459 Cedrus 164 Cedrus baccifera ibidem Cedrus Lycia , v. Cedrus bacci- fera ibidem Cedrus minor, v. Cedrus bacci- fera ibidem Celauritis,v. Lithargyrium auri 410 Celeri Italorum, v. Apium 45 Celopa , v. Jalap 3^3 Celtis • 165 Cenchrio , ferpens , v. Acontiap Cenchrites Lapis, v. Ammites29 Cencbrus 165 Centaurea, Centaurium mi- nus 166 Centauroïdes, v. Gratiola 311 Centaurium majus 166 Centaurum minus ibidem Centaurium minus adulterinum, v. Mufcipula 473 Cen timorbia, v . Nummularia 494 Centinodia, v. Polygonum 5*5 Centis Canis, 1. Cynorrhodos l39 Centipes , v. Millepeda 457 Ceiurine 167 Centura capita , x'.Eryngium 2.7 1 Centumnodia, -v-Polygonum 565 Centunculus, 1. Filago 284 Cepa 167 Cepa Afcalonica , v. Afcalonia 69 Cepa marina , v. Scilla 641 Cepe , v. Cepa 167 Cepea , v. Beccabunga 95 Cephalus, v. Mugil 468 Cepuli, v. Myrobalani 478 Cera 167 Ce ra fa 169 Cerafia , v. cerafa ibidem Cerafo affinis , v. Mahaleb 426 Ceraftes , ferpens 169 Cerafus folio laurino, v. Lau rocerafus 388 Cerafus major ac fylveftris , v. Cerafa 169 Cerafus fativa , v. Cerafa ibidem Cerafus fylveftris amara,^. Ma- haleb 426 Cerafus Trapezuntina , v. Lau- rocerafus 388 Ceratia, feu cerata , v. Siliqua * 660 Ceratia agreftis , •». Siliqua- ftrum ' ibidem Ceratia Plinii , v. Dentaria 248 Ceratia lapis, v. Unicornu mi- nerale 755 Ggggg », Ceratoria , v. Siliqua 660 Ceraunia , v. Siliqua ibidem Ceraunias, lapis 170 Ce rei o , avis ibidem Cercis Theophr , v. Populus 570 Cercopitheci , v. Simia 66 1 Cerebrum humanum 170 Cerefoliutn ibidem Cerefolium magnum , ■». Myr- rhis 479 Cerefolium fylveftre, v. Antri' fcus 4* Cereiba, v. Mangue 434 Cereibuua, v. Mangue ibidem Cerevifia 171 Cerituhe 172. Ceretta , v. Serratula 697 Cerva , v. Cervus 173 Cervaria alba, v. Libanotis 196 Carvaria nigra, v. Oreofelinum 5 11 Cervicaria , v. Medium 444 Cervicaria major, v. Campanula. „ 134 Cerufa 172, Cervus 173 Cervus volans 174 Ceterach ibidem Cetus, vel Cete, ■». Caltena 87 Cevadilla 175 Cha , velChaa, v. Thé 710 Chaa 175 Chterophyllo nonnihil fimilis , v. Percepier 536 Chterophyllum fativum , v. oe- refolium 170 Chterophyllum fylveftre, ■». An- trifcus 41 Chalcedonius , lapis 176 Chalcitis ibidem Chalcitis, •v.Chryfanthemuin 1 88 Chalcitis ,v. Vitriolum 751 Chalybs 176 Chamseafte , v. Ebulus 257 Chamtebalanus 177 Cham^batus ibidem Chamtecerafus ' 178 Chamtecerafus , "i/.Mahaleb 426 Chamscerafus , v.Xylofteon 766 Chamteciflus , v. Hedera terre- ftris 323 Chamteciftus, v. Helianthemum 3H Chamseclema, v. Hedera terre- ftris 323 Chamfficypariflus , v. Sancolina 630 Chama;daphne, v.Laureola 388 Cbt- BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Chatmedaphne,*.Laurus Alexan- drina 389 Chamaedaphne , Pervinca 539 Chamasdrys 178 Chamaedrys fruticofa fylveftris, v. Scorodonia 634 Chamsedrys mnritima incauafru- tefcens , u. Maruin 44° Chamtedrys paluftris canefcens v. Scoidiutn 644 Chamtegelfeminum grandiflo- rum, v. Jafminum 355 Gumsgenifta fagittalis , Ge- nifteüa 3°3 Chamafiea 178 Chamielea Germanica, -uJLaureo- ‘ la 387 Chamteleon, animal 1 79 Chamteleon, v. Carduus Maria- nus IJ1 Chauiaeleon albus , Carlina 15a Chamasleonniger vulgaris ,v.Car- lina *bidem ChamEemelum 179 Ghamaunelum Chryfanthemum , v. Buphthalmum 1 10 • Chamtemelum foetid , v. Cotula ‘ 222 Chamtemelum inodorum , Co tula ibidem Chamaïtnilla , ■». Cluinemeluni 1 80 Chamtenerion ibidem Chamsepeuce , v. Camphorata 1.35 Chamtepitys 1 80 Chamtepyxos, v. Buxus m Chamajfpartium , v. Genlftella 303 Chamaefvce 181 Chamaroch , v. Carambolas 3<=3 Chamomilla , v. Chatnfcmelum •79 Chamomilla fylveftris, v. Cotu- la fcetida Channe r82 Charameis ibidem Charantia,*;. Momordica 461 Charcedonius lapis, v. Chalce- donius 1 76 Charta emporetica, v. Papyrus 527 Chebuli, velChepuli, v.Myro- balani 47^ Cbelapa, v. Jalap 353 Cheiri , v. Keiri 3^9 Chelx cancri ,v. Leo cancer 392 Chelae cancri, v. Aftacus marinus 74 Chela; cancrorutn, v. Cancer 137 Chelidonia 181 Chelidonia major 183 Chelidonia paluftris , r.Popula- go 569 Chelidonium majus 183 Chelidonium minus, v. Chelido- nia • 181 Chelidonius, five Chelidonia, la- pis v. Hirundo «O 337 Chelonites , v. Bufonites 118 Chelonitis, v. Brontias 115 Chenocopus , v. Anfer 40 Chenopodium 183 Chenopodium ambrofioïdes , v. Botrys 113 Chenopodium fcetidum, v. Vul- varia 764 Chenopodium folio trianguloi 10 Cherefolium, v. Cerefolium 170 Cherephyllon, z/.Cerelolium ibid. Chermes 183 Cherfydrum, ferpens, ».Acontia 9 Chibou gummi 184 Cbilil'i, v.Hofli 338 China, feu Citinno radix 185 Chinacanna , v. Kinakina 370 Chinachina , v. Kinakina ibidem Chivef, Thev. 185 Cblimia , v. Cadmia 115 Chloris , avis j Chofool, v. Areca 59 Chocolatum , five Chocolate 18 j Chondrilla 187 Chondrilla cierulea, ». Catanan- ce 161 Chondrilla verrucaria, v. Zacin- tha 768 Chouan, femen 187 Choyne , fruftus Americanus ibidem Chriftophoriana ibidem Chryfanthemum 188 Chryfanthemum Alpium, v. A- chillea 9 Chryfanthem, v. Buphthalmum JIÖ Chryfanthemum, v. Caltha 130 Chryfanthemum, v . Populago 5Ó9 Chryfanthemum, f.Tagetes 694 Chryfanthemum Peruvianum ,v. Corona Colts 216 Chryfanthemum tenuifolium Boeticum , Cotula xtx Chryfitis, v. Lydius lapis 411 Chryfnis , v. Lithargyrus auri 41 o Ghryfoberylli , v. Beryllus 99 Chryfocarpos , v. Hedera 344 Chryfocolla, v. Borax rio Chryfocome , v. Elichryfunr 162 Chryfogonum , v. Blattaria ioj Cijryfolacan Hm. v. Lampfana 377 Chryfolapis , Lapis Bolonien- fis 379 Chryfolis, v. Bombyx 108 Chryfolithus, v. Topazius 710 Ghryfopathius , v. Topazius ibidem Chryfofplenium 188 Cica , v. Ricinus 603 Cicada 188 Cicer 189 Cicer arietinum , v. Pifum 5^7 Cicer fativum , v. Ervura 271 Cicera rubra, v. Cicer 189 Cicerbita , v. Sonchus 669 Cicercula, v. Lathyrus 385 Cichorea, v. Cichorium 189 Cichorea procera, v. Chondril- la 187 Ciehoreum fylveftre luteum, v. Chondrilla ibidem Cichorium 189 Cichorium , v. Endivi* 165 Cichorium verrucarium, v. Za- cintha 768 Cicindela 190 Cicla ofiicinarum, v. Bèta 99 Ciconia , avis 190 Creuta ibidem Cicutaria, v. Cicuta ibidem Cicutaria tquatica , v. Phellan- landryum 54^ Cimex 191 Cimolia terra ibidem Cina, vel Cinna, v. China ra- dix i8y Cinara 191 Cincinni, Capilli hominis 142 Cinclida ,. v. Jynx 366 Cingularia , v. Lycodopium 420 Cinis csruleus 192 Cinis clavellatus ibidem Cinis fxcinius, v. Cinis clavel- latus ibidem Cinnabafis 193 Cinnamomum ibidem Circaea 194 Circtea, v. Amaranthus 26 Cir- BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. CircxaMonfpelienfis,'v. Dulca- mara 256 Circium Italicura, v. Bugloflum ii 9 Circus, avis 195 Cirfium ibidem Cirfimn arvenfe fonchi folio , v. Carduus 15 1 Ciftus 195 Ciftus Ladanifera, v. Ladaniun 374 Ciftus Ledon, v. Ladanum ibidem Ciftus ferens hy^ociftin, v. Hy- pociftis 3,48 Citrago, v. Meliifa 449 Citrago Turcica, v. Moldavica 459 Citrangula, v. Citreum 196 Citreum ibidem •Citria, Citreum .ibidem Citrinella, avis 197 Citrones , v, Citreum 195 Citrullus 197 Citru? , v. Citreum 196 Citrum ibidem Citula Roman , v. Faber 276 Civeta, v. Zibethum 769 Clematis, v. Clematitis 198 Clematis Daphnoïdes , v. Per- vinca 5 39 Clematis Peruviana, v. Bexugo 101 Clematis trifolia flore rofeocla- vato , v. Granadilla 311 Clematitis 198 Cleome Octavii , v. Eryfimum 2.72 Climia, v. cadmia 125 Clinopodium 198 Clinopodium, v. Marum 440 Clupea, v. Alofa 23 Clymenon Diofcoridis, v. }jal- tba 130 Clymenum 199 Clymenum , u. Androfxmum 3 6 Cn ecus, v. Carth/mus 153 Cnicus 199 Cnicus fativus,f.Carthamus 153 Cynicus atraflylis lutea di.Lepus394 Coagulum vituli , v. Vitulusyyj Cobaltum 199 Cobaltum , v. Arfenicum 66 Cobban , v. Gehuph 302. Cobra de capelos , v. Lapis fer- pentis 332 Cobre de capello,t>. Papaya52<5 Cobreverde, v. Bojobi 107 Cobus de Cipo , v. Boitiapo . ibidem Coca 200 Coccali, 11. Pinus 552 Cocci Orientales 200 Cöccigra Theophr. , v- Cotinus 22 x Coccinella , vel Coccinilla , v. Cochinella 200 Coccos, v. Coquo 208 Coccos , five Coccus de Maldi- va 209 Coccothraulies , avis 200 Cocculx elephautinx, v. }]occi Orientales ibidem Cocculx officinarum ibidem Coccum gnidium,- v. Thymelxa 715 Coccum infeftorium' , v. Cher- mes 183 Coccus infeftoria , v. Cbermes ibidem Cocbenue, v. Urucu 759 Cochinilla 200 Cochitzapotl , v. Zapotum 768 Cochlea , v. Limax 405 Coclea cxlata , v. Umbilicus marinus 7SJ Coclea verara purpuram fun- dens , v. Muf ex 470 Cochlearia 201 Cochlearia folio cubitali, v. Ra- phanus rufticanus 595 Coco de Levanti, v. cocci O- rientales 100 Coccygria, v. Cotinus 221 Codiaminum , v. Bulbocodium 110 Codianum ibidem Codomalo Cretenüum , v. Dio- fpyros 251 Coffé, v. Caffé n6 Coffi ibidem Coggygria, v. Cotinus au Cohyne 20a Cola ibidem Colchicum . ibidem Colchicum luteum tnajus , v. Lilionarcilfus 403 Colchicum radice ficcati alba , v. Hermoda&ylus 330 Colcothar, v. Chalcites 17 6 Colcothar, v. Vitriolum 753 Colias , five Colia, pifcis 202 Ggggg 3 Colia , five Glutinum 308 Colla Taurina 203 Collyrium, v. Terra Samia 70 6 Colocafia 203 Colocynthis ibidem Colophonia 204 Coluber, v. Serpens 656 Coluber igneus , v. Tleon 720 Colubrina , v. Billorta 104 Colubri 204 Colubrinum lignum 205 Columba ibidem Columbaris, v. Verbena 736 Columbus 205 Colutea ibidem Colutea minima, v. Coronilla 216 Colutea fcorpoïdes , . Emerus 262 Colutea filiquofa ibidem Coma, v. Capüli hominis 142 Coma aurea, v. Eliehryfum 161 Comx Polii , v . Polium monta- num $64. Comarus Theophr, v. Arbutus Concha venerea 206 Concha venerea, v. Umbilicus marinus 755 Conchilium, v. Blatta üyfantia I05 Conchufx marinx , v.Pifum 557 Concontlatolli , v. Polyglotta 5 6$ Condrilla Galeni , *. Dens leo- nis 24/ Conger 2o<5 Congrus ibidem Coni , feu Strobili , v. Abies r Confiligo tenuifolia, v. Helle- borus niger Hippocratis 327 Confolida aurea , vel Sarrace* nica , v. Virga aurea 749 Confolida aurea Chirurgis, *.He» lianthemum 324 Confolida major, v. Symphy- ru m 690 Confolida media , v. Rugula 119 Confolida media vulnerariorum, v. Leucanthemum 395 Confoiida minor, v. Brunellai 17 Confolida regalis , v. Delphi- nium 245 Confolida regalis hortenfis, flo-> re minore ,1/. Calcatrippa nJ Contrayerva 20 6 Contrayerva Hifpaaorum , v. Drakena radix *$ 5 C on- BLADWYZER VAN DE L ATYNSCHE NAMEN Contrayerva Virginiana,'*'. Vipe- tina 748 Convolvulus 10 6 Convolvulus Indicus alatus ma- ximus , v. Turpethum 730 Convolvulus maritimus noltras , v. Soldanella 668 Convolvulus Syriacus , v. Scam- .. monium 637 Convolvulus tenuifolius five pennatus Americanus, v. Qua- moclit 588 Conyza 207 Conyza Hippocratis , v. Ambro- ! fia 28 Copahu, v. Balfamutn Copahu 90 Copaïf, v. Balfamutn Copahu ibidem Copal 207 Copalxocotl 208 Copalyva, v. Balfam. Copahu „ . . 90 Copaii ibidem Copra, v. Coquo 209 Coquo 208 Coracia, v. Graculus 310 Corallachates lapis, v. Achates 8 Corallina 210 Corallina alba, v. Lithophyton 410 Corallis affinis , Madrepora ra- mofa , v. Madrepora 414 Corallis affinis , Madrepora Itel- latata , v. Madrepora ibidem Corallium 210 Corallium album filtulofurn , v. Madrepora vulgaris 414 Corallium album , v. Lithophy- ton 410 Coralloïdes 210 Corallum ibidem Corallum album ftellatum , v. Madrepora alba ftel lata 414 Corallum album verrucofum punctatum , v. Madrepora ver- rucofa punftata ibidem Corallus 210 Corchorus 21 2 Corchorus Cratevs, v. Anagal- lis 31 Corcopal fruftus , v. Melocor- copali 450 Corculus 2i2 Cordyla , v. Thunnus Coriander , v , Coriaiidrum 2 1 2 Coriandrum ibidem Cor-indum u 3 Coris 214 Cornalina ibidem Corneolus , five Carueolus , v. Cornalina ibidem Corniculte, v. Cornix ibidem Cornix ibidem Cornix marina,». Corvus aqua- ticus 2 '9 Cornu alcis , v. Simbor 'man- gian 66x Cornu Ammonis 214 Cornu bovis, zj.Bos 112 Cornu Cervi , v. Cervus f73 Cornu Cervlnum ,2'.Coronopus 217 Cornu foffile, v. Unicornu mi- nerale 7js Cornum , v. Cornus 2' 5 Cornus ibidem Corona & cap-ut monachi , v. Dens Leonis 247 Corona Imperialis 21 y Corona regia, ». Corona folis 216 Corona folis ibidem Corona terrte , v. Hedera ter- rettris 323 Coronaria,'v.Caryophyllus hor- tenfis 155 Coronilla 216 Coronopus 217 Coronopus quibufdam, *. Ca- tanance 162 Coronopus fylveftris, v. Myo- furos 467 Corruda 217 Cortex Caryophyllatus 2» 8 Cortex Pèruvianus, v. Kinaki- na 370 Cortex Winteranus 218 Cortufa ibidem Coru 219 Corvus ibidem Corvus aquaticus ibidem Corylus 220 Coryon , v. Coriandrum 212 COS 220 ColTus ibidem Coïtus corticofus , vel Coïtus corticus, v. Cortex Wintera- nus 218 Coïtus hortorum 221 Coïtus radix , & ejus fpecies ibidem 220 Coticula, v. Lydius lapis 421 Cotinus 22t Coto , v. Xylon 7 66 Cotonaria, v. GnaphaJium 309 Cotonaria quorumdam, v. Ajt- hiopis 13 Cotonea, velCotoneus, v. Cy- donia 237 Cotaneum, v. Xylon 766 Cotula 222 Cotula foetida ibidem Cotula non fcetida ibidem Cotula non foetida , v. Buphthal» mum 120 Cotula lutea , ». Bupthalmutn ibidem Coturnix 222 Cotyledon 223 Cotyledon alterum Ciofcoridis , v. Anacampferos 32 Cotyledon aquatica, v. Hydro- cotile 345 Cotyledon foliofum marinum , v. Acetabulum 6 Coftrbari 223 Crabro ibidem Cracca minor, v. Arachus 49 Crambe 223 Cranium humanum 224 Craffula minor, v. Sedum minus 651 Craffula minor, Vermicula- „ris T . 738 Crater Jovis, v. Corona folis 216 Cremor Tartari , v. Tartatum 700 Crepanella Italorum , v. Den- tellaria 249 Crepitus lupi , v. Lycoperdon 419 Crefpinus Matth. v. Berberis 98 Crefpolina, v. Santolina 630 Creffo, v. Naltimium aquaticum 486 Creta Creta marina , v. Crithmum 225 Crines, v. Capilli hominis 142 Crilta galli Crilta galli flore rubro, *. Pedi- cularis 532, Crilta pavonina Sinenfium , v. Pointiana 562 Crithmum uj Crithmum marinum , v. Crith- mum ibidem Crkhmus, v. Crithmum ibidem Crocodilium, v. Echinopus 258 Crocodilum carlinte caulem ha- bens , v. Carlina ijr Crocodilus 22^ Crocodilus minor, v.Scincus 641 Cro- BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN Crocum , v. Crocus 226 Crocus ibidem Crocus Indicus , v. Terra meri- ta 705 Crocus fylveftris, v. Carthamus *53 Cropiot , fruftus Amcricanus 117 CrotonNicandri, «.Ephedra 2 66 Crotalaria 22-7 Crucialis , v. Cruciate ibidem Cruciata ibidem Crufta panis tofta , v. Panis 523 Cry(lal!u« 217 Cryftallus tartari, v. Tartarum 700 Cuambn 229 Cubebae ibidem Coccuius Indicus , v. Cocci Orientales 200 Cuci 219 Cuciophera, vel Cuciophoron , v. Cuci ibidem Cucubalus ibidem Cucuji, mufc£e Indica;, ■». Ci- ■cindela 190 Cuculi , v. Cocci Orientales 200 Cuculus 230 Cucumer, v. Cucumis ibidem Cucumis ibidem Cucumis anguinus, v. Cucumis afininus 231 Cucumis Afininus ibidem Cucumis puniceus , v. Momor- dica 461 Cucumis fylveftris , feu errati- cus , v. Cucumis afiniuus 231 Cucurbita ibidem Cucurbita foliis afperis , flore luteo , v. Pepo 533 Cucurbita fylveftris , v. Colo- cynthis 203 Cucurbiiaverrucofa, v. Melope- po 45 1 Culcul, v. Scecachul 639 Culex 23? Cuminoïdes ibidem Cuminum 233 'Cuminum nigrum Germanicum, v. Nigella 490 Cuminum pratenfe , v. Carvi 154 Cuminum filiquofum , v. Hype- coum 347 Cuminum fylveftre , v. Cumi- noïdes 232 •Cunaria bifcutata , v. Thlafpi- dium 711 Cuniculus ïj3 Cunila , v. Satureia 635 Cunila bubula Plinii, v. Origa- mi m 5 1 1 Cuntur 234 Cuprelfus ibidem Cuprum, v. JEs it Cupula, five Calix glandis quer- cinia, -u.Quercus 588 Curcas , fruftus Amcricanus 234 Curculio, vermis 235 Curcum Arabibus, v. Terra me- ri ca 703 Curcuma officinarum , v. Terra merita ibidem Curgulio , v. Curculio 235 Curmi , v, Cerevifia 171 Cufcuta 235 Cufcuta minor , v. Epithymum 267 Cyanus 235 Cyclamen 236 Cyclaminus, v. Cyclamen ibidem Cyclaminus altera Diofcor , v. Cucubalus 230 Cydonia & ejus Ipecics 236 Cygnus _ 237 CymbaiaTia ibidem Cyminum , v. Cuminum 233 Cyminum corniculatum , v. Hy- pecoum 347 Cyminum equinum , v. Carvifo- lia 154 Cynchramus jV. Hortulanus 341 Cynocephalos Plinii , v. Ant- hirrhinum 41 Cynocephalus - 238 Cynocoprus, v. Canis 138 Cynocrambe 238 Cymocrambe alterum genus . -v. Chenopodium 183 Cynogloiïa.v.^ynogloiïum 239 Cynoglolfa vera , v. Lycopfis 421 Cynogloflunv 239 Cynoglplfum montanum majus , v. yjerinthe 172 Cynoglolfus , v. Cynogloffum 239 Cynomotion , v. Orobanche 5 13 Cynorrhodos 239 Cynosbatos , v. Cynorrhodos ibidem Cynoforchis, v. Orchis 510 Cynoforchis major, v. Satyrium 636 Cypariflus , v. Cupreffus 234 Cyperida, v. Cyperus 240 Cyperoidej ibidem Cyperus ibidem Cyperus Amcricanus , v. Radix Sanftte Helenje 590 Cyperus dulcis rotundus e. Parnalfia 513 Enula campana , v. Helenium 3H Enzada, v. Ficus Indica 283 Epe- BLADWYZER VAN DE LAT YNSCHE NAMEN. Epelanus, v. Eperlanus 265 Eperlanus 'ibidem Ephedra ibidem Ephemeron, mufca 2 66 Ephemeron venenofum , Col- chicum 203 Epilobium , v. Chamamerion 180 Epimedium 266 Epimedium DodonaA , v. Popu- lago 5 69 Epipaftis , r. Helleborine 326 Epithymnm 267 Equa , v. Equus 268 Equifetum 267 Equifetum , v. Ephedra 266 Equula , v, Equus 268 Equulus, v. Equus ibidem Equus ibidem Eranthemum , Flos Adonis 286 Eratvay 268 Eretria terra ibidem Erica ibidem Erica baccifera , v. Ernpetruin 263 Erigeron , v. Senecio 653 Erinacea 268 Erinaceus fruaus Indicus 2 69 Erinaceus marinus, v. Echinus marinus 258 Erinaceus terreflris , v. Echi- nus terreftris 259 Erithacus, v. Phoenicurus 547 Erithronium, v. Dens caniS24Ö Ermellinus. v. Guaiacana 3^4 Erroineus, v. Muftela 475 Eruca 269 Eruca, v. Sinapi 663 Eruca alba , & purpurea , v. Hefperis 331 Eruca, an'unal 270 Eruca cakile difta , v. Aakile 126 Eruca lutea, v. Barbarca 93 Eruca maritima , v. Cakile 120 Eruca Monfpheliaca filiqua qua- drangula echinata, v. Erucago 170 Eruca go ibidem Ervilium, five Ervilia , v. Och- rus 498 Ervura 171 Eryugium ibidem Eryngium Archigenis , v. Acar- n a 5 Eryngium luteum Mofpelien- üum v. Scolymus 643 Eryfimum 271 Eryfimum Theophraft , v. Fago- pyrum 277 Eryfimum fophia didtum, v. So- phia 669 Erythinus, pifcis 272 Erythrodauum , v. Rubia 608 Efchara 271 Efcorzonera, v. ScorzoneraÖ47 Efula Indica, v. Apocynum 45 Efula 272 Efula minor ibidem Ettalche , five Ettalch , arbor 173 Eufragia alba , -v. Euphrafia 274 Eufrafia, v. Euphrafia ibidem Evonymus 273 Eupatorium ibidem Eupatorium , v. Agrimonia 15 Eupatorium aquaticum folio in- tegro, v. Verbefina 737 Eupatorium cannabinutn 273 Eupatorium cannabinum chry- fanthemum, v. Verbefina737 Euphorbium 274 Euphrafia ibidem Exhebenus , v. Lapis Samius 381 ExofTis pifcis ,2Mchthyocolla357 Exotica malvacea , v. Bamia 92 Exiivia: auguium , v. Senefta anguium 653 F. pABA 275 Faba TEgyptia , v. Colocafia 203 Faba crafla , vel inverfa , v. Ana campferos 32 Faba febrifuga, v. Faba Sanfti Ignatii 276 Faba Gi ffica, v. Guaiacana 514 Faba inverfa, v. Anacampferos 32 Faba purgatrix 275 Faba Sanfti Ignatii 276 Faba fuilla, v. Hyofciamus 346 Fabago 276 Fabago, Slliquaftrum 660 Fabaria , v. Anacampferos 32 Faber , pifcis 276 F^ces vini 277 Fa ga ra , vel Fa ga ras ibidem Fagonia ibidem Fagopyrum ibidem Fagotriticum , v. Fagopyrum ibidem Fagus 278 Hhhhh Fagus fepium, v. Carpinm rc;$ Falcata , v. Falcinellus 278 Falcinellus ibidem Falco ibidem Faltrank 279 Far venniculum rubrum , v. Zea. 769 Farfara , v. Tufiilago 731 Farfarella, v. Tufiilago ibidem Farfarus antiquorum, v. Popu- lus 569 Farfugium, v. Populago ibidem Fario. v. Trutta 728 Farra 279 Favagello , y. Chelidonia 182 Favago Aufiralis , v. Alcyoniutn 19 Faufel , v. Areca 58 Fedagofo , v. Tacua acanga 352. Fel bovis , v. Bos 112 Fel terra; , v. Centaurium mi- nus 1 66 Felis 279 Felis ordoratus ,v. Zibethum 770 Fefmentum . 280 Ferraria, v. Scrophularia 648 Ferrugo Ferrum Ferrum equinum 281 280 281 Ferruminatrix , v, Sideritis 659 Ferula 282 Ferula ammonifera, v. Animo- niacum gummi 30 Ferula galbanifera , -v . Galba- nu ra 208 Ferulago latiore folio, v. Gal- banum ibidem Feftuca CO H Fefiuca avenacea fierilis v . Bromos n* Feftucago , v. Bromos ibidem Fiatola 283 Fiber, v. Cafior I5S Ficaria, u. chelidonia 182 Ficaria, v. Scrophularia 648 Ficeaula 283 Ficoïdes Occidentale, v. Echi- nornelocaetos *57 Ficus 283 Ficus iEgyptia , v. Sycomorus689 Ficus Indica 283 Ficus Indica, v. Mufa 472 Ficus Indica, v. Opuntia 5°9 Ficus pafla;, v. Ficus 283 Ficus fylveftris, v. Caprificusi.44 Ficus groflus , feu grofla 283 Filago 284 Filfel , v. Areca 58 Fili- BLADWYZER VAN DE L ATYNSCH E NAMEN. FiHcuïa 286 Filipendula 284 'Filipendula anguPifolia , v. Oe- nanthe 499 Filius ante patrem, v. Tuflilago 731 Filix 285 Filixflorida, v. Ofmunda 514 Fimpi, v. Cortex Win teranus 218 FiPici, v. PiPacia 556 FiPuIaria, v. Pedicularis 531 Flamina , five Flammula Jovis , v. Lychnis 418 Flamula, v. Dentellaria 249 Flores coralli, v. Qorallum m Flos Adonis 286 Flos Africanus, v. Tagetes 691 Flos aluminis , v. Alumen plu- raeum verurn 25 Flos ambarvalis , v. Polygala 564 Tlosamoris, v. Amaranthus 2 6 Flos Buaa, v. Durio 256 Flos cancri , v. Cannacorus • 141 Flos calïïce , -ü.Calïïa 157 Flos CoiiPantinopolitanus 287 Flos Creticus ibidem Flos croceus ibidem Floscuculi, v. Cardamine 149 Flos frumenti, v. Cyanus 23 j Flos garyophyllorum , v. Caryo- phyllus hortenfis 155 Flos hepaticus, v. Parnalïïa 528 Flos Hierofolymitanus , v. Flos ConPantinopolitanus 187 Flos Keiri , v. Keiri 369 Flos mellis , v. Meliantbus' 447 Flos paflionis , v. Grajradilla 3u Flos Regius , v. Delphinium 145 Flos Regius flore purpureo , v. Calcatrippa 129 Flos fanguineus, v.Cardamindum 148 Flos S. Jacobi , v. Jacobaia 352 Flos Solis, v. Corona Solis 216 Flos Solis , v. Helianthemum 3l4 Flos Trinitatis, v. Ilerba Tri- nitatis 330 Foeniculum 287 Fceniculum Alpinmn, w. Meurn 455 Foeniculum dulce , Anifum 39 Fceniculum erraticum , v. Car- vifolia 154 Foeniculum marinum, v. Crith- mum ' 225 Foeniculum porcinum , ■». Peu- cedanutn 542 Foeniculum Sinenfe , v. Zingi 770 Foeniculum tort-uofum , v. Sefe- , 11 65 9 boeniculus porcinus , v. Meum 455 Foenugrsecum 288 Foenum Burgundiacum , Me- dici 443 Foenum camelorum , w. Schte- nantbum 639 ’Foina, v. Martes 439 Folium Indum, v. Malabatbrum 4=7 Folium Indum officinarum ibidem Folium Oriëntale, v. Senna 654 Folliculi Senna*, v. Senna ibidem Fontalis major, v. Potamoge- ton 572 Fora, v. Farra 279 Forbefina Bouonicnfium , v„Bi- dens 102 Forficula 289 Formica ibidem Formicaleon , Myrmicaleon 477 Fragaria 290 Fragula , v. Fragaria ibidem Fragum , v. Fragaria; ibidem Framboefia ibidem Frangula. 291 Frangula, v. Chamaecerafus 178 Fraxinella 291 Fraxinus 292 Fraxinus pumila , v. Fraxinella 29 c Fringilla , feu Frigilla , avis 292 Fringilla roPrata , v. Cocco- thrauPes 200 Fringilla viridis , v. Chloris 185 Fiingillagines , v. Parus 529 Fritillaria 291 Fnnflus Guaiaci putatus , & fo- lia , v. Guaiacum 315 FrtnPus palmce, v. Dndtyli 242 Fruétus peregrinus primus , v. Bonduch 110 Frumentum barbarum , v. Ze a 769 Frumentum fatuum,v.Lolium4i2 Frumentum loculare , v. Zea768 Frumentum Sarracenicum, x> . Fa- gopyrum 277 Frumentum Turcicum, tc Indi- cum, v u Mays 442 Frutex Lufnanis Camerinas dic- tus , v. Empetrum 264 Frutex pavoninus , v. Pointia- na 562 Frutex fenfibilis, v.Mimofa458. Frutex fpicatus foliis faliginis ferratis, v. Spirtea 767 Fuca , v. Phycis 54.3 Fucus 293 Fucus capillaceus , v. Coralli- na 210 Fucus folliculaceus , v. Sar- gazo 633 Fucus marinus , v. Alga 20 Fufel, v. Arcca 58 Fulica 293 Fuligo 294 Fuligo alba mercurialis , v. Sal armoniacum 619 Fumaria. 294 Fumus terra;, v. Fumaria r&irfe/w Fungi biPorta; , v. BiPorta 104 Fungi favaginofi, v. Boletus ef- culentus 107 Fungi rugofi , *.Boletus efculen- tus ibidem Fungi verni, & efculenti 296 Fungi vulgatiffimi efculenti 295 Fungus 294 Fungus ad Sambucum, v. Auri- cula Juda; 80 Fungus campePrisefculentus295 Fungus laricis , v. Agaricus 13 Fungus marinus , -j. Spongia 676 Fungus menbranaceus aurictilam referens, v. Auricula Juda; 80 Fungus porofus, v. Boletus ef- culentus IOj Fungus rotundus orbicularis , v. Lycoperdon ^jp Fungus fambucinus , Auricula Juda; go Fungus fpongiofus, v. Boletus efculentus 107 Furedhis , v. Fnro 296 Furfur ibidem Furo ibidem F 11 rus, v. Furo ibidem Ftirunculus, v. Furo ibidem Fufanus, v. Evonymus z 72 Fufcina, v. MuPela ^ GABU- BLAD WYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. G. pABULTE, v. Guprefius 134 ^ Gagates 2.97 Gainus, v. Martes 439 Gaia&ites 2-97 Galanga ibidem Dalanga fimilis radix ex Florida , v. Radix San<5ta? Helena? 590 Galaxias lapis , v. Moroclnus 463 Galbanutn 2-97 Galbula , v. Galgulus 2.98 Galbuli, v. Cupreflus 134 Galega 2.98 Galega TEgyptia, v. Sesban 6 58 Galega Neinorenfis Verna , v. Orobus 513 Galeodi, v. Vulpecula marina 762. Galeopfis 2-98 Galeopfis , v. Lamium 375 Galerita , v. Alauda 17 Galeus afterias , v. Mufielus .175 Galeus canis , u. Careliavias 147 Galeus ltevis , v. Muftelus 475 Galgulus, avis 198 Gali . v. Anil 39 Gali , five Nil, herba rorifmari- ni facie, t'. Anil ibidem Galion, v. Cruciata 217 Galla 299 Gallerita, v. Gallina ibidem Gallina ibidem Gallinago, v. Rufticula 61 1 GallinafTa 300 Gallinaffe , -v. Aura 78 Gallinula , v. Gallina 299 Sallinula aquatica 301 Gallitrichum , v. Sclarea 642 Gallium 301 Galliura latifolium , ■». Crucia ta 227 Galliura tetraphyllon , u. Ru- beola 607 Gallus 301 Gallus marinus , pifcis , v. Fa- ber 2,76 Gallus fylveftris , 11. Phafianus 54? Gamelo , v. Balfamuin Copahu 90 Garagay 302 Gararaantites lapis , v. Sandaf tros 627 Gatcapuli, v. Carcapuli 147 Garotmum, v. Vulvaria 764 Garum 302 Garyophyllata, vel Caryophyl- lata iS4 Garyophyllata, v. Geum 3°5 Garyophyllea , 1. Caryophyl- lus hortenfis 155 Garyophylli , v. Caryophylli ibidem Gazella Indica , v. Mofchus 466 Gehuph arbor 302 Gela^o , v. Jalap 353 Gelfeminuin , v. Jafminmu 355 Gemma? populi nigri, v. Popu- lus 570 Genethocatus , v, Genetta 302 Genetta ibidem Genipa ibidem Genipa, v. Janipaba 354 Genifta 303 Genifia angulofa & fcoparia, v. Cytifus ' 241 Genifta erinacea ,v. Erinacea 268 Genifta Hifpanica , z>. Genifta 303 Genifta fpartium majus , v. Scor- pius 6 46 Genifta fpartium fpinofum , v. Erinacea 269 Genifta fpartium fpinofum foliis Polygoni , v. Agul 15 Geniftella 303 Geniftella fpinofa major , v. Scorpius 646 Gentiana 304 Geranium ibidem Geranium gruinale ibidem Geranium Robertianum ibidem Gerontopogon , v. Tragopogon 723' Gefminum, v. Jafminum 355 Geum 305 Geum, v. Caryophyllata 154 Ghitta gemou , v. Gummi gutta , 3l8 Gialapa , v. Jalap 353 Gimfim , v. ISJifi 491 . Ginging , v. Nifi ibidem Gingiber, v. Zingiber 771 Gingidium , v.Cerefolium 170 Gingidium Hifpanicum, v. Vi- fnaga 750 Gingidium umbella oblonga, v. Vilhaga ibidem Giraffa, v. Camelopardalis 132 Girafol , five Girafole 30$ Gith , v. Nigella 490 GiumAlpinum, v. Geum 305 Glacies marire ‘ v. lapis fpecu- laris 383 Hühhh 2 Gladiolus 305 Gladiolus foetidus , v. Xyris 767 Gladiolus luteis liliis, v. Aco- rus 10 Gladiolus paluftris , v. Butomus I22‘ Gladius, v. Xiphias 765 Glandes, v. Balami 87 Glandes terreftres ; v. Chama?- balanus 177 Glanis ■ 306 Glans quercina , v. Quercus $88 Glans unguentaria , v. Ben 97 Glaftum fativum, v. Ifatis 363 Glaftum fylveftre, v. Dentella- ria 249 Glaucium 306 Glaux 307 GleflTum, v. Karabe 367 Glis 307 Globularia ibidem Globulus marinus, v. Pilaraa- rina 550 Glolfopetra 308 Gluten, v. Glutinum ibidem Gluten alcanak,2>.IchtyocolIa37 j Gluten auri , v. Borax 110 Gtutinum 308 Glycyrrhifta ibidem Glycyrrhifaarborefcens,x'.Pfeu- doacacia 57 6 Glycypicros , v. Dulcamara 256 Gnaphalium 309 Gnaphalium, v. Filago 284 Gobius 309 Gomara, v. Hobus 338 Gomphrena, v. Symphonia 689 Goflampinus 310 Goflipium, v. Xylon 766 Graculus 310 Gracus , v. Graculus ibidem Gramen ibidem Gramen Cyperoïdes , v . Cype- roïdes 240 Gramen junceum fpicatum , v. Juncago 364 Gramen Loliaceum, v. Loliura 411 Gramen Loliaceum, v. Phoenix ^ 547 Gramen murorum , v. Feftuca 282 Gramen Parnafli, ^Parnafta 528 Gramen Polyanthemum majus , v. Statice 680 Granaaftes, v. Sambucus 627 Grana Orientalia,z/.CocciOrien- tales 200 Gra* ELADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Grana Tiglia, Ricinus 603 Granadilla 31 1 Granal ibidem Granata v. Punica 582. Granatus 31 1 Granites , v. Marmor 438 Granum, & Coccus Baphica , v Cherraes 183 Granum alzelen Arabum , v. Trafi 725 Gramen Gnidium, v. Thymelcea - 7IJ Granum Paradifi , Cardarao- mutn 149 Granum tin&orium, v. Chermes '83 Granum Pvegium majus , v. Ri- cinus 602 Granum Regiumminus, v. Lat- hyris 385 Graphida , lapis , 11. Morochtus 463 Gratia Dei, v. Gratiola 311 Gratia Dei, v. Buplevrum 121 Gratia Dei, v. Geranium 304 Gratiola 311 Gratiola cairulea., Tertianaria 707 Grigallus , avis 3 1 1 Grofla , v. Ficus 283 Groiïularia 3 1 3 GrolTularia non fpinofa horten- fis, v. Ribes 602 Gnayava 3 ï 7 Guichelepopotli , v. Yecolt 767 Guinambi , v. Guainumbi 315 Guiti-coroya , v. Guitys 317 Guiti-iba, v. Guitys ibidem Guitimiri, v. Guitys 318 Guiti toroba , v. Guitys 317 Guitys ibidem Gul, v. Arbor triftis 57 Gummi achantinum , v. Gummi Arabicum 318 Gummi aminea , v. Aninfe 39 Gummi ammoniac-um , v.Aimno- niacum gummi 30 Gummi anime, v. Anime 39 Gummi Arabicum 3;8 Gummi Babylonicum, v. Gum- mi Arabicum ibidem Gummi Caranna, five Caragna , v. Caranna Gummi Cedria , v. Cedrus 164 Gummi Cerafi, v. Cerafa 169 Gummi de lemu, v. Gummi gut- ta 3‘8 Gummi de Peru, Gummi gutta ibidem Gummi Elemi, v. Elemi 261 Gummi gutta 318 Gummi bamtnoniacum , v. Am- moniacum Gummi 30 Gummi Hederte , v. Hedera 323 Gummi Juniperi , v Juniperus arbor 3^6 Gyrafal, 7'. Ja ca Gyrinus , v. Rana H. 350 591 Groflularia non fpinofa fruftu Gummi olampi, x.Olampi gummi nigro, v. Amomum 30 iOI GrolTulus , n. Ficus . lg3 Gummi opopanax , v. Opopa- Groifus ibidem nax 508 Grus 3 1 3 Gummi Peruanum , v. Gummi Grutum 3*4 gutta CO 00 Gryllos , v. Serinus 656 Gummi pruni , v. Prunum 575 Gryllus . SM Gummi fagapenum , TV Sagape- Guacatene ibidem num 616 Guadurn, v. Ifatis 363 Gummi Saracenicum , v. Gum- Guajabara, v. Papyracea 526 mi Arabicum 3*8 Guaiacana 3M Gummi Senegal 319 Guaiaci fpecies,i/.Hysourabe349 Gummmi tacamahaca , v. Taca- Guaiacum 31? mahaca 691 Guaiacum Patavinum Failopio, Gummi Thebnïcum , v. Gummi v. Guiacana 3*4 Arabicum wKJ OO Guainumbi 3»5 Gummi tragacantha, v. T raga- Gujnabanus 316 canthum 7« Guanabanus , v. Durio 256 Gutta ammoniaca , v. Ammonia- Guao 3*7 cum gummmi 30 Guaparumba , v. Mangue 434 Gutta gamandra , v. Gummi gut- Guaracigaba , live Guaracyaba, ta 318 v. Guanumbi 315 Gutta gamba, v. Gummi gut- Guaraquimymia 3*7 ta ibidem Guarc, v. Arbor JtrifHs _ 57 Gypfum crudum 3 :'9 J-JABASCON 3,9 1 Habelaflïs Tripolitanis , v. Trafi -25 llabelculcul , v. Curas 235 Hacchic , v. Cate i<5-> Hacub Haematites 310 Hsmatites fpurius ibidem Htemorrhoïdum herba, v. Clie* 'lidonia’ j82 Haimorrhous 300 Haermia ibidem Hagiofpermus , v. Semen contra vermes 652 Malec 320 Iialecus ibidem Halefurion , v. Mentula marina 45 2 Halica 32I Halicacabum, v. Alkekengi 20 Halicacabum peregrinura , 7-, Corindum 213 Halicacabus, v.Cor-indum ibidem Halimus 3n Iialla , v. Al 1 a j.! Ha ti amelus Athenaii , v. Diofpy- ros 25 r Ilannebane, v. Hyofciamus 346 Haouvay, v. Ahouai 16. Haraczi , -v . Bos 1 12 Ilarame , v. Tacamahaca 691 Hareomen Arabum ,i\Melica 448 Hnrengus, u. Halec 321 Marmala ibidem llarmel, v. Harmala ibidem Harundo florida , v. Cannaco- rus 1 40 ■ Haflula regia , v. Afphodelus 73 Haye, v. Carcharias 147 Hebenum, v. Ebenus 2.5^7 Hedera 322. Hedera faxatilis , t'. Afarina 68 Hedera terreilris 323 Hedera humilis ibidem Hedypnois ibidem Hedypnois, v. Dens leonis 247 Hedyfarum 323 Iledylarum majus, v. Securida- ca 651 Helenium 324 Ilelenium Indicum , v. Corona Polis 216 Heliantbemura 324 Heliaa- BLAD WYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN Helianthemüm Peruvianum , u. Corona folis 216 Helianthemüm plantaginis fo lio , v. Tuberaria 72-8 Helianthemüm tuberofum 325 Melichryfum , v. Elichryfum 161 Hiliochryfum ibidem Heliochryfos fylveftr, Filago 284 Heliotropium 315 Heliotropius, gemma _ 326 Helleborine ibidem Helleborine flore rotundo, v. Calceolus 129 Helleborine tenuifolia, v. Hel- leborus niger Hippocratis 327 Helleborus albus, v. Veratrum 735 Helleborus niger, vel Hellebo rum nigrum 317 Helleborus niger Hippocratis ibidem Helleborus niger fanicula; folio, v. Aflrantia 75 Helxine, 2/. Parietaria 528 Helxine ciffampelos , v. Con- volvulus 207 Helxine lylveftris , Cve fluvia- ‘ tilis , v. Circsea 194 Hemerocallis , v. Liliafphode- lus 401 Hemerocallis , v. Lilium 404 Hemionitis Henicopyllos , v. Arum 67 Henophyllum,i'.Unifolium75<^ Hepatica 3*8 Hepatica alba , v. Parnallia 528 Hepatica paluftris , v. Chrylo- fplenium 188 Hepatica rtellata , v. Afperula 72 Hepatica terrertris , v. Lichen 39<5 Hepatorium aquatile , t/.Bidens 102 Hepatus , pifcis. Heptachrum, v. Ilerba Trinita- tis 3Z9 Heptaphyllon , u. Tormentilla 721 Herbaanil, v. Anil 39 Herba benedifta , v. Caryophyl- lata 154 Herba Cancri, v. Heliotropium 315 Herba Cancri, v. Burfa paftoris 121 Herba Cunicularis , v. Hyofcia- mus .346 Herba Domini Stephani , v.Cir- c»a 194 Herba doria , v. Virga aurea 749 Herba equina, v. Equifetum 267 Herba Jacobtea , v. Jacobtea 352 Herba Joannis Infaiuis 328 Herba Judaica , u. Sideritis 659 Herba Judaica, v. Teftianaria 7°7 Herba lanuginofa 329 Herba laurentiana, v. Bugula 1 >9 Herba maxima , v. Corona folis 21 6 Herba mimofa Acollte , v Mi- mofa 458 Herba Molucana 329 Herba muralis, v. Parietaria 528 Herba papagalli, v. Symphonia 690 Herba pappa, v. Senecio 653 Herba paralyfis, v. Primula ve- ris 574 Herba paris 329 Herba pedicularis , v. Staphifa- gria 680 Herba perforata , v. Hypericum 347 Herba proferpinaca, v. Polygo- num 565 Herba pfittaci, 't'.Sympbonia 690 Herba Rupertijï'. Geranium 304 Herba facra , v. Verbena 736 Herba S. Antonii maxima, v. ChamaMierioir 180 Herba S. Antonii Roma; , v. Uentellaria 249 Herba S. Barbarse, v. Barbarea 93 Herba S. Crucis, v. Nicotiana 489 Herba S. Kunigundis , v. Eupa- torium 273 Herba S. Marise v. Coïtus horto- rum 22i Herba S. Petri , v. Crithmum 225 Herba fardoa, v. Pulfatilla 581 Herba fardoa, -v . Ranunculus 59? Herba fcelerata ,v. Ranunculus ibidem Herba Siciliana , v. Androfse- mum 36 Herba folis , v. Corona folis 216 Herba (tella , v. Coronopus 217 Herba ftrumea , v. Ranunculus 593 Herba tauri , vel vaccte, v. O- xobanche 512 Hhhhh 3. Herba thora, v. Thora 712 Herba trienta 1 i s 329 Herba Trinitatis 330 Herba tunica, v. Caryophyllus hortenfis 155 Herba Turca, v. Herniaria 331 Herba venti , v. Pulfatilla 581 Herba vinofa, v. Ambrofia 28 Herba viva, v. Mimota 458 Herba vulneraria , v. Auricula leporis 80 Hericius.z/.Echinus terreflris2 59 Herix, ^.Echinus terreltris ibidem Hermodadtylus 330 Hermodaétylus Mefua;, v. Deus Canis 24 <5 Hermodactylus niger, & rufus, v. Col chic uin 202 Herniaria 331 Hefperides, v. Hefperis ibidem Hefperis ibidem Hetich 332 Heyrat , v. Melis 449 Hiatula , v. Channe 182 Hieracium 332 Hieracium Capitulum inclinans, Hedypnois 323 Hieracium latifolium , v. Cicho- rium 189 Hieracium macrorhifon 332 Hieracium minus , v. DensLeo- n 1 s 247 Hieracium filiqua falcatA, ^.Rha- gadiolus 599 Hieracium ftellatum ibidem Hierobotane loemina , v. Eryfi- mum 272 Hierobotane mas , v. Verbena 7 3<>' Higuero 332 Himantopus ibidem Hinnulus , v. Cervus 173 Hinnus , v. Mulus 468 Hippia minor, v. Alfine 24 Hippocampus 332 Hippocaflanum 333 Hippogloflum,v. Laurus Alexan- drina 389 Hippolaparhum 3331 Hippolapathum maximum , v.- Rhabarbarum 598 Hippolithus 334 Hippomanes, v. Datura 144 Hippomarathrum , v. Carvifolia 154 Hippophnes , frutex 335 Hippophtelhum , v. Calcatrepo- la ’ 128 Hip- ELADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. HippofelinumTheophr.'v. Smyr- nium - 667 Hippofeta , v. Equifetuin 167 Hippopotamus 335 Hippotriorchis , v. Subbuteo 68(5 Hippuris, •v. Equifetum 167 Hippurus, pifcis 335 Hircus ibidem Hirudo 336 Hirundinaria major , v. Cheli- donium 183 Hirundo 337 Hirundo marina , Apos 46 Hirundo marina, v. Merops 4J4 Hirundo maritima , v. Hirundo . .?37 Hifpidula ibidem Hifpurus, v. Sciurus 641 Hobus 338 Hoedus 333 & 338 Hoemotopoda, avis, v. Himari- topus * 332 Holli 338 Holoconitis Hippocratis , v. Trafi .. 7 2.5 HolofchtenosTheophr, v. Scir- pus 641 Holofteon , pifcis 338 Holofteum, planta ibidem Holofteum Loniceri, v. Myofu- ros 477 .Ilolofteus , v. Ofteocolla 515 Holothuria 339 Holothurium , v. Mentula ma- rina 4fi Homo 339 Hordeolum , v. Cevadilla 175 Hordeum 340 Horminum 341 Horminum , v, Sclarea 641 Hortulanus 341 Hovus Indica prunie facie , v. Hobus 338 Huart 342 Hugium , Camehis 133 Humiilus , v. Lupulus 41$ Hufo , pifcis , v. Ichthyocolla 357 Hyacinthus , gemma 342 Hyacinthus, planta ibidem Hya cimhus Indicus 343 Hyacin husPoëtarum latifollus , ■v. Xiphion 76 j Hyacinthus racemofus mofcha- • tus , ‘U‘ Mufcari 472 Hyacinthus ftellaris , v. Lilio- hyacinthuS 403 Hyboucouhu , fruftus 343 Hydrargyrus ibidem Hydrocotyle 345 Hydropiper, v. Bidens 102 Hydropiper, v. Perficaria 539 Hydrus, v. Natrix 486 Ilytena , v. Zibethum 770 Hyofcyamus 346 Hyofcya’mus Peruviauus , x/.Ni- cotiana 489 Hypecourn 347 Hypericum ibidem Hypociftis 348 Hypoucanna,Z'.Ipecacuanha36o Hyppochams , v. Cichorium 1 89 Hyifopus 348 Ilyflbpus campeftris , v, Helian- themum 324 Hyftera- petra 348 Ilytlerolithus, v. Hyftera - petra ibidem Hyflrix 349 lly vourahe, five Hyvourae ibidem J. AACA , v. Jaca 3^0 Japotapita ibidem aca arbor ibidem aca major , v. Durio 256 acapucajo 3^0 acaranda 351 acea ibidem Jacea nemorenfis, v. Serratula 65 7 Jacea olete folio, v. Xerantbe- mum 7Ó5 Jacea tricolor, v. Herba Trinita- tis 330 Jaceros in Calecut , v. Jaca 350 Jacoba;a 351 Jacobtea foiiis ferulaceis , v. Achillam 9 Jacua acanga 352 Jaculum , ferpens , Acontia 9 Jaculus 35a Jade, lapis ibidem Jagra, v. Coquo 208 JalaP 353 Jalap officinarum fruftu rugofo, v. Jalap 3$3 alapa , V. Jalap ibidem alapium, v. Jalap ibidem anbeiro , v. Jambos ibidem amboli , v. Jambos ibidem ambolones ibidem ambos ibidem angomas 354 angomi ibidem Janipaba ibidem Japarandiba ibidem Jaqua, v. Jaca 350 Jafminum 354 Jafmiiuim Americanum , v. Qua- moclit 588 Jafminum c$ruleum Mauritano- *uin v. Lilac 401 Jafminum millefolii folio , v. QuamocHt 588 Jafpis 355 Jafpis Orientalis , v. Heliotro- pius , gemma 316 Jayama Oviedi , v. Ananas 33 Iberrs 356 Ibirapitanga , v. Lignum Brali- lianum 398 Ibis, avis 356 Ibis , v. Ciconia 190 Ibifcus , v. Altiuea 24 Ibifcus Theophrail. v. Abutilon. Ichneumoti 3150 Ichtis , v. Putorius 584 Ichthyocolla 357 Ichthyocolla altera, v.Sturio 684 Ifterus , v. Galgulus 298 Idsea ficus , x'.Chatna^cerafus 1 78 Idsa radix, v, Uva urfi j( h Jecoraria , v. Hepatica 328 jecorinum , v. Hepatus ibidem J e c u r m ari n u m , v. Hep a tus ibidem Ignames, v. Bat a tas 94 Iguana , v. Senembi 654 Ilex 357 Ilex aculeata baccifera , v. Aqui- folium 48 Ilex aculeata Cocciglandifera , v. Chermes 185 Illecebra 358 Illecebra major , v. Sedum mi- nus 65 1 Illecebra major , v. Vermicula- ris 73S Impatiens herba , v. Noli me tangere 493 Imperatoria 358 Imperatoria nigra, ». Aftrantia 75 Impia , v. Filago 284 Indica radix, v. Radix Carlo famflo 590 Indicum 359 Indicum officinarum, V. I Ta t i s 3 6 3 Indigo 359 Indigo , v. Anil 39 Indigo d'Agra , v. Indicum 359 Indigo Gatimalo , v. Indigo ibidem In- BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Indurn , v. Indicum ibidem Intubuni, five Intubus , i'.En- divia 26 1 Intubum erraticum, v. Cicho- rium 189 Intybum , five Intybus , v. E11- divia 165 Inula, v. Helenium 314 Jonquillas , v. Narciflus junci- folius 483 Jonthlafpi 359 Joiii 360 Jovis barba , v. Sedum majus 651 Ipecacuanba 360 Iquetaia Brafilienfiura , v. Scro- phularia 648 Iridi bulbofa; affinis, v. Sifyrin- cbium 664 Iringus , v. Eryngium 271 Irio, v. Eryfimum 271 Irion Cerealis, v. Fagopyrum *■77 Iris bulbofa latifolia , v. Xi- pliion 765 Iris Florentina 363 Iris Illyrica ibidem Iris nottras 362. Iris fylvefiris , v. Xyris 767 Iris tuberofa folio angulofo, v. Hermodadlylus 330 Ifatis 363 Ifatis fylvefiris , v. Dentellaria 249 Ifchas , v. Apios 43 Ifgarum, v. Kali 367 Ifophyllum, v. Auricula lepo- ris 80 Ifopus humida, v. Oefypus 500 Il'opy rumDiofcor , v. Aquilegia 48 Iva arthetica , v. Cham^pitys i 8 1 Iva mofchata Monfpelienf. v. Chammpitys 180 Jubn , v. Capilli hominis 142 Jujuba 363 ulis 364 uncago ibidem uncaria ibidem uncus acutus ibidem uncus angulofus , & triangu- ris , v. Cyperus 240 Juncus avellana , v. Tra ft 725 Juncus ftoridus , v. Butomus • 122 Juncus maximus holofchcenos , v.Scirpus 641 Juncus odoratus , v. Schoenan- thum 639 Juncus petrofus, v, Lithopy- thon 410 Juniperus , arbor 3^5 Juniperus grandior , v. Ettal- che 273 Juniperus major, feu Cupreflus fylvefiris, v. Cedrus baccife- ra 1 64 uniperus vulgaris 363 upiier, v. Staiunum 679 ura , v. Julis 364 urella, v. Julis ibidem uripeba 366 Jufquiamus , v. Hyofciamus 346 lxine Theophr. v. Carlina 152 Jynx 366 K. . KAli 367 Kali geniculatum majus fru- ticans, v. Salicornia 621 Kali fpinofum cochleatum , v. Tragum • 725 Karabe 367 Keiri 369 Kermen, •o. Chermes 183 Kermes , v. Cbermes ibidem Kerva , v. Ricinus 602 Ketmia 369 Ketmia TEgyptiaca vicis folio, v. Bamia 9 1 Ketmia /Egyptiaca femine mo- fcbato , v. Seinen mofchi 652 Ketmia Indica vitis folio amplio- re , v. Sabdariffa 613 Kikaion Prophetse Jonte , v. Ri- cinus 602 Kiki , v. Ricinus ibidem Kilkil, v. Scecacbul- 639 Kin aki na 370 Kobaltum 199 Kobold, v. Cobaltum ■ ibidem Kupfer vikkel , v. Realgal 59Ó L. T Abdanum, v. Ladanum 374 Labrum Veneris, v. Dipfa- CUS 2J2 Labrufca 370 Laburnum ibidem Lac Lunre, v. Marga 436 Lacca , gummi 371 Lacerta maritima , v. Saurus 636 Lacerta ftellaris ,v.Scellio 681 Lacertus, five Lacerta 372 Lacertus marinus minor, » Co- lias 202 Lachryma Job five Jobi 373 Lachryma Chrifti , v. Lachry- ma Job ibidem Laftuca ibidem Laótuca leporina, v. Sonchus6ö9 Laftucella , v. Souchus ibidem Ladanum 374 Lagocbymeni , v. Cuminoïdes 232 Lagopodium , v. Lagopus 37? Lagopus , planta ibidem Lagopus, avis ibidem Lagopyron, v. Lagopus, plan- ta ibidem Lamium ibidem Lamium peregrinum, v. Cafli- da » 57 Lampetra 377 Lampfana ibidem Lampyris alata , v. Cicindela 193 Lana fuccida 378,500,517 Lancea Chrifti, v. Opbioglos- fum 501$ Lancea Chrifti, v. Lycopus 42r Lanceola, ik Plantago 559 Lantana , v. Viburnum 741 Lapathum 378 Lapachum hortenfe latifolium , •ik Ilippolapathum 333 Lapathum hortenfe, v. Spinacia 67S Lapathum minimum, v. Aceto- fa 6 Lapathum fanguineum 378 Lapathum umftuofutn folio trian- gulo, v. Bonus Ilenricus 110 Lapotiolum , v. Acetofa 7 Lapides Cancvi , 2.Cancer 137 Lapis anguium 378 Lapis Arabicus , v. Unicornu mi- nerale 755 Lapis Armenus , v. Armenus la- pis 65 Lapis bezoar Occident. t/.Bezoar 102 Lapis bezoar O rien tal. v. Bezoar 101 Lapis Bolonienfis 379 Lapis cteruleus , v. Lapis lazuli 380 Lapis calaminaris 127 Lapis calcarius , v. Calx 130 Lapis ceratites ,v. Unicornumi- nerale 755 Lapis chelidonius,2'.Hirundo337 Lapis BT.ADWYZER van de Latynsche namen. Lapis crucifer 380 Lapiscyaneus,üLapislazuliitó«OT Lapis heraclius , v. Magnes 415 Lapis hyftericus 3^° Lapis Judaïcus ibidem Lapis lazuli ibidem Lapis leucacathes , v. Achates 8 Lapis Lydius , ti.Lydius lapis42 1 Lapis lyncis , v. Belemnites 96 Lapis Malacanus , v. Hyftrix 349 Lapis nauticus , v- Magnes 425 Lapis naxius , v. Cos 220 Lapis nephriücus 281 I.apis ofïïfragus^.Ofteocolla 515 Lapis panthera, v. Panthera la- pis 5H Lapis petracorius 381 Lapis Phrygius ibidem Lapis plumbarius, v. Molybdoï- des 4Ó1 Lapis porcinus, v. Bezoar 102 Lapis fabulofus, z'.Ofleocollajij Lapis Samius 381 Lapis Samius, z».Terra Samia 706 Lapis fanguinalis 381 Lapis fanguineus , u. Haimatite? 32° Lapis Sarcenagenfis 582 Lapis fcilfilis , v. Lapis fchiftus ibidem Lapis fchiftus ibidem Lapis ferpentinus,v.Ophites 506 Lapis ferpentis 382 Lapis fpecularis 3^3 Lapis fpongia; ibidem Lapis ftellaris, v. Afteria 74 Lapis fyderitis, v. Magnes 425 Lapis Syriacus , v. Lapis Judaï- cus 380 Lapis variola; 38? Lappa major , ». Bardana 93 Lappa minor, v. Xanthium 764 Lappa fylveftris, v. Circa'a 194 Lappula Canaria Plinii, v. Cau- calis 16.3 Larix 3^3 Larix Orientalis , v. Cedrusióq Larus, avis 384 Laferpitium ibidem Laferpitium Germanicum , v. Imperatoria 358 Laferpitium foliis latioribus fo- batis , v, Libanotis 396 Lara Indorum, v. Bonduph 1 10 Later 484 Lathyris 38$ Lathyri fpecies, v. Ochrus 498 lathyrus 385 Lathyrus arvenfis repens tube- rofus, v. Chamtebalanus 177 Lathyrus viciaoïdes, v. Clyme- num 199 Lavandula 386 Lavapratas, ■». Mamanga 430 Lavaretus 386 Lavaronus ibidem Laver Diofeor. v. Sium 66$ La ver odoratum, v. Nafturtium aquaticum 486 Lavignon 387 Laureola ibidem Laurocerafus 3S8 L au rus ibidem Laurus Alexandrina 389 Laurus inodora, v. Tinus 719 Laurus pufilla , v. Laureola 388 Laurus rofea, v. Nerium 488 Laurus fylveftris , v. Tinus 719 Laurus tinus, v. Tinus ibidem Lesena, v. Leo 391 Leberis , v, Senedla auguium 653 Lectipes , v. Clinopodium 198 Legumen leoninum, v. Oroban- che 513 Lefach , v. Achanaca 8 Lengibel, v. Zingiber 77 t Lend.es 390 Lens ibidem Lens paluftris, v. Lenticula pa- luftris ibidem Lentago Italorum ,v. Tinus 719 Lenticula marina , v. Sargazo 633 Lenticula paluftris 390 Lentifcus 39 1 Lentifcus Peruana , v. Molleqj-p Leo 391 Leo cancer 392. Leo marinus ibidem Leo Thalafiicus marinus ibidem Leonina herba,t>. Orobanche 51 3 Leontobotanus , v. Orobanche, 512 Leontopetalon 393 Leontopodium , v. Alchimilla 19 Leopardus 392 Leunculus, v. Leo 391 Lepas 393 Lepidium ibidem Lepidium, v. Iberis 356 Lepidium dencellaria diftum , v. Dentellaria 249 Lepidium humile incanum arven- fe , v. Draba SJ3 Lepidium minus, •u.Cardaminei4^ Leporinus pes, v. Lagopus37$ Lepras, pifcis 394 Leptopityron , v. Furfur 296 Lepus 394 Lepufculus, v. Lepus ibidem Lepus marinus ibidem Leichi Leuca , v. GalafHtes 297 Leucacantha, v. Carlina 1 $2 Leucacathes , lupis , v. Achates 8 Leucanthemum ^p- Leucanthemum Diofeor. v. Cha- msmelum iyp Leucas Diofeor. v. Lamium 376 Lc-ucographia ,v. Galaftites 297 Leucoium 3P5 Leucoium, v. Kciri 369 Leucoium bulbofum vulgare , v. Narciftblencoium 483 Leucoium , & viola purpurea , v. Hefperis 331 Leucoium filiculofum monofper- mon, v. Jonthlafpi 259 Leucophragis , v. Morocluus 463 Leucopiper , Piper album t -o- Levifticum 3p(j Libanotis ibidem Libanotis coronaria , *. Rof- marinus 606 Libanotis fertilis , v. Levifticum 396 Libanotis Theophr. nigra, v. Oreofelinum Libanotis prima Diofeor. v. Fe- ru la 182 Libyfticum , v. Levifticum 396 Lichen \b,dem Lichen, v. Hepatica 328 Lichen arboreus ^ c, Lichenes, v. Equus 268 Lichimum , v. Scecachul 639 Ligniperda ^ j Lignum aloës ibidem Lignuin aquil* ibidem Lignum Brafilianura 398 Lignum citri ibidem Lignum colubrinum , *. Colu- brinum lignum 20$ Lignum coxallinurn 3ptf Lignum Cyprinum, v. Lignum Rhodium 40O Lignnm ferri 3pp Lignum jafmini, v. Lignutl Ci* tri 398 Lignum Indicum 399 Li- BLADWYZER. VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Lignum Molucenfe ibitlcm Lignom nephriticum 400 Lignum polyxandrinum , v. Lig- num violaceum ibidem I.ignuni Rhodium ibidem Lignum fandta; Crucis , v. Vi- fcum 749 Lignum famftum , «. Guiacum 315 Lignum ferpentarium, v. Colu- brinum lignum 105 Lignum violaceum 400 Ligurinus, avis, v. Spinus 775 Ligufticum 400 Ligufticum, «.Levifticum 396 Liguftrum 401 Liguftrum, v. Cornus 215 Liguftrum Oriëntale , v. Lilac 401 Lilac. feu Lilach ibidem Liliago, v. Liliafphodelus 402 Liliafphodelus ibidem Liliaftrum ibidem Lilio-hyacinthus _ 403 Lilio-narcilïus ibidem Lilïum o ibidem Liliurr. convallium 404 Lilium convallium minus , v. Unifolium 756 Lilium, live Corona Imperialis 2-15 Lilium inter fpinas, t'.Caprifo- folium 144 Lilium luteum afphodeli radice, v. Liliafphodelus 402 Lilium nou bulbolum, v. Lilia- fphodelus ibidem Lilium polyrrhifon , v. Lilia- ftrum ibidem Limarius, v. Thunnus 711 Limax 405 Limnefium, «. Gratiola 311 Limodori genus, v. Hypociftis 348 Limodorum 406 Limones ibidem Limonia mala , v. Limones ibidem Limonium ibidem Linamentum 407 Linaria, plaiita ibidem Lïnaria , avis ibidem Linariahederaceo folio, v. Cym- balaria 237 Linaria nummularite folio , v. Elatine z6o Lingua cervina 408 Lingua ferpeutina , v. Ophio- gloflum ' 50 6 Lingula vulnerana, v. Ophio- gloflum ibidem Linum 4°8 Liquidambar, five Liquidambra 409 Liquiritia , five Glycyrrhifa 308 Litnantrax 4C9 Lithargyrium ibidem Lithargyrus ibidem Lithodendrum ,v. Corallum 2.10 Lithomarga , v. Marga 43b Lithomarga alba, v. Unicornu minerale 755 Lichophyton 4ïo Lithopyton nigrura, v. Coral- lum 21 1 Lithophyton reticulatum , v. Flanta niarina retiformis 560 Lithofpermum 410 Lithofpermum arundinaceum,v. Lachrymajob 373 Lobus , v. Auime 39 Locachium , v. Scecachul 639 Locufia 411 Loligo ibidem Lolium ibidem Lolium , v. Feftuca 281 Lolium rubrum, v. Phcenix547 Lonam Cambodia , v. Gummi gucta 319 Lonchitis 412 Lora Pifcis ibidem Lota 412 Lotiutn, v. Urina 757 Lotum quadrifoliuin , i'.Quadri- folium 587 Loto afHnis , v. Vulneraria 762 Lotus 412, Lotus Africana, v. Guaiacana 314 Lotus arbor, 1. Celtis 165 Lotus campeftris , v. Lagopus 375 Lotus fruéhi cerafi, v. Celtis 165 Lotus paluftris, v. Menyanthes 45? Lotus fecund.Theophr. v. Lau- rocerafus 388 Lucanus, v. Cervus volans 174 Lucius 413 Luciola, v. Ophiogloffum 50 6 Ludusji/. Calculus l]umanusi2p Lujula, v. Oxytriphyllum 519 Lumbrici 413 Luna. v. Argentum 60 Lunaria 413 Lunaria botrytis 414 Lunaria Gra;ca, v.Jonthlafpi359 liiii Lunaria lutea , v. Thlafpidinm 7ji Lunaria peltata minima, v. Jon fe. lafpi 359 Lunaria radiata , v. Mcdicago 444 Lunaria radiata , v. Felecinus r t Lupa , v. Lupus 4 1 > Luparia, v. Aconitum 9 Lupi crepicus , v. Lycoderdon 419 Lupinus 414 Lupulus 415 Lupus 416 Lupus' aquaticus , v. Lucius 413 Lupus cervarius, v. Lynx 422 Lupus marinus 416 Lupus falictarius , Lupulus 415 Lufcinia 417 Lutea, vel Luteum Vitruvii, v. Luteola ibidem Luteola ibidem Lu tra ibidem Lutum herba , -v. Luteola ibidem Lycapfis, v. Lycopfis 42r Lychnis 418 Lychins agria, v. Cyanus 235 Lychnis agria Plin. v. Anthirr- hinum 41 Lychnis Chalcedonica , v. Flos Conftantinopolitanus 187 Lychnis hirfuta fiore coccineo major , v. Flos Conftantino- politanus ibidem Lychnis fylveftris , qute Behen album vulgo , v. Behen 96 Lychnis fylveftris . v. Sapona- ria 632 Lychnis fylveftris Diof. v. An- tirthinum 4^ Lychnis vifcofa purpurea , v. Mufcipula 473 Lychnites 418 Lycio affinis Aigyptiaca , v. A- giahalid 14 Lycium 419 Lycium , v. Cate 163 Lycon , r. Fiatola 183 Lycoperdon • 419 Lycoperficon ibidem Lycopodium 439 Lycopfia, v. Bugloftum 1x9 Lycopfis 421 Lycopfis, v. Echium 259 Lycopfis, «.Bugloftum 119 Lycopfis, v. Cardiaca 150 Lycopus, v. Cardiaca ibidem Ly- BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Lydius lapis 421 Lyncurius, v. Belemnites 96 Lynx 422 Lyra ibidem Lyroftomus, v. Apua 4 6 Lyfitnachia 412 Lyfimachia Americana , v. Ona- gra 503 Lyfimachia caerulea galericula- ta, v. Tertianaria 70 7 Lyfimachia Chamamerion difta , v. Chamamerion 180 Lyfimachia humi fufa folio ro- tundiore, v. Nummularia494 Lyfimachia linea corniculata , v. Onagra 503 Lyfimachia fpicata purpurea , 2/. Salicaria 621 Lyfimachium , v. Lyfimachia 422 Lytra , v, Lutra 44 7 M- VfABOUSA radix 423 Macahalef, v. Calaf 117 Macaleb, v. Mahaleb . 4 16 Macaquuer Virginenfium 424 Macer, v. Molchata 465 Macerone, v. Smyrnium 667 . Macha mona 423: Macholebum, v. Mahaleb 426 Macis, v. Mofchata 464 Macocquuer Virginienfium 424 Macrocaulon junceum,. v. Hie- racium 331 Macropiqer ,x’.Piperlongum555 Macularellus , v. Seombrus 643 Maderam pulli , •v.Tanaarindiópy , SMadrepora 424 Mama ibidem Magalnife * 425 Magalep, v. Mahaleb’ 426 Magiflrantia ,iu.Imperatoria 358 Magnes 425 Mahaleb 426 Majalis , x>. Sus 688 Majorana 426 Majorana fylveft'ris v,. Origa- num 511 Maifum , v. Mays 442 Mala, v. Malus 429 Mala Armeniaca , v. Armenia- ca 65 Mala aurea odore foetido , v. Lycoperficon 420 Malabathrum 427 Malachites lapis- 4*8 Malacitrina, v. Citrenm 196 Malacociflus, v. Chelidonia 182 Malacociflus , v. Convolvulus 207 Mala cotonea, v. Cydonia 237 Mala granata , v. Punica 582 Malaguetta ,v. Cardauiomum 149 Mala infana , v. Lycopetficon Mala infana, v. Melongena45o Mala limonia acida , v. Limo- nes 406 Malicorinm, v. Punica 583 MalinathallaTheophrafl, v.Tra- fi 725 Maltha , v. Naphta; 481 Malva 418 Malva arborea 429 Malva horaria, v. Ketmia 369 Malva paluftris, Althtea 24 Malva rofea 428 Malva fyl veilris prima, v. Alt- hsea 24 Malva vifcus, v. Althaaa ibidem Malum citreum , v. Citreum 196 Malum infanum, v. Melongena 45° Malum punicum, feu Granatum 582 Malus 429 Malus Adami ,v, Pomum Adarui 569 Malus aramia,t». Aurantium 78 Malus Armeniaca.-u. Armeniacaóy Malus Afiyria, v. Pomum Ada- mi 569 Malus cotonea, v. Cydonia 237 Malus Cydonia ibidem Malus Medica, v. Citreum 196 Malus Perfica, u. Perfica 538 Malus Punica, v. Punica 582 Mamanga 430 Mambu, five Arbor Tabaxir, v. Bambou 90 Maanera Lufuanorum , v. Pa- paya 525 Manaca 430 Manati ibidem Mancenilier,^, Mancheui!ier43i Manchenilier ibidem Mandragora , feu Mandragoras ibidem Mandragora Theoph. v. Beila- dona 96 Mangaiba , arbor Brafil. 432 Mangas, five Manga, arbor in- dica ibidem Mangle, v. Mangue 484 Mangle, v. Ficus Indlca 283 Mangofians 433 Mangoufe ibidem Mangoufte ibidem Mangue 434 Manihot, v. Cacavi 124 Manipoy , v. Tacaranda 351 Manna 434 Manna lavicea , -v . Larix 384 Manna thuris, v. Thus 713 Manobi, fruftus Brafil 436 Manna marina ibidem Manus nafuta elephanti , d. Ele- phas z6r Manus myrti, x'.Myrtidanum 479 Maracoc, v. Granadilla 311 Maraka , v. Gohyne 202 Marcafita 436 Marcafita, v. Bifmuth 103 Marga 436 Margaritar ibidem Margus niger, v. Fulica 293 Marifcus, v. Scirpus 64 r Marmor 438 Marana, v. Datura 244. Maronte , v. Caflanea 1 58 Marrubiaftrum . 439 Marrubium ibidem Marrubium agrefte , Stachys 678 Marrubium Cardiaca diftum, v ^ Gardiaca 150 Marrubium mas , v. Cardiaca ibidem Marrubium nigrum foetidum , t/. Bailote 88 Marrubium palufire, v. Lycopus 411 Mars , v. Ferrum 280 Marfuinus , v. Poreus marinus .. S7r Matra, v. Martes 439 Martagon Chymiflarura, v. Li- lium 404 Marterus , Martes 439 Martes ibidem Ma rum 440 Mafeluc Turcorum, v. Molucca 460 Mafiac Turcorum, v. Banguepa, Mafquiqni, v. Gatechu 163 Mafiicot 44f Maftica de Soho. v. Bezoar por- ei 102 Ma fiiche 441 Martichina gallorum , v. Ma- rum 440 Mater perlarum , v. Margarit* ^38 Mater BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Mater Smaragdi , v. Prafius 574 Mates Indorum cineritii coloris, v. Bonduch 1 10 Matricaria 44* Matrifalvia major, v. Sclareaó42 Matrifylva,'!/. Afperula 72. Matrifylva , v. Caprifolium 144 Mauronia Lesbiis , v. Deutella- ria 149 Mauz , vel Mauze, v. Mufa 471 Mays 442 Mecafulhil , v. Vanilla 734 Mecaxuchit , v. Piper longuin 55<5 Mechoaca Peruviana, ■». Me- choacan ' 442 Mechoacan ibidem Meconites , v. Ammites 19 Meconium, v. Opium 507 Medica 443 Medicago 444 Medica lunata , •». Medicago ibidem Medium ibidem Medulla bovis , v. Bos 112 Medulla Caflia; 157 Medulla hirci , v. Hircus 336 Medulla la&is , v. Butyrum 122 Medulla faxorum , v. Marga 436 Mei 444 Mei arundinaceum five Mei canna;, v. Saccharum 614 MelacocilTos , v. Hedera terre- ftris 323 Melampyrum 446 Mélancoryphus , Ficedula 283 Melanopiper , v. Piper 554 Melanteria 446 Melanthium, v. Nigella 490 Melantzana Arabum, -j. Melon- gena 450 Melanurus 447 Melafperraum , v. Nigella 490 Melax, 'u.Thus 713 Meleagris , F ritill aria 292 Meïes , v. Melis 448 Melianthus Africanus 447 Mei ica ibidem Melicratutn , v. Mei 446 Melilotus 448 Melilotus Germanica , v. Lotus . 412 Melimelum , v. Mei 446 Melis 448 MelilTa 449 Meiiffa Conftantinopolitana , v. Molucca 460 Meiiffa Moldavica, Molda- vica 459 Meiiffa Molucca , v. Molucca 460 Meiiffa peregrina , v. Moldavi- ca 459 Meiiffa fylveftris, i/.Cardiacai5o Melillophyllum , v. Meiiffa 449 Melillbpbyllutn Turcicuiu , v. Moldavica 459 Meiitites 449 Melo , v. Melis 448 Melo 449 Melocaftus , v. Ecliinomelo- caétos 257 Melocarduus echinatus, v. Echi- nomelocaftos ibidem Melochia , v. Corchorus 2x2 Melochites , v. Armenus lapis 65 Melocorcopali , fruótus 450 Melongena 'ibidem Melopepo 451 Melotus, v. Melis 448 Melumb Zeilanenfium , -».CoIo- calia 203 Melus , v. Melis 448 Memtecylon , v. Arbutus 58 Memphites, lapis 451 Menfiracoft, v. Thereniabin 71 r Mens , v. Mungo 469 Mendia 451 Mendia Cataria, v. Nepeta487 Mentlia corymbifera, v. Collus hortorum 221 Mendia Grteca , v. Coftus horto- rum ibidem Mentha Roinana , v. Coïtus hor- torum ibidem Mentaftrum, v. Mentha 452 Mentula alata pifcatoribus , v. Penna marina 534 Mentula marina 452 Menyanthes 453 Mercurialis ibidem Mercurialis canina , -v. Gyno- crambe « 238 Mercurialis fruticofa, v. Phyl- lon 548 Mercurialis montana, v. Cyno- crambe 238 Mercurialis. repens , v. Cyno- crambe ibidem Mercurialis fylveftris , t*. Noli me tangere . 493 Mercurialis fylveftris, v. Cyno- crambe 238 liiii 2 Mercnrius , v. Hydrargyrus 343 Mergus 454 Merlangius, •». Afcllns 70 Merlucius 454 Meroides , v. zEthiopis 1 3 Merops , avis 454 Merula , vel Merulus , avis ibidem Merula , pifcis 455 Mefpilum, v. Mefpillus ibidem Me fpilus ibidem Mefpilus aculeata pyri folio , Pyracantha 584 Mefpilus apii folio laciniato ,v. Azarolus 86 Mefpilus apii folio , v. Oxycan- tha 517 Mefquitö Meffe , v. Mungo 469 Meftecb, velMefteque, v. Co- chiiiilla 201 Metopion , v. Ammoniacum gummi 30 Meu , v. Meum 455 Me urn ibidem Meum Alpiimm, v. Phellandrium 54S" Meum Athamanticum , v. Meum 4?ö Mczereum, v. Laureola 387 Mezereon Arabiciun,'2.Chamse- lea 178 Mica panis, v. Panis 524 Michen pulver , v, Cobaltum 199 Michibichi 45 6 Milaxarbor, v. Taxus 702 Milchftein, v. Morochtus 463 Milefium, v. Alcyonium 19 Miliaris, v. Cenchrus 165 Militaris, v. Millefolium 457 Miiitaris aizoides, v. Aizoon 16 Milium “ 456 Miium arundinaceum , *. Me- lica 447 Milium arundinaceum, ». La- chryma Job 373 Milium Indicum, v. Melica447 Milium Indicum maximum , v. Mays 442 Milium foler, v. Lithofpermum 410 Milium Solis, v. Lithofpermum ibidem Millefanti, v. VermicelTi 738 Millefolium 45*5 Millefora, v. Hypericum 347 Mille- BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Millegrana major , v. Herniaria 331 Milleguetta ,v. Cardamonnm 149 IVliüemorbia, ^.ScrophulariaÓ48 Millepeda; 457 Millepora.x’.Madrepora 414 Milliaria , v. Hortulanus 341 Milvago, v. Milvus 458 Milvius , v. Milvus ibidem Milvus, avis ibidem Milvus , pifcis ibidem Milzadella , v. Lamium 376 Mimofa 458 Mina;a Galeni , v.Anime 39 Minium 459 Mira fole , v . Ricinus 601 Blify _ 459 Mithrax , v. üculus Caii 499 Mbhridatiuin Crateva; , v. Dens Canis 146 Moclius , v. Ervum 271 Mola 459 Moldavica ' ibidem Mol le Ibidem Molli, vel Moly, Molle ibidem Mollis, v. Molle ibidem Molochites, v. Malachices 418 Molua, D.Morhua 461 Molucca 460 Moly ibidem Mollugo , v. Gallium 301 Molybda;na, v. Plumbago 561 Molybda;na Pliu. v. Dentellaria H9 Molybdoïdes 461' Motnordica ibidem Monedula , v. Graculus 310 Monoceros 461 Mozococcos , v. Zea 769 Monophyllon, v. Unifolium 756 Mordella , w.Forficula 288 Morella , v. Varius 735 Morhua 462 Morina ibidem Moringa ibidem Morion, lapis 463 Morochtus lapis ibidem Morochtus , v. Odeocolla 515 Morfus diaboli , a’.Succila 686 Morfus gallina; , v. Alfine 14 M orum batinum , v. Rubus 609 Morus 463 Morus , v. Rubus 609 Morxi i v. Jaca 350 Mefch Arabum, v. Seinen mofchi . 651 Mofcbata 464 Mofchatella , v. Mofchatellina 4Ö5 Mofcliatellina ibidem Mofchoc3rydion,x'.Mofchata464 Mofchocaryon , v. Mofchata ibidem Mofchius , v. Mofcbus 466 Mofchus 465 Motacilla 467 Mo’ella, v. Lota 412 Moxa 467 Mucuna ibidem Muelle , v. Mclle 459 Mugil, pileis 468 Mula, Mulus ibidem Mullus ibidem Multipedes, v. Millepeda; 457 Mulus 468 Mumia ibidem Mungo femen 469 Mungo fimilis fru&us , v. Haer- mia 310 Mura;na fluviatilis, Lampetra 377 Mürex 469 Muria, v. Garum 302 Murtus , v. Myrtus 479 Murucuja , v. Graiiadilla 311 Mus 470 Mus araneus 471 Mufcerda, v. Mus ibidem Muslndicus , v. Ichneumon 356 Mus Pharaonis ibidem Mus Politicus, v. Mulle la 475 Mus Sariuaticus, v. Martes 440 Mus Scythicus ibidem Mus terrenus , v. Talpa 694 Mufa- 472 Mufca ibidem Mufcarü ibidem Mufcicapa , v. Mufcipeta 473 Mufcipeta ibidem Mufcipula ibidem Mufcipula , v. Merops 4S4 Mufculus 474 Mufcus arboreus ibidem Mufcus capillaris , v. Adiantum aureum 1 1 Mufcus clavatus , •». Lycopo- dium 420 Mufcus raarinus , Corallina 210 Mufcus marinus fruticofus , v. Lithophyton 410 Mufcus membranaceus fugax , pinguis , v. Noftoc 494 Mufcus pulmonarius, v. Licben 396 Mufcus terredris, v. Lycopo- dium 42.0 Mufcus terredris repens 475 Mufcus urfinus , v. Lycopo- dium 420 Mullela; 47^ Muftela fylvedris , v. Furo 296 Mudela zibelina 440 Mudelus pifcis 47^ Mudelus dellaris ibidem Muduin 475 & 743 Mytellina ,v. Phellandryum 545 Myaca , v . Mytulus 480 Myagrum 476 Myofotis ibidem Myofuros ibidem Myrica , v. Tamarifcus 696 Myrmecophagus, v. Tamandua 694 Myrmicaleon 477 Myrobalani ibidem Myrrba 478 Myrrha Stafte, v. Stafte 679 Myrrhis 479 Myrtacantba , v. Rufcus 610 Myrtidanum 479 Myrtiili, Myrtus 480 Myrtillus , v. Vitis Ida;a 751 Myrtomelis , v.. Diofpyros 251 Myrtus 47y Myrus , pifcis 480 Mytilus, v. Mytulus ibidem Mytulus ibidem Mytulus, 1. Mufculus 474 Myxa , Sebeden 649 Myxaria , five Myxara ibidem N... Jyf ABIS , Camelopardalis i}t Nabula ALthiop. v. Came- lopardalis ibidem Nachani, v. Care 163 Nana fruftus, five Jayama, v. Ananas * 33 Nanas, v. Ananas ibidem Napelius 481 Napellus Moifis , v. Anthora 40 Napelius racemofus , v. Chrif- tophoriana 187 Napbta * 481 Napus 481 Narangion , v. Aurantium 78 Narcaphtum , v Thus 71a Narciflbleucoium 485 Nar- BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN Narcilïus ibidem Narciflus nutumnalis major, v. Lilionarciflus 403 Na rcifi’us juncifolius 483 Narciflus fylveftris pal 1 i dus ca- lice luteo^.Bulbocodiutni 20 Nardus, v. Lavandula 386 Nardus agreftis, v. Valeriana/33 Nardus Celtica 484 Nardus Indica ibidem Nares vituli , v. Antirrhinum 4i Narwal 485 Narwal, v. MonoceroS' 461 Nafturtium aquaticum 486 Nafturtium hortenfe 485 Nafturtium Indicum , v* Carda- ïniudum 148 Nafturtium maritimum , v. Caki- le 1 26 Nafturtium paluftre , v. Barba- ren 93 Nafturtium PeruvianumMonard. v, Carda mindu m 148 Nafturtium pratenfe magno flo- re *. Cardaminc 149' Nafturtium fylveftre tenuiflimè divifum , v. Sophia 669 Nauix, lerpens 486' Natri.v Plinii, v. Ononis 50J Natron , v. Anatron 34 Nautilus 48Ó Negundo 487 Negundo, v. Haermia 320 Nenuphar, ^..Nymphasa 497 Nepa, v. Scorpius 646 Nepeta- 487 Nepeta montana,'v.Claminthai28 Nerita 487 Neriunr 488 Nhambi ibidem Nhandui ibidem Nicotiana 489 Nifticortis , v. Bubo 117 Nidis avis 490 Nidus avis, v. Daucus vulgaris- MS Niergundi, v. Negundo 487 Nigella 490 Nigretta, v. Merula 454 Nihili album , v. Pompholyx yó8 Nil, v. Anil 39 Nil, i*. Pompholyx 568 Nil Avicennse , v. ifatis 363 Nimbo 491 Nimging, *. Nifi ibidem Nifi ibidem NiteUs v> Sciurus 64* Nitidula, mufca, v. Cicindela 190 Nitrum 491 Nix * 493 Noche, v. Negundo 487 Notftua 493 Noli me tangere ibidem Norchila, v. Negundo 487 Noftoc 494 Nuces pin ese , v. Pinus 551 Nuces Cuprefli , v. Cuprefius 234 Nucifta, v. Mofchata 464 Nucula terreftris Septentriona- lium, v. Bulbocaftanum 120 Nummularia 494 Nux arornatica , v. Mofchaia 464. Nuxavellana, v. Corylus 220 Nux Caryopbyllata 495 Nux Indica, v. Coquo 208 Nux infana 495 Nux juglans ibidem Nux raedica 496 Nux metella , v. Stramonium 681 Nux methel,t/. Stramonium ibidem Nux methel Arabum , v. Datura 243 Nux mofchafa , v. Mofchata 464 • Nux myriftica ibidem Nux piftacia,v.Piftacia 556 Nux veficaria , v. Staphyloden dron 679 Nux unguentaria , v. Mofchata _ T . Nux vomica- 496 Nymphtea ibidem Nyrnphtea lutea minor, v. Nym- phoïdes 497 Nympha;aIndica,v.Colocafia 203 Nymphoïdes 497 O. nCHRA Ochrus . .498 ibidem Ocimaftrutn , v. Clinopodinm 198 Ocimaftrum verrucarium , v. Cir- ca;a 194 Ocimoides album, v.Lychnis 41 8 Ocimoides peregrin , v. Flos Conftantinopolltanus 287 Ocimum 498 Ocimuna Cereale, v. Fagopyrum ..... *17 Iim 3. Ocimum fylveftre, v. Clinopo* dium 1 98 Oftapodia, v. Polypus 567 Ocularia, v. Euphrafia 274 Oculi populi nigri, v. Populus 57° Oculus bovis , v. Leucanthe- mum 295 Oculus Cati 499 Oculus cancri , v, Cancer 137 Oenanthe, avis 500. Oenanthe , planta 499 Oenanthe, v, Filipendula 284 Oenanthe prima Matth. v. Bul- bocaftanum na Oenas 500 Oenomeli, v. Mei 446 Oefypus 500 Olampi 50I Olea ibidem Oleander, v Nerium 488 Oleafter, v. Olea 501 Oleum, v. Homo 340 Oleum balaninum , v. Ben 97 Oleum Cadinum vulgare 502 Oleum Cicinum, v. Ricinus 603, Oleum de Kerva , v. Ricinus ibidem Oleum ficus infernalis ibidem Oleum omphacinum , v. Ompha- cium sot Oleum pa lira; ibidem Oleum petrte , v. Petrolanim 541 Oleum Styraciinnn , v. Styrax 685. Oleum taxinum, v. Oleum Cadi- num 502, Oleum terra; ibidem Olibanum, v. Thus 713' Oliva , v. Olea 501 Olla, v. Coquo 208 Olor, v. Cygnns 2.37 Olyra, v. Secale 65 o Ombrias, v. Brontias 115 Omphacium 401 Omphacium, v. Agrefta ij Omphalocarpon , i>. Aparine 42 Omphalodes jDi' Omphax, v. Agrefta 15 Onager 503', Onagra ibidem- Onagra, v. Chamtenerion 180' Onifti, 11. Millepeda 457 Onitis major, v. Origanum 5tr Onobrychis 503' Onobrychis femine clypeato af- pero, t. Hedyfarum 323' Onochiles, v. Anchufa 35; Ono- BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Onocrotnlus 504 Onogyros Nicandri , Spina al- ba 674 Ononis 504 Onopordon Athjenei , v. Spina alba 674 Onopteris nigra , v.Filicula 286 Onyx 505 Onyx , v. Alabafirimi 1 6 Opalus 505 Ophidion 50 6 Ophiogloflutn ibidem Ophiofcorodon , «. Vitforialis 7 41 Ophites 506 Ophris 507 Ophris unifolia , v. Unifolium 75Ó Ophthalmica , . Euphrafia 174 Opium 507 Opobalfamum , ®. Balfatnum Judaïcum 89 Opopanax 508 Opulus ibidem Opuntia 509 Opuntia major fpinofa , v. Co- chinilla zoo Orbis, pifcis 509 Orca, pifcis 510 Orchis ibidem Orchis arbortiva fufca, v. Ni- dus 490 Orchis abortiva violacea , v. Li- modorum 40 6 Orchis mas, «. Satyrium 636 Oreofelinum 511 Origanutn ibidem Origanurn Creticuin latifolium tomentofum , v. Diftamnus Creticus 150 Origanurn minus , v. Clinopo- dium 198 örminum, v. Horminum 341 Orminum fativum , v. Sclarea 642 Ornithogalum 512 Ornithogalum purpureum , v, Chain£ebalanus 177 Ornithogalum miritimum , v. Scilla 640 Örnithoglofla , v. Fraxinus 292 Ornithopodium 512 Orobanche ibidem Orobanche affinis , v. Nidus avis 490 Orobanche vradice coralloide, v. Dentaria Orobanche 149 Orobanche radice de'ntati , v. Dentaria Orobanche ibidem Orobanche qua; hypociftis dici- tur, v. Hypociftis 348 Orobtïs 513 Orobus Brafilienfis flore luteo, v. Pajomirioba 521 Orobus Creticus, v. Ervutn27r Orobus vulgarisherbariorum ,v, Ervum ibidem Orraca , v. Coquo 208 Orthragorifcus , v. Mola 459 Orvala, v. Sclarea 642 Oryx 514 Öryza ibidem Os bo'vis , v. Bos 1 12 Os de Corde Cervi, v. Cervus 174. Os leonis , v. Antirrhinum 41 Ofmunda regalis 514 Óiïar, v. Apocynum 45 OftTea, v. Cornus 215 Os fepia;, v. Sepia 655 Oflifraga, vel Offifragus , avis Ofteites, v. Ofteocolla ibidem Ofteocolln , vel Oftiocolla ibidem Ofteolithus ,v. Ofteocolla ibidem Ofteritium montanum , v. Aftran- tia . 75 .Oftracion, v. Ilolofteon 338 Oftrackes 516 Oftrea ibidem Oftreum , v. Oftrea ibidem Oftruntium , v. lmperatoria 358 Oftrya ulmo fimilis , fruiftu in umbilicis foliaceis , v. Carpi- nus 153 Oftrys Theophr. v. Carpinus ibidem Ofyris, v. Linaria 407 Othonna major polyanthos , v. Tagetes 692 Otis , avis 5 1 7 Ovaria, v, Goftushortorum 221 O vis 517 Ovis fera ,i\Camelopardalis 132 Ovnmlupinum,x'.Lycoperdon4i9 Oxalis vulgaris , v. Acetofa 6 Oxalis Romana , v. Aceto hibidem Oxalis vervecina feu oviua , v. Acetofa 7 Oxya, v. Fagus 278 Oxyacantha , five Oxyacanthus 517 Oxyacantha, five Oxyacanthus , v. Berberis 9$ Oxyacantha , v. Pyracantha 584 Oxycedrus Lycia , v. Gedru* baccifera 164 Oxycoccum,five Oxycoccus5 1 8 Oxylapathum , Acetofa C Oxylapathum , v. Lapathum378 Oxymyrfine , v. Rufcus 610 Oxypetra 518 Oxypbx'nica, v. Tamarindi 695 Oxys, v. Oxytriphyllon 519 Qxytriphyllon ibidem P. pACAL 519 Pachée , v. Smaragdus 665 Pacoceroca 519 Pacoira, v. Mufa 472 Pa;onia 510 Pagriis 543 Pagurus 520 Pajomirioba ibidem Pala, v. Farra 279 Palea de Mecha, Schcenant- bum . 639 Palimpiffa 521 Paliurus 522 Paliurus iEgyptius , v. Jango- mas 354 Paliurus Africana 86 Palma. v. Dadlyli 242 Palma Chrifti , v. Ricinus 60a Palma humilis , v. Mufa 472 Paitna marina ,v. Manusmarina „ 436 Palmites 512 Palmulm, v. Da&yli 242 Palo de Calenturas , v. Kinaki- na 370 Paludapium, Apium 44 Palumbus , live Palumbes 521 Pampini, v. Vitis 750 Pauava, v. Lignum Molucenfe 3 99 Panax Chironium, v. Helianthe- mum 314 Panax Heracleum, v. Opopanax 508 Pancafeolus, v. Bulbocailanura |20 Pancopal, v. Copal 207 Pancratiuin 522 Pancratium, v. Scilla 640 Panicum 523 Panicuuiindicum, v. Melica447 Panis $23 Panisazymus, v. Panis 524 Panis Cucuti , v. Oxytriphyl- ltm 519 Panis BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Panis porcinus , v. Cyclamen 136 Panis porcinus , *v Chama’ba- lanus 177 Panis S. Joannis , z/.Siliqua 660 Panthera, v. Leopardus 391 Panthera minor,. Genetta302 Panthera, lapis. 524 Papa , v. Jaca 350 Papaver 524 Papaver corniculatum , v. Glau- cium 306 Papaver cornutum, v, Glaucium ibidem Papaver erraticum rubrum cam- peftre , v. Papaver 525 Papaver fluidum ibidem Papaver rhceas , w.Papaver ibidem Papaver fpinofum, v. Argemo- ne 59 Papaver fpumeum, v. Gratiola 3^ Papaya 515 Papilio 526 Papiliaris herba ,v. Lampfana377 Paplo 526 Papvracea ibidem Papyrus 527 Paralyfis vulgaris , v. Primula veris 574 Frdalis , v. Leopardus 392 Pardus ibidem Pareira brava 517 Parietaria 528 Paris herba, v. Herba paris 329 Parifataco, -v. Arbor triftis 57 Parix , v. Parus 529 Parnaflia 528 Paronychia ibidem Parthenium, v. Matricaria 442 Parthenium leptophyllon ,v. Co- tula fcetida 222 Parthenium nobile, v. Chamte- melum 180 Parula , v. Paras 529 Parus , avis ibidem Palier ibidem Palfer Canarius ibidem Palier 1 ae vis 530 Palier fquamofus ibidem PalTulte, v. Vitis 751 Paftinaca 530 Paftiuaca aquatica , v. Sium665 Paftinaca marina, pifcis 531 Paftinaca tenuifolia fylveftris , •v. Daucus vulgaris 244 Paftinaca Syriaca , Scecachul 639 Paftoris burfa , v. Burfa Pafto- ris 12 1 Pata Leonis , v. Leontopetalon 393 Patella, v. Lepas ibidem Patientia , v. Hippolapathum 333 Pater nolter fanifta: Helena:, v. Radix fanóta? Heleme 590 Patres, v. Vermicilli 738 Patta leonis officinis , v. Alchi- milla 19 Pavame, v. Saftafras 635 Pavate, frutex Indicus’ 531 Pavio , v. Papio 526 Pavo , avis 531 Pavo , pifcis 532 Pavunculus, v. Pavo* 531 Pavus , v. Pavo ibidem Payco 532 P eiften ibidem Peiften , v. Palier loevis 530 Peéten Veneris, v. ScandixÓ38 Pecus , v. Ovis 517 Pedicularia lutea, v, Chriftagal- li 224 Pedicularis 532 Pedicularis pratenfis, \v. Crifta galli 224 Pediculus 533 Pedra de puerco , v. Bezoar porei 102 Pedro de vaffar, v. Bezoar por- ei ibidem Pedunculus, v. Pediculus 533 Pegafrol , v. Guainumbi 315 Peganium, v. Ruta 612 Pelamis, v. Thunnus 712 Pelargus , v. Ciconia 190 Pelecinus 534 Pelecinus, v. Securidaca 651 Pelicanus, v. Onocrotalus 504 Penidia, v. Saccharum 615 Penna marina 534 Penoabfou, arbor Avneric. ibidem Pentaphylloïdes ibidem Pentaphylloïdes argenteum ala- tum , v. Potentilla 573 Pentaphyllum , v. Quinquefo- lium 589 Pentaphyllum, v. Pentaphylloï- des 534 Peplus 535 Peplus Parifienf. v. Fabago 276 Pepo 535 Pepo Virginianus , ■». Macoc- quuer 424 Pera paftoris , v. Burfa paftoris 12 1 Perca, pifcis 536 Percepier , five Perchepier An- glorum ibidem Perdicium , v. Parietaria 528 Perdix alba, v. Lagopus, avis , 375 Perdix marina , v. Solea 668 Perdix ruftica, v. Rufticulaóti Perdix 556 Perebecenue Oviedo , v. Nico- tiana 489 Perelle ’ 537 Perfoliata ibidem Perforata, v. Hypericura 347 Periclymenum 537 Periclymenum , v. Caprifolium 144 Periclymeuum reiftum , v. Xy- lofteon 766 Periclymenum rectum ; v. Gha- niiccerafiis 178 Periploca 538 Perifterona Crateva: , v. Chamte- pitys 1 8 1 Perla:, v. Margaritte 43 6 Perna , v. Pinna 55* Perfica 538 Perfica: affinis , ■». Gehuph 301 Perficaria 538 Perlicaria filiquofa, v. Noli me tangere 4 93 Perficum malura , v. Perfica 538 Perficus, v. Perfica ibidem Perfonata major, v. Bardana94 Perfonatia ibidem Pervinca 539 Pes anferinus , .v Chenopodium 183 Pes cati, v. Hifpidula 337 Pefce columbOjX’. Muftelus 47J Pefce porco , v. Centrine 167 Pes corvinus , v. Ranunculus 591 Pesleouis, v. Alchimilla 19 Pes lupi, v. Lycopodium 420 Pes urfinus , Lycopodium ibidem Petafites 540 1 Petracorius lapis, v. Lapis pe- tracorius 381 Petroleum 541 Petrofelinum ibidem Petrofelinum caninum ,v. Cicuta 191 Petrofelinum Macedonicum 541 Petum , v. Nicotiana 489 Peuce 553 Peucedanum 542 Peucedanum, v. Carvifolia 154; Phse* BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN: Pha?nicobalani , v. Daftyli 141 Ehagrus 543 Phalacrocarax , Coivusaqua- ticus 219 Phalangia 543 Phalangites ,v. Phalangium ibidem Phalangium ibidem Phalangium magno flore , v. Li- liaftrum 402 Phalaris 544 Pharagon, v. Ben 97 Pharmacitis, v. Ampelitis 30 Phnfelus , v. Phafeolus 544 Phafelus Peruanus , v. Faba pur- ga.rix • 276 Phafeola, Phafeolus 544 Phafeolus ibidem Phafeolus fativus , v. Faba 275 Phafeolus filiquis latis , hifpi- dis , & rugofis , v. Mucuna 467 Phafianus , avis 545 Phafunus aquatilis , v. Rhom- bus 60 r Pbafianus montanus , v.. Uro- gallus 757 Phafilus , v. Phafeolus 544 Phellandrium 545 Phellos, v. Suber 686 Phiburon, v. Carcharias 147 Philadelphus Athenan , v. Syrin- ga 691 Philanthorpon Plinii , v.Aparine 4L Philyca elatior C. B. v. Alater- nus 17 Phillyren 545 Philomela, v. Lufcinia 417 Philyra , v. Tilia 717 Phiftacia, v. Piftacia 556 Phlomis 546 Phlomitis, v. TEthiopis 13 Phlomos. v. Verbafcum 736 Phoca 546 Phocrena 547 Phocoena , 'v. Poreus marinus 57 f Phcenicites, V. Lapis Judaïcus 380 Phcenicopterus , avis 547 Phoenicurus ibidem Phoenix ibidtm Phcenix altera, ■». Feftuca 282 Pholas 547 Phuxynus levis , v. Varius 735 Phoxynus fquamofus 548 Phrocalida inLemuo, v. Den- teilaria 449 Phryganium, v. Ligniperda 397 Phthirion, v. Pedicularis 531 Phthora Valdenfium, v. Thora 712 Phu, v. Valeriana 733 Phycida , pifcis , v. Phycis 548 Phycis , pifcis ibidem Phyllitis., v. Lingua cervina 408 Phyllon 548 Phyfalus, v. Bufo t / 7 Phyteuma 548 Phytolacca 549 Pica ibidem Picaglandana 550 Pica Grreca ibidem Picea, v. Abies 1 Picus Martis 550 Piganum, v. Talidtrum 709 Piger Henricus, v. BonusHen- cus 110 Pila marina 550 Piloris ibidem Pilofella ibidem Pilofella raontana hifpida . v. Hifpidula 337 Pilulce Cupreili , Cuprelfus 23+ Pimpinella 551 Pimpinella faxifragra v. Tra- gofelinnm 72+ Pimpinella fpicata , Africana maxima, v. Meliamhus 4+7 Pinaftellum v. Peucedanum 542 Pinafter, Pinus 553 Pinea , v. Efula 272 Pinei , v. Pinus 552 Pinguicula .551 Pinipinichi .552 Pinna ibidem Pinoguacu, v. Papaya 515 Pinus " 552, Piper 553 Piber album 554 Piper CaJe.cuticum , ju Capfi- cum 145 Piperella , v. Haermia 310 Piper Indicum , Capficum 145 Piperi fimilis fruftus ftriatus * v. Haermia 320 Piperkis, v. Lepidium 393 Piper longum 555 Piper nigrum 554 Pifcatrix, v. Rana marina 592 Piifa, v. Pix 558 PiffaphaUum , v. Naphta 481 Piiïaphaltns • 556 PilTelaïon , v. Pix 558 Piftacia, feu Piftachia S5<5 Piftacia fylveftris . v. Staphy- lodendron <5-9 Piftolochia , v. Ariftolochia 63 Piitolochia, v. Viperina 740 Pifum Pifum Gra;cum fativum. v. La- thyrus 385 Pifum veficarium , v-Corindura 213 Pituitaria, v. Staphifagria 68 o Pityula , v. Efula 272 Pix J5 7 Pix Burgundiaj , v. Pix 558 Pix Gra’ca, v. Colophonia 204 Pix navalis , v. Pix 558 Pix ficca, Palimpifla 51c Placitis Piacodes, v. Placitis ibidem Planta marina reciformis 560 Planta leonis , v. Alchimilla 19 Planta faxea abrotanoïdes , v. Madrepora 4l4 Plamago Plantago aquatica ftellata , v. Damafonium l43 Plantago angiftifolia albida , v. Flolofteum 039 Plantago caulifera, v. Pfyllium Platanaria , v. Sparganium 671 Platanus -<50 Plateifa, v. Pafter Irevis 530 Platyphyllos , v. Quercus 588 rlicaria , v. Lucopopium 410 Plumbago Plumbago quorundam, v. Den- tellana l49 Plumbum Plumbum album ,-t'.Stamnum679 Plumbum uftum, v. Plumbutruói Pluvialis ibidem Plya,t/. Pafler la;vis 530 Pnigkis l6l P;cderos, v. Opalus 505 Pointiana ^5^ Polemonium ^5, Polium comatum , v. Polium montanum Polium montanum 563 Pollicipedes , v. Balani 87 Polyacantha , v. Calcatrepola 118 Polyacanthus ,g4 PolygaU -lhtdtm Polygala , v. Ornithopodium Polygala , v. Coronilla V16 rofygalon , v. Polygala 564 Poly- bladwyzer van de latynsche namen. Polygalon, v.Onobrychis 503 Polyglotta, avis . 565 Polygonatum ibidem Polygonum ibidem Polygonum bacciferum,», Ephe- dra 265 Polygonum minus, v. Hernia- ria 331 Polygonum minus candicans, v. Paronychia 528 Polygonum felinoïdes , *. Per- cepier. 536 Polypodium 5 66 Polypus ibidem Polytrichum 567 Polytrichum aureum , vel no* bile, Adianthum aureum 11 Pomaceum 5 67 Poma , v. Malus 419 Potnacitria, v. Citreum 196 Poma paradyfi , v. Mufa 196 Pomifera Indica maliformis , v. Guayava 317 Porno fnnilis Brafiliana , v. oe- nipa 301 Pompholyx 568 Pompilos, v. Nautilus 486 Pomum Adami 569 Pomum amoris majus , v. Ly- coperficon 420 Pomum A(Tyrium,r.Pomum Ada- mi 569 Pomum mirabile , v. Momor- dica 461 Pomum nerantium , v. Auran- tium 78 Pomum granatum ,v.Punica 583 Pomum fptnofum , v. Stratno- nium 682 Pomum fpinofum opuntiatum, v. Echinomelocaftos 257 Pomus, v. Malus 419 Populago 569 Populus ibidem Porca , v. Sus 688 Porcelliones , v. Millepedse457 Porcellus , v. Sus 688 Porcellus Indicus 571 Porcellus fylveftris , ®.Aper43 Poreus, v. Sus. 688 Poreus marinus 571 Poreus marinus,®. Delphinusz45 Poreus fpicatus, v. Hyftrix349 Porphyrion 571 Porphyrites ibidem Porrum ibidem Portulaca 572 Portulaca marina,®.Halimus 311 Porus reticulatusj v. Efchara • 271 Potamogeton 57a Potentilla 573 Poteinilla, v. Barba caprte 91 Poterium 574 Prtecocia, v. Armeniaca 65 Prtecoquum ibidem Pramnion , lapis , -v. Morion 463 Prafinus, v. Smaragdus 665 Prafius, lapis, v. Prafius 574 Prafius, lapis ibidem Praflium, v. Marrubium 439 Prailium nigrum foetidum , v. Ballote 88 Praffius, lapis , v. Prafius 574 Priapeia, v. Nicotiana 489 Primula pratenfis , v. Primula veris 574 Primula veris ibidem Probofcis elephanti , v. Ele- pbas 161 Piopolis 575 Prima Datnafcena , ®. Prunum _ . 575 Prima infana fpinofa, v. IMux in fa na 495 Prunella, v. Brunella 116 Prunella crerulen , v. Bugula 119 Prunella , frufUis , v. Prunus fylveftris 576 Prunum 57 y Prunus liiericonthica folio an- gufio fpinofo, v. Zaccon768 Prunus fativa, v. Prunum 575 Prunus febeften , v. Sebeften 649 Prunus fylveftris 576 Pfeudoacacia ibidem Pfendoamonum , v. Amomum 30 Pfeudoafphodelus Alpinus , ^v. Phalangium 544 Pfeudobefoar , ®. Hircus 336 Pfeudobunias , v. Barbarea 93 Pfeudocorallium 576 Pfeudocorallium verrucarium ibidem Pfendodi&amnum 577 Pfeudoeupatoriuua mas , v. Eu patorium 273 Pfeudolimodorum , v. Limodo- rum 406 Pfeudolinum, t>. Linaria 407 Pfeudolotus, v. Guaiacana 314 Pleudoiyfimachiumpurpureum , Salicaria 6u Pfeudomelilotus , v. Lotus 412 Kkkkk Pfeudonardus , v.Lavandula 38 6 Pfeudoorchis , v. Ophris 507 Pfeudopalus, v. Oculus cati49j> Pfeudofantalum Criticum , v. Abelicea 1 Pfeudofpanium Hifpanicum ,v. Spartium 672 Pfeudofycomorus , v. Azeda- rach 87 Pfiadium Diofcoridis ,v. Alchi- milla jp Pfmacus J77 Pforus, v. Lepras 394 Pfyllium 577 Ptarmica 578 Ptarmica Auftriaca, v. Xeran- themum 765 Pudendum marinum, v. Urcica marina -jen Puffinus 57p Pul, v. Arbor triftis 57 Pulegium 579 Pulegium montauum, v. Clino- podium 198 Pulex _ 580 Pulicaria, fi ve Pulicaris herba , v. Pfyllium 578 Pullus, v. Gallina 300 Pullus aquaticus, v. Fulica293 Pulmo marinus 580 Pulmonalis , Pulmonaria 581 Pulmonaria arborea, v. Licheii 39<5 Pulmonaria 580 Pulmonaria maculofa 581 Pulpa caflia; , ®. Cafila 157 Pulpa colocynthidos , v. Co- locynthis 204 PulfatilJa 581 Pulvis coriarius 582 Pumex ibidem Punica ibidem Puretta 583 Purpura 584 Pu tori us ibidem Pyra, v. Pyrus 587 Pyra cotonea, .v Cydonia237 Pyracantha 584 Pyraceum 585 Pyrafter, v. Pyrus 587 Pyrafter Idseus, vel petrteus , v. Diofpyros 251 Pyrethrum 585 Pyrhocorax, v.Graculus 310 Pyrimachus, v. Pyrites 585 Pyrites ibidem Pyrites, v. Vitriolum 752 Pyrola 586 Py- BLADWYZER VAN DE LAT YNSCHE NAMEN. Pyrolaalfinesfiore, Herba trien talis 3*9 Pyropus , v. Rubinus 608 Pyrrhula, avis 586 Pyrum, v. Pyrus 587 Pyrum Cydonium, v. Cydonia *J7 Pyrus 58 7 Pyrus cervinaltalis , v. Diolpy- ros 151 Pyffacia fylveftris , v. Staphy- lodendron 679 Pyxacaiuha , v. Lycium 419 QUABEB , v.. Cubebse 219 . Quadrifolium 587 Quamoclit 588 Quebuli, 1. Myrobalani 478 Quercula calamandrina , v. Chamaedrys 178 Querculus , ferpens , v. Dryinus 2-55 Quercus 588 Quercus foliis molli lanugine pubefcentibus , v. Robur6o3 Quercus marina, v. Fucus 193 Quercus marina Theophraft. v. Lithop’nyton 410 Querquedula 589 Quenquefolio fragifero affinis ,v. Penthaphylloïdes 533 Quinquefolium 589 Quinquefolium fragifcrum , v. Pentaphylloïdes 534 Quinque fragmenta pretiofa 589 Quinquina , v. Kinakina 370 Quis, v. Pyrites, 585 & v. Vi- trioluin 751 Quirapanga, avis 589 Quocolos 590 R. T) ADICLTLA magna nus rufticanus Radicula fativa, v.. Radicula fylveftris , brium Radix Brafilienfis , cuanha Radix Carlo Samfto Radix, cava minima chatelliua. . tt.Rapha- ' 59 J Raphanus 594 v. Sifym. 66y •». Ipeca- 360 590 , v. Mof- Radix Idaea, v. Laurus Alexan- drifla 389 Radix Idea, v. Uva urfi 761 Radix mechoacan ,v. Mecbocan 441 Radix Sanftce Helena; 590 Radix viperina ,r.Viperina 748 Radix urfina, v. Memn 455 Raguahil, v. Camelus 133 Raja, pi fcis 591 Raja clavata ibidem Rallus, avis ibidem Ra na ibidem Ranacalamita j v. Rana fylvef- tris 59a Rana marina ibidem Rana minima, v. Rana fylvef- tris ibidem Rana fylveftris- ibidem Ranunculus ibidem Ranunculus aquaticus umbili- cato folio, v. Hydrocotyle 345 Ranunculus cyclaminis folio, Afpliodeli radici , v. Thora 712 Ranunculus fceniculaceis foliis , v. Helleborus niger Hippo- cratis 327 Ranunculus bortenfis 592 Ranunculus latifolius , v. Che Iidonia 182 Ranunculus montanus 593 Ranunculus nemorofus 592 Ranunculus nemorofus, chatellina 465 Ranunculus paluftris 593 Ranunculus paluftris folio fa* gittato, v. Sagitta 6'y Ranunculus pratenfis 593 Ranunculus (axatiiis ibidem Ranuculus fylvaticus 592. Ranunculus fylveftris ibidem Ranunculus tuberofos ibidem Ranunculus vindis , v. Rana fylveftris 591 Rapa 593 Raphanis magna, v. Raphanus rufticanus 595 Raphaniftrum 594 Raphanus ibidem Raphanus aquaticus , v. Sifym- brium 664 Raphanus marinus , v.. Cakile 126 Raphanus rufticanus. 595 Raphanus fylveftris- ,, v. Ra- phaniftrum 594 Rdphanus fylveftris,, v.. Sifym- brium. 664 Raphanus fylveftris officinarurt', v. Lepidium 393 Rapiftrum 595 Rapiftrum , v. Raphaniftrum 594 Rapurn , v. Rapa • 593 Rapum Americanum , v. Heticlx _ 33* Rapum geniftte, v. Orobanche ■ ; 5 1 S Rapum rubrum , v. Bèta 99 Rapunculutn vulgare , v. Ra. cunculus efculentus 596 Rapunculus ibidem Rapunculus efculentus 596 Rapuntium majus , v. Rapun- culus 595 Rapuntium parvum, v. Rapun* culus efculentes 596 Ratus, v. Mus 470 Ravendfara, v. Cortex caryo- phyllatus 218 Ravendfara, v. Nux caryophyl. lata 49j Realgal 596 Realgal , v. Arfenicum 66 Recrementum ferri , v. Ferrutn 281 Reduvius 597 Reginaprati, v. Ulmaria 754 Reifgal, v. Realgal 596 Remora aratri , v. Ononis 505 Requiem , v. Carcharias 147 Refeda 597 Refeda linarite folio , v. Sefa- moïdes * 658 Refeda minor, v. Phyteuma 548 Refina 597 Refina elemi, v. Elemi 261 Refina frida , aut. tofta, ». Co- lophonia 204 Refina larigna , v. Larix 384 Refina pini , v. Pix 558 Refta bovis , v. Ononis 504 Retö thunnianum, v. Thunnus 71X Retepora , v. Efchara 271 Reticulum marinum 597 Rex metallorom, v. Aurum Sr Rha,v- Rhaponticum. 600 Rha verum Diofcoridis , .Rha. barbarum 598 Rhabarbarum ibidem Rhabarbarum album Indicum;, •v. Mechocan 442 Rhabarbarum Monachorum, v. Hippolapathum 333 Rhagadiolus 599 Rhagadiolus, v. Hedypnois 323 Rha- BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Rhamnus catbarticus 599 Rhamnus folio fubrotundo, v. Paliurus 522 Rhamnus tertius Diofcor. v. Py- racaiuha 584 Rhapeion , v. Leoncopetalon 393 Rhapontica, v. Centaurium ma jus i 66 Rhaponticum 600 Rhaponticum Pharmaceuticum, v. Centaurium majus 166 RhaponticumThracicuuijt'.Rha barbarum 598 Rhafuc Maurorum 600 Rlieim ~ 598 Rhinoceros 600 Rhoar , v. Narwal 485 Rhodia radix 60 1 Rhododaphne, ». Nerium 488 Rhododendrum ibidem Rhoe 6di Rhombus, pifcis ibidem Rhus ibidem Ribes 60 1 Ribes nigrum, v. Amonium 30 Ribefium , v. Ribes 602. Ricinus ibidem Ricinus Americanus minor , v. Eraway 268 Ricinus , animal 603 Rifalgaltum , v. Realgal 596 Ritro , v. Echinopus 258 Robur 603 Rogga , v. Secale 650 Ronas 604 Rorella , v Ros Solis 607 Rorida , v. Ros Solis ibidem Ros 604 Rofa ibidem Rofacanis, v. Cynorrhodosi39 Rofa de Hiericho 6 05 Rofa Hierichontea ibidem Rofa Hierichontis , v. Corona Solis 216 Rofa Maria; Monachis , v. Rofa Hierichontea 605 Rofa marina inter mufcos na- fcens, v. Efchara 272 Rofa Marina fativa, ■». Lychnis 418 Rofa fylveftris , v. Cynorrhodos 239 Rofte albte, v. Rofa 605 Rofte Damafcente 604 Rofte incarnatte 604 Rofa; mofchatje ibidem Rofe pallidï ibidem Rofa; provincialis 6 05 Rofa; rubrte ibidem Rofmarinum coronarium , v. Rofmarinus 606 Rofmarinus ibidem Ros Solis ibidem Roflrum porcinum, v.Densleo- nis 247 Rubecula , v. Phcenicurus 547 Rubellio , v. Erythrinus 272 Rubeola 607 Rubeola montana odora,v.Afpe- rula 72 Rubeta , v. Bufo 1 1 7 Rubeta , v. Rana fylveftris 592 Rubia 608 Rubia angulofa afpera , v. Gal- Hum 301 Rubia linifolia afpera, v. Jun- caria 364 Rubia fynanchica , v. Rubeola 607 Rubicilla, v. Pyrrhula 586 Rubinus 608 Rubrica 609 Rubus ibidem Kubus hircinus , ■». Chamaibatus *77 Rubus Tdteus ibidem Rubus Idteus fpinofus, v. Fram- bcefia 290 Rucula marinaminor, v. Sinapi 663 Rumicis fpecies foliis rubenti- bus.-v.Lapathura fanguinum378 Rumex acecofus , v. Acetofa 6 Rumigi Maurorum 600 Rupertiana , v. Geranium 304 Rupicapra 609 Rupicola, v. Oenas 500 Rulcum , v. Rufcus 610 Rufcus ibidem Rufcus,i/.LaurusAlexandrina389 Rufma 611 Rufticula ibidem Ruflicula minor ibidem Rufticula marina ibidem Ruta ibidem Ru ra capraria, v. Galega 298 Rura muraria 612 Ruta pratenfis, v.Thali.Ebulus257 Samia, v. Terra Samia 706 Samius after ibidem Samius lapis , v. Alana 17 Samolus 617 Sampfucbus, five Sampfuchum, v. Majorana 417 Sampfuchus , v. Marum 440 Sanamunda , v. Caryophyllata i 54 Sana Sanéba Indorum , v. Nico- tiana 489 Sandal , v. Santahitn . 619 Sandaracba Arabum , v. Junipe- rus, 366. & Vernix 739 Sandaracha Grrecorum, r.Real gal 596 Sandaftros , lapis 627 Sandilz Anglofum 628 jandix , v. Minium 459 Sangu, v. Ettalche 273 Sanguinalis lapis, v. Lapis fan- guinalis 381 Sanguinalis mafcula , v. Poly- gonutn 5Ö5 Saoguinaria centuranodia , v. Polygonum ibidem Sanguis draconis 628 Sanguis draconis , herba , v. Lapatbum fanguineum 378 Sanguis hirci prajparat. v. Hir- cus 336 Sanguis humanus 629 Sanguiibrba,i>.PimpinelIa 551 Sanguifuga, v. Hirudo 336 Sanicula 629 Sanicuia Alpina , v. Cortufa 218 Sanicula Alpina foliis borraginis villofa, v. Auricula urfi 80 Sanicula Eboracenfis , v. Pin- guicula 55 1 Sanicula foemina adulterina , v. Albrantia 75 Sanicula guttata , v. Geum 305 Sanicula montana , v. Pingui- cula ibidem Santalum 629 Santolina 630 Saphera ibidem Saphirus , five Sapphirus 631 Sapo ibidem Saponaria 632 Sarcenagenfis lapis , v. Lapis farcenagenfis 382 Sarcocolla 633 Sarcophago Cretenfibus , v. Dentellaria 249 Sarcopbagus , v. Afius lapis 70 Sarda , pifcis 633 Sarda , lapis, v. Cornalina 214 Sardachates lapis , v. Acbates 8 Sardina , v. Sarda 633 Sardius, lapis, v. Cornalina2i 4 Sardonia , v. Ranunculus 503 Sardonyx , five Sardonychus 63 } Sargazo ibidem Sargus 634 Sarfaparilla ibidem Safiaf Syrorum , v. Calaf 127 SaiTafras 635 Saflifrica Italorum, v. Tragopo- gon 723 Satureia 635 SntureiaCretica,v.Tbymbra7i4 Saturnus , v. Plumbum 561 Satyrium 636 Satxrium abortivum , v. Nidus avis 490 Satyrium quorumdam, v. Dens canis 24 6 Saurus, five Sanra 636 Saxifraga ibidem Sayifraga , v. Tragofelinum 724 Saxifraga altera , v. Rubeola 607 Saxifraga aurea, v. Cbryfofple- nium 188 Saxifraga rubra , v. Alkekengi 20 Saxifraga Venetorum , v. Oreo- felinum 5 t 1 Scabiofa 637 Sabiofa folio integro , v. SuccN fa 685 Scambia, v. Girafol 30$ Scammonea, 2'.Scammonium637 Scammonea parva , v. Gonvcl- vulus 207 Scammoneum, v, Scammonium o • 67,1 Scammoma , v. Scammonium ibidem Scammonium ibidem Scammonium Americannm , v. Mechoacan 442 Scandix 638 Scarabelaphus , ». Cervus vo- laas 174 Scarabtcus bicornis , feu cornu- tus , v. Cervus volans ibidem Scaraba;us ftercorum 638 Scarabteus firidulus 639 Scariola , v. Endivia 264 Scarlatum , v. Chermes 183 Scarus 639 Scecacbul ibidem Sceptrum Pardagogorum , v.Fe- rula 282. Scbifhrs lapis.v Lapis fchiftus 382 Schoenanthum, feu Schoenantbos „ . ^3 9 Scitena 640 Scilla ibidem Scincus 641 Scirpus ibidem Scilmus, v. Martes 439 Sciurus 641 Sclarea ibidem Scolopax, v. Rufticula 610 Scolopendria, v. Ceterach 174 Scolopendria vulgaris , v. Lin- gua cervina 408 Scolopendria leguminofa , v. Pelecinus $34 Scolopendrium,». Ceterach. 174 Scolopendrium , v. Lingua cer- vina 408 Scolymus 643 Scolymus , v. Cinara 192 Scombrus,feuScomber,pifcis643 Scopa Regia , v. Barbarea 93 Scoria fcrri , v. Ferrum 281 Scordiurn 644 Scordotis, v. Scorodonia ibidem Scordotis fecunda Plinii, v. Calfida jj7 Scorodonia 644 Scorodoprafum 645 Scorodothlafpi ibidem Scorpio ibidem Sc er- BLAD WYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Scorpio , pifcis , v. Scorpius maritimus 647 Scorpioïdes, ». Einerus Scorpioïdes buplcvri folio 646 Scorpis, v. Scorpcena 647 Scorpius 645 Scorpius, v. Erinacea 269 Scorpius, frutex 646 Scorpius maritimus 647 Scorpcena ibidem Scorzonera ibidem Scotanum , Cotinus au Scrofa, v. Sus 688 Scrofa fylvellris, v. Aper 43 Scrollus 648 Scrophularia ibidem Scrophularia media, vel tertia Brunf. v. Anacampferos 31 Scrophularia minor , v. Chelido- nia 1 82 Scuriolus, v. Sciurus 642 Scutellaria , v. Caflida 157 Scysban, i>. Sesban 658 Scytbica radix, v.Glycyrrhifa309 Seban ,r.Sesban 658 Sebelten 649 Sebellena ibidem Secacul Arabum , v. Scecachul 639 Secale .6-19 Secla , v. Secale ibidem Secundina; , feu Secundi mu- lieris 650 Securidaca . 651 Securidaca filiquis planis utrin- que dentaiis , v. Pelecinus 534 Sedum aquaiile, v. Aizoon 16 Sedmn foliis fubrocuiidis crena- tis , v. Saxifraga 636 Sedum majus 65 1 Sedum minus ibidem Sedum minus luteum folio acu- to, ■<’. Sedum minus ibidem Sedum minus officinarum , v. Vermicularis 739 Sedum parvum acre, *. Illece- bra 358 Selago Plinii,'V.Camphoratai35 Selenices , lapis 651 Selinum, v. Petrofelinum 541 Selinufia , v. Terra felinufia7o6 Semen ammeos , v. Ammi 19 Semen badian, v. Anifum Chi- li ae 40 Semen Cinte, v. Semen contra vermes 65a Semen contra, v. Semen contra vermes ibidem Semen contra vermes ibidem Semen mofchi ibidem Semen fanélum, v. Semen con- tra vermes ibidem Semen Sainonicum ibidem Semen Zedoarice ibidem Semenzina ibidem Sempervivum majus, v. Sedum 651 Sempervivum minus ibidem Sempervivum minus album, v. Vermicularis 738 Sempervivum minus vermicula- tum acre, v. lllecebra 358 Sempfem , v. Scfamum 658 Senagruel , v. Viperina 748 Senecio 6j 3 Senecio major, v. Jacobtea 352 Senecium , v. Senecio 6j 3 Senefta anguium ibidem Seneftus anguium ibidem Senembi 654 Senna, vel Sena ibidem Senna Orientalis fruticofa , v. Pajomirioba 511 Senna fylvellris , v.Coluteaaoy S epedon , v. Seps 655 Sepia ibidem Seps , ferpens 65 5 Septinervia, v. Plantago 5<9 Sermontnnum, v. Ligudicum 401 Serapinum, v. Sagapenum 616 Serichatum , v. Thus 713 Sericum ertidum , v.Bombyxi09 Serinus, avis 656 Serio'a, r. Endivia 265 Seriphium abfinthium 656 Seriphium Germanicum , v. So- phia 669 Seris, v. Endivia 2.6 \ Seris domeftica , v. Ladtuca 374 Seris fylvellris picris , v. Ci- chorium 1 89 Serpens 656 Serpens volans , v. Acontia 9 Serpentaria, v. Biflorta 104 Serpentaria , v. Dracunculus 254 Serpentaria , v. Viperina 748 Serpula, v. Serpens 656 Serpyllum 657 Serpyllum acinarium , v. Oxy- coccuvn 518 Serpyllum hortenfe, v.Thymus 716 Serrettula 6 57 Serrata, v. Serratula ibidem Sefama, v. Sefamum 658 Sefamoïdes ibidem JvkkkJi i Sefamoïdes parvum , ». Cat«- nance ióz Sefamum 6j8 Sesban ibidem Sefeli Aithiopicum Matth. v. Libanotis 396 Sefeli Creticum minus , v.Tor- dylium 720 Sefeli Maflilienfe 659 Sefeli Maffilioticum, v. Ligulli- cum 401 Sefeli officinarum , v. Ligulli- cum ibidem Sefeli paluüre ladtefcens , v. ThyH'elinum 716' Seta, v. Sus 689 Sevum arietinum, v. Aries 6t Sevumbovis, v. Bos 112 Sevum hirci, ». Hircus 33Ó Seysban, v. Sesban 658 Sferro cavallo , v. Ferrum equi- num 282 Siciliana, v. Androfaemum 36 Sideritis 659 Sideritis alfines Triflaginis folio, v Mnrrubialïrum 439 Sidiiim , v. Punica 683 Sigillum Beatte Maria: officina- rura, v. Tamnus 697 Sigillum Salomonis, v. Polygo- natum 66 s Siler montannm , v. Liguflicuin 401 Silex 660 Siligo, v. Secale 650 Siliqua 660 Sliqua iEgyptia , v. Caffia 156 Siliqua Arabica, v.Tamarindi'695 Siliquallrum 660 Siliquadrum , ‘v.Capficum 145 Siliqua fylvellris rotundifolia66o Silphium , v. Laferpitium 384 Silurus , v. Glanis 306 Silurus, "j . Sturio 684 Silybum^.CarduusMarianusisi Silybum , v. Macub 319 Simbor mangiauam 661 Sim ia ibidem Simia marina 66z Simia marina, v. Vulpecula ma- nna 762 Simius , v. Simia 66 r Sinanchica: fpecies, Juncaria c. . 364 Sinapt 66z Sinapi , v. Eryfiraum 271 Sinapi agrelle, v. Barbarea 93 Sinapi echipatum,v.Erucago27o Sint- BLADWYZER VAN DE LAT Y NSCHE NAMEN. Sinapiflhus, v. Sinapi 663 Singadi, v. Arbor triftis 57 Sinicura ficftile , v. Buccinutni 17 Sion, v. Beccabunga 95 Sion Crateva; , 21. Naflurtium aquaticutn 4S6 Siphoninm, v. Fefluca 281 Sifarum 663 Sifarum Syriacum , v. Sceca- chul 639 Sifer , v. Sifarum 66 3 Sifon, v. Cicuta 190 Sifymbrium 664 Sifymbrium aqunticum, v. Na- fturtium aquaticum 486 Sifymbrium cardamine ibidem Sifymbrium eruca; folio glabro, flore luteo , v. Barbarea 93 Sifymbrium, v. Sophia 669 Sifyrinchium 664 Sium ibidem Sium , v. Beccabunga 95 Smaragdus 66 5 Smarides , v. Smaris 666 Smaris pifcis 665 Smeften 666 Smeftin, v. Terra faponaria 706 Smeélis 666 Sinilax arbor, v. Taxus 702. Smilax afpera 666 Smilax afpera Peruana , v. Sar- faparilla 634 Smilax lasvis,®.Convolvulus 207 Smilax filiqua furfum rigente , v. Phafeolus 544 Smilax unifolia humillima , v. Unifolium 756 Smyris , lapis 666 Smyruium 667 Smyrnium liortenfe, v. . Impera toria 358 Soda, v. Kali 367 Sol, v. Aurum 81 Sol Indianus, v. CoronaSolis2i6 Solanifolia , v. Circtea 194 Solnnum 667 Solanum foetidum,®. Datura 243 Solanum fruticofum bacciferum 684 Solanum furiofum , v. Bellado- na 96 Solanum lethale , *. Belladona ibidem Solanum manicum , v. Datura 243 Solanum majus , v. Belladona 96 Solanum pomiferum fruftu ro- tundo , v. Lycoperficum 410 Solanum pomiferum , v. Me- longena 450 Solanum pomiferum folio 'rotun- do tenui , v. Cachos 115 Solanum porno fpinofo rotunuo, v. Stramonium 682 Solanum quadrifolium baccife- rum, v. Herba paris 319 Solanum racemofum Indicum , v. Phytolacea 449 Solanum fcandens , v. Dulcn- mara 256 Solanum fomniferum, v. Bella- dona 96 Solanum fomniferum, v. Datura Hl Solanum veficarium , v. Alke- kengi 20 Solaria , v. Ros Solis 607 Solatrium, v. Solanum * 66 7 Soldanella 668 Soldido „ pifcis , v. Tamoata 698 Solea, pifcis 668 Soleaequina, v. Ferrum equi- num 28a Solen 668 Soletard , v. Terra faponaria 706 Solidago, v. Bellis 97 Solidago Sarracenica, v. Virga aurea 749 Solis flos Peruvianus, v. Coro- na Solis 216 Solis Gemma , v. Girafol 305 Solis oculus , v. Oculis cau'499 Solfequiura , v. Cichorium 189 Solfirora, v. Ros Solis 607 Soncho affinis , v. Lampfana377 Souchus 669 Sophera , v. Pajomirioba 521 Sophia 669 Sophia Chirurgorutn ibidem Sorbus 670 Sorbum , . Sorbus ibidem Sorex ibidem Sorghi album,®. Melica 448 Sorgo fimile granum , v. Meli- ca ibidem Sorgum, five SdTghum, v. Me- lica 447 Sory 670 Spadam 671 Spalt , lapis ibidem Sparganium ibidem Sparganium , K.Rutomus 12-2 Spartium 672. Sparcium nphyllon fruticofum, v. Eriuacea 268 Spartium Hifpanicum , Gen». fta 303 Spatha, v. Gladiolus 305 Spatula foetida, v. Xyris 767 Spelta , v. Zea 768 Spergula 672 Sperma ceti 673 Sperma ranarum ,v . Rana 591 Sperniola , v. Rana ibidem Sphacelus , v. Stachys 678 Sphacelus , v. Scorodonia 644 Sphacelus Theophrafti , v. Sal- via 61 5 Spha;ra marina, v. Pila marina 55<5 Sphterocephalus , v. Echinopus 258 Spherdocles, v. Tethya 708 Spondylis 673 Sphondyiium ibidem Sphondyltum majus, v. Opopa- nax 508 Sphondylus lapis, v. Mugil463 Spica, v. Lavandula liiajor 386 Spica Celtica, v. Nardus Cel- tica 484 Spica hortulana , ®. Stcechas 682 Spica Indica, v. Nardus Indica ’ 484 Spica nardi, v. Nardus Indica ibidem Spina ncida, v. Berberis 98 Spina acuta , v. Oxyacantha5i7 Spina acuta, v. Pyracantha 584 Spina alba 674 Spina alba, v. Carduus Maria- nus * 1 5 x Spina alba, v. Scolymus 643 Spina alba putata, v. Echinopus *58 Spina Arabica , v. Carlina 151 Spina bourgi Monfpelienfium , v. Alaternus 17 Spina cervina, v. Rhamnus599 Spina cicrina , vel lutea , v. Spina fbl flitiaiis 67# Spina hirci , v. Tragacanthurii 712 Spina hirci minor, v. Poterium 574 Spina infeftoria , v. Rhamnus 599 Spina lutea, ®. Ononis 505 Spina peregrina, v. Echinopus 258 Spina purgatrix, v. Hippophaes : 335 Spina folflitiaiis 677 Spina BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN, Spinaceiuo olus , r. Spinacia ibidem Spinacbia, vel Spinacia ibidem Spinachium , v. Spinacia ibidem Spinatella, v. Calcatrepola 128 Spinus albus , v. Oxyacamha 5 '7 Spinus , avis 675 Spinus Ligurinus , v. Serinus 656 Spinus, v. Prunus fylveftris 57 6 Spinzago d’aqua, v.Avoieta 78 Spirtea 675 Spirea Theoprafti y v. Vibur- num 741 Spociiura 676 Spodiurn Arabum ibidem Spodium aut Tabaxir Perfiano- rum , v. Bambou 91 Spodium Graecorum, 676. &v.Tu' thia 73' Spongia 676- Sdongia Bedeguar, v. Cynor rhodos 239 Spo ngia pyrotechnica , v.Spon gia ' 677 Spongiola nonnullis , v.Boletus efculentus 107 Spongites , v. Lapis fpongia; 383 Squatina 677 Squatina Raia 678 Squilla v ibidem Squilla, v. Scilla 640 Stacliys 678 Stacbys , v. Lavandtria minor 386 Stafte, feu Staélen 679 Stamnum ibidem Staphylinus fativus , •». Carotta Ï52 Staphylinus fylvellris , v. Dau v cus vulgaris 244 Staphylodendrou 679 Staphifagria 680 Statice ibidem Stelecbites , lapis 681 Stelechites, lapis, Ofleocol- la 515 Stel la herba , v. Alchimilla 19 Stella marina 681 Stel 1 a terra;, r.Talcum 693 Stellaria Mauhiol. v. Alchimil- la 19 Stellio 681 gtenomarga, v. Marga 436 Stercus bovis , Bos 112 Stercus diaboli , v. Alfa fcetida 73 Stercus diaboTi, v. Naphta 482 Sycamine Theophr. v. Syco* Stercus humanum, v. Homo mortis 689 340 Sycomorus ibidem Sticbas , v. Stcechas 682 Symphonia 689 Stibium , v. Antimonium 4i Symphytum maculofum , v. Pul- Stcechas 682 monaria 581 Stcechas Arabica ibidem Stccchas citrina, v. Elichryfum 262 Stora, v. Sturio Storax, v. Styrax 684 685 Stramen camelorum , v* Schce- nantbum 639 Stramonia major, v. Datura 243 Stramonium, live Stramonia 681 Stramonium fru&u fpinofo , v. Datura 243 Strangulatorium , v. Colchicum 20ï Stratiotes, v. Aizoon 16 Stratiotes major, v. Millefo- luun 456 Strix 683 Strobili 1- & 552 Strumaria, v. Xanthium 764 Strumea , v. Ranunculus 593 Strutbia, ». Cydonia 237 Strutbio 683 Strvubiocamelus , Strutbio ibidem Struthion , v. Imperatoria ;j8 Strycbnodendros 684 Strychnos , r.Solanum 667 Stuc , v. Marmor 4;9 Stupefcor, v. Torpedo1 7 2. 2, Sturio 684 Sturnus ibidem Styrax, arbor 685 Styrax , gummi ibidem Styrax calamita ibidem Styrax liquidus- ibidem Styrax ruber ibidem Subbuteo, avis 686 Sub er ibidem Suberifera latifolia ilex , v. Su ber ibidem Succharum, v. Saccharurn 6r4 Succifa 686 Succolata, v. Chocolatum 185 Sulphur 687 Sulphur vivum , v. Sulpbur ibidem Sumach, vel Sumac, v. Rhus 601 Superba , v. Diofanthos 251 Sura, v. Coquo 208 Sus 688 Sus fera, v. Aper 43 Sus majis,v,Porcusmarinuss7i Symphytum majus 690 Symphytum medium, v. Bugula „ ^9 Symphytum minus borraginis facie, v. Omphalodes 502 Symphytum petraum, •*. Bru- nella 116 Synodon , pifcis 690 Synodontides, v. Synodon ibidem Syringa 691 Syringa ca;rulea, v. Lilac 401 T. 'T'ABACUM , feu Tabaco, v. Nicotiana 489 Tabanides, v. Tabanus 691 Tabanus ibidem Tabaxir, v. Saccharurn 614. Tabaxir, five Mambu , arbor, v. Bambou 91 Tabe, v. Tabanus 691 Taca, v. Ricinus 603 Tacamaca, vel Tacamahaca gum* mi 691 Ta;da , v. Pix 55^ Tarnia 692 Tagendor, v. Boicininga 106 Tagetes 692 Tagliarini, v. Vermicelli 7 38 Tal, ■ v. Papyracea 526 Talcum 693 Talpa 694 Tamalapatra,feuTamalapatirum j v. Malabathrum 427 Tamandua 694 Tamaraka, v. Cohyne 202 Tamarindi 69 y Tamarindus ibidem Tamarifcus, feu Tamarix 696 Tambul, v. Betre 100 Tam n us 697 Tamoata , pifcis 698 Tanacetum ibidem Tanacetum foiiis crifpis ibidem Tanacetum bortenfe foiiis & odore mentha;,i'.Coflus horto- rnm 221 Tanacetum , five Flos Africa- canus , v. Tagetes 692 Tapecon Maflilienfe, v. Urano- fcopus 75.6 BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Tapia 698 Tapirouiïu , v. Danta 243 Tapfus barbatus.v Verbafcum73<5 Tarantula 699 Taraxacum , v. Dens leonis 247 Tarce , v. Cryftallus 228 Tarchon Avicenna; , v. Dracun- culus efculentus 254 Tarda , v. Otis 517 Tarkaia, zi. Turchefia 729 Tartarum 700 Tatau, v. Armadillo 64 Tati , avis 701 Tatou, v. Armadillo 64 Tatula, v. Dauira 243 Tatura, v. Datura ibidem Tatus , v. Armadillo 64 Taura, v. Lunaria botrytis 414 Tauriis 701 Taurus volans ibidem Taxus, arbor 702 Taxus , v. Melis 448 Tcha, v. Chaa 17$ Tcha , z. Thé 710 Tecolithus , v. Lapis Judaïcus 380 Tecomahaca , v. Tacamahaca 691 Tegula 702 Telephium ibidem Telephium Diofcor. v. Fabago 176 Telephium vulgare , v. Ann- campferos 32 Tellinse 701 Tembul, v. Betre 100 Tencha , v. Tinca 718 Terebmthina 702 Terebinthus 703 Terebinthus Indica Theophraft. v. Piftacia 556 Teredo 704 Terfez Africanoruin ibidem Terniabin , v. Thereniabin 71 1 Terra Chia 704 Terra; glandes , v. Chama;bala- nus 177 Terra Japonica, v. Catechui63 Terra Lemnia 706 Terra Melitea , v. Melitenfis „ 7° 4 Terra merita 705 Terra patn* ibidem Terra Perfica ibidem Terra Samia 706 Terra fanfti pauli 704 Terra faponaria 706 Terra faponaria , v. SmcftisG66 Terra felinufia Terra figillata 706 ibidem Terra fynopica, v. Rubrica 609 Terra viridis 707 Tertianaria ibidem Tefticulus canis , v. Satyrium 636 Tefticulus morionis, v. Orchis Tefliculus Sacerdotis, 510 v. Che- lidouia 182 Tefludo 7°7 Tethtea , v. Tethyia 708 Tethyia , pifcis ibidem Tetragonia Theophr. v. Evony- mus 273 Tetrahit, v. Sideritis é’59 Tetralix, v. Echinopus 258 Tetrao, v. Urogallus , , avis 's7 Tetrax, v. Grigallus, avis 3(2 Tetypoteiba 708 Teucrium ibidem Teutlacocauhqui , v. Boicinin- ga 107 ThalitSrum 709 Thapfia ibidem Thapfus barbatus , v. Verbafcum 736 Thé Theca fabarum, v. Faba Thereniabin Thetlatian , v. Guao x Thilypteris, v. Filix Thimiama , Thus Thinca Radoi , v. Caryophyl- lus Regius J5Ö Thinnus, v. Tinus Thlafpi 7 <0 X7S 7 1 1 3i7 285 7 '3 719 711 Thlafpi allium redolens , v. Sco- rodothlafpi 645 Thlafpi bifulcatum afperum ,v. Thlafpidura 711 Thlafpi clypeatumferpylli folio, v. jonthlafpi 359 Thlafpi clypeatum, v. Thlafpi- dium 71 1 Thlafpi montanum luteum , v. AlyflTon 2 6 Thlafpi minus clypeatum , v. Jonthlafpi 359 Thlafpi faxatile incanum luteum ferpylli folio , v. Jonthlafpi ibidem Thlafpidium 71 1 Thora 712 Thuja Maftilienfium , v Cedrus baccifera ify Thunnia, v. Thunnus 713 Thunnus , p i i’c Ls au Thus 7,3 Thus Judsrutn ibidem Thus judaiorum , Styrax 68s Thus mafculum 7 j, Thuya ibidem Thya ibidem Thyites 714 Thymallus ibidem Thymbra ibidem Thymbra Hifpanica majoran* folio , v. Marum 440 Thymelsa 7,5 Thymelsea , v. Chamailea 178 Thymelsea lauri folio, v. Laureo- •a 387 Thymum Creticum, v. Thynuis 715 Th y mus ibidem Thynnus, v. Thunnus 712 Thyfleünum 7lg Tibcadi , v. Tufcari 4.72, Tiburo, pifcis 7.7 Tigrinus pulex, v, Tigris ibidem Tigris ibidem Ti ha ibidem Tinca , pifcis 7 18 Tinca marina, v. Merula 455 Tinftorius flos, v. Aller 74 Tinétorius flos, v. Chryfanthe- mum l88 Tinea, v. Teredo 704 Tinus ?i8 Tipha Cerealis, Secale 650 Tipula 719 Tithymalus ibidem Tithymalus annuus folio roiun- diore acuminato , v. Peplus Tithymalus Charncias 7^9 Tithymalus Characias radicepy- riformi , v. Apios 43 Tithymalus exiguus gla-ber num- uiularia; folio , v. Chain*1 yce j 81 Tithymalus foliispini, v.EfuIa %7Z Tithymalus latifolius, v. Lat- hyrus 385 Tithymalus tuberofus, v. Apios 43 Tleon , ferpens -jlo Tlizochilt , v. Vanilla 734 Tomentuiii, v. Filago 184 Tojnineio, avis -20 Topazius ibidem Topiaria, v. Afperugo 72 Tori BLADWYZER VAN DE LATYNSCHE NAMEN. Tora venenata , Thora ?n Tordylium 720 Tordylium, v. Meum 455. Tormentilla 72 * Tornabona, v. Nicotiana 489 Tornefol 721 Torpedo 721 Torpigo, v. Torpedo ibidem Torquilla, v. Jynx 3 66 Tota bona, v. Bonus Henricus 110 Totanus 721 Tota fana , vi Androfemum 37 Trachelium, ^.Campanula 134 Tragacantha, gummi, v. Tra- gacanthum 722 Tragacantha altera , v. Poterium , 5^4 Tragacantha granatenfis , ». Po- terium ibidem Tragacanthum 712 Tragea granorum aétes, v. Sam- bucus 627 Tragopogon 723 iTragopogon Hifpanic. v. Scor- zonera 647 Tragopyron, v. Fagopyrum 277 Tragoriganum , v. Marum 440 Tragos, v. Ephedra 265 Tragofeliiuun 723 Tragotrophon , v. Fagopyrum 27 7 Tragum 725 Tiagus improbus Matth. v. Tra gum ibidem Trad ibidem Tribulus aquaticus 726 Tribulus terreftris 725 Trichomanes , v. Polytrichum 567 Trifolia arbor , Laburnum 37° Trifoliisaffine ,v. Quadrifolium 587 Trifolium acetofum , v. Oxytri* phyllum 5 ï9 Trifolium album anguftifolium, v. Dorycnium 253 Trifolium arvenfe humile fpica- tum , v. Lagopus 375 Trifolium cervinum aquaticum, v. Eupatoriura 273 Trifolium corniculatum , v. Lo- tus 412 Trifolium fragiferum . r.Fraga- ria 290 Trifolium odoratum , v. Meli- ' lotus 448 Trifolium palufire , v. Menyan- thes _ 453 Trifolium pratenfe 726 Trifolium filiqua cornuta , v. Medica 443 Trifolium filiqua falcata , v. Medicago 444 Trifolium fpinofum Creticum , v. Fagonia 277 Triglochin, v. Juncago 3Ó4 Trionum Theophr. -i/.^Bamia 91 Triorchis, v. Orchis 5ro Tripolium 727 Tripolium Diofcor. Dentella- ria 249 Triflago , v. Chamtedrys 178 Triticum 727 Triticum Indicum , v. Mays442 Triticum tremuleutum, v. Lo- lium 41 1 Triticum vaccinum , v. Melam- pytum 446 Trixago , v. Chamtedrys 178 Trochus 727 Trofta , v. Trutta 728 Tropillo, v. GallinaiTa 300 Tropillotl, v. Aura 78 Trutta , pifcis 728 Tfia , v. Thé 710 Tuba elephanti, v. Elephas i6r Tubera 728 Tuberaria ibidem Tuber cervijV.Boletus cervi 107 Tubularia 728 Tubulus marinus , v. Antalium 40 Tulipa 729 Tuna, 11% Cochinilla 200 Tunica , v. Caryophyllus hor- tenfis 155 Tupha five Tuphat, v. Jambos 353 Turbith , v. Turpethum 730 Turbith Garganicum, v. Thap- fia 709 Turchefia, lapis 729 Turchina , v. Turchefia ibidem Turcica gemma, u. yjurchefia ibidem Turcio , v. Poreus marinus 571 Turcofa , v. Turchefia 729 Turdus, avis ibidem Turdus , pifcis 730 Turpethum ibidem Turritis ibidem Turtur, avis ibidem Tuffilago 731 Tuflilago Alpina,v.Cacalia 123 L 11 11 Tuililago altera , v. Populago5ö^ Tuffilago major, v. Petafites 540 Tuthia 731 Typha ibidem Typhula 731 V, ■yACCA 732 v Vacca marina , *. Mana tl 430 Vaccinia alba, v. Diofpyros 25 1 Vaccinia nigra , v. Vitis Idaia. rsi Vaccinia palufiria, v. Oxycoc- cum 513 Vaccinia urfi, v. Uva urfi 76 1 Vaccinium, v. Vitis Idsea 751 Vaccinium Plinii,». Mahaleb42<5 Vaccinum, v. Melampyrum44<5 Valeriana 733 Valeriana cserulea , v. Polemo- nium 363 Valeriana peregrina , v.Valeria- nelia 734 Valeriana* rubrai fimilis, v. Li- moniuin 406 Valerianella 734 Vanilla ibidem Vannellus , avis 735 Variolte lapis, v. Lapis variola; 383 Varius , pifcis 735 Varoadvendfara , v. Cortex Ca- ryophyllatus 218 Vafaveli, v. Pavate 531 Vaynillas , v, vanilla 734 Ucauna 735 Veilicula-, v. Forficula 289 Venus , v. JE s 1 2 Veratrum album 735 Veratrum nigrum , ».Aftrantia 75 Verbafculum pratenfe odoratum, v. Primula veris 574 Verbafculum quorumdam , v. Elatine 2 60 Verbafcum 736 Verbafcum humile Alpinum, v. Auricula urfi 80 Verbafcum latis falviae foliis , v. Pblomis 54 6 Verbafcum leptophyllum , v. Blattaria 105 Verbena 736 Verbena ca ibidem Verbena foemina, v. Eryfimum 272 Ver- BLADWYZER VAN DE LAT YNSCHE NAMEN, Verbena fupina, v. Bidens ioi Verbefina 736 Verbefina, v. Bidens 102 Veretillum, v. Mentula marina 451 Vennes lapidura 736 Vermes terreni , v. Lumbrici 4'3 Vermicelli, vel Vermichelli 738 Vermicularis ibidem Vermicularis , v. Illecebra 358 Vermicularis, v. Sedum minus 651 Vermis lanificus , v. Bombyx 108 Vernix, v. Cedrus baccifera 165 Vernix , v. Juniperus arbor 366 Veronica 739 Veronica aquatica major, v. , Beccabunga 95: Veronica foemina , v. Elatine 160 Verres , v. Sus 688 Verres fylvaticus, v. Aper 43 Verruca Cbondrilla, v. Zacin- tha 768 Verrucaria, v. Zacintha ibidem Vervex 740 Veficaria vulgaris , v. Alkeken- gi __ zo Vefpa 740 Vefpertilio ibidem Vetonica , v. Betonica ico Vetonica altilis , v, Caryopbyl- lus hortenfis 155 Viburnum 741 Viburnum Gallorum, w. Clema- titis . 198 Vicia 741 Vicia fegetum, v. Arachus 49 Vi&orialis 742. Viftorialis foemina , v. Gladio- lus 305 Vimago , avis , v. Oenas 500 Vinacea , v. Vitis 75 1 Vinca psrvinca , v. Pervinca 539 Vincetoxicum 742 Vincibofcum, v. Caprifoliuni '44 Vinitorculum , v, Oenas 500 Vinura ' 743 Vi num hordeaceum , v. Cerevi- fia 171 Vfnum malvaticum 743 Vinum regionum Septentriona- lium , v. Gerevifia 171 Viola 746 Viola alba bulbofa, •y.Narciffo- kuqoiuin 483 Viola candida , v. Leucoium 395 Viola dentaria, v. Dentaria 247 Viola flammea Scaligero , v. Ca- ryophyllus hortenfis 155 Viola lunaria, v. Lunaria 414 Viola lutea , v. Keiri 369 Viola Martia purpurea 746 Viola matronalis , v. Hefperis SS.! Viola tricolor , v. Herba Tri- nitatis 330 Viola Trinitatis ibidem Viorna vulgi, v. Clèmatitis 198 Vipera 746 Viperaria , v. Scorzoiiera 647 Viperina 748 Vipio , v. Grus 313 Virga anrea 749 Virga paftoris major, v . Dipfa- cus 252, Virga fanguinea, z/.Cornus 2.15 Virginiana caule nodofo-, v. Vi- perina 748 Viride teris, v. TErugo 12 Vifcaria fativa , v. Mufcipula 473 Vifcum , feu Vifcus 749 Vifcum quercinum ibidem Vifnaga 750 Vitalba, v. Clèmatitis 198 Vitellum ovi , v. Galliua 300 Vitex, v. Agnus caflus 14 Vitifera , v. Oeuanthe , avis 500 Vitiflora ibidem Vitis 750 Vitis alba, v . Bryonia n6 Vitis arbuftina, v. Tetypoteiba 708 Vitis Idrua 751 Vitis Idsea foliis carnofis , & veluti punftatis , v. Uvaurfi 761 Vitis Idrea paluftris , v. Oxycoc- cutn 518 Vitis Idrea tertia Cluf, v. Diof- pyros 251 Vitis marina Theophr. v. Sar- gazo 633 Vitis nigra, v. Clèmatitis 198 Vitis nigra, v. Bryonia u6 Vitis nigra , v. Tatnnas 697 Vitis Septentrionalium , v. Lu- pulus 415 Vitis fylveftris, Clèmatitis 198 Vitis fyl veftris , v. Dulcamara256 Vitis fylveftris, v. Labrufca37o Vitis vinifera 750 Vitraria, Parietaria 518 Vitriola, v. Parietaria ibidem Vitriolum 751 Vitrum 753 Vitula , v, Vacca 733 Vitulus 753 Vitulus marinus. v. Phoca 546 Viva , v. Draco marinus 153 Viverra 754 Viverra, v. Furo 296 Viurna, Viburnum 741 Ulli , v. Holli 338 Ulmaria 7-54 Ulmus ibidem Utula 75j Umbüicus marinus- ibidem Umbilicus terra; , v. Cyclame 236 Umbüicus marinus , v. Aceta- bulura 6 Umbilicus , Veneris, v. Coty- ledon 123 Umbilicus Veneris, ■». Cymba- laria 137 Umbla , pifcis 755 Umbra, v. Scitena 640 Umbrina ibidem Unedo, v. Arbutus 57 Unguis odoratus , v. Blatta By- fantia 105 Ungulaalces, v. Alce 18 Ungulabovis, v. Bos 1 12 Ungula caballina, v. Tuffilago 7$i Unicornis , feu Unicornu , v. Monoceros 461 Unicornu foffile 755 Unicornu minerale ibidem Unifolium 756 Unifolium, v. OphioglolTum 506 Uniones , v. Magarita; 436 Unmata caya , v. Datura 244 Volubilis, v. Convolvulus 2.07 Volubilis afpera , v. Smilax af- per 666 Volubilis marina , v. Soldanel- la 668 Volucrum majus , v. Caprifo- lium .'44 Upupa 756 Uranofcopus, pifcis ibidem Urceolaris, v, Parietaria 528 Urina 757 Urogallus, avis ibidem Urftis ibidem Urtica 758 Unica iners, v. Lamium 375 Urtica iners fiore luteo, v. Ga- leopfis 198 Urtica marina , pifcis 759 Urti- BLADWYZER VAN DE L ATYNSCH E NAMEN. Urtica mortua , v. Lamium 375 Urucu 759 Urus 761 Ufnea liumana ibidem Ufnea officinarura , v. Mufcus arboreus 474 Ufnea platitarum , v. Noftoc 494 Uva , v. Vitis 75° Uva acerba , v. Agrefta 15 Uva crifpa , v. Groflularia 313 Uva marina 7Ó1 Uva marina , v. Epbedra 265 Uvafpina, v. Groflularia 313 Uva urfi 76 1 UvteCorintbiacte , v. Vitis 751 Uva1 Damafcense ibidem Uva: pa 11 'x ibidem Vulneraria 7 6z Vulpecuia marina ibidem Vulpes 763 Vultur ibidem Vülvaria ibidem Uvularia major, v. Campanula 134 X. X' anThtum Xanxns Xeranthemum Xiphias Xipbion ^764 ibidem „765 tbtdem ibidem Xipbion, v. Gladiolus 305 Xylagium, v. Guaiacum .315 Xvloaloë , v. Lignum aloës 397 Xylobalfamum , v. Balfamum judaïcum 89 Xylocaflia, v. Caflia lignea 157 Xylon 766 Xyloileon ibidem Xylofieum alterum, v. Cbarare- cerafus 178 Xyris 767 Y. yCOLT, v. Yecolc 767 Yecolc ibidem Yerva tuiïera, v. Auricula urfi 81 Yga Yocoltus , arbor Yuca , Cacavi Yvoire, v. Yga Yuvera, v. Yga V. 767 Yecolc ibidem 124 . 767 ibidern Z. •yACCHAR, v, Saccbarum 614 Znccbarum ibidem Zaccon 768 Zacintha ibidem Zaduar, Zedoaria 769 Zadura , herba, v. Zedoria ibidem Znffera , v. Snphera 63 o Zagu 768 Zamarrut, v. Smaragdus 665 Zapberan , v. Crocus 217 Zapote, v. Zapotum 768 Zapotum ibidem Zarabum , v. Calaf 1 17 Zarneb, v. Calaf ibidem Zarzaparilla , v. Sarfaparilla „ 634 Zea 768 Zedoria 769 Zepeüum , v. Zibetbum ibidem Zerembetb , v. Zedoaria ibidem Zerumbeth Serapioni, v. Calaf 117 Zibetba, v. Zibethum 769 Zibethum ibidem Zinck 770 Zingi frufhis ftellatus ibidem Zingibel , v. Zingiber 771 Zingiber ibidem Zingiber conditum ibidem Zingiber Avicennse , v. Capfi. cum 145 Zinzania Arabum , v. Lolium4i2. Zinziber, v. Zingiber 771 Zizipba, v. Jnjuba 363 Zizipbus , v. Jujuba ibidem Zizipbus alba , v. Azedarach87 Zizipbus Cappadocica,v. Guaia- cana 315 Zobola, v. Martes 4^0 Zoopbytum 77r Zopifl'a 772 Zuccharum, v. Saccbarum 614 Zuccba longa , & rotunda, v. Cucurbica 231 Zucha flore luteo , v. Pepo534 Zurutnbethum , v. Zedoaria 769 Zycbum, v. Cereyifia 17^ Einde van den Latyn[chen Bladwy&er* ja Lil 11 £ BLAD- BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN. A. AREïLLE & fon origine , v. Apis 44 Abricot, v. Armeniaca 65 Abricotier , v. Armeniaca ibidem Abfinte. v. Abfinthium 2 Acacia, v. Pfeudo- Acacia 576 Acanthe, v. Acanthus 4 Ache, v. Apium 44 Achiote 759 Acier, v. Chalybs 176 Acier de Carme 177 Aconit, v. Aconitum 9 Adiante, v. Adiamum ir Agaric , v. Agaricus 13 Agaric mineral , v. Marga 43 6 Agate, v. Achates 8 Agneau, v. Agnus 14 Agripaume, v. Cardiaca 150 Agropille, v. Rupicapra 610 Ah ou ai 16 Aigle , v. Aquila 48 Aigrimoine, v. Agrimonia 15 Aigriottes , v. Cerafa 1Ó9 Aiguille d’Ariftote, v. Acus 10 Ail, v. Ailium 22 Ail poireau , v. Scorodoprafum 645 Ail Terpentin , v. Viëtorialis 7 41 Aile, v. Alla, ou Halla 21 Airelle , v. Vitis Idcea 751 Alaterne, v. Alaternus 17 Albatre , v. Alabaftrum 16 Albe, v. Alburnus 17 Albette ibidtm Alcée, v. Alcea *8 Algue , v. Alga 2o Al kekenge, v. Alkekengi ibidem Alleluia , v. Oxytriphyllon 519 Alliaire , v. AlliarLa 21 Aloë, ou Aloës 23 Alofe , v. Al o fa ibidem Aloüette, v. Alauda 17 Alquifoux, v. Plumbum 561 Aluine, v. Abfinthium 1 Alun, v. Aluinen 55 Alum brulé ibidem Alun catin 367 Alun de plume,v. Aluinen plu- meum verum 15 Amandes , v. Amygdala 31 Amandier ibidem Amarante, v. Amaranthus 26 Amarante jaune , v. Elichryfum 261 Amarante de trois coulcurs, v. Symphonia 690 Ambre gris , v. Anibra 27 Ambre jaune, v. Karabé 368 Ambrette , v. Semen mofichi 651 Ambrofie, v. Ambrofia 28 Ametifte, v- Amethyllus ibidem Amiante, v. Amianthus ibidem Arnidon, v. Amylum 31 Ammi 29 Ammoniac , v. Ammoniacum gummi 30 Amnios , ©. Secundina? mulieris 651 Amome en grape , v. Amomum 3° Amome , v. Lignum Indicum Amomi , v. Amomum 30 Anacarde, v. Anacardium 31 Anacarde antartique,^. Acajou 3 Ananas 33 Ananas gros ibidem Ananas , pain de fucre 34 Ananas , pomme de Renette ibidem Anchois , v. Apua 46 Ancolie, v. Aquilcgia 49 Anemone 37 Anet, v. Anethum ibidem Ange , v. Squatina 677 Angelique , v. Angelica 37 Anguille, v. Anguilla 38 Anguille de fable , v. Sandilz Angiorum 628 Anil 39 Animé , v. Gomme animé ibidtm Anis, 7 . Anifum ibidtm Anis d la Reine , v. Anifum 39 Anis couvert ibidem Anis de la Chine, ». Anifum Ghin te 40 Anis de Sibery ibidem Anis de Verdun 39 Amimoine, v. Antimonium 41 Antimoine cru ibidem Apocin , v. Apocynum 45 Apron, v. Afp,er 71 Araigne, ou Araignée , v. Ara- nea 49 Arboufier, v. Arbutus 57 Arboux 58 Arbre de vie, Tliya 713 Arbre trifie, *>. Arbor triftis 57 Arcanfon , v. Colophonia 104 Arcanfon , v. Palimpifla 511 Arehangelique ». Angelica 37 Ardoife, v. Ardofia 58 Areca, v. Arequa ibidem Argent, v. Argentum 6 o Argent de coupelle ibidem Argent vif, v. Hydrargyrus 343 Argentine, v. Potentilla 573 Argille, v. Argilla 61 Aiiftoloches , v. Ariftolochia 6t Armoife, v. Arthemifia 67 Arrête bceuf, v. Ononis <504 Arrierefaix , v. Secundina; mu- lieris 650 Arroche, v. Atriplex 76 Arfenic, v. Arfenicum 66 Arfenic jaune, v. Auripigmen- tum 8 1 Arfenic rouge 596 Artichaud, v. Cinara 191 Artichaud fauvage, v. Carduus Marianus 151 Artichaud fauvage , v. Spina alba 674 Afarine , v. Afarina 68 Afcarides 70 Afne, bladwyzer van de fransche namen. Aftie , v. Afinus ibidem Afne fauvage, v. Onager 503 Afnefle , v. Afinus 7° Afnon ibidem Afp2lat, v. Afpalatus 71 Afperge, v. Afparagus ibidem Al'perge fauvage, v. Corruda 117 Afphodele, v. Afphodelus 72 Afpic, v. Afpis 73 Afpic , v. Lavandula 386 Aftragale , v. Aftragalus. 75 Atrape-mouclies , v. Mifcipula 473 Avanturine, pierre 77 Aubifoin, v. Cyanus 235 Aubepin, ou Aubepine, v. Oxya- cantha 517 Aubours , v. Laburnum 370 Aveine , v. Avena 77 Avelines , v. Corylus 210 Avette, v. Apis 44 Aune, v. Alnus 22 Aunée, v. Helenium 324 Avoine , v. Avena 77 Auripeau , v. Aurichalcum 79 Aurone.'v. Abrotanum 2 Aurone male , v. Abrotanum ibidem Autour 86 Autruche , v. Struthto 683 Aymant, v . Magnes 425 Azerolier, rv. Azarolus 86 Azur, v. Cteruleum 126 Azyme , v. Azymus 87 B. BACILE, V. Crithmum 175 Badiane, v. Anifum China: 40 Baguenaudier , v. Colutea 205 Balauftes - v. Puniea 583 Baleine, v. Baltena 87 Baleinons, v. Balaina ibidem Balizier, v. Cannacorus 141 Balfamine, v. Balfamina 89 Bambou, canne d’Inde <)t Bangue 91 Barbeau, v. Mullus 468 Barbe de bouc , v. Tragopo- gon 723 Barbe de chevre, v. Barba ca- prte 91 Barbe-Renard , v. Poterium 574 Barbe-Renard, z'.Tragacaiichum 722 Baxbillon , v. Barbo 373 Barbot ibidem Barbote , v. Barbota ibidem Barbute, v. Barbo ibidem Barboteux , v. Anas 34 Barbotine , v. Semen contra vennes 652 Bardane , v. Bardana 93 Barras , v. Palimpiffa , 521 & Fix 558 Bafilic , v. Ocimum 498 Bafilic fauvage, v. Clinopo- diuai 198 Bandet, v. Afinus 7° Baume blanc, ou vrai Baume , v. Opobalfamum 89 Baume blanc du Perou 90 Baume Copahu ou Copaü ibidem Baume de Judée , v. Balfamum Judaicum 89 Baume de Tolu , v. Balfamuin de 1 olu 90 Baume du Perou, v. Balfamum Peruvianum ibidem Baume noir du Perou, v. Balfa- mum Peruvianum ibidtm Baume fee ou en coque ibidem Bdellium, Gomme 95 Bec de cicogne, 11. Geranium 304 Bec de grue ibidem BecalTejX'. Rulïicula 61 1 Becafle de mer, v. Rulïicula manna ibidem BecaÜine, v. Rufticula minor ibidem Beconguille , v. Ipecacuanba 360 Belemnite , v. Belemnnes 96 Belette , v. Mullela 475 Belette , v. Mullela Zibelina 440 Belier, v. Aries 61 Belle de nuic, v. Jalap 353 Belladona 96 Ben p7 Benjoin, v. Benzoinum 98 Benoite, v. Caryophyllata 154 Beqnefigue, v. Ficedula 283 Berce grande , v. Opoponax 508 Berce, v. Sphondylium 673 Bergamote, v. Citreum 196 Beril , v. Beryllus 99 Berle , v. Sium 665 Bernard 1’hermite, v. Cancellus 136 Bete, v. Bèta 99 Beterave ibidem Lllll 3 ' Betoine , v. Betonica roo Betre, v. Betle ibidem Beure , v. Butyrura 122 Bezoar 10c Bezoar animal, v. Vipera 748 Bezoar de bceuf, v. Bos 112 Bezoar de pore 102 Bezoar de finge , Bezoar fimia» ibidem Bezoar mineral , v. Ammites 29 Bezoar Occidental 102 Bezoar Oriental 1 01 Biche, v. Cervus 173 Biere , v. Cerevilia 171 Bievre , v. Callor 158 Bigareaux, v. Cerafa 169 Bijou, v. Terebinthina 703 Bifet, n. Palumbus 52*2 Bifmut, v. Bifinurhum 103 Bifon ibidem Billorte, v. Biflorta J04 Bitume de Judée, v. Bitumen Judaïcum ibidem Bitume liquide ou limoneux , v. Naphta 481 Blaireau , v. Melis 448 Blanc de baleine , v. Sperma ceti 673 Blanc d’ceuf, v. Gallina 300 Blaveole, v. Cyanus 235 Blé , v. Triticum 727 Blébarbu, v. Melica 447 Blé de beuf , v. Melampyruni 446 Blé de Turquie, v. Mays 442 Blé de vache, v. Melampyruni 446 Blé locular, v. Zea 7 69 Blé noir, v. Fagopyrum 277 Blé noir, v. Melampyruni 446 Blé Sarrafm , v. Fagopyrum 277 Blete, v. Blitum 106 Bleuet , v. Cyanus 235 Bceuf, v. Bos in Bois couleuvré , v. Colubri- num lignum 105 Bois d’aigle, v. Lignum nquilae 397 Bois d’aloës , v. Lignum aloës ibidtm Bois d’anis . v. Anifum Chinte 40 Bois de baume, v. Xylobalfa- mura 89 Bois de Campêche, v. Lignum Indicum 399 Bois de chandelle , v, Lignum ci- 39S Sols BLADWYZER VAN DE FRANSCNE NAMEN. Bois de citron ibidem Bois de corail, v. Lignum co- ralliuum 39** Bois de Crabe , v. Cortex ca- ryophyllatus , 2i8.&Nuxca- ryophyllata 495 ]Jois de Cypre, v. Lignum Rho- dium 400 13ois de fer, v. Lignum ferri r. 399 Bois de Fernnmbouc , r.JLigmun Brafilianum 398 Bois dejafmin, v. Lignum ci- tri 398 Bois d’Inde , v. Lignum Indi- cum 399 Bois de la Chine , Lignum violaceum 400 Bois de la Jatr.aïque , v. Li- gnum lndlcum 399 Bois de la palile , v. Sanguis draconis 62*9 Bois de Polyxandre , v. Lignum violaceum 400 Bois de Rhode , v. Lignum Rbo- dium , ibidem Bois de rofe ibidem Bois des Moluques , v. Lignum Molucenfe 399 Bois duBrefil, «.Lignum Brati- lianum 39** Bois nephretique, v. Lignum ite- phriticum 400 Bois gentil , v. Laureola 388 Boispuant, z>. Auagyris 33 Bois faint, v. Guaiacum 315 Bois violet, v. Lignum viola- ceum 400 Bol, v. Bolus 108 Bon Henry , v. Bonus Henri- cus MO Bon homme, v. Verbafcum 736 Bonnes-dames , v. Atriplex 76 Bonuet de Pré ere , v. Evony- inus 2-73 Borax 110 Bordeliere, v. Ballerus 88 Bouc, v. llircus 335 Boucage, v. Tragofelinum 713 Boufron, v. Sepia 655 Bouillon blanc, «. Verbafcum 73^ Boni's, v. Buxus 122, Bouïs & parterre ibidem Bouleau, v. Betula 100 Bouquain 33^ Bourdon, v. Fircus 293 Bourdon, v. Vefpa 740 Bourg-Epine , v. Rharamus 599 Bourache, v. Borrago 112 Bourfe a berger, v. Burfa paf- toris 121 Bouvier, v. Bubulca 117 Branc urfine , v. Acanthus 4 Branc urfine batarde,^. Sphon- dylium 673 Bray fee, v. Colophonia 204 Brebis, v. Ovis 517 Brefilct, v . Lignum Brafilianum 398 Brique, v. Later 3^4 Brochet , v. Lucius 413 Bronze, u. Aurichalcum 79 Bronze des Peintres ibidem Brunelle, v. Brunella 116 Bruyere, «.-Erica 268 Bryon , v. Corallina 210 Bryone, v. Bryonia 11 6 Buccine, v. Buccinum 117 Buffle, x/.Bubalus 117 Bugle, v. Bugula 1 19 Buglole, v. Buglolfum ibidem Bugrane, v. Ononis 504 Buis, v. Buxus Bulbonac , v. Lunaria 413 C. (~*ABARET, v. Alnrum 69 v"' Cabril , ou Clievrau , v. Hoe- dus 338 Cacaos 124 Cacavate , v. Cacaos ibidem Cachou , t«. Catechu 165 Cadmie, v. Caduiia 125 Caffé J 2 6 Caille, v. Coturnux 222 Caillelait, v. Gallium 3ot Caillou, v. Silex 660 Cairo, v.Coquo 209 Calambour J27 Calament, v. Calarnintba 128 Calamine, v. Calaminaris lapis ll7 Calamine blanche , v. Pompho- lyx 569 CnibalTe de Guine, ou d’Af'ri- que, v. Macha-mona 423 Calcedoine, v. Chalcedoirius 176 Calcite, v. Chalcitis ibidem Calcul, v. Calculus humanus 129 Calebalïe, v. Cucurbita 232 Celemar, «. Loligo 41 1 Calendrc, v. Curculio z3s Caiin 130 Camelêc , v. Chatntelea 178 Cameleon, animal, v. Chamte- leon 179 Cameleon blanc , v. Carlinaisz. Cameleon noir, Carlina ibidem Camomille , v. Chamcemelum 179 Camomille puante , v. Cotula fcetida 222 Cnmpane jaune , v. Bulboco- dium 120 Campanette , v. Convolvulus 206 Campanule, v. Campanula 134 Camphre , v. Camphora ibidem Cunarie , v. Palier Cauarius529 Canart, v. Anas 34 Canart barboteux ibidem Canart fauvagedn ibidem Cancre, v. Caneer 137 Canelle, ■». Ciunamomum 193 Canelle blancbe , v. Cortex Winteranus 218 Canelle geroflée, v. Cortex ca- ryopbyllates , n8. & Nux caryophyllata 495- Canifice 157 Cannamelle , *. Saccharum 614 Canna , v. Arundo 68 Caune a fticre, v. Saccharum 614 Cnnne d’Inde, v. Bambou 91 Canne d’Inde, *. Cannacorus 140 Cantharides 141 Capelet, v. Cortex caryophyl- latus 118 & Nux caryophyl- lata 495 Capillaire, v. Adiantum 11 Capillaire de Canada ibidem Üaprier, v. Capparis 143 Capucine, v. Cardamindum 148 Carabé, v. Karabé 367 Caragne , ou Carcgne , v. Ca- ranna 146 Caraque, v. Cacaos 124 Carboncle, v. Rubinus 608 Cardamine 149 Cardamome , v. Cardamoimun ibidem CardafTe, v. Cochinilla 200 Cardaflc, z'. Opuncia 509 Cartine, v. Garlina ifn Carmiq ibidem carotte, v. Carotta 153 Carotte fauvage , v. Daucus vulgaris 245 Carougc, v. Siliqtu <>60 Car- I BLAD WYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN. Gavpe, v. Cyprinus Carcame , v. Carthamus Carvi Caflave , v. Cacavi Cafl’e , v. Calïia Caflfenois, v. Fringiüa Caflbnnade , ou " v. Saccbnrum Cartor , ou Biévre Caté, ou Lycium Cavale , «lEqnus Cayeu, v. Mufculus Cedre du Liban 241 154 124 156 292, Charbon Charbon tbrax Charbonnier v. de v. Caftonuade , 6:4 *58 4 l9 268 474 Cedrus 164 Cedre petit, v. Cedrus bacci- fera ibidem Celery jt'.Apium 45 Cendre bleue , v. Cinus cteru- leus ' I91 Cendre gravelée , v. Cinis cla- vellatus ibidem Cemaurée grande , Centau- rium majus 166 Centaurée petite , v. Centaurium minus ibidem Ceminode, v. Polygonum 566 Cercifi d’Efpagne , v. Scorzo- nera 647 Cerf, v. Cervus 1 73 Cerf oifeau , ou Autruche, t>. Struthio 683 Cerf volant, v. Cervus volans „ 174 Cerf volant du Brefil , v. Tau- rus volans 701 Cerfeuil, v. Cerefolium 170 Cérifes, v. Cerafa 169 Cerifier domeftique ibidem Cerifier fauvage , ou Merifier ibidem Cerveau d’un liomme, v. Ce- rebrumhuraanum 170 Cervoife , 'v.Cerevifia 171 Cerufe, v. Cerufa 172 Ceterac , ou vraye Scolopen- dre 174 Cha ouChaa, v. Thé 761 Chaa , ou Tcha 1 75 Chagrin ibidem Chahuan , v. Bubo 117 Chahuan , v. Noftua 493 Chalcite , v. Chalcitis 176 Cbameau, v. Camelus 132 Chamois, v. Rupicapra 609 Champignon , v. Fungus 194 Chanvre, v. Cannabis 140 Chapon, v. Capo 142 Charanfon , v. Curculio 235 Carbo 146 terre , v. Lithan. 4°9 oifeau , v. Parus .5 19 Cbardon h bonnetier, ■». Dipfa- cus 25 1 Cbardon h carder ibidem Cbardon b cent têtes , v.Eryn- gium 17 1 Cbardon argentin , v. Carduus marianus 151 Cbardon aux afnes , v. Car- duus vinearum repens 151 Chardon. benit , v. Carduus be- nediftuS 15° Chardon commun, v. Spina alba 674 Chardon de foulon, v. Dipfa- cus 2.51 Cbardon de Nötre-Dame , v. Carduus marianus 15 1 Cbardon étoilé, v. Calcatrepo- la 1 28 Chardon Roland, r.Eryngium 271 Chardonnereu , v. Carduelis 150 Cbardonnerette , v. Carlinai$2, Charme, v. Carpinus 153 Cbarpi , v. Linamemum 407 Cbafleboflfe, v. Lyfimachia 422 Cbaflerage , v. Iberis 35^ Chat , v. F elis 279 Chateigne d’Acajou , v . Aca- jou 3 Chateignier, v. Caflanea 158 Cbatepeleufe , v. Curculio 235 Chaulfetrape , v. Calcatrepola 1 28 Chauvefouri, v. Vefpertillo 740 Chaux, v. Ca lx 130 Chaux d’argent , v. Argentum 6 1 Chaux vive naturelle , v. Calx i 30 Chelidoine grande, v. Chelido- nium 183 Chelidoine petite, . Chelido nia 1S2 Chéne, v. Quercus 588 Cbêne petit , v. Chamx’drys 178 Chêne ven , v. Ilex 3 57 Chenille , plante, v. Scorpioi- des 646 Chenille, infeéte, v.Eruca 270 Cbermes 183 Chervi, v. Sifarum 663 pus Cbeval Cheval, v. Equus 268 Cheval marin , v. Htppocam- W marin , v. Hippopota- mus 335 Chevelier, oifeau, v. Calidris 130 Chevêche , v. Ululula 755 Cheveux, v. Capiïli homints^i Cheveux de Venus ,x\Capilli Ve- neris ibidem Chevre, v. Hircus 335 Cbevreau, v. Hoedus 338 Chevrefeuille , v. Caprifoliura *44 Chevrelle ou Chevrette, v. Ca- prea 143 Chevrette, v. Squilla 678 Chevreuil , v. Capreus 143 Chevreuil petit, v. Capreolus ibidem Chicorée , v. Cichorium 189 Chien , v. Canis 138 Chien de Mer , d. Carcharias 147 ’Ghien-dent, v. Gramen 310 Chien marron, v. Canis Mar- ron 140 Chinorrodon , v. Cynorrhodos 239 Chocolat 185 Chorion, v. Secundina? mulie- ris 651 Chou, v. Brafllca 113 Choüan 187 Chou blond, v. Braflïca 114 Chou cabu rouge ibidem Chou de chien, v. Cynocram- be 238 Choüette, v. Ulula 75 j Choufleur, -v. Braffica 114 Chou frifé blanc ibidem Chou marin, v. Soldanella 668 Chou marin fauvage d’Anglet- terre , v. Crambe 223 Chou pommé blanc, x’.Bralïïcaii 3 Chou pommé rouge 114 Chou rouge ibidem Choyne 187 Chypre, v. Saccharum 615 Cicogne,ou Cigogne, z/.Ciconia 190 Cicutaire , k. Cicuta ibidem Cidre , v. Pomaceum 567 Cidre de poiré , v. Pyraceum 5 85 Cigale , v. Cicada 188 Cigogne, v. Ciconia 190 Cigne , v. Cygnus 237 Cigue, v. Cicuta 190 Cina- BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN. Cinabre, v. Cinnabaris 193 Cipres, v. Cuprefl'us 234 Circée, v. Circisea 194 Cire , v. Cera 167 Ciron, v. Acarus s Cille, v. Ciflus 195 Ciiife, v. Cytifus 2.42 Citron , v. Citreum 196 Citronnier, v. Citreum ibidem Citrouille, v. Citrullus 197 Civette , v. Zibethum 769 Clematite, v. Clematitis 198 Clematite, v. Arillolocbia 63 Clinquant, v. Aurichalcum 79 Cloportes , v. Millepeda; 457 Cloux degerofle, v. Caryophy 1- li 1.55 Cobre verde, ferpent, v. Bojo- bi _ ie- 7 Cochenille , v. Cochenilla 200 Cochoii , v. Sus Cochon d’eau , 688 v. Capivard 142 v. Poreus ma- 571 ibidem \6 'Cochon de mer rinus Cochon d’Inde Cognaiïier, v. Cydonia Cohine 201 Colchique, v. Colchicutn ibidem Colcothar, v. Vitriolum 753 Colcothar naturel, v. Chalcitis 176 Collechair, v. Sarcocolla 633 Colle de poiflbn & la maniere de la faire , v. Ichthyocolla 357 Colle de taureau, v. Collatau- rina ■ 2°5 Colle forte ibidem Colle forte, v. Clutinum 308 Colophone, v. Colophonia204 Colophone faulTe, v. Palirnpif- fa 521 Coloquinte , v. Colocynthis 203 Concoinbre , v. Cucumer 230 ' Concombre fauvage , v.Cucumis afininus l3r Condrihe, v. Chondrilla 187 Confiere, v. Symphitum 690 Congre , v. Conger 206 Conife, v. Conyza 207 ‘Contbude grande, v. Sytnphy- tura 690 Confoude moyenne, v. Btigula 1 19 Contrayerva 206 Copahu , ou Copau, v. Balfa- Bium copahu 90 Copal 207 Coq , v. Gallus 301 Coq , v. Coïtus hortorum zii Coques de Levant , 2. Cocci Orientales 200 Cocquelicoc, ou Pavot rouge, v. Papaver 525 Coquelourde, v. Pulfatilla 581 Coqueret , v. Alkekengi 20 Coquo 208 Coquo de Maldiva 209 Corail, v. Co ra 11 urn 210 Corail blanc 211 Corail de jardin , v. Capficum 1+5 Corail faux , v. Pfeudo - coral- liuin 57 6 Corail noir, v. Corallum 211 Corail rouge , Corallum ibidem Coralliue , v. Corallina 210 Corbeau, v. Corvus 219 Corbeau marin,v. Corvus aqua- ticus ibidem Corbeau pécheur , v. Corvus aquaticus ibidem Coriandre , v. Coriandrum 212 Corman , v. Corvus aquaticus 219 Corme, v. Sorbus 670 Cormier ibidem Cormorau,^. Corvus aquaticus 119 Cornaline, v. Cornalina 214 Corne, v. Cornus 21? Corne de cerf, i>.Coronopus2i7 Corne de Licorne , v. Narwal 485 Corneille,oifeau,®. Cornix 214 Corneille , plante, v. Lyfima- chia 422 Cornier, v. Cornus 215 Cornioie, v. Tribulus aquati- cus 71 6 Cornouïlle 215 Cornouiller ibidem Cornuelle 172 6 Coton, v. Xylon 766 Coucou , v. Cuculus 230 Coucou , v. Primula vers 574 Coudrier , v. Corylus 220 Couleuvrée, v. Bryonia 116 Couleuvre, v. Serpens 656 Coulon. v. Palumbus 522 Couperofe, v. Vitriolum 751 Courbarl 223 Courge, v. Cucurbita 231 Couronne Imperiale, v. Corona Imperialis 115 Coufin , v. Culex 231 Coufiinets des marais, v. Oxy- coccum 518 Crane humain , v. Cranium hu- manum 224 Crapau, v. Bufo 117 Crapaudine, v. Bufonites ri8 Crapaudine, v. Sideritis 659 Cravant, v. Capricalca 143 Craye , v. Creta 214 Craye rouge, v. Rubrica 609 Crayon rouge , v Kxibricaibidem Creilbn, v. Nafturtium aquati- cum 486 Creffbu Alenois , v. Nalhmhun 48 s Crelïbn desprez, v. Cardami- ne 149 Creflbn fauvage , v. Iberis 356 Crefte de coq , v. Crilta galli 214 Criuon , v. Grylltis 314 Criquet ibidem Crulal , v. Criftallus 217 Crocodile, v. Crocodilus 225 Croifette, v. Cruciata 227 Crotalaire, v. Crotalaria ibidem Cubebes , -v. Cubebte 219 Cu blanc, v. Onanthe avis 500 Cuivre , v. fEs 1 1 Cuivre jaune,x'. Aurichalcum 79 Cumin , v. Cuminum 233 Cufcute, v. Cufcuta D3J Cyprés , v. Cupreffus 234 D. r^ACTES , v. Dadtyli Daim , v. Rupicapra 142 610 Dante, animal, v. Danta H3 Dauphin, v. Delphinus 245 Dentaire , v. Dentaria 247 Dent de chien, v. Dens canis =4 6 Dent de chien , ou Chien dent v. Grarnen 3ij Dent de lion , v. Dens leonis M7 Dentelaire, v. Dentellaria 249 Dépouille de Serpent, v. Se- neéta anguium 6^3 Diable de mer, v. Fulica 294 Diamant, v. Adamas 10 Diélain blanc, v. Fraxinella 191 Dt&am, ou Diélamne de Crete, ■v. Didlainnus Creticus 150 DiéUm , ou Didtamne faux , v. Pfeudo-Dictamnum 577 Digitale , v, Digitalis. 250 BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN, Diptara, v. Fraxinella 291 Dompte-venin , v. Vincetoxi- cum 741 Doronic, v. Doronicum 232 Doublé- feuille , *>. Ophris 507 Dragees de S. Roch , v. Junipe- rus - 365 Drapier, v. Alceao 18 Drave , v. Draba 253 Dromadaire, Camelus 133 E. EAU, v. Aqua 47 L Eau de caflelunette, ». Cya- luis 236 Eau de millefleurs, v. Vacca 732 Eaufeconde, v. Argentum 61 Ebene, v. Ebenus 257 Efchalote, v. Afcalonia 69 Eclaire , v. Chelidoniura 183 Ecorce de gerofle, v. Cortex caryophyllatus 218 Ecrcvifle, v. Cancer 137 Ecuc.e de mer , v. Alcyonium 19 Ecume de verre , v. Sal vifri 62 6 Ecureuil, ou Ecurieu, v. Sciu- ru s 642 Effraye, v. Strix 683 Eglantier , v. Cynorrhodos 239 Elan , ou Ellend , v. Alce 1 8 Elephant , v. Elephas 261 Elianteme , v. Helianthemum Ellebore blanc , v. Veratrum 735 Ellebore noir , v. Helleborus niger 327 Ellebore noir d’Hippocrate , v. Helleborus niger Hippo- cratis ibidem Elieborine , v. Helleborine 326 Elieborine, -t\Encauftum 264 Emeraude, v. Smaragdus 665 Emery , v. Smyris 665 Emionite, v. Hemionitis 328 Encens ' 713 Encens male ibidem Encbois , v. Apua’ 46 Encre, v. Atramentum 76 Eudive, v. Endivia 264 Euule campane, v. Helenium 324 Eoufe, v. Ilex 357 Epaulard, i. Orca 510 Epenides , v. Saccliarum 615 Eperlan , v. Eperlanus 263 Epi d’eau , v. Pocamogetuin 573 Epinars , v. Spinacia 675 Epine blanche , v. Oxyacamha 517 Epine blanche fauvage, v. Spi- na alba 674 Epine de bouc , v. Tragacan- thum 722 Epine jaune, v. Scolytnus 643 Epine vinette, v. Berberis 98 Epithyme , y. Epithymum 267 F. pon ge , v. Spongia 676 Eponge d’églantier, v. Cynor- rhodos 239 Eprevier, v. Aceipiter 5 Epurge , v. Lathyris 38? Erable , v. Acer 5 Ermine , v. Muftela 475 Ers , v. Ervum 271 Efearboc, v. Scarabmus 639 Efcargot, n. Limax 405 Efcaye, v. Squatina 677 Efpatule , v. Xyris 767 Efquadre, v. Squatina 677 Efquaque ibidem Efquine , v. China radix 185 Eftragon, v. Dracunculus efcu- lentus 255 Efule , v. Efula 272 Etain, v. Stamnum 679 Etain de glacé, v. Bifmuthum i°3 Etoile de mer, v. Stella marina 681 Etourneau, v. Sturnus 684 Eturgeon, v. Sturio ibidem Eupatoire , v. Eupatorium 273 Eupatoire fetnelle bhtarde, v. Bidens 102 Euphorbe, v. Euphorbium 274 Euphraife , v, Euphrafia ibidem pAISAN de montagne . fianus Fan , v. Gervus Faon Fau , v. Fagus Mmmmm v. Pha- 545 *73 ibidem 278 Faucon , v. Falco ibidem Faulx , v. Ta?nia 692 Faux corail , v. Pfeudo coral- lium 5 76 Faux didamne , v. Pfeudo • die* ' tamnum 577 Faux lapis, v. Encauftum 264 Feces d’huile , v. Amurca 31 Félongne, v. Chelidonium 183 Fenouil, v. Foeniculum 287 Fenouil doux , v. Foeniculum 288 Fenouil de porc, v. Peuceda- nuiu 542 Fenouil marin , u. Crithmume25 Fenouil tortu , v. Sefeli 659 Fenugrec, v. Foenugrmcum 288 Fer, v. Ferrum 280 Fer è cheval , v. Ferrum equi- num 282 Fer de fonte, v. Ferrum 280 Feret d’Efpagne, v. Ilaematires 320 Ferule , t. Ferula 282 Fetu , v. Feftuca ibidem Féve, Faba 275 Féve d’Egypte, v. Colocalia 203 Féveépaiffe, v. Anacampferos 31 Féve de Saint Ignace, v. Faba Sandi Ignatii 276 Feuille Indienne , v. Malaba- thrum 427 Figue, v. Ficus 283 Figued’Inde, ». Cochinilla 201 Figuier, v. Ficus 283 Figuier des Indes 284 Figuier d’Inde , v. Opuntia 509 Figuier fauvage, v. Caprificus 144 Fillaria , v. Phillyrea 545 Filipendule, Filipendula 284 Fletelet , •». PalTer fquamofus 530 Fleur au Soleil , v. Corona So- lis 2i 6 Fleurde Conflantinople , i/.Flos Conflantinopolitanus 287 Fleur d’Eponge , v. Spongia 677 Fleurde jaloufie, v. Amaran- thus 26 Fleur de la Paffion, v. Grana- dilla , 3(i Fleur de mufeade, v. Mofchata 464 Fleur de faint Tacques, v. Ta- cobara 35^ Flez, BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN. Flez, v. Paffer fquamofus 530 Flions, v. Tellinte joi Florée cFInde , v. Ifatis 362 Follettes, v. Atriplex 76 Fouefnes, v. Fagus 278 Fougere, v. Filex 285 Fougere aquatique, v. Ofmun- da 514 Fongere femelle , v. Filix 185 Fougere mille ibidem Foüine, v. Muftela 475 Fouille - merde , v. Scarabteus 638 Foulon , v. Crabro 123 Foulque, v. Fulica 293 Fourmi , v. Formica 289 Fragon , v. Rufcus 6 10 Fragmens de cinq pierres pre- cieufes 589 Frais de grenouille , v. Rana 591 Fraize , v. Fragaria 299 Fraizier, v. Fragaria ibidem Framboife , v. Frambcefia ibidem Framboifier ibidem Fraxinelle, v. Fraxinella 291 Frelon, v. Crabro 223 Frefaye, v. Strix 683 Frefne, v. Fraxinus 292 Fritillaire , v. Fritillaria ibidem Fromage , v. Cafeus 156 Froment , v. Triticum- 727 Froment locor , v. Zea 769 Froment rouge ibidem Fumeterre, v. Fumaria 294 Furet, v. Faro 296 Furet , v. Viverra 754 Fufain, v. Evonyinus 273 Fuftec, a'. Cotinui 221 G. /'"'AlGNIER , v. Siliquaftrum 0 660 Galanga _ 297 Galbanum . ibidem Gaiipot, v. Palimpiffa 52 r . & Pix 558 Galles, v. Galla 29(9 G-allinaffe, v. Gallinaffa 300. GnndsNótre- Dame, v. Campa- nula _ 134 Gantelée ibidem Gangue , v. Antimonium 41 Garagay 302 Garan.ce, a'. Rubia 608 Garderobe , -v. Santolina 630 Garou, v. Thymeltea 715 Gaude, v. Luteola 417 Gay , v. Graculus 310 Gayac, v. Guaiacum 315 Gazelle, v. Mofchus 4 66 Geay, v. Graculus 310 Geeft, v. Gagates 297 Geline, v. Gallina 299 Genet cPEfpagne , v. Genifta 303 Genet piquant , v. Scorpius 646 Genevre, v. Juniperus 365 Genevrier ibidem Genevrier en arbre, ou grand Genevre, v. Juniperus arbor ibidem Gentiane , v. Gentiana- 304 Germandrée , v. Chamtedrys 178 Gerofle royal, v. Caryopbillus Regius 156 Gerofles, v. Caryopbylli 255 Geile, v. Lathyrus 385 Geile fauvage , v. Chamtebala- nus 177 Gingembre, v. Zingiber 771 Giraffe, v. Camelopnrdalis 132 Girard rouflïn, v. Afarurn 69 Girafol 365 Giroflée , v. Keiri 369 Giroflier ibidem Siroflier, v . Leucoium 395 Glaieul, v. Gladiolus 305 Glaieul puaut, v. Xyris 767 Glais, v. Gladiolus 305 Gletteron, v. ftardana 93 Globulaire, v. Globularia 307 Glouteron, ou petit Glaiteron, v. Xanthium. 764 Gomme , v. Gummi Arabicum 318 Gomme adragant, v. Tragacan- thium 71a Gomme ammoniac , v. Ammo- niacum gummi 30 Gomme animé , v. Anitné 39 Gomme Arabique , v. Gummi Arabicum 318 Gomme de Caragne, v. Caran- na 146'' Gomme de cedre , v. Cedrus 164 Gomme de gommier, v. Cliibou 1 84 Gomme gutte., v. Gummi gutta 3’8 Gomme lacque , v. Lacca 371 Gomme tacamaque, v. Taca- mahaca 692 Gomme turis ou turique , v. Gummi Arabicum 318 Gomme vermiculée , v. Gum- mi fenegal , 3 19 Gommier, v. Chibou 184 Goujon, v. Gobius 309 Goutte de liu ,v. Cufcuta 235 Grains d’Aviguon , v. Lycium • 419 Graine d’écarlate, v. Chermes 183 Grains de gérofle , v. Lignum Indicum 399 Graine de Paradis , v. Carda- momum 149 Graine jaune, v. Lycium - 419 Graine mufquée , v. Semen mo- fchi 652 Graiuette , v. Lycium 419 Grains de tilli , v. Ricinus 603 Graffette, v. Pinguicula 551 Graffette , v. Anacampferos 32 Gratecu , v. Cynorrhodos 139 Grateron , 1 v . Aparine 42 Gravelle, v. Calculus humanus 129 Gremil , v. Lithofpermum 410 Grenade, v. Punica 581 Grenadier, v. Punica ibidem Grenadier fauvage 583 Grenadille,- v. Ebenus 257 Grenat , v. Granatus 311 Grenouille , v. Rana 591 Grenouille de mer,z>. Rana ma- rina 59a Grenouille de bois , v. Rana fylveftris ibidem Grillon , v. Gryllus 314 Grive, v. Turdus 729 Gros bec , v. Coccothranftes 200 Grofeille, v. Groffularia 313 Grofelier, v. Groffularia ibidem Grofelrer.blanc , v. Ribes 602 Grofelier rouge , Ribes ibidem Gruau , v. Grutum 314 Grue ou Gruon, v. Grus 313 Guanabane , v. Guanabanus 316 Guefde, v. Ifatis 363 Guefpe, v. Vefpa 74a Gueufe, v. Ferrum 280 Gui , v. Vifcum 749 Gui de chefne ibidem Guignes , v. Cerafa 1 69 Gui- BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN, ' Guimauve , v. Althaa 24 Guimauve , v. Abiuilon 3 Gutte gomme , v. Gummi gutta 318 H. ÏJALEBRAN, ou Halebrent, 1 1 v. Anas. 34 Hanetons, Scarabasus ftridu- lus 639 Hannebanne, v. Hyofciaimis 346 Haran , ou Hare ng, v.Halec 311 Haricot, v. Phafeolus 544 Heliamheme , v. Helianthemutn 324 Heliotrope , v. Heliotropium 3M Hcmatite, v. Htematites 320 Hemionite , v. Hemionites 318 Hepatique, v Hepatica 328 Hepatiquejdes bois , v. Liclien 396 Herbe è coton, v. Filago 284 Ilerbe k pauvre. homme , v. Gra- tiola 312 Herbe aux gueux , v.Clematitis 198 Herbe au chat, v. Nepeta 487 Herbe au lait, v. Glaux 307 Herbe au Soleil , v. Corona So- lis 116 Herbe auxCharpentiers , v.Bar- barea 93 Herbe auxCharpentiers, v. Mil- lefolium 457 Herbe aux cuil Iers , v. Coch- learia 201 Ilerbe aux mites, v._Blattaria 7 IO* Herbe aux perles, v. Lithofper- mum 410 Herbe aux poumons , v. Lichen 396 Herbe aux poux , v. Staphyfa- gria 680 Herbe aux puces , v. Pfyllium 5 77 Herbe aux teigneux, v. Barda- na 93 Herbe aux vernies, v. Heliótro- pium 3iy Ilerbe aux viperes , u. Echium 259 Herbe d’aurade , v. Ceterach 175 Herbe decitron, v. Melifla 449 Herbe de Jean Inlant, v. Herba Joannis Infantis 328 Herbe de 1’Anibalïadeur, ». Ni* cotiana 489 Herbe de la Reine, v.Nicotiana ibidem Herbe d’or, w-Heliantheimim 325 Herbe des aulx, v. Ailiaria 21 Herbe deS. Chrillophle, v. Chry- ftophoriana 187 Ilerbe de S. Jacques, v. Jacoba'a 351 Herbe de S.Jean, v. Artemifia 67 Herbe du coq, v. Coflus horto- rnm 221 Herbe du fiege , v. Scrophula- ria 648 Herbe jaune, ■/'. Luteola 417 Herbe Robert, v. Geranium 304 Herbes vulneraires, v. Faltrank 279 Heriflon, v. Echinus terreftris 159 Heriflon de mer , v. Echinus uiarinus 258 Hermite, v. Cancellus 136 Hermodatte, v. Hermodaftylus 33° Herniole, v. Herniaria 331 Heron , v. Ardea 58 Heltre , v. Fagus 278 Heyrat, v. Melis 449 Hiaret , v. Smaris 665 Ilibou , v Bubo 1 17 Hibou, v. Nodua 493 Hippopotame,®. Hippopotamus , , 335 Hirondelle, v. Hirundo 337 Hirondelle de nier ibidem Hommard, v. Cammarus 133 Hommar, v. Cancer 137 Homme , v. Homo 339 Hortolan , v. Hortulanus 341 Hoüatte ouHoüette, v. Apocy- nnm 45 Houblon, v. Lupulus 415 Houx, v. Aquifolium 48 Houx frelon , v. Rufcus 610 Houx petit ibidem Huile de baleine, n.Balffina 87 Huile decade, v. Oleum cadi- num 502 Huile de cade veritable ibidem Huile de navette, v. Napus48a Huile de palme, v. Oleum pal- mre 502 Huile depetrole, v. Petroleum 541 Huile de Senega, v.Oleum palma: 502 Mmmmm 1 Huile de terre, Oleum ten* 502 Hui t re , v. Oflrea 51 6 Ilupe , v. Upupa 756 Hyacinte, v. Hyacinthus , gein- ma 342 Hyacinte fouple de lait ibidem Hypocifte, v. Hypociftis 348 Hyflbpe , v. Hyfibpus ibidem Hyflbpe des Garigues 315 I. JAcrT , v. Jacea 351 Jaciine , v. Hyacinthus , plan- ta 342 Jacobée, v. Jacobaia 352 Jagra , v. Coquo 208 Jalap 351 Jaloufie, v. Symphonia 690 Jargons., v. Hyacinthus, gein- ma 342 ars , v. Anfer 40 afmin, v. Jafminum 354 almin coimmin 355 afmin d’Efpagne ibidem afmin petit ibidem afpe , v. Jafpis ibidem ays 011 Jayet, v. Gagates 297 If, v. Taxus 702 Immortelle, v. Elichryfum 262 Imperatoire , v. lmperatoria 358 Inde , v. Indicum 359 Indigo ibidem Indigo d’Agra, v. Indicum ibidem Indigo Gatimalo ibidem Jonc aigu , v. Juncus 355 Jonc fleuri , v. Butomus 122 Jonc odorant, n.Schoenanthiiin 639 Jonquille , v.Narciflus juncifo- lius 483 Joubarbe, v. Sedutn 651 Joubarbe des vignes , v. Ana- campferos 32 Joubarbe petite, v. Vermicula- ris 739 Ipecacuanha 560 Iris de Florence, v. IrisFloren- tina 363 Ivette , v. Chanuepytis 180 Jugeoline, k. Sefamum 658 Jujube, v. Jujuba 363 Jujnbier ibidem Juliane oujuliene, v. Ilefperis 331 Jumem, v. Equus 268 Jupi- B.LADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN. Jupiter, v. Stamnum 679 Jufquiame , v. Hyofciamus 34Ó K. trAGNE v. Vermicelli 738 Kali, ou Soude 3 67 Kali , v. Tragum 725 Karabé 367 L. T ABDANUM, v. Ladanum . .374 Labdanum en barbe ibidem Labdanum en tortis ibidem Laine grafie, v. Lana fuccida 37S Lait de lune, v. Marga 436 Laitron, v. Sonchus 669 Laitron doux ibidem Laitron épineux ibidem Laitue, v. Laftuca 373 Laizard, v. Lacertus 37a Laizard de mer, v. Saurus 636 Laizard étoilé , v. Stellio 680 Laizard terrefire, v. Lacertus ' 372 Lamentin, v. Manati 430 La Marie , v. Kali 367 Lambrus , v. Labrufea 370 Lamproye , v. Lampetra 377 Lampfane, v. Lampfana ibidem Langue de cerf, v. Lingua cer- vina 408 Langue de chien , v. Cynoglos- fum 139 Langue de ferpent , v. Gloflb-- petra 308 Lapin , v. Cuniculus 233 Lacque , v. Lacca- 371 Lacque rolombine 371 Lacque fine ibidem Lacque liquide ibidem Lacque plate ibidem Larme de Job , v-Lachryma Job 373 Lavnnde, v. Lavandula 386 Lavande grande ibidem Lavaret , v. Lavaretus ibidem Laureole , v. Laureola 387 Laurier, v. Laurus 388 Laurier Alexandrin , v. Laurus Alexandrina 389 Laurier-cerife, v. Laurocerafius 388 Laurier rofe,, v. Nerium 483 Laurier- tin , v. Tibinus 718 Laye, v. Aper 43 Lentes , v. Lendes 390 Lentille , v. Lens ibidem Lentille d’eau , v. Lenticula paluftris ibidem Lentille des marais ibidem Lentifque, v. Lentifcus 391 Leopard , v. Leopardus 391 Letton , v. Aurichalcum. 79 Levain , v. Fermentum 280 Levefche , v. Levifticum 395 Levreau , v. Lepus 39 1 Licorne, v. Monoceros 462 Licorne de mer, v. Narwal 485 Lie d’huile , v. Amurctr 31 Lie de vin , v. Fa:ces vini 277 Liege , v. Suber 686 Lierre, v. Hedera 312 Lierre terreftre, v> Hedera ter- reftris 323 Liévre, v. Lepus 394 Liévre marin , v. Lepus mari- nus ibidem Lilac 401 Limafon , v. Limax 405 Limande, v. Palier fquammo- fu s 530 Limas, v. Limax ' 405 Limonnier, v. Limones 406 Limons ibidem Lin , v. Linunr 408 Linaire , v. Linnria 407 Linote , v. Linaria avis ibidem Lion , v. Leo 391 Lion marin , v. Leo marinus-392 Lionne , v. Leo. 39 ï Lionceau ibidem Liquidambar 409 Liron , v. Glis 307 Lis , v. Liliutn 403 Lis- afphodele , v. Liliafphode- lus 402 Lis de S. Bruno , v. Liliarcrum 403 Lis des valides, v. Liliumcon- vallium 404 Liferon, v. Convolvulus- 206 Lifec 207 Lis-jacinte, v. Lilio • hyacin* thus 403 Lis- narcifie , v . Lilio -nnrcis- fu s ibidem Lis-orangé, v. Lilium 404 Litliarge, v. Litbargyrus 409 Litharge d’argent 410 Litharge d’or ibidem Livèche , Ligufticum 401 Loir, v. Glis 307 Loirot ibidem Lonchite, v. Lonchitis 412 Loriot, v. Galgulus 298 Lote , poifibn, v. Lota 412 Lotier. v. Lotus 415 Loup, v. Lupus 416 Loup cervier, v. Lynx 412- Loup des eaux, v. Lucius 413 Loup marin, 1. Lupus marinus 416 Loutre , v. Lutra 417 Louve , v. Lupus 416 Louveteau ibidem Lunaire, v. Lunaria 413 Lunaire , v. Lunaria botrytis r • t • 4,4 Lupm, v. Lupmus 415 Luferne , v. Medica 443 Lyfimachie , v. Lyfimachia 422 M.. ^/JACARON , v Vermicelli' 738 Maceron', v. Smyrnium 667 Maclie , v. Valerianella 734 Macis , v. Mofchata 464 Macre , v. Tribulus aquaticus 716 Macreufe , v. Puffinus 579 Madrepore, v. Madrepora 424 Magalaife, ou Maganaife 425 Mahaleb 426 Main de mer , v. Manusmarina 436. Manchenillier 431 Mandragore , 'y. Mandragora ibidem Mangoufe, ou Magoulle 433 Maniguette , v. Cardamomum 149 Manioc ou Manioque , v. C2- cavi 124 Manne , v. Manna 434 Manne de Brian^on, v. Larlx 384 Manne liquide , v. Thereuiabin 711 Manne maftichine , v. Cedrus 164 Manfard, v. Palumbus 512, Maquereau, v. Scombrus 643 Ma-rbre, v. Marmor 638 Marcafite , v. Marcafita 436 Marcafiin, -j. Aper 43 Marguerice, u. Leucanthemum 3PS Mar- BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN. Marjolaine, v. Majorana 416 Maronier, v. Cadanea 158 Maronier ou Maronier d’Inde, v. Hippocadanum $33 Marons, v. Cadanea 158 M arrube aquatiqne, v. Lyco- pus 4*1 Marrube blanc , v. Marrubium +39 Marrube noir, v. Ballote 88 Marrube puant ibidem Marfouïn , v. Poreus marinus 571 Marfouïns, v. Delphinuï 2-46 Martinet, v. Alcedo 18 Martre, v. Martes * 439 Martre Zibeline , v. Mudela Zi- belina 440 Mafl'ac , v. Bangue 92 Made, v. Typha 731 Mafïïcot 441 Madic , v. Madicbe ibidem Matricaire, v. Matricaria 442 Mauve, v. Malva 428 Mauve, v. Larus 384 Mauve de Jardin , v. Malva ro- fea 419 Mauve en arbre , v. Malva ar- borea ibidem Mauve fauvage , v. Alcea 18 Mauviecte ou Mauvis , v. Tur- dus 729 Mayenne , v. Melongena 450 Mechoacan 442 Melettc, v. Apua 46 Meleze, v. Larix 383 Meliante, v. Meliamhus 447 Melilot, v. Melilotus 448 Melinet, v. Cerituhe 172 Melide, v. Melida 449 Me Ion , v. Melo ibidem Meniante, v. Menyanthes 453 Meute, v. Mentha 451 Mlercure, v. Hydrargyrus 343 Mercuiiale , v . Mcrcürialis 453 Mercuiiale fauvage , v. Cyno- erambe 238 Merde de Cormarin, v. Alcyo- niutn 19 Me res.de gerofles , v. Caryo- phylli 155 Mere de perles , v. Margaritse 43$ Merifes’, v. Ceradi 169 Merifier _ Ibidem Merlan , v. Afellus 70 Merle, v. Merula 454 Merlu ou Merluche, v. Salpa 6 25 Mefange , v. Parus 529 Metal , v. Auricbalcum 79 Meum 45 s Meures de renard, Rubus 609 Meurier, v. Mortis 463 Meurte, v. Myrtus 479 Micocoulier, v. Celtis 165 Mi.el’, v. Mei 444 Mil , v. Milium 456 Milan , oifeau, v. Milvus 458 Millefeuille , v. Millefolium 4S7 Millepertuis , v. Hypericum 347 Millet, v. Milium 456 Mined’or, v. Ipecacuanha 360 Mine de plomb, v. Minium 459 Mine de plomb noir , v. Plum- bago 56 i Miroir d’afne, v. Lapis fpecu- laris 383 Moëlle de pierre , v. Marga 43<5 Moineau , v. Pader 525 M oineau de Canarie , v. Pader Canarius ibidem M o i do 11 , v. Pader ibidem Mollaine , v. Verbafcum 736 Molle 459 Mondique , v. Pyrites 585 Morelle , v. Solanum 667 Morgeline, v. Alfine 24 Morille, v. Boletus efculentus 107 Morine, v. Morina 462 Mort au chien , v. Colchicum 202 Morue, v. Morhua 462 Moruepetite, x'.Merlucius 454 Mofcouade grife, v. Saccharum 614 Mouche , v. Mufca 472 Mouche & miel , v. Apis 44 Mouches cantharides^.Cantba- rides 141 Mouche guefpe . v. Vefpa 740 Moucherole , v. Mufcipeta 473 Moude, v. Mufculus 474 Moule, v.. Mufculus ibidem Mouron, v. Anagallis 3a Mouron violet, ï>. Antirrhinnm 42 Moude d’arbre , v. Mufculus arboreus 474 Moude de rocher, v. Go ra 1 1 i - na no Mmmmm 3 Mouderon , v. Fungi verni, & efculenti 2 96 Moude terredre , v. Lyeopo- dium 4:0 Mouffe terredre , v. Mufcus teredris repens 475 Moud, v. Mudum ibidem Moucarde, v. Sïnapi 662 Mouton, v. Vervex 740 Moux de veau, v. Vitulus 753 Moxa 467 Muelle 45p Mude de veau ,v. Anthirrinum 41 Muge, v. Mugil 468 Muguet, v. Lilium convallium 4°4 Muguet petit, v. Gallium 301 Mujon , v. Mugil 468 Mule, v. Mtiliis ibidem Mulet , v. Mugil ibidem Mulet, v. Mulus ibidem Mum ie, u. Mumia ibidem Mufaraigne, v.Mus araneus 471 Mufc, v. Mofchus 465 Mufcade , v. Mofchata 464 Myrobolans , v. Myrobalani 477 Myrobolans , r. bellerics 478 Myrobolans cbebules ibidem Myrobolans citrins ou jaunes __ , 477 Myrobolans emblics 478 Myrobolans Indiens ou noirs ibidem Myrrhe, v. Myrrha ibidem Myrrhe liquide , v. Stadie 679 Myrte , v. Myrtus 479 Myrtilles , v. Myrtus 480 Myrtilles, v. Vitis Idtea 751 N, JdACRE de perles, v. Marga- rita? 438 Napel, v, Napellus 48c Naphte, v. Naphta1 ibidem Narcide, v. Narcilfus 483 Narl, v. Lavandula 386 NarJ Celtique, v. Nardus Cel- tica- 484 Nard fauvage, v. Afarum 69 Nafitord, v. Nadurtium 485 Natron, v. Anatron 34 Nature de baleiue, v. Sperma ceti 673 Navet, v. Napus ‘482 Navet fauvage ibidem Navette ibidem Nefle, v. Mefpilus 4^j Ne- BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN, Neflier ibidem Negceil, v. Melanurus 447 Neige, *. Nix 495 Nenuphar, v. Nytnph^a 496 Nerprun, v. Rhamnus 599 Nez coupez , i'. Staphyloden- dron 679 Nicotianc, v. Nicotiana 489 Nid d’oifeau , -v. Nklus avis .49° Nielle, Nigella ibidem Nifi 491 Nicre , v. Nitrum ibidem Noir d’Efpagne , v. Suber 686 Noifétier , v, Corylns 220 Noix, v. Nux juglans 495 Noix d’Acajou , v. Acajou 3 Noix de galle, v. Galla 299 Noix de Madagafcar , v. Nux Caryophyllata 495 Noix geroflée , ou Noix de ge- rofle , Nux cary ophyllata 495 Noix mediciuale , % Nux me- dica 496 Noix vomique , v. Nux vomi- ca ibidem Nombril marin , v. Umbilicus marinus 755 Nopal, v. Cochinilla 200 Noyer, v. Nux juglans 495 Numraulaire , Nummulnria 49+ Nytnphe, ■». Eruca 270 Nyinplie, v. Raua 591 Q. QBIER, v. Opulus 508 Ocre, v. Ochra 498 Oeil de Bceuf, v. Buphthalimrm no Oeil de cbat , v. Oculus cati 499 Oeil de chat, v. Antirrhitimm 42 Oeillet , v. Caryophyllus hor- tenfis 155 Oeillet d’Inde , ». Tagetes 692 O eillets de Dieu , v. Lych’nis 418 Oefipe, v. Oefypus 500 Oeuf de oflar , v. Apoeynum ^ 45 Oignon, v. Ce na 167 Oilèau de S. Mutin , v, Alce- do 18 Oifeau raouche , Tati 701 Olampi 501 Oliban, v. Thus 713 Olives , v. Olea _ 501 Olivier, v. Olea ibidem Omble , v. Urabla 755 Onyx 505 Opale, v. Opalus ibidem Opier, v. Opulus 508 Opium 507 Opopanax 508 Or , v. Au rum 81 Or .de depart , v. Argentum 6 o O range , v. Aurantium 78 Oranger ibidem Orcanecte, v. Anehufa 37 Oreille d’Homme , v... Afarmn 69 Oreille de Judas, v. Auricula Judte 80 Oreille de liévre, v. Auricula leporis ibidem Oreille d’ours , v. Auricula urfi ibidem Oreille de fouris, v. Myofotis 476 Oreillere, v. Forfïcula 289 Oreillette , v. Afarum 69 Orfraye, v. Oflifraga 515 Orge , v. Hordeum 340 Orgepetite, v. Cevadilla 175 Orgue de mer , n. Tubularia 728 Origan, v. Origanum 511 Orme , v. Ulmus 754 Ormin, v. Horminum 341 Orobanche, v. Orobanche 5 1 2 Orobe , v. Orobus 513 Orpiraent , v. Auripigmeutum 81 Orpin ibidem Orpin, v. Telephium 702 Orpin , v. Anacampferos 31 Orpin rouge, v. Realgal 596 Orfeil, v. Tornefol 722 Ortie , v. Urtica 758 Ortie grande ibidem Ortie marine, v. Urtica marina 759 Ortie morte, v. Lamiutn 375 Ortie petite , v. Urtica 758 Ortie Romaine - ibidem Ortolan, v. Hortulanns 341 Orvale, v. Sclarea 642 Os decoeur de cerf, v. Cervus 174 Os de féche, v. Sepia 655 Ofmonde, v.-OGnunda 514 Oflar, v. Apoeynum 45 Ofteocolle, ■u.Ofleocolla 515 Otruche, v. Imperatoria 358 Ours, v. Urfus 757 Outarde , Otis 517 Oxycedre, v. Gedrus baccifera 164 Oye, v. Anfer 40 Oye nonette , z>. Capricalca M3 Ozeille , v. Acetofa 6 Ozeilie petite ou fauvage 7 Ozeille ronde ou frauche 6 P. pAIN, v. Panis 52.3 Pain a chauter, v. Azimus _ 87 Pain a coucou, v. Oxytryphyl- lon 519 Pain de Madagafcar, v. Cacavl 124 Pain de pource.au, Cyclamen 236 Palais de liévre, v. Sonchus 669 Paliure, v. Paliurus 522 Palme marine, v. Plama mari- na retiformis 560 Palmier, v. Daétyli 242 Pampres de la vigne , Vitis 750 Panache , v. Pavo 531 Panache de mer, v. Plauta ma- rina retiformis 560 Panais, v. Paftinaca 520 Panais fauvage , -v. Paftinaca ibidem Panelfe, -v. Pavo 531 Panicaut, v. Eryngiura 271 Panis, V. Panicutn 423 Panthere , v. Camelopardalis 13A & Leopardus 392 Paon, v. Pavo 531 Paonneau, v. Pavo ibidem Papaye , v. Papaya 5251 Papegay , v. Pfutacaus 573 Papier, v. Papyrus 527I Papillon , v. Papilio 52(5 Pafquerette, v. Bellis 9^ Pafq nette ibidem Parelle, v. Lapathum 3 78 Parietaire, v. Parietaria ■ 528 Pas d’ane, v. Tuflilago 731 Paflefleur , v. Lychnis 418 PaJTepierre, v. Crithmum 225 Paffe- BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN. Paiïerage , v. Lepidiura 393 Pafïerage fauvage , v. Iberis 356 Pafferage fauvage , «*» Carda- mlne 149 Palfereau , v. Pafler 529 Pall'erofe, v. Lychnis 418 Paflevelours , v. Atnaranthus 26 Pafte , v. Coftus horcorum 221 Paftel , v. lfatis 3^3 Paftel d’écarlate , v, Cliermes 184 Paftel 011 Florée d’lude , Ifa- tis 363 Paftenade, v. Paftinaca 530 Paftenaque, v. Paftinaca mari- na 531 Pated’oye ,,y.Chenopodiumi83 Patience, v. Lapathum 378 Patience rouge , v. .Lapathum fanguineum ibidem Patres, v. Vermicelli 738 Pavot, v. Papaver 524 Pavoc cornu , v. Glaucium 306 Pavot rouge, v. Papaver 525 Pediculaire des prez , v. Pedi- cularis 532' Peigne de Venus , Scandix 638 Pelican, v. Onocrotalus 504 Pelotte de mer, v. Pila uiarina 55° Penides , v. Saccharum 615 Penfée , v . Herba Trinitatis 330 Perceboffe , v. Lyfimachia 422 Percefeuille , v. Buplevrum 121 Percefeuille , v. Perfoliata 537 Percemoufle, v, Adiantum au- reum 1 t Fercenége , v. Narcilïb leu- coium 483 Perceoreille , v. Forficula 289 Percepierre, v. Crithmum 225 Perche, v. Perca 536 Perdrix, v. Perdix ibidem Perdrix blanche, v. Lagopus avis 375' Perigord , ou Periguenx , v. Lapis petracorius 381 Perles , v. Mnrgarita* 437 Peroole, i>. Cyanus 235 Perroquet ou Papegay , v.Pfit- tacus 577 Perficaire, v. Perficaria 538 Perfil, v. Petrofelinum 541 Perfil de momagne, v. Oreo- felinum 511 Pervenche, v. Perviuca 539 Pefcber, 1. Perfica 538 Pefcbeur. v. Alcedo 18 Petafite, v. Pctafites 540 Peteufe, v. Bnbulca 117 Petite Cemaurée , v. Centau- rinm minus 166 Petrole v. Petroleum 541 Petun, w.Nicotiana 489 Peuplier, v. Populus 569 Peuplier a larges feuilles 570 Peuplier blanc ibidem Peuplier noir ibidem Phalange , v. Phalangia 543 Pic, v. Picus Martis 550 Picarel, v. Smaris 66$ Pie, v. Pica 549 Pie agafte, ou Pie-griefche 550 Pied d’Alexandre , z/.Pyrethrum umbelliferum 585 Pied d’Alouette, v. Delphinium MS Pied d’Alouette , ■v. Calcatrip^ pa 129 Pied de chac , v. Gnaphalium 3°9 Pied de chat, v. Hifpidula 337 Pied de liévre, v. Lagopus 375 Pied de lion , v. Aichimilla 19 Pied deloup, v. Lycopodiura 420 Piedd’oifeaUjV. Ornithopodium 512 Pied deveau, v. Aruin 67 Pierre & éguifer, v. Cos 220 Pierre a feu, v. Pyrites 585 Pierre Armenienne, v. Armenus lapis 65 Pierre Affienne, v. Adius lapis 70 j Pierre è verre , v. Qnocolos 590 Pierre calaminaire , v. Calami- naris lapis 12-7 Pierre d'aigle, v. Aetites 13 Pierre d’arquebufade , v. Pyri- tes sBs Pierre d’alfo, -y.Aflius lapis 70 Pierre d’aymant , v. Magnes 415 Pierre d’azur, v. Lapis lazuli 380 Pierre de Bologne , v. Lapis Bolonienfis 379 Pierre de la croix , v. Lapis crucifer 380 Pierre d’Emeri, v. Suiyris 666 Pierre d’éponge , v. Lapis fpongiaï 383 Pierre de foudre j v. Brontias I]S Pierre de foudre, v. Ceraunias 170 Pierre d’heliotrope , Helio- tropius 326 Pierre d’hirondelle , v. Hirundo 337 Pierre de lynx , v. Belemnites 96 Perre de Perigord, Lapis pe- tracorius 38 r Pierre de petite verole, v. La- pis variola; 383 Pierre de porc , v. Bezoar 102 Pierre de Samos, v. Terra Sa- mia 706 Pierre de fang , v- Lapis fan- guinalis 381 Pierre de Sarcenage, v. Lapis Sarcenagenfis 381 Pierre de ferpent , Lapis fer- pentis ibidem Pierre des ferpens , -v. Lapis anguium 378 Pierre des rompus , v. Ofteo- colla 515 Pierrede tonnerre, v. Brontias nj Pierre de touche , v. Lydius lapis 421 Pierre étoilée, v. Afteria 74 Pierre hematite, v. Hsematrtes 320 pierre hyfterique, v, Lapis hyf- tericus 380 Pierre Judaique , v. Lapis Ju- daïcus ibidem Pierre nephretique , v. Lapis nephriticus 381 Pierre noire, v. Ampelitis 30 Pierre Phrygienne , v. Lapis Phrygius 381. Pierre pobce, v. Pumex 582 Pierre Samienne , v. Lapis Sa- m i u s 3 8 1< Pierre fanguine,t'.H:etnntites33o Pierre ferpentine, v. Gphices . Pierre fpeculaire , v. Lapis fpe1-1 cularis 383 Pieumart, v. Picus Martis Pigeon , v. Coluuiba 205 Pigeon raniler , ■*/» Palambus 521 Pigeonneau, Coluarba 2®y Pi* BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN. Pignolas, v. Pinus 552 Pignons , v. Pinus ibidem Pignons d’Inde, v. Ricinus 603 Pilofelle, v. Püofella 5-5° Piment , v. Botrys 113 Piment, v. Capficurn M5 Pirnprenelle , v. Pimpinella 55 1 Pin, v. Pinus 552 Pin fauvage ibidem Pinfon , v. Fringilla 292 Pinne marine, v. Pinna marina 552 Piquette , v. T,ora 41 1 Piretbre , v. Pyrethrum 585 Pirethre fauvage ibidem Pirole, v. Pyrola 586 Pifleulit , v. Dens leonis 247 PiiTeur, v. Murex 470 Piüache, v. Piilacia 556 Pivert, v. Picus Martis 550 Pivoine, oifeau, v. Ficedulaa83 Pivoine, plante, v. Pa;onia 520 Plane , v. Platanus 560 Plantain, v. Plantago 559 Plantain des moatagnes, lifma 20 Platane, t. Platanus 56° Platre crud, v. Gypfum crudum 319 Plomb, v. Plmnbum 5<5i Plombagine, t/. Plumbago ibidem Plomb de mer, u. Plumbago ibidem Plomb de mine ibidem Plongeon , v. Mergus 454 Pluine marine , v. Penna mari- na . .5 34 Pluvier , -v. Pluvialis 561 Pl.ye , v. Palier lsevis 530 Poincillade, v. Pointiana 562 Poiré , v. Pyraceum 585 Poireau, v. Porrutn 571 Poirée, f. Bèta 99 Poirée blancbe ibidem Poires de terre , v. Helianthe- mum tuberofura 325 Poirier , v. Pyrus 587 Poirier , fauvage ibidem Pois, v. Pifum 557 Pois it faire grater, v. Mucuna * 467 Pois bécu , v. Cicer 189 Pois ehiche ibidem Pois de merveille, v. Cor indum 213 PoifTon k deux cens dents , -v. Carcharias 147 Ppivre , v. Piper 553 Poivre blanc,®. Piper alb.um554 Poivre de Guinee, v. Capficurn * . .145 Poivre d’Inde ibidem Poivre de la Jamaïque , v. Amo- mum 3° Poivre de la Jamaïque, v. Lig- num Indicum 399 Poivre deThevet, v, Amomunt 30 Poivre du Brelil , v. Capficmn 145 Poivre long, v. Piper longum 555 PoLx , v. Pix 557 Poix de terre, v. Naphta 481 Poliglotte , v. Polyglotta 565 Polipe, ou poulpe, v. Poly- pus 5^7 Polipode, v. Polypodium 5 66 Polipode de cbène ibidem Politric, u. Polythricutn 567 Pomme d’Adam , v. Pomum Adami 5 69 Pomme d’amour, v, Lycoper- perficon 420 Pomme de merveille * v. Mo- mordica 461 Pomme dorée , v. Lycoperficon 420 Pomme épin-eufe , v. Straino- nium 682 Poramier, v. Malus 429 Pompholyx 568 Porc , ti. Sus 688 Porc épi , Hyftrïx 349 Porc fauvage , v. Aper 43 Porcelaine 011 Pourcelaine , ■v- Buccinum 117 Porcelaine* v, Concha venerea 206 Porcelets de St. Antoine , v. Millepeda; 457 Porpbyre, v. Porphyrices 57 1 Potée, v. Encauftum 264 Potée, v. Ochra 498 Potée d’Emeri , v. Smyris 667 Potelot, v. Plumbago 561 Potiron , v.. Fungus 294 Potiron , v. Melopepo 451 Pou , v. Pediculus 533 Poucepieds , v. Balani 87 Poudre a vers , v. Semen con- tra vermes 651 Poulain, v. Equus 268 Poule, v. Gallina 299 Poulette d'cau, v. Gallinula a- quatica 301 Pouliot, v. Pulegium 579 Poumonmarin, v. Pulmo ma- rinus 580 Pourcelets, 7». Millepeda 457 Pourpier, v. Portulaca 572 Pourpre , 7’. Purpura 584 Precipité d’Argent, v. Argentum 61 Prêle , v. Equifetum 267 Prefure , v. Vitulus 753 Primerole , v. Primula veris 574 Primevere , v. Primula veris ibidem Pro.polis 575 prudes femmes , v. Acriplex 76 Prune , v. Prunum 575 Prunier de Damas noir ibidem Prunier fauvage, v. Prunus fyl- vellris 576 Puce, v. Pulex 580 Pucelage, v. Concha venerea 206 Pulmonaire, v. Pulmonaria 580 Pumicin, t'. Oleum palma; 502 Punaife, v. Cimex 191 Purette, v. Puretta 583 Putoire, v. Putorius 584 QUARELET, v. Palier laevis 53° Queue de cheval, v. Equifetum 267 Queue de pourceau , v. Peuce- danum 542 Queue de fouris , Myofuros 47 7 Queux , v. Cos 220 Quinquina, v. Kinakina 370 Quintefeuille , v. Quinquefo- lium 589 R. "DACINE de S. Charles , i>.Ra* dix Carlo fanéto 590 Racine de fainte Helene , v. Radix fanflie Helenre ibidem Racine Indienne, 1. RadixCar- lo fan ft o ibidem Racine falivaire, v. Pyrethrum 585 Racine vierge,x\ lammis 697 Raifort , v. Raphanus 594 Raifort grand, Raphanus rufli- canus 595 Rai- bladwyzer van de fransche namen. Raifin, Wttis 75° Raifin de mer, «. Uva marina 761 Raifin de mer, t». Ephedera2Ö5 Raifin de renard, v. Herba pa- ris _ 3^9 Raifin fecs', «. Vitis 751 Rapontic, v. Rhoponticum 600 Rapontic des montagnes, «.Hip- polapathum ‘ 333 Raqueue, «. Cochinilla 200 Raquette , *. Opuntia 5°9 Rat, «. Mus 47° Rat d’Egyptej'i'.Ichneutnon 356 Rat d’Inde ibidem Rats mufquez , v. Pilotis 550 Ratpennade, v. Vefpertilio 740 Ratvelu, v, Glis 307 Rave, *. Rapa 593 Raye ou Rée,poiflbn,®.Raja59i Raye bouclée ibidem Rayne , v. Rana ibidem Reble, v. Apariuel 4Z Realgal, Arfenic rouge, ou Or- pin rouge 59^ Reglifle, v. Glycyrrhifa . 308 Reine des prez , «. Ulmarïa 754 Renard, *. Vulpes 763 Renard marin,'t'.Vulpecula 762 Renoncule , v. Ranunculus 591 Renoué, v. Polygouum 566 Réponfe , «. Rapunculus 596 Réponfe, v. Rapunculus efcu- lentus mdtm Reprife, «. Anacampferos 32 Requiem, «. Carcharias _ 147 Requin ibidem Refine, «. Refina 597 Retsmarin, v. Reticulum mari- num 598 Rhinoceros 600 Ricin , «. Ricinus 002 Ris , «. Oryza 5*4 Robre, «. Robur 603 Rocourc, v. Urucu 759 Rccoü ouRoucou ibidem Romarin , v. Rofmarinus 606 Ronce, v. Rubus 609 Ronce fans épine, v. Chamsba- tus !7 7 Roncelle , v. Afarum 09 Roquette, «. Eruca 269 Rofe , v. Rofa 604 Rofe,«. Phoxinus fquamofus548 Rofedechien, v. Cynorrhodos 2-3.9 Rofede Jéricho , v. RofaHieri- contea ‘ 605 Rofeau , v. Arundo 68 Rofeau des Indes , v. Barnbou 9i Rofée , v. Ros 604 Rofette , v. Lignutn Brafiiianuni 398 Rofier fauvage, v. Cynorrhodos S39 Rofiere, v. Phoxinus fquamofus 548 Roiïignoi, v. Lufcinia 417 Roucou 759 Rouge d’Inde, «.Terra Perfica 7° 5 Rouge herbe, «. Melampyrum 446 Rouget , «. Erythrinus 272 Rubarbe , «. Rhabarbarum 598 Rubarbe des Moines,!*. Hippola- pathum 333 Rubis , v. Rubinus 608 Rue , v. Ruta • 61 x CABINE, v. Sabina 613 Sable ou Sablon , «.Arena 59 Sable de cave ibidem Sabot , v. Calceolus 129 Sadrée, «. Satureia 635 Safran , «. Crocus 226 Safran batard , Carthamus 153 Safran d’AlIeraagne ibidem Safre ou Saphre 630 Sagapenum 616 Saillicoque, v. Squilla 678 Saint-foin, v. Onobrychis 503 Salamandre, Salamandra 618 Salicaire , vt Salicaria 6xi Salicot , v. Salicornia ibidem Salicoteou Salicore,«. Kali 367 Saligot,ti.Tribulusaquaticus 72 6 Salin , v. Sal vitri 626 Salpêtre, v. Nitrum 491 Sangde dragon ,-1/. Lapathum fan- guineum 378 Sang dragon , v. Sanguis draco- nis 628 Sang humain,i/.Sanguishumanus 629 Sanglier , v. Apcr 43 Sangfuë, v. Hirudo 336 Sanguine, pierre, *. Hrematites 3x0 Sanicle , «.Sanicula 629 Santal, v. Santalum ibidem F.j«*Santalde Candie, «. Abeli- cea ‘ i Nn nna Santoiine, «.Semen contra ver- nies 0^1 Sapbir, «. Saphyrus 631 Sapin, v. Abies • t Saponaire, v. Saponaria 631, Sarcelle , v. Querquedula 589 Sarceparille, v. Sarfaparilla 634 Sarcepareille;de Marignan 63^ Sarcocolle, v. Sarcocolla 643 Sardine, autre poiflon , v. Sarda 633 Sardoine , pierre, v. Sardonix ibidem Sargazo , Herbe fiotante ibidem Sarrazin , v. Fagopyrum 277 Sariette, v. Satureia 63^ SaffafFras ibidem Sauge, v. Sal via 6 25 Sauge franche ibidem Sauge petite ibidem Savinier, v. Sabina 61 3 Saule , v. Salix 621 Saumure, v* Garum 302. Saumon,-!/. Salmo 624 Savon , v. Sapo 631 Savorée, v. Satureia 635 Sauterelle , v. Locufta 41 1 Saxifrage, v. Saxifraga 636 Scabieufe, v. Scabiofa 637 Scammonée , «. Scammonium ibidem ScarioIe,v. Endivia 264 Scelcri , v. Apiurn 45 Schcenante ^.Schcenanthutr^j Scille, ti. Scilla 640 Scinc marin , v. Scincus 641 Scolopeudrevraye, v. Ceterach 174 Scolopendre vulgaire, «. Lingua cervina 4.08 Scordium 644 Scorpion, v. Scorpio 645 Scorpion de mer, «. Scorpiusma- ritinus 647 Scorzonaire ,vScorzonera ibidem Scrofulaire , «. Scrofularia 648 Scrofulaire petite, «. Chelidonia 182 Seau deN.Damé,v.Tamnus 697 Seau deSalomon,v.Polygonatum 5^5 Sebefte, n.Sebeften 649 Séche , v. Sepia 655 Seconde vinée, v. Lora 412 Segle. v. Secale 649 Sel admirable, v.Sal catharticura amarnm 620 Selalembrot 61 7 SeJ BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN. Sel alkali , v.. Kali- 617 Sel annoniac.T'.Sal armoniacum 6iy Sel de verre ,v. Sal vit-ri 626 Sel gemme , v. Sal gemmeum 620 Sel marin,t'.Sal niarinum 621 Sel purgatifamer, v. Sal catharti- cutnamarum 620 Selenite, v. Selenites 651 Semence contre lesvers, ^.Seinen contra vennes ibidem Semencme, v. Seinen contra ver- nies 652 Senioulej-v. Vermicelli 7^8 Seneyon , v. Senecio 653 Senné ou Sené , v. Senna 654 Senné Oriental ou Senné du Le- vant ibidem Senfitive, v. Mimofa 458 Serin , v. Serinus 65 6 Sermomaine,v. Ligufticum 401 Serpent, v. Serpens 656 Serpenta fonnetteSjV.Boicininga 106 Serpent au chaperon, ^.Lapisfer- pentis 382 Serpent d’Efculape , v. Anguis /Efculapii 3^ Serpentaire j'v.Dracunculus 254 Serpentaire Virginienne,'t'.Vipe- rina 748 Serpolet , v. Serpyllum 657 Serfifi, v. Tragopogon 713 Sefame , v. Sefamum 658 Sefamoide,t/. Sefamoides ibidem Sefeli 65 9 Sicomore, v. Sycomoms 689 Simon, -v . Delphinus 246 Singe, v . Simia 66 1 Singe de mer,'v.Simiamarina662 Sme&in v> Terra faponaria 70 6 Soidanelle , v. Soldanella 668 Sole, v. Solea ibidem Sol eil, v. Corona folis 216 Solen, coquillagg 668 Soletard, v. Terra faponaria 706 Son, v. Furfur 296 Sorbe , v. Sorbui 670 Sorbier ibidem Sory, pierre minerale ibidem Sucbet , v. Cyperus 240 SouchetdesIndes.-w.Terramerita 705 Souchet long, v. Cyperus 240 Souchetrond ibidem Soaei, *. Caltha IJ9 Soude , v. Kali 367 Soude blanche . v. Anatron . 34 Soufre, v. Sulphur 687 Soulier deNotre-Dame^Calceo lus 129 Souris , v. Sorex 670 Soyecruë, v. Bombyx 509 Soyedeporc, v. Sus 689 Spalt, pierre 671 Spargelle, v. Geniftella 303 Speautre, v. Ze a 769 Spicauard, ^.Nardus Indica 484 Spode, v. Spodium 676 Staphifaigre , ®.Staphifagria68o Statice ibidem Stecas Arabique,'!/. Stcechas 682 Stilde grain ,.v..Lignum Brafi ia- num 398 Stil de grain , v. Lycium» 419 S-tochfifch , v.. Salpa 625 Storax 685 Storax liquide ibidem Succin v. Karabé 368 Sucre, v. Saccharum 614.- Sucre d’orge 615 Suif de bceuf, v. Bos- m Suin, v . ufyp.us 500 Sun, fucvineux, v. Coquo 108 Sureau, v. Sambucus 626 Surelle.v. Acetofa 6 Surmulet, v. Mullus 468 Suye , v. Fuligo 294 T, TTABAC , t'.Nicotiana 489 Tabouret , v. Burfa paftoris 121 Taburin , ®,.Tiburo 717 Taburinte, ibidem Tacamaca, v. Tacamahaca 69 1 Tahon, v. Tabanus 691 TailTon , v. Melis . 448 Talc, v. Talcum 693 Tamarin, v. Tamarindi 695 Tamarinds. r.Tamarindi ibidem Tainaris, v. Tamariscus 696 Tan, v. Pulvis coriarius 582 Tanefie, v. Tanacetum 698 Tante, v. Loligo 41 1 Tapecon poiffbn,v.Uranofcopus „ 75^ Tapfie, v. Thapfia 709 Tarantule, v. Tarantula 699 Tare ronde ,v. Paftinacamariua o- - Tarin , v. Citnnella 197 Tartre , v, Tarcarum 700 Tati, oifeau mouche 701 Taupe, v. Talpa 694 Taure,t>. Lunaria botrytis 414 Taureau , Taurus 701. Taureau volant, v. Taurus vo- lans 7or Teigne, v. Teredo 704 Tenche, v. Tinca 718 Terebenthine , v. Terebinthina 702 Terrebinte , v. Terebinthus 703 Terre ampelite ,v. Ampelitis3o Terre de Chio , v. Terra Chia ’ 704 Terre.de Malte,i\ Terra Melitea ibidem < Terre de Patna , v . Terra Patnas 705 Terre de Perfe, v. Terra Perfica ibidem Terre deS. Paul,t/.TerraMeIitea 704 Terre de Samos , v Terra Samia 706 Terre Eretrienne.x/.Eretria terra» 268 Terre glaife, v. Argilla 6t Terra grafie. ibidem Terrenoix , v. Bulbocaftanum 120 Terre figiIlée,ou fcelléé,'v.Terra figiUata 706 Terre verte, -y.Terra viridis 707 Teflar, v. Rana 591 Tefticules de chien , v. Satyriutn 636 Teftu.v. Capito 132, Tetechrevre,v.Caprimulgus 144 Thé 7!o Thira,r. Thymus 715 Thim deCrete ibidem T.himbre, v. Thymbra 714 Thlafpi ^ 711 Thon , v. Thunnus 711, Tlronnaire ibidem Tiburon, v. Tiburo 717 Tigre, v. Tigris ibidem Tillau , v. Tilla ibidem Tilleul ibidem Titimale , v. Tithymalus 719 Topaze, i/.Topazius 720 TopinambourSjV. Hilianthemum 345 Toque, v. Cadida Tormentille, w.Tormentilla 721 Tornefol ibidem Torpille , v. Torpedo 72a T.ortuë, v, Teftodo 707 Tour- BLADWYZER VAN DE FRANSCHE NAMEN, Tournefol, v. Heliotropium325 Tourterelle, v. Turtur 730 Toute bonne, v. Sclarea 641 Toute faine, v. Androfajmum 36 Trefle des Prez , v . Trifolium pratenfe 72-6 Trefle fauvage jaune, Lotus Tremble, v.Populus tremuln57o Tribale aquatique, v. Tribulus aquaticus 72 6 Tribule terreflre , v. Tribulus ibidem Tripoli , v. Alana 16 Trique madame , v. Sedum mi- nus ÖsSI Troefne, v. Liguflrum 401 Truffe. v. Tubera 728 Truite, v. Trutta ibidem Truite petite, v. Varius 735 Truye, Sus 688 Tubereufe, v.fïyacinthus Indi- cus 343 Tuile , v. Tegula 702 Tulipe, v. Tulipa 729 Turbith , v. Turpetum 730 Turbith bdtard, v. Thapfia 709 Turbot, v. Rhotnbus 601 Turcoife, v.Turchefia 729 Turquette, v . Kerniaria 331 Tufltlage, v. Tuflïlago 731 Tutie , v. Tuthia ibidem V. 1TACHE , 7). Vacca 732 ^ Vache marine , •v.Manati 430 Valeriane, v. Valeriana 733 Vandaife , v. Jaculus 352 Vanille , v. Vanilla 734 Vanneau , v. Vannellus 735 Vautour , v. Vultur 76} Veau , v. Vitulus *753 Veaumarin, v. Phoca 546 Velar, v. Eryfimum 271 Ver de bois , v. Coflus zzo Ver luifant, v. Cicindela 190 Verd de gris , v. /Enigo 12 Verd d'lris , v. Iris noftras 362 Verdet, r. ALrugo ü Verdure de mer, v. Pyrola 586 Vergadelle , v. Salpa 625 Verge a berger, -v.Dipfacus 251 Verge dorée , v. Virga aurea749 Verjus, v. Agrefta. i5.0mpha- cium 502. & Vitis 751 Verinichel , v. Vermicelli 738 VerniXjt'. Cedrus, baccifera 165 juniperus arbor.366. &Vernix . 739 Veroniqne , r.Veronica ibidem Verre , v. Vitrum 753 Vers & foye , v. Bombyx 108 Vers de pierre, v. Vermes lapi- dum 737 Vers de terre , v. Lumbrici ter- reni 413 Vervéne , v. Verbena 737 Vefle, v. Vicia 741 Vefle de loup,v.Lycoperdon4i9 Veile fauvage, v. Aracbus 49 Vefle fauvage, v. Chamtebala- nus 177 Vefleron 49 Vif-argent, v. Hydrargyrus 343 Vigne , v. Vitis 750 Vigne fauvage ,2-, Labrufca 370 Vin , v. Vinum 743 Vinaigre, ^.Acetum 7 Violette, v. Viola 746 Violier , v. Leucoium 395 Violier jaune , v. Keiri 369 Viorne , v. Viburnum 741 Vipere, v. Vipera 74» Viperine, v, Vlperina 748 Virgin ie ibidem Vitriol , v. Vitriolum 75Ï Vitriol de Cypre ibidem Vitriol d’Hongrie ibidem Vive , v. Draco marinus 253 Unicorne mineral , v. Unicornii minerale 755 Urine, v. Urina 757 Ufnée commune , v.Mufcusar- boreus 474 Ufnée humaine , v. Ufnea Hu- mana 76c Vulneraire, Vulneraria 762 X. VANTOLINE, v. Semen con- tra vermes 6 52 V. VEBLE, v. Ebultis 2 Bryonie ibidem Bloempjes in t hair 490 Buffel 107 Boekenboom 278 Bul 7ot Boekpitten ibidem Butifingr. Melis 448 Boekweit 277 Beuking *.Putorius 584 Boekworm 704 Bunfum 448 Boeltjeskruid 273 Burgundifch Hooi 443 ————— der oude GrLekenjc Bye ...44 Bok 3K der zelve oorfprong tbuUm jonge 335» 338 Byenkruid 449 — - gemeden 335 Byltjes kruid 6st Bokking 321 Byvoet 6, 7 Boksbaerd 72.3 Boksboonen 453 Boksdoorn z.. Poterium <74 Ca Boksdoorn z.. Tragacanthum72a Bolus Ï08 pAJO US 3 — - Armenifche ibidem Calmus 9 — in bollen ibidem Cardamom 149 »" ■ witte ibidem Cariophyllate «54 Bolworm 190 Carline Nnnnn 3 wild© BLADWYZER VAN DE NEDERDUITSCHE NAMEN. ■ — — <- wilde Carthamus — - wilde Cavejaerd Cederboom kleene Chalotte • — — Spaenfche Chocolaet ■■■■ — hoe te maken Chriftufoogeu tamme ————— wilde Cicers Cichorei Cinaber Circtea van Parys Ciftus — — kleene Citroenappel Citroenboom Citroenhout Citroenkruki Citroen-olie Citrulle Civet Civetkat Colcothar Condrille Confilie de Grein Cyperus lange — ronde zoete Cyprelkruid Cypreffenboom D. •dadelboom ^ Dadels Daeuw Daeuwdiftel Dakpanne Daniaftbloem Cambeziëboom Das Daucus van Kaudië Denneboom Deurblad Deurwas Diamant Diétarauus oprechte van — ■ ■ ■ valfche Dierlyk Gewas Dikbek Dii 153 468 164 ibidem 69 22 185 186 418 ibidem ibidem 189 ibidem 193 194 3* *5 196 ibidem 398 449 196 197 769 770 753 1 87 449 240 ibidem ibidem 715 6 30 *34 241 , ibidem 604 669 702 33« 365 610 *44 I 53 7 ibidem 19 Kandiè’2yo 57 7 7 7i 200 37 Dille ibidem Diltel • ■ - gezegende ijo gulde 643 ■ kruis 271 — roomfche 258 • wilde ibidem • witte weg- 674 zomer- 675 Di (lel vink 150 Dockebladers '540<' Dodden 731 Dolik 412 roode 547 Dolle Appels *. Lycoperficon 420 Dolle Appels z.. Melongena 450 Dolle Kervel 192 Dolphyn 245 Dolzen 731 Dondcrbaérd 651 ■ ■ ■ kleene ibidem - kleene 739 Donderlteen z,. Brontins 115 — — Ceraunias 170 Doornappel 682 Indiaenfche 257 Doornbeziëboom SM Dooyer van t Ei 300 Dragon 255 ■ wilde 578 Drakenbloed c. Lapathum fan- guineum 378 Drakenbloed, z>. SanguisDraco- ms Drakenboom Driediftel DroelTem van Olie Droevige Boom Dromedaris Druiven - onrype • — — - hoerypworden Druivenkruid Dry flteen Duif Dujkelaer Duiker Duikert — — zwarte Duivekervel Duivelsbeet Duivelsbrood Duivelsdrek Duivelsmelk • kleenfte Duizendbeenen Duizendblad 628 *53 5 3' 57 133 75° H3 582 205 .454 ibidem *93 *94 686 *94 73 535 1 81 457 ibidem Duizendgrein Duizendguldenkruid Duizendknop Duizendkoren Duizendkruid Dulle Beziën Dullen E. pBBENHOUT Ebfonzouc Edik Eenbiad Eend Eenhoren Eerenprys Egel Eglantier Ei van OlTar Eikeboom Eikeslang Eiloof Eland Elft Elzenboom Emau s Endengroen Endenkroofl Endivie Endvogel Engelfch Bruin Eppe ■■ — water Erven Ervveten ■ geraeene — — —- kleene — — naekte - platte • - - ronde Elïcheboom EfTchekruid Everwortel • witte ■ ■ ■ ■ zwarte Everzwyn Exter » ■ ■ " graeuwe — witte Ezel — wilde Ezelinne Ezelskruid Ezeltje Ezelsveulen 331 166 566 33i 494 96 73? *57 610 7 756 34 462 739 260 *59 239 45 58* *55 322 18 *3 22 264 390 ibidem 264 34 498 44 665 *71 557 498 ibidem ibidem HO 385 498 292 291 I5I J5* ibidem 43 549 550 ibidem 70 503 70 504 . . 70 ibidem . F»i- BLADWYZER VAN DE NEDERDUITSCHE NAMEN. F. rAIZANrVOGEL, A Fenegriek Fiekryid Filofophifche fteen der mirten Fluweelbloemem ————— met drie derlyke kleuren Foelie Fonteinkruid Forel Frambezië' Erambeziëboonv Franfcbe Beziën Fraxinelle Fret , z.. Furo Fret, z Viverra Friflyn Eurtethout Eykruid G.- 54? z88 669 Alchi- 83 2 .6 veran- 690 464 5-73 718 Z90 ibidem 419 191 296 754 43 22 1 669 Gepe Gerft - ■ — geparelde Geruwe - met gele bloemen To Gouwe Gerwe. Gezegelde AeFde Gezegende Dirtel Gezegendkruid Gier Gierft Ginoffelbloem Ginft Ginvifch Git- Gittegom Glas — • Mofcovifch' Glaskruid Glasfchuim Glasfteen Glaszout Glidkruid Glit Goddelyke rteen, z. Jade r^ALANT WORTEL Galigaen 324 2 97 ibidem ibidem • ■ wilde 240 Galnoot 299 Gans 40 Ganferich 573 Ganzebloemen »■ — gele 188 Ganzendiftel 669 Ganzevoet 183 Garnaet 678 Garneel ibidem Geelzuchtwortel 705 Geers 456 Geersflang 1^5 Geit 335 Geitebaerd , *. Barba caprje 92 Geitebaerd z>. Ulmaria^ 754 Geitemelker 144 Geitenruit 298 Gele Peen 153 wortels ibidem Gember 771 Geneverboom 36? ibidem Genoffels 151 Gensryk 573 Gentiaea 3°4 Goddelyke fteen Nephriticus Gods Genade. Gom Ammoniak — — Animé — ■■ . ■■ Arabifche. • ■ lidellium — ■ Caranna » Elemi Dragant Galbanum — van Kerfeboom Olampi ■ — - Sandrak Senegal. ■ ■ ■ Tacamahaca Gomboom Gomlak Goud *— drinkbaer gefcheideni — — Maegde rtof des zelfs zuivering Goudglit Goudsbloemen Goudfchuim Goudfoudeerfel Goudfteen , c. Aurum Goudfteen, z.. Lapis Lydius 411 Goudvink 283 Goudwona 270 340 341 457 9 457 706 150 154 763 456 155 303 182 297 318 753 693 528 626 5 90 616 659 409 351 Lapis 381 3‘i 30 39 318 95 146 261 721 197 169 501 739 319 691 184 37» 81 85 60 81 ibidem 82 4°9 130 . 410 110 81 groote kleene Hinkende Graen Granaetappel Granaetboom wilde .183 ibidem 182 183 7V 582 ibidem 5«3 311 Granaetfteen Gras — * groot met vele bloemen 681 ■ kleen met vele bloemen ibidem — van Parnafo Graveel Graveelhout Graveelfteen Gravinnekruid Grindkruid Grondel Grondeling Groot Werk 5*8 129 400 381 zi7 <553 310 ibidem Gulde bloemen - Dirtel - Roede Guttegom Guychelheil h; der Alchimiften 83 188 <543 749 318 3* a5Z 5« 3?i 681 301 394 395 5»7 UADICH 1 Haegappel Haegdis Haen Haes zee- Hagedoorn Halskruid Campanula 134 Halskruid, z,. Rapunculus 5 95 Hamel 740 Hanekammetjes, Crifta Galli 224 Hanekammetjes, *. Onobrychis 5°3 Manekop 375 Hanevoer 592 Harder 468 Haring 311 — gerookte , z. Bokking ibidem Harmala uit Syrië 312 Harpvifch 422 Harft 597 — hoe onderfcheiden word van de Gommen ibidem Harft> BEADWYZER VAN DE NEDERDUITSCHE NAMEN Hartsgefpan 1 50 Haver 77 Havergort . 314 Havik 5 Haviksksuici 331 Haye 147 Hazelaer 120 Hazelnotenboom 'ibidem Hazelwortel 69 Hazenlatouw 669 Hazenoor z.. Auricula Leporis 80 Hazenoor z.. Bupleurum m Hazenfalade • 669 Hazenftruik ibidem Hazepoot 375 Hazevoet ibidem Hederik 595 Hedyfarum 324 Heemft 24 ■ ■ — witte ibidem Heem ft wortel ibidem H eers 456 Heide 268 Heidens wondkruid 749 Heiden Yzoop 3*5 Heilbot 93 Heilige Boom 87 Hemelkyker 756 Hemelfleutel c. Anacampferos , 3* Hemelfleutel z.. Primula Veris • 574 Hemelfleutel z,. Telephium 702 Hen 2.99 Hennip 140 Herdersftaf 121 Herfftroos 429 Hermelyn 475 Hermodaftel 33° Hert *73 — — Braziliaenfche vliegend 701 — — vliegend 174 Hertshoren 217 Hertsfpongie 107 Hertstong z. Biftorta 104 Henstongt.LinguaCervina 408 Hertszwammen 107 Heul 52+ •— gehorende 306 Heulfap 5°7 Hinde 173 ■ — kleene indiaenfche ibidem Hinnebezië 290 Hirs 456 Hoefbladers 731 541 Hoelduif Hoen Hoendernat Hoe langer hoe liever Hofkomyn Hommel Hominelbyè' z.. Crabro Hommelbyë z.. Fucus Hond Hondsboom Hondsdraf Hondsgras Hondskerfen Hondskop Hondskulletjes Hondsroos Hondstand Hondstong Honig ■ — maegden -■ ongepynden van Narbonne Honigbye Honigdaeuw Honing Hop Hoppe z,. Lupulus Hoppe z.. Upupa Hoppekruid Horen-flang Horfel z. Crabro Horfel z.. Fucus Hout 522 299 goo 256 154 740 223 293 138 291 323 310 766 238 510 2 39 246 239 444 .445 ibidem ibidem 44 434 444 415 ibidem 1 69 *l3 293 Aloes Arends Balfem Brazilië Citroen Graveel Kampeche Korael Mond Nier Paradys Rhodus Roze van St. Lucie van China ■ yzer Houtskool Houtworm z,. CofTus Houtworm z Teredo Huislook ■ kleene Huift Huppelkoren Hyacint z,. Hyacinthus . .397 ibidem 89 400 .399 ibidem 401 400 397 ibidem ibidem 42 6 400 399 146 2gO 704 -,6SI ibidem 48 188 Gem- ma Hyacint z.. Hyacinthus Hyacintfteen valfcbe Hyder-slang Hy'flbp 342 Planta ibidem ibidem ibidem • 486 3-i8 tACEA )— — ■ - zwarte' Jafmyn — - — gemeene witte — fpaenfche welriekende ibidem • ■■■ - van Amerika Jafpis Ibenboom Jefemyn Jeneverboom Jejiette Tenettekens llex groote eikeldragende tmbeerenboom Indiaenfch blad Indiaenfch Blaeuw Ingroen Inkhorentje Inkt ■ druk wyfje }okboom onquilien ■ — «■ dubbele ■ groote ■ kleene Ipecacuanh| Ipenboom Judasboom judasoor uffertje iu’t groen uffrouwmerk JufFrouwen-Violier 351 354 355 588 355 70Z 354 365 418 ibidem .,357 ibidem 365 427 359 119 641 . . ibidem — • gele ibidem • - Opftindifche ibidem ■ ■■ ■ roode ibidem -»■ fchryf ibidem Jodenbalfem 89 Jodendoorn 522 jodenkerfeu 20 jodenkruid 422 jodenlyra 104 Jodenfteen ?8o. — mannetje ibidem ibidem *53 485 484 ibidem ibidem 3 60 754 66 1 fc8« 490 44 33 r Jujuben BLADWYZER VAN DE NEDERDUITSCHE NAMEN Jujube Jujubenboom K. TT-ABELJAEüW Kachou Kaeinian Kaerden Kaes Kaesjesbladers Kaesjeskruit Kakau Kalamynfteen Kalander Kalcedonyfteen Kalf Kalfsmuil Kalfsneus Kalfsvoet ■ van Egypten Kali — geknoopte Kalk — ongeblufchte Kalkfteen , z.. Calx Kalkfteen z. Gypfu Kaikwater Kalmyffeen Kameel Kameleon Kamfer Kamille • gemeeue ■ » roomfche ftinkende • wilde Kampechehouc Kamperfoelje Kampernoelje » eetbare — van de Lente 363 ibidem - — gegroeit op een kind — ■ - ■ verfteende zee Kanarievogel Kaneel ruwe witte Kaneelboom Kankerbloemen Kantvifch Kapelletje Kapoen Kapperbooin Karmozynbes i. J 5 61 163 22 J *5^ .122, 156 428 ibidem 1 24 127 *35 176 753 41 ibidem 67 203 6 21 130 ibidem 130 rn crudum 319 J3i 117 132 179 134 179 1 80 ibidem 222 ibidem 399 244 294 295 296 t been van 295 ibidem ibidem 519 193 194 218 193 5*5 88 52 6 142 143 183 Karper 241 Karrewei 1 54 Kaffië 156 Kaftan jebootn ibidem — met groote Kaftanjen ibidem Klatergoud Klavers »-■ Beemd 7 9 Kat Kater Kattekruid Kattenoog, z. Bonducli Kattenoog z,. Oculus Cati Katteftaert Kattoenkruid Kau Kauw Kauwoerde Keelkruid Keerbeziën Keifteen Keizerskroon Kemel Kemelpanther Kemelshooi Kemelsftroo Kennip Kerkuil Kers ' Indiaenfche » van Kandié 279 ibidem 487 1 10 499 267 7 66 310 ibidem 231 4or 6 IQ 660 2r? . ,'32 ibidem .639 ibidem 140 1 '7 169 148 *53 wilde, z. Cardatnine J49 wilde j z,.' Iberis wilde , z. Tblafpi Kerfen Kerfenboom kleene Kerfevink Kervel — dolle — ■ muskus — wilde Kever Keukenkruid Keukenfchel Keule Kiekendief Kiekennat Kievit Kievitsbloem Kievits-Eijers Kikvorfch ■ ■■■■■■ ■ worm ■ zaed • — ■ zee- — — » wilde Kinakina Kinkhoorn JClapperrozen O o o o o 356 711 169 ibidem ibidem 200 170 190 479 ibidem 638 58» ibidem <535 458 300 735 292 ibidem .591 ibidem ibidem . .59* ibidem 370 ii 7 52 5 71S 4'3 72 6 443 41? 453 448 5<9 322 42 . . 7* ibidem ibidem 704 73C . ,32* ibidem 93 764 95 134 79 593 566 22 ibidem 1 99 200 - - gehorende - - gemeene - -Italiaenfche * - fteen - - water - - welriekende Klaverzuring Kleef Kleefkruid - - - baftaerd - - - valfch - - - wild Kleerworm Kleimei Klim Klimop Kliffen - - - kleene Kliffenkruid Klokjes Klokfpys Knol Knoopgras Knoplook Knuiflook Kobalt KocheniHe - - - Campeciiane 201 - - - Korrel- ,z. Tragofelinum 724 - - - Meffeque 101 - - - Tetrechale ibidem zj. Cochenille ibidem z» Tragofelinum 7*4 73* 430 221 IOÖ 230 ■lV9 ibidem 120 12Ó 200 208 352 211 203 230 ibidem 233 Komya - - • wilde - - - wilde j Koe - - - zee- Koedille Koejemelker Koekoek Koekoeksbrood Koekoekslook Koeoogen Koffy Kokles Kokusnoot Kolfoog Koliander Kolokwintappel Komkommers - - - - Ezels - - . - wilde - - - - zee Komyn BLADWYZER VAN DE NEDERDUITSCHE NAMEN. Komyn gehorend wild 347 ■ ' '■•■■■ fcherpe 233 wild met peultjes 347 • zoete 233 . . . zwarte 490 Konyn 233 Könynenkruid 66 9 Kool 1 1 3 bloem* 114 ge Ho ten ibidem gefloten kabuis ibidem roode ibidem Savooi- ibidem fluit- ibidem witte ibidem witte krul» ibidem Koolmezen 529 Koper 12 — ■ ■ • ■ gebrand ibidem ■ geel 79 ’»-■■ ■■ ■■ ■ Korintifch ibidem - - ■ ■ Maegde 12 Koperroefl ibidem Koperrood 751 - - blaeuw * 752 - - duitfch ibidem - - engel fch. ibidem - - groen ibidem - - Tood ibidem - - roomfch ibidem - - wit ibidem Korael 210 - - rood ui - - valfch 576 - - wit 211 - - zwart ibidem Koraelbloemen ibidem Koraelhout 399 Koraelkruid , z. Dentaria 247 Koraelkruid, z.. Kali 367 Koraelviflchery 211 Koren 727 - - - Indifch 442 - - Turks ibidem Korenbloem 235 Korenrozen 525 Korenten 751 Koren worm 639 Korhaen 757 Koriander 212 Korkboom 686 Kornalyn a 4 Kornoelje 215 Kornodjeboom ibidem - Wilde ibidem Krabbe 137 Krabbekwaet 367 Krabbenklaeut» ió Kraei Krakebeziën Kraen Kraenoogen Kraenvogel Kranenbek Krankwater Krap Kreeft Kreefcenoogen Kreeftenfcharen Kreeftkruid Krekel , z,. Cicada Krekel , z.. Gryllus Kreupelgras Krieken - - - van overzee - * - vreemde van overzee 113 zwarte van overzeeitó«w 214 751 313 496 313 304 61 608 ibidem 3 9* 32-5 188 314- 566 169 20 Kriekenboom Kiingbavik Kriftal - - * van wynfteen Krock Kroesbeziëboom Krokodil - - - groote Indiaenfche , z.. Caymanes 163 Kroon Imperiael 215 Kroot 99 Kropvogel 504 Kruidje roer my niet, «..Mirno* fa Kruidje roert my niet, z> li me tangere Kruidnagels - koningklyke Kruidnoot Kruisbeziëboom Kruisbloem Kruisdiftel Kruisdoorn Kruiskrnid Kruiswortel , z,. Cruciata Kruiswond, z. Senecio Kruis en Munt Krulfalaed Kryt - - - rood - - - van Bryanfon Kubeben Kuikendief Kuisboom Kui'slam Kulletjeskruid , su. Orchys 510 Kulletjeskruid , *,Satyrium 636 Kunne ' 635 Komyn gehorend wild Kwakkel Kwartel Kweboom - - - - wilde Kweek Kwepeer Kwik Kwikflaert Kwikzilver des zelfs vloeibaerheit/en waer die van daen komt 344 hoe van ’t Vermiljoen afge- fcheiden word ibidem 347 222 ibidem 236 237 310 136 343 467 343 169 ’95 227 7co 49 313 *25 458 No- 493 15S J56 464 3*3 564 271 313 6 53 ii! 653 45 * 373 224 320 694 219 458 ... ibidem Kurkuma >705 LABBERDAEN La da 11 u in Lak - - fyn van Venetië - - loodverwig - - plat - - ftok - vloeibaer - • zegel Lakmoes Lam Lamtnerkenskruid Lamprei - - - zee Landkrokodillen Latoen Latoutv - - - roomfche Latuuw Lavas Lavendel - - - mannetje - - - wyfje Lavender Laurusboom - - - - wilde Lauwerboom Lauwrierboom Lauwrierkers Leedgras Leem Leeuw Leeuwenbekken Leeuwenblad Leeuwenvoet Leeuwerk Leeuwin Lei Leli - * * Bleekroode zonder 462 374 .,.37* ibidem ibidem ibidem ibidem ibidem 712 *4 110 .,377 ibidem 372 79 „373 ibidem ibidem 396 . 386 ibidem ibidem ibidem 388 7 r . .388 ibidem ibidem 310 6t 391 41 393 19 I7 39* 58 4°3 klifters 402 Leli BLADWYZER VAN DE NEDERDUITSCHE NAMEN. Leli gele zonder klifters ibidem Lyfter 729 Meerl 454 - - ■ van der Dale 4°4 Meer - Radys 595 - • - van eenen Dag 402 40S M. Meerzwyn S7t - - - Witte Mees f 19 - - - zonder kliflers 402 Meefterworte! 358 Leli-Hyacinth 403 J^ADELIEVEN 97 Meeuw 384 Leli-Narcis ibidem - - - - groote 395 Meibloem 404 Lepelbladers 101 Maegdelieven 97 Melde 76 Levervifch 328 Maegdepalm 539 - - - Hinkende 364 448 Leurwyn 412 Maegde wafch 168, 575 Melilotcn Lichtfteen 379 Maenkop 5H Melifle 449 Lidgras. 310 Maenkruid 414 Meloen ibidem Liervifcli 422 Magneetfteen 4*5 Melkdiftet 15* Ligufter 401 Majolein 426 Melkkruid Limoenboom 406 - - - groove 51 1 Melkfteen *97 Liraoendrank ibidem Majoraen 426 Melkweye 669 Limoenen, ibidem Makreel 643 Menfch 339 Limoenkruid 449 Malloten 448 Menfchen - Bekkeneel 142,224 Lindeboom 717 Malrove , z,. Ballote 88 - - - Bloed 619 Linfen 390 - - - water 4*i - - - Herfenen 170 - - - Lombaertfche 205 Malrove , c. Marrubium 439 - - - Mofch 76 1 Linx 422 Maluwe 428 Meny 459 Linxfteen 96 - - - boomachtige 429 Merg in de fteenen 436 Lifch 360 - - - gele 3 Mergel ibidem - - - Sterkende 767 - - - tamme 429 Merrie 268 - - - van Florence 361 - - - witte 24 Merrieveulen ibidem - - - Welriekende 9 Mannetjeskruid 144 Mefereon Lifchdodden 731 Mandragora 431 - • - (mal 7*5 Logt 422 - - - - mannetje ibidem Meffing 79 Longekruul , z,. Lichen 396 - - - - wyfje 43* Mier 289 Longekruid,*,. Pulmonaria 580 Mandragerskruid 431 - - - gevleugelde ibidem Lood 561 Manna 434 - - - van bezoek 290 hoe tot poedergebragt word Manna van Wierook 713 - - - witte 289 562 Mansbloed 36 - - - zwarte 290 Loodwit 172 Mansooren 69 Miltkruid 174 - - - hoe te maken ibidem Marcaüte 103 Minkyzers 72 6 - - - Venetiaenlch 173 - • - S°ud 436 Mifpel 455 Look 22 - - - koper ibidem — — wilde 8 6 - * - berg 742 - - - zilver ibidem — met drie rteenem ibidem - - - kleen 571 Marentakken 74 9 Mifpelboom 455 - - - ferpent 742 Marmer 438 ■ — ■ wilde 86 - • water 644 Marmerlteen ibidem Moederkruid 442 Lookbollen 21 Maftboom I Moerbeziënboom 463 Look Parei 64.5 Maftik 441 ■ witte 464 Look zonder Look 21 Maftikboom 391 — zwarte 463 Lorkenboom 383 Mater 442 Moerkonyn 233 Lorkenzwamme 13 Mayer 106 Moernagels 155 Lotusboom 165 Mechoacanna 443 Mol 694 - - - - witte 87 Mee 608 Molenaer 639 Lugt 432 Meekrap ibidem Mollenkruid 602 Luipaerd 392 Meerael 20 6 Molucca 460 Luiperd ibiiem Meerbladers 496 - (tekende ibidem Luis 533 Meer-Edik 595 ■ zachte ibidem Luiskruid 680 Meer Eend 579 Mondhout 401 Lupinen 415 Meerkatten 66 1 Monnikskappen 48 r Lym 308 Meerkol 310 Morellen 169 - - - Engelfche 203 Meerkolf ibidem Morilje IOf Lynen 198 Meerkooc Ooooo 293 1 Mos 5*9 Mofck BLADWYZER VAN DE NEDERDU ITSCHE NAMEN, Mofch Nagelkruid, z,. Pilofella 550 Onderhave 353 » aerd f75 Narcis 483 Onixfteen 505 boom 474 gele met biesachtige bla- Onzer vrouwen Bedftroo 72 Mofchkampernoelje 19 6 deren ibidem Diftel 1 51 Moflel 474 Narduszaed 490 Mantel 19 Moft 475, 743 Nafcaije 667 ■ 11 Melkkruid 580 Moftaert 66 1 Natertong 50 6 - Schoen 129 Mot 704 Naterwortel 104 — — Wiegftroo 72 Mottenkruid i°5 Navelkruid, z.. Acetabulum 6 Oogenklaer Mug 231 Navelkruid , z,. Cotyledon 223 - groote 183 Muilezel 468 Navelkruid, z. Cymbalaria 237 kleene 182. Muilezelin ibidem Nepte 487 Oogentrooft 274 Muis , z .. Mus 470 Neftels 20 Oogniet *i3,73i Muis, z,. Sovex 670 Netelkruid 758 Oorveinel 289 Muizendoorn 610 verkeerd 375 Oorworm ibidem Muizenkoren 547 Netels 758 Opaellleen 505 Muizen met ftaerten 177 doove 375 Oprement Muizenoor, z,. Myofotis 47 6 — groote brandende 758 geel 81 Muizenoor, c. Pilofella 550 ■ kleene brandende ibidem rood 59<5 IVluizenftaert 477 — — — roomfche ibidem Oranjeappel 78 IVlumie 468 Neten 390 Oranjeboom 19 • witte 469 Neushorendier 600 Orant 4* Munt 45 1 Nierhout 400 Orega 5» JUufch <29 Nieskruid Orlean 759 Muskaetnooc 464 - ■■ wild wit 326 Os m Muskus 4<$S Nieswortel Oiïebreek' 405 Muskusdier 466 *■ witte 735 OfTenTmeer 112 Muskusnieren 55° — — ■ zwarte 327 OfTetong Muskusratten ibidem zwarte van Hippocra- kleene Muskusrhee 4 66 tes ibidem — ■ Konftantinopoolfche JVluur s-4 Niet 73' ibidem Muurbloem, z,. Keiri 369 Nigelle 490 wilde *59 Muurbloem , z Leucoium 39? Nip 487 Offevlieg 69 Muurpeper 358 Noordfteen 425 Oderlucy 62 Muurvioletten 395 Noot 495 kleene 64 Myrobalanen 477 malle ibidem lange 62 JVlyrrhe 478 Notebootn ibidem ronde ibidem — ■ ■ ■ vloeibare 679 Notemuskaet 464 rysachtige Myrtenboom 479 ■■■ • mannetje ibidem Otter 417 Myrtus ibidem — wilde ibidem Ouwel 87 Myrtusboom ibidem. wyfje 465 Oyevaer rpo y— • ■ • met kleene bladeren 480 Nylpaerd 335 Oyevaersbek 0 304 N„ O. P. JvJACHTEGAEL Nachtlichter Nachtfchade ■ ■■ boomachtige groote Nachtfchoon Nachtuil Naeldekervel Naeldvifch Nageboorte Nagelbloem Navelkruid, a^Caryophyllataijj. 190 667 684 96 353 «7.493 «38 10 o *55 QESTER. yW5 498 pADDE A Paddebloemen "7 112 ■ roode ibidem Paddefteen, z Bufonkes 118 Okkernoteboom 495 Paddefteen , z,. Bufo ibidem Oleander 408 Paddelloel 294 Oleanderboom ibidem Paerd 268 Olie van den Dadelboom 5°2 Paerdebloemen ,z.. Dens Leonis van Pek 558 247 Olifant 2ÖI Paerdebloemen , z.. Melampy- Olmboom 754 pyrum 446 Olyf 5°* Paerdekaftanjeboom 333 Olyfboom ibidem Paerdeftanrt 267 Paer- BLAD WYZER VAN DE NEDERDU1TSCHE NAMEN. Paerdevlieg Paerdsklneuw Paerdsyzer Paerlen 6pi 731 282 witte van Ethiopië Peperkruid , z,. Lepidium 554 5S<5 393 Proefileen Pruim • van Damafl: Pruimboom Paerlemoer 438 canus 595 — wilde Paerlkruid 410 Pepoen 535 zwarte van Paerlviiïcherye 437 Pereboom 587 Paefch-Leli 483 wilde ibidem Puimfteen Paeuw 531 Peredrank 585 Puitael Paeuwin ibidem Perfenkruid 538 Purper Paling 38 Perzikboom ibidem Putter Palm Peftilentieworter 540 Pylhout ■ lage 122 Peter- Olie 541 PylOang — (lekende 610 Peterfelie ibidem Pynappelbooni Palmboom J22 • uit Macedonië ibidem Pynappelnoten Palm Olie 401 Pieterman 253 Pynappelpinen Paniek koren j 23 Pik 557 Pynboom Papegaei 577 Pimpernoten 679 Papegaeienkruid 6go Pimpinelle 551 r: Papenhout 273 Pinxteruaken 530 Papcnkruid 247 Pis 757 RADYS Papen fchoen 129 Pifiebedden 45 7 v Meer Papier 527 Pifler 470 wilde Paradysgrein 149 Piftaiïen 556 Raep Paradyshout 397 Pleifter 439 paryfche ligter 71 * raeuwe 3'9 — — Stek- Parei 571 Plompen 497 — - wilde (lek- Pafiiebloetn 3 r i -- - -- gele ibidem Raepolië Paftinaken 53© witte ibidem Raepzaed — ■■■• ■ ■ breede ibidem Pluim -aluin 25 Rakette wilde ibidem Pluimpjes 251 edele Patich 378 Plukfel 407 — ltaliaenfche ■ roode of zwarte ibidem Pluvier 562 Ram «■■■ tamme 333 Poeder der Tefuiten 370 Raponce Patiëntie ibidem ' — ■ van den Kardinael Lugo gemeene kleei Patrys 53S 3' 5 579 ibidem Ratelaer Ratels roode Ratelflang Rave water- Polfen 731 Reiger Pompoen 535 Reinet te Popje - 270 Reinetce-Appels Porphierüeen 571 Reinvaer Populierboom 569 Reuzel ■ < witte 570 Rhabarber - -• ■ zwarte ibidem van Mech Porcelein 572: valfche Portelbeziën 751 Rheebok Potaerde 61 Rhinoceros Potafch *93 Rhodushout Potlood 561 Rhyn-beziën Prangworte! 504 Ridderfporen,^. Prei 571 Ridderfporen,?,.] l „575 ibidem ibidem ibidem Damafcus 576 582 93 584 150 £9t 9 55* ibidem ibidem ibidem 594 595 664 593 482 ibidem 5 9<5 4&» ibidem *7* 591 61 59<5 etbare ibidem 470 3S '53 Serpent-Look 741 Robynfteen ibidem Salaed 373 Serpentstong 617 Roch 591 Salamander 618 Serpentynfteen 506 Roerkruid 284 Salie 625 Sinnauw 19 Roet 294 — - edele ibidem Sint Chriftoffelskruid 187 Rogge 649 — - kleene ibidem - - - Jacobskruid 352 • Baftaerd 282 wilde 6*4 - - - Janshrood 660 Roggebloem M5 Salomonszegel 5^5 - - - Janskruid 347 Rokambols 22 Salpeter 491 - - - Ignatius Boon 276 Rokoe 759 Sandelhout 629 - - - Jobs Tranen 37? Rood Aerde, z Htematites 320 ■■ — - geel ibidem - - - joriskruid 733 Rood Aerde, zj. Rubrica 1 609 — — — • rood 630 - - - Pieterskruid 774 Rood Kryt, z. Ha:matites 310 ■ valfch van Randic 1 - - - Teunis -Noten 776 Rood Rryt, z .. Rubrica 609 - — — wit 630 Slak 407 Roodeloopwortel 360 Sanikel 629 Slang 67 6 Roodftaertje 547 Santorie - - - blinde 127 Roos 604 ■ ' ■ groote 166 - - - Eike 27 7 - — — - bleeke ibidem ■ ■■■— kleene ibidem - - - Geers- x 67 — - — van Jericho 6oj Sapgroen 599 - - * gefprenkelde water- ■ 48 6 ■ ' Muskus- 604 Saphierfteen 631 - - - groene 107 ■- — ■ roode 605 Sardonixfteeti <>33 - - r Horen- 169 — — tamme 604 Sardyn ibidem - - - Pyl- 9 »»■■■— witte 605 Saiïafras <535 - - - Ratel- 106 Rosmaryn 6c6 Sauceboom $8 • - • tamme 138 Rotgans H3 Savië 625 - - • tweehoofdige 31 Rotte 608 Sauslook 69 - - - van TEfculapius 38 Rottekruid 66 Sautenelle 668 ... vliegende 9 — geel 81 Scabiofe 637 vuur- 720 - rood 5 98 322 5'1 Vitriool Vlas tam - — wild Vlaskruid Vlasvink Vleermuizen - — - gehorende Vleefchlym Vlefl'cheboom Vlieg van eenen dag Vliegend Hart Vliegenet Vliegevanger Vlier lage wilde Vlierboom Vliesje van een Ei is een koorts- verdryvend middel en vvaer- om 751 408 ibidem 407 ibidem 4°7 740 36 316 47 1 2 66 1 74 . .473 ibidem 626 . *57 ibidem 626 ^AELWORTEL Wagefmeer Walmeefter Walnotenboom Walrus Walfchot Walfteen Walftroo Walvifch Wandluis Wandluiskruid Wafch geel gom groen — — — maegde rood wit -*—• hoe de byen het Vlinder Vlooi Vlooikruid 299 516 580 577 — — — des zelfs den Honig Water ■ Bron — — geftaeld minerael moeras Put 690 689 72 495 485 673 515 301 87 >9i 767 167 168 165 ibidem 168 169 168 maken 167 affeheidiug van 1Ó7 ... 4Ö ibidem 281 '47 ibidem ibidem Veld Cypres ]8o Vlothoutbocm 68ó regen 46 Venkel Z87 Ultremaryn 380 rivier 47 ■ ■ ■ — zoete 288 Voedfter 233 fmids 281 ■ - ■ ■ — van Florence ibidem Voetpalm 1 22 zee 48 Venushair, z,. Adianthum 11 Vogelhein 504 zemel 296 Venushair, ?:.C'apilli Veneris 141 Vogellym 48 Water, z Urina 757 Venusfchulp 20 6 Vogeineft;£,.DaucusVu!garis245 Water-Audoren 421 Verfloof au Vogelnefl , z. Kidus Avis 490 ~ Boeltjeskrcid 102 Verjuis 15, 501 Vogelveer 512 - ■ Eppe 665 Vermilioen *93 Vokelaer 88 Hoen 301 Vet van ongewaffehen fchape- Vos 763 — ■■■■ Kers 486 wolle 500 Upfonszout 620 Linzen 393 Veulen 268 Vrouwenhair , z,. Venushair Look 644 Uijen J67 xi, 142 « — Malroven ^ 421 Uil 493 Vuurners 190 Meloen 197 Vingerhoed 250 Vuurflang 720 Navelkruid 345 Vink 292 Vuurfleen 585 Noten 72 <5 Violen 746 Vyfvingerkruid 589 Paerd 335 Violetten Vyg 283 ■ Pungen 95 — ■ -- drieverwige 330 Indtaenfche 201 — Rave 219 — gele 369 Vygeboom ibidem Rozen 49 fynfte 6 o nedergedreven 6 i Kal ic van 6 1 Zilverglit 409 Zilverkruid, z.. Lunaria 413 Ziiverkruid, z,. Potentilla 573 Zilverfchoon 573 Zilverfchuira 40 Zoethout 308 Zog 688 Zomerdiftel, i.Calcatrepnla 128 Zomerdiftel, z~ Spina Solftitia- lis 675 Zonnebloem 216 Zonnedaeuw 606 Zonnewende 325 Zorghzaed 447 Zouda 611 — - witte Zout ven Kali Zuring . . . roomfche Zurkel . . . kleene • . . fchape Zwaen Zwaerdkruid Zwaerdvifch Zwaluw Zwaluwenkruid Zwaluwwortel Zwartfel Zwavel Zwelkenhout met beziën Zwyn Zwynfteen Zyde ruwe Zywortn 34 617 6 ibidem ibidem 7 ibidem 23 7 765 3°ï 337 183 742 558 687 588 688 102 109 ibidem 108 Einde van den Neder duitfch en Bladwyzer . / r O * 1 * Tab. ui % W~> <#- : n V';ï' ■ 'A $ ;$* ?V ■ % \f- f 'W ‘ ;*? ;., • «VVr J r i I ,>■ I ■ :rVU ■ '! .. ' •< ; 4 J ATV XVII Tab . xvin . / ' . . -3L— I V \ - ,’i O ‘ \ •’ ••• :r -- v„~,V • , • / ió i :* ?f t i , • lAM. XXlli . Tab . xxv. - fcliHi kri «Si Ei? ' -'7' ‘*ï* i , N»V?è- - - > , f »••' <**>-;■' ■ :• *%r i I > "r I ■ i Vu .,,v :V,f# fei?' I 1 ' # * V 4 ' •V , : a ■*■ ' . . ■ ! "Wj 1 ■ / . • ./V " '" r -C< ' i ' t - ’ - * I ; v ! •f > ; - - **a’ >V»