TJ ^' ttov',^ *>^' '^■'7- X -^.i*^ .^5< -T5 :5lENEWYÖRKB0TMm(;AlWjf, W' ^fitfdirift be6 ^ M für lirol unb SSorarlbetfl, v"-K->-. ö e r a u 6 g 0 13 e b e ti öfiii Bfrnniltiiiijis- ^nssilinssf hsspllirii. \ i. ^titic ^ol0e. ?^ ü n f t e c< «& f f t. Innshrniii, T>riicf ter JOagntv'iUen ^-öudjtvncferei. 185 6. I I Ueber Cirofs HJieÖerfie^r an (De|ltrrfi(J) in ben 3al)rcn 1813 unD 1814. 35on Dr. Jofcf Bapp, iub. f. t. @uK=3iat^ unt J?ammervrofurator. LIBRARY NEW YORK aOTANICAL GaKüEM. Snnsbrnrk. Sirucf ter SSagner'fcten 33ud^tru(fertt. 1855. (9k 2.11? (Stnes leuAtet aus allen Oefcticfetcn beroor : ta? feine iWafTen von -Diadtt, unt feine Äiinitc ieä Krieges ctwai uermögen gegen ein aUgemetn (ebentigeS @ent§I, 3(nftvengun>i unc Slufopferung für tas 93efte, ©riJBte, Umfaffenbfie (Sieligicn, grei^eir, 3ieAt), mi taB tal in ter -Bruft eine» jeten für fein ?eben long sor^errfc^enter Oruntm^ ju '"ein iDCihe. 3at)Qnn oan ^Hüllrr. L Jlte fc6recf(fc6en €tümie unb (Staat^ummäfjungen ber fronjöfifcöen 9?eöo(uticn, iredte mit bem 9}er(ufte be6 ^of)U ftanbeö aller 3Sö(fer in (Surepa auc^ ben ©lauben an ®ott, unb atteö ©efü^I für 9^ec6t, Drbnung, unb @emeinh)o^I auö ber 9J?enfcfaenbruft ju vertilgen bro^ten, gingen ?um ^tüe ber SBelt vorüber. 2)er endige - unenblicb gütige Genfer beö 2ÖeftaK6 fa^ mit SBo^Igefatten Ht praffelnben Dpferflammen au^ Ü)Zoefau"ö Sranb:; aitären emporfteigen, unb flöf te bem großen £aifer alfer 9{euffen jene frommen ©eilnnungen ein, n^omit er — burcf) 33ert§eilung ber gen?ei^ten Xcnfmünje, mit ber ja^reöja^I 1812, auf einer (Bidk ba^ Sluge ©otteö, unb auf ber anbem bie 3nf<^rift: „9?i(^t UM'r, nic^t wir, fonbern in 2)einem 9?amen" t>k Sruft feiner treuen ihieger fcfcmücfenb — (Sott adein Hc 3;riump§e feiner Q3ö(fer ivrbanfte, unb in begeifternber Stnrebe feine SIrmeen mit bem 33ertrauen panjerte, „baf , m bie ^erjen ber 93ölfet „üon ©Ott unb (Bfaubcn erfüllt fmb, bie 3)kc^t beö geinbeö, „um mrc fte gleicf) ben SBcgen beö Djeanö, an biefem uner,- „fc^ütterlicben 'Reifen brechen n?ürbe." €0 lange bie ein3elnen ober üerbünbeten 3)?äc6te t^on (Europa 0 im blutigen Kampfe gegen %xanheio(ution burcj) ifire reinen Stbficfjten gef)ei({gt, unb ben ^rieben ber 9BeIt jum ^ofung^TOorte erhoben hatten, ba lief ber 2lUerbarmer feine fürdbterlicbe 3ucf)trutf)e fallen, unb im Staube, n?of)er fie gefcmmen max, zermalmt iverben. 2)er freöelnb nacö SÖelt^errfc^aft ringenbe Uebermutf), ttjelc^en ber 3Ser(uft in Dtuffanb »on 552,000 ^Dfann, barunter bie beften ^erntruppen, üon 167,000 ^4?ferben unb 1252 i^anonen gar nidjt fcfjttjac^te, fanb hd Seipjig fein @rab. Sin bem glücflid^en Sluögange ber breitägigen ^olferfc^lac^t erfanntc ber ^eilige Sunb in tieffter Slnbetung ben Singer beö Slllmac^tigen unb fein ©ericfct. 2luf tik burcf) ben t)eren)igten gelbmarfc^all gürften t^on ®c^h)arjenberg erhaltene Siegeeinacfcricbt antwortete unfer gotteö* fürc^tiger Ä'aifer mit einem 33ticfe jum ^immel unb einer X\)vam im 2luge, ftieg augenbliiflicf; i^om *]3ferbe, legte ^ut unb !I)egen auf bie (Srbe, unb banfte ©ott fnienb mit lauten 2Borten. 2)iefem frommen ^Beifpiele folgten bie 9)?onarct)en »on Otuplanb unb ^reufen, unb im Staube fnienb mit gebeugtem .i^aupte fpracben fte : ©ruber ! ber ^err ift mit bir. — Unb plot^liit fanf awi) tik fämmtlic^e ©eneralität a\i\ bie Ätiie. (S6 n^ar m ßerjergreifenber Slnblicf, bie brei gefrönten ^aupter, mit i§rem ©eneralftabe unb mit i^ren ©arben, unter ©otteö freiem ^immel fnienb, bem Jperrn ber ^eerfc^aaren banfen ju fe^en. ^a(i) biefem erl)abenen 33ett)eife echter grömmigfeit unb ©otteöfurcbt fpradb unfer allgeliebter ^aifer: „2)a6 Sd^icffal (Suropa'ö ift ju feinem 33eften entfc^ieben." 33alb war biefer l)eilige SSorgang im ganjen ?ager befannt, unb freinjillige Äorpö hüMm iid) ju einer furchtbaren 23or^ut. — 5 — 3m ganjen Sager Der oerbünbeten Wlcid^k erfitoU ein^eüig in bcn »erfc^iebenften B^^nfl^n ^<^^ l^ofuiigöwort ; 2) er ^err ift mit unö! — (£r wax mit it)ncn, unb oorjügÜc^ mit bem alljeit gerechten ^rjtiaufe Oefterreic^ , ta^ alle europäifc^en »J^oi^iü^" burct) ta^ *l^uftert§al bi$ gegen 5Briren f)in. (Sine Slbt^eilung ber fonigl. italienifc^en Slrmee unter bem !3)iöifion6j@enera( Sonfanti njar über S^rient gegen S3ojen t)or= gerücft, jog fict) aber, nac^bem iJ)re SSor^ut am 11. September üon ben burcf) tiroler greiujiÜige unterftüBten, öfterreicf)ifc^en SSorpoften in ber 3)?üf)(bac^er Ä'Iaufe gänjfic^ aufgerieben tt)ürben, über 5^a( Sugana fc^ieunigft gegen bie 5]3iaBe jurücf. 'tSon biefem 2;age an ivarb fcfeon ganj ^^uftert^al nebft Sriren üon ben Oefterreicf)ern bt\i^t. SiÜein gegen (Snbe September fef)rte bie 2)ioifton ^onfanti — auf bie Ueber(egenf)eit i^rer Streitmaffen banctio — in baö (Stfc^^ unb (ii^ad'Zfyxi jurücf. — 6 - 1)k in 53rtren beftnblic^en ofterreic^ifc^en SSorpoften, mld)c fflum 400 ^opfe ftarf — nur aü$ ireniger 9J?annfc^aft regulirten 9J?i(ttarö, unb einigen freiwitn'gen ©ttü^enfornpagnien t>eö iüivifcfeen unb ita(ienifcf)en Xivol^ hcitantim, fonnten bei it)rer tüeiten @nt* fernung com ^aii))tforp6 an eine @egenn)et)r in 33riren nic^t benfen, fonbern ^ogen fic^ in größter Drbnung in tia^ ^ü]kxtf)al 3Urücf. SBie eö nun ben 28. September hd S3runecf 3U einem ©efec^te gefommen, in welchem 400 9J?ann gro^tent^eifö 3^iro(er greitt)il(ige fic^ brei ©tunben lang gegen einen jefjnfaci) überlegenen ^einb, mit bem 33erlufte eine6 einjigen ©efangenen unb weniger Siebten unb 3Sern)unbeten , üert^eibigten , — n)ie am 3. Dftober barauf öon bem ?5efbmarfd}aK*lMeutenant genner ber Singriff beö geinbeö, ungeachtet er bie günftigfte *4^ofition, unb ein grofeö Uebergeiüic^t an Xxuppmiaf)l unb Kaliber beö ©efc^ü^eö für ficfe \)atk, befc^toffen, unb burc^ ben tt)etteifernben ^elbenmut^ beö öfterrei(^ifc^en SJtilitärö, unb ber freiwilligen Sanbeöfc^üUen fo gtüdlicf) au6gefül)rt worben, baf ber geinb — üon allen leiten t)urdE) baö njoljl birigirte geuer gebrängt — am Slbenbe bie k^kn ^ofitionen unb SSerfc^anjungen oerlaffen, unb fic^ in eiligfter glucbt über ©t. Soren^en gegen S3riren jurürf^ie^en mupte, wirb in bem i?riegöberic^te üom 13. Dftober 1813 auö S3runecf unb SSriren ebenfo umftänblii^ gefc^ilbert, alö bie am 7. Dftober erfolgte — bem ?^elbmarfc^all^Sieutenant genner unb feinen braöen Siegern jum unfterblic^en 9lu^me gereic^enbe (Srftüvmung ber Wlnf)lha(i)a Älaufe, wobei 6 feinblic^e Dfftjiere mit 450 ©emeinen gefangen, unb bie Ueberrefte tl)eil6 in bie ©ebirge öerfprengt, t^eilö jur fc^leunigften gluckt genötl)igt würben. 2lm 8. Dftober rücfte baö f. f. §lrmeeforpö in 33riren ein, unb am 9. unb 10. gegen Sojen üor. 3) 3n ber öffentlichen (Srflärung beö ©eneral-l^anbeö« unb 2lrmee=^ommiffär6 o. ^iofd^mann dato Srunecf 4. Oftbr. 1813 erhielten „bie gropen 33eweife freiwilliger unb perfönlid^er Sin- — 7 — ftrengungen für Die ^ortfttrltte Der 2ßaffen ©r. ^Wajeftät/' melcfte Die S3t'n>of)nfr l)eö t(lirifcf;en unf ita(lenifcf)en Zixol^ gegeben Ratten, feane ibre fonitigcn angebornen I5f)aiafter3üge ein rü^^- lict)eö 3eugni^. ») 2(uc^ ftatte Der ?5e(Dmarfd)a((A^ieutenant genner fcfton nu^ feinem Hauptquartier ,5U ©iüian Den 29. ©eptember ein ®rf;reiben Durct) mm ^Jjarlamentär an Den feinDlicf)en ©eneral gefiticft, unD Darin erflärr, Da|^ Die mit feinen Gruppen r^erbünDeten 2:irü(er in jeDer 9iücf|Ktt Den übrigen jiümbattanten gleict) geachtet merDen muffen, unD Da^ er für jeDen gemif()anDe(ten ©efangenen, o^ne llnterfctieD, an Der Doppelten 2lnjaf)l faiferlic^ fran3ofifrf)er oDer föniglicb italienifct;. unD neapolitanifc^er (befangenen Die ftrengften 9tepreffa(ien iperDe ooüjie^en (äffen, ä) 3ni Saufe Deö Monate ©eptember n)arD üon ©eite Der italienift^en Dtegierung oDer Deö Damaligen 3}?i{itär.Ä'ommanDo Die U?erf)aftung unD iDeportation einer Slnsal;! Der affgemein geac^tetften jnDiinDuen im (S'tfct)' uuD (Sifatf*^§a(e öerfügt. !l)er ?5e(Dmarfc6aff'-Sieutenant gerner üerlüenDete fic^ an Den feinDIic^en iJommanDanten für i()re unüerjüg(icf)e greilaffung Durcf) Die fräftige 3ufiln-ift auö SSo^en vom 11. Dftüber, it>e(c(;e i()re gute 2ßirfung nic^t t)erfel)lte. «) 2luc^ im baierifct^n 2lntf)eile Deö SanDeö njurDen fc^on im Slpril 1813 iene Siiroler, Die \i(i) im 3ia§re 1809 einen 9?amen gemacht Ratten, alö @eipe(n aufgef)oben unD nacf} Saiern abge# fü^rt. !Der erfte Darunter tt)ar Der ^ronJoirtf) Straub ju ^aU, n?elcf)er in Der 9?acl}t Deö 19. SIpril mit militarifc^er 23eDecfung nad^ 2)?ünc^en geliefert, Dafelbft in Den ga(fent[)urm gefperrt, unD graufam be^anDelt wurDe. — 1)k übrigen waren; 1. greif;err .3of)ann üon Sternbad; auö (Sterling; 2. Sinton 6tec^er 'oon Mal^', 3. granj, gritfc()er üon ^(aufen, 64 3a^re alt; 4. unD 5. ^o^iinn unD Sebaftian gaffer, vulgo ^erjtatter, üon 9?oDenetf ; 6., 7., 8. 5Ba(tE)afar *45(e(3ai1)er , 3afob 9}?argreiter unD 3o^ann ©föüer von Der SßilDfdjonau ; 9. Simon Saimbacf von Stum im — 8 — 3iUert^aI; 10. 53alt§afar ^ätex öon Sllgunb j 11. ;];o^ann ^Prunner, 2Bibt)umöbauer ; 12. ^4^eter ^^euerleDon gelbfirc^, unb 13. 33altf)afar S3ac^mann öon j^uffac^. 2)iefe tüurben o^ne alleö 3Serfrf)u(ben i^ren ^^^wiltien entriffen, in 5Baiern üon einer geftung ^ur anbern ^erum gefd^Ieppt, wc 9Seibreii)er mip^anbelt unb eift gegen @nbe 9?ot)cmber 1813 in grei^eit gefegt. 2)aö ^Hauptquartier beö ^ommanbirenben en chef %xdi)cxxn t)on ^iüer nebft bem ©roö ber 2lrmee t)on jnncröfterreitt> n^ar ben 16. Df tober in Xobia^. Um Dk Clueüen beö ^iagliamento unb Sfon^o, ber ^4^iaöe unb 53renta, beren ©enjäffer in biefer Sa^regjeit — burcf) Otegengüffe ange[c^tt)oüen — fe§r ftjTOer ju überfc^reiten waren, bei if)rem Urfprunge ,^u umgef)en, unb bie feinblicfie Slrmee baburc^ «um fd^Ieunigen ^titrf^uge ju jUnngen, njarb ein grofer Xf)di ber ©treitfräfte üon ber inneröfterreic^ifc^en Slrmee in baö (Stfi$tf)a( gebogen, SBereitö am 18. Dftober rücfte tik 2lüantgarbe berfelben unter gelbmarfcfjaK-Sieutenant genner in Orient ein, unb tief i^re ^atrouitten gegen ba6 3Senetianifcf)e unb auf ber Strafe nad^ i^erona ftreifen. 2)aö ^afuU üon Orient blieb noc^ »om ?5einbe befe^f, ?^.3)?.S. genner (iep felbeö cerniren, unb fe^te fic^ burc^ 3SaI ©ugana mit ©eneral (Scfart in SSerbinbuug, welcher mit 5000 9J?ann baS ^iaüe;=3:§at burc^jogen, t)m geinb itberatt geworfen, unb fc^on am 22. Dftober 33affano befe^t ^atte. (So war ju »ermut^en, bap ber S^ijefonig öon Italien nun überzeugt, tia^ fein Streif fommanbo feinen diMm beunruhigte, fe^r ftarf gegen ben @enera( (Scfart unb g.Ü)?.^. genner betad^iren würbe. S3eibe würben bat)er »erftärft. ''Wt grofer SInftrengung erreichte tia^ ®roö ber ^iruppen unter g.aJ?A^ Somarioa, tro$ aller .^inberniffe, ^ßojen unb 3::rient. 2116 bie 93erftärfungen für ben g.Ü)^?. genner in iJrient angelangt waren, würbe berfelbe öon bem ^ommanbirenben g.3.3W. 33aron »on filier, nacl;bem biefer am 26. Dftober 1813 — 9 - pte 53ü(fer Jitafimö jur Xt)dlna^mii an bem großen grei^eitö^- frtmpfe aiifijerufen t)atte, befef)(iget, ben '^mt> in feiner yerfcf^an^ten igteUung bei (^agliano anjugreifen. t^) Xiefcr fct)on in mef)rern @e(egen^eiten üorjügfiit auöge* jeicfjnete @enera( entfpracl) ganj Den (?rtt)artungen. (Sr führte felbft ben 2(ngriff in ber gront auf Sagfiano, unb lief burd; eine leiten ;Ä\''Ionnc bcr Xixckv l^anbeöfc^ü^en, begleitet oon ejeHer Infanterie, bun1> gufgaria unb (gerrabe ben ^einb um# ge^en. — Der geinb iinirbe überall geirorfen, i 35ataiKon^*S^ef unb über 200 iWann ipurben ju ©efangenen gemacht, unb öiele 3;obte u\it> 5B(efnrte waren bie grücfite beö Siegel i bodf) nmrbe jum allgemeinen ^öebauern g.-DM^ 'Jenner im 21rm üerivunbet. Dem i^einbe it»ar an ber ©ic^erftellung beö (Stfittfialeö ju viel gelegen; er mußte alleö aufbieten, um n)o mbglict) bie SSor^ rücfung su l)inbern. Gr betacf)irte ba^er S^rup^u'n wn (Sitabella über 3^ione unb ^Ißia'Oi gegen 9?otierebo, um ben 28. Dftober neuerbingö einen Singriff auf X>k '^imiion Jenner ju unternelimen. 3Sereint mit jenen 3:ruppen im (Stfdjtljale glaubte er nic^tö ju «jagen, unb griff am ertt)ä^nten Siage mit oieler «^eftigfeit an. ©eneral 931api^, ber ba6 i?ommanbo oon J.iOZl^ Jenner übernommen l)atte, eilte mit ber Q^erftärfung lu^n 9iot>erebo nacb St. lOiaurc, inio a>arb baburc^ in ben ^Stanb gefegt burct) bie 2;apferfeit aller ^'inientruppen unb ber ^anbeöfc^ü^enfompagnien ben Jeinb gänjlicf) ju fcf)lagen, unb if)m 1 Oberften, 10 Dffijiere unb über 300 Wann an befangenen abjune^men. Der S^erluft beö Jeinbe^ an 3^oDten nnt) ^erwunbeten in bciMi Slffaren fann, bei ber von allen Seiten angerü^mten Siapferfeit ber 3^iroler Äompagnien, nic^t unter 300 äl'iann angefcf^lagen mx^m. Der Jeinb n)urbc rafd) verfolgt, unb über 511a bi^ 33orgl)etto jurücfgebrängt , auc^ ferneröl)in auö allen Xl)alern unaufl)örlict) beunrul}iget. -10 — !X)aö ^aftett 'oon Xximt, auf beffen (gntfa$ bi'e fernblieben Singriffe berechnet )x>axm, iDurbe am nämtic^en 28. Dftober nac^ mehrtägiger Sernirung burc^ einige (Stunben mit einem fräftigen, an^aitenben ?^euer m Surfgefc^ü^eö beängftiget. 2)ie SIrtitterie i)atk eö fo ^iverfmäpig eingeleitet, tia^ hin ®ct)Up of)ne Sßirfung blieb, Ui Otabt febod) bur0 bie anbefohlene Sorgfalt gefcf)onet tt)arb. !Der 33er(uft ber 33efa|)ung wciv ju fühlbar, unb bie neuer-- bingö angeorbnete QSorfe^rung ^ur gortfe^ung beö 33ombarbement0 ju bebeutenb, alö baf eö ber i?ommanbant §atte wagen wollen, fic^ länger in biefer 3Sefte ju behaupten, (Sr fc^lo^ eine e^renüolle Kapitulation ab. !Den 30. Oftober 9Zac^mittagö würben Uc Xf)oxc beö Ä'aftellö t)om f. f. 9J?ilitär befe^t, unb ben 31. 9J?orgenö ftrecfte bie @aiv nifon auf bem ©laciö baö ©ewe^r. 2)ie Offiziere behielten i^re ©eitengewel^re unb i^r ganjeö ^riüateigentt}um , bie ©emeinen i^re 3::ornifter. Man fanb im iJaftell 6 Kanonen, 4 SOhmitionö^-SBägen, nebft vielem 33orratl) an Munition, unb bie ^efal^ung beftanb au6 1 Kommanbanten, 11 Dfftjieren unb 450 ©emeinen, welche fogleic^ in baö innere ber äJ^onarc^ie abgeführt würben. <^dt biefen Ziagen wellte bie ga^ne ber %vdf)tit im öftlic^en unb [üblichen 5;irol, unb bie freiwilligen (Sc^ü^en^Kompagnien würben burcf» bie für fie ru^möoUe Kunbmac^ung auö ßagliano öom 30. Oftober 1813 mit ^inweifung auf ti^ uralte l^anbeö.- »erfaffung, welche ben S^iroler jur a^ert^eibigung beö 33aterlanbeö nur innerhalb ber ©rängen üer))flic^tet , nac^ «^aufe entlaffen. 8) 2)er 3SerIuft ber 2)iöifion Sonfanti auf i^rer (Srpebition in 3^irol betrug nac^ einem map igen Ueberfc^lage hd 4500 9J?ann, jieboc^ mit ©inrec^nung üon 1600 Mann Ueberläufer. ^) (Sin fteineö Korp6 f. f. öfterreicl)ifrf}er ^^ruppen unb einige 3^iroler ©ct}ü^enfom))agnien l)aben baö rüf)m(ic^e 2ßerf vollbracht ; ber tirolifc^e S'Zame warb abermals ber 6c^recfen be^ geinbeö. iü) — 11 — 53eoor inbeffen Daö Hauptquartier beö i?ommanbirenben '^xä- f)mn üon Jpider von ^^n'ent nac^ 53a[fano aufbrad), n?arb ben 33en)üf)ncrn Per befreite» i.'anbeötftei(e bie (Srric^tung eineö frei? willigen — bfoe auö ^irofern befte^enben Sager^Ä'orpö in bem SJufrufe tidü. 5. ^J?ü»ember 1813 eröffnet, i^ ^nti an bie ^Solfer 3ta(ienö t>ie 5meite ^4-^rüffamation am 8. 9?o»ember 1813 öon Dem @eneralfelb3eugmeifter auö S^rient erlaffen. i'^) ©eneral g.9J?.?. genner erf)ielt M^ ^^erefienfreuj unb ba6 neu errichtete ^üger^^orpö feinen 9?amen. i3) u. SBäfirenb Die ?anbeötf)eile r>eö illirifcbtn unb italienifd&en i?önigreic6e0 fcfcon 9)Jünate lang unter Den fcbü^enben glügeln be6 öfterreic^ifcfcen i)oppe(?2{arö ficb ber ununterbrochenen D^u^e unb (Srfiülung öon bem 2;rucfe ber be6potifcf)en 3n)ifc6enregierungen erfreuten, f)errfc6ten im föntgt. bairifcfcen jnnfreife bebenflic^e Unruhen unb y^olfegakungen, lik nac^ unb nad) in eine oöüige SInarcftie übergingen. 2ßenn übcrftaupt nicfct grof unb flein ift, n>a^ auf ber Sanbfarte fo erfcöeinet, fonbern aüeö auf ben ©eift anfommt, [o tt>irb ficb ber tSc6Iüffe( jur (Srfiarung biefer fonberbaren 33egeb* niffe bem üon felbft barbielen, n)e(c^er fic^ mit ben unerfcfjütter^ rieben, politifdben ©eftnnungen beö ^anbeö im ©ebirge unb feiner furchtbaren Äraftentivicfefung in bem no^ nicf)t fernen ^af)vc 1809 befannt gemacht f)at. „2)a6 Schief fal (SurDpa'6 ift ju feinem SSort^eile entfcfjieben," fpracb Cefterreic6ö großer Äaifer nacfe Dem (Siege bei Seipjig. Xiq^s> Xvoimoxt f)attc ganj Sirol i^ernommen, unb in it)m Die S3ürgfcJ)aft feiner 3ßieberfef)r an ben alten »äterlicfeen .^errn, bem tie 3^rennung bat>on eineö ber empftnblicftften Cpfer tvax. 2Boju fonnten alfo bie fraftlofen Xro^ungen in mieber^olten ^roflamationen — Die halkn 9}?a^regeln ber erefutioen ®ett)alt — Die öielerlei un5eitigen ■Scbu^reben für baö 33efte{)enbe , unb bie für beffen 33eibef)altung gegen alle ^lugfjeit in Umlauf gebrachten Subffriptionefiften bienen, al6 eben fo wk geuerbränbe unter - 13 - ^aö unbeftecf)Iicf>c 93oIf ju werfen, unb eö jiir betraffneten 9?eaftion aufjuretjen ? 9Benn in SlHer .l^erien bie^:^ unb jenfeitö beö 35rennerö ijfciite 3ehnfucf)t glühte, UM'eber (Sin 5?oIf — (Sin l^inb ^u u>erbcn, — l^ie^er iSim^ — be6 alten Oiiterliiten ^errn treuefte Untert^anen ju fein, unb unter bem Söa^pen ber öfterreicfeifc^en ^aiferfrone ^irci^ rotten Sibler iüieber giänjen ju fef)en; fo t)er? moitte fein Damm — feine menfcf)Iic6e 9J?acf)t bem ^^(ammen* au^kucbe fofcber (5^futfien ^u tve^ren, unb e6 beburfte Caju feiner Slufrufe an6 ^ittetfelb, unb nod) öiel weniger ber (Smiffäre, bie im Sanbe nicöt einmal geachtet waren, i^) <2o wie bie fpater erfc^ienene f. (Srfliirung (ddo. 5)^imc6en ben 14. Dftober 1813) baö offene (SJeftänbnif mt^idt, baf bie ganje mit granfreicb im ?5e(bjuge wiber SfJupfanb »erbünbete SIrmee, nebft 8000 ^Wann Serftärfungötruppen vernichtet werben war, mufte Saiern in feiner feinblic^en Stellung gegen Defter=^ reid^ alle S^ruppen ^ufammen 5icben, unb bie 33ertbeit)igung beö ^nnfreife^ einjig auf bie (Segenb 'oon ^Rattenberg unb ^fftein befc^ränfen. 1)aber war fiton um bie ''Mitk Siuguft t>k gan^c ©arnifon non jnnebrucf nacfi Unterinntfial abgezogen, unb bis 9?attcnberg, welcfteö nebft £ufftein unb bem (Srattenberg hd SBörgl in Selagerungöftanb erflärt würbe, ber ganje ^nnfreiö t>om f. bair. ^Wilitär entbloft, fo baß fogar in ber ihei6f)aupt* \taU \)ic 2ßacl?en t>om SIbel, von 53eamten unb 33iirgern verfemen werben mupten. ^ierauö wirb erflärbar, wie einige patrouiUirenbe ofterreicbifc^e j^elbjäger in ber ^adjt rom 28. auf ben 29. Sluguft, unweit 2ueg am gufe be^ Srennerö, einem franjöfifc^en (Scfcilbfourier 2)epef(l)en unb (Selb abnehmen fonnten. '5) 3)aö Q^orbringen ber Defterreic^er burc^ ^uftert^al jog wieber etwae f. bair. ^IRilitär in tie %\t)e ron ^nn^brucf, baö iid) am (infen 3nnufer bi6 jReit^ unweit Seefelb aufftellte, unb beibe ;^nnbrücfen befe^t ^ielt. 2)a0 rechte ;5nnufer mit bem ganjen _ 14 — W&ipptf)ak n)ar, fon?ie t)a6 ganje obere ^nnt^al unb 93mtfc^gau of)m atte QSert^eibtgung. ^lö ftc^ inbeffen bte f. f. '^or^often gegen (Snbe ©e^tember Wieber in baö ^^uftert^al juriicfjogen, bie fontgl. M. ^ru^pen 53riren befe^t unb fk^ gegen ©terjtng auögebet)nt Ratten, \vatt> bi^ Dorthin »on ienen ^mi t. baix. .Kompagnien, meiere ben 17. September in ,3nn6brucf angelangt n?aren, eine (Stappen;;5!J?ann. fd^aft abgeorbnet. 2)ie[e 9J?annfd^aft würbe hd bcm neuerlichen fiegreic^en S3or> rücfen be^ f. f. öfterreic^ifd^en ^orpö im 3}?onate Dftober üon einer f. f. ^atrouitle in @teinac() entnjaffnet, unb nacf) 3nnöbrucf jurücfgeffbicft, tt)e(c^eö [ämmtfid^e ^^ruppen, biö auf tt)enige (Stappen^SoIfaten n^iebcr t)er(iepen. S)ama(ö, mithin üor bem Stbfcfiluffe, ober boc^ oor ber a. ^. 9Jatififation beö 3tt)if^en bem f. f. ?5-3-^^- pvften öon 9Jeup unb bem f. bair. ©eneral ber ilaüaUerie ©rafen üon 2örebe am 8. Dftober ju 9?ieb unter^eicf^neten SlKianä^^Xraftateö — Jvaren t>k meiften f. bair. ?anbgeri(^te be6 tjormaligen (Sifatffreifeö, weiche feit ber leisten ^reiöeint§ei(ung jum rjnnfreife geborten, von öfterreid)if(^en Gruppen ober fogenannten l'anbeöfommiffaren offupirt. 2Benn bemnai^ bie bortigen 33eivo^ner auf bie 9J?einung gerietf)en, bap fte — gfeid^ t^ren italienifcf;en unb ittirifdben trübem — tt)ieber üfterreicf)ifd^ geworben feien; fo t»erbiente eö um fo me^r (Sntf(i)u(btgung , atö fogar einige ^anbgerid^te in i^ren Slften ben ^n^a^ „fönig(. bair." nad) biefer Dffupation wegliefen. 2)ie ju jnn^brucf am 11. Dftober erfolgte 3Ser^aftung eineö ?anbe6fc^ü^en, wefc^er, t>on ben auf bem 33renner aufgefteltten ofterreic^ifc^en QSorpoften abgefanbt, aU Parlamentär bei ber 3^riumpf)pforte erfc^ien, unb ju wiffcn verlangte, ob jUMfcf^en Defterreic^ unb Saiern wirfiic^ Sßaffenftiffftanb abgefc^foffen fei, fonnte feine guten ^ofgen ^aben, inbem bie offijieHe 9?ad^rid^t »on biefer SBaffenru^e bereite am 19. September in 3nnöbru(f eingetroffen war. 2)aburc^ warb bie Erbitterung beö ?anbPolfe6 - 15 - öcrme^rt, fottjie fein i?raftgefü^I burc^ bfe getvaftfame Befreiung beö 53crbaftcten , t>ie einer geringen ©c^aar feiner SSBnffenbrüber o^ne iiKen 2ßiberftanb gelang, ungemein nufgeregt. Unter fokteu Umftiinben nniftcn bie bei ben 3nnbrürfen ber ^reiei^auptftabt angch-acf;ten ^aliffaben me§r erluftigen, alö imponiren, unb bie «wenigen Äom^agnien ber mobilen Legion, welche t^on bem ^eftungöfommanbo in 9tattenberg nad^ Dber^ inntl^al unb 5^intfitgau gefc^icft n)urben, tt)aren feine6n)egö im Staube, ben ^o(föau€ibriid;en (Sin^alt ju tf)un, fonbern nur ba3U geeignet, bie «Sc^wac^e ber 5}?i(itärgen?alt ju üerrat^en, unb ben X>ro^ungen ber nn'ber bie 53oIf6unruf)en gteicfc^eitig »erbreiteten Sfufrufe aüen (Sinbrucf ju benehmen. (Sinen bef[ern (Srfülg jur Qjer^ütung ober fc^nellen Beilegung ber ^ä^rungen im 9]oIfe i)ätk man aUerbingö »on bem 33enef)men ber öfterreic^ifc^en tWilitür^ unb (Eioi(*2lutoritäten ertt>arten follen. 2I(«? fc^on beim erften 33orbringen ber öfterreicfcifcfien 93ors poften ber f. bair. ^^oftbueftor ju SBriren t>om ^anboolfe öer^aftet, unb nad^ ^im^^ in "ta^ bort beftnblic^e f. f. Hauptquartier ah geführt worben tt)ar, erhielt felber »on bem ^ommanbirenben g.9J'i.?. (Renner nic^t nur fog(eic^ bie ^reif)eit, fonbern überbie^ ein fic^ereö @e(eit hi^ Sterling nebft einer offenen Drbre unb einer an lia^ erfte f. bair. SSorpoften^-fommanbo gerichteten ßu* fchrift, njorin bie SSer^aftung biefcö ^Beamten burc^auö mipbiüigt, unb iebe 53e(eibigung ber f. bair. 6taat^biener, melcfie nic^t auf feinbfeligen 3J?a^rege(n gegen t>k »orrücfenben f. f. Gruppen be^: treten njiirben, a(ö ftrengftenö t^erboten erf(ärt lüurbe. !Damit ftanb bie »om f. f. Dber^^anbeöfornmiffdr »on 9iof^=^ mann au^ Sojen eriaffene 9lnfftnbigung bee jiüifcften Ocfterreicf) unb Saiern abgefcfcloffenen 5IIIianj-<3;raftateö im tiottfonimenften (Sinflange, ba f)iexna(i) iebe 33er(e(jung be6 f. bair. !Ierritorium6, unb jebe 2Biberfe$(ic^feit gegen tk üon 33atern aufgefteltten SIu^ toritäten ald eine geinbfeligfeit wiber Oefterreic^ ju betrachten war. Iß) - 16 - @ö n?urbe nämlid^ ron ©einer 'iOiajeftät bem Staifev üon Defterreidf) folt?of>[ in feinem S^amen, iM im 9?araen feinet SlKiirten, bem Könige t>on S3aiern, ber freie unb ruf)i9e Seft^, fon)ie tik öoUe Souveränität über atte ©taaten, Stäbte, 3)omänen unb geftungeu, in beren Sefi^e fid^ @e. 5)?aieftät üor bem Sin* fange ber ^^einbfeligfeiteu befunben ^at, garantirt, wie ber 2lrt. IV. ber ju 9tieb errichteten ^4^rä(iminarsSom'>ention mortlid) lautet, i^) Slllein wenn t^or bem Slbfci^luffe ber Slllianj mit 53aiern bie offentlid^e 9iul)e unb Drbnung im 3nnf reife nur ^ie unb ba unbebeutenb geftort, unb nur ein ober anberer f. bair. ©taat6* biener verhaftet würbe 5 fo cntwicfelten iid) bie 3^oIf^^gä^rungen, nac^ allgemeiner Äunbe be^ Diieber QSertrageö, immer mel)r unb me^r, unb erreicf)ten in furjer j^dt einen fo f)otjcn ®rab, ta^ nidjt ofjne @runb eine allgemeine jnfurreftion bes 53olfeö ju befürchten war. 2lm 19. 9?oüember würben ju ^nnebrurf bie 33urger, welche bie 2Bacl)en bereite im üierten 5D?onate i)erfaf)en, 'oon bem JDepot be6 t>a\cim eingetroffenen f. bair. leichten 3nfanterie?^ataitlon^ ü. ^alm abgelööt. Sßenige Sage bftrauf rücften t>k britten Bataillone ber f. f. ?iniinvjnfanterie^5Kegimenter @r3^er5og ^arl unb vton Stcxpm, auö Dberöfterreic^ fommenb unb nacl) Italien umrfc^irenb, in ber ^reiö^auptftabt m. 5)er fubelnbe Särm, womit bie t. f. 3;ruppen überall, wo fk burclvjogen, unb bcfonber^ in ber Stxd^^ ljanpt\taU wn bem l)erbeigeftrömten S^olfe empfangen würben, ift unbefc^reiblict) , mix aber and) S^eranlaffung iXMi fcl)elfüc^tigen 3?fcfereien unb Dieibungcn , mid)^ ben W^mnti) beö QSolfeci um fo me^r fteigerten, al6 ficb tae @erücl)t üerbreitete, bap nacl) ber im 9?ieber S^ertrag entlialtenen ©arantie beö i?aiferö ^^ranj bie Sßiebererlangung beö nörblic()en 3^irolö tum Defterreict) aufgegeben, unb ber :3nnfreiö auf immer mit ber ^one Saiern »ereinigt fei. 2)iefe6 @erücl)t trug t)iel bei ju folgenben bebenflid^en 33orfällen. Sc^on am 10. 2)eiember erful)r man, bat5 in ben Um^ gebungen ber 6tabt, atö: ju ^ranewitten, 33616 unb auf ber — 17 — ©allwiefe ftc^ bewaffnete Säuern jufaminenrotten , unb 9)?tene marf^en, auf taei in ter 3tabt befinblldic f. baiv. 9J?iiitär einen *2lny]nff 5U untcrncf)nien. — Seim (Miauen Dee Xaijcci am 11. t)6rte man entfernte Schliffe, welche immer nät)er famen, fo M^ Tief) bie aucijefteUten 'i^often sunufjieben mußten. Um 8 UI)r ftürjte ber größte ^auic beu\iffneter l^inPleute Dom Seuj jfcl ()erab, unb geraben ^eije^> nnj ^ic 3:riumvf)Vfi-^»'ft-' ^"^^ ? »^'" 5^veiter Jr)aufe brad) aut^ fem ^iervitengäße^en ^erlun-, unb naf)m bie SBaiten an ber Iriumpbpfi-H'te ö'-'f^iiiB^'»- 2)ann gin^j e^ auf t>k jQHüpiMwdiK loö, wo Cter fommauDirenbe Dffiäier ein -iWal abfeuern liep, aUein bem fiefti^en £uc]e(regen ber 35auern balb tveic^en mußte, ta dn britter iQnnic axid) üom ^nnrain i?orbrang unb bie grö^tentbeil^ au^ Dtefruten befte^enbe 5}?annfcf)aft beö 6. foniijl. l'inien''3nfanterie^9iei]tmentii «Iper^oi} 9SiI£)elm, bann be6 6. leidsten 3nfanterie;^33atai((on^ ^^alm mit einigen ^.^egioniften juriuftrangte. 2)a^ f. 9}?ilitär marfc-^irte nun gegen 9J?ü()(au unb unlr^e oon t^en Sauern t»erfo(gt. 3n ^aU, a>ie hd ber ^^ülDerer Srürfe fanb eö neuerliiten 2ßiberftanb, fam jebod^ bem felben Slbenb noc^ glürflic^ nac^ Sc^waj, idü eö auövu^te, unD erft am fofgenben iO?orgen \icb nn't ben — ifmi t)on 9tattenberg entgegen gefommenen l'egiDniften vereinigte. Uebrigen^ \v>av ber beicerfeitige 9]erluft unbebeutenb *, bac^ Wiiität f)atk nur ^mei X\>W , febüc^ mehrere Sleffirte unb ®e* fangene, unb barunter aud) einen .C^au^tmann unb Cberlieutenant. 5?ein ^^hioatf)au^ würbe i">ün ben Sauern betreten ober beunruhigt, wo^t aber baö ^Il?i({tär--@igent^um überaU aufgefuc^t. 2Iui-^ würben bie f. 31^appen in ber ^clijei unb lun- -bem ^oft.- amte tbeiiö jerfd)(agen, tbet(^ mit ofterreietifc^en üerwecbfelt. 3um ®(iirf traf ben folgenben 3^ag ber jum Dberfommanbo ber öfterreid}ifd)en 5(rmee in 3ta(ien berufene @.J5•'^■^^ ®i''f SeUegarbe in jnni^brurf ein, unb bemühte ftd), ba er hi^ Stbenbö bafelbft t?erwei(te, t>a^ erf)i(jte 33o(f füWot)( burc^ münb(ii-f)eö 3"- reben, a(ö bm-c^ eine am 12. Dezember 1813 auf ©rfuc^en beö @eneraL'^eiö-'ÄL>mmi)Tar6 erlaffene ^43rof{amation jur üiuiji 2 — 18 ^ ^ ^ unb Drbnimg juvücfjufü^ren. 2Iuc^ fanbte er bepf)n(b üor femer Slbreife einen i^oun'er an ©eine a)Zaieftät ben ^aifer in baö ^au))tquartier. 3ßcnn inbeffen bie folgenben Xüq^ nur nu't einigen Sr^effen »orükr gingen, unb f)eftigere Stuölnüt^e in ber ^au^tftabt unter-- Uiekn, fo tt)ar biep einjig ber fct)neKen 6fterrei(^ifcf}en 9}?ilitär* Slfftftena ju t^erbanfen, ivefc^e fiel) S3aiern in bem nacf^triigfic^en Uebereinfümmen jum Diieber ä^ertrage tldo. 8. Dftober 1813 bebungen ^atte. is) Slni 20. 2)ejember ritcfte baö f. f. ©renabicr-SataiUon, ba6 ton 5?em:pten auei ju ^üife gerufen, auf Silagen t)erbeigeei(t n>av, unter bem i^ommanbo beö ®eneraI*3)?aforö i\ ©oöbanolnct; in 3nnöbrucf ein. i9) 3)iefem folgte baö ganje ofterreicf)ifcf)e 5lrmee* for^ö, u>efct)e^ t^eifö i)on iDreöben, tf)eil6 t>om Dberr^ein fommenb, fid; unter ^m 53efe^(en beö f. f. %M.i^. ma\)x ü. ^elbenfelb jufammenjog, um ^ur großen Slrmee'in Stauen 5U ftopen, unb t>on nun an famen feine baierifcf)en 3^ru^^pen me§r nac^ Snnö.- brucf, fonbern e6 blieben fämmtlicf)e 2Öaif;poften ununterbrocl;en öom öfterreicf)ifcf)en a)fi(itär befe|jt, mldje^ t>k f. 33ef)orben auf baö Fräf tigfte in ®cf)U^ nat)m. ^Dagegen griffen bie 23oIföauöbrüc^e auperl)a(b ber S^aupt^ ftabt beö Snnfreifeö immer iveiter um ftc^. (Sie gingen t>orjüg(icfj üom ^affeier?^§ale auö, unb verbreiteten fid^ burcf; ganj 93intftt. gau. UeberaK txmrben bie f. b. 2ßa:ppen abgenonnnen ober gar zertrümmert, unb bie öfterr. SIbler aufgefterft, fo ivie bereite alte fönigl. 33eamten in ben Sanbgeric^ten ^^affeier, ä)?eran, l\nta, @(urn6 unb ©c^Ianberö nebft me^rern ^rit^atterfonen t^on 9)ieran arretirt, unb fämmttic^ nac^ ©altau^ in ^^affeier abgeführt. 3m baier. Slntf)ei(e beö @ifacf:= unb i]:^ufter==^i)afeö fieten biefeiben 5luftritte »or, unb bie f. b. ßtappcn^iDffijiere feierten t>on bort nac^ ^nnöbrutf jurücf, nac()bem if)re SOJannfi^aft abermatö n?ar entn^affnet n^orben. jDaö 3Bip^t§aI war feit bem erftcn (Sinrücfen ber Defter- reid^er fortwä^renb ber ,:^au))ttumme(p(a(j ber jnfurgenten, unb - 19 — c»cr UebcrfaK von jnnebrurf u>iube ju ©tei-jing yembrebet \mt> befcf)(ofi'en. 9(ur im ObertniUfnile battcii He (SU'nieintcii ber jn^ei l^anb? geridite ^Kieb unb 5^iinbccf betn 'i^orbviiujcn bev 3nfuvc]ciiten au^ 33intfi-fH]ini ^ii>it)cr|'tanb ijclciftct ; alkin nicßt mis^ SlnbainjUd^feit iin i>k i?anbe^reßieruiu] , fonbern einji'g um baö SlbfiUren t()rer rcittfrfHiffencn unb alf>^emcin geaittcteii 35camten ^n lUTtnubern. I)cnn cei cvfitoU aud) in biefcm 3^l>i(c beim 3)urd)mar[d)e ber öfteir. ^iruwen nad) Italien ber fautefte jubel, unb aller Orten tmnben ^l^otfer geUu^t unb bie ©(orfen gelautet. 20) 2i^egen be^ faft aUgcmcinen ^^olft^aufftanbeö im 3nnfretfe anirbeii alle Dbrigfeiten , finvie t>ic S3en^ül)ner ber an ben f. h. 2lntt)eil wn Xitol gränjenben Drtfc^aften beö iliirifc^en unb itaitenifdu'u 33ejirfe6 von bem pror. ?anbe^?(?()ef aufgeforbevt, bie bal)in ftüd)tenben f. b. Beamten gaftfreunblid) aufzunehmen, it)nm Un erforberUd)en Seiftanb, unb audi bie aKenfalte benötl)igte @elbau6f)i(fe ju Idikn. 21) 2)a|j bei einer fokten Störung ber öffentliiten 93erf)ä(tniffe ik 23erbinbung jmifcben ben f. h. Dtegierungebeljorben in ^nnö^ brucf unb ben meiften i?anbgerid)ten unb SIemtern beö Jnnfreifees fd)on im 3)ejember 1813 \a\t giinjlii-^ aufgehoben, unb an ©in-- bringung ber Steuern unb ©iebigfeiten nidU ju benfen \x\iv, leuchtet t^cn felbft in bie Slugen. jm untern 3nntt)ale feufjten Hc ^mo^ncv unter bem fd)n)eren 3)rucfe ber 9J?ilitarIaft. Die 3'vup)>cn be^ ganzen 33e? Iagerunget,'53e5irfe^ mußten bur* Äonfurrenj ber l\uibgerid}te mit alten Sebürfiu'ffen werfeben ujerben, unb ^ur ^erftellung ber geftungt^uunfe unb ^^erfd^rnjungen iinirbe immerfort eine grofe 2injal)l Slrbeiter i-^on naijm nnti fernen OJemeinben requirirt. ^iqc Sauten unirben ungead^tet ber ungünftigften Sßitterung mit unglauMid)er 3:i)ätigfeit fortgefül)rt , unb ivcber burd) bie offizielle 9?ac6rid)t von einer äu>ifd)en Defterreid) unb 53aiern ein- getretenen äßaffeiv- unb *4^lai^--9iul)e, noit felbft burd) tic jwifc^en beibeu iD^äd^ten abgefd;loffene Sllliaui uiUerbroc^en. '^'O 2* — 20 — Uebeitfep tvf)kltm nac^ ben au^ehvodjmm SSo(f6unru^en l)ie ©arntfonen öon Ä^ufftetn unb 9tatten6er(] eine kbeutenbe SSerftärfung an a}?annfc^(ift, @efc^ü0 unb 9J?iinttion, unb eö erfc^ien am (infen jnnufer auc^ noct; ein ^orpö baier. ©ebirgö^ fc^ü^en. Die baburc^, unb [c^on burd^ i^re 2)auer, immer briicfenber ijeiyorbenen 9}?i(itar; haften mußten bie ©e^nfuc^t ber Unter- ^jnnt^aler nacf) ^Befreiung mächtig entflammen. 9]on gleicher 5ln^äng(icl)feit an Defterreic^, rt>k iljvc übrigen tirotifct^en Sruber, befeelt, ^örten fte mit tiefem (3d)merjgefüt)le tim, wie e^ fc^eint, abfic^tlid^ Verbreiteten 9tuf, bap bie brei ^err[if)aften Otattenberg, Ä'ipü^el unb i^ufftein, wie in ber Ql^or^eit, auc^ für ben ^aU mit Saiern vereinigt bleiben würben, wenn bie übrigen Z^dk beö ;3nnfreife6 wieber an Defterreicf; gelangen fottten. 2Birf(ic^ War baö 33ene^men unb bie ©timmung ber gangen S3efa^ung unb ber vom geftungö^i^ommanbanten Dberft 53raun auö 3f{attenberg unterm 15. 2)ejember 18l3 erlaffene 3::age6befe§I von ber 2lrt, bap biefer dinf viele Sa§rfcf;einlit1;feit erhielt. 66 wirb bemnac^ fe^r begreiflid), bap tik Unteriuntf)a(er in il)rer bebrängten ^age hü i^ren fc^on ber greit)eit geniepenben ^anböieuten ^ii\c fuc^ten. SDaburc^ würben bie ßufammenfünfte ber S3auern in bem fogenannten «^»auptquartier ju ^nnöbrucf, \vof)in bie Unterinntljaler aihi) U)vc 2)eputirten fc^irften, viel leb? ^after unb jal)lreid;er , unb Uc gange Slufmerffamfeit ber 3nfur# genten f(i)ien nur mel)r auf llnterinnt§al gerid^tet ju fein. 3m l^aufe ber 9)ionate ^^ebruar unb ä)?arg 1814 Ratten t>k 3nfurgenten wieberl)olt einen Singriff auf ^Jattenberg befc^loffen, unb übgteicl} nic^ta gu ©tanbe fam, warb boc^ baö f. b. 9J?ilitär burc^ bie ^ievon erhaltene 9?ait)ric^t fo fe^r allarmirt, bap eö feine 3Sor))often, welche hiS ^olfaö vorgerücft waren, wieber jurücfgog, unb bap in 9iattenberg bie ^-^ublifation beö Ä'rieg^^ gefe^eö erfolgte. 23) 3)epungeac^tet würbe im Hauptquartier, ber 33auern fogor ber ^4^lan vorgetragen, Siattenberg in flammen ju fe|jen, um bie — 21 — fönii^ric^en JJiruppen befto (elcfiter barauö ju vertreiben; atfein bic «Dieinun^ ber ©emä^igtcreu ftimmte qegen a\k ferneren ®en)alt* tf)ätiijfeiten um fo fraftfijer, nlö nac^ bem (Sinrücfen ber {)ot)en ^erhnibeten in ^iUiriö unb 9?apo(eonö 3:^ronentfe^ung bie fro^e J^offnung, baf gnnj 3;iro( unter Defterreic^ö milben Sce))ter jurücffel^ren njerbe, ficö unwiberfte^Iic^ aller ©emüt^er be^ macfttii^te. ^^) 3nbep warb bie 5(bfenbung einer 3)eputation »on iSauern m^ aUm Xf)dlm beö 3nnfreifeö an ®e. SOlajeftat ben Äaifer von Defterreic^ befcbf offen , n^efite jeboc^ erft gegen @nbe ^IRai nac^ SBien abging. gaftifc^ n)arb bereite in ben ?3?onaten Slprii unb Wtai ber größte Xf)dl beö 3nnfreifeö öfterreii-^ifcf) , ba bie f. b. ^ofarben unb 2ßappen aUgcmadb verfitwanben , unb bie öfterr. 2lb(er auf alien ''D?aibäumen prangten. 25) Unb a(6 3. 5Ji. bie ^aiferin SOi^aria ^ouife in ber erften .^alfte ^^M V'on ^^ranfreicft buri^ 3;iro( nad^ 2ßien reifte, tt)urben nicf)t nur auf bem ^anbe, fonbern felbft in ber ^eiö^auptftabt üon ber ja^Uofen ?}?enge alter ©täube bie @efül)(e ber ^ei^eften ^khc unb 2)anfbarfeit unb einer uniiberivinbfic^en 2ln^ang(ic&feit an Defterreicl) in ben (auteften ^^reubenrufen auögef).n-oc^en. 26) 9iac() bem 2(bfc^(uffe bcö ^arifer griebenö eilte unfer wof)U i»ollenber 5[)?onarc^ nacf; ^Wünc^en, um ben 9?i;m))l)enburger SSertrag ju untersetcf^nen, unb feine getreuen iliroler unb DSorarl-- berger mit neuen 33anben ber ^kU auf immer an fein^au^ ju feffeln, 2ll6 ftcb balb Die Ä^mbe f)iet)on im ganzen l^anbe i^erbreitete, irer üermocfete baö allgemeine grcl)(ocfen beö 33olfe6, bie 3;i)ränen beö (Sntjürfen^ , unb baö l)ei^e 2?erlangen nac^ ber ©tunbe ber förm(icl)en ?anbe^4Iebergabe ju fcf)i(bern! 2)er 2ii. ,3uni be6 3abreö 1814 njar ber feftlic^e ^ag, an Moddjm baö 33eriic^tleiftung^-'^atent ®r. 9}?a|eftät beö ^önig? \)on Saiern, ddo. 19., unb baö f. f. öfterr. 33efi^ergreifungö- «Patent, ddo. 24. 3uni, mit gröpter geierlic^feit öffentlie^) abgelefen ttöurbe. 27) — 22 — SBIr bemerfen barüber m^u] , ba^ feine ©prad)e bie -f raft biö Slu^bnicfeö bat, baö lleberma^ ber greube, baö unnennbare- ^ocl)9efü^( alter «I^erjen an biefem S^aije ju bejeicf)nen. !l)te näf)ern 3)?obiftfationen ber ^anbeöübergabe finb auö ber 9?t}mp^enbur9er ^om^ention ent(ef)nt, itnb In ber [cfniftlicfjen jnftruftion für ben öfterreirftifc^en Uebernaf)ni?fommi[[är entsaften. 9Bir tf)etlen unfern Sefern fernere X)m au^füt)rltcf)en 3nf)a(t beö jiüififien Defterreicf) unb ^Batern am 14. 2lpri( 1816 <\{\y:> fcl}Ioffenen ^raftateö mit. 3n golge beö 1. 2(rtife(ö trat 33aiern auct) baö ^^trnt 33i(ö unb ba^ ^per5ogtf)um «Salzburg an Defterreicf) o.\>. 2)te ^um §erji.\]tf)um (Saljburi] ge[)orlgen Se^lrfe 3Blnbifcb^ 5JJatrel unb ^^eferegijen Ovaren baiu^n fcf)on Im 3tif)ve 1810 ge* trennt, unb oEine allen 9{ecf;t0grunb ben Klirlfcben ^4^roülnjen einverleibt nun-ben. '^'^') 9Zun gingen felbe mit Xim itbrigen illirifclien l'anbe^parjellen an Defterreicf) über, ivurben mit ^irol »ereiniget, unb bem i?reife ^uftert[)af einverleibt. 2)urcf) alferl)öcf)fte (Sntfcl)lle^ung ddo. 8. September 1815 geruljten ®e. tWajeftät audl) bie 9]erelnigung ber ^errfc^aft ?eng* berg mit S^irol ju ben)illlgen, woburrf; bae ^a\\^ gegen Dften eine von ber 9?atur felbft vorgejelcfniete Segranjung erf)ielt. !l)ie öfterr. 33efi^ergreifung beö ^^"^erjogtliumcö iSaljburg unb beö Slmteö 93116 gefc^al) gemä^ allerl)5cf)ften *45atenteö ddo. 21. Slprif 1816 am 1. Wuii barauf, unb vermittefft allcrbintfter (^ntfct}liepung ddo. 8. jnni nnirb ^aei bicl)er ^u Salzburg gel)örlge ßitler;^ unb 33rli-ent§al nebft bem Slmte i^i(6 mit 3:lro( vereiniget. @o finb bei ^irolö äBiebergeburt feinem ftol^en 5lb(er ganj neue Scl^ixntngfebern jugeivaitfen. 5lber nocl) fehlte bem l'anbe fein elgentlic()e6 i^eben^prinjip — bie 93erfaffung. 5)er väterlich gefinnte ^Wonarcb, uu'Icber feine 3:lro(er beffer fannte , at6 \k \[)m gefcf)i(bert unirben", '^9) tjdik fc^cn burcf; allerf)bcf)fte (Sntfcf)(let?ung ddo. 20. 3iill 1815 bie 2ßieberl)erftelfung ber 3^iroler Sanbeöverfaffung auögefprocf)en. - 23 — 3)ie Äimbniacfunig bayon flefcfia^ burcf) %itmt t>om 24. tWrtrj 181(3, in tvcKtein bic a((er^u(byo(fftcn 2(u^Dn"ufc t^ov* fommcn , „fa|i ce. ^ilJaiciuit ^um SBcnvifc 3(}i"ci" vätev(icf)en »Sürforijc für Md Wl^oM t>cv f]cticuen ^^-'roinn^ Zivol uiib mit „»oHer Slncrfciiiiuiu] bev iMeffältißeu ^-Berbieuftc, „unt) bcr ^oit^erjiijen patriotifcfien @efinnuni]cn „ber fiebern 33eu^ü^ncr biefc^ ^anbeö ben 33cf(1)(u^ „gefaßt f)a6cn, bie unter ber tjorigen S^egierung aufijefickne „ftänbiüte ^^erfaffunij auf ber @runb(age berjenigen ^l^riüiiegien „unb {5i^'t'i(H'it^tniefc , wM)e ^t^vn in ®ott ru^enbc 33oifaf)ren, „unb 5ie aUcrf)6i1)ft €e(bft bcm ?anbe au6 befonbei-er Önabe „i^erlicfien ^aten, fier^uftelten, unb nur biejenigen ^-i^erbefferungen „vorjune^mcn , n^eli-^e bie üeränberten 93er§ä(tniffe, unb baö 33e* „barfnip ber ^^'f erfieiftten." Xie unmittelbare gofge ber in Xivol unb 3Sorar(berg u>ieber fiergefteüten 33erfaffung war bie feierlicf)e ^ulbigung, ivefc^e öon ben l^inbftänben feit if)rer (Sinfü[)rung bei iebem Oiegierung^* mcttfel geieiftct, unb wobei »on bem wmn ^anbeö^errn immerf)itt bie Scftätigung ber ^|^ri»i(egien unb greifjeitöbriefe ert^eift würbe. 30) SlÜcin fcf)on über ein öoUeö ^a^rfiunbert ßatten bie Stiinbe 3'irol^ unb Q^orarlbergö nic^t mefir baci ©(lief gef)abt, il)rem atterburitiaucbtigften i^mbe^ für ften in ^6tt)fteigencr ^4^erfon ju ^ulbigen. 3«"^ f^^ten 9)?al gefdiaf) eö am 24. 9?oi^ember 1711 in ber 5|?erfon ®r. F. f. SOZaj. ^arl VI. bd feiner 2)ur(^reife auö Spanien über lin^l narf; granffurt jur itaiferfrönung. 9Be(tte ^^^'t-'i^bengefü^le muijten bemnad) bac* ganje ?anb burcft^urfen, a(6 Ui^ a((erf)ocr)fte *4^atent üom 14. ^y)lai 1816 erfrfiien, unb ^ie uniUTgepIicfien 2Borte au^fpract): „5ht^ befonberer „lanbe6rurft(iit)er ^u(b unb ©nabe r)aben 2ßir Unö nunmefjr „entfft^ioffen , t>ic ^ulbigung Xixoi^ am 30. ''Ulai ju ^nnöbrucf „in (Sigcner ^43erfon abjunef)men, unb ^ierburc^ bem tiroiifc^en „unb forarlbergifitcn 33e(fe 't^ie ®e[egenf)eit baruibieten ,. feine „burcl) alle Stürme einer iKrf)ängnipi>o((en 3^^^ „unter ben fc^werften 5}3rüfungen fo glänaenb - 24 - „{»ernährte Streue unb Sln^anglid^feit neu ju be* „fräftigen!"3i) 2)le ^ufbfgung^feftlii^feiten ivaren in bem 5)3vogramm ddo.' 26. Tlai 1816 angefünbiget , unb in bcm f)icn"ikr erfc^ienenen 33erid;)te auf eine f)evjerijrcifenbe 2lrt bargefteUt. 32) 2)er 30. ^Bai \v>ax in ber 3"i)at baö evfreulic^fte gamiiienfeft beö ^eifgeliebten 93aterö in ber 9)?itte feiner banferfüKten Ä'inber — er wav ber ^rntetag relcfilicfjer %mertf)eibigung , ober bie üon eigener (Sr^attung unjertrenn? „(ic^e 8orge für baö <£rf)icffal benachbarter Staaten, ober bie „®efat)r, baö ganje gefe((f($aft(ic^e ©«ftem i?on ©uropa burc^ „gefeUiofe 2ßiilfü^r jertnmnnert ju fe^en, baju unabivei^iicf) auf* „forbertcn. gür ®erecf)tigfeit unb Drbnung fiaben Se. iWajeftät „ju feben unb ju regieren geaninfc()tj für ©erec^tigfeit unb Drb;= „nung allein f)at £)efterreic^ geftritten." 2) (Bie^ 33ei(. I mit ben gormaiien: „2Iuc^ an euc^ tapfere „3;iro(er ergebt mein §(ufruf ju ben SBaffen, an euit, benen bie „®efcf)ii-f)te ber SSergangen^eit einen ^(al^ in i^ren 33ü(6crn auf* „beival^rt, ber burc^ euere Xf)akn, tmd) mm §lu6bauer unb „2lni)äng(icf)feit an ®ott unb eueren ^aifer unau6(ofc^(iit gea^orben „ift; unb menn aucb biöljcr gefucl;t njurbe, euere 93erfaffung ju „öerniitten , euere 9?ecf}te ju jerftören, euer Sanb ju tf)dkn, nie „n)irb ber 9?ame 2;iro(6 unb baö 2(nbenfen an feine Reiben „untergef>en." 3) ^ni bem S3ot^en öon 3:iroI 9ir. 2 öom 13. Oft. 1813. — 26 - J) ©ben haxan^ bie ^unbrnacfeimg beö ®eneraf^?anb# unb Slrmee^Ä'ommiffävö öon 9Jüf(f;mann vom 4. Dft. 1813. •^) @6 ivar ber Lieutenant 9?agi), iivfifier, ungeachtet alle i^ölferrec^tlfcßen formen nmren kohittret ioorben, »on einer breü maltgen ®eneral#!t)erliarge em))fangen unu'be, fo ba^ er unter fclc^ein i?ugclregen nur einem Sßunber feine Otettung t»erbanfte. fi) Sluö bem Sotten üon S^irol ^x. 4. (gcfcreikn beö f. f. fommanbirenben ©eneralö in JXirol, g.S)?.?. öon ^^enner, an ben feinblic^en ©eneral, ddo. ©illian 29. Sept. 1813. 7) m^ bem Sotten i?on eübtirol 9?r 6. «I^iaer'fcfte *4^ro. flamation »om 26. Dft. 1813. 8) Sluö bem 53ot^en lum Sübtircl 9?r. 9, JKofc^mann'fc^e j?unbmad[;ung ddo. gagliano 30. Dft. 1813. ■0 2)er 3Baf)rt)eit getreu mu^ bemerft ujerbeiv baß }ki} unter biefer ßalji gegen 1600 Ueberläufer befanben, ivoöon hi^ jum 7. Dft. ungefähr 1300, unb nadl> bem 7. gegen 300 ''Mann ^u ben De!terreict)ern übergegangen ftnb. 10) @anj Sojen unb 33riren fönnen eö bezeugen, bap nacf) allen !3)efertionen , unb ben großen 33erluften t'om 28. Sept., bann 3. unb 7. Dft. noc^ über 2000 Wlann m\ ber TlütfU bad^er 5?laufe jurüiffel)rten. 450 iBlann )x>avm in gebadeter Ä'laufe gefangen genommen, 100 in bie Serge yerfprengt. 2)ie Defertionen eingerecl)net waren am 7. bie fonigl. ital. ^^ruppen minbeftmö 3200 Tlann ftarf. 2)a tk ^aMlleric unb Slrtillerie auf f. f. ofterr. ©eite nic^t angemenbet iiu'rbcn fonnte unb jurücf geblieben wax, Ut 93erftärfung aber unter ©eneral ®tanipaivleu)ii-i^ am 7. Slbenbö erft hd Srunerf eintraf, fo belief \ido bie ganje biö))onible 9J?acf)t beö ^M.2. genner — bie Siroter mitgeja^lt — auf ungefähr 1500 5iJ?ann. 11) Seil. II. 9tofcf)mann'fcf;er Slufruf an t>k Semol)ner bees illirifc^en unb italienifc^en S^irolö auö 3;rient ben 5. 9Zoü. 1813. 1^) 2lu6 bem Sotl)en oon Sübtirol 9?r. 16. ^iller'fcfte ^roflamation ddo. ^irient 8. ü)?oü. 1813. — 27 — 13) (ge. f. f. apoftc»Iifcf)e -Siaieftät ijenU)tcn tiic (Srric^tung ötefeö freimifdgen ^äi^cr->J?orp^ ju genefimigen , unb bie auöge# ^eicbnetcn U^erbicnfte bcö ^M.^. genner uidjt mir bunt bie (^rtbelliniq beö mtlttärifiten Waria-'-lf^crefien-Crben^, [onbern nud; babunt 511 bclo{)nen, bafi bac* in 3:trol ju errii1)tenbe j^Vj^-'i-'iterpö [einen 5?amen füf^rte, unb i(}m über ba^feibe aiic — einem 9iei3iinentg;(i(ief juftcfienben 3{ert)te etngeräunu nnirben. "^X^yxK lefe l}ierüber ben 33ot{)en von Sübtirol 9?r. 6, ddo. ^^rient 7. 3änner 1814, ferner in bemfelben 9?r. 10 Shifruf unb ^unb-- macöuni] ddo. 14. jiiuner 1814. 14) 33etr. III. ddo. 11. eept. 1813. 5rn bie Seirof)ner bee? ^nnfreife^ vom ®enera(^'J?ommiffär ?5veif)errn i'^on Sercbenfelb, ^verin lun-uigfiit bie 93erbe[ferung ber frü()ern iTRifgriffe in ber 8anbe^venra(tung angerü^mt unrb. gerner Seil. IV. vom 12. Sept. 1813. Qlufforberun.] alter j}tecf)tfrf)affenen, ben ^nfurgentem (Sk'f epecflnn-^er gegen eine ^.]3ränüe i"*en 1000 !Dufaten tobt ober (ebenbig ein juliefern. 15) 2)er Courier ^i^ (Staube i(), f)atte man vorjügiicf) ber ^i>ermitt(ung beö £apujiner#^4>»''^^^i>V5i^i(^, beö eOmnirbigen P. jafob ©epp unb beö ^4>rofefforö P. 55enitiuö 9}iavr ju verbanfen. • ") !l)er ©cneral ließ bie ©emeinbevorftänbe be^ l*anbgeric{)t6 jnneibrucf vorrufen, unb ficf) von i^nen va ©egemvart beö ©eneral; freie ^j^ommiffarö \ik ©efittt)erben vortragen. Diaclj langer Unterrebung, worin ber ©eneral \\i i'iber Xk erfolgten 3ierf;t6verleuungcn bei^ -itaateö ju belel)ren fucf)te, gaben \\t alie — 28 - baö emfttmmige ßrHären t)on fic^, ba^ fte bur($au6 nfdöt me^r haixifd) Uähm ivottfen. 20) ^er 5(nfuf)rer biefer ^ovbe tt)av @eorg datier, @alj* trager öon *4^affeier, n^efc-^er ln«3 9?auber6 fam, unb fein 33or^aben äuperte, ben Sanbrici^ter Dr. Staffier ^u Otieb aufju^ekn. 2)lefer, §iet>on unterrtct;tet, verfammefte bte SSorftef)er ber ©emeinben. O^tte QSerjug iDarb eine jaf)lret(f)e bewaffnete 9J?annfc{)aft auf^ geboten unb ben Slufrü^rern entgegen gefanbt, n>e(($e bei i^rem 2(nb(tcfe fog(eicf) bie %{n^t ergriffen, fo bap nur noif) jc^n ber^ felben gefangen unb entttjaffnet tt)urben. Ueber biefen 93organg erhielt ber Sanbricfeter fogar Dom Könige felbft m fc^meid^el^afteö 33e(obungöbefret. 21) Sfuö bem 33ot()en üon ©übtlrol 9Zr. 35, 3fioft1)mann'fc^e £unbmacbung ddo. 17. 3)ej. 1813. — 2)ie pi jnnöbrucf im !l)ru(f erfc^ienenen „33emerfungen eineö 3^iroferö über bie So(f^^ Unruhen im jnnfreife im Dezember 1813", unb bie 9J?ün(f)ener 2)rutf fi{}rift l^on einem 33aiern : „2(n bie Seivo^ner beö ^^nnfreifc? im JDe^ember 1813" werben in ben 33ei(agen V. unb VI. jur @infic[}t aufbewahrt. 22) 2)ie ©c^an^arbeiten auf ben erwäfjnten geftungöplä^en würben erft gegen (Snbe juni 1814 eingefteöt, wa^ um fo um erflarbarer fein bürfte, alö baburc^ ein f'oftenaufwanb gegen 80,000 fl. »eranlaf t unb ber f. b. 9?egierung ^m 2a\t gefc^rieben würbe. 23) 3m Hauptquartier ber 5ßauern würbe eine (£cf)rift ver? faft, in weM)er im 9?amen ber tiroler %ition erffärt würbe, bap, wenn nid)t ganj 3:;iro( wieber öfterreifl;ifet werbe, m all* gemeiner 93oIf6aufftanb , unb eine gewaltfame l^oörei^ung i>on 33aiern unauöbleiblicl) erfolge. 9Son biefer @it)rift würben mehrere (Sremplare aue^gefertiget , unb fowof)( an ben i?atfer von Oefter;= reic^, aiö an ben ^bnig üon 33aiern gefctirft. 2J) @ö waren bereite aWer§orf;fte SBefeWe »on 'I^Jünc^en ^a, t)on äffen Unterfurt)ungen wegen Hocf)Oerrat^e6 Umgang ju nehmen. — 29 — 25) 3n ISUvan ivitrDe taö 33t(miip ®r. -iWaieftät beö Äaifevö öon Defterretc^ auf einem fDi]enannten gerfele, mit aikn unb neuen €cf)ü|jenfabnen umijeben, unb in ber naf)en ©emeinbe 3So(6 ber öfterveiilnfite 3lb(er au] einer 6tani]^' bei ^U-ojeffionen unter ^cfjießen .unb U^ivatrufen ber 53auernburfct)en fjerum- ijetragen. •^'0 3)ie ^nn^brucfer Leitung vom 3(t§re 1814 9Zr. 39 ftedt nur mit tveiu'y^en frf)Umc(;en ^ih]m ben unbefc^reibtid) }e\U licfjen (Sin3Uj} ber Ji^aiferin in jnnöbrurf bar. 27) «Beibe Slftenftiufe in bem S3otf)en oon Xivoi ^x. i, ddo. 27. 3uni 1814. 2B) ^Man fef)e baö Supplement au Proces verbal ben 7. 3uni 1810 9?r. 27 ber 5[ftenftücfe ju 3:iro( unter 33aiern. 29) ©in öffenttic^eö 33(att »om 3a^rgange 1815 ent()ie(t ein (Schreiben au6 jnnöbrurf beö 3nf)a(teö : „@raf 53tffingen „flirrt fort, ftc^ t>ic allgemeine ^ich ber 3:iro(er ^u eriüerben. „6ie erfennen, bap er ee gut mit bem ^anbe meint, unb ntc^t, „tüic mef)rere 9)?itg(icber ber Oiegierung, bie i^m t*orging, barait „benfe, W alte 33erfaf[ung ber gefürfteten ®raffif)aft über ben „Raufen ju iverfeu, lic inele 3af)rt)unbcrte iijx ©liicf begrünbet, „ober bie 9iec^te unb ?5reif)eiten einer 'Nation ju fcl^matern, bereu „fte ficf) n)ürbig gejeigt, unb an weh-fie iic iijvt 5lnE)ängIict)feit „mit il)rem 33(ute befiegelt Ijcit. 9}?an Ijat f)ier im ^anbe mit „altgcmeinem Unn)i((en erfaf)ren, ba|j bem geliebteften ^aifer ein „langer S3eric&t t»on 162 33ogen vorgelegt ivorben, in UJelc^em „nicf)t unbeutlid) ju verftef^en gegeben nnrb, bap man l>ie 3:iroIer „Stäube, 2lbel unb Sauern fcl^arf galten unb von if)ren ^been „von 5tonftitution ableiten mfiffe, um fte ge[ct)meibiger ju machen; „ia man ^at t>ii 3Serläumbung hinzugefügt, ^a^ fonft fc^iverlic^ „au^ lange 9?ul)e in biefem ?anbe ju rednien [ei u. f. iv." 3)a^ man Se. a)?aieftät un'üer bie tiroler ein^unel^men gefurf;t l)at, erhellet Har auö ber Slntn^ort, tvetc^e 21ller§bd;ftfelber ju Werfen* beug ben 16. Sluvjuft 1814 an bie 2:iroler 3)eputirten ert^eilt f)at. arb nic^t gefiulbiget, unb eben barin üon bem 23evfaffer beö „Xivol unter ber baier. 9iegie; runq" «Seite 231 eine ^aupttriebfeber be6 atigemeinen 93o(fö^' aufftanbeö »om ^a^re 1809 gefucfet. (?) 31) (So beburfte waf)rlic^ fetner @ibfcf)Un"tre, um btefeö ?anb an Defterreicf; ju feffefn, uu^nit e^ fc^on über ein ^albee ^atjr? taufenb burd^ bie aUerftärfften Sanbe ber 2kbc unb 2)anfbarfeit unjertrennlid) yerfnüpft )x>ar. !l)af)er ivirb jene ^amifc[}e ©dblup? bemerfung über 9?r. 16 ber Siftenftücfe ju „3^iro( unter- baier. 3tegierung" burc^ bie eigenen Sßorte beö ^aiferö am fräftigften it)iberlegt. 32) Stu6 bem 93ot^en üon 2;irül 9?r. 44 üom M)rc 1816. Die Urfuiiben ftnb im geibinaiibcum (jinterle^t unb fomien bort eiiigefeben reerben. ^aturwisseiiscliaftliclie Abtheilung. Zur FLORA TIROLS. I. Heft. Dr. Facchini's i i&s- i^i'Z- FLORA VON SÜDTIROL. Mit einem Vorworle und Anmerkungen von Fr. 11. ¥. II an $$111 an II. LIBRARY NBW YORK ^ BOTANfCAL OARDBN Innsbruck. Druck der Wagnerischen Buchdruckerei. 1855. r>- (^»O .Ht # LIBRARY NBW YORK Vorwort. botamcal QAROBN Ein Mann, der sein ganzes Leben durch eifrig- bemüht war, die Pflanzeiischätze seines heimalhlichen Thaies — ja die des ganzen südh'chern Tirols an das Licht zu fördern und aufzuhellen, ward nach Jenseits abberufen, bevor es ihm möglich geworden war, seine reichen Erfahrungen und Beobachtungen der Mit- und Nachwelt selbst zu tibergeben. Facchini's schönes Herbar g-ing nach dem Willen des Dahingeschiedenen in die Hände Ambrosi's über, und dieser ist, wie das ausgegebene Programm seiner eben erscheinenden Flora des wälschen Tirols andeutet, im Begriffe, darin, verbunden mit eigenen, die zahlreichern Forschungen Facchini's zu bringen. Demungeachtet glaube ich das Andenken des Todten am besten zu ehren, auch des Dankes aller jener, die sich lun die Flora der Alpen interessiren, gewiss zu sein, wenn ich dessen hinter- lassenes Manuscript einer Flora des südlichen Tirols hiemit der Oeffentlichkeit übergebe, auf dass Facchini's Ansichten unvermischt und in gedrängter Uebersicht dem Leser zur ßeurtheilung vorliegen. Was den Zeit- punkt anbelangt, in dem Facchini diese Flora nieder- schrieb, so kann selber nur annäherungsweise — IV zwischen die Jahre 1846 und 1850 — g-esetzt werden, da die Ergebnisse seiner Reisen im Jahre 1845 noch angeführt, dagegen ein paar Entdeckungen, die in seine letzten Lebensjahre fallen, nicht verzeichnet sind. Was die Umgränzung der Arten anbelangt, so weicht Facchini bedeutend von der in meiner Flora ab, und nach seiner Auffassung hätte ein nicht unbeträchlhcher Theil der gegenwärtig als Arten angenommenen deutschen Pflanzen zu entfallen, was sicherlich nur bei wenig Botanikern Anklang finden dürfte. Es gilt im Ganzen für eine Special-Flora auch so ziemlich gleich, . was man als Art, was als Form oder Abart betrachte, wenn nur letztere auch gehörig berücksichtiget und festgestellt werden. Leider vermisst man diess im vorhegenden Manuscripte zum Oeftern. Zu bedauern ist, dass Faccliini seiner Gewohnheit im Leben, von selteneren Pflanzen die nähern Stand- orte möglichst allgemein zu bezeichnen, um selbe, wie er meinte, vom Ausrotten zu bewahren, auch in dieser seiner Schrift getreu blieb. Bei mancher Pflanze dürfte es dem auf Facchini's Angaben sich stützenden Forscher wohl erst nach manchem Kreutz- und Quergange gelingen, selber auf die Spur zu kommen. Von vorzüglichem Werthe sind uns noch die treuen und genauen Angaben Facchini's über die Gebirgs- arten , die gewissen Pflanzen eigen sind ; auch theile < ich ganz seine Meinung, dass Einige in der neuesten Zeit in Behandlung dieser Frage zu weit gehen. Doch konnte es, wie kaum billiger Weise anders zu erwarten war, nicht fehlen, dass seine Beobachtungen in dieser Beziehung- hie und da durch die Anderer zu erg-änzen oder zu iuodiliciren waren. Ich habe diess, so wie manche andere FälJe, wo Facchini's Ang-aben den meini;«en scheinbar oder wirklich widersprechen, zu Ende des J^Ianuscriptes anmerluing-sweise besprochen. Der Abdruck desselben ist wortgetreu, und um es zum Verg-Jeiche zuganglich zu machen, soll es der Bestimmung- seines jetzigen Besitzers zufolge, der Bibliothek des Bozener Obergymnasiums einverleibt werden. Einige Worte über das Leben Facchinis dürften noch hier am Orte sein. Faccluni ward am 24. October 1788 in einem kleinen Dörfchen, Namens Forno, hart an der Gränze zwischen Fleiras und Fassa geboren. Jene Jahre, die für die Geistesrichtung meist den Ausschlag zu geben pflegen, brachte Facchini in Deutschland zu, und zwar auf den Universitäten Inns- bruck und Landshut. Die medicinisclien Studien absol- virte er in Padua. allwo er auch im Jahre 1815 zur Doctors-Würde befördert wurde. Im Jahre 1821 liess er sich als praktischer Arzt in Vigo in seinem heimatlilichen Thale nieder, und seine Stelle als Gerichtsarzt allda legte er um das Jahr 1837 nieder, um fortan ungehindert sich seinem Lieblings-Studium der Bolanik hingeben zu können. Er starb zu Vigo am 6. October 1852 in Folge eines krebsartigen Magenleidens, nachdem er nur wenige Tage vorher, seiner nahen Auflösung völlig bewusst, in Bozen von seinen Bekannten Abschied genommen hatte. VI Schliesslich möge noch mit Dank des Mannes er- wähnt werden, dem wir die Erwerbung- und Benützung der liinterbhebenen handschrifthchen Arbeit Facchini's verdanken. Es ist diess mein Freund Pater Vincenz Gredler, der würdige Professor der Naturgeschichte am hiesigen Obergymnasium. Auf einem seiner wissen- schaftlichen Ausflüge im verflossenen Jalu-e, der den Thälern Gröden, Fassa und Enneberg galt, und zunächst conchyliologischen und entomologischen Studien gewidmet war, zwang ihn ein Gewittersturm im Pfarrwiddum in Vigo zuzusprechen, und hier war es, wo er den Schatz erhob. Der Cooperator J. Pescosta trat ihm für einige kleine Gefälligkeiten wissenschaftlicher Natur das Manuscript ab, das er bei der Versteigerung der Hinterlassenschaft Facchini's sammt einem Korb voll alter Papiere um einige Groschen an sich gebracht hatte. Bozen, am 20. Februar 1855. Hausmann, FLORA TIROLIAE CISALPINAE aiictore Dr. Francisco Facchini. pNuHus speret liene cogrnoscere (species) ex paucis individuis , et praesertini ex sicco." Bertoloni fl. ital. II. 541. „In horto plures species distinguas, jnvcstigatione montium alpiumquc evanescentes." Koch sjTiopsis ed. I. p. 261. Observatio I. Non possum quin demirer eos, qiii in ea sunt senlentia slirpes nullas esse solo peculiaris indolis proprias, vel quae in eo copiosius vig'eant. Inier quos clarissimus vir, quo in dissipandis et diluendis somniis commenlisque srriptorum de mutatis formis non surrexit major (conf. C. H. Schultz die Anapliytliose p. 141). li in eam forsan ducti fuerunt opinionem, quod aliqui rem nimis ur^erent, exemplis fulti vitiosis. At e^o diulina firmalus ob- servatione seqnenlia sfatuo. Saxum, a quo, respectu ad rem de qua agimus , solum pendet, est graniticum aut calcareum. Inde solum calcareum aut graniHcum, nee plures ordines oportet distinsruere, cum ad hos quoad alTectus in plautas, omnia redeant genera. Saxum graniticum est granites simpliciter dictus, granites schislosus, saxum porphyricum et saxum trappicum (barbaris Melaphyr). Verum in dijudicanda soli indole oportet sedulo observare an mixtum sit an purum. Ad monlem Glockner in Tirolia orientali et Carinihia su- periore solum est mixtum, quamvis habeatur pro granilico-schistoso, inlercurrente passim inter saxum schistosum calcareo. Ex ea mistione ditissima et uberlissima specierum varielas in illo monte, et in omnibus si natura loci ferat, solo istius 4nodi mixto. Hinc paupertas diver- sarum specierum in alpium traclu ubi solum graniticum purum. vm Supeisedeo enniimerationi stirpiiim. qiias statiin necat solum speciale, si ad illud transeant: iion eiiiin lieio aptiis est locus. Hoc tautiim advertam quasdain etiam dicendas solo cuidani peculiares, si in hoc frequentissime. in diveiso rarissime occnrrant. ut e. g. Trifolium alpinum, plantn granitica rarissinie cresceus so'o calcareo. Non enim sunt re^ulae sine exceptione. At quis sanus liabebit e.xceptionem pro regula ■? In natura uil perpetuum e^t : liaec est pulchritudo Naturae. quod omnia ordine vario disposita sint. ObserTatlo II. Forma? hyhridas dari in hoc libro pluries ostendimus: at ne^iaiit summi in arte magistri specierum loco esse habendas. Sunt enim formae transitoriae. ex fortuifo conniibio ortae. pereuntes . iterum geiierandae et periturae Qi'aepropter summe variabiles. nunc magis ad unum parentum accedentes. nunc maaris ad alterum. Speciei essentialis character est ..continuata generatio." Species dicendae plantae -ex consimili natae et similem pariturae" (Jussieu Gen. praef. p. XXVII.) ..Xovas species dari in vegetaiibus negat generatio continuata- (Linne Philos, bot. § 157). Quaenam est speciei conceptus? An quis dabit speciei definitioaem aptam legibus artis et critices respondentem absque idea continuatae generatiouis ? Nullus ex summis botanicis formas has dixit species , sed ..proles hybridas" (^Linnaeus) ..hybridas progenies" CCandolleus). Ubi summi in arte magistri formas hybridas negaruut esse species, quid audemus uos pygmaei? Xoune nos a Natura perpetuo ludificalos depreheudimus, quae formas iilas. quas uos species hybridas dicimus. illis locis persaepe producit, ubi parentes omnino desiderantur? Nonne futurae aelali, et hujus hercle illis qui sapiunt. risui et contemptui erimus ineptissimi statuentes dari prolem sine pareutibus. Fecundationem juvant insecta : Apum plures species: A. violacea, terrestris, lapidaria. muscorum etc. strenue circumvolitantium . poUen a planta ad plautam ferentium; imitatione fecundationis artificialis. Elenchus plantanun, quas in Tirolia cisalpina colleffif SB. Tirolia est provincia. Tirolis castellum. Barbarologi scribunt: Tyrolis, et sunt soli Botanici. ^) Tirolia cisalpina est mihi ut Romanis v^^Hi^ cisalpina." I. Cl. ]fIoiiaii<1ria. Hippuris rulgaris L. Callilriche stagnalis Scop. C. verna L. G. aiitumnalis auctorum meridionaliura 2) quae est C. vernalis varietas foliis linearibus. C. (lutitmnnlis auctorum septentrionalium : in fossis ad lacus di Pine. II. Cl. Diaiidrla. Lemna trisulca L. — L. minor L. L. yibba L. In fossis prope SaJum. Ligustrvm rulyare L. PhiUyrea latifolia L. ^) In Tirolia austro - occidentali ad lacum di Toblin. P. stricta Bertol. fl. italica I. 43. Ad iatera montium lacui Benaci imniinentiuni in ditione Brixiensi. Obs. A cl. Ber- tolonio determinata flore et fructu carens. 1 2 II. Cl. Diandria. Syringa vulyaris L. In proximitate hortorum in quibus colitur, quasi sponte. Fraxinus Orntts L. Locis calidioribus et temperatis Ti- roliae meridionalis usque ad supremam regioneni Zeae Mays cultae. F. excelsior L. In sylvis Tiroliae meridionalis rarissima in monte Tatoga districtus di Primiero. Jasminiim officinale L. In sepibus artificialibus rarissime, locis calidissimis ; ergo planta culta nee sponte proveniens. ^) Circaea lutetiana L. In demlssis calidioribus. C. alpina L. In subalpinis et alpinis. Forma major in silvaticis humilioribus nascens: C. intermedia Ehrh. quae cum persaepe a C. alpina aegre distingui possit, conjungenda. Veronica scuteUata L. In fossis, infrequens. V. Anagallis L. V. Beccahunga L. In demissis , et forma minor in sub- alpinis editioribus. V. urticifolia L. (urticaefolia ßarbaris a corrupto latino: V, urticae folio). V. Chamaedrys L. — V. offirÄnalis L. — V. aphylla L. V. postrata L. — V. laüfolia L. V. spicata L. Obs. : Ad tres praecipuas varietates reduci possunt formae diversae: 1) major, pedalis et sesquipedalis locis calidis ad montium radices; 2) minor, pubescens, in montanis; 3) glabra, in montanis demissioribus ; liaec in Valsugana. — Rarissime occurrit spicis pluribus. Corollae laciniae contortae varietatem constituere nequeunt, cum non raro occurrant in eodem individuo corollae laciniis tortis planis intermixtae. V. beUidioides L. — V. alpina L. y. fruticulosa L. In temperatioribus, solo calcareo. V. saxatilis L. In subalpinis et alpinis, solo granitico. V. arvensis L. — V. venia L. — V. tr'iphyUos L. V. serpyllifolia L. In demissis, montanis et alpinis. Obs. V. Allionii Sternb. est V. serpyllifolia. V. ayrestis L. In Tirolia australi admodum rara. II. Gl. Diandria, 3 Veronica didyma Ten. V. opaca et polita Fries. In Iota cullurae regione. Varlal seminum numcro, et pube capsularum simplicl, vel parcius aut copiosius glandulifera. V. Buxbaiimii Ten. Locis calidioribiis et tcmperatis fie- quens. V. hederifolia L. Paedarota Bonaiota L. In Tirolia aiistrali ad rupes calcareas frequcns. Variat rarius : foliis lanceolatis. P. Äfferia L. In Tiroli austro - orientali in Distiictu di Priniiero et conterminis alpibus Feltriensibus. Obs. Staniina corolla longiora, antheris exserti.s. Folia interdiini breviora P. Bonaratae aemula. Gratiola officinalis L. In Tirolia australiore. Pinffuiciila alpina L. P. rulffaris L. In montanis demissis et elatioribus , nee non in alpibus. Capsula ovata et subgloboso-ovata. P. grandiflora Lam. Locis frigidioribus montanis et al- pinis. Capsula oblongo-ovala vel oblongo-conica. Obs. Dantur tarnen inter hanc et praecedentem forniae intermediae. Utricularia vulffaris L. ■"') U. minor L. In regione montana media Tiroliae meridionalis centralis rara. Lycopus europaeus L. Salvia glutinosa L. S. Sclarea L. Piope Roboretum quasi sponte proveniens, S. pratensis L. Corolla ex cyaneo violacea , rarius rosea vel alba, S. rerticillala L. In demissis et montanis, in Iota culturae regione, rarius. Rosmarinus officinalis L. Ad rupes lacui Benaco in- cumbentibus prope Campione abunde. 1* 4 III. CI. Triandria. III. €1. Triandria. Valeriana rubra L. In regione Athesina ad collium et mon- tium pedes, locis saxosis et rupestribus, rarior. Flores rarissime albi. V. officinalis L. In montanis subalpinis. Oh,f. Scriptorum varietates parvi aestimandae, et oratione continua describendae ; ut progressione continua formarum in natura occurrunt. V. dioica L. — V. tripteris L. — V. montana L. V. supina L. In alpibus calcareis Tiroliae austro-orientalis. V. saxatilis L. A regione superiore vitis ad alpes , solo calcareo. Obs. A seriptoribus quibusdam habita pro V, celtica, planta soli granitici vel raixti , quae mihi ex Tirolia meridionali nondum innotuit. 6) V. elonqata L. Ad rupes calcareas Tiroliae austro-orientalis in subalpinis et alpinis. Valerianella olitoria Mönch. V. carinata Lois. In agi'o Bulsanensi rarissima. V. Morisoni DC. Var. : leiocarpa et lasiocarpa in Iota cul- turae regione Tiroliae australis passiin. V. Auricula QdentataJ DC. Fructibus glabris in Tirolia calidiore passim; fructibus pubescentibus rarius. V. coronata DC. Chaniata Bast.) In Tirolia calidiore niagis australi. Monlia fontana L. In Tirolia meridionali, orientali et occi- dentali, in demissis et subalpinis, non ubique, nee omnino rara, ad scaturigines et in fossis non profundis; solo granitico. 7) Polycnemum arvense L. In districtu di Fiemme; ad lacuni Benacum prope Riva , rarissimum. 8) Iris pallida Lam. In montanis prope Tridentum et Robo- retum j in ditione Brixiensi ad lacum Benacum. /. yermanica L. In demissis ad vineas aliisque locis cali- dioribus Tiroliae meridionalis , e planta culta quasi sponte pro- veniens. III. CI. Triandria. 5 frin .sambucina auctoritm. I. squalens Bertol. fl. ital. In pralis aridLs declivibus, rara. In districtu di Fienime, Val di Ledro. di Primiero etc. 1. Plu'udo-Aronia L. In demissis calidioribus. /. graminea L. In valle di Veslino Tiroliae austro-orienlalis occidentalis, rarissima. '0 Glaiiioltiif palustris Gaud. G. tripliyllos Bertol. In Tirolia australiore X)rientali et occidentali rarius et prope Bellunum in Italia septenirionali in regione vitis et pauIo supra, locis palu- stribus , vel tantuni udis , etiam sylvalicis. Flores duo, tres ad deceni usque. G. sef/etum Gawl. G. communis Bertol. In vineis agri Roborefani Tiroliae australioris^ rarus. Crocus renwM L. C. .tatwiLt L. Prope Bulsanum (Botzen) locis apricis calidis ad agrorum margines. quasi sponte; quod argumento est, ibidem ante hac fuisse cultum. Hhunchospora alba Vahl. In Tirolia austro-orientali raris- sima: in Pine, supra Telve in Valsugana. Schoenus niffricamt L. In demissis. .S. ferruginetts L. A suprema vitis regione ad supremam culturae in Tirolia auslrali cenlrali. Cladium Mariscus R Br. In lacubus Tiroliae meridionalis. Scirpu.t raespitosim L. S. pouciflonis Ligth. In montanis et subalpinis Tiroliae temperatae et frigidioris. S. mucronatus L. Inter Bulsanum et Sigmundscron ad viam olim lectum nunc cultura deletum evanuit. i") .S'. lan t Stria L. S. Tabernaemontani Gmel. In Tirolia australi centrali, in- frequens. S. tnt/ueter L. Prope Bulsanum et Salurn in valle athesina. S. Holoschoenuit L. In demissis Tiroliae australioris, et prope Bulsanum ad lacum Benacum in ditione Brixiensi. S. mantimu.t L. In valle Athesina. 6 in. Cl. Triandria. Schoenns sylvaticiis L, — S. compressus Pers. Heleocharis palustris B. Br. — H. uniglumis Lk. Fimbristylis dichotoma Vahl. In arenis Medoaci majoris prope Pataviani. Ohs. In Tirolia meiidionali (inter Botzen et Meran) quam cl. Kochius cum F. aiinua inter Botzen et Meran iterato indicat, non reperiat justrans si quaerat ipsa Ceres. H) Eriophorvin alpinum L. — E. vaf/inatwn L. — E. ca- pitattim Host. — E. latifolhim Hp. — E anffustifolhtm Both. Cypenis flavescens L. — C. fuscus L. C. lonffus L. In Districtu di Riva ad lacum Benacum. C. Monti L. Prope Bulsanum et in reliqua valle Athesina. €. fflomeratus L. In Tirolia austro-orientali in Valsugana ad fines Bassanensium , prope Athesim ad fines Veronensiuni. Leersia oryzoides Sw. In Tiroli meridionali centrali prope Bolzano et Lana, Alopecirrtts af/restis L. In agris et vineis vallis Athesinae. A. genictilatus L. A. fvlmis Sm. Species minus bona. In montanis et sub- alpinis. Phleitm Micheln All. In inonte Baldo ; ad nioniem Glockner 5 in districtu di Primiero. P. Böhmeri Wib. — P. pratense L. P. alpinum L. Multum variat racenii forma , aristarum longi- ludine, et pube et per formas interniedias sat frequentes P. pra- tensi conjungitur. Phalaris arvndinacea L. In valle Athesina. Holcus lanatus L. H. tnollis L. Ad agrorum margines in Canal San Bovo; In Ridnaun districtus Sterzing. Hierochloa horealis B. Seh. Semel lecta ad torrentem Avisio prope Campitello districtus di Fassa. Illuc ab aquis montiuni delata. H. austraUs B. Seh. In demissis et montanis calidioribus. Anthoxanthum odoratum L. Ad montiuni radices et in summis alpibus. III. Cl. Triandrin. 7 Milium effiisum L. In sylvis opacis montanis et subalpinis. Panieiim Cntn f/olli L. — P. satifiuinole L. P. ciliare Hetz-. Species minus bona per funnas intermedias cum P. sanguiiialc conjuncta. P. f/laftrum Gaud. P. undulatifulium Arduin. In valle Sugana prope fines Bassanenses ; prope Bulsanum. i-) Setaria vetticillala Beaur. — S. riridis Beauv. — Ä. fflauca Beauv. S. germanica Beauv. In canipestribus di Pine dislrictus di Civezzano. Traf/u.t racemosus Desf. In demissis calidioribus. Piptatherum multißorum Beauv. In rupibus ad lacum Benacuni in ditione Brixiensi et Tirolensi. Lasiaf/ro.s'd.f Calamafirostis Lk. Locis calidis et temperatis. Stipa rapiUata L. In agro Bulsanensi ; in valle Venosta. St. pennata L. In calidioribus ad montium radices. Ayrostiit ridgaris Wilh. A. slolonifera L. et auctorum. Prior forma in herbidis, aridis, silvaticis; altera ad aquas. Cum tot sint et tam copiosae formae intermediae, quas nescias ad utram referas, consultius est conjungere. A. canina L. In ditione Bulsanensi ; in valle Sugana rarissima. A. alpina Scop. — A. rupestris All. — A. spicavenli L. Calamayrostis litorea DC. — C. Epiffejos Roth. C. Halleriana DC. In subalpinis et alpinis, solo granitico. C. tenella Host. Praecedente rarior, solo granitico. C. montana Host. In regione montium media, frequens. C. silvatica DC In Tiroli australiore, Arundo Donax L. Ad lacus Benaci oras quasi sponte, rara et rarius florens. Phragmites communis Trin. Cgnodon Dartijlon Pers. Locis calidis et temperatis hu- milioribus. Aira caespitosa L. A flea'uosa L. Forma paniciila contracta est A. montana L. 8 III. CK Triandria. Aira capillaris Host. In planitie Athesina et in collibus. Flos alter vel uterque aristalus.ut in Arrhenathero elatiore. Arena salina L. Ad vias locis ubi in agris colitur. A fatua L. Occurrit rarissime gluinis exterioribus glabris. A. puhescens L. et A. lucida Bertol. Folia et vaginae pubescentia vel glabia, Radix fibrosa subrepens : Schrad. 13^ A. puheacens rar. amefhi/.flina. A. amethystina DC. Koch. Obs. Polest quidem juxta observationes hucusque factas ut propria species ab A. pubescente satis distincta proponi et tueri ; at poterunt in posterum formae intermediae utrasque connectentes reperiri. In Monte Baldo ; in monte la Becca ditionisRoboretanae; in valle di Ledro. Avena pratensis L. In montanis, subalpinis, et alpinis. A. rersicolor Vill. In montanis editioribus, subalpinis et alpinis. A. sempervirens Vill. In subalpinis et alpinis, etiam in monte Baldo, solo calcareo, infrequens. A. flarescens L. A. alpestris Host. In Pustaria orientali, in alpe dicta Kirsch- baumeralpe in regione silvatica suprema; in Gardena ad fines districtus di Badia, supra arborum terminum; in Judicariis ad fines vallis di Ledro, ubique solo calcareo. Obs. Locustae rarius totae auratae. A. distichophylla Vill. In alpium praeruptis saxosis, vel terra nuda. A. arffentea W. In herbidis apricis et rupestribus, vulgaris, solo calcareo in regione montana et subalpina. A. sitbspicata Clarion. In alpibus editioribus : Schleern, Brenner. Arundo pygmaea PoUini Fl. veron. I. tab. i. Icon mala ad exemplar imperfectum (conf. Reiclienb. fl. exe. Nr. 34i). Cl. Sprengel, qui exemplar Pollinio dedit, habet pro Avena Löfflingiana, quae hucusque in Italia desideralur (conf. Sprengel System, veget. I. 333). Arrhenatherum elatius M. K. Ad montium pedes in Tiroli calidiore, Occurrit non raro flore utroque aristato, aristis aequahbus. III. Cl. Triandria. 9 Danthonia provinrialis DCL Prope Roboretum. Triodia decumhens Beaiw^iOn regione montana media , et inferiore passim. " • Sesleria caerulea Ard. In iniis montiuni et in siimmis alpibus. 1^) S. tenella Hont. In alpibus graniticis Tiroliae cisalpinae euro- borealiü in Pustaria ; in alpibus districfus di Fassa, solo granitico, et caicareo puro. S. sphaerocephala Ard. In alpibus regionuni frigidiorum. S. diatirha Peru. In alpibus graniticis. i^) Poa annua L. Variat in palustribus, radice breviter in are- nosis ionge regente : P. supina Schrad. P. laxa Haenk. In alpinis solo granitico. P. minor Gaud. In alpinis et subalpinis, solo caicareo. P. Inllbosa L. Variat vivipara. P. alpina L. In alpinis , subalpinis , montanis , et demissis calidioribus : haec Poa badensis Haenke. P. caeMa Sm. In alpinis Tiroliae austro-orientalis in Gardena, |n Fassa. P. nemorali.s L. Varians rigidilate culmi, numero floruni in spiculis , et colore , juxla variam locorum conditionem. P. ferCdis Hont. In demissis calidioribus rarior ac P. trivialis. P. trivialis L. P. sudetica Haenk. In subalpinis et alpinis regionuni fri- gidiorum, inprimis Tiroliae austro-orientalis. P. hyhrida Gaud. In silva subalpina : Latemar dislrictus Karneid , et aJibi (loco incerto mihi cum P. sudetica commixta, cum non distinxissem , et forte non distinguenda. P. pratensis L. Var. latifolia et anguslifolia. P. cenisia All. In subalpinis Tiroliae austro-orientalis. P. rompressa L. In demissis et temperatis montanis vulgaris. Eragrostis megastachya Lk. In imis vallis Athesinae. A. sequente non satis distincta. E. poaeoides Beaur. (melius poodesV In demissis calidis passim. 10 III. CI. Triandria. Eragrostis pilosa Beanv. In calidioribus demissis. Glijceria fluitans R. Br. ^^/Sj G. (linlans Wahlh. In vaUe Venosta, et prope Meran, prope Klausen. G. aqvatica Viesl. In ditione Bulsanensi prope Sigmundscron ; in Seiseralpe ad arborum terniinuni. Briza media L. Melica ciliata L. — M. nntans L. M. nniflora Ret%. Ad confinium ditionis Brixiensis, rara. MoUnia caentlea Mönch. Vai'ietas major in siccis cali- dioribus et silvaticis. M. serotma M. K. In valle Athesina, in ditione Bulsanensi et cetera parte australiori. Köleria cristata Pers. K. hirsnfa Gand. In alpibus graniticis rarius. Ä' phleoides Perti. In ditione Brixiensi ad lacuni Benacuni. Daclyüs (flomerala L. Cynosurus cristatus L. In montanis Tiroliae australioris. C. echinatus L. Ad orum lacus Benaci. Festuca rif/ida Kunth. In valle Athesina et ad lacuni Be- nacuni. F. Mi/urus L. t*») F. ciliata DC. huc pertinet, ut luculenter patet ex annotatione, quam Linnens subjecit F. bromoidi in Sp. pl. p. 110 Nr. 10. In Tirolia maxime australi et finitima pro- vincia Veronensi, e. g. prope Riva ad lacum Benacuni. F. bromoides L. i"^) In valle Athesina , passim. üccurrit culmis superne longe nudis et vaginis totis tectis, et per omnes gradus longiore vel breviore tractu nudis etiam in individuis mistim crescentibus. F. Halleri AU. F. Gaudini Kunth est Festucae Halleri forma gracilior in rupium umbrosis et earum antris crescens. F. duriuscula L. F. violacea Gaud. F. heterophylla Lam. F. nigrescens Lam. F. rubra montana auctorum. Hae omnes species Auctorum nil aliud sunt, quam variae formae continua progressione ab altera in alteram Iranseuntes. Etenim F. Halleri, III. Cl. Triandria. 11 alpiiia et ovina dislinguuntur iinice paniculae ramis brevibus vcl paulo longioribus , simplicibiis vel parce ramosis. F. duriuscula est forma media iiiter F. ovinam et iieterophyllam et rubram monlaiiam, cum iiiimerosae frequeiilesque formae repeiiaiilur foliis culmeis caiialiciiiatis, semicomplicatis , radice brevissime et bre- viter repente, et surculifera. Fcslucam violaceam Gaud. alii describimt foliis capiilaceis (Gaud. I. 278) alii planis (Fl. sile- siaca I. 86) , cum revera ulroque modo variet , culmis ceterum etiam pedalibus. Quin el F, duriuscula describitur a quibusdam foliis culmeis complicatis . et selaceis , ab aliis planis (conf. Schrader germ. p. 329, vel modo planiusculis , modo convolutis (conf. ßertol. tt. ital. I. p. 606). Festuca raria Hoenk. In calidioribus demissis est spiculis pallidis vel flavescentibus, in alpibus e.\ purpureo violaceis. F. piimila Yill. Variat spiculis auiatis. F. piloüft Hall. fil. In montanis Tiroliae auslralioiis et Orientalis. F. hrcunia Facchini. F. Paniculae ramis semiverlicillatis, spiculis mullifloris, foliis culmeis planis. A. F. pilosa, cui cetera similis , differt, praeter allafas notas, statura majore, culmis sesquipedalibus , et alfioribus, quamvis locis frigidis et slerilibus crcscat. Spiculae 6- et 8-florae. Planta, quam cl. Gaudin in tlora lielvelica I. p. 304 describit et ad F. cskiam DC. refert, eadem ac haec nostra esse videt(n'. In valle Ridnaun districtus Sterzing ad occidentem montis Brenner, et in opposito monte Schneeberg in valle Passeier , a regione suprema culturae ad regionem alpinam mediam; in alpe Giumella districtus di Fassa; in herbidis clivosis, saxosis, rupeslribus, solo granitico. Obser- vavi annis 1844 et 1845. A ßreunis populis dicta, qui monti Brennero nomen dedisse creduntur. F. spectabid.f Ja it. In glareosis, saxosis et rupestribus , in regione montana inferiore , media , et superiore Tiroliae australis linitimaeqne Ilaliae septcntrionalis , solo calcareo. F. apadicea L. In pralis et pascuis subalpinis, solo granitico. F. sylvatica Vill. In sylvis acerosis rara. 12 III. Cl. Triandria. Fesluca Scheuchzeri Gaud. In subalpinis et alpinis Tiroliae- austro-orientalis , solo calcareo. F. giffantea Vill. — F. efatior L. F. pratensüf Huds. In montanis et subalpinis vulgaris. Ob.s. F. loliacea est forma F. pratensis spiculis distantibus , vel fre- quentibus exacte sessilibus (quamvis scriptores e. g. Schrader, Koch, Willdenow et alii Ehrhaitum describentes [Beiträge VI. 133] spiculas subsessiles dicant) vel brevius pedicellatis, solitariis vel infimis geminis . quae cum communi forma per gradus con- tinuas jungitur. Cum Lolio perenni pro quo saepe haberi autumat cl. Smith (11. brit. I. p. 122), nisi segni omnino examine, con- fundi non potest. 18) Haec in Tirolia meridionali sporadice. Bromuc secalinus L. — B. racemosus L. B. niollis L. — B. arrensis L. B. patulus M. K In agris Tiroliae calidioris australioris. B. squarrosvs L. — B. asper Murr. B. erectiis Huds. — B. sterilis L. B. lectorum L. Obs. Biennis occurrit quotannis in monte Pra da Molin di Fassa paulo infra abietis terminum. B. madritensis L. In Tirolia maxime australi e. g. prope Riva aliisque locis ad oras lacus Benaci, ubi et forma : panicula congesla colorata reperitur : B. rubens Murray, Host. Lofium perenne L. — L. temtilentum L. In agris rarius. L. Boucheanum Kth. L. itahcum A. Br. In districtibus Riva , Arco , Vezzano. Forma mutica a forma multiflora Lolii perennis aegre distingui potest. L. temulentum L. In agris rarius. L. robustum Relchenb. L. speciosum Stev. in Marschall fl. tauro-caucasica I. 80, cujus delinitio est ,.L. spica subaristata, calyce multifloro flosculis longiore-* Omnia haec cum planta Ti- rolensi optime congruunt. Flores inferiores modo magis distantes, modo magis approximali et compacti modo pauciores 3 — 4, modo plures 6 — 7; hinc bractea flores subaequans vel superans. Arista in floribus inferioribus interdum longior, tenuis tarnen et gracilis et tortuosa; in superioribus brevis et flavescens. Obs. In Itaiia IV. Cl. Tetrandria. 13 observatae formae intermediae cum praecedente conjungentes. In agris tritico satis Tiroliae australioris finilimaeque Italiae septen- trionalis , abunde : Triticum repenn L. Variat in demissis calidioribus intense glaucum, glumis exterioribus muticis obtusissimis. T. caninum Sehr. Brachypodium tfili'aticitm R. Seh. In demissis calidioribus. B. pinnatum Bcaitv. Variat vaginis giabris et pilosis. Hordeum murinum L. jVörrf?As' stricta L. In alpinis et subalpinis , eliam in aridis. Andropofion I.s'chaemum L. A. Grylluit L. Ad iacuni Benacum, in Valsugana. Heteropoffon Aliionn R. Seh. Prope Bulsanum et Meranum ; ad lacuni Benacum. Sorf/hum halepense Pers. In vineis prope Roboretum, prope Riva ad Benacum. IT. Cl. Tetraiiilria. Globiilaria rulf/aris L. — G. cordifoliu L. G. nudicaulis L. In Tirolia australiore. Dipsacus pilosus L. — D. silvestris Mill. Knautla lonyifoliu Koch. In subalpinis et alpinis. K. silvatica Dub. In Tirolia meridionali et Italia septen- trionali, rarius. K. arvensis Coult. Scabiosa gramuntia L. In Tiroliae meridionalis calidioribus et temperatis. S. Colntnbaria L. In montanis. S. htcida Vill. In alpinis et subalpinis. S. restina Faeehini. In regione montana inferiore et media Tiroliae austro-occidentalis , et finitima provincia Brixiensi, in valle di Vestino et conterminis Judicariis. S. graminifoUa L. In Tirolia australiore ab imis vallium ad supremam regionem Mori albae cultae , varietas glabra iisdem locis, rarior. 14 IV. Cl. Tetrandria. Scabiosa Succisa L. In demissis , montanis et subalplnis. Galiinn Cruciata L. — 6?. vernitm Scop G. pedemontanum L. Prope Telve. G. tricorne With. In agris prope Roboretum. G. Aparine L. — 6?. nlifi'mosum L. G. parisiense L. In valle Lagarina non longe ab oppido Roboretum, fructii glabro et hispido promiscue. Reperitur forma pusilla prope Levico caiilibus a basi breviter decumbente erectis rigidlusculis 3 — 5 pollicaribiis. Obs. Koch in Taschenb. p. 244 locum non indicavit ex quo habuit plantam suam rarissimam G pumilum Lam. e Tirolia austraii. G. palustre L. — G. boreale L. — G. verum L. G. purpureum L. G. sylvaticuni L. In silvis frondosis et Iruticetis, locis de- missis et montanis Tiroliae australioris et ünitimae Italiae septen- trionalis. 19) G. Mollugo L. Cr. lucidum All. G. erectum Huds. G. cinereum AU. In calidioribus demissis , in montanis , rarius in subalpinis. Ob,^'^) ex horlis emigrans. Erythronium Dens Canis L. In Valsugana; in montibus ad lacum Benacuin in ditione Brixiensi. Lloydia serotina Saliab. In alpibus graniticis. 36) Lilhim hulbifenwi L. — L. Martagon L. Muscari comosum Mal. — 3/. racemosum Mill. M. botryoides M. In nionle Ealdo in regione suprema culturae. loco diclo : i Pianetli ; in alpe Lanciada Judicariensium . supra arborum terminum. Scilla hifolia L. In subalpinis Tirolis australioris. solo cal- careo , raro. Gat/ea stenopelala Rchb. In ditione Bulsanensi prope Girlan. in agris, vineis, et locis herbidis mcuit;«. G. arvensis Schult. In Tirolia australiore, vulgaris. G. Liottardi Schult. In alpibus calcareis , locis pinguibus. ad mandras : in monte Baldo: in districtu di Fassa; di Livina- longo ; Karneid ; in monte Schlehrn ; in Kirschbaumeralpe ; copio- sissima in hortis oleraceis prope Moena in Fiemme. G. lutea Schult. In demissis calidis et subalpinis lemperatis. passim. Ornithoffalum pyrenaicum L. Folia per anthesim marces- centia et peracta anthesi evanescentia, perigonii phylla angustiora. In pratis sylvaticis montanis in regione suprema vitis. et in su- prema culturae, in districtu di Primiero , di Borgo. di Condino. 0. vmbellatum L. 0. nutans L. In agro Bulsanensi; Brixinensi. Allium Victoriaiis L. In subalpinis et alpinis in districtibus di Fiemme, di Fassa, di Livinallongo. 38 VI. CI. Hexandria. AlHitm fallax Don. In demissis calidis et montanis tem- peratis magis in rupeslribus. A. acutawitilnm Schrad. In demissis, magis palustribus. A. snaveolens Jacq. In regione montana media et superiore Tiroliae australioris , solo calcareo , in aridis umbrosis , et pa- lustribus apricis; in Vallarsa; in Judicariis ad fines Brixienses, in montibus ßrixiensibus lacui Benaco imminentibus. 37) A. sphaerocephalum L. In demissis calidis , et rarius in montanis temperatis. A. vineale L. In vineis ditionis Bulsanensis, et prope Tramin in valle Athesina. A. oleraceum L. A. paniculalum Linnaei , juxta definitionem et quoad plan- lam Europae mediae (descriptionem fecit ad exemplar corolla stamina aequante). In Tiroliae australioris et Italiae septen- trionalis conterminae demissis et montanis calidioribus. 38) A. carinatum L. In regione montana media et superiore. Obs. Haec et praecedens species crescunt interdum paribus loci, climatis et soli conditionibus , quin mixiim proveniant. Stamina in utraque perigonio loiigiora. DifFcrentia specifica est in prae- sentia vel defectu bulborum in umbella , cetera pendere videntur a loco. A. ScJioenoprasmn L. In montanis temperatis (in regione Zeae Mays cultae), subalpinis et alpinis Tiroliae austro-orientalis, in districtu di Fiemme , di Fassa, di Livinallongo, Kastelrutt. Karneid. In alpinis plerumque minus, cetera nulla differentia; hoc est A. sibiricum Willd. Ajfphodelux albus MilL In pralis montanis editioribus Tiroliae australioris. Hemerocallis flava L. In pratis ad fossas prope Bidsanum. — H. fulva unico loco prope Tesero in Fiemme in rudere; ergo cum horti alicujus rejectaneis, nee quasi sponte proveniens. 39) Anthericum Idliaffo L. In montanis humilioribus. A. ramostim L. In regione montana inferiore, media et superiore. VI. Cl. Hi'xaiidriii. 39 Paradhna LUiuitfrum L. In Tiiolia australi passim. Aapnraf/it.^' o/'/irina/is L. A. tenuif'oini.s Lam. Obs. Dubitandum est an haec et prae- cedens plantae sinl distinclae species, cum specimina identica ex uno eodemque luco a diveisis Bolauicis pro diversa specie habeantur. Scriptores defiiiitioues suas videntiir conficere ad specimina formis extremis . neglectis inlermediis. Et revera in regione Athesitia et circa Meran reperiunlur formae, quae aequo jure ad utiamque referri possunt. An cultuia formam perigonii mutavit, quod in planus factis silvestribus persistit? Streptopitn ampled'ifoliiis DC Conrallaria i'crticUlata L. — C. Polifyonatum L. C. mu/tifloru L. — C majalis L. Majanthemum bifulium DC. Agave americanu L. Ad lacum Benacum in ditione Brixiensi, prope Tusculanum , prope Limone , copiose et quasi sponte. In Tirolia cisalpina media extal individuum prope St. Oswald ad septentrionem oppidi Bulsanum ad rupem meridiei obversam, quod a longo jam tempore solitarium observatur. ^0) Juncus Jacifuini L. — J. confflomeratu.t L. J. effiiauH L. — J. (flaucits Ehrh. J. arcticus L. In subaipinis et alpinis Tiroliae austro-orientalis et conterminae provinciae itaheae Bellunensis : in monte Schlehrn : in convalie subalpina Duron; in monte la Forada Bellunensium. J. filif'onnis L. — ./. trixtlumia L. J. trifidtis L. Forma vaginis folio brevissimo terminatis in alpibus graniticis: forma vaginis folia longiora sustinentibus in alpibus calcareis ; utraque frequens, quae et formis intermediis conjunguntur. Posterior est J. Hostii Tausch. J. ohtmiflorus Ehrh. In demissis calidioribus. J. sylraticux Rch/l. J. articulatm L. J. laniprocarpus Ehrh. .J. aipinus Viil. Posterior videtur esse forma alpina J. lamprocarpi . nee satis distincta. J. comprettsu,i Jacq. — J. bufonhi.^ S. 40 VI. Cl. Hexandria. Luziila flmiescens Gmid. In sylvaticis regionis montanae mediae et superioris, in Tirolia cisalpina media in districtu Karneid, et auslro-orientali finitimaeque dilione Bassaner.si et Felfriensi : in Tesino, Folgaria elc. Radix repens. L. Forsten DC. In regione vitis et Ficus caricae silvaticae prope Sigmundscron Bulsanensium. Radix (ibrosa, folia istis praecedentis duplo angiisliora. L. pilosa W. — L. maxlma DC. — L. albida DC. L. spadicea DC. In subalpinis et alpinis praesertim solo granitico. L. glabrata est levis varietas in roridis umbrosisque crescens , foliis latioribus omnino glabris vel basi parce pilosis. L. nh^ea DC. In demissis, montanis et subalpinis solo cal- careo, vulgalissima. 4i) L. lutea DC. In subalpinis et alpinis regionuin frigidioruni, praesertim solo granitico. L. campestris DC. In demissis et alpinis ubique. L. multi- flora auctorum nulla nota est a L. campestri diversa; nee a longitudine filamentorum disiinctionis nota peü potest. L. alpina Hop. in Sturm Heft 87 , est varietas foliis latioribus , in alpibus granilicis rarius occurrens. L. spicata L. Berberis vulgaris L. Peplis Porlula L. Ad lacum Wolfsgruber See in monte Ritten, rarissiraa. 42) Oxyria digyna Campd. Rumex pulcher L. In demissis satis frequens. R. obtvsifolius L. R. cristatus Wallr. In demissis sparsim. R. crispus L. R. Patientia L. Ad stabula subalpina in Costalonga districtus Karneid, quasi sponte. R. Hydrolapathim Httds. R. aquaticus L. ex synonymo Muntingii (vera Herba Brilannica, cujus icon t. I. folia basi nimis repente angustata exhibet; melius in libri fronte). In fossis vallis VI. Cl. Hexandria. 41 aHicsinae, prope Salurn, et inde Tridentum versus ; prope Terlan „Typhae socia-. Riimex aquattcuit Berentlorum. Ad fossas et in pratis paluslribus , in Piistaria superiore . prope oppidum Sterzing ad radices nionlis Brenner. B. alpinus L. In alpinis . subalpinis et regione suprema cullurae. R. scutalus L. R. Acetosa S. R. arifoliiis recenliorum. R. arifolius All. R. nivalis Hegelschw. Heer. Koch. Obs. Scriplores formae in subalpinis et alpinis crescenli (ribuunt slipulas seu ochreas breves et integerrimas (non lacinialas) et folia basi nervis pluribus in- strucia, quibus nolis R. arifolium taniquam speciem a R. Acelosa sejungunl. At hae nolae fallaces onmino sunt, nam et in formis alpinis slipulae adsunt aeque longae el ciliato-lacerae ut in forma » ulgari in planlis floribus nondum explicatis , quae dein veluti circuniscissae decidunt. Manent vero quandoque fila tenuissinia cauli agglutinata earuni praeexistentiam tesianlia. Folia basi nervis pluribus robuslioribus el niagis exstantibus praedita observantur interdum, quod perpetuum non est, et nervis varj'ant vei ;« eodcm folio altero latere pluribus, et diverso modo ramosis. R. arifolius Allioni est forma a Neotericorum planla plane diversa gerens folia triangularia Boni Henrici. R. nivalem esse formam R. Ace- tosae ex alpibus glacialiljus cl. Beriolonius auctor est (conf. fl" ital. IV. p. 253, 255), quam ex alpibus lirolensibus babeo cum speciminibus R. Acetosae mixtam. Si in sequendis arlis prae- ceptis nobiscum consentanei ^sst velimus et R. Acetosella in species plures nobis dispertienda. R Acetosella L. In montanis et subalpinis praesertim solo granitico. TofieliÜa calycnlata Wahlh. T. horealis Wahlh. In Pustaria ad alpem Glockner ; in alpe Camerloi districtus di Fassa. Veratrum nif/nim L. In sylvaticis montanis Tiroliae auslralioris et conterminis italicis provinciis Brixiensi, Veronensi, Bassaiiensi. 42 VII. Cl. Heptandria. — VHI. Cl. Octandria. Veratrum album L. V. Lobelianum Neotericorum non differt. Triffiochin palustre L. Colchicum autumnale L. In subalpinis autumno florens folia brevia e terra vix emminentia edit. Specimina quae nomine C. alpini ex Helvelia mittunt noii differimt. Alisma Plantaffo L. \MM. €1. Heiitaiiflria. Trientalis europaea L. In valle Venosta media, alpe dicla Tarscheralpe circa boum mandram , altitudine supra mare fere 5000 pedum, solo granilico-schistoso. ^3) VIIR. €1. Oetandiia. Daphne Mezereum L. Chamaedaphne Matthioli Comment. Provenit haec frequens in vaiiis Ananiae montibus Tridentino agro, Fructum piper montanum vocant (pepc niontano) Matth. Quo nomine et nunc rustici interdum ut drastico utuntur. D. Laureola L. In Tirolia austro-occidentali ad lacum ße- nacum prope Pönale , rarissima , frequentier in proxima ditione Brixiensi. In valle Anania non provenit. D. alpina L. In demissis et montanis ditionis Roboretanae ad lacum Benacum usque. D. Cneorvm L. D. striata Tratt. Posterior differt tantum- modo perigonio pubescente, quae forma per specimina frequentia pube sensim parciore cum priore confluit. H^ Passerina annua Wickstr. In Tirolia australiore rarissima. Erica carnea L. In demissis, montanis. et alpinis solo cal- careo frequentior. E. arborea L. In districtu di Condino ad lines Brixienses. Calluna mdgaris Salisb. Solo granitico frequentior. quam calcareo. VIII. Gl. Oclandria. 43 Chlora perfoUata L. In Tirol ia australiore. Variat folioriim et corollae loboiiim forma. Ch. serotiiia Viviani. Koch. Cli. acumiiiata K. qiiac varietales per formas interinedias conjunguiilur. Varcinnini MyitilluK L. — V. iilU/inosum L. — V. riti.s Idnca L. V. Oiiycoccos L. In paliide spliagnoso in Bellanionle districtus di Fiemnie cum Andronieda polifolia. Folia duplo ininora quam in caeteris Europae regionibiis. Acer Pseudoplatanns L. — Ä. campe.stre L. A. Platanoifies L. In silvis Tiroliae cisalpinae austro-orien- talis et austro-occidentalis, ramm. Oenollii'ia bicnnis L. Circa Bulsanum frequens , in reliqua Tirolia meridionali rara. EpUobium atif/u.fti/vfium L. — E. Dodonaei Vill. E. Fleischen Hoc/ijft. lu alpibus glacialibus Tiroh'ae austro- occidentahs et proximis Italiae insubricae , interdum cum torren- tium aquis in eorum sabulo et glareis in regione culturae , ut in valle Ulten. et prope Mareit in districtu Sterzing. E. h'nautiim L. In demissis et temperatis, rarius. E. parniflorum Schreb. E. montanum L. In Tirolia meridionali cum varietatibus ^ulgare. E. paluxtre L. In Tirob'ae meridionalis frigidioribus infrequens. Spectabilis varietas omnibus partibus major: E. Schmidtianum in vaile Taufers Pustariae. E. telraifomtm L. Prope Meran. E. roseum Schreb. In demissis calidis et temperatis mon- tanis , passim. E. Irigonum Schrank. In subalpinis silvaticis di Fiemnie. di Primiero, Fassa et Karneid. E. orijfanifolium Lam. — E. alpinum L. Epilobium salicifolium Facchini. Stoloniferum, foliis obiongo- lanceolatis, stigmate quadrifido. E. origanifolio simiie, a quo diftert foliis anguslioribus et stigmate diviso. Post observationem sex annorum quotannis saepius repetitam pro specie distincta 44 IX. Cl. Enneandria. — X. Cl. Decandria, habendum esse censeo . nee forsan ul prolem hybridam ex E. montano et origanifolio , cum posterius in vicinia non reperiatur. Quoad nonien specificum cl. Fabricii praeceptum sequor „Optima sunt quae omnino nil significanl". Ad oras piscinae sub monte Schleern occidentem versus. Polygonvm Bistorta L. — P. rlHpantm L. P. amphybivm L. In Tirolia meridionali tarn varietas lacustris quam terrestris P. lapalhifolimn L. Forma communis in Tirolia meridionali vulgaris, varietas foliis sublus incano-tonientosis in Livinallongo. P. Persicaria L. — P. mite Schrank. P. Hydropiper L. In Pustaria orientali. P. aviculare L. — P. Conrolrulux L. — P. diimetorumL. P. Fagopyrvm L. — /. tataricum L. et P. Orientale L., illa in agris , hoc in horlis , culta , interdum quasi sponte pro- veniunt. Adoxn Moschatellina L. In montanis,' subalpinis et alpinis, infrequens. Paris quadrifolia L. IX.. Cl. Eiiiieaiiflria. Butomus umbellatns L. Prope Sigmundscron ditionis Bul- sanensis. IL. Cl. Deeaiiflria. Cercis Siliquastrum L. Ad confmium Tiroliae australis et provinciae Veronensis. Dictamnus albus L. Non oportet ex mera novandi cupidine veneranda Linnaeana nomina abolere. Si quisque pro sua libidine nomina sua nova prioribus meliora existimans substituere velit, novandi numquam erit fmis, et quae optima censet iste, pessima judicabit aetas Ventura. X. Cl. Decandria. 45 Hula yiai'i'olens L. In agro Tridenliiio , Roboretano ; ad lacum Benacuin. Quamvis in australiuribus abunde proveniat, tarnen ex culta derivalam putainus. Monot/opa Hypnpltys L. In montanis calidioribus, et teni- peratis, in silvis IVüiidüsis et acerüsitf. Rhododendron ßrrt^yrn-eum L. Magis solo granilico. R. hirsutum L. Magis solo calcareo. Haec et praecedens species in alpinis, subaipinis, montanis, quin, et non rara in regione vitis plaga septentrionali, vel locis umbrosis. R. Chamaecistiis L. In alpibus et in demissis, solo calcareo. Andromeda pnli/'olia L. In alpe Bellamonte di Fienime; in monte Marcesiiia Vicentinorum prope lines Tirolensis (primum a rever. Paterno detecla). Arctostaphylos olpina Spreng. In alpibus calcareis regionuni fiigidioruni. A. officinalh Wimmer. In aridis montanis et subaipinis etiam in regione superiore Vitis. Pyrola rotimdifolia L. In montanis calcareis frigid ioribus. Occurrit corolla bemisphaerica et patente. P. media Sic. In Tirolia meridionali, solo calcareo passim. ^5) P. minor L. In Tirolia meridionali , rarior. P. secunda L. — P. unißora L. Scteranthus annuus L. Occurrit interdum biennis. S. perennis L. In valle Sarntbal et contermina ditione Bul- sanensi, non rarus, solo granitico-porphyrico. t") Chrysosplenium allerriifolium L. Suxifraya Aiz-oon Jacq. S. elatior M. K. In montanis, subaipinis, et alpinis Tiroliae austro-orienlalis, et contermina ditione Feltriensi ; in alpe Stillst r- joch prope Franzenshöhe ad lines Insubricos et Helveticos. Obs. Formas intermedias inter lianc et S. Aizoon . quae utrani- que conjungant, non observavi, quae de affinitate cum alterutra dubium, parerent. S. crustrata Vest. In montanis, subaipinis. et alpinis Tiroliae austro-orienialis , solo dolomitico-calcareo. 46 X. Cl Decandria. Saxifraf/n mutata L. In montanis . et subalpinis Tiroliae cisalpinae australioris . rarius niediae et septentrionalis , solo cal- careo, et in niontibus saxo granitico formatis ubi saxum calcareuin emergit e, g. in valie Pfitsch. S. Burseriana L. In Tirolia meridionali passim, in alpibus et in regione vitis, iisdem soli conditionibus ut praecedens. S. squarrosa Sieb. Ad rupes dolomitico-calcareas Tiroliae austro-orientah's, finitimaeque Italiae septentrionalis. Non in Tirolia austro-occidentali. iS. caesia L. In Tirolia australi passim, solo calcareo. quin et granitico-scliistoso. S. opposUifolia L. In montanis, subalpinis, et alpinis, solo calcareo et granitico. Pedunculi foliati non raro semipollicares et pollicares. Ä. biflora All. In alpibus glacialibus Tiroliae cisalpinae bo- realis et orientalis a monte Brenner in alpium catena ad Carinthiani usque, solo granitico-schistoso. — Obs. S. Rudolphiana causa pessimi nominis trivialis S. biflorae orta. Est enim S. biflora All. non raro caulibus 4 — 5floris , itidem non minus frequenler unifloris, ul eliam in alpe Kalserthorl observavi. Quanam de causa icon S. opposilifoliae in Sturm Heft 7 ad aliam speciem deducta fuerit intelligi non polest, quae exactissime S. oppositi- foliam ramis hornotinis floriferis semipollicaribus et pollicaribus refert. S. bryoide.s L. Petala foliis caulinis mediis longiora. Ob.t. Myriades vidi et attentius observavi speciminum hujus et sequentis speciei, nee formas ambiguas vidi. Si quis putat alteram cul- tura in alteram mulari resipiscet quum perpenderit, culturam errorum esse malrem fecund issimam. S. aizoiden L. Variat petalis Havis et croceis. -S. .tlellarin L. S. Clusii Gouan. S. leucanthemilblia Lapeyr. In alpibus Tirolensibus potissimum calcareis vulgatissima. Ob.s. Ad confusionem summam pariendam nihil aptius inveniri poteral, quam hujus stirpis distinctio in duas species. Hac dislinctione X. Gl. Deeandna. 47 lactuin est, ut quam plurimae et frequentissime occurrentes forniae ad neutram refeiri possint. Sa.iipot/a runeif'olia L. In sylvis acerosis Tiroliae austro- uiientalis et liiiitiinae provinciae Bellunensis. rarior. ■S'. masroides Wulf. S. ea-arata Vill. In alpibus graniticis Tiroliae austro-occi- dentalis frequens, et austro-orientalis , rarius. Ob.s Quamvis leperianlur formae iiitennediae, e. gr. in Seiseralpe, tarnen cum progressionem conlinuam non sistant, nee exceptio singularis re- gularn evertal , slata lirmaque habenda species S. exarata a S. niuscoide dislincla. Ä. steiwpatala Oami. In alpe giaciali : Stilfserjodi , solo calcareo. S. sedoides L. S. Facchinli Koch. In alpibus calcareis di Fassa et con- tei mina Seiseralpe, et Schleern , regione alpina superiore . locis glareosis. Planta diulina aetate durans surculis est sabulo et glareis immersis foliorum corruptorum reliquiis tectis fragilibus caules floriferos compacte caespitosus sustinentibus. Petala flava, ex atro, vel dilute et pallide purpurea, apice rotundata vel emar- ginata, basi cuneata distantia, ratione magnitudinis ad calycem habita S. planifoliae duplo niinora. S. Seyiüeri Spr. In alpium glacialium regione superiore circa montem Ortler, solo granitico. S. androsacea L. Forma insignis est foliis cuneatis apice düatatis, dentatis, obtusissimis, solo granitico nascens ; forma vulgaris saepius solo calcareo. Ä. adscenden.i L. In subalpinis et alpinis passim, solo cal- careo et granitico. Planta a S. tridactylite distinctissima \ita bienni. Ex quo fit ut caulis basis in plauta Horente densa fo- liorum emortuorum rosula circumdetur, quod in S. tridactylite. utpole planta annua obtinere nequit. Inde utriusque speciei de- linitio construenda. •S. tridactylites L. In demissis calidioribus el montauis teni- peratis , in cultis et incultis. 48 X. CI. Decandria. Saxlfratfa petraea L. In monlanis riipeslribus Tiroliae niaxime australis, rara e. gc. in dllione Roboieiana in monle Baldo. S. cerniia L. In alpe quadam districtus di Livinallongo ditioni ßelliinensi conlermina , situ umbroso , semper frigido, seplentrioni obveiso , solo granilico - trappico. Raro florens ut scriptores idem de planla boreali leferunt; inde ;aulis apice cer- nuus. At si tloret caulis apex erigilur. Pelala aliqiia vel defi- ciiint , vel perfeclis sunt niulto niinora. Repevta fuit etiam a solerti plantarum scruiatore : da Roit (in Bertol. flor. ital. diclo de Roilio) Agordensi, in alpe Monzoni di Fassa, qui exemplaria quibusdam dedit ut in Flora italica Berlolonii videre est. Mihi nulla causa fuit honidas illas cautes pervestigandi. S. rotundifolia L. S. arachnoidea Sternb. In valle d' Ampola , et in valie di Vestino , solo calcareo. Slirps est annua sub rupibus in terra pulverea a slillicidio abrosa, siillicidio germinans et enutrita im- brium impaliens. Caules fragidssinii, basi prostrata et saepe elongata terra laevi et mobil! saepe tecti stolones menlinntur. Dianthus prolifer L. D. Armeria L. In Tirolia meridiona'i rarissinius e. gr. prope Borgo in Valsugana, prope Bulsanum. D. barbatua L. In subalpinis Tiroliae austro-orientalis fini- timaeque provinciae Bellunensis, in districtu di Primiero, di Fassa, di Agordo. U. Carthusianorvm L. — D. atrornben.s L. D. Seff uteri Vill. Cum varietatibus. D. (flaciaUs Haenk. In alpium catena Tiroliae cisalpinae septenlrionaiis a monte Brenner ad nioniem Glockner solo granitico- schistoso; in alpe Rodela di Fassa, solo gvanilico-trappico. D. deltoides L. In Puslaria; in valle Venosta, solo granitico. D. ai/lre.siris Wulf. In demissis calidis et in alpibus. D. auperbus L. In monlanis, subalpinis et alpinis. D. monspessnlanns L. In demissis calidis ei *ariua in alpibus, in Tirolia meridionali et conlermina provincia Bellunensi. Dianthus X. CI. Decandria. 49 neglectus in Koch Taschenbuch ex alpe la Denna est forma alpina D. monspessulani. Timica Saxifraf/a Scop. Prope Bulsanum occurrit caulibus pedalibus et sesquipedalibus erectis strictis. Gypsopkila repens L. G. miiralis L. Ad lacum Wolfsgruben in monte Ritten, rarissinia. Saponaria Vaccaria L. In Tirolia itah'ca australiore rarior. Obs. Non est neque esse potest Ephemerum Matthioh' , quod pictum foh'is frequentibus sparsis, quando quidem Saponaria utpole ad Caryophyllearuni faniiliani pertinens , necesse est iiabeat foiia opposita (conf. Jussieu gen. plant, class. XIII. ordo XXII.). S. officinalis L. S. ocymoidcs L. Cucuhahis baccifenis L. In valle Athesina prope Bulsanum, prope Kaltem, rarissimus. Silene italica Pers. In ditione Bulsanensi , Tridentina et Roboretana. ^7) S. niitans L. Corolla variat colore. S. Otites L. S. inßala Sm. S. uniflora Berlol. quoad plantam alpinam Tirolensem et Feltrinenseni. S. Pumilio Wulf. Obs. Petalorum unguis basi intus bialatus, alis sursum in lineas elevatas abeuntibus, terminatis in dentes setaceos vel subulatos liberos in fauce corollae ejus coronam constituentes. Hi dentes seu corollae Corona, non raro, vel in floribus ex eodem caespite, deficiunt omnino, vel parvi sunt, aut brevissimi conspicui , vel deficit alter in eodem petalo , aut est altero minor. In alpibus Tiroliae austro-orientalis, solo granitico- porphyrico et granitico-trappico. S. conica L. In vinearum agris tritico satis Tiroliae austra- lioris ad fines Veronenses, caulis glanduloso-pubescens. Ä?. Armeria L. In demissis calidis et montanis temperatis. S. Saxifraya L. In rupestribus demissis calidioribus , et in alpibus. 4 • 60 X. CI. Decandria. Silene quadrifida L. S. alpestris L. In alpinis, subalpinis, et cum fluviis et rivis in regione culturae in Tirolia australi, solo calcareo. S. rupestris L. — Ä. acaulis L. Cherleria sedoides L. In subalpinis et alpinis , frequentius ad rupes , solo calcareo et granitico. Obs. Petala saepissime nuUa, cum adsunt modo parva modo calycem aequantia, aut calyce duplo breviora, linearia, vel lineari-lanceolata, basin versus angustiora, apice integra, vel emarginata, aut truncata vel dentata'^ interdum oblique truncata , non raro inter se inaequalia , colore pallida, ut cum glandulis viridibus confundi non possint. Styli interdum quatuor cum Capsula 4valvi obtuse tetragona. Quoad fructificationis partes duplex forma occurrit: longistamina, stami- nibus longioribus antheris fertilibus , et stylis brevioribus , et : brevistamina , staminibus brevioribus, antheris sterilibus et stylis longioribus, Genus plantae per omnes partes a ceteris Alsineis insigniter distinctae bene constitutum staminum et stylorum varia proportione, defectu petalorum, vel praesentium mutabilitate. Ch. octandra Sieb. Adeo Cherleria est, ut quamvis frequens, a Botanicis peregrinantibus pro rarissima fuerit habita, cum Ch. sedoide commutantibus. Cum Aisines genere Wahlenbergii affi- nitatem habet nuUam , aut certe non tantum ut Moehringia et Arenaria. Cum Cherleria sedoide, praeter omnium partium simillimam structuram, forma longistamina et brevistamina est conjuncta. In forma longistamina styli inclusi, et stamina exserta, antheris fertilibus; in forma brevistamina styli exserti et stamina inclusa, antheris sterilibus. Petala saepissime nulla vel minima subulata in forma brevistyla fdamentum dimidium vix aequantia, saepe inter se inaequalia. Capsula calyce sesquilongior magis acuta et calyx sub anthesi minus patens quam in Ch. sedoide. In Tirolia austro-orientali , finitimisque ditionibus italicis , in di- strictu di Fassa et circumstantibus districtibus a ditione Brixinensi ad Carinthiam, ad rupes calcareo-dolomiticas , Saxifragae squar- rosae socia. X. Gl. Decandria. 51 Alsine biflora Wählend. In alpe Crespeina in valle di Gar- dena (non in Seiseralpe). Calycis foliola erecta et rigida petala in latus saepe deflectunt, ut corolla anomalam figuram exhibeat. Crescit in humo inier herbas breves raras situ molliter devexo, nee depresso, tanquam si a niinia humiditate iaederetur. A. laricifolia (Arenaria striata L.). In valle Venosta, et valle Ulten, solo granitico-schistoso. Petala oblongo-obovata. A. (Arenaria) liniflora L. In imis vallium Tiroliae australis, prope Torbole ad lacum Benacum ; in ditione Roboretana ; in subalpinis in moute Maranza Tridentinorum, solo calcareo. Petala lato-obovata , qua vel unica nota a praecendente distinctissima. (Conf. Reichenbachii fidelissimas Icones fl. germ. Vol. V. tab. 211, 212.) A. austriaca M. K. A. verna Bartl. In demissis et alpiqis, solo calcareo et granitico, omnium vulgatissima. A. recurva Wahlenh. In alpibus graniticis, rarior. A. rostrata Koch. In valle Venosta, solo granitico-schistoso. Petala calycem aequantia vel eo parum breviora. Gaules caespitosi basi decumbentes , si simplicissimi in plantis macris erecti sunt' et sequenti similes ; at hoc evenit exceptionis lege, vero exceptio non inßrmat regulam. A. fasciculata W. K. In Tirolia cisalpina australi et austro- occidentali. A. tenuifolia Wahlenb. In demissis Tirolis australioris. Facchinia lanceolata Rchb. In Tirolia austro-occidentali ad fines provinciae Bergomensis ; austro-orientali in alpe Cima d'Asta ; in districtu di Fassa, Kastelrutt, Karneid et Windisch-Mattrei ad radices montis Glockner prope fines Carinthiacos, ad rupes alpium calcareas , graniticas simpliciter dictas , granitico-schistosas , et granitico-trappicas , locis quam plurimis tarnen desideratur. Moehnngia muscosa L. In Tirolia meridionali, cum varie- tatibus inter quas M. sedifolia; haec in districtu di Ampezzo ad fines provinciae Bellunensis. 4» ^3 X. Cl. Decaadria. Moehringia Ponae Fenzl. In Tirolia australiore finitimaque Italia septentrionali, ad. riipes calcareas. Prope Salurn est foliis compresso semiteretibus supra planis, ad lacum Benacum, et ad rupes calidissimus montis Baldi foliis teretibus supra vix pla- niusculis. M. polt/ffonoides M. K. — M. trinervia Clairv. Arenaria serphyllifolia L. A. ciliata L. In subalpinis et alpinis, solo calcareo. Obs. Radix juxta loci, climatis et aetatis diffeientiam caules edit plures vel pauciores magis vel minus ramosos foliis latioribus vel an- gustioribus instructos. A. bifiora L. In alpibus graniticis. Holosteum umbellatum L. Stellaria cerastoides L. — S. nemorum L. S. media Vill. — .ä. graminea L. S. longifolia Fries. Novit, p. 117 — 118, cum fusa de- scriptione. In Tirolia cisalpina in sylvis acerosis , passim , in occidentali in valle Venosta; in septentrionali prope Sterzing, in media in districtu di Karneid , di Fiemme ; in orientali supra Windischmatrei in ascensu ad Kalserthörl. Calycis corollam sub- aequantis foliolis enervibus vel obscure trinervibus ovato-lanceolatis margine convexis abunde distincta a S. graminea instructa calycis foliolis acuminatis sub eadem latitudine longioribus margine magis rectilineo. Nee posterioris forma nemorosa gracilior est, nam haec etiam in sylvis cliaracteres suos servat. S. uliginosa Murr. In Tirolia australi rarior; in valle Venosta apetala. Sagina procumbens lt. In Tirolia meridionali vulgaris , in dem.issis , montanis et subalpinis. Obs. In aquosis, irriguis, ad scaturigines , caulis saepe elongatus radices agit quandoque ad Ultimos nodos usque , foliis instructus glabris, Folia , quamvis admodum raro , sunt minutissime , vel evidenlius denticulata aut ciliata, in caule radicante vel breviore et erecto non radicante. Ad ligna putrida crescens reperta caulibus non radicantibus et foliis glabris et laevibus. 48) X. Cl. Decandria 53 Spergula saginoides L. Sp. subtilata Sic. In Valsugana Tiroliae-austro-orientalis, solo granitico-schislosc». Sp. (jUihra W. In alpc calcarea Colsanto ditionis Roborelanae in regionc arboruni suprenia, inter herbam densam brevem. Sp. arx'cnsU L. In agris et arvis Tiroliae meridionalis fri- gidioris; etiam in Pustaria orientali (cujus caput est oppidum Lienz) : Sp, laricina Wulf. reraatium. Obserw Ceraslia xerographis botanicis male nota. Sciendum specimina, quanivis plura similia, speciem non reprae- sentare. Quae Natura fundit, non cognosci ex exemplaribus casu surreptis, deficiente inter eorum formas nexu. Videntur ad unam speciem debere referri: C. glomeratum Thuill. Koch. C. semi- decandrum L. C. pumilum Curt. Koch. C. glutinosum Fries. Koch. Ab hoc forsan poterit specie distingui : C. triviale Lk. Koch , si meliores distinctionis notae reperiuntur. Pro specie distincta hucusque habendum C. brachypetalum. Inter C. alpi- num L. et C. latifolium L. tot et tarn variae dantur formae, ut distinguere in species ideni sit, ac in scientiam confusionem in- ferre. C. lanatum Lam. C. ovatum Hop. C. carinthiacum Vest omnes C. alpini formae insignes merentur unaquamque ut varietates primi ordinis spectari. Ab istis ut species peculiares diversae jure habentur: C. st/lraticum JV. K. et C. arvense L. Istae de quibus hie verba fecinuis species et formae reperiuntur in Tirol ia meri- dionali et signanter : C. lanatum Lam. prope Mazzin in Fassa, C. ovatum Hop. in Pustaria orientali et contermina Carinthia superiore e. g. in alpe Pasterze; C. carinthiacum Vest (C. ova- tum Hop. in Sturm Heft 64) in alpe Jurebel ad terminüm di- strictus di Fiemme et Primiero. C. sylvaticum W. K. in districtu di Agordo prope S. Giovanni provinciae Bellunensis, et in sil- vaticis prope Grigno in Valsugana. C. aquaticum L. Oxalis AceCosella L. H X. CI. Decandria. Oxalis stricta L. In agris et vineis, prope Borgo in Val- sugana, prope Roboretum; prope Recoaro in provincia Vicentina. 0. corniculata L. In agro Meranensi, et Bulsanensi; in Tirolia australiore et contermina Italia septentrionali passim. Planta perennis et longaeva. Sedum Telephium L. S. maximum. S. latifolium auctorum. In demissis calidis et in tota culturae regione. Folia cordata vel basi rotundata , interdum inferiora cuneata , ovata , vel lato- ovata, aul ovalia. Petala ex albido et viridi pallescentia , nee purpurea. 49) S. Anacampseros L. In Tiroliae cisalpinae austro-occidentalis alpe Lanciada ad supremum arborum terminum, rarissimum. S. Cepaea L. In Judicariis australibus ad fines Brixienses, utraque monlium plaga. S. hispamcwn L. In Tirolia australiore , solo calcareo : in valle di Ledro; in Tesino, in Primiero. Numquam in rupibus, saepius in regione superiore culturae repertum. S. villosum L. In convalle alpina Duron in districtu di Fassa, rarissimum. S. atratum L. — S. annuum L. S. repens L. In alpibus graniticis, passim. Plantam esse periennem, praeter alia, testantur caules emarcidi anni praeteriti caules floriferos comitantes. S. album L. — -S. acre L. — Ä. sexangulare L. S. dasyphyllum L. Obs. S. petraeum in Seguieri PI. veronen. est S. dasyphyllum vulgari duplo majus foliis duplo majoribus, calyce, corolla, et germinibus in delineatione floris confusis, ut a scriptoribus pro Sempervivo habitum fuerint. Hoc mihi reper- tum in valle Aviana montis Baldi, et foliis quadruplo majoribus in Carial San Bovo districtus di Primiero. S. reflexum L. Supersedemus observationibus, donec iis de differentia S. reflexi et S. rupestris (S. albescens) dirempta sit, Formae quae a cl. Reichenbachio in suis Iconibus plant, crit. tab. 276 et 286 exhibentur, a cl. Bertolonio ad S. albescens et ad S. reflexum allatis , in Tirolia italica frequenles occurrunt, XI. Cl. Dodecandria. 55 quamvis cymis non ila involuto-ciirvatis ut in icone Clusii (hist. pl. LX. fig. prima). Lychnis Vltcaria L. In Tiroliae nieridionalis montanis, solo granitico. L. Flos cuculi L. L. Coronaria L. In Tirolia aiistrali in imis vallium. L. Flos Joris Lam. In subalpinis et montanis : In alpe Maranza ditionis Tridentinae, solo caicareo, in valle ülten et in valle Venosta, solo granitico-schistoso. L. Vesper tina Sibth. In demissis et montanis. Perennis. L. dhirna Sibth. In montanis et subalpinis. Haec a prae- cendente non solum characteribus distincta, sed et vitae tem- peramento. Affrostemma Githago L. Phytolacca decandra L. In Tirolia australi, culta, et rarius ex cultis emigrans. ILT. Cl. Dodeeaiitlria. Lylhrum Salicaria L. Asarwn europaeum L. Portulacca oleracea L. Agrimonia Eupatoiia L. Argemonia agrimonioides Barbarus Necker dixit Aremonia, quod damnandum , dum prostat nomen antiquum. In montanis Tiroliae australioris ad fines Brixienses, Veronenses et Bellunenses. Reseda lutea L. In montanis solo caicareo. 50) R. Luteola L. In districtu Meran, et conlermina valle Ve- nosta; in valle Tellina Insubriae. Sempervirvm tectorum L. In demissis calidis , montanis, subalpinis, alpinis solo caicareo et granitico , numquam in teclis. In montibus lacui Benaco imminentibus robuslum, flores ferens non raro ducentos et plures. 56 XI. Cl. Dodecandria. Sempervivum Wnlfenii Hp. In subalpinis et alpinis, solo granitico, infrequens. • S. araclmoideitm L. In demissis calidioribus, montanis, sub- alpinis et alpinis, solo granitico. 51) Ä. Funkii Br. In subalpinis et alpinis Tiroliae cisalpinae occidentalis in valle Venosta et valle Ulten; mediae in districtu di Fassa et contermina provincia Bellunensi; septentrionalis et Orientalis in alpium catena , devexitate meridionali , a monte Brenner ad Carinthiain, solo granitico. Propaginum folia supra medium longe ciliata, juniorum apice pilorum longiorum penicillo barbata, lateribus infra apicem rectilineis vel laeviter concavis acuminata. S. dolomilicufn FaccMni. Propaginum foliis brevissime ciliatis , corolla stellata , pelalis lanceolatis. Cetera Sempervivo Funkii siniile. Germina angustiora S. arachnoidei. Post quam per plures annos observaverim , et constantem pubis longioris defectum in propaginum foliis deprehendissem, pro specie a caeteris distincta declarari non dubitavi. Pube et ejus differentiis constant plures species. Pubes notani praebet eximiam , cum constans Sit in hoc genere. Pube distinguitur S. Funkii a S. arachnoideo, et ab utroque Sempervivum quod dixi dolomiticum, S. Kochii (^arenarium) a S. hirto. In alpe Seekofi observavi. S. dolomitici individua numero infinito, nee umquani folium ciliis longis. S. Funkii cujus pubes longior ad propaginum foliorum marginem aeque constans est, medium tenet iiiter S. arachnoideum et do- lomiticum. Flos in bis tribus speciebus similis est forma et colore, hac differentia, quod S. arachnoidei petala sint et breviora et numero pauciora, quam formam etiam in S. dolomitici speci- minibus minoribus observavi, ut solo flore hae species ab invicem nequaquam distingui potuissent. Petala harum trium specierum sunt lanceolata supra ex roseo dilute purpurea Stria latiore seu fascia media saturatiore. Quoad haec differunt a S. montano, cujus petala sunt lineari- lanceolata, seu praecedentium duplo- angustiora, a medio magis attenuata et acuminata fere cuspidata (^nimio lata pinguuntur in Sturm Heft 67) supra e livido et pallido XI. CI. Dodecandria. 57 purpurascentes, medio vel Iota siiperficie, lineis saepe interruptis tenuissimis pallidioribus. S. Fiinkii et S. dolomiticuni statura sunt S. arachnoideo et S. montano duplo majora, foliis pro- paginum in postremo obtusioribus. S. dolüiniticiim crescit in alpium regione inferiore , media , et suprema ad extrema juga usque, in inonte di Pozza districtus di Fassa; in alpe Seekofl districtus Enneberg , inter vallem di Badia , di Ampezzo et Pustaria (cujus niontis allitudineni Geographi austriaci signarunt pcduin 8950 supra niare) , solo calcareo-dolomitico puro , unde nomen. In aliis alpibus dolomiticis quoque repertum, sed caule et floribus destitutum. Scinpcrvirum fnuntanum L. In demissis montanis, sub- alpinis, alpinis, solo granitico vulgare. Ä. hirtum L. In monte Baldo ad rupes calcareas prope fanum dictum : la Madonna della Corona, Ä. Kochü (arenarium Koch) Facchini. In Pustaria inprimis Orientali a regione culturae ad glaciei terminum. In Comelico Bellunensium alpe dicta il Forame paulo supra arborum terminum. In regione montana temperr.ta statura est semipedali et pedali, in alpinis frigidis e. gr. in Comelico, pollicari et bipollicari. Calycis proportio ad corollam est ut 3 ad 7 vel 8, seu ut 1 ad 21/2, ergo calyx non est coroUa triplo brevior, sed corolla di- midia paulo brevior; tarnen iii speciminibus cultis observavi etiam corolla triplo breviorem. Nomen erat mutandum utpote minus aptum , juxta artis praeceptum, nomina mala esse mutanda si eorum usus nondum invaluerit (conf. Marschall fl. cauc. III. 195). Non enim in silvarum arena magis crescit, quam caeterae species congeneres , sed in praeruptis , rupestribus, muris, inier herbam brevem raram vel densam, locis apricis. Synonyma : S. hirtum Sternberg (Reise in die rhätischen Alpen p. 61) , S. arenarium Koch (syn. ed. I. p. 833), S. hirtum var. pumilum Bertoloni fl. ital. Vol. V. p. 113—114. S. Braunii Koch (in Sturm Heft 67). Dubito an possit haberi pro vera specie, an non potius pro prole hybrida ex S. Wulfenii , et montano , in quorum societate crescit. Sunt enim 58 XII. CK Icosandria. omnes partes , modo summe variabili , forma et magnitudine intermediae inter praedictas species , • ut nunc magis ad primum, nunc magis ad poislerius accedant. Quin et corollae color eodem modo variat, nunc ex luteo flavus Sempervivi Wulfenii, nunc, continuitate graduum mediorum , sordide purpureus Sempervivi montani. Crescil in districtu di Fassa et contermina ditione pro- vinciae Bellunensis. In alpium catena a monte Brenner ad Ca- rinthiam, devexitate meridionali solo granitico, Obs. Soli natura, in quo crescunt Sempervivorum Species, est plerisque peculiaris. S. hirtum mihi unico loco repertum, erat ad rupes calcareas. S. tectorum exit tarn solo calcareo, quam granitico. S. dolomi- ticum , ut dictum est solo calcareo proprium , solo granitico cujusque generis longe distante. Ceterae in istis regionibus crescentes solo granitico, omnibus ejus formis aut generibus, sunt propriae, quamvis quandoque etiam solo calcareo reperiantur. Ast advertendum tunc solum graniticum semper in propinquo reperiri, ut non calcareum sed mixtum dici debeat; quapropter hoc in casu pro granitico debet haben. Hoc advertendum de Omnibus regni vegetabilis stirpibus solo cuidam propriis, quae utrique, calcareo et granitico communes, hac cautela neglecta, censentur. XII. Cl. Icosandria. Opuntia vulgaris Mill. In glareis et ad rupes calidissimas in collibus et ad montium radices copiosissima prope Bulsanum. Philadelphus coronarius L. In silvaticis Tiroliae calidioris australioris omnino sponte proveniens. Punica granatum L. In Tiroliae australis calidioribus quasi sponte. 52) Prunus spinosa L. — P. insititia L. — P. avium L. P. Padus L. — P. Mahaleb. L. Spiraea Aruncus L. — S. Ulmaria L. — S. Filipendula L. XII. CI. Icosandria. 59 Spiraea decumbcns Koch. S. ulmifolia SufTren. S. flexuosa Reichenb. In provincia Bellunensi, in dislrictu di Agordo; in valle di Zoldo inferiore versus Longaron. Obs. Planta solo cal- careo pmpria, quae cum versus Gazzoldo dislriclus Tirolensis di Primiero in solum schistoso-micaceum (granilicum) incidil, repente evanescit, locorum rationibus caetera paribus. Cydonia vulgaris Pers. In silvis prope Roboretum, quasi sponte rara. Pyrus communis L. Variat foliis tomentosis. P. Malus L. Sorbus domestica L. Prope Bulsanum, sed florens non reperta. S. aucuparia L. S. Ana Crantz. — S. torminalis Cr. S. Chamaemespilus Cr. In alpinis , subalpinis, et montanis in suprenia cultura regione. • Mespilus f/ermanica L. Prope Bulsanum, rarissima, ex culta inter frutices emigrans. •''3) Aronia rotundifolia Pers. Cotoneaster vulgaris Lindl. Forma calycibus pedunculisque tomentosis a quibusdam pro bona specie habita vix ut bona va- rietas spectanda. 5^) Crataegus Oayacantha (C. monogyna Jacq). Flores mo- nogyni, Stylus parum lateralis, pedunculi et calyces glabri, rarius pubescentes, vel villosi. In Tirolia australi et contermina Italia septentrionali. 55) Rosa spinosissima L. In montanis ditionis Roboretanae, Tri- dentinae et Bulsanensis ; prope Bellunum. R. alpina L. R. rubrifolia L. In Tirolia cisalpina media, orientali, et contermina provincia Bellunensi. R. glandulosa Bellardi. In valle Venosta media ; in valle Tellina Insubriae prope Bormio. R. canina L. Cum varietatibus Kochianis et aliis varietatibus secundi ordinis. ^0 XII. CI. Icosandria. Rosa rubiffinosa L. Cum varietatibus : macrantha, micrantha, macrophylla, micropliylla, aliisque. R. villosa L. spec. pl. R. pomifera Lobel (Fruticum ad- versaria p. 446 in margine), et nuperoriim. R. toinentosa Siti. R. ciliato-petala Besser Koch. Obs. In Rosae pomiferae charactere scriptores Florae Europae niediae requirunt taniquam notam es- sentialem petala ciliata (conf. Reichenb. fl. exe. Nr, 3974, Koch syn. p. 228, Bertoloni fl, ital. V. p. 190) et omnes laudati auctores liabent ex Fassa, Verum in hoc districtu ubi Rosa dicta pomifera per tolam ejus ditionem, dechvitatibus aridis vul- garis est , frustra quis petalum ciliatum quaesiverit. Distinguunt insuper scriptores Rosam pomiferam fructibus globosis pulposis nutantibus seu cernuis a Rosa tomentosa, cui tribuunt fructus erectos duros cartilagineos , oblongos. Ast hae qualitates et attributa pendent a loco, et quam niaxime ab anni diversa tem- perie. In demissis et montanis subcalidis fructus jam aestate in spectabilem magnitudinem excrescunt , penduli, teneri et pulposi. In montanis editioribus subfrigidis tales fiunt, quos diximis annis calidis. Annis vero frigidis, vel per aestatem frigidis tempesta- tibus ingruentibus , ad serum usque autumnum sunt quales de Rosa tomentosa describuntur ; ut ex uno eodemque frutice , anno calido, et frigido, utriusque speciei fructus sit decerpere. Quoad Rosam ciliato-petalam attinet, gaudemus nomen, si quod aliud, summe barbarum, posse antiquari, deleta simul specie, quae neque ut varietas secundi ordinis haberi potest. Si qui restitutioni Linnaeanae speciei quid objicient ex observationibus ex cultura freti affirmanles Rosam pomiferam et R. tomentosam in hortis immutatas persistere, reponemus plantas quasdam cultura cito, alias numquam mutari quin causam quis perspicere possit; hinc culturam errorum esse matrem faecundissimam. Crescit in Tirolia australi passim, nullibi tarnen, praeterquam in districtu di Fassa, abunde. Forma vulgatior est petalis non ciliatis in valle ülten; in Judicariis; prope Roboretum et alibi. ^ß) R. arvensis L. XII. Cl. Icosandria. 61 Rosa f/aUica L. R. puniila Jacq. Prope Gries in ditione Bulsanensi; prope Halling in ditione Meranensi ; in valle Anania inferiore ad sinistrani fluminis Noce in sepibus, dumetis et agro- rum niarginibus. Rubiia Idacuif L. - R. saxalUix L. — R. caeMits L. R. fniticoaus L. Cum omnibus varietatibus Kochianis. Obn. Sunt qui ut numerum specierum augeanl omne ope nituntur. In propria rcgione repcrient fortasse fornias, quae ipsis distinctae videbunlur species. At si et alias regiones explorare voluerint, reperient alias, quae distantiani inter eas, quae in suis regionibus crescunt, explebunt onuiino. Qui multiplices Ruborum species urgent, si sibinietipsis consentanei esse velint, pari ratione proxinias Rosas in species aeqne numerosas partiantur necesse est. Quod si praestabunt et ipsis feliciter cesserit, et earuniRubos adoptabimus. Fiaf/aria resca L. — F. elalior Ehvh. — F. coUina Ehrh. Lomantm palustre L. In montanis et subalpinis, rarius. Potentilla siip'ma L. In deniissis et montanis , rare. P. norveyica L. In Tiroliae austro-orientalis districlu di Primiero occidenteni et orientem versus, in suprema culturae re- gione et paulo supra i'arissima. P. rupestris L. — P. Anserina L. P. hirta L. In Tiroliae merldionalis valle Athesina , prope Tridentum, rara; in ditione Bulsanensi, passim. Forma minor caulibus adscendentibus in districtu di Primiero. Obs. In cl. Elsmanni catalogis manuscriptis recensetur : P. recta, nee P. hirta, ab ipso in ditione Bulsanensi lecta (^conf. Mertens u. Koch Deutschi. Fl. III. p. 520. Koch synops. p. 213). Cum vero planta in regione Bulsanensi nascens sit caulibus quidem erectis, interdum etiam bipedalibus, sed pilis brevioribus constanter sim- plicibus, nee glanduliferis obsitis, pro P. hirta L. potius habendam esse autumno , quae a planta quam in moeniis urbis Patavii legi et ad cl. Bertolonium misi (conf. Bertol. fl. ital. V. 350 sub P. hirta ) tantum foliis paulo latioribus minus profunde incisis differt. 5?^) P. argentea L. 92 XII. CI. Icosandria. « Potenlilla inclinata Vill. P. collina Wib. Koch. P, Giintheri Wim. et Grab. In Tirolia cisalpina media et septentrionali per universam regionem culturae. Obs. Gaules decumbentes vel prostrati pedunculis adscendentibus graciles, vel ascendentes, vel oblique erecti robustiores ; folia subtus pallide viridia , vel canescentia vel incana vel ex incano albescentia. Fortasse non errant qui putant hanc et P. argenteam esse quidem distinctas, si ad extremas formas tantum respicitur, reperiri vero formas intermedias copiosas , quae continua progressione utramque con- jungunt (conf. Wimmer et Grab. fl. silesiaca II. 65). P. reptans L. P. anrea L. Solo granitico et calcareo. P. salisburgensis Haenke. Solo calcareo et granitico. P. verna L. Obs. Quid sub P. opacae nomine intelligi debeat, non liquet, cum varii scriptores varie describant. P. grandiflora L. In alpibus graniticis passim , tamen in- frequens. P. minima Hall. fil. In Tiroliae meridionalis alpibus regio- num frigidiorum solo calcareo passim. Obs. Solo granitico puro h. e. sine mixtura terrae calcareae, nullibi visa. P. frigida Vill. In Tiroliae alpium catena, devexilate meri- dionali, solo granitico, raro. P. caulescens L. Ab imis vallium ad alpes praesertim ad rupes calcareas. P. alba L. P. nitida L. In subalpinis et alpinis Tiroliae austro-orientalis. P. Fragariastrum Ehrh. P. micrantha Ram. Koch. In Tirolia italica austro-occidentali. Folium caulinum simplex, vel foliolo laterali minore auctum, vel ternatum. Tormentilla erecta L. Cum Potentilla conjungenda. Geum urbanum L. G. rivale L. In montauis aquosis , humidis , in subalpinis nemorosis udis et siccis, et in alpium regione inferiore (G. py- renaicum Heufler ex monle Gazza Tridentinorum). 58) XIII. CI. Polyandrio. 63 Geum reptans L. In alpibus graniticis, rarum; in alpibus calcareis rarissiinum. Gr. montanum L. Dryas octopetala L. In alpinis, subalpinis et montanis in regione cullu'-ae. ILIII. Cl. Polyaiidria. Chelidoniiim majus L. Papaiwr alpinum L. In alpibus calcareis, rarius graniticis. Obs. Furinam qualem sistit Crantzii Icon (stirp. austr. II. tab. 6 flg. 4) etiam in Tirolia, locis subalpinis non admodum frigidis, reperitur. Nostram unice ex colore corollae diverso specie se- parate nun audenius. P. Argcmone L. Ad viam regiam prope Tione in Judicariis ; inter segetes biennes in Eggenthal districtus Karneid. P. Rhoeas L. — P. dubium L. Actaea spicata L. Tilia ffrandifolia Ehrh. — T. parvifolia Ehrh. HeUanthemum Fumana MUl. H. oelandicum Wahlenb. Si quae differentia est, pendet a climate, non a solo. H. i'ulyare Gär In. Obs. Varietales quocumque climate, tarn meridionali locis aura italica afflatis, quam interioribus frigidioribus, sive demissis, sive elatis proveniunt. H. polifolium De C. In Tirolia australiore , finitimisque provinciis Veronensi et ßrixiensi. Nymphaea alba L. In lacubus locis demissis et montanis temporatis. \upkar luteum Sm. Pueonia peregrina MUl. P. officinalis auctorum. In Tiroliae australioris demissis , regione montana media et superiore , solo calcareo, in Valsugana orientali ; in ditione Roboretana, in districtu 64 XIII. Cl. Polyandria. di Riva, di Arco, finitimisqiie provinciis Veronensi et Brixiensi. — Mtitationem P. peregrinae in P. officinalem observavi in horto cl. Sartorellii in Valsugana. Delphinium Consolida L. D. elatum L. Koch. D. montanum DC. Bertoloni. In alpe Vetle di Feltre tarn in ditione Feltriensi quam Tirolensi. Obs. In devexitate septentrionem spectante est forma foliorum segmentis latioribus (conf. Reichenb. Icon. fl. germ. Nr. 4677), in devexitate meridionali angustioribus (Rchb. ic. 4676 ß et 4676 b). Corollae color non facit speciem. Aconitum Anthora L. In Tirolia austro-orientali, alpe Broccon in Paroecia di Tesino. A. Napellus L. Obs. Diiae sunt formae principes, quae pendent a loco ; alia in regione montana media et superiore crescens, caule elato, racemo primario aliis racemis lateralibus basi aucto, galea elongata elevata; alia duplo minor in subalpinis et alpinis crescens , racemo plerumque unico , galea depressa brevi, quae nunc liians nunc incumbens. Quin et galeae rostrum variat forma et figura magis elongatum , aut brevius , dedinatum , porrectum aut recurvum. Variat praeterea foliorum laciniis latioribus et angustioribus, pedicellis glabris, quae vulgatior, et pubescentibus in Tirolia austro-orientali et contermina Carinthia occurrens. Variat rarissime colore perigonii pallide cinereo. A. variegatum L. Lycoctonum caeruleum parvum Dodon. Lobel. Acon. Lycoct. X. Clusius. In Valsugana australi, et in quibusdam aliis montibus Tiroliae italicae rarius. Planta Tirolensis allegatis iconibus exactissime respondet. A. Cammamm L. A. Lycoct. IX. Clusius. A. Bernhardianum Wallroth Sched. t. II. In Tirolia austro-orientali ad radices montis Glockner. A. paniculatum Lam. In sylvis passim. Variat aliquan- tum forma galeae. Obs. Flores in apice racemi primarii, et racemorum lateralium evolvuntur primi, quod perpetuum est; contrarium obtinet in ceteris Aconitis (^conf. Rchb. exe. Nr. 4684~). Ad hoc animum advertant scriptores de mutatis formis. Obs. Veteres XIII. Cl. Polyandria. 65 meminernnt Acoiiiti coma mutante. Est forma casu enala , quae de quocumque Aconito reperiri polest, si forte caulis debilior causa quacumque versus terram deprimitur. Tunc apex cum floribus erigitur. Dccerpla pars superior caulis raceimim , qui erat erectus, ut recliiiatum in Herbariis ostendit. Taleni fortuitam formam observavi loco nemoroso ad radices montis Glockner. Aconitum Lycoctomtm L. Galea superne aequalis , vel utrimque inflata , vel posterius tantum , vel anterius, et interdum simul lalere anteriore concavo arcualo; hoc est A. ranunculifolium Reichenb. icon. fl. germ. Nr. 4681 b. , in monte Schleern, proxiniisque vallibus di Gardena et Fassa. At/nifi'f/ia i'ulivae et sponte nascentis facultas Don foit. Ex hac causa icones. quotquot ad hunc usque diem prolatae fuerunt. quoad florem. omnes malae. Xec melior est quae in Sturm (Heft 90 >'r. 2j. ad plantam cultam facta, sistens florem m'mis expansum - quae insuper mala est. quatenus periffonii phylla apicem versus nimis elongata sistit. Color etiam malus . purpureus ultra quam par erat et dilutior. Hujus infeli- citatis cultura causa fuit — culta namque planta pinguitur, — docente nos jam prisco botanices parente cultura plantas interdum mutari { Theophrast. bist, plant, über I. cap. 3 ). Ergo flos Ane- mones Pulsatillae eis alpes crescentis est campanulatus ad medium usque hemisphaericus phyllorum apicibus patulis , vel patentibus, saepissime qualis pinguitur in Sturm (Heft 89 Xr. 12) nomine , Anemone Pulsatilla L.~, qui caelo sereno et sole meridiaoo XIII. Cl. Polyandria. 67 parum ampliatur, pcrpetuo fürmam servans canipanulatam. Dif- ferentia plantae australis a cognomine septentrionali posita esse videtur in pedunculo nutante, quem in posteriore dicunt esse erectiim. et fluris colore, quem pro nota specifica furtim adhibent. Scriptoies meiidionales plantani meridionalem Pulsatillam >ücaiit nomine antiquissimo ; septenlrionales contra artis praecepta (^nequit planta tritissima assumere novum nomen") plantani anliquam vulgalissimam ipsis non bene notam nomine novo : A. montanam. '^^) Anemone naicL^sißora L. In Tiroliae auslralioris montibus et alpibus calcareis. Ä. al/jina L. A regione culturae ad alpes , solo calcareo et granitico. Ob.s. Ex colore perigonii varietas separari nequit, vel necesse est plures statuere, colore per gradus Variante. A. baldeiiifis L. In subalpinis et alpinis, solo calcareo. A. nemorosa L. In regione vitis, et in subalpinis; in Val- sugana; in ditione Roboretana; in Judicariis. A. ranunculoides L. In montanis Tiroliae australioris e. gr. in monte Baldo. A. trlfoUa L. In imis vallium Tiroliae calidioris, et in montanis. Adonis aestiralis L. In valle Anania; in valle Venosta; in valle di Fiemme. Variat floribus pallide albidis et pallide sulfureis. A. flarnmea L. In ditione Roboretana. Variat colore florum ut praecedens. Ranunculus aquatilis pantothrix. In Tirolia australi vul- garis. Obs. R. paucistamineus Tausch. Kocli, nihil aliud est quam forma minor locis frigidioribus vel editioribus crescens, staminibus 12 et paucioribus , 14 et 16 et 18.60) Alia forma crescit in lacu convallis subalpinae di Tovel in Anania foliorum laciniis ad divisiones secundarias lineari-cuneatis , apice saepe oblusis striatis et ciliatis. ßi) Varietas : aquatilis tripartitus in aquis lente fluentibus in districtu Windischraatrei Pustariae orientalis. R. diraricatus Schrank. R. fluitans Lam. In valle Athesina prope Vadena et Sig- raundscron. 5* 68 XIII. Cl. Polyandria. Ranuncutus rutaefoHus L. In alpibus calcareis Tiroliae austro-orientalis frigidioris in regione alpina inferiore et media. R. fflacialis L. In alpium locis editissimis et regione media. R. Seguieri Vill. In alpium regione inferiore et media Tiroliae austro-orientalis et contermina ditionis Feltriensis, solo calcareo praesertim ferrugineo et granitico-trappico mixto. Crescit etiam in montis Bondon acumine diclo il dosso d'Abramo, quem locum adierat Cl. Seguier quin plantam observasset, alias dedisset ejusdem iconem perfectam. R. alpestris L. In montibus et alpibus calcareis a provincia Brixiensi ad Carinthiam et Forum Julii usque, Obs. Si quis R. Traunfellneri sibi comparare voluerit, nihil aliud ei agendum quam sibi inter R. alpestrem formas seligere foliis profunde divisis laciniis acutis, quae reperiet etiam ad petiolum usque partita. Haec Ranunculi forma frequens est in alpe Stilferjoch (Wormser- joch). 62) R. aconitifolius L. In subalpinis, infrequens. R. pyrenaeiis L. In alpinis et subalpinis districtus di Fassa, di Fiemme, solo granitico, et unico loco solo calcareo. R. Flamimila L. R. reptans L. Ad lacum subalpinum dictum la Garaita in Canal San Bovo districtus di Primiero. R. Linffua L. In valle Athesina prope Bulsanum et Meranum versus. R. Ficaria L. R. Thora L. In montibus et alpibus calcareis, Tirolis austraiis temperatae. R. Vthora hohel. Crantz- (in utroque scriptore ex vitio typographico Pthora). In alpibus Tiroliae austro-orientalis frigi- dioris, etiam in montium regione superiore et media. Nomen R. brevifolius et hybridus supervacaneum , et contra artis praecepta iutroductum, cum antiquius praesto esset Optimum ; posterius vero Pessimum, absurdum conceptum creans. Nomen Phthora non est barbarum cum sit graecum, nee barbara sunt vocabula, quibus usus est scriptor divinae elocutionis (conf. Tlieophrast, de caus. XIII. Cl. Polyandria. 69 pl. lib. 5 cap. 8, et in fragmento de odoribus). ^^opä est a ^Sfjpcc; corrumpo; corrumpit enini acrimonia corporis animalis. Reperiuutur interduin formae inter hunc et praecedentem ambiguae, tarnen adniodum raro et exceptionis lege, at exceptio legem non labefaclat. Hanunciilus auvicnmiis L. In montanis et subalpinis regio- nura frigidiorum, rarior. R. montamts W. Cum varietatibus , vulgatissimus. jR. acris L. — R. lanuginosns L. In sylvis infrequens. R. polyanthemos L. R. nemorosus DC. In Tirolia meri- dionali et in provincia Bellunensi, passim, non admodum frequens. R. rc'pens L. — JR. bulhosxm L. R. Philonotis Ehrh. In Valsugana; prope Molven in valle Anania; in provincia Bellunensi, rarissimus. R. sceleratus L. In Tirolia meridionali rarior. R. arvensls L. R. parviflorus L. R. muricatus Host, quem cl. Kochius in Omnibus suis scriptis fideliter exscripsit ; conjectura facta ex vicinia loci, nam in Tirolia ausfrali nee R. parviflorus nee R. muricatus hucusque repertus fuit. In provincia Brixiensi ad lacum Benacum. Caltha palustris L. Trollius europaeus L. JJelleborus niger L. In ditione Roboretana, et caetera Tirolia australiore, finitimisque provinciis Vicentina, Veronensl, Brixiensi, vulgaris. H. viridis L. In Tirolia ilalica austro-occidentali prope La- cum d'Idro ad fmes Brixienses, in ditione Feltriensi prope fmes Tirolenses di Valsugana. H. foetidus L. Prope Riva ad lacum Benacum; in districlu Condino Judicariensium. 70 XIV. Cl. Didynamia. ILWW €1. Didynamia. Mentha rotimdifolia L. In Tirolia meridionali in monte Tatoga districtus di Primiero, rarissima; in provinciis Brixiensi, et Mantuana ad Benacum, rarior. M. sylvestris L. — M. aquatica L. M. piperita L. Ad fossas vallis Taufers, rara, et ut videtur, ex hortis emigrans. M. aquatica L. — M. sativa L. M. aniensis L. — M. Puleginm L. Horminiim pyrenaicnm L. A regione vitis ad alpes, vulga- lissimum, solo calcareo proprium. haiiandtda vera DC. In coUibus pratorum supra Civezzano ad orientem Tridenti, copiose, sata nee sponte. Satureja hortensis L. Ad pedem montis Sorist in districtu Bassanensi prope fines Tirolenses a rever. Paterno primum detecta. Origanum vulgare L. Thymus Serpyllum L. Cum varietatibus , inter quas T. pannonicus All. Satureja montana L. In Tirolia maxime australi et con- terminä provincia Veronensi ; , in regione montana temperata in Paroecia di Pieve di Tesino. Hyssopus officinalis L. Ad rupem prope Roboretum versus Vallarsa, procul dubio ex hortis emigrans. Melissa officinalis L. In valle Anania; prope Meranum, quasi sponte, sed ex hortis emigrans. Calamintha Acinos Clairv. — €. alpina Lam. C. grandiflora Mönch. In Tirolia cisalpina australi et orien- tali, in regione montana media et superiore. C. officinalis Mönch. In Tirolia meridionali , passim , in demissis calidis et montanis temperatis. C. Nepeta Clairv. In Tirolia australiore ad montium pedes. Obs. Haec et praecedens stirps , quas cl. Smith bene descripsit (fl. Britan. p. 641 — 3), et denuo Bertoloni in flora italica, odore XIV. Cl. Didynamia. 71 aromatis facillime distinguuntur , non ita facile characteribus, minime vero ex nucum forma. 63) Clinopodiiim vulf/are L. In montanls et in subalpinis minus frigid is. Pninella vulgaris L. — P. grandiflora L. P. laciniata L. P. alba Pallas Koch. In demissis calidis et montanis temperatis. Sculellaria galericulata L. Inter Bulsanum et Meranum (calycibus glabris) ; prope lacus di Pine (calycibus pubescentibus pilis recurvis). Nepeta Cataria L. N. nuda L. In monte Baldo; in districtu di Agordo pro- vinciae Bellunensis. Flprum color varius ab • individuo ad Indi- viduum, et diversis annis eodem loco. Glechoma hederacea L. Dracocephalum austriacum L. Prope Tschengels in valle Venosta. Melittis Melissophylhim L. Lamium Orvala L. Prope Salurn et in caetera Tirolia au- straliore. L. amplexicaule L. — L. purpureum L. L. maculatum L. In Tirolia maxime australi et provincia Brixiensi est foliis immaculatis; in austro-orientali Carinthiam versus maculatis. L. alhum L. Oht. Florum verticilli 14- ad summum töflori. Galeobdolon luteum Huds. In montanis et subalpinis. Leonurus Cardiaca L. Galeopsis Ladanum L. Varietas latifolia in montanis ; varietas angustifolia grandiflora magis in demissis calidis. Cr. Tetyahit L. G. versicolor Curt. Obs. „Hallerus separat, ego conjungo" Linn. Gerte nee multa , nee multum observarunt ii, qui distinguunt ; ut non animadverterint quanta negotia facessant innumerabiles formae, quas nescias ad utram referas. Damnanda omnis distinctio confusionem pariens. In dubio vult Hallerus dubia distingui , erant potius accuratius indaganda. Calycis 72 XIV. Cl Didynamia. proportio ad corollam fallax est; est etenim calyx major vel minor manente eadem corollae magnitudine. Ast et labii inferioris pictura plurlmum variat; perperam hujiis partis colori quidam plurimum tribuunt. Est plarita in septentrionalibus regionibus nascens : G. pubescens Besser dicta quam ex pluribiis Gernianiae locis obtinui. Eadem planla crescit in Tirolia austro-orientali in distrlctu di Primiero, diversa tamen corollae colore, qui G. versi- coloris est. Stachys f/ermaiiica L. In ditione Bulsanensi ; in Valsugana ; in Tirolia australiore rarius. S. alpina L. — S. sylvatica L. — S. palustris L. S. annua L. In valle di Fierarae ; in Pustaria ; in agro Tri- dentino; in districtu di Riva; in provincia Bellunensi, rara. S. recta L. In demissis calidis, et in alpinis. Betonica officinalis L. In silvaticis procerior , floribus majoribus. B. hirsuta L. In districtu di Primiero; in Judicariis; in di- strictu di Fassa, rara. B. Alopecunis L. Marrubium vulgare L. Ballota nigra L. Teucrium Scorodonia L. In Tirolia italica austro-occiden- tali in Judicariis prope fines Brixienses. T. Botrys L. T. Scordium L. In Valsugana; in ditione Bulsanensi. T. Chamaedrys L. — T. montanum L. Ajuya reptans L. — A. genevensis L. A. pyramidalis L. In montanis , subalpinis , alpinis. Obs. Flores cyanei et albidi ejusdem aetatis in eadem spica , quin et in eodem verticillo non raro reperiuntur; quod etiam in Viola tricolore et Aretia alpina saepius oblinet; quo monemur non temere statuendas esse varietates ex colore, scientiae inutile pondus. A. Chamaepitys Schreb. Verbena officinalis L. XIV. CI. Didynamia. 73 Scrophularia nodosa L. S. aquatica L. In Tirolia meridionali rarissima e. gr. prope Riva. S. canina L. In demissis. S. Hoppii Koch. In niontanis et subalpinis. jS. cernalis L. In Tiroliae australioris regione monlana media et superiore , parce, Linaria Cymbalaria Mill. In Tirolia auslraliore. L. minor Des f. — L. alpina Mill. Jj. italica. Antirrhinum ßauhini Gaud. In valle Athesina media ; in valle Venosta, solo granitico. Obs. Xerographis dubia species. Viva distinguitur a L. vulgari foliis firmis carnosis supra planis, aliisque notis; Linariae vulgaris folia flaccida supra sulco longitudinali percursa. L. ruli/aris Mill. Anlirrhinum majus L. In niuris et rupibus prope Robo- retum, quasi sponte. A. Oronlium L. In demissis calidioribus. Diffitalis grandißora Lam. — D. lutea L. Limosella aquatica L. In valle Venosta media, rarissima. Euphrasia officinalis L. E. minima Schi. E. salisburgensis Funk. E. minima parvitale partium , nee corollae colore ab E. officinali vulgari distincta. quum frequenlissima sit ejusdem coloris ac forma major. At ^plus et mmus non mutat speciem~, prae- serlim cum Gt per gradus continuos. Notae ex forma corollae petitae micrologicae nimis sunt et pariter per gradus in forraas majores evanescentes. E. salisburgensis potest pro distincta specie liaberi tantum ignoratis formis intermediis transitum et connexum ostendentibus. E. Iricuspidata L. In demissis montanis et subalpinis Tiroliae australioris, solo calcareo. Obs. Cum formae inter hanc et of- ficinalem intermediae ambiguae non reperiantur, in unam speciem conjungi non debet. Individuorum atrophicorura E. officinalis, quae ut formae intermediae spectari possent , ratio habenda non est. 74 XIV. Cl. Dldynamia. Euphrasia Odontites Lam. In Tirolia meridionali vulgaris. Obs. Planta Tirolensis simillima est plantae , quam nomine : E. serotinae obtinui ex Dalmatia et agro Tergestino , cui Columnae icon. bene correspondet, at crescit in palustribus et agris humidis. E. lutea L. In demissis calidioribus. Bartsia alpina L. Pedicularis Jacqnini Koch. In montanis et alpinis vulgaris. Videtur solo calcareo propria, cum in alpibus graniticis tantum locis ubi saxum calcareum emergit in conspectum venit. Cum sequenti ab iis solum confundi potest, qui utriusque pauca spe- cimina viderunt. Variat Acribus carneis et albidis. P, rostrata L. (pro parte). In alpibus graniticis, praece- dente rarior. P. asplenifolia Floerke. In Tirolia cisalpina euro-boreali in declivitate meridionali catenae alpium a monte Brenner ad Carinthiam , solo granitico. 6^) P. fasciculata Bellardi. In Tirolia austro-orientali in di- strictu di Primiero et proximis montibus di Tesino, in regione montana ad culturae terminum , in subalpinis et alpinis , solo calcareo. P. tuberosa L. Omnium vulgatissima. Non raium est re- perire corollis monströse mutilatis. P. palustris L. P. comosa L. In monte Baldo veronensi (in parte Tirolensi loca ejus indoli satis apta non videntur esse). ß5) P. foliosa L. In monte Brenner; in monte Bufaure districtus di Fassa; in alpe sette seile in Valsugana, solo granitico. P. recutita L. Ad montem Glockner (corollis obscure pur- pureis) ; in Tirolia cisalpina orientali, media, et occidentali corollis ex purpureo-flavescentibus. P. rosea Wulf. In alpibus calcareis Tiroliae austro-orientalis. P. versicolor Wahlenbery. In monte Brenner, solo calcareo, vel mixto ex calcareo et granitico. Corollae labium superius saturate purpureum. XIV. CI. Didynamia. ?5 Pediculari.s ocaulis Scop. In Tirolia cisalpina austro-occi- dentali , locis silvalicis umbrosis ; in Judicariis , in valle di Ve- stino. rara. P. rerticillala L. Khinantluis minor Ehvh. R. major Ehrh. Mertens et Koch. R. major et Alectorolo- phus Koch syn. Obs. Formae calycibus laevissime pubescentibus et villosis forma seminum non differunt, et per formas inter- medias quoad copiam pubis in calyce conjunguntur. R. anguatifolivs Gmel. Rhinanlhus angustifolia Gmelin (flora badensis Vol. II. p. 669 edita 1806). Rhin. alpinus Baum- garten (1816). Utraque forma satis frequens; in montanis sil- vaticis , caule elatiore ramoso , foliis angustioribus ; in subalpinis et alpinis, locis aridis et palustribus , caule simplici, foliis latio- ribus. Per formas intermedias continua progressione junguntur. Melampyrum cri.slatitm L. — M. arvense L. M. nemorosum L. — M. pratense L. M. sylvaticum L. Bracteae saepe basi dentatae. Toz-zia alphia L. In Tirolia austro-occidentali alpe di valle di Breguzzo in Judicariis solo granitico; in austro-orientali in alpe Lagorai districtus di Fiemme, solo granitico porph^Tio. 66) Orobanche. Obs. Fecundum et utile Studium hujus generis tum demum institui poterit, cum, deletis tribus tertiis saltem partibus specierum , quae , maxima ex parte ad sicca specimina exstruclae fuerunt, fcrmae variae in Natura vivente sedulo inda- gatae fuerint. De hoc genere idem eveniet quod de Rosis ; post plurimas propositas species paucae dignae reperientur , quae adoptentur. Ubi in genere quodam formas variabiles exhibente unice species nee varietates statuuntur, ejus Studium in incuna- bulis est Variare partes quasdam, ex quibus distinctionis notae depromebantur , in confesso est ; ast et variare alias , ex quibus notae tamquam certae desumuntur, aeque indubitatum est, exemplo calycis in 0. Epithymum (conf. Reichenb. icon. erit. Nr. 889"). Nonne aliqua analogia est inter Orobanchearum genus et Aconi- torum? Quod ad plantas spectat, quibus Orobanches innascuntur, 76 XIV. Cl. Didynamia. observationes genuinae admodum rarae prostant, cum ob botani- corum segnitiem tum ob rei difficultatem. Difficillimum enim persaepe negotium est plantas utrasque absque abruptione eruere, ob intricatas aJiarum stirpium radices, quae undecumque per- reptant , nee non ob longitudinem radicis plantae nutrientis, praesertim s\ fruticosa. Nee his solum difficultatibus premimur ad accuraliorem harum plantarum notitiam nobis comparandam, sed et de vitae duratione pauca hueusque constant. Notis, qui- bus ad distinctionem vulgo utimur, videtur addi posse et distantia antherarum inferiorum et superiorum ab invicem. Orobanche criienta Bertol. In demissis, montanis, subalpinis ad leguminosas herbaceas et fruticosas , frequens. — Forma bracteis et calycibus incano-tomentosis , et hirsutis, in Tirolia austro-occidentali. 67) 0. Epithymum DC. In demissis, montanis, subalpinis. 0. Galii Duby. In demissis et montanis. 0. riibens Wallt: In demissis et montanis. O. Berheridis. Orobanciie lucorum Br. Ad radicem Berberidis in demissis et montanis, Berberidis comes, vulgatioribus. Nomen 0. lucorum non satis aptum , cum non amoenis locis , sed sil- vaticis senticosis crescat. Nomina minus apta juxta artis leges mutanda, si eorum usus non invaluit. Esse plantam perennem compertum habeo. 0. minor Siitton. In demissis cah'dioribus , infrequens. Exemplar radici Hederae innatum cl. Kochio miseram, cui nomen „Orobanche cerina" imposuit. Postea satis frequenter crescentem plantam islam ad Hederae Helicis radices in ditione Bulsanensi inveni, quam cum 0. minore conjungo. O. amethystea Thuill. (amethystina). In Tirolia australiore et austro-occidentali, in ditione Roboretana; in Judicariensium valle media, et meridionali usque ad fines Brixienses, ad radices leguminosorum. In Judicariis Eryngia non crescunt. Exemplaria vidit cl. Koch, et diagnosin confirmavit. 0. caerulea Vül. In Tirolia calidiore, et temperata, rarior. 0. arenaria Borkh. lisdem fere locis et paulo frequentior. XV. CI. Tetradynamia. 77 Orobunche ramosa L. Ad radices Nicotianae in ditione Roboretana. — Ob.s. Aliam plantam, exeniplari uiiico, repertam, cl. Kochio iiiisi , qui nominavil : Orobanche inflata. Hanc interim sepono. Aliam iterum reperi in Valsugana prope Grigno ad radices Cirsii palustris hornotini h. e. primo anno nascenlis. Flores habet 0. pallidiflorae , quas cl. Kochius benevole niisit. Plantam esse annuam , nee perennem , ut clari auclores florae silesiae autumnant (conf. Fl, Siles. II. p. 234) vel inde liiculen- tissime patet. quod ad radices Cirsii palustris primi anni tantum, nee secundi caules edentes, nee diclo loco ad alias plantas pro- veniat. — Aliam demum inveni in Valsugana in prato herboso, quin mihi contigisset cum radice plantae alentis erutam oblinere. Praeter alias notas , quibus a caeteris Orobanchis tirolensibus differre videtur, antheras superiores ostendebat ab inferioribus valde distantes. Ast oportet Orobanches specierum numerum primum minuere, dein cum notae certae et constantes firmatae fuerint, novas bene constitutas proponere. Lathraea Squamaria L. In Valsugana prope Borgo; prope Bdlsanum , rara. Linnaea borealis L. In sylvis acerosis in valle Venosta; in valle Tellina supra St. Cattarina , in montium plaga septen- trionali, solo granitico. 68) ILU» Cl. Tetrailyiiaiiiia. Biinias Erucayo L. In agris Tiroliae maxirne australis finitimaeque provinciae Veronensis. Neslia paniculata Desv. Rapistrum rittfosum All. In Tirolia australiore. Siliculae glabrae vel pubescentes. Raphanus Raphanistrum L. In Tirolia meridionali frigidiore. Biscutella laevigata L. Lunoria redimi'a L. In Tirolia australiore supra Ala; in Valsugana supra Pontarso, rara. 78 XV. Cl. Tetradynamia. Farsetia incana R. Br. In Tirolia cisalpina media, orientali et septentrionali. F. clypeata R. Br. Alle Laste prope Tridentum, rarissiina. In Tirolia primum reperta a cl. Sartorelli, loco ignoto. 69) Alyssum calycinum L. A. Wiilfenianwn Bernh. In alpe calcarea Vette di Feltre in ditione Feltriensi prope fines Tiroleuses. Botanicoruin prinius, cui haec stirps innotuit, fuit Zannichellius, qui protulit Ins verbis „Jontlilaspi luteo flore, incanum^ montanum, Dioscoridis. Column. part. I. 280. In glareis Veltarum" (Zannichell. op. posthumum p. 58). Obs. Synonymon Columnae et icon excludenda ; folia enini, et siliculae plantae Columnae non respondent. Planta nostra est qualis a cl. Reichenbachio pingitm- in Icon fl. germ. Nr. 4273, petalis tarnen latioribus , ut in allata Columnae icone. Siliculae vero ad ultimam usque senectutem pubem servant, raro exuentes. Petrocallis pyrenaica R. Br. In alpibus calcareis Tiroliae austro-orientalis, finitimaeque Italiae. Draba aizoides L. D. Zahlbruckneri Host. In alpe calcareo : Contrin in Fassa ; ad montem Glockner in ditione Tirolensi et Carinthiaca, solo mixto. Obs. Non est forma D. aizoidis ex loco alpino edito et frigido, cum in alpe Contrin una cum D. aizoide crescat, quin formae inlermediae intercurrant, quin et 2000 pedum depressius, proveniat quam D. aizoides. D. Sauteri Hop. In alpe calcareo Boa in valle di Badia. D. tomenlosa Wahlenb In alpibus frigidioribus, rarissima. D. friffida Saut. lisdem locis multo frequentior. D. Traunsteineri Hop. In monte calcareo Bondon Triden- tinorum. Obs. De specie (vel si mavis varietate) genuina Traun- steineriana dubium esse nequit, cum ipse cl. Kochius exemplaria mea ex dicto loco determinaverit. Verum pro specie aut pro prole hybrida haberi nequit, cum parentes desint. D. Joannis Host. In Tirolia meridionali frigidiore, passim. I). Wahlenberyn Hartm. Koch. D. dicta lapponica in di- strictu di Fassa; ad montem Glockner proximisque alpibus. D. XV. CI. Tetradynatnia. 79 laevigata ad montem Glockner. D. fladnitzensis iisdem ac prae- cedens alpibus ; in Valsugana. Draba incana L. D. confusa Elirh. D. Thomasil Koch. Obs. Drabae confusae nova confusio addita nomine novo. Stalura est unciali et pedali, caule a basi, a niedio, superne ramoso vel siinplici, foliis cauJinis lanceolatis, ovatis vel lato-ovatis, siliculis magis vel minus contortis , pubescentibus. In Tirolia austro- orientali, in alpinis, subalpinis, montanis, interdum infra supremum eulturae terminuni e. gr. in Gardena. Reperta unico loco radice trienni et quadrienni. D. verna L. In Tirolia nieridionab* vulgaris. In provincia Brixiensi ad lacum ßenacum silicuiis subrotundis. Cochlearia saxalil'is Lam. C. hrevicaulis Facch. Rhizobotrya alpina Tausch. In regione alpina inferiore et media in districtu di Primiero, di Fassa , di Fiemme ; Karneid, solo calcareo, rara, cum semina quamvis ma- tura, Orchidearum quarundam more, raro germinent. — Flos hemisphaericus calycis foliolis , petalis , et staminibus adscenden- libus, aequaliter curvatis. Caulis totus a radice foliatus. Hinc nomen tam genericum , quam specificum erat mutandum , cum planlae non responderet , quin potius ejus naturae et partium formae contradiceret. Ideo prius inditum ut incongruum rejicere coacti fuimus. Revera quid ineptius quam plantae caule toto foliato nomen indere significans racemum e radice prodeuntem? Restitulionem prioris nominis relinquimus iis, quibus barbara et inepta placent , secuti praecepta , quae tradidit Cl. Marschall a Bieberstein (flora taur. cauc. Vol. III. p. 194 — 5. Thaspi arvense L. — T. perfoUatum L. T. alpestre L. In montanis Tiroliae australioris. Obs. Planta biennis est, rarissime triennis, caule anni praeteriti emarcido una cum caule novo praesente; aut etiam in hoc casu biennis, si mature germinans caulem eodem anno edat. T. alpinum Jacq. T. praecox Wulf. In Tirolia austro- orientali ßnitimisque ditionibus Feltriensi et Bassanensi ; T. alpinum 80 XV. CI. Tetradynamia. in alpibus; T. praecox paulo supra vitis regionein prope Tezze. Hntchinsia stylosa DC, ex loco : Vette di Feltre (sysl. nat. II. 387). Thaspi rotundifolium Gaud. In alpii)us regionum frigidiorum. Capsella bursa pastoris L. C. (Lepidium) procmnbens L. Capsella pauciflora Koch. Obs. Pauciflora haec planta non amplius dici polest, cum floribus in racemo saepe gaudeat ad viginti usque una simul cum in- dividuis in eodem caespite racemis i — 2floris. Habitat „salebrosi in fornice saxi", sub tegmine petrarum vel rupium superne pro- minentium. Locis frigidis est qualis a cl. Reichenbachio et Sturmio pinguitur (Icon fl. germ. Nr. 4221 b.) foliis integris, floribus paniculatis paucis, siliculis brevibus latis. Locis minus frigidis habitus idem, ast flores plures magis in racemi formam dispositi, folia lyrala utrinque 1 — 2denlata, fere qualia in Wall- rothil Sched. tab. III. pinguntur. Racemi non raro longitudinem 4 — 5 unciarum in planta 6 — 8 unciali assequuntur , siliculis oblongis. Simulac vero plantae ex rupium stillicidio exeunt, quod rarissime observare contigit, videlicet in Stilfserjoch ad heiligen 3 Brunnen, et prope Franzenshöhe tamquam si ab imbribus laederentur , tunc florum dispositio fit exacte racemosa , racemis elongatis oblongo-linearibus , pedicellis scilicet brevibus, siliculae longitudinem vix superantibus. — In Tirolia cisalpina orientali, austro-orientali , austro-occidentali , et occidentali , in districtibus Karneid , Enneberg , Livinallongo , Fassa, Fiemme, Primiero ; in valle di Vestino cum Saxifraga arachnoidea ; in Judicariis , in valle Venosta ad heiligen 3 Brunnen et Franzenshöhe, a regione Vitis ad regionem alpinani inferiorem et mediam , solo calcareo. Nascitur et floret a primo vere (ver alpium serius adventat) ad serum autumnum, more C. bursae pastoris. ''O) Camelina sativa Crantz. C. denlata Pers. Quae non videtur bona species. Hutchin.na alpina R. Br. H. brevicaulis Hop. Posterior forma magis in alpibus frigidioribus graniticis e. gr. in Pustaria orientali et Carinthia superiore circa montem Glockner. XV. Cl. Telradynamia. 81 Butchinnia petraea H. Br. In valle Athesina, Lepidium Draba L. Prope Neumarkt in valle Athesina, rarissimum. L. campextre H. Br. In demissis, niontanis temperatis, rarum. L. ritderale L. In tlitione Bidsanensi et Tridentina; in valle Venosta media, rarum. L. inominjfolixnn L. Prope Bulsanum ; in provincia Brixiensi ad lacum Benacum. Alle Laste prope Tridentum, ubi a Malthiolo indicatur, evanuit. Aethionema aaxatile R. Br. /.v«^/.v (inctoria L. In sepibus et inter vepres prope Layen in districtu Clausen. Videtur ex horto emigrans. Na^turtium officinale R. Br. — N. amphybium R. Br. N. anceps Reichenb. — iV. syloestre R. Br. N. palu.stre DC. Matthiola raria DC. Caulis triupcialis et sesquipedalis. Pe- talorum lamina lato obovata. CoroUa ex violaceo dilute purpurea. Colorem languide amoenum dilutissime violaceum cum aliqua purpura Cheiranthi incani L. Sordidum dixerunt Xerographi. Barbarea vulyaris R. Br. B. arcuata Rchb. B. stricta Anderz. Obs. Omnes hae bonae distinctaeque species visae sunt fugientibus investigationem formarum interniediarum , quas , cum extremis typum scriptoribus praebentibus, quacumque aetate plantae, observasse oportuit. Forma siliquis magis patulis frequentius in Tirolia australi media, siliquis adpressis in Tirolia australiore. Turritin glabra L. Arabia brosniciformin Wallr. In Tiroliae auslralioris mon- tanis, solo calcareo. A. alpina L. A. mxatUis All. In Tirolia australi, passim, solo calcareo et granitico. A. hirsuta Scop. A. Allionii DC. A. conferta W. A. planisiliqua Pers. A. sagitlata auctorum. A. glastifolia Rchb. A. Gerardi Bess. A. longisiliqua Wallr. cum aliis pluribus, quas praxis ostendere poterit. Qui distinctionis nolas inter has formas 6 82 XV. Cl. Tetradynamia. praecisas dare poterit, quin inier eas forinas intermedias copiosas exhibere potuerimus connexum comnionslrantes „liic mihi magnus erit Apollo", Forma insignis crescit in silvaticis montanis et subalpinis districtus di Fassa et Fiemme, plaga meridionali, caulibus pedalibus et bipedalibus , foliis caulinis inferioribus et mediis ovatis, lato-ovatis, et subrolundo-ovatis, ad quam formam accedunt Reichenbachii Icones Nr. 4344 et 4343 b. Arabis ciliata R. Br. In alpinis , subalpinis et montanis in regione culturae. A. muralis Bertol. Ad rupes prope Cadin, in valle Athesina, rarissima. A. Halleri L. In Tirolia australiore, praesertim in Judicariis. A. Twrita L. — A. pmnila Jacq. A. bellidifolia Jacq. — A. caerulea L. Cardamine asarifolia L. In subalpinis provinciae Brixiensis prope fines Tirolenses, unda in usum medicum in proximas con- valles Judicariensium translata laete viget. Sponte crescit in Judicariensium ditione in alpe la Bergamasca. Provenit solo granitico ad scaturigines et rivulos more C. amarae. C. alpina W. In alpibus solo granitico et rarius solo cal- careo. C. resedifolia L. Crescit solo granitico. C. impatiens L. Flores non raro petalis instructi. C. hirsuta L. Obs. C. sylvatica Link est forma in umbrosis nascens nullis notis certis distincta. C. pratensis L. In Tirolia cisalpina septentrionali prope Ster- zing abunde; media et austro-orientali in alpium regione media; in monte Schleern; in alpe sette seile in Valsugana. C. amara L. C. trifolia L. In Valsugana australi ad fines Bassanenses. Dentaria enneaphyllos L. Obs. Occurrit inter formam vul- garem foliis alternis, quae a Reichenbachii figura Nr. 4313 D. trifoliae unice foliolis acutioribus diiFert. ^0 D. pentaphyllos L. D. digitata Lam. D. pinnata Lam. Obs. Linnaeus semper summus sensit plantam foliis quinis et XV. Cl. Tetradynamia. 83 septenis non esse dislinclas species. Neolerici sublililatibus ni- mium quam par est indulgentes, distinxerunt , paruni curiosi an Tormae intermediae dentur, quae conjunganl, ul reapse reperiun- tur, e. gl", in valle Lanciada Judicariensium. Haec forma inter- media est folioiis quinis , duobus exterioribus parum remotis; foliis quinis digilatis lateraJi sexlo auclis; foliis quininis ad basim auricula utrinque auctis etc. etc. '2) Varietas foliis quinalis in Tirolia australiore, foliis pinnalis in valle di Vestino. Prior varial foliis subtus glaucescentibus et caesio-glaucis ; posteriori folia in meis speciminibus subtus caesio glauca. Dentaria bulbifera L. In monte Baldo; in Vallarsa ditionis Roboretanae. Sisymhrium officinale Scop. S. Columnae L. Prope Bulsanum. S. pannonicum Jaaj. Prope Laas in valle Venosta, raris- simum. S. Sophia L. In montanis et subalpinis. S. strictisüimum L. In Tirolia cisalpina occidentali, in valle di Sole; in valle Venosta; m media prope Tiers; in orientali prope Windischmatrei, solo granitico. S. Alliaria Scop. — S. Thalianum Gatid. Erysimttm cheiranthoides L. In Valsugana australi. E. Cheiranlhiis Pers. E. rhaeticum DC. E. helveticum DC. E. pumilum Gaud. E. lanceolatum DC. Oba. Differentia caulis simplicis vel raniosi constans non est, qua propter nota specifica distinctiva characteristica inde depremi nequit. Reperiuntur enim in regione niontaua supra vitis terminum individua ramosa, ra- mulis sterilibus , vel fasciculis foliorum , vel folio unico parvo (ramorum rudimentis) in axillis foliorum caulinoruni plurium vel paucorum vel unici, promiscue cum individuis foliorum axillis nudis. Quidquod etiam una radice caules reperiuntur ramulis in axillis foliorum praediti alii, alii iis destituti. Nee mirum cauleni esse simplicem prope glacies perennes, ramosos in consortio Oleae et Lauri. Praecepta bis contraria secutus quis^ posset 6« 84 XV. Cl. Tetradynamia. e. gr. specimina Gentianae ciliatae in binos acervos separans sibi binas conficere species, hinc caulibus simplicibus, hinc ra- mosis. Stylus variat longitudine, brevissimus, brevis, et mediocris, vel siliqua transversa duplo longior, e. gr. in valle Venosta, ut etiam prope Heiligenblut Carinthiae. Advertendum siliquas non ubique locorum eandem adipiscere latitudinem , ut anceps sit styli longitudinem mensurari siliquae latitudine. A planitie Insubriae ad summas alpes, fere 2000 pedum supra inferiorem limitem glaciei perennis. Braya alpina Hop. In alpe Palberg Paroeciae Kais in Ti- rolia austro-orientali. Petala ex purpureo dilutissime violacea, ungue saturatiore; alba uti a Sturmio et Reichenbachio pinguntur, non erant. Solum erat calcareum ubi crescebat, saxo calcareo inter rupes micaceas emergente. Brassica campestvis L. In Tiroliae meridionalis districtibus plerisque. Planta exquisite annua , in agris Zea Mays satis quotannis tertia et quarta satione sponte proveniens: ante Zeae sationem, ante sarritionem et post, et interdum sero autumno post Zeae messem. Facillime distinguitur radicis forma ab in- dividuis B. Rapae, quae rusticus ob vilitatem despiciens autumno non coUigit, per hyemem manenlibus et sequente vere quam maturrime florentibus. Caeterum planta quaecumque sponte nascens non per culturam dijudicatur sed contrario. Obs. Unde, et a quo cl. Kochius Sinapin (Brassicam) nigram ex Tirolia australi habuerit, ego quidem nescio. Sinapis arvensis L. Emcastriim ohtusangulum Rchb. Ad lacum Benacum in ditione Tirolensi et Brixiensi. Diplotaxis teniiifolia DC. XVI. Cl. Monadelphia. 85 ILWl, Cl. Ifloiiacleliihia. Erodinm cicutarium L' Her. E. malacoides W. In ditione Brixiensi ad lacum Benacum. Geranium macronhizon L. In alpe sette seile in Valsugana solo granitico. G. phaeum L. Flores pallide violacei. G. nodosum L. In Judicariis prope Lodron ad fines Brixienses. G. sylvaticum L. G. pratense L. In monte Ritten Bulsanensium, rarum ; prope Sterzing frequens. G. palustre L. In monte Ritten; in Pustaria vulgare. G. sanffuineum L. G. atf/enteuni L. In cacuminibus montium calcareorum Ti- roliae australioris, altitudine regionis alpinae inferioris. G. pyrenaicum L. In Tirolia meridionali passim. G. Bohemicum L. In districtu Karneid, unico loco, ubi sabuli eruendi causa terra recenter eniota. G. dis.sectum L. In agris in districtu di Ampezzo Tiroliae austro-orientalis. Cr. pusillum L. — G. columbinum L. G. rotundifoliiitn L. — G. molle L. G. diraricatum L. In valle Venosta media , rarissimum ; inter Sigmundscron et S. Pauls ditionis Bulsanensis, exemplar unicum. G. Robertianum L. Althaea officinalis L. In ditione Bulsanensi. A. cannabina L. In provincia Brixiensi, prope Gargnano. Malva Alcea L. — M. sylvestris L. M. rottmdifolia L. Hibisciis Trionum L. In vineis e. gr. prope Valfloriana in districtu di Fiemme. Corydalis cava Schweiffy. In montanis et subalpinis; in Valsugana. C. fabacea Pers. In Valsugana, solo granitico. m XVII. CI. Diadelphia. Corydalis solida Sm. In Tiroliae meridionalis calidis et temperatis passim. C. lutea L. In Tiroliae australioris regione montana media et inferiore, ad montium pedes, solo calcareo. C. Gebiert Ledeb. C. capnoides Koch (non Linnaai). In Tirolia cisalpina euro-boreali , in valle Teferecken superiore Pu- stariae septentrionalis ad supremam culturae reg-ionem , locis pinguibus, solo granitico-schistoso; in districtu di Livinallongo, regione culturae penultima, solo granitico-trappico (C. ochroleuca Koch Taschenb. p. 23). Ob.t. Nota insignis et characteristica est: caulis cum ramis acute pentagonus. Fnmaria officinalis L. F. Vaillantii Lois. Corolla saepe albida apice purpureo. Polyf/ala nicaeensin Riss. In Tirolia italica austro-occidentali finitimaque provincia Brixiensi , in valle di Vestino ; ad lacum Benacum. Obs. Ab homonyma planta litorali non differt, tarnen nil aliud esse videtur quam P. vulgaris forma floribus majoribus. P. vulgaris L. P. comosa Schrk. P. depressa Wenderoth. Obs. Hae forraae , distinctae quidem sunt ab invicem, si formae intermediae conjungentes negliguntur. Crescunt in Tirolia meri- dionali passim; P. depressa in Valsugana. P. amara L. Amara non est. XTII. €1. Diadelphia. Ononis spinosa L. 0. hyrcina Jacq. In Tirolia meridionali, in demissis calidis, et montanis temperatis, vulgaris. 0. Columnae L. In Tirolia meridionali calidiore, infrequens (0. minutissima Pollini fl. veron.). 0. Natrix Lani. In montanis calidioribus et temperatis. O. rotundifolia L. In valle Venosta ; ad collem Doss Trento prope Tridentum, prope Predazzo in districtu di Fiemrae (ex hoc loco erat planta apud Pollin. Fl. veronens. II. 475). XVII. Cl. Diftdelphia. 87 Spart! um junceum L. In dislrictu di Riva ad lacum Be- iiaciim; prope IVago. Sarothamnu.t acoparius Wimm. Supra Lodron in Judicariis ad fiiies Brixienses. Geniata tinrtoria L. Obs. Forma foliis latioribus est G. uvata quibusdani e. gr. Pollinio (Fl. veron. II. 457 in coliibus Tridentinis). Obs. Cl. Kocliius de sua G. eiatiore verba faciens quaerit an G. niantica PoUinii sit eadem planta. At Poliinius suae plantae disertis verbis legumina „villoso-sericea'^ praedicat. G. germanica L. Cytisus Lahurnmn L. In demissis Tiroliae italicae austra- iioris, rarior. C. alpinus Mill. In Tirolia cisalpina media et australi. Ad liunc nee ad C. Laburnum referendum Synonymon Matthioli (conf. Gaud fl. Iielv. IV. 459). C. nigricans L. C. sessilifolius L. In Tiroli itabca calidiore, solo calcareo. ^3) C. hirsuhis L. C. prostratus Scop. C, prostratus Koch (forma C. hirsuti casu varians). In demissis calidis , montanis, subalpinis, alpinis Tiroliae meridionalis, finitimaeque Italiae septen- trjonalis. Obs. Gaules in apricis prostrati , in sylvaticis oblique erecti 3 — 4 pedales, in alpibus digitales. Si flores in summitate caulis et ramorum tantum fert, est quibusdam C. capitatus Jacq. (saltem quoad plantam tirolensem). C. prostratus Scop. juxta descriptionem in Fl. carn. II. 70 datam ne minimum quidem differt; at differt homonyma planta Kochiana, quae forma est C. hirsuti casu orta flores ferens in ramis ejusdem anni, quod raris- sime obtinel. C. bisflorens Host, C. purpureus L. In demissis calidis, et montanis temperatis, ut videtur solo calcareo proprius. ' J) C. radiatas Koch. C. argenteus L. In Tirolia australiore finitimisque provinciis Veronensi et Brixiensi. Anlhyllis Ynlneraria L. A. montana L. In monte Maranxa Tridentinorura. 88 XVII. Cl. üiadelphia. Medicago sativa L. — M. falcata L. M. lupnlina L. Variat leguminibus maturis viridibus, et atris. 31. orbicularis All. In collibus alle Laste prope Tridentum, 31. Gerardi W, K. In agro Tridentino. M. minima Lam. Varietas viscida in districtu di Arco. Triff onella monspeliaca L. Prope Schlanders in valle Ve- nosta, ad vitis terminiim. 75) Melilotus macrorrhi%a Peru. Koch. In ditione Bulsanensi ; in districtu di Stenico, rarissinia. M. dentata Vers. In valle Anania, rarissima. M. officinalis Desr. — M. alba Desr. Trifolium pratense L. Obs. Variat florum colore, qui si albidus est, Micrologis est varietas T. pratense nivale , a cl. Frölichio in Reichenbacchii fl. exe. Nr. 3164, pro T» norico edita; quod cl. Koch dein mira constantia, in suis libris ad annum 1844 usque repetiit. At cl. Frölichius a Predazzo Bul- sanum versus per monteni Feudo iter faciens, cum a semita non aberrasset , nullam aliam plantam , quam T. noricum vocare po- tuisset, reperire potuit, quam T. pratense. T. medium L. — T. alpestre L. — T. rubens L. T. ochroleucum L. Ceteris rarius. T. incarnatum L. In Valsugana, in pratis siccis. T. arvense L. — T. frayiferum L. T. scabrum L. In districtibus di Arco , Riva , locis aridis- simis, solo calcareo. '''') T. striatum L. In Valsugana ; prope Bulsanum septenlrionem versus, solo granitico. T. alpinum L. In Tirolia cisalpina media a suprema regione culturae ad alpes, passim, solo granitico; in australi solo calcareo rarissimum. T. montanum L. — T. repens L. T. pallescens Schreb. In Tirolia cisalpina media, et orien- tali , et finitima Carinthia ad montem Glockner , solo granitico, rarissime calcareo. XVII. Cl. Diadelphia. 89 Trifolium caespitosiim Reyn. In Tirolia australiore, a finibus Brixiensibus ad Bellunenses, solo calcareo. T. ht/hridum L. In pratis paludosis ditionis Bulsanensis. T. badium Schreb. — T. agrarium L. T. piocumbentt L. Obtt. T. patens Schreb. ut planta Tiroliae indigena mihi dubia, quod etiam tamquam distincta species videtur dubiiim, nam varians deprehenditur. '7) Doiycnimn pentaphylhwi Scop. D. suffriiticosum Vill. D. herbaceum Vill. Oba. Notis coniradictoriis distinguuntur a scripto- ribus variae formae ut species; ita distinctio facta est confusio. Nee rarum est quoad florum numeruni in capitulis utramque speciem ex una radice observare. '8) Lotits corniculatris L. Variat pube , et numero florum in capitulis, pauciflorus in alpibus. Forma foliis angustioribus in pratis paludosis prope Bulsanum. Lotus tenuifolius Koch Taschenb. differt a Loto corniculato nomine non re. Corollae alae, quae in annotatione dicuntur L. corniculati angustiores , describuntur latiores. Tetragonolobus siliqiiosus Roth. Bonjeanea hirsula Rchb. In valle Anania ; in valle Athesina prope Tramin et Margreit. Galetfa officinalis L. In demissis calidioribus , inprimis in ditione ßulsanensi. Colutea arborescens L. In demissis calidis, et in monlanis lemperatis. Phaca frif/ida L. In Tirolia cisalpina orientali in Vette di Feltre, solo calcareo; in euro-boreali ad montem Glockner, solo ex granitico et calcareo mixto. P. alpina Jacq. In Tirolia austro - orientali frigidiore; in montanis , subalpinis , alpinis ; in contermina ditione Bellunensi rarior. P. australis L. In subalpinis et alpinis infrequens. Oxytropis uralensis DC. In Tirolia cisalpina occidentali, orientali, et euro-boreali, in demissis temperatis, montanis, sub- alpinis, alpinis, solo granitico. 80 XVII. Cl. Diadelphia. Oxytropis campestris DC O. cyanea Marsch. 0. triflora Hop. In subalpinis et alpini's Tiroliae cisalpinae septentrionalis , in alpibus vallis Pfitsch versus septentrionem, et versus montem Brenner; vallis Pfunders, Lap- pach , Taufers ; in valle Pfitsch eliam infra culturae terminum loco umbroso, solo calcareo vel cum granitico mixto. - - Racemi biflorl et per gradum decem- et subduodecimflori. Corollae vexillum carina fere duplo longius et vexillo 0. campestris an- gustior. Corolla albida , ex albo livida , et plumbea , carnea, rosea, ex roseo-purpurea et purpurea, ex carneo et roseo laeviter violacea. Legumina semibilocularia. Obs. Quae cl. Kochius de 0. campeslri, cyanea, et triflora in suis scriptis sibi habet pecu- liaria possumus transire. Ipse enim in pluribus gravioris momenti observatoribus contradicit. Cl. Hoppe legumina 0, triflorae dicit bilocularia („zweifächerig") et cl. Gaudin 0. cyaneae semibilo- cularia, et 0, campestri sordidae vexillum petalis fere duplo longius (conf. Sturm Heft 49, Gaud. fl. helv. IV. 536 VI. 360). Obs. Planta quam ex valle Nicolai Helvetiae nomine 0. cyaneae accepi, est nostra statura minor, pauciflora, racemis 2— 6flori. 79) 0. pilosa DC. 0. montana DC. In alpinis, subalpinis, et montanis in re- gione superiore culturae. Flores rarius albidi (conf. Vitman summa IV. 306). Astragalus purpureus Lam. In montanis temperatis (an in alpinis ?) Tiroliae austro-orientalis et provinciae Bellunensis, prope Predazzo versus Bellamonte in districtu di Fiemme ; prope Pieve in districtu di Livinallongo 7 utroque loco paulo supra regionem Zeae Mays cultae ; prope Zenzenighe et prope Agordo in districtu di Agordo, ad supremum vitis terminum. Hanc speciem obtinui ex Hetruria noraine A. Leontini. Hie vero post cl. Wulf, prope Lienz (Leontum) a nemine reperiri potuit. öO) A. Onobrychis L. — A. alpinus L. XVII. Cl. Diadeipbia. 91 Astrapaliis vesicarius L. In aridis apricis in valle Venosta. Ohs. Cl, Pollini in valle Sugana reperisse non potuit, cum num- quam adiisset. Flores ex albido flavescentes. A. Cicer L. — A. glyciphyllos L. A. depressiis L. In montanis , subalpinis , et regione alpina inferiore Tiroliae austro-orienlalis , in districtu di Fassa; di Li- vinallongo; di Primiero et contermina provincia Bellunensi, solo calcareo. A. exscapiis L. In aridis apricis in valle Venosta, rarior. A. monspessulanu.s L. In Tirolia italica occidentali, austro- occidentali, finitirnaque provincia Brixiensi, in valle Anania inferiore (supra la Rocchetta); in districtu di Stenico; in valle di Vestino proximisque niontibus lacui Benaco incumbentibus. — Legumina sutura seminifera arcuato-concava incurva. A incani Wulf, le- gumina sutura seminifera arcuato-convexa apice extrorsum curvata. Haec est nota primaria et essentialis differentiae inter utramque speciem. Directio leguminum contraria pendet a contrario eorum curvatura, nee inde quod in altera pedunculus torqueatur. Ceterum legumen A. monspessulani Pemina numero plura fert quam A. incani, cum longius sit, et semina aequalis fere magnitudinis sint et distantiae. Cicer arietiniim L. In ditione Tridentina et Roboretana, ubi colitur, in arvis quasi sponte. Ervum hirsutum L. E. tetraspermum L. In ditione Bulsanensi ; in Pustaria media rarissimum. Vicia pisiformis L. Supra la Zambana in ditione Triden- tina; prope Bulsanum, rarissima. V. sylvatica L. V. casstihica L. In ditione Bulsanensi et in districtu Kameid. V. dumetorvm L. In Tirolia australiore, rarior. V. Cracca L. Parce pilosa , pilosa , pilosior , villosa , pilis adpressis vel palentibus. Ohs. Ex Illyrico obtinui formam foliis pilis adpressis et leguminum pedicellis (stipitibus) , calycis lubo longioribus. Variat floribus albis. 92 XVII. Cl. Diadelphia. Vicia mllosa glabrescens Koch. — V. sepmm L. V. satiim L. V. cordata Wulf. V. angustifolia Roth et scriptorum. Legumina matura cinereo-fusca, fusca , vel atra, brevissime pubescentia, parce pubescentia et glabra. Ex foliorum forma possunt dislingui species in herbariis , cum specimina prostent singularia, non in rerum natura. V. lathyroides L. In ditione Bulsanensi et in proxima valle Athesina. Lathyrus Aphaca L. . L. sphaericus Retz. In valle Athesina. Pedunculi petiolo breviores, et non raro longiores basi vel medio, vel supra me- dium articulati et aristati , arista brevi vel longiore ; haec omnia saepe in eodem caule. L. setifolius L. In Tirolia italica austro-occidentali. L. hirsutiis L. Prope Salurn in valle Athesina. L. pratensis L. L. sepium Scop. non Koch. Obs. Diverso modo describunt L. sepium suum Scopolius et Kochius. L. se- pium Rchb. — Si quis plantam vivam intemeratam, nee in her- bariis compressam, observaverit, reperiet flores in racemo secundos esse, h. e. dimidium circumferentiae , vel duas tertias partes tenere, raro flore unico ceteris opposito. Ceterum planta glabra, leviter vel densius pubescens; stipulae majores vel minores, basi in caule semisagittatae, vel sagittatae, rarissime auriculis transversis hastatae ; flores majores et minores , semina concolora albida, pallida , pallide rufa , rufa, fusca, purpurascentia, vel fusca ma- culis et striis marmoreis picta. L. sylvestris L. L. latifolius L. In Tirolia italica austro-occidentali, fmlti- maque provincia Brixiensi , in valle di Vestino ; in montibus lacu Benaco imminentibus. L. heterophyllus L. In districtu di Livinallongo Tiroliae austro-orientalis. L. palustris L. In ditione Bulsanensi prope Athesim; in Valsugana australi. XVII. Cl. Diadelphia. 93 Pisum sativum L. Prope Gargnaiio in provincia Brixiensi, quotannis quasi sponte, cum Iride pallida. Orobits vernus L. 0. varief/atus Ten. ^Flores purpurei , colore vario picli" Column. Phylobas. tab. XIV. ßonani ac veram hanc iconem suinmus Hallerus carpens (Hist. helv. Nr. 416) non intellexit, ad 0. vernum trahens. — Racemi multiflori recurvi, flores 0. venii multo minores frequentes; petioli foliorum superiorum, pedunculi , pedicelli , et calyces pubescentes , qua nola egregie ab 0. verno distinguitur , non vero foliorum forma ad basim, quae eadem in 0. verno latifolio, nee aliis notis quibusdam micrologicis. In ditione ßulsanensi, Tridentina, Roboretana, rarior. 0. tuberosus L. Latifolius et angustifolius. 0. hiteus L. In Tirolia austro-orientali ßnitimaque provincia Bellunensi. 0. Clusii Spreng. Vicia oroboides Wulf. Adeo per omnes partes Orobus est, ut cl. Pollini cum 0. luteo potuerit commu- tare (conf. Fl. veronens. II. 479), quoad plantam m. Baldi. Nihil magis in tota scientia botanica forsan invila natura patratum quam ex hoc Orobo Viciam faciendo. Si in gratiam definitionis haec stirps est Vicia et simia est homo et gallus detractis plumis. In monte Baldo, in montibus di Tesino. O. niger L. Coronilla Emerus L. — C. vaginalis Lam. C montana Scop. In Tirolia australiore finitimisque pro- vinciis Veronensi et Brixiensi, solo calcareo. C varia L. Hippocrepis comosa L. In Tirolia austro-orientali, passim. Hedi/sarum obscurum L. In alpibus, locis siccis, vel mo- dice humidis. OnobrycMs sativa L. 94 XVIII. Cl. Polyadelphia. Xl^IlI. €1. Polyadelphia. Hypericum perforatum L. In montanis temperatis est foliis latioribus et calycibus majoribus, in montanis calidioribus et de- missis foliis sensim angustioribus et niinoribus, et calycibus minoribus brevioribus. H. quadranf/ultim L. In udis et umbrosis montanis et sub- alpinis. H. tetrapterum Fr. Ad fossas, in demissis, et montanis temperatis , rarius. H. montanum L. In montanis, passim. H. hirsutum L. In sylvis Tiroliae australioris. H. Coris L. In ditione Tridentina in ascensu ad montem Bondon; in ditione Roboretana, supra Cei. 1^1^. Cl. ^ytigeiiesia. Eupatorium cannabinum L. Adenostyles alhifrons Rchb. In subalpinis et in sylvis alpium. A. alpina Bl. et Fing. In alpinis , subalpinis, et montanis, in regione superiore culturae. Homogyne alpina Cass. H. discolor Cass. In Tiroliae austro-orientalis subalpinis et alpinis, in monte Vales districtus di Fiemme, ad flnes provinciae Bellunensis; in valle di Badia ad fines Pustariae meridionalis ; in Pustaria orientali in alpe dicta Kirschbaumeralpe, solo calcareo. Tussilago Farfara L. Petasites vulgaris Desf. — P. albus Gaertn. P. niveus Baumg. Bellidiastrum Michelii Cass. Aster alpinus L. Ab imis vallium ad alpes. A. Amellus L. A. chinensis L, Rarius in ditione Tridentina ex hortis emigrans. XrX. Cl. Syngenesia. 95 Stenactis annua Cass. In Tirolia italica orientali et con- termina provincia Bellunensi, in districtu di Primiero; di Agordo; in reliqua Tirolia australiore sparsim et rarissime. Oba. Radix mihi observata triennis, an inlerdum tantuni biennis mihi incer- tuni. Ceterum observationes instituendae in natura libera, cum non sint iegitimae illationes ex cultura. Eriiferon canadensis L. E. actis L. E. Droebachensis Müll. Obs. Reperiuntur quandoque in glareis torrentium individua foliis glaberrimis , hoc est non ciliatis : quaenam est in his ciliorum directio ? Ceterum non rara sunt , quorum folia alia sunt ciliis adscendentibus , alia patentibus, alia incurvis et recurvis simul. Pubes vero foliorum in diversis individuis minuilur per gradus. Folia plana vel torta qualia in Colunin. icone II. 26. E. VUlarsii Bell. In monte Brenner in rupibus ad viam regiam; in valle Taufers Pustariae septentrionalis. E. alpimts L. E. uniflorus L. E. grandiflorus Hop. E. glabratus Hop. Obs. Omnino cl. Candollei subscribendum sen- tentiae, qui scriptoruni praecedentes species ad varietates reducit (conf. Prodr. V. 291). Ratio enim corollaruni tubulosarum foe- minearum in variis individuis , in quibus quoad cetera nulla dif- ferentia est, nuniero tarn varia est, ut dislinctio confusioni compar Sit. Etenim frequentia occurrunl individua, in quibus corollae femineae tubulosae paucae sunt , paucissimae , vel una aut altera tantum in capitulo. Bellis perennis L. In demissis Tiroliae cisalpinae mediae, et subalpinis australioris. Solidago Virga aurea L. Chrysocoma lAnosyris L. In ditione Bulsanensi ; Roboretana. Inula ensifolia L. In Tirolia maxime australi. I. salicina L. In districtu di Fiemme. /. squarrosa L. Ad lacum Benacum prope Tusculanum in ditione Brixiensi. Mihi reperta quidem in Tirolia meridionali, sed excidit locus. /. hirta L. In Tirolia meridionali calidiore. 96 XIX. Cl. Syngenesia. Inula Britannica L. In demissis frequens. Pulicaria dysenterica Gaertn. In montanis temperatis. Buphthalmum speciosissimum Ai-d. In Tirolia italica austro- occidentali ad rupes calcareas , in confinio vallis Judicariensium, vallis di Vestino, et provinciae Brixiensis. B. salicifolium L. Bidens tripartita L. — B. cernua L. JB. hipinnata L. In versuris , ad vias , in agris Tiroliae cisalpinae mediae prope Bulsanum, et ceterae australioris , ubi nunc agrorum vitium. Crescit in humidis et siccis locis. Galinsofta parviflora Cav. In Vaisugana orientali ex horto rev. Paterno seduli Botanici emigrans. 81) Madaria elegans DC. Mihi pauca specimina occurrerunt in agro requieto in districtu di Civezzano ad orientem Tridenti, procul dnbio ex horto aliqno emigrans, nee quasi sponte nascens dicenda. Anthemis arvensis L. A. Cotula L. Prope Salurn et in districtu di Primiero, rara. A. alpina L. Caulis raro biflorus, rarissime 3 — 4florus. Achillea Ptarmica L. In valle Anania inferiore. A. Clavennae L. In subalpinis et alpinis TiroHae austro- orientalis. A. macrophylla L. In sylvis abiegnis alpium, infrequens. A. moschala Wulf. In subalpinis et alpinis regionum fri- gidiorum, inprimis (perpetuo?) solo granitico. A. atrata L. — A. Millefolium. A. nana L. In alpibus glacialibus Tiroliae cisalpinae occi- dentalis, solo granitico. A. tanacetifolia AU. A. odorata L. Prope Castellano in ditione Roboretana. Chrysanthemum Leucanthemum L. Obs. Rarae exceptionis lege pericarpia coronula merabranacea, varia quidem forma et magnitudine instructa. XIX. CK Syngenesia. 97 Chrysanthemum montanum L. In Tiroliae cisalpinae orien- talis et austro-occidenlalis, montanis et subalpinis, in districtu di Fassa, di Livinallongo, di Anipezzo ad fines Pustariae nieridionalis ; in valie di Gardena; in Judicariis; in moute Baldo (liinc C. Bauhini icon prodr. p. 120 a cl. Schultz jure huc relata). Obs. Nos Linnaeana praecepta secuti (^Philosoph. bot. § 170) quae quoad hoc et rationis sunt, generum lacerationem propter quain- cunique in partibus fructificationis differentiam, non probamus, ne cogamur separare quae natura conjunxit, et ut nos nobiscum consentaneos praestare possimus. Pyrolas plerasque non aliunde quam ex floris partibus in species distinguimus. An ex his tot conficienda genera? lisdem inhaerentes Linnaeanis praeceptis (^Philosoph, bot. § 259), individua ex semine ejusdem plantae et eodem loco situ magis umbroso vel soli exposito, solo pingui vel macro nascentia, et inde variantia literis vel signis certis lamquam varietates non recipimus. C. alpinum L. In alpibus graniticis. Obs. Distinguere varie- tates omnino supervacuum est. C. corymbosum L. Artemisia Absinthium L. In montanis et subalpinis, passim. A. camphorata Vill. In demissis calidis, et montanis tem- peratis. A. lanata W. In Tiroliae cisalpinae mediae et orientalis subalpinis , et alpinis ad rupes calcareas. Obs. Caules saepe ramosi, racemos plures foliatos gerentes. A. Mutellina Vill. In alpinis et subalpinis, rarior. A. spicata Wulf. In alpinis et subalpinis, rarior. A. campestris L. A. nana Gaud. Exclusa var. (i. parviflora (conf. Gaudin fl. helvetica V. 231 et DC. prodr. VI. 98 Nr. 32 et pag. 96 Nr. 16). In alpe Isselitz supra Pregraten in Pustaria orientali. Obs. Huc spectare videtur A. helvetica Schleich, in Reichenbachii fl. exe. Nr. 1363, ex vicinia loci „im Pinzgau-'. A. vulgaris L. Tanacetum vulgare L. 7 98 XIX. CI. Syngenesia. Gnaphalium sylvaticum L. G. norvegicum Gunn. et Neote- ricorum. G. supinum Hoppe. G. Hoppeanum Koch. Obs. G. norvegicum nil aliud esse quam forma umbrosa G. sylvatici cuique manifestum fiet, qui situs silvaticos umbrosos , et apricos ejusdem loci investigare voluerit. G, supinum Hop. est forma oligocephala capitulis aggregatis. Gr. anyustifolium Lam. Prope Gargnano in provincia Bri- xiensi. G. supinum L. — G. uliginosum L. G. luteo-album L. In regione Vitis in Tirolia meridionali, infrequens. G. Leontopodium L. — G. dioicum L. G. carpaticum Wahlenh. Nostrum iconi in Wahlenbergii 11. carpat. t. 3 respondet ad unguem. Filat/o germanica L. In Tirolia auslrali calidiore, rarior. F. arvensis L. — F. minima Fries. Carpesium cernuum L. In ditione Bulsanensi; in Valsugana rarissimum. Cineraria longifolia Jacq. In alpinis, subalpinis, montanis in regione culturae. Obs. Scriptores Cinerariae plures species affines in Europa media crescenles distinguunt, quae an sint vere diversae nemo decernere poterit, qui omnes formas in quacumque regione, ubi crescentes indicantur, aceurate non investigaverit. Notae a foliorum forma petitae micrologice sane sunt, et vix ad statuendas bonas varietates sufficere videntur. Nee majoris ponderis videntur esse quae ab indumento depromuntur. Quae vero a longitudine pappi desumuntur, quibusdam suspectae sunt, imo „nihil valere ad distinguendum" auctores sunt cel. scriptores Florae silesiacae (vol. III. p. 143 — 4). Dum cl. Kochius pappum C. longifoliae dicit tubum corollae aequantem, cl. Reichenbachius pingit brevissimum (conf. icon. plant, crit Cant. n. tab. 125). Arnica montana L. Doronicum (Arnica) scorpioides L. 82) Aronicum Clusii Koch. A. scorpioides Koch. Arnica glacialis Wulf. Aronicum XIX. Cl. Syngenesia, 99 glaciale Reichenb. Koch. Obs. Species istae ad specimina sin- gularia factae, et prout varia erant illa, variae et diversae emer- serunt defiiiitioiies. Nee tempus terendum ad diluendas rationes differentiarum, quibus innitunlur. Hoc unum addenduni non esse deproujptas ex observatione naturae. Quoad ad Arnicam glacialem Wulfenii , ulique strenui plantarum indagatoris , attinet , caulis cavus vel farctus , magis vel minus rigidiis , folia flexilia , vel rigida et fragilia; haec omnia pendent a varia fluidorum et soli- durum mixtione ac copia et varia solidorum textura, ut non rarum sit omnes has forinas uno eodemque loco, vario tarnen situ, et solo reperire. Ceterum ,,pili caulis partim apice acuti, partim glanduliferi" (ergo obtusi) Roth, Manual, p. 1226. Cum hac observatione KaX(is Kai 'opS-w^ facta comparandae de- scriptiones Kochii Aronici sui Clusii et scorpioides. NB. Wulfen distinguit imprimis magnitudine. Doronicum caucasicum Marschall. D. Columnae Ten. In alpium calcarearum locis frigidis , in monte Baldo ; in monte Spinale Judicariensium , proximisque alpibus Ananiensium ; in monte Schleern proximisque districtibus di Fassa, di Fiemme, et valle di Gardena, di Badia, districtu di Livinallongo, di Ampezzo, ad fines Carinthiae usque in Pustaria orientali , nee non in pro- vincia Bellunensi. — Haec stirps acerrimarum litium inter veteres Botanicos causa fuit; indigne utrinque certatum, non rationibus, sed jurgiis. Malhiolus plantae suae in alpibus Tridentlnis lectae radicem, artificiose demtis fibris, moniliformem sensim acutam, et scorpionis caudae in morem reduncam factam Dioscoridis de- scriptioni (Üb. 4 cap. 77) accomodavit. Reprehendendus quidem maximopere Matthiolus, et cum eo omnes Iconographi, qui omni tempore extiterunt, naturam non rede et vere reddentes. Nee Columnae exactissimi ceterum allata figura quoad radicem vitio caret, annulatum nimis exprimens. Quoad folia (caulis casu ab- lalus (exactissime est Doronicum nostrum caucasicum , forma rariore foliis pubescentibus. D. austriaciim Jaaj. In Tirolia australi italica et austro- orientali, in monte Baldo; in Folgana; in Tesino; in Caifal San Bovo. 7* 100 XIX. CI. Syngenesia. Senecio vulgaris L. — S. viscosus L. In montanis et subajpinis. S. sylvaticus L. In pinetis supra Sand vallis Taufers Pustariae septentrionalis. S. rupestris W. K. S. nebrodensis DC. Prodr. non Linnaei et Kochii , qui plantas suas faciunt annuas ; nostra est perennis. Caulis siccus (emarcidus) caulem florentem comitans est testis radicis perennis. Vulgaris in Tiroliae meridionalis montanis et subalpinis. 83) S. abrotanifolius L. S. erraticus Bertol. S. barbareifolius Rchb. (juxta Bo- tanicos Germaniae quosdam non inümi nominis. Conf. etiam Koch Taschenb. p. 283). Obs. Foliorum pinnae latiores et angustiores, horizontaliter patentes, vel ascendentes, ut a Reichenbachio pin- guntur (Icon. plant, crit. c. 4 tab. 357); corymbi rami locis subhumidis ad fossarum margines apricis divaricati , locis pa- lustribus herbosis et in agris erecto patuli; pericarpia juniora subinde omnia laeviter pubescentia. Pericarpium dico non ache- nium , vocabulum barbarum , ut videtur corrupta derivatione a voce QKavoi a Theophrasto saepius usurpata. In pericarpio omnes sunt notae, quae ab ejusmodi fructu desumuntur. Vocabulis pericarpium et ejus partes significantibus utuntur de fructibus umbelliferarum. — In Tiroliae meridionalis demissis calidis, et montanis temperatis, vulgaris. S. Jacobaea L. In pratis humidis prope ßelluno. S. alpinus Scop. DC. In subalpinis et locis humidis, aut palustribus in montanis interdum in regione culturae. S. carniolicus W. S. Cacaliaster Lam. In alpium silvis, inprimis ad mandras, in dislnctu di Fiemme, di Fassa, proximisque; in Judicariis; in valle di Ledro. Ubi floribus radiantibus provenit, quod rarissime contingit, ligulae sunt pallide sulfureae. S. nemoremis L. Varietas in fruticetis ad vitis terminum foliis est lato ovatis breviter petiolatis. Varietas in montium et alpium nemoribus frigidis est foliis rigidis coriaceis lanceolatis, XXI. Cl. Syngenesia. 101 vel ovato laneeolatis, sessilibus basi angustatis, Variat praeterea foliis longius petiolatis. Capituli radius 2 — Sflorus, nee umquain 7— Sflorus. Se7ierio paludosus L. In valle Athesina prope Brandzoll, prope Sigmundscron ; in Judicariensium valle australiore ad lacum di Idro. Ä. Doionicum L. In subalpinis et alpinis Tiroiiae auslro- orientalis. Caulis mono-decacephalus. Echinops sphaerocephalus L. Prope Roboretum; prope Kaltem; in valle Venosta media. Calendula arvensis L. Prope Tignale ad Benacum. Saussinea alpina DC. In Tirolia austro-orientali. S. discolor DC. In districtu di Fassa, proximisque, et con- terminae dilionis Belliinensis. Carlina acaulis L. Caulis quandoque pedalis et sesqui- pedalis. C. vulgaris L. C. longifolia Reichend.? In monte Tatoga districtus di Primiero. Caulis bipedalis et altior, folia anguste lanceolata, seniipedalia et longiora , capitula ab uno ad quinque , bracteae capilula aequanles. Praeter bracteas breviores ad unguem similis iconi Reichenbachianae (PI. criticae C. VIIL tab. 761). Obs. Tota quanta species nihil aliud esse videtur, quam forma silvatica C. vulgaris. Locus ad altitudinem 5000 pedum supra mare alpinus non est (conf. Koch syn. p. 406) quum prope quidem, sed infra arborum terminum sit, necesse est. ^^') Centaurea Jacea L. BT) C. nigrescens W. In Tirolia meridionali vulgaris. Variat insigniter magnitudine et inprimis foliorum forma. C. Phrygia Willd. ^pec. plant. C. Phrygia Reichenb. icon. crit. C. nervosa Willd. apud Koch. In subalpinis regionum fri- gidiorum Tiroiiae meridionalis. Obs. Si qui putant esse interdum ramosam et pleiocephalam , cum ea confundunt specimina C. austriacae. \fl^ XIX. Cl. Syngenesia. Centaurea austriaca W. Reichenb. plant, crit. In monlanis et subalpinis Tiroliae cisalpinae septentrionalis et orientalis, in Comelico Bellunensium usque ad fines Fori Julii et conterniinae Carinthiae, solo granitico. C. austriaca et phrygia Koch Synopsis. In Taschenbuch cum austriaca conjungit et sequentem. C. rhaetica Moritzi. Obs. Speciem praecedenti affinem observavi saepius in Tirolia austro-occidentali in montanis et in regione suprema vitis in val di Ledro; in valle australiore Judi- cariensium, solo calcareo. Differt a C. austriaca, cui similis, caule graciliore, foliis angustioribus, et inprimis capitulis conspicue angustioribus e basi ovata elongatis. 86) C. montana L. C, axillaris W. Forma in Tirolia meridionali proveniens est foliis angustioribus, multimodis variantibus, ut ad ea quae cl. Willdenowius profert hanc a Centaurea montana di- stinguens respicere non possimus. 87) C. Cyanus L. C. Scabiosa L. Obs. Nee minus quam C. montana et C. nigrescens variat foliorum forma. C. Grafiana DC. huc certe pertinet in Tirolia meridionali calidiore proveniens „involucri squamis in spinam brevem subinermem productis" Prodr. VI. 587. 88) C. paniculata L. Obs. Clarus Kochius nomina Linnaeana sine causa perturbans , quae cuique scientiae naturalis cultori Sacra esse debent donec bona, distinguit C. maculatum et pani- culatam Lam. ex colore squamarum calycis (involucri). Quam laevidenses sint notae ex colore depromptae ostendimus de Viola tricolore. In hac Centaurea ego et alii vidimus in ditione Bul- sanensi calyces altero anno colore fusco, altero ex viridi flavi- cantes. Observavi etiam altero latere, soll obverso nimirum, fuscos, opposito pallidos, ipsi vero lato ovati, et oblongo ovati non raro in eadem planta reperiuntur. 89) C. Calcitrapa L. Prope Roboretuijj, loco unico, a perito Botanico: Cristofori primum reperta. Centrophyllum lanalum DC. In Tirolia australiore. Obs. Indicant quidam Scolymum hispanicum in Tirolia australi crescen- tem, de quo dubitandum. XIX. CI. Syngenesia. 103 Onopordon Acanthium L. Carduus acanlhoides L. In Tiroliae meridionalis demissis et montanis temperatis. C. Personata Jacij. In Tiroliae et provinciae Bellunensis silvis rarus. C. arctioides W. C. dcfloratits L. Obs. Forniae, quae specierum loco habitae fuerunt , videas apud Decandolle (Prodr. Vol. VI. p. 628), Varietas C. crassifolius W. C. Summanus Pollini (Fl. veronens. II. t. 6) frequentior in Tirolia australiore et austro-occidentali flni- timisque provinciis Veronensi et Brixiensi Variant omnes formae rarius floribus albis. C. nutans L. C. platylepis scriptorum. Ohs. Posterior haec forma vulgaris in Tirolia meridionali, inprimis in montanis ad culturae terminum usque, ut varia est sie et varie a scriptoribus describitur. Ipse vero cl. Inventor negat a C. nutante diversam esse speciem. Cirsium lanceolatum Scop. — C eriophorum Scop. C. pulustre Scop. C. pannonicum Gaud. In demissis calidis et montanis tem- peratis, in ditione Tridentina et Roboretana; in provincia Brixiensi ad lacum Benacum; in provincia Bellunensi inter Belluno et Long^ron. 90) C. carniolicum Scop. In subalpinis Tiroliae italicae austro- orientalis, in monte Campogrosso in Vallarsa ad fines Vicentinos. C. Erisithales Scop. — C. helerophyllum All. C. rivulare Link. Cnicus alsophilus Pollini tl. veron. II. 620 Icon. tab. V. exhibens in apice caulis capitula 4 longius pedunculata. Obs. Posterior haec forma a cl. Pollini ad' speciei dignitatem evecta^ forsan eo quod Botanici non adverterint C. rivulare saepe in sylvis nasci. Cnicus salisburgensis Willd. ab C. alsophilo non differt : Pedunculi 2—3—4, raro 5 anthodii Pollin. ibidem. C. oleraceum Scop. In Tirolia meridionali in universa cul- turae regione passim. 104 XIX. CI. Syngenesia. Cirsium aeatile All. — C. arvense Scop. C. flarescens Koch. In pratis subalpinis et regionis alpinae inferioris , in districtu di Fassa proximisque , et in contermina provincia Bellunensi, infrequens rarissimum in valle Judicariensium. Obs. jVon speciem sed progeniem hybridam esse nascentem ex connubio C. Erisithalis et spinosissimi oslendit ejus indoles forniis variantibus vagans inter dictas species, in quarum consortio per- petuo reperitur. Semina C, flavescentis edere C. spinosissinium argumento est frequens utriusque proximitas. Habitus plantae et color est C. Erisithalis , cui plerumque et foliis magis siniile. Capitula solitaria nutantia , vel pauca , vel plura erecta , Cirsii spinosissimi instar congesta , calycis phyllis non glutinosis magis elongatis et magis spinosis quam C. Erisithalis. Bracteae num- quam albidae. C. spinosissinium Scop. In pratis et pascuis subalpinis et alpinis. Lappa major Gaertn. — L. minor DC. L. tomenCosa Lam. In districtu di Ampezzo. Obs. Leves nimis quibusdam notae videntui", quibus haec species distinguuntur. Rhaponticum scariosum Lam. In subalpinis Tiroliae italicae australioris. Serratula tinctoria L. Lapsana communis L. Rhagadiolus edulis L. In provincia Brixiensi ad lacum Benacum. Aposeris foetida DC. (Nomen puerile). In Tirolia italica passim. Cichorium Intybus L. Bypochoeris radicata L. In demissis et montanis temperatis. H. maculata L. In subalpinis vallis Judicariensium versus valle di Ledro. H. helvetica Jacq. In subalpinis et alpinis Tirohae meri- dionalis frigidioris. Leontodon autumnalis L. XEX. CI. Syngenesia. 105 Leontodon Taruxaci Lots. In alpibus districlus di Fassa proximisque. (In monte Baldo Polliiii «Apargia crocea-' Flor, veron. IL 565 tab. 4.) L. alpinus Jacq. — L. h^stiUs L. DC. Prodr. L. hinpidiis L. DC. Of>s. Distinclionem L. hispidi L. quod synonymon cl. Kochius in Taschenbuch antiquavit, a L. hastili ego quidem non urgerem. At jure quaeritur, si respectu habito ad praecepta quae sequlmur nobiscum consentientes esse volumus an ponderosioribus , vel quibus certis notis L. p^Tcnaicus Gouan. ab L, hastili specie distingui possit. L. incanus Sehr. In rupestribus demissis calidis , montanis et subalpinis soll obversis in Tirolia meridionali , passim , solo calcareo, L. saxalilis Reichend. In valle Lagarina Tiroliae niaxime australis in regione vitis, non rarus, solo calcareo. Obs. Con- fusum a quibusdam cum L. erispo Vill. Traffopogon major Jacq. T. pratensis L. Cum var. tortili, quae rarior. Scorzonera austriaca W. In demissis calidis. S. humilis L. In regione montana temperata et subfrigida, Ä. alpina Hop. In Tiroliae meridionalis frigidioris alpinis, subalpinis et montanis in regione cullurae. S. purpurea L. In montanis, subalpinis et alpinis Tiroliae italicae austro-orientalis in Tesino. Obs. Nomen maluni ut non pauca Linnaeana , et omnia a Xerographis desumpta a colore florum, si cameus. roseus, purpureus, qui in herbariis in cyaneum et violaceum mutatur. Eodem vitio laborant florum horum picturae ad specimina sicca factae. Gaules in montanis ramosi, in alpinis simplices. Planta carniolica, quam cl. Kochius praeeunte cl. CandoUeo nomine S. roseae W. K. separat , a nostra non differt. Pirris hieracioides L. Prenanthcs purpurea L. Variat foliorum forma : F. tenui- folia L. in ditione Bulsanensi. 106 XIX. Cl. Syngenesia. Lactuca virosa L. In ditione Bulsanensi; in valle Anania inferiore, raro. L. Scariola L. — L. perennis L. L. muralis Pres. In montanis temperatis. Cicerhita alpina Wallr. Sonchus alpinus L. Mulgedium alpinum Cassini. DC. Koch. — Cicerbita noraen antiquum (conf. C. Bauhin Pin. p. 124 Wallr. sched. p. 433), Mulgedium no- Yum et barbarum; at Neolericis placent barbara. Sonchus oleruceus L. S. asper Till. Obs. Nulla necessitas cogit nomen Linnaeanum rautare, cum S. asper nil aliud sit, quam S. oleracei varietas. Fallaces enim tantum notae sunt, quibus distinguere satagant scriptores, Quippe non rarum est observare foliorum auriculas acuminatas et rotundatas in eadem planta, quin et in eodem folio. 91) S. arvensis L. Chondrilla juncea L. Ch. prenanthoides YilL In rivorum glareis in Valsugana; in Judicariis; in Cadore Bellunensium. Taraxacum officinale Wigy. Obs. In alpibus calyces atro- >irides erecti vel apice reflexi; in palustribus foha linearia in- tegerrima; in agris huraidis folia lanceolata dentata, in aridis praesertim calidioribus, sed et in montanis, folia tenuiter dissecta et laciniata. Willemelia apargioides Cass. In subalpinis et alpinis Ti- roliae meridionalis frigidioris. Crepis foetida L. In valle Venosta et inde per vallem Athesinam ad fines Veronenses usque. C. setosa Hall. fil. In demissis Tiroliae meridionalis cali- dioris frequens. C. biennis L. In demissis calidis et montanis temperatis. C. tectorum L. In vitis regione, prope Brixinium; in valle Venosta, in ditione Bulsanensi; in valle Ulten; in Judicariis. Obs. Solum ubique graniticum est. C. virens YilL In Tirolia meridionali calidiore. XIX. CI. Syngenesia. 107 Crepis pulchra L. In demissis et montanis temperatis, in districtu di Fiemme, in valle Anania inferiore; in agro Tridentino et Roborelano; prope Brenlonico ad radices montis Baldi, rara. Crepides Neotericorum, Hieracia Linnaei: Obs. Contra >'a- lurae et artis leges Nuperi ad Crepides traxerunt. Omnium partium structura et concentu Hieracia sunt. An Crepides ob squamas quasdam ad basin calycis? Et Hieracia calyculata sunt. An ob pappi colorem ab Hieraciorum diversani ? Etiam Hieracia quaedam gaudent ^P^ppo subniveo" (Frölich), Pappum in omnibus Crepidis esst teneriorem quam in omnibus Hieraciis non videtur esse perpetuum. Obs. Calycem cum Linnaeo eam dico partem Compositarum . quam Neoterici, qui novaturiunt (Wallroth), in- volucrum appelJant, notione nimium diversa forte comprehendente. Ea pars caly.x est forma et functione. Ipsi vero drÖTtw; ca- lycem (calyculum) squamas basilares dicunt, quae pars eo minus erit calyx, si Gores continens calyx non est. Ferianthium erit forsan aptius vocabulum, Gores circuradans et continens, Bieracium aureum Scop. H. montanum Scop. (non Jacq.). In alpibus, montibus et in imis vallium in regione Oleae cultae. In alpibus est capitulis minoribus, hinc Geracium parviGorum Reichenb. Forma communis est Goribus luteis , quae a scriptorihus meridionalibus pro H. praemorso L. habetur. Forma floribus carneis : H. incarnalum Wulf, in districtu di Ampezzo ; di Agordo in provincia ßellunensi ; Goribus ex albo dilutissime roseis una cum forma vulgari in monte Sorist dilionis Feltriensis ad fines Tirolenses di Valsugana. Obs. Duo apud scriplores occurrunt absurda : ex solo colore, et vel hoc variabili, fabrefacere speciem; incarnatam dicere, quae vujgo lutea est, et haue, petiorem, ei subdere. H. alpestre Jacq. Crepis chrysantha Fröl. Crepis jubata Koch. Obs. In subalpinis et in montanis plaga septentrioni ob- versa, est caule simplici, in montanis editioribus temperatis in regione culturae. caule ramoso, capitulis 2 — 6 et pluribus. Folia integra, vel laeviter vel profundius dentata, vel runcinata ; caules pedunculi et calyces breviter pubescentes virides , vel toraento 108 XIX. CI. Syngenesia. albido rariore vel denso incani , vel inspersis pilis rarioribus aul frequentioribus , brevioribus aut longioribus , rectiusculis vel fle- xuosis hirsuti. Ex bis species, quales C. cbrysantha et jubata, possent construi saltem viginti, micrologica acribeia. 92) Hieracium (frandißorum All. In alpinis, subalpitiis et mon- tanis regionum frigidiorum, solo granitico. H. blattarioides L. In subalpinis, in alpe Vetle di Feltre ditionis Tirolensis; in Judicariensium valle media, solo calcareo. H. chondrilloides Jacq. In alpibus regionum frigidiorum. H. paludosum L. Soyeria montana Monn. In pratis subalpinis in Costalonga districtus di Fassa, et Karneid, in valle di Gardena. TJieracium. Genus a Xerographis praecipue recentioribus de- solalum et pessumdatum (conf. Schultz in Flora 1842 p. 683). Dlis quamplurimarum specierum et varietatum Studium summum, finis primus et ultimus. Quod ipsis quam facillime licuit prae- stare, formarum Studium membranatim, nee continua progressione, utpote ad speeimina in herbariis servata casu hinc inde arrepta absque observatione continuitatis, aggressi. Accessit experimen- tum captum cultura , errorum matre foeeundissima ; arbitrati id quod cultum non mulatur esse speciem; quod vero mutatur su- mentes pro novis varietatibus speciebus natura ortis addendis. Postremo toto generi ultimam minantur ruinam Hybridistae. Sol- liciti expectamus an tantum facinus audeant. Segnitiei et ignaviae est argumentum non penitioris Naturae studii, varias vagantesque formas, quas quo pertineant non intelligimus et bene perspectas non habemus, dicere species hybridas, — De Hieraciis nunc pauca et per summa capita. Species pleraeque habentur pro artificialibus, cum jimites inter varias formas saepe non appareant. Cavendum vero quod rei necessitate artificiale debet esse, ne fiät nimis arbitrarium. Hieracium pilosellae forme Hop. Videtur posse haberi pro distincta specie, cum in istis saltem regionibus formae mediae ambiguae non occurrant; ubi una cum H. Pilosella L. crescit, caule robustiore rigidiore praecellens. XIX. CI. Syn^enesia. 109 Hieracium Auricula crescit in alpibus sat frequenter, stolones edens modicae longiludinis, breves, brevissimos aut nullos ; foliis instructuin latioribus vel angustioribus , obtusis aut acutis. H. angustifolium Hop. WUld. est factum ex exemplaribus selectis hujus stirpis.. H. furcatum Hop. sphaerocephalum Fröl. Non oportuit sectione separate ab H. angustifolio, cum vix tamquam varietates differant. Qui differentiam sustineat necesse est quam plurimas frequentesque formas intermedias negligat pedunculis per omnes gradus brevioribus et longioribus capitulis fructiferis ex globoso ovatis et simpliciter ovatis, et cet. Capitula, si majora, magis con- spicue ventricüso depressa, minus in minoribus, sed etiam capitula minora H. dicti angustifolii non raro observantur globosa. Quod ad pubem stellatam attinet H. angustifolium intermedium est inter H. auricula et H. furcatum, pube nunc parcissima, vix ulla, nunc per gradus copiosiore. Altera parte H. furcatum jungitur H. bifurco (mihi prope Völs reperto) stolonibus valde elongatis in alpe di S. Pellegrino; in Pustaria etc. H. piloselloides Vill. est H. florentini WUld. et auctorum forma in glareosis, siccis, apricis, terra nuda crescens. H. cymosum auctorum. Si nomini communiter recepto res certa respondet, non est mutandum. Huic tanquam varietas sub- junge nd um : H. aabinum Seb. el Maur. (prope Moena in districtu di Fiemme, juxta Kochii determinationem). H. cymoso simile et formis intermediis vix distinguendum H. aurantiacum luteum (in alpe Padon districtus di Fassa et contermina provincia Bellu- nensi), tarnen H. aurantiacum a H. cymoso separandum non putaverim ne nimia simul congerantur. H. fflaucum All. miris modis variat. Hujus forma seu va- rietas est H. glabratum Hop. in alpium devexitatibus locis saxosis et rivorum glareis non infrequens , et H. bupleuroides Gmel. (hoc in ditione Roboretana, per omnia iconi Gmelinianae fl. badens. III. tab. 2 respondens praeter calyces nimis pilosos. 110 XIX. CK Syngenesia. Inter Hieracium glanduliferum Hop. et H. Schraderi dantur formae intermediae cauie pube densa glandulifera inspersis pilis simplicibus copiosis longioribus. Verum cum rarae sint, exceptionis loco habendae; rara exceptio non labefactat regulam. H. glanduliferum est planta soli granitici, ab Helveticis ad Ca- rinthiacos Tiroliae crescens. H. alpinum L. In alpibus passim. Planta est solo granitico propria, rarissima tamen in alpe Gazza Tridentinorum solo cal- careo pure. Inter magis variabilia Hieracia maxime varians : caulis biuncialis vel semipedalis et major, nudus, paucifolius et plurifolius, in istis regionibus plerumque simplex, capitula minora vel majora. Ex his variandi modis a scriptoribus in innumeras varietates distinctum fuit; quae agendi ratio non minorem Bo- tanicae infert labem immensa varietatum forragine, quam spe- cierum; imo majorem, cum quisque novandi libidini et philautiae indulgens sibi condat peculiares. Diversae H. alpini varietates sunt Gaudini, diversae Frölichii. Quis hoc Augiae stabulum re- purgabit? quis scientiae hoc inutile pondus, quo obruta jacet, tandem tollet ? Nonne paucis verbis continua oratione, ut continui sunt variandi modi, hi declarari possunt? Scriptorum varietates contra Naturae et rationis leges esse exstructas patet inde quod distinctis literis et signis distinctas tradant, quas Natura distinctas non condidit, sed continuata serie et progressione. Eo ventum est, confundente hac distinguendi ratione, ut Botanici non ampllus cognoscant, quae cognoscunt pecora (conf. Bertol. fl. ital. VI. 205). Obs. Optimam speciei ab affinibus distinguendae notam praebet pubes in apice corollarum. H. murorum. Obs. In Friesii, clari viri, quem ob merita debila prosequimur reverentia non possumus abire sententiam arbitrantis formam „foliis basi cordatis profunde retrorsum den- tatis" CNov. p. 257 — 8) esse spectandam tamquam in medio positam („pro centrali") inter ceteras, a qua reliquae aequaliter ex opposito absint. Quin potius medium tenens statuenda forma foliis basi rotundatis, circa quam ordinantur hinc forma foliis cordatis, hinc basi angustatis in petiolum productis, quae et XK. Cl. Syngenesia. 111 vulgatisshna est in nostris regionibus, et in Germania, teste ipso Tabernaemontano (Kräuterbuch S. 504 — 5). His ita constitutis improbanda est definitio totius speciei ponens pro typo formam foliis radicalibus cordatis, dentibus profundioribus retroversis. Nam sat frequens est forma foliis radicalibus basi breviter den- tatis, dentibus horizontaiibus , praesertim si folia sint plus vel minus in petiolum angustata. Hieracium sylvaticum Auctornm. Inter hoc et praecedens Hieracium reperiuntur formae mediae frequentes continua pro- gressione utrumque conjungentes, quas saepissime dubius haereas ad utrum referas. In H. murorum, saepe maturius florente, cum vis vitae ad producenda plura folia in H. sylvatico plus temporis indigeat, corymbus patentior; quod vero perpetuum non est, inprimis in individuis in umbra silvarum crescentibus , quorum pedunculi H. sylvatici instar magis erecti. Hinc juxta receptas in arte regulas ambo forent in speciem unam conjungenda. Attamen cum formae communes utriusque ab invicem insigniter distent, satius videtur distinctionem retinendam, eo magis quod in hoc genere species plerasque artlficiales esse necesse sit. Verum cum hoc damus, delendae sane futiles plures a scriptoribus ab istis separatae species, innixae characteribus, quibus vix va- rietates tertii ordinis sustineri possunt. Hujusmodi sunt formae variantes foliorum colore, caule raraoso, foliis caulinis paucis cum radicalibus basi rotundatis vel angustatis etc. Nee decel sibi quamdam definitionis formam construere limitibus pro lubitu positis tamquam Procrustis lectum , detruncando quod in eam non quadrat. H. amplexicaule L. In subalpinis , montanis , demissis ad montium radices in regione vitis, solo granitico et calcareo. BT. inlybaceum Jacq. In montanis et subalpinis solo granitico. H. cotoneifolium Lam. Fröl. in DC. prodrom. VII. p. 210). In monte Stilfserjoch Tiroliae austro-occidentalis. Si species ab H. prenanthoide Vill. distincta non est, ostendendum hoc formis intermediis conjungentibus. m XIX. Cl. Syngenesia. Hieracium sabaitdum L. et plurium auctorutn. H, sylvestre Tausch. H. boreale Fries. H. laevigatum Koch syn. H. rigidum Hartm. Koch Taschenb. Hieiacii sabaudi nomine antiquissimo conjungimus species, quas separatas stare non posse perspeximus. H. laevigatum vel rigidum est forte laevissima varietatum inter omnia Hieracia, distincta colore paliido marginis phyllorum calycis. Ut in Universum partium plantarum color variabilis res est, in hac Hieracii forma per omnes inperceptos gradus ad obscu- riorem transit. üt Hieracium Sabaudum AlHonii et Recentiorum, et H, sylvestre Tausch a scriptoribus varie describuntur , prout ipsis varia specimina prostabant; sie in Natura variantia depre- henduntur, nullo inter ipsa limite servato. Nigrior calyx est H. sylvestris , tamen sensim in pallidiorem colorem transiens nulla ceterarum partium differentia. Illud nobis licet quaerere : Ubi in data planta partes plures variare deprehenduntur , quaenam est ratio juxta quam aliae tanquam variantes judicandae, aliae non? H. umbellatum. Consentiunt scriptores pro distincta ab H. sabaudo habentes specie. Verum si quis Tiroliam meridionalem scrutare velit, comperiet in hac regione non posse distingui. Forma genuina viget et hie, quamvis rarior, foliis anguste lan- ceolatis, calycibus squarrosis. Verum tamen ab hac forma normal! statim desciscit, folia induens sensim latiora, tandem H. Sabaudi aemula, calycis phyllis per gradus magis erectis et rectis, apice laeviter recurvo, dein erectiusculo, aut inferioribus tantum recurvis, et apice curvulo, tandem omnibus erectis et adpressis. Ex quo fit ut major sit numerus individuorum ambiguorum et in medio stantium, quam eorum, quae ad alterutram amandari possint. Hieracium. Crescit in alpe Padon districtus di Fassa in con- finio provinciae Bellunensis Hieracium, quod cl. Frölich deter- minavit H. valde pilosum Vill. — Crescit in eodem loco aliud Hieracium, quod per omnes partes H. murorum est, calycibus vero villosissimis. Verum priusquam novas proponamus species, veteres infirmas deletas videre volumus. XX. CI. Gynandria. 113 ILDL. CI. Gynandria. Orchis fuaca Jacq. In ditione Roboretana rara. O. rnUitariü L. 0. Simia Lam. In ditionis Roboretanae declivitatibus soIi obversis , in regione vitis. 0. vavieifata All. In Tirolia italica australiore, finitiniaque provincia Brixiensi. Variat floribus albis. O. ustulata L. — 0. coriophora L. 0. fflobosa L. — 0. Morio L. 0. Spitzeln Sauter Koch. In flore recenle (nee eompres- sione In herbario violato) observatur perigonium in galeam connivens, foliolis oblusiusculis , exterioribus e fusco lividis. Labelli lobi laterales minores obliqui , niedius emarginatus (1842). I Gui in val dl Ledro. — „Caiyx galeato-connivens, foliolis 3 exterioribus fuscis. Labellum 3-lobum, lobis laleralibus lato-oblongis, medio majore emarginato. Labellum pallide roseum obscurius punctatum. In valle Gaverdina di Giudicarie-' (haec scripsi in loco, ergo Kochii definitio non exacta). 06.9. Anno 1843 loca non invisi, frigidis annis 1844 et 1845 caulem non edidit. O. pallena L. In montibus ad occidentem lacus Benaei in conHnio ditionis Tirolensis et Brixiensis supra Pregasena. Obs. Anno frigido 1844 caulem non edidit. 0. mascula L. In alpinis, subalpinis et montanis in regione culturae. 0. sambucina L. — 0. maculata L. 0. latifolia L. 0. incarnata L. 0. angustifolia quorundam. 0. Traunsteinerei Saut. Koch. Obs. In montanis et subalpinis flos major. In paludibus profundioribus folia magis erecta cum caulibus elongatis et floribus minoribus. Cetera relinquimus Mi- crologis et Xerographis progressionem formarum et nexum non curantibus. In demissis calidis, montanis, subalpinis. 0. pyramidalis L. In Tirolia italica calidiore. 93) Gymnadenia conopsea R. Br. — G. odoratissima Rieh. 8 114 XX. CI. Gynandria. Habenaria viridis R. Br. — H. albida R. Br. Piatanthera hifolia Rieh. P. chlorantha Cust. Prope Siginundscron , et prope Badel in ditione Bulsanensi ; supra la Zambana in ditione Tridentina ; in Monte : I Gui in valle di Ledro. Obs. Si quis speciem di- stinctani esse negat, vivam non vidit. Niffritella anffustifoUa Rieh. A regione culturae ad alpes. Variat floribus puniceis, coccineis, et roseis. Orchis simveolens Vill. Mihi reperta primum inter tabulas schistosas („Platten" Reichenb. tl. exe. Nr. 821) in alpe Pasterze Carinthiae superioris, exemplari unico; dein in alpibus districtus di Fassa, et di Fiemme, rarissima. Obs. Habeo pro prole hy- brida ex connnbio Orchidis conopseae L. et Satyrii nigri L., in quorum consortio crescit, et quidem ex his causis. CI. Villarsius in ea suspicione fuit ut, si species liybridae (dieit „hybrides" simpliciter) dari possint, ejus parentes forent Orchis odoratissima et Salyrium nigrum. Cum magis medium teneat inter postreniam stirpem et 0. conopseam, probabilius videtur alterum ex paren- tibus esse P. conopseam , eo magis , quod 0. odoratissima quandoque desideratur in ejus societate. Praecipuum argumentum meae sententiae est variabilitas formae et direclionis perigonii, modo magis ad Satyrium nigrum modo magis ad 0. conopseam accedentis , calcare tamen ovarium numquam excedente. Nee novum exemplum est indolis hybridae plantarum in Orchideis; habeo exemplar in prato paludoso lectum plane medium inter 0. conopseam et 0. latifoliam. Accedit plantae raritas. Caulis in meis speciminibus 4 uncialis et 10 uncialis; foha lineas 2 et 6 lata, 2 et 4 uncias longa ; spica semiuncialis et biuncialis longi- tudinis; perigonii labellum transversum, erecto patens, patentim deflexum ; integrum , integrum crenulatum , integrum laeviter re- pandum , bidentatum , leviter et evidentius trilobum ; flores laete purp ur ei. Oph7'ys mnseifera Hiids. O. aranifera Htids. In Tirolia auslraliore finitimisque pro- vinciis Veronensi et Brixiensi, frequens. XX. CI. Gynandria. 115 Ophrys arachnites Rcht. In ditione Roboretana sub Castcl- lano, loco unico. O. apifera Huds. In ditione . Roboretana ; prope Riva ad lacuni Benacum ; in piovincia Brixiensi ad lacum Benacuin, rara. CliamfieorchlH alpina Rieh. In alpibus graniticis Tiroliae cisalpinae orienlalis et auro-borealis ; in districtu di Fiemme, di Fassa; ad nioiileni Glockner, rara. 9^) Herminimn Monorchie R. Br. Serapias cordif/era L. (ß. pseudocordigera Moric. Koch). In pratis palustribus in imis vallium, et in montanis temperatis, in ditione Roborelana; in Valsugana media. Limodorum ahortivum Sw. Prope Bulsanum; in Tirolia australiore finitimaque provincia Brixiensi. Cephalanthera pallens Rieh. In Tirolia italica australiore et austro-occidenlali. C. ensifolia Rieh. In Tirolia calidiore, praecedente fre- quentior. C. rubra Rieh. In Tirolia calidiore, passim. Epipactia latifolia All. In demissis calidis , montanis et subalpinis. Obs. E. rubiginosa Gaud. est insignis varietas con- juncta formis intermediis. jE. palustris Crantz. In Tirolia meridionali rara; prope Bellunum versus flumen Plavim. 95) Neottia nidus avis Rieh. In demissis, montajiis et subalpinis. Goodyera repens R. Br. In montanis Tiroliae meridionalis, rarior. Spiranthes aestivalis Rieh. In Valsugana australi versus ßnes ßassanenses. Corallorrhiza innata R. Br. In districtu di Primiero; di Fassa; Karneid, rarissima. Malawis monophyllos Sw. In silva abiegna septentrionem spectante prope Forno in districtu di Fiemme, rarissima. Obs. Labellum, quod Halleriana figura (^Helv. II. t. 36) exhibet in- tegrum, est trilobura, lobis lateralibus parvis subincurvis pal- lidioribus. 8* 116 XXI. Cl. Monoecia. Sturmia hoeseln Reichenb. Rev. Paterno detexit prope Tezze ad muros antiquos umbrosos muscosos et docta avaritia male cautus delevit. Cypripedium Calceolus L. Aristolochia Clematitis L. In Tirolia meridionali calidiore et temperata; in agro Ticinensi. XILI. Cl. Monoecia. Euphorbia helioscopia L. . E. platyphyllos L. et E. stricta determinanle cl. Kochio. In Tirolia italica australiore. E. dulcis L. E. antfulata Jacq. In Tirolia italica calidiore. E. carniolica Jacq. In Tiroliae meridionalis montanis, passim. E. verrucosa Lam. In monte Baldo Tirolensi. E. palustris L. In Tirolia italica australiore. 96) E. Gerardiana Jacq. In valle Veuosta inferiore, inde per vallem athesinam usque ad fines veronenses. E. amygdaloides L. In Tirolia italica australiore. JE. Cyparissias L. In demissis, montanis, subalpinis. E. Esula L. In agro Tridentino ; in confinio Tiroliae et pro- vinciae Veronensis ad Athesim. E. nicaeensis AU. In Tirolia italica austro-occidentali in districtu di Riva, Arco, Vezzano. E. Peplus L. In ditione Tridentina , Roboretana ; prope Bellunum. E. falcata L. In ditione Tridentina, Roboretana, ceteraque Tirolia australiore. JE. Lathyris L. In ditione Bulsanensi, rara. Arum maculatum L. ? In Valsugana in valle della Gallina ; in monte Baldo loco dicto : ai Pianetti ; in valle di Vestino prope Paroeciam. Obs. A. Orientalin ut a cl. Reichenbachio pingitur (^Icon. fl. germ. Aroid. tab. 9) ut ovum ovo simile, praeter XXI. Cl. Monoecia. 117 folia in nostro interdum angustiora (conf. Marschall a Bieb. fl. taur. cauc. II. 407) , et spatham (vaginam , ex viridi paliidam ; ut clarissimus Gerinaniae Botanicus in ea fuerit sententia nostium debere A. Orientale M. B. appellari. 97) Ar um italicum Mill. Prope Gargnano in provincia Brixiensi. Najas minor AU. Prope Rovere alla luna in valle Athesina. Zannichellia palustris L. Typha latifolia L. T. minima Hop. In valle Athesina Tiroliae meridionalis. T. ariffustifolia L. Ad lacum Benacum in vicinia Insulae Sirmio. Obs. Prope Salurn in valle Athesina reperiuntur inter hanc et T. latifoliam formae per onines gradus intermediae. Sparganium ramosum Huds. In demissis calidioribus, rarius in montanis temperatis. Ä. Simplex Huds. In demissis et montanis, semel in lacu subalpino. Ä. natans L. In demissis, montanis , et subalpinis. Carex dioica L. In montanis et subalpinis Tiroliae austro- orientalis, in Seiseralpe districtus Kastelrutt; in valle di Duron districtus di Fassa ; in Bellamonte districtus di Fiemme, ad- modum rara. C. Dai^alliana Sm. In Tirolia meridionali vulgaris. C. rupcstris All. In alpium regione media et superiore, locis frigidis, in districtu Meranensi; in Stilfserjoch ; in districtu di Fiemme; di Fassa; m monte Schleern; ad montem Glockner, et in cetera Pustaria septentrionali, solo calcareo. C. pauciflora Liffhtf. In Paneveggio districtus di Fiemme; supra Welschofen districtus Karneid. C. microfflochin Wahlenh. In subalpinis, in Seiseralpe et proxima valle Duron; in alpe Jurabel supra Paneveggio; in Prettau Pustariae septentrionalis. C. baldensis L. In provincia Brixiensi, et finitima Tirolia ilalica australi et orientem versus , usque ad montem Scanuccia ad Jaevam Athesis, in subalpinis, montanis, et demissis in regione Oleae cultae. 118 XXI. CK Monoecia. Carex ciirvula AU. C. incvrva Liyhtf. In monle Schleern, mihi unico loco visa et post annum 1838 non amplius reperta. 98) C. stenophylla Wahlenb. In valle Venosta media. Praestans Botanicus Dr. Tappeiner monstravit prope domum suam in Laas. C vulpina L. — C. muricata L. C. divnlsa Good. In valle Athesina; in ditione Roboretana; in ditione Brixiensi ad lacum Benacum, rarior. C. terethiscnla Good. In valle Venosta; ad lacus di Pine in districtu di Civezzano , locis subalpinis in monte Bondon Tri- dentinorum; in monte Baldo, infrequens. C. paniculata L. C. Schreheri Sehr. In ditione Brixiensi prope" Kolmann; in ditione Roboretana, et in extrema Tirolia auslrali ad fmes Vero- nenses, rara. C. leporina L. In demissis, montanis, subalpinis. C. stelhdata Good. C. grypus Schrk. Planta in Flora 1843 p. 242, memorata e Tirolia meridionali erat ex alpibus Judi- cariensium, et ex districtu di Fassa. C. Grypus est C. stellulatae forma frigida. C. remota L. In Tirolia meridionali calidiore, passim. C. elonf/ata L. Supra Ziano in districtu di Fiemme (nee mihi alibi visa). C. laffopina Wahlenb. In districtu Taufers Pustariae septen- trionalis , in alpe Schwarzenbach , et in alpe Weissenbach , ad glacies perennes. C. cane.^cen.f L. C. mveronata All. In Tirolia meridionali finitimaque Italia septentrionali a regione Oleae cultae ad glacies perennes. C. stvicta Good. In demissis calidis et montanis temperatis. C. eae.spitosa auefonwi. In montanis , subalpinis , alpinis : C. stolonifera Hop. Oh.s-. Novationes Neotericorum quorundam utilitatis vacuas confusionis plenas transimus. Cum onines de nomine et de re conveniuut nihil interest, quaenam fuerit planta Auctoris cujusdam, quamvis foret ipse Linnaeus; Synonymon XXI. CJ. Monoecia. 119 enim ejus si ad plantam nostram non pertinet, ipotest antiquari. Neque ca, quae cl. Kochius de sua C. caespifosa (Taschenb, p. 542) protulit cum sincera observatioiie naturae consentire videntur. Siquidcm caespites reperiuntur in quibus in altero culmo vaginae inferiores margine in fila fatiscunt, in altero mediae, in altero superiores , in altero omnes , in altero nullae , ut anno proxime praeterito in lacu quodam prope Völs observavi. Carex Vahlii Sclik. C. alpina Wahlenb. Capsulae glaber- rimae (..capsulis pubescentibus" Schk ). In alpibus granilicis in Ullen superiore versus Marlellthal et versus Val di Sole. Qua de causa cl. Schkurius capsulas pubescentes dixerit, H pinxerit nemo declaravit. C. nif/ra All. In alpinis et subalpiiiis, passim. Spicae etiam in individuis elatioribus sessiles et culmus strictus, quod constans est. Cum itaque nota altera constanter firmat alteram , species quaecumque pro bona habenda est. C. atrala L. C. aterrima Hop. C. ustulata Hop. in Sturm Heft 53. In subalpinis et alpinis , passim. C. aterrima Hop. locis alpium frigidioribus, e. gr. in Marmolata ad glacies perennes alibique in districtu di Fassa; in Pustaria septentrionali et con- termina Carinthia. Obs. Advertendum locis et ainiis frigidis spicas fructibus minus gravidas, et eadem ex causa pedunculis minus elongatis, minus esse nutantes. Hinc Icones Sturmii Heft 47 minus sunt laudandae spicas in utraque forma nimis erectas sistentes. Ceterae notae quibus separare in species duas nituntur quidam et micrologicae nimis et inconstantes sunt. Culmi non rare, locis minus frigidis occurrunt superne scabri, magis minusve, et spicas nutantes sustinentes. C. irrUfiia Sm. In alpibus graniticis, Meranensibus ; vallis Ulten; in Bellamonte districtus di Fiemme; in Preltau in Pustaria septentrionali. r. limo.ta L. In Paneveggio districtus di Fiemme, in Duron districtus di Fassa; in Antenon districtus Karneid. C. pilulifera L. In Valsugana; in Judicariis. ^ 120 XXI. Cl. Monoecia. Carex tomentosa L. In districtu dl Fienime, aliisque locis, rarior. C. montana L. C. ericetorum Pollich. C. membranacea Hop. In monlanis, subalpinis, alpinls. Obs. C. membranacea est: C. ericetorum junior; nee in alpibus glumae in spicis maturis longiores sunt. C. praecox Jacq. Li demissis, moutanis, alpinis. C longifolia Jacq. Prope Bulsanum ad rivulum 99) ; prope Paneveggio in districtu di Fiemme, loco silvatico. C. humilis Leyss. In demissis, monlanis, subalpinis. C. pynobasis Vill. (^nomen barbarum). Prope Tridentum; prope Margreit in valle Athesina; in valle di Vestino. C. digitata L, — C. ornithopoda W. — C. alba Scop. C. nitida Host. In ditione Bulsanensi ; in districtu di Fiemme. C. panicea L. C. glauca Scop. G. clavaeformis Hp. Ab imis vallium ad sunimas alpes. Variat aliquantulum , et quare non variet stirps crescens in humidis et siccis , umbrosis et apricis , in regione Ficus Caricae silvestris et ad nives perennes? Ut in duas species separare possint scriptores, eorum amussi utuntur, Procrustis lecto, definitione nimlrum, quae pro arbitrio formas, quibus aliam velint condere speciem, excludat. C. glaucae tribuunt spicas cylindricas, claviformi clavatas. An Icon ipsa Sturmiana (Heft 53) C. glaucae nonne spicam clavatam exhibet? Majus et minus non mutat speciem, et sie nee magis nee minus. Nee in alpibus spiea est perpetuo clavata, nee in demissis perpetuo cylindrica. Memorabiiis varietas est glumis cuspidatis et aristatis, distincta ab alia forma glumis muticis , acutis , vel obtusis. Variat insuper spicis viridibus, quam formam legi prope Neuraarkt in valle Athesina. C. maxima Scop. Supra Gries in ditione Bulsanensi , loco unico. C. pallescens L. C. capiUaris L. In alpibus locis siccis , in montibus humi- lioribus locis aquosis. XXI. Cl. Monoecia. 121 Carex fuliffinosa Schk. In alpibus graniticls Pustariae euro- borealis ad montem Glockner. C. frigida All. In alpinis, subalpinis, et montanis umbrosis, passim. C. sempervirens Vill. In demissis, montanis, alpinis, omnium vulgatissima. C. firma Host. In alpibus editioribus. C. ferruginea Scop. C. temiis Host. In Pustaria orientali ; in districtu di Primiero ; in Vallarsa prope Roboretum, rarissima. C. Micheln Host. In demissis calidis, et montanis temperatis, ubique parce. C. flava L. et C. Oederi Ehrh. quae per formas intermedias videntur conjungi. In demissis, montanis, alpinis. C. fulra Good. — C. di.itans L. C. Hornschuchiana Hop. Obs. Haec non videtur a C. fulva satis distincta. C. sylvatica Huds. In montanis, infrequens; prope Riva in regione Oieae cultae. C. Pseiidocyperns L. Prope Sigmundscron in ditione Bul- sanensi; sub Tramin in valle Athesina, rarissima. C. ampiillacea Good. In montanis et subalpinis, C. vesicaria L. In demissis, et montanis temperatis. C. paludosa Good. — C. riparia Curt. C. filiformis L. Ad lacum prope Pieve in valle di Ledro. C. hirta L. Eli/na spicata Schrad. In alpibus et locis septentrioni ob- versis in regione cultui'ae. Kohresia caricina W. In summis alpibus locis siccis; in montanis in regione culturae in aquosis. Ergo stationes plantarum pendent saepe a temperie, non a sola altitudine supra mare. Frigiditas sicca in alpibus aequalis est frigiditali humidae in de- missioribus. Ficus Carica L. Ad rupes et in saxosis in ditione Bulsa- nensi, et in tota valle Athesina ad provinciam Veronensem usque, passim; in Valsugana calidiore. in XXI. Cl. Monoecia. Bvxus setnpennrens L. Prope Riva ad lacum Benacum. Alnus viridis DC. In alpibus supra abietis teiminum, in subaipinis et montrnis temperatis, solo granitico et calcareo. A. incana DC. In subripinis et montanis , in regione Vit'S superiore, hie indigena nee ex alpibus descendens. A. (flutinosa Gaertn. In 'mo vallium et in montanis tem- peratis. Urtica urens L. V. dioica L. Haec et praeceders hominem in sub?!pina se- quitur ubi staliva habet, Xanthium strumarium L. Tn demissis calidioribus. X. spinosum L. Prope Tusculanum in provincia Brixiensi. Amarantus sylvestris Des f. In agro Bulsanensi, frequens. A. Blitwn L. In Tirolia calidiore, passim. A. retroflexus L. ' i demissis calidis et montanis temperatis. A. caudatus L. In demissis calidis, ubi in hortis colitur, ad vias, sparsim. ^00) Ceratophyllum submersum L. In piscina prope Girlan, in ditione Bulsanensi. C. demersum L. In Tirolia meridionali calidiore, et temperato, passim. Myriophyllum verticillatum L. — M. spicaliim L. Poterium Sanyuisorba L. P. polygamum W. K. In Tirolia meridionali vulgari. Obs. Aut hae duo species distinctae non sunt, aut nostrum est P. polygamum. ^01) Ostrya carpinifolia Scop. In demissis et montanis cali- dioribus. Corylus Avellana L. Quercus Robitr L. Q. pedunculata Ehrh. Q. sessiliflora Sm. Posterior priore in Tirolia meridionali et finitima Italia frequen- tior, quae formis intermediis conjunguntur. Obs. Cl. Link et eum secuti alii inter Germanos putant in devexitate alpium meridionali Q. Roborem raram esse , et Italiam ea prorsus carere. (Conf. Diarium botanicum, in Flora anni 4844 p. 37 et anni 1343 p. 768.) 102) XXI. CI. Monoecia. 123 QuercuH pubesccns W. In Tirolia cisalpina media frequens, in australiore et contermina Italia seplentrionali rarior (conf. itenim Diarium bot. locis cit.). Obs. Quercus Ceiris Koch (Taschenb. p. 459) est Q. pubescens foliis utra medium pinnali- fidis, interdum pinnis distantibus aia angusta decunente conjunctis. Prior forma in Tirolia cisalpina media, postrema in Judicariis in conlinio provinciae ßrixiensis. Q. lU'x L. Folia subtus albotomentosa, incana, canescentia, vel viridia parce et brevissime pubescenlia, serrata, subintegra et integerrima. In Tirolia maxime australi et conterminis pro- vinciis Veronensi et Brixiensi, OJeae cultae socia. Fagus si/lratica L. Planta soli calcarei, rara solo granitico. Var. : sanguinea , foliis colore hepatico obscuriore vel dilutiore, minus coloratis in umbra reconditis. Per semina propagatur. In ditione Roboretana supra Castellano, rarissima et a perito Botanico Cristofori Roboretano primum detecta. Castanea vulgarvi Lam. In montanis calidioribus , quasi sponte, passim. Betula alba Ehrh. Frequentior solo granitico. B. pubescens Ehrh. In montanis et subalpinis regionum frigidiorum. Pinus sylvestris L. P. Miff/tfs Matthiol. Scop. (Illud h barbaricum scribendi modum sapit.) Planta est montibus calcareis fere propria inviis propemodum -fruticibus bis taediosis" (Wahlenb. carp. LXX). In montibus graniticis cujuscumque saxi granitici generis raris- sima est, oases fere quasdam efTormans modicae latitudinis. 103) Fuerunt qui opinarentur F. Mugum esse P. sylvestris varietatem. Non est P. Mugus forma P. sylvestris varians , sed planta ipsis male nota, ut Gallis et Helvelis botanicis praecedentis temporis. Inter myriades innumerabiles individuorum P. sylvestris et P. Mugi, ubi una crescunt, quod rarum non est, Individuum unicum anibiguum non est observare. Pinus uncinata Gaud. fl. helv. VI. 185, quo ad definitionem est ipsissima P. Mugus squamis in umbone mucronala - aristatis - - Crescit in petrosis, saxosis, 184 XXI. CI. Monoecia. asperis, arenosis siccis, etiam in uliginosis, paliistribus, sphagnosis, montes omnes calcareos mediocris altitudinis Tiroliae meridionalis et Italiae septentrionalis coronans, abietis terminum tractu non mediocri superans, inde montium lateia vesliens ad Vitis regionem usque iraprimis locis iimbrosis vel septentriom obversis. Pinus Cembra L. In subalpinis regionum frigidiorum usque ad arborum terminum, non ubique. P. Picea MatthioU. Du Roi. P. Abies Lin. In montanis et subalpinis in regionibus frigidioribus et temperatis , usque ad arborum terminum ; desideratur in calidioribus. P. Abies MatthioU. Du Roi. P. Picea L. In regione montana et subalpina inferiore , regionem culturae non multum excedens. Obs. Lifauste Linnens nomina pervertit. Piceni (re- sinam) copiose fundit P, Picea, balsameuni liquorem P. Abies- Linnens cetera summus, in condendis nominibus ipsi dictis tri- vialibus infelix fuit , quod ea festlnatione nimia , arreptis ex scriptoribus , quae casus offerret , verbis non seraper ex sinceris fontibus hauriens, effingeret. Nomina Piceae et Abietis debuerat surai ex iis, quos -assidue habebant pinorum, abietum, picearum et laricum sylvae-' (Matth. Comment. ad Piceam), non ex iis, quibus mutila, tantum cadaverum frustra in herbai'iis praestabant, quibus ut Linneo ipso, opportunitas negata observandae in natura libera Abietis , non ex Bauhino , apud quem tetra confusio, non ex Dodonaeo, apud quem horrida plantae imago (conf. Reichenb. excurs, in addend. p. 844 Nr. 962 et 963. Planlas non in- tellexit C. Bauiiinus loco a Linneo allegato (?'m. 505), qui postquam ex Tlieophrasto Abieti mari tribuisset -folia acutiora, magis pungentia- — quae esset -aspectu crispior", sie definit: „Abies conis sursum spectantibus sive mas." Quid pejus poterat effari a botanico sedentario? Haec Linneo principabs erroris causa. Posteriores vero se machinas praestiterunt ejus effatis describendis aptas. Ut a Linneo et C. Bauhino P. Picea et Abies male intellectae , sie et ab aliis aliae Pinus species ; sie e. gr. jrfuHr; Dioscoridis. Ruellius male vertit Picea; est enim Pinus silvestris vel varietas, vel proxima species, ut luculenter XXII. CI. Dioecia. 125 ex Tlieoplirasto patet, qui ttIvki^v dicit aliam domesticam, ex silvestribus alteram maritiniam (Hist. plant. lib. 3 cap. 9). Quis dixerit marilimam Pinum Piceani? CI. Pollinius in flora veronensi vol III. p. i39 — 40 nomina et res simul confudit. Pinus Lariam L. A regione Vitis ad arboruni terminum. Priscis Graecis ignota, Theophrastus ejus non meminit; Dioscorides resinam nieniorat ex Galliae alpibus quam appellat Xopina (in accusativo casu) et Aopifc, nee de arbore quidquam habet. Idem resinae larignae nonien etiam Tiroliae itab'cae incolis usi- tatuni est (larga). Bryonia dioica Jacq. Obs. Sicyos angulatus (male angulata Linne) ex horto cl. Sarlorelli in Valsugana, ubi culta, in proxima loca migrans, quasi sponte nascitur. Ü^VII. Cl. Dioecia. Vallisneria spiralis L. Iii lacu Benaco, praesertim prope Riva. Salix pentandra L. In subalpinis in districtu di Priraiero, di Fassa , Karneid , in valle di Gardena , in valle di Badia etc. Alibi frequenter culta. Obs. Salix cuspidata nobis raeridionalibus non bene nota stirps est , et septentrionaliuni quidem culpa , qui non bene describunt. Distinguunt a S. pentandra ex stipularum forma. S. pentandra silvestris imputata stipulas non habet Rectissime cl. Gaudinus : »stipulae apud nos plane nullae." Si S. cuspidata silvestris illaesa stipulas fert, quare ex Germania mittunt specimina sine stipulis? Stipulae in nostra S. pentandra culta et putata sunt minimae glandulae forma ut petiolorum glan- dulae parvae , majores , semipollicares , et majores , ex lineari- lanceolatae, lanceolatae, ex lato lanceolatae, ovatae, rectae. obliquae latere exleriore magis convexo, semiovatae et semicordatae. Hae omnes formae promiscue reperiuntur, quin et variae in eadem planta. S. pentandra stamina saepe habet 2 aut 3 aut 4. Planta 126 XXII. Cl. Dioecia. in valle Taufers crescens a cl. salicum Tirolensium monographo pro S. cuspidata habita non differt. 1C4) Salix alba et vitellina L. — S. amygdalina L. S. daphnoides Vill. In Tirolia cisalpina septentrionali , in valle Pfitscli; in valle Ridnaun districtus Sterzing. lOö) 5?. Pontederana W. In districtu dl Fassa. Obs. Si quis arbitratus fuerit Salicem Pontederanam , qualis a Kochio descri- bitur, et a Reichenbacliio in lierbario normali edita est, progenio esse hybridam ex parentibus S. purpurea et S. cinerea, sciat postremam in districtu di Fassa omnino desiderari. 106) Ä, purpurea L. — Ä. incana Sehr. S. cinerea L. In Tirolia meridionali, sparsim. S. salmfolia (Barbaris salviaefolia a corrupto latino salviae folio). In valle di Vestino, in confinio Tiroliae italicae austro- occidentalis et provinciae Brixiensis. S. phylicifolia L. (phylicaefolia Wulf, barbare). S. nigri- cans Fries. Koch. S. glabra Scop. Koch. Variat foliis utriiique viridibus, subtus glaucis, vel caesiis, glabris vel in autunmum usque pubescentibus, stipulis forma variis, maximis, niediocribus, parvis vel nullis. Forma stipulis nullis , quae ex una planta stipulas ferente eligi potest et foliis magis glaucis est S. glabra. Planta carniolica non differt. Folia lucida cum stipulis grandibus sat frequenter. — Quibusdam venit etiam nomine S. arbusculae. Ä. yrandifolia Ser. In Tirolia meridionali üuilimaque Italia vulgaris. — A nostris liujus forma minor, partibus minus evo- lutis, in frigidioribus crescens, pro S. aurita L. habetur. 107) S. Caprea L. — S. hastata L. S. repens L. S. angustifolia Wulf. In Tirolia meridionalis montanis et subalpinis, rarior. Obs. Quibusnam notis certis hae duae species distinguantur ex scriptorum descriptionibus non liquet. Cl. Kochius tribuit S. repenti suae folia recurvato-apiculata , ad quam Smithii affert S. fuscam, cujus folia sunt „apice recta", et S. repentem ejusdem auctoris foliis „mucronulo brevi recto'' Cconf. Smith fl. britami. p. 1060—62). XXII. Cl. Dioecia. 127 SaHx arhuscula L. S. Lappomim L. Koch. In alpibiis graniticis regionum fri- gidiori'm, passini. S. glauca L. Koch. In regione alpina inferiore in dislrictu di Fassa (femina), et contermino dislrictu di Livinallongo (mas) solo granitico-trappico. Obs. Praecedenti nimis affinis , tarnen distincta videlur, cum cl. Kochius ipse, salicuni monographus, hanc quam iJ'i nomine S. Lapponum miseram , S. glaucam nominavit. S. caesia Vill. In regione subalpina superiore et alpina in- feriore in dislrictu di Livinallongo et conlermina valle di Badia Tiroliae austro-orientaiis, mas et foemina abunde. In editioribus minor proslrata non florens, in minus editis locis crescil ad rivulos caulibus 2-4-pedalibus oblique erectis, densis amplisque cespilibus. S. Myrsinites L. Var. S. Jacquiniana Host, in alpibus Tiroliae austro-orientaiis, raro. S. reticulata L. ~ S. retusa L- S. herbacea L. In alpibus praesertim graniticis. Etnpetrum niyriim L. In alpium catena ditionis Tirolensis in devexitate meridionali, passini, in alpibus australioribus Tiro- lensibus rarior. Vijtcum album L. In dilione Bulsanensi fmitimisque districtibus. Hippophae rhamnoifies L. Pistacia Terebinthns L. In ditione Bulsanensi ; in districtu di Riva ad lacum Benacum. Humultts Lnpulus L. Tamus communis L. Popiilus alba L. P. canescens Smith. In valle Anania inferiore ; in districtu di Stenico. P. tremula L. — P. nigra L. Mercurialis perennis L. M. ovata Sternb. Hop. Obs. Hae quibusdam dictae species per formas intermedias continua pro- gressione conjunguntur. 128 XXII. Cl Dioecia. Mercurialis annua L. Hydrocharis morsus ranae L. Prope Salurn in valle Athesina. Ephedra distachya L. In rupestribus calcareis ad collem Doss Trento prope Tridentum ; ad rupes granitico-schistosas prope Schlanders in valle Venosta media. 108) Ruscus aculeatus L. In ditione Bulsanensi et in cetera Tirolia australiore calidiore passim. Juniperus communis L. J. nana W. Obs. Locls extremis, demissis et alpinis, formae extremae, quae possent pro distinctis speciebus haberi ; locis mediis formae mediae, et nimis frequenter ambiguae, utramque conjungentes. J. Sabina L. In montanis et subalpinis, in Judicariis prope fines provinciae Bergomensis; in Pustaria orientali prope fmes Carinthiae; in districtu di Livinallongo et di Fassa, finitimaque provincia Bellunensi, solo inprimis granitico. Taxus baccata L. In montanis, infrequens. .fF 1^ Anhang. Einige Bemerkungen zu Dr, Facchini's Flora von Südtirol vom Verfasser des Vorwortes. 1) Nicht doch, so trägt z. B. auch die Anich'sche Karte (von dem Professor der Mathematik in Innsbruck, Ignaz v. Weinhart, besorgt, 1774) den Titel : Tyrolis sub felici regimine M. Theresiae. 2) Hier kann nur Bertoloni gemeint sein, und es wird nach dieser Bemerkung Facchini's der Bertolonische Standort: Trient in meiner Floia p. 303 zur Varietät von C. vernahs mit sämmt- lich lineahschen Blättern zu ziehen. Solche Exemplare habe ich aus Tirol mehrfach als C. autumnalis erhalten, letztere jedoch acht nur aus dem untern Innthale. Sie unterscheidet sich sehr leicht durch die Blätter, die an dieser Art an der Basis am breitesten sind. 3) Facchini selbst hat früher Exemplare von Toblin für das Musealherbar in Innsbruck als P. media eingesendet, und als solche findet sich die Pflanze auch von Ambrosi im botanischen Wochenblatte 1853 p. 351 angeführt; auch hat Koch in seiner Synopsis die Pflanze von Toblino als P. media erklärt. Es ist aus Obigem nun nicht klar, ob Facchini in Bestimmung der Pflanze geschwankt habe , oder ob er P. latifolia und media für der Art nach nicht verschieden hielt. Nach der Reichenbach- schen Abbildung (Oleaceae Tab. 34 fig. VI., der Text dazu ist 9 130 Anhang. während ich dieses schreibe noch nicht erschienen) ist sie P. media. Nach Bertoloni unterscheiden sich beide Arten durch die bespitzten oder stumpfen Früchte , ich aber konnte bisher keine Früchte aus Tirol erhalten, und Theolog Viehweider konnte auch im Jahre 4854 wieder am Tobliner See keine Früchte finden, obwohl die Pflanze allda im Frühjahre sehr häufig geblüht hatte. Viehweider's Exemplare laufen alle Blattformen von der eilanzett- lichen, länglichen, bis fast rundlichen durch und ihr Rand ist bald ganz, bald kleingesägt, ja selbst ziemlich stark- und scharf- gesägt. 4) Ich bin weit entfernt Jasminum officinale als eine wirklich wildwachsende Tirolerpflanze auszugeben; an jenem Standorte bei Bozen : iu Felsritzen beim Einsiedl , wo sie schon vor 35 Jahren in der Nähe der schon damals ganz verfallenen Ruine beobachtet worden, wird sie aber auch nicht mehr als gepflanzt anzusehen sein. 5) Von Ambrosi (bot. Wochenbl. 1853 p. 365),- wird noch Utricularia intermedia angeführt, und zwar bei Bozen, und als Gewährsmann Dr. Facchini. 6) Valeriana celtica L. wurde von Student Rupert Huter auf den Alpen von Lienz, wo sie schon Wulfen und Hänke angegeben hatten, 1853 wieder aufgefunden, und zwar sehr häufig, 7) und 8) Facchini hält also ebenfalls Montia rivularis und M. minor für dieselbe Art, so wie Polycnemum majus und P. arvense, und was letztere zwei anbelangt, sicher mit Recht, 9) Wo ist nun Iris pumila geblieben , die Bertoloni (Flora ital. V. p. 600) vom Cengialto bei Roveredo von Dr. Facchini und von eben da und eben demselben auch Reichenbach erhalten zu haben angibt? 10) An der mir von Dr. Facchini genau bezeichneten Stelle bei Bozen an der Landstrasse gegen Sigmundscron , habe ich weder vor noch nach die fragliche Pflanze gefunden, wohl aber Anhang. 131 häufig S. triqueter L. Auch ist die Stelle seil meinem Gedenken immer unverändert geblieben. 11) Fimbrislylis annua wurde an dem von Koch bezeichneten Orte, wie ich in meiner Flora bereits gemeldet, wieder von Bamberger , und zwar massenweise aufgefunden , auch eben da später von Leybold und Viehweider. 12) Was den Standort Bozen anbelangt, so rührt selber von mir her, und zwar vom Jahre 1837. Die einzigen zwei aber sehr reichen Standorte wiu-den durch meinen Freund B. Gundlach im Jahre 1844 mit meinem Vorwissen Dr. Facchini mitgetheilt, und selber, als er die Pflanze nach langem Suchen doch nicht finden konnte, dahin gefuhrt. 13) Durch diese Stelle Facchini's bin ich über die eigentliche Avena lucida des Bertoloni noch weniger im Klaren als früher. Facchini sieht sie als eine Varietät von A. pubescens an, während Hofrath Koch (in litteris) eine von mir am Ritten ge- sammelte Form der Avena pratensis dafür annahm. Reichenbach's Figur endlich: Gräser Taf. CHI. stimmt weder mit Bertoloni's, noch seiner eigenen Beschreibung überein, und doch behauptet er, sein Exemplar sei aus Fassa von Dr. Facchini, und dabei steht die Abbildung der vielblüthigen Aehrchen und ihrer Anord- nung wegen jedenfalls näher zu A. pratensis. Ferner sollen nach Bertoloni die Blätter schmäler sein als bei A. pubescens, aber jene kahlblättrige Varietät der A. pubescens, auf die Facchini anzuspielen scheint, kommt auch am Ritten vor, aber ihre Blätter sind nicht schmäler als an der Hauptart. Man wird wohl am besten thun Avena lucida Bertol. ganz aus unserer Flora zu streichen, da sie in dem einen wie dem andern Falle nur eine Varietät ist. 14) Da Facchini jene Angabe Bertoloni's, laut welcher er aus den Alpen Fassa's seine Sesleria caerulea ß. elongata =: S. elongata Host erhalten hat, ganz übergeht, so findet meine Muthmassung , dass der Angabe Bertoloni's nur eine wirkliche 132 Anhang-. Varietät der S. caerulea mit verlängerter Blüthenrispe , die auch im Gebiete von Bozen vorkommt, zu Grunde liegt, und daher dabei ganz unrichtig S. elongata Host als Synonym steht, ihre Begründung, und es ist Sesleria elongata Host aus der Flora von Tirol zu streichen. 15) Kommt auch auf Kalk vor, wiewohl viel seltener, z. B. am Joch Grimm, allwo von Student Thaler beobachtet. Ebenso nach Sendtner in den bairischen Alpen. 16) Ich habe in meiner Flora Koch's Synopsis ed. 2 folgend, wie es auch nach dem Titel derselben geschehen musste, dieser Art das De Candoll'sche Synonym : Festuca ciliata vorgesetzt. 17) Aus der beigefügten Anmerkung scheint hervorzugehen, dass Facchini Festuca Pseudo-Myurus Soyer Willemet, und F. sciuroides Roth = F. bromoides auctorum der Art nach nicht für verschieden hält. Dagegen ist nichts einzuwenden, doch bemerken muss ich, dass die mir aus Tirol zugekommenen Exemplare alle zu F. Pseudomyurus S. W. = F. Myurus auctorum (von Linne) gehören, so wie alle jene zahllosen, die ich um Bozen selbst sammelte. Die Tiroler Pflanze stimmt auf das genaueste mit der Abbildung Reichenbach's (Gramineae Tab. LX. fig. 1525), und Facchini's Abänderung seiner F. bromoides mit bis zur Spitze eingescheideten Halmen ist jedenfalls : F. Pseudomyurus S. W. , während es mir dagegen etwas zweifel- haft wird, ob in Tirol die echte F. bromoides auctorum und Linne nach Reichenbach = F. sciuroides Roth (nach Koch) vorkommt. 18) Aus Verstoss findet sich die Zahl 18 bei Festuca pra- tensis', sie bezieht sich auf: Glyceria fluitans R. Br., Seite 10, wofür die Bemerkung gilt, dass Dr. Facchini, und wohl mit vollem Rechte, Glyceria plicata Fries (nach Koch, wenigstens nach deutschen Exemplaren,) nicht berücksichtigte. 19) Dass Galium sylvaticum L. und G. aristatum L. der Art nach nicht verschieden sind, das glaube auch ich; indessen ist Anhang. 133 ein also zusammengezogenes G. sylvaticum nicht die Linn^'sche Art dieses Namens. Zudem ist in Siidtirol G. aristatum jeden- falls ohne Vergleich häufiger, da es schon längst von den Autoren allda angegeben worden. Ambrosi führt im bot. Wochenblatte 1853 p. 332 auch nur G. aristatum L. an. Uebergänge von G. aristatum in G. sylvaticum liegen mir von Nordtirol vor. 20) Auch im deutschen Südtirol z. B. bei Margreid, Andrian, Lienz etc. 21) Ambrosi gibt im bot. Wochenblatte 1853 p. 354 auch einen tirolischen Standort. 22) Facchini scheint also Onosma stellulatum W. K. für keine gute Art gehalten zu haben. Ambrosi führt dagegen 0. stel- lulatum im bot. Wochenblatte p. 355 wieder als Art an. 23) Jene von Facchini für eine grössere Primula Flörkeana gehaltene und als solche versendete Pflanze scheint verschiedenen Ursprungs. Die Pflanze in meinem Herbare, die ich von Dr. Facchini directe bezogen, ist nach meinem Dafürhalten ein Bastard von Primula villosa und minima, lieber jene Exemplare, die Facchini als Primula Flörkeana im Tausche vertheilt, und von Hofgarten-Director Schott in Wien untersucht wurden, er- suchen wir dessen : „Wilde Blendlinge österreichischer Primeln"' (Wien 1852 p. 11 und 19) nachzulesen. Die Gebirgsart der fraglichen Primel ist nicht wie Schott annehmen zu können glaubt : Kalk , sondern (Cima del Frate) Granit , und Facchini bemerkt ausdrücklich : in solo granitico. Die Diagnose nach Koch wird für P. Flörkeana jedenfalls genauer zu stellen kommen. 24) Um Bozen , im Thale , kommt die weiss- und die gelb- blühende Varietät neben einander vor, ja im Talferbette hinter Runkelstein sogar die gelbe häufiger. 25) Ich muss gestehen, dass ich diese Bemerkung nicht zu deuten vermag. 26) Dieser Beobachtung stehen meine eigenen im Bozener Gebiete entgegen. Hier findet man häufig auch V. silvestris mit 134 Anhang. dem Varietas : Riviniana auf ganz sonnigen Grasplätzen und Wiesen, wo sie durch trockenen Sandboden wohl zur V. arenaria, aber nie zur V. canina wird. 27) Ich finde hier eine Inconsequenz, denn wenn Dr. Facchini V. stagnina, lactea und pratensis zu V. canina zieiit, so wird diess auch mit V. persicifolia geschehen müssen; denn diese müsste dann ja eben das äusserste Endglied der Formen der V. canina bilden. 28) Ich stimme mit Dr. Facchini ganz überein , dass V. sa- xatilis etc. nur Alpenformen von V. tricolor sind ; Erwähnung aber verdienen nach meiner Ansicht solche Formen doch. 29) Facchini's Ansicht über V cenisia Poll. ist sehr wahr- scheinlich, Ächon quoad locum natalem. Indessen führt Bertoloni ausdrücklich Pollini als Gewährsmann für die Pflanze in Tirol an, und Bertoloni als Autor der V. heterophylla sollte man glauben müsste doch am besten beide zu distinguiren wissen. 30) Die Pflanze aus Bozen erhielt Bertoloni von Dr. Facchini, und dieser hatte sie von dem Pharmazeuten J. v. Schmuck, der sie in der Stadtau bei Bozen gesammelt hatte. 31) Seseli varium wurde in Vintschgau von Dr. Tappeiner zuerst aufgefunden , und Dr. Facchini nach einem langen ver- geblichen Suchen darnach von ihm auch an den Standort der- selben allda geführt. 32) Angelica sylvestris und A. montana Koch sind ganz ausser allem Zweifel nicht verschiedene Arten, ja nicht einmal Formen ; der einzige Unterschied hängt davon ab, ob das unpaarige Blätt- chen an der Basis ei- oder fast herzförmig, oder aber in das Stielchen verschmälert , was man nicht selten gleichzeitig auf demselben Individuum vorfindet. 33) Koch führt ausser dem gefurchten oder gestreiften Stengel noch Unterschiede an den Früchten an. Uebrigens will ich damit nicht beide als gute Arten vertheidigen. Anhang. 135 34) Auf dem Rillenberge bei Bozen findet gerade das Gegen- theil slall. Hier ist Chaerophyllum hirsutum sehr gemein , Ch. Villarsii dagegen ungleich seltener. Beide fand ich öfters kaum 2 Schritte von einander eutfernt, und sowohl im Walde als auf Wiesen daneben. Ch. Villarsii geht bis 5500' auf der Rittner- alpe, ist also nicht von einem temperirten Standorte abhängig, da es allda höher steigt als Ch. hirsutum. 35) Weder am, noch ober dem Tscheipenthurm ist irgend ein Garten , also kann die Pflanze allda auch nicht als Gartenflücht- ling bezeichnet werden , und auf den Wiesen bei Ceslar kann er desshalb als solcher nicht bezeichnet werden, weil im Garten allda kein Narcissus kultivirt wh'd. Es ist diese Meinung Facchini's also ein blosses Dafürhalten , welches um so ungegründeter ist, als selber die allda eben nicht seltenen: N, biflorus und poeticus gar nicht beobachtete. N. incomparabilis wächst bei Bozen auch auf Wiesen, die 1 Stunde von jeder menschlichen Wohnung entfernt, und von dem Stadjbezirke durch den Fluss getrennt sind. 36) Doch auch auf Kalk, wiewohl viel seltener. 37) Es findet hier der sonderbare Fall statt (wie noch bei Dianthus neglectus und D. glacialis) , dass Koch (Taschenb. p. 512) die Pflanze von Val di Vestino und Vallarsa als Allium suaveolens Jacq. ausgibt, während Reichenbach (Deutschlands Flor. Liliac. p. 31) die von Facchini aus Vallarsa und Val di Vestino als A. suaveolens ihm eingesendete Pflanze für A. ochro- leucuni W. K. erklärt. Wenn Facchini beide für der Art nach nicht verschieden hielt, so wäre zu erinnern, dass sich beide zu einander ungefähr so verhalten wie A. acutangulum und A. fallax, und consequenterweise wären dann auch diese zusammenzuziehen. Allerdings ist der Fall sehr leicht möglich , dass in Judicarien beide Arten vorkommen, um so mehr, als Facchini seine Art sowohl : in aridis als : in palusfribus wachsen lässt. Die im Musealherbar in Innsbruck aufbewahrte, von Facchini als A. suaveolens eingesendete Pflanze ist nach sorgfältigem Vergleiche mit Exemplaren aus Oesterreich und Frankreich, und der Reichen- 1S6 Anhang. bach'schen Abbildung, sowie der betreffenden Beschreibung: Allium ochroleucum W. K, , wie sicli jeder durch Augenschein überzeugen kann. Ich besitze die Pflanze auch vom Monte Baldo von Pracht gesammelt und richtig bestimmt, und Viehweider, der sie 1854 in Judicarien sammelte, stand auch keinen Augenblick an, sie für A. ochroleucum anzusehen. 38) Da Facchini als specifische Differenz von Allium carinatum und A. paniculatum (hier gleichviel ob es A. paniculatum L, oder A. paniculatum Redoute ist) nur in der An- oder Abwesen- heit der Bulbi in der Blüthendolde findet, so kann sein A. pa- niculatum nur unser A. carinatum '. capsuliferum sein, so wie sich die Sache auch von Ambrosi (bot. W. 1853 p. 387) angeordnet findet. Das so gemeine A. oleraceum, das auch von Ambrosi (lo»is citatis) angeführt wird, ist hier wohl. nur zufällig übergangen worden. 39) Ich wäre geneigt, dieser Angabe Facchini's einen lapsus calami unterzulegen, fände sie sich nicht genau eben so von Ambrosi im botanischen Wochenblatte wiederholt; zudem kann Hemerocallis fulva und H. flava wohl kaum von Jemand ver- wechselt werden. Jene Milliarden dieser Pflanze, die an Gräben etc. bei Bozen vorkommen, können nur selten blühend gefunden werden, da ihre Blüthezeit so ziemlich mit der des Heuschnittes zusammentrifft, und desshalb immer abgemäht werden. Doch habe ich sie In den vielen Jahren meiner botanischen Thätigkeit an einzelnen Stellen auch häufig blühend gefunden, so an einem kleinen Teiche ausser Frangart gegen die Paulsnerhöhle ober dem Wege; am Eisakdamme in der Rodler Au (wo sie jährlich blüht), an dem Mühlbachgraben der Leege Neufeld am Damme einer mir eigenthümlichen Wiese (hier fast mannshoch) etc. etc. ; von andern Stellen habe ich sie in meine Gärten in Bozen und Klobenstein verpflanzt, es war immer nur Hemerocallis fulva, und Auswärtige können sich davon an den zahlreichen Exemplaren, die ich nach allen Weltgegenden versendete, überzeugen. — H. fulva zeigt ein merkwürdiges Anschmiegen an sehr abweichende Anhang'. 137 Boden- Verhältnisse. Es ist ausser Zweifel, das« ihr feuchter, lockerer Boden am besten zusagt, wie ihre Vermehrung in's Unendliche an Gräben zeigt, aber auch auf den dürrsten Halden auf fast steinhartem Lehmboden wächst sie freudig fort, und wo andere Gewächse desshalb ganz verkümmern, zeigt sie kaum geringere Ueppigkeit, nur fehlen dann die sonst so häufigen Wurzelausläufer. Zeuge dessen sind die Schlossfelsen hie und da im nördlichen und südlichen Tirol, allwo die Pflanze natürlich nur als verwildert anzusehen ist. An mehreren der heissesten Stellen im Fagnerberge bei Bozen habe ich sie mit Erfolg an- gepflanzt ; als ihr eigentlicher, und ganz zweifellos wilder Standort sind aber jene erwähnten Gräben und Bäche der vormaligen Auen um Bozen anzusehen. Ich will damit keineswegs sagen, dass das Vorkommen der H. flava bei Bozen unmöglich ist, jedenfalls aber ist es ein ohne Vergleich selteneres, als das der H. fulva , und unerklärlich bliebe dabei , dass letztere Facchini entgangen wäre. 40) Es war nicht ein Exemplar wie Facchini sagt, sondern eine ganze kleine Familie, die sich allda angesiedelt hatte; auch sind, wie mir H. Gustav Seelos soeben mittheilt und ich mich auch dann selbst überzeugte, ein paar Klafter ober der erwähnten Stelle noch einige Exemplare vorhanden, die somit dem strengen Winter 1846 — 47 nicht erlagen, was somit in meiner Flora pag. 862 zum Theile zu berichtigen käme. 41) Nicht blos auf Kalk, sondern bei Bozen auch sehr gemein und verbreitet auf Porphyr. 42) Sehr gemein und verbreitet sowohl allda als am sämmt- lichen Rittncrberge bis 4700'. 43) Der Standort gebührt dem Dr. Tappeiner, der Dr. Facchini an Ort und Stelle führte. 44) Facchini's Daphne rupestris ist hier noch nicht erwähnt. Ihre Entdeckung , denn diese gebührt zweifelsohne Facchini, fiel also ganz in die letzten Lebensjahre Facchini s. Daphne rupestris Facchini hat jedoch als Synonym von D. petraea Leybold da- 138 Anhang-. zustehen, da der Grundsatz feststeht, dass der zuerst veröffent- lichte Namen zu gelten hat. 45) Auch auf Porphyr und ziemlich häufig und verbreitet am Ritten. 46) Ich fand diese Pflanze zuerst im Jahre 1834 und zwar einzeln am Ritten, und dann häufig am Wege von Wangen nach Sarnthal. Nur wenig später fand sie am letztgenannten Orte auch R. V. Heufler, der sie Facchini und Bertoloni, ersterem unter gleichzeitiger Bezeichnung des näheren Standortes, mittheilte, und allwo sie auch dann von Facchini gesucht und gefunden wurde. 47) Hier ist Facchini der Ansicht Bertoloni's gefolgt, und hat Silene nemoralis von S. italica nicht getrennt, S. nemoralis scheint übrigens in Siidtirol viel häufiger vorzukommen. Dass übrigens die Tirolerpflanze die S. nemoralis W. K. ist, geht aus dem Zeugnisse Reichenbachs (Deutschi. Fl. Nelkengewächse p. 162) hervor, da allda die von Facchini vom Castell Beseno als S. italica eingesendete Pflanze als S. nemoralis erklärt ist. Silene italica habe ich aus Tirol einzig von Ambrosi aus Valsugana erhalten. 48) Am Ritten ist jene Varietät mit gewimperten Blättern (S. bryoides Fröl.) nicht selten, und meist neben der Stammart. Was Facchini von den Stengeln sagt, ist buchstäblich richtig, doch nicht immer, dass die Blätter an in Wasser gewachsenen Exemplaren kahl sind. An der Talfer (an einem kleinen Seiten- arme derselben) bei St. Anton bei Bozen beobachtete ich im Wasser selbst seit ein paar Jahren Exemplare mit kahlen und mit wimperig-gezähnten Blättern neben einander. 49) Diese Zusammenzielmng von Sedum maximum Sut. , S. purpurascens Koch und S. Fabaria Koch in eine Art (S. Te- lephium L.) wird auch von Doli und Neilreich vorgenommen. Ich führe nur an, dass ich hier bei uns noch nie in den Fall kam einen Augenblick anzustehen, zu welcher der 3 erwähnten Arten bei Koch die um Bozen so häufig und bis 3800' vorkommende Anhang. 139 Pflanze zu ziehen war. Immer war es nur S. maximum Sut. Wenn ausnahmsweise an magern oder ganz jungen nicht bUihenden Exemplaren ein oder anders Blatt mit eiförmiger Basis aufsass, so macht das nichts zur Sache. 50) Reseda hitea kommt in Tirol allerdings häufiger auf Kalk vor oder wenigstens auf Boden mit Kalksteinen, doch aber auch auf Porphyrfelsen z. B. am kühlen Brünnel unter dem Wege, häufig am Kunterswege; dann bei Barbian und Villanders (nach von Hepperger). 51) Doch auch wenn auch vielleicht nur ausnahmsweise auf Kalk, so nach Leybold am Gantkofel der Mendel bei Bozen. Bei dem Standorte : Weg zur Seiseralpe, wo Melaphyr mit Kalk abwechselt, jedenfalls nicht reiner granitischer Boden. 52) Eine Pflanze , die um Bozen alle südlichen Abhänge stellenweise ganz überzieht, und nicht etwa in der Nähe der Häuser, kann man nicht als : quasi sponte bezeichnen. 53) Mespilus germanica ist bei Bozen wirklich wild, und sehr häufig auf jenen Anhängen im Fagnerberge; man muss sich aber die ziemlich sauere Arbeit, jene Dorngebüsche und Felsenabhänge zu erklimmen, nicht verdriessen lassen, um den wahren Sach- verhalt kennen zu lernen. 54) Allerdings zwei sehr verwandte Arten; doch möchte ich sie nicht zusammenziehen, und der Unterschied liegt nicht allein in den Kelchen, sondern auch in den Blättern. 55) Es ist längst bekannt, dass die Merkmale, welche Cra- taegus Oxyacantha der deutschen Autoren und C. monogyna Jacq. trennen sollen, sehr wandelbar sind, desshalh werden beide in neuester Zeit von Einigen wieder als Varietäten angesehen, so z. B. bei Neilreich (Flor. v. Wien p. 607). Die Zahl der Grifl'el ist unbeständig, und so sagt Doli (rheinische Fl. p. 776) von C. Oxyacantha: Grifl'el meist 2, und von C. monogyna: Grifl'el meist 1. Auf das Merkmal, auf das Koch den Haupt- werth setzt, nämlich die zottigen oder kahlen Blüthenstiele, kann 140 Anhang-. noch weniger Werth gelegt werden, da man häufig Blüthenstlele findet, die man füglich weder kahl noch zottig nennen kann, da oft nur ein oder anderes Haar daran vorkommt. Die Blüthezeit ist, wie ich pag. 287 angegeben, und wie auch Neilreich be- richtet, nicht immer an der einen eine spätere, und über die Blattformen beider mag man Neilreich selbst nachlesen. Ich bin in meiner Arten-Anordnung Koch gefolgt , was mich jedoch nicht hindert darüber meine eigene Ansicht zu haben , welche auch mit der Facchini's übereinstimmt. Wenn aber Facchini von standhaft einweibiigen Blüthen spricht, so ist das bei Bozen nicht der Fall, denn zweiweibiige Blüthen sind allda nicht selten; dreiweibiige jedoch äusserst selten. C. Oxycantha der Autoren ist bei uns ungleich seltener als der ächte C. monogyna Jacq. und ist das äusserste Glied einer Reihe von Formen. 56) Auch Ambrosi scheint diese Ansicht Facchini's nicht zu theilen, da in seinem Verzeichnisse (botan. Wochenbl. 1853 p. 309) R. tomentosa, pomifera und ciliato-petala separat angeführt sind. 57) Dass Facchini , als er diess niederschrieb , nicht ganz sicher war , ob die Pflanze aus Tirol wirklich Potentilla hirta sei, geht aus allen seinen Worten hervor, und im Manuscripte selbst stand früher: P. recta L. Auch dürfte Facchini in den letzten Jahren ganz von P. hirta abgegangen sein, da in dem von Ambrosi nach dem Facchini'schen Herbare angefertigten Ver- zeichnisse (bot. Wochenbl. 1853 p. 308) sich nur P. recta L. verzeichnet findet. Es ist aber unrichtig, wenn Facchini die Pflanze von Bozen standhaft drüsenlos nennt. Drüsenhaare sind, wenn auch oft ziemlich selten, immer — an der erwachsenen Pflanze wenigstens — am obersten Theile des Stengels da. Die Drüsenhaare sind gegliedert, gerade so finde ich sie auch an Exemplaren von Croatien. Ich halte die Tirolerpflanze jetzt, wie immer, für P. recta, und so that es auch Koch. Eine aufl'allende Erscheinung bot die Pflanze am Doss Trent bei Trient, wo sie Viehweider und Leybold sammelten und mir mittheilten. Hier hing der schwanke Stengel ganz von dem Felsen herab. Es Anhang» 14i zeigte sicli jedocli ein Jahr später, dass diess nur vorübergehend der Fall gewesen war. — Pag. 62 zu Potentilla grandiflora L. Heufler fand sie auch am Monte Baldo, ich am Schleern; es ist mir aber nicht recht erinnerlich, ob auf Melaphyr oder Kalk; auch am Standorte Heuflers findet sich, wiewohl sehr untergeordnet, Melaphyr neben Kalk vor. Jedenfalls zieht die Pflanze krystallinischen Boden bei weitem vor. P. minima fand ich am Wormserjoche wohl auf Schiefer, aber in der Nähe des Kalkes. 58) Das von Merlo am Monte Gazza einzeln gesammelte und von Heufler nach Koch's Synopsis ed. I. als G. pyrenaicum be- stimmte Exemplar zieht hier Facchini zu Geum rivale. Auf Autopsie kann dieses Urtheil nicht beruhen, da Merlo selbst später kein Exemplar mehr auffinden konnte, und ist diess nicht ein blosses Dafürhalten, so muss Facchini mit einer sehr ver- schiedenen Pflanze betheiliget worden sein, da G. inclinatuni Schleicher Koch syn. ed. 2 (der Name G. pyrenaicum ist nach Koch zweifelhaft geworden) eher mit einem G. montanum oder selbst G. reptans als mit G. rivale verwechselt werden kann. Ein einzelnes Vorkommen dieser Pflanze darf nicht Wunder nehmen , wenn sie , wie man annimmt , Bastard ist. Dasselbe ereignete sich in Graubünden, wo Moritzi an derselben Stelle, wo er einmal Geum inclinatuni gesammelt hatte, selbes nicht mehr auffinden konnte. Besser wäre es freilich, solche Pflanzen, die sich vielleicht erst wieder in einer Reihe von Jahren an dem- selben Orte wieder erzeugen, in einer Flora nur anmerkungsweise zu behandeln. 59) Die hier entwickelte Ansicht hatte sich auch der Theil- nahme Ambrosis (bot. Wochenbl. 1853 p. 266) in seinem Ver- zeichnisse der Südtirolischen Pflanzen nicht zu erfreuen. 60) Das ist auch meine Ansicht in meiner Flora ; aber unrichtig ist es , dass die Form mit wenig Staubfäden nur in kältern und höhern Gegenden vorkommen soll. Diese ist sehr gemein im Thale bei Bozen, und zwar eben in Gräben mit immer lauem Wasser. 143 Anhang-. 61^ Dieselbe Form fand ich auch 1853 im Pusterthale in den Auen der Rienz und der obern Drau in sehr seichtem fliessenden Wasser. Es ist diese Form der Uebergang zur Varietas : ter- restris. Solche Exemplare wurden von Anfängern auch schon für R. divaricatus genommen. 62) Am Wormserjoch (1838) fand ich bei Franzenshöhe wenigstens nicht den ächten R. Traunfellneri, sondern nur Mittel- formen, was jedoch das Vorkommen desselben allda keineswegs ausschliesst. Doch muss bemerkt werden, dass in der Flora von Südtirol von Ambrosi für diese Pflanze nur ein Facchini'scher Standort, nämlich : in Gröden angeführt ist. 63) Der Geruch ist wohl noch ein schwächeres Unterstützungs- Merkmal, als die Farbe, zumal derselbe häufig etwas Subjectives ist. Eine ächte Calamintha officinalis (wie man sie aus Deutsch- land erhält) habe ich bisher aus Tirol so wenig gesehen als eine C. Nepeta, wie sie in Dalmatien, dem südlichen Frankreich, Italien und Spanien vorkommt, und man wird nur die Wahl haben, entweder beide Arten, wie ich es in meiner Flora vorgeschlagen, zusammenzuziehen (eine Ansicht, für die ich erst jüngst wieder eine Unterstützung in der Mittheilung eines botanischen Freundes in der Schweiz fand) oder aber wie es in neuester Zeit Jordan gethan (Observations sur plusieurs plantes novelles rares ou critiques de la France par Alexis Jordan 4me fragment Paris et Leipzig 1846) sie in wenigstens 4 verschiedene Arten zu zersplittern. Doch darüber mehr in meinen Nachträgen. 64) Nach Andreas Sauter und Heufler auf dem Solstein, also auf Kalk, dann ebenso am Gleirscherjöchl. Jedenfalls zieht die Pflanze Nicht-Kalkalpen bei weitem vor. 65) Wurde von Fr. Leybold wirklich auf Tiroler Boden des Baldo gefunden, wie in meiner Flora p. 1065 zu ersehen. 66) Auf Kalk im Tschaminthale in Tiers ; nach Sendtner auch in den bairischen Alpen auf Kalk, somit keine Urgebirgspflanze. Anhang'. 14^ 67) Mit dieser Form scheint Facchini : Orobanche rapum zu meinen. 68) Hier nennt Facchini den Boden der Linnaea ausdrücklich einen granilischen, obwohl Bertoloni in der Flora italica behauptet, selbe von Dr. Facchini vom Schleern erhallen zu haben. Auch der Standort : Bormio gehört meines Wissens dem Kalke an, und Sendtner gibt für die bairischen Alpen einen Standort auf Dolomit. Die übrigen Standorte meiner Flora gehören alle den Urgebirgen an, woraus sich ergibt, dass die Pflanze zwar auch auf Kalk, doch viel häufiger auf krystallinischen Formationen vorkommt. 69) Nicht selten, sondern nach den Mittheilungen Viehweider's und Leybold's gemein. Heufler fand die Pflanze allda zuerst, wenigstens wurde sie von ihm zuerst als Tirolerpflanze veröffent- licht, und daran hält man sich. Herbare beweisen dagegen nichts, noch weniger ein locus ignotus. Wenn Facchini der Ansicht war {jn litteris) , Sartorelli habe seine Oenanthe crocata im botanischen Garten gepflückt , und nicht bei Borge , so kann diess auch mit dem locus ignotus der Fall gewesen sein. 70) Schon längst halte ich Capsella pauciflora als die Kalk- alpcnform von C. procumbens. Sie wächst auf den Alpen am liebsten unter überhängenden Felsen, wo die Schafe Zuflucht vor Kälte und dem Ungemache der Gewitter suchen, und durch die Schafe mag sie wohl auch ihre weite Verbreitung über die süd- lichen Kalkalpen erhalten haben. Vom Gebiete von Trient erhielt ich schon vor Jahren Exemplare, die von C. procumbens kaum anders als durch geringere Grösse zu unterscheiden waren. Buch- stäblich wahr ist es, was Facchini von der Wandelbarkeit der Blätter, Blüthenlrauben und Schötchen sagt ; Exemplare mit fieder- spaltigen Blättern zog ich im Topfe. Anfangs März gesäel blühten die Pflänzchen zwischen den Fenstern schon Anfangs April, und Anfangs Mai konnte ich bereits eine zweite Aussaat bewerk- stelligen. Jene Felsen-Nischen der Alpen sind sicher nur als secundärer Standort anzusehen. 144 Anhang'. 71) Ich habe diese Form im österreichischen botanischen Wochenblatte 1854 p. 8 besprochen. 72) Aehnliche Abänderungen zeigen auch die von Fr. Leybold im untern Judicarien gesammelten Exemplare der Dentaria pin- nata, so dass manche schwer — ob bei D. pinnata oder digitata — unterzubringen waren. 73) Auch im deutschen Südlirol, z. B. häufig ober Buchholz bei Salurn. 74) Bei Bozen auch auf Porphyr auf mehreren Orten. 75) Allda zuerst von Dr. Tappeiner aufgefunden und ver- öffentlicht. 76) Um Bozen gleich häufig mit T. striatum auf Porphyr. 77) Ich halte die Pflanze für eine gute Art, kam auch nie in Verlegenheit sie von den verwandten Arten zu unterscheiden, und da sie bei Bozen sehr verbreitet, und ganze Wiesenflächen überzieht, so wird sie wohl als einheimisch zu betrachten sein. Uebrigens war ich es, der sie zuerst in Tirol beobachtete, und Dr. Facchini im Herbste 1844 darauf aufmerksam machte. 78) Der Unterschied beider Arten liegt nicht blos in der Zahl der Blüthen im Köpfchen, sondern auch in der Behaarung, und wenn hie und da (wie gewiss sehr selten) die Blüthenzahl eine etwas geringere ist als sie der Beschreibung nach sein sollte, so muss man denken: exceptio non facit regulam. Dorycnium suffruticosum habe ich aus Südtirol zuerst von Viehweider, am Gardasee gesammelt, erhalten. 79) Die verschiedene Beschreibung der Hülsen bei verschie- denen Autoren dürfte nicht allein von der Schwierigkeit herrühren, reife Früchte zu erhalten , als auch von dem schwanken Begrille einer halb-zweifächerigen Hülse. Hülsen der Oxytropis triflora vom Original-Standorte Hoppe's von Pfarrer D. Fächer gesammelt stimmen genau mit den Worten Koch's „Legumina unilocularia sutura superiore impressa quidem, sed neutiquam in dissepimen- tum complicata." Auffallend ist, dass Facchini die in den Anhang. 145 nordöstlichen Thälern Puslerthals häufige Oxytiopis lapponica ganz übersehen hat. Dagegen konnte von dem braven Huter allda bisher keine 0. cyanea gefunden werden. 80) Jenes ? (^an in alpinis") bei Aslragalus purpureus kann füglich nur auf die Angabe Koch's „Schieern (Sauter)'^ bezogen werden. Ich kann mit Vergnügen berichten , dass die Pflanze genau an dem von Andreas Sauter angegebenen Standorte 1853 von den Brüdern von Grabmair wieder — wiewohl selten — aufgefunden und mir mitgetheilt wurde. Ferner werden auch in Bertoloni's Flora italica vol. VII. p. 42 «Ipine Standorte für Italien angeführt. Was den Astragalus leontinus bei Lienz an- belangt, so nuiss bemerkt werden, dass selber, nämlich die von Koch so benannte Pflanze und nach dem Standorte zugleich die ächte Wulfen'sche Art, ausser Facchini in neuerer Zeit noch von jedem Tiroler allda gefunden wurde. 81) Wurde in neuester Zeit von Viehweider auch bei Trient gefunden. 82) Da von Ambrosi (bot. Wochenbl.« 1853 p. 339) auf den Vette di Feltre , und in Penia : Doronicuni scorpioides Willd. angegeben wird, eine Pflanze, die von Koch nur auf dem Saleve bei Genf angegeben wird, jedoch nach Reichenbachs Deutschi. Fl. Senecioneae p. 38 auch allda zweifelhaft ist, so fragt sich, ob hier ein Synonym - Wechsel stattgefunden , und darunter Facchinis Doronicum (Arnica) scorpioides L. zu verstehen ist^ oder ob wirklich diese Pflanze allda vorkommt, worüber wir uns bis zum Erscheinen Ambrosi's specieller Flora Südtirols gedulden werden müssen. Ich besitze übrigens ein Exemplar des Doro- nicum scorpioides Willd. vom Canton Waadt (Montagny) durch Herrn E. Thomas, welches auf Koch's Beschreibung genau passt. 83) Perennirend ist die Pflanze meiner Beobachtung nach nicht, wenn auch ein abgedorrter (abgebissener oder abgeschnittener) Stengel manchmal neben dem blühenden vorhanden. Doch Ijährig, wie sie Koch (Syn. ed. 2) angibt, ist sie gewiss auch nicht. Ich halte sie je nach Umständen für 2— 3jährig. 10 l46 Anhang. 84) Dass Carlina longifolia Reiclienbach (C. nebrodensis Koch syn. ed. 2) nur eine Form von C, vulgaris ist, will auch mir scheinen, obwohl ich sie lebend noch nicht habe beobachten können, und dasselbe vermuthet auch Friedr. Längst, der sie in den letzten 2 Jahren auch auf Alpen bei Rattenberg beobachtete. Doch geht aus Facchini's Worten auch hervor, dass er keine wahre C. longifolia Reichenbach vor sich hatte, als er diess schrieb , denn diese zeichnet sich von C. vulgaris nicht blos durch die Blätter, sondern auch die langen Hüllblätter der Köpf- chen aus. Was aber die Höhe von 5000 Fuss über das Meer bei Kitzbüchl anbelangt, so ist es in jener Gegend, ja für den grössern Theil Nordtirols ein wahrer locus alpinus. 85) Wenn man Centaurea amara L. als keine von C. Jacea L. verschiedene Art betrachten will, so kann zu einer so erweiterten C. Jacea nicht mehr Linne als Autor gesetzt werden. Ich habe aus dem südlichem Tirol nur C. amara L. gesehen, und diese ist unsere Pflanze nach dem Zeugnisse Koch's und Reichenbach's, welch Letzterer dieselbe auch abgebildet (Cynarocephalae p. 15 und Tab. DCCLIII). 86) Zweierlei geht aus dieser Anordnung hervor, nämlich, dass Facchini C. Phrygia Koch syn. und C. austriaca Koch syn. ed. L p. 410 nicht für als Art verschieden hält, wobei ich ihm beipflichte. Ich habe diess auch in p. 495 meiner Flora ange- deutet, und dann dass Facchini: Centaurea rhätica Moritzi für eine gute Art hielt. Letzte ist nach Exemplaren aus Engadin und nach Schweizer Botanikern Koch's C. austriaca ß. fusca (Syn. ed. 2 p. 740); dann Reichenbach's C. austriaca var, rhaetica (Deutschi. Flor. Cynaroceph. p. 21 und Taf. 31), und in der That entfernt sie sich schon im Habitus bedeutend mehr von C. austriaca var. genuina Koch, als letztere von C. Phrygia Koch. Auch ihr Verbreitungsbezirk ist ein abgeschlossener, und fällt wenigstens in Tirol auf Kalk, und auf warmen niedern oder abgeschlossenen höhern Thäler. Uebergänge von C. Phrygia Koch in C. austriaca var. genuina Koch, die ich in meiner Flora p. 495 angedeutet habe, kommen im nördlichen Tirol im Haupt- Anhang. 147 Ihale vor, und die ächte C. austriaca Koch scheint überhaupt eine nördliche Pflanze zu sein. C. cirrhata Reichenb. Cynaroceph. Taf. 31 = C. austriaca pallida Koch := C. austriaca var. cirrhata Reichenb. Deutschi. Flora Cynaroceph. p. 21 ist von C. rhaetica Moritzi kaum mehr verschieden als, wie schon Koch angibt, durch die Farbe der Schuppenanhängsel. Ich besitze diese vom Original-Standorte Reichenbach's in Steiermark, dann von Unter- österreich, von ersterem Standorte als C. Phrygia Jacq. von letzterem als C. Phrygia L. eingesendet. Will man überhaupt C. austriaca Koch in 2 Arten trennen, und es scheint mir zweck- mässig, so müsste nach meiner Ansicht die getrennte Pflanze den Namen C. cirrhata Reichenbach führen, und ihm als eine Varietas fusca die C. rhätica aus dem südlichen Tirol untergeordnet werden. Weiteres hierüber, um Wiederholungen zu vermeiden, später in meinen Nachträgen zur Flora Tirols. 87) Centaurea montana L. und C. axillaris W. nach der Um- gränzung bei Koch sind allerdings nicht streng geschiedene Arten, und während Andere so weit gehen, Koch's Varietäten der letzteren auch als Arten gelten zu lassen, wirft, wie man sieht, Facchini im entgegengesetzten Extreme noch beide Kochsche Arten zu- sammen. Was ich von beiden Arten aus Tirol sah, so konnte ich die Exemplare beider immer gar leicht unterscheiden, und für Beibehaltung beider spricht schon ihr Verbreitungsbezirk — erstere nur in Nord- letztere nur in Südtirol. Der Standort bei Lienz von Dr. Rauschenfels dürfte erst zu vergleichen sein. 88) Centaurea Graliana DC. ist in Reichenbach's Deutschi. Fl. Cynarocephalae p. 48 und Taf. 60 als eine nicht unterscheid- bare Varietät von C. sordida W. angeführt, und da beide neben einander (wenigstens bei Margreid), letzlere sogar noch häufiger vor- kömmt, und auch an andern Orten Südlirols von Fr. Leybold gesammelt wiu"de, so nimmt es Wunder, dass hier Facchini nur der selteneren Spielart erwähnt. Mit C. Scabiosa vereinigen würde ich sie in keinem Falle. Das Merkmal , welches Facchini aus Decandolles Prodromus anführt, ist allerdings sowohl an C. Scabiosa, als an C. sordida wandelbar, aber es ist auch sowohl in Koch's Synopsis, 10* 148 Anhan» als in Reichenbach's Deutschlands Flora nicht als massgebendes Merkmal angeführt. Die Unterscheidung beruht auf andern Merkmalen , welche man an den angeführten Orten selbst nach- lesen möge. 89) Ich habe p. 500 meiner Flora meine Ansicht über diese 2 Koch'schen Arten unumwunden ausgesprochen. Indessen muss ich zu Facchini's Bemerkungen hinzufügen , dass er in dieser seiner Kritik über Koch's Anordnung dieser 2 Arten mehrere wesentliche von Koch angeführte Merkmale gänzlich überging. 90) In jenem Verzeichnisse seltener, von Dr. Facchini in Südtirol gesammelten Pflanzen, welche von Facchini's eigener Hand geschrieben in der Musealbibliothek in Innsbruck aufbewahrt wird , kommt auch Cirsium anglicum vor , und diese Angabe ging in meine Flora über, ist hier aber von Dr. Facchini über- gangen. Das bezügliche Exemplar, welches im Musealherbar von Dr. Facchini eingesendet vorliegt, ist so unvollständig (eigent- lich nur ein Bruchstück), dass man mit Sicherheit nicht daraus folgern kann. Uebrigens kommt: C. bulbosum DC. (zu dem nach Reichenbach's Deutschi. Fl. Cynaroceph. p. 78 Cirsium anglicum Lam. und Koch als Varietät gehört) nach Bertoloni (Fl. ital. IX. p. 30) am Baldo, und im angränzenden Bassane- sischen vor, und somit dürfte selbes auch noch innerhalb der Gränzen Tirols mit Sicherheit aufzutreiben sein , wenn auch Facchini's frühere Angabe sich , wie oben gezeigt , nun als zweifelhaft herausstellt. 91) Ich kann nicht dieser Ansicht sein, denn durch die Form der Blattöhrchen allein, welche allerdings häufig unbeständig sind, werden beide nicht unterschieden, sondern durch die Achaenen, deren Merkmal ich immer standhaft und ausreichend fand. 92) Es ist ganz richtig, was Facchini hier von den vielen Blattformen etc. der Crepis alpestris sagt, aber ganz unrichtig ist es, dass er dazu Crepis chrysantha Fröl. und C. jubata Koch Taschenb. als Synonyme zieht. Denn keine aller jener ange- führten Abänderungen der C. alpestris ist desshalb schon eine Anhang. 149 C. jubata Koch. Facchini mag, als er diess niedersclirieb, kaum ein Exemplar einer ächten (so seltenen) C. jubata aus der Schweiz oder von Nordtirol vor sich gehabt haben, denn diese ist eine von C. alpestris total verschiedene Pflanze. Für dieses Dafür- halten Facchini's linden wir einigen Anhaltspunkt in der theils mangelhaften, theils irrigen Beschreibung beider Pflanzen bei Koch. 93) Auch im deutschen Tirol, im Gebiete von Bozen, auf Kalk. 94) Auf Kalk auf dem Schleern gesammelt und mitgetheilt von Fr. Leybold. 95) Im deutschen Etschthale ganz gemein, und auch doch selten auf den Gebirgen. 96) Die von Facchini aus dem Gebiete von Roveredo und dem Gardasee an Reichenbach eingesendete Euphorbia ist nach Reichenbach's Zeugnisse: E. pilosa ß. villosa (conf. Deutschi. Fl. Rautengewächse p. 20), und diese wird von Koch zu E. procera M. B. gezogen, wie sie auch in meiner Flora p. 764 aufgeführt wird. 97) Das Exemplar , das ich aus Valsugana sah , hat ausser den schmälern Blättern auch eine andere Farbe der Blumenscheide, als diese bei Annn Orientale bei Reichenbach abgebildet ist. Etwas abweichend ist die Pflanze von Valsugana von der aus Nordtirol allerdings , doch wird sie von Ambrosi (bot. Wochenbl. 1853 p. 381) dem Beobachter an Ort und Stelle selbst auch zu A. maculatum gezogen. 98) Auch ich fand die Pflanze auf dem Schleern im Jahre 1837, seit welchem Jahre sie bis 1854 nicht mehr, in diesem Jahre aber wieder von A. Roth aus Innsbruck ziemlich häufig gefunden und mir mitgetheilt wurde. 99) Es ist jenes Bachchen am Fusse des Berges am Juden- friedhofe, wo ich sie zuerst gefunden hatte (1838). 100) Ich konnte Amaranthus caudatus L. nie verwildert finden, sondern immer nur A. hypochondriacus, der schon nach Reichen- 150 Anhang. bach's Zeugnisse (Fl. excurs. p. 585) ?ls häufig verwildert an- gegeben wird. Die verwilderte Pflanze um Bozen hat aufrechte Blüthenrispen, kann also A. caudatus, der tiefhängende hat, nicht sein. Letztern fand ich nur in Gärten, und auch da seltener als A. hypochondriacus. 101) Die Pflanze aus Bozen unterscheidet sich von Poterium polygamum W. K. , das ich selbst bei Triest sammelte , und auch von Dalmatien besitze, nur durch die Früchte, welche aller- dings eine ganz verschiedene Sculptur zeigen. 102) Diese Ansicht, Quercus sessiliflora und pedunculata für eine Art, dagegen Q. pubescens für eine eigene anzusehen, ist meines Wissens neu. Ich meinestheils halte Q. pedunculata viel eher für eine gute Art als Q. pubescens. 103) Auf der Rittneralpe (jmsschliesslich nur Porphyrunterlage) ihrer ganzen grossen Ausdehnung nach, gab es noch vor 25 Jahren , obwohl damals schon im Abnehmen begriff'en , solche Wälder von Pinus Mughus , dass ich mich einmal aus einem solchen mit mehreren Freunden erst nach stundenlangem mühe- seligen Herumirren herausfinden konnte ; auch verirrte sich in diesen Labyrinthen häufig das Aipenvieh und mussten einzelne Stücke oft tagelang gesucht werden. Desshalb , und um Platz für Weide zu gewinnen , wurden ganze Strecken niedergehauen, und endlich sogar Feuer zu Hülfe genommen. Diese Reisten- wälder auf Porphyr zogen sich vom Seeberge am Rittnerhorn blos westlich bis zum Sam über eine halbe deutsche Meile hin, und das sind doch wahrlich keine Oasen auf granitischem Boden. Diese Kiefer kommt allda nicht etwa blos auf moorigem Boden, sondern in allen Ritzen und zwischen den Trümmern der Porphyr- blöcke vor. Noch heute bilden die Ueberreste jener Ur-Leg- föhrenwälder noch für den nicht besitzenden Tlieil der Bevölkerung am Rittnerberge fast das ausschliessliche Heizungs- und Feuerungs- material, und die Faschinen derselben werden sogar zum Brannt- weinbrennen gesucht^ und sollen dabei ganz geeignet sein, das harte Holz zu ersetzen. Anhang. l5l i04) Auf die Form der Stipulae bei den Weiden gebe auch ich nicht viel. Uebrigens lässt sich S. ciispidata Schultz (S. Mayeriana W. Reichenb. Deutschl. Fl. Ament. Taf. DCXF) auch ohne Stipulae von S. pentandra schon von Weitem unterscheiden, durch Wuchs, Form und Farbe der Blätter, ihren Geruch etc., und die in Tirol vorkommende Pflanze stimmt genau mit Reichen- bach's erwähnter Abbildung der S. cuspidata überein. Sie wird von Wimmer und wie Reichenbach bemerkt wahrscheinlich nicht mit Unrecht für einen Bastard — eine S. fragili-pentandra ge- halten. Ich fand sie am Ritten nur einmal blühend und zwar nur männliche Individuen, und scheint überhaupt allda ursprüng- lich nur gepflanzt zu sein. 105) Von Ambrosi (bot. Wochenbl. 1853 p. 378) wird an- gegeben ; Facchini habe S. daphnoides am Ritten unter Kematen gefunden. Diess ist sicher eine Standort- oder Namens-Ver- wechslung; denn nicht nur dass mir jene Gegend, die nur eine 1/4 Stunde von meinem Sommeraufenthalle Klobenstein entfernt ist, und die ich während 20 Jahren während der 2 Sommer- monate fast tagtäglich besuche , am besten bekannt sein muss, so ist mir auch ganz umständlich bekannt, was Facchini allda sammelte, da er in Klobenstein mein Gast und ich sein Begleiter war. 106) Bei Klobenstein kommt sie wirklich zwischen beiden muthmasslichen Aeltern vor. Uebrigens ersuchen wir hier nach- zulesen , was Facchini an einem andern Orte über Bastarde sagt. 107) Es ist mir nicht klar, was hier Facchini a nostris ver- steht, ob Pollini? und nach einem Dafürhalten nach dessen Standorte: auf Voralpen und Gebirgen im Tridentinischen ? Aus Deutschtirol lag ihm kein Exemplar vor. Salix aurita scheint allerdings eine mehr nördliche Pflanze zu sein, wie das Vorkommen derselben in den Thalebenen (non in frigidioribus) Vorarlbergs und Nordtirols andeutet. Uebrigens ist S. aurita allerdings eine der S. grandifolia sehr nahestehende Art. 108) Allda von Dr. Tappeiner entdeckt. Druckfehler. Seile 9 Zeile 12 v. o. statt: regente lies repente „ 12 „ 12 V. 0. ist (18) zu streichen „ 65 ,, 1 V. o. statt mutante lies nutante ,, 65 ,, 9 V. u. statt semipepalis lies semipedalis „ 66 „ 10 V. 0. „ stellatam „ stellatum AKALYSe DES SAÜERBRÜNNEHS UND DER SCHWEFELQUELLE zu 0BLAD18 IN TIROL. VON- Or. H. HLASIWETZ. (Von dem Herrn Verfasser gütigst zum Dnick überlassen, Atis dem Novemberhefte des Jahrganges 1855 der Sitzungsberichte der maihem.-natarw. Classe der kaiserlichen Akademie der WiBsenschafien [Bd. X^TII , S. 133] besonders abgedmckt.) Analyse des Sanerhriinnens und der Schwefel- quelle zu Ohladis in T^iroL Von Dr. H. Hlasiwetz! Im Oberinnthale entspringen auf dem , dem Dorfe Prutz gegen- über liegenden Berge eine Anzahl Quellen , davon vornehmlich eine eines sehr alten , im Lande weit verbreiteten Rufes als Heilquelle geniesst. Das ist der Säuerling zu Obladis, der schon im Jahre 1212 aufgefunden , und seit dieser Zeil mit steigendem Vertrauen benützt wurde i). ') Der Quelle wurde bald nach ihrer Entdeckung grosse Aufmerksamkeit gewidmet, und schon Kaiser Maximilian suchte den damals im Ent- stehen begrifFenen Curort zu heben. Er Hess die Eigenschaften des Wassers chemisch untersuchen und es ward befunden, dass dasselbe eines der heil- samsten in ganz Deutschland sei. Ebenso bestimmt weiss man von der Unterstützung durch spätere Regenten. An einer Ecke des alten ßadehauses sieht man noch heute eine ßrunnensäule aus rothem Älarmor eingemauert, welche unter dem öster- reichischen Wappen die eingehauene Inschrift trägt: Ertzherzog Ferdinand . zv . ostrich . graf . zv . Tirol . 1576. Weiterhin liess Erzherzog Leopold einmal 33 verschiedene Sauer- brunnen zusammenbringen, um sie mit jenem zu Obladis zu verjrleichen und der churpfalz-baierische Leibarzt Dr. Thomas iM er mann gab sein Gutachten dahin ab, dass dieser „Rässbrunnen unter allen andern Sauer- ..brunnen nach einhelliger Probaiion der sicherist. lieblichisl, anmulhigist ,.angenehmist, geistreichist, und kräftigist sei.^' 3* - 36 — Seit 1836 erhebt sich dort ein stattliches Curhaus , und als man vor einigen Jahren auf eine Schwefelquelle aufmerksam geworden war, die nicht weit von dem Sauerbrunnen und mit diesem in fast gleicher Höhe hervorquillt , verband sich damit auch eine Badeanstalt von grösserem Umfange , während man früher nur ausnahmsweise aus der ersteren Quelle auch Bäder bereitete. Einer genaueren chemischen Untersuchung waren diese Wässer schon seit geraumer Zeit nicht wieder unterzogen worden, und ich entsprach daher um so bereitwilliger dem Wunsche des Directors der Anstalt, Herrn Du ile, eine solche vornehmen zu lassen, als mir durch seine Gefälligkeit das nöthige Material mit aller Sorgfalt gefasst, zu Gebote gestellt werden konnte. Die einzelnen Bestimmungen wurden in meinem Laboratorium von Herrn Hugo v. Gilm, die nöthigen Arbeiten an der Quelle von mir selbst ausgeführt. (Ende Juli 1855.) Sanerbrnnnen. Er entspringt in einer Höhe von 3780 Fuss 0- Seine Mächtigkeit muss ehedem viel beträchtlicher gewesen sein, wie ein Röhrenstein beweist, der die Jahrzahl 1576 trägt, in dem er Demnach traf denn auch Erzherzog Sigmund Franz Anstalten, den Ort mit den erforderlichen ßequemlichiteiten versehen zu lassen. Obwohl nun dessen frühzeitiger Tod die Ausführung dieses Vorhabens vereitelte, so nahm sich doch die o. o. Hofkammer, unter deren unmittel- bare Aufsicht der landesfüstliche Sauerbrunnen zu Obladis nun zu stehen kam, der Sache mit grossem Ernste an, wozu vorzüglich der damalige Weseusarzt Dr. Au germann durch seine Abhandlung, betitelt: ,^Mi- croscopium acidularum Bruzenorum, Philosophico - Medictim^ d. i. ausführliche philosophische und medizinische Beschreibung des, noch niemals in Druck gegebenen Sauer- oder Rässbrunnens zu Prutz etc., Innssprugg, 1673" beitrug. (Neue Zeitschrift des Ferdinandeums in Innsbruck, 1835, Bd. I.) •) Nach einer Bestimmung von Prof. Z a II i n ger (N. Z. d. Ferd. Bd. I, p. 26). Am Fusse des Berges, unmittelbar an der Landslrasse quillt auch ein Säuerling hervor, der mit den untersuchten wohl gleichen Ursprungs sein mag. Er ist aber schwächer und wird dem andern in seiner Heilkraft nachgesetzt. - 37 — etwa 5 Fuss hoch emporgestiegen, und in einem mehr als zollstarken Strahl ausgeflossen sein mag. Im Jahre 1682 verminderte sich die Wassermenge in Folge einer Erderschülterung, die Ausflussöffnung an der Leitung musste etwa 1 Fuss tiefer gelegt werden, und auch diese Höhe erreichte er später nicht mehr; der Rührenstein wurde ganz entfernt. Gegenwärtig quillt der Säuerling aus einem, etwa li/> Fuss breiten ziemlich seichten Bassin , worin er feinen Quarzsand empor- wirbelt. Aus dem Bassin wird er durch ein Rohr abgeleitet, fliesst in einem '/> Zoll starken Strahle aus, und in diesem Zustande befindet er sich schon seit vielen Jahren, ohne dass eine Niveaudifferenz bemerkt wurde. Er scheint aus ziemlicher Tiefe zu kommen, und zeigt eine Temperatur von 6'5t^ C. (Mittag, äussere Lufttemperatur i6^ C.) Der Gebirgsstock , aus dem die Quelle ihre Hauptbestandtheile empfängt, ist der Kalk des Grund- und Uebergangsgebirges ; darüber lagert eine mächtige Schichte Thonglimmerschiefer von verschieden dichter Slructur, aus welchem sie zu Tage kommt. Das Wasser ist klar , verändert sich beim Stehen nicht , perlt nicht, ausser beim Schütteln. Es röthet Lacmus; die Reaction ver- schwindet nach einiger Zeit wieder. Beim Stehen trübt es sich und reagirt dann ganz neutral. Einen Absatz oder Sinter bildet es nicht; es entwickeln sich an der Quelle keine Gase. In wohlverschlossenen Flaschen scheidet es auch nach langem Stehen nichts ab. Der Geschmack ist rein und angenehm säuerlich, ganz schwach salzig, durchaus nicht metallisch. Die qualitative Analyse wies an Bestandtheilen nach : a) Basen. b^ Säuren. Natron, Kohlensäure, Kalk, Schwefelsäure, Bittererde, Chlorwasserstoffsäure, Eisenoxydul. Kieselsäure. Kali, j Thonerde, Phospliorsäure, > Spuren, organische Substanz, | — 38 — Quantitative Untersuchung. Das dabei befolgte Verfahren wich in nichts von dem ab. welches die Erfahrung jetzt als feste Regel aufgestellt hat , und wie es unter andern auch Fresenius in seine Anleitung zur quantitativen Analyse aufgenommen hat. Es genügt daher . die Resultate der einzelnen Bestimmungen anzuführen. Da das Wasser beim Kochen einen Niederschlag gibt , so musstc dieser für sich und ebenso die. von ihm durch Filtriren getrennte Flüssigkeit analysirt werden. I. Bestimmung des specifisclieu Gewichtes. 73- 154 Dasselbe ist bei einer Temperatur von 15°= ■ ^ ^, ^^ 1 •00254. 72'972 II. Bestimmung der Gesammtmenge der fixen Bestandtheile a) 1000 Grm. Wasser gaben 16468 Grm. bei 150" getr. Rückstand | by 1000 „ „ „ 1-6684 „ ,. ,. „ ,. \ c) 1000 „ „ „ 1-6991 ,. ,. „ „ ,. ) III. Bestimmung der Schwefelsäure. a) 1000 Grm. Wasser gaben 1-0527 Grm. schwefeis. Baryt = 0*361 1 Schwefels. b) 1000 „ ,- „ 1.0646 „ „ „ = 0-;:i652 MiUel = 0-3631 Schwefels. IV. Bestimmung des Chlors. a) 1000 Grm. Wasser gaben 00028 Grm. Chlorsilber = 00007 Grm. Chlor. b) 2000 „ ,., „ 00573 = 0*0140 .- Mittel (in 1000) = 00038 Grm. Chlor. V. Bestimmung der Kieselsäure. a) 1000 Grm. Wasser gaben 00029 Grm. Kieselsäure, b) 1000 „ „ „ 0-0026 ,. Mittel = 0-0027 Grm. Kieselsäure. - 39 - VI. Bestimmung der Kohlensäure. 350 CC. Wasser mit Chlorbaryum und Ammoniak an der Quelle Cfefällt, gaben: 1. Kolilensaure Erden =r 3'51 1000 Grm. Wasser gaben 1'2707 Grm. kohlens. Kalk = 0-7116 Grm. Kalk. *; 1000 ,. „ ,. 1-2450 „ ., „ = 0-6972 „ Mittel = 07044 Grm. Kalk. IX. Bestimmung des Totalgehaltes der Magnesia, «9 1000 Grm. Wasser gaben 0-3591 Grm. phosphors. Magnesia =01291 Grm. Mag. b} 1000 „ ^ „ 0-3593 ,> „ „ =0-1292 „ „ c) 1000 ,, » „ 0-3311 „ „ „ =0-1190 „ „ Mittel =0-1257 Grm. Mag, X, Bestimmung des Natrons. (Die geringe Menge Kali liess eine quantitative Scheidung niclil zu.) a) 1,")00 Grm. Wasser gaben 0-0518 Grm. schwefeis. Natron = 0-0189 Natron, b) 2000 :, ,. „ 0-0700 „ „ ,. = 0-0239 ■,■ Mitlei (in lOOO) = 00188 Natron. — 40 — XI. Bestinunuag des beim Kochen entstehenden Niederschlages. a) 1000 Grm. Wasser gaben, eine Stunde lang gekocht, wobei das verdam- pfende Wasser immer wieder ersetzt wurde, nach dem Filtriren und Trocknen f0759 Grm, festen Rückstand. 6) V, • • ■ 1-0744 ,., „ Mittel = r0751 Grm. festen Rucksland. Dieser Niederschlag bestand fast ganz aus kohlensaurem Kalk; nur eine Spur Bittererde war ihm beigemengt. Wieder aufgelöst und mit oxalsaurem Ammoniak gefällt, wurde nach dem Glühen des Niederschlages erhalten aus der ersteren Menge a) = l.OTöO Grm. kohlensauren Kalk. XII. Bestimmung des Kalkes und der Magnesia aus dem gekochten Wasser, nachdem der entstandene Niederschlag XI. abfiltrirt worden war. 1000 Grm. Wasser gaben 0"12.38 Grm. kohlensauren Kalk =: 0'069o Grm. Kalk, und „ 0'3055 „ phosphors. Magnesia = 01097 „ Magn. ein IX wurde als Totalgehalt an Magnesia gefunden: 01257 Grm.) Xin. Controle der Kalkbestimmung. In XI wurde gefunden: 10760 Grm. kohlensaurer Kalk = 0'6025 Kalk, „ XII „ „ 0-1238 „ „ „ = 0-0693 ,- Summa = 06718 Kalk. Nach VIII bj ergibt sich als Totalgehalt 0-6972 Grm. Kalk. - 41 - 1000 Oewichtstheile Mineralwasser enthalten: aj in wägbarer Menge. Salze SO, Cl CO, SiOa NaO CaO M.O FeO Schwefelsaures Natrou 0.0430 0.0242 0.0188 Schwefelsaurer Kalk 0.1685 0.0991 0.(16!)-! Schwefelsaure Magnesiii 0.3597 0.2398 0.1199 Chlormagnesiuni 0.0050 0.0038 0.0020 Kohlensaure Magnesia 0.007!l 0.0041 0.0038 Kohlensaurer Kalk 1.0700 0.4734 0.602(1 Kohlensaures Eisenoxydul 0.0058 0.0027 0.0036 Kieselsäure 0.0027 0.0027 1,6686 o.-'ieni 0.0038 0.4797 0.0027 0.0188 0.6720 0.1257 0.0036 (Direct gelundeii 1.6714) Freie Kohlensäure 1.G451 • . b^ Spurenweise vor banden : scfi wefeL saures Kali , phosphorsaure Mag- nesia, organische Substanz. In einem Pfund Wasser = iß Unzen ir: 7680 Gran sind ent- halten : Schv^efelsaures Nalroii 0'3.302 Gran Schwefelsaurer Kalk f2940 „ Schwefelsaure Mag"nesia . . . . . 27625 ,. Chlormagnesiura 0*0384 ,. Kohlensaure Magnesia 0'0606 „ Kohlensaurer Kalk 82637 „ Kohlensaures Eisenoxydul 0'0443 „ Kieselsäure 00207 ,, 12*P'146 Gran Freie Kohlensäure 12*6343 „ Dem Totalgehalt der fixen Bestandtheile und der Kohlensäuremenge nach ist dieses Wasser dem Ambrosius- Brunnen in Marienbad sehr ähnlich. Die Summe der Salze ist dort i0*698 Gran, die freie Kohlen- säure beträgt 12-92 Gran ')• Allein das Verhällniss zwischen Alkalien und alkalischen Erden ist dort ein anderes: sie sind fast zu gleichen Theilen vorhanden, während hier die Erden vorwalten. ') Handwörterbuch, Tabellen zu dem Artikel ,,Mineralwässer.'' — 42 — Sohwefelqaelle. Diese quillt, etwa 200 Schritte von dem Säuerling entfernt, aus dem Waldboden hervor , und wird durch eine hölzerne Rinne in einen Kasten geleitet, aus welchem die Bäder gespeist werden. Der Geruch des Wassers ist sehr schwach: bei kleineren Mengen, etwa einem Trinkglas voll .. ist er kaum bemerkbar. Es schmeckt ein wenig hepatisch, schwach metallisch. Bei äusserer Lufttemperatur von 110 C. zeigt das Thermometer im Wasser 8"5ü C. Das umgebende Gestein ist Glimmerschiefer. Das Wasser ist eisenhaltig, setzt aber den grössten Theil dieses Metalloxydes und einen Theil seines Kalkgehaltes als inkrustirenden Sinter ab '). und während es bei seinem Ursprung eine deutlich blaue Reaction mit Gallussäure zeigt, lässt das aus der Rohre fliessende und das Wasser des Bassins, dieses Reagens ziemlich unverändert. Es reagirl schwach sauer ; die Reaction verschwindet beim Kochen, wobei dasselbe trübe wird, und nach einiger Zeit einen fahlen , etwas eisenhaltigen Absatz von kohlensaurem Kalk bildet. Ammoniak fällt das ungekochte Wasser rein weiss. Die Bestandtheile des Wassers sind der qualitativen Analyse zufolge (den kleinen Gehalt an Schwefel- wasserstoff abgerechnet) dieselben wie die des Säuerlings. Die Schwefel- wasserstoff-Bestimmungen haben gezeigt , dass die Quelle sehr arm an diesem Gase ist. Eine Jodlösung, von der 1 CC. 0*001 Grm. HS entsprach, färbte das Litre Wasser , welches mit Stärkelösung versetzt war, schon bei Zusatz von 0"2 CC, entschieden blau. Der Titre dieser Flüssigkeit wurde daher (durch Verdünnung von 1 auf 5 CC.) für das CC. auf 00002 Grm HS gestellt, und mit derselben sind die, weiter unten angeführten Versuche ausgeführt. Diese haben auch ergeben. ') In diesem Sinter, der vornehmlich aus kohlensaurem Kalk und Eisenoxyd besteht, wurde eine Spur Arsen mit Siclierheit nachgewiesen. Etwa 2 Unzen desselben wurden in Salzsiiire gelöst, die Lösung mit schwefliger Säure oekouht, die überschüssige scinvellige Säure verjagt und hierauf mit SchwefelwasserstolT gefällt. Der entstandene flockige gelbe Niederschlag wurde mit salpetersaurem Natron geschmolzen, die Schmelze in Wasser gelöst und unter Zusatz von Schwefelsäure wieder eingedampft. Die Auflösung des trockenen Rückstandes brachte im Marsh"sclien Ap- parate die deutlichsten Arsenflecken hervor. - 43 — Hass der Gehalt mit der Tageszeit schwankt, dass er Vormittags etwas grösser ist als Nachmittags , und dass er auf eine Spur herabsinkt, wenn das Wasser zum Zwecke des Badens erhitzt wird. (Juaiililci li ve Untersuch im <>. Auch hier wurde wieder der Niederschlag, der beim Kochen ent- steht, und die davon abgelaufene Flüssigkeil für sich analysirt. I. Bestimmung des specifischen Gewichtes. ... L^ö 1-3454 Dieses ist hei Ij" = ^ ,^. — lOOJ-'. II. Bestimmung der Oesammtmenge der fixen Bestandtheile. a) lOnO Grm. Wasser gaben 18708 Grm. bei 150" getr. Rückstand) Mittel b) 1000 1-8705 ,. /= l-870fi. in. Bestimmung der Schwefelsäure. aj 1000 Grm. Wasser sraben 2-6234 G. schwefeis. ßaryl = 08098 G. Schwefels. b) 1000 „ .. .. 2'602:) .. .. - = 0-S026 - Mittel = 0.8!)()2 G.Schwefels. IV. Bestimmung des Chlors. aJ 1000 Grm. Wasser gaben 0 0168 Grm. Chlorsilber = 00n4l Grm. Chlor. b) lOOO ,- ,. ,. 0-0163 ,. ,. — 0 0040 .. Mittel = 0-0040 Grm. Chlor. V. Bestimmung der Kieselsäure. a) tOOO Grm. Wasser gaben 0'009l Grm Kieselsäure, b) 1000 .. „ ,. 0-0090 .- Mittel 00091 Grm. Kieselsäure. VI. Bestimmung der Kohlensäure. 350 CC. Wasser an der Quelle mit Chlorbaryuni und Ammoniak gefällt, gaben : 1. kohlensaure Erden = 1-7899 Grm. 2. .- .. = 1-765S ,. Davon gaben nach der Z^ersetzung : aJ 1-6520 Grm. an Kohlensäure 0.1184 in 1000 Theilen = 03666 b} 1-6301 .. .. ,. Ol 180 ,- ., = 0.3651 ~ 'Mittel = 0-3658 - 44 — VII. Bestimmung des Schwefelwasserstoffes. SchwefehvnsserstotT a) 1 000 Grm. Wasser verbrauchten 14 ^C. der titrirlen Jodlösung- =3 000028 Grm. b) 1000 „ ,, „ 1-4 ,. „ „ ,. == 0-00028 ,, c) 1000 „ „ „ 1-4 ,, r, V, 11 =0-00028 ,. Mittel =000028 ') VIII. Bestimmung des Eisens. (Auch hier war eine Spur Thonerde quantitativ untrennbar). a) 1000 Gnn. Wasser oaben 0*0042 Grm. Eisenoxyd = O'OO.JS Grm. Eisenoxydul b) 1000 „ „ „ 0-0031 ,, „ =00028 ,. „ Mittel = 0 003"> „ „ IX. Bestimmung des Totalgehaltes an Kalk. a) 1000 Grm Wasser gaben 1 2056 Grm. kohlensauren Kalk = 0-6752 Grm. Kalk, b) 1000 „ ,, „ 0-9650 „ „ „ = 0-5404 ,. „ cj 1000 „ ,. „ 1-1443 „ _^ __^ -i 0-6409 „ „ Miltdr=: 06188 Grm. Kalk. X. Bestimmung des Totalgehaltes der Magnesia. a) lOOOGrm. Wasser gaben 0-3300 phosphors. Magnesia = 0'1185 Grm. Magnesia. b) 1000 „ „ „ 0-5576 „ „ = 0-2003 „ cy 1000 „ „ „ 0-3884 ,, „ = 0-1.395 v „ Mittel = 01527 Grm. Magnesia. XI. Bestimmung des Natrons. a) 2000 Grm. Wasser gaben 00900 Grm. schwefeis, Natron i Mittel an Natron in 6; 2000 „ „ „ 0-1056 ,. ,. „ ) 1000 Theil. = 0-0213. XII. Bestimmug des beim Kochen entstehenden Niederschlages. aj 1000 Grm. Wasser gaben 0-3327 Grm. Niederschlag bei 150* getrock.| Mittel = b) 1000 „ „ „ 0-3361 ,. „ „ 150" „ i 03344 ') Diese Bestimmungen wurden Vormittag ausgeführt. Nachmittag erwies sich der Gehall noch geringer: 1000 Grm. \^ asser verbrauchten da nur 1'2 CC. Jodlösung. Das Wasser des Bassins ist armer an HS als das aus der Röhre fliessende: 1000 Grm. Wasser verbrauchten 10 CC. — 45 Derselbe hatte die Zusammensetzung wie der aus dem Sauer- bnintien erhaltene. Wieder aufgelöst und mit oxalsaurem Ammoniak gefällt, wurde nach dem Glühen des Niederschlages erhalten: Aus a) = 0-3327 : (I-.5272 Gnu. kolileus. Kalk = 0-183.5 ^'''kL „ 69 = 0-33Ü1 : 0-3300 ,. „ „ =0-1888 ,, /M'"el_0l8.o7 Xni. Bestimmung des Kalkes und der Magnesia aus dem gekochten Wasser, nachdem der entstandene Niederschlag XII. abfiltrirt war. a) 1000 Grra. Wasser gaben 0-7768 Grm kohlensauren Kalk = 0-4350 Kalk b) 1000 .. .. .. 0-7Ö82 .. .. ,. — 0-4.302 ,. Mittel = 0-4326 Kalk c) 1000 Grm. Wasser gaben 041 19 Grm. phosphors.Mag. =0*1479 Grm. Magnesia d) um „ „ „ 0-4144 ,. „ „ =0-1488 „ „ Mittel = 0- 1483 Grm. Magnesia (In X wurde als Totalgehalt an Magnesia gefunden: 0*1527 Grm.) XIV. Controle der Kalkbestimmung. In XII wurde gef. im Mittel an kohlens. Kalk =0-3316 Grm. entsp.01857 Grm. Kalk « XIII „ „ „ „ „• ,. „ =0-7725 „ „ 0-432Ö „ „ Summe 0-6183Grm. Kalk Nach IX ergibt sich als Totalgehalt 0-6188 „ „ 1000 Gewichtstheile der Schwefelquelle enthalten: aj in wägbarer Menge. Salze sOj CI CO. CaO MoO FeO NaO SiO Schwefelsaures Natron 0.048t) 0.027C 0.0213 .Schwefelsaurer Kalk 1.0.51S 0.6187 0.4331 Schwefelsaure Magnesia 0..0748 0.2499 0.1249 Chlormagncsium 0.0050 o.ooio 0.0022 Kohlensaures Eisonoxydiil 0.00.53 0.0020 0.0038 Kohlensaurer Kalk 0..';.'5ir, 0.1459 0.1857 Kohlensaure Magnesia 0.0445 0.02-33 0.0212 Kieselsaure 0»091 0.0091 1.8713 0.8962 0.0040 0.1712 O.G188 0.148-3 0.0033 0.0013 0.0091 (Direct gefunden 1.8-OG) Freie Kohlensaure 0.104C Schwefelwasserstoff 0.0002S 6_) Spuren von K ali, Ph ospho rsäure und organi scher Subs tanz . - 46 — In einem Pfunde Wasser =16 Unzen = 7680 Gran sind ent- halten : Schwefelsaures Natron 0'3755 Gran Schwefelsaurer Kalk 8-0778 ,, Schwefelsaure Magnesia 2'8784 „ Chlormagnesium 0'0407 „ Kohlensaures Eisenoxydul .... 0*0407 „ Kohlensaurer Kalk 2*5466 „ Kohlensaure Magnesia 0*3417 ,, Kieselsäure 0*0698 „ 14*3712 Gran Freie Kohlensäure 1*4945 „ Schwefelwasserstoff 0*00215 „ ') ') Ein an Schwefelwasserstoff viel reicheres Wasser entspringt an zwei Stellen in dem Dorfe Unter-Ladis (einige hundert Fuss tiefer als Obladis), und wird anch dort zum Baden benützt. Dieses setzt keinen Sinter, dagegen einen lichten Schwefelschlamm ab, reagirt eher alkalisch als neutral, lässt Gerbsäure- und Gallussäure- lösung unverändert, schmeckt stark hepatisch und riecht beträchtlich nach Schwefelwasserstoff. Einige Proben auf den Gehalt an letzterem mit der (verdünnten) Jodlösung ablitrirt, gaben: «> Hintere Quelle (Vormittag) 1000 CC. Wasser mit Essigsäure angesäuert und mit Stärkelösung versetzt, ver- brauchten 4*2 CC . . . . z= 0 00084 Gr. HS. „ „ (Nachmittag) 1000 CC. Wasser verbrauchten 4*0 CC. . . = 0*00080 ,, -• bj Vordere Quelle (Vormittag) 1000 CC. Wasser verbrauchten 9*0 CC. . . = 0*0018 ,. ,• „ „ (Nachmittag) 1000 CC. Wasser verbrauchten 7*8 CC. . . = 0*00156 „ „ *• f *, QK 3 1 8 .F28"" """^ °*"**" """' Facchini, Francesco/Zur Flora Tirols 3 5185 00108 7194 '<;^' *)*■■• V ■■' '■ /fa^ " ■ ^^^-^ ^^:1../,^ "^"ti^Mi^).*^ VI'"«- :«^.f * 1^ %>^./:'# ,.;^-«^ *'C>- :.