Skip to main content

Full text of "Museum Wormianum; seu, Historia rerum rariorum, tam naturalium, quam artificialium, tam domesticarum, quam exoticarum, quae Hafniae Danorum in a aedibus authoris servantur"

See other formats 






















' 




















■ ■ I , : . : i 




















1 




















■ ' ' ' ' ■ 

. 










































































- 









































































! *■ 













' ■ ■ 


■ 













































































" : 


. 












;|au-v£ a]ja 


MARlAmf 


ANIMALIUM PARTES 


J MUSEI OL 
IWORM lAJSLlll 

HIS TOBJA 1 

LUGD- BATAVOKTOA.1 
romCINA ELSEV1AJANM 


iragWBI 


i? 



















Museum W o r m i a n ii M. 

■ SE II 



> • , 

RERUM RARIORUM, 



r. 


Tam Naturalium , quam Artificialium, tam Domefticarum* 
quam Exoticarum , quas Hafnias Danorum in 
asdibus Authotis fervantur. 


O L A O WoRM, ME Di DOCT* 

ac, in Regia Hafnienfi Academia, olim 
Profeffore publico. 

f. ». ' 

Variis & accuratis Iconibus ittuftrata. 


Adornata ab 


LUGDUNI BATAVORUM, 


Ex Officina Elsevirior um, Acad. TypograpL 




O ^ 

..■V 






SERENISSIMO AC EOE ENTIS SIMO 

PRINCIPI 


-fSH 

70 

V^lcNi 

Si 


FRIDERICO III. 

DANIA, NORWEGIA, GOTHORVM, 
VYANDALORVMQVE 


RE G I, 

DUCI SLESVICI, HOLSATIaE, STORMARI^ 

ET DITMARSDEi 

COMITI IN OLDENBURG ET DELMENHORST, 

PATRIiE PATRI, 

Imperii Pacifque a:ternitatem precor. 



EX AUGUSTISSIME : 


Naturam, Tibi, ancillante arte co- 
mitatam tam fua induftria , quam hujus feduhtate inii ■ 
gnem, ad Sacrarium Majeftatis Tux hfto, rerum hanc 
omnium Reginam Tibi Regi invi&ifsimo, benignam re- 
rum omnium Matrem Tibi Patria: Patri, Benefactori au- 

* z tem 


i 


# 

DEDICATIO. 
temOpt. Max. sternum devoti cultus &■ duraturi ob- 
fequii monimentum.Nec Tuam ob hoc mihi metuendam 
offenfionem duco, cum, quod hanc in fecretum Sacra; Tus 
Majeftatis producam, peccare mihi non videor. Si enim 
Tua Majeftate dignum munus qusfiiflem, non invenirem 
certe, fi maxime conveniens, Natura erat, qus, Ma jeftatem 
fuam ubique exferens , Regum quoque Palatia intrat, & 
adeo non in fumma fortuna defpici folet j quin fspe etiam 
in amicitiam & fecretum admittatur. Illa fcilicet, qus per 
univerfum difperfa Solem ihterdiu lucere facit, Lunam in- 
numerabilibus comitatam fyderibus nodtu excubias agere 
jubet, sthera, terras, maria, lingula fu is incolis exornat, & 
per quicquid ubique eft mirifice diffufa in miranda hu- 
mani corporis Fabrica maxime elucet. Csteriim, audacu- 
Ium judicabunt me forfan non pauci, quod, j u ven is adhuc, 
statis invidiam non timens , hoc ferto me Majeftatis Tus 
aram adornaturum promittam , quod fi in poteftatemea 
e fiet, non modo Magnatum Opes squarem , fed cum ipfis 
Diis de felicitate certare pofiem. Sed & magnas Terrarum 
Regionumque moles in exiles chartarum particulas, tan- 
quamin fcenam, introduxit erudita Antiquitas, &, quic- 
quid coeleftium corporum fupra nos e fle videmus, exili 
globo ardtaflfe Archimedem conftans fama eft. Tenta vic 
tale aliquid , Parens , heu quondam, meus, qui vaftifsims 
Naturs fcrutator indefeffus, mirator afsiduus.intra angu- 
ftos privatarum sdium parietes vaftum auguftumq; Natu- 
rs hoc Numen, nec infelici plane fucceflu, nec irrito nifii, 
concludere laboravit. ,Prster enim qus in Patriam no- 
ftram liberali manu collata nemini negata orbis Conditor 
voluit, ab utroque Solis termino , utroque Oceano ,. Na- 
turam ad fe invitavit , ex Meridie venientem hofpitio ex- 
cepit , &, ne quid inexpertum relinqueret, neque Septen- 
trionem infalutatum voluit, hoc agens ; ut, quantum fra- 
gilis & laboriofa mortalitas permitteret , in lecreta ejus 
penetraret nec patergtur in lua Patria ignorari , qus , ut 
in hominum oculis verfarentur , orbi data erant. Et 
cum denegatum mortalibus diu vivere fciret, faciendum 

• fibi 


4 


DEDICATIO. 

fibi aliquid credidit, quofe vixi de teftaretur, hoc animum 
contra fluxa: mortalitatis injurias obfirmans: tum demum 
fore ut nec ignotus viveret, nec moreretur. Videns porro 
fuam illam in hoc Natura: Audio operam fic Maje flati 
Tua: placere, ut, non modo, cuma gravifsimis Regni ne- 
gotiis ad mitiora ftudia tranfire animus eflet, Tu verus or- 
bis noftri Sol , relido tuo Capitolio in Mantuam noftram , 
Regii corporis radios non lemel transfundere dignarere, 
fed & fic Majeftatis Tua: beneficiis fua illa augeri," ut , his 
jam accedentibus, non amplius invidiam hominum, fed 
ipfius Natune timeret, credidit gratam fe literato orbi fa- 
durum operam , fi , qua: viderat tanto Regi tam grata, 
brevi hiftoria adornata pofteritati tranfmitteret. Nec de- 
fuerunt hxc meditanti calcar addentes. Aggreflus itaque 
opus, Eruditorum fcholis , quod crediderunt multi, non 
inutile futurum, quod fuarum partium fuit brevi abfolvit. 
Ca:teriim, quam miferum eft bene partis non pofle fxui l 
Exantlata hac moleftia & jam Virtuti laborique fua pne- 
mia exfpedans, cita morte praoccupatus, inter Mortales 
efle definit, 6 fluxas humana: fortis vicifsitudines ! 6 tri- 
ftem & inevitabilem moriendi necefsitatem ! Lucem tum 
primum videre incipiebat tot dierum tot nodium labor, 
cum triftis eum nox, non fine infigni mceftiflima: vidua; 
& novem orphanorum moerore, opprimeret, cui foli vi- 
tam lucemque debebat. Jpfe, qui ftudiorum amore extra 
Patriam tenebar, vidi nafcentis operis cunabula, filialifque 
obfequii & Paterni mandati memor, quantum in me fuit, 
obftetricantes manus porrexi, egique, ut faltem pofthumi 
nomen mereretur, quod quominus a vero Parente tolli 
poflet iniquior fors vetuit. Hinc facium, quod nunc felici 
lydere abfolutum in publicum orbis theatrum prodeat, 
gaudeatque Sacra: Majeftatis Tua: aris appendi , unde fi 
non refigatur habebo quod coelo & vere Regia: Tua: Cle- 
mentia: imputem, irinumerifque illis accenfeam beneficiis, 
quibus non rnodoParentem B.M.quamdiu communi hac 
luce gaudebat, cumulafti, fed & iis qua: poft fata ejus in 
me vel folum Regia Tua Munificentia eopiofe contulit. 

■ ' ' * 3 Nee 




✓ A 


DEDICATIO. 

^ ' \ r - ' , . ' 

Nec ad alios quam ad Sacrae Tua: Majeftatis pedes operis 
hujus Patrocinium devolvere permific erga Parentem Re-' 
ligio, in cujus pios Manes injurius omnino effem, fi ad 
alias aras litarem, quam ad quas vota concepifle ilium, dum 
in vivis erat, ipfemet mihi confcius eram : erant autem illae 
non aliae , quam quae in facrario Sacrae Tuae Majeftatis fitae 
quotidianis hominum votis fic impetuntur, ut ad has fo- 
las, tanquam verum candidi Numinis lucuna, immixti ple- 
bejis nobiles, ab omni terrarum parte, ftudiofa celeritate 
confluant, inviolatae virtuti certiflimam Sc non pudendam 
ad haec pulvinaria incolumitatem quaefituri. Patere itaque, 

Rex Auguftifsime, hoc devoti animi monimentum, quod. 

Sacrae Tuae Majeftati a Parente deftinatum, ejufdem juflii 
filius fufpendo 5 Patere, inquam, Regiis tuis tholis affigi, ab 
illo, qui tibi fuam fuorumque vitam, falutem,& incolumi- 
tatem debet, nec in votis quid amplius habet , quam ut 
tanti Regis, cui par ubique aequitatis & clementiae ratio, 
divinas virtutes perpetuo adorare liceat . Idque optat 
unice, ut immortalis Deus, Regum ille Rex Summus, Tibi 
Regi femper Augufto, Patriae imperium, quod hodie tua 
virtute floret vigetque , perpetuo fofpitet , vitam deftinet 
ccelo coaevam, detque , ut, diu in oculis Patriae gloriofe 
triumphans, felici feneclute multos annos imperes, ut, poft- 
quam diutifsime hominum recreator manferis, comes tan- 
dem Deorum tardifsimus fias. Lugd. Batav. ipfis Calendis 
Martii cIdIdclv. 


REGINE TUAL MAJESTATIS 


r De r votiffinms fubditus 


r 


W - Worm, Olai Fu. 




t 


) 


/ 






OL AUS W O R M, 

Med. Doct. St Profeff Regias, 

LECTORI 

s. p. 

'Et v s querela Sapient um esi, nos in rerum naturalium inquifi - 
; tione cum Vulpecula JEfepicd yitreum yas lambere , pultem non 
'attingere: circa cortices fi filiquas rerum y er fari, pulpam fi fru- 
Sium non deguftare. Cujm miferia caufam qui diligent im inquifi- 
yermt , noidehunt infiitutionem d teneris faciam eo errorum nos 
ducere. fiuotus emm quifque e fi , qui, cum fe rerum naturalium 
inquifitioni tradiderit , aliud d c . Traceptonbus hauriat , quam ineptas quafdam ar- 
gutias, de Materia Trima, Tnyatione, Motu, Mundi atermtate, Orbium coele- 
fiium foliditate , alufqiM ejus farina Sophifmatibus ? Quibus mfiruclus , ne 
yihjfimi quidem lapidis, quipra pedibus esi , naturam , proprietates fi yires fciet. 
Ejecerunt njulgo e Scholis fi cAc ademtis utilijfimos Thilofophorum , de rerum 
natura , libros, hifioriam Terrarum, Mineralium, Lapidum fi Tlantarum 
ipernunt , eofque faltem retinuerunt , qui yifi funt difiut at wmbus fi altercationi- 
bus inutilibus foyendis idonei. Ita juyentus d rerum naturis inquirendis 'ayoca- 
tur, fi ffwofis quibufdam de terminis , ut njocant, fi notionibus fecundis , fophifi 
matis irretitur, d quibus ubi fe extncayerit , rudiorem rerum prae lar arum fe repe- 
nt , quam cum primum Vhilofophari coepit. Difputant pro fi contra, ut inquiunt , 
hoc efl , ut pueri faciunt , exfiruunt ex luto cafulas , quas non minori oblectamento 
dejiciant, ut fic ineptiores d fe difcipulos remittant , quam acceperunt. Lubet T)o- 
Shjfmi Cjaffendi hic adferre querelam , qua hh. i. adyerfus aAnfioteleos difcipulo- 
rum fortem fic deplorat, figam juyaret nofe Hifioriam Lapidum , Metallorum , 
Tlantarum > ^Animalium , exterorumque hujufnodi, quorum e fi adeo jucunda co- 
gnitu y arietas. Et ifia tamen, inquiunt , noyennt lapidarii, aurifices, herbarii, ye- 
natores. Elocci nempe faciunt , quod nimis yulgaria fini , jaciant que interea fielV 
gere fe, qua proprie /pellent ad Thilofophiam. Scilicet Mrifioteles , fcihcet AD emo- 
critHs,fcilicei alii magni yifi, quorum eruditio tanti a (limatur, Thilofophiam non 
excolebant , cum ifia perquirerent 7 Scilicet boni ifi yin, dum res ejufmodi frater - 
eunt, Ehilofiphix magis obfequuntur , quod adeo folerter difquirant ; An detur for- 
ma corporeitatis l An fi cujufmodi habeat proprietates illa forma , qua cadayeris 
dicitur ? An, qui funt inferioris gradus, fupenores contineant for malit er '~vel emi- 
nenter ? aAn facultas animalis fit d fubjeclo fep arabilis re, yel ratione tantum ? 
aAn proinde facultate yifus pofitd in lapide aclum yifioms eliceret ? ut alias innu- 
meras nugas ineptia fque prxteream. Et extern tamen negleBis ifia curiofi profie- 
qimniur, ut proprie E hilofophica. Qdo igitur ex illis quando Vhyfices curriculum 

* 4 ' abfoE 




V ' 






' ! ' 


pRyE^-ATIO 

djotyemW, quid probi teneant ex iis qua funt in ferum Natura ? Mineralia, Ve~ 
getabilia, d Animalia non funt perfer ut at i , quemadmodum dictum efi Elementa 
etiam ignordnt , qua aut cujujmodi Jint : qui garrulitatem faltem exercuerunt circa 
inepta s d frivolas qualitatum combwationes . Ex ccdeftibus ipfis vix Solem Lu- 
namque novijje tentarunt, d qua. nunquam fu/pexerunt ipfi, dijferuerunt otiantes 
m Scholis d hypocauftis , ac mille nugas commenti funt , quibus mfomma fufulci- 
rent , videlicet fohditatem reahtatemque fph ararum coelefium , canales quos afra 
trajiciant, negationes qualitatum quas alteratnces d corruptrices dicimus, caterafi 
que hujnfmodi , qua nulla comprobari poffunt obfervatione d experientia . Vno 
verbo, de hac rerum natura nihil perviderunt , quando fuas Scholas mgrejfi, aliam 
naturam mgfejfi funt , cum exteriore minime congruentem , ac proinde mirari non 
debeas, fi, audiens illos differentes de rebus naturalibus , finderis longe abejf ab iis s 
qua pr at er Scholas nobis obfervantur . Hinc ipfimet , ubi ad hanc naeram naturam 
ventum e fi , caligant prorfus d obfiupefcunt , moniti fcilicet ab iis , qui non fallaci 
ratiocinio , fed magifira rerum experientia , obfervatione que omnia profequuntur» 
V wis ac vivis coloribus Philofiophos nofiros fuperficianos d Scholafiicos depinxit 
Vir ille erudit iffimus . Jfuo circa d alu ante eum m eundem fenfum conquefti funt $ 
nofird infcitid d negligentid fieri, ut multa res lateant , multis non utamur, multa 
prorfus intereant . Longe aliter majores noftri Philofophabantur, aliter difcigulos 
fiios m adita Natura manuducebant , in primis eos qui rebus naturalibus ut i de cre- 
verant ad corporis humani fanitatem aut confervandam aut recuperandam . oAudi 
Galenum de compof ALI e dic, lib. 3 . oAmicos adhortor, ut meum exemplum fequen - 
tes , modo artis opera probe obire r voluerint , dent operam ut ex omnibus locis pra- 
fiantijfima illis quotannis Medicamenta adferantur , quandoquidem perditi illi om- 
nis generis coemtores rerum, variis modis adulterare folent ea, JShufqms igitur au- 
xiliorum undique copiam habere volet, omnis Stirpium materia. Animalium, Metal- 
lorum, tum aliorum terrefirmm corporum , qua ad AMedicina ufum transferre file- 
mus, ipfi perfieBa ut fit necejfe efi. H inc tot peregrinationes d Cjaleno ipfi fufeepta 
in Lemnum d alias terras , ut res naturales in loco nativo afi iceret , diligenter lu - 
ftraret , notis genuinis ab adulteratis difcerneret. Jjhti enim ex libris d relationi- 
bus faltem res digno fi ere laborant , eos ajfimilare folebat praconibus , qui formam 
ac notas fugitivi mancipii , licet ipfi viderint nunquam , praconio tamen fuo publi- 
care folent. Spotas enim ab aliis accipientes , feu Cantilenam, eas proferunt, ut, fi 
forte, quem prasomo indicant , prope ajfifieret , agnofeere tamen eum non pojfent. 
Hifie igitur fimiles ut non evadamus , d m clara luce circa rerum naturas excutia- 
mus , laqueis ifiis ingenia fubducdmus , ab jeci is corticibus , nucleos apprehendamus* 
perfikilla, qua pro rebm rerum fi e Lira exhibent , deponamus, id tandem agamus, 
ut Academia definant per fuader e ,• incipiant demonfirare, definant difiutare, inci- 
piant fi e culari, definant credere, incipiant fare , Kecie enim ille : JEque tyranni- 
cum d permciofum efi illud Arifiotelicum/Hifcentem oportet' credere $ atque Pytha- 
goricum, cani? 8<p«&. INemo jurare cogatur in nnerbd Magififi, fed res ipfx constrin- 
gant intellectum , nec plus fidei habeatur praceptori, quam quantum ejje habendum 
re demonfiraverit. Hac recla , hac^Pegia efi Philo fophandi njia, d qud qui defle- 
Bit, m devia d pracipitia abripitur. Hoc meo malo expertus, cum animadverte - 
fim , quam rerum inopes nos reddat r vulgaris \Philofophiam Vpaturalem tractandi 

, . ratio* 


V 


ad Lectorem, 

ratio , meliorum ingeniorum do Iere caepi vices , ac de mediis , quibus commodi i (fime 
y artarum ac pulcherrimarum rerum Naturalium copia comparari id juyentuti in- 
fiillari poffit, cogitare coepi, quo ita ex communi errorum lacu id tenebris extracia, 
m clara luce id pulcherrima thyinorum operum contemplatione flatui poffit . Ex eo 
igitur , quo primum Natura Hifioriam iri hac Academia Alogia docere coepi, nullis 
p anens fumptihus aut laboribus , rerum naturalium thef aurum haud contemnent 
dum colligere coepi: Quem oculis omnium Hiatura cupidorum exponere pojfem , ac 
de fingulis ita diffirere, ut eorum nomina, naturas, proprietates , defcriptiones id 
ufus ( quantum quidem explorare , id ex optimis ac fide dignis aut oribus haurire 
licuit) exhiberem, quo hifice ad reliqua Hiatura adita njiam fi emerem expeditiorem . 
Quod meum infiitutum cum multis placui fiet, non deftitere conatus juvare , ut ali- 
quot annorum decurfu opes nofira in eam creverint amplitudinem, quam hoc libro 
tibi exhibemus. Q 'uo differt ationes noflras , de hifice publice ad Auditores habitas, 
exhibemus, ex quibus fi quid commodi ad Studiofam I uvent ut em redundet, e fi quod 
nobis gratulemur, HDeoque conatus nofiros promoventi gratias agamus f 
' H(g r vero rerum tam diverfiarum varietas confufionem pariat , aut incertis va- 
gemur legibus , quatuor libellis omnia perfequi decrevimus. Quorum primus Eo filia 
exhibebit , fiub fie Terrarum varia genera , fuccorum concretorum dtverfias fi e cies, 
lapidum tam communium , quam pretio forum , feu Cj e mm arum variet at em , Metal- 
lorum quoque id i Mineralium familias, naturas id proprietates. Secundus conti- 
nebit Vegetabilium rariorum id exoticorum hiflorias id partes i Radices, folia, li- 
gna, cortices, fruolus , gummata, fuccos. Tertius Animalium dabit claffis , Terre- 
firium. Aquatilium, Amphibiorum, Reptilium id qua huc fpeclant. Quartus, va- 
ria, ex dictis jam naturalibus, arte elaborata, quorum contemplatio cur io fio leEtori 
id utilis id jucunda futura ett. 

Ita vero in tota hac nj er fabimur hiftoria, ut nec necejfaria omififfi, nec proli- 
xitate nimia tadiofifuijfi naideamur : nihil traEi antes , cujus non particulam ali- 
quam, ad minimum, in Mufieo noftro demonftrare liceat . ^Poteramus quidem aliis 
multis hic non defcriptis , qua tum in thefauris rerum exoticarum Sereniffi *Regis 
Hiofiri Frid erici III. tum m Mufieis amicorum hic degentium , extant , id 
quidem bona eorum venia, hanc noftram Hifioriam locupletare. Sed alienis pennis 
nos ornare noluimus , contenti propriis. Quibus fi tibi non difp licuerimus. Amice 
Le&or , eft quod latemur, id fiat gratiarum relatum exiftimemus . Caterum, fi qua 
hic offenderis, inter Ex otica m primis. Tibi melius cognita id perfpecta, rogo nofiros 
conatus benigne interpreteris , id tuas nobificum communices accuratiores obferv ti- 
tiones, dabitur forfan occafio, aut per Appendicem, aut AParalipomena, ea qua defi- 
deras annotandi, atque hac uberius locupletandi. Quod non fine honorifica Tui 
mentione fiet . Interea vale, id, qua potes , Symbola juva .• 


Autho- 


A tl T H O R E S 

■j' % U ' 11 . ■ ! r • ■ 

Quorum in hoc Opere mentio fit. 


A. 

A Cofta. 

FEgineta. 

iElianus. 

./Elius Everhardus Vorftius. 
/Etius. 

Agricola. 

Aibertus Magnus. 
AJdrovandus. 

Alexander Neapolitanus. 
Amatus Lufitanus. 
Ammianus. 

Anacardus. 

Angelus Sala. 

Antonius Auguftinus. 
Antonius Ronfinius. 
Anshelmus Boetius. 
Appianus Grammaticus. 
Ariftoteles. 

Athanafius Kirclierus. 
Athenams. 

Avicenna. 

Averroes. 

Aurelius Severinus. 

B. 

B Alvinus Ronfieus. 

Barlaeus. 

Bellonius. 

Benediftus Cerutus. 
Bernhardus Paludanus. 

C. 

C iEialpinus. 

Calceolarii Mufeum. 
Cardanus. 

Cafparus Bauhinus. 

Cerutus. 

Charletonus. 

Cicero. 

Clufius. 

Caecilius Folius. 

Cadius Rhodiginus. 
Cornutus. 

Conradus Furer. 

Cramerus. 

Crantzius» 

Crato. 

CrpIIius. 

iy. 

D Amianus Goes. 

Deinhemius. 

Diofcorides. 

Dodoneus. 

Dpldius. 

E. 

E Ncelius. 

Erafmus Lastus. 
luftachius. 

F. 

F Abius Pi£tor. 

Ferrandus Imperatus 1 . 
Fontana. 

Fortunius Eicetus. 
Francifcus Hermandus. 
Francifcus Stellatus Lynasus. 
Francifcus Ximenes. 
Fridericus- Naufes. 


G. 

G Affar ellus. 

Galenus. 

Gaffendus. 

Garcias ab Horto; 

Georgius Fabritius. 

Gerhardus Mercator. 

Gelherus. 

Gregorius Turonenfis. 

Guilandinus. 

Guilhelmus Fabritius Hildanus. 
Guillrelmus Pilo. 

H. 

H Elmont. 

Hernicus Petreus. 

Hernicus Spelman. 

Hermolaus. 

Hierocles. 

Hieronymus Syrterus Mediolanenfis. 
Honorius. 

Hugo Linfcotanus. 

I. 

I Acobus Bontius. 

J acobus Zeilerus. 

Jacobus Zvingerus. 

Imperatus. 

Joachimus Camerarius. 
JohannesdeLaet. 

Johannes Confalvus Mendoza, 
Johannes Sturmius. 

Jonftonius. 

Jovius. 

Julius Pollux. 

L. 

L Atzio. 

Leonellus Faventinus. 

Libertus Fromundus. 

Lobelius. 

Lucretius. 

Ludovicus Romanus. 

Ludovicus Stephanus. 

/ ’ 

M, 

M Arantha. 

Marbodeus. 

Marcellus Donatus» 

Margravius. 

Mathiolus. 

Mefues Rhei. 

N. 

N Ardus Antonius Rechus, 
Nicander. 

Nicephorus. 

Nicolaus Maroneus. 

• Nicolaus Monardeso 
Nicolaus Papinius. 

Nierenbergius. 

Normannus. 

a 

O Duardus Barbofa. 

Olaus Magnus. 

Olearius. 

Oneficratus» 

QvediiiSc 


P. 

P Aludanus. 

Pancirollus. 

Paufanias. 

Paulus Orofius. 

Paulus Jovius. 

Petrus Alvarus Semeda; 
Petrus Bellonius. 

Petrus Martyr. 

Petrus Pavius. 

Petrus Poca. 

Petrus Ilndelinus. 
Philippus Hogfteterus. 
Philoftratus. 

Pifo. 

Plinius. 

Plutarchus. 

Poterius. 

Profper Alpinus. 
Pfellus. 

Q* 

i Uercetanus. 


QUej 


R. 

R Auvvolfius. 

Renatus Moreao. 
Renodreus. 

Rhafis. 

Rondeletius. 

S. 

S Axo Gammaticus, 
Scaliger. 

Schroderus. 

Seldenus. 

Sennertus. 

Servius. 

Sigebertus. 

Solinus. 

Strabo. 

Stephanus Albucarius. 
Stephanus vander Hagefi. 
Suenckfeldius. 


T. 

T Abernamontanus. 

Theophraftus. 

Thevetus. 

Th ornas Eraftus. 

Thomas Bartholinus. 

Thomas Brun. 

Thuanus. 

Trallianus. 

Trigautius. 

Tycho Brahe. 

V. 

V AlerioIa. 

Valerius Cordus. 
Varlomannus. 

Virgilius. 

Vitruvius. 

vv. 

W Alichius. 

VVolfgangus GabelcoVeruS. 
Z. 

^^Acutus Lufitanus. 


) 


INDEX 


INDEX CAPITVM. 


Lib. I. Sectio I. 

C a p. I. Defofflibus in genere, pag.i 

II. De Terrarum differentiis. 2 

III. De Terris quibus varii artifices utun- 
tur, exceptis Medicis. ibid. 

IV. De Terris qua in ufum Medicum ve- 
niunt. 5 

V. De Terris CMiraculofis. 17 

V I. De Salibus in genere. 1 8 

VII. De Sale Tuatur ali (fi Artificiali. 15» 

VIII. De Tpitro. , 21 

I X. De t. Mlumine . 23 

X. De Vitriolo (fi cognatis. 24 

X I. De Sulphure. 2 6 

XII. De Arfenico. 28 

XIII. De Bitumine. 29 

XIV. De Ambra (fi Sp er mate Ceti. 3 3 

Lib. I. Sectio II. 

Cap. I. De Lapidibus in genere. 36 

II. De Saxo. 37 

III. De Silice, Pyrite , Molari, Cote. 39 

IV. De CMar moribus. 41 

V. De Saxo calcario, Gypfo, Lapide Bono- 
nienfi , Pumice, Poro, Alcionio, Affio . 4 3 

VI. De Stalaclite, Staldgmite , Ofieocolla , 
lapide Spongia, Vnicornu foffili, (fic. 3 o 

VII. De Amiantho, SelenitidefTaleo, (fic . 5 5 

VIII- De Lapide Tibur onum. Percarum , 

Carpionum , Coracino, Limacum, oculis 
Cancri, Topho juvenci, 58 

I X. De Magnete,Hamatite,Schifto,Smiri- 
de, lapide Lamii, Armeno , Lipis,(fic. 61 

X. Gloffopetra , Aflroites , Crucis, Ju- 

daicus , Trochites, Belemnites , c JMoroch- 
tus. Cornu Ammonis. 67 

XI. De Aleciorio, Chelidonio, Vmbilico ma- 
rino, lapide Vrfino, Caji oris, Humano. 71 

XII. Ceraunias, Brontias , Ovum angui- 

num, Atites, Ojlracites, Conchites, Bu- 
car dia, Fungit es. 7 4 

XIII- De Lapidibus minus pretiojis va- 
riarum figurarum, Tjaturalia (fi Artifi- 
cialia referentibus. 8 1 

XIV. De Gemmarum generatione (fi va- 
rietate. 9 1 

X V. De iafpide, Heliotropio, Matachite, 
Pr affio. Nephritico, Achate, Oniche. 93 

XVI. De Calcedonio, Corneolo, Phengite, 
Amethyfio, Cryflallo, Fluoribus, Lapide 
de Aventur a. 98 

X VII. De Adamante, Rubino, Granato , 
Hyacintho . 102 

XVIII. De Saphiro, Smaragdo, Chryfio- 
lito, Topafio, Turcoide , Bufonio . 104 


XIX. De Opalo, oculo Mundi, oculo Catii , 
Margaritis , lapide Bez>oartico. 1 o 7 

Lib. I. Sectio III. 

Cap. I. ffiuid Metallum ? 113 

II. De Auro. 114 

III. De Argento M' 113 

IV. De ^Mr genti fodinis Norvagia. 1 1 9 

V. De JEre. 120 

VI. De Ferro. 122 

VII. De Plumbo. 124 

VIII. De fui generis , , feu improprie dici is 
(Metallis , Plumbo cinereo , Antimonio 

Argento vivo. 123 

I X. De Metallis Affinibus. 127 

X. De Galena , Cadmia nativa , Chryfo- 

colla. Spodo fubterranea. ibid. 

X I. De Pyrite, Saxis Metallaribus, (Mica, 

Talco. 1291 

XII. De Arte elaboratis, cum Metallis, Ru- 

biginibus. 130 

XIII. De Squammis Metallicis. 132 

XIV. De Scoria , Lapide , Diphryge , Vi- 
tro. ibid. 

X V. De Cadmia, Pompholige (fi Spodo fa- 


Flitia. 


134 


XVI. De Lithargyro (fi Molybdena. 13 3 

Liber II. 

Cap. I. Inflituti rationem edocens. 137 

II. De fungis. Agar ico , fungo Sambucino, 

fungo Rofa canina, , Boleto cervino . Pila 
Stagnali. ibid. 

III. De Byffo arboreo, Tela arborea, Mufco 
terrefiri, Coralloide, Pyxioide. 139 

IV. De 'Arundinibus. 14 1 

V. De Arachidne, (fi Calamo Aromatico. 143 

VI. De Doronico. 145 

VII. De Ficu Indica , Hordeo fertiliffimo , 

Hermaphroditico,Hypojafmino,Monfiro 
Unaria coerulea. 148 

VIII. Moly Vir gini anum , Rhaponticum, 
Rhus Virginiam, Rofa Fherichimtica .151 

I X. Scorzsonera Hiffanica , Virga (Mure a 

Vir giniana, Vitis Canadenfis. 132 

X. De Radicibus china,Cyper i, Contraj er- 

va, Deriagon, Jalap, Labrandino, Liqui- 
ritia Brafilienfi. 133 

X I. Matalifta , Mechoaca > Ninfing, Rayz> 

de noffa Signor a, Papequanhe, Rhabar- 
barum. 136" 

XII. Sarcaparilla, Tagion,Taufergint,Tur- 

pethum, Taca. 139 

XIII. Folia Gariophy Horum Indicorum , 
Lauri Virgiliana, Malabathri, Mufa.162, 

XIV. Fo* 


Index C 

, - ' 

X I V. Filia, Nucis Mofch at a , Palmarum, 
Thea. 164 

XV. De Ligno Aloes , Afialatho , Bdellii , 

Coaba , Cmamomi , CocogoU , Colubri- 
no 1 1 66 

XVI. Cupreffus , Ebenum -verum , Fofiile 

lignum VmbrU & ifiandia , <? fluvio Ia- 
nuarii, foetidum. 168 

XVII. De Guajaco, ligno Hedera, Lite- 
rato, Montis ardentis Puteolani. 170 

XVIII. Lignum Nephriticum, Panava, 
Rhodium , Santalum, Sajfafras , 

,171 

XIX. De Lignis Monflrofis. 174 

XX. De Corticibus. 176 

XXI. , Abrus , Acacia , Achiotl, A- 

mygdala novi Regni, Almendr as de Peru, 
Amomum. 178 

XXII. Anae ardus , Ananas , Antophylli, 

Anda, Anakok, Aovay , Araticum Ape , 
Avellana Purgatrix. 181 

XXIII. Ztacra longa, Bixa, Bombi- 
cinus fruclus, Bon, Bonduc, Boramez.i^y 

XXIV. Cacao , Cajous, Capflcum majus, 

Caraguata, Carpobalfa??ius , Caffiafifiu- 
la Orientalis & Occidentalis , Caftanea 
equina Indica. 19 1 

XXV. Cedrus de Monte Libani, Ciriboa, 

Cocculi de Levante, Coni Abietis, Cube- 
ba , Cuci, Cucurbita varia . 195 

XXVI. Faba varia, Aegyptiaca, Eaufel, 

Fruclus varii non deferipti. 19 8 

XXVII. Galla non perflor at a, Gariophyl- 
lus Regius, Gelum, Gemma ISfucis CMal- 
divenfls, Globuli flaponarii, Gu an ab anus, 
Guatapana, Homoucul. 202 

XXVIII. Jecotl, Ig , Kapock , Karovata , 
Leguminis genus , Leplap , Limonium 
pragnans. 204 

XXIX. Mani ac cachem, Manobi , Me- 

caxuchitl, Myrobalani. 20 6 

XXX. Nabuch, Nux Indica, CMyriflica, 
Pinea, Piflacea, Vomica, phafleoli varii . 
209 

XXXI. Palma flaccifera, Pinan , Pindo- 

ba, Piper Benin, longum , album, nigrum, 
Tamarindorum fruclus, Taniock 3 Tlilxo- 
chitl. Tribulus aquaticus, Vaflhema, Za - 
pueamts interior, alia-. 212 

XXXII. De Seminibus. 218 

XXXIII. Gummata. 219 

XXXIV. Sucfci varii infliflflati. 222 

XXXV. Planta Marina & Zoophyta, 230 

Liber IIT. 

ap. I. iMnimalium differentia. 239 

II. De InfeNis inffecie. 240 


A P 1 t u M. 

III. De Mollibus. 

IV. De Cruflatis longis, 

V. De Cruflatis Rotundis. 

VI. De Teflaceis Vnivalvibus. 

VII. De Conchiliis Bivalvibus. 

VIII. De Turbinatis. 


246 

247 
249 
251 
253 

2 57 


I X. De. Animalibus f anguineis Reptilibus . 
161 

X. Pifces Saxatiles & Litt orales. 265 

XI. De pifeibus Pelagiis. 270 

XII. De Pifeibus aqua dulcis. 277 

XIII. De Cetis. 279 

XIV. De Ceto dentato. Balena , CMono - 

cerote. 280 

XV. De Delphino, Prifli, Phoca, Rofmaro. 
288 

XVI. De iMvibus. 290 

XVII. De Aquila , Corvo vtrficolore , 

Emeu , Pica alba , Topau, Manucodiata, 
Nocluln 29 2 

XVIII. De V avone, Gallina Guinea, Pullo 
Bicipite , Ojflbus Gallina pumila, cAvi- 
cula minima. 2.96 

XIX. De avibus \Mquaticis. 299 

X X. De avibus circa aquds degentibus .3 06 

XXI. Ve Nidis & Ovis. $H 

XXII. De Lacerto Indico , Monfirofo, 

Viridi, Argentei coloris. Fac et ano, Igua- 
na, Scinco, Crocodilo, Teftudine marina , 
Stellata, Teffellata, Vulgari. 312 

XXIII. De Viviparis digitatis . 317 

XXIV. De Bifulcis. 336’ 

X XV. De animalibus Solidipedibus. 34I 
XX V I. Hominem concernentia tr a flans. 

345 

Liber IV. 

Cap. I. De ^Artificiofis e terris elaboratis. 
34 ^ 

II. D e Artificiofis e Succino. 350 

III. De l Artificiofis e Lapidibus elabora- 
tis. ibid. 

IV. De Artificio fis ex Metallis auri & ar- 
genti elaboratis. 352 

V. De Artificiofis & JEre & Ferro elabo- 
ratis. ibid. 

VI. De Tfiumifmdtis. 3^9 

VII. De Artificiofis e vitro, eique affini- 
bus elaboratis. 362 

VIII. De Artificiofis e plantis elaboratis . 

S 6 5 

IX. De Artificiofis e lignis elaboratis. 3 66 

X . D e Artificiofis e fructibus elaborat is. $7 6 

X I. De Artificiofis ex animalibus elabo- 
ratis. ibid. 

XII. De variis artificiofis .■ 381 

MIL 


I 



Musei Wormiani 


H I 



TORI 



LIBER P R I M V S. 

'i 

SECTIO PRIMA. 

C N a p. L 

De fojjilibus in genere i 

A r i o r a, quas Mufeum noftrum tenet, ad quattuor 
referimus clades: Folfilium, Vegetabilium, Anima-*- 
lium, & quas ex his Ars elaboravit. A primo genere ini- 
tium facere lubet, ut ita ab ignobilioribus ad nobiliora, 
ab imperfedioribus ad perfediora paulatim alben- 
dam us. 

Folfilia ita dida , quod major eorum pars fodiendo 
e terra eruatur; ab aliis Mineralia vocantur, qui fodi- 
nas Minas volunt appellatas , ut folfilium &: metallo- 
rum venas Mineras . Metallica etiam a quibufdam , a 
potiore Ipecie, Metallis nempe. 

EU: autem Fossile, corpus perfede mixtum, in- 
animatum, vitas expers , peculiari forma & virtute fe- 
minaria a Deo in prima creatione dotatum ut libi llmile procreare, liiamque fpeciem 
propagare polfit. Harum formarum beneficio fit cujufvis corporis formatio, difpofitio, 
propagatio & perpetuatio, quas non minus admiratione digna in hifce, quamin vege- 
tabilibus: funt namque multiplicati vas/ eamque vim a Creatore fibi inditam habent, ut in 
materia dilpofita 8doco apto lefe polfint multiplicare, Quod vel evidenti exemplo Ni- 
tri apparet. Etfi enim ex Terra feminali, vi Nitri imprasgnata, femel Nitrum oinne ex- 
trahatur, tamen ex eadem, libi aliquantilper relida, paulo poli: Nitrum novum extrahi 
poteft, hac vi regenitum. Hasc etiam caula eft, quod, quanquam in Mineralibus iftis 
forma: externae fiat mutatio, & vel in liquores, vel pulveres, vel vitra reducantur, in Me- 
tallicum nihilominus, nullo negotio, redigi polfint corpus, quia mutatur faltem externa 
forma, falva interna & elfentiali; ut in Mercurio, A ntimonio, & Stanno videre licet. 
Quia vero hxc ipfa folfilia corpora funt fimilaria , ad elementorum naturam propius 
accedunt vegetabilibus &: animalibus, quorum etiam refpedu Ipecies minus complens 
cenlentur. Hinc etiam fit, quod folfile unius Ipeciei in aliud facile mutetur,ut ferrum 
in cuprum ; quod in vegetabilibus raro obfervatur, nili cum foli vitio in deterius quid- 
piam degeneret, Triticum in Lolium, Hordeum in Avenam. 

Folfilia dividimus in Media Mineralia, Lapides & Metalla. Media Mineralia illa vo- 
mus, quas mediam quali naturam habent ititer Lapides 8c Metalla. Hascrurliim funt 
vel Terras, vel Sales, vel Sulphura, vel Bitumina, 



A 


Cap. II. 


z 


MUSEUM 


C A P. II. 

De Terrarum differentiis, 

13 Er Terram hoc in loco non intelligimus eam quas fimplex eft , &: in numerum 

Elementorum vulgo refertur : nec eam qux quidem mifta eft , & ferendis plantis ac 
frugibus apta, & magis ad naturam elementi accedit, quam ea de qua nobis hic fermo 
erit, quamque dicimus effe , corpus foflile, naturae mineralis particeps , quod injeda 
aqua folvitur & Lutum fit. Licet vero quaedam hujus generis Terra: reperiantur, quae 
aquis madefadx non confeftim folvantur in lutum , progrefiu tamen temporis , fi diu 
macerentur , eo rediguntur. 

Terrae variis modis dividuntur. Agricola eam probat divifionem, qua aliae dicuntur 
fimplices , alite compofitx. Simplices eas vocat, qux cum nulla alia re foffili, aut fucco 
liquido funt permiftae : compofitas,quae unam aut plures res foftiles in fe continent, aut 
quae liquidum fuccum imbibunt. 

Terra: fimplices rurfum varie dividuntur. Ratione qualitatum, vel graves, vel leves 
dicuntur. Unde quaedam rarae, quaedam fpiflae, quxdam mediocres, quaedam molles, 
quaedam durae, quaedam inter has medix, quxdam macrx, qustdam pingues, quxdam 
medium obtinentes. 

Differunt quoque coloribus: funt namque albae, nigrae, luteae, rubrae, purpureae, vi- 
rides, coeruleae, cinereae, fufcae. 

Sapore funt dulces, pingues, acres, adftringentes. 

In odoribus quandoque etiam differentiae percipiuntur, prxfertim ubi manibus diu- 
tius tradentur. 

Figura etiam differentias quafdam conftituit. 

Quxdam enim tabularum inftar eft, quaedam alias habet figuras. 

Compofitas terras Glebas vocat, duobus fimplicibus coagmentatis, vel tribus,vel qua- 
tuor. Vel ex duabus miftis, vel tribus, vel quatuor,vel quinque, vel etiam mlftis &: fim- 
plicibus conflantes. Varia earum funt genera: quandoque cum terra conjungitur fuc- 
cus concretus, vel lapis, vel metallum ; quandoque cum fucco concreto jungitur , vel 
terra, vel lapis, vel metallum ; & fic in reliquis: de quibus confidendus Agricola , quj 
lib. io. Foffil. cap. 17 . accurate hxc perfecutus eft. 

Alix terrarum differentix defumi poffunt e locis,ex quibus eruuntur; ut,Samia, a Sa- 
mo : Erethria, ab Erethro : Chia, a Chio: Selinufia, a Selinunte: Cimbrica, e Cimbria. 

Noftro inftituto inferviet illa, qux ab ufibus depromitur ; alia enim utuntur MedicL 
alia alii Artifices. Sic Figuli & Plaftx fibi feligunt argillas &z cretam figularem , ex qui- 
bus opera fua forment. Fabri tignarii rubrica fabrili utuntur; Pidores, Paretonio, 
Melino : Fullones, Cimolia : Fabri argentarii, creta argentaria; alii aliis. Quanquam 
autem hxc differentia in Agricolx reprehenfionem ideo incurrat, quod non diftinde fatis 
naturam &: differentias Terrarum exprimat , fiquidem una terra duo aut tres artifices 
uti poffint, ut rubrica Medici, fabri, pidores ; Cimolia Fullones & Medici; adeo ut 
vuLo imperitix hanc tribuat diftindionem : perfpicua tamen eft , &: docentibus adeo 
commoda , ut ea ipfa uti coadus fit ipfe Agricola. LIt taceam Medicas terras eas dici, 
quxa Medicis potiffimum in ufum trahuntur, licet & alii artifices quandoque iis utan- 
tur; Fullonias, quibus Fullones magis utantur, minus alii ; &; fic de reliquis: ut hinc nulla 
metuenda fit reruniconfufio, cum denominatio fiat apotiori. 

Cap. III. 

De Terris quibus varii artifices utuntur , exceptis Medicis . 

T E r r quibus varii utuntur artifices, ad duo genera reduci poffe videntur, Ar- 
gillarum nempe cretarum. 

Argilla eft terra tenax, qux in partem quamcunque duda, non abrumpitur, neque 
exficcata dehifcit. Flacce potiffimum utuntur figuli & plaftx; ex hac fiunt vafa, figna, 
ftatux. Ejus enim hxc eft proprietas, ut quamlibet figuram recipere poffit,& in caminis 
coda, in lapideam fubftantiam concrefcat. Varia hujus funt genera. Quxdam, qux 

nobiliores funt, tenuius duci poffunt; quxdam minus. Apud Antiquos nobilitata funt 

Samia. 


W O R M I A N tt M. 3 

Samia. In ItaM Aretia &r Mutina. Quaedam Argilla: vim ignis magis ferunt, quadam 
minus. Viliflima: cx fune, quas ad opus lateritium fumuntur. Mirum quod in Africa & 
Hifpania parietes ex terra cruda conficiant , quas asvis durent incorrupti , imbres, ven- 
tos, ignes, omni cemento melius perferentes. 

Argillarum genus unum falcem adducam, ex quo vafa in Mufeo affervamus, quae ar- 
gento £equiparantur, fubtilitate, perfpicuitate & candore, palmam reliquis praeripientia. 
Porcellana vocant, ex Chinalndias regione ad nos delata: fed argilla illa, ex qua confi- 
ciuntur, non tam naturalis, quam artificialis eft. Atque de ejus confectione non om- 
nes idem fentiunt : Odoardus Barbofa in hunc modum praeparari refert : Cochleas 
quafdam marinas ovorum teftis mifcent , aliaque quasdam addunt , & fiibigunt, ut in 
maffam coeant. Hanc fub terram condunt, ibique etiam macerari ad oduagefimum,* 
vel centefimum ufque annum finunt, hasredibus fuis , preciofi thefauri loco, relinquen- 
tes. Ipfi vero ea utuntur, quam Avi atavique potuere- Obfervant namque ex veteri 
inftituto, ut, qui veterem tollit, recentem ejus loco condat. Pancirolus ex gypfo, ovd 
, trito, putamine locuftas maririas, hanc maffam coagmentari ait. Johan. Gonfalvus Mcn- 
doza lib. i. Hiftor. Chinitic^, ex terra dura cretofa fieri flatu it. Hugo Linfcottanus de- 
fcriptioiie navigationis iri Orientem cap. 23. Porcellanas ex certa tenve fpecie , qua: du- 
rilfima eft, confici afferit, quas in partes mollitur & mdla tunditur, ciflernifque injefita 
maceratur, donec duritie devida,faspeque verfata in fummitate materiam excernat, ex 
.qua fubtiliflimum opus fit. P. Alvarus Semeda Hiftorias Chinae cap. 2. de Porcellanis 
vafis ita differit. Porcellariica vafa conficiuntur in provincia Kiamfi in unica urbe, unde 
omnia veniunt quibus utuntur in ifla provincia & per totum mundum, licet terram non 
habeant ex qua conficiant, fed aliunde apportetur ; Aquam vero habent, fine qua fieri 
nullo modo poffunt: quascunque enim cum alia fiunt aqua , non adeo funt nobilia , 
fplendentia. Nullum hic eft Myfterium, quale fibi fingunt multi, fed eft certa terras fpe- 
cies, adeo nitida &: pura. Quovis tempore & eodem modo, quo noftra figulina confi- 
ciuntur , fed diligentius & accuratius tradantur, pingunturque colore coeruleo ex 
amylo. 

Sed omnes has opiniones, quamvis diferepare videantur, facili negotio reconcilian- 
tur. Qui enim vel ex creta,vel terra aliqua peculiari vafa hasc elaborari ftatuunt, pras- 
fupponunt mifturam ex qua creta hasc aut mifta terra elaboratur. 

Ex tali argilla (quas tamen magis artificialis & mifta, quam naturalis videtur) vafa om- 
nis generis conficiuntur, ita tamen ut nobilitatis gradibus diftent. Ex flore enim feu lub- 
tiliflima maffas parte, vafa elaborantur, qua: a vitris parum diftant perfpicuitate, coloro 
& nobilitate; qua: ut rara funt, ita pretiis reliqua fuperant. Alterum genus nobile quoquo 
eft, candore & perfpicuitate praeftans, coeruleo colore ut plurimum exornatum. Igno- 
bilius tertium reliquorum quafi fasx ex qua orbes elaborantur, quibus nobiliora vafa 
dum coquuntur imponunt,ne a fornace inquinentur. Hi orbes candidi quidem funt, fed 
non perfpicui , duri, adeo ut, fi invicem collidantur violentius, fcintillas ignis de fe fun- 
dant, licet fragiles fint. Ejus generis orbiculi apud me funt, qui fundis aliorum vaforum 
Porcellanicorum adhaerebant. Credo additos cum in furno coquebantur, ne a camini 
pavimento nobiliora inquinarentur. Sunt qui putent orbiculos hofce ex bona argillf 
Porcellanica confedos,fed incruftatione carere. Quod mihi non videtur vero fimile, 
curri nullam habeant tranfparentiam , & fubtilitate a fractis Porcellanicis nobilioribus 
multum diftent. Ignobiliorem igitur & fasculentam maffam hifce deputari credo. 

Porcellanica vafa jam in Belgio mentiuntur , Argillas melioris fortis iricruftatioriem 
quandam inducendo, quas, colore &: fplendore, vera Porcellanica imitantur: fed fraus 
facile detegitur, cum nec perfpicuafinr, nec tenuia; addo, incruftationem facile auferri, 
remanente argilla. Vitris etiam quibufdam Porcellanica imitari conantur quidam, fed 
vitrum fe ipfum fatis pro dit, prasfertim ea parte, qua fiftula, cum conficeretur, adhasfit. 

Creta nomen ab infula fic dida traxiffe videtur , quod olim ex ea laudabilior ad- 
ferebatur, & quanquam vulgo pro terra fumatur, qua: candore prasftat , eodem co- 
lore inficere alia poteft; attamen a probatis autoribus latius hanc vocem capi iri confef- 
foeft. Cretam autem nos dicimus terram quas ad expoliendum, mundandum, frican- 
dum , illinendum '& colorandum ufurpatur. Varii igitur artifices ejus ufum fibi appro- 
priarunt. 

Fullones Cretas eligunt pingues qiialefcunque , acres, vi abftergeridi prasditas ,■ qui- 

A z bus 


4 M XI S E U M 

bus fevum e ve ilibus eluere & eximere valent. Olim in ufu erat Cimolia , qux St Sme- 
dis dicebatur ob vim abftergendi peculiarem , e Cimolo, qux una elX Cicladum infula, 
Sarda , qux e Sardinia, Umbrica, quse ex Umbria petebatur : fed jam earum loco aliis 
utuntur, 

Pro Cimolia commendant Fuldenfem, Hildesheimenfem , St quandam quas circa 
Lipfiam invenitur. 

Mihi quasdam eft ex Anglia allata , quam Smectin , feu Terram sapo- 
nariam anglicam vocare libet. Germanis, Agricola tefte,§uf-crt>e. Fretum illud» 
quod Yedim infulam a continente Brittannias diftrahit, a Beda Solente vocatur, atque 
cum hoc genus cretas e promontoriis ejufdem continentis eruatur., ab Anglis Solet 
e r d vocari confuevit. 

Gleba inaequaliter fefe habet, quandoque nigricat, quandoque ad croceum accedit, 
pinguis, lubrica , dura, gravis, fullonibus valde expetita. Imperatus ad Morocheum & 
Galaditem refert, ut fuo loco dicetur. 

Fj ufdem generis Smectis etiam in infulis Feroenfibus reperitur , fed durior ali- 
quanto eft Anglica , adeo ut magis ad naturam Lapidis Morockei accedere videatur, 
colore magis viridi Se lurido; fed ejufdem plane generis efle cenfeo. 

Umbria creta etiam nobis eft , Germanis fBmkv, pidoribus magis expetita, ea 
enim umbras in piduris exprimere folent, unde nomen traxilfe quidam putant; fed Ve- 
teres a Regione Italiae Umbria olim, jam Ducatus Spoletanus dida,ubi invenitur St erui- 
tur, ita vocarunt. 

Subftantias eft leviftimas , tenuiftimx , fubtiliflimsc, lingua: adhxrens , colore fufeo : 
Ad ignem induratur ut Bolus St Argilla.Specicm Silis multi effe putant. 

Pidores Cretas fibi vendicant, macras St mediocres. 

Olim inter Candidas recenfebant Paretoniam j Melinam, Eretriam. Romani vilifli- 
morum fervorum venalium pedes Creta illinebant,St in circum producebant, in notam 
Vidorix. Promontoria Alba Creta conflantia etiam in Selandia Danix reperiuntur; 
Agricola enim lib. z. de Nat. Foffil. cap. 18. Munam, quam defertam vocat, allegat, 
maris Balthici Infulam, qua e Pomerania navigatur ad Copenhagen Danix. Sed deferta 
jam non eft hxc infula, verum culta fatis 8t populofa, nunc Danis 9 I?ocn dida. Promon- 
torium S te vanienfe, vulgo @tckttg-ftmte,ea quoque abundat, qua: Saxofa aliquantum eft 
St cedificiis apta. 

Terra e lacu Mexicano nivea huc fpedat , quam dono Clarifs.viri Do- 
mini Johannis de Laet habeo, qui in deferiptione Indue Occidentalis lib. 5. cap. 6 . eam 
ab incolis Barbaris Hicatlalli, id eft, terram candidam vocari ait. 

Eruitur e celeberrimo lacu Mexicano, forma luti, quod ad focum in orbes 8t paftillos 
cogitur, qui mox niveum acquirunt colorem, eoque manus inficiunt. Levifiima eft, adeo 
utpaftillus quem ego teneo , licet fit craflitie unius pollicis , longitudine unius cum di- 
midio St teres , pondere %ij. vix fuperet. 

Viribus fimillima eft ceruffx, frigida St ftcca, adftringendi facultate pollens, fine ulla 
mordacitate, eadem fere prxftans qua: ceruffa. Argentum ea polire folent artifices, ut 
vel hinc pateat ad Cretas referendam effe. 

Viridis creta nobis eft, levis, fubtilis, qux coda ad rubedinem tranfit, multis 
in locis invenitur. Olim optima in Smyrna , quam Grxci Theodofiam vocabant , quia 
fundus ifte, in quo primo hxc creta inveniebatur, fuitTheodofii cujufdam. 

Rubrica Grxcis m/a 7 (^ dida , olim celeberrima in Cappadocia, Lemno, Africa 
St Balearibus infulis extabat : fed Synopica reliquis prxferebatur. Primum in Cappado- 
cia: quibufdam fpeluncis fodiebatur , St purgata in Sinopem Ponti urbem deferebatur, 
ubi venalis extabat: optima cenfebatur rubicundiffima, fpifla, gravis, fibi tota concolor, 
cum diluebatur, unica mica plurimum humoris in fimilitudinem fanguinis diffundens. 
Tres fpecies conftituit Plinius: Rubram , minus rubentem, St inter has mediam , qux 
omnium optima, fed ad nos jam non defertur ; unde alix ex aliis regionibus fubfti- 
tuunuir. 

Ex infulis Ferqensibus adfertur Rubrica quxdam coloris dilutioris, levis, ad- 
ftringeos, quam a nemine adhuc deferiptamarbitror; cui St alia ex eadem infula acce- 
dit qux rarior , ita tamen ut pidoribus inferviat ad rubrum colorem inducendum. 

Rubrica Laminata, feu in laminas fciffilis , non nifi madefada lineas ducit rubi- 
cundas. 


W O R M I A N tl M, 5 

eundas, dura eft & fabris lignariis ufitata; vi pollet adftringendi, reprimendi & fluxum 
fanguinis fiftendi. 

Huc /pedat Pnigites d Pnigeo vico Lydiae Mareotidis appellationem trahens, 
Germani ©wargctsfrcttt vocant. Pinguis eft, fpiffa, mollis, nigra, adftringens & acris 
valde, fapore vitriolum refert, quod etiam flavo colore ex ea fudare videtur. Conflat 
partibus di verfis, quarum qutedam refrigerant & abftergunt , alirc calefaciunt & acres 
funt. *; 

AdPnigitem referenda mafla quaedam nigra, ponderofa,fub titulo ©wrtrgSJJnmr 
mihi donata. 

Madefacta lineas ducit nigras, fapore nullo peculiari praedita eft. Pondus vero ar- 
guit compofitam cflc,& metallum in fe claudere. Cujus rei experimentum facere non 
licuit, fiquidem exigua faltem ejus mihi eft portio. 

Terra nigra randrusiensis in hunc cenfum etiam venit. Nigra eft, 
arenofa, exiguis glebis intermifta , non admodum ponderofa, colore nigro digitos infi- 
ciens, falfum quid fapore prseferens. Hfum alium habere non fcitur , quam quod pi- 
flores ea utantur perinde ac fuligine picea , ad nigros colores rebus inducendos. 

Gleba gratianopo litana ex cinereo nigricat, durior aliquanto eft, fcd 
friabilis, ab accolis inter lapides recenfetur. Repentur in Delphinem Gallice duobus 
milliaribus a Gratianopoli , in monte ardenti , quem incola: vocant la Tontainc equi brnie. 
Locus igne conclufo aflidue ardet, ubi exterior terne fuperficics removetur, flamma 
emicat & latius ferpit. Bitumen & Sulphureum quid redolet, a combuftione cinereum 
colorem acquirens. Mihi dono Clarifl. D. D. Stougardii obtigit Anno 163S. 

Fuliginei coloris Creta in laminas fciflilis, lineas ducit madefada fuligineas, ob- 
folete nigricantes; vi abftergente prcedita efle videtur. 

Creta argentaria fabri argentarii utuntur , quas fpecics quasdam Margae 
efle videtur. Tonfores Tripela vafa orichalchica poliunt & mundant , eaque utun- 
tur & alii artifices, qui metallica poliunt; grana enim habet minima , fed tamen robufta, 
quo nomine ad poliendum apta. Varia ejus funt genera, quasdam fubftantia terram & 
cretam exprimunt, quasdam lapides & caementum. 

Gap. IV. 

‘De Terris qua in ufum Medicum veniunt* 

N IInc ut terras enumeremus quas vim Medicamentofam obtinent , & a nobis aft 
fervantur, prius de earum viribus in genere aliquid dicendum, ex quo cujufvis fa- 
cultates facili negotio inveftigare licet. Omnis Terra, quia corpus natura ficcum eft, 
exficcandi vim obtinet. Quae adftringit, frigida cenfctur , idcirco refrigerat & expellit. 
Qua: acrimoniam quandam habet, caloris eft particeps, quocirca calefacit, quo acrior 
eo calidior. Pinguis, quae glutine quafi linguam afficit, &nec adftringit, nec acris eft, 
illinendi vim habet , & modice refrigerat. Quae pinguis eft, & adftringit & illinit. Sic 
quae acredinem pinguedini junctam habet , illinit & abftergit. Habet & vim quandam 
Alexipharmacam peculiarem, quae nec a primis, ncc a fecundis dependet qualitatibus; 
lubet fecundum colores eas quas poffidemus diftinguere. 

Inter Albas Terras, veteres Samus praerogativam detulere, quarum duo erant 
genera: unum collyrium difturn , eo quod medicamentis oculariis mifcebattir , terra 
pinguis, rara, mollis, candida, dulcis. Alterum diftum Aster, vel quod figno ftellas 
lignabatur, vel quod micas quasdam,ftellularum inftar, in ea emicabant. Vim habebat 
refrigerandi, adftringendi, fanguinis eruptiones Sc fluores fiftendi, uteri profluvia com- 
pefcendi, inflammationes fedandi, &c. 

Huic refponderepoteft Gleba noftra albicans Norvegica, qua: rara, tenuis, levis, ad- 
jftringens, micas & granula quasdam habet permifta, /plendorem de fe fundentia , qua: 
ab alia fui parte , qua faxis adhasrebat, frequentiores apparent* cum permixta viriditate. 
Haec in fodinis cupreis prope Nidrofiam inventa eft, &: a Nobiliffimo viro Ivaro Prip 
prasfe<fto Regio Metallico ad nos delata, nomine Margi Saxatilis, Germa- 
nis ©«tnmargY cujus naturam aemulatur'. 

Similem ex infulis Fero en sibus accepimus, candidam, levem, friabilem, ad- 
ftringentem. Stenomargam vocat Agricola, id eft , Saxi medullam , quod in fi- 

A 3 brisa 


6 M U S E tl M . 

bris, comtniflatifque Saxorutri includitur, in iifque reperitur. Agricbla eafdem omnino 
vires ei tribuit, quas veteres Samios terras, {anguinis per ora venarum profufiones fiftere 
ait. A Fcrrando Imperato lib. 5. cap. 41. Agaricus mineralis vocatur, can- 
dore, levitate, & raritate A garico vero prorfus fimilis. Quidam Lac lunje vocant, 
propter candorem & teneritudinem, quam habet. Oritur a vaporibus metallicis , qui 
indies fubtiles vehunt exhalationes, quas ubi per faxa in cavitates exfudaverint, humido 
evocato quod ficcum eft remanet, & in medullam hanc raram, teneram, & friabilem 
concrelcit. 

Anshelmus Boetius ad lapidem Galactitem refert quando durior eft , eo 
quod ad lac mulierum generandum commendetur. Sic autem de eo Gefnerus, qui 
diligentiflime ejus hiftoriam eft perfecutus. In fpelunca quadam Stockhornii ditionis 
Bernenfis, ut & Iradi Lucernenfium, per fummum montem fornici adherens, nafei- 
tur fubftantia quasdam fungofa, friabilis, alba, leviftima, quam Fungum Petrxum dixe- 
ris, vel Agaricum Saxatile, tam fimilis hujus eft facies ; incolas Germanice Sftonttiitf ap- 
pellant , id eft , Lac lunte, ex fubftantia alba , fpuitiofa , qua concretus videtur. 
Hic lapis (fi nomen lapidis meretur) Aquas mixtus, albo ladis colore eam tingit. Infi- 
pidus eft, ficcat fine morfu, nulla in eo afperitas,& totus cum faliva madentis liquefeit, 
prasfertim quo melior fuerit. Nam & eraflior afperiorque reperitur, immaturior nempe 
&: crudior, qui odore etiam caret* concodus vero &perfedus alperitatem amittit, ita 
albidior colore, &: pondere levior redditur, fuaviter odoratus. Videtur quandamHolo- 
deis didis lapidibus , qui in terra arenofa in Palatinatu effodiuntur, proximam habere 
naturam, & lapidi, quem ego ab odore Cidonitem nomino. Superftitiofe quidam ad- 
verfus quemcunque morbum cujufvis, propter quem expreffo ipfius nomine e fpelunca 
eruitur, falutarem efle putant. Lucerna: in Pharmacopolio venire folet. Pollinem ejus 
Chirurgi ulceribus deficcandis infpergunt. Sunt qui Nutricibus, ad augendam ladis co- 
piam, pollinis hujus 5j. exhibeant e jure, ni fallorcarnium. Poteft autem commodius ex 
lade Amygdalarum, cui immixtus hic pollen aliquot horis fuerit, colatus propinari cum 
pauco faccharo & aqua fceniculi. Ajunt mammillas evidenter hoc auxilio turgere, 8 c re- 
pleri lade. Prasfertim a dodo quodam viro nuper proditum invenio, Lae Lunas, in pro-» 
fluvio fanguinis, utiliter dari tanquam fomniferum, idque fibi experimento conftare. 
Quod ad nomen prifeum, ego aut ipfiim Morochtum veterum efle aliquando putavi, aut 
eafdem certe illi facultates efle, Sed amicus quidam, rerum foflilium omnium cogni- 
tione clarus, Margas friabilis genus efle voluit. Hxc GefneruS. 

Eft mihi alioquin alia Marga saxatilis cinerea, in Saxorum cavitati- 
bus & fifluris. Hujus generis illa quam teneo, fimilis videtur ei quam deferibit Agricola 
de Nat. Foflil. lib. 2. cap. 10. ac ab ipfo OlUrga Gojlarica nuncupatur. Cinerei eft colo- 
ris , ex cruftis craflis conflans , fapore aridiufculo , vim adftringentem & Emplafticam 
habens, unde exhibita fanguinis profluvium fiflere folet ; foris vero applicata, eafdem 
vires habere putatur , quas terra Samia. 

Marga saxatilis incarnata ex montibus Bohemicis allata , fimilis 
plane ei eft, quam inLygiis montibus reperiri feribit Svenkfeldius. Gleba eft pinguis &• 
lubrica ad contadum, quamvis & quasdam particulas afperiores ; colore incarnato , in- 
tequalis, ponderofa, linguas adhaerens, chartam & digitos fubluteo tingens colore. Cum 
Bolo Armena facultatibus convenire videtur, unde prodeft ruptis,ex alto devolutis, Has- 
morrhoicis,Dyfentericis} Medetur fraduris oftiu, Venenis morbifqj peftilemibus refiftit. 

Melia terra ad hanc claffem {pedat, a Plinio Melinum dida, ab infula Melo, 
coloris cinerei, afpera, linguam tadu ficcat, mundat, colorem bonum conciliat, attenuat 
pilos , fcabiem & vitiligines delet. Sed jam vix haberi poteft. Ejus igitur loeo efle po- 
teft, Terra Melirenfis, quas in InfulaMelita , nunc Malta, eruitur, cujus mihi copia &c 
crudas & prasparatas. 

Terra melitensis cruda, tadu eft afpera, colore albo ad cinereum vergen- 
te , adftringens. Ad Serpentium morfus potiflimum commendatur , earnque vim a 
D. Paulo accepifle credunt, cum naufragus ad hanc infulam appuliflet, ut in Ad is Apo- 
ftolorum legitur; quocirca quidam Lapidem S. Pauli vocant. Matthiolus lib. 6 . in Dio- 
fcoridem cap.40. negat conferre iis, qui ab Afjride aut Vipera funt demorfi. In infula 
Melita publicata eft lingua Italica charta quasdam, quas de viribus &: Terras hujus &: La- 
pidum aliorum, qui ibidem reperiuntur, agit, in hunc modum. 

Vires 


f O R M I A N U M. 


7 


Vires Lapidis SiPauh, Linguatum item, oculorum Serpent um pretio forum, 

qui in Infula Melita reperiuntur. 

Terra, qu^S. Pauli vocatur, inlnfula Melita reperta, in ipfa fpecu D.Pauli, qua?, a ci- 
vitate nova, odo diffat milliaribus , colore albo eft , exque ea fiunt imagines , tabella, 
vafa, alia ejus generis. 

Lingua? coloris funt fufci, oculi ferpcntum lutei, atque per totam infulam inveniun- 
tur ea, qua venduntur, forma, veffigia certiflima miraculorum D.Pauli, patratorum dum 
tribus integris menfibus in hac infula Euangelium incolis annunciabat, eofque ad fidem 
Chrifli convertebat, omnes ejus infula? ferpentes veneno fpolians, cicurefque & inhabi- 
les ad laedendum reddens, ac fi in petras elfent converfi; terram pneterea infinitis doti- 
bus augens. 

Mira? funt virtutes tam terra? , quam linguarum & oculorum , dum omni veneno refi- 
ftunt, a morfibus venenatis rion folum defendunt, fed & curant , aliifque morbis me- 
dentur. 

Ufus hic cfl ; Annulis includuntur oculi didi , ita ut geffantis tangant carnem , & in- 
dar aliarum gemmarum digitis fint ornamento. 

Linguas collo aut brachiis appendunt. 

Parum dida? terra? vino aut aqua? mifcent, ut bibatur. 

Linguas & oculos itidem aqua? aut vino infundunt , ut ebibatur liquor. 

Yafis ex hac terra fabricatis fi vinum vel aqua infundatur, ac, ubi vim eorum abfor- 
pferint, bibantur, multis affedibus medebuntur. 

Sed ante omnia attendendum, ut dida Terra, lingua? & oculi, fint veri, per fide di- 
gnos ex Melita tranfportati, ne fraus ulla in iis contingat. 

Haec funt qua? in dida Schedula continentur; fed nos* quia de fola terra hoc in loco 
agimus, reliqua ad Hifloriam lapidum amandamus. 

Praeparatur vero Selavatur ha?c terra, ejufque pars purior colligitur, affervatur, & in 
paftillos candidos cogitur, lenes, non pumicofos, fed admodum aequales. Horum pa- 
ftillorum duo mihi funt genera , minus alterum , pondere 3j . utrinque cruce lignatum 
tali , qualem in palliis &: torquibus geftare folent Equites Melitenfes, aut etiam ab una 
parte cruce, ab altera effigie D.Pauli, hoc pado; 



Alterum majus , unciam unam aequans. Cujus duo mihi funt orbiculi : in alterd 
effigies vifitur navis parte averfa , adverfa vero Eremita? Chriftum cruci affixum ado- 
rantis. Alter orbiculus , parte adverfa , effigiem Johannis Baptifta? cum Agno exhi- 
bet , hac in ambitu inferiptione : Fuit homo Missus a Deo cui no: 
averfa facies etiam navis iconem offendit. Utriufque iconem hoc pado accurate ex- 
hibemus. 


Commen- 


MUSEUM 


8 




Commendatilr hxc terra ad febres peftileiites, vice boli arnieni, ad putreditiem ift 
venis fidendam, ad fanguinis fputum, ferpentum &: canis rabidi morfus; infantibus ver- 
micatione oppreffis, mirabiliter fuccurrere ajunt. 

Ejufdem Terras Melitenfis crudse mihi fruflulum eft, in quo pes animalis putrefadus 
Vifitur. Gleba eft alba, ponderofa$ varios lapillos & heterogenea continens. In ejus vero 
planiori fuperficie, pedem exhibet animalis putrefa&i, felis aut canis, ut arbitror, in ex- 
tremitate digitorum crufla bevi & fplendente obductum; qua tibiam fpe&at, duobus 
quafi oflibus in lapides converfis &c jun6tis conflans . Tota maffa pendet unciam unam 
& Jvjft. 

V eteres chia (ex infula Chio allata ) utebantur, alba, cruflofa, diverfis formis fadti- 
tiis prodita, ad rugas abftergendas , ad ambufla, aliaque, ad quas Samia commendatur. 
Ejus loco nos Bolum album officinarum ponimus, ad cinereum colorem vergen- 
tem, mollem, lubricum, pulverulentum, tangentium manus colore albo inficientem. 
Ex Ilva infula Hetrurias adfertur, eademque pradtat quas olim Chia & Eretria, adflringit 
dc abflergit. Utuntur quandoque ea faponis loco , tefle CaTalpino , ut ad Sme&en 
etiam referri poffit. 

Eft Bolus cinereus fionicus, infigni adftringendi vi praeditus , cum 
pinguedine & lubricitate ad contaftum, forfan non minorum virium. 

Bolus Boringholmicus, ex infula Danice Boringia , vulgo Boringholmo, 
tranfportatus duum eft generum, alter candicat ad cinereum vergens, alter nigrior eft. 
Uterque ejufdem ferme fubflantiae, glebofie, inaequalis, pinguis; ubi politior eft, lubri- 
cus; colore albo digitos fi fricetur inficiens , non admodum ponderofus , linguae adhae- 
rens. Viribus diferepare non videtur ab aliis bolis. Vafa ex eo confeda ignis ferunt 
fervorem, unde in Scania in officinis ferrariis crucibula ex eo conficiunt , permiftis 
fragmentis aliorum crucibulorum, quae vi ignis difiupta fuere. 

Hif ce affinis eft Bolus norvagicus, candidior aliquanto, pinguior &: ad con- 
tactum lubricus. Ejus ufus eft etiam in officinis noftris. 

Ad 


/ 


FORMIANUM, 9 

Ad cladem terrarum albarum noftri Mufei refero Terram sigillatam 
lemniam albam. De qua quamvis varix fint autorum fententix , cum Galenus 
eam commendet qux rubra eft , de qua etiam nos fuo loco ; aliis tamen etiam ibidem 
inveniri coloribus teftes funt viri oculati fide digni. Inter quos Stephanum Albucarium 
& Petrum Bellonium nomino, qui afferunt Lemni incolas teftari, nullibi unquam in hac 
infula effoffam fuiffe hanc terram, quam eo in loco ubi jam foditur, ecolle fertili, Orien- 
tem fpe&ante, herbis veftito, prope villam, didam Repondn 

Tres ibidem fovex reperiuntur, quarum dux ruina obrutx, tertia, ubi jam terram 
eruunt. Septentrionem lpedat. Juxta montis radices tres limpidiflimi exfiliunt fontes^ 
quorum duo minores^Septentrionerti verfus fluunt, major Meridiem. Terra, quam ibi- 
dem fodiunt, maxima ex parte alba eft , fecunda quandoque rubra & lutea inflat boli 
Armeni , quo jam utimur. Adeo ut aut in alio colle tempore Galeni hanc terram effo- 
derint, qui jam ruinis obrutus eft,aut hanc ipfam priftinam naturam mutafle neceffumfic. 
Semel tantum in anno eruitur hxc terra, fexto die Augufti, non fine fuperflitione, quia 
putant nullam habere efficaciam, nifi eo die fodiatur. Operarii Gfxci funt , diligenter 
eos animadvertentibus Tureis, qui magiftratumin infula gerunt, ne quid clanculuni 
auferant. Dum fodiunt,fuavem odorem fpirat caverna. Nec omnis terra inde effbffa 
pro bona habetur; illam faltem eligunt, qux intra quafdam petras fragiles latet, pinguio- 
rem, tenacem , fabulo deftitutam. Oriente fole , per fex horas faltem continuando fo- 
diunt, mox foveam claudunt, nec amplius in anno aperire fiis eft. Hinc fit , quod rara 
admodum fit hxc terra , cum pauci fodiant & tam brevi tempore . Bonam quam xfti- 
mant, unicus lavat, lotam faeculis includit, quos fufpendunt, ut omnis aqua percoletur-, 
hinc in maffulas majores aut minores formant, quas Imperatoris figno figillanr , & ex- 
ficcatas Conftantinopolim ad Imperatorem mittunt una cum figillo. 

Ex quibus patet, nonfolum rubram , fed &: albam , & rubicundam & luteam dari 
terram Lemniam , quarum trium priorum exempla oftendere valeo. Sed jam de 
Alba faltem dicendum , ad cinereum vergente. Duo ejus generis mihi funt paftilli, 
orbiculati, quorum unus drachmam pendet integram, alter dimidiam, ab altera parte 
chara&eribus Turcicis infigniti, ab altera fignis vacui. 

Olim Dianx figillo, quod capra erat , lignabantur, tefte Galeno: 
aliquantulum tenax & lubrica eft hxc terra , ob pinguedinem , adeo 
ut lingux adhxreat, fine mordacitate; fi in aqua refolvatur, fimilis erit 
molli cerx. 

Sanguinis ex utero profluvia, fluxus muliebres compefcit , Vene- 
nis morbifque malignis refiftit , rabidi canis morfum curat, ulceribus 
malignis medetur. Scaliger exercit. 33. fe£t. 2. certavi fecundarum qualitatum putat 
conferre, tanquam inftrumento idex fux, adftriftione fefe inter venenum & cor inter- 
ponens, prxterquam quod duas proferat facultates, alteram qua petit cor, alteram qua 
tuetur certo non fortuito auxilio. 

Infula Lemnus hodie Stalimene dicitur, & quamvis Terra, qux jam inde adfertur, 
differat figillo & modo eruendi, ab ea qux antiquitus inde effodiebatur , attamen non 
minorum eft virium. Ferrandus Imperatus lib.5. cap.33. tres fpecies noftro xvo inde 
tranfportari refert. Prima eft terra facra,vel Bolus Armenus orientalis, non tingens; vel 
alba leviter ad cinereum vergens ( de qua hic fermo ) qux quandoque etiam colore 
incarnato, ex quibus figillailla, qux hodie tanto funt in pretio, fiunt, quam tangere 
nulli licet prxter facerdotes. Secunda rubrica fabrilis, qua fabri tignarii utuntur. Ter- 
tia fullonum, qua pannos mundant; eamque eruere Sc tra&are cuivis integrum. 

Sunt & nobis alii duo pastilli Turcicis charafteribus infigniti,fed djverfis 
ab iis quibus prior Terra Lemnia dotatur, colore interno totius maffx cinereo, exterius 
rubicundo , quafi rubrica effent tinfti; finguli, dum integri erant, drach- 
mas duas pendebant : e qua regione Orientis allati, ignoro; Lemnios 
non effe, & color Sc pondus evincere videntur. 

Charafteres hifce impreffos, quamvis diverfi fint, attamen idem fignifi- 
care monet Bellonius obferv. lib. 1. cap. 22. a Turea quodam lingux Ara- 
bicx perito edo&us : Tinimachton, quod terram figiilatam notat, 
inferiptum eft. Ac licet chara&eres inter fe videantur diferepare, hoc tamen linearum 
vario nexui adfcribendum,&: magnatum, qui hofce paftillos fignare curarunt, voluntati. 

B Alii 




IO 


MUSEUM 


Alii duo mihi funt Pastilli cinerei, literis Arabicis infigniti,qui ex rudiori 
terra compa&i videntur, quam funt Lemnii veri ; quo ex loco petiti, haud fcio: Ma- 
jor orbicularis eft, duarum drachmarum pondere, craffitie dimidii digiti , in fuperficie- 
rum orbicularium altero charaderibus, ut dixi, Arabicis exornatus: Altero minore 
quatuor fcrupulorum pondere, effigie Lunae & trium Stellarum notato. 


De quorum viribus non habeo quod dicam , nifi quod eas habeant cum aliis terris 
figillatis communes. 

Bolus candidus lignicensis feu Terra figillata Goltbergenfis , Axungia 
Lunas Chy micis, Germanis QBeitf figillata vel %ntfcl) gejtegclKr&e- Effoditur ad Golt- 
bergam in Ligies & Strigonium. Quia colore eft albo , ex argento ortum trahere 
volunt, &: aurea minus asftimatur. Agnatam & congenitam cum argento vim &: virtu- 
tem in medendo fortitur, quocirca ad ea commendatur, quibus argentum ipfum,&ex 
eo praparata medicamenta ; capitis dolores mulcet & mitigat, cerebrum roborat. 
Diarrhoeas & Dylenteriae medetur, albumque uteri fluorem peculiari vi curat. Paftillus 
nofter duas pendet drachmas, in figillo Aquilam alis & pedibus extenfis exhibet, quam 
hxc cingit infcriptio, Terra sigillata Legnicensis. 


Inventa hic nuper eft in Selandia , ad fontem olim D. Helenae facrum,& variorum 
agrorum concurfibus nobilitatum, Terra qutedam cinerea, ad luteum inclinans; ex la- 
minis quibufdam coagmentata , cujus venas per arenofos cumulos in oppofito fontis 
perreptant, intercurlantibus ochrae luteae Venis, quae cum Terra figillata affinitatem 
magnam habere videtur. Cruda magis adftringit lota ; inore guftata liquefcit: ibidem 
reperitur & arenofa magis & minus pinguis. Sunt qui vires, quas aquis iftis tribuunt, 
ab hac terra dependere putant, qux Ochrae permifeetur, ut fupra innuimus. Terram 
S.Helena voco. 

Ru b r a s ut aggrediamur T erras Medicatas, eae etiam, ratione coloris magis vel mi- 
nus faturati, invicem differunt. Agricola tres ejus fpecies conftituit: valde Rubram, in ru- 
bro candidam, & inter has mediam. Veteres Sinopin, Fabrilem & Lemniam in hoc cenfu 
commendabantmobis a Terra Lemnia, quam veram habemus, rubri coloris, aufpicandu. 

Terra Lemnia rubra, quam tantopere contra venena celebrarunt vete- 
res ; Diofcorides in fpelunca, loco paluftri, inveniri ait, &; ab incolis inpaftillos efforma- 
ri,admifto caprino fanguine, & figno Capra impreffo ; unde figillum Caprse appellave- 
runt: antidotum contra Venena pernitiofa, fi ex vino fumatur, etiam prafumta Venena 
evomere facit. Prodeft quoque contra idus morfufque animalium venenatorum, Anti- 
dofis familiaris, Dyfenteriis utilis. Galenus vulgi relationibus,de hac terra, minus fidens, 
afferit lib. 9. Med. fimpl. Se bis in Lemnum navigaffe, ut finceriffima potiretur, & im- 
poftorum fraudem detegeret , planeque negat hircinum fanguinem mifceri , ut cuivis 
loco di£to videre licet. 

Plinius dicit effe Minio proximam, Antiquis multum celebratam, cum infula in qua na- 




fcitur ; 


/ 


II 


f ORMIANUM. 

fcitur ; nec nifi lignatam venundari , unde &: Sphragidem appellari. Sed qualis 
modernus fit hujus terrae (latus, (iipra in Terra Lemnia alba didum eft. Rubrae hujus 
Terrae Lemniae mihi unicus eft paftillus , drachmam unam pendens , notas a Galeno fi- 
gnatas habens. Rubra enim plane eft , nec manus fricantis inficit; verum non Caprae fi- 
gillum , fed eofdem charaderes Arabicos , quos alba, tenet. De viribus fupra aclum : 
plura icitur non addo. 

Eft &: tertiae Ipeciei paftillus parvulus, dilutioris rubedinis, drachmae 
dimidia! pondere, qui firmius aliquanto linguae adhaeret reliquis , ad- 
ftringitque magis. Hanc terram a reliquis viribus non differre arbi- 
tror, licet eodem tempore, eodemque prorfus charactere non videa- 
tur fignata. De hifce operae pretium eft confidere obfervationes Bel- 
lo nii libr. i. cap. 23. 

Bolum orientalem, aquibufdam Armenum dictum, quia 
ex ea Armeniae parte, quae Cappadociae vicina eft, advehi folet ; Matthio- 
lus ad rubricam Sinopicam accedere autumat. Quidam vero veram Ter- 
ram Lemniam efle arbitrantur ; fed manus inficit, quod Terra Lemnia non 
facit : facultatem habet admodum exficcantem & confolidantem, Dyfen- 
teriae & ceteris alvi fluxibus aptam ; item fputo (anguinis , catharris , ulceribus putridis 
oris Sc pulmonum. Quocirca & Pthificis utilis. In Pefte a Galeno commendatur. 

Nos duum generum maflas tenemus , Glebosam unam , non fignatam , aut in 
formam artificiofam redadam, quae pallidior, vi adftringente & pingui tenacitate aliis 

non cedentem. 

Altera in maflam oblongam quadratam, pondere quinque drachmarum cum dimi- 
dia redadam, cui duo figilla Turcica impreffa, magis faturati coloris quam prior: Lota 
videtur & purgata, fed non ex eadem fodina, qua prior, eruta. 





Bolus toccaviensis, in Tranfilvania ad Toccaum feu Tockai repertus a 
Cratone in ufum tradudus, notas veri boli Armeni habet, & inftar butyri in ore Iique- 
fcit. In Catharris & pefte valde commendatur, adeo ut Crato eum praeferat Armeno, qui 
Imperatori ex Turcia allatus erat. Mihi paftillus eft rubicundus fex^rachmarum, nullo 
fiaillo munitus. Crato quandoque Hungaricum vocat, dicit fe ter in Theriaca 
accepifle bolum Armenum praeparatum , feu a fordibus liberum, & fimplicem prout 
eftoflus erat, fed nullam animadvertifie diflimilitudinem , nifi quod praeparatus pin- 
guior aliquanto fit nori praeparato. 

& Hujus claflis etiam eft Terra sigillat a, quae Infigne St rigonianuTi 
prae fe fert, montem fc. tricipitem , cum hac inferiptione , Terra sigillata. 
Cui cum lutei coloris parem habeam paftillum , quid de ea fentiam , mox in lutea 
dicam. 



' Huc quoque fpedat terra sigillata hepatici caloris; 
quae adftringit cum aliqua abfterftone! , fed non adeo pinguis eft ac fu- 
periores, mafticata afperitate aliqua arenacea linguam mordicat , fed 
mox liquatur & diflblvitur. Pondere eft duarum drachmarum. Sigil- 
lum ab una parte habet expanfie Aquilae, cum inferiptione Terra 
sigillata. Erlachianam T err am efie demum intellexi. 


\ 


I 


& 


Hac 


12 


MUSEUM 



Hac aliquantulum rubicundior effc Terra sigillata LivoNicA,etiamin 
paftillqs drachmam ponderantes redada: ab altera parte Infigne templi oftendit, dua- 
bus clavibus decuflatim fe fecantibus, infcriptione hac, Terra sigillata L i- 
vonica, ambitum cingente ; alterum latus nullo dotatur figno. Valide adftringit in 
Dyfenteria, Diarrhcea, aliifque ejus generis alvi fluxibus, ubi adftridione opus eft,ufum 
habet; forfan &: in febribus malignis & Theriaca conficienda, loco terras Lemnias, ea 
uti poflemus. Nondum quemquam vidi , qui de hac Terra fcripto aliquid publico 
mandavit. 



Rubicundas Terrae sigillatae alias jfpecies ex Germania ad nos etiam ad- 
feruntur, montibus & clavibus fignatte, quas Lignicenfes aut Strigonienfes efle arbitror: 
de iis nil aliud, quam quod fupra didum, habeo quod referam. 



* 

Terras lutei coloris Mufei noflri jam expendamus, quas etiam Medici 
fibi vendicarunt, quas 8c Bolos quidam vocant, forfan quod artificum minifterio, ut vi- 
res fuas felicius exferant,ab omni impuritate & fiecibus fint liberata & in maflulas reda- 
Ctx variarum figurarum. Olim in pretio erat Bolus Armenus, qui ex Armenia defereba- 
tur, a quibufdam Bolus luteus Galeni didus, ochras foflili colore haud abfimilis : cujus 
notas erant, quod digitis attritus, ob duram ejus confiftentiam , manus non inquinave- 
rit, fed fplendidior fadus fit; quod injedus igni, non fecus ac ochra , in purpureum mu- 
tatus fit colorem , & fubftantiam duriorem. Hodie cum non adferatur hic bolus , ejus 
loco commode utimur Terra figillata Strigoniana. 

Vocatur hasc terra vulgo Terra sigillata Silesiaca, terra si- 
gillata Germanica, sigillum Strigonienfe , Axungia Tolis chymico- 
rum, ©tretgifc&e geft<5eff-et*£>e/ ©lejtfcl) Sigillata, ©ede Terra figillata. 

Terra eft lutei coloris, ad flavedinem vergens, pinguis, vifeofa, inftar butyri in aqua 
vel ore diffluens. Reperitur in aurifodinis montis acuti , feu D. Georgii ad Strigonium 
oppidum ducatus Suidnicenfis, inter duriflimas rupes; inde eruitur, & fumma diligen- 
tia, magiftratus ordinatione, praeparatur , &: in formam orbiculorum , impreflo figillo 
ur bis, redigitur. Inventor ejus eft D. Johannes Montanus, Medicus Clariflimus, qui de 


FORMIANUM. 


ea Scriptum in lucem edidit. Statuit efle aurum , Dei providaque natura? ordinatione, 
in praeeminentem praeparatam Medicinam tranfmutatum , contra venena utilem, non 
minus quam Medicamenta, quae magnis fumptibus ex auro Ungarico conficiuntur. De 
quo tamen dubitare videtur Sennertus ; fiquidem non ut aurum fpiritu falis potius 
folvatur quam vitrioli. 

Commendatur adverfus toxica philtra, venena per os fumta: ea enim per vomitum 
expellit, fi vel ante, vel ftatim poft venena fumatur ; fin tardius , per fudorem evocat. 
In pefte vim maximam habet. Idibus & pundionibus animalium venenatorum me- 
detur, cor cerebrum roborar, eorumque morbis occurrit, inflammationes fiftit, ha?- 
morrhagias, catharros, defluxiones, dyfenteriam, lienteriam, diarrhoeam, omniaque 
ventris profluvia curat ; Ambuftis ab igne vel aqua fervente fuccurrit, vulnera & ulcera 
inveterata & maligna confolidat, contra pruritum, fcabiem fcedam ac curatu difficilem 
rite ufurpatur. 

Ha?moptoicis , pthificis, pulmonis vitiis laborantibus utilis. Omnibus morbis, qui 
per fudores expelli poflunt, convenientiffima ; Terra? Lemnia?, omnibufque aliis figil- 
latis terris pra?ferunt. 

Mihi eft tam Cruda , qua? durior , impurior & non tam facile in liquore folubi- 
lis, quam Lota & Praeparata, feu in orbiculos redacla , drachmarum dua- 
rum circiter pondere, qua? notas omnes habet enumeratas : pro Xnfigni tenet montem 
tribus prominentiis infignem, ita tamen, ut tertius obtufior fit, cui additur duarum cla- 
vium, decuffatim fe fecantium, fcutum. Infra montem ha?c leguntiir : Terra s i- 

GIL LATA. 

Orbiculorum non eandem efle magnitudinem obfervavi ; fune enim hifce majores, 
funt & minores. Sed monet Calpar Svenkfeldius in Catalogo Naturalium Silefio lib. 3. 
In Sileliaca Terra emenda , cavendum diligenter efle ab impolfura. Solent namque 
circumforanei Lutum aut Argillaceum quiddam , in formam placentarum affabre fi- 
dum , & variis notis infignitum, loco Terra? ligillata? Sileliaca?, plebecula? obtrudere. 
Quod me movit ut quafdam, qute figillum Strigonienfe pra? fe ferunt, in dubium 
vocare aufim, eo quod notas illas non habeant, quas offendit jam deferipta > voco 
igitur Terram sigillatam S tri go niensem dubiam. Tres mihi 
ejus generis funt placentula? vel paflilli : una rubicunda , drachmam pendens , de qua 
fupra aliquid monuimus •, altera lutea, ejufdem ponderis, magnitudinis &c figura. Hx 
tam facile in liquore non folvuntur, aut lingua? contadu, ut fuperior, nec idem habent 
figillum. Mons quidem adeff triceps , fed arboribus & aliis ornamentis decoratus, 
claves inverfa? fine fcuto, inferiptio Terra sigillata. 


Tertia major eff, ejufdem cum luteo, ut arbitror, mafla?, duarum circiter drachma- 


rum, montis tricipitis habet Infigne, & in fcuto claves duas fitu genuino ; montes arbu- 
fculis ornantur, inferiptio eadem cum procedentibus. 





Eff 


14 


MUSEUM 



Eft & LigniCeksis LUt $ A 3 ejufdem plane ponderis, figura: & figilli eunt 
defcripta fuperius. Aquilam enim expanfam oftentat , cum infcriptione ad circumfe- 
rentiam 1 Terra sigillata Legnicensis. Earundem virium effe ar- 
bitror cum alba, ii non majorum, quia, ut illa albedine argentum, fic ha:c fiavedb 
ne ailmm exprimit. Qua: igitur fupra de Strigonienfi dida , huc quoque referenda 
arbitror. 

Terrae Arabica sublute ^ titulo paftillos duos orbiculares noto, co- 
lote albo ad luteum inclinante j pondere drachma? unius. Infcriptionem namque ha- 
bent Arabicam literis clare fatis expreflis trium ordinum . Haec terra linguas admota 
fortiter adhasret, adftringit, &£ procul dubio vim refiftendi malignitati obtinebit exi- 
miam ; ut Omnia ejus generis, quas ex Oriente, literis notata Arabicis, circumferuntur : 
ad cont&dum lubrici funt hi paftilli, Se, ab adverfa parte , non tam plani > quam promi- 
nentes & fubrotundi. 

Paftillus quidam luteus duarum drachmarum, utrinque figillatus, acuminatus, fi- 
gillo fex ftellas continente, lidc referendus ; Germanicus, an Haffiacus, nefeio* 
Infigni vi ftiptica Se adftringente pneditus, facile etiam in liquorem folubiliSj ut viribus 
Silefiacas conformem autumem. 

Ante annos aliquot, a ClarifT. Viro D. Argerio Clutio tranfmiffa ad nos 
eft Terra quasdam figillata , cui pro figillo imprefli erant hi charaderes: 
B-Sig. terrjE Lemnia congener; unde advedus , non feri- 
pfit : in paftillos Se maffas efformata erat. Majores unciam unam Se drach- 
mas tres pondere asquabant ; minores £ij. non excedebant. Majores 
maffas oblongse erant, parte infima, quas latior erat fuprema, parvum 
ft mihi m etiam obtinebant, lilium Gallicum exprimens. Pinguis erat, adftringens,Se in li- 
quore facile folvebatur. Ejus vires contra venenum, peftem , morbos malignos Se dy- 
fenteriam , catharros , aliofque ejus generi prasdicabat. In Dyfenteria eum frudu ea 
uius fum ; in febribus item malignis, loco Terras Lemnias, in Theriaca: confedione fe- 
mei ea, reliquorum Medicorum confenfu , ufi fumus. Plane vero ex Galliis tradu Blas- 
fenfi adferri mihi retulit D. Storgardius P. M. collega Se amicus honorandus , qui eam 
exade noverat ; tcftari quoque id. videtur Liliorum Infigne , quo parte inferiore dotan- 
tur majores maffas. 




Sunt quoque mihi paftilli duo oblongi, parvi, drachmam ponderantes finguli, fi- 
gillo parvo in extremitatum altero inflgniti , eoiore luteo ad pallidum vergente. Pin- 
gues funt, adftringentis facultatis, & in liquore faciles folutu, ac ad naturam Stregonien- 
fis Terras quam proxime accedere videntur; ejus igitur naturam asmulatur. Lichen- 
$ r $ ede intellig-Q. 

CD 


Ter- 


WORMIANUM. 15 

Terra quadam Bohemica nuper adferri cmpit tam cruda quam figillata, 
variorum colorum. Ejus crud# madam elegantem quadratam , ex albo 8 c violaceo 
colore miftam , nomine ver# Terr# Lemni# a Pharmacopceo Sereniffimi Principis 
Chriftiani V. P.M. accepi : pollicis erat latitudine & craditie , oblongiulcula , pehdens 
unciam unam cum femifli 5 led tandem Bohemicam elbe & Gabell# pr#parari intellexi. 
Appulit enim huc non ita pridem quidam , qui Terram hanc variis coloribus in (igni- 
tam , tum etiam in paftilios figillatos redadam , vendidit vulgo , unaque ex iis pr#- 
parata vafa elegantia. Fruftum ab ipfo accepi inftar jafpidis variegati, item luteo & albo 
colore conlpicuum. Paftilli erant lutei, rubicundi, albi, violacei, autoritate Comitis de 
Berka firmati. Vires harum terrarum lingua Germanica confcriptas , in imprcfta fche- 
dula conlignatas , una exhibuit. Schedul# fenfus hic eft : Contra venena drachm# 
unius pondere datur in aqua cardui benedicti, & fudores movet. Datura 3j. ad jjd. cum 
9j. Theriac# , ut quis a pefte pr#fervetur ; dolores capitis lenit cum aqua majoran# ; 
Ad palpitationem cordis datur 3j. inaqua Melid'#. Oculorum calidos aifcdus mitigat 
in aqua Rolarum foluta,& oculis indita, aut foris applicata. Febres curar, fudores mo- 
vendo. Bis in die in aqua foliorum Quercus exhibita drachma una Dyfenteriam 6 c 
alios ventris fluxus tollit . Afthmati & Tulli ex vino medetur ; Sudores potenter mo- 
vet in Balneo > Rubra &: lutea cor roborant ; Alba capiti oculis , utero quoque 
mulierum affedibus medentur. Pocula , ex his terris formata , iifdem pr#dita funt 
virtutibus. Sigillum harum terrarum oftendit bicipitem Parnadum, inter quem & alium 
monticulum, deculfata cruce ornatum, ex colliculo frutex*pullulat corona inlignis,cum 
fubfcriptione hac, T e r r a sigillat^ 1639. 

Terra sessana, ab urbe Itali# Sinuefla licdida •> nam ibidem effoditur. Stra- 
bo lib. 5. Sinu edam in Setano finu litam ede ait, a quo dbi nomen vendicaverit, prope 
quam Therm# funt ad multos morbos utilidim#. Hoc Terr# genus mihi a Clarilf. 
D. D. Thoma Bartholino apportatum eft, coloris cinerei , cum intermittis quibufdam 
granis aureis micantibus ; ufta h#c terra &c in vafa efformata purpureum &: rubicun- 
dum acquirit colorem. Ex hac enim terra figuli vafa formant, qu# per totam Italiam 
diftrahuntur, & ob granula aurea per ea dilperfa commendantur. Poculum ejus gene- 
ris delineabimus fuo loco, quod dono ejuldem amici mei teneo. 

Terra ore an a. Per Italiam & Gallias circulator quidam percurrebat, Terr# 
quoddam genus contra varios morbos venditans , quod Terram Oreanam vocabat, 
forlan ab Oro, quod Italis aurum notat , quali Terram auream diceres ; fed unde ad- 
veda,& an artificio quodam depurata , nullirevelabat. Gleba eft crocei coloris, mini- 
me pinguis, arenofa & fibrofa, acida aliquantum, leviter adftringens, levis, in pulverem 
levi attadu didiliens. De qua plura non habeo, nili quod iifdem viribus pr#ditam eam 
voluerit ejus pr#co , quibus ali# terr# figillat#. Intellexi tandem Terr# Ipeciem non 
ede , fedfuccum inlpidatum Achiotl. fimilem , & locum in Chocolata obtinere i dici 
vero Orelianum a loco ubi crefcit planta ex qua exprimitur. Barl#us in rebus geftis 
Mauritii pag. 128. vocat Tinduram Aurantii coloris Orellianam. 



Exiguus pr#terea mihi eft paftillus , coloris luteo purpurei , titulo Boli Unga- 
kici & zeltnizen mihi communicatus , nullo figno notatus , fed ruditer digitis 
eompredfus, fcrupulorum duorum pondere. Madefadus chartam colore tingit luteo, 
adftringit & glutinat. 

Terra purpurea fruftulumab amico accepi, duriufculum, pingue, ex quo 
duo minuta cornua cervina, candida, elegantia , enata efte non fine deledatione cer- 
nere licet. Tota mada drachmas duas vix pondere fuperat. Unde aut cujas fit, 
ignoro- 

- v G ' ' . . ’ Ter* 


\6 MUSEUM 

Terra a n t is co r butic a. Hujus meminit Henricus Petreius differt. Har~ 
monic. de Scorbuto 38 . in hanc modum : In Norvegia prope Bergas celebre empo- 
rium, terram rubram , figillatae cuipiam non abfimilem , effodi perhibent , praffenta- 
neum hujus morbi Alexipharmacumu Cur igitur vocetur Terra Antifcorbutica, hinc 
patet. Invenitur vero prope Bergas Norvegia:, ut Petreius refert, atque inde ad me de- 
tulit vir ClariffimusD.D. Jacobus Fabricius Archiater Regius, fed crudam, variis quif- 
quiliis, radicibus, lapillis, aliifque permiftam, qua forma apud me etiamnum repentur > 
fed ejus particulam lavi, purgavi & aptam reddidi Medicinas, quae hac forma jam con- 
fpicitur. Pulvis eft rubicundus ad luteum tendens, arenofus, minime pinguis, nam per 
fe in orbiculos cogi nequit , nullius ferme faporis, inftar arenae inter dentes ftrepitum 
edens, non admodum ponderofus. Hujus drachmam unam in aqua aliqua antifcorbu- 
tica exhibent, ut fudorem provocent, quo aliquoties ita provocato, radicitus exftirpari 
fcorbutum referunt. Miratur Petreius dicto loco hanc terram ad exteros non exportari; 
Miror , inquit, cur , quemadmodum Guajacum ab Indis &: America: populis , quibus 
lues Venerea endemia eft, itaconfimilia remedia ad Scorbutum curandum ab hifce po- 
pulis in Germaniam , praefertima lucri cupidis Mercatoribus non invehantur. Sed mi- 
rari definati Vulgare vitium eft, propria defpicere, peregrina admirari, 3c nil nili magno 
pretio emptum aeftimare. * 

Terri cimbrici. In Cimbria juxta promontorium Q 5 torit£ 4 jofFm'f/ diftridus 
Hotterfnenfis, duo terrarum genera inveniuntur, luteum alterum, alterum cinereum, 
qua: ad naturam Terrae figillatae quam proxime accedere videntur. Crudas adhuc & non 
purgatas, puriflimas, & ab omnibus heterogeneis feparatas inveniuntur in mineris; pin- 
gues funt, ad contadum lubricas, adftringentes & linguas adhasrentes,liquefcunt liquo- 
ribus inditae fine faecibus. Sunt mihi ejus generis maflae quaedam, praeferam luteae. Ex 
cinerea ftatua eft D. Virginis, ulnis infantem geftantis trium circiter unciarum altitu- 
dine, DonoNobiliff. & Eruditiflimas Matronae Birgittae Tot de Tureby ; fed manu 
nobilis cujufdam Virginis affabre fatis elaborata . Non dubito quin Terras hae vim ha- 
beant refiftendi malignitati, ad fudores eliciendos commodae, in primis in Dyfenteria 
& aliis alvi fluxionibus utiles. 

Ad luteas terras Ochram referre licet, quae vel nativa eft vel faditia. Illa 
hic locum proprie meretur; haec licet inter metallica recenfeatur , ab hoc cenfu non vi- 
detur excludenda. Graecis 6'xpy dicitur, quod Luteo fit colore. 

Plinio &: Latinis Sil voce peregrina, cum Lutea vocari poflit , Germanis DdjCfc I 
/ ©ilkrgdL Nativa nafeitur non folum inter metalla , fed etiam in propriis 

venis. 

Quondam Attica commendabatur. Nunc foditur in Ungaria, Rhetia, Germaniae 
Mineris argentariis, Hildesheimii, inter Alsfeldam &: Embeccam , in Norvegiae fodi- 
nis argenteis ; in Cimbria quoque &: Iflandia. Guftu acris eft, &z in externis faltem 
ufum invenit apud Medicos. Tumores panos difeutit, excrefcentem carnem repri- 
mit, cum cera cava explet, articulorum tophos comminuit. Diofcorides eligendam 
fuadet leviflimam , faturate luteam, non lapidofam , friabilem. Pictores quoque ejus 
ufum flbi familiarem reddiderunt. Quidam potius inter lapides metallicos, quam 
Terras, reponendam putant ; fed nefeio quo jure. 

Ochra scanderburgica lutea. Prope Scanderburgum Cimbriae, ter- 
ra quaedam lutea e monte vicino eruitur, Venis fuis reliquum montis perreptans, quam 
pro figillata aut medicata, vim figillatce Terras habente, venditare aufl funt quidam, unde 
& paftillos ex ea formarunt, ac figillo Rofe decorarunt , vendibiliores eos vulgo ut red- 
derent. Sed ego cum Terram crudam ad me deferendam curaffem, nihil in ea offendi 
pinguedinis , nec magnopere adftringere animadverti , fed potius acrimoniam quan- 
dam guftanti praebere : unde non tam ad Bolos aut Terras figillatas, quam Ochrasrefe- 
rendam duxi. Eo autem magis in mea confirmor opinione , quod accolae ipfa terra 
lutea exficcata, ad tingendas & pingendas aedes , colore flavo utantur . Igne vero 
ubi uritur, rubrum colorem affumit, priore obliterato. 

Hanc enim notam effe Ochrae genuinam docet Diofcorides: cum ait Ochram per 
uftionem tranfire in Rubricam ; a veteribus Sil dida videtur, ut fupra monuimus. 

Quocirca non fuafero ut quifquamhac terra interne, nifi caute, utatur; Siquidem,; 
ut reliquae Ochrae, vim habet erodendi, diflipandi collediones &: tubercula, reprimendi 

excre- 


» 


f O R M I A N tl M. 

excrefcentias carneas, ut fupra diftum, ac vel eo nomine potius extrinfecus, quam in- 
trinfecus adhibenda. 1 

Huc etiam Ochram Islandicam refero , de qua hasc ad me ex Iflafldia 
fcripfit Ornatiflimus Juvenis Trebanius Jonas. Eft in auftrali Iflandia colliculus , reli- 
gioius a prifcis habitus , ex quo etiamnum pulvis medicamentofus eruitur. Diftat ab 
Epifcopali fede Scalkolte, duo aut circiter milliaria; habitaculum proximum Holar vo- 
catur, fed provincia Grimnes. Fama eft in eodem loco mulierculam quandam diem 
fuum obiifle,adeo fandam, ut fplendore infolito, inftar accen fx candeke, ibidem prae- 
tereuntibus appareret ; unde prifca (implicitas hunc locum deinceps reli^iofum 
habuit. * 

Hanc terram ubi accepiffem , comperi colore luteo obfcuro effe , modicam , aut 
ferme nullam vim adftringendi habere , interim acrimonia quadam proditam effe, co- 
lore luteo manus tingere, &levi contadu in pulverem abire. De ejus ufu hoc memo- 
rant, quod fcilicet, corporis parti dolenti fi applicetur exterius, dolor fedetun quando- 
que fed raro exhiberi in internis affedibus. 

Ego veras Ochras notas habere cum videam , haud tuto in internis affedibus prasberi 
autumo. In externis vero tumoribus inflammationibus haud incommode. 

Vim enim, ut reliquas Ochra, habet diflipandi tubercula, reprimendi, &c. ut fupra ex 
Diofcoride & Galeno monuimus. Galenus prasterea 5. de fimpl. Medie, facultatibus 
cap.13. Ochram inter illa medicamenta refert, quas & urinam provocare, & callofas 
five tophofas fubftantias ac confiftentias incidere funt idonea , minimum caloris pofh- 
dere alferens. 

Ochra nigricans Argillacea, Germanis gijfbtgcr fenen aiift 

fDtufCtt / huc quoque (pedare videtur, ex fodinis argenteis Norvegias allata. Partim in 
maflas concreta eft,partim pulveris forma tranfmiffa: viribus reliquis Ochris refpondere 
arbitror, ac fuum in Medicina ufum habere. Quamvis & pidores forfan ex ea colores 
praparare valeant. 

Ochram Anglicam flavi coloris mihi attulit ex Anglia D. Erafmus Broch- 
mannus . Mafla eft duriufcula, unciarum duarum longitudine, Se latitudine, quadrata 
ferme, licet inasquahs, pondere uncias uniusy & drachmarum feptem: ad Chiro thecas 
tingendas in Anglia utuntur, colorem enim iis indit pulchre flaventem. 

Ochra factitia plumbaria, Germanis Q 5 (eu}Cft / ©ft>etf3C(6 / pidoribus 
faltem in ufu eft. Fit ex plumbo nigro in ampullam conjedo* &: vi ignis tamdiu ufto, 
donec colorem luteum acquifiverit. Quibufdam ceruffa citrina appellatur. 

Sunt quasdam T e r r je m et a l l i c je , inventas in fodinis argentariis f^orve- 
gias, quas huc commode referri poffe videntur. Una earum, quas teneo, Cinerei 
nigricantis eft coloris , cui Talci micas funt permiftas •> Titulo Germanico tali 
©dHn&nifen m ©ifbcngmbcn 5cfimt)cn/ ad me tranfmiffa eft : Altera fublutea ad purpu- 
reum inclinans, in maflulas imequales & afperas concreta, Germanis acfunfreWfM 
dicitur ; in venis & dudibus fodinarum invenitur. 

Gap. V. 

‘Tte Terris iMiraculofis. 

Iraculosas vocamus terras , quse praster ordinarium naturi curfum &c mo- 
• LV “ L dum generantur & producuntur. Harum duo bftendimus genera , unum quod 
Scanicum vocamus, eo quod ibidem repertum ; alterum Iflandicum, quod inde ortum 
traxerit, ut ex ejus hiftoria patebit. 

Anno m d G x 1 x. cum perverfus ille mos collaria, linteamina, aliaque muliebria 
ornamenta ex linteo confe&a, coeruleo colore tingendi Daniam invafiflet,atqueinhoc 
luxu, fruftra opponentibus fe verbi divini Miniftris, pertinaciter perfifterent ad fuper- 
biam proniores, Deus Opt. Max. ut quantopere hoc vitium averfaretur declararet, &: 
ad poenitentiam miraculo mortales revocaret , multis in Scania; locis , terram ccerulei 
coloris , ei prorfus fimilem , quam apud Aromatarios emere folebant , pluvia; in mo- 
dum fupra multos effudit : Cujus particulam tunc temporis inde attulit, mihique dono 
dedit Vir Celeberrimus D.D. Thomas Finckius , Medicina in Academia Hafnienfi 
Profeffor Publicus, focer honorandus. Terras cujufdam cceruleas pulverem reprafen- 

G tat,. 


y 


18 MUSEUM 

tat, ac chartam & quavis alia, prasfertim candida , colore tingit Cyaneo, glebofa,fa- 
pore nullo ; madefadavero in nigram &: luridam convertitur terram > talique colore 
obvia inficit. Pluvias varias prodigiofas memorant hiftorias , fed fimilem me legifle non 
memini. Plinius Decad. 5* lacte pluifle refert , idem alibi fanguine & carne, lapidibus, 
imo & terra, Decad. 4. lib. 5. Sed qus colorum vires prabere poliunt, atque madefada 
in nigram terram tranfmutentur, vix auditum. Auro in Infula Pelagia, Ferro in Luca- 
nia, ante bellum Parthicum, quo Craflus occifus eft, pluilfe teftis eft Ammianus libr. 17. 
Annona in Charintia , horarum duarum fpatio , ad duo amplius milliaria, ex qua panis 
pinfebatur, teftis eft Thuanus lib. 5. de anno mdxl viii. 

Alterum portentofas terras genus , linteo viliori ex navis 1 velo abfcillo inhasret . 
Ex cineribus ortum traxit anno mdcxxy. cum in Orientali Iflandis tradu mons 
Modals Jokul didus conflagraret. Nauta, qui linteum hoc attulit , refert, quod, 
eum circa Nidrofiam Norvegias navigaret, ejufdem annimenfe Septembri, fubito in- 
gens obortus fit nimbus, non aquas, fed cinerum & terrs , ut ipfi videbatur , qui totam 
navem operuit, velifque pertinaciter adeo adhasfit,ut inde totus difcuti nequiverit. At- 
que in ejus rei teftimonium, particulam hanc veli, terra ea infedam, mihi obtulit, ex 
quo tanto temporis ttadu multum periit, veftigia tamen remanent manifeftiflima. Hi-, 
ftoria hujus conflagrationis , vulgari idiomate edita eft hic Hafnias anno mdcxxvii. 
Ccepit vero mons prasdidus, qui alioquin perpetuo nive & glacie tegi folet, conflagrare 
anno mdcxxv. die fecundo Septembris, primo horribili tremore & mugitu, erum- 
pentibus flammis & cineribus. Ex nive & glacie liquefadis , tanta acceflit aquarum, 
inundatio, permiftis glaciei fragmentis, ut navigationi idonea vifa fint loca, quas antea 
habitationibus & pafcuis erant deputata. Hinc indies crefcentibus flammarum eru- 
ptionibus, horribili boatu ftrepitu, lapidum & pumicum in aerem ejaculatorum, cine- 
rumque magno impetu extruforum , tanta fada eft copia, ut continuatas extiterint te- 
nebrs nodis inftar per totum iftum tradum, exceptis locis flammas vicinis, ubi aer ab 
igne aliquantulum illuftrabatur. Interea temporis in vicinis locis terra motibus concu- 
tiebatur tam validis , ut & ex duriflimis cautibus coagmentati montes diffilirent. Cine- 
ribus vero adeo repletus aer, ut volatilia quaft exanimata deciderent, & per terram in 
cineribus, reptilium inftar, reptitarent. Terra quoque iifdem oppleta, adeo ut inceden- 
tium per eos genua ftrinxerint •, unde alio commigrare coadi funt accolas , fertilitate 
Terrx in meram fterilitatem converfa. Duravit hoc incendium in decimufn quartum 
diem. Poft conflagrationem variis in locis calidi fontes & Thermas eruperant , quas 
etiamnum vifuntur. Quanto vero impetu pumices & cinerum acervos evomuerit , 
vel ex hoc liquet, quod naves, circa Norvegiam navigantes , iis fuerint oppleta, ut ex 
hoc linteo liquet . Narrat Nicephorus lib. 15. cap. 20. Tempore Leonis Papas cineri- 
bus pluifle, qui palmas altitudine in tegulis jacuerunt. In agro Neapolitano, ex incen- 
dio Vefuvii montis hoc pari modo contigifle arbitror. 

Huc referre licet Terras communis portionem fanguine tindam , quas fanguinea 
pluvia imprsegnata fuit Strallundi anno mdcxlvii. decimo- tertio Septembris, &: 
huc tranfmifla,mihi vero a D. Simone Pauli communicata. Ejufm odi portenta raro ali- 
quid boni prasfagire folent. 

Cap. VI. 

D)e Salibus in genere. 

S Alem quidam afaliendo didum putant , eo quod igni injedus exfiliat : fed cum 
hoc non omnibus ejus fpecrebus competat, etymologia ratio hasc minus accurata. 
Qui enim compadus & fpiflus eft, in igne crepitat & exfilit, ut foflilis & marinus : qui 
minutus & fpiflus, crepitat tantum; qui rarus, five compadus fuerit, five refolutus, nec 
crepitat, nec exfilit. Quocirca potius a Grasco aAs, per Metathefin literarum , tradu- 
dum puto. 

Per Salem vero hic intelligimus, corpus minerale inanimatum, inaqua folubile, 
faporibus diverfis prsditum,& feminaria in prima Creatione vi dotatum, qua certis in 
locis confervatur &: multiplicatur. Vulgo generari dicunt e fucco aqueo & terreo 
craflo. Cum enim exhalatio ficca fubftantias fit terres, accedens ad naturam ignis,fi ab 
aqua apprehendatur in pluvia aut vifceribus terrs ,pars ejus ignea falfas reddit aquas, 

reli- 


y 


rORMIANUM. it> 

reliquum in terram vertitur, ut vult Caefalpinus. Sales enim omnes generari vulr, vel ab 
exhalatione refrigerata , quas aqua refoluta falem marinum & Jacuftrem producir, 
terras vero agglutinata falem foflilem, &c. Vel ex combuftione corporum, quo pa&d 
artificiales Chymici praeparantur. Sed ratio haec minu$ fufficit. Non enim caufam ex- 
hibet cur magis in uno quam altero loco reperiatur. Quocirca vero confenteneum, 
falem , ut & reliqua mineralia & metalla, in prima mundi origine creatum in terra efle i 
in qua virtute feminali, fibi indita,fe ipfum confervae & multiplicat. 

Hanc vim Elementis inditam cum videamus, quidni &: corporibus perfe&ioribus Sc 
miftis. Quod vel in ea fpecie falis, quas Nitrum vocatur, manifeftiflune elucet. Hoc 
enim non ubique, fediis faltem in locis generatur, ubi fpiritus ille,feu principium femi- 
narium adefl. Quo igitur purior eft materia, quae ab hoc femine impraegnatur, eo purior 
etiam evadit Sal inde genitus 5 quo impurior illa, eo impurior hic. Si vero plurima 
mifceatur humiditate, fontes falfos producit, ex quibus co&ione per exhalationem Sal 
elicitur. 

Sub Sale comprehendimus nos Salis veri varia genera. Nitri fpecies varias, Alu- 
mem Vitriolum, ejufque generis alia Salina corpora, 

* 

C a p. VII. 

Sale Statur ali ^Artificiali . 

C Al* quo communiter in cibis utimur , eft vel Naturalis, vel Artificialis. Natura- 
lis, quem Natura fponte gignit, vel in terra, vel extra eam. Qui in terra reperitur, 
vel caditur in montibus, ut in Carpatho , qua parte Siberburgii Ceculique incolunt, 
Saltzburgi, &c c. in Germania juxta Thufam oppidum. Vel effoditur in campis, ut 
inPolonia, fecundo lapide a Cracovia , ad oppidum Velifcum, dc in Germania in Sta- 
phurt. Vel fub arenis invenitur, ut juxta Pelufium in ^gypto , qui Cyrenaicus 
dicitur. 

Extra terram Naturalis Sal reperitur in fonte, fluvio, lacu, mari. Fontes vel falem 
ferunt, ficuti calidi Pegafaei; vel ejus rivuli, Solis calore, in Salem evaporantur, ut Sal- 
viae in campo Gallia? Narbonenfls.Fluvii aut Salis ramenta deferunt, ficut Ochus & Oxus 
apud Ba&ros , aut fumma eorum in falein denfantur , reliquis aquis veluti fub [glacie 
fluentibus, ut apud Gafpias portas, circa Mardos & Armenos, tefte Plinio.' 

Lacus in Salem mutantur, vel toti, ut in Apulia T arentinus, & in bolide Tragafeus - 
aut eorum faltem extremitates, ut in Sicilia Cocanici. Afluat Sale lacus in Cypro ad 
Cittium,in Judaea Afphaltites , cujus Sal Sodomaeus vocatur. Ad mare tenuis quidam 
Sal gignitur, cum aeftu fervet & fpumas agit, eafque ad littora & fcopulos appellit. Dio- 
fcorides dXog cLxvclv, florem Salis aut feftucam vocat. 

Artificialis Sal vel fit ex aquis marinis , vel ex falfis fontanis, aut ex putealibus exco- 
quitur i vel conficitur ex fui generis lixivio, ut Chymici omnes. 

Salis ufus varii funt, in facris, in aedificiis , in Medicina , in cibis. Romani in facris cd 
ufi funt creberrime, fiquidem nulla fiebant fine mola falfa,quem falem virgines Veftales 
ferra ferrea fecafle refert Fabius Pidor . Hebraeorum Sacerdotes capita victimarum 
Sale afpergebant. 

In aedificando utuntur Arabes quibufdam in locis ; maflas ejus quadratas, cum aqua, 
calcis loco conglutinantes. Sic narrat Plinius lib. 6 . cap. 28 . in finu Capeo Arabia: ma- 
ris, oppidum Gierra, turres habere, ex falis quadratis molibus, nec non Carrhis Arabi® 
oppido , muros domofque ex maflis falis fieri. Sic & in Africa Ammanientes domos 
extriiunt. In Medicina, calefacit, exficcat, abflergit, adftringit, a putredine confervae 
attamen febribus putridis non competit, tum quia calidus, tum quia exficcando vifcera 
indurat. Infantes fale confpergere.fuadet Galenus lib. 1. de tuend. fanit. cap. 7. ut cutis 
fpiflior &: folidior fiat : carnes & pifees aliaque efculenta a putredine fervat. In cibis 
edendi aviditatem excitat, faporem gratum conciliat , adeo ut fine Sale cibus nullus 
jucundus videatur; a jumentis quoque expetitur, quae fale ad paffcum excitantur , unde 
largior ladtis copia cafeus gratior. Hinc ad vite lepores &c animi voluptates tranfla- 
tum Salis vocabulum, ut nulla humanior vita fine fale degatur. Unde illud Poetae ; 

Non esi, in toto corpore mica, Salis. 

Salaria inde tra&a , praemia militibus & honoratis deputata. Ad cibum vero eligitur 

C % tenuis 


20 


MUS E U M 

tenuis Spumidus, quod amarus non fit, fed fuavis & gratus lingua, facilequ e liquefcat . 
Ex iis , quibus nos utimur , primas tenet Luneburgicus , hinc Scoticus , Gallicus, 
Hifpanicus , deterioris notx ad carnes Suillas & Pifces majores condiendos adhiberi 
folent. 

Sal fossilis, qui & Sal gemm^ in officinis dicitur , eo quod Gemma: 
inftar pellucidus fit , &; Cryftallum nitore 8c colore imitetur > in tefteras excilus ad nos 
adfertur. Is> quo utimur, ex Polonia maxima ex parte adfertur, quamvis in Calabria, 
alibique, ut fupra didum, etiam effodiatur. Mihi tam Calabrini, quam Cracovien- 
s i s eft fpecimen , in quibus , quo ad externam figuram faporem , differentia ferme 
nulla eft ; nifi quod Calabrinus purior & nitidior. Pituitam vifeidam ac lentam incidit & 
attenuat, humores tenaces, qui difficulter e corpore educuntur, fine omni incommodo 
evacuat ; cum Agarico mixtus , vertigini fuccurrit. Pectus & ventriculum ab excremen- 
tis liberati doloribus Colicis, aliis miftus, opitulatur , indurata refolvendo & fuperflua 
expellendo ; ad dentifricia quoque commendatur. De Polonico hoc habet Cromerus 
in deferiptione Polonia: lib. i. In minori Polonia falem inftar ingentium Saxorum, adeo 
duritie lapidea folidum, ferro exfeindi conftat, ut ne dum mola teratur ad hominum 
ufum ; fed & ex illo domos oppida aedificari. 

Ammoniacus sal, qui & Armoniacus dicitur, ab nomen tra- 

xit, quod fub arenis in laminas concretus, in Africa: Cyrenaico tradu effodiebatur olim. 
Erat colore nigricante, fiffilis fecundum longitudinem, rectis fciffuris, fapore ingrato. 
Sed jam ad nos vehi defiit ; quocirca ejus loco utuntur Sale quodam , ex Sulphuratis 
Puteolani diftridus deprompto. Eo enim loci, ubi ignes fubterranei flammas evomere 
folent, in illorum hiatuum faucibus, veluti per fublimationem quandam, materia minus 
terreftri evaporante, hoc genus falis reperiri folet; quoad colorem fimile alumini Schi- 
fto videtur, fiffile fecundum longitudinem, inftar lapidis fpecularis, velut in cruftas 
compadus. Guftanti levi acrimonia & pauca adftridione , nec non extergendi vi prae- 
ditus videtur, unde ad illa conferre ab Italis cenfetur, qua: Sali Ammoniaco a Galeno 
tribuuntur. 

Sed quia & ille non ab omnibus approbatur, nec quovis in loco haberi poffit ; artifi- 
cialis quidam excogitatus eft, qui idem nomen obtinuit, &: a Chymicis maxime expeti- 
tur. Fit ex quinque partibus urina: humana: 5c parte una falis communis , & parte dimi- 
dia fuliginis lignorum, fimul codis ad confumptionem humiditatis : reliquum fublima- 
tur , iterum folvitur 8c coagulatur. Sal fumme volatilis eft, & fixa omnia volatilia reddit* 
Quocirca ejus ufus apud Chymicos frequens , ubi metalla folvere aut fublimare nitun- 
tur. Saporis eft magis acuti quam Sal communis, quocirca corrofivus magis ; ad facien- 
dum colorem coeruleum utuntur artifices, & fabri, ubi ftannum ferro jungere & unire 
geftiunt. 

Cum in omnibus vegetabilibus duo Salium reperiantur genera, unum fixum, alterum 
volatile i hoc quandoque Armeniacum vocari folet, ob affinitatem quam invicem ha- 
bent, ratione fubtilitatis & penetrationis. Cadalpinus falem Ammoniacum vulgarem ad 
Nitra refert, de quibus mox fermo erit. 

Sal Alkali ex herba, Kali Arabibus dida , artificialis etiam eft , & huc referri 
poteft. Affertur ex Hifpania , ingentibus glebis cinereis & nigricantibus pra:duris. 
Ghymici ad varia utuntur, Vitrarii quoque, qui vitra conficiunt. In re Medica, ob virtu- 
tem exficcantem &: abfterfivam , locum etiam habere poteft. Scaliger ex Kali, ut dixi, 
quam vulgo Sodam , Serapio Ufnem vocat , trito & preffo parari ait, & a quibufdam 
vocari Salicornum, ab aliis Sodam , ab aliis alumen Catini , a pelvis facie in quam de- 
ftillat. Matthiolus ex hac herba dixit parari Cineres , quibus fabri vitrarii utantur > &: 
ex decodo Salem Alkali a Mauritanis vocatum , Amatus Lufitanus non ex 
Kali, fed herba Antillide combufta parari putat hoc feculo : quia omnem cinerem, 
qui ex Syria adfertur ad conficiendum faponem , ex herba Antillide combufta fieri 
ait. 


Gap. VIII. 


W o RMIANUM. 


ai 

Gap. VIII. 

De V^itro. 

M I t rum quidam di&um putant a Nitria oppido aEgypti, ubi in magna copia olim 
conficiebatur, a quibufdam Sal Petras, quia in terra fui generis, ad muros & petras* 
inftar lanuginis, fponte efflorefcere folet. Quia Salis quasdam fpecies eft, idcirco &:eaf- 
dem agnofcit differentias. Vel enim fponte nafcitur, vel arte conficitur. Quod fponte 
nafcitur, reperitur vel in terra, vel extra terram. 

In terra reperitur aut casditur aliorum foflilium more , quod efl durum , fpiffum Sc 
lapidi fimillimfim, ab Arabibus Tinca r didum. In Afia tale provenire folet juxta 
Philadelphiam Lydias 8c Magnefiam Carias. Linde Galienus Imperator , cum Afiam 
Scytharum incurfionibus vaftatam effe intellexiffet , jocatus dixit. Quid ? fine Afia: ni- 
tris effe non poffumus? E fpeluncis etiam petitur, in quibus fliriarum modo dependet > 
colligitur ex iis etiam decidens adhuc liquidum in terram, ac ibidem inftar fpumas con- 
crefcit : quod Aphronitrum proprie dicitur, quamvis hasc vox etiam ad illud 
genus accommodetur, quod effoditur, fed minus apte. 

Extra terram quod nafcitur, vel in convallibus & campis reperitur , Halmiraga 
G rascis didum, vel ex lacubus extrahitur. Prius genus apud Medos invenitur, teftante 
Plinio, ubi per asftatem eo eanefcunt convalles. Item in Thracia juxta Philippos. Sed 
hoc terras miftum fordidum , idcirco &; Aprium vocari idem afferit : pofterius in 
Macedonia colligitur,ubi lacus nitrofus erat, qui in agro Letao circa canis ortum gignit 
nitrum, quod veteres Calastr^um vocant, ab oppido Calaftra,quod in proximo 
finu erat, e quo evehebatur. 

Faditii nitri tria etiam erant genera : unum ex aquis Nili conficiebatur , praffertim 
adNaveratim,Nitriam, (unde vox nitri) Memphim. Dum vero hic in Nitrariis nitrum 
conficiebatur, fubtile ac tenue quid fpumas aut floris inftar a reliquo feparabatur, quod 
Grasci dtyfiv viTfn dicunt, & ab eo diftinguitur quod d(ppovivf(&> vocant, &foflile eft. 
Svenkfeldius in Catalogo foflilium Silefice Aphronitrum exiftimat effe illud 
quod Fel yitri, vitri fpumam &c recrementum vocamus , ©(ajbgdfe Germanis. 
Gum vitri materia in igne liquefcit,agit fpuma,quas de ea verriculo, tanquam recremen- 
tum de Argento detrahitur, mox vero concreta in panes candidos cogitur. Saporem 
habet mixtum, amarum magis quam falfum. Aurifices ad argenti fcobem , cum ex ea 
maffam conficiunt, addunt, ut citius in igne liquefcat. Casfalpinus vocat Sal vitri lib. i. 
cap. 2.0. 

Alterum Faditium ex foftili fiebat illo , quod Arabes Tincar vocabant ; hoc 
Arabice Borax, Grascis Chryfocolla dicitur. Tertium ex Quercu aut robore cre- 
mata fiebat ; Quibus quartum addere licet, quod ex terra, nitrofo femine impraegnata* 
apud nos conficitur, fado nempe ex eo lixivio , & percolato , perque ignis calorem ex- 
halato, ut fal nitri remaneat, quod deinde , fi neceffum, purificari poteft. Halini* 
t r u m hanc fpeciem vocant. Ad illud conficiendum eligere folent terram ovillo fter- 
core impraegnatam. 

Varias praeterea dantur Nitri differentiae, quoad colores, fapores, confiftentiam, du- 
ritiem, figuram, & ad ignem habilitatem i de quibus confulatur Agricola. 

InNova Hifpania tradus Americani, veriflimum nitrum reperiri, teftis eft Nirenbet- 
gius Hift.Nat. lib. 15. cap.29. qui, ex Francifco Flernando, docet Indis illud quod Ara- 
bibus Baurach, noftratibus Borax, Tequixquiel vocari, idque e Terra eos verrere ait, 
crefcente lacu, aut e muris antrifve deradere, rofeum ac candidum, leve, fiftulofum & 
fragile, percolatumque formam & fplendorem noftratis referre ; eoque abundare totum 
lacum Mexicanum, 

Nobis aliquot fpecies Nitri funt , una quas ex nativo conficitur , quod fupra di- 
ximus ex Tincar Arabum prasparari, & vulgo Borax, Arabibus Baurach, quod 
apud Mauros Nitrum notat. Tranflucidumeft hoc nitrum, micis grandini fimillimis, 
in fruftula oblonga compactum. Conficitur Veneriis ex cremato lapide quodam can- 
dido & foftili, quemBoracem crudum vocant, & foftile nitrum effe arbitrantur quidam. 
Sed Casfalpinus negat, eo quod Nitrum lapidofum, quale circa Memphim faxeis tumu- 
lis addenfatum fcribit Plinius, fap orem falfum & amarum habeat: hic vero crudus Bo- 

x C | rax, 


1K MU S EU M / 

rax, non folvicur, nec faporem ullum prx fe fere, fed uftione & pra:paratione morden- 
tem faporem acquirit. 

Utuntur eo aurifices adfcobem auri conglutinandum, quia fullonem adjuvat , ut 
Chrylocolla , quocirca a quibufdam hoc noininis obtinuit. In Medicina infigni 
vi expellendi pollet , unde ad lecundinam & foetum mortuum extrudendum eo 
utuntur. 

Nitrt Orientalis exiguum fruftum j ex Mufeo Paludani acquifitum , mihi 
obtulit Henricus Cufterus Medicinae . Candidatus. Obfcurius eft, nec ita clarum aut 
perfpicuum ut noftrum, fed ad rubicundum feu Rofeum inclinat colorem j fapore alio» 
quin convenit cum vulgari. 

Nitrosum lapidem, nigrum, afperum, ponderofum, ex ^tni monte, mihi 
ex Sicilia redux exhibuit Vir omni laude major D.D.Thomas Bartholinus: pyriformis 
eft , insqualis , unciarum duarum pondere; linguas admotus ea parte, qua magis nigri» 
cat > infignem faporem falfum & nitrofum de fe fundit. Durus interim adeo eft, ut cui- 
tro fcindi aut domari nequeat. 

Nitrum hic in Dania e Terra nitrofa elaboratum , vulgo a Latino Sal Pe- 

tras, candidifiimum & perlpicuum eft Se quafi diaphanum. Ejus elegans mihi eft fpecl- 
men in maftam , duorum pugnorum magnitudine , eleganter concretum. Pondere eft 
libras civilis unius, Cryftallinum,forma columnarum angulolarum oblique tranlverse,per 
longitudinem, modis inexplicabilibus dilpofitarum, ut corpus vifui jucundum exhibeat; 
concretionis rationem vix quifquam fine admiratione contemplabitur. 

Vires Nitri mirabiles fiunt i Sordes abftergit in lixivio refolutum ; Fullones ma-. 
culas veftium eo abluunt. Infedores cum eodem coquunt lanas, ut forbeant colo- 
res. 

V eteres, Aphronitro aqua liquato, in balneo cutim abluebant , ut pura & nitida red- 
deretur. In Medicina vim habet diftolutivam, attradivam, abfterfivam, & humores fu- 
perftuos confumptivam; quocirca pinguedinem extenuat ore fumptum, faniem inter- 
norum Apoftematum abftergit, pediculos capitis necat, aurium vermes interficit, inte- 
ftinorum tormina fedat cum Cymino & flatus difeutientibus exhibitum. Cum meile 
in formam linimenti redadum, faciem clarificat, vitia cutis emendat, oculorum cicatri- 
ces delet. Licet vifui fit candidum & tadui frigidum , in fe tamen continet fpiritum ru^ 
bicundiflimum, calidiflimum, & maxime inflammabilem, igneas prorfus naturse. A ni- 
tro quoque tota pulveris tormentarii vis provenit , qui ex fiitro, fulphure & carbonibus 
conftat. A Sulphure habet quod facile accendatur : quia tamen Sulphur totum in mo- 
mento non accenditur, fed per partes & fucceflive deflagrat, Nitrum &: fubito, & cum 
impetu ; Hinc contrario modo cum fe habeant, & inflammata ac attenuata majorem 
capacitatem poftulent, fulmineus ifte oritur impetus, qui magna violentia obvia expellit 
& iongiflime propellit. Chymici nitrum fufum in igne adjedo fulphure purgant & Sal 
Prunellas vocant, magnarum virium in inflammationibus faucium & febribus ardentibus; 
refrigerandi enim vi pollet eximia. Qui praeparandi modus Plinium non latebat ; fi- 
quidem lib. 31. cap. 10. Salem nitrum fulphuri concodum in lapidem verti ait. Francifcus 
Hernandus apud Nierenbergium refert Indos ferculis quibufdam & obfoniis nitrum 
addere, jucundius atque commodius ipfo fale, nec tamen Omnino fimilemprseftare eflfe- 
dum, fed o-ratius nonnihil accidere. 

Propinatur ab Indis Medicis permixtum aliis Medicamentis , quas iidem Patii 
vocant, frigidumque efle allerunt. In vinum aut lympham conjedum, mirum in mo- 
dum refrigerare, ipfumque, grandinem, nivem ac glaciem in haere prseftanda vincere 
creditur. Maizi Ipicas in aqua, cui incodum nitrum, emolliunt, gratiamque iis addit 
haud mediocrem ; abluuntur eodem aquas infperfo. Grura & pedes perquam commo- 
de eo lavantur, ut a frigore & fifluris tuti fint > non fine adftridione & corrobora- 
tione aliqua. 


C A P. IX. 


WORMIANtIM. 


2 3 


Gap. IX. 

oAlumme. 

A Lumen Grsecis qwfiwe/cL , a vehementi vi adftringente fic didum , ad Sales edam 
fpedat ; hoc peculiare habens,quod, cum carbonibus ardentibus imponitur, vel ollx 
inclufum fuccenfis ignibus torretur, in bullas tumet, ut nitrum, & aliquid de fua perdit 
fubftantia. Sed aqua, ut reliqui fucci concreti, liquefcit. 

Ejus varia funt genera; quoddam a Natura elaboratum cernitur, quoddam Ars perfi- 
cit. Naturale vel liquidum eft, vel concretum. Liquidum vel purum eft, ladei 
coloris, limpidum, igneum quid exfpirans, quod a Grsecis (poe/pov vocari folct; vel impu- 
rum, fqualidum, fcabrum, fordibus inquinatum, didum. Concretum varias 

habet fpecies: vel enim in laminas fciffum eft , o^faV Grascis vocatur , quod tamen non 
tam alumen quam lapidem fui generis effe autumo, cum nec in aqua diffofvatur, nec ad- 
ftridionem habeat. Yel figillatim efflorefcit inftar canorum capillorum, atque idcirco 
Grsecis vocatur* Yel plumofum feu plumeum, quod raro vifitur legitimum. 

Yidifie tamen fe teflatur Csefalpinus lib. i. de Metal. cap. 21. Prope- loca ardentia & ful- 
phurea, quafi cinis fit fulphuris combufti , glebis candidis valde adftringentibus , nunc 
mollibus, quod liquidum alumen effe dicit, nunc concretis in filamenta , quod Schiflon 
vocari ait. Hujus loco fubftituere licet Amianthum lapidem , qui variis modis in locis 
ficcis generatur, quandoque figura lanas & pilorum , quandoque fibris oblongioribus, 
quandoque in forma truncorum arborum , luis tamen conflans fibris & velleribus. Sed 
nec has fpecies vere ad alumen fpedant, cum ejus naturam non lapiant ; de iis potius 
inter lapides agendum* 

Rotundum etiam datur alumen, quod vocant, & varias habet differentias: 

vel enim bullarum modo intumuit, vel foraminum fiflulis fpongiam refert ; vel eft foli- 
dum,quod etiam minutiores fuas agnofeit differentias. 

Arte elaboratum alumen illud eft, quod ab artificibus, vel ex naturali, vel ex lapidi- 
bus aut terra fui generis excoquitur. Eftque vel Rupeum feu Ro ch je i quod 
glaciale vocant 5 vel Scaioium, quod ex Schifto lapide combuflo prayaratur; Scaja 
enim & Scalia cruftam fignificat & fquammam, tefte Scaligero Ex. 1 04. fed. 7. vel S a c- 
charinum, vel f^cis, e vini fecibus igne combuftis, vel Catinum, explan- 
ta Kali , feu Sodas cinere. Sed pofteriores Sales potius Chymici ccnfendi quam Alu- 
mina. 

Alumen rochj feu Rupeum Scaliger Ex. 104. fed. 6 . ita confici ait. Ex fax o 
fit, feu excifa rupe, atque redada in calcem: eam calcem in cumulis difpofitaro, afper- 
gunt aqua faspe de die, donec in luti fpeciem tabefcat ; Id quod paulo minus fefquimen- 
ie perficitur : tum in lebete eum aqua conturbatum coquunt, codum per canales in 
alveos derivant, quorum ad parietes concrefcit alumen inasquale , & grandibus fruflis, 
puftulis fafligiatis ; ea exempta aqua ferramentis decutiuntur. E Rutila rupe rutilum, ex 
alba candidum fit. Hoc alumen maxime in ufu eft , &: reliquorum fere omnium vices 
fupplet. 

In Scania ex Pyrite nigro, vitriolo & Sulphure aluminofo conflante elaboratur, quas 
fi rite feparari polfent, poffeffori, quieftNobililf. Joachimus Beck, lucrum redderent 
triplicatum: Alumen quidem & Yitriolum inde elicere novit, fed Sulphur, fine reliquo- 
rum jadura, nondum capere didicit. Pyrites hic quamvis niger fit & variarum figura- 
rum, etiam Sphasricas , quando uritur colorem rutilum acquirit, ac optimum fuppeditat 
alumen Rupeum. 

Mihi ex hoc Alumine scanico, concreta quadam eft columna longitudi- 
ne pedis Romani cum quinque unciis, juxta balin feu radicem ftridior, paulatim in am- 
plitudinem majorem exfurgens donec in figuram Pyramidalem terminetur, Adaman- 
tem magnum referens ex quadrato y cujus quodvis latus eft trium unciarum cum fe- 
miffe, in acumen definens. Politus eft omni ex parte hic Adamantinus apex, cum reli- 
quum corpus insequale & afperum fit, variis protuberantiis & crepidinibus quafi con- 
flans laminatis, corpus conftituens pulchrum, Cryftallinum,& vifui jucundum. 

Ufum magnum obtinuit Alumen apud Aurifices, Infedores, librarios, coriarios, Me- 
dicos alios. Aurifices eo purgant aurum, ut ejufdem bracteas seri inducant. Infedo- 
res-’ 


M , XX S E II M 

res lanam pannos iti aquam aluminofam mittunt, ut colores facilius fulcipiant Sc reti-» 
neant. Eo etiam utuntur qui coria tingunt. Librarii chartam aquis, in quibus liquatum 
fuit alumen, immergunt & exficcant, ne diffluat, utq; atramenti fcriptorii acrimoniam 
melius fudineat. In Medicina vim habet addringendi, vulneribus cicatricem inducen- 
di, putrida purgandi, humores exficcandf carnem luxuriantem compefcendi 5 quocirca 
ad multa medicamenta ulceribus dedinata commodiffime adhibetur. 

S agcM aiunum iic diftum , quod ab artificibus in metas indar Sacchari efflor- 
matur,fit ex Alumine Rochx, ovorum albumine, & aqua Rofacea. Locum habet inter 
Cofmetica, ad mulierum dealbationes tte, cutim albam ac nitidam reddendam. 

Gap. X. 

r ZX Vitriolo cognatis, 

A D atramentum refertur Vitriolum, quod^ ad didinffionem reliquorum, fu- 
corium vocatur, quod eo ad coria nigro colore tingenda utantur Sutores. Vocatur 
& Chalcanthum a Grxcis, quia ed xris quafi quxdam efflorefcentia. Vitriolum, a vitri 
nitore. Arabibus, Alkalcadis; Germanis .^upfeDivajKr» 

Ad Sales referimus, quia confidentiam Salis habet, & in aqua,ut Sales, liquefcit, licet 
id neget Angelus Sala tradatu de Vitriolo. Tanti vero rationes ejus nonfuntmomentij 
ut a lententia nos dimoveant. Colore quidem, odore & gudu differt a reliquis falibus : 
fed & illi eodem modo inter fe differunt. Nec accidentaliter magis compofitum cd, 
quam reliqui, cum fuam habeat effentiam, & vim feminalem qua libi fimile producere 
valet, crefcere & multiplicari, ut reliqui. Quod fi forfan perfe non reperiatur , in xre 
tamen & aliis corporibus , ex quibus fit, exidit. Nec reliqui fales perpetuo colorem fer- 
vant & non mutant : puriores enim albidiores funt alii aliis : quidam pallidi ex obfcu- 
ris redduntur. Ex fale etiam communi , non minus varix fubdantix feparantur quam 
ex vitriolo ; & in nitro manifedius hoc apparet, quod diverfiffimos colores dc fubdantias 
prxp aratum exhibet. 

Vitriolum vel Naturale ed, a natura fponte , ex aqua Sorii, Melantheria & Chalckide 
eonfedum : vel Artificiale. Illud foffile appellare licet, quod ex tali condet humore, qui 
gelu quafi concrevit, idque vel in venis, fibris &commiffuris Saxorum, vel dum ex iifdem 
guttatim dedillat, diriarum modo de eorum pendet cameris, & denique deciduum 
ex diriis in folum delapfum ita colligitur. Atque hxc duo poderiora genera swAeMc&x* 
Grxci vocant, quod dedillando concreverint. 

Faditium duplex ed: Alterum proprie 70 jktsv Grxcis dictum, Latinis concretum, 
quod cum e cuniculis fuis effertur, & in quadratas pifcinas effunditur, frigore aut calore 
Tolis congelatur: Alterum IcpQov, Latinis codum; decoquitur enim aqua atramentofa 
in alienis quadratis. 

Modum explicat Matthiolus in librum 5. Diofcorid. cap.74. Minera effoffa, in acer- 
vum in longitudinem protractum, quandam fuper aream exaggerant ; fub die per fex 
menfes relinquunt, vertendo quandoque, dein tegunt & macerari ac fermentari finunc 
fub tedto aliis fex menfibus. Hinc aqua diffolvunt, excrementa fubfidere finunt, claram 
aquam adundunt, in plumbeis lebetibus coquunt, xris aut ferri frudum immittunt, quod 
in aqua liquefcit, decoctam materiam eximunt , in alveolos ligneos digerunt, ubi con- 
crefcit Aluminis modo. Optimum cenfetur ceeruleum, grave, denfum, tranducidum, 
quale ed dillaticium, proximum concretum. Percodum ad infedus denigrationes 
aptius exteris: fed in Medicina invalidius. 

Ratione coloris, Vitriolum aliud album, aliud viride, faturi aut diluti coloris, aliud 
ceeruleum: prxdantiffimum e Cypro, territorio Romano, tlngaria adfertur; laudatur 
etiam Silefiacum &Goflarienfe. 

Vitriolum in liquore refolutum, fervit coriis & lanis denigrandis. Infectores rubrum 
colorem fulcum reddituri,in aqua, in qua vitriolum folutum fuit, iterum coquunt. In ufus 
medicos eligitur potiffimum foffile, ceeruleum , grave, fpiffum, pellucidum; fecundas 
tenet quod concretum dicitur, addringit vehementiffime & calefacit, fanguinem eve- 
nis fluentem fidit , ulcera putrida & excrefcentia minuit , folvit alvum cum meile dc 
aqua mulla drachmx pondere. Vermes latos etiam necat. Ignex prorfus ed Naturx, 
& fulphur ardens in fe continet; unde in metallis folvendis, tingendis, generandis, 

multum 


FORMIANUM, 25 

multum proflat. Spiritus ejus ferrum in cuprum mutat. Duos autem in fe continet 
fpiritus, Album &: rubrum* valde corrofivos > denique in Terra remanet lal fixum. Ve- 
teres crudo vitriolo drachmx pondere quandoque ufi funt; fed nos tutius ejuslpiritu* 
qui egregie penetrat & putredinem fiftit 5 quocirca in febribus putridis & peftileiitialibus 
locum habet. 

Vitriolum album, Grxcis A &X9M , quia color ejus fimilis violx alba? , Ger- 
manis 0alIt!Ktt^ctit, maxime ad naturam falis vulgaris accedit, candidum eft & tranfpa- 
rens, quia de humore aqueo plus participat. Gofielarix quoddam reperitur ftirix fi- 
gura, tranflucidum inftar Cryftalli. Hoc prx reliquis ufum habet in collyriis. Praepa- 
ratur quoque ex eo in aqua dilfoluto & coagulato Vomitivum eximium , de quo vide 
Crollium. 

Viride dilutum goslariense eft, quod maxime hic in ufu fullonibus, 
8c tindoribus eft , ex eoque vulgo Ipiritus fales praeparant , magifque de natura ferri, 
quam cupri participare creditur. 

Vitriolum Cyprium, coeruleum eft, plane faphirini coloris, in telferas parvas re^ 
dadum &aftervatum, in fuperficie luteum quendam adfeifeit colorem , quod Mify die 
arbitror. Hoc exteris ad medicamenta praefertur , led pretiofius eft. Commendatur 
valde ad fcabiem &; ulcera ex lue Venerea contrada. Latentem in fe habet dulcedinem, 
nec adeo adftringit ut- reliqua.Qnod fi eo aliquantulum fricetur lingua, ac poft per tubu- 
lum fumus Nicotianx feuTabaci ore excipiatur, dulcedinem quandam acquiret fumus, 
qui alias acris efie folet. 

Ex hoc confici poffe credo pulverem illum Sympathicum, quem tantopere commen- 
dat Nicolaus Papinius peculiari tradatu Parifiis edito , quamvis Romanum viride ipfe 
prxferat. Prxparatur vero hoc pado; Sume arbitrariam quantitatem vitrioli Romani* 
menfe Julio vel Augufto, &poftquam repetitis diftolutionibus ex aqua limpida, filtratio- 
nibus per chartam emporeticam, evaporationibus ad ignem ac coagulationibus in loco 
idoneo', prout ars Pyrotechnica docet , a fxculento magmate liberatum fuerit , fum- 
mamque viriditatem confecutum fuerit, contundetur craftiufcule, & ferventioribus 
Solis radiis, dum verfitur in Leone, per horas 3 60 . exponitur* hoc eft, diebus 16. vel, ut 
alii malunt, per 15. vel 18. dies plus minus, prout ad perfedionem, vel minus perfedam 
calcinationem devenerit, feu fummam albedinem. Hic obfervandum, quod a pluvia 
aere humido defendendus, nec ferro verfandus pulvis, Sole Leonem ingrediente expo- 
nendus. Prxparatus pulvis loco ftcciore afiervandus. Perplures annos poteft aftcrvari. 

Pulverem hunc compofitum reddes in vulneribus cum fradiira aut fifiura utilem , ft 
tantundem ei addideris gummi Tragacanthi pulverifati. Pulvis hic linteo, cruore aut 
pure lxli tinffo, infperlus &alio involutus curat vulnera & ulcera incurabilia ; de quibus 
confule authorem. 

Coerulei coloris eft etiam Vitriolum nativum Sueticum, in fodinis 
Cupreis fponte natum & nulla arte elaboratum, colore coeruleo. Cyprio non cedit, nift 
quod Cyprium Cryftallinum fit, hoc vero dilutius aliquanto , afperum & inxqtiale. 
Mafia ipfa exterius flavefeit a calore Solis, ut puto, aliquantulum alterata, fungofa, nec 
admodum ponderofa. Fruftum, quod teneo, uncias quatuor cum femifie pendet, 8t ex 
fodinis Sueticis eruit ac fecum detulit, mihique dono dedit Nobilifi. Vir Dominus Johan. 
deMarigny Gallus , dum hic in comitatu effet Illuftriff. Domini Thuillerii , Chriftia- 
• niftimi Regis Galliarum ad Reges Septentrionis Legati extraordinarii. 

Vitriolum Norvagicum. In Norvegia fimile Vitriolum elaboratur arte, 
magis ad coeruleum quam viridem tendens colorem; verum non in Maffis, fed granulis 
alperis & inxqualibus proftat: viribus & facultatibus nulli cedit. 

Vitriolum scanicum, a Nobilifi Viro Domino Joachimo Beck elaboratur 
ex Pyrite nigro argenteo, una cum alumine, de quo lupra diximus, elegans certe, viride, 
traniparens & Cryftallinum. Mihi cx eo columna eft, quae circa baculum ligneum 
concrevit , pondere fedecim librarum, longitudine pedum duorum minus unciis dua- 
bus, in circumferentia craffitie pedem unum cum femifie habet* ex variis cryftallis viri- 
dibus angulofis concreta , eleganti figura habitu , fed ab aere humido aliquid ejus in 
liquorem refalvitur viridem, qui deinde facile rurfum coagulatur. 

Ad hoc Atramenti genus, quod lutorium vulgo dicunt, &c reliqua teferimrur, 
Chalcitis nempejMftyjMdanthenajSoryinigro enim omnes inficiunt colore, & a Pyrite 

D xrofo 


i* - M.U S E tt M 

eerofo ortum trahunt, a fe invicem quoque gignuntur asque atque a Pyfite, qui eft quafi 
ftirps horum omnium. Potiffimum fit Sory exMelantheria, : ex Sory Chalcitis, ex Chal- 
citide diverfie fpecies Vitrioli. 

Chalcitis rubra eft, aerei coloris, fernper nativa, nunquam faditia, dura, glebo- 
fa, optima recens, fpeciem ceris pras fe ferens, cui oblonga: & refplendentes funt fibra. 
Facultates habet miftas adftiingentem & acrem , led vincit acris , qua adeo vehemens, 
ut carnem urat & cruftam efficiat, fed ufta mitior evadit. Ingreditur compofirionem 
fheriaca, ut nigriorem colorem ei conciliet, ut volunt quidam. Sed vix jam haberi 
potefb quocirca ejus loco fubftituunt Vitriolum ad rubedinem calcinatum, quod Col- 
eo thar vocant. Calalpinus Vitriolum viride &: candicans ad genera Chalcitidis 
refert. ^ ^ 

M i s y eft affine Chalcitidi, viribus & uftione, Cyprium reliquis prafertur, auro fimile, 
(Agricola, cinereum & nigrum ftatuit) durum, quod fricando auri colorem imitatur, 8c 
ftella modo fplendet. Efflorefcit non folum ex Chalcitide, Sory ScMelantheria, fed ex 
omni etiam Vitriolo, tam nativo, quam facticio, tefte Agricola, quamvis Cafalpinus ho- 
die vulgo non cognofci ajat. Illud vero, quod a reliquis efflorefcit, fcintillis deftituitur, 
juxta Agricolam. 

Me lantheria modo lanugini, modo falfugini fimilis eft, lutei quoque coloris, 
reperitur ad oftia fodinarum, ex quibus as eruitur, modo adiit Pyrites. Vim caufticam 
obtinet ut Mify , omnia adftringentia tenuitate fuperat •, nigredinem non gignit ma- 

defada, nifi ferveat. 

Sory quidam Melantheria fpeciem effle voluerunt, eifdemque effe coloribus > fed 
differt odore gravi naufeofo , ut quafi fulmineum quid pra fe ferat , porofum eft, 
eafdem cum reliquis habet vires, adftringit & urit. Quatuor ha fpecies fape fimul inve- 
niuntur, ubi conficitur Vitriolum , fed cognitu difficiles. Galenus 9 . fimpl. ait fe in Me- 
tallis Cypri vidiffe ternas zonas jundas , quarum infima erat Soryos , fuprema Mifyos, 
media Chalcitidis. Eorum loco vulgo fubftituitur Vitriolum varie calcinatum ; leviter 
enim uftum bullas exhibet inftar Soryos , magis adhuc, flayedinem acquirit inftar Mify, 
acrius adhuc calcinatum, rubefeit inftar Chalcitidis. 

C a p. XL 

T>e Sulphure. 

A Salinis corporibus, ad pinguia, Sulphurea, & bituminofa tranfitum faciamus. Hasc 
oleo folvuntur&mifcentur, ut illa aqua. Ex calida &: ficca exhalatione provenire 
vulgo ftatuunn Verum ut non negandum ex elementis conftare, ita fimul affirman- 
dum , hasc non minus ac reliqua corpora in prima creatione formas accepiffe a Deo 
Opt. Max. a quibus virtus etiam dependet feminalis , qua fefe propagare & fpeciem 
fuam confervare valent. Eline etfi ubique fint elementa & exhalationes, nullibi tamen 
hasc generantur, nifi ubi haec adeft forma virtus , quas miftionem dirigat, & ad hoc 
opus , non vero aliud formandum difponat. Omnia hxc dividimus in Sulphur &: ei co- 
gnata, ac Bitumen. Quas etiam vel liquida funt, ut bituminis quasdam fpecies, vel ficca, 
ut fulphur . Analogiam vero quandam habent cum pinguedinibus in corporibus ani- 
malium; ut enim inter folidas partes hceconcrefcunt,ita illa inter dura terras vifcera. 

Sulphur, Grascis Saov , forfan quod in expiationibus facrifque veruftatis olim 
ejus ufiLs extiterit, fuccus eft mineralis conftans parre inflammabili, gravem odo- 
rem de fe prasbente, & terra craffla, fixa, fuccum chalcantofum admiftum habente, In 
Metallorum generatione Chymici partes agentis ei tribuunt, dum Mercurium coagulat 
fpiritu Metallico & feminali accedente principio ; eo vero fi deftituantur, Metalla de- 
ftruit & confumit. 

Eftque duplex, Fossile feu Vivum & Nativum , qnodGrasci ampov vocant, feu 
ignem non expertum, & Factitium, 7n7wpu^ivov diftum, igne depuratum. Nati- 
vum illud triplex eft : Impurum, quod ex Iflandia adfertur & demum depuratur ; Pu- 
rum, ex Goflarias fodinis j & Fixum, ex monte Vefuvio. Faditium,variis modis fieri foler: 
Quibufdam in locis ex aquis decoquitur ; ut ad Budam Pannonias: Alibi ex effoffla gle- 
ba & in vafis coda perficitur igni ; ut in multis Italia: locis, Senenfi , Puteolano &: Vola- 
terrano tradu. Fit autem hoc pado. Effoditur impurum Terras & lapidi commiftum 


FORMIANUM, 


27 


quoddaitg pumicofum, tenuibus fcintillis micans ad Solem, aliud denfius , aliud trans- 
lucidum, aliud cinerei coloris , in urnis fi&ilibus coquitur , ignem in fundo tantum fen- 
tientibus. 

Sic fublimatur purior fubftantia, qua: cum afcenderit ad fuperiorem vafis regionem, 
per roftrum defcenditin aliud vas liquatum olei modo inde egreflitm , in loco frigido 
coit varia figura. AutPyrites eo ftillat, & in ollis coquitur, ut cernere licet in Saxonia: 
Brambecco & Hadzkeredo , ditione Principum Anhaltinorum. Eli etiam Virgineum 
& Caballinum di&um. 

Varia Sulphurum cum nobis fint genera, primum locum tribuimus ei, quod, 
cum purifiimumfit, etiam Cryftallinum confpicitur. Elegantius certe non vidi: Nam 
aureum plane eft, &: inftar Cryftalli pellucidum. Exigua ejus maflula mihi eft, vix drach- 
mam unam pendens , fimile plane ei , quod Mufiei Calceolarii autor vocat fulphur vi- 
vum ex Peruan# Provincia fodinis aureis erutum, quod colore fulvo aurum puriflimum 
aemulari videtur, ac ita pellucidum ut vitro aflimiletur. 

Sed eo dilcrepat, quod, vermiculis in unum conglobatis, inftar Alcionii tertii Diofco- 
ridis non fit. Meum enim maflam folidam Cryftalli refert. Sed magis ei competit de- 
fcriptio a Monarde cap.56. apud Clufium produda. Ex Quito regiond Peruana prove- 
nire ait, ubi eruitur ex venis proximis aurifodinis . Hujus pulvis vino diiTolutus , & pet 
aliquot dies faciei velpere illitus (purgato prius corpore) inflammationes curat. Sca- 
biem tollit oleo Rofaceo mixtum. Vide reliqua. Ejus ex Norvegia copiam infignem mihi 
attulit D. D. Jacobus Janus, Medicus Regius. 

Huic fuccedit aliud etiam Aurei coloris , purum , in ftirias concretum, & in gle- 
bas Cylindrica: modum convolutum, fapore& odore plane fulphureo,fimile ei quod e lo- 
cis fulmine tadis exhalat. Rarum eft &: leve, ob aeream humiditatem & pinguedinem 
naturalem. Hoc vere ampov & vivum , quod locum in Medicamentis pras reliquis ha- 
bet. Per fe enim a Natura ita depuratum, ut artis adminiculo non egeat ; fed, loco flo- 
rum fulphuris, ufurpari poteft. 

Sulphur fixum cLttu^qv Puteolanum, fubviride, fubtiliflimum , colligitur in 
monte Vefuvio Regni Neapolitani, qui perpetuo fulphqrea flamma flagrat. Hoc inftair 
Roris exfudantis &: forma pulveris fubtiliflimi fublimatur, adeo fixum ut in ignem con- 
jedum non flagret aut flammam concipiat. Loco florum Sulphuris in Medicina ufur- 
pari poteft. Quod fi in copia haberi poflet, inquit Crollius, poflet verus Spagirus lin- 
gulare fibi ex illo Medicamentum Chymiftico Magifterio elicere. 

Aliud mihi eft Sulphur vivum Puteolanum, in mafla alba feu cinerea, 
levi, fungola, cujus fuperficiei adhxret crufta quadam Sulphurea lutea, ex ipfa mafla, 
calore ardentis in monte foci, ut videtur extrufa. 

Cui afline Sulphur puteolanum crudum, fed colore diftert , flavum 
enim eft, ponderofum & impurum adhuc, ita tamen ut non multum fcorias admixtum 
habeat ; adeo ut a Natura aliquo modo ita depuratum videatur, ut in ufus traduci 
valeat. 

Sulphuris Cracoviensis miner a. Lapis eft cinereus, ponderofus, du- 
rus, inasqualis, albicantis Sulphuris venas hinc inde per totum corpus difperfas habens ; 
qua: fubinde flavefcunt. Arte purum ab impuro feparandum , ut infervire ufibus 
poftit. 

Sulphur subviride nativum Sueticum. Ejus maflam elegantem ex fo- 
dinis cupreis Suecias mihi attulit Infignis Juvenis Joan. de Marigny Gallus, quod figura 
bifidum refert Parnaftum, apice uno eminentiori, a Natura ipfa depuratum, Scguttatim 
eleganter concretum, ita ut afpera & pnerupta montium a:muletur. Totum corpus 
uncias pendet quatuor, in longitudinem ad pollices quatuor afcendit , latitudine duo- 
rum; qua apex fummus eft, duas non fuperat. Hujus generationis modum indicafle vi- 
detur Agricola de Nat. FoiT. lib. 3. cap. 24. de figura Sulphuris agens , ait quoddam ge- 
nus efle , in quo fingulse gutta: ad fimilitudinem & magnitudinem grani Dolichi , cui 
cauda fit fimiliter rotunda, figurentur. Ex talibus enim concreta noftra mafla vi- 
detur. 

Sulphur vivum Islandicum, ex Hecla monte petitum , cinerei eoioris, 
porofum,leve, intermicantibus micis, & fulphuris puri venis. Ex hoc Mercatores noftti 
purum fulphur excoquere hic folent & divendere. 

V D 2. Su l- 


z§ 


i , 


MUSEUM" 

Sulphuris vivi cinerei, denfi, fiibnigricantis, gleba impurior eft ; attamen ex 
ea quoque coquitur fulphur purum, quod vulgo eft in ufu. 

Inter Artificiosa primo occurrit Sulphur flavum, ignem expertum, 
figura tereti, eo quod per fiftulas arundinaceas fit percolatum. 

Virgineum didum fulphur , pallidius eft , Se figura panis coagulatum. Virgis 
neum dicitur, quia ejus fuffitu utuntur virgines ad capillos rufandos , quod etiam lanis 
candorem Se mollitiem adfert. 

Sulphur nigrum, caballinum officinis didum , quia equorum fcabiem 
en curare folent. Hoc nigrum eft, ex fquamma ferri Se fulphure fimul miftis ac in urceos 
transfufis, conficitur. Exterius fulphure luteo vulgari obdudum eft. 

Eft mihi Se Sulphuris genus, quod Anno mdc xlvi. decimo-fexto Maji hic Hafnte 
ex aere decidit. Eo enim die cum pluvia ingenti tota urbs, omnefque ita inundarentur 
platex , ut grclfus hominum impediret , Sulphureoque odore aerem inficeret , dilapfis 
aliquantulum aquis , quibufdam in locis colligere licuit Sulphureum pulverem , cujus 
portionem fervo, colore, odore, Se aliis, verum fulphur referentem. 

Sulphuris ufus multus eft. Gr^ci Se Romani ejusfuffimentis crediderunt expiari poffe 
religionem amdium. Fullones, veftes lixivio ablutas, fulphure fuffire folent, & infedores 
lanas, ut candorem Se mollitiem eis concilient. Sulphuratis ellychniis cum filice&ferri 
conflidu flammam elicimus, qua candelam accendimus ; igni enim valde amicum. In- 
greditur quoque compofitionem pulveris tormentarii. In Medicina etiam locum inve- 
nit. Vim enim habet calefaciendi Se attrahendi, venenatorum animalium idibus impoli- 
tum. Ex aceto venenum extrahit. Abftergit quoque, unde cum refina illitum fca- 
biem curat, vitiligines ex aceto tollit. Propinatur ad purulenta exfpuentes, fuffitu gra- 
vedines aufert, Se Lethargicos excitat. Epilepticos ejus nidor irritat. Varia ex eo confi- 
ciunt Medicamenta Chymici. 

Cum hydrargyro fublimatum fit cinabrium. Fumus campana vitrea exceptus , in li- 
quorem decidit , feu oleum acidum. Subtilior ejus pars per fublimationem in flores 
exaltatur, ex quibus deinde Ballamus fulphuris praeparatur, inPefte & Morbis mali- 
gnis magnarum virium. 

Gap. XII. 

De Arfenico. 

A D fulphuris naturam quam proxime accedit Auripigmentum Plinii, Gramcis 
^osvixbv didum, quamvis etiam cum Metallis affinitatem habeat aliquam. Cum ful- 
phure in eo convenit , quod cito ignem concipiat Se inflammetur. Se flammam reddar 
odoris fulphurei , in calido diflolvatur Se exhalet in fumum volatilem , odorem habens 
multo deteriorem fulphure, fpiritibus animalibus cerebri valde infeftum. Cum Metallis 
convenientiam hanc habet, quod inftar metalli fplendeat, Se , fi fundatur, aliquid metal- 
lici poft fe relinquat. 

Camterum vox Arsenici quandoque latius fumitur, quandoque ftridius. Late 
fub fe comprehendit Auripigmentum, Rifagallum & Sandaracham , de quibus jundim 
hoc capite agendum. Stride folum Rifagallum notat, ex Auripigmento confedum. 
Tria vero hame natura Se facultatibus ita conveniunt , ut non nifi ratione majoris Se mi- 
noris codionis differant : aliud enim magis excodum , aliud minus ; aliud plus, aliud mi- 
nus de hydrargyro Se fale cum fulphure mifto participat. Hinc quidam Auripigmentum 
vocant Arfenicum croceum, Sandaracham Arfenicum rubrum, Rifagallum Arfenicum 
album. 

Eft autem Auripigmentum, ab aureo colore fic didum , fuccus mineralis 
fulphureus,conjundum habens Lithargirum paucum Se fpiritum falis. Ejus tria dantur 
genera. Unum ex tenuibus conftans cruftis , tanquam fquammis , ut altera alteri im- 
polita videatur, ac fundi poteft inftar Lapidis fpecularis, colorem auri exprimens. Pram- 
ftantiffimum habetur fi purum fit , Se aliis non permiftum. In Myfia Hellefponti gigni 
vult Diofcorides. Vide Talcum aureum, quod omnino hoc genus Auripigmenti eflc 
arbitror. Alterum auri colorem imitatur forma pulveris exiftens. Tertium colore fer- 
me Sandaracham, glebofum, ex Ponto Se Cappadocia olim advedum. 

Auripigmenti fapor acris eft, uftum fulphur olet:Pidores opermentum vocant, eo- 

que 


FORMIANUM. * 9 

que pingunt ; Medici ad pfilothra & medicamenta pilos auferentia utuntur : fi diutius 
cuti adhasferit, eam erodit, quia vim urendi habet, humidumque radicale depafcitur; 
interim ex eo, & Arfenico albo, Amuletum conficitur, quod contra peltiferum conta- 
gium collo geftatum, a multis in magno eft pretio. 

Arsenicum album, Rifagallum , quibufdam Realgar , faditium quid eft, ex 
Auripigmento elaboratum:toties enim cum fale fublimatur,donec candidum reddatur. 
Modum ita delineat Agricola; Cruftis auripigmenti fofiilis tantundem falis follilis adji- 
ciunt, trita in duobus fidilibus vafis , patellarum inftar latis , nec admodum profundis, 
intus plumbo illitis, & qua committuntur obturatis luto, coquuntur, ufque dum totum 
Auripigmentum in fublime fublatum fuerit & fublimiori vafi adhaeferit ; deinde iterum 
ac faspius teritur & coquitur,doneccandidum fiat. 

Venenum eft inter Septica vehemens, quocirca ad glires & mures necandos adhibe- 
tur. ./Es, ejus fumo, candido colore tingitur, ut Argentum cernuletur. Eo multa iu 
tranfmutationibus Metallorum prceftare fe putant Chymici. Per nitrum calcinatum, 
Mercurius ejus volatilis &fulphur tollitur inflammabile, ut relinquatur pinguedo quce- 
dambutyracea, qu3S extra corpus ad fiftulas &: ulcera difficilia ufum fuum habet. 

Sandaracha ejufdem natura eft cum Auripigmento, & in eifdem Metallis re- 
peritur in quibus Auripigmentum, folo colore videtur differre, quia vel faturato colore 
rubro eft inftar Cinnabaris; aut minus rufa & fublutea. Prcefertur rufa &faturatior, fria- 
bilis, pura, ad cinnabaris colorem accedens, odore fulphuris graviori, fi teratur aut ura- 
tur. Eft vel Naturalis, de qua jam didum; vel Artificialis. Hasc fit ex Auripigmento in 
ollam, cujus os obturatum, conjedo,& quinque horis in furno codo, tum enim Sandara- 
chce colorem acquirit. Plinius aliam ponit (pedem Sandarachce faditiam ex Sandaracha 
coda, quae tamen proprie Sandaracha dici non meretur, fed a Diofcoride Sandix 
vocatur. 

Pidores & Torneatores ejus ufum fibi vendicarunt ad pingendum : Medici inter 
Efcharotica, & illa, quas urendi vim habent, eam ponunt, nequaquam intra corpus fu- 
me ndam. 

Diligenter hic notandum; inter Sandaracham Arabum & Sandaracham Grxcorum 
magnum elfe difcrimen. Grasci per Sandaracham intelligunt eam quam jam deli- 
neavimus. 

Apud Arabes Sandaracha eft gummi Juniperinum , quod etiam Vernicem vocant 
vulgo. Hoc qui non obfervant in Medicamentorum compofitione , periculofos com- 
mittunt errores, cum hoc faspe ingrediatur Medicamenta intro fumenda, illud vero ve- 
nenum fit, nequaquam intra corpus admittendum. 

Gap. XIII. 

* De Bitumine . 

B Itum en, Grascis aQpttX}©*, eft corpus foffile, fimilare , inflammabile & pingue, 
cum quo ubi Sales concurrunt, aliasque metallicas concretiones, in varias fpecies di- 
fpefeitur. Generatur in cavernis terras & inde vel in mare effunditur, ibidemque ejici- 
tur ; vel e terra folum, vel cum aquis miftum effluit aut effoditur. 

Facile omnia bitumina inflammantur, &, cum femel flammam conceperint, rapide 
ardent, & affufa aqua non extinguuntur, fed magis ardent. Caufam hujus rei effe pu- 
tant, quod cum talia inflammantur, non in fuperficie folum, ut ligna alia, fed penitus 

tota conflagrent &: ignea evadant. Hinc cum fuperficiei aquas affunduntur , concen- 
tratur per antiperiltafin ignis internus , vehementiufque agit , affufamque aquam 
diffipatjfulgentiufque emicat. Hasc etiam ratio eft, cur fub aquis multa bituminofa ar- 
deant. Mirum &: hoc eft, quod aqua gaudeat hic ignis, eaque, quas reliquos ignes nu- 
triant, hunc exftinguant: ut qieum, fulphur, paleas, fimus. Quod ea de caufa fieri vide- 
tur, quia ficcitatecum igni conveniunt, & fua frigiditate exftinguunt, dumfacile amica 
uniuntur; vel potius quod eventilationem prohibendo fuffocent,& aeris nutrimentum 
excludant. 

In genere Bitumina omnia vim habent calefaciendi & difeutiendi, unde ad humores 
frigidos diffipandos adhibentur in Paralyticis & Epilepticis; atque eofdem effedus ha- 
bent Thermas fontefque Medicati , qui Bitumine & Sulphure conflant. 

D 3 


Bitumen 


) 


36 M U S E' U M * 

Bitumen omne, vel liquidum, vel concretum eft. Liquidum eft Petroleum, Naphtha* 
Bitumen Judaicum, Pifafphaltum, Maltha. 

Petroleum quali petrae Oleum, quod e petris validiflimo odore extillec. Subtile 
eft oleum, varii coloris ; vel enim candidum, vel flavum, vel rubrum, vel nigrum eft. 
Inter haec vero candidum praeftantius , nigrum vilius. In Italia in agro Mutinenfi repe- 
ritur, & e petris extillat, candidum & rufum, quod vetuftate & co&ione craffefcit. Una 
cum aqua effluit, &, qui colligunt, aquam fcopis quaflant, ut oleum omne in uno angulo 
uniatur, quod deinde cochlearibus aufertur. 

In Sicilia fontibus innatat, & oleum Siculum vocatur. Ad lucernarum lumina, iiiftar 
diei utuntur, & ad fcabiem jumentorum. Sed calefacit, ficcat, penetrat, ob effentiac 
tenuitatem, humores excrementitios difcutit; in Paralyfi & nervofarum partium dolo- 
ribus frigidis utile. 

Naphtha bitumen fubtiliflimum eft , vel potius bituminis liquidi fpititus , ex Ba- 
bylonico bitumine potiflimum extradbus, cui tanta cum igne cognario, ut ex intervallo 
diftanti ignem ad fe rapiat, ac Solis calore accendatur. Linde Plinius procul abeffe ab 
omni ufu dicit. Plutarchus in Alexandro fcribit. Naphtham a quibufdam Pharmacum 
Medeae appellari, qua coronam & peplum Creontis filiae inunxerit atque hac artecom- 
buflerit. Nulla bituminis fpecies eft, quae tantam vim habeat penetrandi & exficcandi 
atque haec; quocirca ad humores frigidos difcutiertdos, Colicis, Lethargicis, Apopledi- 
cis & Paralyticis inungi poteft. Magnam cum Naphtha affinitatem habet Oleum ceras 
deftillatum, tam ratione facilis accendonis* quam penetrationis. 

Bitumen Judaicum, quod in lacu Judaeas nafcitur, adeo lentum & fequax efle 
fertur, ut avelli nequeat praeterquam filo quod menftruum mulieris infecerit. Quod in 
Babylone provenit, commendatur, fi purpuras modo fplendeat, ponderofum fit, & vali- 
dum odorem vibret. 

Ejus generis quoque eft Pisasphaltum, quod picem Bitumini miftam redo- 
let, &: in Apollonio Epyri invenitur , quia fluminis impetu ex montibus devolvitur 
Cerauniis, &: in glebas cogitur. Quamvis alii Pifafphaltum artificiofum quid efle 
ftatuant, ex bitumine liquido Impuriore & pice compofitum, quod picandis navibus 
infervit. 

Tria haec Bituminis liquidi genera non nifi fecundum magis & minus differunt, ut 
quidam ftatuunt; ita ut pars ejus fpirituofior & fubtilior fit Naphtha , huic proxima Pe- 
troleum, craflior &c faeculenta Afphaltum; non fecus ac videmus ex fuccino per deftil- 
lationem primo elici fpirituofum & limpidum oleum , quod Naphtham repraffentat, 
mox oleum flavum , demum materiam nigram &: faeculentam. Hinc Agricola uni ei- 
demque rei diverfa impofita efle nomina autumat, quorum numerus crevit ex diverfa- 
rnm gentium vocabulis. Babylonii enim Naphtham vocant fuo nomine, Samofathas 
Maltham, Mauri Arabice Elafra. 

Maltham huc quoque pertinere volunt quidam ; verum non merum bitumen , 
fed ejus colamentumlimo argillofo miftum efle videtur. Cum quid attingit folidi , ad- 
haeret, in jungendis & ferruminandis muris Calcis ufum praebet. Vitruvius ad Babylonis 
muros exftruendos adhibitam fuiffe docet lib. i. cap. 5. Verum Casfalpinus lib. 1. de Me- 
tallicis, Maltham tanquam artificiofum & miftum quid defcribit. Ait enim efle Caementi 
genus tenaciflimum, & duritiem lapidis antecedens, quod fieri fcribit ex calce viva re- 
centi, vino exftinda, mox tufa cum adipe fuillo &ficu, duplici linimento. Id, quod Mal- 
thatur, oleo perungitur ante. Hinc colligere licet Maltham duplicem efle : Naturalem, 
quae Bituminis fpecies,& qua exftru<fti muri Babylonici ; & Artificialem, a Caefalpino de- 
fieri p tam. 

Sic etiam fe res habet cum Pifafphalto , Mu m i a Arabibus didta, quae etiam fumi- 
tur pro miftura, qua condire cadavera folebant, ne infepulchris putrefcerent. 

Mumia namque talis eft condimentum cumfanie cadaverum miftum & exficca- 
tum Bituminis modo circa offa concrefcens , colore nigro vel fubflavo, ab interitu ca- 
davera vindicans. Eftque duplex: ex pice &; bitumine conftans, quae Pifafphaltos di- 
citur; & nobilior, ex Aloe, Myrrha aliifque aromatibus , cum fanie cadaverum miftis, 
conftans. 

Errant igitur qui pro mumia, in fuis cavitatibus corporis concreti, ipfam carnem fi 1- 
munt cadaverofam. Integra cadavera ita condita ex^Egypto adferuntur, fed praeferun- 
tur 


fORMIANUM. p 

tur Magnatum, eo quod illa Aromatibus & Balfamis condita,unde nobiliorfitMumia. 
Plebejorum folo Afphaltho inunguntur. 

Mihi Cranium pueri eft ita conditum, ut & manus finiftra, in qua ungues ad- 
huc funt, & linteum quo obvolvebatur. 

Commendatur Mumia ad frigidos corporis affedus, tam in potu, quam extra, ad do- 
lorem capitis antiquum, Paralyfin, Vertiginem, Epilepfiam, Singultum, Cardiacam, Tuf- 
fim ; fed prxcipue ad fanguinem fiftendum, frada membra confolidanda. 

Concretum Bitumen varium eft:; nam vel intra Terram denlatur, mutaturque in ali- 
quam lapidis duritiem, vel extra Terram. Intra Terram generatur bitumen foffilC) 
quod, pro modo concretionis , varia nomina ab autoribus obtinuit ; ut enim cum bitu- 
mine liquido plus lapideas & terreas concretionis fe mifcuerit , ita hoc vel illud nomen 
obtinuit: Atque hinc eft quod in natura talium corporum bituminoforum inquirenda 
magna occurrat difficultas, cum Autoresfaspe ad locos natales refpicientes, abiisno- 
men impofuerint ; atque ita res eafdem faspe fegregent & disjungant , quarum natura 
& generatio eadem ferme eft, Nos Agricolam fequi decrevimus, qui eorum naturam 
diligentiffime inveftigavit. 

Quod Galenus vocat Lapidem ampelitidem , ab aliis rei rufiicas fcripto- 
ribus dicitur Terra ampelitis, quod Vermes Vitium oculos rodentes, wt7m$ 
a Grascis didos, enecet. Theophraftus Carbones vocat , quod eorum colorem 
habeat & vices gerat. 

Quando idem hoc corpus adeo durum eft , ut poliri poffit , Gagates, a Lycix 
fluvio Gaga , dicitur: Strabo Gangitim vocat. Politum a Plinio Gemma 
Samothracia appellatur . Nicandro Thracius lapis, quibufdam O b- 

SIDIANUS LAPIS. 

Hxc omnia ex eodem fonte proveniunt) & radicem agnofcunt bitumen nigrum: ex 
vatio concretionis modo , & rerum aliarum admiftione, difcrimen ratione foliditatis & 
duritiei obvenit. Quas enim plus Bituminis habent, facile flammam concipiunt ; qua: 
plus fucci lapidefcentis, difficulter accenduntur, fed polituram admittunt exadioreim 

Carbones fossiles feu Lithantraces, fabris ferrariis apud nos funt 
in frequenti ufu, vulgo Inveniuntur in Scania non procul Helfingburgo , in 

Boringholmo quoque, fed maxima copia ex Scotia ad nos deferuntur, ubi prope Edin- 
burgum effodiuntur. Putantur ferrum fragile reddere. Loco lignorum ad coquendos 
cibos & hypocaufta calefacienda frequentiffime utuntur Angli. Pilos & palpebras colo- 
re nigro tingunt. Vi exficcandi &c digerendi pollent. Ex durioribus, globulos, fta- 
tuas parvas & gemmas concinnant multi. 

Ex Infula Feroenfi & Iflandia durioris genus adfertur, quod non facile ignem conci- 
pit aut inflammatur, fplendorem tamen habet, ut ad Gagatem aut Lapidem 
SAMOTHRACIUM referendum videatur. In Feroenfi Infula inter Saxorum & Cau- 
tium commifluras invenitur, ac laminatim eruitur, fingulx lamina: trium aut quatuor di- 
gitorum craflitiem habent. Gagatem Feroensem voco. Ignem non concipit 
ut Lithantrax, ut experimento fxpius didicerunt fabri noftri ferrarii, minus enim in fe 
continet Bituminis & plus terrea: fubftantix- Eique plane fimile quod ex Iflandia accepi. 

Huc fpedat Pix fossilis ex infula Barbados. Hxc infula una eft ex infulis 
CannibaUbus, fitis ad continentem auftralis America:, a quibufdam Barbados , ab aliis 
Barbudos dida. Effoditur ibi picis folidx & nigerrima quoddam genus, leve, porofiim, 
cujus portiunculam mihi tranfmifit Clariff. Vir Johannes de Laet, Americanx Hiftorix 
autor; totum vix pendet fcrupulos quatuor, magnitudine Nucem Mofchatam nonfu- 
perat. An ea ad naves oblinendas utantur, nondum conflat. 

Extra Terram in Mari concrefcit succinum, fic didum, quod ex fucco coa- 
gulari quidam exiftimaverint, Grxcis Arabibus Carabe, quibufdam Ambra 

citrina, veteribus Germanis Gleffum,Boruffis Gencarum, nobis OCaf. Hodie ad littus ma- 
ris noftri colligitur forma maffx feu glebx nullam certam figuram aut formam habentis, 
dura: folidxque fiibftantiae inftar lapidis, unde. ad lapides a quibufdam refertur. De ejus 
generatione varix funt autorum fententix: probabilior illa, qux ftatuit ex Bitumine li- 
quido ortum trahere, quod e cavernis fuis effluens maris falfugine coalefcit, tenuique 
portione exclufa induratur. Vel, ut quidam volunt, fuccum bituminofum a fubterra- 
neo calore in fpiritus refolvi & fublimari, ac intra poros terrx a nitrofis fpiritibus iterum 

% 


I 


52, MUSEUM 

figi & coagulari. Ciitli Chymicis notum fit, fpiritum falis non fiolum alios fpiritus , fed 

oleofia quasvis congelare & coagulare. Repetitur quandoque Purum & Syncerum, 
quandoque beftiolis permiftum, herbis item, lignis, Chalcantho,aliifque fordibus. Per- 
fpicuitatis & opacitatis ratione , varias habet differentias. Panno ubi fricatur, paleas 
jfcobes ficcas attrahit. Igni admotum flammam concipit, & odorem gravem de fe fpar- 
git. Non ex alio principio quam Bitumirie ortum trahere, id arguit , quod quibufdam 
in locis Germaniae, Italiae, Galliae, e terrae mineris eruatur, & ffuff a fint inventa, quae fo- 
ris fuccinum coagulatum exhibuerint, intus pura Naphtha feu Petroleo referta extite- 
ririt. Quin & varia mineralia, Chalcitis , Melantheria , aliaque ejus generis illi adnata 
extitiffe conflat. Idem comprobat Chymica ejus refolutio , in qua extillat, praeter 
Oleum album. Naphthae fubtilitate refpondens, ubi redificatum fuerit , flavum & ru- 
brum , fpiritus aluminofus & falfus cum phlegmate egreditur, & Sal collo Retortae adhae- 
rens, a quo coagulatio fada efl. 

Reperitur apud nos copiofe ad Cimbrias littus occidentale, ut qtiasftum inde jam fa- 
ciant multi. V crifimile tradus iftos Arenofos bitumine refertos, quod, ubi in mare ex- 
fudat, coagulatur eo modo quo didum efl. InBoruffia ad maris Balthici littora, orti 
tcmpeftate Sudini retibus illud pifcantur. In Silefia fub arce Greifenftein e Terra erui- 
tur, ut & quandoque Iflebias. Quatuor ejuspotioresfunt differentiae: unum album vel 
candidum, non tranfparens, casteris pretiofius; alterum auri modo flavum & tranfpa- 
rens; renium variis coloribus ornatum, interdum tranfparens, interdum opacum 5 quar- 
tum opacum variifque coloribus ignobilioribus, uno aut pluribus foedatum. 

Succinum calidum efl & modicae adftridionis, in ufu medico album praefertur flavo, 
commendatur ad varios affedus. Foris in collo geftatum, contra fafeinationes &: nodur- 
na terriculamenta pueros tueri volunt > capitis etiam deftillationibus, & tonfillarum ac 
faucium vitiis refiftere , oculorum fluxus Ophthalmias curare. Cordis & cerebri affe- 
dibus medetur, fpiritus vitales animales confervat, AAhmaticos a paroxiflno liberat, 
urinae difficultati & calculo fuccurrit,Hydropicosper urinam purgat, gonorrhoeam, hae- 
morrhagiam & difficultatem inteflinorum compefcit, dentium dolores fedat, menfes 
Hiovet, uteri fluorem fiftit, &: ftrangulatum peculiari vi prohibet. Renes & matricem 
purgat, ventriculi vitia corrigit. In fiimma , Balfami inftar efl , calorem nativum robo- 
rans & morborum infultibus refiftens. 

Ad omnia vero efficacius efl oleum ex eo debito ltiodo prasparatum , quod a qui- 
bufdam non immerito Balfamum EuropiEum vocjitur, ac veri Balfami loco haberi po- 
teft. Olim tanto in pretio erat, tefte Plinio , ut hominis quamvis parva effigies, vivo- 
rum hominum, vigentiumque pretia firperaret. 

Succini omnia genera in Mufeo demonftramus. Primo enim occurrunt Succini 
albi non pellucidi frufta , inter qux unum eximium duarum libratum pondere cum 
femifle, quadratum ferine , longitudine pollicum odo , latitudine quinque, odoris gra- 
tiffimi •, reliqua minutiora. Inter hxc vero gradus candoris obfervare licet , dum quas- 
dam magis , quasdam minus ad flavedinem tendant. Efl & fruftum quod fulvi fuccini 
eonj undam oflendit particulam. 

Succini fulvo colore, auri modo fplendentis &: tranfparentis elegans fequitur 
Maffa, figura pyramidali, in qua rivi quali & ftiria: effluentis bituminis liquidi clara extant 
veftRia, protuberantibus hinc inde inasqualiter ftriis. Elanc cum Natura, fine arris mi- 
nifterio, politam adeo & elegantem reddiderit, ut ab artifice nullo melius poliri poffer, 
fpedaculum praebet gratum & jucundum. - “ 1 « 

Sunt & hujus generis fruftula parva, in quibus culices, mufeas, aliaque animalcula con- 
tinentur, quas, dum liquidum bitumen adhuc effet fuccinum, irrepferunt,vel inciderunt, 
ut inde fe extricare nequiverint antequam coagularetur; Sicque nobile invenerunt fe- 
pulchrum, non- Tectis ac formica illa y de qua Martialis lib. 6 . Epigr. 15. 

Dum Phaethontea formica vagatur in umbra 
Implicuit tenuem fuccina gutta feram. 

Sic modo qua fuerat vita contempta manent e > 

Funeribus faci a ejl nunc pretio fa fuis. 

Succini Fulvo colore saturato, vinum Falernum ad rubedinem ten- 
dens exprimentis, Exempla etiam adfiint. 

Quod Opacum efl variifque coloribus ignobilioribus do tatum, etiam hic vifitur. 

Ex 


/ 


w ORMIAN IT M. 33 

Ex Iflandia Trufimn ejus coloris acccpi/ed ad duriciem lapideam accedens, & difficulter 
janis vim fcntiens, ociore tamen , colore & perfjaicuitate , noftro fimile. Hepatico co- 
lore fragmentum adeft nigrioribus intercurfantibus venis, albi &: flavi permifta exhi- 
bens fruftula. Odore eft minus grato, ex impuro bitumine, concurrente terrcftri & ni- 
troia materia , concretum- Immaturum die quidam volunt , fed duritiem & confiden- 
dam eandem cum reliquis habet. Ut aeque in fuo genere maturum effe videatur ac re- 
liqua i quocirca non tam caufa: efficientis &: coagulantis , quam materias culpa tale 

evafit. < 1 

Succini Orientalis titulo delata ad me madida , nihil peculiare a no Aro 

obtinet, imo impurior videtur, ut primo afpechi gummi quoddam ceraforum diceres, 
nifi odor & inflammabilitas obflarent. Impuritates permixtas habet & frangibilius no- 
ftrate: unde advedum nefeio; nam dono D.Henrici CuAeri Junioris habeo. 

SucciNtiM in aquis dulcibus lacus Meler in Suecia , prope Infulam Biarco, a 
D. Jona Bureo inventum, mecum communicavit Nobiliffi Vir D.Georgius Sticrnhielm, 
fupremi Dicafterii in Livonia Vice Praffies. De quo cum dubitarem , an in aquis dulci- 
bus concretum fuerit, regeffit fimile frudum repertum fuiffe in fofia quam ex lacu Me- 
ler per Telgam in mare Balthicum ducere conabatur Carolus IX. Rex Suecix. Sed, ni 
plura ejus generis ibidem repedantur, adhuc dubito an ibidem concreverit. Licet enim 
abfurdum non fit, in lactibus, & aquis dulcibus fcaturire polle fontes bituminofos , qui 
fuccino materiale fuppeditare poffint, formale tamen, quod concretionem largitur, Sal 
nempe, deeft. Similia hic Hafnias reperta funt frufla, dum folias novas circa urbem ad 
plagam Septentrionalem foderenr, tribus orgiis infra terra: fuperficiem; 

Gap. XIV. 

TDe Ambra $3 Spermate Ceti * 

A D hanc cladem Bituminum concretorum, &: in mari repertorum, referunt Am- 
bram Grifeam & Sperma Ceti. 

Ambra quamvis vox fit omnibus Succini fpeciebus communis , in fjaecie tamen 
accommodatur corpori bituminofo, valde odorato, a recentioribus Graecis Ambar di- 
do, a Latinis Ambarum , vulgo Italorum Ambre Cane & Ambra Grifea. Hermolaus 
Barbarus primus Succinum Orientale vocavit. 

De ejus ortu variant Autores. Serapio feribit in mari oriri inflar fungorum , quod 
poAea cum lapillis quibus adhaeret ad littus expellitur. Avicenna & Pfellus e fontibus in 
mare effluere teftantur. Lufitani ferunt in toto maritimo VEthiopix tradu reperiri etiam 
ingenti magnitudine fluitans, transferri ad littora ventis quibufdam flantibus in magna 
copia , exillimari ab ignaris Picem aut Bitumen. Sed varii coloris pro natura terrarum, 
compledi lapillos , conchilia alia ejufmodi. Efleprxterea pifces ex Cctaceo genere^ 
Azelas vocant, Ambari avidos,quod poAquam devoraverint Aupidos reddi, cx quorum 
ventre Ambarum extrahitur. Eft vero fubftantia pinguis, odoratiffima, in maris Indici &c 
VEthiopici littoribus inventa, nunc durior, nunc mollior, friabilis,ita tamen ut fub denti- 
bus & unguibus inftar Maftiches vel cera: dilatari poftit, colore nunc uniformi, nunc 
punda citrina aut alba afperfa habens. Probabile elfe videtur, d experientia: congruum, 
licet in mari repedatur, tamen ab eo originem non habere , fed ut Succinum ex fon- 
tibus Bituminis manare>& in fummo mari, aeri expolitum coagulari & denfari. In India 
fontes elfe, ex quibus oleum & Balfamum nobiliffimum fluat & colligatur, teftantur Hi- 
ftorix : ex hifce per venas fubterraneas , fl quid in mare fluat , condenfatur & in Am- 
bram concrefcit. Huic fententiae adftipulatur autor Geographiae Arabicx citatus in no- 
tis ad Garciam,qui ita habet. Ex hoc mari educitur Ambar plurimum, optime fragrans, 
& quidem ex eo eft quod fit centum librarum, plus minus. Eft autem id quiddam quod 
evomunt fontes in imo maris, cujufmodi funt fontes Naphthas, & quando invaluit 
tempeftas , ventus ejicit illud in littus. Odorem autem nobiliffimo fuo Sulphuri debet , 
unde Grato Sulphur elfe, aut ad minimum ei inefte affirmat. 

A m b r je tria ftatuuntur genera , unum Selachiticum ex Zeilam Infida Xndix, ru- 
fum &: pingue , quod exteris prxfertur. Alterum ex Sechra loco maritimo Arabias fe- 
licis, fubalbidum, colore ovi Struthiocanieli, quod ut plurimum eft quod ad nos adfer- 
tur grifeum & vatium maculis nigricantibus. Tertium deterrimum quod nigricat, quale 

E elfe 


34 MUSEUM 

J ■ ■ i . d ' , 

feffe voluht qUod pifces devorarunt. Hujus etiam duas conftitmmt fpecles,unam in veri - 
tre repertam, ignobiliorem, alteram juxta (pinam dorfi, magis (inceram. Optima cen~ 
fetur, qux a (ordibus eft repurgatae quasque plurimum ad candorem accedit, cinerei co- 
loris, aut qua? ex venis , nunc cinereis e nunc candicantibus conftat, levis, quasque acti 
perforata multum oleacei liquoris refudat; nigra improba cenfetur, ut & candidiffimaj 
quoniam gvpfo adulterata putatur. Vide quas de Ambra habet Cludus ad cap. i. 
Garcia. 

Calida ftatuitur ordine fecundo, ficca primo, prxterquam quod in odoramentis &C 
fuffitibus habeat maximum ufum, in Medicina etiam locum invenit. Infignem vim ha- 
bens (piritus Animales &c Vitales roborandi, unde cerebro & cordi confert, fenfus om- 
nes vegetiores reddit > utilis fenibus & natura frigidioribus ; in Syncope & Melancholia, 
commendatur. 

Nomine Ambri griseae nondum rnaturx, maffam quandam accepi, odore 
Ambra?, fed debiliori, colore albo, intermittis venis ac maculis quibufdamnigrioribusj 
hevis , lubrica & ad contadtum pinguis , infipida , mollis adeo ut digitis atteri poflit. 
Quando vero atteritur, in laminas exiguas fpermati ceti (imiles colore & lubricitate 
rdolvitur , adeo ut genus (pennatis ceti, aut Ambra?, quam in cetis reperiri ajunt, elTe 
autumem. Et haud fcio an referri poflit ad CamphoranvAfcap (primo enim afpeftn 
Camphoram refert) de qua Averroes 5. colliget, cap. 5G ubi inquit Caphurx genus 
inveniri pafiim in maris alveo , quod deinde aquis fupernatet , laudatiffimum vero id 
cenferi, quod Arabibus Afcap dicitur. Verum cum eum refutet Garcias ab orto Hiftor. 
Aromat. lib.i. cap. 1. quod vera Caphura noti in mari, fed in arboribus nafcatur, 
hic judicium fufpendo. Nam ab eo, qui ex Indiis attulit , nil aliud refeire pomi , quam 
quod edet Ambra nondum matura. Sed cum Ambra nil praeter odorem habet com- 
mune. 

Adulteratur quandoque Ambra ab impoftoribus ,. fa&itio quodam ex ligno Aloes, 
Styrace, Ladano refolutis, addito Mofcho : vel etiam ex Benzoino, cera candida novi 
examinis, carie fraxini, arborum mufeo, addito Mofcho & Zibetho ; fed fraus aperitis 
facile detegitur. 

Nativa enim non tam facile in aquis mollcfcit atque fa&itia ; manibus praeterea (i 
tradetur, cerae modo lentdcit faditia , non item vera; color quoque 8c odor non tam 
exade exprimi poflunt in adulterata, quin differant a vera. 

Sperma ceti, a quibufdam Halos an t hos , flos maris didum , quod 
exiftimant nil aliud dfe quam Balena? fperma , ex ejus vulva in congreffu elapfum , ab 
aliis Ambra alba & Succinum marinum didum. Germanis SSkfntfj) &: Q 5 <tfrafjj / Danis 
. De ejus nomine, non minus ac de re ipfa, varix agitantur controverfix. Mat- 
thiolus multis argumentis contra Fuchfium docere conatur non ede illud quod Diofco- 
tides vocat Halos anthos.E contrario ejus rationes non fatis firmas ede urget Ferrandus 
Imperatus. Notandum interim, vocabulum dXog dvQ(&, vel pro fubtiliflima falis parte 
& quafl flore in falinis colledo fumi, vel pro fubpingui illa materia, qux mari innatar, de 
qua hic fermo eft, capi: &: obfervavitFuchdus, vocabulum dxbg , cum fine articulo a 
Grxcis effertur, pro mari fumi. Sed ne rebus omiflisin vocibus nimii fimus, vocetur hoc 
fenfu Halos anthos, ad rem ipfam accedamus. 

Eft igitur Sperma Ceti pinguedo quxdam mari innatans, inftar minutarum fquam- 
marum pifeium aut furfurum , colore albo , pallido & fubflavo , qux Vere potiffimum 
apparet tempore matutino, ubi mare a fludibus tranquillum. Sin vero tempeftas oria- 
rur, difeutitur, & adhaeret rebus quibufeunque obviis. Solis fervorem ubi (enferit, re- 
folvitur , pars ejus fubtilior exhalat, gravior fundum petit, atque ex eo progreffu tem- 
poris generantur Mituli parvi, nigri inftar granorum Milii, qui tandem crefcunt & debi- 
tam magnitudinem acquirbnt. 

De ejus generatione non confentiunt autores : maxima pars femen aut fperma ceti 
dfe arbitratur, quod poft coitum e vulva excidit, unde id nominis ei indiderunt ; Ne- 
gant alii. Mihi narravit vir fide dignus noftras, Matthias Chriftiani, Infularum Feroem 
(Ium Prxfedus Regius, fe Pilcationi Balenarum interfuilfe , ubi inter alias una capta 
fuit 27. ulnarum, peculiari figura a reliquis, capite adeo grandi, ut tertiam ferme par- 
tem totius Pifcis xquaret, in cujus cranio, quod cellulis quibufdam erat diftindum, 
ingens hujus materix copia reperiebamr , atque d pifcatoribus colligebatur ; adeo ut 


¥ O R M, I A N U M. $y 

m ea fit fententia, corpus illud, quod a nobis nomine Spernlatis ceti vocatur, non e fle 
fperma verum, fed liquorem cerebri, noncujufvis, led hujus generis ceti, qui a Feroen- 
libus ® vocatur ; In aliis enim non reperitur. Carnem autem hujus pificis elui 
ineptam dicunt. In eadem lententia video elle Carolum Clufium libro 4. exotico- 
rum, cap. 17. ubi hujus ceti ponit delineationem, ac a Belgis f&Ottttfci} vocari ait, afle- 
ritque in ejus , qui captus fuit in Belgio , capite repertum fuiife plus quam quartam 
partem dolii , quo aflervantur Haleces fele conditi , plenam ejus liquoris, quem vulgo 
fperma ceti appellant, Hollandis £$aifct}0t Fieri igitur poteft , ut tam in mari, 
quam in tali ceto , reperiatur htec materia. In ceto, quando capitur ; quoniam in ejus 
cereblro generari videtur : in Mari, quando hic cetus pugnando cum aliis occubuit 
frado cranio, vel etiam hanc materiam certo tempore, inftindu naturte, per appropria- 
tos meatus evacuaverit fponte. 

Maxima vero eruditorum pars , bituminofum corpus efle putat, aliunde in mare in- 
fluens , ac ibidem confidentiam & falfedinem , odoremque pifculentum acquirens; 
quod allatis experientiis contrarium videtur. 

Varias figuras habet quod vulgo pro Ipermate ceti venditant, vulgare illud, quod co- 
loris eft argentei , fquammofum , depuratum ab ignobiliori certum eft. Alioquin ex 
Iflandia maflulam accepi fevo fimilem, fubflavam, in fquammas non divifibilem, quam 
pro ipermate ceti etiam venditant, liifi forte impurum fit non depuratum. Aliud 
grande fruftum, teres, oblongum, fibris refertum , craflum , ex Feroenfibus Infulis ac- 
cepi, quod etiam profpermate ceti venditabant , fed ego lpinalem Medullam Balenae 
potius eife exiflimo , & an ex eo iperma ceti elici poifit ignoro. De eo fuo loco agen- 
dum. Utuntur Spermate ceti feu Halofantho ad refpirationem difficilem , pondere 
fcrupuli unius. Ad cafum Sc fanguinem grumofum diifolvendum vim habet magnam . 
In colica paffione morbis a flatulenta materia ortis etiam ufurpatur. Continuus ta- 
men &: creber ejus ufus minime falutaris exiftimatur. Refert enim Enceliiis pcriilTe 
famieftiffimam matronam ad oftium Tangrtc ex nimio hujus abufu. 




LIBRI 





MUSEUM 

L I B R I p R I M I 

SECTIO SECVNDA, 

LAPIDIBV S. 

C a p. L 

in genere. 

Rimum genus Foffilium , quod Mediorum Mineralium titulo 
complexi fumus, ha&enus vidimus: fecundum, quod Lapidum eft, 
jam expendendum, ita ut habita inftituti ratione eos faltem propona- 
mus qui in noftra funt poteftate . Per Lapidem intelligimus corpus 
foffile, durum, indudile, in aqua noti liquabile, ortum ex fucco lapide- 
fcente, in quo Ipiritus eft lapidificus. 

Dum Foffile dicimus , prasfupponimus corpus perfede miftum & 
inanimatum elfe ; & quamvis quidam ex minoribus fupra terram repcriantur , tamen 
major pars ex ea foditur & eruitur. 

Durum vero eft refpedu Salium, Sulphurum & Terrarum , quamvis duritiei certi 
dentur gradus. Quidam digitis quidem teri poliunt , ex partibus tamen conftant are- 
ndis durioribus: quidam ferro fcinduntur, quidam lima raduntur, quidam Smiride te- 
runtur-, quidam, qui duriftimi funt, folo Adamante poliuntur. 

Indudile dicimus, quia ut metalla malleari & in laminas dividi fe non patiuntur, nec 
ut Sales aut Terras in aqua liquefcunt. De Materiali caufa lis inter autores eft magna: 
ex Elementis vulgo deducunt, quod quidem verum , fed remotior inde petitur mate- 
ria, ut ex tribus Chymicorum principiis. Sale, Sulphure & Mercurio, quas ex quibuf- 
dam elici manifefte poliunt ; verum proximam inquirimus, quam putamus elfe fuccum 
lapidefcenterm qui in terra &c aqua reperitur. 

Terra enim in fuccum adeo fubtilem redada, ut aquas mifta Diaphanitatem ejus 
non impediat, Gemmis fe prasbet materiam : lin vero crallior extiterit , lapidi vulgari, 
accedentibus falibus & exhalationibus pinguibus & humidis. Ex hifee namque conftare 
inplerifque videmus fuccum hunc, qui in lapides tranlire poteft. Efficientem proximam 
dicimus elfelpiritum lapidificum,aut vim in prima creationeaDeo inditam cuique fpe- 
ciei, feminali principio conclufam. Hoc autem principium diftiifum & dilperfum eft 
in Natura , ex quo Deus terram diverlis feminibus foecundam reddidit. Nec refert 
quod certis & diftindis capfulis inclufum non reperiatur, cum in vegetabili familia 
id neque femper occurrat. Salix enim, aliasque ejus generis plantas , licet conlpi- 
cuum non ferant femen , ut alia , ihterim per totum corpus principium illud obtinent, 
quo per particulam avulfam propagari poffint. Huic efficienti proximo feminali, aut 
in materia exiftenti, aut aliunde accedenti, fuppetias fert codeftis calor, omnia in adum 
redigens quas potentia in rebus latitabant. Quod vero lapidum tanta lit diverfitas, id 
cujufvis formas fpecificas adfcribendum , quas competentem nada materiam, illud, 
ad quod deftinataeft, perficit. Lapides locum peculiarem, ubi generentur , fibinon 
vendicant , fed ubivis terrarum inveniuntur , tam vulgares quam pretiofi . Ex India 
Orientali, Perfia, China, prasftantiorcs ad nos deferuntur. Alioquin in fpecie, quidam 
in aquis, ut filices &: faxa : quidam in aere , ut Ceraunia*, quidam in terra , ut major 
pars : quidam in plantis, ut femen Saxifragas : quidam in animalibus , aquatilibus , aereis, 
terreftribus ; ut in fpecie patebit. 

Lapides in certas claftes redigere difficile admodum eft , cum mire in iis ludat Na- 
tura. Sive enim ratione coloris, live figuras , five fubftantias dividas, diverfas naturas fas- 
piffime coincident. Multum in eo ludavit Anshclmus Boetius, quem confulere licet. 

No- 




FORMIANUM. 

Nobis placebit hs:c divifio qua dividuntur in minus pretiofos & pretiofos , ut ab igno- 
bilioribus ad nobiliores paulatim afccndamus. Minus pretiofos dicimus , qui pretio 
non tifque adeo magno comparari poffunt, habita proportionis ratione: Pretiofas 
vocamus Gemmas, qua: care venduntur. Minus pretioft funt magni vel minores. 
Magni, vel duri, ut faxa, filices, pyrites, marmora : vel molles, ut Alabaftrum, Gypfum, 
Calcarius lapis, Talcum. Minores hujus generis; Lapis Tuberonum, percarum, oculi 
cancri, &c. qui molles funt : Duri , Haematites, Lapis Lazuli, Armenus, &c. Pretio- 
fos etiam difpefcimus in majores , ut Jafpis , Nephriticus, &c. Minores, ut Adamas, 
Rubinus, Granatus, &c. 

Gap. II. 

'SDe Saxo. 

A Lapidibus minus pretiofis , magnis & duris ut incipiamus, inter eos Saxum primum 
occupat locum, Danis ecn ACampejfectt : forfan quod minoribus ejus generis in bellis 
nfi fint veteres, eaque fundis&aliis Machinis inhoftes jaculati fint, ut apud Virgilium 
2. JEneid. 

Iamque faces & faxa volant , furor arma miniflrat . 

Intelligimus autemffapidis ignobilioris Ipeciem majorem, ex qua integri quandoque 
conflant montes & rupes, ex impuriore materia lapidefcente ortam, colore vario, ob- 
fcuro tamen & ingrato. Quo craflior fuerit materia & ignobilior, eo viliora gignuntur 
Saxa, quia, qua: cralfa funt, mifius denfari polfunt , ideoque partes ejus minus co- 
haerent. 

Saxorum multa: funt differentia: , qua: partim a confiftentia depromuntur : unde 
quaedam arenaria, quaedam cruftola, quaedam limofafunt: partim a qualitatibus, unde 
aliud laeve, ut tophus, aliud liquabile, ut filicis genus, afiud olidum ; partim ab ufu, ut cos, 
faxum calcarium, quadratum, tedificiis aptum, molare, quo frumentacea moliuntur. 

/ Saxum arenarium dicitur illud, quod alperum &c veluti ex arenis compofi- 
tum, idcirco & Iaevorem nullum admittit, utile tamen eft aedificiis fabricandis, quia cal- 
cem bibit. Primum ejus generis , arenis confiat craflioribus bene compactis. Cujus 
mihi unum eft genus , cinereum , nigricans , intermicantibus fcintillis aureis. Aliud ge- 
nus eft, quod tenuiftimis confiat arenis, micis argenteis interfplendentibus, molle adeo 
ut digitis teri pofiit. Ex eo arenulas conficiunt Scriba: , quo atramentum in chartis 
exficcent. 

Invenitur prope Medclfartum Fionia:, in promontorio quodam Freti. Colore hoc 
variat : quibufdam in locis luteam praebet arenam, utFribergi in Germania: quibufdam 
rubram, ut Rochalitii, quibufdam cineream, quibufdam in rubro fubnigram, quibufdam 
rubram aureis micantem micis. Hoc Saxum variis quandoque rebus gravidum appa- 
ret. Continet enim filices, conchas, pedines &: alia corpufcula. Arenarii faxi genus eft 
quod ex Gotlandiaadnosadfertur, ex quo ftatme & alia efformari folent. 

Inter faxa arenaria , aut cotes , reponendus mihi videtur Lapis arcum refe- 
rens : oblongus eft, teres, paululum incurvus, colore cinereo, quibufdam in locis com- 
preftus, inftar coftx magni cujufdam animalis, aut ceti, quam non inepte refert, fuperfi- 
cie la vi, longitudine pedum lex , craftitie brachii infantis ; Sed quia circa medium fra- 
ctus erat, vinculo ferreo colligavi utrafque extremitates. Ex Norvegia accepi. Is, qui 
mifit, dixit in flumine quodam repertum efle, &: arbitrari fe arcum fuiile in lapidem con- 
verfum : fed figura arguit lapidem effe fui generis, non admodum durum, fiquidem ferro 
facile atteratur. Ego cotis vices fuftinere poffe arbitror , quod etiam cultri affridu 

UM odore violas referens ad me tranfmifit Vir Clariflimus 
D.D. Jacobus Jani, Medicus Regius, ex monte Calenberg in Miihia erutum. Fruftum 
vero eft trigonum, altero laterum colore praeditum cinereo, reliquis maculis quibufdam 
nigris & puniceis cum micis aureis interfperfum, rude alioquin & impolitum, in^quale, 
pandere uncias quatuor circiter aequans s naribus admotum fiiavem fpirat violte odo- 
rem, qui lapide calefado manifeftius fentitur. 

Huj us lapidis mentionem feciffe videtur Agricola de Nat. foflil. lib. 5. cap. 17. ubi 
inter reliqua fic inquit: Verum non ipfi folum (de Milenis^Etitibus loquitur) fuaviter 

„ hj olent. 


probavi 
S a x 


5 8 M II S E II M 

olent, fed etiam tutn Saxi in Calenbergo ad Aldcnburgum reperti fragmenta, tum Sili- 
ces ili Berningero monte, in confi niis Mifhia? & Boemia? firo. Si tanta ibi erui fragmenta 
polTcnt, ut ex iis fornaces in hypocauftis extrui valerent, hyeme grato odore afficeretur 
tota domus. 

At idem Agricola lib. i. Foffil. cap. 5. odorem hunc non effe ipfius Lapidis, fed mufei 
ei adhxrentis putat-, Sic enim circa finem capitis : At Geodes Mifenus & Berningeri 
lapis, non ipfi olent violam, ut nec Aldenbergii faxi fragmenta, fed mufeus qui ei adha?- 
refeit : Ha?c ille. At meum, quod jam aliquot annis fine mufeo fervo, fragmentum La- 
pidis Aldenbergici, adhuc violam olet. 

Quemadmodum Saxum hoc Aldenbergicum gratum violae fpirat odorem, ita S a- 
x u m suillum, Norvegis ©ivm-ficen / foetidum exhalat , Sc talem quidem , qualem 
fpirare lues folent, unde nomen invenit. Nigrum eft Saxum , fragile, ftriatum, in fe Py- 
ritem argenteum & Talcum habens, unde micas quafdam fplendentes de fe fundit. 
Reperitur vero in Norvegia, in traduHedemarkenfi 5 Infula namque in lacu ejus dt- 
tionisMios, Hovitzholm dida , extat , qua? integris cautibus ejus generis fcatet, quas 
cum equitando tranfeunt , ex attritu horum Lapidum foleis equinis fado, tantus oritur 
foetor, ut nares occludere cogantur tranfeuntes. Frullum huj us Saxi, quod ego obtineo, 
uncias ferme odo pendet. 

LXfum habere ajunr , quod in pulverem redadum , 8c fuibus quocunque morbo 
laborantibus exhibitum profit. Fcerorem illum ex miflura Pyritis, & forfan Sorios , 
ortum trahere puto. De lapidis Allii fcetore, fuo loco. 

Saxum fissile, quibufdam Cruftofam , quod in cruftas findatur , Uratis ae te- 
dis utile, fic didum, Germanis ©ififcr-ffein/ nobis ©cfmr-flccn / multas habet differen- 
tias. Quoddam tam molle , ut ex eo fieri nihil polfit aliud tam durum, ut non nili 
ferra fecetur. Coloribus quoque differt: aliud e cinereo candidum, aliud in cinereo 
viride, aliud coeruleum, aliud rubrum, aliud fubluteum, aliud nigrum, quale ad nos ex 
Belgio adfertur , ex tradu Rhenano , ad templorum teda cooperienda. Cujus tantx 
quandoque adferuntur lamina? , ut menfas ex iis fabricent aliafque tabulas deletiles. 
Prope Helfingburgum Scania?, purpurei & cinerei coloris Rupes cernitur cruftofa,quam- 
vis in ufum non traduda. 

Saxum fissile Islebianum hnie fpedat> quod nigrum eft in comitatu 
Mansfeldia? Iflebia? reperitur. Hoc ab Agricola ad SpiEium lapidem veterum refertur, 
in fe &: metalla Sc bitumen continens, quod ex eo quod Agricola deferibit elicitur, cru- 
fKs quandoque Pyritis aurei mica? adha?rent, qua? varias animalium effigies exprimunt. 
Mihi fruftumeft haud mediocre, quod Barbi pifeis lineamenta fingula tam exade au- 
reo colore exprimit, ut fquammas lingulas, pinnas, caudam, caput, barbam melius ars 
nulla exprimeret. Anshelmus Boetius exiftimat eo m loco quandam pifeinam fuiffe, 
qux tenui terrfi obruta fuerit,fed ab exhalationibus Metallicis fubterraneiscondenfatam 
in Saxum abiiffe, ac pifeium corpora, quia terram non fufeeperint, exhalationem Me- 
tallarem, terra fubtiliorem magifque penetrantem, facile infe recepiffe, & cum ea 
seris non folum colorem, fed etiam fubftantiam. Sed hoc vix probabile, eum non inte- 
jn-a pifeium corpora inses converfa appareant, fed exteriora faltem eorum lineamenta 
extent; carnis, offium, internorumque nulla veftigia. 

Adhsec, non pifeium folum tales hic fpedare licet effigie», fed , tefte Agricola , etiam 
Gallos (rallinaceos, Salamandras, Pontifices Romanos barbatos & triplici corona infi- 
gnitos, B. Virginis effigiem puerum ulnis geftantem , imo inter ipfos pilees marinos paf- 
ieres. At quis hxc tam mira & varia in pifcina ifta extitiffe. crediderit ? Cogimur igitur 
fateri, Naturam polyda?dalam, multa finu fuo fovere , quorum rationem nemo un- 
quam inveftigabit. Ex hoc faxo xs optimum conflari docet Agricola lib. io. cap. 15. 

Saxum limosum potius ad Margas quam Saxa referri poffe videtur , facile 
enim ab humido in limum folvitur, unde etiam nomen traxit, vel initium futuri faxi fla- 
tui poteft. Prope Lovanium invenitur, eoque a pluviis in limum Cajci concolorem 
refoluto utuntur. Agricola? ad agros fcecundandos ufurpant; fimi enim vices fupplet. 

Hic flbi locum vendicare videtur Saxum crustosum, quod prope Emen- 
dorpium vicinum Hafnise pagum inventum eft. Hoc enim , fi dentibus teratur , in li- 
mum refolvitur; colore luteo, manus inficiens, ponderofum, quadratum, ex variis cru- 
flis dc laminis compadum , cum durum adeo non fit, quin facile teri ac frangi pdflit. 


' fORMIANUM. 3 $> 

Quo nomine ad Lapides referendum, ut & fuperius 5 fed quia Saxi videtur fpecies, hic 
locavimus. Nefcio an hunc lapidem referam ad Ostracitem ab Anshelmo Boeb 

tio lib. 1. cap. 111. defcrip ciini. 

B . '■ | • , ; ; Sm I 

Cap. III. 

"De Silice , Dynte , Molari > Cote. 

b Axi genus durifllmum silex eft, ad fcalpendum & muros exftruendos minus 
^ aptum, calcem enim non bibit, quia extrinfecus laevis eft, & fine poris & angulis ordi- 
natis, colore vario , fed obfoleto &: obfcuro. Inveniuntur enim nigri , ut Lapidis Lydii 
vices fubeant; rubri item, flavi, virides, fufci, mixtifque coloribus. Nonnulli ab igne 
patiuntur, & in calcem rediguntur, qua: tamen nullius ufus; nonnulli nec igne, nec ve- 
tuftate luduntur, ex quibus conficiuntur forma: , in quas as funditur, & mortaria ad 
gemmas terendas, quod tamen non ferro, fed Smiride, magno laboris & temporis di- 
fpendio fit. Qui opaci funt & tritifllmi , vulgo gfintojlccne dicuntur. Si mollio rds, funt 
potius lapides quam filices dicendi, ut ii quibus platea: fternunturi 

Silicis fpecies efb Pyrimachus, Germanis / aur ; colore 

albo & peripicuo, liquabilis, unde Metallarii Metallis fufis fuperinjiciunt, ut iis fuperna- 
tent, &, ne nimium Metalli in auras evolet, prohibeant. Vitrarii ex iis vitra,Chymici fa~ 
ditios lapides conficiunt. 

Invicem attriti non tam fcintillas , quam flammam obfcuram coeruleam quafi pr£- 
bent , cum odore fulphureo ingrato. Diaphanus Pyrimachus a Gemmariis in formam 
Adamantis redigitur, & pro Adamantibus Bohemicis venditur. 

Sunt mihi, flavi, virides, fufci, mixtis coloribus filices, maxima ex parte apti, ut boni - 
bardis aptentur, ut ex iis ignis excutiatur * qui pulverem pyrium accendat. 

Nigro &: corneo Colore varias figuras a Natura fortkur : eft enim mihi magnus fatis* 
qui humanum corpus, Diaphragma tenus, fcite adumbrat. Caput nafo &: oculis infigne, 
collo 8 c fcapulis bene proportionatis. Hic in Seelandia in campo quodam inven- 
tus eft. 

Siles ille, quem Helmont Ludum Paracelfi vocat , quemque tantopere ad 
calculos e corpore humano pellendos commendat, parvus eft, teflellatus, coloris flavi &: 
fubfufci , vix unciam quoque latere attingens. Meus repertus ad ripam Scaldis prope 
Antverpiam. Praeparationem ejus lege apud Helmondum & Charletonum de Lithiafi 
pag. 131. Alium lapidem ad me tranfmifit Vir Clariflimus D. D. Henricus Kufterus, 
Medicus Haterflebienfis, titulo Ludi Helmontii, quem a filio ejus Francifco Mercurio 
ab Helmont accepifle fe fcribit, fed diverfus longe eft a priore, colore fuligineo, ad fla- 
Vu vergente* quibufdam in locis calce tinctus, Angulofus, incerta: figura, non adeo durus, 
quin radi poflit: adhxret ab una parte fruftulum luteum, filicem magis referens, ei 
fimiie quod ante defcriptum. An amico fucum fecerit Helmont me latet > Res fufeipio- 
he non caret. 

Eft qui panem refert ea figura , qua minores e puriore farina apud nos confici 
folent, globis duobus invicem junctis, cortice cinereo quafi farina obducto , medulla 
nigricante: uterque globus excavatus extat, adeo utexiftimem , Actites duos fuifte , 
qui in fe calimos fovebant, fed difruptos fuifle & hoc pado concretos. 

Cuspidem hasti exhibet alius, tanta amiulationc , ut dubitare liceat , Artis 
ne, an Naturae extiterit opuS, colore nigricante. 

Pugionem referunt alii , quorum quidam lutei ; fed de iis varia Dodorum funt 
judicia. Quia enim apud nos ut plurimum in collibus & Veterum fepulturis inveniun- 
tur, dubitant multi an arma Veterum fuerint •, dubitant alii, Artis ne, an Natura: fint. 
opera: ad lapides Ceraunios referunt alii ; quocirca de iis pluribus In fequentibus. 

Ad filices referunt Pyritem, quia ex ejus quadam fpecie ignis copiofe excutitur, 
cumque proprie pyrimachum diebum putant , quod igni repugnet. Nam, in ardentes 
conjedus fornaces, fluit, &, ubi defluxerit in catinum, rurfus concrefcit& durefeit. 

-Reperitur ut plurimum in fodinis Metallicis , quocirca metalla quandoque permixta 
habet, quandoque iis deftituitur, adeoque purus lapis efle non videtur, quocirca a qui- 
bufdam ad metalla potius quam lapides refertur. Argentum & Aurum ei ineft, qui 
Rcichenftenii in Lygiis reperitur: JEs & Argentum Gotcbergi: Plumbum nigrum & 

candidum 


n 


4° • M ii S E U M 

candidam Gofelarix ^ JEs tantum Cuperbergi : nihil habet Metalli Bretebroiini effiffi 
fus. Colore etiam differt : alius aureo eft , alius argenteo , Marcafitam vocant Arabes 
& Mauri; alius colore lapidis plumbarii, alius cinereo. 

Quo quifque fpiflior eft & metalli plus habet , eo gravior. Ex durioribus, ferri aut 
alterius lapidis duri attritu facile ignis excutitur , ex mediocribus quoque aliquando, 
non vero ex mollibus. Ferrum vero ignem ex eo excutit duritie fu a, ut & aliis duris. 
Ignem vero reddit ob motus velocitatem Sulphur quod in eo continetur aeris attritu 
igniens , eo modo quo omnia pinguia, dura, affriefa ignem concipiunt, tit rotarurti 
axes dum celerrime moventur, ligna dum fibi invicem affricantur. 

Figura varia reperiuntur: modo Globosi funt, qui in ripis & fluviis reperiuntur, 
Pyrites arrofas globofus Bauhini. Modo Cylindri inllar teretes, in argillarum venis re- 
perti, quales nos ex Heliglandia habemus. 

Inde quoque ille nobis elf , qui dimidiatam refert cochleam, cellulis circa ambitum 
diffindam; magnam affinitatem habens cum eo, quemBauhinus lib. 4. fontis Bollenlis 
vocat Pyritem Globofum, cui primas cornu Ammonis fpirae adhaerent. Modo Tes- 
serarum figura apparent, quales ex Norvegia , eoiore aureo , accepi, Marcafitam 
referentes. Modo oblongi funt & intus ut fiftulas cavi, qui Hahnoveras in commiffuris 
Saxi calcarii extant ; modo Ovi, modo Uvje, modo Favi, modo Virgu- 
larum, & aliarum rerum ideas exhibent ; ut mirum Naturas lufum in iis contem- 
plari, non fine jucunditate, liceat. Varietatem infignem videre licet apud Bauhinum 
loco citato. x 

In ufum Medicum quandoque venit, calefacit, mundincat, oculorum dbfulcationi- 
bus medetur, dura emollit, matura refo-lvit, carnis excrefcentiam prohibet; liftam ali- 
qui Diphrigem vocant. Galenus in pulverem & arenas redacto , ad aquas hydropico- 
rum exficcandas, utitur. Plura vide fed. 3. cap. 12. 

Pyritem leonem referentem ex Heliglandia Infulafiuxta oftiuni Albis fita, ha- 
beo, qui figura externa utcunque Leonem refert, &: ex globulis aurei coloris conflatus 
videtur. Cum additamentis rotundas accedit figuras, coloris aurei, obleuri vel asrofi, in 
diametro quinque obtinens uncias, pondere librarum duarum. 

Globosus pyrites argentei coloris , pilam luforiam referens , durus , mini- 
me friabilis, libram unam cum dimidia aequans, inventus eft Hafnias Anno 1647. in Au- 
gufto, cum folias ducerent extra portam Orientalem. Nec hic folum , fed plures alii 
ejus generis, ut dubium nullum fit, quin minera horum ibidem extet. 

P y r 1 t 1 s ni g-r 1 genus in Scania reperituf , ex quo alumen conficiunt : Ejus 
fpecimenteneo,exade globofum, fed aliquantulum compreffum,magnitudine caput hu- 
manum fuperans, cafeum Hollandicu figura externa referre videtur, fed adeo fphasricus 
ac fi torno in eam figuram effet redadus ; in fuperficie externa lineis circularibus cingi- 
tur St fqtiammulis dotatur. Quamplurim os ejus generis Sphasrieos , magnos & parvos, 
111 illis mineris extare accepi ; Meus in Diametro pedem unum cum femilfe obtinet. 

Pyritem amiantum cyprium referentem fodinas fuppeditantNorvegicte, 
ex quibus fr ullum , quod teneo, drachmas quinque pendet. Externa fuperficie cine- 
reum refert Pyritem, granulis aureis intermicantibus, ubi vero fradus eft, interior ejus 
fu b lianti a miram oftendit compaginem ; ex tribus enim quali laminis conflatur, qua- 
rum qutelibet ctafla eft uncias parte tertia, ex minutiflimis filamentis cccrulcis compoiita, 
qu^ tamen feparari nequeunt. Inter quamvis vero laminam interfperfa funt granula 
aurea, fovet etiam finu luo lapidis fciffilis particulas quafdam. Durus adeo lapis non 
eft, quin cultro aliquid ei abradi polfit. N011 multum diflimilis eft lapidi, quem F.erran- 
dtxs Imperatus lib. 24. Hift. Nat. cap. 11. vocat, vegetationem lapidis gypfi pilarem ; nifi 
quod durior fitgvpfo, & micas obtineat aureas, utpote e Pyritum genere. 

Pyrites Mammarius a me vocatur Pyrites coloris nigricantis obfoleti, tri- 
bus conflans globulis cohaerentibus, & quorum lingulis papilla erumpit eleganter cir- 
culo circumfcripta, ut plane tres mammas connata cum fuis papillis referat , in centro, 
ubi uniuntur, etiam papilla emergit elegans. Tota, quia triangulum quali conftituit, a. 
^baft in apicem tresfuperat uncias, pondere unciarum novem ,1'ubftantia pyritis aureis 
granis micantis. 

Ad Silicum familiam & ifti Ipedant Silices, qui ab Ardelione quodam Italo ma- 
nipulatim deglubebantur, ut nummos lucraretur. Res ita fe habet. Fuit ante annos cir- 
citer 


r 


WORMIANU M. 41 

citer decem Agyrta quidam Italus in Anglia, qui populo perfuadebat fe lapidibus vidi- 
tare: accepto enim p nem io, manipulum parvorum filicum fluviatilium degluticbat, ac 
perculta regione ventriculfiex collifione eorum drepitum excitabat,qui ab adftantibus 
audiri potuit , ut fic tedaretur fe vere eos deglutiitfe. 

Horum filicum quatuor ad me detulit amicus , quorum tres colore fiunt luteo, quar- 
tus niveo : fiunt autem laeves, magnitudine articuli digiti majoris, nulld afperirate pr^di- 
ti, drachmas circiter duas ponderantes. 

Moli e fiaxo craffiore & duriore fiunt, Graeci & pVA fav Vocant, Latini la- 

pides molares : mos 9J?offc#|?CCit/ ab ufiu nomine mutuato, quod iis frumenta moliantur: 
ibas etiam habent fpecies. 

Ed genus quoddam quod Lutum vocant, quod in locis ardentibus generatur , ex 
lapidum liquefactorum & rei ardentis materia, quam, dum incendia fieviunt, ejiciunt, 
ut indar 'rivi fluant ; ubi ab aeris ambientis frigore coagulantur, in lapideam materiam 
vel maflam convertuntur, ac non fiecus ac alia faxa caduntur. 

Apud nos Molae fiunt cinerei coloris, quas in Scania prope Landscronam eruuntur e 
Saxi genere arenario & duriore. Advehuntur quandoque e tradu Rhenano coerulei 
coloris duriores, crafiiores & majores nodratibus. In Norvegia quaedam caeduntur ex 
lapide Talcofio granatis &: pyrite referto , cujus frudum teneo hic fiub terra repertum, 
dum cellam fubterraneam foderet mihi vicinus civis. 

Cos lapis durior ed , ferramentis acuendis aptus ; variis igitur Artificibus , qui fer- 
reis utuntur indrumentis , infiervit. Ad tria genera reduci poted. Primum Olea- 
rium dicitur ; oleo enim illinitur , ut aciem trahat. Nigrum plerumque ed & perpo- 
litum , barbitonfioribus in ufiu ad Novaculas acuendas , ex tradu Aquenfi adferri fiolet. 
Secundum Acluatigum, ex lapide arenofio , molli &c aequali condans, colore ci- 
nereo s hoc in formam quadratam longiorem, vel in orbem redigi fiolet, ut motu cir- 
culari actum, atque cadentem ex alto, vel in fiubjedo alveo exidentem aquam excipiat, 
quo exhibitum ferrum commodius terere poflit. 

Apud nos fodiuntur Aquariae in iifidem fodinis in Scania , ex quibus Molares petun- 
tur. Tertium genus & oleo & aqua proficit, quales fuerunt olim Cilicia:. Illud, quod 
Saliva proficit , ad aquaticum reducimus. 

Nec praetereundum, fiepe ligna in lapides verfa, Quercinum in primis & faginum co- 
rium munera fudinere, quorum nobis exempla funt ad manum. Inter reliqua frudum 
ed, pedis unius cum dimidio longitudine , latitudine quatuor pollicum circiter, colore 
ex Cinereo nigricante, intermido viridi obfcuriore, quod faginum fuit lignum, cujus 
ufiis nautis nodris non infrequens. 

Ufus cotium in genere ed, in ferro acuendo. Cum ferrum cotibus aquariis atteritur 
& acutum redditur, id, quod utrimque deteritur, refrigerat; quocirca Mammis Virgi- 
num illitum, eas augeri prohibet, & podagricis prodeft. Quod ex oleariis decidit, ab- 
jf ergit, & ad defluvia capillorum emendanda adhibetur. 

. C a v. IV. 

c De Marmoribus * 

L Apidis magis frequentis, duri, coloris minus grati , fpecies exhibuimus : jam pul- 
chrioribus coloribus praeditos videamus, qui Marmoris titulo in (igniri fo- 
Jent, a reliquis Saxis, nitore, duritie, squalitate differentes. Ed autem Marmor 
I apis infigniter durus dc pulcher fi poliatur ad fplendorem fufcipiendum ita aptus , ut 
ftatux& columnae nitentes ex iis fictilpi poflint. Cnecis Mdpfiag®* '5%* rs a 

fpiendore. Vulgo Caufa duritiei ed bona concretio, nitens, materiae 

aequabilitas & puritas. Concrefcit autem beneficio exhalationum & aquarum, quae ter- 
ram fubtiliflimam ingrediuntur. Impraegnata vero funt hae aquae, nitro, fale, aliovc me- 
tallico liquore, ut terreas partes minuere ac melius conjungere poflint. Caufa efficiens 
praeter vim Marmorificam, non folum calor ed, fed interdum frigus fubterraneum aut 
gradus caloris remiffior. Nam exprimendo humorem fuperfluum , cogendo, laepe ex- 
ficcat frigus. Diverfitas marmoris ex materiae diverfitate dependet. Si enim mollior 
materia, lapilli, aut alia Heterogenea materiae marmoreae mifcentur, ignobilia ac fca- 
brofa fiunt marmora? qus fculpi non pofllmt, fed indar filicis difliliunt, ac granulata vo- 

F cantui» 


& _ ' "Museum 

cantur. Marmor^ cuM primum e fodinis emitur, mollius eft i fed temporis fuccerfii 
&deo induratur j ut vix fculpi pollit , quod omnibus ferme Lapidibus commune. Nori 
omnes marmoris partes femper fimul generantur, led luccefiive : fepe enim marmori! 
particula?, variis eoioribus ab exhalationibus infectis tindae, nimium indurantur ; deinde 
accedente nova exhalatione , &c materia tanquam Calce, particulae ilis ferruminantur^ 
ac totamaffain unum lapidem, diftindum maculis & coloribus, coit. Coloris varietas 
exhalationis varietatem oftendit. Si tenuis fuerit fubtilis, intimas partes penetrans j 
optimus , squalis & exadus fit lapidis coalitus; fin fecus, inaequalis, ut fupra didum. 

Marmora coloribus diftingui folent: funt enim vel uno colore pnedita; vel variis fi- 
mul miftis : Dantur Alba, nigra, viridia, cinerea, flava, varia, &c. 

Album marmor Parium olim dicebatur, ab Infula Paro, vel fculptore Agera- 
crito Pario nominato, qui V enerem ex eo lapide primum fculpfit, a veteribus Lychnites, 
quod ad lucernas in cuniculis csderetur. Duo ejus genera ftatuunt, unum Phengites, 
quod tranflucet, alterum non tranflucens. A vulgari Alabaftro duritie differt & lplen- 
dore. Foditur in Italia in agro Lucenfi ejus genus quoddam, quod ab oppido Cara- 
gi e n s e nomen obtinuit. 

Alabastrum quidam huc referunt , fed inter molles & raros Lapides locuni 
fuum potius habet, nili externae figurs& politurae refpedu ad marmora etiam referri 
debere quis putet. Diftinguunt vero inter Alabastrum & Alabastritem* 
ita quidem, ut lapis is, qui mollis adeo eft, ut fcindi cultro poflit, Alabaflrum vocetur, 
&c a quibufdam ad Gypfi Ipeciem referatur ; qui vero durior , Alabasrites. 

Alabaflrum igitur crudus videtur Alabaftrites ; hic vero crudum Marmor. Ejus va- 
ria ftatuuntur genera, colorum ratione , adeo ut omne Marmor cujufcunque coloris, 
modo molle fit, Alabaflrum dicatur ; unde & Zeiblicium Marmor, vulgo ©erpcmm^ffcctt / 
huc quoque trahunt, Ufus tamen obtinuit, ut Alabaflrum tantum jam fumatur , pro» 
Marmore albo, molli, ad Parium proxime accedente, qui uftus Gypfl loco ufurpari poE 
fit. Quidam humorem aftufum forbet, & Alabaflrum proprie efle volunt: quidam in- 
fufos humores non forbet, ut Alabaftrites : quidam inftar onychis pellucet. Variis in 
locis Italiae , ut &Norvegiae, candidum invenitur ; Ratisbonae quoque &: in Thermis 
Cardinis , candidiflimus extat . Ex Feroenfibus infulis mihi fruftum allatum Alaba- 
flritis candidiffimum, durum, dimidiati globi figuram habens. Alioquin varia vafa ex 
Alabaftrite parata teneo. Ex his confeda vafa , unguenta optime confervant. In Medi- 
cina etiam ufus fuos obtinet. 

Refinae mixtus durities folvit, cum cera dolores ftomachi compefcit, gingivas adftrin- 
git, gj. pondere Dyfenteriae medetur; aqua, in qua folutus, oculorum lachrymas ficcari 
Extat Langii unguentum de Alabaftro , dolores capitis in febribus & aliis calidis afie- 
dibus mulcens. In nimia dofi exhibitus, ut Gypfum, ftrangulat. 

Ex Alabaftrite mihi Tabellx quaedam funt , in quibus lingulari arte elaboratae pul- 
cherrimae eminent literae, non ftyio ferreo , fed aquis quibuldam rodentibus ita elabo- 
rata;, ut intermedia lapidis erofa fubftantia literas ipfas eminentes relinquat, aperito 
hujus artis Dano Petro Trelund elaboratae. 

Nigra Marmora varia olim fuerunt, & jam funt . Commendabatur olim 
Basaltes feu Balanitis, Oblidianus, Numidicum marmor. 

B a s a l t e s marmoris genus eft duriftimum , limis refiftens, ferrei coloris, a Bafal, 
quod ^Ethiopice ferrum notat ; dicitur etiam Bafanus a B id eft, diligenter ex- 
amino , quia eo Argentum & Aurum examinatur & probatur, non minus ac Lydio La- 
pide; Germanus cm SWarmcr. Crefcit forma & craflitie ligni me- 

diocris, fingularis quidem verum copiofus, atque itajundus coaptatufque velutiafabro 
lignario commiffus elfet, fex, quinque nonnunquam, rarius quatuor angulis, figura tra- 
bis eredae, foris laevis & tadu minus aljacr, ferrugineus, ponderofus, duritie Adamantina. 
Variis in locis Germanise reperitur. 

In Silefia ad Criffum fluvium Bafaltem lapidibus coagmentatis , e terra ulnas decem 
& feptem extantibus . Arx Stolpa cum adj undis aedificiis infiftit, aeri undique libere 

expolita. 

Huc fpe&ac Obsidiani & Numidiani illa Ipecies , quae ex Belgio ad nos 
adfertur, a Belgis / a Gallis Piere de Tuche , Germanis profler- fletn / quia 

Auro & Argento examinando infervit. Ex hoc marmore grandia quadrata conficiun- 

tur 5 


FORMIANUM. 4) 

?itr, quibus magnatuin demortuorum loculi teguntur , Tabulae item Epitaphiis aptas; 
politi enim iriftarfpeculi fplendent & nigerrimi funt. 

Eft & in Alpibus, quse Helvetiam ab Italia difterminant, marmor nigrum, quod poli- 
tum fplendore cimi Qbfidiano certat. Ex eo mihi tabella eft quadrata, quam olim ih 
Anglia accepi» 

ln Scania eruitur nigri Marmoris gerius prope Ydftadium , ex quo menfarum tabu- 
las formant elegantes , fed maculofum quandoque eft, Venis inaequalibus & atro pur- 
purafeentibus, Quandoque vero nigrore non cedit Obftdiano. Ex hoc mihi menfa eft 

magnitudine conipicua. , 

Aliud genus in Scania prope Anderum,ubi fodihas furit Minerae Aluminis,reperitur, 
fciftile, quod cum alumen in fe contineat, firmum adeo non eft, nec exade adeo poliri 
poteft, fed mollius & in humido nigram de fe fundit tinduram* & exfudantis aluminis 

flores. 

Ejtis «reneris mihi unus eft lapis, pedem Romanum longitudine fuperans, quadratus, 
quovis latere, latitudine unciae unius cum femifle. Ea forma fine omni alio artificio e 

terra erutus eft. • 

In Norvegia aliiid reperitur * quod poliri egregie poteft , fed impurius eft & venas 
quafdaiii ferrugineas in fe continet, ut & filamenta quafi quasdam nivea, tenuia, quae 
merum & genuinum funt Argentum. In eo enim dives extat argenti vena , quae jam 
cum frudu feparari coepit a poffeffore, Viro Nobiliffi Avone Godde Regni Damae Archi- 
thalaflo, a quo & rudis hujus lapidis & politi teneo fpecineien , quod aftridu Auri , Ar- 
centi & reliquorum metallorum bonitatem belle explorat. , 

Viridia marmora olim celebrahantur , Lacedaemonium, Auguftum, Tibe- 
rium, fic dicta quod eorum principatu primum inventa 5 maculis praedita ut Ophites i 
ied Auguftum undatum & in vertices crifpum erat : Tiberium fparfim convoluta cani- 
tie. Lacedaemonio ex viriditate maculae parvae inerant, frequentes & clarae, a quibufdam 

Laconium dicebatur. ■ ■ 

Tam frequens eft Op lii r e s , quod Serpentis formas & maculas diftindas exhi- 
bet, cujufcunque tandem coloris* Duo genera ratione duritiei & mollitiei occurrunt. 
Unum durius, quod rede ad maritiora refertur & hic locum habet : aliud mollius, quod 
cultris fecatur, ex quo varia efformantur, quod potius ad Alabaftra , ut fupra didum, 
IpedAt. Hujus generis eft Zeiblicium, quod in Mifnia reperitur, vulgo ©crpmKitfTritt / 
cinereum, fubriigrum&fubviride, maculis albis, viridibus, purpureis, nigris, imo lineis 
quibufdam variegatum. Varia ex eo conficiunt , pocula, cochlearia, mortaria> laminas 
Incurvas, aliaque ejus generis. Quandoque adeo mollis eft hic lapis , ut humorem im~ 
bibat, quod ut impediatur, oleo nucis Mofchatas inungunt vafa ex eo fabricata. , 

Commendatur ad multa, quae fchedula typis mandati enumerare folent venditores; 
fed, omnibus fides ari fit habenda, valde dubito. Hasc autem funt. 

Lapis Serpentinus calefacit, phlegmata confurmt , difpellit , omnium membrorum 
dolores exftirpat. Commendatur ad Colicam paihonem, ventriculum frigidum, ejuf- 
dem dolores ex cibi copia , calculum arenofum ,, Podagram, Chiragram, fi ex eo bibi- 
tur, calefadus loco dolenti applicetur. Ad Pllthifin calefadus pedori & abdomini 
fupra umbilicum applicatur ; Pulmonibus enim & Hepati fuccurric. Plura prodicantur, 
quibus enumerandis fuperfedeo. 

Quo ex hoc lapide pofiideo arcificiofa, fuo loco enumerabo. 

Marmor cinereum Seravitianum durius eft , vere marmor, qiiamvis ad 
Serpentinos ScOphitas dquibufdani referatur, quia riiaculis infigne eft. Seravitio aliif- 
que in locis Italio invenitur, ut & Germanio quibufdam locis. Ex hoc globi conficiuntur 
parvi, ut manibus detineantur, ab iis qui febre ardente laborant. His enim recreari vi- 
dentur, dum refrigerando dolorem mitigant & calorem. 

Subviridis ille lapis , Italis Verdeilo didus, huc quoque fpedat; eo enim utun- 
tur Lapidis Lydii loco, ad aurum & metalla probanda. Quidam Thyitem veterum efle 
arbitrantur. Reperitur etiam in Norvegia, unde ad me allatus quidam polituram 
adniittit, &: ad metalla, non fecus ac verus lapis Lydius, probanda adhibetur. Bitumi- 
nofi ac fulphurei quid ei inefle videtur ; hinc fit ut ex eo in mari faspe frutices marinas 
nafcantur &c nutriantur, cujus exemplunt demonftraire polium in fuco verrucofo ex eo 
enato, cum radicis, fi modo radix dicenda, particulas ei adhaereant. 

F a Ad 


44 MUSEUM 

Ad flava Marmora Phengitem referunt, qui venis flavis & tranfparentibus mi» 
cat. Talis is eft , qui Roma? in templo S. Maris in porticu fpedatur , ubi columna ex 
eo fabricata vilitur dimidiata,? colore flavo, parietis rimam claudens, & externam lucem 
folati fulgore intrdhiittens, ita ut, fole radios fuos in columnam jaculante, ardere videa- 
tur ; de quo multa fabulantur. In Germania etiam flava occurrunt, qua?, fl mollia fint, 
ad Alabaftra referuntur j Quidam vocant ©eftsr 

Porphyrites inter rubra principatum obtinet, Italis Porfido , durus admodum 
eft & fplendidus : Ex eo fiunt non folum columna?, fed & mortaria, 8c cruftse, ad colores 
& lapides pretiofos levigandos ; attritione enim nihil a fe remittit. Ex hifce conftant 
Obelifci, qui Rome vifiintur literis Hieroglyphicis infignes ad templum JohannisLate- 
ranenfis , & in V aticano. Hos immenfie molis lapides multi artificio lingulari ex fruftu- 
lis marmoreis fufos efte arbitrantur; quia in Italia fodine nulle fiunt, que tam ingentem 
molem fiuppeditare polfiunt; deinde quod ob vaftitatem per mare transferri nequeant. 
Sed Plinius libr.36. cap. 5». exprefle modum, quo ex 4 Egypto eo delati fiunt, deficribit^ 
quem confiule. Nobis ex Porphyrite globulus eft & columnula. 

Ex Oelandia Suecie ad nos marmoris purpurei adfertur genus, ex quo opercula fie- 
pulchrorum, menfie & ftrata conficiuntur: politum parum cedit Marmori Italico. In 
eo quandoque vene dificurrunt candide exade circulares, que nummos reprefientant, 
ut in menfia, quam teneo, videre licet. 

Inter Marmora v a ri e g at a &: ficripta, merito locandus Garantrg- 
n iu s Imperati ; nifi forlan dicere velis marmora ficripta colore albo & nigro conftare, 
hunc vero Garantroniunvpurpureo &c flavo. Pulcher lapis eft, literis quali Arabicis a na- 
tura libi inficriptis fiuperbiens, colore aureo in corpore purpureo. Concretus videtur e 
lerra purpurea & putaminibus aureis, luperveniente fiucco aut fipiritu lapidifico. I11 
Alia inter ornamenta corporis geftatur , & ex eo manubria cultrorum & gladiorum 
conficiunt. 

Mihi unus eft quadratus unciae longitudine & latitudine, craflide tertia uncia? parte, 
per cujus centrum foramen tranfit, ut per id filum mediocre trajici poflit. Vide Ferrand» 
Imper. Hift. Nat. lib. 24. cap. z<$. 

Ex alio genere Marmoris Variegati globulus mihi eft , Nucem Mofichatam 
magnitudine ferme a?quans , oculi ftruduram haud inepte referens. Maxima pars cor- 
neam referens tunicam cinerea eft. Hinc iris fiequitur flaveficens, qualis in felium oculis 
cernitur, pupilla vero, nigricante circulo cinda, magis ad albedinem inclinat ; ftrudura 
& circulis fiatis affabre circinatis, oculum, ut dixi , tam magnitudine, quam figura ex» 
primit. 

Florentinum Marmor huc etiam Ipedat, quod per fe maxima ex parte , cine- 
reum licet fit, maculis tamen fulcis, &: lineis obficurioribus, hinc inde dudis &: dificurren- 
tibus, jam turres, jam aedes, montes, flumina, ac integras exhibet civitates. Marmor 
FLORENTINUM VARIEGATUM appello. 

Tria mihi fiunt ejus generis, unum rude impolitum adhuc , in quo urbium duarum, 
flumine dilcretarum, apparent effigies, luis turribus proruptis, ruinis aliifique ejus gene- 
ris eleganter diftindamm , ac fi penicillo pidoris depidae elfent. Quadratum hoc eft, 
quovis latere uncias tres cum fiemilfe aequante. 

Alter lapis politus eft, quadratus quoque, ita tamen ut longior fit quam latior, longi- 
tudine namque fiuperat uncias tres, latitudine duas , in laminam efformatus non admo- 
dum craTam. In eo confipiciuntur praerupta turris majoris rudera, & urbis inaequaliter 
fkae domus & xdificia, dificretis coloribus , & artificiofie variegata , a Natura , fine omni 
artis minifterio. Cinereum ad flavum inclinans eft illud quod aerem repraefenta t, lineis 
quibufidam tenuibus tranfiverlim excurrentibus. 

Eft & ex eodem Marmore globus quidam machinam orbis terreftrem a Na- 
tura effigiatam apte oftendens. De quo plura inter artificiofa e lapidibus elaborata di- 
cendum, licet pari jure huc Ipedare poflit, quia ab arte nil nili globofam figuram &: po- 
lituram acceperit. 

Marmor de monte Sinai, fieu Pidra Embuficata dida Ferrando Impe- 
rati Hift. Nat. lib. 24. cap. 24. etiam ad variegata marmora pertinet. Nomen fiortitum 
vult ideo quod ex monte Sinai Hierofiolymitano depromi putent. Albicans eft, ad fla- 
vedinem tendens, 8c quocunque modo fiecetur aut dividatur, in eo arbufta & frutices, 

colo- 


I 


W O R. M I A N II M. 


45 


colore nigricante, fubtiliter a Natura depidi apparent. Si fiupra ignem ponatur, brevi 
evanefcitpidura,&:nilnifi nudus remanet lapis, lui coloris, adeo durus ut calcinari ne- 
queat, fed fortidimo igne inftar vitri fundatur. Figura: ifta: ortum trahere videntur ab 
exhalationibus quibufdam in lapidis generatione ejus corpori fe infinuantibus, ut in Py~ 
rite fieri folet. 

Is quem mecum communicavit NobilifllGeorgiusRofaxrants fummus Regis thefau- 
rarius, planus eft, figura ovali, longitudine trium circiter unciarum, latitudine duarum, 
craffitie dorfi cultri. In eo depida eft arbor per cujus truncum hedera ferpit, ad radices 
plantuhe quadam, ad latera folia ex arbore quali decidentia. Coloris eft albicantis ad lu- 
teum tendentis, altera facie politus, altera rudior adhuc , in qua etiam truncus arboris 
confpicitur hedera lambente ornatus , fed coma: amputata: partes , hinc inde per cor- 
poris ambitum difperfie : omnia depida colore cceruleo nigricante elegantillime i Ad 
radicem perreptat vena quasdam lapidis flavior. 

Omnis vero harum figurarum in hifce variegatis Marmoribus varietas , ex venarum 
variis coloribus in Terra: gremio infedarum difpofitione, & partium ex quibus conftat 
diverfitate, fitufque proportione ortum trahit. 

Marmora multi imitari conantur. Sed duritie & pondere pauci ea aflequuntur , licet 
colore & fplendore pofllnt. Quidam Pragse tempore Rudolphi 1 1. ex gypfo , aliorum 
lapidum pulvere, quibus ad pondus augendum cineres plumbi addebantur, cum aceto 
vel ladis fero, ili quo cafeus folutus erat, maflam conficiebat, ex qua menfas Sc Iphasras 
fundebat, quas exficcatas, politura fplendidas faciebat. Nonnulli filices, lapidum vario- 
rum fragmenta, fanguinem hirci aut bovis mifcebant, addendo vinum ardens & fel bo- 
vinum,ac in formas premebant marmora ut armularentur. Sunt qui aqua calida cafeum 
contundunt, addendo calcem vivam & colores quofvis corpus folidum habentes, ut Cy- 
nabrium, chryfocolla, ochra, hsematites , Viride a:ris, &c. Alabaftrum quidam Italus 
pulchre aauulabatur, filices fluviatiles in pulverem redigendo , addita calce viva, aqua 
glutinis, ex ea pafta formabat imagines, qua: polita, elegantiflima: erant. Sereniflimus 
rex nofter Chriftianus IV. etiam Italum quendam Piero nomine habuit , in hac arte 
principem, qui ftatuas varias ex certa mafla fingebat, qua: durum marmor adulabantur, 
fed coloribus deinde pulchriores reddebat. 


Y Id imus hadenus lapides Magnos, qui frequentius occurrunt, duritie infi- 
gnes : jam eos expendamus , qui molliores fiunt , & etiam magnitudine confpicui ; 
cujus generis fiunt, Saxum Calcarium, Gypfum, Lapis Bononienfis, Pumex, Porus, Ah 
cionium, Aflius, &c. # 

Saxum, unde calx conficitur , Calcarium nobis didum , vulgare eft , multifi- 
que in locis reperitur : varia namque funt faxorum genera , ex quibus fieri poteft ; fed, 
ex quo optima fit, albicans 6cfufcum eft, cujus copia ingens paftim in totaDania reperi- 
tur, Selandia, Cimbria, Scania, Norvegia. Quibufdam in locis Natura mire in his faxis 
ludit, tubulos, ramenta, globulos, virgulta, aliaque in iis exprimendo. Hi lapides, ut ex 
iis calx elici poflit, primum uri debent, atque fic ignem illum concipiunt, quem in fe 
potentia fervant, ut aqua: frigida: affufione in adum deducatur. Calorem illum in Cal- 
cis (ale calidiflimo & ficciftimo confiftere volunt , cui cum aqua frigida affunditur, ob 
antiperiftafin partium calidarum, per totum e jus corpus diftufiarum, ad interiora repuh 
iionem , a contrario fadam, augetur vis ejus in adum deducitur, cum virtus unita 
fortior fit difperfa. 

Ex Calce recenti illud fit, quod veteres Maltham vocabant, res omnium tena- 
cifiima, & lapidis duritiem antecedens. Gleba calcis vino reftinguitur , mox funditur 
cum adipe fuiilo & ficu, duplici linimento. Quod maltatur, prius oleo perungitur, ut 
fupra ex Plinio docuimus. 

Calx viva corpori applicata urit & cruftam inducit, reftinda mordacitatem exuit &: 
■exficcat ; lota cum oleo & cera cicatricem inducit. Si cum aceto exftinguatur& ter la- 
vetur, cumq; oleo rofaceo ad linimenti formam redigatur, combufta abfque Cicatricis 


C a p. V. 


SDe Saxo calcario , Cjypfo , Lapide Bononienfi 3 B amice > Poro 3 

oAlcioniOs -djfio. 



veftigio 


4* MUSEUM 

veftigio fanat, nec bullas elevari permittit. Fit ex ea aqua mirabilis ad ambuftiondhri 
fiftulas , cancrum , maculas &: rubedines oculorum ; Item ad veftium byfllnorum ma- 
culas eluendas, hoc pacto. calcis viv. §iij. Aq. pluV. tbifi M. flent triduo in vafe, 
poftea agita, quiefcaht inde 24. horis in vafe obturato , coletur per linteum , &c adde 
falis Ammoniaci albiff. jx. bene triti, M. optime , deftilla per filtrum , oculis quotidie 
tres guttas inftillentur : ad veftes calide ea utendum ut & reliqua. Si in seneo vafe relin- 
quatur, celeftinum colorem acquirit. 

Gypsum, Germanis ©tp$ vel @paf/ Italis Geffo, Gallis du iHaftre , lapis eft albus, 
mollis Alabaftri inftar, qui cum leviter uritur, ex eo fit calx ifta , quas Gypfum vocatur. 
Ex ipfo Alabaftro & aliis lapidibus* f ariorum colorum Gypfum confici poteft, qui tamen 
omnes album Colorem acquirunt, ufti ubi fuerint. . 

Ullis ejus eft ad flatuas ingentes & lxviflimas faciendas. Ex ftupa aut farno femifor- 
mantur ftatua:, & tenui crufta gypfi obducuntur ac formantur * ut mole in admiratio- 
nem fpedatores trahant. Ex eo quoque cruftx obducuntur parietibus, variis fculpturis 
Ipeciofic. Cum polline lapidum duriorum , pulvere plumbi & lafte , in veros lapides 
tranfit , fi colores adjiciantur. Marmor, pondere, nitore & colore imitatur quam 
maxime. Pi&ores ejus ufum etiam habent : colores eo mifcent, ex maffa penicilla dura 
conficiunt, quibus pingunt abfque humido : hoc vocant ficcis coloribus pingere. In 
arte Medica etiam locum obtinuit. Adftringit enim, obftruit & emplafticum eft, ad fan- 
guinis eruptiones adhibetur ; poftquam enim madefactum eft, lapidefcit. Intro fumi non 
debet ; nam inter venena, qux ftrangulant, recenfetur. 

Lapis Bononiensis, a quibufdam fpongia Solis, ab aliis fpongia Luna:, a qui- 
bufdam retinaculum luminis eodeftis, lapis Uluminabilis, lapis Lucifer, lapis Cafciard- 
lanus, Pietra Strellina diCtus ; Phofphorus Kirkero. Invenitur hic lapis in quibufdam 
collibus prope Bononiam in monte Paterno, quatuor milliaribus ab urbe dilfito: repe- 
riri quoque in agro Tolfenfi, ubi lapides Aluminis eruuntur, docet Kirkerus. 

Definit raaffam foftilem, gypfo fulphureo feleniticam , multum Arfenici, Antimonii 

Chalcanthi admiftum habentem: V ix invenitur pugno major, nullam certam a Natura 
obtinuit figuram, colore variat, aliquando cinerei eft, aliquando nigrioris , aliquando 
flavi, aliquando rubiginofi, aliquando fubccerulefi imo mifti. Ratione materia: quatuor 
ejus genera obfervarunt. Quidam enim horum lapidum in latiufculas lamellas funt fcifi 
files, cortice pallente, modo fcabro, modo lxvigato ; quidam ftrias habent in modum 
Stybii radiantes candicantes . Quidam cortice vel laevi vel afpero , colore cinereo ra- 
diant, ubique ftriis vel redis, vel obliquis, ad centrum tendentibus. Quidam ad dilata- 
tum centrum ftridi valde funt & friabiles, colore nigricante. 

Mirabili virtute prxditus eft hic lapis : prasterquam enim quod aflridu pilos eradicet, 
calcinatus lixivium prafflet , quo Pfilothri vice uti licet > vomitum etiam violenter mo- 
vet ejus pulvis, vel calcinati infufum. In primis eo nomine celebratur hic lapis,, quod 
fingulari proprietate polleat lucem ad fe attrahendi & confervandi. Si enim Soli aut 
ignea: flammas opponatur, fic illuftratur s ut inde tranflatus ad locum tenebricofum con- 
ceptam recens lucem diutule retineat libi infixam, adeo ut in tenebris inftar Carbonis 
ad femihoram ardearj idque toties, quoties ita Soli aut lumini ambientis fuerit admotus. 
Verum non ultra duos annos vim fuam retinet , fed paulatim fatifeit & lapis remanet 
effectus. Verum hanc vim lucem attrahendi lapis hic non nili praeparatus obtinet ; quo- 
circa, quomodo praeparetur, paucis dicendum. 

Lapis vel integer, fi purus fit & melioris notie , in furnulo ad id conflruffo calcina- 
tur, vel, fi impuriores partes admiftas habeat, in pollinem tenuilfimum reda&us * ovo- 
rum albumine, vel etiam aqua communi, a quibufdam etiam oleo lini, in unam maffam 
redigitur, quae fi poft primam Calcinationera lucem non arripuerit, toties ejuftnodi cal- 
cinacio repetenda eft, donec optatum effe&um confequaris, quem efflo refc entia: qux- 
dam minutiflimi roris grana referentes fignificant, quas ad fuperficiem fudare videtur, 
& in quibus maxime virtus lucis conceptiva , fine alterius rei permiftione, refidet. Hac 
ratione praeparatus lapis feriniis quibufdam , feu arculis ad id praeparatis imponitur . Si 
igitur conceptum lucis fplendorem amicis offendere defideres, lapidem cum theca So- 
lis diurno fplendori, vel fi Sol non fulgeat diurnx luci , vel no£Iu igni valido , facibufve 
accenfis expones per quadrantem hora:. Theca claufa mox defer in obfcurum locum, 
apertoque ferinio videbis lucem non fecus ac carbones de fe diffundere , qua: tamen 

non 


/ 


f O R M I A N XI M. 47 

non diu durat , ut fupra didum. Qua verh vi Si facultate iapis hic lucem attrahat , re- 
tineat, circumferat, & rurfutii de fe fundat^ a multis diu multumque inquifitum varian- 
tibus fententiis . Quidam lumen fubftantiam & corpus efle exiftimarunt , & lapidem 
trahere lucem ea ratione qua Naphtha ignem 8 c Magnes ferrum trahere folet. Qui- 
dam voluerunt lumen in hoc lapide ccdeftis & igneo fubftantio qualitatem efle ac non 
fecus ac alia omnia no&iluca in obfcuro lucere. 

Quidam lapidem a lumine ambiente accendi fecundum particulas feu atomos exifti- 
mant, in quas aflidiie refolvimr. AthanafiusKirckerus lib.3. de Magnete p. 503. concludit 
lapidem hunc calcinatum , ficcitate fua bibula > vapidum, lucis fcetura gravidum, non 
fecus ac fpongia humorem vicinum combibere, atque intra poros recipere , ubi aduali 
frigiditate lapidis cogitur , ardeque cum propriis partibus tenuioribus copulatum, in 
unum corpus lucidum coalefcit. Quia vero vapidum illud illuminatum lapidi adjun- 
dum, a calce, cui permiftuni eft , facile confumatur , lumen quoque, cujus didum vapi- 
dum veluti vehiculum quoddam eft > una cum vapido deftrui neceflum eft. Qui fufio- 
rem de hoc lapide vult tradatum, legat Clariff. Fortunium Licetum, qui ex profeflb hoc 
egit, Kirckerumloco citato, & Poterium. 

Mihi hic lapis eft, tam crudus quam praeparatus. Crudum dono habeo Viri ClarilT. 
D. Henrici Fuicenii, qui ex Italia fecum detulit; Ovalis eft figurae, compreftus , fcaber 
& inaequalis, coloris cinerei, micis fplendentibus confpicuus : qua parte politior, fplen- 
doris de fe majorem fundit gratiam. Parvus licet fit, juglandis magnitudinem vix attin- 
gens, ponderofus tamen eft, adeo ut $v. cum dimidia aequet; odore eftfulphureo inftar 
Pyritis> talcofum quid pro fe ferens. 

Praeparatum habeo pixidi inclufum , qui cum exade calcinatus non videatur , fru- 
ftula majora teffellata cineri feu calci permifta oftendit , ac in fuperficie flavum quafii 
florem oftendit fine aliquo fplendore , qui in fruftis majoribus apparer. Quia vero ef- 
foetus jam eft hic lapis, nec vim illam attrahendi lumen amplius oftendit, fpedaculo hoc 
oculos auditorum pafcere nequeo ; quatuor enim effluxere anni, ex quo Bononia cal- 
cinatus fuit, ut docet Epigraphe. Cum ego pixidem acciperem , fundus ejus obdu- 
ctus erat cera rubra > cui inhofit lapidis calx exigua quantitate , drachmarum nempe 
duarum, cui fuperftrati erant ad operculum ufque bombacis flocci, operculum vero pi- 
xidi cochlea aptabatur. 

Pumex, Graecis 5 fluafi d vermiculis erofus, Germanis / 

quia in Balneis ad cutim fricandam eo utuntur. Lapis eft erofus fpongiofufque, exiguis 
cavernis refertus. Colore quandoque eft nigro, qualis ille, quem Iflandio Hecla evo- 
mit; quandoque cinereo , quandoque candido. Duritie etiam differunt: quidam ma- 
nibus in arenam teri poliunt, quidam duriores , omnes adeo leves ob aerem inclufum, 
ut aquo innatent. Candidi reliquis proferuntur , ut & leviores , qui maxime aridi &c 
fpongiofi, atque facile teri pofliint, &: fricando non nimis arenofi. 

Pidores ad telas fuas Levigandas eo utuntur ; Balneatores in Balneis ad corpora fri- 
canda. Uftus trina uftione & vino exftin&us extenuat & ficcat, cicatrices emendat 5 
dentifricia quoque ex iis fiunt. 

Ex Incendio Heclo magnos &: globofos, nigros tamen ejaculatos tenemus, qui leves 
admodum funt, licet magni. 

Pumex yulcani, qui Syracufanus etiam dicitur , quia Mons Vulcani non pro- 
cul Syracufa diftat. Sunt namque prope Siciliam , feptem Infulo Vulcanio, feu AEolio 
diCto, ex quibus quodam fulphure, bitumine, aliifque mineralibus fcatentes, e montibus 
ignem eruCtant. In primis mons Vulcaniis diCtus hujufmodi incendio celebris ; in eo 
lapides excofti, exufti,porofi evadunt, & in Pumices degenerant. Hujus fruftulum 
album ad Cinereum inclinans, afperum, leve, vix fcrupulos duos pondere fuperans, 
mihi ex Sicilia redux attulit D. Thomas Bartholinus, quod reliquis pumicibus fubtilius 
eft, eafdemque cum aliis obtinet vires. . 

Fluentis coagulum, mafla quodam eft ex AEtna monte Sicilio 

petita, colore atro ad lividum inclinante. Coagulum vero dicitur , quia hoc mafla 
coagulata eft ex lapidibus , calce fulphure , quo fimul calore flagrantis AEtno li- 
quefa&a , inftar rivi igniti ex AEtna defluunt , fed frigore tandem ambientis con- 
denfato , maflam hanc probent , in qua duriora & crafliora infimam tenent partem , 
fulphurea vero & leviora fuo colore fe prodentia fuperiorem, in vitream quafi 

fubftam 


4-8 M IX s E U M 

fqbftanfciam converfa. Pondus totius maffie uiieiarum eft duarum, cum totidem 
drachmis. 

Ejufdem montis ab eodem tra£lu ad me delati funt lapilli cinerei obfcuri & adufti, 
qui vi ignis naturam fuam plane amiferunt & porofi funt redditi, leves & inaequales , ita 
ut ad naturam pumicum quam proxime accedant, fed friabiliores funt, & facile inminu* 
tiores partes, vel digitorum comprelfu diffiliant. 

Ab eodem tra£hi eft exiguus lapillus Cyaneus impolitus, quadratus ferme, foris cine- 
ribus quali afperlus, pondere 9j. durus, Praffium colore referens ; Ad fluores referen- 
dum eum effe arbitror. 

Chryfolitum semulatur alius lapillus ex eodem erutus monte, pondere fcrupuli femis, 
aureus, pellucidus; quietfi dubitetur an inter gemmas locum mereatur cum priori, 
quia tamen hic de iis, qu# ex ^fstna monte funt allata, agitur, hic eis locum tribuendum 
cenfui. 

Porus vel Tophus, Gr#cis afper eft,, fcaber, natura facile sn arenam 

folubilis, cum Pumice affinitatem habens ; quia enim porofus & foraminibus plenus, le- 
vitate pr#ditus eft. Reperitur variis in locis Germani#, prope Coburgum in ditione 
Mansfeldica, &: alibi. Rofchildi# etiam in magna copia hortos in urbe fepis loco eo cin- 
ctos vidi. Propter levitatem commodiffimi funt ad replendas parietum collab entium 
limas, cum pr# levitate non premant, & glutinent facile extrema. 

Cum vero omnis Porus natura fua fit fcaber , levis &: friabilis , Plinio tefte , huc non 
immerito a quibufdam referuntur Alcionia, qu# etiam lapideam habent natu- 
ram, fed ortum tamen ex mari, cujus aqu# cum faif# fint, ex ejus fpuma , cum tenuiffi- 
mis fordibus permifta , accedente fucco lapidefcente , in varias figuras concrefcunt. 
Nomen vero trahunt ab avibus, qu# Halcyones aGr#cis> a Latinis Alcedones vocan- 
tur, quia ex iis mari innatantibus nidos fingunt &: conftruunt. 

A-lcionii vero duo videntur genera : unum mollius, quod fpongiofam &: vegetabilem 
habet confidentiam, de quo inter Vegetabilia fuo loco fermo erit ; Aliud durius & la- 
pideum, Pori lapidis naturam habens. Hoc etiam partim ramofum eft, quod ad co- 
rallia fpe&are videtur, atque inter earecenfebitur: partim globofum, de quo nobis hic 
fermo erit; dAos u%vq v quidam effe putant. Veteres quinque genera proponunt. Unum 
figura fpongi# fpiffum & grave ; alterum figura longiufcula, foraminibus plenum, l#ve, 
odore alg# fimile. Tertium ad vermiculi figuram propius accedit & ad purpurse colo- 
tem, fed molle eft ; Milefium vocanti Quartum lanis pinguedine fordidis foramini- 
bus plenum, leve. Quintum quia leve quoque, fungo fimile,intus afperum, pumicem re- 
fert, acre, odore carens. Nos ea genera, quae habemus, enumerabimus. 

Ad primum genus refero primum Alcionium feu Porum roseum. Eft 
enim inftar Spongi# fpiffum & grave , ovalis figur# , in fuperficie fcabrum & porofum. 
Quia vero foramina ejus ita funt difpofita, ut figura fua Rofas parvulas #mulentur, Ro- 
feum vocavi ; alioquin fibr# feu laminul#, ex quibus conflare videtur, tranfverfim obli- 
que corpus lapidis pertranfeunt. Quibufdam in locis majora habet foramina, in quibus 
vermiculi aut teftaceum quid nidulari poteft. 

Ad Alcionium fecundum Diofcoridis referendum illud videtur , quod ex Iflandia 
Anno mdcli. accepi. Corpus eft oblongum , unciarum novem longitudine, latitu- 
dine quatuor , quadratum ferme & compreftum, fupra corticem quendam (ut videtur) 
concretum, ejufdem longitudinis, fed latitudinis minoris, adeo ut vaginam gladii refe- 
rat, colore ferrugineo. Credo in eo aviculas nidos conftruxifle, quia omni exparte ca- 
vam eft. Supra hunc corticem concrevit Alcionium ipfum unci# craffitie quibufdam 
in locis leve, molle, friabile, fpongiofum , in#quale , foraminibus majoribus &£ minori- 
bus pr#ditum, coloris cinerei, nifi quod in uno latere ad viriditatem vergat. Infipidum 
plane eft , nili quod intra dentes contritum arenaceum quid pr# fe ferat. Ex fpuma 
marina & quifquiliis arenaceis concretum arbitror. 

P o r, u s roseus alter iseft, qui quidem ejufdem fubftanti# effe videtur, fed 
totum corpus rofam figura #mulatur. Rotundus eft , in diametro rotunditatis uncias 
tres habens ; parte feffili veftigia apparent trunci aut radicis , ex qua tanquam ex centro 
In circumferentiam lin e# refta excurrunt per fuperficiem inaequalem tuberculis & finu- 
bus, pars vero convexa hinc inde difeurrentibus crifpatis prominentiis in#qualibus folia 
rofarum #mulatur, unde hoc nominis ei indere placuit. 

Aliud 


/ 


V 'O il M I A N U M. ■ 

Aliud eft , quod huc etiam referri poteft , fpongiofum & grave pari modo fcabrum & 
porofum, globofum,fed non ut in priori Rofam refert po rorum difp€> (itio, verum extu- 
berantibus & hinc inde difcurrentibus tubulis & cavitatibus continuum undarum flu- 
xum & refluxum egregie reprxfentat, unde Alc Ionium undatum vocare li- 
buit, ejufdem alioquin eum priori eft ftSbftantins & duritiei. 

Alcionii milesii, feu Tubulare Imperati fimile quid dfe videtur fub- 
fhaiitia quxdam lapidea cinerei coloris, cum ejus delcriptioni , colorem fl exceperis , 
optime coitipetcre videatur, ex mari ortus hic lapis facillime findi ac fcindi pbrefl,tota 
fiftulofa, parallelis etenim, feu canaliculis, internodiis aut leptis quibufdam diftin&is, 
miro naturx artificio conftru&um vifitur, quas inter fe dum coakfcuiit, fuperficies ali- 
quot per intervalla conftituunt, ac fi criiftis conflarent. Quidam exiftimant inftar favi 
cujufciam efle, in quo animalcula marina generentur ; Eft qui ad Aftroitem referat. 

Ad tertium genus Alcionii, fi externam formam fpectes, referre licet lapidem 
albiflimum Perosum ex vermiculis quali quibufdam conflatum 5 fed fubftantia 
non multo molliorem prasccdenti. Color ejus non purpureus, fed candidus eft, cretas in- 
ftar, Milefium igitur non dicendum , Alcioniiim candicans vermicula- 
tum vocare libuit : conftat enim ex vermiculis petrefa&is , mire inter fe contortis, qui 
concavi funt, ut vermium tubuli potius quam vermiculi fine dicendi. Nefcio an ad petre- 
fafta potius, an ad aquas lapidelcentesi fit referendus hic lapis, quam ad Poros aut AI- 
„ cionia. 

Ejufdem namque fubftantias Sc candofis funt P 1 l je quasdam Marina, poro- 
£e, crifpx, ut faccharum , quo apud Phafmacopasos femina & alia incruftari folent, re- 
ferant , fed quantitate funt majore , juglandem fuperantia. Quadam fphamex funt fi- 
guras , quasdam compreflie aliquantum , quasdam oblongae ejuldein porofitatis j omnes 
elegantes crilpatura &; candore oculos pafcentes. Saccharinum alcionium 
quis diceret, a figura externa petita denominatione. Si frangantur globuli , lapillus in 
eorum centro feu meditullio reperitur, circa quem non fecus ac faccharum fubftantia 
illa lapidea concrevit. Mihi hic lapis ille videtur quem Doldius ciftas Medicas Hornungi 
Epiftola 15. ad Galactitem afperum refert. Nam ex lictore Norvagico meus non 
fecus ac ille petitus , nec abludit color , & folutio in fuccum la&eum fi cum aqua fuper 
cote teratur. 

Ad hanc claflem veterum prascipui referunt Asium vel Assium lapidem,quern 
etiam Sarcophagum vocant , eo quod carnes humanas confumar nudatis olli- 
bus. De eo variie funt Authorum opiniones. Plinius &: veteres ad Pumices & Poros re- 
ferunt. Sic enim ille lib. 36. cap.17. In Affo Troadis , Sarcophagus feillili vena fcindi- 
tur ; corpora defun&orum condita in eo abfumi conftat intra quadragefimum diem, ex- 
ceptis dentibus. Ejus generis in Lycia faxa funt Sdn Oriente, quas viventibus quoque 
alligata erodunt corpora. Mitior vero eft fervandis corporibus , nec abfumendis , 
Chernftes ebori fimillimus, in quo Darium conditum ferunt, Parioque fimilis candore 
& duritia, minus tamen ponderofus, qlii Porus vocatur. 

Aflitis guftu falfus , Podagras lenit, pedibus in vafe ex eo cavato inditis. Preterea 
omnia crurum vitia in iis lapicidinis fanantur, cum in metallorum fodinis omnibus crura 
vitientur. Ejufdem lapidis flos prxparatus in farinam mollem , ad quadam perinde 
efficax. Eft autem fimilis Pumici ruffo, 

Galenus Allium lapidem ait efle non durum, fed laxhm, friabilem, confiftentia&: co- 
lore quali Tophi. Diofcorides Aflium feligendum vult colore Pumicis, levem, fungo- 
fum, friabilem j habentem venas luteas ad imum aftus. Matthiolus circa T^identum in 
Vitribli Minis , prope montem Liveginem, reperiri exiftimat , eo quod nota: conve- 
niant. 

C^falpinus in Ilva exftare putat , ubi Alumen foftile , & Chalcanthi vena foditur, co- 
lore candido inftar Sacchari, venis & maculis luteis, guftu fubadftringeote & linguam 
modice mordente 5 item fine maculis luteis Pumici fimilis J fungofus,& in fiiperficie con- 
cretionem quandam efle ait fimilem fali, fed lapidofam, faporc ferme infipidam. Ter- 
tiam etiam Ipecieni ibidem reperiri ait, venis fe interfecantibus in profundum , qui ex- 
terius in tenuem farinam candidam folvatur, minime mordentem , qui ejus flos eft. 
Non emanat autem flos luteus nili ex habente maculas luteas , cujus fapor etiam eft 
eflicacior. Dalecampius in notis ad Plinium , dicit quofdam exiftimare eum dfe genus 

G Pytitis 


j° MUSEUM 

Py « ti5 Chaicantodis, quofdam autem Myiios, alios Pumicis lerofi, adeo Incertum auid 
de hociapide ftatuendum. 1 

Ego in peregrinatione mea Gallica , in templo D. HiJario faero , parieti auftrino infi- 
xam vidi tumbam lapideam, coloris cinerei, cujus fubftantia Saxea aut Marmorea erat» 
tanta: capacitatis j Ut cadaver humanum integrum capere potuerit. Hic pro Sarcopha- 
go vel lapide Affio monftratur accedentibus. Verum potoius non eft/ed durus & folidus 
ut ex fruftulo, quod ex eo excuffi, videre licet. Veftibus affrictum ut incalefcat, fcetol 
rem cadaverofum fpirac. Ferunt cadavera ei indita , viginti quatuor horis prorfus abfu- 
mi relidis obibas ; an ita fe res habeat , ignoro. Alioquin &£ omnes lapides, quibus fepuE 
chra teguntur, Sarcophagi vocari folenr. 

Huic non abiimilis eft ille, ex quo elaboratum cernitur caput humanum cum caffide' 
acuminata , dono Clarifl. Viri D. M. Stephani Stephanii. Longitudine uncias quinque 
excedit, latitudine tres , pondere libram unam cum dimidia attingit , colore cinereo » 
ubi minus politus eft & fradus, micant in eo ftiEe quasdam minutie. Sap,cophagi 
titulo accepi ; & lapis ipfe & figura ei impreffa elegans. 

Cap. VI. 

De StalaUite 0 Stalagmite y Ofleocolla , lapide Spongi^e^ Vmcornw 

fojjtti 3 

AD molliorum lapidum claflem referimus Stalactitem, Norvegis ; 

qui lapis eft, ut plurimum cinereus, ad flavedinem tendens , varias figuras pro ratio- 
ne generationis , modi concretionis, &: corporum quibus adhcerefcit , obtinens» 
Generatur ex aquis vim lapidificam habentibus , materiam terreftrem fubtilem fecum, 
vehentibus. Cum enim aqua per terra: canales effluit , aut ex alto decidit, aut lateri- 
bus alveorum agglutinatur , horum ratione varias acquirit figuras. Ex alto decidens 8 
extremitati canalis, pyramidis forma quandoque adharet , & eodem modo eadem- 
que forma induratur , qua e canalibus defluens humor frigore hyemali congelari fol.ec. 
Variis in locis Dania, Norvegia, Germania, Iflandia , Italia inveniri folet; formas ac 
figuras obtinet varias. 

A quibufdam ad Ofteocollas refertur, & a Chirurgis ad fraffuras confolidandas com- 
mendatur. Si pulvis Dracnma unius pondere bibatur, fudores provocat. Sunt qui ad 
Calculum pellendum commendent. 

Eorum, qui Stiriam referunt, mihi varii funt. Primus mihi eft poroftis, levis, ex 
parvis ftiriis & guttulis concretus, qua vermiculos quali exprimentes, lapidem mire im- 
plicant, & ramo funi conftituunt. Quavis vero Stiriola, licet tenuis fit & diftorta, cavita- 
tem in fe habet, foramine in extremitate fe prodentem , colore albo ad flavedinem 
tendente. 

Ex Thermis Aponenfibus in Italia Stalaftitem duriufculum, variis diftin&um colori- 
bus habeo, maxima exparte cinereum, fed venas habentem intermittas rubicundas, vi- 
rides & candidas, qua de mineralibus huic aqua, ex qua prodit, miftis teftari videntur, 
vitriolo nempe , ferro & alumine. Splendentes quandoque huic inferuntur Cryftalli , 
duritie maffam reliquam fuperantes. Exfulphure, alumine, fale, nitro & calce con- 
flare has thermas vult Savanorola. 

Aliud genus hujus lapidis ibidem quoque repetitur quod Tubulatum vocare 
laber, quod in formam tubulorum minimorum concrefcat. Tubuli autem hi non om- 
nes ejufdem funt generis: quidam enim laves, quidam afperifunt; quidam coloris nivei» 
quidam cinerei; concreti vero omnes videntur fuper paleas & ftramina, fiquidem eo- 
rum ductus majores non funt quam ut ftramentum admittant, & funt in quibus palea &C 
ftramina adhuc inveniuntur. 

Stalactitem Styriaformem ex Norvegia habeo trium unciarum longitudi- 
ne, Styriam exa&e referentem , nifi quod duobus in locis ad latera ramuli quidam enati 
fmt , qui guttulis fuis etiam folia quodammodo exprimunt ; craflitie parum fuperat 
pennam Olorinam, colore albo, fuperficie afpera Cryftallifata , granula moto corpore 
fplendorem falinum exhibent, eleganti concretione. 

Ex Norvegia & alium teneo St alactitem guttatim concretum , guttulis ro- 
tundis, 


/ 


FORMIANUM. 


tundiSj oblongis, piriformibus, quo maifam reddunt uniformem, ut Botritim non 
abfurde nominare liceat. Colore eft albo , candicante, guttulis lovibus & aqualibus , 
quamvis figura diferepantibus. 

Stalactites siRAcusANiis elegans eft, a Celeberrimo D. D. fhom* 
BarthoL ex Sicilia afportatus. Maifa efl levis & porofa , fuperficiei parte altera nivea, in- 
cequali, variis dudibus & bullis confpicua , altera variis ramulis circumduda , conchulis 
implicita, colore cinereo , cum rubicunda hinc inde tindura. unde apparet, inaequa- 
liter per ramulos, fpiras & bullas concreviife hunc lapidem. 

Speciem aliam Stalactitis e Germania habeo , coloris lutei , quam Reti- 
cularem non abfurde nominavero , guttis enim longioribus & vermiculatis ita 
coagmentata eft maifa , ut rete reprofentet, fcd non expanfum , verum convolutum, 
triquetram ferme habens figuram, ponderofa admodum non eft, fiquidem totus lapis 
vix pendet uncias duas & drachmas duas. 

Stalactitis non in ftirias , fedmaifas concreti varia etiam occurrunt genera. 
Ex Thermis Carolinis,mihi allata maffa ex cruftis quibufdam, jam cralfioribus, jam te- 
nuioribus conflans, flavis & candicantibus, alternarim miliis, mollis & friabilis, ut facile 
digitis atteri polfit. Ex fluentibus aquis in canalibus , cruftaceam hanc confidentiam ac- 
quifiviffc credo, dum fefe paulatim iapidefeens fuccus illis agglutinat, Aquofior & fpiri- 
tuoflor fublantia ubi exhalaverit, remanet Tartarea hoc & lapidea. 

In iifdem Thermis aquis innatat Cremor quidam, niveus, fubtilis, cremori T ar- 
tari plane flmilis ; cujus ufu obftrudiones vifcerum aperiri, vifeida ac lenta incidi & atte- 
nuari volunt, ei vires omnes attribuentes, quibus pollere e Tartaro proparata medica- 
menta ftatuunt. Hunc una cum praecedente lapide , e Thermis Carolinis mihi attulit 
Vir Clariff. D. D. Cafpar Bartholinus P. M. mihi dum vixit aflinis conjundiflimus. 

Hujus generis Stalactites R'amufculo Betulo circumdudus &: accretus , ex 
iifdem locis mihi allatus efl: . Crufto enim molles Sc friabiles lutei coloris , ita ramulum 
hunc ambiunt, digiti ferme Craflme, ut pars ejus nuda relinquatur > Incruftratio vero 
hoc inoqualiter craffa efl:, pro modo ac ratione varietatis accretionis. 

Anno m d c l 1 1, cum ex Anglia rediret filias meus 'Wilhelmus Wormius fecum attu- 
lit Stalactitis Anglico fpecimen circa ramos concretum. Duum autem erat ge- 
nerum, tenuis penno anferino craflitie,longitudine unciarum quatuor •, alterum craflitio 
dioiti minimi, paris longitudinis. Crufta vero ramulis obduda coloris efl: nivei, exterius 
fcabra, arenacea, nullius faporis, generar vero in fonte in loco Comnerdido, tribus 
milliaribus ab Oxo nia diftante retulerat ei a quo acceperat. 

Alius efl: Stalactites crustaceus durior, candidior,ex inoqualibus.quo- 
ad craftitiem, concretus cruftis, quibus veno quodam intercurrunt purpureo, & luteo. 
Extima ejus fuperficies candidior reliquis, &: crero modo quibiddam in locis manus 
colore candido inficit, utraque vero, tam concava quam convexa , fcabra eft & in- 
aequalis. 

Ex Galliis aliud genus accepi candidum , fplendens , facchari confiftentiam habens, 
quod in fpecu quodam fubterraneo, duabus ab urbe Turonum Leucis diftante la Cava. 
Gutture dida, reperitur. Hanc autem cavernam intrantibus, faces lumen ut probeant 
neceffum eih fummum in ea frigus medio oftu, hyeme vero tepet, ut fubterraneo ca- 
verno folent. Hic aqua per fornicis poros fefe infinuans vaporis forma, paulatim ita 
lapidefcit, & ob puritatem admixti fucci lapidefcentis, fplendorem acquirit. 

In Thermis Iflandicis aqua etiam lapidefcit & in cruftofum convertitur Stalacti- 
t e m. Tranfmifit ad me anno proterito ingenuus juvenisTrebonius Jonas Iflandus ta- 
lem maifam, fuis literis de ejus generatione hoc inferens: 

Addo maifam quandam lapideam ex luto, vel ligno, (ut creditur) in hanc, quam nunc 
cernere licet , materiam tranfmutatam, in fonte illo fervido , a Saxone in Profatione 
operis fui indigitato: qui fons noftratibus Geiser dicitur, quod aquam fervor inge- 
nitus in fublime evomat. Huic fonti Clariif. D.M. Brynulphus Epiicopus honoratifii- 
mus , nuper lanam probandi caiifa imponi curabat, quod putabat illam lapidi ob molli- 
tiem maxime contrariam materiam referre. Quo vero hic exfpedanda fit Metamor- 
phofis , tempus & experientia dabunt. Hoc ille. 

Maifa hoc quam habeo quadrata ferme eft , tam in longitudine, quam Jatitu- 
' dine, tres habens uncias, coloris cinerei , aipera , ex cruftis fenfim concreta, arenacea 


G 2. 


plane 



fi M ti S E tl M 

plane inftar Tartari Vini. Unde conflat, non ex luto aut ligno tranfmutato Fa£fcaffi> fed 
ex Sale feu Tartaro,aquae ifti fervidae permifto/ed jam feparato, concretum. Unde mihi 
perfuadeo fontem iffcum res non in lapidem convertere, fedcrufta lapidea aut Tartaped 
obducere. Quod etiam eventurum puto lanae, experiuhdi gratia ei immiflae j id enim 
abunde arguunt cruftae , ex quibus lapis nofter coagmentatus eft. Fons autem hic fer- 
vidus, ex quo haec eruuntur, extare dicitur prope Skalholtum in valle Haukedahir 
di<fta, id eft, valle Falconum» 

Aqua lapidescens in Crypta Aureliana huc fpeTat , quae nivea eft , in for- 
mam placenta rotunda concreta , parte feflili inaequalis & afpera, cinereum colorem / 
intermiftum habetts, altera parte laevis & figura haemifpherica ferme, ita tamen ut con- 
cretionis modus facile appareat . Cretofa & gypfea > abrafus enim pulvis candido tingit 
eoiore. 

Longe alterius naturae eft aqua lapidefcens, feuStalaftites* in crypta Yicentina Gu- 
sto z a di&a , totus enim Cryftallinus eft , quibufdam in locis albus, quibufdam ad fla- 
Vedinem tendens. Mihi inter reliqua fruftum eft, qbod circa ramulum arboris concre- 
tum fuiile videtur ; corticis enim purpurei in meditullio oftentat reliquias. 

Stalactites sicilianus, niveus eft &: mollis, laminatim concretus, aequa- 
lis & reliquis omnibus magis compadus, non porofus. Si quid cultro abradatur, fubtile 
eft & colore ailbo tingit. Maftula mihi oblonga eft , pondere quinque circiter drach- 
marum. 

Eft in agro Neapolitano, Puteolos verfus, lacus Averni dictus, cui adjacet villa Cice- 
ronis, nemore & porticu infignis ; Thermae quoque Ciceroni dicatae , Italis i Bagni di 
Tiritoli: ad has Thermas , Sulphure, Nitro & Bitumine conftantes , cegri menfe Majo 
confluunt, cum vel folus earum vapor profit* Domus, in quibus curationi vacant , ele- 
ganti incruftatione funt ornatae ; cujus incruftationis particulae, quas teneo, ex lapillis 
aut marmore contufo cum gypfo & aliis unitis conflare videntur , quibufdam tamen ia 
locis fungofas , colore albo & cinereo. Quamvis haec ad artificiofa fpe£tare videatur, 
quia tamen cum Staladftite magnam habet affinitatem, hic locare placuit. 

Circa eundem locum vifiturGrotta Agrippinae, ubi Neronem Imperatorem materna 
vifcera rimatum ferunt. Haec Grotta incruftatione etiam dotatur peculiari, cujus mihi 
fruftum obtigit, rude, inaequale, gypfeum, figurae incertae. 

Stalactitis elegans fpecies illa eft, quae Tibuli in Italia in agro Romano inve- 
nitur. Hic, cum candidus, porofus, inaequalis ac variae fit figurae, tam exa&e femina, aro- 
mata, & amygdala Saccharo incruftata refert, ut eo fallere multos liceat ; quOcirca &C 
nomen hoc apud Italos obtinuit, ut vocent i confetti de tibuli. Subftantia 
eft non ufque adeo dura. Ex eo calcem optimam conficiunt accola: , aedificiis 
idoneam. 

Stalagmites ejufdem naturae ac fubftantiae efle videtur cum Staladite. Sed 
figura faltem differt, quod femper globofe concrefcat. Ejus fpecies mihi eft ex Thermis 
Carolinis allata , ex guttis aquarum rotundis feu fphaericis in lapidem gypfeum ejufdem 
figurae coagmentata, coloris candidi ad fufeum inclinantis. Separatae guttae pifa magni- 
tudine & colore prorfus referunt, unde vulgo pisa carolina vocantur* quod 
in Thermis Carolinis frequenter inveniantur. Lapis integer maflam ovorum pifeium 
majorum exprimit, continentur vero in ea pifa plurima, fuis quaeque inclufa favis feu 
loculis, ex quibus levi negotio extrahuntur, Iconem hic damus. 



Huc fpeftat Ammonites feu Ha m mites, ex arenis compofitus majori- 
bus, ita ut ovis minorum pifeium fimilis etiam videatur. Is, quem ego teneo , coloris eft 
ferruginei, & ad Cenchritem quorundam referendus : finguli enim globuli , ex quibus 
conflat, granum milii vix fuperant, facile vero disjunguntur ; unde eft, quod is, quem 
ego teneo, globulorhm fegregatione indies minor reddatur. 


f O R M I A N tl M. y 

Globuli majores concreti huc quoque referendi videntur , quorum mihi 
tria funt genera. Quidam candidi funt, exade fphamci, iique vel lingulares , vel bini 
fimul juncti, vel terni, vel quaterni ex materia alba & gypfea conflantes; Qmidam hlfce 
majores ex marmore cinereo conflati, bini cohsrent. 

Quidam etiam marmorei, fed coloris purpurei, jam binis, jam ternis feohauentibus. 
Imperatus lib. 24. cap.27. caufam hujus figuras fphamae inveftigare conatur, Sc allegat 
rotationem fadam ab aquis , qua angulofa firpe fiunt rotunda, vel ab iplius aquas motu. 
In locis incendiis fubterraneis obviis, ubi mineras funt Sulphuris & Aluminis, tales glo- 
buli, vel feparati , Vel jundi inveniuntur, vel ab humoribus, vel exhalationibus fubterra- 
neis concreti. At ego locum, in quem humor fiibterraneus lapidefcens incidit, multum 
huc facere polfe puto* Si enim in foramina terras inciderit fphasrica, lingularia vel juncta, 
etiam tales efformantur lapides, pradertim illi qui Marmora reprasfentant. 

Aliam fpeciem ex Iflandia accepi Anno 1648. conftantem tribus globis, viridi- 
bus indar Jafpidis j quorum globulorum quivis magnitudine elt mediocris ovi galli- 
nacei. 


Osteocolla huc fpedat, aliis Oilifragus, Ofteites , Ammofteus , Ofteolithus, 
Holofteus , Stelochites , Germanis / Q 5 mcf)<ffrin / £ 3 eimft>ol. Lapis eft mollis , 

albo & cinereo colore, figuram ollis exhibens , concavus , quandoque in fe medullam 
habens friabilem, linguas adherentem, & facile in liquore folubilem, quandoque vero 
nullam. Nafcitur in Palatinatus locis arenolis , non procul a Spira, item prope Heidel- 
bergamacjenam Saxonias, item in Silefia & prope Darmftadfum. Crefcit per arenam 
forma Coralli, interdum Brachii craffitie. Cum primum e terra erumpit , friabilis eft, 
paulatim magis indurefcit. Videtur margas quasdam Ipecies elfe , que per terre meatus 
difcurrens, in talem figuram concrefcit. 

Duas ejus habeo Ipecies t altera fcabra 5 c inequaiis j altera levior & minus afpera; fed 
ejufdem plane conliftentie. 

Commendatur ad fraduras ollium conglutinandas. 

jMatthiolus refert, trium aut quatuor dierum fpacio, multorum ofla hujus lapidis potii 
conglutinata fuifle. Ejus ufum ita proponit Quercetanus : unam illius drachmam in 
vino rubro exhibent, in quo prius Vincapervinca fuerit infula , idque mane per dies 
quatuor aut quinque 5 atque hac ratione dolores eximunt, graviaque Symptomata, fra- 
«durafque intra quatuor aut quinque dies fanant , magna cum omnium admiratione. 
Eodem lapide etiam uti folent in forma cataplafmatis redado, cum Geranio contufo & 
oleo Olivaruni, vel Rofato,tam felici fucceflii, ut fine ullo dolore & inflammatione par- 
tis offa coagmententur. 

Hafce tamen hujus lapidis vires extenuare videtur Guilhelmus Fabricius Hildanus 


lib. 1. obferv. 90. ubi inquit: Graviter errant impoftores nonnulli , qui hoc lapide fe fra- 
duras paucorum dierum fpacio pofle curare gloriantur : Attamen illum lingulari qua- 
dam virtute , & proprietate occulta generandi callum , prasditum efle certum eft. Eo 
enim refert idem fe curafle fraduram completam & compofitam triginta dierum fpa- 
cio , in fene, qui alioquin duorum menfium fpacio curari nequiverit. 

Verum experientia dodus, monet in corporibus bene habitis & juvenibus caute eo 
utendum efle. In iis enim callum nimis magnum generare folet , ut deformitatem in- 
ducat. Quocirca hoc genus remedii faltem in fenibus & extenuatis, quibus languet ca- 
lidum innatum, adhibendum efle cenfet. Alioquin hujus pulvere ad dentes dealban- 
dos uti folent. Anshelmus Boethius illam fpeciem , qme odorata eft , &; margam in fe 
continet, vim antidotalem habere autumat, & in Pefte, febribus malignis , ad fudores 
movendos, & malignitatem per fudores expellendam, multum pneftare ait, non fecus 
ac cornu Monocerotis vulgo putatum. Quem in finem in pulverem redigi vult & 
aqua ablui ut arenofa fubfidant , poftea in paftillos redigi , & inftar Terne figillaue 
aflervari. 

Sed arbitror eum de altero lapide, quemtlnicornu foflile vocant, & de quo mox fer- 
ino erit, loqui. Alioquin de Ofteocolla juftum tradatum confcripfit Thomas Eraftus, 
qui videatur. 

In officinis quibufdam, pro Ofteocolla, Staladitis quandam fpeciem vendunt, albam, 
porofam, levem, mollem, facile in liquore folubilem, fapore fubfalfo , quam tamen ean- 
dem cum Ofteocolla virtutem obtinere mihi non perfuadeo. Subvereor efle fpumam 

G 5 maris 


54 ' MUSEUM 

maris congelatam feu Halofachrie, qua: ddcribitur fungofa, fme odore, afpera, aut Pa- 
retonium- Plinii, fi non Adarcion Galeni. 

Vera Ofteocolla non multum diffimilis eft , tam quoad fubftantiam , quam quoad 
figuram , Lapis spongiae diflus , quibufdam lapis C a p p a d o x , Plinio Cy- 
fteolithos. 

Subitaria eft; friabili , colore albicante , fuccum lacie tim de fe prabente. Vim habet 
extenuandi fme infigo! caliditate. Diofcorides laudat ad Vefica calculum frangendum i 
fed Galenus negat , Renum calculis pellendis aptum eum judicans. Ex Vino aut aliis 
appropriatis propinari folet. 

Cornu fossile, Gefnero Ceratites , Clufio Ebur foffile , Gafalpino Lapis Ara- 
bicus, quibufdam Dens Elephanti petrefadus , aliis Lix ho marga alba. Tam varia no- 
mina ob figura varietatem , qua confpicitur, ab Authoribus accepit. 

'Cuna Ofteocollis magnam habet affinitatem ; quocirca ad lapides molles a quibufi 
dam refertur, Eft autem fubftantia lapidola, colore, lavore & forma quandoque 
Cornu referens, quandoque durius, quandoque mollius, cortice exteriore duro, fla- 
vefcente , nigro aut fubcinereo , medulla molli , alba, levi, friabili,, abfque poris com- 
pada,adftringente, exficcante, lingua: firmiter adharente, odore grato. Invenitur tam 
in Italia, quam variis Germania: locis, prope Elhingerodam Sylva Herciniaj prope Hei- 
ddbergam, Hildesheimium, in Moravra, Silefia,Saxonia. 

Materia & modus generationis hifce exprimitur ab Anshelmo Boetio a Boet : Ma- 
teriam proximam generationis horum Cornuum, Margam vel Marga: fpeciem die exi- 
flimo , qua dum lapiddcente , & fubterranca aqua fluente irrigatur , folvitur & laciis 
inftar fluit per terra cavitates , in quibus fi d terra aditate aqua ferofior pars abforbe- 
tur aut imbibitur, vel praeterfluit, tum craffior pars cavitates implendo fiftitur & abfum- 
pto omni humore coaleicit , lapidifque formam & cornu pra fe fert , aut Marga tan- 
tum, fi fuccus exiguam vim lapidificam habuerit. Hac caufa eft quod interdum ejufi 
modi frulla crafla, interdum exigua & tenuia confpiciantur. Verum fi ladeus humor 
non in cavitatem, fed in lignum aliquod jam vetuftate arefablum incidat, illiufque cor- 
pus jam leve &porofum fubeat, & exhalata aqua tenuiore portione, craffior ramaneat, 
lignum tranfmutat , ejufque partes fibi affimilat, ita tamen ut Ipecies ligni nofci, &: in- 
terdum odor deprehendi poffit. Quod ligno contingit , id etiam cornubus cervinis 
dentique Elephanti, aliifque quadrupedum partibus, fi in hujufmodi loca decidant, con- 
tingere poteft. 

Hac fententia proxime ad veritatem accedere videtur. Vim enim eandem obtinent 
liacce cornua, quam Margis, Bolis, &: Terris figillatis adfcribunt. Quod alii de corni- 
bus Monocerotum diluvio per varia loca dilperfis, bitumine liquido , fuccino aut lapi- 
dibus putrefaclis philofophantur , probabilitatem habet nullam , aut valde exi- 
guam. 

Commendatur ad morbos omiles malignos , Peftem , febres malignas , aflumpta 
venena, Terra Lemnia inftar ; cor roborat & a malignitate prafervat : per fudores, 
quicquid maligni in corpore eft, potenter expellit Dolis a 5 j. ad £)iiij. in aquis appro- 
priatis, aut vino. Ad Sincopen , cardiacam paflionem , cordis tremorem , aliofque 
affiedus cum aqua appropriata fcrupuli pondere; fic Sc ad puerorum Epilepfiam eodem 
modo. Vermes necare, fluxus fiftere volunt, alvi, uteri, narium, hamorrhoidum. 
Oculis lachrymantibus, fi cum la£te in pollinem tenuiffimum redadum inftilletur,pro- 
delfe volunt, vi exficcante & adftringente ulcera ad cicatrices perducere, intertrigines 
& ambufta curare obfervatum. 

Verum non omnia hujus generis, hafce facultates obtinere refle ftatuunt quidam, 
qui magnam in hifce obfervarunt diverfitatem ; ut enim forma , origine , &£ fubftantia 
inter fe differunt/ ita quoque viribus & facultatibus. 

Quacunque lapidum inftar dura funt, inodora, neque medullam habent, vix alia, 
quam exficcandi vi pollent. Tale fruftum egopoffideo, quod durum inftar lapidis, foli- 
dum, poiiderofum, lignum fraxini pra fe fert : vena enim , ftria & lamina ex quibus 
conflat, nodis, nodofifque foraminibus infignitur, adeo ut figura externa plane fraxinum 
repralentet ; quocirca ad vulgaria ligna lapidefcenriapotius quam ad cornua foffilia re- 
tulero : adftriftionem in fe habet nullam, nec odore aliquo praditum. 

Qua facile in pulverem rediguntur, lingua adharent, molliaque funt, viribus enu- 
meratis 


f O R M I A N U M. 55 

meratis pollent: ilia inprimis, quas gratum Ipirant odorem , ad cordis commendantur 
altedus •, cor enim roborare, 8ra malignitate prasfervare animadverfum eft. Si fub- 
flantia ipfa ante tranfmutarionem fuerit aCervo, Elephante» Fraxino, juglande ar- 
bore, aut alia re qux venenis adverfatur, maximam ad expellenda & fuperanda venena 
habebit efficaciam , eoque majorem , fi odor ipfius arboris , vel prioris corporis adhuc 
deprehendi poffit. Tum enim qualitates iftas adhuc m tranfmutato corpore reman- 
fiffe, ac vires, qua: in fubtiliori materia lucrent, nondum periilfe , fed accedente nova dc 
fiibterraneahac materia auctas effe, probabile eft. 

Mihi hujus note funt fragmenta quasdam. Unum teres, brachii craffitie, trium uncia- 
rum longitudine, in diametro uncias duas cum femilfe habens , cui cortex abrafus , ut 
fubftantia remanferit nivea , albo colore manus tingens , cui per longicudinem vene 
quaedam coerulea: & fufeae inferuntur , folidum alioquin & porofum, lingua: adherens, 
cornu cervi uftum referens, pondere unciarum quinque 5 quod, ex notis, melioris gene- 
ris elfe colligo. 

Aliud genus mihi eft cinereum, magis compadum, molle tamen & odoris grati, cornu 
cervini faciem ofteiitans, valide adftringens. 

Tertium fufeum eft, exteriori cortice ad nigredinem tendens, altero durius aliquan- 
to, ita tamen, ut cultello radi poffit, leve, adftringens, non adeo friabile ut alterum, ebur 
uftum externe referens. 

Fufeum etiam eft aliud , fed venis nigris , albis & luteis afperfum fibris per longitudi- 
nem excurrentibus , longitudine digiti , pondere drachmarum quinquei fragile,arena- 
ceum, ligni alicujus fcindulam repraffentans , odore non ingrato, adftridionc valida s 
quod etiam ad notas melioris cornu foffile refero. 

Gap. VII. 

De Amiantho > Selenitide, T aleo > &c. 

Q Uu£ hoc capite junguntur , magnam affinitatem invicem habent , eo quod in 
laminas findantur, aut in fila ducantur, & fplendorem quendam adjundum 
habeant. 

Amianthus, alias Asbeftinus lapis, quod non comburatur, Paulo Veneto Sala- 
mandra ob eandem dicitur caufam, Zoroaftro Boftrychites, a quibufdam Pelia, ab aliis 
Corfoides, quia canitiem prae fe fert: Sparta polia, quia Sparti canitiem aemulatur ; Li- 
num, quia manibus netur &: texitur ; fed Asbeftinum, quia ex Asbefto fadum ; a Plinio 
Vivum, quod igne non foleat mori; A PaufaniaCaryftium, quia effoditur ad Caryftium; 
Alumen a Quadrigario, propter fimilitudinem quam cum Alumine fciffili habet , a quo 
hoc differt, quod Alumen fciffile adftringat, Amianthus parum pungat linguam & non 
adftringat. Lapis eft aluminiSchifto fimillimus, ignem refpuens, adeo ut eo non modo 
uri non poffit, fed purior reddatur, colore ad viriditatem obfcuram tendente, quando- 
que & ferreo ; attritione facile in tenuia filamenta folubilis, mollis enim eft, & quod 
eftlorefcit dum teritur plumas refert, unde flos petrae a quibufdam vocatur. 

Nafcitur fecundum Diofcoridem in Cypro, item in defertis Indice, ad Caryftiam Eu- 
beeas oppidum; in Norico in Metallis Suaci, etiam in Norvegia quandoque. Olim in 
fila aptabatur, mappa: ex eo tanquam lino fiebant , quae fordibus confjaurcatae puriores 
igne Gxuftce reddebantur, ac magis fplendebant quam fi lavarentur. Unde Plinius : Ar- 
dentes in focis conviviorum ex eo vidimus mappas , fordibus cxuftis fplendentes igni 
magis quam poflint aquis. • 

Lavatur lapis, peditur, netur, texitur, tametfi quia brevis difficulter confician- 
tur ex eo non folum mappas, fed & mantilia. Ex eo Brachmannes Indorum Philofo- 
phos fibi veftes confeciffe Hierocles fcripfit. Quondam ex eodem funebres Regum tu- 
nicas fiebant, quibus induci in rogos ardentes imponebantur, ut corporum cinis a ligno- 
rum cineribus fecretus infepulchro condi poffet. Modus vero, quo ex eo fiant lina, jam 
penitus ignoratur. Joh. Bapt. Porta, in Magia fua Naturali, xnigniate quodam ilium 
propofuiife vult videri, fed ex eo nemo evadit fapientior. 

Mihi ab amico hxc ejus praeparandi ratio eft communicata , quam pro certiftima& 
experientia comprobata venditabat; licet magni fecreti loco tenuerit, bic tamen eam 
proponere placuit. j^.Amianthi fibris longioribus praediti (quod reliquis praefertur) in- 
funde 


j<? M U' S E tl M 

funde in lixivio ptxparato ex cineribus Quercus putridae & manipulis duobus ciiierultt 
elavellatorum, bulliat ineo per quadrantem horae, auferatur ab igne, & maceretur in 
eo, mentis unius fpacio, fic lanas carptas modo mollis evadit. Aqua. dulci aliquoties ma- 

ro lubitO 

quam fe- 
cit Callimachus , inerat thriallis, ex lino Caryftio , tefte Paufania. Quanquam Plinius 
icribat linum hoc rarum adeo fuiffe inventu , ut inventum xquaret pretia excellentium 
Margaritarum, tamen hodie lapidis ipfius non adeo rara eft: copia. 

Elujus Amianthi frufto fibris longioribus prxdito, ut & lana ex eodem confeda, fune 
itidem ex hac lana contorto me donavit Clariffi. Vir D. D. Petrus Bourdelotius SereniC 
Reginx Sueeix Archiater. Paulo poft Charta incombuftibili , ex eodem lapide elabo- 
rata, Mufeum nolrum exornavit Illuftriffi Comes Cxfar Alexander Herculanus. 

Flos ejus cuti applicatus urit urticae modo, vel potius pungit ob afperitatem, aculeis 
fuis tenuibus, carnis poros penetrans & continuum folvens. Hoc fciunt Gnatones, qui 
eum infpergunt internis camifiarum partibus, ut focii iis induti incredibili pruritu & do- 
lore afficiantur. 

In arte Medica ufum etiam fuum habet ; nam feo in fpiricu vini foluto &: Saccharo per- 
mifto, fi exiguam portionem mulieri fluxu albo laboranti exhibueris, fanabitur. Prae- 
paratur quoque ex eo prxftans unguentum ad tineam puerorum & ulcera tibiarum 
fananda* cujus defcnptionem vide apud Ansheliiium Boetium lib. 2. de Gemmis 
cap. 104. 

Amianthi longioribus fibris praediti ff ufia exhibuimus in Alumine Piumofb . Mino- 
res fibras habet Cyprium, quod dono Clariffimi Yiri Amici integerrimi D.D. Ottonis 
Sperlingii obtineo. 

De Selenitide, qualiter a veteribus deferibitur , varix funt opiniones : cum 
enim a Luna nomen obtinuerit, ei has attribuunt proprietates , quod ad ejus motum 
crefcat & decrefcat. Plinius ex candido tranflucere, melleo fulgore imaginem Lunx 
continere, eamque reddere in dies tingulos crefcentis minuentifque numerb, nafcique 
in Arabia feribit. 

Alii ladeo colore effie, noduque non folum lucere, fed proxima quoque illufttare di- 
cunt. Sed cum Gemma nulla jam repedatur hafce habetis proprietates, fuerunt qui 
veterum Selenitidem Margaritas elle putarunt , ut Garcias ab horto , fed nulla autori- 
tate. Quocirca Neoterici ferme omnes per Selenitidem intelligunt Lapidem spe- 
cularem, fic didum quia perfpici poteft, & rei , qux ab ejus tergo eft , imaginem 
reddat ; quibufdam cl(p^oQiXvjvov , quod vulgo perfuafum effiet, Lunx fpumam effie. Ger- 
mani Rufent Kc&cn§ra»m / feu Glaciem Marix vocant. 

Lapis eft Cryftalli inftar pellucidus, in bradeas tenuiffimas fciffilis, colore albo, cine- 
reo, quandoque nigricante, quin fk Variis coloribus, melleo , nigro , fufeo , confpicuusi 
candidus tamen foius tranflucet, reliqui minus trantiucent, aut obfcuri funt , fplendent 
tamen : quandoque mollis & in cruftas facile fciffilis, quandoque durior difficulter fcif- 
filis, caloris & frigoris patiens ; fed ab humido corruptibilis. Ex Mofchovia magna can- 
didi provenit copia , unde apud nos / feu vitrum Ruthenicum appellatur* 

Extat etiam in Hifpania , Cypro , Italia , Germania & Norvegia , fxpe faxo Marmoreo 
implicatur, aliquando laterculis diftinguitur, aliquando Cryftalli modo fexangula figura 
excrefcit. Alumen Scajolx quidam effie volunt, fed Aluminis naturam non fapit, neque 
adftringit. 

Eft & mihi quxdam ejus fpecies, qux ad colorem flavum tendit. 

Ufum habet a prifeo xvo, etiam Senecx xtate, in fpecularibus, qux feneftris inferta 
aerem excluderent, & lumen intromitterent. Talia fpecularia habet templum Cofvici 
in Saxonia &c Merfeburgi in Thuringia. Laternas etiam ex iis fabricant elegantes, qux 
lumen pulchre tranfmittunt nec candelarum flammis comburuntur. Crudo (peculari 
etiam quidam utuntur Cxmenti loco , ufto vero calcis & gypii , quo etiam uti folent 
mulieres ad faciem dealbandam & derugandam, candidiffimus namque eft: ufti pulvis 
infperfus fiftulofis ulceribus, brevi carnem generat. 

Ramenta cruda ex vino auftero pota dyfentericis auxiliantur. Parari poteft ex eo 
liquor, ut ex Talco ornatui inferviens. 

^ , Mihi 


teriam hanc ablue &; exficca, fic modo lini communis pedi, neri & prxparari p 

poteft. 

Ellychnia quoque ex eo fiunt perpetua: Athenis in aurea Minervx lucerna, 


W O R M I A N tl M. 57 

Mihi ex eo cruda maffa eft, pondere librce dimidia circiter, in Norvegia inventa, qua: 
in tcnuiffimas &: fjftendidiflimas bradeas facili negotio fcindi poteft. 

Eft & bradea magna, elegans, perfpicua, tenuis, ulna: dimidia: longitudine, latitudine 
quarta: partis unius ulna:, adfpecularia & laternas accommodata. 

De Laterna ex eo confeda fuo dicam loco. 

Speculari lapidi valde affine eft T a l cum, alias Stella Terra , quod ftellarnm in- 
ftar niteat & micet, quibufdam Argyrodamas veterum, quia ignis violentia: refiftit, Ar~ 
gyrolithus Chymicis, Magnetis Agricola:, Germanis ^rtlcf. Quamvis fint qui Talci no- 
men generale adeo faciant, ut fub fe Specularem, Amianthum, & Talcum ftride ftc di- 
dum comprehendat. 

Eft vero Lapis mollis , fpeculari fimillimus , in laminulas redas , flexiles tamen & 
varie intricatas , argenti modo divifibilis, colore candido, argentofo, glauco, nigrican- 
te quandoque, igni invidus , nam neque funditur, neque comburitur, neque co- 
lorem amittit nifi maxima violentia. Invenitur multis in locis Germania: Norvegia, 

fpecies ejus ratione colorum diftinguuntur. 

Ex cruftisfilo ferreo conjundis thriallides perpetuas faciunt , ut ex Amiantho. Si 
crudus devoretur, non caret periculo, ftrangulat enim. Avicenna frigidum eife ait in 
primo, ficcum infecundo gradu, adftringit, languinem fiftit, prohibet abfceftus mamil- 
larum & parotidum, tefticulorum. Quamvis, ut dixi, non temere intra corpus fumen- 
dum, funt tamen, qui Dyfentericis, fanguinem fpuentibus, menftruorum & hasmorrhoi- 
dum fluxu laborantibus, cum aqua plantaginis prabeant. Chymici follicite ejus oleum 
quterunt, quo a:s in argentum convertere fe pofle fperant. Mulieres etiam id expetunt 
ad nitorem cuti conciliandum: variis modis id perficere tentant, fedirrito ut plurimum 
conatu. Jaeobus Zuingerus hunc commendat modum: Talcum in folia minutiffima 
divifum facco lineo novo inde, fufpende ut cacabi, in quo faba: elixantur, vaporem per 
horas fex excipiat. Saccum exemptum e vafe fuo , exprime digitis , aqua tepida ma- 
defadis , & florem Talci in aliud vas aqua plenum decidere videbis. Sublidat, aquam 
per filtrum fepara. Quod fubfederit, exfieea, &cum ovi albumine in formam paftra 
fubige , in igne reverberii citra fufionem calcina , ut in cinerem abeat , qui in tepido 
fupra Marmor in oleum liquefcit. Aut refidentiam Talci pradidam aceto deftillato 
optimo bis terve examina , abftrado phlegmate ab omnibus defufionibus, remane- 
bit in imo materia alba, quas in frigido in oleum abit trium horarum fpacio. Alii aliter 
hoc perficere tentant : fed hic modus mihi Natura maxime congruus videtur. 

Quidam enumeratos jam lapides molles, potius glebas vocandas cenfent , eo quod 
molliores appareant, quam ut lapidum nomen mereantur ? fed quo nomine voces per- 
inde eft, modo de re conftet. 

Talci candidi & Argentofi gleba: ex Germania mihi funt allatas. Impurioris vero & 
glauci in Norvegia magnus eft proventus, unde etiam ejus habui copiam. 

Saxum illud Granatis pragnans, de quo fupra dixi Molas in Norvegia confici, totum 
eft talcofum, licet talcum illud impurius fit, & non facile ab adj undis feparetur. 

Aurei coloris etiam mihi cruftula: funt, Talcum aut potius Selenitidem exprimentes, 
cum laminis conftent majoribus. Nigrum quoque extat in Norvegia, quod auri Mine- 
rx jundum, fpem lucri prabet magnam. 

Lapis schistus Talco & Selenitidi valde eft affinis , non quidem ille qui Has- 
matitidis fpecies a multis conftituitur ; fed alius, albus, perfpicuus ferme, in laminas fcif 
filis fibi invicem cohasrentes, inftar Selenitidis aut lapidis fpecularis. Reperitur in fodi- 
nis argenteis Norvagias, eique vena: argenti ita innafcuntur , ut purum per ejus corpus 
ramulis eleganter diftindum perreptet. 

Quidam Alumen Scajola: effe volunt, ut fupra diximus, quidam ad fifllliaSaxa refe- 
runt, quod etiam monuimus ; vulgo Quartzum vocari arbitror. 


U Gap. VIIL 


5S 


MUSEUM 
C a p. VIII. 

TIOc Laptde Tibur onum > Mercatum, Qtrpionum, Qor acino , Limacum , 

Oculis Cancri y Topho juvenci. 

V A p i d e s, qui jam a nobis tra&abuntur > cum maxima ex parce ex pifcibus aut aliis 

animalibus defumantur, majori jure quibufdam ad offa, cartilagines, &c. referendi 
videntur, quam ad Lapides. Quia tamen vulgus Lapidum titulo eos iniignire folet , 
aliquid ei tribuendum cenfent Autores, qui huc eos referunt. 

Tub eronum feu Tiburonum Lapis primo occurrit, qui ab Anshelmo Boe- 
tio defcribitur ; quod reperiaturin capite pifcis. Tuberon, albus, magnus, pondcrofus, 
ita ut interdum duas libras pendeat, nullius faporis, neque tam durus, radi ut nonpoflit. 

» Dum vero Tuberonem defcribere tentat ex Theveto, Manatum delineat, ut cum Clufio 
dubitare videatur, an Tubero a Manato differat. 

Sed ut pace tantorum virorum dicam quod fentiam ; Manati Tubero diverfiflimi 
funt pifces, ut ex autoribus , qui eos defcripferunt , patet. Manati tam in fluminibus 
quam in mari capitur , tefte Oviedo > Tuberon vero Cetaceus pifcis efl; tantum Ocea- 
ni incola, tefte Francifco Hernando. Manati pedes habet : Tubero nullos. Manati 
branchias nullas habet: Tubero utrinque quinque. Manati pifcis efl:, aut Amphibium 
docile, mite, hominum confuetudine gaudens : Tubero cetus ferox, maleficus, homi- 
num devorator; muitifque aliis inter fe diftant proprietatibus, ut fuo loco dicetur. Di- 
verfi igitur cum flnt pifces , alius erit lapis Manati, alius Tiburonum. Oviedus mentio- 
nem facit lapidis Manati, ejufdemque defcribit vires : fed Hernandus nullius in Tibu- 
rone, ut nec Acofta. Nihilominus arbitror tam Manati, quam Tiburonem tales in ca- 
pite habere lapides , quales pro Tiburonum lapide venditantur. Nec 'mihi acu rem te- 
tigifle videtur Anshelmus Boethius , cum ex Gomara , tres vel quatuor tales in capite 
T uberonum inveniri aflerit, cum re vera duo tantum flnt, ut poftea apparebit, ubi, quid 
Lapis Tuberonum vere flt, declaravero. Nec Oviedus Manati plures quam duos in ce- 
rebro habere aflerit. 

Atque ut fine ambagibus dicam quod res efl: illud, quod pro lapide Tuberonum ven- 
dunt, lapis non efl, fed os ad auditum fpe&ans, quod in omnibus cetis auditum habenti- 
bus reperitur, diciturque ab Anatomicis cochlea, cavitas cochleata buccinata, antrum 
buccinofum: nam gyros habet fe mutuo excipientes, atque tenuiflima ac molliflima 
membrana fuccingitur. Quod 8c Oviedus diffiteri non videtur , de Manati agens his 
verbis : Habent porro ifti pifces quofdam lapides, five potius Offa in cerebro (fcilicet 
circa meatus auditorios) Coli doloribus &: Nephritidi valde utilia. Hinc fadtum arbitror, 
ut, cum offa hasc in omnibus cetacei generis aut magnis pifcibus fibi quoad figuram flnt 
fimilia, a multis confundantur, & lapides hi Manati idem efle putentur cum lapidibus 
Tuberonum, fiquidem externa figura difcerni nequeant. Imo a fide dignis accepi, hxc 
offa a cetis vulgaribus Europa defumpta pro Tiburonum lapidibus vendi : figura enim 
& proportione adeo conveniunt, ut difcerni nequeant. Nec credo viribus difcrepare, 
fi vera funt quas de Manati & Tiburonum lapidibus iftis , vel potius oflibus ferunt, ac- 
commodari quoque poffunt ad alia ejufdem generis. Si enim duorum horum pifcium 
fibi diffimilium oflibus auditoriis hoc competit, quidni &: aliis ej ufdem generis ? 

De viribus Lapidis Tuberonum dicitur, quod pulvis ejus utiliffimus fit ad Nephritidem 
&Lurinze difficultatem , renumque & veficas calculos deturbandos. De Manati oflibus 
refert Oviedus, quod cremati & tenuiter pulverifati bibantur ex vino generofo lingulis 
diebus, ea quantitate quam Hifpanicus Regalis excipere poteft (drachma unius puto) 
ab iis qui Colicis doloribus & Nephritide laborant, atque hac ratione dolorem adimi. 
Calculumque comminui in arenam, & cum urina ejici. 

Mihi exhifce Oflibus duo funt Maj ufcula , qus cum Oviedi conveniunt defcriptione 
(ait enim efle parvae pilas palmarias magnitudine , aut nucis baliftas ( orbiculares enim 
non funt) & interdum majores pro Pifcium magnitudine) figuram namque quodam- 
modo habent offis balift^, fed duplo majora vulgari pila palmaria, ex majori namque 
pifce, duarum librarum pondere circiter , intus cava, pro ratione proportionis gravia, 
in gyros converfa fe ipfos excipientes, plane ejus figuras, quam Anatomici eis tribuunt. 
Ex Balenis prope Spitzbergam captis, plane fimilia adferunt mercatores noftri. 

Per ca- 


FORMIANUM, 59 

Percarum lapis reperitur in capite Perese pileis aculeati , Noftrates 
Circa exortum fpinat, qua capiti jungitur, duo extant , utrinque unus , veficulis quibuf- 
dam incluii, oblongi, plani, altera parte dentati, qui facili negotio e pifeibus codis exi- 
muntur. 

Ad calculos comminuendos commendantur, fi cum vino tenui pulverilati exhibean- 
tur Drachma unius pondere : exterius quoque quidam utuntur, dum Calculus hanet in 
Ureteribus , fi enim dolenti loco fupponantur , illum trahere volunt , ufque dum in 
veficam detrudatur. 

C a r p i o feu Cyprinus circa fpinx exortum triquetrum lapidem feu potius cartila- 
ginem habet, colore fubflavo, mollem nec duritie procedentibus relpondentem , quo 
vulgo 5 l'atpemjfecn vocatur. 

Ad calculum pellendum commendatur, pari modo quo procedentes 5 narium ho- 
morrhagiam fiftit applicatus, ore detentus bilis ebullitionem in ventriculo compefcit, 
magnique fit a multis. 

Lapis coracinus, qui a pifce Coracino petitur , in ejus capite deliteicens , 
candidus eft, olfeus, figuro ovalis, incurvus aliquantulum, parte convexa lovi protube- 
rantia proditus , fed juxta extremitatum alteram alperitatem quandam habens, ubi reli- 
quis capitis ofiibus adhofifle puto. Parte concava tota lovis eft & Iplendidus , mamillari 
Apophyli in medio proditus, cui a dextra parte finus quidam jungitur, tota vero cir- 
cumferentia denticulata hac parte apparet, longitudine uncio unius , pondere drach- 
mam unam non fuperat. Pifcis ipfe deferibitur ab Aldrovando lib. 1. de pifeibus cap. 15. 

Commendatur ad Nephriticum colicum dolorem , a quibufdam ad Iderum feu 
morbum Regium. , Rondeletius ejus experimentum in Nephritide cepit , ac obferval- 
fe fe ait , quod lapidem renum comminuerit & pituitam , ex qua generatur, expulerit > 
fed dubitare fe, quo pa&o morbum Regium pellere poilit : Qui ad occultas conhigiunt 
qualitates, hic non laborant^ 

Lapis limacis ex iis Limacibus petitur, qui fine teftis in campis &: locis fubter- 
raneis vagantur, colore fufeo. Hi in capite lapillum habent candidum > ovalis figuro, 
tenuem, planum, aliquantulum convexum, pondere adeo exili, ut tres , quos ego pofti- 
deo, fcrupulum non oquent. Geftatus hic lapis quartanam folvere dicitur. 

Ex Cancris feu Gammaris etiam lapides petuntur , quos OcuLos cancrorum 
vocant, non quod eorum fint oculi , fed quia quodammodo aliorum animalium ocu- 
los figura reprolentet. Lapilli funt diverfo magnitudinis , ut plurimum pifi majoris par- 
tem dimidiam oquantes, albicantes, duri, fcabri, ea parte, qua corpus Gammari tangunt, 
comprefit finuati, qua cruftam, rotundi feu hemifphorici, non circa oculos, qui extra 
illorum corpus protuberant (ut quidam volunt) fiti in capitis fiimmitate, utrinque unus. 

Nec quovis tempore ibidem reperiuntur, fed, cum exuvias deponunt & novam Cru- 
ftam acquirunt, crefcunt & decrefcunt ; Aibertus plenilunio crefcere ait, prxfertim in 
fceminis. 

Commendantur ad fanguinis concreti difiolutionem & expulfionem, quia tenuium 
funt partium &£icultatis diuretica ; potionibus vulnerariis mifcentur. In pulverem triti, 
& cum vino diuretico propinati, calculos rumpunt &: per urinam expellunt. Ad notham 
Pleuritidem eorum pulverem, cum aqua foliorum Perfici, poft venam fe&am exhibet 
Leonellus Faventinus. 

Aibertus cordis vires roborare dicit. Ex iis in pulverem redadis dentifricium opti- 
mum fit , cum tartaro albo ulceribus pudendorum afpergitur utiliter, ad album mulie- 
rum fluxum,colicos ex pituita dolores, & Epilepfiam a Gelnero commendantur, urinam 
movent tam in homine, quam jumentis, ad feftucas, pulverem, aliaque qUcC oculis inci- 
derunt eximenda, ejus vim fiepius fum expertus : integer lapillus oculo inditur , ita ut a 
palpebra comprehendatur , & comprefla ejus pars oculi corpus tangat, convexa palpe- 
bras, dein digito exterius palpebrae admoto circumrotatur, donec locum aftedum tan- 
gat, & fecum quod inciderat auferat. Sine omni incommodo aut moleftia per aliquod 
tempus in oculi orbita detineri poteft. Lubet I. B. Helmontii de hifce oculis cancrorum 
obfervationes addere : Stomachi cancri funt in capite prope verticem, inquit. Mares 
enim quotannis aegrotare incipiunt a menfis Junii medio; fcemellae dein in Julio ante 
teftarum exuvium. Sunt enim per dies novem & amplius veluti femiexanimes ac immoti. 
Qua tempeftace ftomacho illorum exterius obducitur membranula nova, inter quam 

H 2- 


63 MUSEUM 

' i ' - _ , , V , ■ I' 

&c ftomachum veterem eft liquor quidam ladeus , qui fenfim exterius in globum fto- 
machi convexum, qua parte attingit obducitque Stomachum Veterem, contrahitur 
utroque latere in concavum, ftatimque lapidefcit. 

Interim nec tunc, nec multo poft cancer efitat quicquam. Ideoque pene incredibile, 
vetus feu interior ftomachus fenfim in mucilaginem alimentariam abfumitur, exterior- 
que ac novus alter ftomachus in vicem abfumti fuccedit. Siquidem ifti lacii, ad ftoma- 
chi veteris convexum lubnato, obtenditur ftatim pellicula, per modum la£ti tepenti fo- 
litum : crefcitque lac iftud inter utramque praefatam membranam utriufque fcilicet fto- 
maelii. Qua! cunela, ducentis forte cancris difledis , dietim obfervavi, jucunda admi- 
ratione. Tandem relidua pars ladis cancro cedit in alimentum. Poftremo etiam uter- 
que lapis iterato fenfim diftolvitur & in nutrimentum paulatim abit. Nihil autem cancer 
edit, aut in ejus ftomacho reperitur, quantifper ifti lapides funt in ftomacho ejus, vivit- 
que circiter viginti feptem dies, tam ex veteri fuo ftomacho fenfim abfumpto quam ex 
ufu refolutorum poftea lapidum. Addo rariflimum Diureticum ex hoc lapide colligi, 
etiam Vulnerarium &: febrifugum , modo refolvatur informant priftini ladis. Hxc & 
alia Helmontius. 

Chymici ex iis Effentiasprarparant, Magifteria, Arcana, quibus ad affedus prxdi- 
dos, in minori dofi , at majori efficacia , ut ajunt, uti poffunt. Magifterium fit ex iis in 
aceto deftillato diffolutis, & per oleum e Sale Tartari per deliquium fadum praecipitato, 
ut, abftrado menftruo, remaneat pulvis fubtilis aqua edulcorandus. Arcanum ex ocu- 
lis cancrorum pro ulcerofis & vulneratis mirabile, renovans, purgans & mundificans 
omne id quod contra naturam eft, illudque per vulnus miro modo expellens ac protru- 
dens, ita prteparat Anshelmus Boetius. Refolvuntur oculi cancri cum vini eftentia & fpi- 
ritu, fpacio rnenfis in Balneo Maris, poftea aperto igne fedecim vicibus deftillatur, fem- 
per deftillatum fascibus affundendo, demum in Balneo maris vini eftentia fexies ab oleo 
extrahitur cohobando. Hujus arcani 9 j. cum Theriacas 5 j. &aqua! fuma rite unciis ali- 
quot, mane ac vefperi exhibetur. 

Huc referre licet Tophum juvenci Plinii ; lapideam enim, fed mollem prte fe 
fert fubftantiam, Se ex animali non fecus petitur ac prascedentes. Lubet ipfum Plinium 
de eo differentem audire lib. ii. cap. 37 . Eft in juvencarum, inquit, fecundo ventre pilae 
rotunditate nigricans Tophus nullo pondere; fingulare (ut putant) remedium asgre pa- 
tientibus, fi tellurem non attigerit. Ejufinodi Pilam feu Tophum omnibus notis Plinia- 
nis refpondentem teneo, pugni magnitudine, ex ventriculo fecundo bovis exemptum. 
Leviflimus eft , exterius cortice laevi nigricante tedus fuit , cujus portio aliqua adhuc 
reftat. Sub exteriore hac alia eft ex fufeo cinerea, etiam lubrica & fplendens; reliquum 
vero corpus totum ex pilis conflatum. Quod fado foramine exploravi. Sed non in 
juvencis folum, verum in equis, bobus, arietibus, ovibus, ejufinodi pilas reperiri docet 
experientia. 

Sunt mihi ex ventriculo Hirci Gotlandici eruta! pil^e majores & minores , fed nulla 
crufta tedse, verum ex pilis ftipatse, colore cinereo ad flavedinem tendente. 

Sunt & alite ex Bovis ventriculo exempta! duriores majores, colore partim pullo, par- 
tim cinereo , in quibus tamen veftigia qutedam apparent crufta! nigricantis nondum 
completa! , ut exiftimem ad fuam perfedionem nondum perdudas has effe. Una ex 
hifce exada: eft rotunditatis , Gallam referens ; alia compreflior , cordis figuram pene 
exhibens. Tertia Sphserica, fed oblongior & crufta minus polita. 

E Norvegiaad me tranfmifit Nobililfimus Vir D. Janus Bielke, Regni Cancellarius, 
ejufinodi corpus in ovino ventriculo repertum, quod pilam non refert, fed fafeiam quan- 
dam crafliorem in fe contortam. Oblongum corpus eft, protuberantibus utrinque api- 
cibus ; Crufta nigra tedum ut pila illa major, leve quoque & pilis ftipatum , fed craflior 
eft crufta exterior quam in aliis. 

Scaliger Exercit. ny. refert Equum egefliffe tophos duriflimos, leviflimos, ftercoris 
facie rotundos, quorum unum ipfe habuerit, cui hunc relpondere arbitror. 

De horum generatione fi quid rationi congrue ftatuere licet, arbitror animalia ha ec- 
ce, in quorum ventriculis hi Tophi reperiuntur , dum fe lingunt , linguis pilos quofdam 
evellere , quos cum deglutiunt una cum Saliva in Ventriculo retenti uniuntur ac con- 
ftipantur; atque ab affumpto alimento rotantur, donec figuram hanc acquirant. Chylo 
vero aut muco ventriculi obliti, dum ab uno loco in alium detruduntur, volutatione 

hac 


6 l 


VORMIANUM. 

hac fphxncam figuram acquirere , aut aliam ei vicinam. Calore vero' ventriculo infito 
cum mafla eique adhxrens mucus exficcatur , induratum refert corticem. Quo vero 
diutius in ventriculo fuerint detenti, eo folidior evadit extima fuperficies. Hxc quoque 
caufa eft, cur, qui e junioribus eximuntur animalibus, cruftacateant exterioti&nigri- 
cante, quam habent illi qui ex femoribus depromuntur. Ab hac fententia video alie-, 
num non efie Johan. Vierurn, de prasfligiis D temonum lib. 3. ubi haec habet. Vituli ad- 
huc lade viventes materno, fi quando alimonia deftituti,vel alioquin petulca xtate in- 
folcntes, ad parentem vel aliam accurrunt vaccam, ejus furas, vel quemcunque conti- 
gerint ore locum hirtum, maxime pofteriorum coxarum, tam exfugunt avide, ut etiam 
depilem reddant. Pilique valido crebroque fudu in ventriculum attradi, & frequenti 
motu faltuque lafcivo paulatim conglomerati , plerumque Chylo obvolvuntur, aut pi- 
tuitofo fixeeo lento, qui temporis fucceifu tenacior redditus, membranae induit faciem, 
quemadmodum fubftantia,limofa, albida, ftatim afedione vifa eft primum obduda hac 
pellicula , quae deinde exficcata pedetentim corio tindo etiam nigritie aflimilabatur, 
quo una in parte cultro nonnihil excifa, ejufmodi uniformes pili molles, admodum com- 

D^vk^u^nfiiil compertum habeo : fi aegre parientibus, ut Plinius' vult, conducant, 
di°ni funt qui majoris fiant. Verum, live terram tetigerint, five non , perinoe eife judi- 
ci Nec enim ratio ulla probabilis reddi poteft: , cur vires fuas amittant , fi terram teti- 


^ Cl pl l a rupicapra, ©cmfciufu^cf Germanis , reperitur in Capris alpinis, qux in 
prxcelfis Rhxtorum & Valefianorum rupibus , & alpibus Epifcopatus Salifburgenhs 

Circa Novembrem in Mafculorum ventriculis reperitur forma oblonga & comprdTa, 
trium tranfverforum digitorum longitudinem vix fuperans , aliquando cute coriacea 
nRra fplendente, rugofa obduda*, aliqux caftanex colore, alias fubcineritix , odore 
crato aromatico, quia ex herbis bdoratiflimis depaftis conflatae, conflantes mafla ex 
herbarum depaftarum fibris, pilos referentibus, pondere leves, fapore aromatico inftar 
cinnamomi, caryophyllorum, &rc. 

Vi pollent calefaciendi, ficcandi & cerebrum roborandi, quocirca contra vertiginem 
utuntur, animi alacritatem miram fpirituumque promptitudinem conferre volunt cum 
vino, x<ne parturientibus fingulare eft remedium; ad fecundinas pellendas, fuffocatio- 
nem* uteri, menfes promovendos, Dyfentericum fluxum, colicos dolores , valent. Tri- 
tas exhibent in aqua aliqua appropriata. Ad febres malignas grana quindecim aut vi- 
crinti in aqua aliqua cordiali dantur. Eodem modo.adverfus venena propinantur. Con- 
tra peftem prxfervationis loco grana quatuor aut quinque cum tantillo vini jejuno 
mane exhibentur. Si amuleti loco de collo geflentur, carnemque tangant, Vertigini 

refiftere volunt. 

Mihi una harum pilarum eft a Dodiflimo Viro D. D. Chriftiano Legard dono data, 
quam Oenifpbnto adduSit Magnitudine mediocris ovi gallina, cei, figura: oblongae ova- 
lis cruftacaftanei coloris rugofa obduda, interna mafla ochrx coloris, fibris refertiflima, 
odore arato & notas fupra allatas habens omnes, levis admodum & fungofa. Cum lon- 
gitudine fit unciarum duarum cum femifle , craflitie uncix unius femis, non pendet nifi 
drachmas tres cum fcrupulo uno. Vide Cafpar. Bauhinum de Lapide Bezoard. cap. 13. 
Sed de lapidibus mollibus hadenus; 


Cap. IX. 

<T)e Magnete , Hxmatite , Schifio , Sminde , Lapide La%uli> 

eArmeno , Lipis , 

M Ino res lapides, minus pretiofos & molles, quos jam tenemus, expedivimus; ad 
duros ejufdem cladis accedimus. Hic etiam illud , quantum quidem fieri poteft, 
obfervabimus,ut congeneres, qui affinitatem aliquam naturx&: virium, externa* etiam 
fio-urx habent, non fe jungamus. Magneti vero primum tribuimus locum, tum ob ufus 
frequentes, tum ob vires mirabiles, qux Doctorum fere omnium ingenia mire fatigant 

adhuc. . rc a t . x 

Magnetem Plinius a Magnete Armentario traxifle vult nomen, Lucretius a 

H 3 Ma- 


£2, M n S E U M 

Magneha regioiie , ubi repentur. Theophrafto Heracleon , quod circa civitatem He- 
racleam inveniatur, aliis Herculeus, quia ferro, quod omnia domat, imperat: quibufi 
damSiderites, eadem de caufa, cn^p(^> enim ferrum notat. 

Eft autem Magnes lapis durus, ferrugineus, nigricans, qui ferrum aut alium Magne- 
tem ad fe trahit vel rejicit , ac plagas mundi offendit. Variis in locis reperitur, plerum- 
que in fodinis ferri , unde etiam multum ferri in fe continet. Non enim omne illud 
corpus quod attrahit Magnes eft , fed in eo vena Magnetica 5 quocirca quibufdam in 
locis Germania ex eo optimum ferrum eliciunt. In Italia in montibus Viterbi, & in Ilva 
qui reperitur, exterius fubrufus eft, intus in fracturis nigricans & parum tendens ad cce- 
ruleum obfcurum, in trahendo efficax valde, dum percutitur inhorrefcit, lanugine qua- 
dam oblita, qua? ad ferrum tranfmigrat fi admoneatur. In Germania etiam variis locis 
eruitur, prope vallem Joachimicam, Swartzburgum, Sneburgum, &c. Ex Norvagia 
etiam ad nos adferuntur viribus iiffignes, quorum aliquot offendere poffiim. 

Magnetis naturam qui funt fcrutati,eum dividunt in tria genera : unum, quod ierrurn 
trahit & plagas mundi offendit; alterum, quod plagas mundi tantum offendit, fed fer- 
rum non trahit ; Tertium, quod Magnetem alium ad fe allicit : Quartum, quod fer- 
rum abigere multi exiftimarunt, & Theamedem appellarunt, peculiare genus non con- 
ftituit; ineft enim hxc vis omnibus qui ferrum alliciunt, &. plagas mundi offendunt. Af- 
fridum enim ferrum Magneti, fi ad aequilibrium ponatur , ab adverfa Magnetis parte, 
ferri contada pars, aut ab eadem, quae ferrum tetigit, ferri adverfa pars abigitur. 

Vires Magnetis plane mirabiles funt : inter eas enim & ferrum, leu chalybem, tanta 
eft amicitia, ut ad mutuum contadum indelinenter adfpirent, adeo ut li Magnes viribus 
magnis lit, ac ferrum liberum, ad Magnetem properet; e contra li Magnes exiguus ac 
liber, ferrum vero grave, ac rei alicui affixum, Magnes ad ferrum, ut illi conjungatur, fe 
movet. Unde dubitatum a multis, an Magnes ferrum, an vero ferrum Magnetem tra- 
heret. Probabilius certe Magnetem ferrum trahere, quia fepultusinfcobe ferri Magnes 
vires fuas confervat auget: ferrum vero rubiginem contrahit & perit , quod fit quia 
puriorem & fubtiliorem ferri partem ad le trahit, fibique unit. 

Adhsc adionem trahendi communicat ferro , quam antea non habuit ; fi illam non 
haberet, utique communicare non pollet. Accedit, quod ferrum metallum fixum fit, 
Magnes vero nondum fixus, unde vires & fpiritus liberius emittere poteft. Mirum vero, 
vim hanc attradricem nullo corpore interjedo impediri polle. Trahit enim per lignum, 
per lapidem, per vitrum. Unde patet, vim hanc Magneticam incorpoream plane elfe, 
quas tam folida corpora penetrare valet; ejus plane naturas, cujus eff lux&fonus. 

Caufa vero hujus tradionis plane ignota , licet in ea inveftiganda multi defudarint 
etiam ex Neotericis. Sympathiam & mutuum rerum naturalium confenfum hic agno- 
fcimus. Magnes quasdam quafi ferri Vena &: Matrix eft, quia ex eo ferrum excitur: ad 
eum igitur fertur ut fui conlervativum, & ut perfedionem aliquam ab eo acquirat. 

Altera non minori admiratione digna facultas Magnetis eft , quod polos mundi re- 
fpiciat & plagas ofiendat. 

Quilibet enim Magnes in lua extremitate pundum habet Boreale, quo cognito etiam 
Aufttale, Orientale & Occidentale, & quodvis aliud aliquot gradibus ab illo declinans, 
facile inveniri poffit. Pundum Boreale optime invenies, fi Magnetem in Sphaericam fi- 
guram redadum lumpleris,& gracile ferrum ejus longitudinis, cujus eft Diameter globi, 
fabricaveris, id fupra lapidem fphsricum pofueris, vertet fe donec in Meridiana linea, 
per Boreale & Auftrafe pundum tranfeunte, quiefeet. Ubi quieverit, fignato lineam, & 
transfer ferrum in alteram lapidis partem ; cum refederit & quieverit , iterum lignato, 
idque tertio & quarto repete ; ubi lines fe decuflabunt, erunt Punda Borealia vel Au- 
ftraiia : Alios modos alii docent. 

Verum de caufa hujus eftedus etiam follicite difquirunt Phyfici. Probabilis illa vi- 
detur fententia , qus ftatuit Magneti hoc infitum > ut femper eum fitum expetat, quem 
in natali folo obtinuit, nifi impediatur, ut quas pars tum Boream relpiciebat , ea femper 
eandem extra fodinam, nifi impediatur, quaerat. Verum non in omnibus locis praecife 
polos refpicere , docuit experientia in acu nautica. Declinat enim Noribergae a polo 
Ardico decem gradibus, circa Novam Zemblam 17. imo quibufdam in locis 23. quas 
quoque declinatio eft poli Zodiaci, a polo Mundi. Quocirca multi funt in ea fententia, 
non moveri Magnetem ad polos Mundi , nifi iis in locis ubi Meridianus per polum 

Mundi 


FORMIANUM. Q 

Mundi &: polum Zodiaci tranfit ; fed ad polos Zodiaci, quos exade obfervare comper- 
tum eft. 

Hoc etiam mirum, quod pixis nautica , quas vim a Magnete accepit , quando JE qui- 
nodialem lineam pertranfiit, & polo Antardico vicinior eft , non amplius Septentrio- 
nem, fed Auftrum oftendat, forfan quod Magnes non tam plagas quam polos monftret, 

& quidem eum qui illi vicinior eft. Sunt qui Magnetem non tam Ardicum polum, quam 
Auftralem refpicere contendant , eo quod fortiorem vim habere videatur pundum 
Auftrale. Quod vel ex eo colligitur, quod pixidum Nauticarum & horologiorum Ma- 
gneticorum fabri, ei parti Indicis, quas meridiem fpedat, Magnetem affricent, unde 
index Magneticus verfus Auftrum primario movetur. Verum haud firmum fatis hoc ar- 
gumentum : Ferrum enim Magneti affricatum , recipit in fe plagas & polos eofdem , 
quos habuit dum Magneti adftaret , eofque perpetuo confervat. Ubi notandum, in 
ipfa conjundione ferri &: Magnetis , fieri ex duobus hifce unum quafi corpus, quia 
virtus per utrumque diffufa unitur ; quando vero diftrahuntur, pars illa ferri, qua: tetigit 
Borealem Magnetis partem, redditur Auftralis, divifo quafi in duas partes uno corpore. 
Hinc fit quod ferri pars, quse tetigit Borealem Magnetis partem, non Borealem plagam 
fed Auftralem oftendat, appetet tamen illam partem Magnetis, quam tetigit, cupit enim 
femper eundem ftatum quem habuit , dum vires nancilceretur. Hinc fi velis ut non 
Auftrum fed Boream oftendat acus nautica, Auftrali magnetis pundo affricetur. 

Id etiam mirum, quod fi ferrum, Magnetis vi imbutum , ad aequilibrium ponatur, at- 
que ipfius extremitati Boreali Magnes fupra teneatur, attrahatur ea pars-, fi verofubtus 
teneatur, repellatur ; forfan quod partes lapidis contrariae ferrum refpiciant, nam inpe- 
rior pars lapidis, dum fupponitur ferro, alia eft quam inferior, quae fupra ferrum tenetur. 
Et hoc admiratione dignum, quod ea pars Magnetis, quae in aequilibrio pofitum ferrum 
refpuit, nihilominus id ubi attigerit retineat. 

Ferrum vero virtute fua. non imbutum , licet ab omni parte trahat , tamen ex uno 
pundo efficacius quam reliquis. Hoc autem tradionis pundum deprehendere licet, fi 
Mamies fupra ferrum afferi plano fuperpofitum teneatur, & manibus volvatur donec 
ferrum tremat & ad contadum currat, ubi enim tetigerit, ibi pundum tradionis eft , 
a quo tanquam centro radii virtutis Magnetis in ambitum fparguntur. 

Vires Magnetis abolentur, fi unus Magnes alteri affricetur in pundis aqualibus, ut fi 
Borealis unius , alterius Borealem tangat fortiori affridu , utriufque vis perit, & neuter 
officium facit, vel tantum erronee, quafi ebrius effet. Redimitur in integrum fi aliquot 
diebus in limatura chalybis fepeliatur. 

Mametis ufus in Medicina internus nullus eft 5 imo funt qui inter venena referant * 
rationem enim turbare, & Melancholicam infaniam inducere volunt. Nihilominus Gale- 
nus vires Hasmatitis habere afferit, & Diofcorides trium obolorum pondere ad craffos 
& Melancholicos humores educendos proponit. Cum uritur pro Hxmatitide vendi ait, 
adftringit enim & fanguinem fiftit. Sunt qui cum mulfa bibitum Hydropicos fanare re- 
ferant. Extra Emplaftris admifcetur a Paracelfo, ad ferrum &; alia e vulneribus trahenda. 
Ingreditur enim Emplaftrum Opodeldoch didum. Sed funt qui acriter refiftant, con- 
tufum enim &c aliis permiftum nihil trahere animadvertimus. 

Ufus in aliis rebus infignis eft, ad navigationes & pixides nauticas confidendas in pri- 
mis. Acus enim quas plagas mundi in pixide nautica offendit & vias monftrat, Magne- 
tis beneficio, cujus vi imbuta fuit, hoc praedat. Quod in mari facit, idem in terreftribus 
itineribus praedare valet, fi modo debito ufurpetur. 

Ejus beneficio quis alteri fua fecreta per certam diftantiam revelare poteft. Varia 
inftrumenta ejus ope ab artificibus confici poffunt , quas mira prasftent. Vitriarii eo 
utuntur : nam fi minuta Magnetis fruft a materiae, unde vitrum conflatur, addantur , ita 
liquorem vitri ad fe trahit, ut ferrum trahere folet, tradum purgat, & ex viridi vel luteo * 
candidum facit. Mira ludicra ejus virtute fiunt, quae non nifi Magica vi fada quis arbi- 
traretur. Ferrum in aere virtute Magnetis fufpendere licet. Ejus ope fcobs ferri arente 
cumulo permifta feparabitur. Exercitum prasliantem fcobe ferri exhibebis, ferrum fu- 
per tabulam incedere facies , arietes cornibus fe impetentes repraefentabis 5 Hift oriarrt 
Jonx a Pifce abforpti, Chrifti fuper aquas ambulantis , & Petro jam fubmergenti fuppe- 
tias ferentis, Magnetico artificio dabis ; infinita ejus generis excogitabit ingeniofus arti- 
fex. Confule eruditiflimum de Magnete opus Athanafii Kirekeri. 

Magnes 


64 M II S E II M 

Magnes armatus ferro aut Chalybe fortius trahit inermi , fi nihil fit intermedium* fi 
veto vel charta, vel aliud quid interponatur, inermi fortior non ed. 

Ad Magnetem quidam referunt lapidem quem Cal amitam albam, feu 
Magnetem Carneum vocant , quia ut ille ferrum , ita hunc carnem ad fe trahere 
putanr. 

Lapis ed albus, lineis nigris infcriptus, qui linguas admotus firmiter ei adhasret. Re- 
peritur in Ilva, Hetrufci maris Infula. 

Adhasfio ita fit: Linguas humor porofi lapidis fe infinuat foraminibus, ac lapidis par- 
ticulas poris linguas , hinc quasdam quafi oritur coalitio. Sunt qui ad Margas Saxatiles 
hunc referant lapidem, funt qui ad Odeocollas & Poros. Benedictus Cerutus, qui Mu- 
feum Calceolarii defcripfit ^ non tam lapidem quam confiftentiam lapideam effe putat, 
Samio Lapidi colore, duritie haud abfimilem, quas non fecus ac hic, ob tenuitatem, ab 
innata pinguedine emanantem, lingua: oblata adhasret, eam vero fub quinta Calamitx 
Candida fpecie a Plinio lib. 36. cap. 1 6. defcriptam comprehendi, ubi deterrimam effe 
ai* cum ferrum non attrahat. 

Cabeusft: Thomas Broun Magnetis mollis genus effe vult, venis quibufdam magneti- 
calibus ferreis prasditum, in bolari & adftringente natura confidens, cujus beneficio 
linguas adhasret, ut H^matites &Terra Lemnia. 

Cardanus ejus facultatis effe autumat, ut fi dyli ferrei mucro eo fricetur, ac in mufculi 
carnem agatur extrado ferro, fubito vulnus coeat, quafi nullum inflidum effet. Sed 
verum id effe negat is , qui experimentum fecit. Ad Amatoria eo abuti Magos refert 
Casfalpinus. 

Mihi ejus frudum ed, cujus nigras maculas & lineae Abrotani ramulos egregie exhi- 
bent, ut ait Mufei Calceolarii autor fed. 3. 

Himatites, fic divdus, vel quod fanguinei fit coloris , vel quod attritus aquariis 
cotibus, fuceum fundat fanguineum , vel quod polleat vi fanguinem fidendi. Vulgo 
Lapis ed colore (anguinis concreti, obfcuriore, durus, driis Antimonii indar 
prasditus, glebofus, vi fanguinem fidendi prasditus. 

Medias naturas effe videtur inter terram, lapidem & Metallum, cum ex ramentis ve! 
fedimento , quod aqua ex rubrica feu faxo rubro abrafit , in lapideam fubdantiam fit 
compa&us. Plinius ex Sotaco quinque genera enumerat , inter quas tamen quasdam 
potius ad Rubricas feu Cinabarim nativam funt referenda, quam ad Hasmatites. Repe- 
titur in variis Germanice locis , inter Rubricas & ferri fodinas, ut in Valle Joachimica & 
prope Hildesheimium , fed pras reliquis commendatur Hifpanicus , qui Compodella 
adfertur, figura angulofa , ferri nigricantis colorem habens 6 c fplendorem. Excoquitur 
in ferrum ac cavernulis rubricam continet , interdum obfcure ferrum trahere animad- 
vertitur. Fit etiam ex Magnete udo. Colore alioquin variat ; quidam flavefcit, quidam 
rubefcit, quidam nigricat, & ferri colorem exhibet. 

Frigida, fiecas , glutinantis , attenuantis & addringentis ed facultatis. Fluxus fangui- 
nis quofcunque compefcit gedatus & exhibitus, five fint narium, five uteri, five aliarum 
partium. Oculis cruore fufFufis, &lachrymantibus , cum lade muliebri indillatus con- 
venit. Succus ejus cotibus attritus palpebrarum afperitati, quam Grceci vo- 

cant, conducit. Quidam ex vino ad Serpentium i&us propinant. Ad pulmonum ul- 
cera & Haemoptoicam paflionem valet , tede Tralliano , exhibendo ejus pollinem te- 
nuidimum cum vino fepius a 9j. ad 9iiij. Ulceribus itidem proded, in pulverem tritus 
reprimit carnes excrefcentes. 

De Schisto eandem non effe omnium fententiam fupra monuimus. Quidam 
enim per Schidum Lapidis Amianthi fpeciem, aut Specularis , aut Alumen Scajohv, 
aut faxum fidile, quod vulgo Quartzum vocant, intelligunt; quod fupra monuimus. 

Hic vero cum Plinio ex Sotaco, A gricola & Casfalpino , fpeciem quandam Hamati- 
tidis innuimus, cui nomen Schidi tribui vult Agricola, non quod aut findi podit facile, 
aut fidus fit , fed quod videatur quodammodo effe fidus. Mutua enim partium fuarum 
eompofitione, qua: ligni indar redbe creverunt, fimilis ed Ammoniaco fali. Tam Schi- 
dus, quam Hscmatites , aut fanguini concreto fimilis , aut ferro, tum interdum partes 
aliqua externa crocea:. In eo faltem videtur differentia conditui , quod Hsematites 
fer me femper glebae figura fit i fed Sehidus , aut altera parte , aut utrinque cu- 
neatus. 

Summa: 


FORMIANUM. 6f 

Summa : quantum ex Agricola colligere licet, Differentiam nullam inter Schiftum 
& Hannatitidem agnofcit, pratter jam didam, quas in figura confiftit. 

Cifalpinus,poftquam ex Diofcoride & Plinio notas ac proprietates Schifti adduxiffet, 
concludit hunc Schiftum vulgo efte incognitum, quamvis quidam varios oftendant la- 
pides. Mox vero verum reperiri ait Romte in Vaticano effoffum e fundamentis ; fed 
non refpondet notis, aut ab Agricola, aut ab Anshel. Boetio addudis ; videtur Quartzi 
quaedam fpecies, fed nigri. 

Commendatur a veteribus ad eadem ad quse Htematites ; quocirca eorum fententift 
videtur effe fpecies Hatmatitidis. 

Smiris, Germanice ©mmjcf / Italis Smeriglio, Gallice Emeri> ab abftergendi facul- 
tate. Lapis eft ferrugineus, ad nigredinem vergens, adeo durus, ut eo utantur Gem- 
marii ad Gemmas fculpendas St arma polienda. Quia ad cotem aquarium fuccum 
reddit fanguineum, a quibufdam Hasmatitidis dura qutedam fpecies ftatuitur, St quidem 
ad tertiam Plinii referunt. In ferrifodinis inveniri folet. 

Eo varii utuntur artifices : Gemmarii, fculptores, poliendis Gemmis ejus ufum libi 
vendicarunt. Vitriarii eo Vitra non fecus ac Adamante fecant. Fabri armarii, ad loricas 
mundandas St a rubigine liberandas, vafi rotundo cum loricis imponunt , & frequenti 
rotatione circumagunt, ut hinc inde jadata lorica , Smiridifque pulvere per annulos 
Lepius decidente, lateraque ejus affricante, melius mundetur. Enfes etiam & alia arma 
eo a rubigine vindicantur. Ad erodendum St urendum commendat Caefalpinus. Ad 
humcntes item gingivas St dentifricia ejus pulvere utuntur : pollet enim infigni vi ab- 
ftergente. 

Chymici tinduram ex eo extrahunt, quo Mercurium in momento quafi figunt, at- 
que ita fixum quidam vocant Praecipitatum Miraculofum, quo ad augmenta fua Chry- 
fopcei utuntur. 

Lapis lazuli, a Graecis Kvclvos , a Latinis Lapis cceruleus , ab Arabibus 
Hager vel Azur, unde forte Afur aut Lafuli dedudum , Germanis Lapis eft 

durus, colore florum Cyani coerulei, aureis pundulis St venis exornatus. 

Plinius hunc lapidem Saphirum vocare videtur : & verum Saphirum Cyanum. Sa- 
phirus enim ei non eft gemma pellucida , fed aureis pundis collucens : Cyanum tin- 
ctura adulterari tradit, quod non Lapidi Lazuli, fed Saphiro faqae ufu venit. 

Magnam cognationem cum lapide Armeno habet, quoad colores : fed hic non ita 
durus, nec venas aureas habet, St facile in pulverem St friabilitatem redit. 

Duo ejus ftatuunt genera, unum ignis vim fert, alterum neutiquam. Is qui fixus eft, 
& colorem in igne non mutat, ex Oriente, Afia aut Africa adfertur , St Orientalis dici- 
tur , atque hac nota probatur. Non fixus quibufdam in locis Germania reperitur , St 
medius eft inter lapidem Armenum St Lazuli ; hoc enim mollior, illo durior. 

Colores ex utroque parare folent pretiofos , ex Orientali ultramarinum didum, 
auro pretiofiorem , qui cumattate non mutatur; ex Germanico qui praeparatur igno- 
bilior eft , St vulgo dicitur, externis injuriis facile laeditur , St virefeit temporis, 

progreffu. Modum ex hifce lapidibus colores eliciendi deferibit Anshelmus Boetius 
lib. i. cap. iit,. St feqq. 

In Medicina etiam ufum habet. Diofcorides vim repercutiendi, exulcerandi, parum 
corrodendi habere affirmat. Galenus acri facultate tum detrahendi , tum digerendi 
cum nonnulla adftridione praeditum feribit. Poft hos Recendores Melancholicos hu- 
mores expurgandi facultatem in eo obfervarunt. Valet igitur contra Melancholicos 
omnes affedus, Quartanam, Apoplexiam, morbum comitialem,Lienis vitia, St alios ejus 
generis. 

Licet Galenus ejus ufum fufpedum reddat , attamen modernorum experientia in 
hifce morbis plane tutum effe docuit. Antonius Mufa Brafavolus tradatu de purgan- 
tibus eum hifce commendat: Lapidem Lazuli expertus fum & Drachmam unam nun- 
quam exceffi, St femper profuit , neque tamen tormina induxit, qualia putabam, ante- 
quam effem expertus, inducere debere. Neque ori ventriculi multum obeffe percepi. 
Exhibui rite praeparatum in Pillulis St pulveris forma. Utuntur quoque eo quidam A- 
muleti loco,& ut puerorum terriculamenta arceant; ex collo geftare jubent. Oculorum 
aciem roborare volunt : Syncopen St praegnantium abortum impedit; auferendus au- 
tem partu imminente, ne foetum retineat. Fieravantus de eo hxc habet: Vidi Lapidem 
•, I Lazuli 


€ 6 M ll S E II M 

Lazuli vbffiituna excitare & quartanam fanare . Calcinavi in fornace laterum , ddti 
aqua vitx folvi caicinatum , & folutione dida multos morbos & febres ad miraculum 
ufque fanavi malignas, ea ulcera maligna & pefiima in optimum ftatum redegi. Ex eo 
lapide Oleum extraxi , quod fomnitm & requiem conciliat , fi eo caput & ventriculus 
Inungatur, vifus mirum in modum corroboratur; Podagra dolores & inflammationes 
fubito levat. 

Lapis armenus, fic didus quod ex Armenia adferatur, Gallice Verda^ur , quali 
dicas colorem coeruleum ad viriditatem vergentem , Germanis Q 5 ercf) 4 >Iaw / levis eft, 
colore coeruleo, friabilis, ad viriditatem inclinans. Veteres varie eum defcribunt. Dio- 
fcorides &: Avicenna colorem ei attribuunt cceruleum, Plinius viridem efle ait, ut Chry- 
focolla , fed admifto coeruleo. Mefves meliorem efle ait qui habet colorem interme- 
dium inter viridem & obfcurum terreum & Indum , habet macularum diftindiones 
virides & nigras, &: qui non eft lapidofus,fed facilis diflolutu in pulverem, & qui efttadu 
Itsvis , carens afperitate. Sed quia uterque color tam viridis quam coeruleus in eo con- 
fpiciatur, controverfla facile diffolvitur, Sc coeruleus ifle color, quo praeditus eft, tandem 
in viridem colorem in piduris xtatis progreflu tendit. Olim ex Armenia deferebatur, 
jam in variis Germaniae locis reperitur, utinTyrolenfi comitatu, aliifque argentifo- 
dinis. 

Ad eofdern commendatur afFedus, ad quos Lazuli lapis, humores fcilicet Melancho- 
licos per vomitum Se fec ellum educendos. Exhibetur igitur in Epilepfia , Incubo, Infa- 
nia, Mania, fatuitate; &: Lienis vitiis exftirpandis. Crudus fi exhibeatur, vomitum mo- 
vet ; lin lavetur quinquagies , per feceffum tantum purgat. Trallianus in Melancholia 
eum praefert Helleboro, ad vomitum exhibet lapidis non loti fcrupulos tres aut qua- 
tuor , pro ratione morbi & aegri , ad alvum movendam loti quinque aut fex fcrupulos. 
Omni malignitate carere ait, ejufque ufum tutiflimum efle, tam forma potionis, quam 
pillularum. 

Guainerius forma pulveris exhibet &: nunquam fe ejus ufu deceptum ait , in hunc 
modum, yt. Lapidis Armeni fcrupulos duos , croci grana decem , macis fcrupulum 
unum. Sumat in aqua faccharata quantum fatis. Aetius grana quinque Melancholicis 
propinat, lib. z. cap. 47. Item pueris pedoris morbis laborantibus, epilepticis, maniacis. 
Crato loti Drachmam unam ad fcrupulos quatuor exhibet abfque noxa. Fertur etiam a 
pueris geftatus, ut Lapis Lazuli 5 terriculamenta arcere, tk abortum in praegnantibus 
praecavere. 

Lapis lipis. Hujus lapidis , quod quidem fciam , primus meminit Zacutus Lufi- 
tanus lib. 1. obferv. 83. eumque hunc in modum deferibit. In Novo Orbe, in Provincia 
dida Pontofe , in civitate vocata Lipis , in afperis montibus oritur lapis , cui ab incolis 
civitatis, juxta quam nafeitur, eft inditum nomen, quare vocatur lapis Lipis. Hic didus 
colorem habet cceruleum faphirinum,cum tranlparentia quadam. DuriflimuseftTedin 
minuta finditur fragmenta, guftu ita acris & mordax, ut, fi tantillum juxta linguam appo- 
nas, excitato ardore illam exulceret. Affertur a multis mercimonii caufib venditur in ta- 
leolas redadus, ita ut, fi eum a longinquo videris, parum diftare a merce illa, a Lufitanis 
& Belgis JuDigO dida, arbitreris, nifi quod Lipis clarum & tranfparentem. forti- 
tur colorem; merx illa aliquantulum obfcurum. 

Demum hic lapis extera fui generis medicamenta longe antecellit. Si grana ejus 
quatuor, in tenuiflimum pulverem redada, in unciis duabus aqux Rofarum aut Planta- 
ginis, per horam maceres, & aqua hxc, qux ccerulea ftatim fit, ulcera mundificat. Aquas 
enim vi & miftura cauftica & ignea ejus vis lenitur Scmitefcit. Paulo ante his ejus vires 
commendat: Inter auxilia celeberrima, qux addolofa ulcera & depafcentia, prxfer- 
tim Gallica, coercenda, & eorum putrilaginem abfumendam utilia funt, hoc prxfidium 
obtinet principatum. Nam fua cauftica vi eorum malitiam & virulentiam infrxnat. 

Hujus fruftulum pondere ferme fcrupuli femis ad me Lugduno Batavorum tranfmifit 
Yir Clariff D. Joh. de Laet Hiftorix Indix Occidentalis autor, qui in erudito de Gem- 
mis &c Lapidibus tradatu lib. 1. cap. z 6 . rede monet colorem in hoc lapide efle dilute 
cceruleum, intermicantibus granis quibufdam argenteis , nonnullis etiam partibus pau- 
lulum viridibus, nec tranfparentem efle, ut vult Zacutus , & haud male convenire cum 
lapide Armeno, aut Lazuli. 

Cap. X, 


( 


FORMIANUM. 67 

C a p. X. 

gloJ]oj)etra> aAftroites, Lapis (jucis, Judaicm, Trochites, r Belemmtes > 

Morochtm 3 Cornu oAmmonis . 

G Lossopetra, quafi lingua lapidea , ita dida quod linguam Pici avis figura re- 
ferat: fed vulgo ita appellatam volunt , quod Serpentis linguam exprimere putant. 
Unde nil aliud efle exiftimant , quam Serpentis linguam in lapidem tonverfam. Sed 
error hic facile refellitur ab iis, qui linguas Serpentum & Viperarum non triquetras, led 
teretes & bifidas animadverterunt. Getmanis eodem errore Sunt qui 

Ceraunia fpeciem efie putent. Cardanus Glottidem appellat. Lapis eft ut plurimum 
triangularis, bafi crafiiore, fcabra, toto alioquin corpore lxvi & corneo quafi, minutis 
quibufdam dentibus ad latera crenato , colore quandoque cxfio nigricante , quando- 
que luteo albicante , longitudine diverfa. Eft mihi unus Lapis, qui longitudine aequat 
uncias quatuor cum femilfe, pondere unciarum fex cum Drachmis duabus: reliqui hujus 
generis quospoflideo lapides, minores funt ; figura etiam difcrepant, ut plurimum vero 
referunt dentes canis Carcharii aut Lamiae pifcis, quos in lapides converfos putant qui- 
dam viri eruditi. Aft ego duum generum reperiri arbitror ; unum, quodexLarma den- 
tibus petrificatis ortum trahit, quod etiam exade eos refert. Alterum, quod figura ££ 
colore aliquantulum difcrepat& in mediterraneis reperitur, quod majus etiam eft, &c 
Lapis fui generis , a Natura hac figura dotatus. Invenitur variis in locis. Creber eft in 
Infula Melita , ex qua aliquot teneo , fuae terrae feu minerx adhuc inclufos. In Germa- 
nia prope Luneburgum in aluminofis fodinis etiam generatur, ut & arenis prope Da- 
ventriam, unde credo allatum unum quem teneo, figura a reliquis dilcrepantem ali- 
quantulum, utpote torofiorem &: crafliorem. 



Ad fafcinationes amuleti loco, auro aut argento inclufum portant multi , contra ve-* 
nena etiam commendatur, iis etiam prxfentibus fudare ajunt. Scripfit ad me Lugduno- 
Batavorum Celeberrimus Vir D. Johan. de Laet Burdigala accepifle fe Gloflopctras 
quafdam,de quarum virtute ita fcripfit amicus qui mifit. Horum lapidum hxc eft pro- 
prietas : Si quis incommodum aliquod patiatur in ore, ortum ab aliquo cibo impuro, aut 
afperitate vel acrimonia humorum influentium, indendo unum horum lapidum Aqux 
fontanx, excitabit ille ftatim bullas in aqua; ubi autem iftx refederint,aqua illagargari- 
fanda eft, & os bis terve colluendum, atque ita inflammatio fedabitur, & puftulx ficca- 
buntur, & incommodum tolletur viginti quatuor horarum fpacio. Vide qux de hifce 
eleganter commentatus eft Vir Clariflimus D. Thomas Barthol. 

Astroites vox eft qux non uni lapidi accommodatur. Quidam enim Aftroitem 
vocant gemmam, quam alii Opali Ipeciem conftituunt, &: a quibuldam oculus Catti aut 
Gemma folis vocatur , qui huc non ipedat. Aliis ita vocatur lapis opacus , Stellarum fi- 
guras pundatim in fuo exhibens corpore , de quo nobis hic fermo erit. Hic Aftroites 
Latinis lapis Stellaris, Germanis (gtetwmjlctn vel ©fipffim/quod geftanti vidoriam con- 
ciliare credant, Marfilio Ficino Dracontium didus , quodfalfb ab Agyrtaperfuafus 
fit, lapidem hunc e capite Draconis in India eximi. Lapis eft moderate durus , colore 
cinereo, fufco, nigricante, Stellulis undiquaque infignitus nigricantibus, ad humant 

I x capi- 


€% MUSEUM 

capitis magnitudinem quandoque crefcens. In comitatu Tyrolenfi & circa arcem Cim- 
meriam invenitur, ut & in Gotlandia, ac alibi. 

Differt colore & macularum figura: quidam colore cinereo, maculis Stellulas exa- 
de referentibus , quidam Rofas » quidam undas & vermium gyros , quidam confufe ma- 
culas quafdam. 

Mihi unus eft cinereus, ovali figura, ftellulas nigricantes exade referens , Drachma 
unius pondere. Sunt & plures cordis figuram arte omulantes, fufci coloris , obfcurius 
ftellas exhibentes: fed unus grandior nigricans rofas purpureas oftendit, intermiftis 
quibufdam fubcceruleis, externa figura cor referens. 



Aceto impofitus hinc inde movetur, ac fi vivus effet, quod fit aceto per poros lapidis 
fefe infinuanre & aerem illis inclufum premente, qui exitum dum molitur lapidem tru- 
dit ac movet. Vires ei attribuunt multas. Ad peftilens contagium & vermes puerorum 
necandos ejus pulvis quatuor granorum pondere commendatur. Geftatum generatio- 
nem vermium impedire, fi nudum tangat corpus, afferunt: Tremorem, Apoplexiam 3 
aliofque morbos fubitaneos avertere, Vidoriam conciliare credunt. Hepatis & pulmo- 
num vitiis fuccurrere, &: fanguinem puriorem reddere volunt. In cubiculo fufpenfum, 
ne eo animalia venenata aut Araneole conferant, facere putant: quod tameil experien- 
tia edodus falfum deprehendi. Proferuntur reliquis albidiores, bene formatas ftellulas 
habentes. Coceti viliores funt. 

Afterio fpeciem effe lapidem a quibufdam Lapis crucis didum , funt qui ar- 
bitrentur, eo quod crux ad ftello figuram quam proxime accedat. 

Duum generum effe videtur: unum, quod in corpore cinerei coloris, crucem 
oftentat candidam; alterum, quod coloris nigri aut purpurei crucem oftentat. 

Primum genus in Mufeo Calceolarii fed. 3. itadefcribit Laurentius Pignorius. Crucis 
lapidem confpexi , dimidiatum pollicem oblongum, tantundem latum, duabus flriis 
candidis in utra que facie infignitum, quo fe ad redos angulos interfecabant: color lapilli 
cinereus non fine obfcuritate extitit, omnia in iflo naturalia, nulla artificis aut colatu- 
ro ope fu bnix a. Pofterius ab Andrea Chiocco ita depingitur. Lapilli crucis fandiffimo 
figura infigniti , fubcinerei funt coloris , non fine aliqua rubedine , figuro profundo 
proxima , in cujus medio , nigri coloris aliquo veluti ffrio , in quatuor angulos redos 
diftributo , crucis formam affabre effingunt, a qua nomen fumptum. Conflans fama 
eft , peritorum hominum firmata teftimoniis , in monte D. Petri de Rubia in Galitia, 
vel Afturia Hifpanio Provincia erui atque haberi. Eundetn L.Septalius in Epiftola ad 
Chioccum hifce delineat: Lapidem Crucis rem novam effe , nec a veteribus f quoad 
fpeciem ) cognitam exiftimo , ficuti nec ab Agricola, Cardano, Gefnero, Cofalpino, 
aut hujus claffis alio fcriptore. Fruftulum ejus habeo , quod divifum intus & extra, cru- 
cem oftendit coloris nigri fplendidi aut purpurei obfcuri. 

Subftantia externa cum quatuor ftriis eft in caufa,ut,proter crucem intermediam, in 
extremis partibus feda crucem effingat. Subftantia interna, quo fine cruce eft, coloris 
eft cinerei; fuperficies ftrias cinereas habet cum portiuncula rubri coloris ; quod reli- 
quum eft fuperficiei , colorem miftum ex cinereo & nigro habet. Adeo mollis eft lapis* 
ut ab eo facile abradi poffit pulvis . Ex genere cornuum foffilium efle puto, ut lapis 
Belemnites &: J udaicus. Elunc enim undiquaque ftriis a natura, illum multis fciffuris in- 
terius 


W O R M I A N tl M. 69 

interius donatum cernimus: ut Cryftallus &BerylIus femper nafcitur hexagonus, ut paf- 
fim in valle Taris vifitur ,. adeo affabre a Natura elaboratus , ut nullus artifex ejus at- 
tingere peritiam poftit. Crucis ergo figura in hoc lapide nulli admirationem debet in- 
cutere , nec magis ejus quaerenda ratio , quam talium ftirpium , florum, fruduum, 
imo animalium quaeritur. Viginti milliaribus procul a templo D. Jacobi Compoftellas 
invenitur & effoditur. Haec Septalius. 

Mihi fruftu Ium hujus lapidis eft, quadratum, vel potius teffellatum, unguem pollicis 
magnitudine aequans, quod arte in figuram quadraram redaftum videtur, alioquin notis 
omnibus refpondens ei , qui jam a Septalio eft delineatus. Crucem enim nigram intus 
& extra oftendit, intermedia fubftantia cornei quafi coloris, exflavedine& rubedine 
mifti. Crux ipfadecuffatimfecat lapidem, a centro ad quatuor angulos lineis fuis tendens. 
Superficies externa fubrotundafuiffe videtur; fed arte in quadratam formam redacta: 
Duritie tanta, ut aegre aliquid ab eo cultro abradi poftit. 

De ejus viribus haec Septalius : Si geftetur ita ut carnem tangat, profluvia fanguinis* 
undecunque fluat, fiftendi vim ipfl adlcribunt , Lac etiam in mammis propagandi, Sc 
collo appenfum ut carnes attingat, omnes febres abigendi. Sed addit : Harum porro fa- 
cultatum nullum hadtenus ego periculum feci. Anshelmus Boetius Daemonia arcere 
ex aliorum relatu ait. 

Lapidem Asterii pulcherrimum hic Hafniae invenerunt Anno 1649. dum 
ante portam Septentrionalem foffas ducerent. Minor aliquanto eft eo, quem ex Gef- 
nero defcribit Anshelmus Boethius lib. z. de Lap. & Gem. cap. 148. coloris cinerei , ex 
duodecim cohaerentibus ftellulis conflans, figura quinquangulari Cylindrica. Extremi- 
tates tamen ftellularum non in acutos apices fed obtuios definUnt, ut potius flores ex- 
panfos Pentaphylli quam Stellas referant. Tota columnulla dimidiae uncte eft longitu- 
dine , latitudine duplo minor ea quam exprimit Boetius. Subftantia eft praedura , ut non 
facile feparari poftit. Is, qui invenit, refert triplo longiorem fuiffe ; at, dumeximpro- 
vifo ligone frangeret, evanuit pars altera. Ere&aftetit, parte altera fuperficiem, altera 
fundum terrx Ipeffante ; tribus ulnis infra fuperficiem. 

Judaicus lapis, a loco ubi invenitur in Judaea fcilicet fic diftus, a quibufdam 
Syriacus, a Plinio Euroes, quod urinam fluere faciat, Tecolithos, quod calculum re- 
lolvat, appellatur. Variarum eft figurarum. Natura in ejus efformatione mire ludente; 
unde etiam diverfa obtinuit nomina. Qui inftar glandis &: Balani eft, Phcenicites; qui 
inftar nuclei Olivae Pyrenes, &c. 



Lapides hi maxima ex parte exterius cinerei funt coloris , creta & cineribus quafi 
confperfi, oblongi, ftriis multis & inaequalibus a bafi in apicem dotari , in quibufdam 
etiam tranfverfi vifuntur. Interius, ubi franguntur, politum referunt Marmor. Magni- 
tudine inaequali funt, nunc majores, nunc minores. Inveniuntur inter Saxorum com- 
miffuras in terra lubrica & vifcofa : cum percutiuntur aut igni admoventur , in frufta 
polita difliliunt. 

Varias ejus fpecies conftituunt. Imperatusunam eorum glandiformem vocat, quod 
videlicet glandis, aut nuclei olivae figuram repraefentet, ftrias & fulcos a radice in apicem 
excurrentibus. Hoc genus faepe Matrice feu Tartarea quadam terra reperitur obdu- 
ftum,in qua generari folet : Crufta haec in calcem redigi poteft; lapis fuo ufui affervatur. 
Haec fpecies frequentiflima eft apud Medicos. 

Altera fpecies ex multis nodis invicem conjundtis conftare videtur, quemadmodum 
vertebras dorfi in animalibus junguntur. Hxc Anshelmo Boetio Trochites vo- 
catur , Germanis / aut / quia Rotae aut tympani fert effigiem. 

I 3 Pars 


7 o MUSEUM 

Pars ejus rotunda Hvis eft, utraque vero plana, habet modiolum a quo ut in rotis radii 
eminentes ad extimam orbis partem ita procedunt, ut inter illos ftrise fiant. Fradus hic 
lapis nitet inftar procedentis, & lovis eft. Cum multo vertebro fimul juncto reperium 
tur, Entrochgs dicitur. Tam eleganter conjunguntur , ut radii unius alterius 
ftriis inferantur ; ut in fututis Cranii humani fieri videmus. CoFore &; magnitudine 
differt: quidam cinereum, quidam luteum oftentat. Maximus digitum latus eft tranf- 
verfum , craffus tertiam ejus partem. Hildesheimii prope Spangeberg & in Italia repe- 
ntur. Mihi unus eft cinereus, mollior, duodecim conflans rotulis friabilibus ; alter po- 
litior, durior, flavefcens, odo conflans eraffioribus rotis. Hic maturus, ille imperfedus 
adhuc videtur & immaturus. 



Tertiam fpecifcm conftituit Imperatus eatn quam Columnulum feu Colonet- 
tam Italica appellatione vocat: a priori non differt, nifi quod articuli longiores fint, 
columnulas imitantes, commifluris oqualibus Conflantes. 

Quarta articulata quoque eft Stella judaica ipfi dida, quia articuli non 
modiolos aut columnas , fed ftellas exprimunt. Exiftimo eum effe qui Asteria 
Boetio dicitur, Gefnero Sphragis Afteros , qliia fingulis partibus utrinque ftellte figura 
ceu figillo impreffa videtur, radii eminent fuis angulis, & in fingulis radiis cavitas media. 
Odo autplures interdum co liter en t tam affabre, ut nullus artifex melius potuiffet jun- 
gere, facile tamen feparabiles. Ad Cimmeriam arcem in colle edito repenuntUr. 

Omnes fpecies earundem virium effe videntur. Ad renum calculos in primis com- 
mendantur. Triti & aqua appropriata exhibiti , difficultati urinas medentur, & renum 
ac Veficte calculos comminuunt. Quidam in mares &C fceminas eos diftinguunc; mino-* 
res vocantes fceminas, ad Veficas calculum utiles , Majores mares, ut & longiores reni- 
bus magis dicati. 

Belemnites a fagitta fie didus , cujus refert figuram , Bitepvav enim fagittam 
vocant Latini ; aliis Dadylus Id'asus, quod in monte Ida repedatur, &: digitum repras- 
fentet. Quibufdam Lyncurius , quod ex urina Lyncis ortum trahere falfo exiftimave- 
rinc, Germanis 2ffpfciufcf)oS/ incubi fagittas, / SKappat-ffctn / Danis 

/ fpeclrorum candela. 



Lapis Hic teres Sc oblongus eft, in apicem obtufum definens , colore modo albicatite,- 
modo aureo, fagittx extremitatem exade referens, quandoque plenus , quandoque 
concavus, lineas obtinens a medulla ad extremitates tendentes, communiter pollicis & 
digiti longitudine , quamvis & vifus qui tibiam humanam aequaret. Omnibus a Natura 
in eft quafi rima in longitudinem tendens. Ufti graviter olent inflat offium aut cor- 
nuum ullorum. 

Differunt primo colore, alii albi, alii nigri, alii cinerei, alii fulvi, alii pellucidi. Deinde 
quidam armatura atirea vel argentea armati. Adhasc, quidam olent offa, cornua ufta, 
felium urinam, alii nihil, alii bene. Imo, alii pleni , alii concavi, alii intus lapidem , alii 
arenam, vel terram continent. Denique alii paleas trahunt, alii non. Eft & fpecies qua- 
dam lingularis intus atra & leviffima , inftar filicis ignem emittens, magnitudine articuli 
diditi, nullis radiis, foris albicans, tanquam crufta cretacea dotata, fubftantia duriffima. 
Cujus mihi unum eft exemplum. Qui fuccini & aurei funt coloris, proprie Lyncum 
dicuntur. In Boruffia prope Regiomontum , & in Pomerania effodiuntur. 

Cinerei 



► \ 

f O R M I A N II M. ft 

Cinerei & candicantes prope Hildesheimium : Ibi & ille qui aurea gaudet armatura» 
Multis aliis in locis edam inveniuntur. 

Germani contra Incubum , Ephialtem & nodurnas oppreffiones valere putant , at- 
que eum in finem ejus exhibent pulverem in liquore competenti, Commendatur 
etiam ad vulnerum confolidationem. Calculum eo frangi , nonfecus ac lapide Judai- 
co, exiftimant. Pleuritidi mederi volunt, ob lignaturam ; mucrone enim ad pungen- 
dum apto proditus. 

Ejus ufti pulvis dentifriciis aptus eft. Eo etiam cicatrices in oculis equorum exiften- 
tes exterunt Hippiatri. Ad omnia illa, ad quas Lyncurius commendatur, valere vo- 
lunt; fiquidempro Lyncurio venditatur: fed ab urina Lyncis nafci lapidem, negant 
Natura fcrutatores accuratiores. 

Belemniti non abflmilis lapis candidus Cylindrica figura, fed non tranfparens, pennas 
anferinte craffitie, duarum unciarum longitudine, in extremitate altera refert glandem 
penis cum praputio. Is, quem ego a D. Petro Scavenio accepi , fradus erat oblique , 
utra que fradura fuperficie polita adeo , ac fi arte polituram acquiflvilfet. Lapidem 
Arabicum vocari volunt. 

Huc forfan etiam non incommode referri poteft Morochtus, nifi quod mol- 
lior fit : & quamvis qusedam fupra fed. i. cap. 3. fub nomine Smedis Sc Terra fapona- 
rix dixerimus, quia tamen ad lapides etiam referri ab Autoribus probatis videam & Mo- 
rochti titulo in (igniri, etiam aliquid hic de eo monendum. 

Morochtus, aliis Leucogasa, Leucophragis , Galaxias, Graphida, Galadites 
appellatur, quia eo lineas albas ducere licet, non fecus ac creta. Lapis eft, (fi modo la- 
pis) mollis, lubricus, quandoque nigro, quandoque fubviridi , quandoque melleo co- 
lore, qui veftigia alba poft fe relinquit , fi convenienti fubjedo affficetur. Reperitur in 
Apennino,Hetruria,Anglia, circa Hildesheimium, 8c in Infula Feroenfl ad littora fluvii 
cujufdam, ubi inftar tartari concreti cautibus adhasret. 

Inter Morochtum , Galaditem & Melititem hoc difcriminis ponunt, quod Moroch- 
tus ladeum fuccum edat, abfque mellis dulcedine, nec albus nec cinereus exiftens. Ga- 
ladites vero albus vel cinereus eft, ladeum fuccum fine mellino fapore promens. Me- 
litites vero vario colore, fuccum ladeum mellis dulcedine exhibet. 

Sartores pannos eo lignare folent ut creta ; Pidores quoque & Mathematici ad li- 
neas ducendas utuntur. Si fuper cotem cum aqua fricetur, ladeum emittit fuccum, quo 
in collyriis utuntur Medici ; exficcat enim fine mordacitate. Si ad pedus portetur, ladis 
copiam augere creditur. Colore. quandoq; glauco eft, qui fi uratur in candidum conver- 
titur, ac lapis ipfe durior redditur, fed non amplius tingit, aut ladeum colorem prabet. 
Diofcorides in Higypto reperiri ait , & ad lineas veftes dealbandas ufurpari ; unde fupra 
etiam ad terram Smedim retulimus. Sanguinem expuentibus conducit, iifque quibus 
vefica dolet , ex aqua propinatus 4 Ad fluxus matricis cum lana pefli forma impo- 
nitur* 

Gap. XI. 

r De oAleBorio i Chelidonio y Vmhilico Marino , Lapide Vrfoio^ 

' Qaflom , Humano . 

S U pra de lapidibus mollioribus, ab Animalibus petitis, quaMam diximus: hic Iii- 
bet duriorum aliquanto, etiam ab Animalibus defumptorum , hiftoriam breviter 
perfequi. 

Alectorius fle didus quod in ventriculo Capi aut Galli decrepiti generari exifti - 
metur, Germanis Jtapauncmflem. Colore variat: interdum enim Chalcedonio & Cryftal- 
lo obfcuro flmilis , interdum fufeum & cinereum colorem habere dicitur , interdum 
fanguineis venis diftingui. Plinius fabas magnitudinem haud excedere ait. Agricola in 
jecore generari putat, atque in eo majores inveniri. Narrat enim fuo tempore unum 
inventum, unciam longum, latum digitum, altum fefcunciam, inferiori parte, qua latior, 
humiles habuifle cavernas, fuperiori , qua ftridior, ad dexteram extuberaffe , ad lasvam 
humilem & fufeum, cum reliquum ejus corpus in fufeo candidum fuerit. Melioris nora 
feruntur, qui in corpore fuo, velut ftagnantem injedi cibi micam modicam, nec adeo 
obfcuram, oftentant* 

Ego 




yi M U S £ II M 

Ego aliquoties quasfivi in capone quatuor annorum , etiam in quinque annorum ali- 
quibus. In ventriculo quamplurimos inveni lapillos varix figura;, magnitudinis & colo- 
ris , quos tamen omnes ipfum deglutivifle, non vero in ejus ventriculo generatos eifie , 
liquido tum ex eorum fubftantia, tum figura & coloribus conftabat. In ultimo numeravi 
287. lapillos varii coloris bc magnitudinis , offa item duo calore ventriculi aliquantulum 
alterata. Inter lapides vero tredecim erant confidentia; Cryftailinx, quidam ex iis mi- 
cas ac maculas rubicundas ac purpureas oftentabant , ut, fi qui ex illis notis authorum 
refpondere deberent, hi effient. 

Vires varias Aleftorio attribuunt. Geftatus aut ore deteimis vi&oriam conciliare, 
Venerem excitare , mulieribus virorum gratiam creare , conftantiam 8 c eloquentiam 
geftanti tribuere creditur. Ori inclufum fitim & cordis xftum fiedare , experimenti 
compertum eft. Ferunt etiam Caponem, quam diu hunc geftat lapidem, nunquam bi- 
bere. Tedum a periculis reddere geftantem etiam volunt. 

Chelidon ius leu Chelidonia ab Hirundinibus fic dida, eo quod in ventriculis 
eorum inveniri putentur. Germanis ©waftemjTcttt. Lapillus eft exiguus, magnitudine 
feminis lini, fied figura hemifphasrica, colore luteo obficuro fiplendente parte convexa & 
rotundiore, purpureo & nigricante parte fieftili. 

Dicunt inveniri in ventriculis hirundinum juvenum , quibus a matre , mox ubi ex- 
clufi fuerint, devorandus exhibetur: cum pulli lapillos hos habent, ita nido infident, ut 
roftra conjungant. Eximi juxta Plinium debent abfiente matre, & antequam primoge- 
nitus terram tangat. Quandoque in uno pullo duo generantur, alter rubicundus, alter 
obficuro magis colore , quandoque vero unicus faltem qui duorum vices gerit. Anshel- 
mus Boetius fie in Hirundinibus fiepe eum quaefiviflfe ait, fied non invenifte. Adferuntur 
ex Melitenfi Infula Lapilli Chelidonii didi, qui deficriptioni conveniunt , quos incolas 
oculos Serpentum vocant petrificatos. 

Sunt qui opercula concharum minutarum efie putent inftar Umbilicorum Marino- 
rum; quod mihi haud videtur verifimile. Attulit enim mihi ex Melita Infula Clariffi 
Vir I). D. Thomas Bartholinus maflam quandam, ex ineris hifice lapillis conftantem, 
ita ut dificrete cerni ac numerari poftint ufique ad numerum vigefimum, quamvis mafla 
fit exigua dimidia; uncia; longitudine, pondere vix ficrupulum xquans. 

Mihi varii fiunt ejus generis, figura, magnitudine, colore difcrepantes , qui non ex 
hirundinibus fied Terra Melitenfi fiunt petiti. 

Vires ei adferibunt prxclaras , in primis ad Epilepfiam commendant, albiorem capiti 
applicatum aut auribus impolitum extemplo collapium excitare, nigram cute alligatam 
idenlpneftare. Ad antiquos capitis dolores, Quartanam, Hepatis affedus, Maniam bc 
Melancholiam geftatus extollitur. Superftitioliim eifie videtur , geftantem omnibus 
o-ratum acceptumque facere , facundiam augere illum qui ruffi eft coloris. Nigri- 
cantem vero Principum favorem conciliare , & efficere ut incepta negotia ex voto fuc- 
cedant. Magis rationi conformm , quod oculorum doloribus in collyriis aut collo ap- 
penfus fucurrat, vifumque roboret. Certum quod oculis impolitus quxeunque inci- 
derint eximat, quod & alia Ixvia hemifphxrica prxftant. 



Umbilicus marinus, a fimilitudine Umbilici quem reprxfentat , nomen 
invenit, quibufdam Umbilicus Veneris, Germanis SKttfc&oum/ Faba Marina ; Cretenfes 
Oculum Marinum vocant, quod geftatus oculis prodelfe dicatur. 

Lapis 


FORMIANUM. 75 

Lapis eft: colore rubicundo, albedine mixto, fuperiori & eminente parte politus & 
Icevis inaequalis, quibufdam in locis compreflus , ut ea parte humanum oculum non 
inepte exprimat tam figura quam magnitudine ; raro minor (duum enim eft generum, 
major & minor, de quo hic loquimur) unguem pollicis excedit. 

Altera parte compreffus eft, planus & nigricans , variis fpiris in gyrum aftis praeditus, 
ac fi conchae eftet rudimentum , in albidioribus lapillis haec pars quandoque etiam al- 
bicat. Operculum eft conchae cujufdam celatee Aldrovando di&ae, qu£ etiam adi ur- 
Bines refertur. Huju‘s orificium claudit , eo modo quo vulgares Limaces hyeme crufta 
quadam teftes fuas claudere folent, ut a frigoris injuria defendantur. Cochlea, quam 
claudit, parva eft, exterius quafi Creta obdufta, interius fplendens Margaritae iilftar. 

A puellis geftatus illis gratiam & amabilitatem conciliare creditur, earumque mor- 
bos avertere. Amuletum contra Eryfipelatemdfe putatur , fi continue geftctur. Ejus 
in fanguine fiftendo vim eximiam experti funt viri clariflimi , fi parte plana cum Saliva 
fronti agglutinetur. In menfibus fiftendis ejus pulverem exhibent in aqua aut conferva 
appropriata. Haemoptoici, qui fanguinem per intervalla exfpuunt, ejus pulvere, mifto 
cum cornu cervi & coralliis praeparatis, in ovo forbili juvantur. 

Eft & Umbilicus marinus magnus ex India allatus , figura rotunda, 
parte fuperiore convexa nivea, in ambitu foraminibus quibufdam, modo majoribus, 
modo minoribus, praeditus, inferiori parte aliquantulum concavus, in gyrum cochlea- 
rum, ut prior, eftbrmatus, colore punico, ftriis fubnigris in verfuris praeditus. Ex diverfis 
conftatfubftantiis: nam convexa & exterior ejus pars folidior, magis albicat, interior 
ftrigofa ad cinereum vergit. In diametro longitudinis , quatuot circiter eft pollicum, 
duritie ad lapideam accedit naturam, qua verfura cochleata minor eft, tenuior confpi- 
citur , quam ab altera parte . Ex limofa majorum cochlearum fanie indurata & excre- 
mentis vifeidis ortum trahere videtur, ac ejufdem effe naturae, proprietatis & virium cum 
priori. 

Lapis ursinus. Huc referre licet lapillum mihi ex Norvegia tranfmiffum a 
Nobiliftimo Regni Cancellario Jano Bielke. Hunc, dum urfum excoriarent, inter 
pellem & carnem repertum refert. Linde &c Urfinum voco lapidem. 

Durus eft, folidus,faxeus, colore cinereo, maculis quibufdam flavis dotatus , figura 
ovali hemifph^rica,ab altera parte in rotunditatem extuberans, ab altera planus non- 
nihil concavus, magnitudine unguis pollicaris. 

An lapis hic in llrfo generatus , an aliunde tranflatiis , dubitatum . In LIrfo genera- 
tum non effe, vel inde quis colligat, quod ejus generis in eo nunquam repertos apud 
autores legamus; tum quod faxeae fit fubftantiae & duritiei, cum plerique lapides in 
animalibus geniti tophacei fint aut Tartarei. Glandem aut globulum Sclopeti plum- 
beum in lapidem converfum arbitratur Nobiliff. Bielkius. Sed nec globi habet figuram, 
cum altera parte non globofus fed planus dc compreflus fit , nec unquam obfervatum 
plumbum in lapidem converfum, five in animalibus, five extra. Arbitror vero, in defe- 
ctu glandis plumbeae, quendam invento hoc lapillo ufum fuiffe in bombarda, ac eo ur- 
fum ita profternere tentafle ; fed vel ob levitatem , vel figuram minus aptam , ad inte- 
riora penetrare non potuifle , in fuperficie inter cutim St carnem haefiffe , fine magno 
ferte incommodo, unde temporis progreffu confolidatum vulnus, Sejam demum, ma- 
jori impetu proftrato urio, inventum inter cutim & carnem fuiffe. 

Quamvis molliores fint praecedentibus qui jamfequuntur lapides , quia tamen ab 
animalibus petiti, huc referendos duxi. Anno 1647. menfe Majo cum Theriacae An- 
dromachi & Mithridatii compofitionem in aedibus Efaiae Flefcheri , pharmacopcei noftri 
primarii, adornaremus, atque inter reliqua Caftoreum depromeret minifter, in ipfius 
caftorei fubftantia& meditullio inventus eft lapis planus, rotundus ferine, quamvis in- 
aequalis, colore luteo, pondere drachmae unius cum femiffe, fubftantiae gypfeae, non ad- 
modum durae, quem ex improvifo fractum Lapidem castoris nuncupavi. 
Quia tales lapides in Caftoreo antea nec ego, nec alii p radentes Medici unquam ob- 
fervamnt, inftar rari alicujus inter reliqua affervanclujn putavi. 

Non eft quod exiftimet quis ab impoftore intrufum ut pondus augeret , quia JiE. (al- 
tem erat, quod lucrum valde parum augere poterat, tum quod non durae , fed gypfeas 
fubftantiae, & coloris ( etiam in meditullio dum fractus erat) ejufdem cum Caftoreo; 

Inter Galgulos in corpore humano repertos & ex eo excretos, etiam Pi- 

& forum 


74 


M U S E IT M 


forum circitet magnitudine, variteque figura;, vifendum eft fruftum, quod teneo, ex 
quodam qui ovum gallinaceum , dum integer effet, magnitudine iuperabat. Quocirca 
& manu chirurgi e vefica extraftum fuiffe oportet. Dimidiam ferme ejus teneo partem, 
pondere drachmarum fex 5 figura ovali proditus fuiffe videtur aliquantulum comprefta. 
'Subftantia; eftgypfese aut Tartarea, mollis adeoj ut cultro facile aliquid ei abradi poffit, 
colore luteo, ex laminis ita coagmentatus, ut lapis Bezoar orientalis effe folet. Ex refi- 
duo liquido colligere licet, quomodo una. lamina poft aliam corpori appofita fuerit, 
donec in hanc excreverit magnitudinem. Superficies externa laevis fuiffe videtur, nullis 
afperitatibus rigida. 

De eorum in corpore humano generatione , fuse diferepantibus fententiis difputa- 
runt alii i fufficit nobis indicaffe, fumme commendari ad tartarum in omnibus corporis 
partibus, imo ad calculos grandiores expellendos} & obftnuftiones inde generatas refe- 
randas. Quo fine Chymici ex eo parant fal, oleum per deliquium , Elyxir feu Effen- 
tiam; de quibus confule Pharmacopoeam Schroderi. 

Lapis atheromatis. Atheroma vocant Chirurgi tumorem concolorem & 

O 

indolentem, in membrana j feu nervofa tunica, humorem lentum continentem, atheras 
hoc eft pulti fimilem qua; ex farina deco&a conficitur. 

Sed & in hoc genere tumorum corporis humani, alia multa reperiuntur heterogenea 
quandoque, ut manfa Gallinarum officula, pili complicati , fulphuris ramenta, lapides. 

Ejus generis Atheromatis lapis mihi eft uncia; longitudine, paulo minoris latitudinis, 
ex gvpfea materia concretus, figura; oblongte, fedinsqualis, & variis protuberandis pro- 
ditus , levis tamen eft, ut, cum avellanam magnitudine vix fuperet, drachmas tamen 
duas pondere non oquet. 

Lapis hic Atheromatis, duplici nomine mihi gratus, tum quod manu Celeberrimi 
Viri D.D. Aurelii SeveriniTarfenfis, Profefforis Chirurgia; in Gymnafio Neapolitano, 
amicijmei fit extraftus, tum quod opera ClarifT.Yiri D. Thomo Barthol. ad me delatus* 

E renibus bovinis exempti lapides telTerarum inftar varie coagmentati, al- 
bicantes, gypfei, inaequales, ultra tredecim, quorum quivis avellanam magnitudine fu- 


E r a u n 1 a s nomen a fulmine traxit , eo quod cum fulmine e nubibus decidere 


omnibus perfuafum fit ; quibufdam Telum fulmineum , lapis fulminaris , cuneus 
fulmineus, telum Jovis. Danis ‘SoJ&Cifcfltttt/ Germanis ^onDcnjfcm/ IDonfcenfdf. 

Yarias figuras pro fe fert, maxima ex parte cuneum refert , pyramidem, malleum, fe- 
curim, clavam ; longus quandoque pollices feptem, quandoque quinque, latus tres aut 
quatuor, craffitie inoquali, fubftantia ad filicem ut plurimum accedit, durus adeo ut li- 
mam nonfentiat, gravis & ponderofus. 

Quandoque foramen in medio pollicis craffitie obtinet ita conformatum, ut ab uno 
latere anguftius fit quam ab altero. Colore variat, quandoque cinereo, quandoque ni- 
gricante, quandoque luteo fiabobfcuro. 

De ejus .generationis modo variant autorum lententia;. Quidam, cum inftrumenta 
ferrea externa figura eum exprimere videant, non telum fulmineum, fed ejufmodi in- 
ftrumenta ferrea in lapides converfa effe arbitrantur. Verum refragantur fide digno- 
rum obfervationes, qui tales lapides eruerunt eo in loco* ubi fulmine tadee erant domus, 
aut arbores, aut alia; de quo confule Kentmannum. Quocirca ex exhalatione fulminea 
cum materia metallica permifta , & ab humore circumfufo conglutinato in denfanube 
generari ajunt, accedente calore folis, ftellarum,& igniti fulminis. Figuram vero acqui- 
rit pro varia materia; difpofitione , humiditate vim ficcantem fugiente ad inferiora , 
Aecioribus in fummirate conglobatis &c condenfatis. Quamvis &c ha;c opinio fuas 
patiatur difficultates , ob figura; varietatem, foraminum impreffionem & fubitaneam 
venerationem , probabilitatem interim habet magnam. Alii tempeftatum vi in altum 
tolli lapides in terra generatos, &: cum fulmine rurfus decidere credunt ; quod nec fuis 
caret difficultatibus. 



' C a p. XII. 


Qraunias , TZrontias, Ovum anguinum > JEtites, Ofiracites , Conchites > 

Tjucardia , V ungit es. 



Ferunt 


N 


f O R M I A N tl M. 75 

Ferant vera: Ceraunia? notam hanc effe , quod filum ei ita applicatum , ut nullibi du- 
plicetur. & totus ei involvatur ut totum tegat, fi primis ardentibus imponatur, uri non 
poffit, fed potius madidum reddi. Infantes ab Hernia praefervari, fi cunis imponatur, & 
etiam curari ita, fi eo morbo laborent. Domum, in qua fervatur, a fulmine tutam effie 
credunt, ut & hominem qui cafte eum geftaverit. Sic enim canit Marbodeus : 

G)ui cafte gerit hunc , a fulmine non ferietur : 

2iec domus, aut VilU , quibus adfuerit lapis ille. 

Somnum provocare quidam volunt, & vi&oriam in proelio & caufis agendis conci- 
liare. Memini quendam affirmalfe ex iis in calcem redadis oleum elici, quo fi tormenta 
bellica inungerentur, infrufta, ubi exploduntur, certo certius diffilire. Fides fit penes 
autorem. 

Yaria ejus genera noftrum tenet Mufeum , ex quibus quasdam enumerabimus» 
Unum ex cinereo albicans , exade cuneum refert , quatuor digitorum longitudine* 
duorum latitudine, craffitie unius, fenfim acuminatur & politi marmoris parum varie- 
gati fpeciem prae fe fert. 



Septem digitos longitudine aequat alius, minus politus , colore cinereo obfcuriorc, 
cuneiformis quoque , fed ita ut acumen habeat latius trium digitorum , fummitatem 
vix unius, cujus latitudinis aequalis craffities i fed in medio digitum cum dimidio 
aequat. 

Tertius filicem fubluteum repraefentat, obtufi cunei figura , inaequalis valde & afper, 
quatuor digitorum longitudine, craffitie unius , latitudine duorum, obviis objedis alii- 
fus acumine fiio privatus videtur. 

Quartus quinque digitorum , nigricante minera filicea conftans, cuneum acutum 
figura referens, cufpide latiore, duorum fcilicet digitorum cum dimidio, cum apex ejus 
abruptus vix duos aequet, craffitie dimidii digiti, raptam dixeris fecuriculam & in filicem 
converfam. 

Quintum omnium aptiffime majoris gladii apici affimilavero , pyramidalis namque 
eft figurae, in cufpidem acutum delinens , colore obfcure cinereo , materia ex filice &C 
marmore mifta, utrinque gladii inftar acutus, craffitie a medio in extrema paulatim re- 
mittente. Longitudinem habet novem digitorum , latitudinem juxta bafin trium , qua? 
paulatim in apicem acutum delinit; politus eft & laevis, nifi quibufiiam in locis, ubi par- 
ticulae quaedam cafu abruptae videntur. 

Hujus cenfus funt pugiones, haftae ac gladioli lilicei, magnitudine diverfa & colore y 
de quibus fuo loco. 

Quamvis complures alii mihi fint Ceraunii lapides, magnitudine, figura, & colore 
difcrepantes, tamen inter eos vifendus & is eft , qui colore nigro cuneum refert, fora- 
mine circa bafin dotatus, ejus amplitudinis, ut pollicem admittat. Longus eft pedem 
Romanum, exceptis unciis duabus , cralfus pollices duos cum femifle, latus circa fora- 
nte n tres pollices ; qui paulatim acuminatur ad modum Cunei ; non omnino laevis 

K i eft. 


7 S ^MUSEUM 

eft, fed fcabrofus , maxime circa bafin, fed magnitudine fupetat omnes quos 
teneo. 

Sunt mihi & Sphsrics figura , poligoni tamen lapides, quidam filicei , coloris luteo 
purpurei, magnitudine pugnum aut pilam majorem squantes luforiam ; quos ad Cerau- 
nias retulit ille a quo accepi Nobiliff. D.Yincentius Bilde deWaldbygard. Inventi funt 
hic in Sslandia non procul a praedio fuo. Subftantia quidem filicea Ceraunias referunt, 
fed figura me dubitare facit, cum Sphaericam figuram eis tribui a nullo viderim. 

Ad claflfem hanc forfan non incommode retulero Lapidem grandinis , a 
me fle dictum quod Anno 1647. feria tertia Pentecoftes , in Falftria cum tonitru , ful- 
mine, & infolitae magnitudinis grandine deciderit. Grando vero varia; fuit figura, ma- 
gnitudine juglandis , non folurn frumenta & fegetes in campis (ex vel feptem pagorum 
profternens, feneftras templorum frangens, fed & agnos, anferes, & pullos paflim oc- 
cidens. Ubi grando, prster quam calor folis attigerat, quatuor dierum fpacio ob magni- 
tudinem dc compaginis rationem liquefeere non potuerit, fecum etiam lapides hos tulit, 
ovi anferini magnitudine. Particulas ex uno , dono Magnif. D. Cancellarii Regii Chri- 
ftiani 1 homei, habeo, nivei coloris , creta; fimiles , fed duriores multo & manum non 
tingentes, afperas, insquales, ita tamen ut exterior fuperficies incruftatione quadam 
vitrea teda fuerit. Particula, quas teneo, drachmas duas fk femiftem squant. 



Ad Cerauniam quidam referunt Brontiam feu Ombriam. Brontiam dl- 
dam volunt, quod cum fulmine e coelo delabi putent; Ombriam vero, quod cum im- 
bribus cadat. Quibufdam etiam Chelonitis , quod Chelin teftudinum, figura & colore 
quandoque reprsfentet. Ovum anguinum aliis, quia ab anguibus & bufonibus conflari 
putant, caudas enim anguinas in unum pun&um concurrentes, & corpus ejus ambien- 
tes quodammodo oftentat. Quamvis fint qui diferimen inter ovum anguinum & Om- 
briam flatuant,quod certe exiguum admodum effc. Popularibus noftris @pat>d vocatur. 
Germanis ©t'0p dirotfcn-jlctn / quafi magnum lapidem bufonium dicas, alias fDomtcr-flCttt / 
SBeftct-flctn. 

Lapis eft hemifphsricus , dimidii ovi gallinacei magnitudine, quandoque major, 
quandoque minor, colore cinereo, fulvo, nigricante materia vel faxea, vel gypfea , vel 
filicea, ab apice in bafm per ejus convexum, quinque lineas aequaliter in quinque quafl 
triangula eum dividentes, habens; qus linea; femper duplicata; , ex minutulis conflant 
punctis, &: quandoque in planam ejus terminantur fuperficiem, quandoque eum per- 
reptantes in modiolum quod centrum pians fuperficiei exornat. Si protuberantis & 
eminentis qusdam in eo appareant, Ovum anguinum nominant. De ejus generatione 
varia fabulantur. Plinius lib. 29. cap.5. Ex anguibus conflari accepit. Eft, inquit, ovo- 
rum genus in magna Galliarum fama , omiflum Grscis ; Angues innumeri sftate con- 
voluti falivis faucium corporumque fpumis artifici complexu glomerantur, Anguinum 
appellatur. Vide reliqua valde fuperftitiofa. Alii cum fulmine & imbribus decidere 
putant, ut fupra didum. Quidam ova teftudinum in lapidem converfa volunt, cum 
rudimenta teftudinis in convexa fuperficie apte referant ; at apud nos reperiuntur, ubi 
teftudines non generantur. Lapidem fui generis efle quid vetat ? quem peculiari vi fibi 
fimilem gignendi prsditum efle noftrates credunt. In modiolis enim, quos habere vifun- 
tur, alios procreare volunt. Nec certe omnino abnuere poffum, cum aliquos habeam qui 
fetus fu os adhuc in finu foveant, feflili ac plana corporis fui parte. Reperitur variis in 
locis Danis, verum nunquam, quodfciam, animadverfum quod plures fimul in eodem 
loco aut nido inventi. Nam in Morfingia prope nobile prsdium £)mt>wp in magna 
copia reperitur, indeque ad me multi funt delati. 

Mihi multi funt hujus generis lapides, fed magnitudine, colore, duritie, & linearum 

dudibus diferepantes. Omnes hemifphsrica figura, & quinque caudis aut ftriis ab apice 

in 


v 


FORMIANUM. 77 

in balin excurrentibus, modo perfedioribus , modo imperfedioribus, varie ludente na " 
tura. Eft qui in convexo ft ellam oftentat, radiis apundo centrali excurrentibus, & in 
corporis medio terminantibus. Sunt qui corpus totum foveant & ampledanttir quali. 
Sunt qui Belemnitem fubftantia imitentur , politi , elegantes & ferme perfpicui. tinus 
eft qui ovum anguinum ab Agricola deferiptum exade referat, nili quod delint modioli. 
Verum exteris omnibus, ut rarior, ita elegantior is eft, qui favum ab apibus conflatum 
refert, magnitudine ferme dimidium ovum gallinaceum xquans , feflili parte balin ha- 
bens digiti craflitie, cinerei coloris , vermiculatam , prominentiis quibuldam inxquali- 
bus dotatam. 



Huic inlidet Brontias favogineus mihi didus, quinque radiis prominen- 
tioribus ab apice ad balin excurrentibus, quorum quivis duobus ordinibus foraminum 
quadratorum conftat, illis flmillimorum in quibus apes mella fua condunt. Inter hofce 
radios quinque ordines duplicatorum foraminum quadratorum , fed latiorum conti- 
nentur, deprefliores aliquanto quam ii funt qui caudas ferpentum exprimunt. Summa: 
primo afpedu jurares favum efle ex candida cera virginea fadum lapidex bali inliften- 
cem,cum tamen totum corpus fllicex lit duritiei. 

Encelius lib. 3. de re Metallica cap. 47. refert feinyEtite Ulicem invenifle candidum, 
fubrotundum, durilfimum, in cujus fuperficie cellulx quali apum in favis. Et aliam fpe- 
ciem reperifle fe aflerit extra matricem , folam pileum referentem. Hi lapides, quam- 
vis proxime ad naturam noftrx Brontix Favoginex accedant, multum tamen invicem 
diftare animadvertet is, qui delineationem Encelianam cum noftra contulerit. 

Cxterum vires Brontix hxrecenfentur: Geftatum ab aere peftilenti & venenis fe- 
curum reddere volunt , veneno prxfente fudare ajunt , quod de politioribus forlan in- 
telligendum , alioquin omnes lapides & corpora dura polita ac frigida calidiorem 
aerem condenfant& in aquam vertunt. Somnum & vidoriam conciliare libi perfuafum 
habent quidam , unde funt qui capulis gladiorum indant. Ne quis fulmine tangatur 
impedire credunt. Noftrates mulierculx contra fafeinationes valere putant, unde pro- 
pe muldra & ladis repolitoria aflervarp folent , ne a fagis quid impedimenti eis ad- 
feratur. 

Atites, feu Aquilinus lapis, ab Aquila nomen invenit, vel quod colore lit fulvo 
inftar Aquilx vel quod in nidis Aquilarum reperiatur, eo enim a terra transfertur, vel 
(ut yElianus putat) fit Amuleti inftar, contra fafeinum , vel ut eo nidus Aquilarum fla- 
bilior reddatur, vel ut eorum vi vivificentur ova, vel ut partum ovorum promoveant, 
vel ut ovis Aquilinis, qux incubatu a ventre matris nimium fervent, temperent, in qua 
opinione eft Albertus Magnus. Germanis 



Lapis eft rotundus , aut ad rotunditatem accedens, colore cinereo, pullo, aut fufeo, 
alium lapidem vel argillam in fe continens, unde concuflus refonat. Varia ejus funt ge- 

K 3 nera; 


1 


) 


7 b m u s e u m 

nera : Plinius quatuor recenfet, Anshelmus Boetius tria frequentiora. Primum exterius 
fcabrum , colore ut plurimum pullo nigricante , lapidem Callimum didnm in fe conti- 
nens, dum pullatur fonitum edens.* Secundum cinerei coloris, argillam vel margam 
continens, quas alba, flava, rubra & coerulea quandoque eft , cortice exteriore fcabro, 
ex arena crafllore, filicumque particulis facio. Tertium priori flmile, terram in fle co- 
loribus variantem habens. 

Tria genera ad manus meas pervenerunt. Unum nigricans, exada: rotunditatis feu 
figura: fphteiica:, pila: luibria: magnitudine, exterius fcabrum. Concuffus hic lapis foni- 
tum edebat clarum , foramen unum atque alterum habet exiguum ad centrum pene- 
trans, ex quo, lapis dum concutiebatur, pulvis cretaceus decidebat. Silices eft confi- 
ftentia: & duriflima concavi fupefficie indudus cretacea materia, qualis etiam in filici- 
bus nigris in agris repertis invenitur. Callimum in fie continet avellana magnitudine, 
porofum, in aequalem, fcabrum, fubrotundum, finuatum, duritie item filicea. 

Alterum genus etiam in Mufeo teneo , ferruginei coloris, ex arenulis & particulis 
filicum conflatum, unica conftans tunica, fuperficie interiore lutea , ex terra ejufdem 
coloris qui in eo continetur, figura fuit ovali, jam enim fradus eft lapis & ejus particula 
mihi relida. 

Tertium genus fulvo eft colore , fubrotimdum & in^quale, ex multis cruftis coag- 
mentatum, in fe terram feu margam ejufdem coloris continens, concufiixs,ut reliqui, hic 
lapis quandoque refonat, quandoque non. 

AEtitem parturientibus peculiariter dicatum teftatur Plinius &: Galenus, non refra- 
gante experientia. Siniftro namque brachio alligatus, festum in iis retinet, qux ad ab- 
ortum funt proclives ob uteri lubrlcitatem. Tempore partus finiftro femori alligatus, 
dolores minuit ac partum accelerat ; cujus experientiam farpiusinhac urbe feci, adhi- 
bita tertia Ipecie. Eft enim mihi Gamdes parvulus ovi columbini magnitudine, cujus 
eftedum in cafibus defperatis multa: honcftas matrona: faspius viderunt. Sed ubi partus 
exciderit ftatim amovendus. 

Obfervavit namque Valeriola , tam vehementer trahere ut una uterus excidat, ni 
mature removeatur , quod eo referente accidit Valentia: Cdnjugi Ponfoni jouberti, 
qux oblivioni tradens lapidem femori allegatum , elapfa matrice extinda eft. Ad fu- 
rem deprehendendum’ autore Diofcoride pulverem Artitis pani permifeent &ftifpedo 
porrigunt, quem reus deglucire nullo modopoteft. Quod&Gra:cosetiamnum variis ad- 
hibitis fuperfticionibus faditare ait Bellonius: omnes fulpedos advocanr, atque maffam 
pinfitnt fine fermento , variaque verba adnumerant ; deinde ex maffa panes Ervi ma- 
gnitudine conficiunt, fingijlifque ternos devorandos, nullo addito potu,pra:bent. Tum 
fur tertium devorate non poteft, & parum abeft quin, fi conetur, ftranguletur. Mona- 
chi Graeci hoc pro fecreto habent. 

Ferunt quidam, quod fi patinis fupponatur Artites, in quibus ferculum veneno infe- 
durn continetur, deglutiri illud non poffe. Superftitiofum videtur quod afferunt gefta- 
tum amorem & divitias augere , invidum omnibufque gratum elficere. Sed tritum &C 
Cetato mixtum epilepticos paroxyfmos lenire quod dicant, experientia non reclamat. 
Argilla feu marga , qua: in Geode continetur , Terra figillata facultatem habet. Lota 
Pefti & febribus peftilentialibus correptis , cum aqua acetofa propinata auxilio eft, 
fiidores elicit, venenum expellit, cor recreat, quandoque & alvum movet. Venenis 
cum vino exhibita refiftit , Dyfenteriam malignam & alvi fluxum fiftit. Peftilentes 
carbunculos difeutit , cumfpiritu vitrioli in vino oligophoro exhibita; cordique robur 
conciliat. Serpentes arcet > atque hanc ob caularn quidam exiftimant nido Aquilae 
inferri. 


W o R M I A N II M. 



Cum ^Etite magnam affinitatem habet Ostracites, eo quod ex crudis condet 
indar Geodis , & coloris fit fulvi. Nomen ab 6'$pcx.iQv Gneco trahit, quod tedam 
notat. 

Lapis ed fcilfilis & crudofus , ferrugineus feu fulvus, qui, ablata una cruda feu teda, 
alias fubinde continet ejufdem coloris & fubflantias. Mihi ejus generis unus ed , qua- 
dratus ferme, nili quod in conum fe diffundat latus unum. 

Tres crudas fibi invicem incumbentes, ex parte ablata, odendunt reliquas ejufdem 
fubflantias coloris. Ex fucco limofo paulatim calore indurato, qui fucceffive fi c cor- 
pori ejus fe agglutinavit, condare videtur. Repertus hic non procul Hafnia ad lacum 
Emendorpianum. 

Pumicis loco quidam utuntur ad cutim glabram reddendam. Exhibitus Drach- 
mas pondere, menfes fidit, mammarum inflammationibus fuccurrit, cum meile im- 
politus ; a purgatione menftrua fumptum conceptionem prohibere volunt. Galenus 
lib. 9. de fimpl. Med. facultat. de eo hasc habet : Odracitem vocatum lapidem praedica- 
re quofdam audio, quafi deficcandi valenter facultatem obtineat, temperatam adftri- 
ftione & acrimonia. Volunt Geodem eodem nomine pupillas expurgare, uberum te- 
diumque phlegmones fanare ex aqua inun&um, ubi per Odracitem ^Etitis fpeciem in- 
telligere videtur. 

Quidam per Odracitem intelligunt Ollas illas fofliles quas e terra eruunt, in quibus 
Ethnici cineres mortuorum recondebant , Germanis ‘Sopf-fflm. Sed iflas artificiofas 
potius quasdam ollas funt, quam naturales lapides. In terra molles adeo funt, ut facile 
frangantur dum eas eruere tentant, fed exemptas foliditatem acquirunt. 

Apud nos in collibus , ubi Ethnici tumulati fuerunt, crebro reperiuntur; de quibus 
fuo loco inter Urnas dicendum erit. 

Ed & Ostracites, a Plinio inter Gemmas relatus, Achatis fpecies. Sunt & qui 
fpeciem quandam Hsematitis hoc nomine indigitent. 


Conchi- 


) 


Ss 


MUSEUM 



Conchites feu lapides conchas referentes duos poflldeo , quorum alter craffior 
Colore cinereo a natura elaboratus. Strias per tranfverfum ejus corpus convexa parte 
ambientes , manifefte fatis oftendunt, quo pado appofitione partium paulatim concre- 
verit. Concava ejus pars colore ad fulvum declinat levior eft. 

Alter albus eft , tenerior, minor, jun&urarum acetabulis anguftiore fui parte pnedi- 
tus, adeo ut dubitem valde an vera fit concha in lapidem converfa , an vero a Natura 
ludente ita fabricata. In pofteriorem fententiam ut magis inclinem , facit locus ubi 
inventus. In colle namque vicino pago Greve, duobus milliaribus Hafnia diftante, inve- 
nit amicus, qui mihi dono dedit. 



Bu cardiam primus defcripfifle videtur Ferrandus tmperattis lib. 24. cap.i£. in 
hunc modum: Bucar dia petra fic djda a figura & magnitudine, qua imitatur figuram 

cordis 




WORMIANUM. ffi 

cordis bovini \ eft fuperficie Isvi, fimili ab utraque parte, unde deffionftrat condenfa- 
mentum cum interna concavitate, concharum valvis arnbis convexis. Habet autem, 
in extremitate fuperiore ab utraque Valva, proceflus revolutos , & eft fubftantia qus 
calcinatur. 

Talem ego Bucardiam dono Clarilf. Viri D. D. Otthonis Sperlingii poffideo , quas 
conchas duas , parte ampliori , fed inaequaliter j undas refert, fubftantiasmiollioris & 
gypfes, fuperficie externa coloris cinerei albicantis, alpera, insquali, quibufdam fora- 
minibus quafi erofus > cor utcunque, licet non exade, exprimit, pondere unciarum 
quinque. Reliquas fpecies ab Imperato defcriptas videre nondum contigit. 

Fungites (eu fungos imitantes lapides ex Gotlandia habeo : fubftantia lapidem 
Judaicum ferme smulantur, quibufdam in locis maifa cretacea & calcarea iis adhsret, 
convexa parte ftris a centro ad circumferentiam excurrunt minus profundas , fed con- 
cava profundiores, & in modiolum terminantur rotundum, in Diametro vix digiti mi- 
nimi latitudinem habentem ; colore ex albo in coeruleum tendunt, verum pediculos 
non habent. Ex crudis componuntur pluribus, unufque lapis alteri inlcritur , & diffi- 
culter feparantur. 

Duritie refpondent Judaico , adeo ut exiftimentur in eofdem ufus transferri poffie, 
cum difcrepantia non nili in figura exiftat. De alio fungite , fungum exade referente, 
mox dicendum fub titulo fungi laxei. 

C a r. XIII. 

c J)e Lapidibus minus pretio jis 'variarum figurarum , Viatur alia 

^ ^Artificialia referentibus . 

M I k E ludit Natura in omnibus rerum naturalium fpeciebus , quod vel in lapidibus 
prs reliquis videre licet, adeo ut vix fit animal , cujus non figuram aut partem alL 
quam in lapide exprimere tentet, vix ab artifice elaboratum opus, quod non in hoc ge- 
nere imitari geftiat. Talium vero caufas & generationis modos licet follicite inquifi- 
verint Philofophi, necdum tamen inventus qui omnibus fatisfacere potuerit. Nos , an- 
tequam ea qus aut in lapidem converfa, aut lapidea fua fubftantia res alias exprimunt, 
in Mufeo noftro extantia enumeremus , pauca de eorum generatione, ex mente prs- 
ftantiffimorum Philofophorum, praelibabimus. 

Duo funt genera eorum qus hoc capite tractabimus : unum figura externa res varias 
naturales & artificiales exprimit a primo ortu; alterum alterius fuit naturae, fed peculiari 
vi in lapidem converfum . Primum genus nafci videtur ubi fuccus lapidefcens in terrae 
cavitatem aliquam inciderit, in qu^ res illa antea jacuerit, cujus figuram exprimit ; vel 
fi natura talem cavitatem ipfa efformaverit, qua materiem lapidelcentem excipere po- 
teft. Pofterius genus fit, quando res naturalis vel artificialis tranfinutanda porofa eft 
penetrabili fuo corpore , aquam , fpiritum , fuccum , aut tale quid admittit , vi falina & 
lapidifica praeditum, intra corpus fuum quod tranfmutationem faciat, &■ in lapidi fimi- 
lem fubftantiam convertat. Cui rei maxime idonea videntur falium mineralium cor- 
pora & fpiritus , quorum proprium eft corpora folvere & coagulare , tefte ex- 
perientia. 

Agricola lib.7. Foffil. cap. 11. ait fuccum lapidelcentem tam qui extra terram eft, 
cum aqua permiftum, quam qui intra terram latet, res omnes, quibus meatus ejus funt 
capaces, in lapides vertere. Paulo poft, de arboribus lapidefcentibus in Ipecie monet 
diligenter attendendum elfe , ah corticem &: medullam habeant arboris, ea: qua: lapi- 
des videntur. Hs enim fi abfint, non ftipites in lapides funt converfi , fed natura fecit 
lapides ftipitum fimillinios. Circa finem capitis fubdit, Lapides, qui ex folo fucco 
lapidefcente concreverunt, plerumque molles & fragiles elfe. Quod tamen experien- 
tis minus refpondet. Oftendam enim & panis & hominis effigiem feu ftatuas filices 
& faxes duritiei Srnaturs. Cslalpinus, libro de Metallis &c foffilibus, ait fuccum la- 
pidefcentem , feu humorem quendam optime elaboratum & codum ex materia lapi- 
dofa cum aqua mixtum, genitum, caufam principalem tranfmutationis elfe, eundemque 
fuccum, fi cum aqua tantum fit confufus & non exade commixtus, non tranfmutare 
res, fed faxeo cortice inducere. 

Infignem, qua Natura in hifce ludit , varietatem eleganter in clalfes certas digeffit 

L Gaftarel- 


8& M .11 S E U M 

Gaffaiellus, in tradam Gallico, quem vocavit Curiofite^Jnoaies , cap.5. Ex quo pauca 
liic libabimus. Figura lapidibus imprefla; funt vel naturales, vel fortuita , vel artificia- 
les. De prioribus hic tantum fermo, & funt vel elevatas fupra bafin fuam, vel naturali- 
ter incifae quafi , veldepida;. Omnes has vulgo dicuntur Gamahu vel Chamaju , quse 
vox deducta videtur ab Hebraso Chamaija,quod notat ficut aqua Dei, forfan quia Acha- 
tes , in quibus creberrimae occurrunt figuras , aquas repradentant. Additur Dei, quia 
Hebraeis confuetum , ubi quid eximium velint denotare. Dei dicere, ut Paradifus Do- 
mini, Exercitus Domini, montes Dei, &c. Depi&as, vel coloribus luxuriant, vel folis 
linearum dudibus confiant , quorum omnium exempla praeclara apud ipfum autorem 
invenire datur, & hic etiam inter noftra habebis. 

ETt ad noftra revertamur, primum locum in hac clafle dabimus Homini siliceo 
mammas tenus. Exade refert filex hic caput, collum , humeros , pedoris fumma, quin. 
& oculos & nafi protuberandam , monftrofam licet. Oftendit quoque figuram fcapu- 
larum ac colli mufculos torofos apte difpofitos , ut hominem mediocris ftatura; in 
filicem converlum jurares, debita cujufcumque membri obfervata proportione. Sub- 
ftantia, ut dixi, eft filicea, nigra, durifiima, nifi parte dorfi, qua: excoriata quafi videtur* 
ubi albicat ac fi creta aut calce obduda eflet , non inepte pinguedinem fiub cute lati- 
tantem ea parte exprimens. Cutis ipfa nigricat, excepta pedoris & faciei , qua; ex cce- 
ruleo albicat, nafum & oculorum orbitam fi exceperis albedineinfedam. A vertice ad 
imum feu bafin , pedem unum cum dimidio longus eft , latitudo in fcapulis eft pedis 
unius minus quadrante. 

Eluic fuccedit Pes humanus saxeus, qui exade pedem finiftrum juvenculi, 
in ipfo articulo , quo tibias jungitur, amputatum refert , tibialibus tedum. Articulatio 
nodofa eft & protuberans, coloris cinerei, pes ipfe fuperiore fui parte nigricat , planta 
pedis ex nigro & cinereo mifta, mufculorum &: tendinum protuberantiis , qua digiti 
nedi folent Metatarfo, feu Metapedio, eleganter exornatus. 

Eft & alius lapis faxeus Pedem humanum monstrosum referens, nigri- 
cans, priori major, fcabrofus. Hic etiam finiftrum asmulatur pedem, cui digiti abfciffi 
& Metapedium diftortum aliquantum, ad exteriora x quabilis& ejufdem eft coloris, 
fed non adeo apte id quod debebat exprimit ac prior. 

Pedem ocreatum referens lapis trium faltem eft unciarum , coloris lutei, 
durus quoque & faxofus , de quo non eft opus plura dicere , quam quod exade pedem 
ocreatum, tali modo quo jam geftare folent ocreas, exprimat. 

Cor qui aemulentur, tres mihi funt lapides : unus planus, nigricans, faxofus, ex la- 
minis & cruftis quafi asquabiliter conflatus, fubftantia duriore, quatuor digitorum lon- 
gitudine, trium latitudine, qua ala; ejus eminent. 

Huic fuccedit alius minor, coloris cinerei , cor exade referens , fed latius aliquanto 
quam longius, non planus ut prior, fed craflitie & torofitate utcumque proportionem 
obfervans genuinam . Ex ejus finu feu meditullio enata erat Quercus marina, (nam 
juxta Croneburgum ad littus maris inveni ) qua; ubi linum didum egrediebatur, mox 
in duos ramos eleganter divaricabatur, ac hi rurfus in minores , dum in altitudinem pe- 
dum duorum extenderetur. Sed jam exficcata Quercus lapidem & fundamentum 
fuum deferuit. 

Tertius Cor referens lapis minor adhuc eft, longitudine pollicis, latitudine paulo 
minor, torofus quoque ut prior, nifi quod finiftram protuberandam minorem oftentet 
dextra. Candidus eft, quibufdam in locis adeo lasvis ac fi fplendenti incruftatione eflet 
obdudus, alicubi fcaber, fubftantia calcarea,molliufculus enim eft. 

Anno mdcxl. ad me ex Iflandia tranfmifit lapidem , Cor grande bovinum figura re- 
ferentem, Vir Clariflimus Arngrimus Jonas, de quo hxc narrat: Lapidem mitto (modo 
lapidem) forma five figura, tum colore, pondere & duritie ab aliis , meo judicio, diffe- 
rentem. Ille in littore finus maris vicini, folus hujus generis repertus, ad me delatus eft. 
Et ut ea , quibus ab aliis videtur differre , obiter repetam , illius dixi figuram mihi vi- 
deri peculiarem, ut qua; cordis aliquam formam reprxfentet, non quidem animalium 
terreftrium totaliter , nec natatilium vulgarium , praster quam Canis marini , qua; ab 
una parte plana fere eft, ab altera nonnihil convexa, cum animantes & pifees vulgares 
Cor gerant teres & oblongum, magifque fuperne acuminatum, pyramidi non diffimile. 
Color, quem vifus optime difcernit, commentatione non eget, ut neque pondus , quo 


FORMIANUM. 8j 

ab aliis, paris magnitudinis, vulgi cenfura hunc in excefiii difcrepare exiftimem. Duri- 
tiem plus quam adamantinam non immerito miramur, quas nulli vi exteriori cedat; 
ignem excipio, de quo periculum fadum non eft. Verum faxis illifus grandioribus in- 
frangibilis manet, neque cotis aut chalybis attritu ullum in ipfo veftigium relinquitur. 
Hsbc Arngrimus. Eft vero hic lapis e genere Pyritum, colore aureo fubobfcuro , cor 
figura referens , a bafi in apicem quinque habens pollices , totidem in latitudine $ qua 
ejus alas latius fe extendunt, seris metallum in fe continere arbitror. 

Linguam humanam qui referat lapis, minime praetereundus. Rubicundus 
eft, oblongus, digitorum quatuor longitudine, duorum latitudine, juxta radicem ipil- 
fior, fuprema ejus parte planus, infima fiibrotundus, juxta apicem arcuatus, humanam 
linguam omnibus lineamentis exade referens. 

Lapidem columbam referentem ex tradu Nidrofienfi dono D. Epifcopi 
M. Petri Schelderupii habeo, planus eft, coloris cinerei, cotis duritie, magnitudine veras 
columbas a roftro, ad extremitatem caudas pedem ferme Romanum attingens, capite, 
roftro, pedibus duobus, pedore, cauda avem didam exprimens, fed fola alarum defunt 
lineamenta, fuperficie l^evi &C asquali. 

Ejufdem mineras eft Corolla feu circulus ab eodem loco & perfona ad me 
derivatus, rotundus ita ut ejus cavitati inferi brachium poflit, continuus, craflitie uncias 
unius cum femifle , fed quibufdam in locis paulo anguftior ; circumferentia eft pedum 
duorum minus tribus unciis, Diameter unciarum feptem. 

Styloides, columnulam figura exprimens cylindricam, quatuor pollicum 
eft longitudine, unius craflitie, ita tamen, ut altera parte craflior, paulatim attenuetur 
in apicem ufque, fcaber,inasqualis, colore gypfeo. Parte fuperiore, qua tenuior eft, de- 
truncatus videtur, ex fucco calcario lapidefcente concretus. 

C l a v e m referens lapis, S)wergeno3d Norvegis, quafi elavem dicas Nanorum , Ni- 
drofia ad me tranfmifit D. M. Petrus Schelderupius,ejus Dioecefis Epifcopus Vigilantif- 
fimus. Saxea eft duritie, colore ad Luteum inclinante, longitudine unciarum quinque, 
cujus altera extremitas in apicem acutum aliquantulum incurvatum definit, altera ap- 
pendicem habet quadraram, finubus &: eminentiis prasditam, non fecus ac ferreas cla- 
ves, a fabris artificiofe fadas, ut iis fores aperiantur & claudantur. 

Pileum, quo Nautas apud nos utuntur, exade refert alius lapis, altitudine pedem 
Romanum parum fuperans , circumferentia limbi quatuor obtinet pedes cum tribus 
unciis, colore eft cinereo, faxo duro & arenario conftans,ponderofus valde, cavus enim 
non eft , fed exteriore figura pileum asmulatur. E Norvegia tranfmiflus mihi eft, a No- 
biliU Chriftophoro Goje. 



Hyst erOlithos lapis , quem Cardanus male Hyfteropetram vocat, eo quod 
muliebre pudendum figura exprimat, nigricanti eft colore, durus. Hunc Gefnerus in 
Dioecefi Trevirenfi, prope arcem Erenbreiftendermreperiri ait,& Agricola Mariasburgi: 
mihi vero mifllis a Clarilf. Viro D.D. Joh. Daniele Horftio, Illuftriff. Landtgravii Haifias 
Darmftadii Archiatro, eumque ex vinetis Lohenfteinienfibus fe habere perfcripfit. 

L z Lapis 


r- 



84' MUSEUM 

Lapis eft magnitudine juglandis, niger, altera parte hemifphsericus ferme inftar dimi- 
diata nucis juglandis, inasqualis aliquantum , non admodum politus , obfcurus & fer- 
rugine quafi quadam tindus : altera parte inaequalis , inter divaricata quafi femora pu- 
dendum muliebre in medio referens exade,cui lubjacet virile, conflans fcrotolinea,per 
medium dillindum, ad penis leniter protuberantis corpus tendens. Adeo ut hic lapis 
utriufque fextis genitalia exade exhibeat. Quocirca non tam Hyflerolithon , quam 
Diphyen appellandum cenfeo , cujus mentionem facit Plinius lib. 37. cap. 10. ubi ait 
hunc lapidem duplicem effe, Candidum & nigrum, marem & fceminam, genitale utriuf- 
que fexus diflinguente linea. Ubi nota in Plinii quibufdam exemplaribus pro Diphies 
legi Diphris. Hiinc locum recte corrigente Gefncro &: Agricola. Lapis vero nobis 
tranfmiffus pondere tcquat drachmas feptem. 

De viribus ita diflerit laudatus D. Horflius : Profunt hi lapides hyftericis mulieri- 
bus, in aberratione fcilicet <k fuffocatione uteri. Et certe fi phyfiognomiae aliquid tri- 
buendum, non folum mulieribus, fed & viris conferre puto, quibus maleficio aliquo vir- 
tus virilis aut fufpenfa, aut ablata fit, & forfan Venerem in utroque fexu promovere non 
inepte quis crediderit , fi collo fufpendatur & geftetur . Quia Iconem ejus apud nemi- 
nem vidi praeter Beflerum in fiio Gazophylacio , atque ea quidem imago non exade 
meum exprimat, depingendum curavi ut hifce addatur. 

Panem secalinum ea forma, qua apud nos vulgo pinfitur,haud inepte expri- 
mit lapis rotundus & planus , Craifitie quatuor digitorum, in circumferentia duos ha- 
bens, fubflantias faxese durioris, colore fubnigro. Hic mihi dono datus a fene Veneran- 
do D. M. Nicolao Michaelio, Holmianae Regias concionatore , una cum Hifloria tranf- 
mutationis Tua manu confcripta. Verum enim panem olim fuifTe , & miraculo in lapi- 
dem tranfmutatum autumat: illorum, quasfcripfit, haec efl fumma. Ahufii Scanorum 
fcemina degebar circa annum Chrifli mdxlvi. quas dum panes die feflo in fumo co- 
queret venalitios, minores juflo, eorumque unum eximeret, tentarura num percodi 
effent, eumque cultro difcinderet, & crudum adhuc animadvertifTet , rurfus clibano 
intulit, fed cum codos extraheret, vidit omnes in lapides duratos, etiam hunc mutilum 
quem ego poffideo. Pluribus hxc perfequitur ille : ego, qua fide accepi, reddo. Panes 
vero hofce in rei memoriam aris multarum Ecclefiarum in Scania impofitos fuifTe ain 
Ac hunc quidem, quem ego teneo, ex EcclefiaNofebyenfe petitum, certum efl.Nobilifi 
iimus Eques D.Ebbo Ulfeldius, Chriflophori F. Boringholmias Prsefes Regius, fifnilem 
panem in lapidem converfum ad me tranfmifk Anno 16^51. fed minorem aliquanto , ro- 
tundum, Se non adeo nigrum, in cujus inferiore parte finus quidam & inaequalitates ap- 
parent, ex furni inaequalitate contradi, dum adhuc mollis erat. Nigrorem etiam qua- 
dam in parce offendit, perinde ac fi ambuflus fuifTet nimio calore, rimas quoque appa- 
rent, quales contrahere folent coquendi panes ubi calori exponuntur ad fermentatio- 
nem meliorem. Referunt fceminam quandam forori fuae , panem recentem petenti* 
fe eo deflitutam effe , addito juramento grandi , refpondiffe ; atque ob hoc peccatum 
omnes recenter codos in lapides miraculofe transformatos fuiffe. Hic lapis filis ferreis 
circumdatus, e templi vicini tholo fufpenfus in hunc ufque diem fuit. 

Huc fp edat filex , Panem triticeum melioris fortis referens , ex duobus 
globulis invicem conjundis conflans, eo modo quo tales panes apud nos confici folent. 
Exterior & convexa fuperficies albicat, ac fi farina effet confperfa , ut & interior, quas 
concava, fcabrofa& extuberantiis quibufdam prasdita; juiidurafeu interflitium inter 
duos globos ex folido filice nigricante, ut &: corpus utrique fuperficiei interjedum, 
uterque globus in Diametro palmam habet, magnitudine aequales. 

Exempla panum in lapidem converforum apud alios etiam extant autores. Fabius 
Verricofus apud Senecam i* de beneficiis, panem lapidofum, id eft, utLipfius ait, panem 
in lapidem duratum comparabat cum beneficio acerbo hominis duri Sc crudelis. Joh. 
Craftolus, comment. in quartum Meteororum, narrat noflro asvo panem cum inclufo 
pifce percodo, cum terra diu fuiffet obtectus, poflea deprehenfum effe lapideum. I11 
Mufeo Calceolarii Veronenfi , duo- ejufmodi confpiciuntur , unus ex fecali , alter ex 


milio. 


In hujus rei caiifas inquirens Eruditiff. Renatus Moreao , Animadverfionibus in 
Scholam Salernitanam , rationes allegat veritati fatis congruas : vel quod panis terra 
obrutus fliccum lapidefcentem imbiberit , n quo poflea in lapidem induratus fit , vel 


FORMIANUM. 8 5 

quod vehemens te rex frigus panem quali congelet : vel quod terra virtutem femina- 
lem habeat , aut lapis , qua? formam fua? fimilem in materiam difpofitam imprimat, vel 
quod terra, qua tegebatur, peculiarem habuerit naturam obvia in lapides convertendi : 
vel quod panes hi nunquam veri fuerint panes, led lufus natura? in genere lapidum , 
quemadmodum videmus eam alia ejus generis crebro efformare . Qua? ultima ratio 
huc maxime fpe&are videtur. 

Silex venabuli ferreum cuspidem exacte referens , colore nigro , 
utrinque acuminatus, paulatim in culpidem acutum delinens, ina?qualibus &: flu&uan- 
tibus quibufdam linubus per totum corpus pra?ditus quali & fculptus eft. Bafis qua? 
rhomboides fimbriata , ut & quatuor latera manubrii ( quod ferme quadrangulum) 
ufque ad aciem, ut, fi filex ullo modo arte foret tradabilis, potius Arte quam Natura 
elaboratum efle hoc corpus jurares. Ex Diceceli Ripenli, opera Clarilf. Viri D. D. Ivari 
Hemmetei,ejus olim Epifcopi,ad me delatus, Hafta? mineralis «omine. Scribit inven- 
tum fuilfe in tradu Ripenli in humili monte , una cum urna cineribus & olfibus refer- 
ta, putatque a Paracelliftis vocari gamahu. Paracelfus namque duo genera Ga- 
mahu conftituit ; unum Naturale , alterum Artificiale. De naturali inter reliqua egit 
libro de imaginibus cap. 7. ubi inquit : Gamahu fa?pe inveniuntur in arenis & flumini- 
bus , variis ac miris formis dotati , plane ac fi elfent arte elaborati, fed ita a Deo creati. 
Hi autem raro carent miraculofis viribus & dotibus , de quibus ex figura , qua prxditi 
funt, judicium ferendum. Ha?c enim teftatur de ccelefti influentia & dotibus , quibus 
2 Deo ornantur. Hoc vero totum ex Magia petendum. De artificiali Gamahu agit 
ex profelfo eodem libro, cap. 13. ubi docet lapides efle, quibus peculiari conftel- 
latione varix imagines hominum, animalium, &: aliarum rerum, juxta Alfrono- 
mia? decreta funt imprefla. Modum vero conficiendi eodem in loco tradit. 

Huic non prorfus diflimiles funt alii hujus generis filices, pugiones referentes , diver- 
fis coloribus>&: minores aliquanto,manubriis dotati, acuti, de quibus dubito Artifne aut 
Naturx fint opera. Ad Ceraunias funt qui referant; funt qui veterum gladiolos fuilfe 
arbitrentur. Sed quia de iis fupra cap. j. adtum i plura hic non addo. 

Referri forlan & ad hanc claflem non incommode poflent Chalcedoni! variis figuris 
prxditi, de quibus inter Gemmas agendum. Sunt enim qui Agni caput & collum, funt 
qui guttas & grandines, feu Margaritas concretas, funt qui Mentulam aut ftirias, ju- 
cundo luftrantium fpe&aculo, exhibeant. 

\ ■ 1 ■ ' . ■ ' • 




museum 


o 






Lapis ScelETON Serpentis fefetens. Ex 
ordine lapidum» qui figura Serpentem in fpiras convo- 
lutum referunt , infignem pollidecClariffimus &Ex- 
perientiflimus VirD. D. Chriftianus Fabricius, cujus 
cum mihi particulam communicaverit, integrum hic 
delineare operas duxi pretium. Grandis eft, ambitu 
pedes ferme quatuor obtinens, ifi Diametro citcum-i 
ferentias pedem unum cum unciis quatuor : planus, in 
fpiras convolutus, ita ut interior circumvolutio, quae 
' minima eft, foramen in centro relinquat pollicis crafi- 

fitie, totam penetrans fubftantiam» fenfimvero crefcunt & mole majore reliqui au- 
gentur Circurndudus, adeo ut extimus (tres enimiunt) feptem uncias latus fit. Perpe- 
tuis & continuis conflat articulationibus vertebras fpinas Serpentis, aut Anguillas refe- 
rentibus, nili quod a cauda, in caput ufque, craflitie & magnitudine fenfim crefcant. Ita 
vero conftitutas funt articulationes has , ut divelli & feparari poftint , fi violenter res ge- 
ratur, ut apparet in duabus iftis, quas hic feorfim depingi curavi. Colore eft cinereo, 
fubftantia arenacea , pondere 34. librarum. Superficies exterior a natura crebris de- 
pida eft ramufculis quafi & linearum dudibus folia arborum quodammodo referenti- 
bus , qui ex articulationum anfradibus ortum trahunt. In Scania inventus hic lapis : & 
plures quidem ejus generis ibidem extitifte ex eo colligo, quod, praeter hunc integrum 
lapidem, ex alio partes aliquot obtineat idem D. D. Fabricius , ex quibus mihi fruftum 
unum dedit, quatuor conflans articulationibus, per exteriorem ambitum , uncias odo 
habens , quod anfam mihi fuppeditavit , integrum illum ut delinearem. Ferunt huic la- 
pidi caput annexum fuifte, fed, a minus curiofis amputatum, periifTe. Figura & circum- 
volutionibus magis Nautilum quam Serpentem mihi referre videtur. Non ablimilem 
quoad figuram depingit Bartholomeus Ambrofinus in Mufeo Metallico, lib. r, pag.54. 
Sed eo difcrepare videtur, quod lapis, quem is delineat, armatura aurea fuerit infigni- 
tus, unde Chryfammonltem vocat, fed nofter colore eft cinereo. Nec articulationes 
in ifto adeo funt evidentes atque in noftro. 

Piscem, orbem marinum didum , xmulatur filex quinque digitorum lon- 
gitudine, craflitie quatuor. Qua caput reliquo corpori jungitur * coloris Cinerei, ore 

hiante, 




c 


fORMIANUM, 87 

hiante, oculorum orbitis minutis 5 ubi cauda effe debebat, LIropygium quafi, feu fora- 
men apparet , calamo fcriptorio amplius , quod ad meditullium lapidis ufque per- 
tingit. 

Sunt alii hujus generis lapides, Trochos, Renes humanos, Globulos, variaque ejus 
genens referentia, de quibus feorlim agere nimis foret prolixum. 

Nuce m tamen moschatam qui exa£te aemuletur, prasterird nequeo. Hunc 
lapidem dono teneo Nobiliffimi Viri D. Georgii Seefelde, Regni Danite Senatoris Pru- 
dentiffimi, ac Sxlandix judicis Provincialis. Figura eft Sphaerica, coloris ex nigro cine- 
rei, rugis ac linearum du&ibus afper, quoad fuperficiem externam. Et quod mirere, 
intus pulpa variegata ex luteo, Subftantia, colore, & figura plane myrifticam refert: fra- 
dus erat, ut de interiore fubftantia judicium ferri poffet accuratius. Pondere eft Drach- 
marum trium , triplo enim veram nucem Mofchatam eo fuperabat , ac hac fola nota 
tradantibus fe prodit. 

Hasc a Natura ludendo quafi fabrefada videntur , incidente humore & materia lapi- 
defcente in cavitates competentes , a quibus maxima ex parte figuram funt mutuata. 
Quas fequuntur , fua natura alterius fuere fubftantias, fed demum, accedente lapide- 
fcente fucco, in lapides converfiu 

Ostracites feu Ostreae in lapidem Chalcau tinum converfas,omni fua par- 
te integras ex Anglia ad me funt tranfiiiifiT,figura externa & teftis omnino quod erant 
referentes, fed duplo aut triplo ponderofiores, colore nigricante, odore Sulphureo vel 
pulveris pyrii, ex illarum corpore Vitrioli & Sulphuris quafi flos quidam exfudavit, imo 
ipfasmet in humido facile diflolvebantur, etiam aeri humidiori faltem expolitas, ad littus 
feptentrionale Infulas Scepfey in. Cantio Anglias reperiuntur , ut & ligna , globuli, alia- 
que quam plurima ex quibus Bitumen &: Chalcanthum excoquunt. De iis ita ad me 
Clariff. Vir D. D. Chriftianus Stougardius, qui hasc aliaque prasclara mihi tranftnifit 
Anno m dc xxvii. Omnes quos iftic loci colledos vidi lapides, minerale quid refer- 
re videbantur , non tam ponderis gravitate , quam coloris affinitate. Et re vera fic 
effe mihi ipfi perluafiflem , nifi edodus fuiflem omnes iftos , quotquot fuere ad littus 
ejufdem Infulas, recedente maris asftu , ftudiofe colledos fuifle , 8 c alios quotidie col- 
ligi, atque in ufum coacervati. Ubi ingentem lapidum horum copiam collegerunt, 
per fpaciofam aream, terras miftos fpargunt , donec imbrium illuvie, accedente folis 
asftn & calore , in terram feu pulverem redigantur falfiffimum, nitrofum , fulphureum, 
odore praetereuntes offendentem. Interea aqua per hanc terram percolata , in fub- 
jeda vafa per tubulos in canales derivata, in vafe plumbeo amplo , fex vel feptem die- 
rum fpacio coquitur ad juftam confiftentiam , tum in aliud vas plumbeum effunditur 
immiffis afferibus aliquor, quibus adherens concrefcat Vitriolum, omnibus refrigera- 
tis. Nullo alio vafe coqui aut contineri hoc lixivium poteft, quam plumbeo, cui ut 
facilius ebulliat ferri injiciunt particulas , quas a lixivio plane confumuntur. Ffasc ille. 
Addidit vero & lignorum frufta aliquot & globulorum in talem lapidem converforum 
exempla. 

Sunt vero & aliorum Oftreorum T e s t je aliquot in lapides duros , cceruleos & 
cinereos mutatorum exempla, quas filiceam prasferunt duritiem, nec ut priores in hu- 
mido liquefcunt, fed ut alii lapides perennant. 

Caro ostrei in lapidem fubrotundum ex parte planum, pellucidum, colore 
flavo Succinum aut Chalcedonium referentem converfa, hifce fuccedit. Quem lapi- 
dem dono habeo Nobiliff. Viri D. Vincendi Bilde de Waldbygard , qui etiam nomine 
ac titulo Oftrese in lapidem Diaphanum converfas obtulit. 

Conchitis feu Concharum aliarum in lapides converfarum varia mihi 
funt exempla. Ex Melitenfi Infula allatarum una quae Lupinum quantitate non fupe- 
rat. Interius terra ejufdem Infulas referta eft ; exterius vero crufta fplendente fublutea, 
qualis illa qu^ in Gloffopetris vifitur, veftitur. 

Anno mdc l. Francofurto ad me tres lapillos tranftnifit Vir Clariffimus D. D. Joh. 
Daniel Horftius Archiater Darmftadenfis , quos Bufonum lapides foffiles vocabat , in- 
ventos in aeri fodinis Hangundii, in comitatu Ifenburg. Sed diligentius expenfa illorum 
fubftantia & figura , potius ad Conchites referendos exiftimo . Multum fimiles funt 
Chamas lapidea rugatas , defcriptae a Joh. Bauhino in hiftoria Fontis & Balnei Bollenfis 
lib.4. P a g* Vel edam ei quem delineavit Aldrovandus Mufei Metallici lib. 4. p. 465. 

&c 


f 


88 M U S E 'II M 

Sc lapideiii vocat fbffilem Conchas cralfx teftx & hirfutx aemulum. Hic noftet lapis 
fubftantia ad pyritem accedit , &C politus Ijplendet cetIs nigrioris inftar , Magnitudine di- 
midia nucis juglandis, alatus quali, ut, fi concavam ejus partem intueare,haud male Ve- 
fpertilionem expanlis alis referat. 

Horftius in fubftantia & infulione in Variolis 8c febribus malignis prodelfe refert, vi 
fua fudorifera. Quam an a terra feu marga, qua tegitur , quamque adjunctam habet, 
acquirat nefeio. Similis certe & haec Marga Terrae Melitenli crudae , cui fimiies vires 
tribuunt contra venena & morbos malignos. 

Pectinites feu qui Pectinem refert , portio quxdam eft Terras Melitenfis, 
exteriore fua fuperficie , ftriis & canaliculis fuis fatis perlpicuis, adeo ut pediui Marino 
aut inclutam eam fuilfe, aut ejus figura a Natura efFormatam credam. 

Ex agro Veronenli Pectinem habeo in lapidem converfum, qui fuo finu alios 
fovet in gypfeam fubftantiam concretos. 

Cinereus eft parte convexa, led concava ad luteum inclinans, durus interim & om- 
nibus lineamentis Pedines majores invicem coalitos referens. Totus lapis in rotundi- 
tatis Diametro uncias attingit quatuor. Donum eft Clarilfi Viri D. D. Henrici Fuirenii 
affinis mei. 

Sunt quoque pedinum majorum Conchi tenues in lapidem cceruleum con- 
verfie, filicem referentes. Quibufdam adhxrent lapidelcentis fucci portiones, in lapi- 
dem afperum,inxqualem, cinereum, ita concretx, ut guttx & labentis fucci ftrix adhuc 
videri Se dilcerni poffint. In Hifpania, prope urbem S. Lucx didam, inventas. 

Cochlites feu Conchas minores lapidefcentes teneo , quarum prima cm- 
rulea eft & dura , ad nigredinem inclinans , de qua tamen dubius valde fum Conchane 
fit in lapidem converla , an vero lapis fui generis , figura externa Concham referens , 
dura namque eft, filicex fubftantia;, & ponderola. 

Eft Se quxdam ruffa feu rubicunda, fubftantia gypfea, dura, repleta, exterius crufta 
dura Se polita obduda, figura plane limilis eft Conchili , fed priori duplo levior. Utra- 
que Concha unciam longitudine Se latitudine non fuperat. 

Pectinitem voco Conchi striata fruftum , quod in lapidem quidem 
gypfeum converfum, exterius mafta ambitur alp era , inaequali, crafla, exfuccolapi- 
defeente concreta, Se aliis lapillis involuta; qux vel interiore fuperficie oftendere poteft, 
quomodo concreta lapidea varias figuras acquirant; Concha; enim ftriatxei involutas, 
exade concava fui parte oftendunt lineas ac ftrias. 

Sequitur Concha striata genus etiam in lapidem converfum album , fi- 
guram Se colorem retinens , nifi quod exterior crufta quibuldam in locis fit ablata ; caro 
Se quicquid in ejus continebatur cavitate, in Cryftallos pellucidos acutos Se dentatos 
quafi eft converfum. Videtur convenientiam quandam habere cum Ventre Cryftallino 
depido ab Imperato Hift. Nat.lib. 24. cap. 29. Cryftalli quidem in Ventre Cryftallino 
Imperati, affixae fiint interiori fuperficiei teftx, Se apice centrum feu vacuum refpiciunt; 
ita quoque in meo : fed in Imperati Sexanguli funt , in meo trianguli Se acuti. Crufta* 
cui Cryftalli adhaerent. Imperato eft Sabulofa Se ruffa , fed hic tefta conchae ftriatae pe- 
trificatx albi coloris. Cryftalli majores Imperati aequant avellanam, noftri femen fru- 
menti Saracenicfitranfparentes Se clari utrobique. Totum corpus meae Conchae ftriatae 
rotundum ferine eft, in Diametro duas circiter habens uncias. 

De generatione horum Cry ftaliorum videre licet Fortunium Licetum in Lithqpfpho- 
ro cap. 52. ubi de lapide Paraguay Coccus dido erudite dilferir, qui lapis in quibufdam 
affinitatem haud levem cum noftra hac Concha habere videtur. 

Inter Teftaceapetrificata etiam Turbo eft uneix unius eum dimidiae longitudine, 
in lapidem porofum, album, duabus lineis purpureis ab utroque latere excurrentibus, 
converfus, manente naturali figura & dilpolitione. 

Hinc (equitur Cochlea alba in lapidem gypfeum pari modo converfa , ob 
niveum colorem & figuram naturalem pulchra valde & elegans, quia came & fubftantia 
vacua eft, levis admodum. 

Ejufdem generis & magnitudinis eft Cochlea cinerea petrificata , ad eosru- 
leum tendens, fed folida & fine cavitate aliqua. De ea quid fentiam ut dicam ; exifti- 
mo fuccum lapidefcentem , illapfum 111 Cochleam albam jam didam niveam, eoque 

impletam illam fuilfe ; hinc condenfato Sdn lapidem folidato hoc fucco, formam & figu- 
ram 


4 


FORMIANUM. %9 

ram Cochlea: retinuit, qua continebatur. Paulatim vero invicem conctiffis bis Corpo- 
ribus, fra&us & diffipatus efb cortex exterior Cochlea nivea:, & remanfit lapidis forma 
fuccus coagulatus. Hoc ipfum confirmant tum reliquias cochleas niveas, quas in gyris 
interioribus confpiciuntur, tum pondus ipfum, quod grande corporis ratione. Pender 
enim quaslibet Cochlea cinerea , licet parva , unciam lemis circiter , cum nivearum una 
ejufdem magnitudinis vix Drachmam asquet. Quin & circumvolutionum feparatio 
aliquod corpus intermedium fuifle arguit. 

Elegans eft Massa ex Conchis ftriatis, pectinibus. Cochleis, variifque lapidibus, 
beneficio fuccipetrificantis,in unum corpus compada, longitudine quatuor unciarum* 
latitudine circa bafin trium circiter, pyramidalis enim eft figuras. Videbis hie pe&inum 
majorum candicantium veftigia, Cochleas ipfas in lapidem cinereum, manente figurai 
externa, verfas, Conchas minores ftriatas candidas, filicum &faxorum parvorum, figura, 
magnitudine & colore difcrepantium varia genera , luceo cinereo petrificanti permiftaj 
ut malTam ac corpus conftituant unum , elegans & mirandum. Dono habeo Clarilf. 
Viri D.D. Nicolai Wichmanni, qui in Hifpania, juxta promontorium , non procul a ci- 
vitate S. Lucas dida illud invenit, cum aliis nonnullis petrificatis, ob abundantiam fucci 
ibidem loci exiftentis. 

Ejufdem coagula variis ferupis & lapillis involuta , partim cinerea , partim flavefeen- 
tia , hifce adfunt, in quibus & fluentis fucci rivos & materiae craflitiem cernere licet t 
Mafld inaequalitas & miras circumvolutiones porofum reddunt ejulmodi corpus, fo- 
raminibus plurimis pervium. 

Globulus, qui magnitudine refpondet iis qui e minoribus tormentis bellicis ex- 
ploduntur, in lapidem Chalcantho fulphureum converfus , ex Infula Anglios Scapcy di- 
cta allatus, ejufdem natura eft cum Oftrea de qua fupra didum. Plumbeus an ferreus 
fuerit quasfitum (veftigia enim metalli nulla apparent) Ego ferreum fuifle arbitror, 
fiquidem Plumbum vim Corrofivam & Vitriolatam hujus fucci eludit , &: ex relatione 
Stougardii conftat, coqui eum &confervari in vafis plumbeis. 

At caufas tranfinutatidnis inquirere operas foret precium, quas, qui diligentius locum 
iftum , ubi inveniuntur, perluftrarunt, fine difficultate invenirent. Procul dubio in ipfo 
lictore fontes & fcaturigines fucci Vitriolati lapidifici extant , quo irrigati lapides , ligna 
&alia corpora porofa , in fuas cavitates eum admittunt, qui falfedine aquas marinas de- 
inde concrefcit, & folis calore induratur, ufque dum lapideam hanc acquifiveritfubftan- 
tiam, friabilem, &:aqua dulci (falem coagulatum dslfolvente) in fua principia refolu- 
bilem. 

Ex Lignis vitriolo saxeis mihi adhuc unum eft (reliqua aeris humidio- 
ris violentia refoluta funt) quod Corilinum fuifle videtur , trium digitorum longitudine, 
unius latitudine, tereti flgura,quod colore, odore fapore, imo pondere oftreis & glo- 
bulo refpondet i fedhasc, ob porofitatem, facilius ab aerehumido refolvuntur quam 
oftrea. 

Fagini ligni fruftum fatis grande in lapidem verfum hifce adjacet, quod cotis 
vicem egregie fuftinet , undefuprainter cotes ejus mentio obiter fa&a eft, colore eft 
nigricante , figura inasquali , in longitudinem tamen protenfum pedum circiter duo- 
rum. Fama conflans apud nos eft, integros fagos continue in aquis haerentes in lapides 
verti. Unde grandiores ftru&uras in aquis & ftagnis ubi asdificantur, fulcris &: palis fa- 
ginis fuperftruere folent , nullum lignum ad hos ufus aptius aut durabilius efle exifti- 
matur. . 

Fraxini lignum in lapidem converfum , cujus cap. 6. mentionem injecimus, 
fruftum eft quadratum, quinque digitorum longitudine, duorum latitudine, ex cinereo 
flavefcens,quibufdam in locis ad ferrugineum colorem accedit, ponderofum,aflulatitn 
coagmentatum, adeo ut diftin&e feptem numerari poffint lamina:, partim integra?, partim 
mutilata: > duritie infigni , cotis vice fungi ut poffit . Fibra: ac nodi ligni exadre adeo di- 
fcerni poffunt, ut, nifi manibus tangas, ac pondus explores, adhuc lignum efle jurares. 
Unde adve&um ignoro , fed a Pharmacopoeo noftro induftrio Johanne Woldenbergio 
habeo. 

Aliud mihi eft Lignum petrefadum quod Tiliaceum puto, candidum eft, 
molliufculum, beve ea parte qua politum eft, fed ubi a reliquo abfcifilun, fibris, ftriis ac 
nodis ligneis proditum , quibus fatis evincitur lignum fuiffe in lapidem verfum. Lon- 

M gitudine 


<>q m u $ e it m 

gitudine fuperat uncias duas , craffitie dimidiam, oblongum enim eft & quadratum, 
pondere unciae unius & drachmarum fex. 

Fruftum aliud oblongum & quadratum, planum, fex circiter unciarum longitudine, 
unius cum dimidia latitudine, Qu ercinum referre mihi videtur , fed cinerei eft co- 
loris, micis argenteis oblongis undique in poris veftitum , exteriori fuperficie rude, in- 
aquale, minus politum^ fcindulam ligni rudem referens. Hoc etiam cotis vice utuntur a 
quibus ejus eft copia. 

De Aquis petrificatis non eft quod hic differamus, fiquidem fupra capite 
fcxto, ubi de Stalacfite & Stalagmite adum eft, varias ejus fpecies enumeraverimus. 

Balanus petrificatus magnitudine avellanas majoris , marmor folidum 
refert, coloribus diftindis variegatur , alternarim enim fquammae purpurei & albicantis 
cernuntur coloris , fubftantia dura & marmored , adeo ut dubitem Balanus ne fit mari- 
nus in lapidem converfus , an vero lapis fui generis in figuram Balani a Natura elabo- 
ratus. 

Apophysis ossis in lapidem arenaceum verfa , hemifph^ricas eft figuras, alpc- 
ta parte convexa, concava vero l^vis & lubrica, marmor reprasfentans. Plane refert 
dimidium caput offis femoris, aut hominis junioris, aut alterius animalis minoris. 

Vipera petrificat^ nomine accepi teftam quandam, ferpentis aut vipera: 
modo in fe convolutam, cujus extenfas longitudo dodrantem sequat; craffitie digiti, can- 
dida, terras Melitenfis colore infeda, exterius ftriis &: commiffuris frequentibus dotata, 
per dorfi longitudinem excurrente lineola , a reliquo corpore elevata aliquantulum. 
Caudam verfus paulatim attenuatur, qua caput reliquo corpori jungi debet , patet : in- 
terior ejus fuperficies, qua: laevis eft & lubrica, ut in purpuris aut Conchis Venereis cava 
eft omnimode, ut, fi vipera fuerit, oporteat cutimfaltem in lapidem effe converfam, carne 
& interaneis confumptis. Mihi majoris alicujus vermis tefta potius videtur quam vipera 
in lapidem converfa . 

Vertebrae spinales petrificatas mihi quatuor funt, majores & minores, quas 
omnes in Infula Melitenfi funt inventae , & viperarum effe putantur. Sed ego majoris 
cujufdam pifcis effe autumo. Magnitudo enim arguit ex viperis effe non poffe , cum in 
tantam molem nunquam excrefcant, ut tantas habere vertebras fpinales valeant. Mi- 
nor enim earum in Diametro unciam plus quam dimidiam habet. 

Caput vipera petrificatum , lapillus eft durus albus in Infula Melita inven- 
tus, cranium Viperae aliquo modo repraefentans , magnitudine eft mediocris avellanae, 
cornuum quafi duorum veftigia oftentans, cretaceae fubftantia: , ut pleraque ejus gene- 
ris ex ifta Infula effe folent. 

Dentis vi P ERiE petrificatae titulo, lapillus e Melita adfertur, elegans, dentis 
figuram quodammodo exprimens , fed diverfae magnitudinis, figurae, coloris; ut pluri- 
mum longitudine eft unciae dimidiae , compreffus , modo obtufus , modo acutus , laevis 
ac fplendens politi marmoris inftar, colore purpureo, albo, incarnato, vario. Nafcun- 
tur hi lapilli in maffa quadam faxea, dura, inaequali, afpera, porofa, variis heterogeneis 
conflata, cujus etiam adeft portio, dentem diftum in fe habens. 

Lapilli lutei elegantis mihi fruftulum eft , Pectus cancri exigui in 
lapidem converfi referens. Exterior facies laevis eft & lubrica, lineis albis jun&uras co- 
llarum in Cancris referentibus praedita, qmE tamen lineae totum corpus pervadunt, ut 
fabftantiam hanc ex pluribus laminis luteis conferruminatam oftentent. 

Baculi S. Pauli nomine ab incolis Melitenfibus dotatur columnula quaedam 
alba, fubftantiae gypfeae, longitudine articuli unius digiti, craffitie pennae Gallinaceae, 
teres, dimidia fui parte nodulis quibufdam exornata, in extremitatum altera craffiot 
aliquanto & obtufior. 

Vermes melitens.es petrefadi , colore funt lurido, fplendente & laevi, mar- 
moris politi inftar , craffitie pennae exiguae, comprefli & in fpiram contorti, ipfi terrae 
cui innatae funt adhuc adhaerentes. Alter eorum, quos teneo , explicari & extendi in 
longitudinem fi poffet, longitudine Dodrantem aequaret, quod applicato filo expertus 
fum. Tota ha:c maffa cum vermiculo fuperat Drachmas duas cum dimidia. 

Huc an referre debeam Concham vermiculis petrefa&is onuftam, ne- 
fcio. Concha ipfa parvula eft, fed elegans & concava parte polita , matrem Perlarum di- 
dam fplendore referens ; fed parte convexa tota tecta tubulis vermium petrefa&is; cui 

alii 


FORMIANUM. s« 

alii tubuli feparati funt annexi, varie implicati , ut exprimere mihi videantur Wermi- 
ehiaram , ab Imperato lib. 16. Hili Nat. delineatam, quam ad Alcionium Milefium re- 
ferendam cenfet: fed noftri tubuli teftacei funt & quali petrefadi. 

Lapis liib nomine Cornu arietini petrefadi * mihi cum aliis e Melita al- 
latis , dono ClarilT. Viri D.D. Thomae Bartholini pohideo , magnam affinitatem habet 
cum eo Ammonis Cornu quod exhibet Ferrandus Imperatus lib. 24. Hili. Nat. cap. 16. 
quod fic delcribit : Cornu Ammonis inftar cornu bovini eft involutum , rugis per tranf- 
verfum ornatum j quoddam criftam habet per longitudinem excurrentem inftar funis. 
Illa, qux parum torquentur & teretia funt, cornua dicuntur, quas vero gyrantur & con- 
torquentur in fpiram,ferpentes affimilanr. Ortum trahunt a terra vifcofa, & lapidis Cal- 
carii funt confiftentia. Quasdam colorem habent fubrufum, quasdam cinereum, & fi 
eorum minera in Marcafitam inciderit, veftiuntur tunica metallica, quam armaturam 
vocant. Ejufmodi formae & figurae dependent ex animali principio, cui fuecedit humor 
lapidificus,qui temporis fuccellu concrefcit in Iapidem. 

Noftrum quod concernit Cornu, plane Arietinum refert, contortum & acutum, lon- 
gitudine unciarum trium, craffitie pollicis, paulatim in acutum apicem delinens, crufta 
obvolvitur laevi marmorea, rugis multis per tranfverfum dotata , colore ex cinereo 
luteo: Apex vero privatus ejulmodi incruftatione eft > fungofum eft, minutis lineis & 
ftriisper longitudinem dotatum. Juxta balin ex centro in circumferentiam lineas dudas 
apparent» Totum cornu pendet unciam unam &c drachmas fex. 



Cornu ammonis minus ex AngM allatum quatuor conftat circumvolutioni- 
bus, in fe revolutis , perpetuis ftriis& articulationibus dotatum, colore nigricante, ad 
grileum tendente, fubftantiafilicea, quibufdam in locis armatura aurea fplendens. In 
ambitu quinque pollices habet, in Diametro duos, convenit cum eo, quod primo loco 
delineavit Anshelmus Boetius lib. 2. de gemmis, cap. 2,46. Plinius libro 37. cap. 10. 
inter facratiffimas ^Lthiopias gemmas refert, vimque ei tribuit praedivina fomnia repraz- 
fentandi. 

Radicis petrefacti fruftum ex templo Saturni, quod Romas eft, mihi attu- 
lit Vir Clariffi D. D. Thom. Barthol. longitudine eft unciarum duarum , craffitie unius, 
colore cinereo, teres, nodis quibufdam inaequalibus dotatum, cavum, fubftantiae gy- 
pfeae , fed durius aliquanto & porofum. Cum Ofteocollis magnam habet affinitatem* 
adeo ut pro ea primo afpedu illud capere facile quis poflet. 

Fungus saxeus plane refpondet ei quem defcripfit Carolus Clufius Exotic. I. 6 . 
cap. 10. fub titulo fungi Saxei Nili majoris , quamvis haud fciam an nofter ex Nilo fit. Ex 
Italia attulit ilofter Bartholinus. Decem unciarum habet circumferentiam , Diameter 
trium eft cum femifle , totus faxeus eft & cinerei eoioris. Suprema parte ab umbilico ad 
circumferentiam, multis profundis ftriis, non oblique ut Clufii fed reda excurrentibus, 
ornatus, in inferna parte minus elatis , fed afperis & quodammodo echinatis praeditus, 
quae a circumferentia ad pediculi locum , qui candicat, producuntur. Pediculo vero, 
quo gaudet Clufii, nofter deftituitur. 

Lapidis fungiferi titulo, maflam quandam terream , cui lapidis cinerei fru- 
ftula funt inclufa, una cum fungo exficcato, ex ea maffa enato, teneo. Fungi ambitus 
fuperat pedem Romanum cum tribus unciis, pediculo magno digitali longitudine Sc 
craffitie ; colore luteo. 

De hifce lapidibus fungiferis ita Joh. Baptifta Porta lib. 10. Villas, cap. 70. Neapolim 
afferuntur ex Vefuvio monte lapides 5 Surrentum exFagito, akiffimo fui tradus monte; 
Abellini ex Parthenio monte: in Apulia ex Gargano, &c celfioribus montium partibus^ 

M 2« Nam 



\ 




9 2, MUSEUM 

Nam faxa ubi femel fungos produxifle vident, fuffodiunt & venum exportant» Na- 
fcuntur aliquando non pileati, fed turiones ut Afparagi, & in ramos divifi. Hoc genus, 
quod e faxis nafcitur, prociditur ad efum, aliis fubnafcentibus, femperque novos produ- 
cit reftibili foecunditate. Septem diebus perficitur , fexies anno demetitur, terra Do- 
drante operitur, &c. Vide Scaligerum Exerc. 137. fe£t. z. 

Lapis novacularum Franc. Ximenis ; Vitrum foffile quorundam , Coltelli 
Indiam di Suftan&a di Pietro /tor* Imperati, a Francifco Ximene lib. io.part. z. cap. 13. 
ita defcribitur : Cultellos aut Novaculas, pugiones , &: alia mille generum inftrumenta 
fimilia, quibus Indi antiquitus utebantur, tam ad ufum belli, quam fcindendum alias res, 
antequam ferri ufum nollent, folebant facere e lapide, quem fuo idiomate vocant Itzli, 
qui tres folet habere diverfos colores, nimirum cceruleum , album & nigrum, licet om- 
nes tranfparentes , & fi auro vel argento includantur , maximi fiunt, &: funt admodum 
pellucidi. Quin etiam in iis videntur rerum imagines, haud fecus quam in fpeculo opti- 
mo. Lapides hi e fuis lapidicinis extra&i , quarum magna efi: copia circa Metropolim 
Mexico , finduntur in modicas partes, fponte angulatas, &C poliuntur aliis lapidibus ma- 
gis duris & afperis, & cum certo inftrumento, quod haud diffimile efi: thecas fclopeti, 
tenendo lapidem inter duos pollices pedum, & cruribus inclinatis, artifices induftria & 
impetu admirabili eruunt ab utroque latere laminas crafifas , cum umbone in medio & 
duabus aciebus aequalibus, paulo crafiioribus quam fiant noftri cultelli, & latis digitum 
tranfverfum,aut paulo plus, quae tam acutae funt & penetrantis aciei, ut in mundo nihil 
acutius fingi poffit. Verum funt fragiles & facile difiiliunt in minutas partes , aut hebe- 
tantur. Iftis cultris feu novaculis ligno inditis ad modum noftrorum gladiorum , & fir- 
mabis eo genere gumini, quod vocant Tzinacan Cuitlatec, formant gladiolos tam terri- 
biles , ut uno i&u hominem findant in duas partes (modo fit primus idtus , nam exteri 
funt vani) tam acuta efi: acies illorum armorum tanta fragilitas. Ruptis gladiolis iftis 
eximunt novaculas, denuoque illas acuunt, &: eis fagittas fuas afperant, quibus laedunt 
atque occidunt hoftes fuos : fueti enim funt proeliari eminus arcu & fagittis Pulvis hujus 
lapidis mixtus cum Cryftalli pulvere, mundat admirabiliter oculos, & nubeculas difcu- 
tit & alias maculas, & clarificat vifum. 

Rationem generationis hujus lapidis affignare conatur Ferrandes Imperatus lib. zz. 
Natur. Hift. cap. z. hoc pa&o : Generantur, inquit, & Silices , ac naturam vitri aemu- 
lantur, calore non externo, fed interno moderato , longo temporis progreffu , virtute 
vegetalicrefcentes. Quibus licet efficientem aliquo modo attingat, materialem tamen 
& reliqua huc fpe&antia praeterit. 

Fruftum, quod ego teneo, duarum undarum efi: longitudine, tranfverfi digiti latitu- 
dine, craffitie cultri, utrinque acutum , in extremitatum altero aliquantulum incurva- 
tum, altero laterum aequali, altero canaliculatum, tranfiucidum &perfpicuum vitri in- 
ftar fed nigredine aliqualiter tin&um. Cetera conveniunt cum defcriptione Francifci 
Ximenis. 


Gap. XIV. 

\Z> Cjemmarum generatione tS> V arietate. 

T I Actenus Mufei noftri lapides ignobiliores & minoris pretii vidimus, jam nobi- 
lioresSc pretiofiores, quos habemus, examinabimus , quos Gemmas vocant qui- 
dam, licet inter lapidem pretiofum & Gemmam difcrimen agnofcant accuratiores. Pre- 
tiofos lapides eos vocantes, qui majores funt, nec pulchritudine excellunt; Gemmas, qui 
parvi funt natura , rari, duri ac pulchri. Hinc ex Gemmarum cenfu excludunt ob ma- 
gnitudinem Cryftallum , Topafium, Jafpidem,&c. Ob pulchritudinis defectum , Ony- 
cha, Crapaudinam, aliofque ejus generis. 

Ut vero allata Gcmmx defcriptio clarior evadat , accuratius ejus verba funt expen- 
denda. Parvos vocant eos lapides, qui nunquam, aut raro, ovi gallinacei magnitudinem 
fuperare vifi funt. Raros, qui in paucis provinciis haud copiose inveniuntur. Duros, qui 
neque digitis teri, neque ferro fcindi poffint; atque hi trium graduum ftatuuntur. Qui- 
dam Chalybeafaltcm linea radi poflunt , ut Turchefia; quidam non nifi Smiri lapide 
teruntur, ut Jafpis: quidam cum Adamante tantum, ut Adamas, Topafius orientalis, &c. 
Pulchros, qui colore, Diaphanitate, radiorum reflexu , aut figura concinna vifui grati. 

Colore 


FORMIANUM. 93 

Colore pulchri, Turchefia, DiaphanusCryflallus, radios refle&it, Iris; figura concinnus 
Afleria & oculus catti, &c. , 

Gemmarum materiam proximam flatuunt terram tam tenuem & fubtilem, ut aqua 
mixta Diaphanitatem ejus non impediat , cui fal in vifceribus terras conclufus mifcetur, 
accedente exhalatione pingui & humida. Quod omne ab aliis per fuccum lapidefcen- 
tem puriffimum exprimitur , ad talem foliditatem Tua natura tendentem. Varietas 
vero Gemmarum, cujufvis formas fpecificx adfcribenda , quas in feminali latet prin- 
cipio , etfi fenfibus noflris minus obvio. Hinc colorum 6c figurarum diverfitas de- 
pendet. 

Generationis rationem hanc proponit ClarifT. Vir D. D. Anshelmus Boetius. Dum 
in materia ad generationem apta, concavus locus aliquis aere plenus efl, ac is ab exha- 
latione, vela fucco lapidefcente & Diaphano, ex lubtiliffima lapidum materia conflante 
repletur; abforpto a materia circumdante cavitatem humido , aut eo.evaporato , terre- 
flris fucci lapidefcentis pars in gemmam perfpicuam concrefcit, quas cavitatis figuram 
fervat , fi tantum materias , quantum fpacium requirit , continuus fucci affluxus fecum 
tulerit. Quandoque lapidefcentis fucci a circumflante materia abforbetur humiditas, 
atque hinc concrefcit mater , feu cutis qua Gemma tegitur. Quandoque exhalat ex 
circumflante materia humor, aut aer, ficque in ejus locum fuccedit fuccus lapidefcens, 
ex qua Gemma Diaphana generatur. 

Vires & facultates gemmis detrahunt multi, alii nimias iis adfcribunt, & fupernatura- 
les : qui medium volunt, redius flatuunt. Omnes enim illi efFedus, qui a materia, for- 
ma, vel accidentibus rerum corporearum proficifcuntur, nequaquam iis funt detra- 
hendi; quales funt, calefacere, humedare, ficcare, refrigerare, attenuare, incraffare, 
emollire, indurare, exedere, &: quas ex iis proveniunt. Item omnes illi qui ab aliis re- 
bus inanimatis fiunt, licet ratio, quomodo fiant , ignoretur. Sed fupernauurales , qui 
ab ordinariis Naturas inflrumentis fieri nequeunt, ut invifibilem reddere; Item illi, quos 
Natura ignorat, & a rebus inanimatis fieri nequeunt, abfque animatorum confenfu, ut 
eloquentem, pauperem, divirem reddere, &c. plane ab iis fieri nequeunt, nifi accedat 
alia caufa efficiens divina, occulta, fupranaturalis, quas idem per aliud medium as que 
efficere potefl. 

Quamvis varias dari poliunt lapidum pretioforum differentias , quas opetofe in ordi- 
nem digeflas funt, a ClarifT. Viro D. D. Anshelmo Boetio , nos tamen extra limites no- 
ftros non digredientes , quos tenemus dividimus in majores &: minores. Ad majores 
referentes Jafpides, Achates, Chalcedonios , & ejus generis : ad minores, Adamantes, 
Rubinos, Granatos, &c. quos Gemmas flride vocare folent. De fingulis ordine. 


C a p. XV. 


*T)e Jafyide > Hehotropio , Malachite , 'PraJJio , Nephritico , 

oAchate , Oniche. 

i 

I Aspis variorum colorum lapis eftjob fuccorum varietatem, qui ad ejus generatio- 
nem concurrunt, tantas magnitudinis quandoque, ut ex ea magnas flatuas & colum- 
nas elaborari poffint, Achate mollior. Varias ejus conflituuntur fpecies, tam ratione co- 
lorum, loci natalis, quam commixtionis cum aliis gemmis & fuccis. Ejus fpecies cenfen- 
tur, Heliotropius, Lapis Nephriticus, Malachites. Orientalis Jafpis , qux fubcceruleo vi- 
ridique colore obfeura , fanguineis pun6lis confperfa efl , casteris omnibus prasfertur. 
Olim Grammatias, quas aliquid purpurei admixtum, interje&a alba linea, habebat, ex- 
teris prasferebatur. Secundum locum habebat quas rofeum quid na&a effet. Tertium 
quas Smaragdum imitabatur. Quartum quas fereni cceli colorem referebat. 

Ea quas fanguinis inflar, per totum corpus rubra, abfque alio colore, miras in fanguine 
fiflendo vires obtinet, ejufque experimenta prasclara vidit ClarifT. Vir Anshelmus Boe- 
tius a Boet, quem confule. Ad eundem ufum commendatur Viridis, fanguineis venis & 
ftriis prasdita. Viridis collo appenfa , ut ventriculi orificium tangat, flomachum firmat, 
vomitum , naufeam prohibet , calculum & urinas pellit. Omni Jafpidi hoc tributum, 
quod conceptimi firmet, partumque femori alligata promoveat. Geflata febres & Hy- 
dropes, quas vel a debili conco£tione, vel a fanguinis nimio fluxu oriuntur, ne fiant, cor- 
roborando ventriculum, & fanguinem fiflendo prohibet. 

M 3 


Viridem. 


94 M II S E U M 

Viridem Epilepfiam curare ajunt , fi argento inclufa circa orificium Ventriculi, vel 
enfiformem Cartilaginem per diem &: nodem geftetur. Si fudore corripitur teger, a 
paroxyfino liberatur : fin minus, moritur. Cogitationum tumultum & inconftantiam, 
cx fanguinis impetu ortam, prohibet. Jalpis Grammatias aut Polygrammos , quasque 
virens Smaragdo efl fimilis, ac purpureum quid in Te continet, albaque cingitur linea, ad 
venena quasvis pro Amuleto geftatur. 

Jaspidis viridis varia genera ex Infulis Feroenfibus accepi Anno mdcxxxvi. 
fed minores funt & viridi colore valde ludentes , quasdam enim fatura te viridi , quasdam 
dilutiore , quaedam Turcoides cernulantur, quaedam Malachites, quaedam in matricibus 
fuis exiftentes, jucundum difpicientibus exhibent fpe&aculum. Videntur maxima ex 
parte ex Chalcedoniis , Oniche aut Pfeudoopalis generari, vel faltem iis adnafci. Sunt 
enim qux dimidia ex parte Pfeudoopalos referunt, dimidia Jafpides virides. Sunt quas 
punda faltem habent viridia. Sunt in quibus color viridis dilute generari incipit , ut 
tantam varietatem verbis fatis exprimere nemo pofiit. Inter alios lapides in litto ribus 
inveniri afferit Infulas pnefedus, qui horum lapillorum (maximus enim vix avellanam 
magnitudine aequat) copiam fatis magnam attulit. 

Jaspidis plane viridis globuli ex America allati, fed in Anglia po- 
liti & tornati mihi funt. Armillas ex iis conficiunt, quibus brachia exornant mu- 
lierculas. 

Jaspis grammatias elegantifiima , variorum colorum, qui fluctuum & anfra- 
ctuum modo totum lapidem tegunt, exornata masandris, mihi elt, tanta pulchritudine 
ut nullus ferme detur color, quin in ea reperiatur, lineis albis cingitur variifque in locis 
pingitur, non dedt purpura, non minium, non cceleftinus color. Figuras elt ovalis* 
planas, eleganter polita , craflitie quarta parte digiti , longitudine trium , latitudine duo- 
rum. Ejus vires in menftruis fidendis, abortu prascavendo, faspius expertus fum, ut vel 
hoc nomine mihi chara admodum fit. 

Purpurei cujufdam lapidis impoliti fragmentum, croceis & cceruleis venis inteffpet- 
fum, Jaspidis titulo accepi ; talem lapidem ex Phrygia & Cappadocia olim allatum 
fcribunt. Mafla ipfa cruda efl:, rudis, angulata , nullius certas figuras > fed qualis e venis 
eruitur. 

Jaspidis viridis paucis intercurrentibus venis fanguineis fruftum, in formam 
Capuli pugionis elaboratum & eleganter politum, hifceadeft, qua ferrum capere debe- 
ret anguftius, altera extremitate latius , & utrinque appendicibus dotatum. Longum efi: 
uncias tres cum femifle, pollice craflius, teres, extremitas cum appendicibus uncias 
duas fuperati 

Witeberga mihi tranfmifit M. Henricus Motsfeldius affinis meus , qui ex nepote 
D.D. Pauli Lutheri (qui frater erat D. MartiniLutheri) Medici hunc lapidem accepit. 
Hic vero Junior Lutherus narrabat avum fuiim hoc lapide feliciter uti folere, in fangui- 
nis fluxu a quacunque parte corporis. Si quis ad Heliotropios retulerit, non repu- 
gnabo. 

Jaspidis, quam Diofcorides Therebintizusam vocat, mihi lapillum 
dono dedit ClarifiT. Vir D. D. Thomas Bartholinus , rotundus efl: & latus , per Diame- 
trum uncis unius magnitudine, ab una faltem parte politus, craifitie pernite anferinte. 
Therebinthifufa vero a Diofcoride dida videtur haec Jalpis, quod colore fit flavo, The- 
rebinthinam codam referens, intercurrunt vero venulte nigricantes. Delineata efta 
Benedido Ceruto in defcriptione Mufei Calceolarii pag. 255. ubi ait : totus alternat Mil- 
vinis nigricans veluti plumis. 

Ad Heliotropios potius quam Jafpides retulero laminam figura ovali, lon- 
gitudine duarum unciarum, latitudine unius cum dimidia, craflitie dorfi cultri, per lon- 
gitudinem coloribus ita diitinda, ut pars altera viridis, altera rubra fit, paucis venulis lu- 
teis interfperfis, utrinque polita, elegans certe & commendatione digna. 

Ad fanguinis fluxum vires magnas habere non dubito. Si enim Jafpides illae , qus 
vel pundula qusdam, vel lineas obtinent rubicundas, hoc fine commendantur, mul- 
to magis hxc, qux non folum dimidia ex parte rubro colore tinda efl, fed & in ipfa vi- 
riditate maculas oftendit aliquas rubicundas. 

Inter Jafpides ex Infulis Feroenfibus allatas, reperiuntur etiam Jasponiches nu- 

Videturenim Natura in iftis Infulis intenta efle, ut Onichen viridi 

eoiore 


mero haud exiguo. 


fORMIANUM. <>5 

colore tingat, verum opus fuum ubi impedita non abfolvir, remanet Jaiponix. Quin & 
Jafpidis Capnitis hic vifuntur fpecimina. 

Malachites fpecies Jafpidis vel Praffii eft , viridis & opaca inftar foliorum Mal- 
vx, unde nomen traxit, fed,pro diverfkate & gradibus colorum, varias etiam obtinet 
fpecies. Prima colore refert folium Malvas recentis , nullis aliis 'permiftis. Secunda al- 
bas venas habet, & maculis nigris inficitur. Tertia cceruleo mifcetur , ac fi ex lapide 
Lazuli & Malachite conftaret. Quarta Turcoidem refert , & /haec omnium habetur 
prasftantiffima. Tantas magnitudinis quandoque reperitur, ut pocula & manubria ex 
ea confici poflint. 

Volunt eam geftantem a tonitru & fulgure non laedi, nec animo turbari, aut conta- 
gio infici. Fafcinationem a pueris ut arceat, eorum collo fufpenditur, nam contra terri- 
culamenta nodturna &: diurna valere creditur. 

Ad Syncopen, dolores compefcendos, hernias ac cafus impediendos, pro Amuleto 
geftant, convulfiones arcet ; ventriculo applicata eum roborat. Sunt qui intra corpus 
exhibeant pondere fex granorum, ut inftar Antimonii purget. 

Hinc cum la&e exhibitus ejus pulvis Cardialgiam & Colicam fanare dicitur, & meile 
adjedo menftrua provocare, vulneribus infperfus fanguinem fiftere, vino ardenti mix- 
tus ulcera ac vulnera curare. Linteolo humido impofitus, ac parti fpafmo afteftas ap- 
plicatus, eum abigit. 

Ex Feroenfibus Infulis, cum aliis fpeciebus Jafpidis , & hic lapis copiose allatus : fed 
parvus admodum dc nulli operi idoneus. Pulchriores e Bohemia mihi attulit Nobiliff. 
Boflrupius Giedde, rei Metallicas in Norvegia Commiffarius. 

Ad Prassium viridem ad cceruleum tendentem refero lapidem , nucis avellanx 
magnitudine, in quo antiquo habitu exfculpta facies Virginis pulcherrima, prominente 
capite, collo &: pedoris particula, opere eleganti & fpedatu digno. Argento deaurato 
ita cingitur & clauditur, ut & capillorum cincinni, & frontis acoris decor, colli propor- 
tio ad pedus ufque pateant. 

Lapis nephriticus ad Jafpides etiam d quibufdam refertur , nec colorum 
varietate adeo ludit ut Jafpis, fed ut plurimum viridis eft , &: viriditatis gradibus diftingui 
folet. Italis qfiada, delfianco , Gallis un Siadre , Hifpanis Igiada, Belgis tafotote / Ger- 
manis fenbm-fjelffer. Lapis ut plurimum viridis, qui nunquam exade poliri poteft , fed 
femper quaft pinguedine quadam obdudus& Oleofiis, maculis feu nubeculis quibufdam 
obfcurioribus interftindus , ubi in laminam tenuiorem redadus eft , quodammodo 
tranfparens. 

Coloris gradibus variat : quidam ex viriditate nigrefcit , quidam flavedinem cum 
viriditate conjundam habet , faspe ex viridi, albo, flavo, nigro, cceruleo quali miftus 
apparet. 

Optimas nota: cenfetur , qui ex viriditate nigricat quafi Sc opacus eft. Reperitur 
quandoque magnitudine infigni, ex eo figuras varias formantur, &, ornamenti loco, ab 
Indis geftantur, apud Orientales in magno pretio. Brafilienfes perforatis labiis eum in- 
ferunt, ita formatum, ut digiti longitudine propendeat, anfulis duabus , in extremita- 
tum altero, ne elabatur impedientibus. Ex India utraque adfertur, in nonnullis Hifpa- 
nix&Bohemix locis etiam reperiri quidam ajunt. 

Commendatur ad varios corporis humani affedus & Amuleti loco geftatur; ejus vi- 
res compertae funt in ventriculi, Oefophagi, & coli doloribus fedandis. In capitis dolo- 
ribus vehementibus, catharris &; deftillationibus, ad partum promovendum, tumores 
Oedematofos curandos, urinam fuppreffam provocandam ; fed in primis in Renum & 
Veficse calculis atque arenulis expellendis . Hujus rei experimenta funt quam plurima. 
Brachio ad carpum applicatum, aut etiam lumborum regioni, tam potenter calculum & 
arenas pellere compertum eft, ut eum deponere faspe coadi fint geftantes. Argento 
inclufus majoris efficacias efte putatur , alii tamen metallo vim aliquam ei detrahi pu- 
tant ; fed ego efficaciffimum vidi argento claufum, vires fuas valide exferere. Quidam 
exeo Magifterium praeparant, quod intra corpus fumendum magna cum utilitate prae- 
bent. Hiftorias varias &: experimenta vide, in peculiari de hoc lapide tra&atu confcri- 
pto aClariff. ViroD. D. Cafparo Bartholino P. M. 

Mihi hujus lapidis aliquot fiint exempla. Unum quod melioris notae efte didici, in 
laminam tenuem duorum digitorum longitudine, latitudine unius redaTum, oblcure 

viride 


9* M» II S ■ E tl M 

viride eft, pingue , oleofum , quod ad fplendorem Solis aut Candelae Examinatum, ma- 
culas virides obfcuriores, in albo aut fubluteo corpore, exhibet, quauior foraminibus 
pervium, ut commodius corpori alligari polii t. Hujus vires infignes in calculo pellendo 
haud raro expertus luta. Novi virum in hac urbe, qui unum poftidebat plane fimilem 
huic Nephriticum lapidem, cujus vires infe ipfo faspius expertus erat infignes , quam 
etiam ob caufim carpo alligatum femper geftabat. Sed cum fe quodam tempore bal- 
neo aquae dulcis, in quo herbae quaedam codae erant, commififfet, madefadus hoc de- 
cocto lapis vim omnem amifit. Quocirca deponendum fuafero , quando Balneum 
aeger ingreditur. 

Alius mihi eft Nephriticus colore melleo> feu ex viridi fubflavo , quem ex Viro Clariff. 
D. Jolianne de Laet habeo , quadratus , tenuis , quovis latere vix unciam aequans dimi- 
diam, in centro perforatus. Hic ille eft , quem idem D. de Laet lih. i. de Gemmis 6 c 
Lapid. cap. 2.3. inveniri ait maxima copia in America , ad ripas fluminis Aniazonum , & 
aliorum quae ex illa continentis parte in Oceanum ingrediuntur , potiflimum in Novat 
Hifpania , unde plures in reliquam Europam adferuntur. Nafcuntut magna interdum 
mole. Boethius namque fcrihit fe vidifle apud Gemmarium Rudolphi Imperatoris fru- 
ftum mille fexcentis Daleris emptum, ex quo poculum fatis amplum formatum fuerat. 
Et ego elegantem Phialam, cujus Icon adhuc apud me eft, ex nigricante lapide Nephri- 
tico elaboratam vidi Anno mdcxlvii. 15. Januar. apud auriftibrum Illuftriff. Principis 
Chriftiani V. P. M. quas mille Daleris tcftimabatur , figura ovali, cujus labri cir- 
cumferentia pedem unum cum femifle fuperabat. Bafis vero in Diametro uncias fex 
habebat. 

Tertius Nephriticus lapis, quem teneo , oblongioris lamina* facie confpicitur , cujus 
tria latera reda, quartum femicirculare, longitudine eft unciarum duarum cum femiffe, 
latitudine unius & femis, quatuor in angulis foraminibus pervium, colore magis virenti, 
&pundulis albis variegatus, quem exiftimo tertiam effe fpeciema D. de Laetpropofi- 
tam, quamque Ximenes tantopere commendat. 

Quintas fpeciei fecundum de Laet etiam unus mihi eft, viridi, albo , flavo, purpureo 
nigricante coloribus proditus. Figura jam eft triquetra ; fed fradus videtur, cum uni- 
cum latus politum fit, reliqua inasqualia. 

Secunda jam propofita fpecies illa eft ex qua Americani varia conficiunt, pifces, ca- 
pita avium, roftrapfittaci, fphasrulas , columellas perforatas , quas ornamenti loco ge- 
ftant. Barbari, qui Guianam incolunt, magni illos faciunt, in pyramidis figuram effdr- 
mantes, ac foraminibus quas fub inferiori labro habent indentes, ut pulchriores fibi 
videantur. Hinc eft quod Gefnerus Oripendulum vocet, 8 c peculiarem lapidem 
faciat. 

In hujus lapidis viribus explorandis, tutum eft confilium Johannis de Laet, qui fua- 
dec diverfas ejus fpecies experiri, & modo carpis, modo renibus applicare. Nam & ego 
novi eundem lapidem quibufdam profuifle, quibufdam minime: quod an lapidis virtuti, 
an hominis Idiofyncrafias fit tribuendum, ignoro. 

Achates a fluvio Sicilias ejufdem nominis ita didus eft, quod primo ibi inventus. 
Lapis eft variorum colorum, quorum ratione in varias fpecies difpefcitur, ut etiam figu- 
rarum ipfi a Natura impreflarum. Quando venis fuis & maculis cornu refert , Cera- 
cbates dicitur, quando arbores &: nemora, Dendrachates. Colore eft aut nigro, aut 
fufeo, aut cinereo, aut corallino, aut pellis Leoninas, Hyenas: per hos colores venas alb^ 
ubi difcurrunt, Leucachatem vocant, fi rubicundas, HasmachatCm , fi Sardas modo ru- 
ber, Sardachatem , fi Coralli modo, Corallaehatem. Summa, coloribus adeo variat ac 
ludit , ut jucundum prasbeat fpedaculum, in primis ubi lineis fuis & coloribus res alias 
naturales aut artificiales exhibet. Ab Oniche differt, quod hasc Zonis & Cruftis vario- 
rum colorum confiet; Achates vero lineis tk maculis ludar. A Jafpide duritie &: larvo - 
re: Jafpis enim licet omnes colores habeat quos Achates , tamen mollior & Achate 
magis opaca eft, quocirca nec tam exade poliri poteft. Ex India notas probatifiimas ad- 
fercur, in Germania & Bohemia etiam quandoque repentur , etiam tantas molis, ut po- 
cula & fcyphi ex eo confici poflint. 

Venenis peftiferis , ut & Viperarum & Scorpionum idibus refiftere credunt. Cor 
recreat & adverfus omne contagii genus tuetur. Sitim febricitantium ore contenta 
fedare,& asftus diminuere animadverfum eft; unde tanquam Amuletum contra febres, 

pr^- 


FORMIANUM. 97 

prsefertim Quartanas a multis geftatur. Qute rubro eft colore, pro Hsmatitide vendita- 
tur, & ad fanguinem fiftendum commendatur. 

Mihi Achatis aliquot funt fpecies ; una nigra, venulis purpureis & albicantibus, in qua 
vena alba fluvium referens duo ejus latera cingit. Lapis planus, figura ovali dum integer 
eflet jam vero pars ejus ampla reflat longitudine palmi , latitudine trium digitorum. 
Atropurpureus ille color, in quem centri nigredo terminatur, undulatim lapidem am- 
bit, variis gyris & anfradibus. In ejus medio linea alba , cordis figuram ferme confti- 
tuens , illas ambit , quod colore maxime tequabili nigricante praeditum eft. Ad Leu- 
cachatem refero. 

Globuli ex quibus armillas conficiunt nigricantes ex Achate tornati penes me etiam 
cernuntur quidam. 

Ex miniato Achate, flava & Chalcedonii interfperfa vena, laminulae funt quaedam 
odanmike, ita politae &fuis foraminibus perviae, utufum quoque in armillis habeant. 

Ejufdem fubftantiae eft columnula angulata , puro conflans Achate purpureo & fla- 
vefcente, perforata quoque ut muliebribus Ornamentis inlerviat. 

Anno mdcxlviii. ex Iflandia ad me tranflniflus eft lapis flavus, rudi mafla, qua par- 
tes abfciflse politus & lmvis , filicem quodammodo referens, fed dum durius ferro tra- 
datur Scintillas non praebet ullas, verum in partes minutas diflilit ; ad Achatem aut Ja- 
fpidem referendum puto. 

Achatem ovi Columbini magnitudine & figura dono accepi, variis coloribus lamina- 
tim quali diftindum : cernere enim licet album, nigrum, fufcum, flavum, grifeum, aliof- 
que mira jucunditate jundos. 



Ad Achates refero Lapidem indicum figura nuclei Pinei; fed oblongior ali- 
quanto , unciae unius longitudine* extremitas altera radicem quali quandam habet, quae 
alteri lapidi inferta fuifle videtur , altera planior , latior, coloribus cum Achate certat: 
limbo enim eft purpureo, qui cingit Violaceum, hic candida linea reliquum feparat ad 
cinereum tendens, natura politus eft. Qui eum defcripferit nondum inveni. Integer 
pendet grana x* 

Chirurgus, qui eum attulit, refert fe in India in littore maris invenifle, & cuidam in 
navi calculo laboranti ejus fcobem exhibuifle magno cum fucceifu. Durior enim non 
eft quam ut cultro fe radi patiatur. 

Onyx a colore unguis humani nomen mutuavit, Italis Nikolo , Germanis £) !lld) cl / 
unguem enim humanum colore & fplendore refert , duobus ad minimum coloribus, 
albo, 5c nigro, Zonis diftindis conftans , magis opaca quam tranllucens. Nigram ejus 
partem Plinius Morion Indicam vel Pramnion vocat. Sardonix ex Oniche 5c 
Sardo componitur , eique varias imagines imprimere folent Sculptores. Quandoque; 
ex Zona alba imaginem fculpunt, ita ut nigra Zona loco ftratifit,tumqueaquibufdam 
Memphites vocatur, hodie a Gemmariis Camehuja. Sunt qui Onicha , quando fola 5c 
alba eft, Calcedonium vocent : alii ita diftinguunt Sardonichen, Calcedonium & Ony- 
chen,ut Sardonix dicatur, cum Onychi Sardi aut Carneoli rubicundus color diftinde 
adjundus eft ; Calcedonius,dum abeft rubicundus & niger color ; Onyx vero, dum adeft 
niger & abeft rubicundus. Onyx pro colorum varietate etiam varias habet fpecies. 
Sunt enim nigri prorfus, funt cum albedine, fufco, flavo, luteo, fubeceruleo, corneoque 
colore miram varietatem oftendentes:fed omnes Zonas & lineas habent, quibus colores 
invicem diftinguuntur. Olim tantce magnitudinis inveniebantur, ut inde columnulas 52 
pocula, qua; Myrrhina dicebantur, conficerent. Prasferuntur jam ceteris fubcoemlei in 
imo nigredinem habentes. 

Ad figilla conficienda aptiflimus lapis , nam ceram politus non recipit. Geftatus Me- 
lancholiam, animi pafliones & triftitiam pellere putatur, fenfufque vegetiores reddere. 
Sunt qui Melancholiam, timorem ac triftitiam eo augeri putant ; fed Sardas feu Corneoli 
prasfentia fugari. Epilepticos paroxyfmos impedit . Politi ex eo fi fiant globuli y pulve- 

N rulenta 


93 MUSEUM 

rulenta & afpera quosvis oculo fi inciderint, eximit, quod & alia corpora lcevia prxflant. 
Ignis ex eo ut ex filice excutitur, & affridu valde calefit. 

Ex Oniche quatuor diflindis Zonis conflante, Gamehujam poffideo elegantiffimam, 
dono Clariff. Viri D. D. Claudii Plumii , quas pro lirato habet Zonam Onychinam fub- 
cceruleam ; huic incumbit facies decora mulieris ex Zona candida in convexum ela- 
borata, & rurfus infidet facies ZEthiopis ex nigra Zona tam apte fculpta, ut tota facie 
nigra exiflente, oculus candore , ex fubjeda Zona acquifito, emicet. Hifce demum 
incumbit viri barbati & cincinnati caput integrum , ex quarta Zona candicante , cum 
flavedine junda , ita aflabre conflrudum , ut pili capitis & barba: ad flavedinem ten- 
dant, reliqua facies albicet. Opus certe artificii non vulgaris. 

Gap. XVI. 

r De C alcedonia , Corneolo , ^Phengite , aAmethyfto , Cryflallo , Fluoribus , 

Lapide de oAyentura. 

Alcedonius, feu Carcedonius veterum a moderno multum differt; ille enim, fi 
^ fecundum Plinium examinetur, granato Orientali, aut Amethyflo refpondet : hic 
gemma efl quafi per nubem , vel nullo , vel levi aliquo colore tinda , femiperfpicua, 
Icalpturas, propter duritiem, contumax : Veteres ad Onichas retuliffe videntur , cujus 
etiam fpecies efl, ut & candida Onyx dici mereatur. Praeferuntur reliquis , qui aliquo 
colore funt diluti ac oculis grati , ut illi, in quibus purpureus , cceruleus ac rubicundus 
albo mifcetur , quique Soli expofiti , radiorum reflexu Iridem oflentant. Si rubram ad- 
j undam habeat venam, Sardonyx dicitur, fi nigram, Onyx, ut fupra didum. 

Ex eo fiunt globuli ad armillas , & figilla, quia ceram non admittit. In ufu Medico 
commendatur contra timorem, triflitiam & affedus Melancholicos. Illos, qui ex .India 
Orientali adferuntur Sc Zonis ladeis diflinguuntur, ad ladis ubertatem valere volunt, fi 
appendantur. 

Ex Infulis Feroenfibus varios accepi Calcedonios , quos inlittoribus colligunt , fed 
haud majores , quam ut ex iis fphasrulas aut figilla confici poflint, paucis exceptis. Inter 
eos etiam Onyches &Sardonyches reperiuntur. Verum inter reliquos prasclari & vifu 
digni funt quidam Stirias aut dadylum exprimentes , quorum duos integros te- 
neo, tertium mutilum. Primus longitudine palmi, craflitie paulo major pollice, teres, 
apice obtufo, in quo pundulamulta fulva, albo colore, nubeculis interfperfis,protube- 
rantiis quibufdam levibus prasditus , quafi ex fucco ex alio corpore guttatim expreffo 
concretus. In centro cavitas quasdam apparet venx inflar, quas per totius corporis lon- 
gitudinem attenuata extenditur, quod melius apparet in fragmento. 

Alter ejufdern efl confiflentias & figuras, fed magnitudine minor, longitudinem duo- 
rum digitorum non excedit, craflitie digiti, circa radicem flavefcit, & circa apicem lu- 
nulam habet flavefcentem, ex fucco Sardio, ut videtur, conflantem: longior fuiffe vide- 
tur, nam circa radicem partis amputatas funt vefligia. 

Fragmentum tertium ejufdern coloris & confidentias , fed apice , & radice caret: 
lapidem prceterea alium a latere ei adherentem obtinuifle , ex fragmento reliquo 
conflat. 

Reliqua pulchritudine fuperat Calcedonius grandinosus, ex grandini- 
bus quafi margaritis conflatus , guttulis fucci lapidelcentis ita invicem concretis, ut ova 
pifcium eflfe folent, fjaedaculo jucundo & grato : tranfparet gutta quasvis , ac in centro 
nubeculam albicantem continet ; ex margaritis conflatam jurares. Hujus mentionem 
fecifle videtur Ferrandus Imperatus lib. 24. Hifl. Natur, cap. 2. fub nomine In g e m- 
mamenti grandinosi Calcidonii fimplicis quem ad molam Seffanam repe- 
riri fcribit , fed noflras Infulas Feroenfes meum ferunt. Credo veterum efle C ha- 
la ZI A M. 

Calcedonium etiam refert Massa agnieormis, trium digitorum longitu- 
dine, duorum latitudine ; caput, os, aures, collum, & pedoris agnelli partem exhibens, 
onychina; radici innixa, fed mollior aliquanto vero Calcedonio, utpote quas limam fine 
difficultate admittat. Quibufdam in locis fuperficies colore flavo tingitur ; credo pice 
infecFam d nautis qui attulerunt. 

Calcedonium islandxcum cristalloidem lapidem voco ex Is- 

landia 


fORMIANUM. 99 

landia mihi Anno 1648. tranfmilfum. Mafla eft unciarum duarum longitudine, totidem 
latitudine, qua latior eft. Parte qua cauti adha:fit,faxo conflat albo, duro, cui nigredi- 
nis quidpiam permiftum,ex quo efflorefcit crufta quasdam Calcedonica,craiIitie calami 
fcriptorii. Hax vero ex fe papillaceas quafdam llirias protrudit ejufdem fubftantias, 
externa fuperficie afperas inftar facchari Candi, granulis minutis micantes. Parte ante- 
riore tres linit papilla:, quarum media reliquis longior, una reliquis minor, verius latio- 
rem partem una duplicata. Omnes has papillas, ut &c corporis iplius tota fuperficies fu- 
perior, quafi conglaciata eft & Iplendentibus granulis Cryftallinis afpera. Elegans 
certe eft, a nemine, quod fciam,defcripta. 

Corneolus vel potius Carneolus, quod carnis colorem imitetur Fic di&us, aliis 
Sardus ab Infula Sardinia, unde olim optimus adferebatur, Germanis Corneo! ; primus 
lapis in Rationali Aaronis, fanguinis fubcitrini aut biliofi, vel loturas carnis, colore fimi- 
lis, femipeffpicua &: obfcura quafi nubecula perfufus , magnitudine nunc majori , nunc 
minori. 

Varia ejus genera funt, colores fi fpe&es, nam aut rubet obfcure, aut dilute : aut mel- 
leus eft , aut fecibus fordidus * aut alieni quid permiftum habens. Optimas nota: cenfe- 
tur, qui multum rubet & perfpicuus eft ; reliqui' minoris pretii. Reperiuntur in Sardi- 
nia, Armenia, Perfia, Germania, Infulis noftris Feroenfibus, 

Animum exhilarare, timorem pellere , audaciam prasftare , fafcinationes impedire* 
venenis ex putredine ortis reliftere creduntur : fanguinem undequaque fluentem pe- 
culiari vi liftit , in quem finem etiam in pulverem redigitur & in vino auftero ad menfes 
& alios fluxus languinis fiftendos exhibetur. Ventri alligatus partum confervare puta- 
tur ; Ingenium acuere , fomnia mala prohibere, & malignitati Onychis reliftere dicitur. 
Ex eo pulvis conficitur ad dentes mundandos & a fordibus liberandos. 

Qui ex Infulis Feroenfibus ad nos adfertur, dilutioris eft coloris mellei, raro rubet. 

Amethystus, Hebraice Achlamach, Chaldaice Enegle, Lapis eft Violacei co- 
loris, ex rubri &: coerulei miftura orti, fulgore non omnino igneo, fed deficiente. Diffe- 
rentia tamen aliqua in colore obfervatur: aliqui flavedinem admiftam habent , alii vini 
fubpurpurei, alii exacte purpurei & violacei; alii leni violaceo, ut plane tranfpareant, vi- 
funtur : qui molliores & viliores. Reliquis proferuntur, quibus in purpura refulget ro- 
feus color, Carbunculi inftar. Reperiuntur in variis locis Indias, Arabio, Armenio, 
Cyprio, imo in Germania, Bohemia, Mifnia; fed molliores funt Oviliores. 

Ebrietatem arcere creditur, idque colorem vini indicare fua lignatura putant, unde 
& nomen accepit. Umbilico admotum, vini vaporem ad fe trahere,eumque difcutere, 
& crapulam procavere volunt. Sunt qui malas cogitationes arcere, ingenium acuere, 
vigilantiam & induftriam excitare autument, imo & Magnatum gratiam conciliare. 

Duo ejus mihi funt genera. Unum politum , variis angulis infignitum , figura ovali, 
dimidiam nucem avellanam magnitudine fuperans* eleganter coloris varietate fulgens, 
ex India Orientali ad nos delatum. Alterum ex Mifnia petitum, crudum adhuc, ea for- 
ma qua e mineris erutum, colore dilutiore, longitudine ut plurimum pollicis , angulo- 
fum , pyramidalis figura : multas ejus generis poflideo particulas, quas mihi attulit 
Clarilf Vir D. D. Calparus Bartholinus e Thermis Carolinis redux. 

Crystallus nomen a glacie mutuavit , quod ei fit quoad perlpicuitatem & co- 
lorem fimilis, a >cp J©- gelu , &: contraho, quafi quid gelu concretum. Glacies ita 

Gnecis dicitur, Germanis & Danis (SrtfM. Gemma eft mollis , tranfparens, aquam in 
glaciem congelatam referens ; unde & quidam ex glacie natam volunt, quod tamen ve- 
ritati minus confonum efle docet Experientia , cum igne non folvatur, nec aqueas in ea 
partes igne confumantur. Quandoque colores alios aflumit, fed tum nomen mutat ; II 
Saphirinum, Pfeudofaphirus; Smaragdinum, Pfeudofmaragdus appellatur, & fola duritie 
averis differt. Cryftalli ut plurimum hexagona nafcuntur figura, quandoque pentago- 
na, imo globofa rotunda , fed tum duriores funt vulgaribus, ac pro Pfeudoadamante 
habentur. Quas caufa fit figuras hexagona: in Cryftallo , follicite inquifiverunt multi* 
CaTalpinus acute hac de re difputat de Metal. 1 . z. c. 19. Succus lapidefcens,inquit,cum 
totum fpacium impleat loci in quo eft , in coagulatione difcedentibus in diverfa parti- 
bus terrenis, &c ad latera laxi continentis attractis, agglutinatifque, figuram quoque fa- 
ciet in concretis lapillis , quas apta nata fit Ipacium replere. Si igitur non uniformiter, 
fed vario modo divifiones contingant, etiam varietate figurarum implebitur fpacium; 

N % fin 


ioo M tl S E U M 

fm autem uniformiter , quod ob puritatem & squalitatem fueci contingit, necefle eft 
unum genus figuras oriri in omnibus, qux apta nata (it fpacium implere, &c. Poft pauca. 
In omni coagulatione partes undique in idem punctum coeuntes , quam maxime ad 
circulum accedere exoptant. Hexagona igitur fit, qux fola perfe&a, quia fit ex triplici 
divifione faperficiei ad angulos acutos, fex triangulis in unum veluti centrum coeunti- 
bus, &c. Rationem redditurus, cur in cufpidem terminentur, hsc addit: Flectuntur in 
Cryftallo juxta cufpidem latera, deficiente materia, qux cum purior quoque fit, & ma- 
gis conftringitur , & clarior apparet. Anshelmus Boetius haec habet: Nafcuntur ple- 
rumque Cryftalli forma hexagona, in mucronem delinente, quia terreftris fubtilis ma- 
teria, fe feparans ab aqua, nititur fe unire, ac omnibus modis fingula: particulae centrum 
corporis fui ambiunt & appetunt, &c. Probabilem hanc caufam ubi pluribus deduxiffer, 
concludit : Abfque ratibne manifefta , figuram illi certam a Natura & Deo datam effe 
hexagonam Patuere oportet , ut in multis rebus contingit. Quod admirari hxc na- 
tura, non vero intelligi velit. 

Quia nomine Cryftalli omnes gemma: perfpicux & molles , qitce nullum colorem 
maniteftum in fe habent, intelliguntur; quatuor primarix ejus fpecies conftituuntur. 

Prima, qux glaciem referr, Cryftallus montana di£ta; fecunda hexagona, qux Itidem 
ad Solis radios exhibet, tertia Citrina, quarta Pfeudoadamas , quas reliquis nobilior, 
nafcitur variis in locis Italix, Cyprix, Lufitanix, Germanix, Bohemix, Norvegix. 

Varia ornamenta ex Cryftallo fabricantur, monilia, perfpicilla, fpecula, pocula, fcy- 
phi, patinae , quae pro ratione magnitudinis & artificii care venduntur. In ufus Medicos 
etiam expetitur, fub lingua febricitantium pofitafitim fedat, manibus detenta xgros re- 
creat & refrigerat, prxfertim fi major fit, ubi incaluerit aqua Rofarum mergatur. In 
tenuiflimum pulverem reda&a, ac cum vino propinata, Dyfenteriam curat, albos uteri 
fluxus fiftit, ladis ubertatem & copiam a proprietate promovet, pondere Drachmx 
unius exhibita, cum oleo Amygdalarum dulcium eos curat qui fublimatum hauferunt, 
fluxum Cliolericum, feu Cxliacum, tanquam Alexipharmacum quoddam fiftit, calcu- 
lum per urinam pellit , collo appenfa fomnia terrifica prohibet & vertigini medetur. 
Chymici, ut felicius hxc prxftet, ex eo oleum & fal conficiunt, quorum prxparationes 
vide apud Anshelmum Boethium. 

Infignis mihi maffa eft Cryftalli montanae politx , fex librarum pondo, figura qua- 
drangula, longitudine pollicum feptem cum dimidio , latitudine feptem, cr alliti e duo- 
rum, cui arte cavitas cruciformis eft infculpta , pollicis craffme , trium ferme latitudine, 
per gemmae corpus decuffatim in longitudine & latitudine tranfiens, variis fandorum 
reliquiis referta; opus vifu jucundum, & artificii non vulgaris. 

Sunt& globuli hemifphxrici, oblongi & rotundi, politi, ex eodem Cryftalli genere 
elaborati; funt etiam rudes & informes quaedam maffx ejufdem generis. 

Ex Norvegia Cryftalli Hexangulje, columnari figura, magnitudinis diverfx, 
allatae funt, quaedam digiti magnitudine, inter quas una radicem habec, variis impurita- 
tibus nigris flavis inquinatam, Sunt & minutae craflitie pennae gallinacex, longitudine 
dimidii digiti, hexangulae, oblongae, acuminatx. Sunt & figura Olivari , utrinque in 
apicem terminatx, politx, fexangulae, fed ab uno latere rudes, urpote quo matrici fux 
adhxferunt , & nutrimentum attraxerunt. In fluminibus inveniri ajunt has , reliquas 
in montibus. Imperatus Cryftallos in forma Olivari vocat, & quia utrinque acuminan- 
tur, eodem modo quo reliquas haud vegetari ftatult , per principium fux longitudinis 
fcilicet, fed per latus quod matrici adhxret. 

Minere crystalli varix etiam ex Norvegia ad me funt- delatae , e rupibus 
in quibus crefcunt abruptx , & Cryftallos magnitudine diverfas de fe fundentes , ex 
quibus earum generatio evidenter elucet. Cernere enim licet in iis tam initia , quam 
progreffus & augmenta lingularum. 

Prima maffa ab una parte plana & rudis eft , qua fcilicet a cautibus abrupta Iapidis ad- 
huc adhaerent veftigia; ab altera infinitarum Cryftallorum , Hexangulorum, quafi po- 
litorum, majorum, minorum, complicatorum apices eam afperam & horridam reddunt. 

Secunda maffa utrinque Cryftallis perfectis, imperfedis, &ipfa materia Cryftallorum 
rudimenta quxdam de feprxbente conflat, in cujus altero latere dux quafi bullx aut 
foramina confpiciuntur triangularia, quibus aut faxa, aut metalla fuere affixa, criftam 
Cryftallinam non inepte refert. 


Impurior 


WORMIANUM. ioi 

Impurior tertia eft, Sc Cryftallorum quafi matrix, pullos enim habet non perferos, 
fed fplendentia quafi femina quasdam oculis objicit. Ei^ Galene plurimum admixtum 
eft, & colore croceo aut rubiginofo ubique tingitur, una parte , qua cautibus adhasfit, 

plana aliquantulum, reliquis afj^era & inaequalis. 

Afpeftu jucunda eft quarta , fed parva, in duo quafi cornua formata , minutis Cry- 
ftallis undique horrida, finu fuo Pyritem aureum fovens, cujus Cryftalli, columnari 
fio-ura.minutiflime concretae, feftucas magnitudine vix fuperant, tota concretio unciam 
unam pendet. 

Crystallus e monte S. Vincendi in Anglia, impurior eft & obtufo praedita 
apice, fexangula, unciam femis longitudine vixfuperans. 

Elegans & perfpicua eft craffa quaedam , fed non longa Cryftallus , radice impuriore, 
fexangula, uncias duas longitudine attingens, fed in circumferentia craffitiei tres. 
Apex angulos obtinet valde inaequales, unum enim latus fua latitudine totos tres ample- 
ctitur, nifi, ubi jungitur cum vicinis, duo exigua triangula admittat, tria reliqua etiam 
inaequalia, ita ut, fi minimum inter ea latus unitatis rationem & proportionem habere 
ftatuamus, & dextrum dualitatis, finiftrum ternarii obtineat. Licet igitur apex pulcher 
& perfpicuus fit, ipfa tamen laterum ejus disproportio deformitatem quafi quandam 

largiatur. 

Crystallum e Brafilia allatam mifit Vir Clariff. D. Johan. de Laet , columnu- 
lam referentem fexangulam , uncias unius cum dimidia longitudine , craftitie pennas 
olorina, apice in alteram partem inclinato, fed tota impura eft, minime peripicua, pur- 
purea, crocea &: terreftri quadam materia eam maculante, ut impurum Sai £racovia- 
nam quodammodo colore cernuletur. 

Depolitis Cryftallis fupraadtum , mihi inter reliquas una eft ovali &: hemifphasrica 
figura, colore rubicundo aliqualiter tindta , ut aliud &C peculiare genus gemma: efte vi- 
deatur. Mihi talem Nycopice oftendit Illuftriff. Princeps Chriftianus V. P. M. cum ejus 
valetudini praeeflem Anno mdcxlvii. &: dixit fe eum lapidem auro inclufum, baculo 
feu arundini, quem ordinarie geftabat, aptari curaffe, fed quoties nuda manu aliquan- 
tulum eum amplectebatur, tantum excitalfe in manu pruritum, ut eum amovere coge- 
retur, & amotum tum oftendit. 

Ex Infulis Feroenfibus fragmentum lapilli accepi , lutei , figuras ovalis , e meditullio 
enatos Cryftallos oftentans. Matrem crystalli vocare licet , magnitudine 
articuli pollicis, primo afpeCtu fuccinum flavum refert. Haud fcio an commode referri 
poflit ad ventrem Cryftallinum Imperati, defcriptum libro zo. inter ^Etites, maximam 
fane cum eo habet affinitatem. 

Cryftallum artificiofe imitari ftudent vitris, fcyphis, poculis, fphcerulis, & aliis ex pu- 
riffimo vitro elaboratis. Mihi globus quidam vitreus eft , cui variorum colorum vitrea 
fragmenta inclufa, mirabilem de fe fundunt elegantiam ac varietatem: perforatus eft 
olobus, ut traje&o fune inter alia fufpendi poflit. 

D Huc referri poliunt Fluores Agricolas didi, Germanis $(ufc/ quia ignis calore 
ut glacies a foleliquefcunt & fluunt , variis coloribus praediti fune, & diverfis figuris con- 
crefeunt, gemmafque primo afpectu asmulantur. Sunt rubri, qui Carbunculis fimiles, 
fed languidius fulgentes, funt purpureo colore diluti, funt fub nigri. Ex iis quandoque 
colores confici poflunt pidoribus utiles. Sed Metallurgi , dum metalla excoquuntur, 
eos adhibent, ut facilius fundantur. 

Mihi una fpecies eft ex luteo purpurafeens , figura Cylindrica , longitudine quatuor 
digitorum, in Diametro trium, in qua ex centro in circumferentiam ftrias ducuntur & 
fibras paulatim dilatatas, in fuperficie angulis acutis terminatas , totum corpus hifpidum 
ac Labrum reddentes in fua fuperficie externa. Interius faccharum Candum impurius 
fubftantia & colore ferme imitatur. 

Alia eft fpecies, nivei coloris, exterius fcabra & inaequalis, interius, ubi frangitur, fac- 
charum Candum colore &: fubftantia referens , micis Cryftallinis inaequaliter emi- 
cantibus. 

Amethiftini coloris fluor ex laminis quafi quibufdam majoribus & craffioribus con- 
flat, fuperficie externa insequali & bullis quafi quibufdam protuberante, ad purpureum 
inclinante. Interior fubftantia atropurpurea, micas albas habet intermiftas , & lineas 
quafdam albicantes, quae maflam fecant & laminam unam ab alia dividunt. 


/ 


IO i 


M U S 'E II M 

Ex Annaberga fluoris particulam accepi , coeruleam , perfpicuam , tribus fui lateri- 
bus politam , reliquis inaequalem. Fruftulum eft Pyramidale , pondere Drachmae 
unius. 

Hyacinthini coloris is eft quem ex Norvegia accepi, fcilfilis, cruftofus , impurus , in 
quadratas ferme teflellas formatus, ab altera parte Ochra lutea tindus. Splendet colore 
Hyacinthino, licet perfpicuus non fit. 

Ex Candia feu Creta varia fluorum genera > colores fi fpedes , adduxit Vir Clariff. 
D. Thomas Bartholinus , quorum fubftantiam delineafte mihi videtur Gefnerus libro 
de rerum folfilium figuris^ cum inquit : Figuram habent qua pingi rede non po{Timt,fed 
incertam plane, inaqualem. Hoc plerifque commune, ut plures fimul inaqualiter co- 
harentes & conglomerati proveniant , Charadum feu Strumarum quadam fimilitu- 
dine ut noftri loquuntur, qua forma tamen non foli fluores, fed & lapides 

quidam nafcuntur. Multi invicem jundi , & qui feparari facile pofle videantur, etfi, 
qua fe tangunt, forte connati ftrumofam hanc fuam impleant Malfam. 

Referendum hoc genus fluoris videtur ad tertium Agricola ; nam filice minus du- 
rum eft, unde ex eo ignis elici nequit, non tranflucet, multi ipfi infident colores, can- 
didus, fubluteus, cinereus, fu fcus, niger ; fapenumero alterius coloris vente interfecant. 
Sunt in iis, quos ex Candia teneo, omnis generis colores , feparatim &mixtim, non fine 
deledatione. 

Ullis horum fluorum varius: praterquam enim quod Metallurgis inferviant, ut fupra 
didum , ex iis eleganter j undis Crypta: in hortis & alibi conficiuntur , colorum varie- 
tate & pt^ghritudine oculos pafeentes . Coeruleos mifcent cineribus abiegnis , unde 
cinis infectoribus aptus. Candidus uritur, tunditur , cribro fecernitur , atque ex eo 
conficiuntur arente, ex quibus vitra conflantur, quanto candidiores, tanto utiliores. 

Huc referam lapidem , quem inter pretiofos quidam habent, licet non a Natura fed 
Arte fit elaboratus. Bezoar minerale quidam vocant , alii Pietram de- 
ventura vocabulo Italico , quod cafu fit inventus , Veneriis ut ferunt a Chymico 
quodam. Subftantia eft vitrea quafi, coloris luteo rubentis , micis aureis refertus , qua 
oculos mire perftringunt . Mihi fruftulum eft maflfa , quod venas quafdam nigras in fe 
habet , & in lummo miniata quadam fubftantia niveum quid in fe continens. Ex qua 
materia confletur me adhuc latet , metallicum quid fapit. Conficiuntur ex hac mate- 
ria, globuli, lapides politi, quorum mihi unus eft, quadratus, uncia ferme longitudine^ 
latitudine dimidia, oblongus enim eft, aptus ut auro includatur. Non admodum care 
venditur. 

C a p. XVII. 

fZ ) e dAdamante , Albino , Cfranato , Hyacintho. 

T Apide s pretiofos majores coloribus & conliftentia diverfos hadenus vidimus, 
^ jam minores , ob nobilitatem gemmas fic ftrifte didos , quos tenemus examinabi- 
mus: quibus ii junguntur qui ex Animalibus licet petantur , ob virium praftantiam & 
raritatem ac pretium iis annumerantur. 

Inter gemmas Adamas facile primatum obtinet , Gracis Germanis 

Danis SDemaW/ Gemma eft duriflima, line colore , aqua inftar Diaphana, qua applica^ 
tam tinduram ad fe rapit , fibique ita jungit , ut micantes fuos radios procul jaciat. S| 
alieno colore, albo, luteo, aut nigro infedus Iit, id illi vitio eft, ejufque pretium minuit. 
Licet Plinius plura Adamantum genera agnofcat , nobis ramen non niti unicum innch 
tuit , quod verum Se genuinum fit ; fed Pfeudoadamanres varii , qui a folo natali nomen 
& differentias invenerunt: fic funt Bohemici, Annabergici, Anglici , Hungarici, Sec. 
fed hi molliores funt, nec Iplendorem verorum attingunt, quocirca ad Cryff alios potius 
a multis referuntur. 

Duo primaria Pfeudoadamantum genera funt obfervata : unum quod angulis ex-s 
crelcit ; hoc mollius & vix Cryftallo melius ; alterum globofa aut rotunda figura filicum, 
inftar invenitur. Hoc durius & Iplendore veros amulatur, fed tinduram non admittit. 
Veri in Bifnager Provincia India Orientalis, Se in Decan, item ad fretum Tanian in Ma- 
lacca inveniuntur. Pleudoadamantes in locis fupra allegatis , imo in ipfa Germania. 

Varia Adamanti ab Autoribus funt adfcripta, qua tamen veritati non litare docuit 
. expe- 


FORMIANUM. 103 

experientia. Malleum & Incudem innoxie ferre vult Plinius 5 fed hoc feculo nullus in- 
ventus eft, qui in pulverem Malleo redigi non pollit. Magneti vires adimere credide- 
runt i fed &: hoc falfum effe docuit experientia. Nec plumbum aciem Adamantis ob- 
tundit. Ridiculum quod fcribunt Autores, Adamantem capiti mulieris ipfa inlcia fup- 
politum, fi marito fidelis fit, efficere ut dormiat , &: in amplexus ejus ruat, fin adultera, 
eundem averfetur. 

Quis enim difcretionem , judicium & occulta dignofcendi facultatem lapidi con- 
cedent, p rx fer tim iniis quas non a Natura, fed voluntario hominis dependent arbitrio, 
quale eft adulterium ? Venenatum effe Adamantem, vimque deleteriam obtinere qui- 
dam voluerunt i fed falso. ObfervavitManardes, mancipia Adamantes degliitivifleftine 
omni noxa : interne, contufis crebro exhibitis Dyfenteriam curare aggreifam effe mu- 
lierem, fine omni moleftia, idem teftatuf. Prasterquam quod Adamantis ufus frequens 
fit ad ornatum , etiam eo gaudent alii artifices. Ejus pulvere poliuntur alii Adamantes 
& lapides duriores. Quidam volunt Adamantem cufpidi fagittas impolitum, arma om- 
nia penetrare. A Medicis appenditur tanquam Amuletum contra venena, peftern, fa- 
fcinationes,incantamenta,terriculamenta, aliafque Dasmonum prreftigias, Quibufdam 
reconciliationis dicitur gemma, quod exiftimetur iram exftinguere, & conjugum amo- 
rem fovere : fed a Naturali principio htec peti nequeunt. Deus per varia media extra- 
ordinarie operatur quandoque, quas ordinariis viribus rerum naturalium adfcribi ne- 
queunt. 

Mirum & rarum eft quod fcribit Rueus : Dominam Heverenfem e Luxenburgorum 
familia duos habere hereditarios Adamantes , qui alios crebro producant, ut eos qui 
flatis temporibus intuetur, congenerem fibi prolem eniti palam judicet. Qjiod fi ve- 
rum, magnum argumentum prsebet, feminarias facultates lapidibus inefle , quibus pro- 
pagantur & fibi fimiles producunt. Sed hasc fibi relata ait a Domina fide digna , non 
vero propriis oculis vidifle. 

Pfeudoadamantum ex Bohemia &: aliis locis, non politorum fed crudorum, mihi 
aliquot funt fpecimina, nucis juglandis magnitudine, ovalis ut plurimum figure, filices 
albos externe reprcefentantes, ubi franguntur perfpicui & clari. Sunt fk politorum qui- 
dam veri, colore magis aqueo & limpido. 

Pseudoadamantem e fluvio Amazonum mecum communicavit Vir Clariff. 
Johan. de Laet. Lapillus eft candidus, perfpicuus, rudis, durus, fcrupuli pondere , qua- 
dratus, altera parte concavus aliquantum & inaequalis, de quo ipfe in libello de gemmis 
& lapidibus ita differit : Ad Pfeudoadamantum claflem etiam referenda eft Adaman- 
tum illa fpecies, que copiofe & varia mole reperitur in quibufdam regionibus ad flumen 
Amazonum litis, qui fere globofi funt, licet non cxade Ipherici, nunquam autem an- 
gulati, ut verus Adamas, funt autem teneriores ad inftar Cryftalli, & formati in tabulas, 
aut alias formas, politique nitent quidem, fed femper in fe habent aliquid lactei , ita ut 
facile a ceteris dignofci poffint. 

Rubinus ab Indis Tokes Sc Manca, a Perfis &; Arabibus Jacut dictus , eft gemma 
Diaphana, rutilans, rubenfque, ad cceruleum parum inclinans , limam refpuens , ad fan- 
guinis, Cocci, Laccas Indica: colorem potius accedit, quam Minii, ut Rubinus coerulei 
quid admixtum habere videatur, ita Granati & Hyacinthi quid flavi, hifque notis invi- 
cem diftinguuntur. 

Sunt qui Rubinum veterum Carbunculum effe exiftiment, fed deeft uria illa nota, 
quod in tenebris inftar Anthracis non luceat : Aft talem Carbunculum in, rerum Na- 
tura non inveniri, major pars autorum exiftimat. Licet unum aut alterum in India apud 
Magnates quofdam reperiri fcribant , cum tamen ex aliorum relatione id habeant fal- 
tem , ipfi non viderint. Quocirca eorum mihi non difplicet lententia , qui omnes 
gemmas rubicundas Carbunculos vocant, ob colorem igneum , ita uc nomen fit ge- 
nerale, quod adRubinos, Hyacinthos, Granatos extenditur-, a quo nec abhorrere 
videtur Plinius , qui Carbunculum in tot fpecies dividit. 

Ratione rubedinis quatuor ejus conftitui folent genera , que nomina etiam diverla 
funt forata. Rubinus verus, de quo jam a&um, Rubicellus, Balaflius , & Spinellus. 
Balaflius exiguam valde habet Rubedinem, Spinellus mollior aliquanto vero Rubino, 
rubicundior Balailio, fed non adeo fplendet ac verus Rubinus. Hic etiam fuos habet 
gradus. Rubicellus ex Balailio & Spinello colorem mixtum habet, quali fimilis Granatis 

Bohe- 














t- 


i©4 MUSEUM 

Bohemicis. Pr#ftantiiTimi Rubini in Infula Zeilan reperiuntur. Nafcifcut in Rofca qua- 
dam matrice , quamBaiafllum effe quidam putant ; reperitur quandoque ovi gallinacei 
magnitudine* 

Rubino vires mulca: ab Autoribus tribuuntur. Geftatus & propinatus venenis refi- 
ftere fertur; ac a pefte pr#fervare, triftitiam arcere, Melancholiam fugare (omnia ju- 
cunda pr#ftare, animum exhilarare , libidinem coercere , fanitatem incolumem tueri, 
fomnia minuere, & geftantem ad iram proclivem reddere. Ajunt colorem mutare, fi 
quid homini infortunatum incumbat , obfcurum enim & luridum induit; quem tamen 
inpriftinum mutat, ubi ex voto res fuccedit. Quod confirmat fuo exemplo Wolfgan- 
gus Gabelkoverus,comment. in Andre# Baccii hiftoriam cap. 6 . 

Granatus inter Carbunculos etiam ob colorem recenfetur, quod politus & luci 
expofitus , igniti carbonis fpeciem pr# fe ferat. Gallis Ver malle , quod minii rubedine 
flagret, Danis & Germanis ©nmaf. Eft autem gemma dura & flavedine obfcure ru- 
bens , indar ignis aut minii nativi , tinduram fuam in igne non remittens. 

Ratione loci ubi invenitur, in Orientalem & Occidentalem dividitur. Orientalis 
ex India, Cambaja, Hithiopia, & aliis locis allatus, in triplici obfervatur differentia. 
Quidam magis nigricat , atri (anguinis colorem referens, rutilans ac (plendens , cui 
bradeaalba luppofta, facit ut, carbonis igniti fpeciem pr#beat, unde pro vero Carbun- 
culo a multis habetur , quidam Hyacinthum plane semulatur. Tertius Viola: Marti# 
colorem habet, rubedini permiftum. Occidentales etiam colorum gradibus differunt. 
Praeferuntur reliquis Bohemici , ob tincbur# pr#ftantiam. 

Reperiuntur etiam in Norvegiadodecalaterum, impuriores, vena Talci plerumque 
infecti , colore ad nigredinem tendentes , ut eo primum genus Orientalium aemulari 
videantur, natura quandoque politi. Tantas magnitudinis mihi unus eft inter reliquos, 
ut ovum columbinum fuperet. Crefcunt in vena Talci tanta copia, ut ex iis,cum minera 
fua jundis, lapides molares conficiant. 

Sunt mihi & Bohemici minuti , qui cum politi fint & puriores , gratiam habent 
majorem. 

Granati triti Sc in pollinem redadi, vi exficcandi pollent, Geftati cor roborant, 
triftitiam pellunt, Melancholia: refiftunt, quocirca Eleduariis Cordialibus quandoque 
permifcentur praeparati. Optima praeparatio h#c cenfetur : Primo igniantur & in oleo 
falis extinguantur, donec folvantur. Solutioni affunditur oleum Tartari ; in ladis cre- 
morem quafi coagulantur, qui aqua calida aliquoties ablutus ufui fervatur. 

H y a cinthus ejufdem cenfus eft cum fuperioribus , colore rutilo & ex flavedine 
rubenti, unde etiam ad Carbunculum refertur. Cum varios etiam habeat coloris gra- 
dus, eorum refpedu vari# etiam ejus conftituuntur fpecies. Sunt qui inftar Minii nativi 
& (anguinis biliofi rutilent ; funt qui rubedine Croci flavefcant; funt qui fuccinum fla- 
vum aemulentur, qui viliores ; funt qui album fuccinum referant, qui viliffimi, cum nihil 
rubedinis fere habeant. 

Dantur tam Orientales ex India allati, quam Occidentales ex Silefia, Bohemia, aliif- 
que locis Germani# petiti. 

Commendantur contra peftem, fi collo appendantur, aut in annulo geftentur. Spi- 
ritus vitales roborare > animi alacritatem conciliare, fomnum provocare, & a fulgure 
portantem defendere creditur. 

O.bfervandum ? omnes has rubras gemmas f#piflime a Gemmariis confundi, etiam 
aceuratiflimis , ut nefciant ad quam claffem referri debeant , quod etiam a veteribus 
fadum. Nam Plinii Hyacinthus, hodie inter Amethyftos recenfetur, &: veterum Arne- 
thyftus, Granatus jam putatur. 

C a *. XVIII. 


c De Saphiro , Smaragdo, Chryfohto , Topazio, Turcoide, 

*T>ufomo . 

S Aphirus vulgi, videtur Plinii Cyanus, Gemma eft coeruleo colore pellucida', 
Diaphana, dura, omni carens rubedine Amethyftina. Quidam albicat & a Plinio fce- 
mina vocatur; quidam faturato colore coeruleo eft, Masipfi diftus ; funt qui omni co- 
lore dcftituantur qui pro Adamantibus quandoque fubftituuntur. Dividi folent Sa- 


fORMIANUM. 105 

phiri in Orientales, ex variis Indiae regionibus allatos : & Occidentales, in confinio Si- 
lefise&Bohemise , in torrentibus & 111 prato minore Iferse inventos. Tindura Recolor 
Saphiri ab eo igne auferri poteft, ut Adamantem mentiatur. 

Frigiditate & ficcitate in primis pollet , unde in pulverem redadus, oculorum humi- 
ditatesexficcat, inflammationefque eorum arcet i quod etiam prseftat butyro mixtus 
& palpebris illitus fuperioribus. Commendatur etiam ad omnia alvi profluvia , Dyfen- 
reriam , fluxum Hepaticum, Hsemorrhoidum , cum aqua plantaginis, tormentillas, &c. 
propinatus , cum lade exhibitus pulvis, ulcera & vulnera interna fanare , cor roborare, 
pefti & venenis refiftere creditur,in quem ufum Sal & Tindura a Chymicis commen- 
dantur. 

Integer Saphirus narium haemorrhagiam fiftit , fronti adhibitus*, inflammationibus 
applicatus , eas curat. Ejus aipedus oculos juvare , & vifus incommoda tollere 
dicitur. 

Ab homine impuro & rebus Venereis dedito geftatus fordefeit &C nitorem amittit, 
Venerem namque inhibere, fcabiem tollere , Venenis refiftere, cor roborare. Carbun- 
culorum Peltiferorum augmentum prohibere, & ne malignitatem ad cor tranfmittant 
impedire creditur. 

Inflammationes, fi in principio adhibeatur, reprimit , contufionibus fi paulo fortius 
premendo mox in principio applicetur, ne inflammentur inftar miraculi impedit. Fe- 
brium ardorem mitigare, & omnibus cordis aftedibus mederi exiftimatur. 

Quidam pro Oleo Saphiri vendunt quippiam ex floribus Camomilbe cum Sale Am- 
moniaco deftillatum , a quibus cavendum. 

Smaragdus a nonnullis Prafinus, ab aliis Neronianus, & Domitianus, Arabibus 
Zamarut didus ; gemma eft grato virore oculorum aciem ita demulcens , &: animum 
recreans, ut omnium viridariorum amoenitatem fuperet , pellucida , Diaphana , plane 
viridis. Plinius ejus genera duodecim recenfet. Idodie in Orientalem & Occidenta- 
lem difpelcitur: ille pradlantiflimus, duriffimus, viriditate oculos uberrime fatians. Hic 
duplex quoque eft : Europasus , qui in Cypro, Brittannia, aliifque locis invenitur, &C 
Peruanus, qui licet viriditate excellat , tamen ut Orientalis non ita radiat , & nubeculis 
ut plurimum foedatur. Scaliger Occidentalem ab sere originem trahere putat, tum quia 
serugo viridis , tum quia affricatus Lapidi Lydio ceris colorem reddat ; hoc enim modo 
Mercatores Indi eum probant. 

In Mufeo Calceolarii qui confpicitur, extat in lapide porofo fatis , cujus ima pars 
quafi Marmorea, fuperior Marcafitam refert. Orientales raro majores vifi nucis avel- 
lanse magnitudine*, Occidentales palmam manus quandoque sequant. 

Interim inufitatse magnitudinis quidam apud Autores leguntur. Theophraftus tradiE 
a Rege Babylonia ad Regem dEgypti miffum efle Smaragdum , quatuor cubitorum , 
&in delubro Jovis apud dEgyptios reperiri obelifeum ex quatuor Smaragdis , longitu- 
dine quadraginta cubitorum , latitudine ex una parte quatuor cubitorum , ex altera 
duorum. 

Appianus Grammaticus memoriae tradit , fuilfe in Labyrintho dEgyptio Seraphim 
coloflum,ex uno Smaragdo novem cubitorum. Crantzius lib. 7. Metrop. cap. 3. refert 
Sultanummififfe imperatori Friderico Cantharum ex Smaragdo, capientem Sextarium 
Balfami. Ipfe Genuse vidi Catinum ex Smaragdo , qui in Diametro pedem circiter ha- 
bebat, qui seftimari ob magnitudinem pretii nequibat. De quo Jovius in Confalvo fic 
refert. Sandus crater, in facrario templi maximi, religiofiflime cuftoditur, refertque 
Immenfi pretii Smaragdum hexagonum , efcarias patinse modo cavatum. Partum id 
fuit antiquitus ex Syriaca Vidoria , &: adpublicum civitatis decus D. Laurentio confe- 
cratum. Pragse in facello D. Venceflai etiam magnum inveniri feribit Agricola. Facile 
luditur a duriorum gemmarum contadu, seftu, chalybe, sere, idibus. 

Vires ei attribuuntur multse &: magnse , alvi fluxus & Dyfenteriam , a quacunque 
caufa ortam , exhibitum miraculofe fiftere ajunt. Exhibentur fex grana in pollinem re- 
dadfa, in aqua aliqua appropriata, contra qusevis venena, peftem, morfus venenatos, fe- 
bres peftilentiales , fudorem provocat. Contra Epilepfiam puerorum collo fiifpenfus, 
aut digito geftatus, eam impedit, ita ut aut morbum tollat, aut frangatur. Coxae mulie- 
ris alligatus partum accelerat, ventri appofitus eum retinet, Ori inditus haemorrhagiam 
fiftit. Terriculamenta fugare, hemitritseam febrem tollere, memoriam firmare, vifum 

O cen- 


1 


106 M U S E U M\ 

confortare , e collo fufpenfum volunt. Caftitatis cenfetur gemma : ferunt namque fi 
cutim ejus tangat, qui adum Venereum illicitum exercet , difrumpi. Parant Chymici 
ex eo tinduram, quam, ad praedidos aftedus, pulvere efficaciorem efle volunt. 

Chrysolitiis modernorum , non idem lapis eft cum veterum Chryfolitho, qui 
Topazius eft modernorum , fed veterum Topafius jam pro Chryfolito habetur : qui 
gemma eft viridis, colore Smaragdo dilutior, utpote cui nonnihil flavedinis adjundum 
eft; Diaphanus, quandoque per viridem aureum fulgentem habens, ac tum Chryfbpa- 
tius a quibufdam vocatur. Quod fi nodu igne admoto vehementer fplendeat, Chryfo- 
lampis Plinii eft, durus adeo non eft, quin limam fentiat ; quandoque in tantam crefcit 
magnitudinem, ut inde ftatuse confici poflint. Arfinox namque Ptoiomaei Philadelphi 
uxori ftatua quatuor Cubitorum , ex hoc lapide, qui veterum eft Topafius, in delubro 
facrata fuit. 

Sanguinis eruptiones fiftere, admotum vulneri extemplo fluentem compefcere, bi- 
lem , iram ac Phrenitidem mitigare , fi pro Amuleto geftetur, perhibetur. Nodurnos 
etiam timores Se terriculamenta puerorum, ac Lunaticos paroxyfmos arcere creditur. 
In menfa pofitus praefente veneno traditur colorem amittere , eoque femoto rurfutn 
recipere. Aft rede monet Boethius hujufmodi vanas, ac praeter rationem omnem, de 
gemmarum viribus opiniones , experientiam rerum magiftram refutare. Cardinus re- 
fert fe expertum fuifle , quindecim illius grana auxilio praefenti Melancholicis efle ; de- 
fperatos fe odo dierum fpacio ejus pulvere liberaffe refert libro de admirandis cura- 
tionibus. 

Ejus generis mihi unus eft, aureo annulo inclufus , odangulus, quovis latere majore 
unciam ferme dimidiam aequante, Se viridi aureo fulgore radiantem. In India Orientali 
anulo inclufus , ac multis politis ac minutis Hyacinthis cindtus , peculiari artificio fpe- 
dandus. 

To p a 2 ius Neotericorum, veterum Chryfolitus efle, dode demonftratur , tum 
ab Anshelmo Boetio, tam a D. Johan. de Laet. Nomen videtur fortita haec gemma a 
vt quod quaerere , inveftigare, Se conjedura aliquid aflequi notat. Hinc Plinius 
lib. 37. Hift.Nat. cap. 8. Juba Topazon Infulam, in rubro mari e continente ftadiis tre- 
centis abefle tradit , nebulofam & ideo faepe quaefitam , navigantibus ex ea caufa nomen 
accepifle. 

Duo ejus genera ftatuunt ; alterum Orientale , quod inftar auri puriflimi rutilat ; al- 
terum Europaeum. Hoc Cryftalli inftar molle eft, cum aureo colore, vel parum vel 
multum nigricante. Inter hos quofdam efle ajunt,qui tam parum habent flavedinis, ut, 
nifi nigredine a Cryftallis diftinguerentur, difcerni non poflint, atque in Bohemia paf- 
fim reperiri. 

Hujus fruftum Drefda mihi attulit affinis Johan. Motzfeldius, pondere Drachma- 
rum quinque, quod exade, quoad colores, refert illum quem jam delineavimus. 

Figura eft pyramidali, inaequali, ftriis quibufdam dotatum, juxta bafin politum ali- 
quantum, & obfcurius reliquo, quod perfpicuum eft, multum nigredinis Sc parum in fe 
continet flavedinis. 

Quidam huic gemmae eafdem tribuunt vires cum praecedenti, utramque confunden- 
tes. In primis Melancholiae prodefle, Afthmati conferre , fomnum provocare, fitim 
febricitantium, fub lingua detentum, fedare volunt. 

Turcois, T urcofa , Turchina vel T urchefia, a Tureis , a quibus ad nos adfertur, 
fic dida. Eam quidam Jafjoidis fpeciem efle putant , Boream didam Plinio , alii Calai- 
dem, quam Mefues Feruzegi, a corrupto Peruzaa Arabum, vocat. Gemma eft opaca* 
ex viridi, albo, Sc coeruleo quafi compofita, viride seris exade referens. 

Sunt Orientales , vel Occidentales . Orientales in Perfia nigris lapidibus adnafeun- 
tur , & illorum quidam colorem femper fervant , alii paulatim viridefeunt. Occiden- 
tales in Germania, Hifpania, Bohemia, Infulis Feroenfibus colliguntur. Tantae magni- 
tudinis unam in Thefauris Magni Ducis Hetrurise vidi , ut juglandem aequaret , cui 
Julii Csefaris effigies infculpta erat. Reliquis praeferuntur quae fine venis funt & ma- 
culis. 

Ad cafum mirabiles ejus vires experti funt. In primis memorandum exemplum quod 
Anshelmus Boethius de fe ipfo refert , tam mutati coloris quam a cafu pnefervationis. 
Cui haud diflimile & ipfe adferre poffem , nifi ex Anshelmo petitum quis putaret. Pro 


FORMIANUM, 107 

eonftitutione corporis colorem mutare obfervatum, quod ratione non caret, fiquidem 
pravos & morbofos halitus e corpore exfpirantes, ejus nitorem obfcurare , ut fanos ac 
bonos emendare, veriflmile eft. 

Sunt qui Turcoidem Horologii vices fupplere, ac diei horas oftendere pofte pu- 
tent, fi ex filo indice & pollice comprehenfo, intra vitri concavum , palmaris vel mi- 
noris latitudinis fufpendatur. Ad oculorum capitifque dolores leniendos , inimicitias 
exftinguendas , &: amorem inter uxorem &£ maritum conciliandum , funt qui com- 
mendent. 

Oculos & Ipiritus vifivos, ob coloris prasftantiam, roborare vero non eft abfimilei 



B u fonius Lapis, ab aliis Chelonitis , Batrachites & Crapaudina vocatur *, Germa- 
nis ^roffcn-ffctrW quia fama fert ab antiquis bufonibus erudari , quod experientia falfum 
efle docuit Anshelmo Boetio a Boot. Brontiam & Umbriam his nominibus dotari &£ 
ad hanc claflem referri nullo jure pofle, quivis collationem inftituens facile videt. Hic 
enim, verus Bufonius lapillus eft, raro unguem digiti fuperans, coloris ut plurimum eft 
grifei, ad rubedinem quandoque tendens , oculi modo convexus, quandoque oblon- 
gus, quandoque rotundus, altera parte planus aut concavus. Nafcitur fungi inftar in fa- 
xis Sc petris, non vero in capitibus bufonum, ut vulgo credunt. 

Commendatur ad tumores & inflationes a venenatis animalibus illatas, quas contadti 
& adfridu difcutit , cujus exemplum in contubernali vidi , qui cum inter alias plantas 
Efiulam majorem collegiflet , ac inter eradicandum fuccus ejus digitis adhasfiflet, qui- 
bus incaute faciem fricuit, lubito intumuit ad miraculum ufque, fied petito annulo ab 
aftanre qui lapidem hunc tenebat, & loco tumido aliquoties affrido, intra horam detu- 
muit inflatio. Prodente veneno fudare & colorem mutare ferunt , quocirca contra ve- 
nena ejus pulvis exhibetur. Contra calculos vim habere infignem exiftimant , adeo ut 
eum generari non permittat; 

C A p. XIX. 

^De Opalo , Oculo Mundi _, Oculo Qttti } ^Margaritis , 

Lapide r Be%oartico. 

i 3 alus olim PaHeros, quafi puerorum amor, ob pulchritudinem vocatus. Ita- 
bs Girafole vel Scambio, Germanis emTBcefe. Gemma eft elegantiifima, omnes fer- 
me colores exhibens. Eft enim in ea coeruleus, purpureus, viridis, flavus, ruber, ladeus, 
ac niger interdum , qui tamen colores ei realiter non infiint, fed ex reflexione eorum, 
qui infunt, generantur, ut in Iride, Quocirca reliquarum ferme omnium gemmarum 
colores in hac una confpicere licet. Ineft ei , inquit Plinius , Carbunculi tenuior ianis, 
Amethyfti fulgens purpura, Smaragdi virens mare, & eunda pariter incredibili miftura 
lucentia. Hinc fit quod a quibufdam inter omnes gemmas palma ei deferatur , tum 
etiam quod adulterari nullo modo poflit. 

Nafcitur Opalus in lapide molli, venis nigris, flavis fufeis diftindo, ejufque quatuor 
conftituuntur genera. 

Primum abfque aliquo Opaco corpore , Diaphanum eft, omnes colores Iridis exhi- 
bens , hoeque prsftantiflimum. Alterum ex nigredine igneum Carbunculi fulgorem 
mittit. Tertium in corpore flaveicente varios habet colores, quietos tamen? fulgore 
fiuo non adeo oculos pafcens,hoc genus etiam ladeo colore vifitur. Quartum Diapha- 
num eft, parum coerulei , aut flavi coloris in fe habens , luci oppofitum, fi vertatur, in 
extremo cardine lucere propter lucis reflexionem videtur. 

EIoc omnium ignobiliflimum, idcirco & Pfeudoopalus dicitur. Hujus generis urium 
ex Indiis , noftris navibus advedum teneo > alioquiri ex Infulis Feroenfibus fubi fre- 
quens) complures. Pr^ftantiflimi Opali in India inveniuntur, viliores in Cypro, JEcry- 
pto , Hungaria. 

O % Tire 


) 


io8 MUSEUM 

Vires ejus quod attinet , funt qui omnium reliquarum gemmarum , quarum colores 
o Iden tat, in fe virtutes continere exiftiment. Spiritus vitales recreat, venenis & conta- 
gio refiftit, Melancholicos afdedus pellit, lyncopen tollit. In primis hoc peculiariter ei 
tribuitur, quod geftatus oculorum aciem roboret, & ei nitorem conferat. Duritie vero 
reliquis gemmis cedit, cum facile quovis metallo ludatur. 

Huc forfan non incommode quis referat gemmam mihi nomine Oculi mundi 
a ClariC Viro D. D.Otthone Sperlingio donatam, Onychen colore quodammodo 
referentem; Sed Opali modo quodammodo perfpicua eld , luci applicata in candore 
luteum quid continet , corpori opaco li applicetur. A nemine delineatum vidi , nili a 
Mufei Calceolarii autore Ceruto , fub titulo Lapidis mutabilis. Caufa nomi- 
nis hujus haec eld, quod aquae frigidae impolitus colorem mutet & plane flavus & perfpt- 
cuus reddatur , fed inde extradus in prildinum redeat flatum. Lubet ejus verba ad- 
dere : Extat lapis non multum grandis, coloris cinerei, qui parum lucet, apud D.Chri- 
{tophorum FurlegerumNoribergenfem , quorum etiam uberrimam habet fupelledi- 
lem, cui lapidis mutabilis nomen attribuit (opali fpeciem aliquam dixerim) Hic aquee 
frigidee & punflimaeimporitus, parvo temporis fpacio, proprio denudatus colore, alium 
induit, flavum nimirum, &, quod majorem facit admirationem,tranflucidum valde : ubi 
vero ex aqua extrahitur, depolito colore illo, quem in aqua contraxerat, proprium de- 
nuo intuentibus patefacit. Vide quse nuper de hoc lapide commentatus eld ClarilT. Vir 
D Johan. de Laet, occalionefumpta ex eo quem ipli tranfmili. 

Major eorum, quos teneo, unguem minimi digiti non fuperat, ovalis figura, utrin- 
que politus. Sed de viribus hadenus nihil, praeter jam didum, refcifcere potui. 

Oculus catti lapis dicitur coloris cornei, venis quibufdam albicantibus , colo- 
rem fufcum inficientibus , ita ut ex coloribus hifce miftis , & invicem agentibus, fulgor 
quidam oriatur, qualem in tenebris ex oculis felium refultare videmus. Variae ejus lunt 
fpecics , de quibus mox dicendum. Hic , de quo loquor , avellanae eld magnitudine, 
parte altera comprefia, altera in rotunditatem ovalem protuberante. Aftroites Plinii 
vel Pfeudo- opalus efle non videtur, licet & eum Oculum Catti quidam vocent. 

Majorem affinitatem cum Onyche aut Achate habet , quamvis diverfam fpeciem 

cfle arbitrer. 

Indi perfuafum fibi habent, quod, qui hanc geldant gemmam, divitiis non deldituan- 
tur. Quidam ajunt lineum pannum ita compreflum, ut iplius gemmae meditullium 
tangat, nullo igne uri pofle. 

Aliud genus Oculi Catti illud eld , quod ab IlluftrilT. Principe Chrifliano V. P. M. 
annulo inclufum accepi , & a ClarilT. Viro D. Johan. de Laet ; qui cum omnium opti- 
me eum 1 . 1, de Gem. & Lapid. c. 14 defcribat, iplius verba recitabo. Gemma haee, qus 
Italis Occhio di Gatta appellatur, quia illius animalis oculum probe refert , & fi inverta- 
tur in altera femper parte candidior &: lucidior apparet. Conflare enim duobus colo- 
ribus videtur, ladeo pene &: fufco, in medio veluti divortio quodam feparatis, qui utrin- 
que obfcurius tranflucent , ita tamen ut alteruter color magis lumen admittat. Infpi- 
cienti hanc o-emmam defuper, dextra pars candida videtur, quomodocunque verteris. 
Imo fi bene advertas, linea fatis lata candida in medio videtur , & utraque latera fulta. 
Ita ut certo certius lit hanc coloris varietatem a lumine illi accidere. Habeo elegan- 
tilfimam hujus generis gemmam aureo annulo inclufam , convexam & prope ovalem, 
in qua fiepe G bfervavi quomodo haec varietas fe haberet. Ubi enim latus alterutrum, 
qua longUfima eld gemma, mihi obvertebam, tunc latus, quod mihi proximum &: obver- 
fum erat, candidius apparebat , averfiim vero fufcum. V ariac quidem nonnihil pro ra- 
tione coeli quam alpicis,fed femper remotior pars fufea eld. Ubi autem obtufum angu- 
lum mihi obvertebam, latus, quod ad dextram fpedabatj candidius erat,& oppofitum 
ad finifdram fufcum ; idque utrumlibet angulum capias, & tunc linea illa manifefto ap- 
paret, quali bipartita eflet gemma. 

Haec vera & genuina delineatio efd ejus quem a SeremfT. Principe accepi, ut eorum 
quos ab ipfo D. de Laet habeo. 

Francifcus Ximeneslib. 4. cap.18. ab Indis vocari ait, HoltzitzUtetl , ab aliis Ojo di 
Gatto , & communiter ab Hifpanis Tornafole , ejufque magnam copiam reperiri in 
Tototepec Provincia : fed exiguos efle, & prae nimia abundantia viles. 

Sed quia prima fpecies, quam ante delineavimus , a ClarifT Viro D. Johan. de Laec 

etiam 


FORMIANUM. 109 

etiam defcribitur , ad majorem lucem ejus verba apponam loco jam allegato. Sunt 
fatis grandes, inquit, qui toto corpore Onychinum colorem habent, & lineam fatis 
confpicuam in medio, plane candidam; in quibus tamen lumen non tam eleganter & 
clare mutatur, quam in jam disfto genere, licet omnino eadem natura videatur. Qua li- 
qua m fufbicor optime hanc Cerauniam polle appellari. Hoc ille. 

Eft mihi alius lapillus, majori Oculo Catti haud diffundis , figura convexus, & avella- 
nas dimidias magnitudine, fed colores ab Oculo Catti diverfi, fplendori enim Cryftalli 
intermicant atomi quidam rubicundi, in altero extremitatum magis denfi, ubi & albi- 
dum quid confpicitur. Convexa pars cum polita admodum fit & fplendens, plana tal- 
cofum quid & rimofum oftendit ; ut parum abiit, quin exiftimem Cryftallum elfe tin- 
dura rubicunda pundatim infedum. 

Beli oculi fpeciem effe autumo, exiguum lapillum , dimidii pifi magnitudine, 
hemifphoricum , in cujus centro pupilla nigricat, quam ambit latus circulus. Margaritas 
inftar fplendens, corneam referens; hinc fequitur alter circulus tenuis, atropurpureus, 
quem excipit ejufdem magnitudinis flavus, ex quibus duobus Iris quali conftituitur, re- 
liquum corporis fulvo eft colore, Chelidonios obfcuriores referens. De hac gemma ita 
Plinius : Beli oculus albicans, pupillam tingit nigram, e medio aureo fulgore lucentem. 
Hxc propter fuam fpeciem , facratiflimo Affyriorum Deo dicatur. Meus hic lapillus 
pupillam habet nigram, in albicante corpore, ut Plinius vult; fed Iridem prasterea exhi- 
bet cum corpore fulvo, ut putem Gemmam hanc effe quam Gefnerus de figuris lapidum 
vocat Lycophthalmum,fic inquiens: Lycophthalmus quatuor eft colorum, ex rutilo &c 
fanguineo, in medio nigrum candido cingitur , ut luporum oculi, illis per omnia fimilis. 
Unde apparet eandem effe gemmam , & procedenti quoque capite , ut Lycophthal- 
mum,nonLeucophthalmum legi oportere, deceptumque Agricolam,qui humani oculi 
fimilitudinem illi tribuit. Forfan ad Afterias referri poteft. 

Quamvis Margarito & Lapis Bezoar e terra , ut reliquo jam enumerato gemmo, 
non eruantur , fed in animalibus generentur, ut hac de caufa huc referri non debere 
quifpiam exiftimare poffet, attamen cum magno in pretio fint, & ad ornatum ac luxum 
«t reliquo gemmo adhibeantur , huc fpedare exiftimavi , alium eis tribuat locum qui 
Velit. 

Margariti, Perlo aliis dido, & cum majores funt. Uniones, Arabibus Lulu, 
Lufitanis Aliofar, Gemmo funt notiftimo, opaco, fplendentes, in conchis genito, ful- 
gore fuo argenteo oculos mire recreantes. Plinius ex rore generari autumat , quando 
eoncho Margaritifero hiant &: rorem matutinum ( quem maris inftar appetere volunt ) 
captant, qui purus puras producit Margaritas, impurus impuras: fed cum non ipfis teftis 
& Conchis adhoreant, verum in ipfo corpore pifcis, teftis inclufi, reperiantur, tam in 
illis, quo in maris profundo capiantur, quam in littoribus captentur, aliam earum effe 
originem neceffe eft . Quinimo fi Margarito Concharum partus effient, alio Concho 
etiam fuos partus eodem modo eftbrmarent, quod non animadvertimus: nec globo- 
lis, fed oblongis conflarent cuticulis , quo apto fiftioni effient, ut reliqua bivalvia, nec 
unquam molles invento funt Margarito novello, ut partus exigui reliquarum concha- 
rum. Redius igitur fentire mihi videntur , qui Margaritas non fecus in conchiliis ge- 
nerari autumant, quam lapides in aliis animalibus, &: ex eodem humore provenire, quo 
tefto ipfo. 

Naturo congrue de iis diflerit Anshelmus Boptius. Humor ex terreo vifcofo, ac 
exade in minima, ab aqueo animalis humore refoluto conflans , ficcceffit paulatim & 
induratur, ac certo tantum tempore ab animali , pro tefto fabrica , erudatur. Hinc fit 
Conchas multiplici conflare cute, dum pofterior exficcatur, priufquam nova adjicia- 
tur. Dum humor ille ab animali morbofo erudari & expelli non poteft , ac in cor- 
pore horet ac detinetur , fi ibidem exficcetur , rudimentum atque initium fit Marga- 
rito , quo , adjedo fopius novo humore eoque exficcato , cute fubinde nova augetur, 
ac in unionem abit , non fecus ac in fellis veficula & urino vefica lapides generantur, 
quorum materia, quo per urinam excernitur , dum in corpore vefico detinetur, ibidem 
exficcatur & in lapidem abit. Concho, quo Margaritas habent, facile ab aliis difcer- 
nuntur, cum tuberofo fint & deformes , non vero oquales & bene formato, ut reliquo. 

Perfico Margarito omnibus proferuntur, Reperiuntur tamen etiam in multis aliis 
Indio locis , in primis ad promontorium Commorin & Infulam Zeilan : Orientales 

O & Oeci- 


II0 MUSEUM 

Occidentalibus, qua: variis in locis Europa, etiam Dania,Norvegia 3 & Scotia inveniuntufj 
praeferuntur. 

Plerumque haec ladefcunt &: argenteum fplendorem , & fuperffciei polituram tan- 
tam non habent , ut quis exade , fpeculi inftar , propriam faciei formam in ea intueri 
podit. Quamvis ex Norvegia & Scania allatas habeam , quae Orientalibus non cedant» 
Apud nos in Qftreis maxima exparte, ut & Mytilis, (fed impuriores funt) repe- 
riuntur. 

Apud Indos duo Concharum genera funt, e quibus petuntur, fed alterum fterile efb 
Prius Indi vocant Cheripo, laeve & candidum, ex quo cochlearia & alia ejus generis pa^ 
rantur praeftantiftima. Hinc petuntur Margaritae. Alterum Ghanquo didum > nobis 
elt mater perlarum, cum tamen perlas non ferat, fed, ob laevorem & fplendorem inter- 
num , Margaritas aemulantem , hoc nominis obtinuit , Se ad incruftationes variorum 
operum accommodatur. Invenitur quandoque Margarita , minoris piri magnitudine* 
qualis illa, quam in corona Imperatoris Rudolphi vidit Clariff. Vir D. Anshelmus Boe- 
tius, triginta aureorum- millibus empta. Sed major procul dubio fuit Cleopatrae, quae 
jeftimata centies Seftertium, feu ducentis quinquaginta millibus aureorum computante 


Budaeo. 

Margarita vitia contrahunt 6c fenefeunt quafi, cum flavedinem induunt , fed refti- 
tuuntur detrada fuperiore cuticula fpiritu vitrioli : verum quia aliquid earum detrahit 
magnitudini & pretio, alii pulvere Alabaftri, coralii albi, vitrioli albi &c tartari albi eas 
mundant reftituunt. Quidam columbis devorandas praebent, quidam Qriza & Sale 
fricant. Maculas tollunt rore Majali , in foliis laducae colledo, fi in eo per diem ma- 
cerentur. 

Praeterquam quod ornatui inferviant Margaritae, in Medicina ufum habent infignem, 
cor & fpiritus vitales roborant, venenis & putredini refiftunt, animum exhilarant, Me- 
lancholiam & mcerorem pellunt, Syncopi medentur* phtificis & tabefeentibus condu- 
cunt, febrium ardorem & malignitatem compefcunt, peftis contagio refiftunt, ad fan- 
cuinis profluvia, Dyfenteriam, Diarrhoeam, magno cum emolumento exhibentur , fa- 
cultati animali deftinata, ejus organa confervant, cerebrum roborant, oculos tuentur* 
fpiritus animales firmant, lac muliebre augent emendant. 

In holce ufus varia ex iis praeparantur . Extant in officinis pulveres compoliti, Dia- 
margariti calidi & frigidi , Aquae perlatae, manus Chrifti, feu Rotulae perlatae. Chymici 
Magifleria , Salia , Tinduras , Olea, Arcana, Quintas eflentias hinc praeparant , & ma- 
gnis extollunt praeconiis. Quaecunque ex iis conficiuntur , inter cordialia laudem ob- 
tinent fummam. 

Hifce ob virium praeftantiam &: pretii magnitudinem annumeratur Lapis b fi- 
xo a Rj a Perlico Pazar, vel Pazan, quod hircum notat, fecundum quofdam, ftc didus* 
vel potius ab Hebraico & Chaldaico Beluzaar, quod dominum veneni flgnificat, Bel 
enim dominum Chaldaeis notat, Zaar venenum, quod praedans fit in venenis doman- 
dis. Lapis eft mollis ex variis cruftis coagmentatus , in animali capream referente geni- 
tus, figura varia, oblonga, orbiculari, modo comprefla, modo renem referente, colore 
nunc nigricante, nunc fubcinereo, nunc ftavefcente ; ut plurimum eft pullus, fpadiceus, 
ex viridinioTicans, magnitudine diverfa, in iuperficie lenis & blandus, in meditullio 
concavus, vel feftucam, vel radicem, vel aliud quid continens. Sereniflimus Rex nofter 
unum pollidet magnitudine Ovum Struthiocameli aequantem. 

Duo ejus crenera conftituunt, Orientalem & Occidentalem : ille ex India Orientali* 
Perfia, zE^yp^o, China, Cathajo, & vicinis regionibus adfertur . Generatur vero in 
ventriculoanimalis Pazan didi Perfis, quod Capra: Sylveftris cornutae fpecies quaedam 
eft, figura cervi, cornua duo gerit, ex fufeo colore nigricantia, reda ferme,lata,nodofa, in 
extremo mucronata, qualia delineat Clufius ad librum i. Garciae cap. 45. pilo brevi, co- 
lore cinereo & rufo. Occidentalis ex America &Peruvia adfertur , fed in alio, quamvis 
non diverfo, animali generatur, roffi coloris magna ex parte , ita fugaci, ut folo tor- 
mentorum aeneorum idu id affequi detur, comibus vero caret. Lapides reperiuntur in 
receptaculo feu marfupio quodam , fafeiae modo confedo , villofa carne conflante, 
duorum palmorum longitudine, trium unciarum latitudine, parte anteriore adherente. 
In hoc Marfupio herba: falutiferae quas vocant recipiuntur, donec ruminare in ventri- 
culum trauciantur, In eo vero generantur lapides Bezoardid, eo ordine & modo di- 


FORMIANUM. in 

fpofiti , quo nodi in anteriore thoracis parte, ita ut femper alius alio major fit. Materia 
unde generatur, eft fuccus ex herbis praeftantiffimis elicitus, vifcofus & terreftris. Joh, 
Nirenbergius a Peruanis Vicanam vocari fcribit, cornubus carere , fimilem ede caprae 
filveftri , gaudere montanis rupibus, frigus & deferta amare, gelu & nive recreari. In- 
cola; ea ad ftragula tondent, lana vero eorum delicata eft, & fubtilis indar ferici, nulhl 
opus habens tindura. Francifcus Hernandus, citante eodem Nirenbergio, varia re- 
cenfet animalia, in quibus hi lapides in America reperiuntur , quamvis folum efficaces 
eos ftatuat, qui eruuntur ex animalibus qua: herbas falubres depafcuntur. Sic namque 
concludit: Vix eft cervorum caprarumve genus ullum, in cujus ventriculo, aliave corpo- 
ris parte interna , fuapte fponte , ex ipfis alimonia; excrementis lapis hic , qui etiam in 
tauris vaccifque folet offendi, non paulatim concrefcat &: generetur, multis fenfim ad- 
ditis & adhaerentibus membranulis, quales funt caeparum i ideoque non nifi in vetuftifli- 
mis, ac fenio jam confedis reperiuntur, neque ubique, fed certis ftatifque locis ea fup- 
petit materia. 

Lapis, qui in Canthis oculorum Cervi reperitur , etiam pro Bezoardico venditatur i 
ferunt ita generari ex Plinii fententia lib. 19. cap. 9. Cervi fpeluncas , in quibus colubri 
& ferpentes verfantur, adire folent, quos fuo anhelitu ubi elicuerint, vorant, vel ut fe 
ab aegritudine quadam liberent, vel ut rejuvenefcant . Hifce faturi , feftinanter ad 
aquofa loca contendunt, totofque fe in aquam mergunt, praeter anteriorem capitis par- 
tem, ut calor, quem ex veneno contraxerunt , temperetur. Dum in aqua haerent, in 
oculorum angulis generatur lapis , qui ex aqua regreffis decidens, in ufus medieos col- 
ligitur. Quidam hunc lapidem dari, & Bezoardicum effe negant. Mihi eo nomine 
frudum datum eft ab amico, quod diverfum ab Orientali & Occidentali lapide Bezoar- 
dico apparet. Nec enim cruftis conftat aut tunicis fe fuccedentibus, medullam habens 
cineream, duram, cortice redam albicante, exteriore fuperficie ex fulvo nigricante, 
maculofo. 

Melioris lapidis Bezoardici notae .hae ftatuuntur: fi ex capricervis Orientalibus, iri 
montanis pafcua habentibus, fit depromptus* unde Perficus profertur Malacenfi: qui 
ex nigro feu varo colore viridefcir, cujufque pulvis fubviridis eft; qui, ablata crufta fupe- 
riore, inferiorem fplendentem habet, qui in meditullio concavus, aut arenam lapidis 
fubftantiar fimilem habet ; qui in aqua aut vino liquefcit, nihil continens arenofi : fi calce 
viva, aqua admifta, ungatur lapis , ac illa paulo poft flavefcant. Quidam chartam cret^ 
fricant, deinde fupra Cretam lapidem; fi fridionis linea viridis appareat, legitimum cen- 
fent. Quidam acu ignita lapidem perforant; fi fumum de fe fpargat, adulteratum cre- 
dunt. Certior tamen nota non datur, quam fi venenum, animali praebeatur, & oblato 
lapidis pulvere incolumis evadat. 

Mire a multis'ejus depraedicantur virtutes , adeo ut extiterint, Hernando tefte, qui 
nulli non morbo auxiliari crediderint ; & folius hujus lapidis praefidio Medici, fententi£ 
fua,confummati evaferunt, pro talibufque fefe impudenter venditarunt. Interim ejus 
vires in fequentibus affedibus faepe funt exploratae: Venenis peculiariter refiftit, ac 
cordi robur conciliat ; ad Syncopen granorum quatuor pondere datur in aqua aliqua 
cordiali , felici fucceffu in ipfo paroxyfino , vel paulo ante ad cordis Palpitationem, Me- 
lancholicos affedus, Quartanam, Lepram, Scabiem, valde commendatur. In Epilepfia 
eumaqua liliorum convallium,, Ad Lumbricos,cum aqua graminis aut cardui benedidij, 
mira praeftat. Pefti, febribus peftilentialibus, & contagiofis, variolis, morbillis, pete- 
chiis, papulis malignis, cum aqua cardui bertedidi adeo refiftit, ut non folum ab iis 
praefervet, fi quotidie grana duo cum aqua aliqua cordiali exhibeantur , fed etiam gra- 
norum odo vel decem pondere cum vino exhibitus, adverfus Napelli, Arfenici, anima- 
liumque virus, praefentiffimum eft auxilium. Purgantium malignitatem retundit, Chro- 
nicis morbis ex humoribus aut flatibus ortis fuccurrit. Imo ad juventutem confervan- 
dam, vires reftaurandas, membra roboranda, Indi ipfi eo utuntur, prasmifla purgatione,- 
per quinque dies continuos ejus grana decem exhibendo. 

Sed non intra modo fumptus , fed & extra adhibitus mira praeftat. Si alligetur la- 
teris liniferi brachio, ut cutim nudam tangat, venenis refiftit , & cor a malignitate tue- 
tur. Ad morfus animalium venenatorum valet fi ejus pulvis vulneri infpergatur, item in 
vulneribus a telis intoxicatis inflidis, peftilentibus Carbunculis apertis fi infpergatur, ve- 
nenum omne exfugere creditur.' 

Miru® 





112, M XX S E II' M 

Mirum quod oculis meis vidi : Lapidem Bezoardicum inlignem , ovi Gallinacei 
magnitudine, manibus ab homine maligno geftatum, & leviter tadum faltem, rupta 
exteriore tunica in frulta diffiliilfe, magna aditantium admiratione. 

De modo exhibendi non omnium eadem elt opinio : quidam aliis mifcent Alexi- 
pharmacis , & mediis morbis appropriatis , ut efficacius vires luas exierat : alii folum 
& nullis nili vehiculo luo milium propinant , exiftimantes ejus vires ab aliis hebetari > 
nec line ratione , quia rerum faspe occultus & homini incognitus elt dilTenfus , quo 
unum alterius vim rdfringere & impedire valet , quam cxferuilfet , li utrumque fo- 
lum exhibitum fuiflet. Quocirca rede luadent, qui vel ante , vel poli ejus uliim , asgris 
nihil pra:bendum cenfent , antequam vires luas exferuerit. Anshelmus Boetius , tam 
nobile medicamentum , perpetuo folum exhibendum vult , li certum commodum 
inde fperandum. Quod & ipfe experientia faspe compertum habui. 

De doli legitima tenendum, Indos ad prasfervationem &: puerulis liepe duo faltem 
exhibere grana. Avenzoar tribus granis curalfe quendam Idericia ex veneno laboran- 
tem gloriatur. Serapio ad decem grana afcendit , Garcias ab Horto Indos ad vires con- 
fervandas decem grana fumere alferit. Sunt qui in parva doli parum prceltitille ubi 
animadverterunt , eam auxerunt. Sed neminem vidi qui ad Drachmam unam afcen- 
derit, excepto Zacuto Lufitano , qui lib. i. Hilt. Med. Princip. in commentario ad Hi- 
Itoriam 3 6 . Leonoras cuidam febri maligna laboranti Drachmam unam exhibuit, ma- 
gno cum luccelfu. Adulteratum procul dubio , aut deterioris notas fuilfe oportet. 
Nam ipfos Indos hos lapides adulterare docet Manardus, tradatu de lapide Bezoar- 
dico. Cujus generis ille elt, qui in Mufeo Calceolarii extat Ovi Anferini magnitudine , 
In Brafilia elaboratus ex Relina , frudu Crumacino , Radice Drakenas , Contrajerva 
Lulitanis dida, qui in fuperficie flavefcit, intus cinerei elt coloris, 



LIBRI 


i 


r 


W O R M I A N II M. 


LIBRI PRIMI 

SECTIO TERTIA, 

METALLICIS. 

C A P. I. 

i 

Jjhud Metallum ? 

X peditis Foffilium duobus primis generibus , mediis nempe Mi- 
neralibus & Lapidibus, ut tertii genera, quas in Mufeo noftro fervan- 
tur, pari brevitate expendamus reftat. Hoc autem nomine Metal- 
licorum, complexi fumus , intelligentes tam ipla Metalla pro- 
prie fic dida , quam Metallis affinia: five ea in fodinis prope Metalla, 
live in Metallorum feparationibus,fufionibus St praeparationibus ab iis 
fegregentur. 

De Metallis W ^ g&Me&V , quod inquirere notat , didis, ( vel ut Plinius vult 
ab d?h.ct, fjblQ, clflb-cL) unum poft aliud, quod poli alia commoda quaerantur) ut primo 
agamus , tenendum Metalli vocem varie ab Autoribus fumi, vel pro fodina ipfa ex qua 
Metalla proprie dida eruuntur ; vel pro vena ex qua excoquuntur , vel pro fodinis 
aliarum rerum , quo pado Oneficratus Metallum Rubricae in Carmania effe fcribit. 
Salis in Lybia. Proprie vero eft genus quoddam foffilium, quod Aurum, Argentum, & 
castera ejus generis compleditur. Quod in hunc modum defcribi potefb Metallum 
eft corpus perfede miftum, non vivens, fed viventi aemulum, a Deo in venis creatum, 
ex terra fubtiliffima & halitibus pinguibus ex terra & aqua, per calorem miftis, ut inde 
Sulphureum St Mercuriale femen fiat, ex quo Metalla generari poffiint: quae accedente 
falino principio concrefcunt St indies incrementa capiunt, donec pura & perfeda red- 
dantur, igne fufilia, iduque in longum St latum dudilia. 

De eorum generatione varie dilputant Philofophi: rem breviter hifce complexi fu- 
mus. Exhalationes vaporofae ab Ariftotelicis allegatae , non nifi remotae caufae cenferi 
poffunt Materiales, utpote ex quibus Mercurius St Sulphur generetur , quae Seminale 
principium a Deo iis inditum continent. Quod evincunt Metallorum codiones, pro- 
bationes, refolutiones, omnefque eorum proprietates. Locus eft terra montana , lacu- 
ftris, St aliud Metallum. 

Metallorum proprietates St afFediones communes fune : i. Fundi a calore, & a frigore 
concrefcere, quo plus continent Mercurii, eo facilius funduntur , quo plus Sulphuris, 
eo difficilius, quo plus Mercurii iis additur, eo molliora St ad fufionem aptiora reddun- 
tur. z. Duci St ad malleum extendi, eandem ob caufam . In quibus exada eft miftura 
humiditatis Mercurialis cum Sulphure analogo, facilius ducuntur & malleo extendun- 
tur , quam in quibus eft vitriolati Sulphuris St Salis , aut terne Metallica. 3. Mercu- 
rium imbibere, ob principii affinitatem. 4. Addunt alii tranfmutationem, de qua multi 
dubitant, attamen experientias St oculari demonftrationi fides haud deroganda. Fer- 
rum in cuprum multis in locis Natura ipfa mutare nititur , Mercurius in plumbum levi 
artificio redigitur; vide a Bartholino in hunc finem adduda libro de corporibus perfe- 
de mixtis inanimatis cap. z. quas Florentia St Bafilex obfervavit , nos ipfi oculis noftris 
vidimus. Confule tradatum Deinhemii de Medicina Univerfali. 

Dividimus Metalla in vera, quas notas St proprietates omnes a nobis enumeratas ha- 
bent: & fui generis, feu improprie dida, quas in aliquibus deficiunt. Vera funt perfeda 
vel imperfeda. Perfeda, quas fubftantia St accidentibus funtabfoluta,& ita fuis principiis 
temperata, ut ignis examina fine ullo detrimento fuftinere poffiint, late diftendi, ac di- 
latari, St facile Mercurio jungi, quod in auro 'St argento videre licet. Imperfeda haben- 



M U S E II M 

tur, quorum principia non ita matura, bene excoria, fixa aut pura funt: unde in ignis 
examine multum iis decedit , multum in fcoreas, vitra , lapides aliaque impura corpora 
vertitur. Hasc rurfum vel dura funt, vel mollia. Illa prius igniuntur quam funduntur, 
ut xs & ferrum > hase funduntur antequam igniuntur, ut flannum & plumbum. 

Gap. II. 

*De aAuro. 

AUrum Metallorum puriffimurn , quidam a veteri verbo aura , quod fplendorem 

notat, derivant ; unde illud Virgilii : e Auri per ramos aura refulfit. 

Efl vero Metallorum puriffimurn, perferiiffimum, e Mercurio puriflimo, perferiiffime 
excorio, &: Sulphure rubro, prasflantiffimo & fixiffimo exarie miflis & unitis conflans. 
Omnia ignis & aquarum fortium examina fuftinens, ponderofiffimum, maxime duriile, 
fulvo colore rutilans. 

Quamvis aurum fundi & liquefieri poffit , tamen dum funditur nihil plane de ejus 
fubflantia decedit: imo quo faspius arferit, eo proflandus redditur, quo nomine etiam 
pretiofiflirnum cenfetur. Nulla rubigine aut orugine tentatur, etiamfi acribus rebus 
fticetur ac tradetur. Nullas ut reliqua Metalla lineas fui aut alterius coloris pofl fe re- 
linquit nifi coticula atteratur, & tunc fui fimillimas ponit. Manibus tradatum non inficit, 
cum Mercurio facillime unitur , cui reliqua Metalla, etiam plumbum ipfum innatat, fo- 
lum aurum mergitur* quod ponderofiflimum illud effe arguit. Molle tamen efl , ut fa- 
cile a duriore corpore atteratur, adeo dudile tenuium partium, ut, Cardano tefle, 
tertia pars grani extendi pollit in filum longitudine centum triginta quatuor pedum , & 
unica auri uncia in eam fubtilitatem &: tenuitatem duci poffit , ut decem terrae juge- 
ra tegat. Ex fingulis ejus denariis quinquaginta fiunt bradeae fenum utrinque digito- 
rum , quibus aurifices utuntur , triplo plures quibus pharmacopolae &: pidores. Ego 
Cafellis in Principis Mauritii thefauro rerum Naturalium , ex unica ejus Drachma 
equum fabricatum vidi, omnibus lineamentis vivum aemulantem, longitudine pedis Ro- 
mani, altitudine ferme pari, qui prae tenuitate palpari manibus vix potuit. 

Aurum aliud flarim fuum,quod Graeci vocant quod ignem expertum non efl, 

alii obryzum vocant : aliud igne ab aliis feparatur. Illud aut e terra effoditur , aut lava- 
tur in rivulis, aut in animalibus reperitur. Quod e terra effoditur, aut fincerum &foli- 
dum efl, aut fcintillis lucentibus tindum ; quale efl quod lapidi Lazuli adhaeret, aut la- 
pidi fiffili. In venis propriis, vel faxis fplendore candidis inefl, vel pyriti proprio, vel py» 
riti ferri , quandoque in glebis , quandoque in arenis reperitur & colligitur. Quod la- 
vatur ex rivulis & aquis, quandoque formam granorum &: maflularum habet , quando- 
que ex nigris lapillis excoquitur,in quibus modo fcintillarum, modo bradearum inflar 
micat. In Animalibus, pifcibus nempe, TrutisfeuForellis didis, inveniri quoque volunt. 
Quod de aureo dente pueri Silefiaci a multis jaditatum, impofluram & fucum fuifle 
egregie demonflrat Clariff. Sennertus lib. z. Praxeos parte i. cap. 13. 

Aliud aurum ab Argento feparatur, quod eowscp&ov vocant, quidam volunt Obryzum 
dici , aliud Argentofum feu A jbt&v a colore candido appellatum, quod in Pannonia re- 
peritur j quandoque in Pyrite ferri , quandoque in proprio faxo. Mirum quod refert 
Alexander Neapolitanus Genial. dierum lib. 4. fe a fide dignis autoribuscomperilfe, in 
citeriore Germania intra Danubium vites exiflere, qux claviculos &: plerumque candi- 
cantia folia ex puro auro germinent, quas Regibus & fummis ducibus dono datas funt. 

Auri ufus in Medicina magnus. Antidotum Arfenici flatuitur, fcobe vulgo utuntur 
ad variolarum & morbillorum eruptiones & expulfionem, cor & ventriculum roborat. 
Ad Lepram, Epilepfiam, Melancholiam, Syncopen commendatur, fpiritus Vitales ro- 
borat, moerorem pellit, cardiacas medetur. Wxc autem omnia efficacius prasflat , fi 
artificiose modo Chymicis noto fuerit elaboratum & in liquorem redarium. Alii 
artifices ex eo varia elaborant, nummos, monilia, annulos, brarieas, catenas, aliaque 
infinita. 

Auro neto utuntur Phrygiones, aliaque opera fubtilia fabricantes. Quae apud Hi- 
ftori-cos reperiuntur mira, ex auro fabricata , recenfere non vacat : videatur Agricola 
§c Georgius Fabricius. 

Quia divina benignitas nobis etiam in hifce Septentrionalibus Auri venas indui- 


FORMIANUM. iif 

ferit, de ii? pauca, C[ux fide digna relatione & experientia comperta tenemus, ad- 
denda. ! 

Anno hdcxliv. Nobiliflimus D. Joh. Sigfridus de Lutichav^, Rei Metallica in 
Norvegia Prasfe&us Generalis , mineram auri invenit in tra&u Necnefenfi prope por- 
tum Arindalenfem & Curiam Bario, nigram , talcofam , frequentibus fplendentem mi- 
cis, in cujus bonitatem cuminquifiviffet, invenit pondo centenarium ejus mineraspras- 
bere auri puri marcas triginta odo, cujus fpecimen ad Regiam tranfmifit Majeftatem, & 
infuper centum quadraginta fex marcas argenti , cujus etiam portio tranfmilTa eft. In 
cujus fidem manum ejus cum mineras portiuncula Drachmarum trium pondere 
teneo. , n. ' , , y —..Q | - . | - > ,‘^i . 

Aliam alterius venas maffam Anno mdcxlvi. Accepi, qu# ignibus depurata, ex 
libra una , auri puri dedit Drachmas fex, prasfente Majeftate Regia. Fruftum , quod 
teneo, minutioribus fplendet micis, &rpriori magis ad rubedinem vergit, pendet un- 
ciam unam &: Drachmas duas. 

Addudse funt ex eodem loco mineras , talcofie itidem & frequentibus granatis prae- 
gnantes, quas auro fcatere multi exiftimant. Hanc mineram Anno mdcxlvi. Regi 
ipfi detexit rufticus quidam ©ammd didus. Sita fodina eft ad portum Mar- 

rede didum. 

Ex tradu Nidrofienfi lapis quidam arenofus, aureis fcatensfcintillis&granulis minu- 
tis, mihi allatus, ut &: talci aurei nigrefcentis fquammulas, ex quibus aurum erui volunt, 
cujus quoque mihi tranfmiffa eft portio , granum unum aut alterum pondere aequans. 
Quod tamen nec colore , nec bonitate prioris attingere puritatem videtur. 

In argentifodinis Norvegiae prope Regiomontum puteus, Brunfvigum didus, au- 
rum praebet, refert namque D. Normand, quod Anno 1630. 30. April. 7. Marcas & 
6 . Unciae cum dimidia, unciam femisauri obtinuerit. 

Auri minera Cremnicenfi me donavit Nobiliff. Roftrupius Giedde, cujus centum 
pondo dant auri puri Maream unam. 

C a p. III. 

Ve zArgento. 

L Atinam Argenti vocem a Graeco ’Apyj^/ov fadam volunt, quod $ ^yS de- 
rivant , color enim ejus excellentiflimus eft candidus.^ Metallum hoc perfedum, 
auro proximum eft, ex Mercurio & Sulphure ferme fixis conftans , inftar auri dudile, 
pondere tamen eo, ut & plumbo, levius, ignis vim fentiens. Magis de Mercurio, quam 
Sulphure participare, tum ex colore, tum liquefadione colligunt: Sulphuris vero indi- 
cium, odoris Sulphuris vehementia, quando funditur & depuratur, naribus percepta. 

Ad auri vero fixitatem non accedere , patet exeo quod in Caemento Regali, & An- 
timonio & Sulphure , aliquid de eo pereat & comburatur , cum illi fufo admifeentur. 
Quin & aquis fortibus tadum, aut earum vaporibus infedum, rubiginem coerulei colo- 
ris emittit, Pidoribus utilem. 

Argentum dividi poteft in illud quod purgatum & exco&um eft arte, Martiali puftu- 
latum didum,cum Phialam ex Argento fabrefa&am felicem puftulam vocat : & Natu- 
rale, fine artis opera a Natura repurgatum. Hoc vel effoditur ex terra , vel in flumini- 
bus reperitur, pet fodinas &c montes decurrentibus, ex quibus aliquid abradunt , quod 
deinde colligitur: fed hoc raro & paucis admodum in locis. 

Quod effoditur Argentum, Vel purum putum eft & ftatim fuum, fine fornacum ope 
factum, ita in venis repertum , fui coloris, cui quandoque aliquid adhasret lapidis ex quo 
abreptum. Germani BCbftgCtt ©tl kt vocant. Vel Rude Metallis & aliis rebus permiftum. 
Quod purum putum & ftatim fuum eft , variis figuris praeditum apparet, cujus exempla, 
quas inMufeo tenemus, hic enumerabimus ; fiprius monuerimus non in omnibus argenti 
fodinis hoc inveniri , adeo ut an tale detur dubitaife videatur Plinius aliique veteres. 
Non occurrit in Rhetia, Norico, Dacia ; fed in quibufdam Mifenas fodinis , licet non 
omnibus, & in Norvegia in Regiomonte frequentiffime & in magna copia , ut exinde 
maffx quandoque exfeindantur, pondere aliquot centenarum librarum. 

Grandis cujufdam maffas argenti puri mentionem facit Agricola , lib. 8. de foftiL 
cap. 3. e fodina cui Georgio nomen, Snebergi eruti , cujus videndas gratia cum Alber- 

P & tus 


n6 MUSEUM 

tus Saxon ice Princeps in fodinam defcendiffet, ea, cum ftipatoribus corporis, pro menfa 
ufus dicitur fuiffe, ac dixiffe: Fridericus Imperator potens ac dives eft, hodie tamen ejuf- 
modi 'menfam non habet. Multorum talentum hanc maffam fuiffe arbitratur. Non 
minor fuit illa, quam Sereniffimus Rex nofter Christianus IV. ex fodinis Nor- 
vegiae erutam, tribus millibus Dalerorum, hoc eft talentis quinque aeftimatam, ex qua 
etiam tot Daleros confici curavit , quos Scholas Fridericiburgenfi devote legavit. In 
puteo Benedictio divina di6to inventa eft maffa argenti puri , Anno 1 62.$. 
7. Maj. pondere 130. Marcarum. 

Mihi varia fiunt fipecimina divcrfiarum figurarum ex iifidem fodinis petita. Argenti 
ftatim fui elegans & prasclara eft maffa pondere unciarum duodecim, dono Nobiliftimi 
Viri D. Stenonis Beck Thefiaurarii flegii; quas vitem ramis fiuis varie difflifam aemulatur. 
Ex radice enim latiuficula & fibrata exfurgunt ramuli varii, qui juxta exortum crafliores 
truncos exhibent, qui varie diftorquentur &c fie invicem ampleduntur, donec in tenues 
delinant ramos Sc fibras. Sed duos majores longius a fie projedos truncos offendit, 
quorum alter ftipitem aut caulem plantae angulofium refert , alter tenuior , fied lon- 
gior , priori fie implicat & ad radicem rurfium deficendit. Hinc inde , praefertim ubi 
Ipiflius implicantur , argenti capillaris 8c lapidis Quartzi oftentat fragmenta jucundo 
Ipedfaculo. Videtur Natura Iufu fiuo vegetabilem vim hic exfieruiffe , quas vitem fiar- 
mentis fiuis varie intricatam effingeret. Colore plumbeo inficitur, qui tamen leni affri- 
ctu perit, Sc nitidum relinquit Metallum. Longitudine eft pedis unius, latitudine un- 
ciarum quatuor. 

Aliud tres uncias pondere aequat, quod tamen majus longe fuiffe patet ex eo, quod 
ex duobus lateribus partes latis magnas deceptas fuiffe , veftigia fiecuris latera haecce 
plana & aqualia reddentia doceant. Cum alioquin reliquum maffas corpus , quod ad 
triquetrum accedit, figura inaequale & afiperum fit. 

Ramosum, inftar virgultorum &: ramorum fiefie diffundens hifice adjacet, vitem 
quodammodo referens , frondium &c fiurculorum miris plexibus luxurians, fecum parti- 
culas lapidis (pecularis trahens, ex quibus emergit, fiuas radices mire implicatas eden- 
tans. Exterior ejus fiuperficies plumbei eft coloris, qui levi affriCtu perit & locum relin- 
quit candido argentofio , quibufidam in locis ad aureum inclinanti; uncias ferme duas 
pondere sequat. Ex fodinis Norvagise attulit Vir Clariff. D.D. Nicolaus Folfius, cujus 
dono poffideo. 

Ejufdem rudimenta in alio lapide (peculari habeo, ex eadem procul dubio vena, fied 
tanta ubertate, ut prior maffa, non luxuriat. 

Furcatum, cornu Cervini figuram cernulatur , purum putum, fine omni lapidis 
aut Venas permiftione, eleganter divaricatum, fiuilque ramulis & furculis juxta extremi- 
tates donatum. Drachmas fex sequat. 

Acuminatum, hamum referens incurvum, apicibus acuminatis utrinque dota- 
tum, colore albo argenteo , fulvi nonnihil, ochrse inftar, in ftriis adhaeret, plane altera 
fuiparte fimile eft Dentifcalpro incurvo, quod arte ex auro aut argento fabricare folent 
aurifices; altera roftro corvino. 

Crispatum Abrotani fruticem ferme ^mulatur , dense ftipatis ramufculis , fibi 
invicem incumbentibus. 

Huic affine Asperum, variis extuberantiis prseditum , ab altera parte Ochra 
qua fi quadam infeCfcum ; altera finu fuo elegantiffimos quofdam flores Amethyftinos, 
inftar gemmarum, fovens. 

Bracteatum lapidi cui innafeitur ( marmori cinereo fcilicet ) inftar laminas aut 
bracteas incumbit, eumque quandoque quafi perforat. 

Capillare mihi eft dirum generum, Crifpum & Contortum alterum ; alterum 
ex fpiflioribus capillis, fubtiliffimis, planis, telis aranearum fimillimis conflans. 

Praeter enumeratas Argenti puri ftatim fui fpecies, varias particulae elegantes, qua§ 
vulgo vocant ©aat)-{?cm / ab amicis accepi ; in quibufdam Amethyfti vifuntur, in quibuf- 
damCryftalli; quasdam Draconem cum Leone pugnantem, quaedam capillorum Cir- 
rhos intricatos, quasdam arbores, frutices, & infinitos Naturas lufus exhibent, quas 
minutius deferibere ac delineare nimis foret operofum , ac cum oculari infpe&ione 
melius dignofeantur, demonftratione reliqua fupplebimus. 

Argentum rude non dicitur illud quod quidem purum eft, fed nondum 

flatum 


\ 


f ORMIANUE ii 7 

flatum fignatumque , in qua fignificatione a Varrone fumptum videtur, fed quod ter- 
ram vel lapides fecum habet , qui ab eo feparari debent , antequam Metallum purum 
reddatur. Seu, ut Agricola in Bermanno illud definit, quod quidem argentum eft, fed 
colore diftat, &: ad hoc ut argenti colorem acquirat indiget excoftione. Ubi argentum 
in hifce vifibile apparet, Ctit ©aub-jletn vel ©Mereri? vocatur. Hoc autem argentum ru- 
de, quamvis externis coloribus differat , eft enim plumbei coloris , cineraceum , ni- 
grum, album, rubrum, purpureum. Jecoris colore, luteum, intus tamen fuum genuinum 
habet colorem , qui, quando graviorem plagam lapis fenferit, emicat atque apparet. 
In hoc genere optimum cenfetur , ex cujus centum libris nonaginta & amplius puri 
conficiuntur, quale crebro in Regio monte Norvegis reperitur. Sed ut coloribus, 
ita & figuris differt argentum rude, Sspe agnatum faxis lapidibufque oculi figura extu- 
berat. Sspe uvae fpeciem prae fe fert , nonnunquam globofum & rotundum in lapide 
concluditur. 

Aliquando in virgularum & rerum diverfarum figuras formatum . Hic differentias 
quafdam ratione colorum exhibebimus , quas ex monte Regio Norvegiae, dono Nobi- 
liffimorum virorum D. Chriftophori Urne de Afmark , tum Regni Danis Senatoris &: 
Norvegiae Pro-regis Prudentiffimi , nunc Regni Danis Cancellarii Magnifici , ut & No- 
biliflimi Jani Bielkii, Cancellarii Regni Norvegis meritiflimi, maxima ex parte tenemus. 
Quorum prsclarum ftudium literatorum conatus promovendi fi plures imitarentur, 
rerum Naturalium thefaurum &: Hiftoriam , eorum fiumma cum gloria, plurimum locu- 9 
pletatam haberemus. 

Primas tribuimus Argento rudi fossili sui coloris, ©edegm ©ifi 
tmri j/ ex cujus libris centum , plus quam nonaginta conficiuntur puri argenti. Hujus 
licet aliquot mihi fint particuls , propter terrs &: Marmoris admiftionem , coloribus 
aliquantulum variantes ; attamen inter eas excellit una, librs dimidis pondere, viriis 
epiphyfibus & extuberantiis prsdita, colore argenteo fplendido , cui ab una parte ar- 
genti rudis purpurei quippiam admiftum. Quam manu fua e fodinis extraxit Serenif- 
fimus &: Potentiflimus Rex nofter Christianus IV. cui Deus in sternum be- 
nedicat; mihi vero ab Experientiflimo Viro D. D. Petro Paynk dono data , parum ad- 
modum Marmoris, feu Alabaftri nivei admixtum habet, grumofa alioquin &c pro ratio- 
ne magnitudinis ponderofa fatis. 

Succedit Argentum rude plumbei coloris, Germanis ©fa£-w?/ 
quam tamen appellationem non immerito carpit Agricola , cum nullam plane cum vi- 
tro habeat affinitatem , colore vero Plumbum vel Plumbaginem, qua tamen obfcurius 
paulo eft, adeo smulatur , ut oculorum acie ea difcernere nemo rerum Metallicarum 
imperitus queat, licet multum inter fe natura difcrepent. 

Plumbago enim feu Galena ex Plumbo & lapide conflata eft , cui nonnihil quando- 
que adjungitur argenti : fed argentum rude Plumbei coloris ex pauca terra & multo 
argento conflat. 

Plumbago in mortario piftillo in pulverem redigitur. Rude hoc dilatatur. Plumba- 
go malleo percuffa, morfii compreffa , cultro vulnerata diffilit; argentum hoc dila- 
tatur & diffinditur. 

Quamvis quandoque & durum repedatur, ejus generis quod folo cote probatur , & 
coloris dilutioris eflefolet. Generatur variis figuris, quandoque Maffs fatis grandes in 
canalibus occurrunt , quandoque inftar arborum, virgarum , variorumque inftrumen- 
torum artificialium. Ligonem & malleum a Natura affabre elaboratum vidit Agricola; 
pifciculos, veftigia Leonina &: Lupi Encelius. Veteribus prorfus incognitum fniffe hoc 
genus argenti exiftimat Agricola. Mihi duo ejus funt genera, durius & mollius. Du- 
rum, insquale, &afperum adGalens naturam , vel potius colorem proxime accedit. 
Mollius plumbum smulatur, & quibufdam in locis luteo colore quafi indudtum : fed 
ubi gravior iis inflifta fuerit plaga, argenteus & verus emicat color. 

Argentum rude nigrum, ©triM? ©iftcrcn? / Lapis eft nigricans, crebris 
fcintillis argenti puri micans , ut grifeum potius quam nigrum colorem fortitus effe vi- 
deatur , hoc nomine mihi tranfmiflus lapis. Encelius argentum nigrum defcribit, in 
cujus nigrore interdum luceat Galena plumbei coloris, interdum fcintilla rubri argenti 
rudis, interdum candidi. Accepi ab' amico pulverem quendam fufcum nigricantem, 
in quo micant fcintills argenti candidi , qui an ad nigrum argentum rude fit referen- 

P 5' dusj 


1 1 8 M U S E U M 

das, dubito : hic ille pulvis eft, qui a primis exploratoribus fodinas primae vifus eft, 62 
ignis beneficio probatus. 

Eft mihi 82 aliud Argentum nigrum, cui bradeatim purum argentum mifcetur, cum 
pyrite & argento rudi plumbei coloris conjundum. Exterior fuperficies potius ad gri- 
lcum , quam nigrum accedit Colorem , ob quatuor harum fubftantiarum permiftio- 
nem, fed, attente fi infpiciantur fingula, rite diflingui poflimt. 

Magis nigricat alter lapis, argentum cum Galena permiftum habens, fed ineo minor 
argenti copia repentur. 

Argentum rude cinereum, / hoc quandoque fcatet multo ar- 

gento puro, quandoque parum in fe continet ; minimorum granulorum inftar ex lapide 
cinereo quandoque emicat, cujus generis duos teneo lapillos, qui igne admoto argen- 
tum defudare videntur, quocirca a quibufdam Luna vegetabilis vocatur. Matthefius Ser- 
mone 3. Sareptas ©tfter illud vocat, quod igni injedum argentum purum 

granulatum, inftar feminum papaveris aut cannabis, de fe fundit. Alter lapillorum meo- 
rum, argentum rubrum etiam continet, ad purpureum vergens. Eft 82 qui Pyritem ha- 
bet adjunctum. 

Argentum rude luteum, terreas 82 porofae eft fubftantiae, cui Galenas ali- 
quid admixtum , Ochram colore referens , reliquis Ipeciebus in lapidibus exiftentibus 
mollius, 

Mitto purpureum, rubrum, aliifque praeditum coloribus, quod etfi in aliis continea- 
tur jam enumeratis , quia tamen feparata nondum pollideam , pluribus de iis non 
agam. 

Rudis Argenti coloribus diftindi Ipecies excipit illud quod aliis rebus permifeetur: 
quod quamvis etiam in iis reperiatur de quibus jam didum, attamen cum in iis de qui- 
bus jam agendum plus contineatur rei alienas, minus argenti, de iis feparatim agendum 
erat. Primo autem cum aliis Metallis jundum videbimus. 

Primo occurrit vena AEris , feu z£s rude argentum continens: hoc co- 
lore aureo eft, purpureas hinc inde argenti rudis maculas rubras oftentans, faxi quid 
admiftum habens , figura maftas rudis Pyritis aurei. Vel colore dilutiore in laxo cine- 
reo, nullas admiftas habens maculas purpureas. 

Nigrum.is argentum in se continens, ponderofum, politum eft* 
82 ad albedinem vergit, eo holpitem fuum faepiflime prodens. 

Ferri minera argentum fovens, nigricat, quibufdam in locis obduda 
ferrugine, dum frangitur pulchre nitet argenteo ferme colore-, figura eft inaequali, va- 
riis protuberantiis gaudens. 

Galena argentum continens plumbei coloris ,■ eft fplendens , friabilis , ut ferro 
tada facile difliliat. Quaedam in fe Argentum invifibiliter continet , quaedam vero la- 
minas 82 bradeas fatis eradas obtinet. 

Mic^e feu Talco etiam jungitur Argentum , eftque vel minutioribus gra- 
nulis ei permiftum, vel bradearum modo ei adherens, ut patet in iis quae ad manum 
funt. 

Fufius alias fpecies cum variis Iapidibus permiftas perfequi non eft opera pretium, 
breviter eas quas teneo recenfebo. 

1. Eft Marmor album, cui argentum fui coloris & rubrum inhaeret. 2. Eft Marmor 
album, cui folum argentum fui coloris mifcetur. 3. Eft Marmor album, Galenam ar- 
gentiferam fovens. 4. Eft marmor cinereum, argentum continens. 5. Eft 62 aliud ejuf. 
dem generis. 6 . Eft cceruleum, argentum tenens. 

Silicis quoque genus, quod Qnartzum vocant, continet Argentum fui coloris 
62 Plumbum. 

Ferrugineus pyrite s, undique ab argento perfolfus ; qui licet veri Pyritis 
argentei colorem maxima ex parte habeat , quibufdam tamen in locis ferrugine , aut 
Ochra quafi quadam indudus eonfpicitur, unde mihi ferrugineus. 

Eft Marmor nigrum, quod politum coticulam aut Lapidem Lydium refert, 
cui etiam ferri quadam venae innafeuntur. Hoc Argento pragnans eft, adeo ut, quan- 
do politur , ftrice 82 lineae argentea frequentes in eo conlpiciantur. 

Prope Aurifodinas Norvagiae , Minera quaedam Argenti cinerea re- 
petitur, fertilis latis, quae quadam fui parte luteo tingitur colore, 62 ferme ferrugineo,, ut 

fufpi- 

0 


FORMIANUM. 119 

fufpicio fit de ferro aliquid participare. Alioquin argentum ipfum minutifllmis granulis 
eminera emicat, & quandoque lamellis ubertatem fuam prodit. 

Oceanus yEthiopicus Regnum Congi in India Orientali alluit , fecundo gradu ab 
jEquinodtiali diftans. Hoc fertiliflimum & montibus variis Metallis praegnantibus re- 
fertum eft. Inter alios celebrantur montes Cabambe, argenti venis referti. Hinc allata 
eft mafia , quam dono ClarifT. Viri D. Johan. de Laet teneo , mineram continens Ar- 
genti, Heris Plumbi. Mafia rudis efi: , inaequalis, ftrumofa, decem Drachmarum, co- 
lore Ochrae, cui viriditas fplendens inftar vitri aut fluoris alicujus efi: intermifta, fragilis, 
utpote cui facile aliquid abradi poteft. 

Efi; mihi praeterea minera Argenti ex Vallia tranflata , fertilis fatis. Quod Germani 
vocant 0 f vot 3 pIt>eit-Ct‘i| ex Sneberga habeo , quamvis in fodinis Norvagiae etiam repe- 
riatur. 

Argentum praeterquam quod vires eximias in Medicina habeat, ad Epilepfiani & mor- 
bos capitis, affe&us Melancholicos aliofque, etiam fabris argentariis, caelatoribus, fta- 
tuariis,bra£teariis,netricibus, textoribus, phrygionibufque infervit. Praeter numifmata ex 
eo cufa, annulos, armillas, torques, inaures, coronas, pocula, patinas, pelves, aliaque 
utenfilia ex eo elaborari poflunt . Augufto ftatua argentea pofita. Argentea lorica &: 
fpathis Argenteis ufus efi: Maximinus Junior. Turditaniin Hifpania argentea pnefepia 
& dolia habuerunt; Efledum Claudius Caefar, foleas mularum Nero, menfas, capfas 
Heliogabalus. Sed quid juvat veterum luxum recenfere , cum non minor etiamnum 
vigeat. 

C a p. IV. 

De oAr genti fodinis CNfrvagix. 

Q Uamvis haftenus Germania divitibus Argenti fodinis > reliquis fierme Europae 
plagis fit praelata; attamen A r&ois noftris Regnis etiam hanc felicitatem haud 
invidit largiflimus rerum bonarum diribitor Deus. Ante annos etenim haud multos, 
in Regno Norvagiae , aufpiciis Laudatiffi Memoriae Regis noftri Ch ristiani IV* 
fodinaE inventae funt, quae nullis totius Germaniae foecunditate cedunt, de quibus pauca 
haec notanda duxi , tum quod a nemine, quod quidem fciam, fint defcriptae, tum quod 
maximam partem Mineralium & Metallorum, qua gaudeo, iis acceptam feram. 

Olim in Norvegia inter arcem Acherhufanam & Aflojam oppidum , argenti metalla 
effofla efie teftatur Agricola de Veter. & Nov. Metallis lib. i. cap. 8. fed jam a multis 
annis deferte firnt hae fodinae, quarum tamen rudera extare ferunt. De his autem no- 
bis non eritfermo ; fed de iis quae jam florent, & magno dominorum commodo colun- 
tur, de quibus haec habeo. 

In Norvegia Dicecefi Afloenfi,Praefefl:ura Tonsbergenfi,afpera extant montium juga, 
quae Telemarchiam a Numedalia &: adjacentibus dirimunt regionibus. Huc tempore 
aeftivo, ii qui in Vicina ©rtDSWr aliifque pagis degunt, pecora pabulatum abigere folent, 
&: tuguriolis eredis quandoque per integram aeftatem hic commorari, qui pecorum 
curam gerunt. Huc etiam Anno mdcxx iii. inter reliquos fe contulerunt , quidam 
Chriftophorus Loftftueri, vel ut alii volunt e Parochia j^ejcflaf/ & Arnerus 

2Bcrp/ eundem in finem, fedefque& tentoria fixerunt in Settermarken, loco ©offOienj# 
dicto. Hoc in loco cum familia &c armentis dum degunt per aeftatem, Chriftophori 
filius & Arneri filia, quadam die curam pecorum agentes, in maflas Metallicas, fplendore 
micantes, inciderunt, quas cum ponderofiores communi lapide & fplendidiores 
animadvertiflent , fecum domum ferunt & matribus offerunt , i\lx maritis fuis. Inter 
quos Chriftophorus, Metallum iis inefle agnofcens, igni fufionis eas commifit, & purum 
elicuit argentum , quod deinde Aurifabro cuidam in ©Acm vendidit pretio vili. Hinc 
aliquoties locum vifitarunt , jam argenti puri ftatim fui , jam rudis varia magmata in- 
venientes. Quas dum jufto minori pretio variis in locis diftrahunt, illorum alter, Ar- 
nerus nempe , minus fibi cavens , ob furti fufpicionem capitur, tandemque rem om- 
nem Magiftratui detegit , locumque monftrat, vena -argenti tam divite prasgnantem, 
Mifti igitur a Magiftratu funt , qui locifitum & circumflandas diligentius explorarent 
& annotarent, ducibus Chriftophoro & Arnero, qui reverfi h^ec expofuerunt. 


A tem- 


120 


MUSEUM 

A templo £)CCmf?dt> tradas Sandsverenfis, tribus circiter milliaris Norvagici quartis, 
diftat montis cujufdam altiffimi jugum, in cujus apice ferme, terras quadam extat fpecies, 
in qua argenti micant Tantillas, modo majores, modo minores, tenuiffimorum quoque 
capillorum forma confpicuas. Huic adjacet Argenti puri vena pedis latitudine , ex qua 
fecuri fruftum abfeiffum librse pondere fecum retulerunt. Demum re tota ad Majefta- 
tem Regiam eodem Anno delata , ex Germania aliifque locis , ilipendiis amplis vocari 
juffit rerum Metallicarum peritos, qui, accuratius trutinata vense bonitate, autores Ipli 
fuerunt, officinam Argentariam ibidem llruendi , cuniculos & puteos fodiendi, reique 
Metallicas hic operam dandi. Prolpere adeo in hunc ufque diem res fucceffit , ut non 
folum expenfas folverit Metallum , fed &: dominos quotannis lucro ditaverit eximio» 
Eo vero jam resdednda, ut nova ibi, aufpicio Sereniffimi Regis noftri,fundata fit colonia 
feu mons Regius dida, templo, fchola, & aedificiis privatis decora. Adeo fer- 
vet opus , pt ultra trecentos jam ibidem reperiri dicant operarios , partim Germanos, 
partimNorvagos, qui Metallis eruendis operam dent,praeter pueros qui hifce a teneris 
affuefeunt, feptem aut odo annorum, venis purgandis, tundendis &: cribrandis adhibiti, 
menffruo iis deputato falario duobus Daleris Imperialibus. Ubi adoleverint, ad ma- 
jora promoventur , ac ftipendii augmento, pro laboris proportione, gaudent, ut ita 
fenfim a teneris affiieti indigena, fine ope exterorum , fuas venas excoquere va- 
leant. 

Chriftianas pietatis ftrenue hic urgentur exercitia, tam lingua vernacula , quam Teu- 
tonica. Dies Sabbathi publicis lithurgiis deputatus eft ; tum ab operibus Metallicis 
ceffant omnes operarii, &: in urbis templo iacris vacant, quas lingua Germanica peragun- 
tur. Diei Dominicas horas antemeridianas ordinariis facris Teutonicis funt deitinatas, po- 
meridianas vernaculis: alioquin Ungulis diebus folemnes funduntur preces, tum fummo 
mane, quando operarii diurni puteos ingrediuntur, metalla exciiuri,tum vefperi, quan- 
do iidem exeunt, nodurnis locum conceffiiri, ita ut diu noduque femper ferveat opus, 
exceptis diebus Sabbathi & Dominicis. 

Putei feu fpecus, in quibus Anno mdcxxxvi. in Julio laborabatur, numero fue- 
runt quatuordecim, quorum nomina, ut accepi, addam, i.Majeftatis Regias, z. Pau- 
perum. 3. Trium fratrum. 4. Kelleri. 5. Principum. tf.Saxonum. 7.Samuelis. S No- 
vus dudus fub domo Carbonum. 9. Novus dudus ad viam. 10. Commiffariorum. 
11. Principis Uldarici. 12. Benedidionis divinas. 13. S. Jacobi. 14. Novus dudus prope 
montem. Plures indies inveniri & elaborari conftat, cum locus fit argenti fertiliffimus, 
adeo ut non tam metalla , quam operarios defiderari putent. Ultima quarta Anni 
mdcxxxvi. fubtradis omnibus fomptibus , lucrum erat odo millium Dalerorum Im- 
perialium, qui proportionaliter ceffierunt Dominis, qui numero decem tum fuerunt. 
Inter quos Regia Majeftas primus decimas partis poffeffor. 

Hsec Obiter de Argenti fodinis Montis Regii Norvegias ex communicatis amicorum 
relationibus &: documentis fide dignis hic inferere placuit . Interim multis aliis in locis 
ejufdem Regni non minus divites extare Argenti & aliorum Metallorum venas, omni- 
bus perfuafiffimum, quas tamen nondum excoluntur, partim operariorum penuria, par- 
tim incolarum invidia, qui eas dominis detegere nolunt, veriti ne oneribus in iis graven- 
tur extraordinariis. Deus porro benedidione fua paterna inventa fcecundet, omniaque 
dirigat in fui nominis gloriam, Regnorum horum commodum & utilitatem. Vide 
tradfatum D. Normanni de hifce fodinis accuratius differentem , lingua Germa- 
nica, 


C A p. V. 


'De Mre. 

P Erfecta hadenus vidimus Metalla, imperfeda fequuntur , quas in dura & mollia 
difpefcimus. Dura funt xs&c Ferrum, de illo hoc capite. 

JEs Grsecis Latinis quibufdam Cuprum, a nobilibus ejus venis in Cypro olim 

Inventis, Metallum eft imperfedum, durum, ex plurimo Sulphure rubeo, impuro, &: 
pauco Mercurio , nondum maturis & fixis genitum, colore rubicundo. Magnam cum 
Argento affinitatem habet , cui ut plurimum conjungitur , ut ab eo leparari poffit 


arte. 


Dividi- 


121 


4 ; FORMIANUM. 

Dividitur His , in Nativum & Arte depuratum; illud in purum putum. Germanis 0e* 
iuegm-fuffer/ & Rude, in Pyrite aut minera fua exidens. Prius fine excodione purum 
ed, & in Metallis serariis &: argentariis repetitur, quod tamen veteres, imo ipfe Albertus 
Magnus ignoraffe videtur, quod enim ipfe Goflarias reperiri ait cum tota fubdanria la- 
pidis permidum , non ed purum putum & datim fuum , fed excodione indiget > ut a la- 
pide liberetur. Invenitur vero quandoque bradearum modo lapidem ampledens. Ef- 
foditur etiam, Agricola tede, varia figura; ftiriarum fcilicet, virgularum , globulorum* 
maffulse. Quod ego ex Oiferdalenfibus Norvegix fodinis teneo ; maffularum , feu la- 
minarum planarum ex minutiflimis quafi granulis conflatarum figuram obtinet: colore 
rubicundo & vere asrofo, admodum fragile* 

Huic valde alline quod Mufei Calceolarii autor Andreas Chiocus EEris florem verum 
vocat, ac his defcribit : Hiris flos verus ac legitimus, gravis, friabilis fapons addrrn- 
gentis, colore modice fplendente ruffefcens, ex propria seris minera, in minutiflima gra- 
nula , femina papaveris erratici magnitudine exprimentia, effiorefcens. Sed quod ego 
teneo, titulo ©cDtcgen-fitlJcr/ laminse figura mihi exhibitum, licet ex minutiflimis granulis 
conflare videatur, unde valde fragile friabile, cohseret tamen & in minoribus fru- 
dis difficulter feparabile ed, Ed & frudum cui Talci laminse adhuc admidae. Bradeatum 
ex Oderdalenfium fodinis mihi dono dedit Magnif. D. Cancellarius Chridianus Friis de 
Kragerup. 

JE s rude, ratione coloris , confidentia: , bonitatis & coflurse, differentias varias 
fortitur. E Pyrite enim ut plurimum eruitur, aut lapide fcidili. Quas teneo differentias 
breviter enumerabo. , 

Inter tredecim peculiares fpecies ex Pyrite granulato ortas ratione bonitatis &: ferti- 
litatis difcrimen maximum reperio. Unum enim genus hujus Pyritis aurei, plane derile 
* ed, nihil ceris fuppeditans quando coquitur: duo fune quorum centumpondo unam ceris 
prxbet libram, aliud libram unam femis; aliud libras quatuor cum dimidia, aliud libras 
quatuor cum tribus quartis, aliud fex cum dimidia, aliud novem femis, aliud novem cum 
tribus quartis, aliud decem, aliud quatuordecim cum dimidia, aliud quindecim ; deni- 
que aliud fedecim libras, quod fummum ed. 

Ratione coclura: Heris fex mihi finit differentiae , quarum prima ed ipfe Pyrites au- 
reus crudus, ut e mineris eruitur aere praegnans. Secunda ed minerae , per quatuorde- 
cim dies, aut tres feptimanas udae. Tum enim mada redditur aerofa, nigricans, ex qua. 
viride xs edlorefcit. Tertia ita cocta minera fufa &c in eradas laminas reduda, quas 
Germani fRuffer-ffettt vocant. Quarta, laminae hae in alias fornaces tranfportatae , fexies 
vel odies uruntur, & ex una fornace in aliam transferuntur, donec rubicundum acqui- 
rant colorem. Hoc J\offct'-ivcrcf vocant. Quinta, rurfum coquitur in fpongiofam ac le- 
vem materiam, nigram, porofam, quod Hfs crudum vocant 0uK-fofkr. Sexta, funditur 
denique rurfum ac JEs purum evadit , ufibus aptum. Tot mutationes oportet ut aeris 
minera fubeat, antequam' in ars purum evadere polfit. 

Ratione ipfius Minerae, primo occurrit fkvefcens, cui laminae integrae infitae, in faxo 
cinereo ad nigredinem tendente, fertilis admodum, filicis albicantis quibufdam in locis 
particulas ad j undas habens. 

Minera Hiris purpurea, feu violacea ad cceruleum tendens, SStamt-crB Metallicis di- 
da , micas aurei coloris Pyritis permillas habens , ab altera parte HEs purpureum fplen- 
didum, permiflofaxojgrilei coloris refert, ab altera plus coerulei habet, corpore inter- 
medio albicantis ceris fcintillce aureis permidx micant. 

Minera arris Anglica ex lapide condat nigro, duro, cui hinc inde aureus intermi- 
cat color, quibufdam in locis varia nigri, coerulei, & aurei midura fplendet. Mada par- 
vula cd, ^vij. pondere non fuperans. 

Pyrites aureus friabilis quibufdam in locis Teffellatus , purpureas &: hyacinthinas 
quafdam maculas admidas habens. Ex Oderdalia Norvegke ad me delatus, cum aliis 
quibufdam fine teffitlis,& variis coloribus radiantibus. 

Vilioris Hiris minera fubnigricans, cui hinc inde venx aureae interfperfae, inazqualiter 
corpus lapidis pererrantes. Cinericius lapis fequicur, aureas micas alternarim infperfds 
habens, aere praegnans, in fuperficie una, ochra quadam infedus. 

Minera aeris ferruginea, in qua emicat vena Pyritis aurei rebellati, 8c hinc inde ferri 
rubiginofi portiones. 

Q Pluna- 


in . MUSEUM 

Plumbei coloris vena , cui permiftus Pyrites aureus obfoleti magmatis. 

Argento permiftum eft JEs in lapide quodam ex Pyrite aureo , & cinerea minera 
mixto ac compofito , qui coloris varietate mire ludit , nunc aureo, nunc cinereo, nunc 
luteo, intermicantibus utriufque vente granulis & teffellis. Lapis eft exiguus, uncia: unius 
cum dimidia longitudine, pondere Drachmarum fex. 

De lapide fifiili Iftebiano fupra inter lapides diximus, hic etiam in fe ^Es fovet, & ille 
quem teneo aurei coloris Pyrites, exade pifcem barbatum, cum fquammis, capite, cau- 
da, pinnis & omnibus lineamentis refert. 

Nomine minere JEvis Japonici, maffam a quopiam ex India Orientali reduce accepi, 
qua: tamen non tam minera eft, quam ^Es depuratum. Superficie exteriore Orichal- 
cum refert, fed ad colorem argenteum inclinans, interiori vero fubftantia rubicundum 
&: a?rofi coloris. Maffula eft quadrata, Drachmarum undecim, 

JE s quod Arte depuratum & ex his mineris elicitum, eft vel fimplex , vel 
miftum feu alteratum. 

Simplex eft aes depuratum fui coloris, ©atfuffer Metallicis didum, hoc artis opera ab 
argento, & fcoriis omnibus liberatum, coloris eft purpurei, & fanguinei ad flavedinem 
tendentis, in laminas fuftim. 

JE s nigrum, etiam arte depuratum, a priori non differt, nifi folo 

colore, quod in fuperficie nigricet, nec ad alios ufus adhibetur. 

Hae funt fpecies yffris arte depurati fimplices, quas & Regulares vocare folent , &c 
funt non fufiles tantum , fed & dudiles , a quibus differt aliud quod JE s calda- 
rium vocant, Dani ©n;&e-f obbvc / quod funditur tantum & malleis tradatum finditur 
vel frangitur ; cui cum ftannum mifcetur fragilius adhuc redditur. Sed ad ftatuas, cam- 
panas & tormenta bellica conficienda aptius, eo quod facilius in igne fluat. 

Compofitum JEs duplex eft , flavum & album. Flavum quod aurei etiam coloris 
X3v didum, nobis / olim Plinio tefte effodiebatur, Sc prxcipuam boni- 

tatem & admirationem diu obtinuit. Jam vero nufpiam naturale reperitur , fed arte 
conficitur, addita Cadmia, quam imbibit. Variis modis conficitur, quos vide apud 
Agricolam lib. 9. cap. 1. Hic vulgatior. JEns optimi , & Cadmia: fragmenta alterna in 
oblongas ollas imponuntur, quse fic xrc & cadmia repleta, in fornaces fubtus excavatas 
mittuntur, ignifque accenditur in quibufdam quafi cuniculis, cum fimul liquefada fue- 
rint, xs auri colore tindum mutatur in Orichalcum. Durum eft, malleo tradabile, &: 
in tenues laminas dudile , qua: fella: tindse aurum referunt, & a Plinio Coronarium vo- 
catur, quia hiftriones in coronis eo utebantur. 

Album is, quod argentum ita semulatur,ut flavum aurum a Grsecis ip<* 0 $ag?v'g/oy 
didum, fimili modo conficitur, nifi quod loco Cadmia: fumant Magnetem, feuTalcum, 
alii cum Arfenico & nitro hoc pne flant. 

Ex JE re fada opera, vi frigoris quandoque rumpuntur, quod tamen pauci credunt, 
id tamen expertus Eratoftenes &c noflras Johan. Munckius in difficillimo fuo itinere, 
quo per fretum Chriftianeum tranfitum in mare Auftrale invenire moliebatur. I11 
maffa mergitur , fed dilatatum fluitat; aliquid argenti in fe continere folet, vitio tenta- 
tur , quod aeruginem vocant. Olim arma ex JErc fabricabant, jam ftatuas & utenfilia. 
In Medicina ufuin nullum habet nifi praeparatum. Chymici vitriolum, crocum, aliaque 
ex sere conficiunt. Uftum Emplaftris& unguentis ingreditur, habet enim vim quandam 
adftringentcm, cum acrimonia conjundam,unde ulcera eorum, quibus caro mollis eft, 
ad cicatricem perducit , oculis conducit ; hinc affirmat Macrobius oculorum fanitate 
femper pollere eos, qui seraria metalla fodiunt. Ex fcoriis balnea conficiuntur appeti- 
tum reftaurantia, & articulos confortantia, feabiem & ulcera maligna curantia. 

Cap. VI. 

‘Zte Ferro. 

A Lterum imperfednm Metallum duritie infigne Ferrum eft, Grsecis 

ex pauco Mercurio & plurimo Sulphure conftans fixo , diu Ignitionem fuftinens 
tarde fufile, rubiginem contrahens facile, colore livido albicante. Chymici Marti tri- 
buunt, &: ferrum ipfiim Martem vocant. A Gr^ca appellatione eft Syderites, quo no- 
mine quidam Magnetem, quidam Adamantem, quidam fcoriam ferri indigitant. 

Ferrum 


i 


fORMIANUM. 123 

Ferrum duum eft generum, Nativum & excoctum; Nativum purum, <£ifro 

Germanis, in fodinis reperitur , vel granorum , vel maflas inftar. Maflas inftar in Norve- 
gia multis in locis reperitur. Unum genus aiperum, fcabrum, porofum admodum, ro- 
bigine tinctum exterius, cum vero frangitur color genuinus ferri enitet , qui tamen 
etiam brevi rubigine obducitur. Tales glebas etiam nuper ex Illandia accepi. 

Alia mihi eft minera , cujus pars tertia optimum & purum eft ferrum, ejus portionem 
exiguam quadratam, uncias unius longitudine & pondere, teneo. Nigra eft, porofa, ex 
minutis compotita lamellis inasqualiter, talci inftar dilpofuis , dum ad Solem rotatur, 
violaceum quid exhibet. 

Plures alias ejus generis funt mineras ferrum optimum fuppeditantes, colore ut pluri- 
mum nigras, &ponderofas, qu;e longiore non indigent defcriptione. 

Huc enim etiam Ipe&at illa minera , quam fupra inter Argenti lpecies produximus, 
quia argentum quoque in fe continet. 

Excoctum illud eft quod in officinis ferrariis e minera conficitur , idque vario 
modo pro diverfitate ipfius minere : vel enim e lapidibus ferreis elicitur, cujus generis 
ego aliquot teneo, inter reliqua unum levi rubigine tin&um & galena permiftum, adeo 
ferro pr^gnans, ut ejus centum pondo fexaginta ferri puri libras in fe contineat, e Nor- 
vegias fodinis depromptum, cujulmodi lapides fiepe Magnetem adjun&um habent. 

Excoquitur etiam ferrum e terra rubra ferrugine quafi tindta, qualis illa quas in Ble- 
Idngia colligitur. 

Tacitus refert Gotthones coluifle ferri fodinas , quod etiamnum verum , imo in Ble^ 
kingia & Norvegia ejus fodina extant ditiflimse. Agricola eas celebrat quas inter Sog- 
nedaliam & Ofterdaliam funt. Ut 6 c inTelemarchia ad tertium a Seida oppido lapi- 
dem eruuntur, quibus in locis etiamnum vigent. 

Venas ferri cum excoquuntur,liquefcunt ut fundi poflint,detra£lis recrementis ubi re- 
frixit , igni accenditur & mollefcit adeo , ut malleo tra&ari & in bra£leas extendi fe pa- 
tiatur. Sed ferrum ita confe&um & depuratum, non omne ejufdem eft generis. Quod- 
dam enim eft tenax & lentum , quod optimum habetur : aliud fragile & aerofum,ex quo 
globos tormentarios & fornaces fundunt, quod dilatari malleo commode nequit, fed 
rumpitur & ignobilius habetur. Aliud medio modo fe habet, & ex parte malleo tra&ari 
in majoribus operibus poteft, ex parte non nifi fufile eft. 

Ex ferro faspius liquefado & purgato fit Grascis, Latinis Acies, ©fdal / quod 

etiam quibufdam in locis a Natura procreatur. Alibi aquis certis crebro extinguitur fer- 
rum, ut durum admodum reddatur, fedfemper multum de pondere fuo perdit. 

Ferrum vitium contrahit, quod Ferruginem feu Rubiginem dicimus, prasfertim fi hu- 
me&etur; fi item ignibus accendatur & i&ibus non duretur; humanus languis ei vim 
confert maximam. Ab hoc malo prasfervatur fi obducatur minio, gypfo, bitumine, pice 
liquida. 

Utiliflimum Metallum ferrum eft, quo carere vita humana non poteft. Conficiuntur 
enim ex eo varia inftrumenta, quibus feeamtis , fcindimus , JJiaque artificialia confici- 
mus, arma quoque , ftatuas , aliaque innumera. Gronlandi certe auro & argento illud 
prasferunt. 

In Medicina etiam ufus fuos habet, nam caitdens ferrum fode reftin&um Diarrhasam 
fiftit, vino aut cerevifia eandem concitat. Squamma ejus exficcat,unde calceis impoli- 
ta foetorem eorundem abigit. Ex fcoriis balnea conficiuntur, quas vim habent adftrin- 
gendi, incralfandi, menfes fuperfluosilftendi, articulos roborandi, vomitum &: Diar- 
rhasam curandi, tumores Ocdematofos refolvendi. Chymici in eofdem ufus ex eo 
Crocum conficiunt & oleum. Sed hic in prasparatione multum litum eft. Crocus enim 
fola calcinatione prasparatus, adftringit valide & Hasmorrhagias fiftit, fed cum Sulphure 
aperit obftru&iones &: vitiis Lienis medetur. 

Ferri florem Elegantilfimum, totum niveum, coraliorum inftar in ramulos ex mafla 
emergentem, obtulit D. D. Henricus Kufterus , cui adjunfta erat alia etiam nivea, in 
qua ramuli lati inftar foliorum quercus difperfi cernebantur. Hos flores ex Stiria adferri 
refert Ulyfles Aldrovandus, Mufei Metal. 1 . i.p. 135. ubi de hifce ita dilferit ; ex Stiria 
^dferturflos ferri candidiflimus, & levis, cum ramulis coralio fimilibus, & interdum filo 
fubtilioribus. Levitatem in iis tantam non deprehendo, quantam deprasdicat ille. 




Cii, VII. 


MUSEUM 


C a p. VXL 
*T)e ^Plumbo. 

MEtalla imperfeda dura vidimus, molle eft Plumbum, quod quidam in 
■ duas dividunt fpecies, Candidum, & nigrum, qua* magnam in mollitie & duritie ob- 
tinent diverfitatem : Sunt qui album Stannum vocent &: fpecie a Plumbo differre exifti- 
iiient, in qua opinione eft Cadalpinus & Bartholinus nofter. 

Sed veterum Stannum a Moderno , quod improprie Stannum dici volunt, multum 
differre ex eorum fcriptis conflat. 

Serapio libro Agreg. Femezeg, Stannum effodi dicit ex mineris Terne, & in fru- 
Bis inveniri ; Plumbum Candidum nunquam per fe purum reperitur ; fed fit ex Galena, 
Pyrite aut lapillis. Plinius lib. 55. cap.16. ait Plumbum album conflari ex lapillis nigris 
candore variatis > Sed Stannum effe Plumbi nigri liquorem , qui primo fluit in fornaci- 
bus. Capite fequenti Stannum adulterari dicit Plumbo albo feu Caflitere. Aliud igitur 
veterum Stannum quam Plumbum candidum, &forfan illud quod nos Plumbum Cine- 
reum feu Bifmutum jam vocamus. 

Nos de hifce diftinde agemus ac primum de Plumbo candido, quod & 
Stannum alias vocatur * licet ante oftenfum , veteribus aliud fuiffe Stannum, aliud 
Plumbum Candidum, ufus tamen obtinuit ut hoc nomine vulgo donetur KaQnTipov. Eft: 
vero Metallum imperfedum, molle, album, ex Mercurio copiofo, minus fixo, & Sulphure 
albo impuro conflans. Plumbo difficilius fufionem admittens , rubiginem vix contra- 
hens, tinniens. Cum primo efficitur, album aut candidum non eft,fed poftquam ignem 
experitur, & excoquitur. 

Quanquam fui coloris in fodinis non reperiatur , purum tamen lapillis quibufdam 3 
quos Germani gmtwr vocant, adhauet, hique lapilli, modo nigri, modo flavi, modo 
candidi funt, quandoque pellucidi ; fed raro admodum. Purum hoc quandoque angu- 
los habet quatuor , quinque, fex, quandoque favaginem refert, quandoque botrum. 
Impurum & mixtum quandoque lapidi candidiflimo adhasret, permiftis fluoribus colo- 
ris argentei. Hic vero lapis vel durior eft vel mollior & friabilior. Quandoque lapidi 
nigro adhseret, autpermiftum eft, quandoque durus adeo lapis cui adhanet, ut igne 
exfcindendus fit, &: fic non fine magno periculo magna montium frufta excutiuntur. 
Ex lapidibus nigris, ut &: cinereis, in quibus plumbum album inveniri folet , quidam He- 
riles funt & nihil continent, quocirca quidam Spumam lupi vocant. 

Ex eo fiunt vafa domeflica majora &: minora, Lances, patinse, Lagenae, aliaque qui- 
bus in menfis utimur, ob puritatem &: fplendorem. Cum in laminas ducitur, ita tingi po- 
teft, ut colorem auri aut seris nativum referat, ex quo varia fiunt ornamenta. Ei Plum- 
bum nigrum mifcetur ut fiat tradabilius & dudilius, alioquin ob duritiem diffilit. Plum- 
bum cinereum ei quandoque additur , quod fplendorem & levitatem ei conciliat. 
Quarta pars Orichalci fi^lddatur & fimul fundantur, vafa quae ex iis fiunt fimillima funt 
argenteis. 

In Medicina ufus ejus rarior eft, quibufdam ficcandi &: refrigerandi vim ei tribuen- 
tibus, quibufdam calefaciendi 6 c humedandi. Hepati dicatum quidam volunt. Sunt 
qui ejus pulverem in potu exhibeant, contra Idus Scorpionum. Chymici Salem & alia 
ex eo conficiunt. 

Plumbum nigrum fimpliciter etiam plumbum vocatur, Grsecis 
Eft imperfedum Metallum , molle , lividum , ponderofum, ignem diu non fuftin ens, 
tradantium manus nigredine inficiens , ex multo Mercurio crudo & Sulphure impuro 
& foetido genitum, pondere &: gravitate proxime ad aurum accedens. Sunt qui velint 
sn humidis locis fepultum crefcere, & pondere augeri, ut & imbribus in tedis Plumbeis. 
Mirum quod in fornace ullum pulvis ejus pondere augeatur , fed rurfum fufum & in 
Plumbum redadum minuatur. 

Vel Nativum effoditur, vel ex lapide coquitur. Quod nativum , vel durius eft , ut 
Polonicum,vel mollius, ut Germanicum. Colore etiam & hoc differt ; eft enim vel al- 
bum, vel rubicundum, vel obfcurum , vel ad coeruleum tendens. Quod excoquitur, 
vel ex propria vena eruitur, vel ex lapide Plumbario, qui quandoque lapidi arenario 
fimilis eft 7 quandoque fluoribus albis, flavis & ad viride tendentibus. 

Mi- 


\ 


WGRMXANUM. l2y 

Mincram in qua Plumbum, argentum & Galena fimul inveniuntur ex Friburgo Mif- 
nise ab amico delatam habeo. 

Ex Sclaccovaldia Bohemise mineram ftanni mihi attulit Nobiliff. Roftrupius Giede. 

Lapillos nigros fplendentes vitri inftar,ponderofos, Germanis gtvtwr di<5tos,mihi de- 
dit amicus, ex quo Plumbum candidum, feu Stannum coquere folent. Primo afpeffu 
Succinum nigrum feu Gagatem refert politum, fed quibufdam in locis ftriis proditum, 
ac ubi maxime aqualis eft, politura illa apparet , maculas quasdam rubicundas intercur- 
fant. Lapis pondere eft Drachmarum quinque. 

ExBifcaja fruftulum minerse plumbi petitum tranfmifit Clariff VirD. Joh. deLaet, 
trium diverforum colorum lapillis conflans , albo nempe, purpureo & cinereo, micis 
argenteis referto. Tota maifa vix fcrupulos sequat quatuor. 

Aliam plumbi nigri mineram , in fluore fubviridi eleganti, ex Anglia mihi attulit 
D. Chriftianus Stougardius, friabilis eft, Crocei quidpiam permiftum habens. 

Ufum magnum habet Plumbum nigrum, ex eo te&a fiunt, tubi aqueductuum, Globi 
bombardici. Sarcophagi, Lebetes in quibus Sal excoquitur. Ad gemmas, item aurum 
& Argentum a fcoriis liberandum etiam utuntur, colores quoque ex eo fiunt, qui Pi- 
ftoribus inferviunt. Medici in quibufdam affedibus etiam ejus vires funt experti pne- 
fertim externis, fiftit fluxiones, cicatricem inducit, lotum Emplafiris mifcetur, Laminse 
ej us lumbis alligantur ad renes calidiores & Venerem refrenandam. Quo fine ex eo 
Saccharum, quod Saturni Chymici vocant, preparant; Garigliis impolita lamina, ea 
diflipat. Intus vix admittitur. 


C A P. VIII. 

'De fui generis, feu improprie ditiis Metallis, T lumbo cinereo , 
aAntimonio aArgento yiyo, 

C tli generis & improprie di£ta Metalla dicimus ea que magnam habent cum veris 
^ Metallis affinitatem , fi ortum & generationis modum ac locum attendas : quibuf- 
dam tamen proprietatibus veri didi Metalli competentibus differunt, non enim dudi- 
lia aut malleabilia, fed frangibilia, friabilia aut fluida funt. Cujus generis funt Plumbum 
cinereum, Stybium & Argentum vivum. 

Plumbi cinerei nomenclatio Agricole tribuitur, Bismutum enim vo- 
cant Metallici, Marcafitam Argenteam Casfalpinus, Germani QBifmuf / 9Jtyrf)m / & 
tcrfctf. Quidam veteribus ignotum fuiffe putant, alii a Plinio fub nomine Plumbi Argen- 
tarii defcriptum. Potius fui generis Metallum effe puto, quam ut ad Plumbum referatur. 
Differt namque ab utroque Plumbo colore & duritie. Nitet quandoque Argenti co- 
lore, interdum purpureo diluto , fimile Stybio feu Antimonio , quoad figuram, fed co- 
lore preftantius, Stellatum Antimonii Regulum referens. 

Metallum feu minera, unde conflatur, fimilis eft: Galene, fed manus inficit, quod Ga- 
lena non facit •, Reperitur & folidum, quod fedionem admittit, & non diffilit, ut Galena, 
Eft etiam & nigrius, Plumbei coloris, quod quandoque Argentum in fe continet, unde 
in locis, ubi effoditur, Argentum fubeffe colligunt. Maffe ejus lapidi adherere folent, 
qui duriffimus eft, nifi fluores contineat, aut nitrum in fe habeat , quod faxa friabilia 
reddere folet. In Anglia & Mifnia invenitur in venis Argentariis. 

Plumbo candido admifcere folent, ut fplendorem & duritiem ei concilient, utque 
liquefa&um facilius decurrat. 

Conficiunt quoque ex eo varii generis vafa , quas argentum colore emulentur. In 
Medicina ufum, quod fciam, habet nullum, nifi quod Beguinus in fuo Tyrocinio, ex eo 
fucum elaboret, cuti dealbandae deftinatum. 

Antimonium, quibufdam Stimmi, Stibium , Diofcoride tefte etiam Platyoph- 
thalmon, & Larbaffon juxta Plinium , Alabaftrum etiam olim vocatum fuit, fui etiam 
generis videtur Metallum, quamvis Paracelfus in cenfum Marcafitarum reponat lib. 6 . 
Archidox. ubi Plumbi Marcafitam vocat , conftat fubftantia minerali combuftibili, 62 
Mercurio fuliginofo, ex terreftri quadam materia coagulato. 

Ejus minera in montibus reperitur, ut aliorum Metallorum, ac inde variis operatio- 
nibus extrahitur. In Italia in traffu Senenfi fodinas ejus funt, in llngaria optimum erui- 


ntf M i U S E U M 

tui f s in Germania quoque Hoenfteni & in Bohemia. Olim foffile vendebatur, & a Dio» 
fcoride probatur , quod maxime radiat , & cum frangitur in cruftas dividitur i friabile* 
terra & fordibus carens > quod Plinio fcemina dicitur. Jam a Mercatoribus in panes & 
metas quali fufum venditur, exterius Cruftofum& Plumbei coloris, digitos ut plurimum 
inficiens, interius refertum venis capillaceis, micantibus, fplendentibus, ut ferrum poli- 
tum , ruptu & fra&u facile : pulverifatum ubi fuerit, fplendorem amittit , & colorem 
plumbi ulli alfumit. Fufum in crucibulo in liquorem folvitur, odorem fulphureum 
emittens & fuliginem albam,Pompholygi$ inftar, parietibus adhaerentem fpargens. 

Plinius lib. 33. cap. 6 . ejus genera duo conftituit, marem &c feminam , marem efle 
horridiorem & fcabriorem minus , ponderofum minus , radiantem & arenofiqrerm 
Fceminam (qua magis probatur) friabilem , nitentem, fiflfuris, non globis, dehifcen-^ 
tem. 

Llfus ejus magnus eft apud ftanni fufores 3 fpeculorum Chalybeorum confedtores* 
Campanarum, globorum bellicorum, nec non typorum Typographicorum fufores. Quin 
& Medici, praefer tim Chymici, magnis laudibus ejus vires in corpore humano extollunto 
Diofcorides lib. 5. cap. 59. ait vim habere adftringentem, meatus obftruentem, refrige- 
rantem, excrefcentias cohibentem } ulceta ad cicatricem perducentem, fordes & ulcera 
oculorum expurgantem, fanguinem fiftentem,igni ambufta fanantem, ulcerationes ad 
cicatricem perducentem. Paracelfus mirifice ejus vires extollit, inter reliqua de vita 
longa cap. 6 . hoc habet : ficut Antimonium finit aurum , fic eadem ratione Se forma 
corpus humanum purum reddit •, in illo enim eft eftentia, qux nihil impuri cum puro 
confundi finit. 

Alibi dicit Antimonium habere vim confervandi corpus a corruptione, & inter ma- 
xime efficacia remedia ad Elephantiafin commendat. Conficiunt ex eo varia Medica- 
menta : Vitrum , Regtilum , Sulphur, Flores, Tin&uram, Olea, pulveres 3 i infinita de 
quibus alii. 

Minera Antimonii llngarici pulcherrima eft, tota conftans Cylindris, feu columnuiis 
craffitie acicula?, fed mire invicem nexis, conlpiciuntur enim reto, parallelae, obliquae* 
tranfverfe, &c. quia porofa eft hxc materia, & colore cceruleo fplendido inftar politi 
ferri. Hinc inde Sulphurea quadam & flava exfudat materia} maflam variegatam red- 
dens, donum D. Cufteri. 

Argentum vivum etiam hujus claffis eft, a Chymicis Mercurius ditos, Gras- 
cis Theophrafto %unv Ariftoteliq.. Meteor. 8. A^yvjgov Ktvtjm , Me- 

tallum enim proprie loquendo dici nequit , cum ei definitio non competat , igni non 
fundatur, duram* folidum, dudile & malleabile non fit. 

Eft autem liquor mineralis , ex aqua Metallica vifeida &: terra fulphurea conftans* 
fpirituofus , volatilis, adconta&um frigidus, fed vi calida prasditus, ponderofus, coloris 
argentei, inftar aqua fluidi, fed manus non madefaciens. Materiam ejus arguunt pro- 
prietates ei familiares. Vifeida autem conftare materia Metallicd , vel inde conflat* 
quod ignis vim eludat, licet enim igne in fumum redigatur, ille tamen colledus in pri- 
ftinum^redit flatum. Ob Sulphur admixtum, fiibito in fumum refolvktrr. Penetrat 
eximie ob fpirituofam fuam naturam, & Metalla ipfa corrodit, frangit &: in minima redi- 
git , corpus etiam humanum fubito pervadit. Pondus quoque ingens habet , ei enim 
omnia reliqua Metalla innatant , Auro excepto ; cui multis proprietatibus affine eft. 
Difficulter enim exuritur &: in partes minutiffimas dividitur , adeo ut corium denfum 
penetrare valeat, interim variis & contrariis praeditum facultatibus. 

Eft vero Argentum vivum vel Nativum & foffile, quod in propriis venis ita reperitur, 
aut etiam in vena Schifti, feu Hamatitidis : vel Faditium. 

Faditium ex minio feu cinnabari nativo praeparari folet. 

Hoc autem minium, vel lapidibus permiftum eft, vel puruni. 

Quod lapidibus permifeetur, quandoque in lapide fciffili cinereo, bratoarum modo 
concretum invenitur , quandoque in lapide Metallico candidiffimo , ut Harten- 
fteini. 

Puri minii, feu Cinnabaris nativi dux mihi funt fpecies. Una Rubicunda inftar Ar- 
genti rubri rudis, ponderofa, eoiore eleganter rubicundo tingens, in Haffia prope Mar- 
purgum reperta.. 

Altera nigrior eft jecoris colore , etiam ponderofa , Sehiftum aut Hamatitidem re- 
ferens. 


( 


FORMIANUM. J2 . 7 

ferens, cui argenti vivi micas, aut guttula inclufas quafi apparent, duriore affridu rubi- 
cundo tingens colore, Commendatur a multis in Epilepticis infultibus. 

Ceterum argenti vivi ufus apud Artifices magnus eft, eo aurifices ad vafa deauran- 
da, & aurum ab argento Reparandum utuntur, ad fpeculorum confectionem, ad Aurum 
molendum, pifces capiendos &; infinita alia. 

Medici, prasfertim Chymici, eo etiam carere nequeunt; in luis Gallicas curatione 
crudo utuntur, tam interne quam externe. 

In Pefte Amuletum prasbet, pediculos & vermes necat, partum difficilem promovet, 
tumores duros refolvit, fcabiem & ulcera curat, inter fucos locum quoque invenit; fed 
Chymici, ut hos effedus felicius alloquantur , variis modis eum prasparant, praecipitan- 
do, calcinando, fublimando, in oleum, aquam, fpiritum & nefcio quid non eum redi- 


C a p. IX. 

D>e Metallis oAjfinibus. 

“\T Era Metalla, & quas natura proxime ad ea accedunt, vidimus: jam de iis quas ma» 

’ gnam affinitatem cum Metallis habent, vel quod in venis Metallicis inveniantur, 
quandoque in fe quidpiam veri Metalli contineant; vel quod ex Metallis impuris, dum 
purgantur, aut etiam puris ipfis, dum corrumpuntur, fiant. 

Duum igitur generum funt: unum Naturale, quod in fodinis inveniatur, fine artis ope 
a Natura fabricatum : alterum quod arte perficitur. Ad Naturalia Metallis affinia, re- 
ferimus Galenam, Cadmiam Nativam, Chryfocollam, Spodum fubterraneam,Pyritem, 
Saxa metallaria, Micam, Talcum. Hasc enim in fodinis juxta metalla inveniuntur , & 
magnam cum iis habent affinitatem: definitio tamen metalli iis non competit, licet in 
iis cum iis Metalla generentur. 

Artificialia funt, quas artis opera e Metallis egrediuntur,dum depurantur, aut aliis mo- 
dis elaborantur. Atque horum quredam extra fornaces elaborantur, & Rubigines vo- 
cari poffunt; Cujus generis funt, ex argento coeruleum, ex asre AErugo, ex ferro ferru- 
go, ex plumbo.cerufla Seminium, ex ftanno Biacca Hifpanica dida. Vel formam fquam- 
marum obtinent : quo referimus fquammam ALris, florem asris, & ftomoma, feu fquam- 
mara ferri. 

In fornacibus quas elaborantur , vel craffam , terreftrem & ponderofam habent fub- 
ftantiam ; ut funt Scoriae, Diphriges , Lithargyros ; vel levem & aeream , ut Cadmia 
fornacum, Tuthia Alexandrina, Pompholix, Spodos ; de quibus jam ordine agen- 
dum. 


C a p. X. 

"De Cjalena, , Qtdmid nat ha , Chryfocolla , Spodo 

fubterraned. 

A l e n a an idem fit cum Plumbagine & Molybdena veterum , dubitant quidam. 

Encelius de re Metallica lib. i. cap. 34. rationibus haud levibus id adflruere allabo- 
rat, &, ut videtur , non fine caufa & fucceflli. Plinius lib. 34. cap. 18. ex Molybdena & 
Galena Plumbum nigrum & Argentum coqui ait: quod etiam Friburgi & Mifnias & 
Gofelarije fit ex Plumbagine. Deinde nominis conformitas non abludit ; quod enim 
Plinius Galenam vocat , Germani Olant? / quod latine vertunt Plumbaginem. Adhxc 
colorem eundem habet Plumbago cum Galena , plumbeum fcilicet. Plura vide apud 
didum Encelium loco citato. Nec obftat quod Diofcorides Molybdenam fuam flavam 
& fplendentem ftatuat, quodadiverfis vaporibus in terra eam inficientibus fieri potuit; 
cum &: aliquando inveniatur apud nos variis, etiam flavo obducta colore. Si aliquod fta- 
tuendum inter Galenam & Plumbaginem diferimen : Plumbago etit, cum folum con- 
tinet Plumbum, Galena, cum & Plumbum & argentum. 

Alii autumant Galenam, Plumbaginem & Molybdenam tria effe diverfa corpora 
Metallica, atteftante oculari demonftratione, variifque proprietatibus, quibus invicem 
differunt, ut de colore & confidentia nihil dicam. 

Efl autem Galena duplex : Nativa feu foflilis, & faditia. 


Nativa 


12,8 


M IX S E U M 


Nativa Foffiiis iterum dividitur , ut fit vel frugifera , ex qua Metalla coquuntur, vel 
Plumbum folum , vel Plumbum & Argentum. Colore etiam differt, ut fit vel Plumbi 
refplendefcentis, vel ad flavedinem tendens* quas rarior eft & in calidioribus regionibus 
invenitur ; a Diofcoride inventa ad Sebaftiam & Coricum. 

Ex noftris officinis Norvagicis, frugifera; Galenae tria genera accepi , unum quod 
Plumbum refert, & manus plumbeo colore inficit, quo etiam ad lineas ducendas uti- 
mur, vulgo Plumbago QMqpcfip nobis QMqjaS/ vulgaris pictoribus ufus. 

Secundum reperitur juxta argentum purum putum , quod ftatim fuum eft, magis 
fplendet, friabile, in fibras fcillile, quod etiam argentum continet, & quia purpureum 
obfcure mixtum habet colorem, illud efle arbitror, quod tdmfatf gfanij vocant, feu co- 
lore Jecinoris* 

Tertium Cinereum, 0 iaver-gfanif / magis albicat & laminis feu fibris eft minoribus, in 
fe quoque Argentum & Plumbum fovens. 

Sterilis, quae nullius eft momenti & Metalli nihil continet, ab igne confumitur, 
colore magis lurido eft, cujus, quam ego teneo, maffula Pyritem habet adjundum, fub 
titulo QMenfce ad me miffa. 

Faditia Galena fit fornacum ope : nam Auri &: Argenti fornacibus adhaerere foler, d 
Germanis oiKt ftcpcrt di£ta,& hoc differt a Nativa, quod hxc in pulverem etiam 
comminuta, emplaftris addita fundi &C liquari nequeat; illa vero facile. 

Llfum habet in Metallis fundendis ; Diofcorides Emplaftris minime mordentibus 
mifcet. Galenus dicit habere vim fimilem Lythargyro , ad frigidum paululum declinan- 
tem, non abftergit: quod liquari ait, de faditia intelligendum. 

C a d m i £ tres funt diverfa; fpecies , quarum duae effodiuntur , tertia in fornacibus 
metallariis conficitur arte* 

Ex prioribus duabus una metalli expers eft, & lapidis aut terrae fpecies folidior: altera 
metalli ferax. Eline nominantur, Cadmia foflilis, metallaris & fornacum. 

Cadmia fossilis, alias lapis Calaminaris, ©aditet/ Sublutei eft coloris, lapidis 
mollioris, aut terrae durioris naturam referens; unde Feftus Pompejus inter terras locat. 
Cremata fumum luteum praebet. Eo utuntur ad y£s colore Aureo tingendum , uc fiat 
Orichalcum. Reperitur in inferiori Germania, inter Coloniam Agrippinam & Aquis- 
granum ; item in ferrariis Saverlandiae & alibi. 

Mihi trium generum funt Malfulx , una coloris cinerei , altera rubicundi , tertia 

fublutei. 

Cadmia metallica, a Plinio etiam Lapis AErofus didus,quod ex eo fiat FEs> 
quamvis non folum JEs, fed Argentum, imo utrumque quandoque in eo reperitur* 
Germanis dvobdf* Variis figuris concrefcic, eft enim alia uva: limilis, alia teftae, alia cru- 
ftacea, colore nigro, fufeo aut cinereo. 

Vi erodendi tam valida pollet, ut faepe nudas foflbrum manus & pedes erodat , omni 
animantium generi venenum eftlethale, vulgo ea glires, mures* & mufeas interficiunt 
Chymici ex ea corpus nigrum, fufeum aut cinereum fublimant, quod lublimatam vo- 
cant Cadmiam. Cum Pyrite magnam habet affinitatem , fed differt colore & viribus. 
Pyrites enim aurei aut argentei eft coloris , nili fit atramentofus : fed Cadmia nigra, 
fufea, aut cinerea. Pyrites vi pollet digerendi & difeutiendi : Cadmia erodendi. De 
Cadmia fornacum fuo loco dicendum. 

De Chrysocolla fedione prima cap. 8. quaedam diximus, fed de ea faltem 
qua; ex Nitro conficitur , albidi coloris , qua etiam Aurifices utuntur , hic de viridi tra- 
dandum. Dicitur vero Chryfocolla Graeco nomine, quafi Auri gluten, quod ad Au- 
rum glutinandum ejus fit ufus. Germanis ©ttin-gtim / eftffer-fpuiv/^cfi-sum* 

Eftque duplex, Nativa & faditia. Nativam gignit Natura in fibris & cavernis, & re- 
peritur quandoque arenas fimilis , quandoque materia Metallica ei adhaeret. Effoditur 
jam in Hungaria, Bohemia, Goldbergae in Silefia & alibi. Olim primas occupavit Arme- 
niaca, fecundas Macedonica, tertias Cypria. 

Factitia duplex eft: una fit ex dura. Nativa, tingiturque Lutea herba, ob id Herba- 
cea & o'$oGms dida, quas nativa preeiofior habetur, cujus pra;parationem vide apud 
Plinium lib. 53. cap. 5. In ufum Pidorum potiffimum cedit. Altera faditia utuntur Au- 
rifices & aliis Santerna dicta, conflans ex Cypria aerugine, urina pueri impubis, & 


nitro. 


Nativa- 


\V O R M I A N U M. 129 

Nativa tantum in serariis Metallis invenitur & tantum ex ./Ere fit ; fi quandoque in 
Aurariis, Argentariis aut Plumbariis invenitur, venae eorum cum sere mifcentur. Boni- 
tatem ejus ex colore & viribus aeftimant. Nam nativa omnis viridis eft; alia ad fatieta- 
tem,&,quo magis ad Smaragdi accedit viriditatem, eo melior aeftimatur: alia dilute vi- 
ret, quae viliifima ; alia medio modo fe habet. 

Chryfocolla potiflimum utuntur pidores, aurifices ea fola quae Aurum glutinat. Me- 
dicis etiam foffilis cedit. Digerit, exficcat, & fine morfii carnem liquefacit. Ulceribus, 
quae confolidationem refpuunt cum frudu accommodatur, modice pota vomitus 
movet. 

Spodos, quam aliqui Spodium nominant , duplex eft > fofiilis & faditia. Hic de 
priori agendum, quas Grascis ignota fuit, fed a Mauris, Serapione nempe defcripta, dici- 
tur ad differentiam alterius Spodos subterranea ab Agricola , qui eam fieri 
ait, cum ignis quo Metallici duritiem faxorum rumpunt in Cryptis, cuniculis, puteis, 
aut occulta terras incendia urunt, vel Cadmiam, vel Pyritem, vel Plumbarium lapidem, 
vel aliud quid fimile. 

Sed ex Cadmia potiflimum fit Spodos nigra, fufca, cinerea; ex Pyrite cinerea tan- 
tum , ex plumbario lapide, lutea velTinerea, ex lapide aerofo candida, quas tandem 
Virefcit. 

Serapio tres fpecies proponit, albam, viridem, luteam rubore afperfam. In India in 
littoribus maris fodi ait (forfan ubi fodinas metallicas) albam prae casteris commendat, 
poft luteam, viridem afperiorem effe ait. 

Lutea mihi tranfiniffa e fodinis Norvagias , qua: prope Nidrofiam in Ofterdalia ex- 
tant, cupro prasgnantes, levis eft, tenuis, luteo colore manus inficiens. Cinerea quibufi 
dam dicitur, a proprietate quam habet, cineribus affinem. 

Exficcat, abftergit quandoque fine morfu, quandoque vero adeo exedit, ut, fi in cu- 
tem fcabiofam, aut exulceratam incidat, ad offa ufque carnes erodat, fine aliquo infigni 
dolore, quod de Albergia refert Agricola. Alioquin viribus cum Pompholige convenit, 
nifi quod imbecillior aliquanto. 

C a p. XI. 

‘De Dyrite , Saxis Met ollaribus , Mica , Talco. 

TNter Lapides de Pyrite fupra a nobis adum eft , ejufque fpecies aliquot addudae; 
-*• quia vero fpecies aliqua Metallis fe jungit, eaque quandoque finufuo fovet, huc ejus 
fpecies aliquot adducendas fupra omiflae, ubi de fterilibus adum. 

Quod Grasci Pyritem vocant, id ita didum, vel quod ex eo ignis excutiatur, vel quod 
ignei fit coloris, Arabes Marcafitam vocant & 2 eg nigrum , a quibufdam lapis luminis 
&C Marcafita cuperofa , item lapis aerarius, quod in asris fodinis copiofe inveniatur. Ger- 
manis ^ctvcr-jtctn/ dtupfcr-ffcin/ dvitpjtr-cvij. Putant quidam effe Ariftotelis & Theo- 
phrafti , quod igni repugnet, & in ardentibus fornacibus conjedus fluat, 

ubi defluxerit, rurfum concrefcat. Purus lapis non eft, fed aut Metalli, aut alterius cu- 
jufdam materias quippiam in fe continet. Nos hic fpecies quafdam, fupra non propofitas, 
enumerabimus, ne adum agamus. 

Pyrites Argentei coloris. Ejus rudis quasdam mihi mafla eft, quas in nigricante 
lapide micas Argenti fpifle jundas oftendit, quibufdam in locis aurei Pyritis venas inter- 
curfantes obtinens: quia ponderofior Argentum & ^Es infe continet, ex Argentifodi- 
nis Norvegias ad me delatus. 

Pyrites Aurei coloris, majoribus conflans granis, ©ioBfyicjtger-ftep didus Me- 
tallariis , auri maflfam ferme refert, intermicantibus trigonis quibufdam granis politif- 
fimis, coeruleum quid intermiftum habens, in aerariis fodinis frequens. 

Pyrites aureus tessellatus, ex variarum figurarum politis conflat tefi 
fulis, nunc majoribus, nunc minoribus, maxima ex parte quadratis. 

Pyrites aureus granulatus, conflat granis inaequalibus , angularibus, 
aureis , quibus quiddam coerulei viriditatis eft admixtum. Colorum enim varietate 
caudam Pavonis aemulatur, friabilis eft, ut facili attritu in grafia fua refolvatur. 

Ex aureo et argenteo Miftus , granis maj oribus , fub titulo ©JO&fpfoftgcr- 

R ffcfj 


fp ' MUSEUM 

ficp ad me tranftoiflus, mafla efl: magna, ponderofa fatis , quadam fui parte flavo pro- 
dita eoiore albicante, quo nomine tk miftam voco. 

Linere us etiam mifturam quandam fapit flavefeentium & albicantium erano- 
rum, cum marmoris albi 5c grifei fruftulis interlperfis, qux ad cinereum hunc colorem 
conftituendum in primis faciunt. 

Hujus cenfiis efl alius ex granis minoribus conflans, nomine .fttonfptf jt$er-ffe|? ex Nor- 
vegia allatus, fed granula minuta, ex quibus conflat, magis ad flavedinem vero-unt, licet 
ipfa lapidis fubftantia grifei fit coloris. 

Pyrites varius folidiori conflat materia, in corpore nigricante mineras Py- 
ritis obtinens variorum colorum eleganti Ipedaculo, cernere hic licet flavedinem auri, 
candorem Argenti, rubedinem asris, nigredinem ferri, purpureum prasterea, ccelefti- 
numaliofque colores tanta varietate inter fe miftos , ut lufum Natura; in coloribus mi- 
fcendis mirari fatis non queamus. 

De viribus fupra a nobis didum, quocirca plura hic non addimus. 

Saxa metallaria, funt lapidum varia genera Metallis adnata , ex quibus 
etiam Metalla coquuntur, inter quas primo occurrit laxum Fissile t>a©fiffer/ co- 
loris ccerulei, quod aliquando nigrius, aliquando albidius efle folet, hoc quidam ad Py- 
ritem, quidam ad Lithantraces referunt. 

Secundum genus Quartzum vocant Germani, quod interdum candidiflimum 
efl, interdum lubluteum, interdum fubcasfium. Huic quandoque auri fcintillx adhas- 
rent. Sed de his fupra. 

Tertium Spatum politius & durius efl exteris , quibufdam Marmor me- 
t a l l a r e. Hujus varia mihi funt genera ex fodinis Norvagias argentiferis allata. Efl 
namque primo Sterile, nihil Metalli , aut alterius mineras continens, album, in 
fruftula concifum. Efl cum Pyrite mixtum, efl cum Galena fterili; efl cum Galena, Py- 
rite &: argento. Ex quibus cernere licet quam varias mifturas in mineris exerceat Natura. 
Singula leparanda funt, ut Metallis puris potiamur. 

Quartum faxum Corneum feu Silex / quod duriflimum colorem cor- 
nu oftentat, cujus partes quandoque adeo funt continuata:, ut unam ab altera difeer- 
nere quis nequeat, quandoque interfedione aliqua conlpicux. 

Ultimum Arenosum, quafi ex arenis compofitum , vulgo ©atflr-fTein/ ex qui- 
bus, ubi conlpicuas funt magnitudinis, molas fiunt, de quibus fupra. 

Mica corpus efl metallicum, argento Iplendore fimile , quod in Marmoribus 8c 
arenis lucet, ut & lapidibus, fed ex iis feparari nequit, Germani argentum felium vo- 
cant, quod nodu luceat inftar oculorum felium. Fixum non efl, fed igne confumitur 
& nullius ferme efl ufus , 3Sa8<n-ftl&cr & ©limma Germanis dicitur. Ejus mihi dux funt 
Ipecies , una folitaria , alia admifta non habens , altera in lapide cum Pyrite , tertia in 
arenis. 

Talcum Agricolas Magnetis, de quo cum fupra inter lapides adum fit , ut 
& de plerifque , hoc capite contentis, plura addere non licet. Hoc faltem monentes 
eorum hic fieri mentionem, quod relpetf um ad Metalla habeant , juxta metalla inve- 
niantur, iifque fint affinia. 

C a p. XII. 

c De oArte elaboratis , cum ^Metallis , ^Robiginibus. 

LT Ac r e n us ea vidimus Metallica , quas Natura ipfa in terras vifceribus elaboravit 
■*- fine artis ope : N unc ea pertradanda, qux ex enumeratis Ars elicit, dum priora tra- 
dat & perficit. Hasc duum cum fint generum , unum extra fornaces operariorum 
confedum , alterum in iis ; de illo primo tradandum , quas redigimus iterum in duas 
clafies , unam Rubiginum , alteram Squammarum. Rubigines vero vocamus Metallo- 
rum quafi putredines & fordes , quas illis adnafei folent cum in humido fervantur , aut 
vaporibus liquorum acrium eroduntur. Sunt autem de quibus hoc in loco potilfimum 
agendum : Cceruleum, asrugo, ferrugo, cerufia, minium, Biacca Hilpanica. 

Ex Argento conficitur Coeruleum duobus modis. Primo lamina Argenti in vafc 
quodam, fupra acetum acerrimum, fale Ammoniaco impraegnatum, fulpenditur, & per 
viginti dies fimo obruendo , ufque dum aceti Vapor ex argento cceruleum colorem 

eliciat 3 


FORMIANUM. 131 

eliciar, qui demum abraditur. Secundo, ex argenti vivi partibus tribus, Sulphuris paif 
tibus duabus, falis Ammoniaci parte una, de quibus uberius confulendus Agricola de 
Nat. Foff. lib. 9. cap. 17. 

Ex JErc fit AErugo, cujus licet variaz apud Autores fuerint fpecies, tres tamen prima- 
ria funt ; Radiis fcilicet, vermicularis, lanterna. 

Rafilis multis modis fit. Primo fupra acetum, sreum vas ita locatur, ut nullum ha- 
beat fpiraculum, poft decem dies ablato operculo, asrugo collecta abraditur. Secundo 
Lamellas luper acetum totidem dies fufpenduntur , ne tangant acetum. Tertio, vina- 
ceis ac efc entibus , teris mafia aut lamellas obruuntur. Quarto delimatam asris Icobehi, 
aut lamellas aceto afperfas , verfant Spathis , donec aeruginem contraxerint. Quinto 
alii in mortariis aeneis ex aceto terunt. Vocatur alias V iride ^ris , Graecis fw 
^u&ov. 

Sol e cia feu vermicularis, quia ad fimilitudinem vermiculorum coa&a 
eft 3 vel folfilis, quas fponte nafcitur, ex lapide aerario ex quo TEs conficitur : vel Artificia- 
lis, qu£ fit ex AEre, aceto acerrimo, alumine, & fale, addita quandoque urina, modum 
pluribus declarat Agricola. 

Santerna quibufdam Chryfocolla fa&itia , quod ad aurum glutinandum e& 
olim ufifint. Fit cum in mortariis ex AEre Cyprio, infunditur urina pueri, & piftillo ex 
eodem aere facto circumagitur , quidam addunt nitrum Cypriam aeruginem. Ex his 
AEruginis fpeciebus, fola Rasilis jam in ulu eft, praeter uium quem Pictoribus prae- 
bet, in arte Medica locum aeris ufti fupplet, fed acrior efticacior eft, digerit, mordet, 
carnem liquat, cum cerato cicatricem inducit , ulceribus putridis &efiftulis maxime ac- 
commodatum medicamentum. 

Ferrugo eft rubigo ferti rufFa Sc crocea ad fufciim vergens. Variis modis fit. 
Scobs Chalybis puriftimi , aceto acerrimo mergitur , ut acetum fuperemineat quatuor 
digitis, tum flos ejus afcenditSc olei modo aceto innatat, hic per intervalla colligitur & 
exfiocatur. 

Vim habet ficcandi & adftringendi , fiflit profluvia feminarum & fanguinem unde- 
quaque fluentem, ad obftru&iones vifcerum tollendas & Idericos curandos quidam 
ferri fcobem irrorant aceto in vafe mundo, operculo fuperimpofito, & poft dies feptem 
invenitur colore rubiginis, quam ficcant, terunt, abluunt, exhibent. Hujus cenftis eff 
Crocus martis Chy micis didus, qui variis fit modis, vel per Reverberationetn j 
vel per vaporum ex rebus & liquoribus erodentibus exhalationem, de quibus confule 
Inftitutiones Medicas Sennerti lib. 5. part. 3. fed. 3. cap, if. 

Cerussa, Grascis rptppvQiov, noftratibits SSfcgjjuit / eft Plumbi rubigo, colore can- 
dido , paratur eodem modo ferme quo asrugo , laminis plumbi nigri fuper vaporem 
aceti appenfis , donec plane fuerint corrofie , tum liquore puro colato, quod in fundo 
refidet, ficcatur, teritur, qribratur 8c abluitur , quod prima vice non refolvitur , iterata 
perficitur, primum quod exit, prasftantius habetur, &pro medicamentis oculorum eli- 
gitur. Vim habet refrigerandi & illinendi , exterius ufurpata , candorem etiam faciei 
conciliat: fed hauftalethalis eft; nam occludendo & refrigerando vias fpirituum inter- 
cludit & ficcando exafperat. Hanc ob caufam vituperantur aquae per plumbeas fiftulas 
currentes, cum aliquid Cerufias a Plumbo abradant ; unde per Organa plumbea minus 
commode aquae deftillantur,praefertim quae acrimoniam aliquam habent. 

Eft & Cerussa cinerea, quam quidam cinerem plumbarium vocant ; quae 
fit cum cerufia trita in ollam novam conjicitur, & rudiculis continenter movetur, donec 
cineris colorem acquifiverit, tum exempta refrigeratur. 

Mini u m antiquorum hodie Cinabrium vocatur, illud quod jam Minium voca- 
mus, Graeci o*v$vKcb, Plinius Sandicem, alii tyvwiv quafi fucum ; Vitruvius Sandaracham 
vocat. Ex cerufia fit in patina fuper ignem locata & ufta, quae rudicula continue agita- 
tur, donec colorem Minii acquifiverit. Pi&ores ad colorem rubrum inducendum eo 
utuntur. In Medicina quoque ejus ufus eft haud rarus. 

Tenuior eft cerufia, ad fluxiones reprimendas, ex ulceribus & partibus contufis, illi- 
tum ex Cerato, quod Unguentum album vocant, prodeft. Eft &c peculiare unguem 
tum de minio ad cicatricem in partibus mollibus inducendam utile. 

Biacca alexandrina feu Album HispANiiE , ita ex Plumbo al- 
bo, feu Stanno conficitur, ut Cerufia ex Plumbo nigro. Vel in urina deftillata laminas 

’ R % Plumbi 


i3* M U S E II M 

Plumbi candidi ponunt, qua; ubi corrofe, urina colatur, glutinofum, quod in fundo eft:, 
colligitur, liceatur, comminuitur, cribratur. Ufus potiflimum eft ad fucos, cutim enim 
fceminarum dealbat, & candidam reddit. 

Cap. XIII. 
c De Squammis Metallicis . 

ALteruM genus corporum Metallicorum , qua; exra fornaces conficiuntur, ad 

lquammas reterimus, qua; ex durioribus corporibus , cum aut ignita exftinguuntur» 
aut malleis percutiuntur , e luperficie adufta a corpore reliquo abfcedere folent. Per- 
feda Metalla> ut Aurum & Argentum, hifce ob naturam incombuftibilem deftituuntur, 
ut & mollia, qualia Plumbum & Stannum : quia mollius eft quod ab iis abfcedit, idcirco 
ex JE re & ferro potiflimum ha;c eliciuntur : ex JErc flos & Squamma-, ex Ferro Sto- 
moma. 

Flos je r i s, Graecis uvQ©* xaXxg, funt minuta anis granula , Milii Ipecie , a reli- 
quo ejus corpore refultantia,cum fervens .AEsaqua exftinguitur. Cum enim y£s,detra- 
dtis recrementis, candens adhuc aqua frigida perfunditur, repente denfatur & concre- 
fcit , atque hunc florem exlpuit quali, & in labris, ubi a;s refrigeratur , colligitur eftufa 
aqua. Optimus cenfetur, qui facile teri poteft, & cum in pulverem teritur rufefeit, 
modice Iplendet. 

Cum adftridione acrimoniam quandam habet, & tenuium eft partium, unde colly- 
riis miftus palpebrarum alperitates , & ficus abftergit. 

S q_ii a m m a ^ris, Grsecis malleorum Idibus decutitur, ubi xs elaboratur, 
optima cenfetur crafla, teris modo rubens, qua; cum aceto alpergitur, teruginem ducit: 
deterioris notas eft tenuis, infirma, candida aut nigra. 

Viribus cum flore convenit, facultatem enim habet adftringendi, attenuandi & ero- 
dendi, cum aqua mulfapota, aquofos humores educit, carnes purgat liquefacit. Ho- 
die Medici terugine funt contenti, & reliqua raro in ufum trahunt. 

S Qji amma ferri & Chalybis, pari modo Idibus excutitur, in officinis ubi hxc 
elaborantur. Plinius vocat lib. 34. cap. 11. ubi ait : Squamma; eft alterum genus 

fubtilius, ex fumma fcilicet lanugine decufliim, quod vocant Stomoma. 

Sed ipfiim Chalybem vocat Stomoma Diofcorides, contra quam fentit Caefalpinus, 
ut &: Galenus 9. fimpl. & plerique alii veterum , unde hoc in loco hallucinatum elfe 
Plinium putant. 

Majorem obtinet adftridionem quam Squamma teris, & ad contumacia ulcera vim 
habet infignem ; prasfertur illa qua; ex Chalybe provenit j seris plus habet acrimonia. 

* Cap. XIV. 

c De Scoria , Lapide > Diphryge , Vitro « 

A Lterum genus Metallicorum fadorum illud eft , quod in fornacibus confici- 
^ tur, vel cum vena; Metallica; excoquuntur, vel cum Metallum a Metallo fecernitur, 
vel cum tTs liquefadum in fornacibus tingitur. Trium igitur generum funt ha;c cor- 
pora. Ad primum genus, cum Metallica coquuntur in primis fornacibus , referimus, 
Scoriam, Lapidem, Diphrygem, Vitrum, Cadmiam, Pompholigem, Spodum, de qui- 
bus hoc capite & fequenti. Ad fecundum, ubi Metallum a Metallo fecernitur in fecun- 
dis fornacibus, Lythargyrum, Plumbaginem, Spodon. Ad tertium, cum JEs tingitur aut 
perficitur, Pompholigem aut Spodon. 

Corpora , qua; in primis reperiuntur fornacibus, dividi pofluntin Terreftria , qua; in 
fornacum fundo reperiuntur , qualia funt Scoria, Lapis, Diphryges: & Aerea, qua; par- 
tem leviorem conftituunt, qua; fublimatur & parietum partibus fuperioribus adhaerent \ 
ut Cadmia, Pompholix, Spodos. 

QuodGrseci tncod^J.ou> vocant, Latini Recrementum, Germani ©faefiot/ purgamen- 
tum eft vente Metallica; , excoda; in fornace, quod, cum Metallum in Catinum defluxe- 
rit, de eo detrahitur. Unde Plinius, qua; e Catino jadaturlpurcitia, in omni Metallo 
vocatur Scoria. Supernatat ha;c Metallo olei modo , tenax & lenta quamdiu fufa eft: 
frige fada autem congelatur, fragilifque redditur ut vitrum. Dum aliquid retinet hu- 
moris 


¥ O R M I A N tl M. J33 

moris Metallici, gravis eft, fed ab igne evacuato omni humore levis redditur, liquidior 
& pura, cujus humiditas ob vifcofitatem non evaporat, nec comburitur, licet ob humo- 
rem lentum fundatur. 

Scorias fiunt ex venis, Auri, Argenti, asris, ferri, plumbi candidi, plumbi nigri: In 
officinis ubi Argentum ab asre feparatur color plerumque varius , interdum niger. 
Plumbi nigri fubluteus; magna exparte nitere folenc&plumbi nigri fi tenues fuerint, in- 
terdum vitri luteo colore tindi modo pellucent. 

Artifices quandoque iis utuntur ad venas agreftiores fundendas , admifcent ei tritas, 
ut cum iis citius fundantur. 

Defendunt Metallum ab igne ne extenuetur in vapores, innatantes metallo fiunt 
quali operculum , quod pro fui denfitate nihil tranfmittit, ut vitrea vafa faciunt. In 
Medicina exficcandi vi pollent, maxime ferri, quas cum aceto exhibitas , Aconito ad- 
verfantur. 

Lapidis orbes poli fcorias extrahuntur ex catino , five fub ipfis fit Metallum, 
live non, plerumque aliquid Metalli habent admixtum. Hujus varias mihi ex Morvagix 
fodinis Argenteis tranlmilfie fpecies, quarum nomina faltem recenfebo. 

Primum genus ©eftcm vocant, coloris atropurpurei, friabile eft & xs redolens. 

Secundum 9toj«n-f?dtt vocant , cujus rurfum quasdam Ipecies. i. £Kof<m 

flcm/feu Lapis argentum continens, atrocceruleus eft, digitum craffus, porofus, inter- 
Iperfis cinereis maffulis argenti. 2 . &n 3 CroRm£Kefcn(?cm coloris nigri, in frulf ula commi- 
nutus, porofus & friabilis. 3 . 0 il 6 crJjalfr<$ QMty-ffcin / Lapis plumbeus argentum fovens, 
lamellis duabus confiat atropurpureis. 

Tertium 0put-j?em ex aurifodinis allatus lapis , cujus primum genus hoc titulo exhi- 
bitus: 0pur-jtdnwcld)eraficrcif cm fwerDelommcn/ id eft. Lapis qui unicum ignis impe- 
tum luftinuit , atroccerulei eft coloris , ex parte fcabrofus, porofus, craffitie dorfi cultri 
duplicati. 2 . 0tftcr Pnt> 0pur-fl<trt / Argentum & As continens Lapis, te- 

nuis valde eft, fonorus , e cceruleo purpurafcens , cultri dorfum craffitie non fuperans, 
quamvis & alius aliquanto craffior aliunde ad me fit delatus. 

Lapidis prasterea genus quoddam mihi tranfiniftum titulo (SUkrtjaUiQ 0volKtt-f?cm / Ar- 
gentum continetis lapis ; qui tamen a fecundo genere & aliis multum differt , colore 
partim eft cinereo, partim flavefcente, ex tribus quali conflatus fubftantiis, una terrea, 
friabili, cineritia, altera flava rufefcente,tertia quali ex Lythargyrio conftaret, metallo 
permifto, gravis eft, ponderofus, duorum pollicum Craflitie. 

Lapidem excipit & quandoque ex eo fit Diphryges, quali bis toftum corpus 
Metallicum. Germanis SBtuer-ofen&rocf) / quoniam in fundo fornaeum reperiri folet. 

Quatuor ejus conftituunt genera , qua? omnia conflant lapide atrolo torrefado, cre- 
mato aut excodo. 

Prima olim in fola Cypro fiebat , tefte Diofcoride , ex luto quod ex Ipecu quodam 
Cypri fublatum, primo in fole liccabatur,mox farmentis circumdatum urebatur, atque 
eo nomine Diphrygis, id eft, bis Cremati, nempe folis calore & ignis ardore, apud Gne- 
cos innotuit. 

Alterum eft quafi fedimentum quoddam, ScAex neris excodi,quod,poftquam xs efflu- 
xit in catinum, remanet in fornace in ejus fundum incumbens. Galenus in Cypro tan- 
quam inutile projedum vidit. Hujus generis eft illud quod nos oftendimus, nigrum, ve- 
nis rubicundis praeditum, porofum, inaequale, fcoriis intermiftis. 

Tertium ex Pyrite scrofo, in calcem redado, donec rufefcat. 

Quartum fit ex lapidum orbibus , & Pyrite excodo , fi bis aut ter torreantur ; fed 
fi ex lapide fiffili conficiendum, etiamli fuerit in area toftus, & mox in fornace excodus 
quinquies aut fexies , demum cremandus ut Diphryges fiat ; cujus generis prafflantius 
habetur, quod ad purpureum inclinat. 

Vim habet adftringendi , perpurgandi, abftergendi, ficcandi, excrefcentias confu- 
mendi, ulcera ad cicatrices perducendi, ulceribus rebellibus accommodatum medica- 
mentum. 

Ad Scorias quidam referunt Vitrum* tum quia fubftantia fimile Scoria?, fufiorte 
quoque , & cum fufum eft & trahatur inftar vifci , refrigeratum autem fragile reddatur. 

Quin & olim, ante Vitri inventionem, ex fcoriis Metallorum vafa formabant, vitreis 
semula, qualia fuerunt Obfidiana. Plinius vitri confedionem calli repertam ait : Nam 

R 5 eum 


/ 


154 M LI S ■ E n M 

cum Mercatores nitri, nave appulfa, in lictore pararent efcas in Syrice Phoenicia, &pro 
lapidibus , quorum non erat copia , glebas nitri foco fubdidiflent ad ignem parandum* 
liquato nitro & cum arenis commio, vifi funt rivi fluxifle tranflucentes nobilis liquo- 
ris, & hanc fuiife tradunt originem vitri. 

Ex lapidibus quibufdam arenis & cineribus, addito nitro, conficere folent vitra Indi, 
tefte Plinio. Ex Cry (lallo vulgo & cinere fa \lx cujufdam herbae Kali didx Arabibus, ad- 
dita Magnefia ut clarius reddatur. Cum vitri materia jam liquetur, agit fpumam; qua: 
de eo verriculo, tanquam recrementum de Argento detrahitur] mox vero .concreta in 
panes cogitur candidos, quibus eftfapor miftus, magis falfus quam amarus. Hanc mate- 
riam artifices ad Argenti fcobem,cum ex ea conflare volunt maflam, addunt, ut citius 
igne liquefcat, vulgo fel vitri, ©(af-gaife vocant. 

Plinius teftatur , fub Principe Tiberio, excogitatum vitri temperamentum , ut fle- 
xibile effiet, & totam ejus officinam abolitam, ne Auro, Argento, reliquifque metallis 
precia detraherentur. Sed eam famam diu crebriorem quam certiorem fuiife. Exifti- 
mem haud poffibilem efle hanc confectionem, nifi Metallica reffituatur vitro h timidi- 
tas, quse flexibilitatem conciliat; qua: tamen jungi nequit* 

Ufus vitri in vafis eft,& quidem commodiffime, nullum enim odorem, nullum fapo- 
rem liquoribus communicat, a nullo liquore vincitur, nihil tranfpirar, nihil eo aptius ad 
liquores continendos. Repentino frigore aut calore frangitur, & Idu. Cryftallini vitri 
ufus ad vafa potoria pepulit auri & Argenti metalla. In Medicina etiam fuos ufus obti- 
nuit. Temperamento efle volunt calido in primo, flcco in fecundo gradu, excipi in 
multis collyriis, tollere porriginem & furfures, lenes capillos & barbam efficere. Affium- 
ptum cum vino tenui, calculos veficas valenter confringere , conferre Pulmoni & cafui 
capillorum. Sed Avicennaadhos ufus comburi & praeparari vult. Uftionis modus dif- 
ficilis, cum facile fundatur. 

Qrndam hoc modo idpraeftant : Illinunt pice liquida, dein inter carbones urunt, 
donec ignitum appareat, poftea exemptum exftinguunt in aqua & abluunt, quod opus 
fepties repetunt 5 fic in cineres facile comminuitur , ex quibus fit Eleduarium de ci- 
neribus. 

C At. XV. 

' r Dc Qtdmid, nPomphoiige Spodo faoiytid. 

T A M de corporibus Metallicis in fornacibus elaboratis levioribus & aerea: naturas 
■“•agendum, quae parietibus & fummitatibus adhaerere folent, inter quae primo occurrit: 
C a d m i a , quam duplicem efle fupra innuimus, Foffilem, de qua luo loco actum eft, 
&: fornacum, de qua jam fermo erit. 

Cadmi a fornacum, olkiiofcit-lffiicl)/ in primis oritur fornacibus , in 

quibus venae AEris aut Argenti coquuntur, eftque fubftantia lapidofa, agglutinata fecun- 
dum crufias aut racematim, quae, dum ven® coquuntur, flammarum ac flatuum vi ad 
parietes & tedum elevatur. Optima cenfetur, qua: in aerariis fit officinis , ex Pyrite 
Cadmia Metallica foffiii. 

Ejus quatuor inveniuntur fpecies ; prima 'zshctMirzg , quse fit quando ctaffior materiis 
pars egreditur, &: poft Diphrygen parietibus fornacum inficiens , in corpus concrefcit; 
pars egefta multa fi fuerit, crufla fit Craffior, fin pauca, tenuior. Quot autem vicibus 
fitexcodio , tot oriuntur crufla: ; illam efle puto qua: Germanis ffiittcl ofen-Dwcf) dicitur. 
Secunda illa eft in quibus Zonae apparent, purlres : Tertia quibus venae Onychis, ovv%iTes. 
Quarta ogpetxtTtg^ quae nomen a refla mutuatur, e crafla materia orta, tenuis plerumque 
eft & nigra. Hanc efle puto quam titulo ‘SBfar oftn-riuclj ex Norvegia accepi. Plerum- 
que in iis fornacibus repetitur, in quibus Pyrites aerofus non excoquitur. Hae fpecies 
craffiori conflant fubftantia. 

Tenuior materiae pars egefta, propter levitatem magis in fixblime fertur, & aldoribus 
fornacum locis infidet,ibique in corpus concrefcit, cujus fuperficies, quoniam uvarum 
fpeciem gerit, j&oifviTts vocatur, tenuis hxc materiae pars ferreis haflis infummo forna- 
cum adhserere folet,ibidemque hanc fpeciem Cadmiae efficere, quam alii vocare folent 
Ttrthiam Alexandrinam , fimilis eft corticibus arborum, intus lenis, fublutea, 
exterius granulofa inftar racemi , admodum minutis granulis, Cinerei coloris , aliquan- 
tum 


FORMIANUM. Tj5 

tum ad Coeruleum vergentis, gravis & fonora, facile ex forma dignofcitur, ferreis haftis 
adh xfiifc. 

Pompholyx differt a Cadmia , quod non in fblidum corpus condenfetur , fed 
tenuis farinae modo parietibus adhaereat . Fit ex eadem materia, cum As ex lapidis 
partibus coquitur torrefacis , aut cum feparatum ab Argento in fui generis formam 
perficitur , tum favilla furfum fertur & evolat in fuperiorem domicilii aerarii partem , 
adhaerens ejus parietibus & tedi laqueario, quae primum in bullas ut aqua tumet, mox 
majore accedente incremento, lanatum penicillis affirnilatur, quandoque aerei coloris, 
quandoque in candido cinerea, qualis noira. Germani £Beifer Jpwfen-rmtcl) vbcmt 
cfcn vocant. Hoc pado fponte fit ; fed cum Cura quomodo praeparetur fufius vide apud 
Agricolam. Et haec prasftantior habetur, utpote candidiflima & leviffima, a quibus ori- 
tur Nil album didum; communior praspatandi modus eft hic. vEs&Cadmiam 
foffilem alternis in ollas ponunt, ut ex iis fiat Orichalcum, favilla, quae ex aere refoluta, 
fertur furfum in operculi cavitatem, eamque implet Pompholige. Si operculo tedanon 
fuerit Olla , & favilla cum ligno aut cillere in fublimc fublata , parietibus fornacum ad- 
hasreat, Spodon conftituit. 

Pompholyx tenuium eft partium, quas fi lavetur, tefte Galeno, fit Medicina omnium 
praeftantillima, citra morfum exficcandi vim habens ; quocirca in cancrofis &c malignis 
ulceribus ejus ufus eft. Additur Collyriis, quae oculorum fluxionibus, puftulis CpA vx&tyty 
didis adhibentur, ad ani & pudendorum ulcera etiam commendatur. 

Spodon faditiam quidam Cinerulam vocant, Germani ^UiUcn-raucl) / genere non 
differt a Pompholige , quia aeque favilla eft ex eadem materia orta; fed fpecie. Pom- 
pholyx enim levis eft & candida, praefertim ea quae cum cura praeparatur. Spodos gra- 
vior, cinerea aut lutea, partim adhaerens ad exteriora fornacum latera, partim decidens 
in folum ; unde aut de lateribus abraditur, aut in terra converritur. Ea autem duplex eft 
ratione coloris, cinerea & Lutea. 

Spodos cinerea, tydjm-fimtt-Mudf / fit in fornacibus , in quibus vense 

auri, argenti. Plumbi nigri coquuntur. 

Species Spodos, quae Pompholigis locum occupare poteft, ea folum eft. Sed in qui- 
bus venae aeris. Ais, Cadmia, Pyrites elaboratur, cinerea Spodos vera colligitur. 

Spodos lutea, ©cftcr / fit fuper fecundas fornaces , in quibus Ar- 

gentum e Plumbo feparatur; Plumbi enim pars vi ignis exufta infublime fertur, efficit- 
que hanc fpeciem. 

Spodos omnis lota &: a fordibus, Carbonibus, terra, pilis purgata, eafdem quas Pom- 
pholyx vires obtinet, fed non adeo tenuium eft partium. 

C A P. XVI. 

Lithargyro & £ Molybdena . 

\ / E T a l l i c a faditia in primis fornacibus elaborari folita jam vidimus ; fequuntuf 
quas in fecundis fiunt, & a quibufdam etiam adfcorias referuntur. Ejus generis funt 
Lithargyrum & Molybdena. 

Lithargyros lapis argenti , Latinis fpuma Argenti , redius , Agricola tefte, 
fpuma aut Lapis Plumbi, quia ex eo, non vero Argento fit, Germanis ©Utf aut ©fc* 
<±ktt. Fit ex Plumbo diutius in fornacibus codo , donec convertatur in fubftantiam 
quandam, olei modo liquidam, quas frigefada concrefcit in fimilitudinem fp urnas. Hoc 
autem contingit , cum Argentum, Plumbo miftum , purgatur in fecundis fornaci- 
bus. Hinc fit argenti appellationem quod contraxerit, quamvis fine Argento ex folo 
Plumbo, aut vena Plumbi fieri poffit. Modi autem, quibus fiat, plurimi funt. 

Primo ex arena Plumbaria , fecundo ex lapide Plumbario , tertio ex Plumbeis la- 
minis, quas in catino coquuntur, dum partim vertantur in Lithargyrium , partim in 
Plumbaginem. Quarto ex miftura Plumbi & Argenti. Quinto ex miftura Plumbi &c 
Auri & Argenti, ubi Metalla illa nobilia pura redduntur & fegregantur, Plumbum vero 
totum vertitur in Lithargyrum & Plumbaginem. 

Duum generum eft , coloribus faltem differentiam conftituentibus : una Chryfitis, 
quas fulva eft, aurei quafi coloris : altera Argyritis, candida ad Argenti colorem acce- 
dens, fed utraque in eadem maffa dc tabulato fimul faspe invenitur ; Argyrites ©tf&er-gfcr 


i 3 * , M II S E U M 

praffertur Chryfiti. In modo concretionis, etiam differentia quadam obfervatur, aut 
enim folida eft, Graecis Stereotida, aut inflata, Pneomene dida, atque illa plerumque 
in Maffas cogitur, haec in tubulos. 

Infigni pollet vi exficcandi, quamvis Galenus, nec calefacere, nec refrigerare dicat * 
modice abflergit & adftringit, commendatur fola ad intertrigines, exflccando enim cu- 
ticulam reftituit. 

Plumbago, Graecis [MXfcfiiuvet, S&Uy-Wfl / a Plumbo appellatione fumpta ; fit ex 
Plumbo, modo quo fupra didum: fed non unius eft coloris. Suprema enim ejus pars 
ad Lithargyrium accedit , infima cinerem, mediae ex utrifque mifta. Suprema reliquis 
praeferturffplendet, ut & media, & cum in pulverem teritur rutila fitj in oleo coda jeco- 
ris colorem contrahit. 

Ea quas Plumbei eft coloris, cruda adhuc eft> quocirca praefertur flavae, argenteas 
Ipumae fitnilis , modice fplendens. 

Vim habet Ipumas Argenti, aut recremento Plumbi fimilem, uritur & lavatur eodem 
modo, mifcetur Emplaftris quae nullam corrodendi vim habent , ulcera ad cicatricem 
perducit. Si deficiat, Lithargyros ejus loco fumi poteft. E Plumbaginis parte cinerea 
contufa faciunt pulverem , quem Cinereum plumbarium vocant. Vide 
qu£ fupra cap. ii, de Galena faditia & Plumbagine diximus. 




M II S E I W O R M I A N I 


H I S T O R I /£ 

D E : 

VEGET AB ILI BVS RARIORIBVS 

LIBER SECUNDUS. 

C A P» I» 

Inflituti rationem edocens. 

Xp e ditis libro primo foffilibns, quibus jam gaudet 
Mufeum noftrum , ut pedem promoveamus ad ea 
quse fupra terram proveniunt, inftituti noftri poftulat 
ratio. J 

Inter ea vero Vegetabilia nobis primo loco 
offert Natura, ab imperfectioribus ad perfediora ad- 
fcendens, qua: vivunt, augentur, &: fibifimilia pro- 
creare apta liata funt. - 

Hic vero animus non eft , ad ea nos diffundere, 
quas de Vegetabilibus in genere dici poffunt, aut inte- 
gram eorum Hiftoriam proponere , quod operis fo- 
ret irnmenfi, in quo etiam defudarunt cum laude alii 
Viri Ciariflimi. Nec Plantas omnes , quas vel ficcas in 
Mufeo tenemus, vel virides in Horto colimus, hic enumerare ftudebimus: fed ra- 
riores faltem quafdam, quas vel noftrum folum non gignit i vel fi gignat, aut obferva- 
tionibus quibufdam neceffariis earum hiftoriae funt locupletanda: , aut raritatis nomine 
celebrandas. De aliis, prasfertim iis quibus in officinis Danias utimur , alias differuimus. 
Ita vero Stylum temperabimus, ut primo Plantas rariores, quas vel integras, vel maxi- 
ma ex parte tenemus, proponamus ; hinc aliarum partes, quibus maxime ob ufumfunt 
nobilitatas, exhibebimus. Radices, folia, ligna, cortices, frudus, Semina, Gummata* 
Succos, fua raritate commendatos. Sed ab imperfedioribus , quse non omnes par- 
tes, quibus planta perfeda gaudet, habent, ut funt fungi & Mufci, ad perfediores paula-* 
tim progrediemur. 

C A P. I I. 

‘"De fungis, ^Agar ico , fungo Sambucwo , fungo *l{ofe canina? 

S "Boleto cervino , SPi/i StagnaU . 

13 L a n t je quas jam defcribemus, non tam Plantarum , quam excrementorum Ve- 
getabilium nomine ab aliis infigniuntur, cum partibus Plantarum deffituantur , &: in 
aliis Vegetabilibus nafcantur ac proveniant. 

Agaricus, vel Agaricum, ut quidam volunt, fungus eft. Abieti, Piceas Sil- 
veftri, Tedas & Larici adnafcens , fed Lariceus reliquis prasfertur, albus, levis, friabilis* 

S pituitof© 






138 MUSEUM 

pituitofo in corpore humori expurgando deftinatus. Dividunt veteres in Marem, & Fce- 
minam. Mas dicitur qui longus , durus, denius, gravis & in fragmentis ceu villos nervo- 
rum oftendit. Sed hic ob fuam malignitatem improbatur, tanquam inutilis. Fceminam 
vocant Rotundam, Porofam, raram valde, fragilem, levem, primo guftu dulcem, mox 
amaram & ftypticam ; hic folus in ufum venit. 

Calidus ftatuitur in gradu primo, ficcus tertio > pituitam craflam, lentam, putridam, 
bilem flavam & atram purgat, e cerebro, nervis, fpinse medulla, thorace, ventriculo. 
Hepate, Liene, Renibus, utero, juncturis. Urinam & menfes quoque. Cutis colorem 
floridum reddit , Lumbricos necat, articulorum doloribus confert, febribus diuturnis 
medetur. Dofis a £j. ad Jij. In infulione a 3ij. ad quinque corrigitur tertia parte Zinzi- 
berfs aut falis Gemma?. 

Fungus Sambucinus, vulgo Auricula ju d>e, Clufiq primum genus fungorum 
pernitioforum, membranea conflat cute implicata & finuofa, coloris ex cineraceo nigri- 
cantis , breviffimo aut nullo ferme pediculo Sambuci caudici adhaeret aut Angularis , 
aut geminus. Quia Cartilaginea aut Membranacea qua conflat fubftantia efl inftar 
auris, vulgo Auriculam Judae vocant, cum primum folia protrudit Sambucus, ejus cau- 
dici adnafci folet. 1 

Ejus ufus in cibis quamvis pernitiofus fit , nihilominus funt qui exficcatum in aceto 
macerant , & in gutturis tumoribus exhibeant ad gargarifandum & guttur abluendum. 
Aquis merfus mollefcit, inquit Lobelius in Adverfariis, Spongisque ritu tumet. Anginis 
certiffimo experimento utiliffimus, &: tumoribus intus forifque nunquam fatis laudatus, 
guftu plane infipido, cutis elixae, aut corii inftar. 

Rofie caninae adhaerere folet excrementum quoddam, quod nos Fungum rosje 
canina vocamus, quia ei non fecus ac fungus aliis arboribus adhserer. Officinae per- 
peram Bedeguar. Lobelius Spongiam Bedeguaris, Dodoneus , Spongiolam Silve- 
ftris Rofie. Plinius de Cynofbato agens pillulam Caftaneae fimilem ; alibi Spongiolam. 
Villofus efl, rubicundus, mufcidus, floccis velleris fericei quafi ornatus: qui tamen Mu- 
fcus, diutius fi aflervetur, decidit, & corpus tuberofum relinquit, puniceum, fungofum 
& durum. Calculofis praecipuum remedium efle aflerit Plinius libr. 14. 

Boletus cervi vel fungus cervinus Matthiolo, Tubera cervina Lobelio. 
Fungi cervini. Boleti officinarum Cordo. Sic didi fungi hi, quod repedantur iis in locis, 
ubi cervi libidinem fuam exercent : quamvis Cordus invenerit etiam in praeruptiffimis 
montium Silvis, quo nec Damas aut rupicapras pervenire poffint, ne dum cervi, teftante 
Bauhino in Pinace. 

Egregie eum defcribit Matthiolus lib. 3. Epift. in hunc modum : Fungus hic tu- 
berum vulgarium modo fub terra nafcitur , ubi Cervino femine inficitur folum. 
Id quod plerumque fieri folet exempto e vulva genitali, adhuc feminis aliquid con- 
tinente , maris impetum fugiente flemina. Hunc fortafle invenire nemo poflet , ni 
Cervi ipfi locum quodam ftatuto anni tempore oftenderent. Scalpuntenim , naturali 
quodam inftindu dudi, anterioribus pedibus locum, ubi globofus fungus fub terra de- 
litefcit , quod olfadu percipere eos affirmant. Spirat enim fungus gravi odore, praefer- 
tim recenter effoflus. 

Qui fecreta haec norunt Venatores & Ruftici, qui Silvas frequentant, loca diligenter 
obfervant cervinis pedibus diduda,effoflaque fcrobe fungos eximunt, &Pharmacopceis 
vendunt, qui difledos in particulas & filo trajedos ficcant poftea in umbra, fervantque 
in Medicum ufum. His eadem fere facies ineft , quam in caeteris fpedamus tuberibus, 
globofa tamen in omnibus & inaequalis. Extima cuticula fubnigricat,carnofa vero &ipfa 
fungofa fubftantia albicat. Sunt etiam qui genus aliquod reperiri dicant , ereds virilis 
mentulae forma, adeo ut in altera parte deteda glans, in altera globuli quidam tefticu- 
los referentes conlpiciantur. Hic fungus in ciborum ufum hadenus non venit, nec eo 
vefcuntun fed iis in Medicamentis utuntur, quae Venerem movent. Siquidem ad hoc 
plurimum valere putant , &c praefertim qui humani genitalis faciem refert. 

I11 quem ufum ficci pulverem ex dulci vino propinant, Drachmae vel Sefquidrachmae 
pondere. Valerius Cordus Notis in Diofcoridem cap. 83. id verum efle negat. Nec 
verifimile eft, ait, eos Venerem ftimulare, cum frigidum, pituitofum, crudum , & mali- 
gnum fuccum in humano corpore gignant. Quae enim Venerem accendere debent, 
contrarias facultates <k qualitates habere necefle eft, Ladis ubertatem hunc etiam af- 


FORMIANUM. i 55? 

ferre ajunt ex Ptifana, vel muliebri lade potum ; fed valentius id agere, fi 'longi piperis 
aliquid addatur. Suffitu occlufos foeminarum locos referare tradunt, & vulvas ftrangula- 
tus avertere. Non defuntfuperftitiofa: muliercula, quas iis abutantur in amatoriis pocu- 
lis, quibufdam prius admurmuratis incantationibus. Affirmant prasterea valere Cervi- 
num fungum ad epota venena ex mero hauftum, quin etiam ad venenoforum-omnium 
morfum, non modo potum, fed etiam illitum. Excalfacere hurtc, ex odoris graveolen- 
tia, quifpiam facile judicabit, inquit Matthiolus. Cordus tamen in alia eft opinione, ut 
fupra innuimus. 

Pila stagnalis a me vocatur* corpus Sphericum, pilas majoris palmarias ma- 
gnitudine & figura , in ftagno prope Soram Saelandias inventum , ex minutiffimis quafi 
pilis aut villis, in exquifitiffimam rotunditatem redadis, conflans. Dum recens erat, co- 
lore confpiciebatur viridi, herbaceo •, jam exficcatas exterior fuperficies ad flavedinem 
inclinat, interius villi adhuc virides apparent. Corpus, magnitudinis habita ratione, 
leve valde eft. Cum enim pugnum aut magnam pilam palmariam asquet magnitudine, 
pondere tamen non fuperat Drachmam unam . Ex mufcofls herbidis plantarum 
aquaticarum villis , crebro aquae jadu & rotatu fic concreviffe videtur. An Con- 
ferva Plinii de qua libr. 27. ita differit. Peculiaris eft Alpinis maxime fluminibus 
Conferva appellata a ferruminando; fpongia aquarum dulcium verius quamMulcus, 
aut herba villofae denfitatis &c fiftulofas. 

Curatum ea fcio omnibus offibus confradis , prolapfum ex arbore alta putatorem, 
circumdata univerfo corpori , aquam fuam infpergentibus quoties inarefceret, &c. 
Matthiolus viridi colore, & ferici flaminis fere modo villofam dicit. 


Gap. III. 


TDe Hyffo arboreo , Tela arborea, Mufco terrefiri, Coralloide, 

r F 'yxioide . 


Q Uia Byssum in arbore nafci fcribat Philoftratus, hic de eo agendum duxi, licet 
quibufdam , potius frudus arboris , quam excrementum ftatuatur. Marinus certe 
hujus cenfus videtur. Byffus igitur, Grascis 3 uQr@» a Buz Hebraico, jam etiam in facris 
faspe occurrit Bibliis. Terrenus eft vel Marinus. De Terreno quid fit, non confentiunt 
autores. 

Quidam Lini fpeciem conftituunt , ut Julius Pollux & Cardanus , Paufanias & alii 5 
quidam lanam effle dicunt ; fed prior fententia veritati magis litat. In arbore nafci ma- 
xima pars ftatuit : fic enim Philoftratus. Homines, qui fecundum Indum flumen habi- 
tant, lineis amiciuntur veftibus , etenim linum in agris plurimum nafcitur , calceamenta 
geftant ex Papyro •, nobiliores By flo induuntur. Byfliim vero ex arbore nafci ferunt, qua: 
bafi quidem populo fit perfimilis, foliis vero falici. Plinius lib. 9. cap. 1. cum Goffipio 
confundit. Julius Pollux de Byffo ita diflerit : Byffina & Byffus, lini quasdam fpecies eft 
apud Indos. Apud zEgyptios ex arbore quadam lana fit, ex qua veftem confedam lino 
maxime fimilem effe quifpiam dixerit, fola denfitate excepta ; denfior enim arbore fru- 
dus enafcitur, duplici munitus cortice, quo dirempto, poftquam inftar nucis floruerit, 
interius hoc quod lanam refert, eximitur, unde fubtegmen efficitur, flamen autem illi 
fubtendunt lineum. 

Byfliim igitur terreftrem in arbore inftar bombacis nafci, hinc colligere licet, unde a 
quibufdam cum bombace confunditur. Colore quidam candido effe ferunt , quidam 
glauco, quidam flavo, ut Scaliger, &c certe talis eft nofter, ex flavo & glauco miftus quafi, 
filis conflans tenuioribus, capillamentis fimillimis, uncia: circiter longitudine, fplenden- 
tibus, bombace horridioribus paulo. 

Marinus byssus in conchiliis quibufdam reperitur, prasfertim in Pinna, delica- 
tiffimus enim & molliffimus eft, fericas lanas comparandus , colore fufeo fplendente, a 
fimilitudine Byffi Grasci aut Judaici fic nominatus. Prius enim , inquit Rondeletius, 
cognitas funt divitias terrenas , quam Marinas : tunc pretiofarum veftium textu additum 
terreno exiftimat idem. Mytili quoque Byfliim gignunt, fi modo feta illa, qu;eexiis 
dependere fblet, byffi nomen mereri dicatur. 

Sed tam differt a Pinnarum byffo, quantum ftupa Cannabina, a tenuiffimo & delicatif- 

S z fimo 


M 6 museum 

fimo fcrico. Longitudo & magnitudo byfti hujus , refpondet pinnarum magnitudini 
Mihi unus eft trium unciarum longitudine ; maximum pedem longitudine aequare 
volunt. 

Ex Byfto velles olim pretiofae conficiebantur, potiftimum arboreo. Philoftratus mo- 
ris apud Indos fuifle refert, ut nobiles tantum induerentur bylTo ; unde pro figno nobi- 
litatis habebatur. Nominati m ex byfio conficiebatur pileus rotundus, quo facerdotes 
capita tegebant, Graecis Tiara dictus. 

Byflinis telis fubtilior eft Arborea illa, quae Anno 1639. reperta in arboribus Norve- 
gise , ubi integrae Silvae arbores hifce ornatas oftentabant . Quidam in iis natas puta- 
bant ; at ego in campis ejufmodi telas ftipitibus fegetum excilarum adhaerentes faepius 
vidi : eodemque Anno in Augufto maximam copiam per aerem volitare confpexi. 
Credo a vermibus, erucis, araneis, & aliis id genus infedis elaborari , deinde circa Bru- 
mam ventorum vi abrumpi , per aerem ferri , atque fi in filvam impegerint , arborum 
procerarum comis adglutinari , atque adh^rere. Subtilitate plane aranearum telis re- 
'Ipondentj fed candorem niveum ab aeris per quem feruntur humiditate 6 1 lolis calore 
acquirunt. 

Ejufmodi telas jam aliquot annis in horto meo confpexi, fed in unica faltem arbore 
Evonymi ; verum vermibus fcatebat , qui has telas elaborabant, tenuiftimas, longiffimas, 
candidiflimas, cujus adhuc fpecimina fervo. Vermes hofce e genere Bombycum efte exi- 
ftimavi , fed non eam habebant figuram , nec ad tantam magnitudinem perveniebant, 
ut ad Erucas citius referendos putem. 

Sed hoc mirum quod nullam arborem totius horti praeterquam unicam hanc, quam 
noftra lingua dicimus, unquam tangerent,. 

Muscus pyxioides terreftris Bauhini , a Lobelio nomine Mufci terreftris Py- 
xidatos alabaftriculos imitantis, propofitus 5 a me inventus eft Anno mdcxlvii. in 
arenofis agris pagi Tyfewelde , cum fontes medicatos D. Helena: in Selandia vifitarem. 
Elegans Mufcus ex compluribus conftans Pyxidibus , inaequalis magnitudinis. Major 
vero granum hordei vix fuperat; radices habet minutiftimas, quae terram iftam areno- 
fam firmiter etiamnum exficeatae retinent ; ex angufto caule definit in calices, quorum 
orae fimbriatae & miniato colore pulchre fpe&antur depi£tae. 



Muscus terrestris coralloides incanus a Bauhino in prodromo 
Theatri Botanici lib. 10. cap. 4. ita defcribitur. Mufcus hic pedalis eft, incanus, ramis 

pluri- 







FORMIANUM. i 4 i 

pluribus craffioribus eredis , ufque compadis , qui in plurimos ramulos cornuum Cer^ 
vinorum indar, eofque acutos dividuntur. Hic ad Wiefam in filvis occurrit. Sed meus, 
quem teneo , paulo minor ed. Longitudine enim quatuor uncias vix fuperat, radice 
caret, utpote avulfa, fed a quatuor oritur ramulis, cavis, incanis^ varie fe dilpergentibus 
in minores cornubus cervinis fimiles, varie intricatos, ad fummum ferme ubi pervene- 
runt, principales rami, majores fcilicet crafiiores evadunt, ut pennam columbinam, 
majorem craffitie ^quent, ac denfiores magifque intricatos ramufculos de fe fundant, 
Ipongiam ferme aemulantes & colore ad viridem aliquantum inclinantes. Ego ex Nor- 
vegia accepi; is qui obtulit, nulpiam nili juxta fodinas argenteas reperiri affirmavit. 

C a p. IV. 

c De Arundinibus. 

A D perfedas plantas ut tranfeamus, quia pauca: funt de quibus agere decrevimus, 
nulla affinitatis habita ratione, Alphabeticum^ordinem (equi conftituimus , tam in 
plantis ipfis integris , quam in earum partibus , quas lingulas ad fuas clades referemus. 
Arundines igitur hoc jure primas hic obtineant. 

Arundo indica maxima. Bauhinus in Pinace vocat Arundinem arborem, 
in qua humor ladeus gignitur , qui Tabaxir Avicennae &c Arabibus dicitur. Mambu 
Indorum, in cujus Arundinibus Tabaxir feu Saccar Mambu, Garcias ; Harundo Indica 
Cludi. In hidoria Indica quandoque Barnbus , feu juncus Indicus dicitur, quandoque 
Bambu Manibuex qua Tabaxir. 

Alpedu elfc gratiffima, altiffima, nigra, rotunda, cralla, ita ut utraque manu quando- 
que vix includi poffit, quandoque fcemoris craffitie. Internodia tanta habet , ut quod- 
libet ultra menfuram liquoris capere poffit. Cludus bina defcribit fragmenta , quas in 
Horti Leidenlis adervantur porticu, quorum minus viginti fex pedes Romanos longum 
effc, ac decem ac novem internodiis condat, craffitudo infima parte decem 3c feptem 
uncias ambitu comprehendit, fuperna quatuordecim. Majus illud fefquipede fupe- 
rat, & tribus unciis craffitudine , Ungulorum internodiorum longitudo in utroque 
circumferentias partis inferioris ut plurimum reipondet , nonnunquam longior aut 
brevior , materias fpiffitudo triens uncias. Nafcitur in toto Malabarend marino tradu, 
pnefertim circa Coromandel; ab incolis Mambu dicitur. 

Cum adhuc tenella &: viridis, indedi folet, ut magis apta reddatur ad gedandum 
pendentes ex ea ledulos, ipfis Pallekins didos , quibus inddent tum viri , tum mulieres, 
dum aliquo transferri cupiunt. Forfan eadem ed cum ea quas in India Occidentali pro- 
venit craffitie cruris humani, quas viridis adeo tenera ed , ut dans uno Idu gladii fece- 
tur : arida vero tanta duritie, ut fida & in modum Chirurgicorum fcalpellorum formata, 
fagittas fuas ita ea acuant Barbari in Brafilia, ut uno Idu feras humi deruant. 

Ex ea Saccharum de Mambu conficiunt, quocfc, propter infignem vim Medicamen- 
tofam , magni fit ab Arabibus & Perfis , ab EE thiopibus Tabaxir vocatur. Ed enim in 
internodiis liquor concretus, interdum nigricans Sc cinereus, prasfertim fi diutius ligno 
adhasferit ; interdum albus, ex quo faccharum elaboratur. Indi ex ea domos fuas aedifi- 
cant in Terenate; findunt enim &c lingulari indudria intorquent. In Civitate Bantam 
eunda sdium fubhcia ex hifce arundinibus alfulatim dilfedis condant. Quibufdam in 
locis naviculas, duobus viris capiendis aptas , ex iis conficiunt. 

Mihi duo ejus funt fruda : alterum unico condans internodio eodemque non latis 
integro, cujus cortex exterior niger forfan abrafus, unde aliquid ejus decedit ampli- 
tudini. Hoc a nodris adminidratoribus focietatis Indicas accepi, qui plura ejufmodi ha- 
bebant, ferri fragmentis referta, quibus tormenta bellica onerabant, ut plurimos uno 
Idu lasderent. Longitudine ed pedis Romani circiter , in Diametro quatuor continens 
pollices. 

Alterum ex duobus condat internodiis, trium pedum longitudine, quodvis enim pe- 
dem unum cum femide obtinet ; amplitudo pedem luperat uncia dimidia , Diameter 
unciarum quatuor, cradities materiae trientem uncia: asquat. 

In medio ubi junguntur interditium ed in cavitate ipfa, durum & folidum, exterius 
internodii jundura circulariter protuberat atque unoinloco abfcifil folii remanent in 
jiindura vedigia porofa pollicis amplitudine, alioquin tota fuperficies externa laevis ed, 

S j & 


i4i MUSEUM 

& lubrica, colore flavo ab uno latere, ab altero obfcuriore & luteo, non nigro, ut ferunt 
autoreS. Interior vero fuperficies ftrigofa ftriisper longitudinem excurrentibus, coloris 
albicantis. 

Arundo saccharina a Lobelio eleganter ita defcribitur : Septenum odo- 
numque pedum calamos, pollice erafliores , denfis geniculis ; fungofa , perquam dulci, 
fucculentaque medulla obfar&a albida, promit. Folia binos cubitos asquant, anguftio- 
ra Donaci, fcabra &: fecundum longitudinem ftriata, numerofa, ftolones arundinibus 
concolores complures ampledentia, comofo flore, ut Sargi, Radix ad cannas radicem 
accedit, fed dulciore, fucculentiore, minufque lignofa, unde germinula erumpunt, fa» 
tioni idonea, refeda. Panguntur etiam taleas , imas radici abfciflas. Ex ea faccharum 
conficitur. m 

Olim pro Saccharo faltem agnofcebant fuccum illum, qui fponte exfudabat ex hifce 
arundinibus, &: calore folis concrefcebat j fed jam arte conficitur. Arundines enim hafce 
flato tempore, ubi fucco hoc dulci maturo maxime praegnantes oonlpickmtur, legunt, 
in frufta fecant, contundunt &prUdfuccum exprimunt, qui colligitur&adSyrupicon- 
fiftentiam coquitur ; hinc infpiflatur, ac rude Saccharnm ex eo conficitur, quod deinde 
per varios gradus depuratur. Vel calamos incidunt , & coquunt eo ufque dum omnis 
fiiccus extrahatur, qui ulterius igne urgetur, donec in fundo condenfatus, in formam 
Sacchari concrefcat. Canarium &: Madarenfe Saecharum omnibus reliquis praefertur, 
fuavitate & candore. Quod lixivio ex calce viva depuratur, dulcedinis amittit gratiam 
& acrimoniam acquirit, unde bilis gignitur, fanguis uritur, caput gravatur. 

Comularum arundinum faccharinarum, & ex quibus exprelfiis jam fuccus eft, mihi 
quaedam funt fragmenta, ut arundo trium pedum. 

Arundo sativa, quae Aovag Diofcoridi &; Theophrallo , Arundo magna Gef- 
nero. In aquofo &: pingui folo provenit e radicibus geniculatis &: obliquis crafiifque* 
redis, calamos geniculatos ferens, fecundo anno e lingulis geniculis novos calamos 
protrudens. Folia totos cingunt geniculos, nervofa, longa ; jubam in fummo fert, villo- 
fam,& mollem feminibus non conlpicuis. Calamus ipfe ad haftas militaris longitudinem 
excrefcit, decem cubitorum quandoque, robufta ac firma materie, intus inanis, com- 
padis per intervalla geniculis. Seritur ad vitium palos quotannis ; humo tenus fecari 
'folet,fedaeque illico regerminant, crefcuntque anno toto ad priorem altitudinem crafli- 
tiemque. 

Radix arundinis pota, urinam movet &rmenfes , recens tufa fcorpionum Idibus 
medetur. Vim trahendi ei quoque tribuunt aculeos , aliaque corpori infixa. Calami 
ipfi variis inferviunt opificibus, Flortulanis, textoribus , aliifque. Quos ego teneo ca- 
lamos, longitudine pedes fedecim sequant, internodiis inasqualibus, pollicum ut pluri- 
mum feptem vel odo, craflitie communis haftas. 

Arundo indica versicoloiI flexilis , Bauhino quarta effc inter 
Arundines, eandemque prorfus efle autumo cum quinta quam arundinem Indicam pu- 
niceam mollem, dc cum fexta quam arundinem Indicam volubilem vocat, imo ea quas 
inter Juncos Uves primo loco ponitur , titulo Junci feu fcirpi Indici, & Juncus porofus 
Clufii. Notas enim allatas omnes uni huic competunt, & faltem ratione magnitudinis 
differunt, imo partes diverfas ejufdem plantas efle videntur majores & minores. In Ben- 
gala Rotta vocari ait Bauhinus : Mercatores noftri Rottings appellant, efl enim gracilis 
&fuccinda viminis inftar, ac licet fit punica, maculas tamen quafdam obtinet, obquas 
etiam verficolor dici polfit, mollis eft, & fe contorqueri patitur, imo in Infula Sumatra, 
ut & alibi, varie fe circa arbores vincit, centum, ducentarum, imo trecentarum orgia- 
rum, ut vix ejus origo, finifque inveniri poftit. Quin, arbores ubi non funt, per mon- 
tium cacumina repit per aliquot jugera, referentibus Mercatoribus noftris, qui addunt 
poros ejus adhuc viridis, aqua & liquore grato refertos, ut, ubi exfcinditur in aquas de- 
fedii,ejus amphoras aliquot pro fiti fedanda colligere ex ea poftint. Iis enim inlocis^ 
ubi erefcit , aquas magna efle folet penuria , hifce ad fe aquam & humiditatem omnem 
trahentibus dtexfugentibus, qua gaudere fi velint, hanc arundinem fecare coguntur. 

In Caroli Clufii curis pofterioribus , hasc de ea extant : Ex Orientali India, aut illis 
adjacentibus Infulis, adferri in has regiones folet , mirum quoddam junci aut viminis 
genus , quod nondum defcriptum , quia a nemine veram & accuratam ejus hiftoriam 
nancifci potuerunt, &c. videtur autem hic juncus, viminis ufum in locis ubi crefcit ha- 
bere. 


WORMIANIIM. 

bere, adeo tenax, lentus & flexilis eft. Color autem ejus pallidus aut fubluteus eft, lon- 
gitudo trium, quatuor, aut plurium interdum pedum , (quod de fruftulis, tenuioribus, 
adferri {blitis intelligendum ; alioquin integer juncus multarum orgiarumeft longitu- 
dine.) Defcribitur fub nomine Arundinis Indicas in excerptis ex Delcriptione Naviga- 
tionum Stephani vanderHagen, in hunc modum : In Infula Sumatra inveniebatur A- 
rundinis Indica admodum mirabile genus , varie fe circum arbores vinciens , & contor- 
tiplicatim crefcens, centum, ducentarum, imo trecentarum & plurium orgiarum longi- 
tudine, ita ut ejus origo & finis deprehendi vix poflit, quod valde accommodum erat 
circulis vafariis conficiendis , quibus vafa revinciebant locii navales. Craflitudo qualis 
communis Afparagi, fine ullo nodo aut geniculo (& hoc faltem intelligendum eft de 
minoribus fruftis unius aut duorum pedum, nam quas ego poflideo, internodia habent 
poft pedis unius cum dimidio intervalla, & quidem pro ratione longitudinis, frequentia, 
adeo ut juncum hac in parte magis referat quam arundinem) fubftantia interior adeo 
porofa eft, ut fi quis ori admoveat unam extremitatem hujus viminis, eique vel leviter 
tantum inflet, flatus ex altera extremitate erumpat ; quod facilius & melius patebit, fi 
quis extremitati ulteriori falivas aut liquoris quidpiam illinat, fimul ac quis uni extremitati 
infufflaturus eft , dido citius bullce ex altera fubfilient , pulcherrimo & propemodum 
ftupendo fpedaculo. Addere & hoc licet, quod quamvis ejus fubftantia interior poro- 
fa ac mollis fit, in quamcunque partem flexilis, exterior tamen ejus fuperficies laevis &: 
lubrica, imo dura adeo, ut fi duas ejus virgas fimul violenter invicem collidantur, fcintil- 
las cceruleas, vel flammulas excutiant, quales illas quas ex accenfo fulphure emicant, 
odorem etiam fulphureum fimul exhalant. 

Mihi ejus frufta funt decem & duodecim pedum longa, internodiis pedis unius cum 
femifle circiter diftinda, colore &craffitie defcriptioni refpondentia. Culei ex floreis 
foliorum arundinaceorum confedi, in quibus Gariophylli ex India ad nos advedi, hifce 
viminibus erant cindi, & anfis ex iifdem confectis dotati; quandoqv integris & teretibus 
uti folent ad majora vincienda, quandoque per medium difledis, ut minores plicaturas 
recipiant. Aves, quas ex Infulis Canariis ad nos adferuntur, in caveis alfervantur ex 
hifce confedis. Magnus earum ubivis ferme in India ufus, quocirca negotiationes 
quoque iifdem exercent. Nafcitur in Regno Congiano, Bengala, ad Gangem fluvium, 
& Sumatra. 

Ad hanc claflem fpedare arbitror genus illud Scipionis, quo ex India allato 
utuntur nobiles, colore luteo albicante, geniculis frequentibus conftans, materia jun- 
cea. Radicem arundinis cujufdam Indicas, & forfan hujus de qua jam egimus, arbitror. 
Quod ut melius pateat, ejus, cujus mihi eft copia, defcriptionem apponam. Longitu- 
dine eft pedum trium, figura pene tereti, colore buxeo, paulatim in acumen definens 
intus materia porofa fardus , geniculis triginta duobus conftans , fingula internodia 
parte crafliore pollicis longitudine, quo vero magis gracilefcit fcipio, eo funt longiora. 
Geniculum quodvis finu leu acetabulo conflat uno majore, & multis parvulis , qua gra- 
cilior eft pluribus, quandoque duodecim : qud craflior paucioribus, feptem vel odo. 
His vero acetabulis fibras tum majores, tum minores infertas fuifle conflat. Majora illa 
acetabula ita funt difpofita, ut alternarim in geniculis fibi oppofita appareant. Sufpicor, 
ut dixi, radicem efle jam defcriptas arundinis flexilis, quia fubftantia & materia plane cum 
ea convenit. 

C a r. V. 

De cArachidne > Qtlamo Aromatico . 

T\ E Arachidne Theophrafti & Plinii multum inter Botanicos difputatum, 
quod integre Plantam hanc non defcripferint, fed notis paucioribus eam delinea- 
verint. Plerique tamen pro Arachidne elegantem illam habent plantam, quam ex ficca 
defcripfit Clufius Exot. lib. 4* cap. 1 6. fub titulo; anTheophrafto Araco ojaoiov. Bauhinus 
vicia: fimilem vocat , fupra infraque terram frudum edens. Arachidna Cretica Belli. 
Nos quia eam aliquot jam annis in horto aluimus, ad Clufii defcriptionem, noftram ac- 
commodabimus. 

Mox a radice in ramulos dividitur femipedales , aut dodrantales, tenues , triangula- 
res, quos alternis ambiunt exigua folia ita difpofita, ut primo exigua: a caule prodeant 

al^ 3 


I 


144 MUSEUM 

alas , quas infequitur pediculus angulofus , cui bina folia conjun&a inficient , oblonga, 
acuta, tribus nervulis dotata juxta petiolum ubi junguntur , calcaribus quafi dotantur, 
quas in foliis inferioribus minora, in fuperioribus majora &: longiora capreolorum more 
fe quandoque contorquent. Nequaquam vero folia eam obtinent figuram , quam 
Cludus pinxit, nec cordis figuram aemulantur. Flos illi purpureus Araci flori fimilis , qui 
fupra terram in petiolis extremitatum caulium emergit , ex calice in quinque lacinias 
acutas divifo , quos fequuntur filiqute latiufculas , unciam longas, aut paulo ampliores, 
compteifas, alatas, mucrone hamato prasditas , bina aut terna femina , purpuf arcentia, 
rotunda continentes , quas matunc dehifcunt. Radicem habet exilem , lenticulas auc 
Araco fimilem, e cujus capite juxta telluris fuperficiem emergunt plures parvas , te- 
nues, albas fibrae, hinc inde fparfas, e quarum fingulis dependent filiquulae breves & ro- 
tundas, extima parte in mucronem delinentes, tenellas & candicantes, unicum aut duo 
continentes femina rotunda, illis quoad figuram fimillima, quas in ramis nafcuntur, fed 
albicantis & fubfufci coloris. Tam ex femine infra terram nato , quam fupra provenire 
folet , nulla plane in planta obfervata differentia , nifi quod fertilior fit &: plures fru&us 
producat illa qux ex femine fupra terram colle&o crefcit , quam quas in fubterraneo. 
Quod jam aliquot annis in Horto meo expertus fum. Obfervavi quoque quod cum 
femina in caulibus exiftentia maturuerint in Augufto aut Septembri, planta juxta radi- 
cem novos flores protrudat , mox fupra terram, adeo ut bis floreat ac frudum produ- 
cere tentet. 



De vero Sc legitimo Calamo aromatico diu multumque inter Botanicos 
difputatum, fiquidem radix illa , quam pro Calamo Aromatico oftentant officinas , non 
calami, fed Acori eft. At verum & legitimum calamum aromaticum refert Clufius fe 
habere ex D. Bernhardo Paludano ex Syria & ^Tgypto reduce , qui plane cum Diofco- 
ridis conveniat defcriptione. Eum vero ita delineat, utftatuat potius umbelliferam effe 
plantam, quam arundinaceam, redum habere caulem, multis nodis, feu geniculis cin- 
dum, lasvem alioquin, concavum intus &: membranula ut arundines prasditiim, qui 
affulofe, ut Diofcorides fcribit, frangitur, eftque fatis odoratus gratique faporis , amari 
camen, & nonnulla adflridionis particeps , folia bina ex adverfo fingulis geniculis fita, 
caulem ampledi videntur. 

Radix fummo capite extuberans nonnihil , dein in fibras definit. Mihi olim Anno 
videlicet mdcx. Enchufe dum ejufdem Clariff. D. D. Paludani luftrarem Pinacothe- 
cam, plantulam veri calami Aromatici dedit, quam periiffe doleo*, fed jam fruftulo alio 
& radice, quam ex Horto Doncelli habuit Ronue Clariff. Vir D.Thomas Bartholinus, 
donatus, non potui non quasdam hifce addere, quibus noftfa radix differre videtur ab 
ea quam Clufius proponit. Geniculata enim vel nodofa potius mea eft , per fummani 
tellurem repens, calami fcriptorii craffitie, colore puniceo, fumma parte, qua caulem 
protrudit, purpureum & villofum quid habens, per reliquum corporis fibras plurimas, 
longas, tenues, coloris cinerei, de fe fpargens parte inferiore, ut in radicibus Iridis fieri 
confuevin fapore eft acri aromatico. 

Vires Calami Aromatici perfequitur Galenus lib. 8.fimpl, Medie. Calamus odora- 
tus, inquit, leviculam quandam adftridionem, ac minimam acrimoniam poffidet, ma- 
gna ex parte eAentia ejus terrena eft & aerea, in caiiditatis &c frigiditatis conjugatione 

tem- 


WORMIANtIM. 145 

temperata. Quamobrem moderate urinam movet, &iis, qux jecori &flomacho im- 
ponuntur , mifceripoteft, tum in fomenta quoque uteri , qiue Phlegmonis gratia, aut 
irritandis menfibus affumuntur, utiliter admifcetur. Non.eft adeo tenuium partium ut 
cetera aromatica. 

C a p. VI. 

De TD oromco . 

BLANtAM vix effie arbitror , de qua controvcrfia major & periculofior mota fit 3 

quamde Doro Nico vulgi, de viribus ejus magnopere diffidentibus Botanico- 
rum Principibus , quibufdam venenum , quibufdam alexipharmacum effie ffatuentibus, 
qua de caufa ejus hic etiam habenda ratio. 

D o r o n 1 c 1 vox ab Arabibus petita videtur, qui Doronigi feu Durungi hanc plan- 
tam vocant, Bauhino Doronicum radice Scorpii ; Matthiolo Aconitum Pardalianches 
minus. Doronicum Romanum Gefnero. Doronicum latifolium Clufio. Folia habet 
mollia, oblonga nonnihil, ex viridi flavefcentia , confpicue hirfuta pilofellre modo, vel 
cucumeris agreftis , fed attre&anti lsevia, ambitu rotunda, nonnihil laciniofa & fuperne 
angufta, terna vel quaterna pediculis cauli adhserent. Radicem exiguam, teretem, or- 
biculatam, inferne in anguftum fenfim addudam fubtus, & tranfverfis quafi fqitammu- 
larum torulis articulatam , apprime fcorpionis cadaverulum caudam exprimens 3 
plufculis donatam fibris, colore candido , fapore dulci amaricante , lentorem multum 
pauxilla comitante adflridtione pratfert, caulis fefquipalmum altus, floribus in fummo 
luteolis aut pallidis radiatis, Buphtalmi aut confolidse mediae inftar. Nafcitur in altiffimis 
montibus, ubi capreas habitant, & in hortis paffim jam colitur. 

Ab omnibus pro Doronico habita haec planta, 6 c vim antidotalem habere creditum* 
unde etiam varias in officinis ufltatas compofltiones, quae vim cor corroborandi, & ve- 
nenis refift endi habent, ingreditur. Primus quod fciam Marantha e numero Antidoto- 
rum expunxit, ac inter Aconita ac venena retulit, ut videre licet in Epiftolis Matthioli, 
libr. 4. pag. mihi 171. Cui licet in eadem Epiflola acriter fe oppofuerit Matthiolus , at- 
tamen commentariis fuis in librum quartum Diofcoridis cap. 71. vidas Maranthte dat 
manus , in ejufque defcendit fententiam , eo quod cani quatuor ejus exhibuerit Drach- 
mas, quas ipfi interitum attulerint. Hinc occaflonem fumit acriter in hanc plantam in- 
vehendi , ejufque ufum commendantes diris devovendi. Inter reliqua hsc habens: 
Erit ergo Doronicum pofthatc Daemoniacum , non Doronicum appellandum , quod 
Diabolus in hujus locum Theliphori genus hoc intruferit. Et paulo poli : Expellant 
illud Pharmacopcei fuis e Myropoliis, & interdicant pii & optimi Principes , qui Rem- 
publicam gubernant, ne pofthac venenum hoc praefentiffimum veneant. 

. Huic tamen refragatur tum Gefnerus 3 tum alii Medici praeftantiffimi , quorum pau- 
cos adducemus, ut veritatis vis eo flt manifeftior. Gefnerus quidem peculiari tradatu 
de Aconito Matthioli, fufe hac de re diffieruit, quem confidere poffiunt, qui hanc contro- 
verfiam plane difcuflam cupiunt. Sed ex libr. 2. Epift. 20. Adolpho Occoni infcripta 
haec excerpere juvat. Vult Matthiolus Doronicum noflrum &: Romanum omnino ve- 
nenofam effie herbam , & ex officinis ejiciendam hoc argumento * quod Canis, qui 
Drachmas ejus quatuor devoravit, brevi interierit. Qriafl non alia mulca Canibus fint 
venena, quae homini falubria funt, ut de Afparago fertur. Ego Doronici tamen herbam 
faepe in montibus copiofe edi magna cum voluptate (nam & aromatica &: fuaviter acris 
herba eft& tenera, fuGcoque abundat) fine ulla noxa fecuta. Radices quoque re- 
centes, ficcas, integras, meile conditas, in pollinem tritas faepe ingefli, Rhodie, ut ma- 
nifeftiflime Matthioli & aliorum fententiam redarguerem , -ex aqua calida Drachmas 
duas radicum contritarum haufi , nec inde ullam prorfus in me mutationem fenfi, 
^Egrotis quidem fape illam & per fe & cum aliis mixtam utiliffime confului, in vertigine 
praefertim & Epilepfia. 

Mifceo interdum Gentianam, vifci Scobem & A ftrantiam, fle mire prodefl; Epilepti- 
cis, fi continuetur ufus remedii. Plura alia nunc omitto , quibus offendere liquido pof- 
fem, nec Doronicum noflrum , nec Aconitum ullo modo effie venenum homini, cani- 
bus autem lethiferum effie fcio, non folum fi Drachmarum quatuor, fed etiam fi unius 
pondere fumant. Scribo haec hora o&ava poft , quam Drachmas duas ejus ftimpfi , 

T optim@ : 


14 * museum 

optime habeo Dei gratia. Hac ibidem Gefnerus , experimentis liquidis offendens 
homini venenum non effe Doronicum noftrum. 

At objicit rurfus Matthiolus, Gefnerum in alia quadam Epiftola fateri, fc ex ejus ufu 
in magnum vitae difcrimen incidiffe , nifi fudatoriis , Laconicis & Antidotis nonnullis 
fibi opem tuliffet. Verba ipfa referam : qui aliter fibi perfuadent,rem ipfam itaeffe in- 
telligent, ubi a nobiliffimo Cortufo impetrare poterunt, ut is quafdam Gefneri literas 
fibi legendas concedat, fiquidem iis apertilTime fatetur , cum h xc fabulofa putaret, & 
Doronicum voraffet, in fe ipfo fado periculo, incidilfe profedo in magnum vit^ difcri- 
men ; nifi fudatoriis, Laconicis & aliis antidotis nonnullis, fibi opem tuliffet. Nam quae 
Canes occidunt & Lupos, facile adducor ut credam eadem homines quoque necare , 
vel (fi non necent) plurimum ladere. 

Epiftola, cujus hic a Matthiolo fit mentio, procul dubio illa eft, quam fcripfit Adol- 
pho Occoni, qua numero 24. eft in eodem libr. 2. Epiftolarum Gefneri. In ea inter re- 
liqua hac leguntur : Doronici Drachmas quatuorCani datas eum occidere fcribitMat- 
thiolus: ego Cani unicam dari juffi&periiffe audivi i quia tamen memineram, me fape 
in montibus herbam illam aromaticam cum voluptate edifiTe , inde recreatum effe, 
fape etiam radices aliquot, nulla moleftia; volui nuper Drachmas duas radicum illarum 
aridarum ex aqua calida fumere, unde nihil incommodi fenfi horis aliquot , quo tem- 
pore hoc ipfum etiam ad te fcripfi ; horis vero ocio elapfis ventrem Sc ftomachum in- 
flari fenfi, &c circa ventriculi os imbecillitatem quandam, ac corpus totum infirmius , ita 
fere ut alias femel atque iterum ex nimio aquas frigidae potu perceperam (inde curatus 
fum vini alicujus generofi potu per accidens, nam commune faftidiebam) lic biduo 
duravit in me hic affedus, & cum non videretur fponte difceffurus, ingrelfus in aquas ca- 
lidas folium curatus fum. Hac procul dubio illa funt , quas ex Epiftola Gefneri allegat 
Matthiolus in fuas opinionis confirmationem. Sed fi ea qua: fequuntur in eadem Epi- 
ftola quis perpenderit, videbit Gefneri mentem non effe, fe ita affectum fuiffe ob vene- 
natam aliquam ejus qualitatem, fedobhumiditatem nimiam, qua ita offendi folitus eft 
ab aliis quoque* Hac namque fubnedit : Prius etiam aliquando, nefcio qua de caufa, 
fimiliter affedus, Antidoto Saxonica fumpta fudatorium ingreffus, in lecto etiam fudavi, 
& melius habui. Hac de Doronico te fcire volui, cui vim nullam malignam,aut homini 
venenofam ineffe puto , fed radices nimium humidas efie puto (ut qua nunquam fere 
exficcentur tota, utcunque longiflimo tempore fervata) & flatibus excitatis ventricu- 
lum offendere, nec facile ex eo defcendere. Superficiem vero omnino falubrem& uti- 
lem effe puto, cum odorata, imo aromatica, foliis, caule & floribus fit, 6c tenuiorum 
quam radix partium. Hac partim fenfu Sc experimentis , partim ratione motus af- 
firmo. 

Ex quibus liquet Gefnerum inflationem iftam non malignitati, fed humiditati Doro- 
nici adfcribere, fimul etiam non rede Matthiolo affirmari , quod antidotis nonnullis fe 
in hoc cafu curaverit Gefnerus. Solo enim aqua calida folio fe reftitutum ait ; fed in 
alio cafu antidotis & balneis ufus reftitutus eft. 

Tanta inter tantos viros controverfia arbitros fi confuluerimus , videbimus plures 
magna autoritatis viros a partibus Gefiieri , quam Matthioli ftare. Quia res eft magni 
momenti, aliquos adducere lubet. 

Agmen ducant Petrus Pona & Matthias Lobelius , qui in ftirpium adverfariis capite 
de Doronico, inquirentes in decreta Matthioli, hac habent. Hiftoria fides. Temerata 
audacia eft, ut qui nullo periculo fado (nec enim potuit) illico decreverit Pardalianchem 
Quo faftu, aftu & palpo magni nominis eruditis inculcet illud : Palpate &: videte , quo- 
niam Matthiolus non fcribit mendacia ( dicent ftirpium exploratores indefeffi) videre 
& mirari, fore tamen jam ut lenior eoque moderatior fadus, fateatur fe lapfum, lugeat- 
que Doronici, fibi ignotum antea , quod Icelefte nefas illi ATculapio Cortufo primum 
innotuerit , & per illum mortalium generi fit retedum. Quod maleficium cum noftra 
memoria plerilque notum effet, fciviffemus, & Cortufo in hortulo fuo Patavino inter 
colloquendum relpondiffemus, id verum quidem effe, caterum minime mirum, ut qui 
experimento certum haberemus Aloe laluberrima interfici vulpes , eafdemque enedas 
amygdalis amaris ex Plutarcho meminiffemus, annuit ille Italice cuidam compatri luo 
Pharmacopceo, qui vulgatum exemplum de nuce vomica fubdidit , ea nempe feles, ca- 
nes, avefque interimi, qua tamen tuto, &: magno commodo adverfus letifera & Epide- 
micos 


fORMIANUM. 1,47 

micos morbos in Elefluatio Liberantis datur homini. Immerito proinde Doronicum e 
republica Medicorum exigere nititur. Tantillam rem , tam valde vulgatam, captum 
fuperade tanti commentatoris, ftupet vulgus, qua: Philomelis, Alaudis, Hirundinibus, aliif 
que delicatioribus aviculis, non folum non noceat, fed interdum cibus, faspidime reme- 
dium unicum & Panchreftum fit. Quam multis tu Principibus, nos pauperibus Doro- 
nici ignoratione exitio findemus, quantam ftragem plus quingentis abhinc annis dedif- 
fent Medici, freti Ele&uariis de Gemmis & aromatibus & aliis cordi amicis, quibus fre- 
quentilEime ufi funt, teque monere poliunt, Doronico ne tantopere convitieris, fed po- 
tius deline. Metiaris alioqui Croci, mofchi limiliumque dato quaternum Drachmarum 
demenfum homini Sc comperies Dxmonium tuum. Quin etiam thus multo quibufdam 
minore mole meminimus perniciem attulide, &c. 

Nec ab hac fententia abhorret iplius Matthioli abbreviator Joachimus Camerarius, 
qui in Epitome Matthioli, capite de Aconito Pardalianchis minore, hanc fubnedit cen- 
furam. Venenum elfe illud & hominibus lethale, nondum comprobavit experientia, 
licet canes interimat. Venatores certe multis in locis apud nos, prxfertim ubi funt 
venationes Rupicaprarum , comedunt contra vertiginem & vocant 
frauf. 

Ne nimius lim, claudatagmen eruditidimus Ludovicus Septalius, qui libr.9. cantio- 
num Medicarum Aphorifmo ^4. de Doronico ham profert. Hunc cum Aconitum 
Pardalianches cenfuilfet Matthiolus, inepte admodum (ut longa oratione demon- 
ftraverunt Dodilfimi Petrus Pona &c Matthias de Lobet, in llirpium accuratidimis ad- 
verfariis , & pod: eos Renodius , Oviedus &: plerique alii) ab omnibus iis cardiacis con- 
fedionibus excludendum cenfuit : quod ut malignitatis Sc venenofe ejus naturae peri- 
culum facerent, radicibus iis pulverifatis , cani cum carnibus exhibitis, mifere periide 
obfervaverunt. At plerique alii contrariam adferunt experientiam , quod canes plures 
&in multa quantitate exhibitas , innoxie eas edtalfe cognoverint. Tantum abeft ut 
adeo noxium dt venenum, ut quotidie, & ab antiquis datas radices hafce, & ab omnibus 
Medicis padim dari videamus, in Eleduario de Gemmis, Diambra & Cardiacis aliis 
confedionibus non periculofe, fed felicidime. Quin claridimi viri editis fcriptis retu- 
lerunt , fe Doronici radices meile conditas fepe elitaffe , atque harum contritarum 
Drachmas duas ex aqua bibide, & aegrotis Eepe radicem illam & per fe, & aliis mixtam 
medicamentis utilillime dedilfe, &c. 

Et mox Aphorifmo fequenti 55. Sed demus Matthiolo Doronicum Canes 8c Lupos 
occidere, an inde colligendum erit , homini lethale venenum elfe ? Differt natura a na- 
tura, alimentum ab alimento, dicebat Hippocrates de datibus. Aloe enecat Vulpem, 
non hominem. Nux vomica, feles, mures, & aves: nobis ed falutaris Medicina; fturnis 
cicuta eft cibus, nobis venenum. Non igitur rejiciemus nos Doronicum, fed uremur 
moderate, fi non ut aromate, faltem liceat nobis ut Alexiterio, ut Antidoto &Theriaca. 
Cum in eo etiam Avicenna Theriacalem agnofcat facultatem ; qualem cogno- 
fcens Mefve , videmus eum Electuario de gemmis , Aromatico , Diambrx & aliis 
indidide ; ficque non adeo facile celebres Medicos infcithe & fceleris reos facere opor- 
tebit. 

Quod vero fubdit Matthiolus , fortade nec antiquos cognovide nocumenta Doro- 
nici in Cardiacis Medicamentis , quod in modica admodum quantitate illis inderetur, 
& compluribus admixtum , quas malitiam ejus infringere pollent ; non tollit ufum illius. 
Admittimus enim in mixtione antidotorum 8c medicamentorum haud pauca, qux mani- 
fefte habere fcimus noxias qualitates, lapidem Armenum, Lazuli, Scammonium, Co- 
locinthidem, Veratrum; fedmenfuram adhibemus convenientem, corrigimus, multa 
addimus malitiam infringentia, ut caeteroqui utilitatibus eorum frui podimus. Intrepide 
igitur communibus noftris radicibus Doronici noftrates utuntur, & illas ceteris mifcea- 
mus, ut fecurius in ufum veniant, cum Serapio libro Simplicium cap. 335. Doronicum 
mordbus venenoforum animalium maxime conferre fateatur. Et etiamd Matthiolo &: 
Maranthse concedamus , Doronicum elfe Aconitum Pardalianches, quod nunquam 
concedendum ede, ex comparatione eorum quas de Doronico fcripferunt Arabes, & 
qu^e de Aconito Pardalianche, Grxci dodidimi viri collegerunt , nunquam colligent 
hominibus venenum ede ; fed Pantheris, Porcis, Lupis aliifque feris animalibus. Quini- 
mo Theophraftus bibitum dicit conferre commorfis. Hxc aliaque fupra adduda erro- 

T % rem 


148 > * MUSEUM 

rem Matthioli abunde arguunt, & Doronicum noftrum ad claffem venenatorum ne- 
quaquam referendum efle evincunt. 

Verum alia hinc oritur controverfia, an noftrum hoc Doronicum Arabum fit Durum 
gi ? Quod negare plerofque video; Gefnerus, Epiftola fijpra citata, mentem fuam per- 
lj)icuis his explicat. Doronicum noftrum vulgare , non efle Doronicum Arabum , ex 
mea ad Guilaiidinum Epiftola jamolim impreffa difcere potuit. Ego Pharmacopolas 
noftros jufli Doronicum vulgare non quidem abjicere cum Matthiolo , fed Pfeudodo- 
ronici titulum ei tribuere, pro Doronico autem in veterum compofitionibus, Galanga 
velZedoariauti, cum aliquota parte corticum citri. Durungi enim Arabum Doroni- 
cum eft, & a citro nomen habet. In eadem plane opinione eft Camerarius in Epitome 
Matthioli. Arabum Doronicum non efle hoc noftrarum officinarum Doronicum, fa- 
cile aflentior Autori, pro ea radicem Galang# vel Zedoari# , cum pauco cortice citri 
fubftituendum efle cum aliis peritis Medicis cenfeo. Septalius etfi non dubitet pro vero 
agnofcere , hanc tamen cautionem fubnedit: fi quis tamen in dubiis nolit ullo modo 
periclitari , neque eo uti , cum Avicenna lib. 2. cap. 209. illius loco indere poterit duas 
tertias partes Gariophyllorum, aut fecundum alios dimidium fui ponderis Galanga?. 
H#c fufius , quam pro inftituti noftri ratione , de Doronici viribus ut diflereremus , 
effecit rei gravitas , & controverfia? tanti momenti neceflitas ; in reliquis breviores 

futuri. 

Cap. VII. 

<Dc Vim Indica, Hordeo fertilijfmo, JEfermafhroditico , Hypojafmino , 

<CMonflro Linarie coerulea. 

I JIcus indica, Tunal quibufdam , Opuntia Theophrafti quor undam, mirabilis 
■ planta eft, nam ex uno folio , quod craffum, pingue, Scfpinis horridum, humi ad 
medium ufque lepulto , radices protrudit , quibus innixa planta paulo poft folia plura 
edit. Adeo ut hac ferie foliis e foliis prodeuntibus in arboris fpeciem affurgat, fine cau- 
dice, fine ramis germinibufque. Foliorum fummitati frudus inh#rent ficubus noftrati- 
bus fimillimi, fed craffiores , anteriore parte in corona? fpeciem delinentes , colore ex 
viridi purpurafcente. Interior pulpa fimilis noftratium, verum fuccofa valde &: rubi- 
cunda, guftu minus fuavi. , .AI , „ 

Ejusufu urinam cruentam reddi afferunt, ufum alioquin in Medicina habet nullum. 
Differt enim ab ea arbor ferruminatrix dida, ob vim eximiam quam habet artus frados 
& luxatos reftituendi, licet folia obtineat ferme eadem , ut ex Adverfariis Pen# &: Lo- 

belii pag-454- conftat. 

Duum generum obfervatur , major &c minor , foliorum magnitudine differentiam 
conftituente. Minor jam aliquot annis in horto meo crevit , fed frudus non produxit. 

Quoniam Vir Clariffimus & Excellentiflimus D.D. Aurelius Severinus , Anatomes 
& Cfiirurgi# in Gymnafio Neapolitano Profeffor eximius, novam non folumDendro- 
tomen in parte primi fuse Zootomi# cap. 6. propofuit,fed & exempli loco folium Ficus 
Indic# e fua carne nudatum & vaforum quafi Sceleton exhibuit, mihique ejufdem Sce- 
leti exemplum per Clariff. Virum D. Thomam Bartholinum tranfmifit, non poffum non 
illud hic inferere, iifdem quibus illud ipfe loco dido defcribit verbis. 

Folium ficus Opunti#, ait, vafa habet, quorum contextus &r difpofitio fic implicata 
eft ut cum aliorum foliorum omnium continuo dudu dirimantur in ulteriores ramos, 
qui femper anterius procedunt, & liberi funt a complexu : hi quos defcribo, fic funt in- 
nexi, ut cum ab exortu folii procefferint , relido inani fpacio , circumcurrant, fledan- 
turque in fe ipfos, extantibus in orbis ambitu exteriore aliquot quafi radiis, qui furculi 
funt venarum. Dubius profedo fis num hi de orbita furgant , vel ad hanc proxime ve- 
niant de vicinis furculis , qui cum primum viam in anteriora vifi fuerint tenuiffe , mox 
apparent in pofteriora revehi, quanquam itu fibrarum acutius perfpedo decreverim. 


Ad 


FORMIANUM, 


14? 



• , >v # 

Ad extremum, furculos venarum, quarum triplex ordo eff , & ea difpofitio , ut mi- 
nimi omnium majoribus, & hi a maximis comprehendantur, adurgere binos,qui deinde 
dedudi primum , mox relida platea rurfum coeant , &: coaliti aliquantifper procedant, 
ut rurfum divaricentur. Sic plateam fimiliter procedentes relinquunt & coeunt, quem-* 
admodum ante didum eft. Quam texturam etiam intus retinent minores furculi , & 
fub his minimi. Illa tamen una re peculiariter explicata , quod intra fpacia majora illa 
adfcendit certis locis ramufculus, qui fado circuitu, foruloque relido, in fefe refleditur, 
mittens ab extimo fui clivo ramos, qui cum aliis fecus difeurrentibus coeunt, & fe invi- 
cem ampleduntur. 

Interim hifce utrifque furculis , quos binos afeendere depinxi , affurgentes inferius 
alii, iequa magnitudine fimiles , in via plateas tranfeurrendo conformant , atque inter 
hos alii minores, eumquem dixi contextum conficiunt. Talis univerd folii fua carne 
xefoluti textura eft. 

Hxc ille. 

Mihi folii dimidii faltem obtigit fceleton feptem uncias longum , unam cum dimidio 
latam, cujus vafa dura funt& lignea, non teretia, fed quadrangula, quorum majora ex 
v fibris multis invicem jundis, & non tam continuis quam contiguis, conflanti quas fe- 

T 5 parans 


i|o MUSEUM 

paratas minores formant furculos, quod ab una parte melius, quam ab altera conlpici- 
tur. Eadem enim hxc pars planior eft: altera, lurculis eminentioribus, & majorum pro- 
tuberandas ampliores oftentans. Summa: in hujus folii Sceleto Naturae artificium con- 
ipicitur mirandum. 

Hordeum fertilissimum mihi dono dedit Socer Venerandus D.D. Mat- 
thias Jani, quondam Epifcopus Scaniae vigilantifiimus , ex cujus grano unico feptem 
Culmi & Spicas emerferunt, longitudine virum, quantumvis procerae flaturas, exceden- 
tes , pedes enim Romanos feptem maximus fuperabat, fex conflans internodiis , quo- 
rum infimum minimum, & tres {altem pollices longum, fupremum duorum erat pedum* 
Culmus minimus fex pedes longus, totidem conflat internodiis, ea proportione, ut fum- 
mum maximum, infimum minimum fit; {picis nudati erant hi Culmi, quocirca earum 
proportionem delineare haud licuit. Interim fi ex grano uno feptem fpicas enatas confi- 
deraveris , unamquamque {picam quatuor verfibus conflantem , vcrfum vero quem- 
vis duodecim ad minimum granis , non miraberis me hordeum hoc vocafle fertiliffi- 
mum. Unicum enim granum de fe ad minimum trecenta triginta fex produxiffe ap- 
parebit. Sed foli bonitati , non vero certas hordei fpeciei , hoc poft divinam benedi- 
ctionem adfcribendum puto. 

Hermaphroditicum voco Hordeum, quod in unica fpica hordeum 
Sc fecale continet. Talem fpicam mihi obtulit Vir Reverendus, D. Michael Butrup, 
Parochias GrefFue & Kildebrcnd Paftor & Praspolitus vigilantiflimus, qui forte in agro 
fuo inter fegetes reliquas unicam hanc offendit. Spica eft exigua pollicis longitudinem 
non fuperans, primo alpeCtu hordeum pras le ferens; quatuor conflans verfibus , quo- 
rum finguli quinque granis. Ita vero difpofiti funt verius , ut alternatim verfus unus fit 
hordei, alter fecalis. Grana prasterea ipfa in glumis ita funt conftituta, ut hordei ariftis 
prasdita firmis, longis, & acutis fint : Secalis vero iis deftituantur. Intercurrunt etiam 
glumi quidam fteriles , granis deftituti. Simile diverforum frumentorum in una fpica 
conjugium, ab aliis animadverfum non legi, quocirca hic minime praetereundum duxi. 

Spicam Oriz^ , quas in India Orientali crevit , attulerunt naves Belgica: 
inde ad nos venientes > coloris Ipicei , longitudine quinque unciarum , quas mox 
aut culmo in feptem aut o£to dividitur partes asquales , quarum quaslibet jam plura , 
jam pauciora, pro ratione proportionis, continebant grana tenui cortice veftita, efoi 
aptiflima. 



HYPOjASMiNUM fub planta aut frutice Jafmini excrevit ut Hypociftis fub Ciflo 
planta, monftrofum quid eft, trium unciarum altitudine, latum duas, planum, infe- 
riore fui parte fibras quali radices de fe Ipargit, licetipfiftirpiadhasferit,&inmedio ejus 
corpore tales etiam apparent. Hinc paulatim magis magifque dilatatur, ac in lobos di- 
varicatur , ut figuram alas tripartitas non inepte referat. Per totum vero corpus utrin- 
que frequentia quali granula apparent, ex quibus etiam fibras quaedam ortum trahunt. 

Extre- 


FORMIANUM. i 5l 

Extrema corporis ora; afperas funt , & quafi fquammofas ac rugofe. Crevit in Horto 
Experientiflimi D. D. Chriftiani Fabricii, cujus dono habeo. 

Fale rnoniirum Linarie cirule je meus quoque produxit hortus ■, cujus 
caiiliscum duorum digitorum eflet latitudine, planus, paulatim in tenuiores dirimeba- 
tur, qui floribus fuis cceruleis eleganter veftiebantur. 

C a p. VIII. 

Moly Virginianum , T^haponticum , Ttyus Virginianum c Rofa 

Hierichuntica. 

V{Oly virginianum , quibufdam Allium vel Phalangium Virginianum , in 
^ ^ Horto tenemus , quod Cafparu^ Bauhinus in appendice ad prodromum hifce de- 
fcripfitl Foliis eft anguftis, gramineis, palmaribus, nervofis, acuminatis, per margines 
nonnihil afperis & cauliculos fuperantibus j cauliculis femipalmaribus /umbella ceu in 
Moly luteo infldet, quam flores plures purpureo ccerulei, oblongis pediculis donati, ii- 
que trifolii, infident. At umbellas folia bina oblonga, ut in Allii feu Moly Montani fpe- 
ciebus, fed latiora fubjiciuntur. 

De Rhapontico varias a Botanicis agitantur controverfite , quibufdam radi- 
cem Centaurii majoris pro Rhapontico fumentibus , quibufdam Rhaponticum a Rha- 
barbaro diverfum non efleftatuentibus, donec noftro fasculo, quid verum eflet Rha- 
ponticum &: qualis planta , edito de eo eleganti tradatu oftenderet Profper Alpinus* 
vera ejus planta ex Thracias monte Rhodope in Italiam allata, qua etiam jam gaudet 
hortus nofter. 

Radicibus prasdita efl: hasc planta multis, ab uno germine proficifcentibus, longis, ro- 
tundis, centaurii majoris fimilibus. Ut primum e terra eruuntur, ex rufo nigrefcunt, 
fubftantia rara, laxa, levi, quas commanducata croci colore tingit, fi plufculum den- 
tibus agitetur, glutinis modo Ientefcit, levi amaritudine prasdita* Folia fert multa longis 
pediculis furfum ada, ampla, ad magn^ Lappre figuram inclinantia , majora tamen & la- 
tiora in circumferentia , miris quibufdam circumvolutionibus agitata , colore viridi in 
nigrum inclinante, pediculis longis, craflis, latis, intus cavis, exterius convexis ftriatifque 
in orbem expanduntur, Inodora, fapore fubacido, caulis e medio foliorum exfuroit 
unicus, cubitalis, ad rubrum inclinans, rotundus, cavus, craflus, ftriatus, geniculatus, ex 
cujus geniculis furculi rede exeunt duo vel tres , utrinque ex oppofito flofculis albis, 
mufcofis, fambuci floribus fimillimis, racematim undique congeftis, bene olentibus, fa- 
pore fubacido, quibus fuccedunt femina triangula, parvis folliculis membranaceis teda, 
nigra, Hyppolapathi feminibus fimillima. 

Vires habet lingulares, ratione terreftreitatis adftringit, cum modica caliditate, laxi- 
tas ejus & levitas aerei etiam multum participare oftendit. Hinc convulfis, ruptis &c 
Orthopnoicis prodeft. Liventia &Lichenas ex aceto fanat , ad fanguinem expuentes, 
Cafliacos & Dyfentericos expetitur. Dolores & inflationes diflipat, Lienofis, Hepaticis, 
Febricitantibus, Singultientibus confert. Morius venenatos fanat, facultate purgatoria 
levi pnedita. 

Rhus virginianum etiam colit Hortus nofler. Arbufcula eft, vulgari Rhoe 
major, foliis majoribus, acutioribus, mollioribus &c viridioribus , quorum quaslibet pinna 
uncias quinque vel fex longa. Superiora folia , Jafmini foliis fimillima funt ; Rami ex 
ftipite pullulantes tenella cervorum cornua ex crania modo erumpentia referunt , fi- 
gura, hirfutie & colore. Spicam Rhoe vulgari multo majorem habet . Rhus dicitur 
Grascis, oflicinis Siimach. In obfoniis &: condimentis pro fale utuntur quidam in Syria 
& EEgypto, unde a quibufdam vulgare Rhus obfoniorum vocatur , aliis Coriariorum, 
quia ad coria & pelles fpiflandas & crilpandas adhiberi a coriariis folet. Quamvis fint 
qui Rhus obfoniorum a Rhoe coriariorum differre ftatuant, non fine errore. Infigni 
pollet vi adftringente, exficcat & refrigerat. 

R o s a h i e r ichuntina nomen fuum ab imperito quodam Monacho fortita 
efl, tefte Bellonio, fiquidem circa Hiericho nunquam reperiatur, fed in Arabia deferta 
ad littora maris in Sabulo. Quibufdam Amomis Diofcoridis & Plinii, In Italia RofaHie- 
rici vel Sandse; Marhe dicitur. 

Fruticui 


lya, MUSEUM 

Fruticulus efl', cum fua radice palmaris , lignofus, ramulis frequentibus implicitus* 
figura rotunda antequam dehifcat. Dehifcit autem cum in aqua calida ponitur. 

Frudus fert in mediis ramulis, rotundos, parvulos, duros , candicantes , in quibus in 
duplici cavitate lunt femina pauca nigricantia , folia parva, oblonga , alata, crifpa, ali- 
quantulum finuata. 

De viribus St facultatibus hujus Planta: mira fabulantur multi. Circa feftum nata- 
Jitiorum Domini dehifcere fponte volunt , exficcata antea fi fuerit : fed id ab aeris hy~ 
berna humiditate contingit , & quovis tempore id praeftat, aqua: calida: fi imponatur. 
In Italia mulieres tempore partus, ad inveftigandam patiendi horam, ea utuntur. Quan- 
doquidem (utajunt) in aquam demifla , non prius fatifcit, quam fcetus nafci incipiat. 
CaTalpinus refert mulieres enixuras , in hoc frutice confidere , facilem fibi fore par- 
tum, fi is pandat fe Rofa: modo. De ea fimilem tractatum confcripfit Johannes Stur- 
mius Lovanienfis Profeflor, fed fuperftitionibus plenum. 

■' ■* • \ 

Gap. IX. 

Scorzonera jF/i[ftanica , Virga oAurea Virgini an a> Vitis 

Canadenjis. 

CCorz onera vox eft Hifpanica, a Scorzo Vipera vel Serpente ita dido derivata, 
^ quod contra Viperarum & Serpentium Idus infigni vi polleat ; vel quod£fcorzu,Ca- 
talaunico fermone didi ferpentis, figuram hujus planta: radix referat, ejufque morius 
curet. 

Cubitorum duorum crefcit altitudine, cichorei foliis latioribus in terram fparfis, ex- 
tima parte mucronatis, fecundum ejus longitudinem excurrente nervo , colore viridi 
latiori. In multos graciles ramos caulis finditur, duros, lignofos, quorum fummis fafti- 
giis infident calices longi, nervofi, rotundi, fqitammati, calicibus Gariophyllorum fimi- 
less ex quibus flores ex multis foliolis confertim nafcentibus conftantes emergunt 5 
orbiculares, aurei inftar radiorum Solis. Hos fequuntur Calices,feu capitula continen- 
tia femina oblonga, ffcriata, alba, pappo infigni teda. Radicem habet carttofarti, fir- 
mam, in mucronem delinentem parte inferiore, fed paulatim craflitudinem acquiren- 
tem , tenui cortice nigricante tedam, rugofam aliquantum , quae leda aut rupta, len- 
tum ac ladeum fuccum ftillac, interne tota albicans, pinguis, dulcis. 

Commendatur in primis ad Animalium venenatorum Morfus tofta,aut condita ra- 
dix-, foliorum fuccus lolus cum aliis cordialibus miflus ad eadem commendatur. Aqua 
inde deftillata in febribus malignis & contagiofis prariens efl: remedium , ludorem pro- 
vocat, &: Naturae Crifin molienti fuccurrit. Radix condita valde fapida efl: & delicatis 
grata. Tum aqua, tum radix condita, per multos dies datur, ad curandas Hepatis, Lie- 
nis & interiorum partium obftrudiones, ad menfes movendos & animi deliquia, pue- 
rorum Epilepfias, vertiginem, cerebri perturbationem; a veneno &c toxico. 

Ejus primam inventionem ita proponit Nicolaus Monardes peculiari de ea tractatu. 
In comitatu UrgeI , Catalaunis Provincia, loco Momblanc dido, primum inventa 
obfervata efl: Scorzonera. Totus ille tradus Variis animalibus valde noxiis abundat, prat- 
fertim vero iis qua: Efcuerfos nuncupant, & in agris inter arbores atque herbas latitan- 
tes plagam, cui remedium adferri nequeat, efle cenfebant. 

Ruftici enim neque arva colere , neque mefies fecare , neque alias operas in agro 
neceflarias exercere quibant, quin crudeliter ab hifce animalibus offenderentur, quia 
eorum venenum adeo noxium eft, ut, quacunque corporis parsmorfu apprehenfa fue- 
rit, illico intumefeat, magnifque doloribus &venenofis Symptomatis inficiatur, inflam- 
matioque ad cor fubeat,ut nifi fubito fuccurratur, Facile demorfi exftinguantur. Id au- 
tem ejus regionis Incolas maxime premebat quod nullum remedium adverfus illud ma- 
lum reperirent,nam neque Theriaca, neque alia medicamenta ufurpata, quicquam au- 
xilii prxftabant. Sub idem fere tempus, quo adeo deplorata res erat, Mauritanus qui- 
dam captivus eo addudus eft, qui pr.xmorfos ab ifto virulento animali curabat data ra- 
dice Sdiicco herba: fibi cognita: , quam ederent, tantxque fuit efficaciae hoc medica- 
mentum, ut facile morfus fanaret & venenum tolleret. Quam ob rem adeo multi ad 
iftum Mauritanum confluxerunt, ut ipfum non modo fervitute liberarent, fed & opu- 
lentum efficerent. 

Nihilo- 


WORMIANUM. i 55 

Nihilominus toto illo tempore Mauritanus, nec pollicitationibus, nec donis pellici 
potuit, ut indicaret quasnam radix & herba illa effet , qme tam noxium malum curaret. 
Tandem duo ejus loci homines conhderantes quantum omnium intereffet , ut illam, 
herbam cognofcerent, ipfum ad eruendam herbam proficifcentem clam fubfecuti funt, 
locumque obfervarunt,in quo herbamcum fua radice eruebat. Poft Mauritani difceffum 
locum adeunt, lacunafque confpiciunt unde herbam illam eruerat & aliquas herbae re- 
liquias. Colle&a igitur herbae copia (plurima enim ibidem nafcebatur) in pagum re- 
deunt, & ad Mauritani sedes profe&i , illum reperiunt herbam e Caniftro educentem* 
quam cum a fefe colleffa conferentes , eandem elle comperiunt , nec Mauritanus ne- 
gare potuit quin eadem edet. Unde in omnium notitiam pervenit, & quotquot illa 
egebant, ledum ibant, atque ad animalis, quod dixi, morius utebantur. 

Virga aurea yirginiana a Bauhino in appendice ad Pinacem Theatri 
Botanici defcribitur fub nomine Virgas aureas Mexicanas; fed quia concifa ejus eft de- 
fcriptio & plantam ipfam jam aliquot annis in horto alui, ei quasdam addenda ede ne- 
cellarium duxi. Ex una radice tuberofa & grandi, caules plures alTurgunt , altiftimi, 
leptemvel odo pedum, rotundi, afperi, circa quos folia angufta, palmaria, fefquiunciain 
lata, acuminata, Iplendentia, utrinque alpera, prona parte dilutioris viriditatis, per quo- 
rum dorfum nervus durus ad apicem afcendit. In plantas fummitate multo funt bre- 
viora. Circa fummum ex foliorum alis ramuli prodeunt, caule purpureo, afpero, foliis 
minoribus, in quorum apice dos unicus aureus furfum Ipedans , dori Helenii limilis , li- 
cet minor. Ramuli in fummitate conjundi, umbellam quali conftituunt auream, afpe- 
du jucundidimo. Floret apud nos menle Septembri, femina ad maturitatem non per- 
veniunt. 

Vitis canadensis. Hedera quinque folia Ganadenfis Jacobo Cornuto , ra- 
dice & Sarmento communi viti dmilis, geniculis articulato. Pediculi longiores ex alter- 
nis geniculis intequali dtu prodeunt rubri : quibus folia quinque lingula per lingulos pe- 
tiolos inferuntur. Adnafcuntur hinc inde ex altera foliorum parte Claviculi , qui in 
plures libras crilpas fparguntur, his veluti manibus proxima quasque comprehendit , dc 
parietum afperitatibus fe illaqueat, quos jucundo fpedaculo obvellit. Folia hyemem 
non fuftinent, dores aut baccas apud nos non habuit , in aliquot orgiarum altitudinem 
ad parietem afcendit. 

Sapor ei acidus & parum acerbus, ufum vero alium obtinere nondum animadverfum, 
quam ad opus topiarium, imis partibus malleolis facillime pangitur, circa Autumnum, 
& juxta parietes effodis Icrobibus deprimitur, terraque leviter obruitur. Iconem vide 
apud Cornutum cap. 41. Hift. 

Plantas aliae quas tenemus longiore non indigent defcriptione , cum earum Hiftorias 
padim apud Botanicos inveniantur 5 ad Radices igitur traniitum faciamus. 

C a p. X. 

c T)e ‘Radicibus Cinnae, Cyperi, (Jontrajervoe, C D eriagon , Jalap, 
Labrandmo , Liquiritia CBraJilienJi, 

H 1 n je radix ita difta quod ex regione Chinte feu Sime adferatur , ubi Lampaton 
vocatur, fed non folum hinc, verum etiam ex Occidentali India depromitur: Orien- 
talis vero prasfertur. 

Hasc exterius eoiore eft rubente aut fubnigro , interius candicante aut lubrubente : 
occidentalis vero, colore interius magis tuffo. 

Amatus Lulitanus inter Arundines recenfet,ut& Manardus, Casfalpinus inter Irideis, 
Bauhinus inter Convolvulos. Acofta in hunc modum plantam ipfam delineat : Trium 
aut quatuor palmorum altitudine affurgit, cauliculis tenuibus , quos rara folia cingunt, 
mali Affyrii junioris dmilitudine. Radix palmi longitudine, interdum craffa, nonnun- 
quam tenuis , quas recens eruta admodum tenella eft, & cruda aut elixa mandi poteft. 
Monardes dicit Arundinis majoris radicem effe fimilem, nodofam, intus albam, inter- 
dum rubefcentem, foris rubram. Optimam effe recentem , ponderofam, folidam, 
pinguem, non cariofam, infipidam. Nafcitur inChime locis maritimis, arundinis aut 
ulvas paluftris modo. 


V 


Sola 


I 


154 MUSEUM 

Sola radice utuntur Indi ad morbos difficiles curandos, maximam vim in lue Vene- 
rea profliganda obtinet , valde extenuat , fudorem movet, exficcat, putredini refiftit, 
jecur confirmat, hydropi auxiliatur, ulcera maligna fanat, Lepram Elephantiafin cu- 
rat, corpus alimento deftitutum reficit, Schyrris jecoris prodeft: lignd Guajaco infirmior 
putatur. 

Cyperus Grascis vel ita di&us videtur , quod radix vafculum auc 

pyxidulam pulillam figura imitetur. In officinis duo ejus funt genera in ufu : Rotundum 
&c longum. Eft autem radix junci triangularis, aut quadrangularis, cubitalis, aut majo- 
ris quandoque, folia habentis porracea, longa, angufta, in fummo caule minuta, femen 
comple&entia. Radices inter fe cohaerent Oleis oblongis fimiies , quae rotundae funt, 
nigrae, odore fuavi, guftu amaro, Nafcitur in paluftribus & humccto folo , quin etiam in 
cultis locis. Optima ea cenfetur, qu^ gravis, denfa, plena, dura, afpera, odorata cum 
quadam acrimonia. 

Calida eft, venarum orificia aperit, urinam movet, ad calculos &: Hydropem com- 
mendatur, contra Idus Scorpionum utilis, rnenfes movet, curat oris ulcera depafcentia ? 
in unguentis & cataplafmatis locum habens. 

Ad Cyperos refert Bauhinus Contray'ervam Hilpanis didam , quafi Ale» 
xipharmacam, ex Char cis Provincia Peruana allatam. Monardes radicibus Iridis fimi- 
lem efle ait, nifi quod minor fit. Et certe eo convenire videtur , quod grumofa exiftat, 
fupra terram repens & fibras multas de fe fpargens, quas a fummo ad imum graciliores 
evadunt. Colore exterius purpureo, interius albicante, fapore fubdulci, adftringente, 
eum acrimonia aromatica. 

Pulvis ejus ex albo vino fumptus adverfus omne venenum , cujufcunque fit generis, 
prasfentiffimum eft remedium (uno fublimato excepto) vomitione illud rejicere faciens, 
aut per fudores evacuans. Philtra quoque eo pulvere educi haufto ferunt, Lumbricos 
etiam enecari. 

Quamvis Cafparus Bauhinus Pinacis lib. 1. fed. 2. diverfas Radices conftituat Con- 
trayervam Drakenam, dum illam ad jCyperos longos odoros referat, hanc ad Cype- 
ros longos inodoros, attamen dum Drakenas Iconem &c defcriptionem confero cum 
radice , quas Contrayervas nomine ad nos adfertur , non pofiiim quin ftatuam eandem 
efle. Sic enim defcribit Clufius fuam Drakenam (cui hoc nominis indidit, quia a Fran- 
cifco Draco primum advefta &: Clufio dono data fit) Exotic. lib. 4. cap. x. femiunciali 
magna ex parte eft craffitudine, prolonga, fubinde in nodos &c inaequalia capita extube- 
rans , atque in fummis capitibus veluti ex craffis fquamrnis contexta , Dentaria; 
?fi<pv?b.x fere inftar, interiore parte alba , tenues fibras hinc inde adnafcentes habens* 
quafdam craffiufculas & majufculas , duras &: lentas , ex quibus alii nodi dependent, 
nullo manifefto odore, fapore nonnihil adftringente & linguam exficcante initio , diu- 
tius vero manducata tenuem fuavemque acrimoniam in ore relinquit. 

Plantam ipfam qui defcripferit nondum inventus eft. Nardus Antonius Rechus 1 . 8.’ 
Hift. Nat. Mex. cap. 58. Plantam quandam depingit fub titulo Coanenepilli, 
quam ejus commentator Terentius Contrayervam efle putat, fed dubitare me facit 
Radicis defcriptio , quas longa efle dicitur , prolixa & convoluta , minimum digitum 
oralia, fibrataque, qualis illa non eft , quas ad nos adfertur. Herba prasterea ipfa depi- 
fta convolvulum refert, non Cyperum > fed penes alios efto judicium. Addit vero 
Clufius fe ab Elioto accepifle , folia prxfens efle venenum , ipfam vero radicem , non 
modo illius veneni , fed aliorum efle Antidotum , cor & vitales facultates roborare , fi 
pollinis in modum trita , mane ex pauxillo vino fumeretur i ex aqua vero febris ardo-, 
res mitigare. Hasc omnia optime quadrant cum iis, quas Contrayervas tribuuntur. 



Inter alias peregrinas radices, quas ad me Lugduno Batavorum tranfmifit Vir ClariC 
Joh. de Laet, fuit & fruftulum cujufdam, quam DeriagEn ex oriente vo- 
cavit, longitudine articuli digiti, aut uncias circiter. Cinerei erat coloris , inasquale & 

nodo* 


W O R M I A N tr M. 

nodofum, minutiffimis fibris praeditum , interius album & fungofum , craffitie pennas 
olorinas. Sapore Acorum plane refert, ut ejus fpeciem efle autumem. Calida eft, lin- 
guam mordicans ; fed non nili prius bene mafticatum fuerit. De Planta: ipfius conflit u- 
tione & viribus nihil plane additum fuit. 

Jalap a, Chelapa, Bryonia, Mechoacanna nigricans Bauhino, radix eft Mechoa- 
cx vulgari ftmilis, nili quod nigricante Cortice fit veftita , interius paululum rufcfccns, 
vel teflellatim vel in taleolas incifa adfertirr. tffiftu eft non ingrato , fed in pulverem 
reda&a & exhibita, acrimonia quadam fauces mordicat, gummofitate copiofa referta, 
quas iimul pinguis fic oleofa eft, quod vel eo conftat, quod igni fi admoveatur, flammam 
concipiat, in reliquis Mechoacas vulgari limilis. . 

Pituitam, Bilem & aquofos humores potenter evacuat, vifcera infimi ventris, Hepar 
prascipue& ventriculum roborat, omniaque illa prasftat qux Mechoaca, fed in minore 
dofi. 

Tantum enim efficit Drachma femis Jalapas , quantum integra Mechoaca:. Gratum 
eft Medicamentum & fine faftidio fumitur. Exhibetur in aqua Cichorei aut jure Car- 
nis, tribus horis ante prandium. Chymiciex eaRefinam conficiunt, quas aliquot gra- 
norum pondere munus fuum exfequitur. Extat etiam in officinis noftris pulvis Diajala- 
px , qui in frequenti nobis eft ufu. Vide quas de hac Radice & ejus affinibus commen- 
tatus eft Margravius lib. i. Hift. Piant. Brafil. cap. 10. 



Radix iabrandino ex nodofo corpore , ex quo fimul tres aut quatuor 
mox emergunt caules, teretes, cavi, ftodofi, ferme inftat Calami Aromatici veri a Clufio 
deferipti , defeendunt quinque aut fex inaequalis longitudinis radiculae tenues , quas 
etiam fibras longas de fe protrudunt trium undarum circiter longitudine; fed tam cau- 
les quam radicum propagines tenues admodum funt , colore cinereo. Aromaticum 
habent faporem, ut calidae in tertio gradu videantur. Nudum nomen accepi, de viri- 
bus & patria nil habeo quod dicam. 



Liquiritia brasil i-ensis radix eft feptem unciarum longitudine, colore 
flavo ad Cinereum tendente, parte fuperiore, ex qua caulem protrudit, digiti craffitie, 
paulatim vero attenuatur in extremum ufque. Variis parvis tuberculis hinc inde ambi- 
tur > quas de fibrarum abruptarum teftantur multitudine & magnitudine. Sapore eft 
dulci, ut noftra Liquiritia Vulgaris , fed caret ingrato illo, qui noftram comitatur; aft 
eofdem habeat ufus ignoro, Nec quicquam de Planta ipfa conftat. 


Y % C a p. XL 


\ 


\ 



/ 


MUSEUM 


i 


t 



C A P. XI. 


£Matalifta> Mechodca , Ninfing, ^ay^de nojpt Signor a , SPape- 

qmnhe^ ‘Rhakarkamm. 


TN Hilpania radice quadam ex America allata utuntur ad ferofos humores expur- 
^•gandos, Matalistam vocant, feu Matlalitztic. Craffa eft inftar Bryonias, ex 
cinereo nigricans, laporis ferme nullius, levis, crebris fibrarum craffarum texturis refer-’ 
ta, odore nullo. Cujus Tegmentum pollicis unius Craflitie, trium per Diametrum, 
mihi dono dedit ClarilT. D. D. Sperlingius ex Hifpania redux. 

Retulit ejus ufumeffe ad ferofos humores expurgandos Drachmarum duarum pon- 
dere. Bryonias aut Mechoacannas quasdam (pedes effe videtur, fed non adeo gummo- 
fa, ut hasc, verum crebrioribus & crafiioribus fibris dotata. Vide quid de ea tradat Mae* 
gravius lib. i. Piant. Brafil. cap. 20* 



Mechoaca, Bauhino Bryonia Mechoacanna alba, quibufdam male Rhabarba- 
mm album, & Rhabarbarum Mechoacannum, cum nullam cum Rhabarbaro habeat 
affinitatem. Ratione foli duum eft generum; alterum in Mechaca novas Hifpanias re- 
done feu Infula provenit ; alterum in continente circa Nicaragua nafcitur , quod etiam 

pneftantius eft. 

Ex radice craffa, ftriata, cinericia, inffar Brionias ramos multos emittit, fupra terram 
luxuriantes, colore fufco, ad cinericiam tendente , qui vicinas perticas aut pergulas 
fcandunt, & multiplici nexu ampleftuntur, foliis circinatas fere rotunditatis, in mucro- 
nem tamen definentibus , nonnunquam admodum amplis, atrovir entibus, fibrofis, pe- 
rennibus , adeo vero delicatis, ut humiditate carere videantur , flore quafi mali aurei , 
quinque foliis conflante, fubfufci coloris, e cujus umbilico protuberat Calix, feuvefi- 

cula quadam Av-ellans magnitudine, membrana conflans tenui albicante, quas in duas 

* cellulas 


WORMIANUM, i 57 

cellulas tenuiffitna membrana fecretas dividitur , & in fingulis bina grana, ciceris exigui 
magnitudine, colore per maturitatem nigro, guftu inlipido, continentur. Quae in Me- 
choaca nafcitur frudum habere dicitur , coriandri flcci magnitudine racematim cohx- 
rentem, qui Septembri maturefcit. Radix Odobri colligitur & ad nos defertur, in ta- 
leolas feda, intus multis circulis a centro ad ambitum parallelis diftindas , fapore fari- 
naceo line acredine, nullius ingrati odoris, extera alba & friabilis , ut Bryonix, quam 
in omnibus acri fapore xmulatur. 

Quidam tres ejus conftituunt fpecies , ita ut una fithxc quam Mechoacam vocant, 
fecunda qux Matlaliztis dicitur, minor praecedenti , tertia Xalapa , qux reliquis po- 
tentior. 

Calida ftatuitur primo gradu, ficca fecundo, cum partium tenuitate, cralfos, vifcidos, 
putridofque humores , utramque bilem , & aquas educit. Jecoris, Ventriculi, Lienis 
morbos tollit, & eorundem obftrudiones aperit, hydropi, Idero utilis. Inveteratos ca- 
pitis dolores curat, cerebrum &: nervos expurgat, veteres defluxiones fiftit,. uteri mor- 
bis ex frigidis humoribus aut flatibus generatis medetur , pedoris vitiis, antiquis febri- 
bus, lue Venerea vexatis competit, repetito, quoties convenit, ejus ufu. Dofis a Drach- 
ma una ad duas in vino aut liquore competenti. 



I" . i • • ; r ■ ■ , . , ;*• t _ 

Ex Corea Indix Orientalis Provincia allata efl: mihi radix N i N s i n g dida, tenuis* 
flava exterius, interius vero alba, rugofa, oblonga , calami fcriptorii Craflitie, externa 
flgura Curcumam referens, fed colore flavo non tingit, inlipida pene efl, fed nonnihil 
amaritudinis habens diutius fl mafticetur > Temperata efle videtur, aut calida in primo 
gradu. Commendabatur ab eo qui attulit ad Venerem excitandam. Nefcio an Eringii 

cujufdamflt, cum plantam non viderim, fed figura & fapore proxime ad eam accedit 
radix. 



Raiz de nossa seinora , Brafilienfis efl: radix , quinque unciarum lon- 
gitudine, digiti minoris Craflitie, ftrigofa , ad nigredinem tendens, tam interius quam 
exterius nonnihil amara ; de cujus viribus hxc accepi a Pifone. In taleolas feda & per 
aliquot dies in convenienti liquore macerata, ordinarii potus loco fumpta, renum Se 
ureterum obftrudionibus medetur, & calculi materiam efficaciter expellit. Herba 
ipfa eximias contra venena habet facultates. Succus e recentibus foliis expreflus, 

ferpenturn fanat morfus, radix autem cum foliis contufa e vino haufta venenum penitus 
expellit, 1 


V $ Herba 


i 










MUSEUM 
















Herba radicis de Nossa seinora, Bfafilienfibus dicitur Caap eba , e(t 
Clematinon abfimilis, tenaci ac prolongo farmeilto nunc vicinas arbores fcandit, nunc 
humi ferpit inftar colubris , a plebe Lufitanica Erva de Nossa seinora, ob fimP 
litudinem cipo de copras. Folium quodvis feorfim pofitum in caule in fuo pediculo 
rufefcenti, duos digitos longo, &in exortu paululum incurvato, orbiculare, vel cordis 
latioris figura, fuperius dilute virens , inferius albefcens : pediculus cujufque non inferi- 
tur in extremitatem folii , fed plus dimidio digito ab ora, verius medium folii, ut in Na-* 
fturtio Indico. Ad pediculos foliorum etiam alius provenit pediculus , fefquidigitum. 
lon<ms, fio fculum fuftinens pallide flavefcentem,odo foliis conflantem, hoc modo: qua- 
tuor fuperius appofita parva & rotunda, his fubftat obrotundum amplum, adhuc magis 
inferius tria parva alternarim pofita. Infummitate pediculi inter quatuorfuperiora folio- 
la pranum provenit magnitudine parvi pifi, figurae ovalis, interius viride, hinc rubrum, 
radix longa quafi contorta planta nullum habet odorem praeter herbaceum. 

P a p EQU ANHE Radices quoque funt Brafiiianae , tenues, longx, cortice nigro, in- 
teriori lubllantia alba, per quam tranfit tenuiflimum quafi filamentum ligneum, fibras 
inftar, afpera efb radix, grumofa, adftringens cum quadam acrimonia. Crafiitie calamum 

fcriptorium non attingit. _ . . 

De Rhabarbaro varix funt Botanicorum opiniones. Melves Khei tria con- 
suit- o-enera : Turcicum, Barbarum & Indicum, quod &Sceniticum vel Siniticum vo- 
cant. *Sed eadem videtur planta , a regionibus diverfis, unde adferri folet , ita nuncu- 
pata * Q uamvis Radix Rhabarbari copiofe fatis ad nos adferatur, plantam tamen ipfant 
qui viderit & defcripferit, rarus eft. Matfhiolus quidem in 3. lib. Diofcorid. cap. 2. ejus 
hiftoriam proponit, fed talem qualem ex relatione negotiatorum Perficorum habere 
potuit , quia ipfam plantam nunquam vidit. Nos radicem, qualis ad nos adfertur, deli- 
neabimus. Frufta ejus varia magnitudine ad nos adferuntur exficcata. Majora melioris 
notx habentur, qux fubftantia rara , & cum franguntur rufo & glauco colore alter- 
nante foedantur , & manfa croceum de fe fundunt colorem. Cum viridis adhuc eft, 
auandoque. bipalmarem magnitudinem fuperare integram radicem volunt , & crafiitie 
crus humanum attingere. Pulpa ejus interior aureo colore nitet , rubris quamplurimis 
intercurfantibus venis; fucco madet copiofo,tum croceo, tum purpureo, qui luo lentore 
facile manus implicat & colore inficit. Extradam e terra radicem mox mundant , i n 
frufia fecant, feriatim fuper alferibus locant, vertunt & invertunt pluries, ut fpccus in ea 
affervetur concretus. Quatriduo tranfado particulas funiculo trajiciunt & fufpendunt 

in umbra , ut ventorum flatibus in aere libero duorum mentium Ipaao exficcentur. 

Optimum 




FORMIANUM. I59 

Optimum ex Sinarum regione adfertur, ex America quod adferri docet Manardus, po- 
tius Rhaponticum eft quam verum Rhabarbarum. 

Chriftophorus Acofta tantum in interiore Sinarum regione provenire ait, unde in 
urbem Cantam exportatur, & inde navibus in Indiam reliquam. Illud quod terreftri 
itinere exportatur , profertur ei quod navibus , non enim adeo cariofum eft, & in mari 
facile corrumpitur. Quod experientia verum die comperi. Illud enim quod naves 
noftras ex Indiis apportarunt Anno mdcxxxviii. deterioris erat notie , adeoque 
corruptum ut in ufus medicos trahi nequiverit. Garcias ab Horto lib. 2. cap. 37. refert, 
quoddam in certa Tartaris urbe Samarcandar dida nafci quod improbum Iit , ac tale 
illud illud fuifle credo, quod ad nos ex Tartaria attulerunt Legati Ruffici, cujus frufttim, 
quod mihi amicus dono dedit, adhuc fucco proprio madidum erat. Sed jam vix notas 
ullas probi Rhabarbari habet. In Pfyllii, aut lini femine, milio quoque commode radi- 
cem fervant Pharmacopolas noftri, ut diutius incorrupta permaneat. 

Nobile adeo medicamentum purgans eft, ut cum omni fecuritate, omni tempore, & 
omni astate exhiberi poffit, bilem & pituitam purgat, jecur roborat, obftrudiones refe- 
rat, Iderum folvit, fanguinem expurgat, limulque partes corporis nobiliores efficit. Se- 
cure in morbis cordis exhibetur , hydropicos & cachedicos juvat, bonumque colorem 
conciliat > fanguinem rejicientibus, ac ejus a quavis parte eruptionibus prodeft. Dyfen- 
teriam cohibet, ex alto devolutis, ruptis, & tam externe, quam interne fradis, auxilia- 
tur. Datur tam in fubftantia a jj. ad Jij. in pulverem redadum , quam in infufo &: de- 
cocto a jij* ad 3iij. pro ratione virium & conftitutionis icgrorum. 

Cap. XII. 

Sarcaparilla> Tagion , T aufer gint, Turpethum , Taca. 

Q Arca paril l a, a limilitudine quam cum Smilace alpera habet, nomen accepit, 
U Zarfa namque Hifpanis Rubum, Irapecanga Brafilienfibus, Parta vitem, Parilia viti- 
culam notat, quali parva Iit vitis j Unde quidam Smilacis alpera: Hifpanica: radicem 
exiftimarunt. Sed hanc Hifpani primum ex Peru, & novi orbis feu America Provinciis 
attulerunt, multoque efficaciorem deprehenderunt Hifpanica. 



Trium generum conftituit Monardes 5 una qua: ex Hifpania nova adfertur, quai can- 
didior ad pallorem tendens gracilior, Altera cinerea , nigrior &: craffior , multoque 
melior exHonduris. Tertia cinereo nigricante, majoribus & craffioribus conftans ra- 
dicibus ex Guajaquill. Radix eft Sarmentitia , profunde per terram ferpens, nodofa, 1L 


ISO MUSEUM 

gnofa, tenuis, longa, infipida, ad luis Venerea curationem multum faciens, cum noftrl 
Smilace afpera magnam habens affinitatem. 

Unda ejus in libris duabus aquas coda , vini rubei turbidi colorem habet. Tenuis 
eft efflendas, & fudorem potenter provocat. Ad luem Veneream per dies triginta pota 
commendatur. Arthritidi, ulceribus malignis, capitis & cerebri vitiis medetur. Hepar 
roborat, Lienem extenuat. 

Tagion guinei Radices funt parvas ovali figura, Cyperum rotundum externe 
referentes, nucis Avellanas magnitudine, utra que extremitate acutas, rugofas, coloris ad 
flavedinem tendentis, molles, porofas , fapore dulci & grato, fubftantia atropurpurea» 
quasdam harum radicum oblongiores , quasdam rotundiores funt. Speciem Cyperi 
effle arbitror. Ex Guinea allatas titulus arguit, qui cum Radice a Clarilf.Viro D.J.oh* 
de Laet tranfmiffus. 



s # 

Tauzarghent radix eft tenuis, cinerea , ad luteum inclinans, quatuor unda- 
rum longitudine, ex qua furculi duo emergunt nodofi, caulis procul dubio ipfius plantas 
rudimenta, intus candida, mollis,faporis adftringentis aliquantum &parum mordicantis. 
Calidum in primo gradu effe arbitror. 

Hanc radicem in Orientali Mauritania provenire ait Scaliger Ex. 142. & tanti tamque 
boni odoris effe , ut appenfa laquearibus haud magna quantitas , fuppleat vicem magni 
fuffimenti. At nos eam odoris fuavitatem non deprehendimus, credo quod radix jam 
obfoleverit,& vires amiferit. 

Turpetum feuTurbith vox efl Arabica ab Avicenna &: aliis ufurpata, licet inepte 
quidam a turbando deducant. 

De eo varia eft inter recentiores controverfia. Nonnulli exiftimant effe Tripolium 
Grxcorum , nonnulli Pityufas radicem, alii Alvpi, Caslalpinus Thapfiam Theophrafti. 
Garcias ab Horto libro 1. cap. 3 6. fe veri Turbith virentem & florentem plantam vi- 
diffe afflent, ex ejus igitur delineatione hxc habemus. Turbith planta eft radice me- 
diocri , caule hederas modo per folum extenfo, digiti craffitie , duos palmos longa, 
foliis Altheas , floribus ejufdem ferme , e candido rubentibus, nonnunquam omnino 
candidis. In ufum tantum fumitur gummola caulis pars inferior juxta radicem. Tota 
planta infipida eft cum colligitur. Provenit in Cambaja locis a mari aliquantum remo- 
tis, Surate, Dio Infula, &; vicinis. Htec ex Garcia. Sed Arabes aliam plantam pro Tur- 
petho exhibent. Mefve lib. z. de fimpl. Medie, cap. z. Radicem elfe ait herbas folia 
Perulas minora ferentis , & ex earum genere , quas ladteo fucco turgent. Clulius afferit 
Hilpanos radice Thapfhe pro Turpetho in ufum trahere ; quidam radice Scammonia 
concifa, pro Turpetho uti. Adeo de Turpetho res adhuc incerta. Nos ejus, quod in 
officinis eft, oftendimus exemplum. 

Calidum eft ordine tertio, craflam & lentam pituitam evacuat e ventriculo, thorace, 
nervis & partibus remotioribus, fed tardioris eft operationis, ventriculum turbat Sc flub- 
vertit, quocirca additur Zinziber, maftix, aliaque aromata. 

Ex ea debite praeparata & corrigentibus mifta conftat Electuarium in officinis Dia- 
phasnicum didum. E>atur in fubftantia a jj. ad Jij. fed in decofto vel diluto ad Jiij. vel 
quatuor. 

Yuca Monardo, Mandioca Latzio , Quacchamotl Nierenbergio , Radix eft inftar 
Paftinac.x , aut Caryottas , verum longior & craffior , caules producit ad quindecim in- 
terdum palmarum altitudinem, tenerrimos , medulla candida & internodiis in fingulos 

palmos 


1 ' 


( 



FORMIANUM. 161 

palmos diftindos, e quibas abruptis & terras infitis, fex aut novem menfium fpacio, ma- 
ximas radices enafcuntur. Varias autem ejus reperiuntur fpecies, omnes edules, atque 
has radices durant fub terra multos annos , fine ulla cultura , quo annofiores funt, eo 
crafliores. Omnia animantia, hominibus folum exceptis, radicem hanc expetunt cru- 
dam, eaque pinguefcere & commode nutriri ferunt, verum fi contufa fuerit, & humo- 
rem illum folum hauriant, ftatim emori. 

Manardus eam ita defcribit. Yuca herba eft , quinque aut fex palmos alta , foliis la- 
tis & manus humanxmodo expanfis, atque in feptem aut odo lacinias divifis, perpetuo 
virentibus. Seritur in terra probe culta & in fulcos duda , fragmentis radicis ; radix 
craffaeft magnorum raporum modo, cortice exteriore fafco , parte vero interiore 
admodum candida, ex qua cortice adempto panem conficiunt. 

Radix, quas mihi a Clarilf. Viro D. Thoma Bartholino exGalliis tranfmiffa eft, cu- 
cumerem mediocrem figura & magnitudine ferme refert , nifi quod in apicem tenuio- 
rem terminetur, & nodofa adeo non fit: fibris quibufdam tenuibus praedita , fcabrofa 
& inaequalis, ob rugarum afperitates , prasfer tim juxta apicem, colore exterius luteo 
purpuralcente. 

Ex his radicibus defleatis & contufis , primo farinam, deinde pollinem deducant, ex 
quo candida &: delicata coquunt liba. Brafilienfes eandem farinam aqua temperatam, 
ac coaddam in Paftillos, fupra craticulas fumo indurant, atque exficcant, atque in pena 
quam diu libet recondunt. Inde ubi opus eft repurgant , contunduntque in pollinem , 
ita candidum,, ut cum tritico certet ; ex quo, certa quantitate recentioris farinas admifta, 
pinfunt panes bis coctos, quibus Barbari in bellicis, Lufitani in navalibus utuntur expe- 
ditionibus. Aliud quoque bifeodi genus adornant, ex mero recentium radicum in pila 
contufarum fucco, eoque aut ad Solem coado & exficcato; aut ad ignem tofto, quod 
candidiflimum eft , & delicatiflimum , neque ad vulgi ufum comparatum: Ex eadem 
radice, fumo arefacta , varias componunt potiones , quas Barbari vocant Ming ice , 
adeo falubres , ut reftaurantium loco asgrotantibus propinentur. E polline vero varias 
cupedias, & admixto orizas polline panes fermentatos, triticeis omnino pares. Eandem 
ad fumum ita ficcatam , antidotum &c antipharmacum autumant adverfus venenatos 
anguium morfus, 

PanisexYuca C as avi dicitur, cujus fruftulum Daleri imperialis craffitie, duo- 
rUm pollicum longitudine, fefqui latitudine, candidiflimum, porofum, fapore haud in- 
grato, tranfmifit idemClariff. Vir Thomas Bartholinus. Ejus vero conficiendi rationem, 
quia accuratius perfequitur Manardes in Hiftoria Simplicium cap. 55 . ( licet de ea fupra 
quoque aliquid didum fit) hic repetam. Repurgatam, inquit, fuo cortice radicem in- 
ftrumentis quibufdam ( iis quibus muliercula linum pedunt fimilibus ) dente acuto & 
firmo prasditis , in fruftula fecant & comminuunt, quod comminutum eft in manticam 
ex palmae foliis contextam injiciunt, & pondera quasdam, veluti grandes lapides, fuper 
imponunt, ut fuo pondere fuccum exprimant. Quo probe expreffo, radicis craflior 
materies, amygdalis tufis & expreffis fimilis, reftat, quas patinas injeda,lento igne coqui- 
tur Si denfatur > fiibinde eam volvendo , uti ova frixa folent, ea bene denfata placenta 
fit, nummi Hifpanici odo Regalibus asftimati craflitudine, quam Soli ficcandam expo- 
nunt. Hasc placenta illis panis vicem prasbet, multum nutrit, poteftque multo tempore 
incorrupta affervari. Nam navibus, quas inde in Hifpaniam appellunt, imponunt, panis 
bis cbdi vice, pro alimento. Verum fauces exafperat ejus Cafavi ufus, nifi aqua aut ju- 
fculo maceretur, aut aliis cibis commifceatur , ea enim ratione edi poteft, & qui fic 
eum comedere vellet, altera manu vafculum aqua plenum perpetuo tenere neceflum ha- 
bet, alioquin minime deglutire pollet. 

Ferunt omnem Yucam in continente nafcentem falutarem effe ; fed quas in Infula 
S. Dominici provenit, ejufque fuccum non eodum, interimere. 

Quamvis in Mufeo multo plures teneam radices, attamen aut non adeo raras, aut 
de iis in ipfis plantis adum , autpaflim eajrum hiftorias apudBotanicos extant, nolo hic 
adurn agere, fufius de iis tradando. Hujus cenfus funt radices Althe^e, Ariftolochias 
longas, rotundas, Angelica, Afphodeli, Afari, Alcannas, Brufci,Been albi, rubri,Galangx, 
Gentianas, Curcumas, Cyclaminis, Diptamni albi, Ellebori albi, nigri, Hermodadilorum, 
Iridis Florentini , Morfus Diaboli, Polypodii, Pyrethri, Scorzoneras Hifp. Vidorialis 
femina, ali^que plurimas. 


X 


Cap. XIII 


i6 i. MUSEUM 

C A P s XIII. 

Polia Gariophyllorum Indicorum y hauri Virgiliam, 

Malabathri > Mufd. 

Ad i c e s ha&enus vidimus peregrinas , jam folia oftendenda , quae raritatis no- 

mine nobis fent commendata, inter quae primum locum occupent 

Folia gariophyllorum indicorum. Quia mihi ramulus iis onuftus 
a Clarilf.D. D. Sperlingio oblatus, hic eum delinearelubuit. Pedis dimidii eft longitu- 
dine , craffitie culmi hordeacei , cortice coloris cinericei te&us , fumma parte quina 
folia fuftinens, fingula fuis pediculis oblongis, purpureis in nitentia, binis aequaliter utrin- 
que e ramulis emergentibus, quibus fupereminent pediculi tres, quorum medius rurfum 
dividitur in quatuor , Gariophyllorum fruffcus fuftinentes. Folia ipfa Lauri foliis fune 
fimillima, medio nervo, parte prona fingula fecante per longitudinem, multis venis te- 
nuibus, utrinque ad latera excurrentibus, parte furfum fpe&ante laeviore, altera afpe- 
riore aliquantum , petioli fuftinent alabaftros (qui , Clufio tefte, ipfi funt Gariophylli) 
fumma parte in quatuor denticulos deculfatim divifos, medio florem nondum apertum 
continentes. Folia & cortex licet non tanta fragrantis odoris gratia, ut ipfi Gariophylli, 
non tamen prorfus odore deftituuntur, fed Gariophyllos nonnihil redolent, atque eo- 
rum faporem referunt, quemadmodum Scipfius rami lignum aliquantulum maflicatum. 
In Moluccis Infulis copiofe proveniunt; foliorum ufus apud nos non eft, eo quod non 
adferantur. Sed quia ipfi Gariophylli & odore , & fapore praeftant , in foliorum locum 
merito cedunt. 

Arborem Gariophylli ita deferibit Acofta lib. i. cap. n. Arbor eft Lauri forma $£ 
magnitudine, foliis laurinis, fed anguftioribus, multis praedita ramis, copiofo flore, pri- 
mum candido, deinde virefeente, poftremum rufefeente, qui induratus eft ipfus Gario- 
phyllus (atClufiusGariophyllum non efle florem, fedfruftus rudimentum, quod alaba- 
ftrum vocant Botanici, re&e exiftimat) clavum vocant, quod capitatus fit, in modum 
clavi, exertis in adverfum quatuor denticulis, fefe ftellatim decuifantibus. Provenit in ex- 
tremis ramulis Myrti modo. Eft vero flos (Gariophyllum ipfum intelligo) hic viridis 
adeo odoratus, ut reliquos flores odoris fuavitate fuperet. Cultores flagellant altiores 
arboris ramos , mundato prius circa arborem folo : fiquidem nullum genus graminis 
fub ea nafcitur, omnem fuccum feu humorem ad fe attrahente arbore- Decufli Gario- 
phylli biduum aut triduum liceantur, dein aflervantur. 

In a^ro Neapolitano mons celebris extat Paufilippus, ad cujus ferme radicem , qua 
urbem fpedat Neapolitanam , facellum vifitur D. Virgini facrum , juxta quod fepul- 
chrum Virgilii Maronis, poetae iftius incomparabilis, hac inferiptione infigne : 

CMantua me genuit , Calabri rapuere , tenet nunc 
Parthenope : cecini pafcua , rura , Duces. 

Hunc ejus tumulum inumbrat annofa Laurus, cujus cum tria teneam folia, hic prae- 
tereunda minime videntur: ita tamen, ut, cum a vulgaribus Lauri foliis nil diferepent, 
de iis uberior non inftituatur difeurfus. 

Malabatrum, aliis folium Indum , Arabibus Cadegi Indi , Indis Tamalapatra. 
Quamvis fint qui folium Indum a Malabathro differre putent. Garcias ab Horto fo-* 
lium hoc mali Medicae fimile efle affirmat , anguftius tamen per extremum , colore vi- 
ridi, tribus per longitudinem excurrentibus nervis aut coftis , odoratum , Gariophylla 
quodammodo referens odore , non tam vehemente ut Nardus aut Macis, neque tam 
fubtili aut acuto ut Canella. Nafcitur in procera arbore, procul ab aquis in Cambaja. 
Praeferuntur integra , quod virtus in iis diutius duret. Falluntur itaque qui Nardi Indici 
folium efle arbitrantur ob odoris affinitatem, item illi, qui cum Diofcoride &: Avicenna 
folium hoc in paludibus gigni, & lentis paluftris modo, aquis innatare fine radice, 

ajunt. 

Urinam movet, oris halitum commendat , veftes ab erofione tuetur, ftomacho pro- 
deft, Lippitudinibus, inflammationibufque tritum & in vino fervefa&um commode illi- 
nitur, ad ea omnia quae Nardus commendatur etiam prodeft , cujus vices fupplet. 


Mu s A 



Mus a dida arbor, Bauhino eft palma longis latilque foliis, Plinio Pala,Acoftas Ficus 
Indica , Ludovico Romano Poma Paradifi, Oviedo Platanus , Guilandino Dudaim in 
Bibliis , Brafilienftbus Bacoba & Binana , tefte Pifone , aliis multis a Botanicis infignitur 
nominibus^ quas recenfere nimis foret longum. 

Clufius 1.2. c. io. in Notis ad Garciam, ex Oviedo eam his defcribit. Aliquando hasc 
arbor improprie di&aPlatanus in arboris celfitudinem excrefcit,&hominis craflitudinem 
acquirit, aliquando vero coxas humana: craflitie confpicitur , pro foli natura & ubertate 
augefcens> ab imo ad fummum folia fert ampliflima, interdum duodecim palmos lon- 
ga, ternos aut quaternos lata, plerumque minora, hasc ventorum flatibus facile multi- 
fariam diflecantur, & ex cofta illa per folii longitudinem excurrente pendere Ipedan- 
tur, eum in modum disjeda, Tota planta veluti germen eft, vel lurculus, in cujus 
fummo enaicitur pediculus aut malleolus brachiali craflitudine, qui uvam producit, vi- 
cenos, tricenos, interdum centenos mplures frudus palmari longitudine brachialique 
craflitudine fuftinentem , nonnunquam minores, quandoque etiam ampliores, pro 
plantas ipfius & foli fertilitate. Cortex hujus fatis craifus, fed qui facile eximatur , con- 
tinens pulpam feu carnem bubulas medullae perfimilem. Integra uva ante maturitatem 
colligenda eft, cum videlicet aliquis fructus flavefcere incipit , deinde in asdibus fufpen- 
denda, ut plenam maturitatem confequatur. Flic frudus in duas partes per longitudi- 
nem apertus, & utrinque incifus, deinde infolatus, gratiflimi eft faporis, & caricas fucci 
bonitate fuperat. Aliis etiam modis in efum praeparatur , qu^s vide dido loco apud 
Clufium. Caudex annuus eft, & femel duntaxat in vita frudus gerit. Verum ad radices 
confurgunt quinque, fex, aut plures furculi , qui parentem renovant, & fubfequenti 
anno fructum perficiunt ; exempta uva abjicitur planta, utpote inutilis. Adeo vero fce- 
cunda eft , ut nunquam intercidat , fed fubinde novas proles gignat , ut frudus toto 
anno uberrime legere liceat. 

Primum ex Guinea advedam putat Petrus Martyr , ubi eft familiaris fua fponte 
nafcitur , fatam in tantum augmentum protendi ait , ut multos pceniteat in fuis pr se diis 
eam plantafle aut foviffe. Ubicunque femel feritur , inutilem ad reliquos proventus 
terram reddit, ac montano fili£e fcecundius nutrit,- diftenditque radices, ita ut neque 
vomere ullo aut ligone purgari ulterius ager ejus receptor queat, quin perpetuo exortu 
a quacunque tenui vel capillari radicula inter glebas latente repullulent nati novelli. 

X z Eft 


16-4 m u s e x u m 

Eft fragilis adeo, Ut quamvis ad humani fremoris intumefcat proceritatem, & ad Lauri 
altitudinem emicet, facile tamen gladii aut baculi percuflu, uti ferulae, vel cardui planta 
fternatur. 

Mihi fruftum eft ex folio , pedis unius cum dimidio longitudine , latitudine unius, 
quod per dorfum nervum grandem & latum excurrentem habet , a quo utrinque linea: 
infinitae ferme ad ambitum tranfverftm excurrunt, colore fubluteo, ea parte quae fur- 
fum fpedat , altera vero pallidiore , & ex apice & ex bafi quidpiam iublatum efle ap- 
paret. 

C a p. XIV. 

Folia Nucis Mofchata , 1? almarum , The a. 

XJ Licis MoscHATiE folia reperta inter Nuces Mofchatas in India conditas , in- 
tegras, cum omnibus fuis operimentis, ut ad nos adferuntur, mihi aliquot funt,pyri 
folia figura aemulantia,parte, qua furfum fpedat, glabra, faturate viridi, inferiori afperiuf- 
cula ad cinereum tendente, nervo uno eximio per longitudinem excurrente, de fe va- 
rios minores furculos ad ambitum oblique fpargente. Oblonga & rotunda cum fint, 
in apicem tamen valde acutum terminantur , odore nullo, fapore adftringente. Quas- 
dam quatuor pollices longas funt, duos latae; quasdam minores. Ferunt arborem , qus 
hasc fert, pyri efte magnitudine , fed magis ad figuram Perfici mali accedere. De frudu 
plura fuo loco. 

Palmarum varia funt genera, adeo ut Plinius lib. 13. cap. 4. undequinquaginta 
ftatuat. Ferunt quasdam nuces majores minores. Sepofitis Dadyliferis , hic de foliis 
ejus, quas Nuces fert, agendum, Bauhino palma Indica coccifera, angqlofa dida, Jaufial 
Indi Avicennas , Nux Indica Matthiolo , Coccus Indica aliis. Hujus arboris integram 
defcriptionem refervabimus ufque dum de ejus frudibus agemus , jam folia faltem quae 
tenemus proponenda. 

Ferdinandus Lopez lib. 1. Hiftor. Indicx cap. 23. folia palmx, in quibus Indi res me- 
morabiles notant, Olla vocat ; fed Garcias ab Horto apud Clufium lib. 1. cap. 2 6* 
Ramos in Malavar appellari dicit , ex quibus fiunt asdium teda & navium tabulata £C 
opercula. 

Mihi aliquot ejus funt folia Malacenfibus charaderibus infignita: unum duorum cu- 
bitorum longitudine, latitudine unciarum duarum, divifum cum fit,utraque pars unciam 
lata, colore luteo, craftitie chartam Pergamenam fuperans, fed qua arbori adhasfit, 
multo craftius fpongiofius. Pars ejus interna ferme ad extremitatem ufque literis 
exarata confpicitur,in utroque latere, fecundum longitudinem, ita tamen, ut alterum 
latus quatuor, alterum tres occupet verfus. Exterior folii pars, non nifi in uno latere, 
externo nempe , charaderes obtinet paucos quatuor verfuum , tres undas fecundum 
longitudinem faltem occupantes, ut exiftimem interiorem folii partem Epiftolam, ex- 
teriorem infcriptionem & titulos continere. 

Clufius loco fupra notato narrat fe librum vidifte , fex & feptuaginta foliis conflan- 
tem, non integris quidem, fed quas extremitatibus recifis , per medium fecundum 
longitudinem nervi feda, utrinque quatuor verfibus ftylo ferreo exarata, ut apud illos 
moris eft, tribus locis pertufa, in medio videlicet, & duabus extremitatibus funiculo 
trajeda, aptatis utrinqifc binis aflerculis , quibus contrado funiculo tegerentur. Scri- 
bunt vero Malacenfes noftro more, afiniftra in dextram dudo ftylo, non Hebraeorum 
aut Arabum, qui a dextra infiniftramfcribendo calamum ducunt. Literae vero ipfe cx 
continuatis conflant pundis , ftylo ferreo dudis. 

Elujus ftyli mihi funt exempla, de quibus inter Artificiofa fermo erit. 

Sunt mihi praeterea aliarum Epiftolarum Malabaricarum in foliis palmae exaratarum 
exempla, in quibus diverfitas quaedam charaderum, quoad magnitudinem, extat, cae- 
teroquin figuris conveniunt. 

Palmi minoris five Chamaeriphes folia , palmae majoris aemulantur figura, 
licet minora fint, unde & a Theophrafto ad palmas referuntur. Frutex eft humilis, nam 
ex radice caulem emittit trium pedum longitudine , juxta terram craflum &: nodofum, 
paulatim attenuatum. 


interiori iubiiantia album & dulcem, ubi rolia adoleverint, roiia 

palmas 


/ 


WORMIANU.M. 165 

palmae referunt, fed eorum magnitudinem non acquirunt, ab altera parte caulis flores 
& fru&us erumpunt uvarurn inftar. 

Rudimenta horum fruduum & florum Mufcofa funt & ab Italis Cephaglione vocan- 
tur, ufumque in bellariis habent. Cauterum ex foliis , quas ad latera ramufculi triquetri 
ortum trahunt &: oblonga funt, tenuia & plana in acutum delinentia, coloris ex albo, 
lutea, fcopas, floreas, corbes &c alia in Italia conficiunt, ubi in maritimis crefcit, ficut 82 
in Hilpania. 

The e feu The a Indorum & Ghinenfium defcribitur a Bontio in Hiftoria Fru- 
duum Indicorum Dialogo vi. in hunc modum. Herba eif Bellidis feu confolidasmi- 
noris folia habens , cum parvis in ambitu incifuris. Flujus foliorum exficcatorum mani- 
pulum in ferventem lebetem ad hoc paratum conjiciunt, & ad fulficiens tempus ebullire 
linunt, & hunc liquorem, qui fapore fubamatus eft, calidum forbent. Hunc vero potunl 
tanquam facrum Chinas obfervant, & hoc venientes, hoc abeuntes hofpites excipiunt, 
& non creduntur jus hofpitalitatis implevilfe , nifi hunc potum tibi propinaverint. 

Exficcantis eft qualitatis ac fbmnum prohibet > dum vapores a ventriculo in cere- 
brum afcendentes abfumit, pr^terea afthmaticis &fufpiriofisprodeft. 

Chinenfes hanc potionem Ciam vocant, ipfamque plantam Cha, & non adeo 
apud eos antiquam fufpicatur Trigautius, quod in eorum literatura nullus ad eamfi- 
gnificandamreperiaturhieroglyphicuscharader. Ceterum Fruticem vocat hanc plan- 
tam, ac Japonibus asque ac Chinenfibus familiarem ait. Folia verno tempore legunt, 
eaque in umbra exficcant & ad quotidianam decodionem aflervant , quam prope con- 
tinuo in potum adhibent, non in menfa folum, fed quoties in asdes hofpes amicum vi- 
furus ingreditur, hac enim potione invitatur, eaque fecundo & tertio, fi moram aliquam 
fecerit colloquendo. Calida femper bibitur, aut potius forbetur,& palato non eft tem- 
perata quadam amaritudine infuavis •, fed re vera falutaris &ad multa frequentior ejus 
ufus. Nec una eft hujus frondis proflantia , alia aliam folet fuperare, atque ita libram 
uno aureo, aut fope duobus aut tribus, fi praeftantior habita fuerit, comparabis. Apud 
Japones prasftantillima decem aut faspe duodecim aureis venit , apud quos etiam ejus 
ufus aliquanto differt a Sinenfi. Nam Japones folia h asc, in pulverem redada, ferventis 
aquas ciatho mifcent , quantum duobus aut tribus cochlearibus continetur , eamqud 
potionem ita permixtam epotant. Sinx vero in aquas ferventis vafculum aliquot ejufi 
modi folia injiciunt, inde calida poftquam horum vim imbibit epotatur, lpfa vero folia 
relinquuntur. 

Folia ut ad nos adferuntur exficcata funt, contorta &: parva; & quidem duum gene- 
rum accepi; unum nigricat, quod amariufculum eft & adftringens ; alterum fubviride 
eft, non adeo adftringens, a calculo prasfervat, nam Chinenfes eo morbo non labo- 
rant, vigilias excitat, ftudiofos juvat. Vera earum figura defcribi nequit, cum exficcan- 
do genuinam amittant, acficca adeo fint, ut fi digitis parum terantur in pulverem fa- 
cile redigantur. Cum diverfitas tanta in iis appareat , fufpicor fraudem fubefte > ut 
multa hic apud nos pro foliis Theas vendantur, quas alterius funt planta. 



Ego folia aliquot calida aqua aliquantifper maceravi, ut dudilia redderentur, unum 
eorum explicui , redditum eft colore viridi opaco , figura referens folium fruticis Ro- 
farum, crenatumenim erat, oblongum, per longitudinem nervulum extenfum habens, 
unciae ferme longitudine, figura plane ea & magnitudine, quam hic exhibeo. 

\ 

1 ■ • t ■ { 

X J Gap. XV. 


! 


I 




1 66 

' r l)e Ligno eAloB, oAIfalatho x ^Bdellii s Caoba> Cinamom, 

CocogoU , Colubrino * 

■COLUS Ligna fub jungimus , inter quas ut nobilitate ita raritate primas obtinet 
■*“ A^oes, aliis Agallochus Xyloaloe. Cujus duo genera tenemus; alterum quod 
Bauhinus vocat Agallochum praeftantiffimum, alterum Agallochum officinarum. 

AgallOc hum' pr£ftantiffimum, Indis Calampart, Linfcotano Lignum Calamba 
vel Calambes, in magno in ipfa India efl: pretio, adeo ut , cum fincerum lit, cum auro & 
argento fepe deponderetur. Arbor efle dicitur Oleas inftar, friidu piperis modo ro- 
tundo & rubente, ligno Thube fimile maculato, odorato, quod cortice craflb , aliquan- 
tulum verficolore , vellitur. A Csefalpino lib. i. de Plantis cap. 2,7. id quod fincerum 
eft,ita defcribitur: Ramenta ligni adferuntur, nodofa, denfa, fubcinericia, maculis ni- 
gris, quas fi Licentur odorem fuavem fpirant, fi admoveantur igni pinguedinem exfii- 
dant, fapore amaro. 

Hujus mihi funtfcinduke quasdam ex HifpaniaaNobiliffi D.Eilardo Ulfeldt alhtx, 
quas notis fiiperioribus refpondent, alioquin rariffimuin. 

Iconem praeterea teneo unius frudi, Sereniffimo Regi Noftro Chriftiano IV. Gloriofe 
memorias oblatam. Ipfum lignum, quod ex Indiis in Hollandiam Anno m d c x l i i . al- 
latum erat, ut emeret, pondere centum & quatuor unciarum, longitudine pedum duo- 
rum , latitudine ullius , minus unciis duabus. Fruftula alia mihi funt , quas tamen 
pro veris non agnofco. 

Agallochum officinarum, Aloe & Aloa, Vartomanno Tarum, ideft, Xyloaloe 
fiffile leve &: aromaticum Cordo, Palo ffiAquila vel Agula Linfcottano. Lignum elfc 
leve, fibrofum, coloris cinerei flavefcentis, aromatici, faporis fubdulcis, odoris gratf. 
Ex eo quadratum teneo afferculum, duarum circiter unciarum longitudine &: latitu- 
dine, parte ea, qute cortice tegebatur, nigricans. 

Omne genus Agallochi calefacit & ficcat ordine fecundo , cordi robur conciliat, 
unde inter cordialia locum habet. Diofcorides mandi & ejus decocto os ablui air, 
commendandi halitus gratiarad fuffimenta valet, ftomachi fervori medetur, ad Dyfente- 
riam & tormina commendatur, in omnibus corporis affedibus frigidis locum habet. 

As palath 1 genera feptem recenfet Bauhinus in Pinace lib. 11. fed. 1. fed ad 
nullum iliorum referre valeo lignum illud quod Afpalathi nomine ex Belgio ad me tranf- 
miffiim eft, colore enim efl; ex luteo nigricante, Gummofum, fibris redis conflans, odo- 
ratum, levi acrimonia prasditum, adeo ut Agallochi fpeciem potius elfe arbitrer. Duas 
mihi funt fcindulas, digiti longitudine. Drachmas duas ponderantes, quas fi quis huc 
/ referendas putet, aliam ab iis, quas produxit Bauhinus, fpeciem ut conflicuant, necef- 
fum 4 cum eoiore difcrepent. f 

Bdellii arboris feu ligni mihi obtigit ramulus duarum unciarum circiter longf- 
tudine, craffitie minimi digiti, qui aliorum ramufculorum fibi obverforum fragmenta 
in medio obtinet. Inferiori parte cortice nudatus efl, altera tenui, cinereo dotatur, 
quem ftipan.t Bdellii pellucidi & linceri fragmenta, iis praefertim in locis, ubi ramuli e 
ftipite emergunt. Subftantia ligni mollis efl , fapore amariufculo. Integtse hujus arbo- 
ris defcriptionem exadam apud neminem adhuc videre licuit. Diofcorides arborem 
Saracenicam vocat, Plinius lib. 11. cap. 9. arborem nigram effe dicit, magnitudine olete, 
folio roboris,, frudu caprifici, cerafo fimili cortice veftiri, noftrum docet fragmentum, 
lignum in majori ftipite (forfan) albicat , fed in ramulis minoribus ad purpureum ac- 
cedit. De Lachryma ipfa & ejus viribus fuo loco agendum. 

Caopa didum Indis lignum, quibufdam Saccharinum, fcriniarii noftrates ©licljer- 
vocant, quod ciffte, in quibus impurum Saccharum ad nos vehunt, ex hoc 
genere ligni ut plurimum fine confedae. Odoratum efl , colore ad purpureum ver- 
gens, poroftim, grave tamen, fibris varie difeurrentibus. Quercinum referens. In ma- 
gna copia in Indiis extare, vel ex eo conflat, quod navis noftra (Sl)fi|ftdndjafn dida, ex 
Orientali India redux, hoc ligni genere fuerit refeda, trabes enim maximas & malum 
ex eo confedum habebat: mihi ftufta aliquot ex eo obtigerunt, pedis circiter longitu- 
dine, craffitie duorum pollicum. 


MUSEUM 
Cap. XV. 



Ad 


f O R M I A N tl M, s6 7 

Ad colorem purpureum quamvis vergat , aeris tamen & pluviarum expolitum in- 
juriis, fuperficiem acquirit cineream. Ad opera teflellata noflrates utuntur. 

Cinamomi arboris lignum ex Infula Ceilon Indiae Orientalis habeo. Eft vero fru- 
ftulum unciae longitudine, pollicis crallitie, leve, albicans, exigua nigricante medulla, 
fixpore &£ odore ferine nullo , ligno falicis ferme limile, cortice fubrubente ex parte te- 
6tum, (apore cinamomi, crallitie ea qua cinamomum vulgo fpedamus, externa fuperfi- 
cie membrana tenui cinerea operto. Eli mihi praeterea cinamonum, a ligno avulfum, 
tali membranula cinerea tedum , dimidii digiti longitudine , fapore acri aromatico. 
Scipionem praeterea teneo cinamomi cortice obductum. 

Arborem iplam quod concernit , provenit in Infula Ceilon, ut & Malavar & Java, 
fed minor eft&: ignobilior, SeaGarcia ab Horto lib. i. cap. 5. hunc in modum defcribitur: 
Magnitudine efl: oleas, interdum minor, multis ramis praedita, non iis quidem contor- 
tis, fed rectis ferme, foliis lauri quidem colore, fed forma ad citri folia accedente, flori- 
bus candidis, frudu nigro Se rotundo , avellanae ferme magnitudine , aut exiguis olivis 
fimili. Eli autem Caneila nihil aliud , nili fecunda Se interior arboris cortex. Nam du- 
plici cortice munita elt, velut liiber, non tamen adeo craflo Se diftindo. 

Exemptus ergo cortex, exteriore libro repurgatus, deinde in laminulas quadrangu- 
las fedus, humi abjicitur, atque ita per fe convolvitur, ut trunci unius rami, integer cor- 
tex videatur, cum tamen partes fint duntaxat corticis in tubulos digiti crallitie convo- 
lutos 5 truncus vero interdum femoris cralhtudine reperiatur. Rofeum autem illum i 
live ex citreo vinofum colorem Solis calore contrahit , non probe exliccatus candicat , 
live cinerei lit coloris, nimio calore folis adultus, nigri. Adempto cortice tribus poltea 
annis ab ea arbore abftinetur, ut renafcaturintereatemporis. 

De Cinamomo & Caflia multa apud veteres extant, quas obfervationibus modernis 
repugnant. Quorum errorum fundamenta videre qui geltit , legat Garciam loco lu- 
pra citato. In primis quod multis operofis contendunt Cafliam a Cinamomo leu 
Caneila diverfum efle, id rei veritati repugnare ibidem docet. 

Arabibus enim, Perlis & Indis Salibacha vocatur Caflia lignea, a vulgo autem 
Indorum eodem nomine appellatur , quo Caneila feu Cinamomum. Nullum enim 
inter Canellam & Cafliam faciunt difcrimen: nec quemquam Canellam a Caflia difle- 
rentem vidifle putat Garcias. Crafliores enim & nigriores Caflias lignea tubuli, funt 
canellse feu cinamomi fole magis exulliautin navibus corrupti, vel non bene parati, aut 
minus tempeftive casfl, fragmenta debiliora. Minores vero cannulas, qute pingue quid 
aut mucilaginofum fapiunt, caneila efl; Lavanica , aut Malavarica ignobilioris notas. 

Cocogola didum lignum , coloris efl: purpurei obfcuri , ad Santalum rubrum 
quam proxime accedens , fragile admodum. Ejus fcindulam ex Hifpania fecum tulit 
D. Sperlingius, led ubicrefcat, aut cujus lit Naturas aut proprietatis, non addidit. Ma- 
flicatum rubro colore fputum tingit. Ad tinduras & opera Scriniaria expeti exiftimo. 

Colubrini Ligni tria mihi 1 unt frufta, unum tenuius , quo d radicem magis quam 
ramum refert; alterum digiti crallitie, uncias longitudine : tertium craflius ex majori 
ramo abfciflum,led figura externa, cortice &: ligni fubftantia, cum prascedentibus con- 
veniens. Videntur efle primi generis illorum, quas defcribit Garcias ab Horto, Hiftorias 
Aromatum libro 1. cap. 44. 

Lignum Colubrinum ita dicitur, quod contra colubrorum & animalium virus ejacu- 
lantium Morius aut Idus efficax fit. Ab incolis Infulas Ceilon, ubi provenit, Rametul 
vocatur , a Lufitanis Pao di cobra , id efl: Lignum colubrinum. Duorum aut trium Pal- 
morum magnitudine aflurgit, paucis virgulis , quatuor aut quinque duntaxat tenuibus, 
inquit Garcias. Radix, quas maxime in ufum venit, veluti tenuiorum noftratium vitium 
radices, multis capitibus aut nodis le propagans, ita ut femper radix aliqua extra folum 
fe exferat, & radice una exempta, alite in ejus locum fuccedant. Radix haec ex candido 
cinerea efl, folida admodum, amaro guftu , folia Perflete mali , magis tamen virentia, 
flos longe a foliis racematim cohaeret pulcherrimo colore rubens, frudus fambuci,fed 
rubens & duras, etiam racematim cohaerens ut in Periclymeno. 

Teritur primum hasc radix , & ex vino aut aqua cordiali propinatur a ferpente per- 
cuflis > teritur etiam ad cotem Santali modo & vulneribus infpergitur. 

Pulvis etiam Lumbricos necare dicitur, papulas, exanthemata, & impetigines tollere 
creditur, &; colicam pafiionem fanare. Similiter utile efle Medicamentum adverfus fe- 
brium 


/ 


isS museum 

biium circuitus , unci* pondere propinatum , prius tamen tritum & aqua maceratum, 
per vomitus expurgata multa bile. 

Hasc Garcias : quae dum confero cum fragmentis ex Infula Ceilon mihi allatis, du- 
bia fuggerunt haud pauca. Primo, quod plantam duorum faltem aut trium palmorum 
altitudine adurgere ait ; vix videtur probabile. Cum mihi radicis fruftum fit, quod in 
Diametro unciam fu p erat , tam grandem radicem , tam exilem prsbere plantam vix 
vero fimile. Nifi Garcias plantam faltem viderit primo emergentem , quae ad judam 
magnitudinem nondum pervenerit. Nec folum tenues, ut aderit, radices habet, fed &c 
eradas adeo , ut brachium pueruli craditie aequet , quod docet fragmentum alterum 
quod poffideo. Quod unciae pondere in febribus exhiberi air , tritum & aqua macera- 
tum, vix confonum rationi videtur , cum vix ea dofi una vice adumi pulvis poffit , pro 
uncia una forfan Drachma ponenda, aut vicibus non unis tantum exhibendum, autin- 
fufum in aqua appropriata tantum dandum. 

Ex mihi communicatis fragmentis, duo digiti funt longitudine , didorta, .inaequalia, 
nodofa , cortice tenui flavefeente prodita, gudu amara, paulo craffiora minimo di- 
gito. Unum grandius & craffius, longitudine uncias unius , tereti figura, fed oblonga, 
nodo unico, feu erumpentis fibras bafi proditum, craditie uncias per Diametrum, fed in 
circumferentia unciarum duarum cum dimidia ferme, alioquin colore corticis & ligni, 
fapore item plane prioribus refpondens. Demum accedit aliud digiti craditie , unci» 
longitudine* 

C a #. XVl. 

CupreJjfys, Ebenum verum, Eojjile lignum Vmbria Iflandix, 

e fluvio Januarii, foetidum. 

Cupressinum lignum ex arbore ejufdem nominis petitur , quam in marem dc 
fceminam difpefcunt Botanici. Fceminam eam vocant, quas in fadigium Metas modo 
attollitur &: acuminatur > Marem, qui in ramos late dilpergitur. Planta ed procera, 
reda, caudice glabro, ramos in fummitace tantum habens, foliis perpetuo virentibus Sa- 
binas indar, conos ter in anno edens, lariceis fimiles, cradiores tamen, duriores , cotn- 
pa&iores Srfpeciofiores, in quibus minutum concluditur femen. Caudex quandoque 
refinam de fe fundit liquidam indar Therebinthinas. Ligni materies folida, compada, 
fuaviter odorata, gravis. In Creta copiolidime provenit , quocunque enim in loco ibi 
terra moveatur, lubadaque fit, nifi feratur alia, hasc fua (ponte gignitur : fed alibi non 
nifi magna & diligenti cura provenit. Fimum avetfatur. Semen habet adeo minutum, 
ut atomis comparari podit, quod a formicis valde expetitur ; Lignum ejus nec cariem, 
nec vetudatem fentir, nec unquam fuaveolentiam exuit. 

Conorum decodum ex aceto dentium dolores mulcet, fi eo 6s colluatur, defluxio- 
nes tollit > quod Sc foliorum prasdat decodum. Commendatur etiam ad Capillorum 
defluvium. Recentes coni Herniofos juvant, fi decodum eorum quotidie bibant, inte- 
rim folia trita tediculis admovenda. Lx ligno eidas & capias parantur magni asdimii, 
tam propter odoris fuavitatem, quam quod vedes & alia in iis aflervata a blattis, tineis, 
& corruptione immunia conferventur. 

Ebenus feu Hebenum , quibufdam Xiloaloe officinarum , aliis Guajaci Ipecies ; li- 
gnum ed nigerrimum , duriffimum, fi fricetur aut carbonibus imponatur odoratum, 
denfom, unde nitorem pulchrum recipit lasvigatum. Diolcorides ex ^Lthiopia adferri 
feribit nigrum, nullo venarum dilcurfu,lasvore cornus elaborati, denfum eum frangitur, 
gudu mordaci & addringente . Ex India ignobilius peti .vult : fed Tevetus in In dias In- 
fula Palmobobere, prasjlantiffimum & nigerrimum inveniri refert, ut & in Hilpaniola* 
Clufius in Infula Mauritii extare optimas notas cognovit , ut refert lib. 5. Exot. cap.4. 
Plinius lib. 12. cap. 4. Hebenum raram arborem Neroni Principi allatam, quam nullam 
aliam quam palmaris generis elfe docuerunt. 

Nec radices, nec folia, necfrudus ad nos adferuntur, fed caudices &: trunci excor- 
ticati & omni partium ornamento nudati. Speciem quandam Palmas elfe arbitror cum 
Plinio. 

Diofcorides & Plinius Ebenum commendant ad oculorum caligines abdergendas, 
dedillationes veteres pudulafque, fi ad cotem levigetur. Mifcent alii Medicamentis 

oculis 


FORMIANUM. 169 

oculis deputatis ; fi fcobs ejus ramentaque vino Chio per 24. horas macerata in colly- 
rium redigatur. Uritur in novo donec in carbones vertatur , lavatur plumbi ufti 
modo, ita ficcis , fcabrifque lippitudinibus conducit. Tophis cum meile & radice Dra- 
cunculi medetur. Vim habet excalefaciendi, abftergendi, &: tenuium eft partium. 

Ex Ebeno Indi Deorum fimulachra fingunt, Regefque exeo fceptrafumunt, pocu- 
la craterafque ex Ebeno faditant, quod credant contra maleficia efficaciflimum effe, 
& quicquid veneficii fuerit averti ejus tadu. Fabri lignarii ex eo polita praclara opera 
fabricant, fplendore 8c pulchritudine eximia. 

Eft & aliud Ebeni Fossilis genus, cujus mentionem fecit Paufanias lib.i. cum 
inquit: Audivi Cyprium hominem oppido quam peritum in herbarum generibus, ad 
medendi ufus notandis , qui diceret Ebenum nulla folia , nullumque omnino frudum 
ferre, quin & ftirpis nullam effe Soli expolitam , radices tantum terra occultari , quas 
eruant yEthiopes, atque ii in primis, qui, quo maxime loco reperiatur, norunt. 

Sed Agricola lib.7. FofTilium cap. 22. Hildesheinii etiam ejufmodi Ebeni foffilis fpe- 
ciem inveniri refert, quam hifce defcribit. Hildesheinii intra terram aluminofam eft 
lignum in lapidem mutatum , &: in commiftiiris reperitur Ebenum foftile , quod etiam 
fparfum in aliorum lapidum cavernis tanquam in alvo latere Theophraftus non ignora- 
vit. Stirps eft nigra, foliis & frudu carens, cornu politi modo fplendida, folida, fed larvis, 
omninoque afpedu fimilis Gagati lapidi, fed natura admodum diverfa. Nam Ebenum 
ignem non fentit, Gagates accenfus ardet & igne perit. 

Ab hoc Ebeno foftili diverfum eft , quod in Is l an di a reperitur, 8c laminatim 
eruitur, colore nigerrimo, quandoque fubfufco , ponderofum, fragile, exficcatum ubi 
fuerit. Quanquam Mercator , qui ejus mihi copiam fecit, lentum adeo & flexile effe, 
eum primum e terra eruitur, retulerit , ut viminis inftar in quamvis partem trahi poflic 
ac fledi. Fibris conflat obliquis & nodis hinc inde, plane inftar radicis majoris cujufdam 
arboris. Fabro cuidam lignario , in lignis dijudicandis perito , tradidi , qui juglandis ar- 
boris radicem longa annorum ferie nigredine tanta infedam effe putabat. Sed iis locis 
nunquam ha arbores confpeda funt. Polituram non facile admittit, nec operi ferinia- 
rio ob fragilitatem adhiberi poteft. Iis in locis Iflandia* ubi magna copia eruitur, terra 
ad duas ulnas effoffa , nulla plane funt arbores , aut fuifle unquam animadverti poteft. 
Quocirca nefeio an probari eorum poflit opinio , qui exiftimant hic olim filvas fuifle, 
quas relidis radicibus incendio conflagraverint. Radicum vero truncos a fucco fubter- 
raneo vitriolato colorem nigrum contraxifle vero fimilius eft. Lamina: quas teneo 
longitudine funt pedis unius cum dimidio, latitudine aquant dimidium, craflitie pol- 
licari , inaquales, afpera, rimis multis dehifcentes. 

Hoc lignum vulgo Sorturbrandur vocant & latere ajunt in monte adeo 
prarupto & alto, ut eo nullus nifi audaciffimus penetrare valeat, qui a juventute praci- 
pitiis fuit afluetus, effodienda quoque terra eft, aliquot ulnis antequam fe prodat hoc 
lignum. 

Illud exploratum habent Iflandi, pulverem hujus ligni veftibus infperfum, in quacun- 
que ferventur cifta , a tineis & vermibus non erodi . Si contingat membrum aliquod 
morbo iis Kueifa dido infeftari (fpafmum efle puto) applicato hoc ligno calefado , tolli 
& profligari. 

Huc referendum puto Lignum fossile umbrij, quod invenitur in Um- 
bria Italia Provincia, in territorio Todi, variis in locis, prope Caftellum Collefecco 
Rofarum, fed juxta viam Romanam majori in copia effoditur. Ortum trahit e terra 
cretofa, qua paulatim in lignum vertitur beneficio ignis fub terranei in iftis locis, qui tem- 
pore pluviofo fumum craffum exhalat, accedente lulphure quodam minerali. 

Inveniuntur particula ex parte cretofa , ex parte lignea , ex parte carbonis inftar 
adufta. Siquidem de minerali vegetabili participare videatur , Metallophitum feu 
Minerephiton appellari poffe videtur , fimile Cedro montis Atlantis in Mauritania. 
Colore eft Leonino obfcuro , venis inordinatis , obfcurioribus aliquanto reliqua fub- 
ftantia. 

Ex femine ut reliqua arbores non generari ex eo patet, quod nunquam inveniantur 
particula cum radicibus, ramis, aut nervis *, fed trunci folum eredi lateraliter difpofiti, 
unde ftriarum inordinatio. Qui ex arboribus fub terra olim reconditis provenire pu- 
tant, eo turbantur, quod truncorum ambitus non rotunda fed ovali figura confpiciatur* 

Y tum 


i 7 o 'MUSEUM 

tum quod lignum hoc grave admodum fit, ut aqua: injectum fundum petat, & minerale 
quid lapiat. Inveniuntur praeterea particula: io lapidem converfae , quadam parte lapi- 
dea:, quadam lignum aemulantes , fed tamen fubftantiae lapides. Quaedam fragmenta 
exterius lapidea, interius lignea, Se vice verfa fe offerunt, cortex partim cretaceus , par- 
tim ligneus. Dum recens e terra eruitur, facile fle&itur,fed poft annum, ubi exficcatum 
fuerit, nequaquam. Si igni, mox ubi erutum fuerit, committatur, lente valde confumi- 
tur , cum fumo magno Se odore ingrato. Sicci odor gratus eft , & calorem intenfum 
praebet, nec cito confumitur, ignem diti confervans. Trunci variam habent figuram, 
ejufque varietatis fpecimina qusdam edidit Francifcus Stellatus Lynceus in peculiari de 
hoc ligno tradatu Roms edito» 

Non ita multi elapfi funtanni, ex quo hoc lignum primum innotuit. Elegantes ex eo 
capfulas Se opera fabricare norunt Itali, ufum praeterea ullum an habeat ignoro. Praeter 
capfulam perfpicillis recipiendis aptam, quatuor unciarum longitudine, duarum cum 
dimidia latitudine , aliis quoque particulis eleganter politis me donavit Vir Clariff. 
D. D. Thomas Bartholinus, qui ex Italia fecum attulit. 

Eft in Brafilia fluvius Januarii didus, quod eo menfe primum a Joanne Diazio, die 
Solis? Anno mdxv. primo ei fit aditum, ad altitudinem duorum Seviginti graduum, 
fcrupulorum viginti verfus polum Antarfticum. Juxta hunc fluvium lignum repetitur 
quod Dominus de Laet, qui illud mihi tranfmifit, vocat Lignum e Fluvio Janua- 
rii. Fruftum quod teneo uncias quinque longitudine squat , latitudine dimidiam, 
colore obfcure purpureo, fiflile, quod rubro colore tingit Se inficit. Ex quali arbore 
petitum me adhuc latet. 

Lignum poetidum ad nos ex Indis Orientalis Infula Timor dida Anno 
M dcxxxix. attulit Societatis Indics Prsfedus Rulandus Krappe , fed de ejus ufu 
nihil ipfi conflabat. Mihi fruftulum ejus obtulit quadratum ferme duorum pollicum 
longitudine Se latitudine, leve, coloris citrini, fed fcetore infigni , prsfertim fi radatur 
aut fecetur. Suffocationibus uterinis forfan non incommode adhibebitur, fed ego ejus 
nondum feci periculum. 

An ex ea fit arbore foetida, quam Indi Quauhyyac vocant, ignoro. Defcribitur ea a 
Nierenbergio lib. 14. Hiftor. Natur, cap.74. hunc in modum. Arbor eft magna fe- 
rens mali medici folia , fed tamen acuminata, cortex adftringit, gravem odorem fpirat .; 
calidaque Se ficca conflat temperie *, fluxum alvi coercet, fudorem elicit. Naribus inftil- 
latus fucetis fternutamentum excitat, caput purgat, atque ita febres tollit, capitis 
prsterea arcet dolorem. Similem faetorem fpirat Aovay Tcveti, de quo inter frudus 
adum. 

Gap. XVIII. 

De Cjmjaco , ligno Hedera , Liter ato^ Montis ardentis 

Dateolani. 

pu a j a c a n Indicum nomen eft ligni, quod jam Guajacum, feu Gajacum voca- 
mus, quibufdam Palus Indica 8e Lignum Sanctum. Sunt qui Ebeni , funt qui Buxi 
fpeciem faciant, fed melius illi qui novum arboris genus ftatuurit, ex America Se India 
Orientali ad nos delatum, cujus quinque fpecies d Banhino in Pinace recenfentur. 

Matthiolus lib. 1. in Diofcoridem cap. m. ex relatione eorum , qui in filvis Indis ar- 
borem hanc viderunt, ad Fraxini proceritatem accedere refert , Se ad hominis medio- 
cris habitus craffitiem , folia ferre quadantenus Plantaginis aemula , dura ac brevia, 
flores luteos, frudus juglandis magnitudine, qui efu alvum fubducunt, cortice nigro 
in annofis, juvenibus fubrutilo. Nicolaus Monardes in Hiftoria fimpl. cap. xx. Ilicis 
magnitudine ftatuit, ramofum, magna matrice nigricante, materie quam Ebenum du- 
riore, cortice craflb,gummofo feu pingui,Se,cum ficcum eft lignum, facile decidente, 
foliis exiguis Se duris, flore luteo , quem fubfequitur frudus rotundus, folidus, femina in 
fe continens Mefpili modo . Ramulum frudu Se flore onuftum deferibit Clufius in No- 
tis ad eundem locum , qui in quibufdam diferepat a fuperioribus. Manardus tria ejus 
conftituit genera ; primum cralliore Se vegetiore mole, interiore parte nigra, exteriore 
pallida, perplexis lineis ad fufeum tendentibus per longum interfeda. Alterum caudice 
minore, cujus extimae partes majori fe diffundunt ambitu , intimae nigricantes minori. 

Tertium 


W O R M I A N tl M. * 171 

Tertium exiliore caudice , extrinfecus & intrinfecus albicante , quod reliquis profe- 
runt , & lignum fandum vocant, Sed recte Matthio Ius haec non efle diverfa lignorum 
genera ftatuit, quin potius, ratione oratis &fenii , arboris colores illos diverfos prove- 
nire. Quo enim maturius lignum, eo nigrius, quod in moro, nuce, & aliis apparer. 

Vires ei infunt iniignes,profertim contra luem Veneream, cui medenda: potiffimum 
dicatur. Conftat partibus calidis tenuibus, ficcis quoque: unde efficaciter exficcat, 
attenuat, liquefacit, expurgat, fudores movet. 6 

Cum relino multum in fe contineat, putredini & corruptioni balfamica virtute refi- 
ftit. Modus decodum ex eo parandi , paffim apud autores extat. Nec folurn in lue 
Venerea locum obtinet; fed &: Hydropicis, Afthmaticis, Epilepticis, jundurarum do- 
loribus laborantibus , omnibufque morbis a frigidis & lentis humoribus ac flatibus or- 
tum trahentibus, convenit. 

Ex hoc ligno torno elaborato mihi funt Pyxides , Rotulo, & alia ejus generis. 

Hedera arborea quamvis vulgata Iit planta , ut inter rara hoc locum me- 
reri haud videatur, cum tamen vulgo ja&itetur , & Vecherus ex Evonymo & aliis refe- 
rat, vinum ab aqua leparari, Uvas ex hedera conficiatur, eique vinum infundatur , 
cui aqua permifta , brevi permanente vino aquam exftillare ; in hujus experimenti ve- 
ritatem ut inquirerem , ex ligno Hedero (cum mihi frudum obtigerit brachii craf- 
fitie) pocula confici curabam , quorum maximum liquoris libram femis capiebat, cui 
vini duas partes, aquo unam infundebam ; quo per tres dies mixta ubi ftetiflent , pau- 
latim fimul tranfudabant. Ex quo de experimenti veritate judicium ferre quivis po- 
terit. Lignum videtur porofum, leve, &: tenuibus liquoribus lervandis minus aptum. 
Et certe fi aqua tranfudat, quidni & vinum, quod tenuius efi & magis fpirituofum ? Nifi 
ad occultas qualitates confugere velimus, quas ego hic non deprehendi. 

Lignum literatum, Belgis 3 ltttCE-t) 0 Ut / ex continente Americo prope 
fluvium Cajamum adfertur. Barbaris Pira Timinere , quibufdam SOfofcfjatcn-Jolij / eo 
quod varietate colorum purpurei fic nigricantis ludat , ut interior fubftantia nucis Mo- 
fchato. Solidum eft, durum, grave, colore roflo, elegantibus notis fubnigris, grata va- 
rietate diftin&um, infignis ad opera fabrilia ufus. Arbor ipfa prcrcera eft, recta, glabro 
cortice, frondes tantummodo ferens in faftigio trunci, folia ad pyri figuram quam pro- 
xime accedunt. Bauhinus ad Afphalata rubra referre videtur. Forfan illud eft quod a 
Lerio vocatur Lignum Americanum rubrum, diverfi a Brafilio generis, e quibus clavas 
fuas Barbari conficiunt. In Medicina nullum adhuc invenit ufum, fed fcriniarii in teflel- 
latis & variegatis operibus fibi illud familiare reddiderunt, fcipiones praeterea & baculos 
ex iis conficiunt fplendidos pulchros. 

Frustulo ligni me donavit Vir ClarilT.D.D.Thomas Bartholinus , quod ex 
monte Vefuvio, prope Puteolos ardente, extraxit. Ramulus eft teres, digiti craffitie,quin- 
que unciarum longitudine, in carbonem ferme converfus, unde mollis, niger, nodofus, 
hinc inde exefis fruftulis, inaequalis, odore fiilphureo & ejus colore quibuldam in locis 
infeftus. Ex quo ligni genere confteu, haud facile dijudicare quis jam valet. 

C A P. XVIII. 

Lignum V^ephriticum > SPanava, ‘Rhodium , Santahm> 

Sajjafras , e Sium. 

L Ignum nephriticum, Bauhino lignum peregrinum , aquam ccsruleo co- 
lore tingens , quod ad Fraxinum refert. Ex Nova Hifpania Se Mexico ad nos defer- 
tur, ubi Coatl & Tlapalczpatli vocatur. Frutex eft grandis, quandoque in molem ar- 
boris excrefeens, trunco craflb, enodi inftar Pyri arboris , foliis ciceris , fed minoribus, 
non plane diffimilibus Rutas, floribus exiguis oblongis, luteis, {picarim digeftis. 

De ejus temperamento non conveniunt autores , quidam frigidum & humidum effo 
putant ad temperatum accedens , Manardus calicjum & ficeum in primo gradu 
putat. 

Ligni materia licet albicet, aquse tamen immifla eam coeruleo tingit colore, Athana- 
fius Kirckerus obfervavit , id aquam in omne genus colorum transformare , ut docet 
Artis Magnae Lucis lib. 1. p. 3. pag. 77. quae pota renes veficam mundat & refrigerat, 
urinae acrimoniam temperat, & calculos pellit. Ad jecoris & Lienis obftrudiones etiam 

Y % \ eom- 


v 


i j % museum 

commendatur. Lignum adularim & minutim concifum, in optima & limpidiffima aqua 
fontana maceratur atque in ea, relinquitur , donec aqua a bibentibus abfumpta fit. 
Dimidia poft injectum lignum hora , aqua coeruleum contrahit colorem. Hac aqua 
'aflidue utuntur, ea vinum diluunt, & mirabiles experiuntur effedus, fine ulla humorum 
commotione, neque alia eft opus vidus ratione, quam temperata. Saporem nullum 
aquas communicat. Francifc. Ximenes obfervavit, lignum, poft quindecim dies conti- 
nuos aqua maceratum, virtute omnimoda exui, nec aquam ulterius tingere. 

Libavius Epiftola 38. in cifta Medica , cum 18. AuguftHnane bibiftet vinum dilutum 
aqua infufionis ligni Nephritici, quamvis vix femifcrupulus ligni fuerit, tamen poft no- 
nam , turbavit ventrem , per Renes alvumque purgavit. Unde colligit infufum in 
vino purgare eledive, in aqua tantum Renes permeare. 

Aliud Lignum nephriticum ex Brafllia adfertur , quod externa figura Sc 
colore diverfiftimum eft a prascedente, licet viribus conveniat. Mihi a Domino de Laet 
ejus nuper fada eft copia, tranfmiffo frufto trium unciarum longitudine , unius latitu- 
dine. Oblongum enim eft & quadratum, colore non albo, ut illud quod ex Nova Hi- 
fpania adfertur, fed ex fufco nigricante , faporis ferme nullius, nifi quod ad dulcem pa- 
rum inclinet. 

Lignum panava feu Moluccenfe, quod in Infulis Moluccis reperitur , colitur 
in hortis ac magno eft in precio , nec facile peregrinis illud communicant. 

Arbor eft mali Cotonei magnitudine, cujus folia Malva: vulgaris foliis funt fimillima, 
frudus avellana:, fed minor, molliore cortice & nigricante. Ejus lignum leve admodum 
eft, album, cortice tenui cinereo, quod ex frufto mihi dato obfervo , quatuor Drach- 
marum. 

Intus fumptum , aut foris admotum, venenis omnibus refiftit. Intus exhibetur ad- 
verfus venena, paucorum granorum quantitate, ita ut decem non excedantur , in ju- 
fculo aliquo, &: animalium venenatorum morfibus pulvis infpergitur. Summa dofis eft 
in aqua Rofacea aut jufculo, evacuat omnes humores, in primis craffos , lentos &C 
Melancholicos ; convenit Quartanis, diuturnis febribus, colicis & Iliacis doloribus, ar- 
ticulorum quoque ; Lumbricos necat , appetentiam dejedam excitat. Si nimia fuerit 
dejedio, fedatur fubito fi detur decodum Orizas, poteft etiam fine dida obfervatione 
propinari. Biliofis & calidis naturis minus appropriatum, cibus & potus non affamen- 
dus, antequam quod fufticit evacuaverit. 

Semine utuntur Indi in aucupiis. Ejus enim pauxillum, cum Oriza coda miftum, avi- 
bus objiciunt , quae illico ftupidx decidunt, &, nift mature capita eorum aqua frigida 
perfundantur, moriuntur. Medicamentum hoc a Chriftophoro Acofta valde com- 
mendatur. 

Rhodium lignum quidam ab Infula Rhodo didum putant, quod ibidem co- 
piofe proveniat, vel quod odorem Rofas fpiret 5 Bauhinus illud ad Alpalathos refert, 
illudque Afpalathum albicans torulo citreo vocat, Agallochum quidam putarunt. Pona 
& Lobelius in Adverfariis tertiam fpeciem Afpalathi conftituunt, &: adRhodienfes oli- 
vaftros, aut Santala fpedare putant. Sed falli omnes docet Honorius Belli , in Epiftola 
ad Cludum, verum Cy tifum Marantha efle docens. 

Provenit in Infula Rhodo & propinquis, praefertim Aftachida, ubi fingulis annis trunci 
cseduntur. Nam T urcte pro manubriis enfium conficiendis ufiirpant, & Caloeri Pathmi 
infphaerularum precariarum ufum convertunt. Flores croceos fert in extremis ramulis, 
quibus fuccedunt falcata filiquas , femen Cythifi Maranthse terna folia fimul conjunda 
habet. Frutex ipfe humanam altitudinem fuperat, brachialique aut majori eft craftitu- 
dine, cum floret aliquantulum acris eft , medullam fpiflam & nigram habet. Lignum 
foris albidum eft, intus torulo fubflavo aut citreo, fantalo albo aut citrino fimillimum, 
odore Robe albas, guftu ferme nullo , parum ad caliditatem inclinante. 

Ufum hadenus obtinuit in fphaerulis precatoriis , dentifcalpiis , aliifque ad ornatum 
fpedantibus, propter gratum odorem. Santali citrini vices fuftinere poffe funt qui 
velint. 

Santalum lignum eft veteribus Graecis incognitum , ab Arabibus primum in 
ufum tradudum. Avicennas, Serapioni & Mauritanis Sandal ; in Infula Timor & Malac- 
ca Indiae Chanduna, in Canara & Decan Sercandam vocant. 

Arbor ipfa in Nucis Juglandis magnitudinem exfurgit , foliis virentibus , Lentifci 

semulis, 

& , •• I ■ 4 ' :: • , ' - ■ * ■ ( 


i 


fORMIANUM. i 7 , 

amulis, fiorc ex cceruleo nigricante, frudu cerafi magnitudine, primum viridi, deinde 
nigro, infipido , & admodum caduco. Viridis inodora adhuc eft arbor, fed exficcata 
detracto cortice fuaviter olet. 

Trium generum eft ; rubrum, album, pallidum feu citrinum, qax non in una , fed 
diverlis nafcuntur provinciis, multum inter fe diftantibus. Rubrum in Coromandel & 
maritimis crefcit, atque ex eo Idola (ua fabricare & adverfus febres medicamenta prae- 
parare (olent. Album &: citrinum in Infula Timor. Casfalpinus, flavum feu citrinum, me- 
dullam albi efle exiftimat. 

Refrigerat gradu tertio & exliccat fecundo. Rubrum defluxiones prohibet , in- 
flammationibus & doloribus podagricis ex fucco Sedi & Portulacae illinitur. Ex candi- 
do & citrino fiunt Epithemata ad capitis dolores & ventriculi aeftus in febribus. Cor- 
dialibus medicamentis etiam permifcetur , laetitiam ac robur adfert. Indi in mortariis 
lapideis contufo & aqua macerato fibi univerlum corpus inungunt, dein ficcari finuntj 
ad asftus corporis tollendos, &: odoris conciliandi giratia; 

Santali rubri filveftris fpeciem ex Africa allatam tranfmifit ClarilT. Vir D .Jo- 
han. de Laet, colore eft pulchre rubicundo, odoratum, lasve, unciarum quatuor longi- 
tudine, pondere Drachmarum quinque. 

An illud fit quod Garcias ab Horto in Infula S. Laurentii inveniri accepit ab yEthio- 
pibus , quod non pro Santalo , fed ligno aliquo alio odorato habet ? In Creta etiam 
Pfeudofantalum provenire docet Dodoneus, quod quidam exiftimant efle Ulmum 
Montanam Theophrafti* 



Sassafras lignum Gallis in Florida degentibus ita vocatum , Pavame Iridis dici- 
tur, in Virginia Vinauck. Bauhino arbor ex Florida ficulneo folio; A Manardo defcri- 
bitur, quod fit arbor magna, Pini mediocris magnitudine & forma, unico trunco nudo, 
ramis in Cacumine expanfis ut pinus repurgata, cortice, quem integit tenuis cineracea 
quasdam pellis, ex gilvo nigricante, aromatico & aliquanto acri fapore, ad fceniculi odo- 
rem accedente. Materia trunci & ramorum alba, ad cinereum colorem tendente, fo- 
lio ficulneo in angulos definente, colore viridi obfcuriore; an florem aut frudum ferat 
ignoravit Monardes, Sed Bauhinus in Pinace frudum vidit oblongum, rugofum, lon- 

Y % ' 


l74 M U S E U M 

gi {limis pediculis donatum. Radicibus nunc eradis , nunc tenuibus , pro arborum ma- 
gnitudine , per fummos terra: cefpites expaniis , ut facile evelli poilint. Nafcitur in Flo- 
rida locis maritimis & temperatis , ut in portubus S. Helena? & S. Matthei. 

Calidum & ficcum eft gradu tertio fere , fubtilium partium , medetur colicis Ne- 
phriticis doloribus. Eft validum remedium adverfus Lirina? difficultates Se affedus fri- 
gidos renum* dilcutit datus, aperit obftruda, corroborat partes internas, fanat Afthma, 
aliofque pedoris affedus , a cau ia frigida ortos , juvat digeftionem, laxat alvum, tollit 
uteri infecunditatem, promovet menfes , &: eft validiffimum remedium contra luem 
Veneream, mitigat dolores dentium, catharros curat. 

Purgato corpore ejus exhibetur decodum, fed cortex viribus prxftat, ea tamen non 
utendum in debilibus & emaciatis. Aquam marinam dulcem reddere obfervavit Fran- 
cifcus Ximenes. Alfulas ex hac arbore per odiduum macerarunt in aqua falfa, tum dul- 
cem & potui aptam obtinuerunt. 

Lignum e siam Orientalis Indis Provincia ad Santala etiam forfan referri pof- 
fet. Rubicundum eft &davedine eleganti miftum, odoratum. Ctariff. Vir D. Joh. de 
Laet, a quo habeo, proxime ad Pernabucenfe accedere ait. Leve eft, adeo ut fruftum, 
mihi communicatum , pondere fit unciarum trium cum femifle , longitudine pollicum 
quinque, craffitie triuin cum dimidio. De viribus nihil conftat. 

C A P. XIX. 

* -* 

"De Lignis Monftrojis. 

T Igna, qua? a communi figura ac forma exorbitant , Monftrofa vocare lubet 5 
^ quia a Natura in hoc genere ludente , &C cafu aliquo ortum trahere videntur. Non 
minus enim in arboribus ac vegetabilibus eam quandoque lufus fuos obfervare animad- 
vertimus, quam in Lapidibus &: Animalibus ; cui quandoque Ars aut cafus aliquis obfte- 
tricatur. Nos, qua? jam tenemus ejus generis , producemus. 

Abietis rami monftrofi mihi tres funt. Primus ex bafi tereti paulatim in latitudi- 
nem palmarem fe diffundit, hinc in odo quafi digitos divaricatur, quorum primus pol- 
licari latitudine, dimidium pedem altitudinis ubi nadus eft,rurfus in minores digitos df- 
fpefeitur, qui carie ferme jam fuht confumpti. Secundus digitus minor eft &c rotundps, 
tertius & reliqui in latitudinem exporredi & in fummo divaricati, ad ultimum ufque, qui 
teres. 

Secundus Ramus tereti forma per pedis unius longitudinem afeendit : hinc in lati- 
tudinem diffunditur, unico ramulo tereti ad latus exporredo, qui, dimidii pedis longi- 
tudine ubi excrevit, in tres ramos planos divaricatur, quorum primus in latum ventila- 
brum cum appendice terminatur, reliqui, minori latitudine contenti , excrefcentils 
deftituuntur. 

T ertius minor, totus planus , in feptem ramufculos maxima ex parte planos , fcabros 
& ina?quales, ut reliqui in extremitatibus extenfos, terminatur. 

Aceris lignum bifurcatum, quod duo capreoli quafi repra?fentat cornua, lapidem 
durum, nigro purpureum, inaequalem, fuis amplexibus ita tenet, ut ex iis fine fradura 
expediri nequeat. Videntur ramuli duo ex ampliore caudice enati , reda furfum ten- 
dentes lapidem fibi (qua ratione aut oeeafione, fulmine aut cafu alio, nefeio) impadum, 
longo temporis tradu crefcentes tn molem ampliorem , ita amplexos efle ut jam fine 
ruptura expediri nequeant. Ramulorum cum luo trunco longitudo eft decem uncia- 
rum , colore flavefeente, miris fibrarum circumgyrationibus, decori alpedus. 

Ex Acere aliud eft figura fua Canem villofum pulchre referens, ita a Natura 
elaboratum ut admiratione dignum fit. Longitudine eft pedis unius cum femifle , alti- 
tudine pedis unius. Collum habet, pedes quatuor, quibus infiftit , caudam fed- ex parte 
amputatam, totum corpus villofis quali oblitum pilis, ex fibris ligni varie tortilatis, imo 
nihil in eo defideratur,quod lineamenta canis hifpidi referat, pra?ter capitis anteriorem 
partem. Coloris eft fubflavi,ut lignum aceris exficcatum &: cortice fuo nudatum efle 
folec. 

Ex acere Lignum videtur Crispatum, quo me donavit Nobiliffi D. Olaus Bro- 
cbenhus , quod, dum craffiorem finderent fagum , in ejus Meditullio inventum fuit» 
Longitudine undarum odo, latitudine quinque, planum, altera parte ina? quale, finubus 

U 


FORMIANUM. 




&c protuberandis quibufdam dotatum , altera infinitis M^andris profunde fatis exfcul- 
ptum , infigne figura quadrata , paululum inclinata , colore fufco. Mirum quomodo 
hasc Aceris portio intrufa fit fago, ut veftigia apparuerint nulla, nec inveniri potuerit, aut 
videri antequam finderetur arbor, Cirrhi, quicrifpatum illud reddunt,mire fune intor- 
tilati, & profundi fatis. 

Caput cervinum cum cornubus ramofis quodammodo referens lignum , fui 
etiam eft asftimii , ac licet Ars aliquid de fuo largita fit , potiores tamen partes Natura 
obtinuit, in genere vegetabili Animalis ideam utcunque exprimens. 

Cercopiteci facie lignum duorum ferme pedum eft longitudine. Crafllor ejus 
pars , meris tuberibus inaequaliter difpofitis conflans , corpus pedibus truncum , cum 
capitis lineamentis, exprimit, & eo magis quod doloribus conatum Naturae aliquan- 
tulum juverit pidor . Tenuior ejus portio, pedis longitudine , cauda; lineamenra 
utcunque exhibet , nifi quod craffior aliquanto fit , quam reliqui corporis exigat pro- 


Circulare annui um majorem cujus Diameter fex pollices aequat , circumfe- 
rentia duos pedes, minus una tertia, refert. Sed cum ita concretum fit, ut nec prin- 
cipium nec finem coagmentationis partium oflentet , mirandum hoc cenfeo naturas 
opificium. Inaequale eft, nodofum , rimis 8c hiatibus quibufdam deforme , dignum ta- 
men fuo loco. 

Gallum Gallinaceum utcunque exprimit ramus cerafi racemofse, qui mi- 
nimi digiti craftitie, femipedis altitudine ubi excrevit , in duo brachia divaricatur polli- 
cari latitudine ; quorum alterum figuram S exprimit , & caput, collum, ac pedus galli, 
torofitatem fi excipias ; alterum incurvatur ut O literam & caudas gallinacea: pennas 
prabeat , fuis etiam divifionibus. Colore eft purpureo, variis nodulis & ftriis infignitus. 

H amatum voco lignum, ramum duorum circiter pedum longum , digiti crafli- 
tie , qui ex crafliori ubi emergit fecum ramos feptem craftitie inasquales vehit. Hi 
vero amputati cum fint, hamulos totidem conftituunt ex uno ifto trunco ortos , unde 
nomen ei indidimus. 

Ex duplicato grandi tubere, ramus emergit, qui mentulam inter duos monftrofos 
tefticulos fitam figura refert, unde Inverecundum hoc lignum diximus. Tuber 
ipfe in Diametro pedem ferme occupat , in circumferentia duos , fed inasqualiter & no- 
dose coagmentatus eft. Rami vero in diredum protrufi & amputati , longitudo eft pe- 
dis femiflis menfura. Ex alno decerptum videtur hoc lignum. 

Strumosa ligna vocamus, quas variis nodis & ftrumis referta , feriem illam bul- 
borum porraceorum referunt, quam ad nos adferre & vendere folent Nautas BeDas. 
Unum mihi eft grandius, fed carie & vetuftate ita exefum ut vix cohareat. Dum inte- 
grum erat, pedes quinque cum dimidio longitudine fuperabat, ododecim ftrumis gran- 
dioribus hinc inde inasqualibus intervallis onuftum. Ipfas quoque ftrumas figura & ma- 
gnitudine valde inasquales, quandoque invicem ita complicatas, ut ex tribus minoribus 
una grandior conflata videatur. Lignum ipfum craftitie inasquale ; qua craflius , bra- 
chium ferme asquat ; Corilinum fuifte videtur. 


Alterum Minus ejufdem materiei , tenuius pro corporis proportione , minoribus 
tuberibus exornatum, pedum trium eft longitudine, cum una quarta. Exade fupputa- 
tionem fi inftituas, nodos magnos & parvos, diftindos & contiguos numerabis in eo 
triginta. Cortice nudatum eft, coloris buxei, hinc inde eminentibus veftigiis ramulo- 
rum ex meditullio ftrumarum emergentium. Figuras non eft adeo in redum protenfas, 
quin juxta extremitates incurvetur aliquantum. Baculum nodofum Hippocratis, pa- 
rum abeft quin vocem. , 5 * 

Tortilatum trium pedum eft longitudine, variis gyris & anfradibus conflans, 
in quo efformando tantum ferme Ars, quantum Natura prasftitifle videtur. Alteri enim 
vicino aut agnato ramo implicatum arte fuifte videtur, ad cujus circumvolutiones fe 
componere coadum fuit ; hinc gyros & anfradus contraxit, quos jam oftentat. 
Tubulatum lignum voco truncum tiliaceum, teretem , duos pedes cum dimi-, 
dio longum (majorem enim ejus partem ferra ablatam fuifte, antequam ad manus meas 
perveniret, docent manifefta ejus rei relida veftigia) craftitie eft quatuor pollicum, ex- 
terius coloris cinerei , fcabrum & afpredine horridum , a vermiculis ambefum. Per 
totum corpus tubulis conchiliatis majoribus perforatur & excavatur, qui inaequaliter 


MUSEUM 

ejus corpus perreptant & quandoque in fuperficie terminantur, fubftantia cruftacea, 
dura, albicante* ab ipfo ligno ieparabili, quibufdam in locis digiti amplitudine. 

Inventum hoc lignum in fundo maris prope BergasNorveghe, ubi a marinis vermibus 
perforatum, ex limo & adhxrefcente vifciditate teftaceoshofce tubulos acquifivit, con- 
chiliorum cellis analogos. Vermium quoddam genus in hifce delituilfe fatis patet? fed 
quales fuerint dicere nequeo. Magnam affinitatem habuiffe videntur cum iis quos ex 
Rondeletio defcribit Aldrovandus de Infedis lib. 7. cap.7. hocpado. Nafcuntur in 
faxis marinis 8 c fuper concharum vetullarum teftas , tubuli vel fiphunculi teftacei, ro- 
tundi, afperi, candidi, intus lteviffimi, quorum alii redi funt, alii contorti & replicati. In 
his procreantur & vivunt V ermes , qui foras fe exferunt haurienda aquas gratia. Hi co- 
lore & fubftantia fcolopendras rubras fimiles funt, fed figura magnitudine nonnihil 
differunt-, longiffimi enim digiti magnitudinem non excedunt. Pars pofterior folii Myr- 
tei modo in acutum definit, priore parte utrinque pedes habent, veluti fcolopendrte, 
unde fiftula prominet in extremo obtufa, & tubas modo perforata. Noftri hi tubi plane 
fubftantia conveniunt cum iis quos Rondeletius depingit, fed eo differunt, quod majo- 
res fint , quodque non faxis aut conchis adhaereant , fed ligni fubftantiam penetrent. 
Habent & hoc peculiare, quod, licet majores fuperficiem internam habeant laeviffi- 
mam, minores tamen afperi fint & inaequales, quibufdam quafi interftitiis diftindi. 

Ufum habere poffunt noftri tubuli eum , quem fuis tribuit Rondeletius , ut fciliccs 
in Unguento Citrino vires fuppleant Dentalium. Sed de hifce inter Teftacea etiam 
agendum. 

Gap. XX. 

De Corticibus . 

C An £ L l A alba, quam alii Coftum Arabicum Vocant, multis pro vero Cofto eft: in 
ufu. Matthiolus fe Coftum legitimum non vidiffe ingenue fatetur. Veteres Co- 
ftum radicem effe pronunciant,fed ex,qux in officinis pro Cofto venduntur, nullas pene 
habent legitimi Cofti notas. Ante annos non ita multos ad nos adferri cortex coepit 
aromaticus , qui notis & facultatibus proxime ad Coftum veterum accedit, quem qui- 
dam Canellam albam, quidam Coftum Arabicum vocant. Ille effe videtur quem Mo- 
nardes cap. 2 . 6 . Ligni aromatici vocat, ex Infula D. Johannis de Portu divite allati, cujus 
odorSdapor adeo aromaticus &: excellens eft, ut Macin aut Nucem Myrifticam longe 
fuperet , hno Canellam odoris fuavitate , Piper acrimonia. Quocirca re&e in Notis 
mones Ciufius, corticem potius Aromaticum quam lignum dici debere, atque ab eo, 
lib. 4. Exotic. cap. 3. fub nomine Canellx albas, accuratius defcribitur. Adfertur quan- 
doque tubis longioribus & craffioribus , quandoque tenuioribus &: minoribus 5 quando- 
que ei extimus cortex fcaber ablatus eft , quandoque ejus particulas adhuc eohasrent. 
Exterior cortex tenuior eft altero, porofior, fed valde rugofus , afper , ac multis rimis 
hians, multifque finubus, fecundum longitudinem corporis , oblique & inaequaliter di- 
fpofitis, plane cortici exteriori Sambuci colore & figura fimilis. Sub eo interior , craf- 
fior, folidior latet, coloris cinerei albicantis, in quo acrimonia major. 

Interior hic pras exteriore commendatur Sc plane eft aromaticus , fuavitatem Cina- 
momi, acrimoniam Piperis, Gariophyllorum ex parte faporem obtinens,aded ut ex om- 
nibus ferme Aromatibus aliquid participare videatur. 

Exio-uum quid ex eo mafticatum , oris halitum commendat , acrimonia infigni lin- 
guam vellicat , &: pituitam e capite educit. Nos in confedione Theriaces, pro Cofto 
vero, eo ufi fumus. Adfertur ex Virginia, Mollucis, Java, Infula Barbados, &c. 

Sed ex qua arbore hic cortex petatur, nonconfentiunt omnes. Ciufius erui putat ex 
lictno non plane diffimili Guajaco, gravi, folida ac dura materia conflante , aliquot ni- 
gricantibus venis diftindo , corde etiam ipfo nigro , ut in Guajaco. At Nierenbergius 
Hiftor.Nat. lib. 1 4. cap.48. Cofti arborem Sambuci facie effe ait, Arbuti, feu Unedonis 
magnitudine, flores odoratos ferentem, intus candidam, extra cineream, &: buxi modo 
pallefcentem , quae in Caguzarate nafcitur. Clariff. Vir D. Johan. de Laet lib. 1. defcript. 
Indise Occidentalis cap. 17. in Infula Barbados corticem hunc copiofe provenire ait, 
cujus arborem his defcribit : Folia obfcure virent, anteriore parte rotunda , flores fert 
minutos. Sambuci inftar in Umbellam colleftos, qui foliolis conflant quinis, exteriore 


VORMIANUM. 


parte purpureis, intus aurefc ; cortex la;vis & materia dura, intus fubni^ra amat ripas & 
uliginofa loca. ° r 

Aliud genus nuper adferri esepit Ni g rica n s, non in tubulis, fed minoribus 
fragmentis, tam exteriore, quam interiore fuperficie ; tenuior quoque eft priore , & di- 
vilus cultro , interius ad cinericium accedit colorem. Acrimonia in eo iniignis quoque 

elt, ied nec odoris fuavitate , nec fapore aut viribus refpondet priori. Unde advehatur;, 
aut ex qua arbore petatur, incertum adhuc. 

Corticem ex Hifpania fecum attulit D. D. Ottho Sperlingius , cujus nomen nondum 
innotuit , mftar Caflia: lignea: craffus eft , eodem modo convolutus , eundem quoque 
colorem obtinet, ut, nift guftes,pro Caftia lignea (umeres; fed parte & fuperficie inte- 
riore ad cinereum aliquantum vergit. Sapore eft acri & aromatico, magis a d Piper & 

Ganophyllos accedente, quam Cmamomum aut Galliam. Ni color obftaret ad Co- 
itum referrem. ' 5 

De CmiMOJto & Cassia lignea fupra a nobis afturn, ubi de Ligno Cina- 
momi difleruimus, ac oftenfum Cafliam ligneam a Cinamomo non differre, fcd eiufdem 
arboris coracem effe, vel ignobilioris fortis , qualis in Java Sc Malacca provenit, tubulis 
minoribus & mucilaginofum quid guftu exhibens , vel exuftum & ex parte corrupuini 
Cmamomum. De eo. igitur plura non funt qua: hic addam: Hoc faltem notandum 
Cafliam duplicem efie , lolutivam nempe , de qua inter frudus, & Aromaticam feu li- 
gneam, quse huc (pedat. 

Cortex odoratus indiciis , ex Indii Orientali a ClarilT. Viro D. Toh. 
^ et fiftulari forma, quatuor unciarum longitudine , tenuis eft , colore 

ex albo fiaveicente, fragilis, inter contorquendum, juxta longitudinem valde fiifiis eft 
fibrofus, interiore fuperficie obfcuriore aliquanto, guftu acri , odore grato. Hujus pul- 
verem veftimentis inlpergere (olent lineis aut laneis , ad gratiorem odorem iis conci- 
liandum. 

Capparorum cortex ex radicibus delibratur , & cinamomi modo In tu- 
bulos exhccatus contorquetur, fed minores funt longitudine, colore cinereo lineis nui 

buidam & rugis tranfverfis dotati, ip(e amarus, acer & acerbus. ’ H 

Vim habet abftergendi, purgandi, incidendi, digerendi, adftringendi. Hinc lienem 
induratum, coxarumque aftedus juvat, tam intus affumptus, quam extra cum aliis ad 

Granatorum Cortices noti funt, ab ipfis fruSibus petiti , vocantur a quibuf- 
dam Malicorium, ab alus Sidion, nil vero aliud funt quam putamina maiorum manato- 
rum. Viin habent infpiffandifanguinem, conglutinandi, adftringendi; hinc m decoftk 
humidas gingivas exficcanr, & denrqs mobiles firmant ; in Cataplaimatis quoque Her 

GuAjAci Ligni Cortex craffus eft, & amplus, pro ratione Caudicis ligni ex quo 
decerpitur, exteras cinereo ad ruftum rendente colore, interius albicante, ex pluribus 
qua,i lamelus coagmentatus ; fapore amariuiculo & acriore quam lignum ipfum Ad 
luem Veneream & alios affedus , ad quos lignum ipfum commendatur, valet , imi effi- 
caciorem efie, u(us docuit: permifeetur decoftis (cobi ligni, fed dofi minori. 

Mandragora cortex ex radice depromitur., & trajefto lino ad exficcan- 
dum exponitur. Exterius (caber eft, inaequalis, coloris cinerei, interius albicat, craflitie 

coruces capparorum fuperat duplo, fapore pene nullo. Vinum, cui cortex infunditur 
valet m doloribus & vigiliis; exhiberi etiam quandoque folet ante fediones & uftione/ 
ne (entiantur. 

Corticis M o N s I s e D A n difti, ex Oriente allati , mihi copiam fecit ClarilT. Vir 
D.Jo i. ac Lact. Calfiam Ligneam ferme refert figura externa , tenui libroadnioredi- 
nem tendente veftitur; interius colore rufo obfcuro Cafliam ligneam adulatur. Infipi- 
dus ferme eft, nulla pneditus acrimonia. Cujus fit ufus, aut unde adveftus, me latet, 
a oRtex ligni sassafras odoratior, fragrantior eft , majoremque effica- 
ciam habet ipfo ligno, quia duplex eft, exterior afper & cinerei coloris , interior crafi 
ior,atropurpiireiis, mollis, lapore acri aromatico, ftriis quibufdam oblongis proditus. 

De viribus m ligno aicftum ; hoc tamen obfervandum, efficaciorem longe eife corticem 
isgno ipfo, vmbuiqae praTtantiorem, quocirca & in minori dofi exhibetur. 


Thymia- 



■ Z 


’ T. - 


m -i 


■ : 


178 M U S E U M 

Thymiamatis nomine maffa quadam ad nos adfertur ex variis conflans cor- 
ticum fragmentis, friabilis, atropurpurea, odoris grati; quam Narcaphton dici volunt 
alii» Ea ad fuffimenta utuntur. Alioquin apud ifiginetam lib. 7. cap. 22. defcriptio 
extat compofiti Thymiamatis , quod jfuffimentum vocat rofatum ex variis compofi- 
tum. Confule Dendrologias Johan. Bauhin. lib. 4. cap. 30. ubi fufe de hoc Cortice 


Cap. XXL 
« 

D E 

FRUCTIBUS, 


oAbddy Abmsy Acacia , Achiotl, Amygdala Novil^egni > Almendras 

de ‘Terit > aAmomum . 

Ortices in Mufeo meo excipiunt fructus exotici , quorum praecipuos bre» 
viter delineabimus. 

IP© -HI 

IBI 




Abda arabum ex Corea Si Guinea adfertur, frudus eft exiguus , coloris cine- 
rei, pifi magnitudine, duobus globulis, invicem cohaerentibus, afperis conflans, & quafli- 
piti adhaeret finu exiguo praeditus, fapore adflringente. Hoc Indi Coria 8c Crines nigro 

colore tingunt. ' -ni' 

Ab rus Profpero Alpino de Plantis ^Tgypti cap. 21. didus frudus, Bauhino eft 

Pifum Indicum Coccineum minus, Clufio Vicia Africana , Camerario Phafeolus Indi- 
cus, vulgo falfo Pceonia Indica nomine Ginge Abrus ; Honorio Belli , Phafeolus ex 
Jemen. Frudus eft Pifo minori fimilis, duriffimus, orbicularis fere vel ovalis figurae, 
prorfus rubeo nitente , inftar Coralli expoliti. Summa autem parte , qua Aliquas ad- 
haefit , omnino atro colore fplendens & laEVore , difficile dentibus cedit. Sapore legu- 
mina imitatur &infuavis eft. 

Plantam quis integram defcripferit nefeio : Clufius lib. 4. Exot. cap. 1 5. Ramulum 
hifce delineat : Pediculo longo inhaerebant, alternis deni , duodeni aut plures pediculi 
breviffimi, fatis craffi & rugofi,e quorum fingulis, graciliore brevioreque adhuc petiolo, 
dependebat filiqua rugofa, fpadicei foris coloris, unciam, aut paulo amplius longa , fe- 
munciam lata iliaque aliquantulum plana, mucrone inftar hamuli curvo, interna parte 
albi coloris , qua continebantur quaterna aut quina femina duriffima, fupra deferipta. 

Honorio Belli ex femine enatas funt plantulas, fed folia faltem produxerunt, quas ad 
Solem mirum in modum convertebantur, pinnata erant , longo pediculo , hasrentia 
contrariis petiolis, femper numero paria. 

Acacia; frudus filiquofus eft , unico petiolo tres aut quatuor adhasrent filiqux, 
atroputDureas , rotundas , duarum unciarum longitudine, per quas, parte deorfum pro- 
pendente, nervus, feu linea rubicunda excurrit. Intus femina fex vel feptem tenent, 
compreffa, colore fubluteo, magnitudine Pifi, loculis Saepimentis quibufdam tomen- 
tofls kivicem diftinda. : Quam tenemus filiqua , ex America ad nos delata eft , &: ab 
^Eo-yptia- parum diferepare animadvertimus. Theophraftus lib. 4. Hift. Piant, cap, 3. 
arborem & albam & nigram effe docet, ut & Plinius lib. 24. cap. 12. Noftra filiqua ex ni- 
gra deprompta videtur. Plantam accurate delineavit Fabius Columna in Notis ad Hi- 
ftoriam Mexicanam foL 867. . 


( 


W Q R M I A N U M, 17$ 



A c h 1 o t l , ab aliis Pamaqua, Changuarica eft Urucu Margravii lib. u Piant, c. 3, 1 
& Bixa Oviedi, part. 1. Hift. & Natural. lib. S. cap. 6 . Arbor eft magnitudine & trunco, 
formaque, malo Aurantias fimilis, foliis ulmi figura, colore afperitate fimilibus, cortex, 
truncus & ramifimt ruffi, vergentes ad viridem colorem ; flores grandes habet in mo- 
dum ftellarum, quinque foliis diftindos, coloris e candido rubicundi, frudus calicibus 
fimiles caftaneis , forma & magnitudine parvarum amygdalarum viridium, quadrangu- 
laris, qui ubi maturuerit dehifcit, certa grana rubentia, fimifia granis uvarum, fed magis 
rotunda, continens. 

Cum vero ramulum hifce frudibus onuftum mihi Lugduno Batavorum fub nomine 
Bixs tranfmiferit amicus meus ClariiT. Vir D. Joh. de Laet, ejus delineationem uberio- 
rem hic proponam. x 

Eft vero ramulus hic quatuor circiter unciarum longitudine, tres continens pedi- 
culos , quibus totidem infident frudus feu folliculi cordis figuram eleganter expri- 
mentes, liirfuti, fefcunCiam longi , unciam lati , externa parte fufei coloris, Ipinoli. 

Quidam vero illorum dehifcens, fuperficiem internam bevem oftentat ejufdem co^ 
loris , in cujus medio aliquantulum cavo , utraque pars quindecim aut fedecim grana 
fature rubra , exiguum pyrum figura referentia, breviflimo tenuifiimoque petiolo fu- 
fpenfa habet •, fed jam exficcata, marcida aliquantulum confpiciuntur. In medio utriuf- 
que partis folliculi, nervus quali quidam eft, aut potius folliculi prominentia , ex qui 
emergunt petioli grana feriatim difpofita. Grana ipfa faliva madefada , eleganti co- 
lore miniato tingunt. 

Barbari hanc arborem magni faciunt, coluntque circa tuguriola fua, viret toto anno, 
fertque frudum verno tempore , quo & materies illius ccedi fidet , quse utilis eft ad 
ignem eliciendum inftar filicis. Ex cortice conficiunt funes rudentes, qui robuftio- 
res funt cannabinis. E femine fit tindura Coccinea , qua pidores utuntur. Eadem & 
in Medicina ufurpatur, cum frigida fit qualitate ; fi cum aqua hauriatur aut foris appli- 
cetur , mitigat seftus febriles, fluxum Dyfentericum fiftit, & potionibus refrigerantibus 

Z % admilce- 


i8d - ■ . M U S E U M 

admifcetur. Hinc potioni ex Cacao confeda: additur ad refrigerandum &: bonum fa~ 
porem ei conciliandum. 

Maffa ex fucco feminum hujus Achiotl ex Hifpanis redux me donavit Clarift D. Sper- 
lingius, quas coloris eft ruffi, digitalis craflitiei , unciam longa , friabilis , primo guftu 
infipida, fed mox amaritudinem levem & aromaticam mafticata probet , Madefada 
coccineo tingit colore. Quidam hanc maffam Orellanam vocant. 



Amygdali n ove regni nomine tranfmiffus eft frudus ille , qui a Clufio 
lib. 2. Exotic. cap. 6 . fub nomine Guianenfis amygdali defcribitur, CralTo &c duro eft 
putamine, ut hoc nomine inter, nuces referri poftk. Orbiculari feraie figura , nifi quod 
altera parte in redam lineam terminetur ac dehifcat,deprefiior aliquanto, multis tuber- 
culis per univerfum corpus fparfis , coloris ex rubicundo fpadicei , ambitu £uo uncias 
feptem fuperat, latitudine duas. Qui fregerant magnum nucleum continere ferunt, 
ejufdem cum nuce figura:, membrana rufa opertum, fed parte interiore candidifEmum, 
atque in binas partes feparatum indar Amygdali, quod fapore refert. Frudus accu- 
rate defcribitur a (MI’. Viro D. Johan, de Laetlib.?. deicript. Ind. Occident, cap.4. 
Arbor, qux eam fert, tereti trunco eft, ut pinus. Mihi communicata nux , magnitu- 
dine eft pile palmarias, figura Renis, eoioris cinerei ad nigrum inclinantis, crebris tu- 
berculis obfita, quar prolongantur ad latus deprelfius cum tendunt, ubi rima tota nux 
dehilck. Pondere eft unciarum duarum cum tribus Drachmis, fex unciarum am- 
bitu. 


Almen- 





Almendras de peru, feu Amygdala Peruana , forfan fic dida, quod ope- 
fimencum , quo nux hxc tegitur, fimile fit ei quod habent Amygdala , & nucleus 
etiam fapore &: colore Amygdala referat. Clufio Frudus exoticus Hifpanienfis 
dicitur. Frudus eft triangularis , dorfo lato in bina latera angulofa definente , valde 
rugofo, &c inaequali , ut &: utrumque latus, fupina pars etiam rugofa, fed ano-ufta 6d 
cuneiformis, dorfum incurvatur, tota nux unciarum duarum eft longitudine ^latitu- 
dine unius ferme. In hunc fenfum Clufius, fed ClarifT. Vir D.Johan. de Laet lib. 17. 
defcriptionis Ind. Occident, cap. 4. accuratius hunc frudum defcribit. Reperitur, in- 
quit, in filvis juxta flumen Amazonum , arbor Barbaris Ademonie Totake dida , cujus 
frudus Totoke. Illa procera eft, ramofa, foliis grandibus , ulmi fimilibus, obfcure vi- 
rentibus , nifi quod poftica parte nonnihil videantur candidiora. Nullos fert flores, fed 
certas gemmas, quse colore non differunt a foliis, quas fenfim craflefcunt , & protru- 
dunt frudum grandem, mole interdum capitis humani , pene rotundum, antica parte 
nonnihil compreflum, cortice duro, ligneo , admodum compreflb , exterius ftriato 
tuberbfo , coloris fufci & pene nigri. Dividitur interius certis feptis in fex veluti nuces, 
arde inter fe conj undas, qux fingulx iterum ligneo , duro , & fatis craflb cortice ted^e 
funt, &: varias formas, plerumque tamen triangulares, una parte convexiore, cum tribus 
veluti futuris , valde rugofe & afperas , minus tamen quam exterior cortex, tres uncias 
longas & fefcunciam lata?, coloris rofei & interdum cinerei aut fufci. His continetur ob- 
longus nucleus, totas implens , inftar Amygdali , rubicunda membrana tedus, carne 
candidiflima & folida & nonnihil oleofa. Sapore magis videtur accedere ad Avellanas, 
quam Amygdala, quorum ufum fupplere poteft. Vim Venerem excitandi illis tri- 
buunt incolas. 

De Amomo varias autorum funt lententia , & quidnam vere fit dubitant quam 
plurimi. Hinc quidam pro Amomo Acorum fubftituunt , quidam Rofam Hierachort- 
tinam, alii Pedem Columbinum. Tandem verum Amomum, quod Diofcoridis & Plinii 
notis refpondet,invenifle videtur Cedimus Martincllus Pharmacopceus Venetus,quod 
nobis defcripfit Nicolaus Maroneus in hunc modum. 

' Amomum Indicum parvus eft racemus, abfque pediculis ex unico Sarmento enatus, 
fibi ipfi arde coharrens & convolutus in mx modum , conflat denis aut duodenis 
ad fummurn acinis feu folliculis fibrofis fi? mutuo comprimentibus, tartquam de com- 
muni loco inter fe decertantibus, adeo ut fibi invicem parvas cavitates imprimant. Ra- 
cemum fuftinet lignum teres , pollicari longitudine , fibrofum , odoratum, acre, foliis 
confertirn exornatum, pufillis fquammarum. ferie diftributis, qua parte folliculorum 

2 3 eft 


igL MUSEUM 

ertexperSjtui.il longioribus foliis fenis, fingulos folliculos ambientibus, quas vicem quam- 
dam prsellant calicis illius, quem in nuce avellana confpicimus: folia hax tenuia funt, fi- 
brofa, acria, odorata , fed quas pfivatim folliculos compleduntur , a: mula funt foliorum 
mali punici, fuis cacuminibus iaspe compadajtaro integra, ut vix extra Amomi acinos 
emineant, quod evenire credendum efi, quia mutuo attritu foliorum fummitates con- 
fringuntur in longiffimo itinere. Acinorum crailitudo & figura orbicularis exiflit , 
qualis mediocris uvas acini. Ornamur folliculi Amomi exterius tenuiffimis filamentis 
feu nervis, quafi lineis per longitudinem dudis, prasditi etiam funt parvis fulcis ternis* 
totidemque interpofitis exiguis eminentiis, qme triplicem internorum feminum feriem 
circumfcribunt. Singulos folliculos replent tres feminum Phalanges , tenui membrana 
ab invicem fejundcC. Unaquaque vero Phalanx pluribus conflat feminibus angulofisg 
eadem tenui membrana involutis , adeoque flridim fibi cohasrentibus , ut trium duu- 
taxat feminum longiufculorum effigiem prasbeanr. Racemi & totius ligni color idem 
fpedatur, in aliquo pallidus, in alio candidus , in alio vero ex pallido ad fubruffum ver- 
gens. Sed in candido folliculo femina plerumque mfunt evanida , in fubruffo femina 
folidiora perfediora frequentiffime obfervantur . Seminibus angulofis color exter- 
nus ex rufo nigricans adefl, internus albus. Semina interna eadem 1'olida quidem funt, 
fed frangibilia, non fradu contumacia, ut femina Cardamomi. Racemo odor inefl va- 
lidus, fed 6 (juSfjg, ingenitus vero , non afcititius , qui vulgarem lavendulam quodammo- 
do redolet , fuavior tamen, exemptis a folliculo feminibus , major odoris acrimonia 
ineft, minor autem odoris fragrantia. Eadem ratione & racemus & nuda femina acri 
fapore funt prodita; fed racemo hebetatur acrimonia, in nudis feminibus vehementer 
percipitur , quo vulgarem Caphuram quodammodo fapit. FLec Maroneus exade 
lingula compledens , quas ad Amomi delineationem fpedant. 

Galenus 6. fimpl. Amomo Acoro fimilem facultatem afcribit , nifi quod Acorum fic- 
cius fit, majore autem facultate concoquendi Amomum. Ingreditur prasflantiffima 
Alexipharmaca , in primis Theriacam & Mithridatium. Delineatum jam ubi haberi 
potuit , in eorum confedione , nos ufi fumus feliciter , quod & Ponam Veronenfena 
Pharmacopceum feciffe vidimus , cum approbatione totius Collegii Medicorum Ve- 
ronenfium. 

Amomi aliam quandam fpedem ex Hifpania fecum attulit D. Sperlingius , cujus 
me donavit frudibus. Grana quasdam erant Cubebarum indar, rotunda, afpera, ex 
cinereo purpurei coloris , pundula duo albicantia in utraque extremitate habentia, 
quorum unum vefligium habet pediculi , quo ramulo adhaerebat. Alterum protube- 
rans aliquantum , in centro foramen habens , quod floris oflentare videtur vefligia. 
Tenui conflat cortice aromatico, intus granum nigrum rugofum tenens, compreffum 
& rotundum. Frudus ipfe magnitudine inaequalis. Maximum Pifum mediocre aequat, 
minus granum piperis. Sapore acri aromatico. ♦ 

Gap. XXII. 

oAnacardus , aAnands, Antophylli , Arida, Anakok^, oAovay, 

Arati cum Ape, Avellana c Purgatrix . 

A Nacardium frudus efl veteribus Grascis incognitus, fed receritiofes hoc no- 
minis ei indiderunt , quod fimilitudinem habeat cordis exficcati. Arabibus Bala- 
dar velBalado , Lufitanis Faba Malaccaha. Duum efl generum: unum quod in Mala- 
var nafcitur, oblongiore & porredo collo , alterum quod in Brafilia , incurvo &: Cajous 
appellatur. 

Frudus exficcati, ut ad nos deferuntur, colore funt nigro, purpurafeerite, figura tur- 
binata, cordis parum deprefli figura, laeves, politi, appendice feu collo quandoque prae- 
diti, rugofo, ffriato & inaequali. Liquor iis inefl mellis eraflitie , fub cortice reddens, 
fanguinis modo rubicundus , qui Medicis Mei Anaeardinum vocatur , fub quo efl nu- 
cleus parvas Amygdalas fimilitudine. Chriflophorus Acofla cap. zy hunc fuccum oleum 
vocat, & valde urens effe dicit. Magna ejus copia efl in Canonor , Gambaja, Decan 
Calceat. 


Calidum 


Calidum & ficcum conftituunt in tertio aut quarto gradu. Sed Garcias ab Horto 
lib. i. cap. 3. in virente deeffe hunc calefaciendi & ficcandi exceftum experientia co- 
gnovit, quamvis exficcatum caufticam vim, non vero venenofam habere concedat. In 
Medicina liquorem pr®ftare ait Matthiolus , labentes revocare volunt fenfus, memori® 
ja&uram refarcire , nervorum & cerebri affe&ibus a caufa frigida auxiliari ; fed langui- 
nem exurere &: cutim exulcerare , juvenibus idcirco calidioribus noxius. Malignitati 
ejus refiftit lac affatim potum, &: oleum ex nucleis ejus expreffum. Afthmaricis exhi- 
bent &c contra Lumbricos. Viridem Sale condiunt & comedunt, olivarum inftar, fic- 
catum ftrumis applicant cauftici loco , & calce addita adBombicinos Pannos fignandos 
utuntur, notam enim tam firmiter imprimit *ut nulla lotione eximi poflit. Nonnulli, tefte 
Acofta, in exficcatis extimum corticem demunt, eamque membranam qua medulla te- 
gitur, deinde medullam edunt, ad bibendi appetitum irritandum. In Malavar illius ufus 
eft cauftici vice. Si quis inftillet in putridum & cavum dentem, ipfum urit frangitque 62 
rumpit facile. Ad prseftigias quomodo utantur Indi, apud Acoftam vide. 

De Alkero genere Anacardi agemus in hiftoria Caji. 



An an as 3» aliis Nana, Pinas Manardo, fpecies cardui altilis elfe videtur, in 
modum Cynar® nafcitur , fpicis compactilibus inftar criftarum in fummitatibus emer- 
: gentibus. 


1 


< 



jS 4 museum 

gentibus. Ex radice proveniunt quindecim aut plura folia , Aloe foliis anrrnla, duobus 
aut tribus digitis longa , fefquidigitum lata , vcrfus extremitates anguftiora, acuminata, 
crafla, laturate viridia, in ambitu denticulis prsedita. 

In medio horum frudus cinabrii coloris , dum augetur inter folia prodeunt flofculi 
ccerulei coloris , tribus foliolis fmguli conflantes ; quando maturuit frudus eft inftar 
majoris Melonis, odoris fuaviflimi , faporis fere inftar fragorum gratiflimi,apprime fuc- 
culentus. Frudus maturus fuperius plantam juniorem habet, qua: decerpitur, St ita fine 
radice tertae imponitur, quae anno fequenti frudum fert. Unaquaeque planta femel & 
unicum fert frudum annuo fpacio. Menfibus aeftivis, Sole exiftentein Capricorno,ma- 
xime viget. Exigua femina feu grana fiibrufa in fuperficie pulpae latitant ; extuberanti- 
bus bullis ex flavo albicantibus exterius paflim diftinguitur , St quafi vermiculis aut tef- 
ferulis variatur. 

Hic frudus quia fucco corrofivo immodice fumpto linguam vellicat j ac gutturis ar- 
dores infert, difciflb cortice in taleolas fecatur, inque vino Hifpanico maceratur, tan- 
tifper donec qualitatem noxiam deponat , qui gratum faporem St odorem vino com- 
municat, linguae tamen morfus St gutturis inflammationem, fi potetur vinum, inducit. 
Ipfe autem fuccus, quo turget frudus, mirifice animum languidum recreat St Ipiritus 
fopitos fufcitat, in primis ftomachum naufeabundum reftituit. Addo quod recens ejus 
liquor, tum vinum inde expreflum urina: fuppreftioni St doloribus Nephriticis fuccurrat. 
Venenis Mandiochas adverfatur, quod & radix praeftat. Omnia efficacius operatur ftil- 
laticius liquor, fi modice bibatur. Febricitantibus , vulneribus St ulceribus infeftatis ab 
lioc frudu abftinendum: humores enim accendit, St in pejus omnia difponit. Calidus 
eft St humidus frudus ipfe. 

Antophylli ab ipfis Gariophyllis communibus non differunt, nifi quod gran- 
diores i pinguiores, St torofiores fint. Cultores enim hujus arboris, tefte Garcia ab 
Horto , flagellant altiores ejus ramos, emundato prius circa arborem folo , fiquidem 
nullum genus graminis fub ea nafcitur, omnem fuccum feu humorem ad fe attra- 
hente arbore. Decufta Gariophylla biduum aut triduum ficcantur, deinde affervan- 
tur St Malaccam St alias Provincias mittuntur. Qme in arbore haerent craffiora fiunt, 
nec ab aliis nifi vetuftate diflFerunr, St funt illa quas Anthophylli dicuntur. Quocirca in 
errore verfantur, qui cum Avicenna lib. ii. cap. 511. Crafliorem hunc frudum marem, 
vulgares fceminas putant. 



Arbor, qux frudum Anda Brafillenfibus didum fert, vafta eft St elegans, in loeis 
arenofis proveniens , ligno levi, raro , fpongiofo, floribus infigniter luteis, magnis, ob- 
longis, fimbriatis, foliis cordis figura , ex tenuibus pediculis dependentibus. Frudum 
oionit feu nucem cortice duplici , exteriore cineritio ligneo , praeduro St perforato pu- 
tamine veftitum , quo duo glandes continentur jecori leporino non valde diffimiles 1 , 
nuces caftaneas fapore referentes ; una atque altera alvum ducit, fed St vomitum movet; 
vehemens eft, corrigentibus indiget. Oleum ex nuce exprimunt quidam. Ex cortice 
uftulato medicamentum conficiunt ad alvum fiftendam. Lignum hujus arboris ufus eft 
plurimi. Barbari corticibus ejus utuntur ad pifces capiendos : aqua enim, in qua mace- 
ratus fuerit, omnes animantes foporantur. Defcripta eft; haec arbor cum frudu , qui 
fiaura aliquomodo differt a meo, a Clariff. Viro D. Johan. de Laet lib. 15. defeript. Ind. 
Occid. cap. 8. St lib, 16. cap. 11. a Margravio Fliftor. Plantar. lib. 3«, 

Separarim 


FORMIANUM. iSy 

Separatim Sc frudum integrum & ejus nucleum unum teneo. Integer frudus figura 
cor temulatur , cortice fcabro cinereo luteo , tribus foraminibus pervio. Quorum pri- 
mum parte ejus fellili oblongum eft &: ovale ferme, femiuncias longitudine ; duo ad 
latera magis hiantia, inaequalia, per qu# venarum ramuli quidam , ab ejus cavitate pro- 
venientes, erumpunt, ac fe per ejus difpergunt fuperficiem. Per longitudinem cofta 
quadam excurrit , fed per latitudinem finus quidam frudum in duas aequales partes di- 
vidunt cum fuis foraminibus , de quibus didum. Demum in apicem terminatur, qui 
quali centrum eft lineae & finuum defcriptorum , exterius durior eft cortex , finu fu 6 
duos fovens frudus feu nucleos purpureos loculis difcretos, cordis figura. Longitudine 
sequat uncias ferme quatuor, latitudine duas. 

A n a c o k genus quoddam Phafeoli Indici eft , defcriptum a Garolo Clufio lib. 6 . 
rarior. Piant. & Exotic. lib. 3. cap. 13. Frudus autem eft Pontica nuce paulo minor, in 
medio tumidior & pulvinatus, laevis, fplendens, durus, folidus, in aqua fubfidens, extima 
parte (quae lobo fuoadhaefit) veluti didudo &: hianti ofculo, fuperne paulo elatiore & 
aquilino praeditus, duobus coloribus conflans, fuperior enim pars ab elatiore roftelli 
parte , quafi linea ad alterius extremitatis infimam in frudu partem oblique duda, tota 
utrinque atra eft, Ebeni nigredine, & nitore, inferior vero omnino Corallina, & ut 
altera nitet. Pulpam habet candidam. Tribus aut quatuor majoribus in pollinem tritis 
utuntur Indi ad vomitum provocandum. 



Aovai vel Ahovay frudus eft caftaneas inftar , figura proxime accedens ad 
iiteram A Grascorum, nucleum habens venenatum, putamen duriffimum& tinnulum ; 
unde a Barbaris tintinnabulorum loco ufurpatur, & brachiis cruribufque circumdatuf 
ornatus gratia: eofdem frudus & clavis fuis & fecuribus aliifque inftrumentis alligant» 
Creicit vero hic frudus in arbore quadam, qua? teterrimum fpargit odorem cum feca- 
tur, & qui vix ferri poteft , propterea a Barbaris ne quidem ad Pyras ufurpatur» Ctete- 
tum arbor eft Pyri magnitudine , foliis femper virentibus & mali noftfatis non ab- 
fimilibus» 


I 

I 


. 


i8<f MUSEUM 



Araticum ape. Araticu triplex eft arbor apud Brafilienfes , nempe Araticu 
Ponhe, Araticu Pana, Araticu Ape , addunt etiam Araticu do Mato feu filveftris. Quia 
vero femen Araticu Ape mihi tranfmifit Clarii! Vir D. Johan. de Laet, ac Georgius 
Margravius in fua Hiftoria rerum Natur. Brafil. referat femen hujus Araticu Ape figura 
& magnitudine convenire cum Ponhe , colore tantum differre, cum fit coloris obfcure 
brunni, juxta mentem Margravii, ipfius Aratici arboris delineationem proponemus ex 
lib. 3. Hift. Piant, cap. 1 . Araticu Ponhe arbor eft caudicis & ramorum figura, ac colore 
corticis, ut malus Aurantia, fed foliis, flore ac frudu differens. Folia habet circiter 
femipedem longa, alternarim oppofita, elegantia, fuperius faturate viridia, craifa, & ad 
tadum folida, pene duos digitos lata, lingua humans figura , in extremitate acumi- 
nata. Hinc inde flos provenit magnus, egregius, ^nagnitudine fuperans florem Frittil- 
laris , totus flavus , exterius compofitus ex tribus foliis cordiformibus , fefquidigitum 
longis, & craifis inftar corticis aurantii mali, eredis, qus in fui medio continent alia tria 
minora & dimidias craflitiei, quorum quodlibet femiglobum excavatum refert. Tria 
autem hsc ita compofita, & extremitatibus fuis impolita funt, ut globum integrum, in- 
terius cavum, magnitudine juglandis, referant. Globus hic in cavitate fua ftamen habet 
globofum, magnitudine avellanas, luteum, in ftamine apicem parvum rotundum. 
Sunt autem & ftamen & apex tuberculis exiguis luteis prasdita , quas videntur ut pori 
in cute hominis algentis. 

Flos totus flavus , odoris fuavis , fed naufeabiindi. Floret potiftimum menfibus 
Septembri, Odobri, Novembri. Flos deciduus, fingulis enim diebus multi fe aperiunt, 
&poft aliquot horas /ponte decidunt, ftrepitum excitantes inter cadendum , quafiali- 
quis baculo feriret arborem, gravis enim eft flos &: grandis. Florem fequitur 'frudus, 
qui maturatur prasfertim Decembri & Januario. 

Non 

1 


W O K M I A N tl M. 187 

Non eft autem edulis nifi fponte decidat, tunc enim inftar pultis eft mollis, figurte 
turbiriaue , quatuor aut quinque digitos longus , ubi pediculo adhasfit 7. aut 8. digitos 
crafttis in ambitu. Externe coloris eft ex albo & viridi mixti, vel plane pallidi virentis, 
& videtur quafi cutis ex fquammis coiripofita effer, ita enim lineis viridibus pallida; vi- 
rentes fquammte delineate funt, & quariibet harum rquammaruin habet tuberculum in 
medio exiguum, fufcum,ita ut nucem pineam ferme repra;feiuet. Mollis eft dum fponte 
decidit, ita ut inftar Cafei veteris putridi digitis decorticari poftit, continet carnem feti 
pulpam fubflavam, qua; quali ex pyramidibus videtur compofita, filamentis quafi qui- 
la ufd a m intermixta, & multis nucleis fbu feminibus. Pulpa odore non male refert maf 
fam panis fermentatam , cui aliquid mellis admixtum , faporis ex dulci fubacidi & fub- 
acris eft, nihil ingrati, odor enim gratus. Eo loco ubi pediculo infedit frudus , durioris 
carnis corpus, fuppofitorii figura, in fe continet, quod feorfim extrahi poteft, comedi- 
tur, ac pro lautiffima buccella offertur principaliori in menfa. Semina fructus funt ova- 
lis figune, altera tamen parte anguftiore, qua pulpR’ adha;fit,CQmpreffa, magnitudine 
faba;, glabra ac dura, coloris flavefcentis , fplendentis, quodlibet pellicula alba obdu- 
dum, intus eft nucleus .albus, dura; fubftantia;, fapore non male referens radicem He- 
lenii, ita enim in dulci amarefcit. 

Folia Araticu communis igne adufta, & cum oleo apoftemati impolita, maturare fa- ' 
ciunt, aperiunt & optime fanant. Guilhelmus Pifo lib. 3. de facult. fimpl. afferit Araticu 
Pana (licet a multis comedatur) copia tamen lxdere, dum frigore nimio calorem na- 
turalem opprimat, eadem ventris Symptomata excitet, qute venena frigida folent mo- 
vere. 

Aloes a m e r i c an i frudum vide in Careguata. 

Avellana Indica peculiaris Camerarii, delineata a Johan. Bauh. Flift. Piant, lib. 3. c. 59. 
fed nondefcripta. Parvus frudus eft coloris fpadicei, figura; conica;, in apicem acutum 
defmens, fibris proditus redis a bafi in apicem excurrentibus , angulofus. In parte ob- 
tufa eleganter oculis,nafo,& ore refert faciem Cercopitheci. Concuffus ftrepit ob in- 
clufum nucleum. De viribus nihil percepi. 

Frudum globuli Saponarii magnitudine emi, exade fpha;ricum, fed in fuperficie fo- 
raminibus parvulis dotatum, inter qux unum majufculum, cui infertum fuiffe petiolum 
arbitror, Colore caftaneo. Nefcio an fit frudus 4. a Cltifio delineatus lib. 3. Exot. cap. 2,9. 
& Joh.Bauhin. inter alios lib. 3. Hift. Piant, cap. 39. p. 308. Frudus fpha;riciis pundatus 
vocari non incommode poteft. 

Avellana purgatrix Monardi, Ben magnum Medicorum vulgo , figuM 
eft oblonga, triquetra, parva; avellana; magnitudine, lento &c molli cortice, partim ex 
cinereo candicante, partim puniceo, quem fequitur putamen minus folidum quam io 
avellanis, acuminatum , albicans, parte inferiore aliquanto obtufius , nucleum fovens 
avellana magnitudine, candidum, folidum* tenui membrana obdudum, fapore haud 
inaratum. Ex Infula D. Dominici adferri folet. 

Indi fe familiariter hac purgant, validiftime bilem &: pituitam fuperne &c inferne eva- 
cuat, fed vehementiam ejus affatione infringi ajunt, coli doloribus medetur, flatus difcu- 
tit, clyfteribus injeda evacuat, calida in tertio gradu habetur, ficca in fecundo. Ex ea 
oleum conficiunt odoratum, de Ben didum , quo barbam &ctefariem inungunt , deli- 
ciarum gratia. Interius datur frudus a Drachma femis ad Drachmam unam , prius 
affata. , ■ 

C a p. XXIII. 

1 V ... 

*Bacca Lcturi longa 3 7 >ixa 3 'Bombicinus Bon> Bonduc, 

Borame 

T A u r u s arbor eft notiftima ac varjas habet ratione foliorum &: fruduum differen- 
•^tias , de quibus prolixe Botanici. Nos de frudu fakem hic agimus , qui rarior eft, 
cum enim vulgaris magis ad rotunditatem inclinet, hic oblongior, figura; ovalis &: acu- 
minatus utrinque. Quia ejus generis frudus, quos teneo, pediculos adhuc adjundos 
tenent, putavi figuram hanc oblongam cum gracilitate conj undam ex immaturitate 
provenire ; fed cum in magna copia adferantixr , peculiarem fpedem conftituere 

A a % anima ct 


iSS M II S E II M 

animadverti, cujus mentionem facit Bauhinus Pinae, libr. 12. feci. i. ubi inter Lauros, 
qua2 fructum ferunt, quandarfl efle ait, quas frudum habet in rotundo modice oblon- 
gum, quandam vero quas habet oblongum, gracilem, &: utrinque ovato mucrone tur- 
binatum. Atque hic ipfus eft de quo nobis fermo. 



Anno MDclrx. crevit in Horto Confulis noftri Hafnienfis Johan. Nikelfon, planta 
qusedam ^Egyptiaca,Profpero Alpino Beid el Oflar dida, cujus frudus cum mirus mihi 
videbatur , Chameleontem fere referens, eo me donavit, &: ab artifice exade delineari 
curavi ea forma quam hic vides . Defcribitur vero planta ab Alpino libro de Plantis 
^Egypti in hunc modum, cap. xxv. 

Beid el ossar nafeitur in humidis locis prope Alexandriani in ramo Nili Calig 
vocato, 8 cCayri in loco prope el Mattharia, fere perpetuo humido, ac fere paluftri ex 
aqua Nili ibi diu manente. Eft planta herbacea , fruticofa, multis dolonibus ab radice 
redis furfum ad duorum fere cubitorum altitudinem fe extollens, foliis latis, oblongis, 
rotundis, ut Aloes folia, craflis & candidis, ex quibus dsfledis lac album manat, totaque 
planta lade abundat ; flores fert croceos. Ranunculi floribus proximos, a quibus loco 
fruduum duo teftes invicem alligati pendent, fatis hominis telfibus perfimiles (fed in 
noftra planta figura frudus multum diferepat) in quibus alba lanugo & femina parva 
lata, laducte feminum urnula (in noftra planta rotunda erant, flava, comprefla) conti- 
nentur. 

Foliis contufis, tum crudis , tum in aqua codis , utuntur Emplaftri modo in frigidis 
tumoribus dc doloribus. Ex lanugine parant cubilia quibus utuntur. LTtuntur etiam ea 
ad excipiendum ignem ex filice excufliim tanquam efca & pabulo. Tota planta lade 
calidiflimo ac exurente fcatet , quod plures in quibufdam vafis colligunt ad expilanoa 
coria, eafiquidem ineo lade fi aliquo tempore maneant, pilis nudantur. Lac quoque 
ficcatum pr&ftantius corpora folvit , atque DyfenteriCos fluxus etiam letbales Ia cit 


r 


FORMIANUM. is? 

Eft etiam prasftamiffimum remedium ad impetiginem curandam , & ad plores alias 
cutis infediones fanandas, eo fi inungantur partes. Hxc Alpinus. 

Baccas hafce oblongas eafdem obtinere credo virtutes , quas rotundiores habent, 
Equidem pro iis vendantur. Ventriculi igitur cruditatibus profunt, Hepatis, Lienis & 
Veficas vitiis a frigiditate ortis medentur, concodionem crudorum humorum promo- 
vent, appetitum excitant, vomitum led-ant, Hepatis & Lienis obftrudiones tollunt, uri- 
nam, naenfes & fecundinas expellunt. Oleum quoque ex iis exprimitur ad multa 
utile. • 

Bixam vide in Hiftoria Achiotl. 

Bombycinus frudus quandoque ad magnitudinem mediocris juglandis affargir, 
cortice tegitur cinereo purpureo, fcabro, in^quali, duro, qui, ubi ad maturitatem per- 
venit, in quibufdamin tres Aquales partes dehifcit, quarum quilibet figura cft triquetra, 
&cor quafi repradentat ; in quibufdam vero in quatuor partes fcindicur, ac cum frudus 
hic tam in planta quam arbore repedatur, arbitror alterum arboris, alteram planta: 
effle. Pediculus frudui anneditur, duplicato calice membraneo purpureo. Sub invo- 
lucro hoc tomentum feu lana eft, quee in fe femina fovet rotunda, Orobi inffar, quando- 
que alba, quandoque nigra, medulla alba & pingui. Lanugo ipfa candidiilima , maturo 
frudu (quod . in autumno fieri folet) eximitur & netur. 

Planta ipfa officinis Bombax, aliis Goffypium & Xylon vocatur. Cubito altior ede fo- 
let, caule fimili malvar, folia habet angulofa vitis modo, fed minora, flores luteos, in me- 
dio purpurafeentes, figura floris malvse. 

Foliorum fuccus ad alvi profluvia commendatur in pueris. Semen ad tuffim & geni- 
turam augendam. Oleum ex feminibus extradum lentigines & faciei puflulas aridas 
tollit. Lanuginem ad fila unde veftes texuntur calorem naturalem foventes. Sanguinis 
fluxum quidam fupprimunt lanugine femiufta fuperimpofita. 

Bon vel Ban, Buncho Avicerinre , Bunca Rhafi, Elkario nonnullis, Bau» 
hino, Evonymo fimilis Higyptiaca Planta, frudu JBaccis lauri fimili, Buna Clufio. Bacca 
eft lauri magnitudine & figura, colore ex cinereo nigricante, cortice tenui & veluti ful- 
tum quendam per longitudinem utrinque habente, per quem facile in duas partes 
aquales dividitur, quadingula grana continent, oblonga, altera parte plana, fulvefcen- 
tia, guftu acido, incifuram feu rimam per longitudinem habentia. Hoc frudu me do- 
navit Vir Clarifl. D. D. Bernhardus Paludanus, anno mdcx. cum Enchufc Mufeum 
ejus variis exoticis inftrudiffimum perluftrarem. 

I11 Alexandria potionem quandam ex hoc frudu conficiunt , vim refrigerandi non 
modicam obtinentem. Alpinus hanc potionem C a o v a didam vult , fed Tureas 
Chauce vocare ait Rau wolfius. 

Bonduch Indorum Pona: ; frudus peregrinus Clufii primus Iib. 2. Exot. cap. 30. 
&: Lobus Echinoides Exot. Iib. 3. cap. 15. quibufdam Mates Indorum , cineritii co- 
loris. Frudus arboris fpinofae, foliis Lentifci, Bauhino. Magnitudine eft nucis pontica;, 
laevis, fplendens, cineracei coloris, faxea duritie proditus, in aquam conjedus fuperna- 
tans, aliquantulum inaequalis & comprefflus, ut pifain lobo nata fefe mutuo compreffle- 
runt : parvo hilo fufeo , ubi loco fuo adhaffit. Confradus (difficulter autem ob faxeam 
duritiem confringitur) album in fe continet nucleum, impense amari faporis, ut Lupini. 
Crefcitverb in lobo membraneo, fufeo, fubrubente, frequentibus fpinulis hirfuto, quan- 
doque trium, quandoque duarum unciarum longo. Ex uno vero pediculo plures ejuf- 
modi lobos dependere docet Clufius Exot. Iib. 3. cap. 15. Ex Brafilia, Java, Virginea, Pi- 
forum nudorum nomine adferuntur. 

B o r a m e z, feu agnus Schyticus, admirabilis planta eft, pro frudu agnum ferens, 
de quo licet multi dubitent, ejus tamen Hiftoriam perfequuntur viri fide digni , Sigif- 
mundus Herberfteinius in fua Mofchovia ; Haython Armenus de Tartaria v Surius in 
commentario anni m d civ. Jul. Gaftar Scaliger , Licetus , Nierenbergius & Athanafius 
Kirckeriis , de Magnetifmo plantaram , qui & ejus dat Iconem. Qma vero Clariff. 
Vir D. D. Chriftianus Stougardius P.M. particulam pellis ex Mofchovia fecum attulit, 
qua me donavit, quam nomine pellis Agni Schytici ibidem accepit ; de mirabili hac 
planta, etiam hic agendum mihi putavi. Hiftoriam ejus mutuaturus a jul. Cadar. Scali- 
ger. Exerc. 181. fed. 25). contra Cardanum, ubi hsec refert. 

Tartarorum horda Zavolha eft, vetuftiffima? nobilitatis commendatione. In eo agro 

A a 3 ferunt 


( 


15)0 M 'II S E II M 

ferunt femen , feminis Melonum fimallimum , fed minus oblongum. Ex eo fatu plan- 
tam exire , quam Boramcz , id eft, agnum vocant ; crefcit enim agni figura, ad pedum 
ferine ternum altitudinem, quem pedibus’, ungulis, auribus, toto corpore, pnscerqium 
cornibus, refert.. Pro cornibus pilos gerit fingularis cornu Ipecie, obducitur corio te- 
nuiilmio , cujus detrafli ufus ad capitum tegmina incolis. Ferunt internam pulpam 
Gammari referre carnes, casternm e vulnere quoque fanguinem manare , dulcore effe 
admirabili. Radicem humo exfertam furrigere ad umbilicum ufque. Illud miraculi fo- 
vet magnitudinem : quam diu vicinis oblidetur herbis, tamdiu vivere quafi agnum in 
licto' pafcuo ; abfumptis illis tabefeere atque interire. Idque non folum vel cafu , vel 
tradu temporis , fed etiam experiundi gratia , fubtradis atque' ablatis evenire. Quin 
illud auget admirationem , appeti a Lupis eam , non item ab aliis beftiis , quas carne 
\efcuntur. 

Adamus Olearius in fuo Itinerario Orientem verfus pag.117. de hoc frudu, ficdiffe- 
rit. Referunt prope Samaram, inter fluvios Volga & Don, frudum crefcere magnitu- 
dine ■ & forma Melonis, externa vero figura Agnum referentem, cujus membra latis 
affabre exprimit. Caulis umbilico inferitur,& quacunque in terra prorepit (crefcendo 
namque locum mutat) arefcuut gramina, quod abfumere vocant, tibi ad maturitatem 
pervenit, arefeie caulis frudufque corticem pilofumnancifcicur agni inftar. Qui cortex 
pellis inftar praeparatur , & contra frigoris injuriam utuntur. Molchovte hujus pellis 
frufta ex ledifternio decerpta nobis monftrarunt & dederunt, hujus frudus effe aife- 
verantes. Sed an credere licet ignoro. Subtilis quidem erat, villofa, inftar agni imma- 
turi aut recens nati. Htec ille. 

Hinc tot de hoc frudu Philofophorum ortae funt fententte &: difquifitiones. Fortu- 
nius Licetus, poftquam varias opiniones & dubia propofuiflet , ad lingula refpondere 
conatur, oftendens hunc frudum purum vegetans dici polfe, verum animal de ftirpe 
nafceiis,6tlimuinovumgenus Zoophyti, medium inter animalia &: plantas. 

Verum effe Vegetantis piante frudum oftendit eo, quod alte dentur piante, qua- 
rum frudus & flores, homines, mulcas, ferpentes, fcorpiones, tefticulos & manus fua 
figura exhibent , quae tamen e numero verarum plantarum non excluduntur. Tum 
quod in lapidum genere idem obfervetur , quod varias res, animalia, homines , partes 
animalium, referant, ac nihilominus e numero lapidum non excludantur. Hanc etiam 
opinionem firmat, pro veriffima habet Athanalius Kircherus de Plantarum Magne- 
tifmo lib. 3. omnfctque illa fufe diluit, qua: contrarium probare videntur. Quod pelle 
lanigera (anguineo fucco referta turgeat, novum non eft , cum plures dentur plantas, 
qute fanguineo fucco fcateant, ut Lapathum fanguineum, mala Punica, fanguis Draco- 
nis; Lanam fert genus quoddam grammis , Bombax , Perfici frudus , mala Cydonia, 
qute, fupra pelliculam , albam inducunt lanuginem. Quod herbas circumlitas depafca- 
tor, fit, quod fua radice eorum fub trahat nutrimenta , vel (fi verum quod Olearius re- 
fert) fi Melonis litfpecies, quia repens planta eft, tam foliis fuis latis , quam frudu , cre- 
fcendo ferpente, vicinas ac lubjacentes fuffocet. Minus officit pulpa Cancrorum carni 
fimilis , quia uvas nigras talis eft, ex qua vinum fanguini fimile provenit. 

Si quis ftatuat agnum hunc verum effe animal , tum non ex femine , fed fponte ut 
proveniat neceffum eft, quia anima Vegetaris lentientem producere nequit. Talem 
igitur habebit ortum , qualem in lapidibus Ranas , bufones , ferpentes , &c ex arbore 
aves. 

Qui novum quoddam Zoophytum ftatuunt : fponte produci eft ut fateantur, quem- 
admodum e faxis fpongte, urtica Marinas, & alia Plantanimalia. Sed quia frudum hune 
femina habere Melonum finnlia feribunt Autores, Vegetabile fui generis effe, omnino 
ftatuendum videtur. ✓ 

Pelliculae iftius , quam teneo, fruftum longitudine eft pedis dimidii, latitudine un- 
darum trium i lehiffima & crilpata lana obduda, partim nigri, parcim albi, parrim rubi- 
cundi coloris; fed arte in Varios Masandros , folia &-flores referentes , more Phrygio- 
num diffedum , & alternarim rurfus confutum, ut holofericum Variegatum & Villofiim 
quodammodo referat. 

Mihi Anno 1649. menfe Martio retulit Nobiliff. D. Eovaldus de Kleifs,Eledoris Braft- 
deburgicl apud nos Legatus, vir ut litteratiffimus ita fide digniflimus, fibiin confinio 
Tartarte degenti oblatam fuilfe ejuftnodi plantam exficcatam, foliis Tabaci, cuj us cauli 

adite- 


WORMIANUM. J9l 

aahasrebat frudus agnellum figura plane referens , magnitudine pedali, vellere crilpo 
icaus, icd circa caudam aliquid ei defuifte videbat, quo minus agnum plane referrer, 
quod an cafu ablatum fuiflet ignorabat. Tartarus qui exhibebat, fingula qua: lupra 
allegati autores retulerunt, diffufe confirmabat. 1 


C a p. XXIV. 

C a cao , Cajous , Capficum majus , Caraguata , Carpobalfamus , 

Cajjia fiflula Orientalis & Occidentalis > Qtftanea 

equina Indica. 

C £ C n ° ^ m ^ us P er Americam celebris , multique ufus. In Nicaragua, Novi Or- 

bis Provincia, quam Mahumedis vocarunt Paradifum, proveniens. 



Minor eft Amygdalo, compadior, non ingrati faporis, tanti illimatus, ut commer- 
ciorum magnam conftituat partem in Nova Hifpania. Tenui tegitur membrana niari- 
cante, nucleum continente, qui in binas aut ternas partes oblique dividitur, fubfulcum 
& cineraceis venis diftindum, adftringentis faporis. 

Frudu hoc utuntur Incolas nummorum vice, eundem pauperibus erogant. Sed ufum 
poriffimum in potu habet, quem ex illo conficiunt Chocolate dido, qui ab incolis inla- 
num in modum diligitur & fummo in pretio habetur : fed i Ilis , qui non aifueverunt 
naufeam movet. 3 

Hunc potum varie mifcent in varios ufus aromata aliaque addendo. Pallam quo- 
que ex hoc frudu conficiunt, pedoris & ftomachi vitiis utilem. 

Arbor ipfa , in qua provenit Cacao, Cacahuaquahuitl vocatur, magnitudine & foliis 
A ur antias, led majoribus, frudus illius eft longus & fimilis Peponi, verum ftriatus & ru- 
fus , qui dicitur Cacahuacintli. Plenus hic eft Cacao nucibus. Seritur in filvis loco ura- 
brolo & humido ; juxta eam aliam collocare folent arborem, quam vocant Atlynam, ut 
silas inumbret , & a ferventibus Solis radiis defendat. 

Qyxatuor hujus arboris ftatuuntur fpecies , prima voqatur Cacahuaquahuitl , quse 
omnium maxima : fecunda ejufdem nominis. Tertia Xuchicacahuaquahuitl. Quarta 
minima Tlalcacahuaquahuitl, quorum frudus ejufdem cenfentur qualitatis ; quatuor 
etiam genera potionum ex his conficiuntur, inter qua: Chocolata dida maxime cele- 
bris 


m MUSEUM 

bris eft , quas tamen variis etiam componitur modis, pro cujufvis appetitu. Mifcetur d 
quandoque Achiotl , ut magis refrigeret & grato fapore dotetur. Vide GlariiT. Vi- 
rum D. Jofede Laet defcript.Ind. Occident, lib. 6.cap. i . 



Frudus qui Acaiou Theveto, Caious Acoftae, CaJos Linfcottano dicitur, 
ad Anacardos a quibufdam refertur, &: quamvis a Chriftophoro Acofta aliifque defcri- 
batur, ac noviftime accurate a Guilhelmo Pifone , 8c Georgio Margravio , fummam ta- 
men eorum, qu;e ipfi proponunt, brevibus expediemus. 

Arbor, in qua frudus hic crefcit, AcajaibaBrafilienfibus dicitur, patula eft, umbrofe, 
finuofis flexibus fe incurvans, duriflimum praebens lignum , 6c Gummi optimo turget, 
Arabico non cedente, fragrante, in arenofis & fidentibus reperitur, foliis juglandi finii- 
libus, fed fragrantioribus. Commendantur quas verno tempore prodeunt, feturate ru- 
bentia, flos pulcherrimus variegatus rofaceo colore , valde odoriferus. Circa Decem- 
brem deflorefcere incipit, caltaneam Phafeoli forma, & cineritii coloris, e fummitate 
pomi producit, oleum mordax &c caufticum inter duos cortices continens, contredanti 
noxium , Cancrofis &c malignis ulceribus utile. Maturefcens caftanea feniim mitefcir, 
cumfuo oleo eft in delitiis. Braftlienfes quandoque pro hac arbore bella gerunt, atque 
fuas aetates metiuntur hoc frudu, quia femel tantum in anno crefcit pomum figura ob- 
longa & turbinata inftar Pyri , odore grato & fragrante, colore Croceo ad aureum ver- 
gente. Modice refrigerat & fauces conftringit, ventriculo gratus, fi maturus : fm minor 
eft inftar fucci Limoniorum corrofivus, fubftantia fpongiofa, liquore multo turgens. 
Vinum ex eo exprimitur, quod vetus inebriat, &c urinam movet. Acetum quoque inde 
praeparatur. Caftaneas renes Leporinos figura aemulantur, pingueS funt, grati feporis, 
prsfertim fi affentur. Gummi arboris, in pulverem redadum, in liquore appropriato 
propinant mulieribus obftrudione menfium laborantibus. Vide Anacardum. 

Capsi cum, a Brafilienfibus Quina, Lufitanis Pimenta, Mexicanis Ci-iillt, 
multas habet fpecies figura frudus ut plurimum differentes, adeo ut leptem enumeret 
Fr. Ximenes, Margravius quinque, Pifo decem. Nos de majori potiflimum hic age- 
mus,. cujus filiquae illuftriores & pulchriores. Planta ipfe folia habet Ocymi latifolii , aut 
Solani, flores candidos, ex quibus frudus pullulat oblongus pyramidalis , pollicis crafli- 
tie, qui immaturus viridis, paulatim rufefcit & tandem in nigredinem vergit. Cute tegi- 
tur tenui , intus femina habet minuta candida, aut adfiavedinem vergentia, umbonata, 
compreffa , fapore acri &: cauftico , adeo ut calida fentiantur in quarto , ficcain tertio 

fepo- 

rem eduliis conciliare ait, quam piper vulgare, ejufque ufum effe in omnibus, in quibus 
aromata ex Maluccis Infulis &Calecutio delata commendantur. Flatus difcutere, pe- 
dori utile cenfetur , partes quoque internas calefecere &: roborare. Orientali piperi 
praeferunt Lufitani, utunturque tum recentibus, tum exftccatis concifis. Pifcibus in pri- 
mis optimum feporem conciliant. Retunditur & prsparatur in obfoniis , fi integrum 
in aceto maceretur, & in pulverem redigatur cum modico felis. 

Varia Cap fici genera in Brafilia condita , fed viridia & immatura , mihi dono dedit 
Nobiliff. D. Chriltophorus Lindenovr, Adrhiralius Regius , qui ex Brafilia fecum ea 
detulit. 


gradu. 


Monardes hoc piper particulatim concifum, & jufculo maceratum, meliorem 


Cara- 


I 


FORMIANUM. 193 



Caraguata Brafilienfibiis , Erva barbofa Lufitanis , Allaguay Indis , Fil i agula* 
Valentinis, Aloe Americana Dodonseo, nobis hic propter frudum defcribenda venit, 
cpx ratione (oli, multum, quoad magnitudinem & figuram foliorum, variare folet. 

Ex radice crafla, brevi, aflurgunt folia viginti aut plura, crafla, fucculenta, acuminata, 
utroque latere dentata feufpinofa, unum vel duos pedes longa (quidam humanam lon- 
gitudinem attingere ajunt) pallide viridia , atque hinc inde gryfeo colore maculata. 
Quae laevia fiint circa infimam partem , trium aut quatuor digitorum tranfverforum 
craflkie, quodammodo carinata, valde lata, mutuo fe ampledentia,inftar foliorum vul- 
garis Aloes, fenfim in mucronem definentia, qui nihil aliud efl: quam fpina fulca, crafla, 
unciam cum lemiiTe interdum longa, &: adeo firma, ut Americani pro {fibula uti foleant, 
& cuipidis ferreae loco ad fua tela adaptent. Foliorum latera tenuiora fiunt, & {pinis 
ejufdem coloris afpera, fed brevioribus , lata bafi praeditis & deorfum incurvis. Inte- 
riore parte fibrofa fiunt, & fucci plena, fed non amara. Ex illorum medio caulis enafci- 
tur, brachiali crallitie, &c brevioris lanceae altitudine,(fed quibufdam in locis, utinBrafi- 
lia,minor multo, quatuor pedes altus) in duos ramos divifus, quorum quilibet fert fpicam 
florum flavorum. Efl: autem quilibet flos cavus, digitum longus, ad oram fextupliciter 
divifus, continens totidem fliaminula flava, apicibus flavis. Infidet quilibet flos fuo pe- 
tiolo brevi, & apertus propendet deorfum , adhuc autem claufus direde ad latera, efl: 
inodorus. 

Quos fequitur frudus oblongus , duorum circiter pollicum , figura oblonga, utrin- 
que in apicem obtufum terminata, colore purpurafcente, tribus fulcis per longitudinem 
dotatus, levis admodum ; interius in tres quafi cellulas oblongas divifus , qua? fubluteo 
veftiuntur colore, fplendente, membranula invicem difcretas, medulla levi & fungofa 
refertas, inftar Sambuci, qux tamen in multas laminulas fponte fatifcit, fiipore dulci. 
Ferunt caulem quandoque unius nodis {patio in prodigioiam excrefcere magnitu- 
dmem. 

Americani , qui quibufdam in locis Maguey & Metl. appellant , circa agros 
conferere confueverunt,ad eos communiendum & fures arcendum, ut apud nos fepibus 
fpinofarum ftirpium fieri folet •, folia tegularum vice funguntur ad pluvias excludendas, 
caules tignorum, foliorum nervuli Se fibra?, eundem ufum habent, quem noftrum li- 
num & cannabis, aut goflypium, ex iis enim fila, panni, alueque tela? fiunt ; e (pinis autem 
clavi, acus, adcuLe, firyli, terebra? ad auriculas perforandas, ad bellica inftrumenta ido- 

Bb nea? 3 


194 


M U S E II M 

nex, iis corpora in cultu Deorum affligunt Barbari Stolones novacula petrofa radunt, 
emanat e cavitate liquor quidam tanta copia, ut ex una planta interdum quinquaginta 
Arobte effluant. Equo liquore fit vinum, acetum, mei & Baccharum. Succus menfes 
movet mulierum, lenit ventrem , urinam pellit, renes mundat & veficam , Calculos 
frangit, ureteres purgat. Folium afliim & ex pr dium in fcutella, addito pauxillo nitri 
bene triti , fi inungatur cicatricibus recentibus, brevi tempore illas tollit, ut veftigium 
nullum fequatur. Folia & caules in furno perco&a finit edulia & fapiunt Diacitrum. 
Tofta & applicata medentur fpafmo & mitigant dolores etiam e lue Venerea, quia fen- 
fum tadus obftupefacinnt. Ex foliis etiam charta paratur , funiculi , ex quibus calcei 
Alpergates Hifpanis didi, flores, chlamides, cingula, capiftra & funes. 

Cufpidem ego unam cum filis ex foliorum fibris confedis teneo, qus mihi ex Italia' 
tranfmifit Eruditiffimus Vir D. Joh. Rhodius, anno mdcxxv. Ex planta vero petita hsec 
erant, qus Roms crevit in Florto Corvini. 

Carpobalsamum frudus eft ba ccx inftar , figura olivari , valde tenuis, fub- 
ruffus, ftriatus, ofleo cortice conflans, molliori tamen, ut dentibus mandi poffit, primo 
guftufbavi, cum quodam odore Balfami , hinc linguam mordicans. Minutiora grana 
odoratiora funt& acriora, qus craffiora imbecilliora reperiuntur, omnia intus inania. 
Honorius Belli Medicus Cretenfis in Epiftola 5. ad Carolum Clufium, fe recentiffimum 
habuifle referr, unde plantuls ipfi fint enata: Opobalfami odore , maxime fragrantes, 
ejufdemque odoris Refina ficca multis feminibus inhsrebat, fed brevi tempore odor 
ferme evanuit. Semina in ore retenta , leviterque manfa, fuavem odorem therebintho 
fimilem relinquebant. Vide Dialogum Profperi Alpini de Balfamo. 

Cassia fistula duo funt genera , unum Orientale , quod minus ; alterum 
Occidentale feu Americanum, quod majus. 

Orientalis cassia filiquofa eft, cubitalis, figura tereti, nigra aut flavefcens ; 
cum immatura viridis, intra corticem lignofum femina fovens filiquis fimilia, intervallis 
fepto membraneo diffindis, & modica quadam medulla fuccofa, nigra, dulci, fednau- 
feofaprsdita. Per filiqus corpus, linea duplicata nigra, in longitudinem excurrit, qua: 
in duas partes aequaliter divifa eft, magifque acuminatur parte ea, qua petiolo adhxret. 
Ex Alexandria AEgypti adferri folet. Arborem, in qua crefcit,tradunt craffiffimam efle, 
foliis Mori aut Nucis juglandis , flores latos candidos ferre, frudum copiofum ; Acofta 
Amygdals magnitudinem aequare ftatuit, foliis mali Perfici fimilibus, floribus luteolis, 
aut flavis, non ingrati odoris, quibus deciduis fuccedunt filiqua: oblongae, eleganti viri- 
ditate praeditae dum recentes funt, fed maturitate nigredinem brevi confequuntur. Sed 
quia haec defcriptio a priori aliquo modo difcrepat, exiftimo Acoftam eam delineaffe 
quae in Cambaja provenit; quae in quibufdam diftatab AEgyptiaca. 

Medulla hujus frudus exhibetur delicatulis, unciae pondere, ad alvum movendam, 
foris etiam illinitur Eryfipelate & inflammationibus laborantibus, dolores enim fedat. 
Sed monet Manardus lib.45. pulpam Cafliae fumendam dimidia hora ante cibum, ut fe- 
licius operetur , quod experientia fe didicifle affirmat. 

Altera Cassia americana dicitur, quod inde ad nos vehatur , priori multo 
major. Eft mihi duorum pedurii cum femiffe longitudine, unciarum ferme trium lati- 
tudine ; nigra exterius veftita tunica , qua: exficcata paulatim dehifcit fquammatim 
decidit, fub qua purpurea membrana, crebris fibris intertexta, quae a nervo grandiore, 
inferiorem filiqua: partem perreptante, ortum trahentes, paulatim in ramulos & fibras 
exiliores difpefcuntur, & intertextum corpus conftituunt. Ut partem inferiorem ner- 
vus unus grandior, minimi ferme digiti craflitie, perreptat ejus longitudinem; ita fupe- 
riorcm ejus partem duo, paulo minores , a pediculo in extremitatem excurrunt. Non 
omni ex parte teretes funt hae fiftula: , fed paululum compreftac. Interius cellis divifas 
ajunt (meas nondum aperui) fed pulpam continere amariorem 8 c majori adftringendi 
vi praeditam ; licet alii vehementius & minori dofi purgare ftatuant, quam Orientalis. 
Crefcit in Hifpaniola , Cuba , &Jamaica, non fine incommodo aliarum frugum, ad 
harum namque arborum olfactum, formicarum tanta accurrit copia, ut quicquid apud 
illas arbores, aut in earum vicinia feratur, a formicis exedatur , gfavemque inferant in- 
colis moleftiam. 

De filiquis referunt, quod, quando iis maturefcentibus venti flant , tantus ad in- 
vicem earum fit conflictus, ut obftrepere inter eas , miile anferum & annatum agmi- 
na. 


t 


W .0 R: M. I A N II M. 1.9 y. 

na , videantur. Ab earum enim collifu , pro fucci acerbi aut maturi qualitate , prove- 
niunt vocum moduli non infuaves , , eos moderante animularum feu membranarum 
in liiiquis & medulla pondere. 

Anno millefimo fexcentelimo quadragefimo odtavo frudum elegantem a quodam 
Capitaneo noftrate accepi, quem Castaneam equinam indicam vocare 
licet , quia exade convenit defcriptioni dat^e a Carolo Clufio Exot. lib. 6 , cap. 16 . n. 9. 
Ejus igitur delineationem apponam. Prorfusacer, inquit, erat Nonus frudus, laevil- 
que & Iplendens , quatuor fulcis fuperne diftindus (tanquam in quatuor partes divifus 
cffet) quorum bini ad partis adverfa umbilicum ufque dudi: planus alioqni, orbicu- 
laris paene format , uncia paulo minor , fuperna parte aliquantulum uptumefcens , & 
quali pulvinatus , nili qua parte fulci deprimebant , adverfa pars veftigium retinebat 
fufcum (in meo ejufdem erat nigredinis cum fuprema) quo frudui feu cortici , qui te- 
c-ebat , firmiter inhaefilfe videbatur, quale in caftanea equina confpicere eft , verum 
non adeo amplo. (In meo frudu folea? equinae eleganter ei imprelfa erat imago) du- 
rum autem & folidum deprehendebam , adeo ut etiam limam quodammodo re- 
Ipueret: eam ob caufam, quem nucleum contineat, mihi incompertum . Haec 
Clufius. 

. • v,- d • ; '( 

Cap. XXV. 

, • 

Qdrus de Monte Libani , Ciriboa , C occuli de Leyante> 

Coni oAbietis , Cubeba , Cuci , Cucurbita. 

varia. v , 

TJ Ru c tus feti coni , Cedri de libano, figuram habent oblongam , ut abie- 
tis , ex fquammis vero tenuibus componuntur, lenibus &: non duris j coni hi fempef 
in arbore furfum fpedant , & extremitati ramufculorum ita adhaerent , ut decerpi ne- 
queant , nili particula rami una auferatur . Meus conus , quem dono ClarilE Viri 
D.D. Thorax Bartholini teneo, coloris eft fufci, ex tenuibus &: quafi membranaceis 
foliolis coagmentatus, pyriformis fere, tenuiori parte, pediculi reliquias adhuc retinens, 
longitudine undarum quinque, in ambitu novem. 

Calidam obtinet facultatem , ventriculo inimicus, contra Tuftim, fpafmum, nervo- 
rumque affedus & Apoplexiam commendatur cum Pipere , menfes movet, &: iifdem 
ferme pollet viribus quibus pix Cedria. 

Arbor, ex qua frudus hic petitur, a Botanicis Cedrus magna de Monte Libano vo- 
catur , quia in altiftimis & nivofis jugis Montis Libani provenit , Cedrelate ab aliis. Ar- 
bor magna eft , altifllma , ramos latiftime fpargens , ita ut' ejus caudex quandoque a 
quatuor hominibus vix expanfis brachiis ambiri poflit , Theophrafto tefte. Cortice 
eft fcabro , interiori fu a parte : rami pyramidali forma caulem ambiunt , paulatim de- 
crefcentes, foliis tenuibus, fed brevioribus abietinis , non tamen acutis. Lignum ejus 
durum eft, & carie aut fenio vix confumitur , odoratum. Hinc Salomon hoc ligno in 
fabrica templi Hierofolymitani ufus eft. Relinam fundit odoratam , quas recens alba, 
paulatim rulefcit 5c cralfefcit ; coda picem praebet ad multa utilem , cujus fiepe apud 
Medicos & alios fit mentio. 

■r ■ 



) 


( 


l$6 


museum 



Ci r i b o je titulo frudum accepi a ClarifT. Viro D. Joh. de Laet, oblongi Piperis 
fpecie , quem hoc titulo donari in India Orientali ait, fed in Brafilia Nhamdi feu 
Piperis caudati , in Infulis Philippinis Buyo, Mexicani Tlatlanquaye &; 
Acapatli. Duobus ligneis verubus affixi erant odo caudatorum horum fruduum, 
longitudine ut plurimum unciarum duarum, craffitie calami fcriptorii, afperi, multis 
conftantes granulis. 

Plantam ipfam Margravius lib. i. Hift. Piant, cap. 15. his defcribit. Piper caudatum, 
Betre quibufdam , Lufitanis, Nhamdu Brafilienfibus generali nomine, fubfrutex eft 
inftar arbufculas excrefcens, ad trium, quatuor, quinque & interdum fex pedum altitu- 
dinem , caulis illius lignofus, teres, viridis, nodofus , fere ut caulis Solani, folia fingulatim 
funt polita, quorum quodlibet fuum habet pediculum, qui ad nodos oritur. Sunt autem 
lata, figura cordis, multis venis arcuatim fecundum longitudinem elegantiffime notata. 
Ad nodos proveniunt multi Juli, quatuor, quinque, aut fex digitos longi, incurvati, fi- 
gura ferme caudas muris, virides, qui menfe Odobri aut Novembri decerpuntur. In 
Sole ficcati nigrefcunt, continentque granula, rotunda, nigra, feminis Papaveris magni- 
tudine , arde juxta fe in uvam compofita , acris faporis inftar Piperis optimi , quod ex 
India Orientali adfertur; fed is fapor in meo non obfervatur. Radix in alias plures te- 
nues dividitur, fu Icas, infignis odoris inftar Thymi, & faporis qui linguam vellicet. 

Folia hujus plantas medentur ulceribus tibiarum. Radix mirabiliter valet adverfus 
Apoftemata. Hoc Piper non admodum expetitur ob copiam Capficorum. Radices &: 
folia cuna fint fumme calida, etiam exficcata & diu refervata contra morbos frigidos in 
Balneis locum inveniunt. Hunc etiam addunt ufum , quod Pinan mifceant cum calce 
viva, & in calcem ita mixtam intingunt Ciriboa, quam mafticando os purgant. 

Co ccu* 



WORMIANUM. 

J 97 

C o c c u l JEj quibufdam Cotulas Elephantine aliis Cocculas de Levante, feu Bacche 
Orientales. Ex Alexandria EEgypti adferuntur , racematim cohaerentes fuis pediculis, 
hederas Corymborum modo. Baccas funt Piforum majortim magnitudine, rotunde 
nifi quod parte ea, qua pediculis adhaerent, finuatas aliquantum, afperas, colore cinereo 
nigricante: ubi per medium fecueris, Renis figuram aemulatur utraque cavitas, quae nu- 
cleum fovet luteum, amarum, ex partibus & laminis quali inaequalibus coagmentatum. 
Cujus ftirpis aut plantas fit frudus, nondum certo conflat. Quidam Solani Manici, qui- 
dam Tithymali, quidam Clematidis effe exiflimarunt. 

Commendantur ad necandos pediculos contufas& cum oleo aut pinguedine miflae. 
Ad pifces capiendos etiam in ufum funt tradudas , unde pifcatoriae baccae a quibuE 
dam dicuntur. Ex iis hoc paratur pharmacum , quod in tali cafu valde commendatur. 
3^. coccularum , adipis agni an gfl. cafei antiqui §i fl. fem. cannabin. §j. Aneth. Hyo- 
fciam. an. jiij. farinas tritici ^ij. mellis 3vj. Caphuras ^j. omnia in mottario in maffam 
redigantur & f. pillulas Pifi magnitudine, quas flumini placido injedas, & a pifcibus de- 
voratae, pauca interjeda mora eos infatuant, donec in fummo femianimes natantes reti- 
culo extrahantur. Ejeda ex eorum ore pillula, in recentem aquam fi conjiciantur, 
revivifcunt. 

Conos abietis huc referre licet , quos Matthiolus Spithamae longitudine effe 
refert, cum tamen ii, quos ego ex Norvegia teneo , juglandem non fuperent. Quo no- 
mine potiffimum hic eorum mentionem facio. Immaturiores adhuc meos effe exifti- 
marem , nifi ex illis quidam dehifcentes , femina matura & refinam gummo- 
fam de fe prasbuiflent. 

CuBEBiE grana funt Piperi nigro fimilia,ex Java & aliis locis Orientis adveda, tenui 
pediculo adnexa , intus inania , fapore amaro, acri, odorata, colore cinereo, cortice 
fcabro in apicem terminato . Proveniunt in frutice fylveflri hederas modo arbores 
fcandente, foliis Piperis anguftioribus, flore odorato, frudu racemofo, non uvx modo 
in communi, racemo , fed fingulis granis fmguli dati pediculi. Ferunt incolas , ubi na- 
fcitur, Javas fcilicet & Cundas Infularum Orientalis Indiae fructum decoquere antequam 
efferatur, metuentes ne alibi fatus enafcatur. 

Commendatur ad ventriculi vitia, detentus in ore frudus, claram vocem facit con- 
cionatoribus. Ferunt & Veneris voluptatem augere, fi in coitu ore detineatur. Tufus 
atque e vino bibitus, ventriculum calefacit, corroborat, flatus difcutit, utero confert. 
Calidus & ficcus eft ordine tertio, odorus & fubtilium partium. 

Cuci , Bdellii frudus Cortufi a Clufio notis in Aromatum Hiflor. lib. i. cap. 8. dc- 
Icribitur, quod fit juglandis magnitudine , aut amplior , triangulari ferme figura , ob- 
longiore tamen , & ad ficum quodammodo accedente, odoratus, colore fubcinereo, 
duriflimo putamine, quod prasgnans effe & nucleum continere videtur. 

Arborem, in qua crefcit, ad palmas refert Bauhinus, lib. enim 12. fed. 6 . palmam vo- 
cat cujus frudus Cuci, jtxxioCpogov Theophrafti 4. Hift. Piant, cap. 2. ubi ait fimilem 
effe palmas , fimilitudinem in caule & foliis reprasfentare : quas cum aliquantum incre- 
verit bifida fit , iterumque horum utrumque pari modo dividitur : virgas breves nec 
multas profert: frudum fert magnitudine , qua manum impleat, rotundum & oblon- 
gum, colore flavicante, fucco dulcem &gratiflimum, non congeflum ut palmas, fed per 
lingula difcretum, nucleo magno vehementerque duro. 

Frudum unum hujus generis donoD. D. Simonis Pauli teneo, magnitudine majoris 
juglandis, figura ferme triangulari obtufa, in circumferentia uncias ferme odo haben- 
tem. Exterius tegumento operitur fibrofo,hifpido,duriufculo,craflitie calamum aut pen- 
nam anferinam asquante, fed inasqualiter, ad latera tenuius, in apice craflius, huic nux 
includitur dura, coloris punicei, figura caftaneas, cortice fibrofo & duriflimo, quem qui 
frangere tentarunt,cultri mutilati partem in ligno relinquere funt coadi. De nucleo non 
habeo quod dicam, cum corticem teneat nondum fradum. 

Cucurbitarum lagenariarum mihi varias funt fpecies. Una ex India 
Orientali navibus noftris prima navigatione allata , ventricofa valde , fex menfurarum 
no (Irarum capax, collo non admodum longo, quod funibus ex Junco Indico cindum, 
anfam etiam ex fune crafliore fadam firmantibus. Interiori fuperficie refinofa obdu- 
citur materia, ne infufus humor perfluat. Calabaflum vocari ajunt. 

Eft alia ejufdem ferme capacitatis, externa fuperficie ad flavedinem tendens, collo 

Bb z Ion- 


15)8 M USE U M 

longiore & angufliore, altitudine pedis unius ferme, quod juxta pediculum in globum 
rotundum, fed minorem, terminatur. Htec nulla interius obdu&a eft incrtiftatione, fed 
albicat inftar pulpae exficcatas. Ex Elifpania ad me delata. 

Sunt & dux ad Purpureum tendentes , fed minores , dimidiam liquoris men- 
furam capientes , ex duobus quafi aequalibus globis coagmentatas lingulas, nifi quod in- 
ferior fuperiorem paululum amplitudine fuperet. 

Sunt quoque Pyriformes duae , altera major ad purpureum vergens, pyrum 
majus figura omnimode referens. Altera minor lutea , mediocris Pyri magnitudine &: 
gura. 

Jofephus Acofta Iib. 4. cap. 51. refert in India monflrofas eife, immenfa mole , qux 
diileflas &: reficcatas excavantur , & ex iis varia vafa effinguntur , ex minoribus pocula 
aut pateras ingeniofe caelatas formant. Majores quas poffidemus , ut & mediocres, la- 
genis deftinatas effie ex figura patet. 

C a p. XXVI. 

Fabx yarix, JEgyptiaca , Taufel, V ructus yarii non de feriat i. 

.x . . - s' 

UAb^ indici varias, apud me confpiciuntur. Primum locum tribuimus majori- 
^ bus, inter quas eminet Faba purgatrix latiffima, ex Infula D. Thomas, Bau- 
hino, quibufdam cor D. Thomas, quod in Infula D. Thomas nafcatur, & figura Cor re- 
ferat. Clufio dicitur lobus craffus ex Infula D. Thomce. Phafeolus purgans Tabernas- 1 
montano. A Clufio in notis ad Manardem deferibitur cap» 49. in hunc modum. Orbi- 
culari ferme eft figura ; fed planus utrinque & quodammodo pulvinatus , digiti unius 
craffittidinem aequans, duorum vero latitudinem, aut amplior, ex uno latere aliquantu- 
lum cavo, qua videlicet hilus efte folet, & filiquas, in qua continetur, adhaeret. Cortex 
durus & lignofus , laevis , ex rubro nigricans i quod intus continetur album ; firmum, 
in duas partes, natura fetlile , fapore primum , qualia funt omnia Legumina , fed illico 
linguam mordicante &c acri, quo fit ut purgandi facultate polleat. 

Mihi quatuor funt , quae plane deferiptioni conveniunt , nifi quod maxima ex parte 
majores fint. Eft enim quas duas uncias , tam longitudine, quam latitudine, sequet. 
Quidam hanc Fabam AEtitis conftituunt fpeciem, quod medulla in exficcatis fonum 
excitet fi concutiatur ut Calimus in vero AEtite , & parturientibus opitulari volunt. 
Quidam in marem & fceminam diftribuunt , majorem marem & minorem fceminam 
appellantes ; imo, fi fimul conferventur , parturire fceminam credunt. Sed magnam vini 
in Idiotis habet perfuafio. 

Lobus ipfe, in quo haec Faba nafeitur, deferibitur ab eodem Clufio Exot. Iib. 5. cap. 8. 
fed quia mihi una contigit lobo inclufa,eum hic delineabo. Exactas rotunditatis eft,nifl 
quod una parte, qua ablciffus erat a reliquo, pollicis craffitie latior, per ambitum nervo 
duro ac folido cingitur , latitudine trium pollicum cum femiife, longitudine quatuor, 
appendici enim aliquid adhairer, quo nectebatur reliquas parti. Duabus conflat tunicis 
membraneis, exterior craffior eft, ex purpureo fufea , crebris fibris undatim difeurren- 
tibus intertexta. Interior tenuior glabra, qua fabam tangit lutei coloris ; qua cum ex- 
teriori nefe-itur, nigrior, ex nervo qui ambitum cingit, ramuli multi difperguntur inter 
utramque tunicam, muttitioni procul dubio infervientes. 

Fabj lobi cartilaginei Clufii Exot. Iib. 3. cap. c>. mihi funt quatuor, 
orbiculatis figuras, utrinque aliquanto in medio protuberantes, unciam circiter latas v 
quasdam tamen majores* quasdam minores, in ambitu fere undiquaque tanquam an- 
nui o nigro cinctas, quem utrinque linea flava ftipat, duras funt, ex puniceo nigras, afpera: 
aliquantum. Lobus ipfe, in quo continentur, ibidem a Clufio deferibitur, quod quatuor 
uncias cum femiife fit longus, binas, aut paulo amplius latus, cartilagineo potius quam 
duro aut lignofo cortice conflans , dorfo duplici velati crifta infignito, cartilaginea & 
finuofa, ad extremum ufque lobum protenfa, cujufmodi alios etiam habet. Rugofus 
autem erat cortex & coloris nigri,. tres tantum Phafeolos in fe continens. 

Eft & alia Hi s c e a ffini s , tam quoad colorem , quam quoad formam , fed 
minor aliquanto, & eo diferepans, quod annulus ille tantum partem fabis cingat (quarta 
enim pars eo caretj quodque non niger fit , fed in medio albus r utrinque tenuem & 

exilem 


FORMIANUM. 

exilem lineam nigram habens, quam flipat rubicunda, ira ut circa fines recurrant? 
non fine levi prominentia. ( 

Figut® ejufdem , fed paulo major efl alia Lutet coloris, nigris maculis con- 
iperla, cujus cingulum nigricans, nudam relinquit quartam partem compreffiorem, 
utrinque lineis ambitur luteis, longitudine efl uncias unius, fed paulo latior. 

Ad fabas Lobi Cartilaginei referrem illam , quas colore, afperitate, eam plane repr®- 
fentat, nifi figura differret, qu® non orbicularis , fed altera parte finuofa aliquantum 
eflet, cor quodammodo referens ; cinguli quoque longius afe invicem diflant fines. 
Cordis figuram habet purpurea, larvis , torofa & minus comprefik , unci® 
unius circiter longitudine & latitudine, cingulo luteo, hoc habens peculiare, quod, ubi 
finuatur, foramen habeat quadratum , pulpa albicante , fed dura refertum , cui procul 
dubio adhadit petiolus , quo lobo fuo nedebatur. 

Alia efl m a j o r coloris obfcurioris, fefcunciam ferme in Diametro habens, va- 
riis finubus & prominentiis, tam in extremitatibus, quam in corporis medio, dotata, tu- 
berum inflar, 'quocirca Tuberosam vocare libet ; alioquin Levis, faturata purpu- 
ra, nullo hilo aut cingulo diverfi coloris dotata. 

Minima reflat Faba , quam potius ad Phafeolos referrem , purpurei etiam colo- 
ris, dimidiam unciam longa, lata quartam, utrinque ad latera compreila. Oblonga eniroi 
efl & torofa , hilo nigro , alteram faltem partem fed latus perreptante , larvis & lubrica, 
per utrunque linum perforata, non Natura, fed arte. 

Faba Aegyptiaca quid fit multum difputatur. Profper Alpinus de Plantis 
Afrgypt. cap. 33. Culcas feu Colocafiam efle putat, at Clufius Exot. lib. 2. cap. 13. fru- 
dum quendam peregrinum proponit ac defcribit, quem Diofcoridis Fab® AEgyptiac® 
refpondere autumat; cujus cum mihi nucleus fit , eum primo Palm® faccifer® frudum 
elfe arbitrabar, ob magnam quam cum eo obtinet affinitatem ; fed re melius ponderata, 
cumfrudu primo peregrino a Clufio, locoaddudo, defcripto magis convenire exifli- 
xnabam. Efl enim iis prorfus fimilis, quos in lacunis feu cellulis , inflar favi Vefparum 
difpofitos narrat ibidem autor. Faba aut nux efl parva inflar glandis pumil® , unciam 
pene longa, & in ambitu crafla, coloris fufci, ad luteum tendentis, laevis, in mucronem 
definens. In infima aut obtufiore parte , rimula quafi quaedam efl , ex qua in®qualis 
eminet lubftantia, undique dentato cinda ambitu , ut haud inconcinne ridui anguino 
affimilaveris. Cortice tegitur duro , quem frangere mihi fas non erat , ut de interiori 
fubflantia conflaret, fiquidem unicus faltem mihi fit hujus generis frudus. 

Faufe l , Malabaribus Pacivulgo , nobilioribus Areca dicitur, ad nuces a quibuf- 
dam refertur, frudus efl duum generum, quidam enim nucem Mofchatam magnitudine 
refert, quidam oblongior efl & major; quamvis pofleriorem hanc ad Faufel an referre 
debeat dubitet Clufius lib. 1. Hift. Arom. cap. 25. ac exotic, lib. 2. cap.3. nucleum pal- 
m® Pinus arbitretur. Nos hic de vero Faufel. Frudus hi deni aut duodeni, fuis involu- 
cris villofis tedi, dependent ex arbore Arecca , craffis & oblongis pediculisfqui in infe- 
riorum ramorum alis nafcuntur. Cum fuo involucro longitudine efl unciarum duarum 
cum femifle, foris colore flavo, fub tenui cortice villos & filamenta aurea continens, qu® 
ipfam nucem exterius dense flfpant. Nux vero ipfa dura efl, altera parte feffilis, coloris 
exterius cinerei, rugo fa, interiore fubflantia variegata ex purpureo albicante unda- 
rim permifta medulla, qu® mollior efl dum externo involucro detinetur » durior quan- 
do aliquamdiu exempta aflervatur. Pars feffilis, qu® ad pediculum vergit , albicante 
membranula ambitur , totus frudus primo afpedu nucem Mofchatam refert, nifi quod 
altera parte feffilis fit, aiteta magis acuminetur. 

Arbor in qua crefcit in magnam altitudinem afcendit, trunco ®quali propemodum 
ubique craffitie, cortice tedo adeo Levi, ut nulli afcenfum pr®beat, nifi aptatis ad pedes 
laqueis aut vinculis , vel cindo per intervalla caudice , fune ex fparto aut alia materia 
comedo. Rami furfum vergunt & infleduntur, ut procul intuentibus orbem quodam- 
modo conficere videantur. Folia pedinatim ramos veftiunt, alioqui palm® foliis firmlia^ 
fubflantia arboris fungofa efl, tefle Garcia, maritima amat. 

Mauritani lingulis diebus Areccam feu Faufel maflicant cum Cardamomo, purgandi 
ventriculi & cerebri caufa. Mifcent ficcatam & contufam, cum Betre, Calce & Lycio, 

& maflicant , ut gingivas firmet , dentes flabiliat, flomachum roboret, fanguinis reje- 
diones , vomitus , & alvi profluvia fidat, Infipida ferme efl & adflringentis facultatis, 

humac 




200 


museum 

immatura ftupefacit & inebriat, unde a quibufdam ufurpatur, ut temulenti dolores & 
cruciatus non fentiant. 

Hunc Faufel trium generum efle ■ obfervavit Bauhinus Pinae, lib. 12. (cCz.6. 1 . latere 
uno preftius, altero latius & majus. 2. minus nigricans, durius, Checanyn didum. 5. a 
cujus mafticatione homo ut vino inebriatur. 

Oblongior ifte frudus , qui Faufel fubftantia & colore plane refert, quemque fupra 
dixi C1 lilium exiftimare elfe nucleum ex frudu Palmte Pini , Bauhino eft frudus Palma: 
cujus frudus oblongus Faufel fimilis, Avellanas Indicte genus oblongum quibufdam. 
Sine involucro tres luperat uncias longitudine , & quatuor ambitu fuo, incifuris & fulcis 
crailioribus & profundioribus in fuperficie dotatur quam Faufel, fed colore , fubftantia 
variegata plane cum Faufel convenit, duritie quoque, unde politus hic frudus & levi- 
gatus, raros quofdam refert lapides. Conficiunt enim ex eo, Scyphos parvulos, thecas 
ovales, aiiaque opera pulcherrima. 

Inter Fructus peregrinos mihi non fatis perfpedos, nec, quod fciam, 
ab aliis delcriptos , primo occurrit sessilis quidam, excavatus , pulpam quandam 


tenuem exficcatam continens, pari modo cavam , ut nucleum alium ambivifte fufpicio 
fit. Parte inferiore Srfeftili foramen habet, quod tamen cultro majus redditum vide- 
tur, tante magnitudinis, ut nucem avellanam capere poftit, per quod interiorem fu- 
perficiem luftrare licet. Cinereus, afper , inaequalis , ad rotunditatem accedens , figura 
ferme lapidis Brontii, in circumferentia pollices fex cum dimidio obtinens. 


Eft alius Ovalis cinereus afper, ovum parvum Gallinaceum figura referens, 
paululum Acuminatum, fed parte crafliore pediculi fervans veftigia. Ab hoc pediculi 
pundo ad fummurn apicem pollices duos cumfemifle habens, in ambitu quatuor, con- 
cuilu fonitum ab inclufi nuclei attadu edens , fed nullis prominentiis aut tuberculis 
inaequalis. Affinitatem quandam habere videtur cum fruduV Garetti,a Clufio lib.2. 




Exot. cap.itf. deferipto 




Tertius quodammodo figura refert frudum qyem Clufius lib. 1 . Exot. cap.16. vocat 
Coxco Cypote, colore fufeo, prae laevore Iplendens , in utroque apice, cineream & fal- 
catam 



FORMIANUM. 201 

catam quandam habens prominentiam. Nec fructus mihi videtur, nec alterius frudus 
ofticulum , quia cavus , mollis, leviflimus, nullum in fe nucleum habet, nec in aqua fubfi- 
det. Si acu aut cultello pupugeris , facile ad interiora penetraveris ; potius fungi genus 
quoddam dixero. Ovum columbinum majus figura refert. 



Quartus elegans eft, altera parte feflilis, nucis Mofchatae magnitudine, cortice con- 
flat tenui, cujus pars tertia fcabra eft, inaequalis , coloris cinerei, ferme inftar Cupula- 
rum glandium. Reliquum Eeve, fplendens, politum, coloris fpadicei , Iapidem Bufo- 
nium, quem Crapaudinam vocant, colore & laevore ferme refert. Parte feflili foramen 
eft, non natura, fed cafu proculdubio impreflum, per quod & corticis tenuitas, & nu- 
clei, ei innatantis ferme, conftitutio videri poteft. Eft autem nucleus, cortice paulo mi- 
nor, unde conculfus frudtus allifu fonum excitat Sc ftrepitum, caeterum ipfe nucleus ex- 
terius coloris eft purpurei, fed interius albi. Sunt qui Frudum Balfami Americani efte 
putent. 



S; 


Quintus ejufdettl ferme cum priori eft magnitudinis , parte altera laevis & lubricus, 
cum exigua prominentia in medio, colore luteo, figura ovali, aliquantulum ad angulos 
obtufos protuberante. Parte altera inaequalis & fcabra, feptem finubus feu foramini- 
bus in medullam perviis praeditus , coloris cinerei , nucleum nucis juglandis quodam- 
modo referens, fed lignofus & durus etiam hac parte eft. Ego arbitror affinitatem ma- 
gnam habere cum 6 . frudu defcripto a Carolo Clufio lib. 2. Exoc, cap. 50. Quidam ve- 
ram nucem Metel efte arbitrantur. 



Afius Dadylum ferme figura similatur , oblongus, compreflus aliquantum, duas 
uncias longitudine fuperans, utrinque acuminatus, unam latitudine, colore purpureo, 
ftriatus & rugis inaequalibus dotatus. Aut e genere Nucum efte videtur , aut os majoris 
alicujus frudus. Lignofus namque eft , durus , an vero in fe nucleum contineat non 
liquet, quia concufllts non refonat , nec frangere licet , cum unicus tantum mihi fit. 
Nefcio an ad Zabucayo referri debeat, de quo poft fumus aduri. 


0 e 


Ovalis 





/ ■ . . n 

ioi MUSEUM 

' . : 'vi ; , ' tfl - v 



# <■ ■ "'i' - . *** i 

Ovalis denique figuro os mihi eft, ovum gallinaceum parvum magnitudine oquans, 
fedutrinque acuminatum, lignofum, flavum, nucleum continens, qui moto & conculfo 
frudu refonat. Tedum vero fuifle videtur pulpa quadam candida, cujus reliquia tena- 
citer adhuc ei adherentes confpiciuntur. 

Cum navibus Belgarum, que hoc Anno mdcliii. in Norvegiam appulerunt, frudum 
quendam gemellum accepi , duorum prunorum majulculorum invicem cohorentium 
magnitudine. Alter vero illorum appendicem habebat roftratum, nucis Avellano mi- 
noris magnitudine. Nec genuinum ejus colorem, nec pulpam, aut nucleum delineare 
polium, quia interiore nucleo aut fubftantia fpoliatus erat, &c exterior fuperficies ver- 
nice obfcure flava obduda. In extremitate appendicis colore nigro Iplendente prodi- 
tus, ex eo namque, retenta naturali figura , pixidem fecerunt Tabaco fternutatorio de- 
ftinatam. Alioquin figura non plane diflimilis ei quem defcribit Carolus ClufiusExot. 
lib. i. cap.16. inter eos, quos a Jacobo Garetto accepit, n. 1 6. fed differt magnitudine, 
cohorentia &: appendicis litu. 

C a p. XXVII. 

Galla non perforata, Cjariophyllm T\egius, Cjelum, Cjemma Daucis 
Maldivenfis , Cj lobuli faponarii , Guanabanus , 

(yuatapana , Homoncul, 

Alla frudus eft variarum arborum accidentarius , procipue vero Quercus &£ 
^ earum quo glandes ferunt , nucis juglandis minoris magnitudine, globofus, colore 
luteo. Provenit Sole e Geminis exeunte, &, fi oftu nimio excipitur,ard'cit protinus, nec 
amplius adolefcit. Quodam rugofa eft & Grocis Omphacitides vocatur, Coriariis ex- 
petita, quodam lovis. Quodam etiam perforata eft, quodam non. Mihi una eft exa- 
de Sphorico figuro , imperforata , quo nomine hoc addo. Illud Gallis peculiare elfe 
folet, quod quotannis, aut annono fertilitatem, aut fterilitatem, aut aerem peftilentem 
prolagiant. Si enim rumpantur integro quo perforato non funt, mufcam, aut araneum 
aut vermiculum exponit. Si mulca volat, futuri belli, fi repit vermiculus, annono penu- 
ria, fi currat araneus, peftilentium morborum profagium eft. Ex iis quo perforato funt, 
hoc animalcula exierunt : in non perforatis femper reperiuntur . Unde ftatuunt qui- 
dam, Quercum & animal & frudum gignere. 

Vim habet adftringendi validam, trita excrefcentias omnes, fluxiones gingivarum, 
& uvo, oris exulcerationes cohibet. Nucleus dentium cavernis inditus, dolorem fedat. 
Cremata carbonibus donec flagret, & vino, aceto, aut acida muria exftinda fanguinem 
fupprimit, capillos denigrat aceto aut aqua macerata. Ubi adftringendum , fiftendum 
aut ficcandum, locum habet. Conficitur quoque ex ea Atramentum fcrijptoriurri, cu- 
jus formula hoc pro reliquis commendatur, Gallar. Crafliufcule confrad. Jv. Vi- 
triol. Roman. ^iij. Gum. Arabie, ^ij. Salis §j. In vafe fidili Vitreato, luperfunde vini 
albi ferventis 'lfe. v. ^iiij. Oeclufo Vafe feptendecim diebus inlolato , velpoft fornacem 
relinquito, quotidie rudicula mifeeto. 

Gario- 




W O R M IANII M. 



Gariopkyllus r e c iits frudus eft, a nemine , quod fciam, hactenus dcfcri- 
ptus, florem potius quam frudum figura referens, longitudine eft grani hordei, ejuf- 
demque fer me latitudinis, oblongus, angulofus, fex vel odo cufjpidibus alternarim e 
lateribus erumpentibus , & in fummirate quafi coronulam conftituentibus, colore fer- 
rugineo, odore Gariophyllorum aromaticorum, fapore acri & plane Garyophyllaceo. 
Provenit in Infula Maeciam Indite Orientalis > ab incolis vocatur Thinca r a d o i, 
quod exponunt* Gariophyllus Regius. 

Magno in pretio apud Indos funt hi Gariophylli, & ad nos raro deferuntur. Unicam 
faltem ferunt effe hujus frudus arborem in tota India , in medio didas Infulae fitam. 
Flores ubi producit hasc arbor , decidunt flores reliquarum arborum , qua: communes 
ferunt Garidphyllos. Arbores etiam reliquas verius hanc fe incurvant , honorem quafi 
deferentes, ut ajunt qui viderunt. Rex Infulg Satellitibus hanc arborem ftipat, quam- 
diu frudum fert, ne quis praster ipfum eo gaudere poflit. Hasc ex ore ejus qui in Infula 
fuit, & arborem fe vidifie teftatur; qux fi vera, mira. Frudus filo per longitudinem traji- 
cere folent, ut armillarum loco, ob odoris gratiam, in brachiis geftentur. 

Gelum ex Oriente vocat Clariff. Vir D. Johan. de Laet, frudum feu baccas quafi- 
dam exiguas, purpureo cinereas, rotundas, coriandrorum magnitudine , quas altera 
parte apertas & tribus quafi loculamentis diftindte, adeo ut trifolii figuram minutam ea 
foramina eleganter exprimant. Frudus hic pellicula faltem conflat , nec aut fucci aut 
nuclei quicquam in eo inveni , fapore adflringente. Baccis aderant petioli quidam, aut 
foliorum quafi fragmenta , quas ad figuram foliorum Rorifmarini accedere mihi vide- 
bantur, fed non adeo longa erant. Forfan Negunda eft & Gariophyllus Plinii. 

Gemma nucis maldivensis, figura eft fphasrica , pufillum ovum colum- 
binum magnitudine referens, lasvis, dura, nitens, colore maxima ex parte luteo , nifi 
quod altera parte candicet aliquantum. In extremitatum altero, veftigium quoddam 
apparet inaequale, ubi matrici lus adhasfifle videtur , in aquis fubfidet ; Pondere eft 
Drachmas unius femis. Cocci Maldivenfis dicitur Gemma, feu Germin , quod in ejus 
nafcatur Meditullio & in germen quafi concrefcat, margaritarum nitore as mulum. 

Magni in ipfa fit India , commendatur enim non fecus ac medulla ipfius Cocci , ad 
omne genus Veneni pellendum , & febres malignas fugandas. Antidotum enim eft 
prasfentiffimum, &: quafi Panacea quasdam. Indi annulis aureis & argenteis hunc lapi- 
dem includunt, ita ut foramen relinquant per quod cutim tangat, ita fe a Venenis & 
incantamentis liberos futuros fperant, quamdiu hoc geftaverint amuletum. 

Globulorum saponariorum hiftoriam deferibit Nic. Monardes fimpl. 
Med. cap. 6 5. & Oviedus lib. $>. Frudum hunc crefcere ait in pumila arbore, magis con- 
torta quam reda, velati Rufcus, cujus folia filici funt fimilia. 

Oviedus quoque folia filicis utcunque referre ait, nifi quod minora finr, fed arbores 
N ipfas celfas & formofas effe ait. Frudus magnitudine cerafi , rotundus, colore fufeus 
(corolla infignitum vult Oviedus, quam tamen in meis non invenio) colore exterius 
fubrufFo (fubflavum vocat Oviedus) lenta quadam pulpa tedus, qua fublata relinquitur 
fphasra quasdam maxime rotunda, coloris nigri, adeo dura, ut non nifi malleo, aut alia 
re quapiam confringi poflit. Hoc femen amarum exiguum in fe habet. 

Pulpa exterior faponis vices fubit : fi enim binis aut ternis cum calida aqua veftes 
abluantur , multo nitidiores redduntur , quam fi faponis librali pondere elotas forent. 
Plurimam enim fpumam excitant, eofdemque effedus prasbent, quos fapo, paulatim 
liquefeentes, donec folas fpherulas nigras fuperfint , quas officulum funt hujus frudus. 
Sed notat Oviedus, fi quis frequentius eo utatur, pannos urere & corrumpere, quocirca 
femel tantum eluiffe luiFecerit. Sphasrulas nigras perforantur ut ex iis fiant corona: ad 
preces Catholicorumnumerandas idonea, adeo elegantes ac fi ex Ebeno e fient con- 

Cc 2, fedaSj, 




204 MUSEUM 

fedas , tum diutini ufus , quoniam difficulter confringuntur. Frudus ipfe adeo amarus 
eft, ut nullum quadrupes aut avis eum deguftet. 

Guanabanus Scaligero, Abavo aliis, Baobab Alpino, cujus femina & 
frudus particulas tenemus, in Infula Zeilan provenit. Frudus eft magnitudine mali 
citrei mediocris, denfo duroque cortice ut cucurbita veftitus, nullis excurrentibus ful- 
cis, extrema ejus parte mucronata, qua arbori adhaept, pediculo craflfo & firmo, fulco- 
rtim rudimenta cernuntur, in quibus lanugo quasdam eft, quemadmodum in malis Ci- 
doniis, reliquo corpore Levis. Altera extremitas, non in mucronem , fed in obtufam 
rotunditatem definit , ut primo afpedu Cucurbita ficca appareat , colore fufeo. Pul- 
pam continet, fubrubram, friabilem, quas facile in pollinem refolvitur, acidam, ori gra- 
tam, adftridionis expertem , per quamfparfa funt femina renibus Animalium fimilia, 
feminum Anagyridis aemula , duro cortice, qui rubente quadam membrana tegitur, 
qua dempta femina fufea ad nigrum inclinantia & fplendentia cernuntur, intus medul- 
lam albam continentia, edulem, avellanas nucleum fapore asmulantes. 

Pulpa candicante utuntur AEthiopes in febrium ardoribus , fitis fe dandas gratia, ju- 
cunda aciditate prasdita , unde & quidam Goffypium in aceto vocant . Siccata friabi- 
lis eft,fic ut digitis trita in pollinem redigatur, permanente perpetuo aciditate. 

Guatapani arboris frudus, mihi maxime convenire videtur cum eo quem de- 
feribit Clufius Exot. lib. 2 . cap. 21 . inter eos quos a Walichio accepit, fub nomine U ru- 
ro r 1 a . Arbor vero, in qua nafeitur, ipfi non Guatapana, fed Juruura eft in Wiapok 
Americas nafcentis. Planus eft, unciam ferme latus, binas longus, contortus inftar filiqute 
Cytifi legitimi, major tamen, coloris flavefeentis, femen continens planum. 

Ad vulnera curanda utuntur eo incolas, hoftium telis in bello inflida ; fuccum enim 
contufi hujus frudus in vulnera inftillant, quo confolidantur. 

Frudus, qui fub nomine Homoucul a ClarifT. Viro D. Joh. de Laet ad me tranf- 
tniflus eft, magnam affinitatem habet cum frudu ab Imperato lib. 28. Hift Natur, de- 
lineato , fub nomine Garophali Pliniani tabula fecunda. Ejus autem mentionem facit 
Plinius lib. 12 . cap. 7. Eft, inquit, etiamnum in India Piperis grani fimile , quod vocatur 
Gariophyllon , grandius fragiliufque . Tradunt in Indico luco id gigni. Advehitur 
odoris gratia. Garcias ab Horto lib. 2. cap. 3. Negundo id vocare videtur, in Balagate 
Sambali, in Malavar Noche. Arborem vero ita deferibit : Provenit in Balaquate & 
Malavar , arbufcula quasdam Perficas magnitudine, frequentibus ramis , qui recifi fre- 
quentiores, lastiorefque renafeuntur , foliis Sambuci , fimili modo per ambitum ferratis 
aliquantulum hifpidis : flos ex cinereo candidus, frueftus niger, Piperis magnitudine 
aut paulo major. Frudus autem hic, quem fub nomine Homoucul accepi, magnitudine 
eft Piperis, aut paulo minor, rugofus, aromaticus, caudatus, jam nigro, jam luteo, jam 
grifeo colore, quod ratione maturitatis contingere puto, Guftu acri, amaro aliquan- 
tum, gratum ori halitum pnebens. 

C a p. XXVIII. 

Tecotl , lg y Kapocl^) Karovata 3 Leguminis genus 3 Leplap, 

Limonium prxgnans. 

VE c o t l frudus longus eft unius uncias cum femifle, ejufdemque ambitus , multis 
veluti fquammis, imbricum modo difpofitis, conftans , in medio nonnihil compref- 
fis, oris tenuioribus & nigricantibus. Levis eft, nucleo vacuus, quales omnes fuifle, qui 
ex Nova Hifpania funt allati, teftatur ClarifT. Vir D. Johan. de Laet lib. 5, Ind. Occi- 
dent. cap. 3. 


Arborem 



Arborem , in quacrefcit, vocant Hifpani Palmam montenfem, fed Indi nonnulli 
Quaichtlepopodi. Ex una radice duos aut tres profert truncos , qui flores ferunt 
candidos & odoriferos, racematim pendulos , & in fex foliola diftindos, ex quibus 
nafcuntur frudus jam delineari, quos quidam flmiles efle ajunt pineis nucibus, colore 
caftaneas. 

I g , feu grana Terebinthi, magnitudine Pifa aemulantur, crafliori innixa petiolo, ex 
flavo purpurafcentia , inaequalibus quibufdam tuberculis praedita funt. Ab Avicenna 
frudus hic Ceranum viride vocatum videtur. 

Quidam ftatuunt frudum hunc efui aptum, fed ftomacho adverfari, calefacere, uri- 
nam movere, Venerem ftimulare, contra Phalangiorum morfus valere ex vino bibi- 
tum. Rawolphius Haedoporici lib. z. cap. 8. plura obfervavit genera , 3 c quidem in 
majorem & minorem diftinguit. Minoris grana magnitudine Pifa aequare ait , qua- 
lia funt ea qux nos tenemus. Frudus non minus jucundi fiporis efle aflerit Piftaciis, 
eamque ob caufam inquilinos abunde iis vefci , perinde ut nos Pineis & Avellanis. 
Nafci magna copia in Perfla, Mefopotamia, Armenia, racematim cohaerente frudu, ut 
Piftaceae. 

Tomento quodam fubtiliffimo, bombacem referente, me donavit Clariffi D. D. Ni- 
colaus Wichman , quod in Indiis Kapoc vocari affirmabat , & ex frudu arboris Pi- 
niferas depromptum arbitror. Molle eft inftar ferici , candidum, in glomulos contor- 
tum , qui tamen ubi expanduntur fubtiliflimse lanae aut fenei potius naturam expri- 
munt. Ejus ufum in India Orientali efle ajunt ad fardus, eo enim inftar tomenti utuntur 
ad ledos & culcitra farcienda. 

Lana mihi videtur arboris laniferas, deferiptas a Clufio Exot. lib. i. cap. 14. in hunc 
modum. Arbor eft procera , multis ramis praedita , quos fepiunt numerofa folia , ut 
confpicere eft in falice. Frudus fert Aliquarum pene inftar, fex uncias longos, quinque 
in ambitu craflos, a pediculo fenfim augefeentes, cute verius quam cortice tedos, cine- 
ricei coloris, rugofos, extima parte mucronatos, in quinque partes dehifcentes, plenos, 
tenuiffimo, molliffimo, &candidiffimo tomento, in quo latebant multa femina nio-ra, 
legitimi Xyli femine minora, tomento feu lanae non adhaerentia, ut in Xylo , fed libera 
& circum quinque veluti aflulas longas , mediam Aliquam occupantes, nafcentia. Ea 
lana non utuntur ad ftamina ducenda, quemadmodum alii Xylo ; nimis enim brevis eft, 
fed pulvinaria ea implentur. Ad quam rem commodiffima mihi efle videtur, ut quae vul- 
gari tomento, imo vel ipfa pluma mollior At. Paulo poft ait fe ab aliis accepifle etiam 
a Mollucenftbus in ftamina torqueri (alia tamen ratione , quam vulgo linum , lana aut 
Xylum) iifque flaminibus fuas veftes farcire . Bauhinus vocat Goflypium Javanenfe fa- 
licis foliis. 

Inter Infulas Maragnanas Brafilix Septentrionalis frudus eft Karovata, Gallis 
Cypreceville , ^Ipp-tCSUgCU aliis didus. Hic in planta provenit , quas folia producit 
ulnam ferme longa, & duos pollices tranfverfos lata, crafla, utrinque aculeata valde , e 
quorum medio erumpit fcapus, cui duos circiter palmos fupra folum confertim anna- 
buntur quinquaginta & interdum longe plures frudus, digitalis longitudinis, pyramidis 
triangularis in modum, intus extus flavefeentes, optimi faporis & palato pergrati. 
Plenus eft frudus fpongiofa quadam materia & pluribus officulis, feu feminibus minu- 
tis. Succus illius ex acri dulcis eft, gratus palato, fed fl quis vefcatur, fanguinem e lingua 

Cc 3 atque 


i©tf M II S E II M 

atque gingivis elicit. Is ipfus frudns eft , quem capite 23. fub titulo Caraguat J 
defcripflmus, hic aliquanto fufnis quasdam erant repetenda. 

Leguminis peregrini genus ab amico accepi, feci quod ejus nomen, aut unde 
advedum, ignoro. Figura eft lenticulari, magnitudine Pifi majoris, cortice laevi , duro, • 
ex albo fplen dente ac flavefcente, maculis nigricantibus parte altera pidum. Quan- 
doque colore albo Opali modo refplendente, & nigra Zona ab altera parte cindum 
rcperiri, ex quibufdam granis, quas poflideo, colligo. 

Leblap (eu lablab lobus eft brevis Sc latus , quaterna grana, oblongiufcula, 
nigra , hilo albo, valde longo, praedita, continens. Ex Profperi Alpini lententia, prove- 
nit in arbore Sarmentofa , quas ad vitis magnitudinem crefcit, figura fimilis vulgari Pha- 
feolo, flores fert bis in anno, vere & Autumno, Phafeolorum floribus aliquatenus fimi- 
les, a quibus filiqnas longae, inftarque fabarum latiflimas, dependent, qua; femina nigra 
Phafeolis plane fimilia continent. /Egyptii Phafeolis illis in cibo frequenter utuntur, 
fuaves namque furit guftui. Mulieres decodum cum croco ad menfes ciendos propi- 
nant. Commendantur prasterea ad Tuflim, dilpneam& urinam movendam. 

Limonia mala omnibus funt notiflima , fed nefcio qui fadum quod noftrates 
Limoniis Citriorum dent titulum,multum enim inter fe diftant, tam magnitudine, quam 
fucci & p-ulpse quantitate ac fapore, Corticum quoque craflitie & viribus. Limoniorum 
horum gentis rarum videre mihi contigit non femel , eorumque etiamnum teneo 
exemplum , quod Praegnans non immerito dici meretur. In fe enim, parte ea 
qua: petiolo dotatur & ramo neditur, aliud continet pomum exiguum , avellana ma- 
gnitudine , exteriore cortice flavo, medulla albicante , & fucco filis diftindo loculis, 
omni ex parte majori refpondens. Duos ejufmodi frudus minutos, quos ex alvo ma- 
terna extraxi, adhuc inter loculamenta aflervo. Putabam a nemine hoc animadverfum 
prius; fed,poft aliquod tempus, inveni in Cifta Medica Hornungi Epiftolam 245. Doldii, 
haec verba. Nuper contigit, ut Pharmacopola quidam Citrium magnum aperiret, &: 
in medio reperit aliud pomum , fuo cortice eleganter obdudum , femina vero nulla 
erant in parvo. Novum praegnans eft pomum , Pomo, in fua matrice propria extra 
terram. Haec ille : fed in eo difcrepantiam invenio, quod mea poma non Citrea, fed 
Limonia fuerint, & meum fcetum non in medio, fed in altero extremitatum, quod pe- 
tiolum tenet, geftaverint, ut verifimile fit, tam matrem quam fcetum, per eundem pe- 
tiolum nutritum fuifle. 

Lenticula rubicunda ab aliis minoribus lenticulis figura non differt , fed folo colore 
rubicundo. Hic vero locum obtinet , quia quidam exiftimant eum effe lenticulas fpe- 
cietn, ex qua rubrum codum pulmentum , quo Efau primogenituram fuam fratri ven- 
didit, Gen.xxv. 30. &feqq. 


C A t. XXIX. 

Mani ac cachem 0 Manobi> Mecaxuchitl 3 Myrobalani. 

Ructum mihi a Clariff. Viro D.Johan. de Laet tranfmiffum fub titulo Mani 
ac cachem exiftimo efle Herbas a Brafilienfibus dida Mundubi , quam 
defcribit Margravius Hift. Piant, lib. 1. cap. 17. addit enim ad hunc locum , Clariff. Vir 
D.Joh. de Laet, ab Hifpanis in America vocari Mani, a Peruanis Anchn. HL 
ftoiia ejus hac eft. 


Mundubi 



Mundubi Brafilienfibus herba, in pedalem aflurgit altitudinem, caule quadrato' 
aut ftriato , ex viridi rufefcente & pilofo. Hinc inde enafcuntur ramuli , primo quali 
caulem ampleefcentes , & foliolis anguftis acuminatis ftipati , mox habent nodum , ac 
trium vel quatuor digitorum longitudine extenduntur , continetqne quilibet nodus * 
quatuor folia, duo femper libi oppolita , paulo plus quam duos digitos longa > fefquidi- 
gitumlata, fupernekete viridia inftar Vitrioli, inferne paululum canefcentia, nervo oon- 
fpicuo & fubtilibus venulis quali paralelis dotata , raris quoque pilis veftita. Ad exor- 
tum ramulorum, qui folia gerunt, prodit pediculus, fefquidigitum circiter longus, te- 
nuis, flofculum gerens flavum & per oras rubentem, duobus foliolis conflantem, more 
viciorum aut trifolii. Radix illius haut longa , tenuis , contorta , filamentofa , cui adna- 
fcuntur folliculi ex albicante colore grylei, figura minimse cucurbitae, oblongse, magni- 
tudine Myrobalani ( talis efl frudus meus ) fragiles. Quilibet autem continet in fe’ 
duos nucleos, pellicula laturate purpurea veftitos, carne intus alba, Oleaginofa, fapore 
Piftaceorum , qui comeduntur codi & inter bellaria apponuntur. Multum tamen 
eomefti capitis dolores caufare ajunt, frudu integro quaflato, nuclei intus ftrepunt. 

ClariiT. Vir D. Johan. de Laet lib. io. Hift. Ind. Occident, cap. 2. ait toftum non 
modo palato gratum , fed tte corppri falubrem , ex eo etiam oleum exprimi ad multa 
utile. 

-i 


M 


ANO B I 


*oS .MUSEUM 



, - • ' * i •* r "' ; • ' 

Man obi fructus eft Brafilienfis, fub terra nafcens, modo tuberum. Devinciuntur 
inter fe tenuibus filamentis, continentque nucleum Avellanae magnitudine & fapore, 
putamen haud firmius eft filiqua Pifi ficca, colore leucophaeo. Oblongi funt, nervulis 
multis ab una extremitate in aliam incerto ordine tendentibus, an vero folia femenque 
ferant fe ignorare ait Lerius, qui Hift. Americ. cap. 13.605 defcribit. Monardes in Hift. 
Simplicium cap. 60 . eos delineare quoque videtur. Iconem exhibuit Clariff Vir 
D. Johan. de Laet. Nufquam per Americam inveniri dicitur praeterquam apud flumen 
Marannon. Recens & exficcatus editur , torreri autem praeftat , adponitur lecundis 
menfis bellariorum loco, quoniam ventriculum valde exficcat &: roborat, fed, fi libera- 
lius edatur, gravedinem capitis generat. Temperatus videtur. 




Mecaxuchitl frudus efl: fimilis Piperi oblongo, qui mifcetur potui Caca o , 
eique addit gratum faporem, corroborat cor 6t ventriculum, attenuat craflos &t lentos 
humores, &: infigne efl: Alexipharmacum contra venena. Colliguntur frudus in fafci- 
culos tresfimul Et cortice quodam obvoluti decuflatimad nos adferuntur, longitudine 
unciarum feptem, tenues inftar funiculi, non multum a Pipere longo differentes. Herba 
ipfa,in qua crefcit, humi repit, caules habet teretes, contortos & laeves, praeterquam ubi 
pediculi foliorum enafeuntur , quae fert grandia, craffa & quafi rotunda, odorata, acris 
faporis. Vide. Clariff. Virum D. Joh. de Laet lib. 5. Indiie Occid. cap. 4. 

Myrobalanorum vox aliter a Graecis , aliter ab Arabum interpretibus capi- 
tur: Graeci enim, ut Diolcorides & Galenus, per vocem, glandem unguen- 

tariam intellexerunt > nee in ufu habebant frudus eos, quos Avicennae & Serapionis in- 
terpres vocat Myrobalanos , utpote qui redius ad pruna referuntur. Arabibus Delegi. 

Quinque ejus genera figura & viribus diferepantia in ufu funt, quae etiam In diverfis 
arboribus proveniunt. Flava feu citrina, Arabibus Azfar: Indica feu nigra, Afuati, Che- 
bula, Quebulgi, Bellerica, Beleregi: Emblica, Embelgi. 

Nafcuntur in arboribus, magnitudine prunis fimilibus, fed, ut frudu, ita foliorum dl- 
verfitate diferepantibus . Flava Sorbi profert folia : Nigra feu Indica foliis efl: Salicis *» 
Bellerica foliis Lauri , fed pallidioribus, &: fubcinericiis j Chebula folia habet Perficis 
fimilia. 

Guftu funt adftringente &t acido , Sorborum immaturorum modo , refrigerant igitur 
& ficcant, unde & fucco eorum immaturo in alvi profluviis utuntur Indi. Exficcatis nos 
utimur , & quandoque in India conditis. Ventriculum bile liberant, in infufione, de- 
codo, febribus biliofis, Dyfenterte& calidis conflitutionibus appropriati,iis obfunt qui 
vifcerum laborant obftrudionibus. Infubftantia exhibiti, magis adflringunt quam la- 
xant, dantur a- Drachma una ad quinque in infufione, ad uncias duas. 

Cap. XXX, 

X ' 


/ 


I 


fORMIANUM. 205 

C a p. XXX. 

V^abuthy V^ux Indica, Myriftica , 'Tinea > 'Tifiacea, Vomica, 

c J?hafeoli r varii. 

'XT Abuch Arabum , Nabca ^Egyptiorum. Arboris fruCtus eft Loti magnitudine, 
fpinofe inftar Acacia?, folia habentis Jujubs fimilia, fed latiora, flores albos, parvos 
inftar JujuBarum, a quibus pomula erumpunt, rotunda, odorata, dulcia, guftui luavia, 
ceraforum amiula, qua? apud Primates Tureas & Jagyptios funt in magno precio. 

Arbor bis in anno, Vere fcilicet &: Autumno, flores fm&ufque maturat, foecundiffi- 
maque exiftit, fed Vere ad maturitatem frudtus non producit, ut Autumno. Fru&us 
hujus ufus efl: recentis & viridis pro cibo; perinde enim atque cerafa noftra comedere! 
folent. Frigidus & flccus efl: in primo gradu ; immaturus adftringit , unde in ventriculi 
relaxatione, tam fruCtu ipfo, quam ejus expreflo fucco, per os, aut in Clyfteribus utun- 
tur. Maturi fru&us decodtum aut infufum, in febribus peftilentibus frequens , refiftit 
malignitati, cor roborat, bilem purgat, fitim fedat. Maturus efui jucundus, fed parum 
nutrit, ac nimio efu ftoinachus offenditur. 

Nux indica fruChis efl: arboris quam Lufitani Goquo vocant, obtriailla 
foraminum veftigia, qua? in fru&us cortice ligneo apparent, ac cercopitheci caput illum 
repra?fentare faciunt, vel, ut quidam volunt, quod in hifce arboribus libenter ha?c anima- 
lia ftabulentur. Avicenna Giaufi Alhend, quod nucem Indicam fonat, vulgo Maro 
vocant. 

Arbor efl: magna, foliis Palmas aut Arundini flmilibus, latioribus tamen aliquanto, 
cortice la?vi, materia ligni folida, ad fabricas idonea , nec minus elegans &; fplendens, 
quam juglandis , flore caftanea?, folo arenofo vicino mari gaudens. Ejus rami, ut in 
Palma, deorfum arcus inftar fledtuntur, dorfoque funt eminentiori, unde folia nafcun- 
tur palmas da&ilifera? flmilia. 

Ex inferiorum ramorum, qua caudici adhasrent , alis rami alii nudi enafeuntur , qui 
quinas aut fenas proferunt eradas nuces , quandoque multo plures. Nux ipfa magni- 
tudine a?quat caput infantis , triquetra aliquantum efl & figura? ovalis. Exterius craffo 
& villofo tegitur munimine, fub quo cortex ligneus durus niger, qui exa&e poliri pa- 
teft. In altero extremitatum tria habens foramina , oculos duos & os referentia, in al- 
tero vero acuminatur. Sub hoc cortice nucleus efl, albus, dulcis, ut nucleus Avellame, 
in quo liquor efl: fuavis & gratus, potui aptus. 

Vix arborem efle exiftimo , quas majorem in vita communi habeat ufum, hac ipfa. 
Ex ligni materia naves fabricantur ; ex ramis, qui in Malavar Olla vocantur, asdium 
fiunt te&a, navium tabulata & opercula, ftragula , culei , aliaque ejus generis utenfilia. 
Flas arbores in duas diftinguunt clafles, alteram frudibus ferendis aflervant , alteram 
vino coquendo deputant. Pra?cifis enim ramis vafcula apponunt , ad liquorem quem 
Suram vocant excipiendum. Flic efl: inftar mufti, & decoquitur, ut diutius aflervari 
poflit, atque tum O r a qjj a vpeant. Deftillatur quoque ex ea fpiritus, quem F u l a 
dicunt, fpiritui vini plane fundis facultatibus & viribus. Si Soli exponatur antequam de- 
ftilletur , in acetum degenerat. Solis a?ftu exficcata & coagulata in faccharum cogitur, 
quod Jagra dicitur. 

Nucis extimum villofum involucrum infervit naucis , nam ex eo rudentes & funes 
navibus neceflarios conficiunt , qui in aqua marina incorrupti manent. Illo quoque 
tanquam ftupa naves obturantur ac ftipantur. Ex cortice ligneo vafa & fcyphi tornan- 
tur, ac carbones fiunt aurifabris utiles. Medulla ipfa tenera & delicata, inftar Amygda- 
larum eft, bene nutrit, cum faccharo aut fagra editur. Ex eo trito, ut ex Amygdalis, lac 
exprimitur, cum quo coquitur oriza aliaque edulia. Exficcata hxc medulla C o p r a 
dicitur, qua? alio defertur ac venditur, eaque utuntur ut caftaneis, neque minus grata 
palato eft. Ex eadem ita exficcata torculari exprimitur oleum dulce , non modo utile 
ad lucernas, fed & adorizam condiendam. Nervis etiam conducit, in contractionibus 
& doloribus. In ipfa medulla contentus liquor , fuavis eft & dulcis , nullum parit fafti- 
dium, ac longo tempore durat. 

Quanto autem recentior eft nux , tanto liquor fuavior. Mihi nucum harum ali- 
quot funt exempla , tam involucro exteriore villofo teCfa , quam iis privata , polita 

Dd & 


lio 


MUSEUM 

& impolita, tum artificiofe caelata & excifa, tum in vafa redadtum lignofum pu- 
tamen. 

Nux myristica feu Mofehata , fructus vel Aroma ed omnibus nodffinmrn , 
titpote cujus ufus ed in eduliis, Trium generum accepi. Marem, fceminam & Regiam. 
Mas rarus efl: & fcemina pretiofior,oblongus,duarum circiter unciarum, Fcemina vero 
illa efl: , qua vulgo utimur, figurae ovalis ut plurimum. Utriufque arborem accurate de- 
fcripfit Clufiuf Exot. lib. i. cap. 15. & 16. Tertium genus , quod Regium vocant, minu- 
tum efl: & rarum. 

Arbor, quae fceminam fert, procera efl:, Pyro haud minor, perpetuo virens, frequen- 
tibus ramis praedita, quos alternarim intequali ferie ambiunt, folia mali aurantii foliis 
fimilia, fi appendicem cordatam exceperis, brevi pediculo nitentia, in ambitu non fer- 
rata , fed venis quibufdam , a medio nervo in latera excurrentibus, infignita, Frudus 
mali Perfici magnitudine, orbicularis, fupremo pediculo vicina aliquantulum, turbina- 
tus, ex tenuioribus extremis ramulis, oblongiufculo , craffmfculoque pediculo fubni- 
xus, lingularis. Operimentum exterius, quod frudum tegit, denfum ed, ut in juglande, 
fulcum habens per longitudinem frudus excurrentem, cumque in duas partes fqcan- 
tem. Sub ipfo Macis efl:, nucis corticem ligneum retis indar ambiens, qui rubicundus 
efl: , fed aeri expolitus flavefcit. Sub ipfo cortex ligneus durus, fed tenuis, quo difciifo 
in confpedum prodit nux ipfa, qualis vulgo in officinis venditur. 

Maris vero arbor folia habet majora &crafliori pediculo prodita, interdum pedis 
Romani longitudine, trium unciarum latitudine, color parte prona canefcetis , fapina 
viridis & fplendens , nervofa. Summo rami fafligio adhaerent frudus, craffo brevique 
pediculo nexi, qui quandoque bini, terni, quaterni & pluresfimul confpicmntur, ut in 
nuce juglande, fimiles fuperionbus quoad integumenta, nifi quod majores & longiores 
fint, obtufiores quoque. 

Nux Mofehata calefacit ordine fecundo , addringit, oris fuavitatem commendat, 
fcetorem manfa tollit, vifum acuit, ventriculum & Jecur roborat, Lienem tumidum ab- 
fumit, urinam movet, fluidam alvum fidit, flatus difeutit, frigidis uteri aflFcdibus confert, 
maxime recens, faccharo condita, lentigines faciei emendat. Oleum, quod per exprefl 
donem ex ea paratur, fragrantiflimum, nervorum & articulorum diuturnis doloribus a 
frigore ortis confert & ventriculum roborat. 

Nucis Mofehata? minutum genus mihi obtulit juvenis quidam noftras, qui illud fe- 
cum nupere ex Indiis attulit , vocarique ait lingua gentis Nucem Mofchatam Regiam. 
Ego cum primum viderem , nucem Mofchatam immaturam , vel ejus rudimentum 
efle putavi. Sed ille, ut maturam & perfedam elFe odenderet, per medium diflecuit, ac 
odendit non modo colore, fed & f ucculentia & odoris flagrantia , majores maturas fu- 
perare. Ovalis ed figuras & reliquis fimilis , nifl quod magnitudine vix grandius fu- 
peret Pifu-m. 

Pinus, Grxcis mwg , Germanis / vulgo a Botanicis in tria genera di- 

fpefeitur, domedicum, montanum Se maritimum ; fed Bauhinus quindecim ejus enu- 
merat fpecies. Nos, quia trium fpecierum, ex iis, quas Bauhinus recenfet, tenemus fru- 
dus, de iis faltem agemus. 

Domestica, arbor ed procera , ereda , cortice fcabro & fubrubente , materia 
robufta, fubflava, odorata, pingui. Rami ordine prodeunt, ternis per intervalla germi- 
nibus, ut ejus fummum in amplam laticudinem, ad rotas fimilicudinem, fpargatur. Foliis 
longis , angudis , numerofis , in modum fetae productis , totos ramos vedientibus. 
Nuces fructus in rotunditate, modice oblongas, turbinata figura, implentes utram- 
que manum, ex lignofis fquammis compa6tas. Sub Angulis fquammis bini ut plurimum 
continentur nuclei, oblongi, oflei, fubnigro quodam pulvifculo obfiti, feminis medulla 
intus pinguis, gudu dulcis & odorata, non bipartita. Frudus integer uvam repraTentat, 
at ubi dehifeit , quod calore Solis contingit, Rofam centifoliam imitatur. In multis Ita- 
liae locis provenit, praTertim in agro Ravennate. 

Cortex exficcat, folia refrigerant , refma calefacit, difeutit, purgat, emollit. Folia 
tufa & illita indammationes impediunt. Cortex fuffitus partus & fecundinas ejicit, 
potus alvum fidit & urinam movet i Decodum foliorum , corticis nucis & ligni , ex 
aceto dentium dolores collutione mitigat. Nuclei boni & crafli fu-nt fucci, multum 
nutriunt, fed 11011 facile concoquuntur. 

Rm 


WORMIANUM. 211 

Impinguant, Venerem ftimulant, tabidos, refolutos &ftupidos juvant, renum & 
veficas ulcera fanant. 

Alterum genus montanum eft , comam habens breviorem, folia rudiora & acutiora. 
Nuces &: irudus minores, fere inftar Cupreffinarum, longiores, in acutum delinentes, 
refinofas, autumno dehifcentes. 

lifdem ferine pollent viribus , quibus prima dotatur , adftringunt valide, tum folia, 
tum nuces , tum cortex &: Reftna. Succus nucum recentium in primis commendatur 
ad mammas extuberantes in virginibus comprimendas , & alia ubi opus adftridione 
validiore. 



Frudus ille qui a Lulitanis dicitur Pinhas de brasil, Brafilienfibus Mun- 
d uy-g u A cu, Margravio Nux Cathartica, Arboris eft ad ficus magnitudinem & figu- 
ram excrefcens , ligno molli & fragili , folia habet circa ramos inordinate pofita, quod- 
libet fuo pediculo femipedem longo infiftens, funtque viridia , ad tadum mollia, foliis 
ficus aliquomodo fimilia , fed non ita profunde feda , verum fubrotunda , &: anterius 
quafi ih tres angulos definentia . Lignum folia fundunt e ladeo aquofum fuccum , 
flofculos fert copiofos racematim, parvos, quinque foliis conflantes, viridibus anterius, 
deorfum incurvatis , in medio flavis flaminibus , quas decangularem ftellam referunt, 
fuavis odoris. Sequitur hos frudus turbinatas figuras , feu inftar juglandis mediocris, 
&; ejufdem magnitudinis, primo viridis, mox flavus , ubi plane maturuit fufcus ; finditur 
Iponte in tres partes. In quolibet frudu funt tres nuclei, magnitudirfe nucleorum da- 
dylprum, in tribus concamerationibus diftindi, cortice nigro, corticis caftanete crafli- 
tie , in extremitate funt maculas albas. Ipfe nucleus Amygdalas figura &c magnitudine, 
albus inftar cuticulas ovi, exterius etiam pellicula alba obdudus , faporis inftar Amyg- 
dalas. 


Valide purgant tres aut quatuor nuclei comefti , & quidem nimis fi pellicula interior 
non feparetur. Arbor facile tranfplantatur , nam ramus decifus & terras infixus, aliam 
arborem progenerat ; ideo ad fepes vivas faciendas, circum hortos ufurpatur, nam cito 
crefcit & frudus fert. Nuclei ab omnibus pelliculis liberandi, &; leviter torrendi, additis 
corredoriis in vino macerandi , fic exhibendi tres vel quatuor. Ricinum Americanum 
ab hoc diverfum vide apud Pifonemlib. 4. cap. 51. Brafilienfes vocant Nhambu-Guacu, 
Lufitani Figuero de Inferno. 

Nux pistacea, quibufdam Therebinthus Indica Theophrafti , arbor eft The- 
rebintho fimilis, foliis colore ex viridi in luteum inclinantibus, Therebinthimodo era- 
mufculis utrinque emergentibus. Floret in cacuminibus racematim ut Rhus , exiguo 
rubro flore. Nuces avellanam oblongam referunt, cortice albo cruftofo, magis quaftx 
ofleo. Externa tunica arida cinericea, decidua, medulla interna viridi, dulci, fubacri. 
Ex Perfia, Arabia &: Syria importari folet, quamvis in Italia quoque in hortis ex nu- 
cleo proveniffe afferat Casfalpinus. 

Calefacit nux, humedat, impinguat, roborat, aperit, fed non multum nutrit, obftru- 
diones Hepatis referat, ventriculum roborat ex lententia Arabum. Ad Venerem ex- 

D d 2j citandam 


m MUSEUM 

citandam quidam magnopere commendant , macie 8 c marafmo affedis prodeft . 
Contra ferpentum morius valere exiftimant quidam. 

Nux vomica officinarum, Nuces vomicae Seplafiis, quas Metellas genuinas cre- 
diderunt Matthiolo. Fungus Orientalis Cadaipino; quid re vera fit, aut ex qua arbore 
proveniat, nondum certo conflat. Corpus eft compreflum, circulare, inftar fungi, ab- 
jedo pediculo , in centro apex quidam eft , luperficies exterior tenuis , lanugine obdu- 
da candicante & ad viriditatem inclinante. 

Ad Canes & Aves interficiendas iis utuntur ; homini etiam noxias exiftimatMatthio- 
lus; fed Millichius & Renod#us innoxias. Brafavola fe ex iis potiones fomniferas pa- 
rafle refert. Imo funt qui Antidotis permifceant. Compertum quoque eft, non om- 
nia, qu# Brutis animalibus Venena funt, homini nocere. . 

Phaseolorum peregrinorum varia mihi funt genera , coloribus & magnitudi- 
ne difcrepantia. E Maraghon allatos mihi tranftnifit Clariff, Vir D. Joh. de Laet, qui 
figura & colore maxima ex parte conveniunt cum iis , quos defcribit Carolus Clufius 
Exot. lib.2,. cap.13. Sunt enim magni, compreffi, hilo exiguo albo, renali figura, quidam 
prorfus candidi, quidam prorfus nigri, quidam variegati, colore albo & nigro, albo $c 
purpureo, albo & flavo,. albo & rubicundo. 

Eft & mihi Phafeoli Indici genus quod colore cum Leblab convenit , fed in reliquis 
difcrepat. Rotunditate adPifi majoris figuram accedit , colore atro purpureo , hilo 
albo , fed exiguo, medulla alba, ut in reliquis Phafeolis. Tegitur lobo membranaceo, 
cinerei coloris , rotundo apicfe incurvato. Quilibet vero lobus non nifi unicum obti- 
net frudum. Ex India Orientali, cum noftris navibus advedus eft d Chirurgo quodam, 
& mihi dono datus. Sed in Lobo fuo adhuc reclinantem frudum ex Hilpania mihi at- 
tulit Amicus optimus D.D. Ottho Sperling. 

C a p. XXXI. 

‘jpalma faeci fera , Vinan > Pindoba , Piper Benin> longum , alburni 
nigrum y Tamarindorum fruSius, Taniock^ Thlxochitl> 

Tribulus aquaticus , Vafthema , Zapucanus 
interior , alia. 

T N Americ# Infula quadam deferta, Coronopez dida, genus quoddam palm# extat, 
quod frudus fuos in involucro quodam pyramidali condit, facco ei fimili , per quem 
vinum Hippocraticum colant Pharmacopoei , ab ipfis Manica Hippocratis dido, quo 
nomine & a Carolo Clufio dida eft Saccifera , Saccus creberrimis quibufdam 
fibris, fpadicei coloris, tranfverfim & oblique, ab infimo ad fupremum excurrentibus, 
contextus eft, viginti duas uncias longus, ea parte, qua patet, feptem latus. Infaeco 
hoc frudus continentur , cum externo & viridi fuo involucro , juglandis magnitudine, 
in quibus orbiculares alia? nuces continentur , adeo dur# # , ut cum difficultate ferreo 
malleo confringantur, etfi putamen non adeo craflum exiftat. Frudus, quos ego teneo, 
omni ex parte orbiculares non funt, fed feffiles & compreffi quibufdam in locis, colore 
grifeo ad coeruleum vergente. Nucleus figura relpondet cortici, fapore leguminofo, 
aliquantulum amaro, lupinorum inftar. De ufu eorum adhuc nihil conftat. 

Pinan Indi# Orientalis frudus eft, vel potius, ut mihi videtur, frudus cortex, te- 
nuis nucis Mofchat# amplitudine, fuperficie externa rugofa, purpureo nigricante, in- 
terna & convexa flavefeente ex nigro mixto , ut in nuce Mofchata. Charta, cui hic 
frudus inerat , etiam fruftulum continebat, nuclei, ut arbitror , omni ex parte quo- 
ad externam figuram & colorem, fragmentum nucis Mofchat# referens; fed fapor di- 
verfus,adftringens nempe & parum aromaticus. Hic ille frudus eft, quemfupra Indos 
cum calce viva mifcere diximus, cui Ciriboam intingunt, ut eo os purgent. 

! fe • ■ ' 1 ; * ,r? 


Pindo va 


fORMIANUM. 



Pindova frudus eflpaima nucifera Brafilienfis , caudice quinque aut fex pedes 
craffa , cortice cinereo glabro. Folia fert alata, maxima ex parte furredA , prope folio- 
rum exortum , rami funt propendentes , qui proferunt tacemos quatuor aut quinque 
pedes longos, flofculis plenos, poft quos etiam racematim proveniunt frudus, vel cen- 
tum in uno racemo, qui maturi decidunt. Efl autem frudus ovi magnitudine & figura, 
vel paulo minor, faftigium in fummitate habens acuminatum, altera extremitate infidet 
calici feu capula? , ut nux Pinea , ex foliis triangularibus conflans. Maturus exterius e 
viridi flavefcit. Cortex exterior filamentofus , ut in Cocco, fed non admodum craflus; 
Illo detrado apparet pauca caro Crocei coloris (fed in meo frudu, utpote vetuflo, ni- 
gri ) nullo manifeflo fapore > qua? ab ^Ethiopibus comeditur. Hac ambit nucem durif- 
fimam, ovalem, ejufdem craffitiei cum Cocco. Hacdifcuffa, apparet intus in cavo, 
per interflitium , more juglandis diflindo, nucleus, magnitudine juglandis, candidus, 
duriufculus, faporis fuavis &c dulcis. 

Ex carne Crocea fit oleum Croceum , quod in lucernis ufurpatur. Ex nucleo limpi- 
diflimum per expreflionem, ad condiendos cibos , quam diu recens eft. Quod etiam 
loco olei Rofacei ufurpatur ; fed vetus lucernis faltem infervit. Ex foliis fiunt teda do- 
morum, florea, corbes & alia. Majo menfe maturefcit frudus. 

Piper, Gracis , duum efl generum, longum & Rotundum. Rotundum vel 
nigrum vel album : Longum pariter vel album, vel nigrum. 

Nigrum Piper Rotundum, planta efl farmentofa , imbecillis &: caduca inftar lupi fali- 
darii, qua ut fulciatur, pedamentis indiget *, quocirca Indi ad arborem Faufel ferere 
folent, quam circumvolvendo fcandit, farmenta habet frequentibus nodis & geniculis 

D d 5 diflin- 


i 


■f 


2I 4 M U S . E U M 

diflinda, quae humi fparfa radices agunt. 'Ad Angulos nodos Angulare protrudit folium, 
akernaclin,nunc in hac , nunc in illa parte , hederaceum ferme, tenue, latum, quatitor 
quandoque Unciarum latitudine , in mucronem definens , non ferratum , quinque 
nervis praeditum. 

Ad ramorum internodia iivse nafcuntur , teretes & oblonga, multis granis orbicula- 
ribus, nunc majoribus, nunc minoribus, fcopo adhaerentibus. Grana perpetuo virent, 
praeterquam Decembri aut Januario, ut maturari incipiunt, ita fenfim nigrefcunt. 

Piper album rotundum in alia crefcit planta, attamen priori farmentis & 
foliis adeo fimili, ut non major inter eas fit differentia , quam inter vites quae uvam al- 
bam & nigram proferunt. 

Quamvis Ludovicus Romanus arborem, quae album Piper profert, craffiorem pro- 
ceriorem , foliifque majoribus elfe referat. Rariores funt plantae Piperis albi, nec nili 
certis Malavar & Malaccae locis crefcit, atque in ufus magnatum tantum cedit. 

Piper longum Orientale album, in planta diverAffima a rotundo provenire 
vult Linfcotanus & Garcias ab Horto : fed Clulius , qui ramulum ejus ex Java nadus 
erat, non multum differre docet. Folia tenuiora dilutiorique viriditate , tum breviore 
pediculo, pluribus nervis prxdita. Frudus Julorum inftar, ad fingula internodia oriun- 
tur, ex ipfius folii oppoAta parte. Getera non addit, quia integram plantam Ipfi videre 
non contigit. 

Piper longum nigrum , Piper AFthiopicum Matthioli, Piper nigrorum Serapionis. 
Provenit in Aliquis nigris racematim , Pilorum aut Phafeolorum modo , granis Pipere 
nigro minoribus, & pertinaciter liliquis inhaerentibus. Nafcitur in yFthiopia apud 
Arabes. 

Omne Piper calefacit gradu tertio Se exficcat. Integra grana nigri , rotundi, quotidie 
devorata iis auxiliantur , qui ventriculi dolore , tum ex flatu, tum cruditatibus exorto, 
laborant. Aceto Se fale virentis 8e immaturi Piperis nigri racemos condiunt Indi 8e a F 
fervant. Piper candidum nigro calidius, longum vero calidius adhuc , rotundum utrum- 
que majorem invicem habent affinitatem, quocirca monet Garcias , ne temere unum 
pro altero fubfticuatur. 

Piper longum BraAlise, idem effe putabam cum eo quod fupra Ciriboa dixi- 
mus, licet feparatim mihi Ant, diverAs titulis tranfmiffa: fed re bene ponderata, &; col- 
laris invicem frudibus, differre animadverti tam magnitudine quamfapore Se aliis cir- 
cumflandis, adeoque longe majorem convenientiam habere cum Mecaxuchitl, de quo 
fupra a nobis adum. 

Piper benin illud effefufpicor , quod Clufius Arom. lib. i. cap. 2 . vocat uvam 
caudati Piperis, & LufitaniPimenta dei Rabo, Garetti Piper ex Guinea. Cubebis fere 
fimile, pediculo fubnixum exiguo, rotundum, plenum, aliquantulum rugofum, fubni- 
gricans , eadem acrimonia qua Piper prreditum, aromaticum , racematim cohaerens. 
Ilva mea uncialis eft Se grana aliquo modo colore ad purpureum tendunt, ac quafi pul- 
vere confperfa viTuntur. Granis viginti quinque tota conflat uva , inhaerentibus lon- 
giufculo petiolo Se incurvato fuis lingula pedicellis ; communis Piperis granis minora 
funt aliquanto. 

Tamarindorum frudus , manipulatim alga quadam compados , 8e pulpa fua 
conditos ad nos attulerunt naves Belgicae, quae anno mdcliii. ex India Orientali huc 
venerunt. Frudus eft filiquofus, oblongus, quatuor aut quinque unciarum longitudine, 
colore fufco, pulpa molli & acida, fibras ad latera duras, longas, tranfverfas quoque ha- 
bens,in petiolum durum uncialis longitudinis terminantes. Semina feu nucleos craffos, 
inaequales, duros in fe continebant, qui tamen ex hifce noflris liliquis, maxima ex parte, 
exempti erant. Arborem in quacrefcunt ita defcribit Profper Alpinus de plantis yFgypt. 
c,io.Tamarindus>quem DevelfideappelIant,arbor eft pruni magnitudine, ramis denfts, 
myrthi foliis, flores fert albos, mali Aurantii floribus perquam limiles, ex quorum me- 
dio exeunt quatuor fila alba Se tenuiffima, ex quibus Aliquae craffte producuntur , primo 
virides , tandem cinericiae , Se tales quales jam defcripftimts. In India, felici Arabia, Se 
AEthiopia proveniunt. In hac arbore mirum,quod ejus folia Solem femper fequantur j 
nam ipfo Occiderice omnia in fe clauduntur, eodem Oriente aperiuntur, ac Aliquas 
quas nodo ambiebant nudas relinquunt. 

Foliorum infufo vel decodfo , ad vermes puerorum necandos, utuntur, alvum enim 

folvunt. 


W O R M I A N U M, 21 ^ 

folvunt , acida funt &c guftui non ingrata , in hunc modum & frubu utuntur. Arabes 
hliquas immaturas faccharo condiunt , ut & pulpam ipfam, ut fecum per longa itinera 
deferant, iifque fttim exftinguant. Decobum Tannarindorum ex aqua, in febribus ma- 
lignis valde utile, fitim enim & calorem extinguit, acres & biliofos humores per alvum 
ejicit, in renum inflammationibus & gonorrhoea ejus ufus frequens commendatur. 

Taniock exOriente, potius calicem floris alicu jus, quam fructum refert ; Pedi- 
culo tenui infidet corpufculum cinereum femiuncia; longitudine, quod mox ab ortu 
in quatuqr dehifcit partes,, qua; contorta; in acutum defmunt. In medio parva quaedam 
flamina feu filamenta vifunuur. Cujus arboris aut planta; fit frubus ignoro , nudum 
enim nomen accepi. 



Tlilxochitl herba eft volubilis , foliis plantaginis fed longioribus & craffio- 
ribus, fcandit arbores, eafque complebitur , fert filiquas oblongas anguflas & quafi ro- 
tundas, qua; Balfamum redolent nova; Hifpania;. Frubus, quem teneo , longitudine 
eft unciarum obo , latitudine dimidii digiti , exterius ex viridi luteus , interius pulpa 
nigra odoratiflima proditus , minutiflimis granulis nigris refertus. Ferunt duas filiquas 
aqua maceratas , mirifice urinam movere. Mifcetur alioqui celebri potioni ex Cacao 
confeba;, frubus certe odore gratiffimo. 

Tribulus aquaticus, Butomos Damocratis Anguillar. Licet in Italia; 
fluminibus ac lacubus, alibique in Germania fit frequens , apud nos tamen exoticus 
eft. 

Folia habet lata, fubrotunda, crafla, parte averfa maculata, nervofa, per ambitum 
ferrata, cralfis pediculis , caulem craflum, pinguem. Radicem longam, fibrofam, ca- 
pillaceam. Frubus quadruplici armatus eft fpina feu mucrone , duabus aliis protube- 
randis obtufis, in medio eorum extantibus, cortice membranofo , alba intus meduM, 
guftu caftaneis haud abfimili , unde & vulgus caftaneas vocat aquaticas. Bellariorum 
loco menfis apponuntur. In annona; defebu , quandoque ex nucleo farinam confi- 
ciunt,ex qua panes fuh cineribus affant, ut guftui fint gratiores. 



Vastchi- 


MUSEUM 



Vastchima frudtus eft unciarum duarum longitudine , craflitie minimi digiti , 
contortus, St in Ipiras a Bafi in fummitatem circumvolutus, exteriore fuperficie tomen- 
tofus. St quali vellere quodam obdu&us , quod ubi abraditur , nigra apparet fidarum 
fuperficies. Pediculo adhaeret tenui , fufco, quinque unciarum longitudine. Duo ejus 
generis mihi fru&us funt, quorum alter re&us , alter contortus 8t in fe convolutus pari 
modo tomento obductus. Nefcio an Abaremo lit Pifonis lib. 4. cap. 29. 


Alium frudum tomentofum mihi exhibuit ClarilT. Vir D. Henricus Fuirenius. fn eo 
tomentum lene,& breviculis conftans fibris albo purpureis, nucem ambit nigram Iplen- 
didam, oblongam, majoris avellana magnitudine, cujus cortex ater. Levis, durus, li- 
gneus, in quo nucleus eft, quem defcribere non licet, quia, unicus faltem cum mihi fit 
ejus genens frudus, frangere nolo. Sed puto efle frudum arboris Jetaiba?* ex qua Balfa- 
mum Canimae depromitur. 



Zabu- 


■; Y l • 

-• ^ t , f f . * l '’S 


FORMIANUM,, &17 



Zabucaio arbor eft Brafiliae altiffima , cortice cinereo , duro & inarquali , inftar 
Quercus veteris. Folia ejus juniora rufa funt , vetuftiora viridia , fimilia foliis Mori , in 
ambitu ferrata & quodammodo intorta. Calices producit capacifiimos & fummas du- 
ritiei, ore in terram obverfo, & operculo inftar pyxidis opertos. 

In iis continentur nuces jucundi faporis , quas, ubi maturitatem fuerint confecutse, 
excuffo tegumento e calicibus decidunt , &: gratum Incolis fuppeditant alimentum, fa- 
pore Piftaceis fimili. 

Calidi funt in fecundo gradu &ficci in primo, Venerem excitare dicuntur, potiones 
& pultes ex iis conficiunt; oleum quoque exprimitur. Amygdalino fimile: prseftat affa- 
tis quam crudis vefci, quod caput tentent. 

Nuces plufquam triginta uni calici inhaerent, mediante vifcofa materia, figura ferme 
triangulari, Myrobalanis Chebulis fimiles. Mihi duo funt, qUorum major longitudine 
eft unciarum duarum , utrinque acuminatus , & Zonis quafi quibufdam per longitudi- 
nem excurrentibus cindus, colore gilvo. Pixides, quibus fru&us continetur, tantas funt 
duritiei, ut Zapuyeris non folum vafa potoria, fed &: difcos & ollasffufficiant ; frudufque 
fert tam copiofos quandoque, ut integro exercitui alendo fufficiat. Lignum putredini 
mire refiftit , & ob duritiem molendinorum faccharinorum axes ex eo fabricantur* 
Cortices contufi & praeparati, naupegis loco ftupas fune. 



MUSEUM 


2 . 1 , 3 '- 


Sub nomine Palmae indica frudus, lapide durioris, mihi oblatum eft corpus 
quoddam, juglandis magnitudine, colore luteo, cujus pars altera laevis eft , fed inaequa- 
lis, monftrofam faciem quodammodo referens: altera vero pars corpora quxdam an- 
gulofa, terrena fubftantia unita & coagulata, oftendit. JEiitcm adeo reprefentat , ut 
fuerint qui non frudum aut vegetabile corpus, fed lapidem efle exiftimaverint. 

S E M I N A. 

Cap. XXXII. 

'De Seminibus* 

U a m v i s variorum feminum mihi fit haud contemnenda copia, quae retate 
corruptionem fubeunt & fationi inepta redduntur : paucorum falcem & ra- 
riorum ex India, Argypto & Creta, &c. advedorum hie fiet mentio, ne hanc 
plantarum partem taciti prasteriifle videamur. Majoris igitur momenti brevi- 
ter faltem enumerabimus , additis eorum nominibus , qui plantas ipfas defcripferunt. 
A manati plantam non invenio a quoquam delineatam, Afphalati Cretici herba de- 
feribitur a Profpeto Alpino de plantis Exot;. lib. i. cap. 7. Bamiam Honorius Belli 
Epift. 5. ad Clufium , Bauhino Alcea Indica parvo flore, quibufdam exotica Malvacea 
Bammia. Lobel, in Adverfariis, Clufius in Hift. Piant, fub nomine Alceas ^Egyptiacas 
delineat. Ceris Cretica a Lobel. in Adverf. Cupreffus paflim a multis, Matth. Lobel. 
Dodon. Cordo, Goflipium Matthiolo, Guiland. Fuchf. Dodon. Leontopodium Creti- 
cum Profp. Alp. Piant. Exot. lib. 1. cap. 51. Lefban qui defcripferit nondum a me vifus. 
Lotus Cretica filiquofa quae Clufio dicitur Planta in Hift. Bauhino eft Lotus Pentaphyl- 
lus, filiquofus , villo fus, Lobelio in Adverfariis Oxytriphyllum alterum Scribonii. Me- 
lo chia Alpini Bauhino eft Corcoris Plinii , in qua opinione etiam eft Lobelius dc Lugdu- 
nenfis. Olus Indicum Avicennas Rawolfio. Petrofelinum Macedonicum Matthiolus 
deferibit, Lobelius in adverfariis &• alii. Apium Macedonicum Bauhino, Nabka eft Al- 
pino Paliurus Athenei. Oenoplia fpinofa Honorii Belli. Epift. 5. ad Clufium. Sefamum 
delineat Matthiolus Lobelius, Dodoneus, Tabernamontanus, alii, Sophera Galegas 
proxima Alpino, Hoxoquamoclit Camerario, Sophera Lentifci foliis Honorio Belli 
Epiftol.4. ad Clufium. Vide qux in ejus deferiptione ab Alpino prolata defiderat 
Gafpar Bauhinus Pinae, lib. 52. fed. 6 . In coftas, inquit, extremitate male pofuit fo- 
lium, dein filiquas dependentes facit, cum furfum fpedent. Styracis Hiftoriam perfe- 
quitur Plinius lib. 12. cap. 25. Matthiolus quoque Lobelius, Tabernemont. Gefnerus. 
Sumach mihi in horto crefcit & frudus ac femina profert. Defcribitur a Matthiolo, 
Lobelio, Camerario, &: aliis. 

Vulgarium feminum, quas in loculis fervo, addam fyllogen , quas paftim teperiuntur 
apud authores,qui de plantis fcripferunt,ut Myagri Monofpermi,Myrrhidis,Scorzoneras 
HifpaniCcC, Sifari,Cepas,Cucumerum,Trifolii odorati. Plantaginis Rofeas, Phafeoli pur- 
purei, albi, nigri, Calendulas proliferas, Violae marianas alba?, Coeruleas, Chriftophoria- 
nx, Perfoliatas, Raparum, Loti odorata, Hefperis, Hyolpiami Hifpanic. Galegas, Ace- 
tofas Americana, Cardui marias, Angelicas, Amaranthi majoris, Graminis Mannas, Tor- 
dilii, Alyfmatis, Cyani variis floribus, Arachidnes, Ricini vulgaris, Americani, Stramo- 
nei, Lathyridis flore eleganti, Milii folis. Cardui fphasrocephali, Cardui Ladei, Charne- 
pyteos, Monfpeliaci, Evonymi, Gentianellas, Hellebor^lhi, Parietarias, Nucis Veficarias, 
Aquilegias flore pleno , Periclymeni, Alkakengi, Laurozini, Ari , Chondrillx elegantis, 
Cicuos, Indis, Boni Henrici,Dulcamaras, Sigilli Salomonis, Amaranthi medii, Been 

Albi, 




/ 


WORMIANtIM. 215? 

Albi, Syringa:, Pifa zEthiopica, Scorpioidismajoris, Panacis peregrini, Lupini coerulei 
majoris, Rhapontici veri, Loci Tetragonolobi, Phalaris, Crupina:, Thlafpios, Bliti albi. 
Milii Hifpanici, Sonchi Africani, Sorbi torminalis, Meliloti Italica?, Laduca:, Nigella:, 
Lathyridis , Scabiofae Centauroidis, Valeriana Graea:, Atriplicis Americana, Lentis 
majoris & minoris, Othonnae flore pleno, floris Solis, Cochlearia: Chryfantemi, Vibur- 
ni, Meleagridis flore albo, Panacis Afclepias, Liguftri Hifpanici, Cnici, Abel Molch, Ma- 
gaba:, Tebefchi ex Oriente, &c. 

Semen M a x ceu mungo, quale deferibie Garcias ab Horto 1 , 1. c. 11. mecum 
communicavit Vir ClarilT. Erafmus Brochmand , non quidem nigrum, led viride adhuc. 
Figura mihi magis convenire videtur cum femine lithofpermi , quam coriandri , ablata 
exteriore tunica, fubftantia efl: albicante, lapore leguminofo. Pabulum equorum efle in 
India feribit Garcias, &'ab hominibus quoque comedi; Incolas autem inGuzavate &: 
Decan, in febribus uti hoc modo : Febricitans cibis abftinet per decem, vel quindecim 
dies, (quod durum) pofl: quos hujus feminis decodiim illi propinant, in quo nonnihil 
pulpa: remanferit, deinde cortice delibratum, & inftar Oriza: coctum, febricitanti exhi- 
bent, Panem vero triticeum non nifl pofl multos dies. 

Gap. XXXIII. 

Gummata,. 

A Mmoniacum gummi fle didum, quod in Africa juxta Cyrenen, Ammonis 
Oraculum gignatur* arbore quadam aut frutice ferulaceo fuccum hunc ftillante. 
Vocant autem hunc fruticem cum radice Agalyllim : Colligitur menfe Junio. Pro- 
batur bene coloratum , ligni Sc calculorum expers , thuris fimilitudine, minutis glebis* 
denfum, fincerum, nulla fordefpurcatum, guflu amarum, odore caflorei. 

Mollit, extrahit, calefacit, tubercula duritiefque difcutic , alvum folvit afliimptum, 
partus extrahit, lienem confumit pondere 3]. Articulorum & Coxendicum doloribus 
prodeft, Afthmaticis, Orthopnoicis , quibus pedus lento Icatet humore , cum meile aut 
fucco ptifana:, auxilio efl: duritiem enim & tophos difeutir. 

Gummi arabicum verum ex Acacia ^Rgyptifpinadeflillat, laudatur vermicu- 
lorum in fpeciem contradum, vitri modo pellucidum , purum. Proximum efl: candi- 
dum •> fordidum & refinofum inutile. Illud, quod in officinis vendunt pro Gummi Ara- 
bico, efl: mifcella gummi variarum arborum. 

Vim habet infpiflandi , refrigerandi > cutis meatus obftruendi , medicamentorum 
acrimoniam hebetandi. Ambuftis ex ovo illitum, puftulas non patitur erumpere. 

Bdellium lachryma efl: arboris Saracenica: , guflu amara , tranflucida , taurini 
glutinis modo intus pinguis, fi tadu fubigatur mollefcens, ligni ac fordium expers, in- 
cenfa odorem unguis marini prabens. Ejus lignum fupra delineavimus. 

Calefacit & emollit durities, Hernias aquolas cum faliva jejuni difeutit, partus extra- 
hit , fuffitu vulvam laxat , Calculos comminuit , urinam movet. Valet ad vulfa, rupta, 
laterum dolores &: flatus difeurfantes. Emplaftris mifcetur , qua: contra nervorum duri- 
ties ac nodos fiunt, contufa refolvitur affufo vino aut aqua calida. 


Ee z 


Ex 


i 


/ 


2.10 . M U S E U M 



Ex arbufcula C a a-o pia tr&dus Brafilienfis Gummi quoddam elicitur magnarum 
virium. Si enim cortex hujus arboris medius incidatur, pnsfertim quando incipit flo- 
rere, &: linquatur per unum aut alterum diem , exfudat lachrymam Croceo rubeam, 
qux coagulatur, initio mollis, fed fenfim indurefcit. Magnam affinitatem habet cum 
Gutta Gemu,nam purgat eodem modo& diffolvitur; fed eft rufi magis & nigrioris paulo 
coloris, tingitque colore aureopaulo faturatiore, Diffolvitur in fpiritu vini : Lufitani vcu 
eant Coma lacra. 

Mihi a Glariff. Viro D. Joh. de Laet tranfmiffa maffa purpureo colore nigricat, & im- 
purior, feftucis ligni particulis adherentibus; fed diflolutum flavo tingit colore. 

Gummi aut lachrymam hanc ex arbore eliciendi hunc modum invenit Guilhelmus 
Fifo. Ignes luculenti ftruuntur juxta arborem, quorum potefhte cortex dehifeit, ma- 
joremque fundit lachryme copiam, que in malam coagulata fervatur. Hujus Gummi 
in aqua difloluti affridu impetigo tollitur. Licet tante efficacie non fit, ac Gutta Gam- 
ba , tamen a Drachma femis ad Drachmam unam , per integram nodem in aceto 
fcyllitico, autfpiritu vini maceratum, ex vino propinatum, ventrem folvit, fortiterque 
per inferiora evacuat : fed Pillulas accedente ftimulo , fi ex eo fiant, melius officium 
fuum faduras putat Pifo ; quod ob tenacitatem difficilius diflolvatur in potionibus. 

Arborem, ex qua hoc Gummi petitur, deferibit idem Pifo de facultatibus fimpl. 1 . 4. 
c. 9 in hunc modum. Caa-opia humilis ac tenera eft arbufcula guttifera , a Lufita- 
nis Pao de lacra dida, quod Gummi, feu gutta quadam vifeofa ex ejus cortice 
defluae, pafiim & e quovis terras genere progerminat. Ligno eft lento, cortice e cinereo 
rufefeente, difpefcitur in multos ramos, folia habet folida, inferiore parte ex viridi ru- 
fefeente afpera , fuperne dilute viridia & fplendentia. Florum in Umbellas congefto- 
ram rudimenta fune globuli bruni, magnitudine lentis , qui fucceflii temporis protru- 
dunt 


1 


fORMIANUM. in 

dunt flores quinque foliolis conflantes, exterius ex viridi flavefcentis coloris, interius 
tomento albo veflitos , & flaminibus luteis fubtilibus repletos. Pofl flores proveniunt 
Baccce, primo virides, magnitudine Ccrafi, rotunda?, quas differtas, ex molli quo tegun- 
tur cortice, fucci multum eleganter flavi exfudant. Intra corticem vero continetur 
pulpa alba, conflans meris Cylindris, juxta fe politis, qui fibi invicem cohxrent. In ex- 
tremitatibus ramorum, qui florum rudimenta, aut flores fuflinent, femper duo folia 
acuminata, brunni coloris, compada flant invicem, &haftamfeu venabulum referunt; 
Hrec decerpta ex pediculo Croceum humorem emittunt. Florent has arbores potif- 
flmum mcnfe Novembri & Decembri: Januario & Februanp baccas funt maturte. 

Elemi Gummi, cujus fitarborislachryma,nondumadhuc certo conflat. Quidam 
Cedri effe putant, quidam oleas ^Dtliiopicas , quidam ignoras arboris. Raro verum ad 
nos adfertur. Quod probum. Scammonio fimile effe debet, refinofum, fulvum, flillis 
exilibus conflans, mordax. 

Commendatur in primis ad vulnera fananda Emplaflris aut unguentis additum. In 
calvarias fraduris fumme conducit, medicamentum praeclare fuis fungens partibus, ge- 
nuinum haberi ubi potefl. 

Galbanum liquor efl ferula: Syriaca? , optimum habetur quod conflat granulis 
multis, merum, thuris effigiem prasbens, pingue, non lignofum, nonnihil feminis e fua 
ferula habens, odore grave, neque humidum, neque aridum. 

Calefacit, extrahit, difcutit, menfes ac partum trahir, appofitu, vel fuflitu, lentigines 
tollit aeeto aut nitro perundas , ad tuflim veterem Dyfpneam exhibetur. Cum vino 
& Myrrha toxicis adverfatur, 6c mortuos extrahit partus. Flyftericos, Epilepticos, ver- 
tiginofo$,fuffitu fufcitat. 

Gummi hederi ex Fledera colligitur arborea, menfe Majo, vulnerata juxta 
majorem truncum arboris, tlfque adeo magnum non habet ufum, nili quod pediculos 
necare & pilos evellere foleat.' 

Opopanax fuccus efl planta: ferulaceas. Panax di£las Fleracleum, vel, ut quidam 
volunt, Chironium. Colligitur concifa radice & caulibus, tribus digitis fupra terram. 
Probatur amariflimum, intus candidum aut fubflavum, foris ad auri colorem inclinans, 
lasve, pingue. Galbani inflar lentefcens, friabile, grave olens, dum refolvitur, propius 
ad ladeum liquorem accedens. 

Purgat pituitam lentam , eradam, e remotis partibus, cerebro, nervis, jundu- 
ris, thorace. Frigidis competit affedibus, tuffi antiquas , vifus imbecillitati, fpirandi dif- 
flcultati, podagra:, gonagras; lienis tumorem levat, hydropi, flrangurias conducit, men- 
fes movet, uteri affedibus auxiliatur. Solutum in aceto dentium dolori &: erofloni con- 
fert. Potum cum aceto ante acceffionem, rigores febriles tollit. 

Sagapenum fuccus efl plantas cujufdam , quas Sagapenum dicitur , ferulacea 
Panaci affinis, qua: in Media nafcitur. Optimum habetur , quod flncerum, pellucidum, 
foris rufium, intus cum frangitur flavis aut candicantibus guttis compadum, inter digi- 
tos lentefcens, medio inter Silphium &: Galbanum odore, acri guflu. 

Purgat pituitam craffam, humores lentos &: aquas e ventriculo, inteflinis, cerebro, 
nervis , thorace , pulmone , junduris. Morbis frigidis cerebri & nervorum, Epilepflte, 
Paralvfl, tremori, colicas & ventriculi dolori fuccurrit ; lenta ex pulmonibus & thorace 
educit , tufli antiquas confert; fplenis duritiem & inflationem curat cum aceto illitum, 
menfes movet , foetum evocat , uterinis affedibus fuccurrit, attenuat , diffipat &c re- 
folvit. 

Sarco colla lachryma efl arboris in Perfide nafcentis, thuri flmilis , frudicofle, 
fpinofas, ramis nodofis. Gummi ipfum album efl thuris modo, cum acrimonia &: ama- 
rore quodam. 

Pituitam & crudos humores expurgat , a nervis, junduris, & partibus remotioribus. 
Senibus, Pituitofis, Aflhmaticis, tuflientibus commoda, fed calvitiem accerfere, corpus 
impinguare, & fperma augere creditur. Aurium ulceribus putridis & faniofis imponitur, 
vulneribus cavis infpergitiir, ad nova? carnis regenerationem. 

Tacamahaca ex nova Hifpania adfertur, colligitur ex arbore Populo magnitu- 
dine refpondente, odorata, frudum ferente rubrum , femina papaveris modo , colore 
efl Galbani, unguibus albis, odore gravi. 

Calidium efl Gummi, refolyit, maturat, diffipat dolores & tumores. Uterinis aftedi- 

E e 5 bus 


2 .- 22 , 


MUSEUM 

hus in primis conducit, emplaftri modo umbilico impolitum , & fuffitit naribus admo- 
tum ; dolores, ab humoribus frigidis & flatulentis ortos, Emplaftri modo diftipat. Deflu- 
xiones reprimit linteo exceptum , ad utramque aurem , temporibus admotum ad ocu- 
los defluentes detinet , inditum dentibus corruptis dolorem mitigat , & corruptionem 
prohibet. Ventriculo conducit, jundurarum & nervorum vulneribus impolitum, fpaf- 
tnum impedit & curationem accelerat. 

Tragacantum fuccus eft aut lachtyma Tragacanthas planta: (pinofte , ex cujus 
radice exftillat. Probatur album, pellucidum, gracile, leve, ftncerum, fubdulce, faliva 
lentefcens. Viribus parian differt a gummi Arabico , aut vulgari, cutis poros obftruit, 
fauces exafperatas lenit, tuffim mitigat , catharros curat in Lindibus. Contra dolores 
Renum & Vefica: cum cornu Cervi ufto , Drachma: pondere bibitur in paflo lique- 
fadum. 

C a p. XXXIV. 

Succi varii mfjjifjati» 

A L o e tam de planta ipfft, quam de fucco ex ea expreflb capitur, ex India allato. De 
planta alias egimus , hic fuccus venit expendendus , cujus duo pnecipua genera in 
officinis extant. Alterum arenofum, quod ftex & craffamenttim quaft eft alterius, Ca- 
ballinum didurn quibufdam,quia illo utantur Veterinarii in equorum curatione. Alterum 
Hepati cum , quod Hepatis modo coadum & condenfatum fit . Succoteri- 
n u m alii vocant a nativo folo, Infula fcilicet Succotera, in qua copiose provenit opti- 
mae notae. 

Eligenda pinguis, nitida, calculorum expers, fubflava , hyeme friabilis , affiate mol- 
liufcula. Hepatis modo coada, facile humefcens, eximieque amara. Lavatur quando- 
que ut quod arenofum eft fubfidat &: abjiciatur , & quod pingue ac leve eft reti- 
neatur. 

Bilem & pituitam purgat , affedibus ventriculi & cerebri appropriata. Ferunt cre- 
brum ejusufum, fenftium inftrumenta&: corpus reliquum ita pra:fervare , ut nullo infa- 
nabili affedu tentari poffint. Senfus acuit. Hepati confert, Idero medetur; iis vero 
noxia quibus Haemorrhoides dolent. Foris admota adftringit, dc ora venatum agglu- 
tinat ; intus aperit. 

A s a a quibufdam duplex conftituitur, dulcis feu odorata, quam officinas Belzoi- 
n u m vocant, &: foetida, quas eft Avicennas Altit. 

Asa dulcis, belzoinum officinarum, Benzoinum & Ben Judaeum 
quibufdam,Lafer non effe, firmis fatis argumentis oftendit Garcias ab Horto lib.i. Arom. 
cap* 5. Arbor in qua provenit procera eft, vafta, pulchra, umbram late diffundens ob 
ramorum frequentiam , quos pulcherrimo ordine digeftos , &: in altum fublatos habet, 
caudice eftcraffo, materia prasdura &: firma, folia minora aliquanto Citri feu Limonii 
foliis , non tamen adeo virentia 5 fed parte averfa candicantia , qute in minoribus ramis 
enafeuntur, ad falicis folia magis accedere videntur, latiora tamen funr, fed minus longa. 
Qmdam Agallochum , feu lignum Aloes hanc arborem efte arbitrantur. Nafcitur in 
filvis Malaccas loco humidiore. Vulnerantur arbores ut majori copia effluat. Novellas: 
Benjuvi de Boninas, quod odorarius, proferunt. Prasfertur reliquis Amygdaloides, quod 
ungues feu maculas candidas Amygdalarum inftar admixtas habet, ac in Infula Zeilon 
provenit. Quidam tria conftituunt genera. 1. Amygdaloides. 2. Nigrius. 3. Nigrum 
odorarius, cui tamen Afas nomen proprie competere non exiftimant quidam. 

In pedoris &: pulmonum viriis locum habet, Chymici flores ex eo prteparant , qui- 
bus multum tribuunt in hifce affedibus. Odoratum cum fit, in fuffimentis & odora- 
mentis locum obtinuit haud infimum. Ex eo quoque fucum eximium faciem & manus 
dealbantem hoc modo prasparant. Aflas dulcis §j. fpiritus vini tbj. ftent ininfu- 
fione per biduum in B. tepido & quotidie aliquoties agitentur , deftilla igne mediocri 
in B. ad ficcitatem. Liquor fervetur, cujus fi guttas aliquot in aquam communem aut 
Pcofaceam infuderis, ladeam totam reddet, qua lavanda facies, &c. 

Asa foetida, Altit Avicennce, Anjuden Indorum, Succus Lybicus, Medicus, 
Syriacus, Cyrenaicus, duum eft generum : alterum quod ex caule provenit, jwwAm* feu 


? O R M I A N U M. i2 3 

fcaparium ; alterum quod ex radice pljeu Radicaceum vocabant. In officinis duplex 
invenitur Afa Fcetida. Lina pura & tranflucens , altera impura & turbida , quam Ger- 
mani ftercus Diaboli & vocant. Quibufdam Lafer effie putatur. Acofta 

relert fe a quodam accepiffie , fuccum hunc ex Planta quadam foliis Coryli extrahi, 
concifo caule , deinde in bubula coria conjici, prius illita (anguine , cum tritici farina 
permifta confervationis gratia , eamque ob caufam , fi quid in Lafere furfuribus flmile 
confpiciatur, non adulterationis, fed puritatis potius effie indicium. 

Jn India frequens ejus ufuseft; tam in Medicamentis, quam cibis condiendis. Jufcu- 
lis & oleribus commifcent, confricato ex ea lebete 5 ad dejectum appetitum commen- 
datur, faftidia tollit , flatus difcutit. In dolore dentium eorum cavernis inditur , in Ve- 
nere proritanda etiam ea utuntur Indi , magnique apud eos eft pretii. Apud nos odo- 
randam eam prasbent mulieribus hyftericis, magno commodo: dolores fedat, & com- 
motiones tollit. 

Balsamorum tres mihi funt fpecies ordine explicanda. Nobilitate merito 
primum locum occupat Orientale, cujus fpecimine donatus fum a D. D. Hen- 
rico Fuirenio. Quia accurate fatis ejus hiftoriam perfecu tus efl: Profper Alpinus , qui 
in yEgypto ejus notitiam fibi comparavit prifcorum autoritatibus conformem; ex eo 
pauca hic funt repetenda. 

Planta Balfami Orientalis ab antiquis Arabias Medicis Baleffian , a Grascis Balfamum 
vocata, Arbufcula efl: ad magnitudinem Cytifi crefcens, folia gerens pauciffima , inftar 
Rutas, iis tamen candidiora, feu colore viridi fubalbido, perpetuoque virentia. Ejus 
lign u m gu mmofum ac lene apparet, colore exterius fubrubro, ramulis longis, rectis, gra- 
cilibus, paucis foliis inordinatim dotatis. Folia fimul terna, quina, aut feptena, alse ad- 
nata. Ramuli ipfi odorati, gummofl, digitis tenaciter adherentes. 

Flores fert parvos, albos, Aeacie proximos , ternos in Angulis alis , in umbellae for- 
niam, fumme odoratos , a quibus femina promanant flava, folliculis nigris, fubrubenti- 
bus, contenta, valde odorata , intus humorem flavum melli fimilem habentia , fapore 
fubamaro, parumque acri, linguam ferientia, opobalfamum redolentia, Therebinthi 
fruduum figuras magnitudinis aemula, extrema aculeata , &; medium craffium obti- 
nentia. Ex Affiuris ramorum hujus fruticis egreditur quidam liquor in canicularibus 
diebus, Acut lac ex Tithimallo. 

Opobalfamum menfe Junio, Julio, Augufto, partim fponte, partim ftipite ferro fca- 
rifleato deftillat , in vitreaque vafcula recipitur. Quod ftatim edudum colore efl: al- 
bo, qui paulo poft in viridem, tertio in aureum, & demum in melleum mutatur. Ejus 
flicci fubftantia primo turbida efl, craffiaque ut oleum ftatim ab olivis expreffium,poftea 
tenuiffima clariffima , demum Therebinthi modo craffefcit , odore eximio in primis 
atque acutiffimo, Therebinthum redolens, cumjuaviori odoris fragrantia, fapore ama- 
ro, acri, adftringente. Primis diebus leviffimum*eft, adeo acuti & validi odoris, ut ali- 
quibus inter odorandum fanguinem .e naribus elicuerit: in aquam ftillatum, prx levitate 
non defldet,fed ex alto in ea projedum, parumper in ipfa mergitur, fereque continuo 
affurgens, fupra totam aquas fuperfleiem totum expanditur, eique mifcetur, & citiffime 
ita in ea diffiolvitur, ut ab aqua maxima difficultate feparatum fecernatur ; in qua paulo 
poft concrefcit atque coagulatur, coagulatumque totum ftylo ab aqua eximitur, quod 
tunc colore ladefcit, Ave album ut lac viAtur. Qffianto hic fuccus anno Aor, eo At inodo- 
ratior, atque ad motum fegnior. Liquor hic primo albo colore conlpicitur, mox paucis 
diebus in viridem mutatur, Olei craflitie, dein attenuatur, & poft aliquot annos aureus 
redditur. Demum fenedute craffefcit inftar Therebinthinas , ut fupra innuimus, ac in 
aqua fubfldet , & lente fupra aquam fertur , ac tardiffime in ea diffiolvitur. Quocirca 
Opobalfamo quatuor juxta hanc varietatem tribui poffunt astat es, adeo ut in ultima fe- 
neda, neque fupra aquam natet, neque multum fuaviter oleat. 

Vires Balfami pro ratione astatis differunt : cum recens eft, igneis 8 c aereis abundat 
partibus & fuaviffimo halitu. Per os exhibitum vifcerum putredinem & corruptiones 
tollit, abfceffibus Flepatis &: renum conducit, pulmonis ulceribus prodeft , in bolo aut 
lindu. Vulnera citiffime confolidat ; condiendis &: a putredine fervandis corporibus 
etiam olim quandoque inferviebat. Theriacas eompoAtionem ingreditur. 


B a 1 - 


Balsamum animae, vulgo Canimte didum, ex arbore diftridus Paraybe pro- 
venit, quas Jetaiba dicitur. Ligno efl: duro, albo, cortice lento, pundulis ex albo flave- 
fcentibus. In ramis continet folia direde oppofita, figura parva, fed oblonga , viridia, 
ad tadum lasvia , nervo fecundum longitudinem &: venulis tranfverfis , eleganter infe- 
rius confpicuis, praedita. Fradae filiqus feu malleo contufie continent in fe fubftantiam 
farinaceam filamentofam, pallide fbbincarnatam, tadu molliflimam, referentem fari- 
nam liligineam leviter humedatam, quae pultefcere incipit, faporis alioqui farinacei &c 
fubdulcis. Huic autem fubftantiae tres aut quatuor lapides, magnitudine dadylorum, 
funt involuti, figurae ovalis , fed in duobus lateribus comprefli, duri, glabri, coloris ca- 
flanei. Pulpa comeditur cruda, eftque faporis haud contemnendi, qua animalia & ho- 
mines in peregrinatione faspe fe fuftentant. 

Ex ipfa arbore Balfamus feu lachryma deftillat, pellucida, & nunc albicans, nunc fla- 
vens, quas tandem fuccino fit maxime fimilis colore & duritie : J e t a i c i c a Brafilia- 
nis , Anime Lufitanis dida. Hasc prunis impolita fuaviflimum reddit odorem. Hic 
Balfamus quia per meatus corticis inferioris decidere folet , effofla tellure , fub arboris 
trunco &; radice extrahitur , fub finem asftatis , menfe Februario. Monardes ex vulne- 
rata arbore in Nova Hifpania colligi reflatur, haud aliter quam Maftiche aut Thus. Eo 
utuntur in Cephalea &; Hemicrania. Solus fuffitus ad roborandum caput & reliquas 
partes fufficit, frigore afledas. Calidus &: iiccus efl in fecundo gradu , nervofis parti- 
bus in primis , vi fua aromatica , & peculiari calore prodeft illitus y aut Emplaflri forma 
applicatus. Vulnera niire & cito glutinat. 

Folia arboris contufa lumbricos expellere, fi exhibeantur, afferunt, interior corti- 
cis 



s . 



WORMIANUM. 22.5 

cis fubftantia rafa , & aquae impolita contra ventriculi ventofitates , in potiuncula? for- 
mam praeparatur, & alvum movet. 

Balsamum indicum, ex Hifpania nova & Peru adfertur, ex arbore mali Me- 
dies magnitudine, foliis Amygdali majoribus , obrotundioribus & magis acuminatis, 
floribus, in extremis ramorum flagellis, luteis, initio loculorum oblongorum fpecie, fed 
procedente tempore , quorundam veluti foliorum , caeteris longiorum & latiorum , in 
quorum extremitatis cavitate femina inclufa continentur candentia, & in quendam pal- 
lorem inclinantia, oblonga & paulifper contorta, feminibus mali Medies limilia. 

Incilo* quovis anni tempore , hujus arboris cortice aut ftipite , fed praecipue exadis 
jam atque defluentibus imbribus , liquor ille nobilis ftillat e fulvo in nigrum inclinans 
colorem, fapore acri & paulifper amaro, odore vehementi, fed tamen gratiflimo. 

Quarto ferme ordine ficcum & calidum eft, fubtilium partium , non fine quadam ad- 
ftridione & roboratione. Extrahitur idem decodis furculis minutim incilis ex aqua, & 
vitro excepto innatante liquore, fed viribus inferius eft hoc Balfamum. 

Tres qtiatuorve, gutts horis matutinis ante cibos linds , ventriculum frigidum ro- 
borant, urinam & renum veficaeque excrementa evocant, obftruda aperiunt , relpira- 
tionis difficultati medentur ; ventriculi & alvi dolores fedanc, calorem augent, juven- 
tutem confervant; pellis inditum fcetus mortuos extrahunt, partum accelerant , fterili- 
tati medentur, dolores externos mitigant, flatus diflipant & tumores. Cerebrum & 
Nervos roborant, Paralyli auxiliantur; Nervorum origini impolitum frigidis morbis 
prodeft , Colicis lliacifque & articulorum doloribus utile. Vulnera recentia glutinat, 
'inveterata fanat, febrium rigores tollit, cervici dorfoque illitum. 

B e z e*t t a rubra , feu Torna Solis Bezcdini, Pannus fubtilis eft lineus , tindura ru- 
bicundiffima & eleganti impraegnatus , mihi a SerenilT. Principis Chriftiani V. Pharma- 
copeeo induflriOjChriftophoro Herfurt, dono data; fed quomodo praeparetur, quaeque 
ejus lic conficiendi ratio, ignorabat iple. Santali rubri tindura videtur, qua pannus eft 
infedus. 

Ad rubram tinduram corpori &: efculentis inducendam utuntur , ut Torna Solis 
vulgari; fed haec longe elegantior,Cofmeticis apta, hoc habens peculiare, quod aquae 
colorem fuuin immerla communicet, aegre vino,neutiquam Ipiritui vini. 

De Canc amo difputant, quid fit. Quidam Laccam elfe putant , quos redarguit 
Garciasab Horto , eo quod Cancamo, tanquam odorato, ufi fint ia lliffitibus veteres : 
Lacca autem odorata non fit. Quidam Benzoi Cancamum efle volunt , quos etiam 
| n errore verfari docet, quod Cancamum in Arabia proveniar, Benzoi non item. Can- 
camum igitur illud efle exiftimat, quod Animi vocant in officinis. Lachryma vero 
eft arboris Arabicae, myrrham quodammodo referens virofi guftus , qua tanquam thy- 
miamate utuntur. Triplex elfe volunt. Unum quod fulvelcit &: pellucidum eft, alte- 
rum quod nigricat & Taurino glutini, feu Colophoniae fimile eft, tertium quod pelluci- 
dum & refinaceum. 

Cate, quod Manardus veterum Lycium elfe exiftimat, mihi titulo Gummi Categu 
ab Hetfurto donatum, nafeitur in Cambaja, Bacaim, Manora , & in continente G ox. 
Succus eft coloris ruffi, arboris magnitudine Fraxini, folio minuto Ericas velTamarifci 
li milii mo, perpetuo virente. Florere ajunt, nori frudum ferre, multis fpinis horret, ma- 
teries ligni robufta, dura, denfa, ponderofa , putredini non obnoxia , ex quaPiftilla 
fiunt ob pondus, ad Orizam deglumandam. Incolae arborem Hacehic vocant. 

Succum hoc modo extrahunt: Ramos hujus arboris, minutim concifos, in aqua co- 
quunt, dein contundunt, cum farina Nachavi (femen id eft nigrum & minutum, confi- 
ciendis panibus aptum) cujufdam ligni nigri, quod ibi nafeitur, fcobe, paftilli aut Ta- 
bella: formantur, quas in umbra ficcant, ne Solis ardore vires pereant. 

Ad confirmandas gingivas , deficcandum & conftringendum, optimum eft medica- 
mentum, ut&jfil alvi profluvia curanda, oculorum dolores tollendosrin fumma, ubi ad- 
ffridioneSe roboratione opus eft, utiliter adhibetur 

Cate, quod ego teneo, non in paftillos eft redadum,fedmafla quaedam eft purpurea, 
ad nigrum inclinans, laminatim quafi cohaerens, fiflilis & friabilis, dura, fed fragilis , ad- 
ftringenscum levi acrimonia, pondere unciarum ferme duarum. 

Colovhonia duplex eft: veterum &c recentiorum. Veterum ex Colophone 
olim advehebatur , &: refina erat liquida , quam Cordus ejufdem arboris efle cenfet, 

Ff ex~ 


M II S E II M 

ex qua Elc milia Refma profluit. Cedri videlicet. Recentiorum Pix eft , quse confufa 
quafi eft , & ex multis congefta , ac in mafifam indurata , quse igni liquata & depurata, 
durior & Accior evadit, quibufdam Pix Graea; quibufdam Pix Burgundica.de qua poftea. 

Emplaftris permifceri foler, qua: vim habent emolliendi * qua potiffimum pollet. 

Euphorbium fuccus eft acerrimus , herba: ejuidem nominis , qua; progreftu 
temporis in arborem degenerat ferulas fpeciem gerentem, hujus folia incifa liquorem 
didum deftillant, qui faeile concrefcit. Duo ejus funt genera : unum Sarcocolke modo 
pellucidum, flavum, Pifi magnitudine, in guttas aquales denfatum, riiodice caverno- 
(um: alterum in utriculis, quibus excipitur, in maflam denfatur, candicans aut vitri co- 
lore. Eligendum eft purum, tranflucens, candidum aut flavum , acre, quod levi linguae 
contadu os accenfum diu tenet. Non fine moleftia tunditur, nec nifi diligenter obtu- 
ratis & munitis naribus. 

Calidum & acre eft in quarto gradu , fuftiifiones illitu difeutit , cum meile coxarum 
doloribus prodeft. Cariofts oflibus in primis conducit, fquammas eodem die eximit, 
contra ferpentum morfus commendatur. Humores olli impados occulta qualitate 
exflccat , fine noxa partium adjacentium , ut obfervavit Fabricius Hildanus cent. 2 
obfis>2,. 

Glycirriz^ fuccus olim ex Creta optimus adferebatur, jam Bambergenfis ex 
Germania commendatur, unde copiofe adfertur : commendatur dulciftimus, mollis, re- 
cens, purus, tenax, &; qui confradus fplendefcit, nigerrimus, qui lingua; fubditus totus 
liquefeit. 

In fcabritie afpera arteria: efficax eft, Tuffim fedat, teftuanti ftomacho , thoraci, & 
jecinori conducit, veficasfcabiem, renum dolores curat, fitim fedat, vulnera glutinat. 

Gutta gambodia. Gutta Gamba, quibufdam fuccus laxativus & flave rufe- 
fcens Bauhini, fuccus undecimus Clufii , qui Gitta Jamau dicitur , Gutta Gamandra, 
gummi gutta, &c. Succus eft purus , nullis fordibus infedus, fulvi coloris, liquore aut 
faliva madefadus , flavo colore inficiens. Diu multumque de eo , cujus planta: efiet 
fuccus, difputatum eft, donec Jacobus Bontius in Methodo Medendi Indica eap.9. ejus 
hiftoriam nobis dediflet in hunc fenfum. Planta, qua: guttam Gambodiam fert , fimilis 
eft Efula: maxima Javanicte, & in tantam crefcit altitudinem, ut arbores mediocres attin- 
gat , quas hedera: modo infilvis ampleditur, craffitie brachii humani. Ex hujus caule 
vulnerata fuccus hic effluit, colligitur & infpiflatur. Crefcit copiofe in Cambodia re- 
gione Chinte vicina, unde etiam nomen fortitus eft fuccus. 

Evacuatfine moleftia ac torminibus, ferofos humores, biliofos item & tenues, fine 
mora, tam per vomitum , quam per fecefium fuo fungitur munere , poteft aliis permi- 
fceri Sy rupis, Pulveribus, Confervis, fed in pillulis minus operatur. Vis vomitiva infrin- 
gitur, additis guttulis aliquot fpiritus vitrioli; item fi per dies aliquot in aceto autfpiritu 
vini maceretur, ac fic blande purgat. Datur a granis quatuor ad odo. Grana tria pue- 
ris etiam exhiberi pofiunt, cum aliis, ratione affedus &difpofitionis segri. In hydropicis, 
quibus fingulariter prodeft, grana novem aut undecim praberi poflunt. De hoc fucco 
acriter difputarunt Reudenius & Hogfteterus peculiari tradatu , quem confide. 

Hypocistidis fuccus fub finem Veris ex planta exprimitur, & in umbra licea- 
tur. Aut ficca planta & trita maceratur per biduum aut triduum in aqua , deinde parum 
ebullit, colatur & fortiter exprimitur, quod refidet, rurfus coquitur ad mellis crafficiem. 
Infigni pollet vi adftringente, refrigerat, repellit. 

Lacca officinarum, Myrrha: fimilis Avicenna: , Chermes Arabum quorundam. 
Formicarum alatarum ftercus Amato. Formica: enim magna: in Pegu hanc maceriam 
elaborant, ex arbore fuccum exfugentes (unde plerumque formicarum ala; ei permifke 
occurrunt) & ramulis agglutinantes, quos ramulos deinde exficcant in umbra. 

Alii vero ftatuunt inftar Gummi aut Refina: ex arboribus fpente exfudare & concre- 
fcere. Quidam legitimum Cancamum efie putant. Duplex habetur , cum bacillis, 
quam Laccam Sumetri vocant, eo quod ex Sumatra, feu Trapobana Infula adferatur : 
altera in glebis, fine furculis, Lacca Comberti dida. Eft & alia Lacca faditia, qua pi£to- 
res & infedores utuntur, qua: huc nonfpedat. Mihi eft tam in bacillis, quam mafta. 

Pramanfa lacca pulcherrimo colore rubro inficit. Ea utuntur qui Laccam feu Ceram 
Hifpanicam conficiunt , ad litteras obfignandas. Fabri lignarii & torneatores ea 
etiam utuntur 3 ut&aurifabri. Extat in officinis ex ea compofkum Dialacca, qua ad 

obftru- 




f O R M I A N U M. 11 7 

obftmdiones aperiendas utimur. Exficcat & calefacit ordine fecundo, ventriculum & 
Jecur roborat , eorumque infardus expedit , Idericos curat , aquas pellit. Eluitur eo 
modo quo docet Matthiolus lib. i. in Diolc. cap. 25. nempe trita aqua fontana cui Ari- 
ftolochia 82 Schenanthos ad aequas partes incoxerit , lavatur pillillo femper agitando , 
quoad clarefcat;, quod refedit coletur 82 ficcetur. 

Ladanum fuccus eft: ex foliis Cyfti Ledum didi exfudans. Optimum 82 minime 
adulteratum , odoratum efle debet , fu b viride, facile mollelcens, pingue, refinofum, 

■ arenularum aliarumque fordium expers, quale ex Cypro adferri folet. 

Vim habet Calefaciendi, molliendi, Ipilfandi, ora venarum aperiendi : capillum fluen- 
tem continet, addito vino , myrrha 82 myrti oleo , cicatricem decoram reddit, aurium 
doloribus cum hydromelle fuccurrit, Peffis jundum,fecundinas elicit 82 vulva: duritiem 
fanat. Dolores, tuflim & alvum liftit, cum vino veteri. 

Manna, qua in officinis utuntur ad alvum lubricandam, quid fit, difputatur. Mat- 
thiolus in cap. 73 . lib. 1. Diolcoridis, rorem efle vult, feu liquorem fuavem , qui ex aere 
veniens, fublucanis temporibus , arborum ramis 82 frondibus , herbis, Iapidibus, 82 folo 
interdum invenitur haerere, qui brevi temporis curriculo coalefccns,grumofus ingummi 
morem efficitur. Ejus duo genera in Italia obfervavit, alterum ab Orientali plaga, alte- 
rum d Calabria. Orientalis rurfum duas agnovit fpecies. Una. quae Maftichina dicitur, a 
granorum Maftichis fimilitudine , 82 eft praeftantiffima •, altera vilior 82 miniis efficax 
Bombycina , quae exhaufta eft Maftichina , faccharo adulterata. Sed Donatus ab Alte- 
rnari exiftimat Mannam, qux in Apulia 82 Calabria e fraxineis legitur foliis, c ccelo haud- 
quaquam decidere, led ex ipfa planta defudare. Idque argumento efle, quod incifo ar- 
boris Fraxini cortice , ardente Syrio , abfque aliquo coeli rore exfudet 82 in lachrymas 
concrefcat. Cujufmodi Manna? primum exfudantem fuccum 82 liquorem , in granula 
ac fquammas concretum , una cum corticis Fraxini fruftulo , ex Apulia 82 Calabria 
mihi attulit ClarilE Vir D D. Thomas Bartholinus. Communi candidius eft , 82 inter 
dentes mafticatum ftrepittim edit. Sed non adeo dulce ut vulgare. Autores didos ut 
conciliemus, ftatuere licet Mannam & roris modo e coelo delabi, 82 concretam in her- 
bis reperiri, 82 hauftam ac attradam a Fraxino fubtiliorem ejus partem rurfus effundi 
cortice fauciato. 

Manna ad calidum parum inclinat temperamentum, alvum clementer movet, quo- 
circa pueris & praegnantibus praeberi poteft, bilem educit, fitim exftinguit, aperit, emol- 
lit, laevigatque gulae corporifque partes, medicamentum plane innoxium. 

Maslach Tureis familiare, fuccus eft papaveris albi , qui ex capitibus incifis eli- 
citur. Unde totos agros papavere albo, ut nos tritico, ferunt, ut inde fuccum hunc eli- 
ciant, qui apud eos & Perfas in quotidiano eft ufu, ad pondus Drachmae unius. Ajunt 
quotidie Pili magnitudine ab iis devorari, ut animofiores fiant , 82 pericula fpernant. Is 
qui femel & fenfim ei affuevit, nili indies iteret, brevi tabidus moritur, 82 fi per dies qua- 
tuor aut quinque intermittat, in idem incidit periculum. 

De Mechoac^ radice fupra a nobis adum, fed quia ejus fuccus mihi a ClarilT. 
Viro D, Joh. de Laet tranftniffiis , de eo hoc in loco etiam agendum. Fit autem hoc 
modo. Recentes radices, corticibus bene mundatis, exprimuntur per pannum, exprel- 
fum relinquitur per aliquot horas, ut fubfideat, quod fubfedit ficcatur in umbra, vocant 
Tapiora. Hqc fucco expreflb quidam utuntur loco Scamoneae , ad cujus fpecies 
pertinere arbitrantur , 82 conficiunt ex eo tabellas cum faccharo , quas mirifice ajunt 
operari. Dolis fucci expreffi eft a Drachma Ima ad Drachmas duas. Humores ferofos 
82 Phlegmaticos, bilem item evacuat, aftedibus ventriculi, inteftinorum, capitis dolo- 
ribus inveteratis. Hydropi 82 proftrato appetitui conducit. 

Myrrha, Bola Indis, lachryma feu concretus fuccus eft arboris nafcentis in Ara-^ 
bia, AEgyptiacae fpinae fimilis , quae incifa in fubftratas tegetes deftillat , pars vero circa 
caudicem concrefcit. Theophraftus 9. Hift. Piant, cap. 4. Arborem dicit minorem 
efle, 82 fruticofiorem arbore Thuris, caudice duro, contorto, cortice laevi, folio aculea- 
to, crifpo, fpina horridulo. 

Myrrha alia ^ eu campeftris, quae exprefla deftillat 82 excipitur Stacte. 

Quamvis quidam Stadern putant efle rorem , qui ante corticem ferro folutum, fponte 
82 Ime plaga, quafi faliva quadam exfudat : alia x&Gipzeti. Inter ejus vero fpecies, primas 
tenet 7fay^o^2tKtj , a loco natali denominata, quae fubviridis, pellucida 82 mordax, 

Ff 1 z. tenuis 


118 MUSEUM 

2,. tenuis Bdellii modo lentefcens. kcwkccXis nigrui retorrida. 4. qu3safpe- 

du gummi refert. Eligenda eft myrrha friabilis , Ixvis , undiquaque concolor, quae 
confrada intrinlecus lineas candidas intercurrentes habet, unguium fpeciem praj le fe- 
rentes: minutis glebis, amara, odorata, acris i ponderofa, & picei coloris, inutilis. Non 
hic praetereunda utiliflima Galeni obfervatio lib. i. de Antid. cap. u. ubi ait Myrrham 
tranfmutari in Opocarpatum, fufeipiendo non folum ejus flguram,fed venenatam quo- 
que qualitatem : fi igitur in Myrrha animadverterimus multas elfe glebas diverfas, ad- 
modum quoad odorem & faporem differentes a vera, nonabfque ratione, judicabi- 
mus eam mutatam in Opocalpatum. Ita quoque obfervatum Galbanum mutari in Sa- 
gapenum, & Cafliam in Cinamomum. 

Myrrha calefacit Stexflccat ordine fecundo, capitis vulnera glutinat, fcetum, menfes, 

Lumbricos ejicit, vi abftergendi oculis medetur, ulceribus conducit, cralfas cicatri- 
ces planat ; Tufli veteri & Afthmati conducit, calefaciendo, deflccando & abftergendo 
prodeft. 

Myrrhas Drachma una ex vino Cretico calido pota, hora una ante paroxyfmum, da- 
tur utiliter quartanariis , fed fudare in ledo oportet, atque ter id repetere, vel in forma 
pillulari exhiberi potefb Ad Cicatrices tollendas & faciem erugandam , valet oleum 
myrrhas. 

Ova ad duritiem coda , fecantur per medium exemptis Vitellis , replentur pulvere 
myrrhas, & in cella humida liquefeit in oleum , quod crebro illinitur. Fucum ex eo 
ad mulieres, quas faciem perpetuo confervare volunt in juvenili candore abfque rugis, 
vide apud Matthiolum lib. cap. 67. 

Olibanum feu Thus liquor eft arboris thuriferas in Arabia i quidam plures ejus 
conftituunt fpecies , colore & magnitudine granorum differentes tantum . Primum 
eft Indicum, quod maximis & inasqualibus glebis conftat, lividum, nigricanfque, candi- 
cantibus aut flavis maculis varium. i.Mammofum, oblongis grumis mammarum forma 
compofttum. j.Mafculum, parvis, rotundis, candicantibus aut flavis granis, interdum 
lingulis, interdum geminis quafi tefticulis conflans. 4. Orobasum, minimis granulis. 
Ervo asqualibus, odore mafculo fimile. 5. Manna thuris, quas nil aliud eft quam pollen 
dc farina, ex crebra concuflione in faeculis abrafa. 

Vi pollet calefaciendi &: adftringendi , oculorum caliginem difeutit , cava ulcera 
complet &; ad Cicatricem perducit, vulnera glutinat, fanguinem fiftit, impetigines, am- 
bufta, perniones, ulcera manantia, paronychias , mammarum inflammationes, {angui- 
nis excreationes fanat, confolidat, fuffitibus utile, fed affumptum a fanis, infaniam cau- 
lare volunt. 

Opium eft liquor ladeus qui ex Papaveris nigri fcapo leviter incifo colligitur. Pro- 
batur candidum, vel Leoninorum pilorum modo flavefeens, in maffam veluti ex granu- 
lis diverfi coloris coactum, grave, denfum, folidum, fine fordibus exiftens, amarum, 
guftu calidum,odore gravi & virofo, fomnum inducens, & in aqua prompte liquefeens* 
quod in Alia minore in placentulas unciarum quatuor , vel Selibras pondo cogitur. 
Quidam tria genera conftituunt: Album, quod ex Cairo adfertur, forte Thebaicum; 
Nigrum & durum ex Aden : Flavefeens magis & mollius ex Cambaja. 

De ejus qualitatibus primis difputant,veteres frigidum in quarto, at moderni calorem 
cum amaritudine,& vim fudores movendi in eo animadverterunt, facultate tamen nar- 
cotica conjunda in magnis doloribus colicis & aliis aliquot granorum pondere ex- 
hibent. 

Opium, quod apud nos in ufu eft, potius Meconium quam opium effe multi putant * 
extradum nempe & torculari expreffum ex capitibus , &: frondibus Papaveris ; quod 
evincunt feftucas &: folia, quas in ejus maffa quandoque reperiuntur. 

Pix burgundica a quibufdam Reflna Pini effe putatur , alba, ad flavedinem 
tendens. Sponte quandoque ex arbore profluit, odore non ingrato : quandoque vul- 
neratur correx arboris , copioflus ut emanet, praeferam cum jam fucco abundet. 

Calefacit & humedat, confumitd: feparat, articulos roborat, tumores duros refoi- 
vit, dolores fedat , Emplaftris junda pus promovet. Ad tuflim inveteratam etiam 
commendant cum Becchicis aliis. In primis certo experimento comperi,empiaftri modo 
clavis pedum aut manuum applicatam dolores lenire , & paulatim ejufmodi tumores 
eradicare. 


S A N- 


FORMIANUM. zzy 

Sanguis draconis, Cynabarum verum Diofcoridis . Succus eft ex arbore 
qua: Draco dicitur, & in Chartagine Peruana provenit, tefte Manardo cap. 38. Arbor 
magna eft, cortice tenui, qui facile incidi poteft, unde effluit liquor ille, qui fanguis Dra- 
conis dicitur. Duplex habetur, nativus, & faditius in panes coadus, ex rubrica , pice 
Colophonia. LItriufque mihi copia. Verus fanguis Draconis colligitur & in maftulas 
oblongas, pyramidales, foliis arboris involutas, cogitur , colore exterius prorfus inftar 
fanguinis coagulati , aut lapidis Hasmatitis, unciarum duarum longitudine', unius circa 
bafin latitudine, ab ea enim paulatim acuminatur. Puriffima eft fubftantia , multum 
differens ab eo , qui in panes eft coa&us. Quaslibet maffa pendet Drachmam unam 
cum femiffe: cum frangitur coloris eft rubicundiffimi & Cynabrii. Vide Clufium rarior. 
Plantar. lib. 1. cap. 1. 

Refrigerat & adftringit, unde profluvia alvi fiftit , fanguinem undiquaque fluentem 
reprimit, capitis defluxiones in partes inferiores delabentes prohibet, fi ejus pulvis ca- 
piti infpergatur. Vulnera recentia glutinat, gingivas a putrefadione liberat, dentes fta- 
bilir. Pidoribus etiam quandoque infervit, ad colorem rubicundum inducendum. 

Scamonium vocatur tiim planta ipfa, tum fuccus qui ex ejus colligitur radice, 
in ufus Medicos affervatur ac infpiffatur. Planta ipfa ex radice una longos tenues Sc 
viticulofos protrudit Cauliculos, quibus vicinos frutices & pedamenta ample&itur, fo- 
lia habet lata acuminata, lasvis Smilacis inftar, flores candicantes, radicem longam, craf- 
fam, candidam interius. Succus laudatur nitidus, rarus, levis , colore fimilis glutini tau- 
rino, fungofus, tenuibus fiftulis,guftu linguam non urens, colligitur menfe Junio. Da- 
tur a granis 5. 5 d 12. 

Sandaracha arabum, feu Vernix, eft gummi refinofum ex junipero, 
quod inter Succos Gummata ambigit. Vernix vero dicitur , quod verno tempore 
colligatur, exfudet &: concrefcat. Dicitur vero Sandaracha Arabum, ad diftindionem 
Sandaracha Grascorum , quas metallicum eft , Auripigmento affine & venenum exi- 
tiofum. 

Eligitur recens, pellucida, pallida ; vetus flavefcit, friabilis eft, Maftiches modo. 

Vim habet adftringendi & in ufu frequenti eft fcriptoribus Pidoribus , qui ex ea 
conficiunt vernicem liquidam, addito oleo lini, ad picturas & tabulata illuftranda. In 
fuffitibus etiam locum obtinet. 

Styrax calamita ficdida, quod olim in cannarum calamis ex Pamphylia 
afportaretur ; Styrax vero quia ftriatim ex arbore deftillat. Lachryma eft feu concre- 
tus fuccus arboris cujufdam malo Cotoneo fimilis. Profertur flavus, craffus, refinofus, 
albicantibus grumis proditus, in fua odoris gratia permanens,qui dum mollitur melleum 
liquorem fundit. 

Calefacit, emollit, concoquit, tuffi medetur, deftillationibus, raucedini, gravedini & in- 
terceptas voci, menfes ciet, alvum mollit cum therebinthina in pillulis. Difcutientibus 
& acopis mifcetur, cataplafmatis & emplaftris. Ad fuffitus &: odoramenta adhibetur 
thuris modo. 

Ex ea in Syria oleum conficitur Styracinum , quod calefacit & emollit, fed caput ten- 
tat 6c fomnum conciliat. 

Succus pomorum Russicus calore ignis ita infpiffatus eft , ut in placentas 
reda&us circumferatur, quas fpiratim convolutas in ufum affervant. Lentus eft,vifcidus, 
niger , fapore acido non ingrato. Ejus fpecimen ex Ruffia milii attulit Vir Clariff. 
D. D. ChriftianusStougardius P. M. 

Sitimfedare,refrigerare,eduliismiftum, gratum iis conciliare fap orem ajunt, nec 
credo ventriculo inimicum. 

Succi igyptiaci titulo granula quasdam minuta, compreffa , purpureo ni- 
gricantia, mihi dedit amicus : fed ex qua planta, aut unde petitus, quafque vires habuit, 
non addidit i mihi plane eft incognitus. 


Ff 3 Cap. XXXV. 


M II S E U M 


C A p. XXXV. 
planta Marina Zoophyta . 

X E Eget abi li a rariora, quce radices in terra agunt , quaeque ex ea petuntur * ha- 
* denus perfecuti fumus , partim integra , partim quoad principaliores eorum parces? 
quantum quidem inltiruti poftulabat ratio , & eorum in Muleo noftro requirebant 
exempla. Nunc Marina contemplanda veniunt? qus ortus fui primordia Mari & aquis 
debent. 

A n DR o s ace feti Cotyledon Marinus , illud ipfum elfe arbitror , quod a Ce- 
leberrimo Viro D D. Aurelio Severino , Anatomico Chirurgo Neapolitano clariffi- 
mo , Fungi mappam vocari intellexi. Defcribitur vero erudite a Lobelio in ad r 
verlariis pag. 165. in hunc modum. Perelegans eft, fedperpufillaplanta hxc umbilicata, 
&; videtur a genere carum quas Parafiticas feftive quis dixerit, propterea quia non nili 
aliena quadra velcitur cibo ac difco. Innafcitur ferme fuper dorlis ftriatis Chamse 
Conchas (etiam lapillis , cujus mihi exemplum) qua: humi obvoluta ht , vacua holpite 
fuo vefco , apud Italos Cape Tondo vocato. Pedicellis Cirrhilve glabris, nitidis, exili- 
bus, uncias binas altis, crebribus, lurredis , lingulis fingulum Clipeolum, medio centro 
fulcientibus , Circinatum umbilici cum ouracis appenlis in memoriam revocantibus, 
unde Monlpelienfes umbilicum marinum vocarunt , notilhma ibi pifcatoribus ftagni 
Magalonenfis & Latens accolis. Frontignanae etiam reflua ftagnantifque aqme falfaz 
innumeras plantas obruunt. In fundo quippe , indue aqua , non in aere crefcunt & vi- 
vunt. Virent primo ex fquallido cinereoque colore. Poftea egefti undis exceptique 
lirtore albefcunt uti Conchilia Sc Corallium vocata^ quas guflu fubfalfo & amaro aemu- 
lantur. Semen nullum habent. Urinas movent, materiam articulis impadam dige- 
runt, ventrem fiftunt. Sicca eft planta potius quam calida, multum diuretica. 

Arbusculam marinam coralloidem, quam a magnitudine ita vo» 
cat Cluftus Exot. lib. 6 . cap. 1. forfan ad Alcionia retulerit quilpiam. Inter reliquas, 
duas ejufmodipoftideo, quas ferme notis omnibus refpondent iis, quara Clufiofunt deli- 
neate. Quia vero quaedam in iis obfervaverim , a Clulio non animadverfti, eas deli- 
neabo. Ex Norvegia ad me delata eft utraque colore albicante ad flavedinem tenden- 
te, qualis in Zinzibere obfervatur. Major longitudine eft pedum quatitor , in multos 
ramos laterales, in alteram partem nutantes, divifa. Caudex infima parte dilatatur , ut 
manifefte appareat , fcopulo eam inhaftilfe , non quidem in fibras radicum divaricatur, 
fed in 'amplitudinem paulatim extenuatam extenditur, in ambitu pedem ferme sequan- 
tem, cralfitie brachiali. Et quamvis cralTus videatur, materia tamen conftat friabili, fun- 
gofa, qux ob falfedinem facile refolvitur in aere humidiore, unde fit, ut hujus rami 
mihi hiberno tempore multi deciderint, & in arenaceam refoluti fubftantiam perie- 
rint. Quamvis femel atque iterum in hvpocaufto exficcaverim, ut primum tamen aeri 
humidiori exponitur, eum attrahit & mollefcit. Rami innumeris tuberculis funt oblici, 
qui, dum recens adhuc erat planta, capita limiarum haud inepte referebant, oculis, nafo 
& ore. Quod Clulius quodammodo animadvertiife videtur, dum. externe orbiculari- 
bus notulis diftindos refert. Planta tota tenui & gummolo cortice teda apparet, ubi 
bene exficcata eft; alioquin, quod corticofum eft, pulverulentum apparet. Color rubi- 
cundus, qui in Clufii planta vifebatur, non fuit naturalis, fed afcitirius, ut rede fufpica- 
tur. Saporis certe falli admodum, fed non adeo ut merum referat Sal, fed potius are- 
nolum quid, cum Sale permiftum. 

Altera quam poflideo arbtifcula , minor eft , trium fcilicet pedum , figura plane priori 
relpondens, fed balis ejus abrupta, & quia melius exliccata, non ita in aerehumido re- 
folvitur ut prior. Nutat etiam in alteram partem , ut folent vegetabilia marina plera- 
que. Plures deinceps ejus generis nadus fum plantas ejufdem natura &c proprie- 
tatis. 

Corallia, quamvis a quibufdam ad lapides referantur, tamen a non paucis ad 
plantas marinas lapidefcentes trahi folent, tum quod eorum fub aquis mollitiem praz- 
luppofuerint, tum quod confiftentiam duriorem tum primo ea acquirere putarim, ubi 
extrada& aeri expolita fuerint. Vocatur ergo Lithodendra quibufdam, Dentritis Pli- 
nio, Gorgonium aliorum. Corallia tamen fub aquis mollia non elfe experimentis pro- 
bare 


\ 


WORMfANUM. 

bare conatur ultima Tyrocinii Chymici editio a Pelshovmo procurata Wittebergx 
Anno 1650. fic enimlib. z. cap.i©. p. 15-3. differit : Generofus Dominus Johannes Bapti- 
za de Nicolo, Eques Maffilienfis, & Regius Pifcationis Corallorum in Regno Thune- 
tano praefectus, certo mihi confirmavit, quod cum Anno ij8p menfe Julio in mari Bi- 
zeitino regni illius i hunetani Pifcationem inftltuilfet, cupiditate naturae Corallorum 
inveftigandx adductus , juvenem funibus fufficienter longis alligatum, & pondere vi- 
ginti quffique librarum in utraque manu, ad ddbenfum liberiorem, in mare iftud cen- 
tum perticas profundum demiferit, ipfique in mandatis dederit Corallium ut evelleret, 
& inter evellendum curiose attenteque obfervaret, an molle, durumve effer. Qui, ubi 
rurfus afcendinet , utraquemanu Coralium attulerit, conftanterque alferuerit , illud 
non minus in fuo mari, quam fiipra illud, durum efle ; & fe, cum ad odo perticas aut 
circiter prope fundum maris appulilfet , magnam ibi frigoris vim fenfilfe. Imo quod 
ipfemet etiam, cum relationi ejus fidem adeo non haberet, in mare, cum retia, quibus 
corallia pifcari folent, contrahenda effient , antequam in ipfum aerem efferrentur , ad 
profunditatem unius pertica: fe immerferit, & Corallium reti adherens manu prehen- 
derit, idque tum xque durum , ac cum aeri externo effet expofitum, obfervaffie. Idem 
etiam confirmavit Ong de la Poitier, Nobilis Lugdunenfis, qui Anno 1613. ab ejufmodi 
pifcatione reverfus eft. Qriod fi ita fit, magno certe in errore hadenus verfati funt 
Praeceptores noftri contrarium docentes, pergit idem Author. Retulit quoque Domi- 
nus de Nicolai, quod Vere, quando Corallium evellitur, liquor quidam ladeus ex eo 
inter frangendum emanet, qui decidens fuper lapidem, lignum, ferrum, aut aliam ma- 
teriam, Corallium producit. 

Eft autem Corallium frutex marinus ramofus, fub aquis viridis, qui extradus lapideam 
acquirit foliditatem. Q^uando fuccus lapidefcens, ob peculiarem ejus difpofitionem fe 
poris infinuat, atque in fuam convertit fubftantiam, lapidefcere incipit, fed foliditatem 
debitam demum ab aere ambiente acquirit. Colorem vero ex feminio habet. Imma- 
turos Corallos vidit Anshelmus Boetius, fufco, viridi, alioque colore tindos, qui per 
maturitatem rubedinem acquirebant, utfrudus alii rubicundi. Corallis, dum eximun- 
tur, multa extrinfecusadhxrent, quibus depolitis, nativus color fe prodit. Coralliorum 
varix funt differentix, tam ratione colorum quam conformationis. Sunt enim rubicun- 
da, alba, nigra, ftriata, ftellata, articulata, folida, fiftulofa, fcabra, porofa, racemofa,&c. 
Ea qux tenemus nos breviter delineabimus. 

Corallium rubrum eft vegetabile marinum , cujus truncus paulatim fe in 
varios ramos difpefcit , inftar arboris foliis & fructibus deftitutx, colore eleo-anter rubi- 
cundo. Falfum enim eft, quod Plinius lib.32.. Natur. Hift. cap. z. afferit. Corallia rubra 
baccas habere fimiles cornis, fpecie & magnitudine. Subftantiam habet lapideam, qux 
poliri exade poteft. Nafcitur & per fe, & ex aliis quibus adhxret. Vidi Pifis in Italia 
fruticem elegantem Cranio humano innatum. Quin etiam alias plantas lignofas 
quandoque inveftit, Se ad modum earum divaricatur, ut, dum integrxfunt, nemo a 
veris Corallis eas diftinguere poffit. Ipfum vero Corallium rubrum inveftitur tunica qua- 
dam alba , quam politura demere oportet , ut fe prodat rubedo. Si igni applicetur, in 
cruftas feparatur ejus fubftantia, quarum una alteram veftit, ut tunicx in cxpis, quamvis 
id alio quin non appareat. In mari Tyrrheno circa Maffiliam, & adjacentia loca, copiose 
invenitur. Quopado Corallia rubra amiffum colorem recuperent, vide apud Anshel- 
mum Boethium de Gem. lib. z. cap. 154. 

Vim habet exficcandi,adftringendi, & refrigerandi. Cor, Ventriculum, & Hepar ro- 
borat, fanguinem purificat. Si a viro geftetur, coloratius redditur, & elegantius rubet, 
quam fi a muliere ; fi a morte proximo , aut periculose xgrotante geftetur, pallefcit & 
colorem mutat, imo futuros morbos, coloris mutatione, denotare volunt. Amuletum 
haoetur puerorum contra terriculamenta, fafcinationes , incantationes, venena, Epi- 
lepfiam, &c, collo appenfum, aut brachiis geftatum. Venenatis Se contagioiis morbis 
refiftit, fi pondere Drachmx femis exhibeatur. Si infanti primum nato, grana x. ex ma- 
terno lacte, ante alium cibum exhibueris, ab Epilepfia tuetur, menftrua^cohibet, gonor- 
rhoeam fiftit , fanguinis rejediones 8e fluxus Dyfentericos fanat , Renum Se Veficx Cal- 
culos expellit, cicatrices extenuat, ulcera carne explet, lachrymas fiftit, dentitionem 
puerorum promovet , fi id crebro mordeant. Qux omnia efficacius prxftant illa qux 
Chymici ex eo prxparant, Tindurx, Sales, 8e olea, de quibus multi multa fcripferunt. 

I M M- A- 


M U S E II M 

Immaturi corallii plantam elegantem mihi dedit Sereniffimus Rex No- 
flerFredericusIII Anno 1649. 6. Febr. Radicis loco erat Maffa,gypfea quali, Corallium 
album referens, ex qua ab uno latere varii rami obtufi, nodofi, & fcabri emergunt, ad 
femipedis altitudinem, ab altera vero parte Coralli immaturi planta, pedes duos cum 
dimidio alta, juxta radicem varii & tenues dolonum furculi emergunt inordinati & in- 
curvi. Planta ipfa juxta radicem craflitie eft minimi digiti, ubi ad pedis circiter longitu- 
dinem excrevit, caulis cortortus aliquantulum, & nodis tribus ex ramufculorum abru- 
ptorum reliquiis dotatus divaricari incipit & attenuari, ufque dum in fummitace in iz. te- 
nuiftimos filamentorum indar extenuetur ramufculos:plana ed planta, ut omnes mari- 
na, interiore fubflantia condans lignea, quo Corallina cruda quali obducitur , & incru- 
datur. Hunc fruticem eundem effe arbitror , cum eo quem podea fub titulo plantae 
Marina; Refedo facie delineabo. Sed quia ab hac omnia vafcula ablata funt, peculiaris 
jam videtur. 

Eodem tempore addidit Fruticis coralloidei ramum, qui omni ex 
parte refert hirfutum cornu cervinum , quod lanugine obducitur adhuc novellum, 
adeo ut tale cornu in lapideam fubdantiam converfum quis juraret. Piamus primarius 
dimidii pedis longitudine, craflitie pollicis grandioris, ad latera in duos alios divaricatur 
ejus craditie, quorum inferior, ubi uncia; unius longitudine emerfit,rurfum in duos alios 
difpefcitur. Florum inferior, ubi per tres uncias emerflt, alium protrudit minorem, ali- 
quanto tenuiorem, qui in duplicem definit apicem , eodem pa6to ramus ille , qui hunc 
fequitur, nili quod brevior fitob apices abruptos. Alter proximus trunco ad feptem fe 
extendit uncias & prope apicem etiam divaricatur in duos ramos extenuatos. Superior 
ramus in quatuorfeinditur brachia, quorum longius pedem ferme aequat, ddo ad latera 
pofita divaricantur bifariam. Ei etiam nodi quidam adhaerent, rudimenta quafi novel- 
lorum brachiorum exhibentia. Mirum in hac fpecie , quod fi fufpendatur ut libere in 
aere pendeat , ac digitis pulfetur , fonum edit metallicum , perinde ac fi ex tere efFet 
conflatum, cum tamen nullum ullius metalli veftigium in eo vifatur, falfa & lapidea con- 
flat fubftantia. 

Corallium album, quoad Levitatem &: fplendorem ac denfitatem fimile 
eft rubro, fed colore differt , qui hic albus efl &c ladteus. Mihi, praeter aliafruftula,mafla 
quaedam efl, trium unciarum latitudine, quatuor longitudine , variis fiflulis & foramini- 
bus praedita , tantae amplitudinis , ut pennam anferinam ejus cavitatibus infercre liceat. 
Pendet vero uncias quinque. Ferrandus Imperatus Corallium album fiflulofum 
vocar. 

Corallii Albi, in ventriculo Hirci reperti , tres particulae ex trafluNidrofienfi 
mihi funt tranfmiffae. Flarum una longitudine efl unciarum duarum , craflitie pennae 
anferino, praeter extremitates dilatatas, duas habens hifpidas , porofas extuberandas, 
Cotyledones reclius dixeris, ipfavero fubflantia potius os quam Corallium refert. Re- 
liquae duae particulae unciales funt, ejufdem fub flandae, earumque major unum habet 
Cotyledonem. 

Alcis Cornu refert fruflum Corallii albi, fed diverfae prorfus fubflantiaE a priori- 
bus, nec enim cavitates feu Cotyledones habet, fed folidius eft, trium unciarum longitu- 
dine. Ex trunco ubi afeendit, unciam circiter unam dilatatur, ac rami plani & obtufi 
alium protrudunt ramufculum, cujus pars abrupra. Hinc altius ubi procedit amplius di- 
datatur, ac mox in quinque ramos difpefcitur, quorum duo, latus fmiflrum occupantia, 
fibi ex adverfo funt pofita, reliqua ordine, ut digiti in manibus, locantur, fed ab invicem 
longiufcule divaricantur. Afperiufculum efl , & poris quibufdam fuperfkiariis pro- 
ditum. 

Corallium album ramosum fossile, truncus efl quinque uncia- 
rum, rudis, afper, ad cinereum tendens, inoqualis, porofus aut exefus quafi , craflitie 
brachii infantilis, variis protuberandis, & abruptorum ramorum reliquiis deformis, qui- 
bufdam in locis flriatus, foraminibus hinc inde fcatens, multis inoqualitaribus in ramo- 
rum fracturis: fub terra defofTus hic truncus fuiile videtur. 

Corallium album geniculatum e mineris erutum , longi- 
tudine eft unciarum duarum , craflitie pollicari , colore ad luteum inclinante , fuperfide 
fovi & polita, nifi ubi ramufculi decerpti, quorum veftigia fuperfuntporofa, inoqualia 
& afpera. Fuerunt autem feptem numero ramuli, ex quibus quinque minores, duo 

vero 


1 


/ 


WORMIANUM. 233 

vero majores & crafliores. Quamvis fuperficies ipfa, ut dixi , polita fit, per longitudi- 
nem tamen excurrunt linea?, non reto, fed hinc inde, pro ratione corporis, quando- 
que obliqua? & contorta. 

Geniculati truncus cum radice, corpus eft quinque circiter unciarum longum, 
ca parte, qua radicem conftituimus, amplum, nodofum, ex albo flavefeente cum nigris 
quibufdam maculis, la?ve; fed ex adverfo in alas quafi divaricatum aliquantulum ca- 
vum, in fe lutum, cui immerfum fuit, continens. Genu grande ubi conftituit, de fe fun- 
dit ramum tenuem , trium unciarum longitudine , penna? olorina? craflltie , cui circa 
bafin annatus fuit alius minor, fed jam abruptus. Corpus hoc exterius la?ve & glabrum 
eft , totum folidum &c non porofum , in quadam exterioris fuperficiei parte, ubi non 
candicat, fed ad luteum ac nigrum inclinat, lineis quibufdam tenuibus per longitudinem 
excurrentibus pra?dittim. 

Corallium niveum; ejus mihi exiguum efl: fruftulum, duarum circiter un- 
ciarum, in quamplurimos ramufculos divaricatum, fed tenues admodum, ut crallitie 
culmum hordeaceum non fuperent, fed omnes eleganter nivei, & nulla macula infecti. 
Totum corpus vix fcrupulum pendet. 

Quod nomine Corallii purioris in dentes efformati accepi, nihil aliud 
mihi eife videtur , quam particulae qutedam a Coralio albo abrupta? , figura triangulari 
acuta, qua dentes canis Carcharias quodam modo temulantur. 

Corallium minerale rudius, in varias fitom efl: formas , vel potius 
Informe eft: corpus, porofum, cinereum, variis abruptorum ramorum prominentiis 
deformatum, bafi insquali, nodofa, quatuor unciarum, ex qua emergit ftipes ejufdem 
longitudinis, etiam nodofus, ina?qualis, cinereus, porofus, vermicularis, cinereus. Sed 
omnium pulcherrimum &c maxime admiratione dignum eft in hoc corpore , quod ex 
nodis circa bafin, Corallium rubrum, elegans, variis in locis enafcatur,ut non immerito 
hoc corpus matrem Corallorum nuncupare valeam , ob frequentia Corallii rubri rudi- 
menta in eo exiftentia. 

Corallii albi genus quod Imperato dicitur , Madrepora ramosa, 
mafla grandis eft, novem librarum, ramis quamplurimis invicem involutis, nunc mino- 
ribus, nunc majoribus, in quorum extremitatibus foramina lunt crilpa interna fuperfi- 
cie, fex quafi membranaceis fepimentis prominentibus. In his foraminibus animalcula 
nidulari verifimile eft, fiquidem conchas minutas iniis deprehendi, de quibus fuo loco. 
Superficies exterior , quibufdam in locis candida eft , quibufdam luto quafi quodam 
obduto, variorum colorum: ubi frangitur, interius candicat. Exterius adha?fere tubuli 
quidam marini, & alia excrementa. 

Saxo parvo, magnitudine ovi gallinacei, fed angulofo, inaequali, coloris nigricantis, 
grifeo quodam fucco lapidefcente conlperfo, adnatum eft Corallium griseum, 
trium unciarum longitudine, totidem latitudine, in varios ramos divifum , qui in alios 
rurfum divaricantur, inaequaliter difperfis ramulis, quorum quidam vix dimidiam fu- 
perant unciam. 

Corallium tuberosum puncta.tum illud efle videtur , quod Bauhi- 
nus vocat Corallium album verrucofum, pundatum. Clufius vero Exoticorum lib. 6 . 
cap. 7. Plantam Saxeam Abrotanoides, deferiptio enim plane convenit, fi magnitudi- 
nem exceperis , qua? diverfaeft a mea. Planta eft faxea, quodammodo ad naturam 
Coralli accedens, porofa, quinque unciarum, in multos ramos divifa, qui deinde in alios 
minores fefe fpargunt, quodammodo Abrotani fcemina?, feft Chamecyparifti Plinii fo- 
liorum formam referentes. Nam brevibus tubulis , inftar minutiflimorum foliorum, 
conftant, ferie quadam difpofitis, fed magis multiplici in trunco, in cralfioribus ramis 
fere attriti funt, ut foramina duntaxat relito fint , tanquam foliorum tubulatorum ve- 
ftigla. Sed extremi ramuli in mucronem obtufum definentes integri funt. Subftantia 
eft dura, alba, falfum faporem retinens, marina enim eft & e laxis procul dubio in mari 
abrupta. 

Coralli nigri mihi ramus eft, fex unciarum longitudine , qua craflior pen- 
nam anferinam non fuperat, paulatim vero attenuatur, & non reda, fed per anfradus 
afeendit, ramufculi abrupti veftigia circa fiimmitatem oftendens. Totus ater eft, nec 
admodum porofus aut ponderofus. 

G I 


Pl a n- 


*34 MUS E U M 

Planta marina resedae facie, cujus ramufculum defcribit Clufius 
Exot. lib.^.cap. 6. in maximam quandoque excrefcit magnitudinem. Mihi enim ramus 
eft quacuor ferme pedum in multos ramulos divifus. Planta plana eft, ut Marinx plerx- 
que, nullos ramos, nili ad duo latera, tranfmittens, interior fubftantia lignofa, albicans, 
obducitur cortice duro, nigio> Iplendente & ad naturam Corallii nigri accedente, qui 
rurlum lalla & alba mateiia obducitur , efformata in modum vale ulorum ru 0, olorum, 
quae femina matura plantae Refedx continent, exalbo cinerea , minora paulo°& infimi 
parte ut plurimum ipfi.s ramulis connexa , vacua , fragilia & quae digitis attrita facile in 
pulverem folvuntur,faporis falli. 

Aliam parvam ejufdem generis teneo, pedis circiter longitudine, qux integra eft, & 
adhxret Corallio albo, fupra quod crevit, cuique ftride adhxret. Extremitates ramu- 
lorum nudatx vafculis fuis. Cartilagineae funt, durae, flexiles, unde arbitror Coralli genus 
quoddam elfe , nondum maturum. Ignoravit Clufius ex quo mari petatur hic frutex i 
noftri ex mari Norvegico , Nidrofiam (pedante , eruti funt. Eradicem nullam habent, 
fed e Coralliis nafcuntur, quali eorum elfent rami. Ramulum exade delineavit Clufius 
loco citato. 

Frutex marinus elegantiflimus Clufii, Corallium nigrum colore aemulatur. 
Delcribitur Exot. lib. 6. cap. z. Meus duos ferme pedes altitudine attingit , amplitudine 
uncias odo, qua latiflimus, durus, lignofus , flexilis , planus flabelli inftar , bali lata in- 
xquali, qua rupi aut lapidi adhxfit, ex qua emergit fubftantia folida , lata, unciae unius 
cum femifle altitudine , quae in ramos duos latos mox difpelcitur, ex quibus minores 
producuntur, qui deinde in innumeros alios minulculos dirimuntur, in longum & latum 
fe difpergentes, tam miro ordine, utlimul quodammodo coalefcant, vacuaque tantum 
quaedam fpatia relinquant, Cribri, aut Reticuli foraminalmitantes. Integer frutex nigri 
purpurafeentis colore nitente eft obdudus. Sed Salfuginofx materiae , cujus meminit 
Clufius, nulla apparent veftigia. Meus enim hic frutex nudus plane eft, & Corallium 
nigrum fplendore imitatur. Potius ad Palmas marinas Theophrafti, quam ad Corallia, 
referendum putat Clufius . Mihi praeter hunc integrum & alia ejus generis funt frufta , 
ejufdem naturae & confiftentix. 

Fucus vERRucARiusfeu vermicularis, Frondipora & Efchara ma- 
rina Imperati, planta eft marina, trium aut quatuor pedum altitudine, totidem ferme 
latitudine, ex bafi lata qua lapidibus adhaeret , ex quibus etiam nutrimentum trahere 
videtur, in ramulos multos, tenues, fpifle divaricatur, qui in latitudinem, ut omnes plantx 
marinae, diffunduntur, fubftantia coriacea veftitx, tunica quadam ex polline & tomento 
quafi confeda, multis nodis foraminofis praedita, verrucis quafi plane obfita eflet. Haec 
vero tunica facile abradi poreft, cum mollis fit & nitrofa, ac pro ratione divaricationis 
ramorum eos veftit. Quando adhuc fub aquis crefcit , colore eft viridi obfcuro , fed 
exficcatus albedinem contrahit, ut alii fuci, unde ramuli vermiculis ferme funt fimiles 
repentibus & varie implicatis. Planta ipfa plana eft , & non nifi raro ramos ad latera 
tranfmittit. Ejus mihi quinque funt exempla, quaedam vafta, quxdam mediocria, qux- 
dam parva. Unus horum fruticum mihi allatus eft, qui adhuc lapidi trium pugnorum 
magnitudine inhaerebat, fubviridi, & fulphureum ac nitrofum quid prae fe ferenti , ex 
quo non parum nutrimenti traxifle probabile eft. 

Fucus corallinus niger, Corallina officinarum , Fuci aut Mufci marini 
Ipecies eft , quae, quia Corallis quandoque adhaeret, Corallina dicitur, quamvis etiam in 
Icopulis, teftis, & aliis frudibus marinis reperiatur. Mollis eft quamdiu fub aquis hxret, 
extrada & ficcata riget ob falfedinem. Quxdam ereda eft, quaedam humi fparfa, color 
nunc albus, nunc rubeus, nunc flavefeens, nunc cinereus, nunc niger, nunc herbaceus.' 
Diofcorides Bryon Thalaflipn vocat , Theophraftus ad fucos refert & Trychophyllon 
vocare videtur. 

Medici utuntur Corallinae pulvere, pondere iDrachmae unius, in vino, ad Lumbricos 
necandos & pellendos , nam amaritudine quadam cum adftridione prxdita eft. Mihi 
eft ejus generis quoddam nigrum , non articulatum , aliud candidum , quod ex Oftrea- 
rum Norvegicarum excrevit conchis , eis adhuc adhxrens. Eft & aliud lapidi ovali, 
avellanae magnitudine, ita connatum, ut hyftricem ferme referat. 


Ad 


<* 



WORMIANUM. 15 , 

Ad hos fucos Qu ercus marina Theophrafti referenda, cujus Iconem dedit 
Clufrns Exot. lib. 6. cap. 4* Tomehtofa invehitur tunica, fed verrucis caret, & ad eam 
altitudinem, aut magnitudinem noti affurgit, quam offendit Fucus Verrucarius. Ea, 
quam ego pofiideo, pedalis ferme efl: altitudinis, latitudinis paulo minoris, in multos 
eofque planos ramos expanfa, qui deinde in minores dividuntur , tenella cornua cer^ 
vina lanugine teda -ajmulantes,dubftantia molli, flexili, tomentofa, quas quo magis ad 
bafin vergit, eo durior. Radicem habet nullam , fed in bafin latam definit , qua; Saxis 
aut Conchyliis adhaeret. Rami varie implicantur & cohaerent, corpus planum confti- 
tuentes. Rubicundo colore praedita non efl: haec planta, fed cinereo & albicante. Ex 
Norvegia ad me delata. 


Millepora Imperati, marinum efl: germen, fubflantia ad Corallium accedente, 
fed magis molli & arenofa , quae ramos infinitos ju nerim ex fe fundit, obtufos, aequales, 
in extremitate porofos. Sed rami hi non ultra unciam longi, aequales, haud acuminati; 
coloris cinerei. Pedem dimidium altitudine fuperat frutex meus. 

R 1 

e x e p o r a ejufdem Imperati efl: inftar folioli Chartae Pergamenae crifpae, con- 
fuse aliquomodo complicatae , infinitis foraminibus perviae , ut exiguum rete aliquo 
modo referat, colore ex albo in luteum tendit. Fruftum, quod ego teneo, longitudine 
& latitudine vix unciam fuperat, ut jam efl contortum, fed, fi explicari in planum pollet, 
longe foret amplius. 

Penna; marinae nomine ad me tranfmiflum ex Norvegia corpus gracile , ob- 
longum, cartilagineum, quadrangulum, interiore fubflantia albicante , quodammodo 
extremitatem pennas anferime plumis denudata referens, exterius membrana fubliitea 
tedum. Tenuis licet fit hasc penna , craflitie extremitatem pennas anferinas non fupe- 

Gg z rans/ 


M U S E. LI M 

rans, longitudine tamen xquat tres pedes Romanos. Nullam video habere affinitatem 
cum Penna marina a Gefnero, Rondeletio, Aldrovando & aliis defcripta, ut quo refe- 
ram vix habeam; hic interim locum obtineat, donec commodior detur. 

F a v a g o Alcionium fecundum Diofcoridis elfe putatur , quo nomine & hic de ea 
agendum. Eft autem maffa quaedam , ex innumeris conflans pelliculis feti veficis , iis 
h milibus , quae ex Pilis excorticantur dum coquuntur, invicem unitis, & fponmxinftar 
concretis, vacuis, colore ex albo flaveicente, pugni quandoque magnitudine, quando- 
que major, quandoque minor. 

Generatur juxta Ariftotelem hunc in modum. Purpura, Mytili, Buccinx, aliaque 
ejus generis oftracoderma, emittunt lentorem quendam, feu humorem mucofumj ve- 
lut a lemiois natura , femen vero eorum nullum eft. Ex illo, purpuris verno tempore 
congregatis , veluti favus ex putaminibus cicerum alborum, inter fe cohaerentibus, co- 
agmentatur, quem, pro maris fpuma , Pharmacopolas quidam fallo oftentant. Nullus 
autem huic meatus eft apertus. Neque fiunt, neque nafcuntur ex eo purpuras. Sed eft 
veluti expurgamentum quoddam. Ipfum Ariftotelem de Hift. Animal, lib. 5. cap. ij. 
differentem audiamus. Purpuras verno tempore eundem in locum fele colligentes, 
condunt quam favaginem nominant, quas velut favus eft apum, verum non ita elegans, 
fed quali e putaminibus Cicerum alborum, multa inter fe compolita , ftruem unam, fua 
cohxhone coagmentarim. Nullum iis patet foramen , neque ex iis purpuras enafcun- 
tur, fed cum purpuras, tum etiam reliqua teftis tnclufa, e limo fere & materia putre- 
fcente oriuntur. Illa vero coagmentatio, favo limilis, tanquam purgamentum, tam iis 
quam Buccinis evenit. Nam Buccinis quoque favificare in more eft. Itaque ne ea qui- 
dem., quas ex teftaceis favos falivant, alio modo quam castera teftis inclufa generantur. 
Verum melius atque uberius, quoties prasfunt, quas ejufdem funt generis. Emittunt 
enim, cum fuos ordiuntur favos , mucorem quendam, ex quo pucamineas cellulas ilice 
conflant. Hasc ergo rupta, diftufaque omnia, humorem, quem continebant, in terram 
demittunt. Mox, eo quo effuderint loco, reperiuntur Purpnrulx , exordio admodum 
exiguo confiftentes, quas fibi annexas gerunt, quas grandes capiuntur. 

Inter eos quos ego teneo Favos unus eft, qui pertinaciter Algas marinas adhasret fru- 
ftulo,ex quo pufillas & fubtiles enatx funt plantulx, Fuci Marini Ericx ftmiles. 

Spongias marinas quidam ad Zoophy ta referunt, quidam ad Fungos. Sunt 
autem corpora quasdam fiftulofa, ex lana quafi ftipata, & mucagine membranofa com- 
pada. Supra lapides & teftacea in mari crefcentes, ex radice, feu bafi latiori. Virn in 
fe habent motivam, qua fe conftringere & dilatare valent. Si enim aut procellis concu- 
tiantur, aut ab aliis petantur, fe verfus radices conftringunt, & firmiter locum in quo funt 
ampleduntur. Si vero quidpiam earum abrumpatur , regeneratur, ut alix vegeta- 
bilium partes. Purgant fe iplas in arenis a mucola fubftantia. Proprium earum eft, hu- 
morem copiofe imbibere , feque conftringere & dilatare. In mucagine qua fcatent, 
quicquid in iis eft vitale, confiftere videtur, quo fe movent , fed dilatatio & conftridio 
a pilofa dependet materia. Varix earum funt diftefentix, ratione duritiei & mollitiei, 
denfitatis & raritatis, prxfertim vero ratione figurx externx. Sunt enim globofx, latx, 
digitatx, ramofx, aliarumque figurarum. 

Ramofx feu digitatx mihi unum eft exemplum prx reliquis decorum , longum pe- 
dem circiter unum , latitudine pari , in quatuordecim digitos feu ramos divifum. Ex 
radice plana & angufta ubi emerlit, mox in maflam cralfam & latam fe extendit, qux in 
digitos didos divaricatur , quorum apices tenuiores & fubtiliores multo funt reliquis 
partibus, forfan quod nondum foliditatem &: perfedionem fuam acquifiverint. Eft una 
qux palmam manus cum quinque digitis exade fatis refert. Sunt prxterea alix mino- 
res, paucioribus conllantes digitis, & figurx varix, planx quoque, & inter eas una, qux 
Piscem g aleum pulchre refert. Longi tu dine eft pedis Romani, cum unciis qua- 
tuor, capite deftituitur, fed qua latior eft circa collum, uncias obtinet duas, Pinna quo- 
que dotatur una, dcin paulatim attenuatur in caudam ufque, qux in acutum definit &£ 
incurvatur. Prxterquam quod tota fubftantia vere fit fpongiofa , fuperius & inferius 
crebris dotatur foraminibus grandioribus, profundis fatis, per qux nutrimentum attra- 
here & vivere exiftimo. Ex Infulis Feroenfibus advedx funt omnes. 


Anno 


WORMIANIIM. i 37 

Anno 'M-DCL. menfe Odtobri ad me Spongiam elegantem a Clu fio di- 
dam tranimifit Vir Reverendus & Clariff. D. M. Janus Schelderupius, Epifcopus Ber- 
genfis mericiffimus, gener meus dile&us. Quam e mari vicino eruerunt , & plane notis 
omnibus refpondet ei quam Exoticorum lib. 6 . cap. ii. defcribit idem Cludus, nili 
quod magnitudine paululum difcrepet. Mea hsec non inhaerebat laxo , cum eam acci- 
perem, fed ab eo avulfam docet pediculus planus, qualis eiTe folet vegetabilium marino- 
rum. Forma fpongias tota eft infundibuli, aut floris, tota cava &: infima parte qua laxo 
adhaerebat valde angufta > deinde fenfim fe attollens expandebatur, inaequaliter tamen, 
cum uno latere ad decem unciarum altitudinem adurgeret , adverlo ad feptem , orae 
inasquales & finuofas, foliorum formam quodammodo exprimentes. Amplitudinis Dia- 
meter fuperna parte fedecim erat unciarum , exteriore parte lobos quofdam quali fo- 
liola quasdamadnata tenebat , interiore linus quofdam & prominentias. Tota autem 
materia vulgares fpongias referebat. Sed plana, tenuis erat, adhaerente pediculo un- 
ciam unam longo, in extremitate plano. 

Aliam eodenr tempore addidit idem gener meus , quam ad fpongias aut plantas ma- 
rinas an referenda fit dubitare licet. Ex pediculo femiunciali, craffitie calami fcripto- 
rii, in extremitate plano, multi ramuli, varie difperfi&: intricati, alfurgunt in altitudinem 
pedis ferme &: fe dilatant in latitudinem femipedis , ac plantam conlfituunt planam , &: 
obductam adeo tenui materia fpongiofa , ut pervia poris tota lit , quibus fubtilis & Iplen- 
dens materia falfuginofa inhaeret. Tenuis eft charta! modo , figura plantam refert in 
ambitu finuatam, & fpongias modo mollem. Integra non eft, fed ex parte mutilata, te- 
nera admodum &: delicatula. 

Spongia ufta acris eft , digerentis facultatis , exficcat potenter, prasfertim nova, & 
vulnerum glutinationem promovet, fanguinemque erumpentem cohibet. Communis 
alioquin ejus ufus ad mundandum & lavandum corpus , abftergit enim valide S£ 
mundat. 

Tubularam non voco, porofum illud corpus purpureum , quod Imperatus eo 
donat nomine, & quibufdam AlcioniumMilefium dicitur, fed maifam quandam ex 
cruftolis vermiculorum tubulis conglobatam & varie contortam. Implicantur enim & 
intricantur diverfi tubuli, craffitie pennas Gallinaceas, miris adeo modis, ut explicari 8 c 
extricari nullo modo poftint, & maftam conftiuiunt inaequalem, tuberofam, ad rotun- 
ditatem 'aliquo modo inclinantem. 

Sunt mihi praeterea varias Planta marina in aquis crcfcentes , & in noftro 
mari frequentes, quas cum apud nos minus fint raras, de iis hoc loco pluribus agere non 
ftatui. 

Cujus generis funt: Mufcus Marinus Capillaceus, multifidus niger. Mufcus Marinus 
Goffipio fimilis , Alga vulgaris , feu gramen marinum. latum, radice in fibras difperfa; 
Filum, feu Cufcuta marina , Capillara Imperati , quam Epithymo ailimilat. Quercus 
marina veficulis prasdita. Quercus marina cochleis minutiffimis undique Margarita- 
rum inftar obfita. Fucus marinus caule Mufco fpongiofo obducto. Fucus marinus caule 
& ramis fosniculaceis , foliis in fummo latis & Quercinis. Quorum omnium pars 
major faxis & lapidibus adhuc adhaeret , iis bafi latiori impadFa. 

Has marinae plantas quare vocentur Fuci egregie docet Ferrandus Imperatus Hiftor. 
Nat. lib. 28. cap. 9. his verbis. Eft quasdam Fuci fpecies, fimilis radici plantae terreftris, 
ex qua nobiliftimus color purpureus extrahitur , quo genas olim pingebant mulieres. 
Hinc fucus di&us eft a colore fucato , quem eo fibi inducebant. Color vero hic ex- 
terius' obfcurus , fi planta in ac^to maceretur , paulatim in purpureum rubicundum 
degenerat. Vide autorem ipfum lingua Italica Neapoli editum. 

Quercum vero marinam hanc, quas diverfa eft ab ea quam fuperius defcri- 
pfimus, eleganter delineat Clufius lib. i. Hift. Piant. Rarior, in hunc modum. Nafcitur 
hxc planta in fcopulis, qui mari alluuntur, aut marina aqua operiuntur, fine ramis, fed 
oblongis latifque foliis , adeo mollibus , ut cum asftus reeeffit nullo modo fiiftinere fe 
queant, fed in faxis ftrata aut cliffufa reperiantur. Multifida vero funt hasc folia, & fecun- 
dum alarum exortus, atque cavitates, bullas quafdam, aqua plenas, eminentes habent, 
eorum vero extrema in quoddam velut rudimentum exigui Cucumeris definimt , fub- 
fiavefcens, aqua plenum. Atra viriditate prasdita funt, quam diu fub aquis latent, auc 
recenter a marinis aquis eje£ta , ficcaca autem nigtefcunt , 8 c glutinis inftar fplendenr. 

' \ Gg 3: Nullis' 




1 3 S MUSEUM 

Nullis radicibus firmantur , fed Lepadum modo faxis , aut Oftreoritm teftis adha?- 
rent. 

Mirum profe&o > quomodo non ha?c folum , fed &: reliqua ejus generis Vegeta- 
bilia faxis tam pertinaciter adhserere > &: ex iis nutrimentum trahere valeant. Si- 
quidem planta , quas ego poffideo , licet magna? fint , tam exiguis intuereant lapi- 
dibus , ut vix ramulo nutriendo fufficere pofle quis exiftimaverit , etiamii pleni 
eifent fucco , quo tamen plane deftitutos credo, cum non magis ex hifce , quam 
ex pumice, aquam aut fuccum exprefleris. Modum igitur Vegetandi 6c nutriendi 
peculiarem habere Marina, necefium eft. 



I. 


f 


M ITS E I 


S • 



M tISEI WORMIANI 

HISTORIA 

y DE 

ANIMALIBVS 

LIBER TERTIUS. 

C A P. I. v 


oAnimalium differentia. 

Xpeditis foftilibus & vegetabilibus potioribus &£ 
rarioribus, quo in Mufeo tenemus, ad Animalia, quo- 
rum aut integra corpora, aut partes in noftra funt po- 
teftate,ut tranfitum faciamus, ordinis fuadet ratio. 

Ne autem in tanta copia indifcrete vagemur , pauca 
de Animalium divifione &: in clades diftributione funt 
promittenda) ut, quo quodvis fit referendum, melius 
conftet. 

Animal ab anima fic didum volunt, Graecis tyoov , a 
quibufdam fubftantia animata fentiens defcribitur. 
Nam, ut rede Ariftoteles lib. i. de Anima cap. z. Ani- 
mal eft ob fenfutn primo , nam & ea quo non cientur 
motu,nec mutant locum, ienfum autem habent, non fo- 
lum vivere dicimus, fed etiam animalia nuncupare folemus. Sed, ex fenfibus, Tadus 
animalibus eundis primo in eft, atque ut vegetativum a tadu fenfuque omni, fic a cote- 
ris Tadus feparari lenfibus poteft. Quocirca, animalia eunda ipfam vimhabere fentien- 
di, taduconftat. 

Quanquam vario Animalium divifiones extern: apud Philofophum i. de Hift. Ani- 
mal. quarum ratione animalia in certas diftribuuntur claftes , noftro tamen inftituto 
maxime quadrare illam judicamus , qua omnia animalia cap. 4. ejufdem libri diipe- 
fcuntur in fanguinem habentia ; quo refert hominem, equum, & omnia quo aut perfeda 
pedibus carent, aut binis quaternifve conftant pedibus : Exfanguia, quo fpedant Apes, 
vefpo , atque inter marina, fepio, Locufto, Sc denique omnia quo pedibus plus quam 
quatuor innituntur. 

Ut vero nos femito, quam ingrefli fumus, infiftamus , ab imperfedioribus ad perfe- 
diora afeendendum putamus, primoque exfanguia, quo tenemus, tradabimus, dein 
progreftum ad fanguinea faciemus. 

Inter Exsanguia primas obtinebunt Insecta, quo incifura parte fui vel 
fupina , vel prona , vel etiam utraque poftidentia , nec offeum quippiam diferetum aut 
carneum , fed quiddam inter hocce medium continent , quippe corpore pariter intus 
forifque duro conftans , Ariftoteli zvlopct, Alberto Annulofii dida. 

Ejus fpecies cum plurimo fint, ad certas tamen & ordinatas claftes eas redegit Aldro- 
vandus hunc in modum. Infeda funt vel Terreftria in terra degentia, vel Aquaticae 

illorum 




i 4 o MUSEUM 

illorum quxdarn pedes habent, quxdarn pedibus carent. Pedes habenda, alia funt alata, 
alas habentia, vel detedas, Anelitra dida, vel opertas, ut Coleo p ter a feu 
Vaginipennia, ut Locufta, Gryllus, &c. Anelitra vel quatuor habent alas membrana- 
ceas,& funt vel favifica,ut apes, vel non favifica,ut cicada : vel alas habent farinaceas, ut 
Papiliones. Duas alas tantum habent Mufcx, culices, & ejus cenfus. Aptera, feu alis ca- 
rentia, vel paucos habent pedes, fex, odo, duodecim, quatuordecim; vel multos & pia- 
res, ut Onifci , millepedes. Pedibus deftituta infeda terreftria, funt vermes varii, tam in 
hominibus, quam aliis animalibus. Plantis, Lapidibus, & extra ea exiftentibus. 

A qjj a t i c a infeda in aquis tam dulcibus quam marinis degentia , item funt vel 
pedibus prodita paucis, ut Mufcx fluviatiles , vel multis , ut pulex marinus, &c. Yel 
Apoda , feu fine pedibus , ut Hippocampus , Stellas marinx , alixque. Confuko alias 
omittimus divifiones, quas vel a corporis qualitate, colore, quantitate, partibus, vidu, 
generatione , motu & coitu defumi folent, cum unica illa nobis fufficiat , ut fecundum 
eam in claffes dirigamus , quas poflidemus. 

C a p. II. 

*De InfeSiis in /pecte. 

TNsectorum primatum nobis obtinet Apis, non quod rarum & exoticum fit 
A animal ;fed eopotiftimum nomine quod animal fit utiMimum, exigui impendii, Sc 
favus ejus, quem tenemus, & artificii tte. elegantias obtineat quam plurimum. 

Apis, Grxcis ptXiQtm, infedum eft: terreftre, alis membraneis praeditum, anelitron 
&favificum, unius coloris, aculeatum, mella conficiens, &c ceram elaborans. De hujus 
animalis natura conftitutione confulatur Ariftoteles, Plinius, Aldrovandus, tk alii: noftri 
inftituti non eft minutias perfequi vulgares. 

Cum in omnibus fuis operibus induftriam prx fe ferant mirabilem apes, tum maxi- 
me in favis conftruendis. Quando alveum nadas funt mundum , ex arborum lachry- 
mis & gummis fuccos comportant glutinofos, hifce rimas &: pavimentum oblinunt , ne 
quid incidat, aut intret quod nocumentum adferrepoflit. Hinc Regum fuorum cellas 
eminentiori loco ftatuunt, amplas & exteris majores, eafque fepimento vallant. Vicinas 
Cellis Regiis habitant feniores, hinc natu minores, dein adolefcentulx. Favos vero 
aequabiles ftruunt,eorumque partem aliquam ad mei affervandum, aliam ad apes, aliam 
ad fucos. Nec eadem femper vifuntur figura. Mihi favus unus eft figura ovali, pineam 
nucem ferme referens, longitudine unciarum trium, latitudine duarum, cdUulis fuis he- 
xangulis affabre decorus . Planus cum fit ab utraque parte interftitio diftindas obtinet 
cellulas, profundiores in medio-, ad latera paulatim profunditote decrefcentes. In lon- 
gitudinemfeptendecimexcurruntcellulx,feptem in latitudinem. Cellulas tot habere 
angulos, quot apes pedes, obfervarunt Zoographi, & xqualibus ita conftare lateribus, 
ut una alueram fulciat ordine in obliquum quafi difpofito. 

Ufum favi obtinent eundem quem cera , de quo fufe differentem vide Aldrovan- 
durn. 

Bompylio Papilio eft qui ex Bombyce feu Eruca fenei ftaminis textrice generatur 
hoc pado. Ex ovis fit Eruca, qux ubi penfum abfolvit, fit Chryfalis, ex qua papilio , qui 
folliculum Bombycinum cui includitur terebrat, & haudita multo poff Venerem tribus 
diebus exercet , quo perado Mafculus moritur, fcemina vero ova parit innumera, ro- 
tunda , minuta , femini Hyofciami non diftimilia, fubftrato panniculo albo, dein mo- 
ritur. Ova vero in Verinftans affervantur. 

Ab aliis vermis Indus , vermis lanificus & Ser vocatur: In Europa Bombyces pennx 
olorinx craftitiem raro fuperant , cum in India pollicis humani magnitudinem longe 
excedant. Domus feu folliculus, cui includitur , apud nos raro fuperat ovi Co- 
lumbini majoris magnitudinem , in India caput humanum xquat , tefte Majolo. 
Colore differunt, alixalbx, alix cinereas, alix ftavx vifuntur vermes. Pedes habent 
quatuordecim, anteriores fex minores , pofteriores odo mediocres, poftremi duo 
maximi, fupra quos cauda acuta & furreda. Ridus omnibus porcorum fimilis, 
oculi magni , nigri, a capite ad caudam ufque linea per dorfum medium fufea fertur. 
Ova commode incubantur a virgine fana, ubi eruperint foliis mori pafcuntur, laducis 
etiam quandoque. Cum aliquot diebus oblatas frondes voraverint , fomno corripiun- 
tur 


t 


FORMIANUM. 241 

tui* triduano, dein rurfus vorant & fenedarn exuunt, idque quarta vice. Demum cum 
a cibo abftinent,fcopis imponuntur in quibus texunt folliculos, quibus fe ipfos includunt. 
Biduo totum folliculum abfolvunt, tanto textus artificio, ut ad finem ufque filum ferve- 
tur integrum, cum alioquin ffagillimum fit & tenuiflimum , humanum prope vifum fu- 
giens, longum vero adeo, ut multas orgias compleat. Colledis folliculis prima & externa 
detrahitur lanugo , reliquum affervatur in ufus. 

Vermes ipfi non tantum obtinent ufum, quantum feta &: filum, ex quo veftes precio- 
f#fiunt. In Medicina cordialibuspermifcetur, ingreditur enim Diamofchum , confe- 
dionem Alkermes, fpecies cordiales, fyrupum de Pomis , de corticibus citri. Quidam 
concifum praeferunt ullo. Combuffcum putrida ulcera mundat , cum fale dentium ru- 
biginem tollit, cerebrum roborat. 



Infedum quoddam in mari Iflandico reperitur, quod Oscabiorn vocant , & ad 
Pediculos aut Cimices majores, quos figura refert , fpedare videtur. Hoc enim non 
fecus Pifces quofdam infeftare folet, ac pediculi alia animalia. Cruftaceum efl animal, 
fefquidigitum longum, digitum craflum, figura; oblongae, uc cauda Gammari formatum 
& cruftatum, feptem conflans junduris, quatuordecim brevibus pedibus, unguiculis 
acutis praeditis, in quolibet latere feptem, anterius ampliatur. Corpus habet molle fub 
crufta,inftar maffas #qualis & perfpicu#, fuccinum ferme referens, quod in lapidem in- 
duratur, nulla inteftinorum aut vifcerum relinquens veftigia. Ofeabiorn vero vocant, 
quafi fit optationis urfus. Putat enim vulgus, fi quis, deglutiendo hunc lapidem , quid 
optet, voti futurum compotem, &fi Pifci qui primum capitur adhaereat* boni elfe omi- 
nis, & felicem Pifcaturam portendere. 

Hiftoria pediculi marini, quam ponit Gefherus lib. 4. Aquatil. pag. 816". non multum 
ab hae abludit. Pifcibus hoc infedum ita adhaeret, ut eripi non poffit , fugit ut hirudo, 
nec prius abfcedit , quam tabidum & exfuccum pifcem reddiderit. Reperitur cervici 
Mugilum, Luporum , & faxatilium pifcium affixus. In Brafilia etiam inveniri & pifcem 
Acarambitamba potiffimum infeftare docet Georg. Margr. Hift. Pifcium lib. 4. 
cap. 8. Mihi lapis ex hoc infedo eft , Cujus originem variis fabellis involutam docent 
Iflandi. Infedum ipfum demum etiam accepi integrum adhuc 8 c nulla fui parte 
mutilum. 

Ad infeda volucria Colcoptera, feu vaginipennia. Scarabaeus refertur, Gr#cis 
ncivQaft©*. Quo nomine infigniuntur omnia illa, quorum al# crnfta teguntur , hoc pe- 
culiare habentia, quod careant aculeo Seprobofcide, dentefque habeant, quibus edendi 
munus perficiant, Sc pinnas valde fragiles, quo nomine cruftis indigent ad earum tu- 
telam. 

Varia eorum funt genera , differunt enim colore , magnitudine , fono, generandi 
modo, capitis conftitutione, dum alii cornuti, alii fine cornibus. 

Ex India Orientali mihi allatus Scarab^us pulcherrimus , undarum duarum 
longitudine, latitudine unius ferme, capite canino, nigro purpureo jfupra oculos ad la- 
tera, dux prominenti#, lute#, glabr#, inffar auricularum in canibus propendent quafi. 

Hb Collum 


iqi M U S E U M 

Collum fcuto tegitur nigro, fplendente, cujus ambitus viridi cingitur linea , qux etiam 
per ejus medium trarifcurrit. Alar in acutiitn delinentes ex viridi ac purpureo micant , 
ut colla Anatum. In acutum definit Uropygium, Pedus, ut & venter, quatuor conftans 
mterledionibus, atropurpureo fplendet lasvore, pulchre admodum. An ad Meloton- 
tham Ariftotelis referendus, dilpiciendum. 

Sunt mihi & cornua Scar abii cornuti, quem Nigidius Lucanum vocat, 
Leonicerus cervum volantem, Cardanus Scarabelaphum, Scaliger Taurum, alii Scara- 
basum bicornem. Cornua hxc ramofa funt , dentata , colore purpureo nigrefcente, 
quibus obvia valide conllringendo apprehendere valet. Hi Scarabasi corpore nigri- 
cante elfefolent, oculos juxta cornua habentes, intra cornua antennas quibus obvia per- 
tentant, capite funt latiore, led pedore minus longo* 

In Italia ad dolores fedandos &: nervorum contradiones feliciter hasc cornua adhi- 
bent & contra holce affedus auro inclufa geftant, pueris quoque contra terriculamen- 
ta, fafcinationes, aliofque eorum morbos collo fufpendunt. Contra Quartanam valere 
putant. Cardanus refert Febres accendi , ll in oleo coquantur , eoque pulfus inun- 
gantur. 

Hifce affines funt Monocerotes didi Scarabari, unico cornu fpedabiles in 
vertice capitis , quos Aegyptii Mercurio dedicarunt , corpore nigro purpurafcente, 
cralfo, capite magno, prona parte hirfuui. Ferrandes Imperatus, ob limilitudinem quam 
ratione cornu in naribus gerit Rhinoceros quadrupes, Rhinocerotes vocat. Tarde ad- 
modum volant , unde & manibus facile capiuntur. Anni mdcxli. aefhte crebri viri 
funt in hortis noflris , unde periti illi quos habeo , unicum cornu aduncum & acutum 
habentes. Pro ratione corporis, robore praediti incredibili : unus capfulas faris magnas 
ligneas inclufus, cum operculum elevare haud potuit, rodendo latera perrupit &c avolavit. 

Scarabaeus z^ Ct) P°ZP v C@^> colore ex viridi aureo , fupina parte qua Soli & luci ex- 
ponitur aureum edit fulgorem , ut inter Scarabasos &: Cantharides medius videatur. 
Quibufdam Scarabasus viridis Plinii, quem jucundo fuo afpedu contuentium vifum 
acuere ait- Repertus asftate fuperiore in horto meo. 

Cantharides duas ex India Orientali poffideo pulcherrimas, colore viridi fu- 
perlucente auro fed diverlimode. Major longitudine unciam fuperat, licet capite lit 
fpoliata, latitudine pollicis dimidii, collum frequentibus pundulis fcabrum efl:, alas ob- 
longse, in acutum definentes, lasves, nifi quod utraque juxta collum uno lenticulari no- 
tetur pundulo. 

Altera minor paulo, oblonga quoque, ejufdem figuras, fed in colore hoc efl: difcrimi- 
ni$> quod plus habeat auri rubentis quam prior , alas prasterea frequentioribus niteant 
bellaris pundulis. Utraque quatuor faltem pedum oftentat reliquias, fed ob coloris 
pulchritudinem fe ipfas commendant. 

Venenata licet fint cantharides omnes, eas tamen inufumfuum traduxerunt Medici 
In Flydropicis ufus efl: Hippocrates, abfciffis alis, capitibus & pedibus. Ad urinam pro- 
vocandam quidam, fed bene prseparatis, utuntur. 

Ad Lichenas, alopeciam, verrucas & aliena extrahenda, faciei pubulas, fcabiem, pfo- 
ram, nomas , carcinomata applicant alii. Contra varios morbos mulierum, Iderum, 
quartanam funt qui utuntur. Sed, cum fuppetant tutiora, non temere ad hasc progre- 
diendum. Ad puftulas & veficas in cute excitandas earum ufus frequens efl: & tutus t 
Qui pro Philtro exhibent, videant ne pro Pharmaco venenum prasbeant, Vefkam im- 
primis vehementer exulcerant. 

Insect u m quoddam Apteron frequens vifum eff in navi noftra, quas ex Ind» 
Orient. Anno mdcxxxviii. huc appulit, pollicis longitudine, latitudine dimidii, corpore 
qua caput Ipedabat ardiore, qua caudam latiore,colore puniceo. Pedibus fex (quorum 
pofteriores longiores, hirfuti &: acuti) prxditum, antennis duabus juxta os dotatum. 

Inter Gariophyllos aromaticos nidulabatur, & homines in navi exiftentes mire infe- 
ftabat. Fuit qui Cicadam Indicam exiftimaveric j Sed, cum alis deftitueretur, eo re- 
ferri non debere arbitror . Cimicem aut Pulicem Indicum magnum efle exi- 
ftimo. Pulex enim per Microfcopium confpedus figuram exhibet huic fimilem , ho- 
mines etiam eodem modo quo pulices infeftat. 

Locusta hispanica, mihi a D. D. Wichmanno allata , corpore efl: cinereo 
maculato , & quibufdam in locis ad flavedinem inclinante. Caput habet cucullatum, 

cine- 




f QRMI ANUM. 243 

cinereum , fquammatum , os triquetrum , myftace feu quatuor pilofis ornatum corpori- 
bus, in fronte tenues quafdam antennas oftentat , oculos prominulos nigricantes 3 alas 
quatuor variegatas, membranaceas, nervis quibufdam per longitudinem excurrenti- 
bus, crura quatuor, anteriora minora in fe reflexa, fed duo pofteriora, trium unciarum 
longitudine, adfaltandum apta, qua corpus tangunt crafl'a,alioquin tenuia & cornea, in 
extremo articulo ferrata. Venter octo Tectionibus diftinchis in acutam definit fpinam, in 
extremitate nigricantem. Totum corpus longitudine efl unciarum trium. 

Locutiarum tanta efl: varietas, explicari commode ut nequeant ; mediam naturam 
habere videntur inter volatilia & reptilia, nam cum paululum a terra elevantur, faltant, 
iterumque pennis deficientibus in terram cadunt, fed altius eve£tae volant aliquantifper, 
nocturno frigore torpent, nec matutinis horj^ fe a terra elevant, antequam aeftus meri- 
dianus ingruat. Frugibus infeftum animal , adeo ut integras regiones quandoque deva- 
ftaverint, cujus rei teftis efl Gallia anno 852. 

Sunt populi qui Locuftis vefcantur, ut ^Tthiopes, Tagetenfes, Parthi, Arabes, qui in 
loco ubi funt fumum excitantes, eas decidere cogunt, & captas fale, fole, & furno ex- 
ficcant, ac in maffulas formatas pro annuo nutrimento fervant. D. Joh. Baptiftam iis fil- 
veftri meile mixtis vitam in deferto fuftentafle docet D. Mattheus Euangelifla cap. 3. 
Quatuor earum genera munda effe voluit Deus, Levit, xi. 22. 

In Medicina etiam ufus fuos habent , nam fuflitu Strangurias mulierum medentur: 
panis cum Locuftarum carne comeftus, calculofos juvat. Unguium fcabritiem tollunt 
frixae. Crura Locuftarum cum fevo hircino trita. Lepras fanare inquit Piinius. Ad 
oculorum albuginem , caliginem nebulam, ex iis Medicamentum praeparat Arnold. 
Villanov. Brev. lib. 1. cao.i 6 . 

I 

Locusti aliud mihi eft genus hic in Dania repertum , parvum, nigrum, uncia: 
unius longitudine , tenuibus & brevibus antennis praeditum, oculis candidis, minutis, 
nulla in cauda fpina aut aculeo, caetera locuftis aliis fimile. 

Gryllotalm, Sphondylis Cordi, Bupeftris Dodonaei , cum quibus tamen ne- 
quaquam convenit. Aldrovandus vermem Cucurbitarum vocat, quia Cucurbitas in 
hortis valde infeftat. Gryllotalpa vero vocatur, quia cum Gryllo ftridorem habet com- 
munem, &: inftar Talpae terram fodit. 

Ejus hiftoriam accurate perfecutus eft Moufettus in Hift. Infed. cap. 24. hoc modo. 
Infedum vifu horridum & monftrofum , quadruplo maximam fuperans Caritharidem 
(vel quatuor circiter digitos longum ) praecipue aetate ubi fuerit provediore. Fcemina 
levius, mas faturatefufeus. Illi, praeter duas longas antennas, fibulas quatuor quali e na- 
ribus labiifque propendent, oculos habet majores, & alarum radix miniata macula orna- 
tur. Mas vero fibulis illis nudus , illarum loco , fetas duas fibulis duplo longiores obti- 
nuit. Concolor fibi undique videtur & fine macula, utriufque ungues coracini fune. 
Anterioribus pedibus robuftis admodum & varis tumulos perfodit uterque & cunicu- 
los agit, mediis infiftit, ultimis, quando opus eft, faltat. Cauda illi bifurca, alse corpore 
longiores, membraneae , corpus incifuris variis infignitum. Juniores fere toti nigri- 
cant , adultiores implumati videntur. Sub terra paluftri & humida maximam aetatis 
partem vivit, nodu tamen egreditur. Tardigradum valde eft animal , volatufque ejus 
Saltum refert: unde in locuftarum numerum a nonnullis ponitur. Sole occiduo primum 
prodit, Gryllorum more, fuaque cantilena fonora quidem fatis & fupra mille paflus ftri- 
dente fibi applaudit, quam ubi audiunt Agricolae oppido exhilarantur, ac fi ejus adventu 
terram humore gravidam & calore Solis maturatam fcirent. Grana tritici, hordei, Sc 
Avenae colligit, ac in cavernam afportat, inde forte hyeme vi&urum. Quidam ftercori- 
bus equinis eam vefei affirmant. Nudis manibus tra&ata befiia, nullum mordendi auc 
offendendi indicium praebet. 

Mihi tres ejus generis vivas, venum iri fcatula afportavit Rufticus quidam, terra ma- 
dida opertas , quas prope Fridericiburgum captas affirmavit. Sed caplulam perforarunt 
& abierunt. Alias poftmodum aliunde accepi, quas mortuas fervo. 


Hh 2 


PhaTah- 


144 MUSEUM 



Phalangxi AMERICANI dentes mihi a ClarifT. Viro D. Joh. de Laet tranf- 
miffi, parvuli funt, adunci, acuti, colore purpureo nigricante, ungulas potius quam den- 
tes referentes. Animal ipfum defcribitur ab eodem autore lib. 15. Ind. Occident, cap.15. 
Carolo Clufio in Exoticis , Margravio de infedis lib. 7. cap. 5. Brafilienfibus Nhamdu 
Guacu dicitur, aliis Araneus maximus & Phalangium. Totum corpus digitos tres & Te- 
rnis longum, bifectum. Anterior pars major &pene duos digitos longa , lefquidigitum 
lata, fubrotunda & comprefla , pofterior magis orbicularis , nucis Mofchatte majoris 
magnitudine &c figura , Telquidigitum longa. In dorlo medio verius pofteriora foramen 
habet umbilicale , capite caret Ipeciali ; Ted Tupra os in anteriore parte corporis ocellos 
habet minimos, fplendentes inftar putidulorum , & ad utrumque oris latus prominen- 
tiam unguiformem femilunarem, lemidigitum longam, in extremitate dentatam, dente 
Temilunari, Iplendente, coloris nigro purpurei. Crura habet decem, utrinque quinque, 
priora duo juxta dentes duos digitos longa, quatuor internodiis conflantia ; omnia 
in extremitate habent duo cornicula curva, nigra, fplendida, bifleda, ut cancri. 
Prope anum duos proceflus, femidigitum longos , juxta Te politos, fili craflioris crafl 
litie, quibus nere folet Totus araneus vertitur cute pilofa, brevibus pilis nimis'ad vi- 
fum, ad tadum inftar Holoferici. Per totam autem fuperficiem crurum partis pofte- 
rioris , laterum & procefliium, qui dentes continent, pili copioli funt inlperli ex albo Sc 
gryfeo rubei coloris. Pofterior ledio corporisin adukioribus plerumque nuda eft pilis, 
& cutis ex albo incarnata. Vefcuntur Mufcis & aliis inledis. Margravius idem refert 
Te unum in Tcatula per biennium aluifte , qui cerro tempore cutem exluit , dentibus 
etiam adherentibus , nova fubtus generata. FrequentilFimum eft iniedum in Infula 
S. Alexii. 

Ad inleda aquatica apoda refertur Hippocampus, que vox varie ab audoribus fumi- 
tur, pro fc utica a quibufdam uliirpatur, ab aliis pro Hippopotamo, ab aliis denique pro 
hoc inledi genere, de quo nobis hic lermo. Dicitur vero ab ’i 7 T 7 r(^> quod equum notat 
& flexura, quod hoc infedum ex Equo & Eruca compofitum videatur. Magni- 
tudine eft dodrantali, quandoque minor, pollicis cralfitie, roftro oblongo, tubuli modo 
cavo line fcifliira. Ab inferiore ejus parte operculum foramini opponitur. Oculos 
rotundos habet prominentes, in recentibus in vertice pili confpiciuntur,qui in exlicca- 
tis & demortuis decidunt, collo & ventre Equi collum refert. Poft oculos pinnula dute 
auricularum inftar. Sub ventre duas habet rimulas, ex quarum una excrementa dejicit, 
ex altera ova. Cauda reliquo corpore tenuior eft , quadrata, aculeata, veluti ex carti- 
lagineis circulis compada,ex quibus extant aculei intermediis membranis, colore fufco, 
pundis albis notato, alpedu pulcherrimum & jucundillimum animal. 

AElianus lib. 14. de Hift. Animal, cap. 20. ventrem Hippocampi venenum elle, varia- 
que qua: ibidem enumerat fymptomata producere aflerit. Contra morfum Canis ra- 
bidi, foris ulceri applicatum, valere vult idem: etiam tortus ad comedendum exhibetur. 
Alligatum Venerem provocare dicit Plinius. Ad Lepram, Alopecias, Ifchiadicos dolo- 
res 


FORMIANUM. 

res funt qui commendent cum aqua Abfinthii toflum. Contra Lumbricos & vermes 
exhibent quidam. 

Stella marina a quibufdam ad Zoophyta refertur, fed arborefeenti ftelLr > 
de qua poflea, potiflimum id competere videtur, qua: ex Pifce & Planta conflat. Qui- 
dam Oflrocodermis annumerant, quia radii tam duro conflant cortice & callo, ut gladii 
mucrone vix poffit penetrari. Aldrovandus & alii ad infeda referunt aquatica apoda, 
c]uod incifuras multas in radiis habeat. Grxcis , a Sylvatico Sydus marinum vo- 
catur. 

Infedum efl marinum, in radios quinque, odo, & duodecim quandoque divifum, ma- 
gnitudinis djverfx, funt enim majores & minores, parte fupina radiorum fpiculis crebris 
dotatum, feptem eorum ordines effe in latitudine vult Cardanus, in longitudine viginti 
duos , cumque animal fit non ufque adeo magnum , fupra tamen quinque millia pro- 
mufeidum cum fuis acetabulis exferere. Radii ipfi,in multis particulis, tanquam ex ver- 
tebris componuntur, ut in aqua fint mobiles. In medio oris fitus efl, quinque dentibus 
dotati , ut in Echino , excrementorum nullus apparet exitus , ut ore qua: fupervacua 
funt excernere videatur. Differunt primo ratione magnitudinis , quod quxdam ma- 
gna: fint, quaedam parva? : fecundo colore, quod alia: flavefeant, alix cinerex fint, alia* 
nigricent. Denique alia: aculeata:, alix minus, & alixplures habeant radios, alix pau- 
ciores. Ad duodecimum ufque numerum accreviffe radios animadverfum efl. Ejufque 
mihi funt exempla. 

Illae, quas ego poflideo, quinque radiorum, majores & minores, duro & fpinofo ve- 
flitx corio, quod in humido facile mollefcit & diffolvitur. Radii ipfi excavati funt, ac 
in meditullio os conflituunt, quo alimentum attradum conficitur & per omnes difper- 
gitur partes. Colore ad cinereum vergunt. 

Majorem duodecim radiorum ex Iflandia accepi, qux,cum nihil habeat peculiare a 
reliquis, deferiptione non indiget,fed Anno mdcl elegantiflimam nadus fum Stellu- 
lam duodecim radiorum, in dorfo coloris purpurei, cui cinerei quidpiampermiflum, al- 
tera parte plane cinerei , ambitus ejus vix fuperat Dalerum imperialem , Diameter un- 
cias tres. 

Stella arborescentes mihi dux funt, major altera, altera minor. Radi- 
ces habent quinque minores , in quarum medio os cum quinque appendicibus , qyx 
parvis dentibus feu fpinis horrent : pars ea depreffa efl, ambitus vero tumet, & in quoli- 
bet radio rima. Difpefcitur vero primo quivis radius in binos , horum quilibet rurfiis 
in alios binos, atque ita confequenter , totum corpus per Dichotomias ordinatur, quo- 
ufque ad tenuiffimum ramum deventum fuerit . Hi vero rami fimillimi fubflantia funt 
Aflacorum antennis, & ejufdem ferme texturx, nifi quod molliores fint , incifuris infi- 
nitis prxditi, ac crifpati, colore cinereo ad rubicundum inclinante. 

Sunt qui quafdam ex flellis edules effe arbitrentur, fed cibum minus gratum effe opor- 
tet. Ad uteri flrangulatum alii commendant. Kiranides fuffitum ex flella marina ex- 
citatum omne malum avertere ait , artefque magicas impedire. Contra omnia venena, 
vel potu, velldu, vel morfu illata, fuccus earum ex jure decodarum efficacifiimus ha- 
betur Plinio. Ad Epilepticos fuffimentum ex iis prxparari docet Myrepfius. Ad Pilos 
evellendos alii commendant. Qui fuperflitiofa cupit, legat Kiranidem. 

ExNorvegia Vermium marinorum nomine ad me delata funt infeda qux- 
dam, qux ferme radios ftellarum figura & fubflantia referunt, aculeati funt, hirfuti, ca- 
rinati , longitudine pedali ferme. Dorfum tribus conflat aculeatis prominentiis per 
longitudinem excurrentibus. Venter profunda & lata in cifura, undique aculeis hilpi- 
da,hfque ad caudam hiat,craflitie pollicis: corpus frequentibus cartilagineis conflat inci- 
furis, fed pelle tegitur craiTa, hifpida. Inteflinorum, aliorumque vifcerum vefligia nulla, 
plane ut in radiis flellx marinx. Capitis obfcura valde funt lineamenta 3 in foramen 
tamen definit parvum, quod oris vices procul dubio fupplet, A nemine, quod fciam, 
deferiptos hos vidi vermes. Ego quidem, antequam diligentius luflrafrem , binos illos 
quos teneo vermes hujus generis radios majoris cujufdam flellx marinx effe putabam. 


MUSEUM 


145 


\ 


/ C A P. III. ’ 

De Mollibus* 

TNseota fequuntur animalia Mollia feu paX Inia. ab Ariftotele dida, 4. de 
-*■ Hift. Animal, cap. 1. fed a Plinio lib. 9. cap. 2.8. ad Pifces referuntur, quod in mari 
& aquis potiflimum repedantur. Sunt vero* Philofopho tefte, mollia fanguine carentia 
Animalia, foris carne obduda , folidum quid intus continentia. Galenus lib. 3. de Alb 
metit, facultat. ^ctXDicc vocat, qux neque fquammam, neque afperam, neque tefta- 
cearn cutem habent , fed mollem , perinde ut in hominibus, & duras funt carnis. Diffe- 
runt vero a Zoophytis , qux a qnibufdam inter Mollia referuntur , quod Zoophyta foli- 
dam intus non habeant fubllantiam olli proportionatam , nec pedes odo , nec atra- 
mentum, nec caput intra alveum, nec alia quibus vere & ftride Mollia prasdita funt. 

Huc fpedat Polypus, qui nomine gaudet Grxco , cum Latino deftituarur , a 
multitudine pedum & flagellorum fic didus. Albertus Magnus Multipedem vocat. 

Polypus, ut extera ejus generis, odo habet pedes feu flagella vel brachia, iifque con- 
tinuum caput (quamvis dicat Arifl. omnia animalia caput habere, excepto Polypo, qui 
loc o capitis gerit alveum) tum alveum feu finum continentem interiora. Brachia duo- 
bus acetabulorum ordinibus dotantur, excepto uno genere Elidonum. His, quoties 
tempeftates urgent , ad faxa aliqua adhxrent, &: fe velut anchoris jadis ftabiliunt, quin 
& tanquam manibus £c pedibus hifce brachiis utitur polypus. Quippe qui duobus fu- 
pra os pofitis cibum admoveat, ultimo vero , quod acutius , in coitu utatur. Fiftulam 
ante alveum habet cavam , fupra brachia , qua marinam cum efculentis hauftam tranL 
mittit aquam , modo in dextram , modo finiftram partem transfert. Hac etiam fuum 
atramentum fundere folet. Natat obliquus, pedes in eam porrigens partem , quam 
caput vocant , atque ita efficit ut cum natat profpiciat in adverfum (nam oculi fupra 
funt conftituti ) &: os habet ex adverfo. Caput illud Polypis , dum vivunt , prxdurum 8 C 
quafi inflatum eft. Tangunt & tenent brachiis fupinis, membranamque interjedam to- 
tam extendunt. In arenam tamen elapfis, facultas apprehendendi retinendique nulla, 
eft. Alveus Polyporum, refpedu reliquorum mollium, parvus eft, crura prxlonga, caput 
inter crura , qux & brachia & barbx & cirrhi appellantur. Vifcera nulla habent, fed eo- 
rum loco Mutim fub ore, in qua humor ille qui atramentum vocatur'. Polypus nihil fo- 
lidi in fe habet, ut alia mollia , Sepix Sz: Loligines. In varios colores quod fe mutet, id 
a molli ejus pelle provenire multi putant , qux facile glubi poteft , cujus colorem mox 
album, mox rufum, poftea lividum, mox variis coloribus diftindum videre licet. Vora- 
eiflimum eft animal & quodvis obvium conmmit, Conchularum tamen carnem prx 
exteris ambit , flagellis teftas frangit , quibus cubile fuum ftipat , & fic carnem abfumit. 
Cibi ft ar detur penuria, propria devorare brachia volunt, qux deinde renafeantur. 

Quidam ex Polypis edules funt, fed caro prius bene contundi debet & elixari. Apud 
Medicos etiam fuum obtinuit ufum ; tufus & illitus fanguinem flftit, in cibo torminibus 
medetur Nephriticis, e vino veteri fuccum ejus exhibent. Ad narium Polypos etiam 
conferre volunt. Ad Hydropes &c affedus muliebres , funt qui commendant. Ejus 
ufum Venerem promovere & libidinem excitare ratio & experientia docent. 

Meus Polypus longitudine pedem unum cum una quarta obtinet, coerulei, purpurei 
& cinerei coloris confufe mifti. In fummitate ejus alveus eft feu vefica quxdam Coria- 
cea vacua, qux in vivo inflatur aut aqua marina vel atramento repletur , fub hac caput 
Sc oculi , quorum tamen non extant in meo veftigia. Hinc fequitur fiftula, per quam 
exonerat hauftam aquam & atramentum fuum effundit. Mox corpus in brachia feu 
cirrhos difpefcitur odo , qui paulatim attenuantur in apicem, ab altera parte unica 
acetabulorum ferie dotatur , qua obvia apprehendit &: retinet. Vifcerum interiorum 
nulla veftigia. Totum corpus Coriacea conftat fubftantia & molli pulpa carnea. Ad 
elaffem Elidonum, ut fupra monui, referendus videtur. 

Loligo ab Italis & maris Adriatici accolis Calamarium vocatur, Ligures Totanum, 
Oceani accolx Cafferum,Grxci t&Qov nominant. Latini vero Loliginem, quali Voligi- 
nem a Volatu , ut Varro putat , tefte Scaligero in Hiftor. Animal. Arift. lib. 1. cap. 44. 
Motum ei tribuit peculiarem. Efferre fefe ab aquis intervallaque haud parva tranfmit- 
tere volatu, Meuspifcism Iflandia captus eft Anno mdcxlvii. ab extremitate altera 


FORMIANUM. 2 47 

ad ultimum Cyrrhi majoris duos pedes longus, E mollium genere, ad pifces gregales a 
quibuldam relatus, colore purpurafcenre cinereo & vario. Duabus quali partibus con- 
fiat, una inftar thecas eft in quam fe recipit, in extremitate plana triquetra, duabus quali 
alis praedita, reliqua parte concava , in quam reliquum corporis recondit, quod nervis 
quali duobus & corpore angufto propendet, mox ab egreflu tubam oftendit amplam, 
cui digitus inferi poteft. 

Hanc tubam, intervallo unius pollicis, mox excipit caput oblongum, cui utrinque 
oculi clari & Cryftallini inlident ; roftrum vero durum &c nigrum habet , limile Plittaci * 
quod Cirrhi leu flagella ambiunt odo , urrinque quatuor ; quorum tria minora , odo 
uncias longa, in acutum delinentia, longitudine fenfim auda,ita ut fuperiora duo mini- 
ma, reliqua longiora, duobus ordinibus acetabulorum, alternarim difpolitorum, prtedita. 
Haec autem acetabula rotunda funt, oflea & dentata : Inferiora vero duo flagella lon- 
giflima funt, pedali longitudine, etiam in acutum delinentia, majoribus etiam acetabu- 
lis praedita , praecipue circa extremitatem , fed roftrum verius paulatim diminuuntur. 
Hifce Cancros, Urfos, Paguros venari & apprehendere volunt. Praeter atramentum & 
alium quendam fuccum purpureum habet. 

In cibis in Italia locum habent , & variis modis praeparantur. Stomacho conferre 
audor eit Archigenes apud Galenum. Affatas torminalis prodeffe vult Marcellus. 

C A p. IV. 

De Crufiatis longis. 

ClIccEDUNt in ordine exfanguium Cruftata, feu cruftacea, Ariftoteli 
^ cruftis tenuibus contedfta, quas oflibus carent, & communes habent cum reliquis ex- 
fanguibus partes , ut caput» alveum, gulam, ventrem & inteftinum. Os in capite eft, 
quod protinus venter excipit, dentes quoque habent & oculos duros line palpebris, di- 
Verfimode locatos, cornua quoque & Chelas. Scaliger Cruftata dividit in rotunda &: 

' caudata. Illorum cauda quali operculum alvi exitum obtegit , & ventris infirme parti 
sta applicatur, ut caudas Ipeciem pras fe ferat : illorum vero cauda expreffa & extenta eft. 
Rotunda Grasci Kagxtva,, Latini Cancros vocant , caudata Gammaros. Ariftoteles eo- 
rum quatuor enumerat genera, Locuftas nempe, Gammaros, Squillas & Cancros, qme 
rurfumin varias fpecies dividuntur. Nos quas tenemus hujus generis, breviter, more 
noftro, delineabimus* 

Astacus a quibufdam Gammarus marinus , in noftro mari frequens , .fmmmcr 
Vernacule dicitur, magnamque habet ratione magnitudinis differentiam. Major ul- 
nam quandoque fuperat Selandicam. Cruftaceum eft animal, colore, dum vivit, nigri- 
cante & ad coeruleum tendente, dum coquitur in rubicundiflimumtranfit, fed paulatim 
ubi exliccatur ad albedinem vergit, pedibus prasditum odo, quos excipiunt Chelae feu 
forcipes majores , utrinque unus dentatus. Pedum autem quidam bifurcantur in extre- 
mitatibus, quatuor nempe fuperiores caput verfus, reliqui in acutum delinunt. Cornua 
feu flagella ante oculos duo tenuia, longa, fedionibus multis diftinda , quibus viam 
pertentat, fuper quas alia minora, oculos quali incumbentes & defendentes, parvos, 
duriufculos, frons acuta & alpera. Totum corpus lasve, nili ubi a Balanis obfldetur, ex 
cruftis variis articulatim conftrudum , inter forcipes , altera grandior elfe folet 
altera. 

Ufus Aftaci in cibireft, fed carnem habet duram, difficilem concoctu, aft nutrimen- 
tum prtebet laudabile. Tympanicis &: Podagricis minus convenit , commendantur in 
Cardialgia, & Colica. Chelas funibus , quibus campanulas asdium pulfantur, appendi 
folent, tum ornatus, tum commoditatis gratia. Clavibus quoque nedunt noftratium 
quidam, ut fepolitas facilius inveniantur. 

Quem Gelherus, Aldrovandus, & alii Astacum medium, feu medis magni- 
tudinis, Norvegi .frumitKr Atongt feu Regem Aftacorum vocant *, Nos non inepte Afta- 
cum literatum, quod in cruftis caudam tegentibus literarum quarundam grandium & 
quali Hieroglyphicarum notas oftentet. Ante annos non ita multos talis Aftacus prope 
Bergas Norvegorum cum captus effet, loci Epifcopus exade fuis coloribus & lineamen- 
tis depingi eum curavit, atque huc tranlmifit, ut literas, quas crufta oftentabat Runicis 
iimiles, legeremus, procul dubio aliquid ominofum indicantes : Sed ejus ignorantiam 

no® 


M8 MUSEUM 

non potuimus non ridere, qui nefciebat peculiarem effe Aftaci fpeeiem, talibus maculis 
a Natura infignitam. Commodum vero accidit > quod duos ejus generis in Mufeo te- 
nerem i quos cum pidura dum conferrem , oftendi collegis nihil hic effe prxter Natu- 
ram j fed de Natura ejus effe ut talibus infigniatur maculis nihil denotantibus. Sic fsepe 
contingit , ut qua! rara fune, quia paucis cognita aut vifa , pro monftris aut portentis 
habeantur a multis, cum tamen, in luo genere, Natura non exorbitantis fint foetus ordi- 
narii. Hinc patet, quantum conducat in exoticorum ac rariorum Hiftoria verfatum effe, 
ac fupra vulgus in hoc etiam genere aliquid fapere. 

Meus Affacus Literatus, longitudine eft pedis unius. Chelae feu forcipes, ubi extenfi 
recta linea funt, craffitie paulo majore pollice , totius corporis lineamentis majorf 
Aftaco fimilis, nili quod Chelx in longum protendantur & minores fint. Dimidium 
enim pedem aequant, &, antequam findantflr , quatuor in longum exporredis dotantur 
prominentiis, alternatim duplici & fimplici dentium ordine confpicuis, inter quos finus 
ad fummum excurrunt quatuor , eleganti fpedaculo , quo fadum arbitror ut nomen 
Reguli Aftacorum apud Norvegos obtinuerit. Antennas prxterea , habita corporis 
ratione, minores habet vulgatis ; oculos non adeo protuberantes, fed majores & craffio- 
res. In dorfi cruftis notae conlpiciuntur nigricantes , quas prifeas Monachorum literas 
quodammodo referunt, utrinque fex, quarum prima a cauda numeranda T. fecunda 
& tertia E. quarta & quinta L. fexta I. utcunque exprimunt, ea figura qua in vetuftis 
manuferiptis codicibus vifuntur. Hunc Aftacum. illum effe crederem, quem Rondele- 
tius Aftacum parvum vocat, nili pedes forficibus carere diceret. Nofter enim quatuor 
primos forficibus dotatos obtinet pedes, ut Aftacus major. 

Gammarus feu Aftacus fluviatilis , nobis frequens , a quibufdam putatur effe 
Cancer fluviatilis. Sed errant, liquidem Ariftoteles Cancros fluviatiles rotundos efle 9 
corpore & cauda non extenfa, fed corpori applicata , effe ftatuit. Noftratibus vocatur 
Corporis lineamentis prorfus Aftacum refert, atque in hunc modum a Ronde- 
letio deferibitur. Corpore eft tereti , capite in cornu latiufculum breve & acutum deli- 
nente, fub quo latent oculi, capiti prasfuppofita cornua quatuor, duo breviora, alia lon- 
giora, articulata, flexibilia, in tenuitatem pili delinentia, utrinque Chela eft unica, afpe- 
ra , denticulata, articulis quaternis connexa. Pedes utrinque quaterni, binis Chelis® 
priores bifidi funt & hirfuti, bini pofteriores in calcar delinunt. Pofterior corporis pars, 
quas collum appellatur, fex tabellis conftat, cauda pinnulis quinque, media fcuti for- 
mam refert & articulata eft > utrinque duas communi articulo , poftremx proprio colli- 
gantur, os dentibus munitum. Sub cauda appendices funt, in quibus ova reperiuntur. 
In capitibus bini lapilli, globi dimidiati figura, fummo ventriculo adjundi, qui majores 
& perfediores funt ubi cruftam deponunt. De his autem in Hiftoria Lapidum a nobis 
adum eft. Mares, ea parte qua corpus ad caudam continuatur, fubtus quatuor longas 
habent virgulas prominentes, quibus fceminx carent. 

Temperamento funt frigidi & humidi, foporem inducere creduntur, cibum gratum 
& fuavem praebent, led difficulter concoquuntur. In Martio &- Aprili commendantur, 
crefcente Luna, quando fcatent venis albis intricatis t an quam vermibus, improbantur. 
In Medicina maxime ad canis rabidi morfum, Phtifin, Hedicam, Iderum, Urinae reten- 
tiones &: calculum commendantur» Ad clavos extrahendos ex iis unguentum confi- 
ciunt, ad capitis dolores, linguae inflammationem, Paralylin, Cancrum in mamillis , fuo 
modo praeparati adhibentur. Albertus ad venenatos Serpentum morfus com- 
mendat. 

S qu i l l je apud nos frequentes funt , utpote quae magna copia in noftri maris ca- 
piantur littoribus,a mulierculis, reticulis perticae alligatis, & in modum femicirculi exten- 
fis, illas pifcantibusjpr^fcrtim genus illud quod quidam fquillas gibbas vocant, Graeci 
xetg/fog. Cruftatum eft parvulum, uncias duas longum circiter, latum vix unciam dimi- 
diam, Chelis carens, alioquin Gammaro fimilis, colore nigricante dc caefio dum crudae 
funt, cote rufefeunt, aculeos in fronte gerunt, crufta fragili , oculis eminentibus, inte- 
ftinum rectum in caudam definit, qua excrementum emittit. 

Ufus apud nos frequens eft in cibis cum Sale elixantur &: cum Pipere & aceto di- 
tantur ; excorticato: quoque cum butyro & aceto menfis apponuntur. Venerem ex- 
citare credunt , &: ad conceptum promovendum laudat SimeonSethi. Hedicis % 
morbo extenuatis eximie prodeffe volunt, fi aqua hordei ablutas in carnium jufculo cck 

\ quantur. 


WORMIANUM, 249 

quantur. Tritas & vulneribus impolitas {picula ac {pinas evellere tradit Galenus. Cum 
oxymellite potas tineas & lumbricos expellere docent. Pifcatores quandoque pro efcis 
iis utunturhamo alligatis, ut majores allidant Pifces. 

C a r. V. 

*Dc Crujiatis ^[{ot undis. 

Q Uamvis inter Cruftata oblonga & rotunda ambigere videatur , quem primo 
loco hic proponimus. Cancer, quia tamen, caudam ejus acutam fi exceperis, to- 
tum ejus corpus ad rotunditatem accedit, locum ei hic tribuere placuit. 



Dicitur vero a Carolo Clufto Exot. lib. 6 . cap. 14. Cancer molucanus, eo 
quod circa Infulas Molucas copiofe capiatur, & ad naturam Cancri accedere videatur. 
Clariif. Vir D. Joh. deLaet in defcriptione Indise Occidentalis lib. 2. cap. 19. Araneum 
Marinum vocat ; Americani Signoc vel Siguenoc. 

Animal eft: cruftatum, duabus cruftis duris defuper tedum, quarum anterior patella: 
inftar, convexa, admodum craffa, duplicata, circa frontem orbicularis, &: elegantiffime 
conformata, qua alteri conjungitur, femilunie in modum excifa, anteriore latere tuber- 
culis. quibufdam , & alicubi brevibus obtufis aculeis, diftindis ordinibus afperatur. 
Pofterior crufta priori minor eft, Rombiformis & utrinque dentata, foraminulis quibuf- 
dam pulchro ordine variegata. Cauda item Cruftacea oblonga, tertiam fcrmelongitu- 
dinis partem conftituens , inculpidem terminata. In quibuldam caudam longitudine 
corpus totum excedere, trigonam effe &a fui medio ad cufpidem ufque aculeis veluti 
ferratam & afperam effe docet D. de Laet. Sed in noftro rescita fe non habet. In con- 
vexa prioris patella: parte , Iere circa medium , duo illi funt oculi , fatis confpicui dum 
vita fungitur, ubi exfpiravit contractiores & cornea membrana obdudi. Concava parte 
plura crura habet inftar Cancri, & quidem primo odo breviora , dcin bina oblongiora, 
& alia rurfum bina, breviufcula, repanda, neque Chelis armata, fedofticulo obtufo ve- 
luti remigio mftruda, quibus natare creditur. Duas praiterea circa os exiguas admo- 
dum Chelas, quibus mandit. Sub pofteriore Crufta veficulx aliquot (ibi invicem fuper- 
pofltse , quae haud fecusinftantur ac Ranarum bucca: (olent. Littora &: vada amant hi 
Cancri, & in teftuariis potiffimum capiuntur varia mole ; funt enim non pauci quorum 
cauda palmum excedit. Clufius exade adeo omnia defcribere non potuit, (iquidem 
exftccatum & pene corruptum faltem vidit Sceferon. In eo erraffe videtur , quod par- 
tem anteriorem cum' longo aculeo effe dicat, cum {it pofterior, quod ex pedum confti- 
tutione liquido patet. 

Quanquam Molucanus dicatur eo quod circ.a Infulas Molucas capiatur, attamen 
Anno 1655. die Augufti 4. ejus generis vivus apud hos Helhngorx captus eft, & ad vi- 
rum Nobiliff. D. Georgium Rofencrantz, {upremum Theiaurarium Regium, delatus! 
Qui mihi nupere extindum monftrabar. Siquidem eodem tempore huc appulerunt 
quinque naves Belgica ex India Orientali reduces, fulpicio erat, cum quifquiliis navibus 
adliRrentibos implicitum,. huc delatum fuiffe. 

Cancer totus (pinis horridus e genere Majorum eft , Grxci enim peyas vocant, 
figura- cor ferine semulatur , anteriore parte in acutum deftnens, duplicatis aculeis late 
prominentibus horridus, Caudam ex multis conflantem laminis fub ventre recondi- 

I i tam 


2 5© M u S E U M 

tam habet, in ambitu fpinis refertam, circa medium variis & inxqualibus protuberant iis 
dotatam. Pedes odo longos fpinofiffimos, fex articulis conflantes, in extremitate acu- 
tos, non vero bifurcatos , anteriores vero forcipibus dotantur , quorum dexter major 
finiftro. 

Minores funt qui apud nos capiuntur, quia, quos teneo hic captos , digitorum quin- 
que longitudinem falcem aequant, latitudinem quatuor ; cum tamen autores inter Can- 
cros Majas exteros magnitudine fuperare dicant. Cxterum notandum, nos cum Ari- 
ftotele & Aldrovando Majas vocare hifpidos & aculeatos iftos Cancros, quosRondele- 
tius Paguros indigitat. Quidam Araneas marinas efle volunt. 

Inter cibos locum habent : fed mares foeminis prxferuntur. Commendantur Au- 
tumno & hyeme, menfe Aprili quoque in plenilunio. Dum coquuntur obturanda funt 
foramina oris ac ventris golfypio, ne dum bulliunt aqua impleantur, faporemque fuum 
perdant. Cxteroquin viribus cum reliquis conveniunt Cancris. 

Pagurus ad magnos etiam refertur Cancros , noftratibus TL&iU-tuWt / Italis qui- 
bufdam Granciporro. Crufta ejus in gyrum novem crenis , imbricis modo, incifa eft, 
adolefcit quandoque in calvas humante magnitudinem, fed non ita orbiculatus evadit. 
Cancris reliquis proportione refpondens. Cruda valida &c lxvi tegitur, crura utrinque 
quatuor habet, villis hirta, ternis articulationibus geniculata, in quibus ungues acuti Sc 
obliqui, non bifidi. Brachia biiulca, parte anteriore binis articulis intercepta, forcipibus 
in extremo nigris, quibus confringunt qux edunt, & dura quoque confringunt. Oflea 
enim funt duritie , caudam fub corpore reflexam habent. Branchias utrinque in lateri- 
bus difpofitas offendunt , fub tergoris crufta fenis ordinibus ad tibiarum radices infertas. 
In pedalem latitudinem apud noscrefcit. In Anglia vifus, qui decem libras penderet. 
Ferunt Mufica e cavernis evocari, ea enim valde dele&ari ajunt. 

Inter lautiflimos cibos quibufdam in locis recenfentur , fed carnes eorum difficilio- 
ris funt digeftionis. Varia ex iis fercula prxparare norunt artis culinarias Profeflores : 
Ventrem fiftunt, cum aqux incodi fuccum falfum depofuerint. 

Cancer latipes e minorum Cancrorum genere , inter Cancros equites , aut 
Dromones relatus , parvus eft , unciarum duarum circiter longitudine Sc latitudine. 
Chelas habet denticulatas, pedes utrinque quatuor; poftremus &: minimus, a quo lati- 
pes vocatur, prxter aliorum Cancrorum naturam in latitudinem definit ofleam , fex 
articulationibus conflantem. E fronte extant cornicula quatuor : Telia eft laevi, parte 
fuperiore albefeente, anteriore quodammodo nigricante in vivis. Quare vero pofte- 
riores pedes latos habeat , docuifle videtur Ariftoteles lib. 4 . de part. Anim. cap. 8 . 
cum inquit: Parvi Cancri, qui capiuntur inter parvos pifciculos, poftremos pedes habent 
latos, ut ad natandum fint utiles, ut pinnarum ac palmularum vice fint illi pedes : Quem- 
admodumenimRanxpofterioribiis pedibus, Sc Anates, exterxque aves aquis gauden- 
tes, fuispedibus latis, celeriter impelluntur dum natant, ita & Cancri. 



Cancellus, quibufdam Bernhardus Eremita , mirabile eft animal , utpote quod 
ambigere videtur inter Cruftata & Teftacea ; per fe namque folus inter Cancros &c 
Cruftacea locum habet; quia vero teftaceam fibi deligit habitationem, in qua moretur 
& vivat, ad Teftacea referendus videtur. Parte fuperiore, qua extra teftam prominet, 
Aftaco vel Gammaro parvo fimilis eft. Pedibus utrinque ternis brachiatur, villofis, quo- 
rum duo anteriores feu priores forcipibus dotantur , quibus cibum ori admovet. Crufta 

dura 


WORMIANUM. ist 

dura pro cute vellitur, nunc Cyaneo, nunc coeruleo, nunc fulvo colore. Duojlli pe- 
des utrinque, qui brachia fubfequuntur, unguibus in extremo oblongis & aduncis vallari 
funt ; Chelarum altera crailior , altera tenuior. Pedes vero duos illos exierit cum in- 
gredi & pifces capere vult. Duo alii pedes utrinque hirfuti, molles, intus latent, quibus 
innixus corpus intro trahit. Pars pollerior nullis tabellis conflat, fed cute duntaxat, ob 
id Arifloteli mollis dicitur; fed, ad eam firmandam, certis intervallis diifitas lineas tres 
habet, latas, durioris fiibflanthT, corporis extremu, tres pinnas tenues, molles, in lateribus 
fitas gerit. Dentes offeos ut carabus habet , quibus efcas comminuit : cum prsedam ve- 
natur, totam anteriorem partem fuo domicilio exferit: ab ore Oefophagus tenuis ut 
filum ad flomachum tenditur. Inteflina ejus bis tantum revolvuntur, ac qui in floma- 
cho viridis humor fpedabatur, is in inteflinis apparet candidus. Polypos V enere exhau- 
ftos devorat. A Conchis nudi nafcuntur, fed Purpuras & Turbines e fuis pellunt Con- 
chis, iilque vefcuntur, ut eorum occupent domicilia. Cum in amplitudinem majorem 
excreverunt, quam ut primis teflis capi queant, in teflam ampliorem, tanquam domum 
novam, migrant. 

Raro in cibos fumuntur, fed ab aliis pifcibus vehementer expetuntur ; unde pifca- 
tores cochleis nudatos hamis fuis appendere folent , ut iis alios pifces faxatiles alliciant. 

C a p. VI. 

‘De Teftaceis Vmvafaibus. 

I Nt er Exfanguia tertium locum fibi vendicant Testacea, quibnfdam Te- 
ftata dida, Grsccis bepyu&dmM, quafi Teflacea: cutis animal dicas, conchilia, cochlea:, 
oftrea aliis. Referri autem omnia hujus generis poffunt, vel ad univalvia, vel bivalvia, 
vel Turbinata. 

Inter Univalvia primum locum damus Patellis marinis , Grxcis As W- 
, Tethea quibufdam. Sunt vero Teflacea parva faxis firmiter adherentia , alteram 
partem detedam habentia, qua carnem oftendunt colore livido aut cineritio. Telia 
efl aliquantulum flriata, que pofleriorem tegit pifcis partem, nam anterior faxo occul- 
tatur. Telia exquifite rotunda non efl, fed inaequalis, intus levis, foris parum afpera, 
gibba , in ambitu livefcens , intus cava &: laevis. Carnofam fimbriam habet in corporis 
ambitu, quam expandit cum haret, foluta contrahit: fi fe tangi fenferit Lepas, ita forti- 
ter faxo adhaeret , divelli ut nequeat , fine cultri ope aut ferri acuti. Crudae Lepades a 
pifcatoribus edi folent, earumque jus alvum folvit; codae falubriores evadunt crudis. 

Lepas feu patella verficolor llriata elegans efl, coloribus variis diflinda, Rofam 
referens , figura non plane rotunda , fed parte altera acuminata aliquantum ; flriis per 
ambitum a centro dudis ita dotatur , ut eminentioribus &c crafiioribus radiis alterna- 
tim interpofiti fint minores & flridiores. Centrum eminens purpureum efl, quod am- 
bit circulus albus, hinc luteus, moxpurpureus , & fic alternatim in ambitum ufque. In- 
terior fuperficies etiam coloribus diflinguitur , ita ut centrum occupet macula magna 
nigro purpurea. Elegantiflima & rofiea vere efl patella , quam dono Clariff. Viri D. Joh. 
de Laet obtineo. 

Auris marina, ab Ariflotele A i7rag ciyej.a dida , patella major Bellonii , hoe 
habet commune cum patella Lepade, quod unica conflet tefla, carnofa parte faxis affi- 
xa : fed figura plurimum differt ; aurem enim exade repraffentat. Tefla cava efl , ar- 
genti aut unionum colore, foris gibba, lineis multis depida, parte una Cochlearum 
rnodo clavellatim contorta , e qua foramina incipiunt, initio parva , deinde magis ma- 
gifque auda, ut plurimum feptem , per qua: aquam admittit &; rejicit ; exterius crufla 
obducitur calcarea, cinerei coloris. 

Hujus mihi duo funt genera, non nifi magnitudine differentia. Major dimidium pe- 
dem longitudine sequat, latitudine pollices quatuor : minor pollices tres cum dimidio 
longus, duos cum dimidio latus. 

Concha venerea, vel a pulchritudine fic dida , vel quod pudendum mulie- 
bre figura exprimat, aliis Concha porcellanicaSdevrgatoria, quia ad Chartas & alia le- 
viganda iis utantur Itali, Belliculi marini quibufdam Medicorum. Teflam habet duram, 
qua* non facile arroditur, tota intus candida , foris varietate colorum infignis, figura 
©vali, politiffima & equabilisfuperficie externa, ore oblongo, parte prona patulo, in 

Ii % ambitu 


M U S E U M 

ambity denticulato , in cujus lateribus breves canales , per quos Iirmiam exferit , vd 
ut alii volunt? pet uiutm alimentum attrahat? per alterum excrementa ejiciat. 

Hifce Conchis utuntur Medici, ad alvi fluxus ftringendos & inteftinorum ulcera. 
Optima ex iis pulver itatis fiunt dentifricia. Ad ulcera Canthi oculorum & dEdlopas 
commendantur, ob praeclaram vim exficcandi fine calidicate. JEgvptii lintea fua olu- 
tine imbuta, hifce kevigare folent ; in chartis etiam expoliendis utuntur. Huic Condite 
perforata quidam claves appendunt. Cochlearia etiam ex ea conficiunt, quae apud vi- 
rum nobilem vehementer commendari audivi ad feras puerorum tufles , quas' vuHo 
JCmcf-fjeflc vocant, iis fi jufcula& liquida forbeant aegri. 

Mihi varia ejus fiunt genera, colore & magnitudine differentia. Major ovum anferi- 
num ferme tequat, dorfo variegato adeo fplendente, ut imagines referat, pundis nigris, 
in ambitu flavefcentibus, inaequalibus, confperfa, linea flava per ejus longitudinem ex- 
currente, parte plana candida, interiore livefcente. Ejus coloris etiam minores quae- 
dam fiunt, minoribus afiperfite maculis. 

Secundum genus rotundius eft, maculis magis flavefcentibus & obficurioribus, fuperfi- 
cienon adeo polita, cingulo caeflo per ambitum partis feflilis dotato; inferne non albi- 
cat, fed ex nigro purpurafcit, fuperficie interiore candicante. 

Tertium genus convexa parte maxime nitet, fed, putidorum Se macularum loco, li- 
neolas habet varie difpofitas, coloris fufci ; per dorfum linea eft latior, albicans, ab una 
extremitate in aliam. Ambitus protuberans maculis coeruleis notatur , & parte feflili 
crenis feu dentibus nitet purpureis, fuperficie eadem, ad eundem ferme colorem acce- 
dente. Nucem juglandem minorem magnitudine aequat. 

Quartum genus parvum eft, cujus fuperficies extima, quae pundata fuit, ex parte ab- 
lata eft, fuccedente alia ex albo livelcente , acuminatur aliquantum , figura Amvsda- 

t. a l D * O 

Ima. 

Adhuc minor ejus generis eft Concha, oblonga, coloris cinerei, Crenis purpurafcen- 
tibus, laevore omni deftituta, exefa enim aliquantulum eft, & ad ceterarum duritiem 
nequaquam accedit. 

Minima tota alba & laevis , nucleum avellana non fuperans magnitudine , dorfo gib- 
bofo. Hoc genus vulgus pro Craniis anguium & ferpenrum venditat , quo etiam ha- 
benas & ftragula equorum exornare folent. Eft mihi ejus generis una , tuberculis qui- 
bufdam infignita, quam, pro Cranio Serpentis Reguli, mihi dono dedit quidam. 

Tubulos vermium & penicillos huc refert Aldrovandus , ex teftacea 
namque conftant materia, & inter Turbinata vel Bivalvia locum commode invenire 
nequeunt. Sunt mihi ejus generis elegantes , partim fcorfim exiftentes, contorti, ex 
albo flavefcentes j parcim in Oftreae vulgaris & Gaederopodis teftis, varietate infigni 
confpicui. 

Dentalia T ubuli quidam fiunt, candidi , teretes , ftriati, in acutum definentes, 
una aut altera linea tranfverfa inaequali cindi, praefertim minores. Longitudo non om- 
nino reda, fed modice inflexa & incurvata eft, dentis canini inftar, fubftantia praedura, 
non oflea fed teftacea. Tellinis adnafci folent quandoque, ut balani aliis cruftaceis. 

E n t a l i a , quibufdam Antalia, Conchulas parvulas fiunt , ejufdem fubftan r 
tiae cum Venereis, aut potius Cylindricis, niveas, laeves, rimulam habentes. Errant igitur 
Brafavolus & alii, qui Buccinum, aut Purpuram effe exiftimant. 

Ingrediuntur compofitionem unguenti Citrini , quod vi abftergendi fine acrimonia 
& caliditate polleant praeclara. 

Hifce affines fiant Conchulas alias parva: Striata, cum Venereis , quoad figu- 
ram, affinitatem quandam habentes, ex quibus monilia conficere folent, qux in Galliis 
quondam matronis nobilibus in ufu erant frequenti. 

Balani huc fpedant, Latinis Glandes, ad fimilitudincm glandium arborearum: 
nam ut glandis pars quaedam laevis eft in acutum tendens, quasdam afpera ; fic baec quas 
laxis aut aliis adhxret, partim laevis, partim afpera eft. 

Teftaceum eft corpus, magnitudine quandoque juglandis, ex cruftis multis ungui- 
formibus concretum, parte feflili navibus, cruftaceis, laxis dc aliis adhaerens, in apicem 
obtufum perforatum delinens, plures faepe cohaerentes, uvx inftar ; unde Polycipites a 
multis dicuntur, quiajuncfi coipus conftituunt ex multis capitibus & nodis quali con- 
cretum. Sunt mihi majores ex navibus petiti, Si minores ex cruftaceis deprompti. 

i Pulpa 

i I 


WORMIANtt M. 253 

Palpa eorum efui apta eft, & palato grata, quod etiam veteres agnoverunt. Venerem 
excitare creduntur. Galenus ftomachicis convenire ait. In Normannia & Brittania in 
cibos expetuntur 5 fed apud nos in nullo precio. 

t 

C a p. VlL 
^De ConchUiis TSiyafaibus. 

T>Ivalvia, Grascis , Conchas funt duabus pneditte teftis. Inter eas primas 
** tribuunt Margaritiferis, quas quidam Conchas Indicas , quidam M a- 
trem perlarum vocant. Hujus Conchas licet mulca fint genera , eam tamen 
potiflimum intelligimus, quas grandis eft , modice cava, fpifla, figura pedinibus asmula, 
una falcem parce aurem habens & parva foramina, quas non penetrant, interius Marga- 
ritas aut unionis inftar fplendens. Hasc interdum tam grandis in India invenitur, ut fe- 
rant in mari Borneo inventam, pondo feptem & quadraginta librarum. 

Harum caro ab Indis , quandoque cruda , quandoque afla comeditur , ut oftreas 
"apud nos , guff u fuavem & palato gratam ferunt. Tdta ad varia ucenfilia accommoda- 
tur ; nam capfas, pocula, cochlearia, menfas, fcipiones hifce exornant, imo cochlearia 
integra, manubria, ftatuas inde conficiunt, quorum exempla quadam apud me funt; 
Mihi hujus generis Concha una eft , cujus licet abfciflas fint extremitates & auricula, 
circumferentiam tamen habet pedum duorum , in Diametro pollices feptem. E pluri- 
mis lamellis conflata videtur, quas fine difficultate feparari poflimt ; fplendore eft eximio 
in interiore fuperficie» Exterius crufta obducitur fufca, quas tamen quibufdam in locis 
ablata eft ab eo, qui ufibus fuis aptavit. 

Concha striata, Italis Cappa tonda a rotunditate, duabus conflat teftis, mul- 
tum cavis & in dorfum elatis , ut ad figuram rotundam proxime accedant, intus Eevcs 
funt, foris ftriatas, pedinum modo in ambitu ferratas. Harum aliae funt albas, alis nigri- 
cantes, alias flavefcentes, alia: ad cceruleum vergunt, per Ginglimum conj undas. 

Caro dura eft, difficilis concobioUis, jus ex ea alvuin folvit. Ufta dc in pulverem re- 
dada dentifricium prasbet bonum. 

Efl mihi parvula hujus generis, exterius ad flavedinem tendens , interius lasvis &: can- 
dida, fafcia ferruginea, lata, lineis quibufdam diftinda, prasdita, quam ea de caufa Con- 
cham Striatam fasciatam vocare licet. 

Concha leniter striata, miniata, ambitum habet decem polli- 
cum, ftriis lenibus & zonis convexa parte eleganter miniatis , & in extremitatibus ali- 
quantum purpurafcentibus , intermiftis candidis. Interior fuperficies glabra , ad oras 
aliquantulum rugata & tota minio quali infeda. 

Ex Hifpanra etiam Conchas quafdam tenues, diftortas, tuberofas, ad rotundum in- 
clinantes, attulit D.D.Wichmannus, variorum colorum. Sunt enim flavas, purpureae, 
albicantes fuperficic exteriore. Cavitas vero ipfa laevis , fplendens inftar matris perla- 
rum, fed tenues adeo funt, ut fuperficiei exterioris color pelluceat. Magnitudine vix 
fup erant dimidium juglandis putamen. 

Concha echinata vel aculeata , ab aculeis quibus horret ita dida , colore 
eft albo, quandoque fubluteo , teftis cavis ftriatis in ambitu incifts. In ftriis eminenti- 
bus feu exochis eminent aculei frequentes , incurvi , certis intervallis a fe difliti, qui, fi 
violentia quadam abrupti fuerint, veftigia quasdam poft fe relinquunt. Interna fubftan- 
tia priori plane eft fimilis. Cretacea nempe. Obfervandum in his venit , quod aculei 
fint in exochis & ftriis tantum , non vero in canaliculis (quas ftriges quoque & ftrigi- 
les quidam vocant) fiti praeterea funt in ambitu, non vero fuperiore parte teftarum, qua 
invicem eonnedluntur , ne apertioni forent impedimento. Tribus in fummitate ne- 
buntur articulis per Ginglimum > infima parte ftrigilis , oppofitis nebuntur ftriis , his 
prominentibus, illis fubeuntibus. 

Elegans eft dc altera hujus generis, fuperficie convexa ftriata , echinata plane C o- 
rallina, ejufdcm fer me magnitudinis. Concavitas vero tota candida , Ite vis , mar- 
morea, nifi quod Zona quafi cingatur Corallina per ambitua% ea parte excepta ubi jun- 
burarum conficiuntur acetabula. Ambitu fuo pedem ferme attingit 5 ex Hifpania mihi 
attulit Nobilifl. Hilarius Hlfeldt. 

GoNCHiE longi fpecies ex Feroenfibus Infulis ad me delata, unciarum dua- 

I i 3 rum 


5-54 M U S E U M 

rum longitudine, latitudine unius , figura ferme ovali compreffa. , interius laevis ex pur- 
pureo albicans, exterius lineis iubtilibus in orbem du&is, adduntur tranfverfae rubicun- 
dae ; ab altera parte, a j unctura in apicem prominentia quaedam extat, eminentipribus 
ftriis obliquis praedita. 

Concha rugata, non ab imo ad fummum , fed tranfverfim multas rugas du- 
das habens, mihi unica eft, cineritia, non adeo tumida, atque ftriata, ac illa quae rugas a 
fummo ad imum habet. Hujus Concha: ftriae minores funt in fummo, majores & magis 
extuberantes circa ambitum. Intus laevis, maculis &: lineis inordinatis candidis per fii- 
perficiem difcurrentibus per Ginglimum articulatur fimplicem. Veneti Biverones 
vocant. 

Concha rhomboides fRondeletio Mufculus ftriatus) elegans eft, oblonga* 
qua teftas cohaeret reda ferme , altera parte finuata. Caput vero teftac in angulum 
prominet , ut tota Rhombum haud ineleganter referat. Ab angulo capitis ducuntur 
parvas ftriae, per totum corpus, coloribus quoque variegatur, ita ut, licet albicet, tamen 
pedinatim hinc indetrajdcurrant lineas purpureas tranlverfim ftrias fecantes, uno vero 
in finu nigricat aliquantum. Qui colores ab altera parte etiam confpiciuntur, eum tefta 
ferme perfpicua fit : parva eft, duarum faltem unciarum longitudine. 

Rhomboidem minimam in poroft coralii albi inveni foraminibus , magnitu- 
dine non fuperantem glandem fagineam, colore cinereo. 

Chami e Concharum funt genere , quas hoc a reliquis differre videntur > quod 
femper imlittore hiantes repedantur , tefta laevi ; harum aliquot mihi funt fpecies. 

Prima eft Chama levis, Chameleja quibufdam, conftat duplici tefta , Con- 
chis laevibus, fragilibus, quae digitorum compreffu facile franguntur , intus & foriscan- 
didiffimis , figura oblonga , arcuata, Italis Cappa rozola. Caro intus candida , in qua 
duo foramina confpiciuntur, quorum alterum os eft, alterum excrementi meatus, hoe 
ad excernendum, illud ad attrahendam aquam 5 latere protuberante femper hiat, hinc 
arenas facile recipit. 

Alvum & urinam ciere in cibo animadverfum eft. Sed jus, in quo decofte funt, id po- 
tiflimum pracftat. 

Chama piperata major eft & in casnofis colligitur locis , atque hic Hafnias 
tn fodas magna copia aeftate, aqua decrefcente , invenitur. Biveroni Italis dicitur. Su- 
pra modum fragiles habent teftas , laeves ac compreffas , tenues adeo ut tranfpareant* 
colore fubluteo ; cardinibus non junguntur fanftis invicem, fed nervo, ut oftrea; labra 
non habent crenata , fed laevia magifque in rotunditatis ambitum circinantur Tel- 
linis. 

C 'hami praeterea mihi genus eft rarum , quod nifi ad Peloridas referendum fit* 
nefeio ubinam locorum locum inveniet. Duabus conftat Conchis, quas in altero extre- 
mitatum ita hiant, ae fi pars fat magna iis effet ablata, nec claudi ea parte unquam pof- 
funt, fed liber exitus & tranfuus pifei hic femper patet. Oblongas & parte interna lxves 
funt teftae , duas quafi in partes feffas , &: per lineam fimplicem dentatam inftar futurae 
jundas, qua; tamen futura parte exteriore non apparer. Superficies externa, nonpror- 
fus laevis eft , fed lineis per ambitum reptantibus quafi media inter laevem &: aftperam » 
colore eft ftavefeentc . Ambae conchae per validam Gomphofin nectuntur in medio. 
Carnem videre non licuit , quia nudae conchae ex Infulis Feroenfibus ad me funt de- 
latas. 

Ostrei nomen quandoque tam late ab Autoribus capitur, ut univerfum tefta- 
eeorum comprehendat genus; hic vero ftridiusfumitur, pro peculiari concharum ge- 
nere, ex duabus teftis conftante, modice concavis , parum in dorfum elatis, foris inae- 
qualibus & afperis, & in tenues laminas facile fedilibus , intus laevibus, candidis, carne 
molli & palato grata. Variant vero magnitudine & operculi fcabritie. Prasftantiores 
habentur, quas fibrae multae ambiunt , purpureo crine. Brittannicas omnibus praeferri 
folent , quamvis Norvagicae eas magnitudine fuperent ; & jam non procul Rofchildia, 
In finu quodam, minores capiuntur, bonitate commendabiles. Interiorem ejus carnem 
veteres Sphondylum vocarent, quamvis alii peculiarem conchae {pedem conftituant, de 
qua mox agendum. Quibufdam in locis faxis .adhasrent , quibufdam in luto & caeno 
proveniunt. Mirum eft quod refert Petrus Gyllius, fe a viris non paucis fpectatae fidei 
accepiffe, Bizantinos Oftrea ferere S& eorum quafi lac feminare , id ipfum enim in 

aquam 


WORMIANUM. M5 

aquam inj edum, ad laxa ima adhxrefcere,& oftrea fieri. A cancris & ftellis marinis valde 
expetuntur. 

Oftreorum caro humida & tenax a Galeno dicitur,craffi fucci, difficilis concodionis, 
craiTos & crudos humores generans, ob falfedinem Venerem ftimulans, cruda alvum 
movens. Coda concodu facilior, fed pituitam procreat. In conchis decodam deftilla- 
tionibus prodefle vult Plinius, narium gravedini , teneftno & hydropi. Tefta; uftx, &C 
fubtiliter tritx, ulceribus commode infperguntur, valde enim exficcant. Aerius ad pro- 
cidentem anum ufiis eft. Ad Perniones & vulnera ju mentorum, funt qui commendent. 
Cinis ex iis praeparatus ad dentes mundandos ac dealbandos, parotides & eruptiones 
in corporibus infantum valet. Marcellus Empy ricus cinerem horum , fi in modum fidis 
edatur, gravedinem narium tollere, & cum meile uvx prodeffe ficribit. 

Ostreum gaideropodes, feu pedis Afini ; ita didum videtur , quia ungu- 
lam A fi ni & rotunditate feu figura, & nigricante exterius colore, referat. Tefta eft ro- 
tunda, nigricans, fed non adeo afpera aut laminata, ut vulgaris Oftrei. Eximio Natura; 
artincio, una tefta alteri articulatur firmiftime. Carnem habet ingrati faporis, quocirca 
inter cibos locum non invenit, dura enim, ingrata, & naufeabunda percipitur. 

Spondylus cum Gaideropode a multis confunditur : fed re vera diftinpuuntut 
figura, nexu & proprietatibus. Gaideropodes namque conchile eft rotundum f Spon- 
dylus oblongum & pyriforme fere , tefta duriore & cralliore, ad lapidis naturam fer me 
accedens, prasfertim parte fuperiore faxis firmiter adeo adnafcitur, ut non nifi malleo, 
aut frada laxi parte, decutiatur. In eo quoque firmior eft articulatio teftarum, quam 
in aliis Oftracodermis, a qua etiam nomen Spondyli accepit, vertebris enimftpmx ani- 
malium connexione relpondet. Mihi una ejus tefta eft, intus candida, extra purpu- 
rafcens, parum aurita; alia quoque eft, in qua thorus quafi perlarum vifitur, vel ipfa caro 
Spondyli in lapideam feu teftaceam fubftantiam concreta. 

Pecten, Grxcis genus conchae eft, ftriatim &pedinatim divifum, a rugis iftis 
& imbricaturis fic didum . Quidam Conchas D. Jacobi vocant , Itali Cape Sante. 
Quamvis varia fint ejus genera, magnitudine, colore & aurium difpofitione, inter fe 
differentia, majorem tamen hic delineabimus. Tefta utraque, qua parte aurita eft, ftrfi 
dior apparet, paulatim dilatatur in orbem. Altera modice cava & in orbem elata, altera 
plana eft & quafi prioris operculum, vinculo nigro & nervofo colligata. Utraque ftriata, 
ftriis a ftridiori parte in ampliorem defcendentibus. Tefta; prxterea majoris feu cava; 
ftria; exterius colore funt cinereo , interius candido; alterius fuperficies exterior pur- 
purafcit, interior candida. 

Carnis multum habet, in qua corpus quoddam luteum confpicitur inftar lutei , quod 
in ovis confpicitur, inteftinum quoque humore tenui luteo plenum. In ambitu mem- 
branam habet veluti fimbriam verficolorem, ex qua fila multa & tenuia dependent. 

Inter cibos apud veteres locum obtinuit, fed fuccumprtebet non multo meliorem 
reliquis conchiliis. In colico affectu exhibet Trallianus, cardialgia, vomitu, & Empyo* 
mate: urinam movet, deterget modice, ad Venerem excitandam non minus valet 
Oftreis. 

Mihi funt varix magnitudinis. Minores, quos pedunculos vocant, ex Infulis Feroenfi- 
bus delatos habeo. 

Musculos & Mytulos non nifi magnitudine rotunditate differre rede 
ftatuit Rondeletius, Aldrovandus Sc alii, ut hi fint majores, illi minores, vulgo 9t)?ufcf)fct 
efefftjlf / tenui & duplici conflant tefta, circa faxa aut ligna Pilis vel lana alligata. 
Tefta foris nigra, quandoque mufco vel lanugine obduda, intus lxvis, fplendens, exalbo 
ccerulea, parte acutiore craflior & fpiflior, reliquo ambitu rotundo tenuior. Caro intus 
pallida cum cruda eft , coda vitellis ovorum fimilis , in ambitu fimbriata. In media 
carne particula eft membranofa , nigra, linguas fimilis , callo quodam albo teftx ad- 
hxrens. 

Ubique fere in cibum veniunt hi Mufcnli , nam guftu fuaves funt, elixantur in aqua 
& comeduntur addito butyro , aceto, & falis ac piperis momento. Alvum & urinas 
ciere vult Atheneus. Cinis concharum vim habet caudicam, ad Lepras, Lentigines & 
maculas commendatur , ubi prius lavatur calcis modo , capitis ulceribus dc pupulis 

commodat , in Belgio ad fluxum hxmorrhoidum anitergia conftituunt easdem hre 
teftx. 

Ex 


a 5 ^ . M LI S . E IX M 

Ex Norvegia magnitudinis. ftupendae adferuntur Mytuli, fed eorum caro palato mi- 
nus grata & delicata , funt mihi qui pedem dimidium longitudine sequent. Circa 
Rodchildiam qui capiuntur, margaritis fcatent, fed impuris, immaturis,nulliufque pretii, 
iis quandoque adhasrent oftrea minora. Ibidem genus quoddam minutum palis adhte- 
ret, carne delicata & boni laporis, teftis tenuibus. 

T e l l i n J£j a crefcendi celeritate lic dictas, otz yivovt&i 'nXeioufy quod cito per- 

ficiantur, annuo enim fpacio fuam implent magnitudinem. Venetis pifcatoribus Cappa- 
rozoli dicuntur. 

T cil; is conflant lasvibus, candidis, nequaquam ftriatis, quandoque crenulis & denti- 
culis, in longitudine diffidis, mediocriter fortibus, intus cavis, exterius ex albo & flavo 
purpiirafcentibus. Exiguo funt corpore, nec facile aperiuntur. 

Edulium praebent ori gratum, unde Romae & alibi Bellariorum vices fubeunt, alvum 
folvunt, in cinerem reda&as & palpebris affri&te illarum pilos renafci non patiuntur. 

S o l e n, Grscis <roa A»f, a canalis fimilitudine, quam reprasfentat, fio didta : quibuf- 
dam juxta Plinium Aulos, Donax, Da&ylus, Onyx, quod cum his figura conveniat. A 
quibufdam in marem & fceminam dividitur. Venetis Cappas longae. 

Eft vero Solen ex Concharum longarum genere, duplici conflans tefta, lasvi, tenui, 
altera tantum nigro vinculo membraneo colligata, altera foluta, Dodrantali longitu- 
dine, pollicis craflitie, arundinis modo cava, extremis duobus femper apertis. Interiore 
caput exierit & retrahit, fecundum teftas longitudinem carnem protenfam habet. Tefla 
quandoque colore coeruleo, quandoque cinereo, lineas femicirculares,purpurafcentes, 
per tranfverfum du^das offendens , qua parte colligatur craffior. Ex Norvegia allati 
quos poffideo. 

Commendantur Calculofis & urinas difficultate laborantibus. Torrentur in prunis 
& elixantur quoque •, verum cum difficilioris fine concoctionis, & lentum ac crudum 
generent fuccum , de teftis uftis & in calcem redadis intelligendum eft , quod tradit 
Atheneus urinam movere & calculos pellere . Mirum quod de 'iis refert Plinius lib. 9. 
cap. 61. Elis Natura in tenebris, remoto lumine , alio fulgore clarere dedit, & quanto 
magis humorem habeant, lucere in ore mandentium, lucere in manibus, atque in folo, 
atque vefte, decidentibus guttis, dc. 



Concha anatifera triquetra eft, parva, foris ex albo ccerulea, lucida, lasvis, 
comprefla, unciali longitudine & latitudine ad perfedionem ubi devenit, quatuor con- 
flans valvis, interdum pluribus, quarum priores duas, triplo majores pofterioribus, quas 
iis tanquam appendices adhaerent, tenues valde, circa partem craffiorem, qua algas ad- 
hasrent, apertas, dum aperiuntur offentant .aviculae rudimenta & pennas fatis diferetas. 
Similes funt iis quas Lobelius ad Tameftn, qua Londinum prasteifliiit, a navis annofas 
Carina avulfit. Mulco & limo innati erant, inquit ille, quali fungi pedicelli, quos fere 
uracum Umbilici dixifies, cujus extremum, fru 6 luum ritu, inferebatur latiufculas Con- 



FORMIANUM. 257 

chx bafi, quafi vitam alimoniamque inde fugerent avicula quarum rudimenta a fum- 
ma parte Concha? hiulcae conlpiciebantur. Has aves Bernacles vocant Angli & Britan- 
ni , Clakis Scoti, ubi abundant & capiuntur per Brumam. Galli Marguerolles & Ma- 
creufes appellant. Tempore quadragelimali ex Normannia Parifios magna copia ad- 
feruntur ac venduntur loco pifcium. Nam in aliquibus locis pro pifcibus comeduntur* 
utpote carnem non habentes , nec ex carnibus produ&a?. Imo a fide digno Gallo ac- 
cepi , publica 1 heologorum Sorboniftarum fententia in pifcflim , non autem avium 
claflem relatas efle has aves. 

Inter alios de Concha hac Anatifera ita dififeric A utor, qui Anglice Edinburgi edidit 
Epitomen Chronicorum Scoticorum. Ad Septentrionalem Scotia? plagam, in mari 
magna reperitur lignorum copia, quibus adnafcitur mirum Anferis genus, quod roftro 
ligno adharet, donec ad perfectionem devenerit, ClayckGeeft vocant, quod, ob mirum 
generationis modum, omnes in fi: up orem convertit. Prope Caftellum Dumbarton, ad 
oftium fluvii Clyde, in magna reperiuntur copia, nigri funt, nodu catervatim terram pe- 
tunt & graminis , quod in littore crefcit , magnam colligunt copiam & ad mare fecum 
deferunt, ibique in orbem difpofiti , fuam cuique diflribuunt portionem , quamafler- 
vant, ufque dum maris aflluxu purificetur , & falfedinem aliquam acquirat antequam 
efca hae vefcantur. Et ne quicquam dilabatur roftris comprehenla firmant, ufque dum 
lufficiente falfedine fint imbuta , tum comedunt '& iis vefcuntur , atque hoc perpetuo 
obfervant. Hi anferes faporis funt gratiflimi. 

De his ita Philofophatur Jul.Ca?!. Scaliger Exerc. 59. fe£t. 2. In Oceano Brittanico, 
ignotam vobis avem Anatis facie roftro pendere de reliquiis putridis naufragiorum, 
quoad abfolvatur & abeat qua?fitum fibi pifces, unde alatur. Hanc quoque vidimus nos. 
Vafcones Oceani accola? Crabans vocant, illas a Brittonibus Bernachia? appellantur: 
recepto etiam in proverbium vocabulo, cum ignaviam cuipiam exprobare volunt; quali 
neque caro fit, neque pifeis. Singularis nunc miraculi lubtexenda hifloria eft. Allata eft: 
Francifco Regi Opt. Max. Concha non admodum magna cum avicula , intus fere per- 
feda, alarum fafligiis, roftro, pedibus ha?rente extremis oris. Viri dodi , quorum ille 
parens pius fuit fimul & munificentiflimus obfervator, atque etiam confervator, muta- 
rum in aviculam oftreum ipfumexiftimarunt. 

Reperiuntur etiam ha? Conchae in Numedalia Norvegia? in Parochia Neroe, ubi jam 
degit D. Michael Magni , locus eft a Nidrofia Septentrionem verfus fpedans. Mihi 
inde ligni abietini fruftum obtigit, cui varia? minuta? & nondum perfeda? adha?rent, de- 
pendentes ex oblonga & tenui ‘fubftantia algam referente ; fed Conchae ipfa?* quia mi- 
nuta? & imperfeda? adhuc funt , bivalves confpiciuntur, non ut majores & perfectiores, 
quatuor aut fex valvis conftantes, ut rudimenta faltem Concharum anatiferarum elfe 
videantur. 

De harum avium generatione variant autores. Quidam more aliarum avium per 
coitum propagari putant , quidam ex ligno putri nafei volunt; alii ex corruptis arboris 
cujufdam pomis, alii ex Conchis. Quorum fententias & rationes expendere hoc loco, 
noftrinoneftinftituti. LIt nihil de iis dicam, qui ftatuunt diverfas elfe aves , qua? ex 
Conchis proveniunt , ab iis qua? ex putridis lignis aut pomis ortum trahunt. Immo non 
defunt, qui ex quovis ligno nafei pofle adftruant, dummodo in mari & undis juxta He- 
brides putredinem concipiant. 

C a p. VIIL 
De Turbinatis. 

INter Turbinata primas damus Cochlea margaritis je mulae , ira 

dida?, quod unionum fit colore & fplendore ; ex India & finu Perfica adferri folet & 
a quibufdam Nautili fecunda ipecies conftituitur. 

Glabra omnino eft & Ia?vis , parte interna infinitis prasdita interftitiis ; fuperficies ex- 
terna mira colorum varietate fplendens, fubinde circumagentibus fe in purpuram can- 
doremque maculis. Qui exterior cortex ubi detra&us fuerit, plane fubftantia Marga- 
ritas refert. 

Ex ea in frufta difleda, imaguncula?, globuli ad numerandas preces, monilia & ejus 
generis alia conficiuntur. Vafa quoque potatoria eleganti artificio. 

&k PaRruRi 


museum 

Purpura e genere turbinatorum Concha eft, parte turbinata pluribus mucroni- 
bus feu extuberandis horrida , fuperficie exteriore modo candicans, modo flavefcens, 
interiore modo violacei, modo rubicundi coloris, modo albicantis, in anfradus in mu- 
cronem delinentes contorta. Roftro longo tubuli modo excavato, per quod lin- 
guam ex ferit. Caro interior talis qualis reliquorum turbinatorum* Animal cornua li- 
macum modo attollit, atque eodem modo ferpit , iifdemque cornubus iter pertentat. 
Aquam marinam haufbfm alfervat , qua pluribus diebus fovetur & fuftentatur. Caput 
illi cartilagineum & durum , os in ea parte qua fcopulis haeret rotundo foramine per- 
vium, quo lapides arrodit; paulo inferius ftomachum habet, & cor Ervi ferme magnitu- 
dine fu brotundum, Hepar vifeidum tenaci lentore praeditum, quod Ariftoteles Papaver 
vocat, alii cor, ad cujus latus mucus purpureus, in recentibus purpuris illico extorquen- 
dus, cum totus in demortuis pereat. Hoc fucco olim tingebantur lanax In mediocribus 
purpuris ovi Gallinacei magnitudine frequentius confpicitur. Degit in aquis marinis, 
in dulcibus necatur. 

Cibum prasbent ventriculo minus convenientem, falfum enim caro continet fueeum, 
qui alvum lubducit. Caro ipfa dura, difficilis concodu. Papaver, feu cor gratius palato 
reliquis partibus. Si quis copiofius eo utatur, bilem, naufeamque procreat, & atri hu- 
moris copiam gignit. In Medicina commendatur ad venena, vulnera glutinanda , fi 
fuccus glutinolus cum fanguine Draconis miftus adhibeatur ; caro cruda capiti applica- 
ta, hemicraniam fanat. Tefta ufta dentes abftergit, ficcat fine rofione, lienes tumidos 
fanat, ad ulcera maligna ufurpatur. Funiculus fucco purpuras tindus, quo vipera ftran- 
gulata, ad colli affedus valer, fed maximus olim ufus fuiteruoris, feu rubicundi liquoris 
ad lanas tingendas. 

Differunt Purpuras magnitudine, aliifque circumftantiis. Mihi magnas quasdam funt, 
coloris exterius flavefeentis, interius purpurei & violacei, quas duos caperent liquoris 
fextarios, ore valde patulo, Tuberibus magnis horridae. 

Inter majores hafce una eft ore Trigono, tuberofa, Gefnero Murex triangularis di- 
da, parte convexa cinerea, inaequalis, variis protuberandis & ftriis prasdita, limbo emi- 
nente per ambitum. Interiore parte fubftantia laevi, fplendente, alba, & circa rimam ad 
purpureum inclinante, parte anguftiore dentes undecim oftentans. Altera rugas pluri- 
mas eminentes &: inaequales, in primis ofculum verfus. Quodlibet trigoni latus feptem 
circiter eft pollicum. Conchile grave &ponderofum. 

Minores quaedam adfunt ovi magnitudine, extus flavae, intus candidas, purpurei quid 
admixtum habentes quibufdam in locis. 

Hifce adhuc minores, intus extraque candidae, quas, ad marmoreas ab Autoribus di- 
das, referendas arbitror. 

Una inter reliquas elegans eft, tefta maculis & lineis purpurafeentibus pida & ele- 
ganter variegata, clavis poftremis magnis & praetumidis. 

Sunt quaedam fpinis acutis horridae, lineis tranfverfis quamvis circumvolutionem fe- 
cantibus, in oblongum canalem quinque fpinis horridum defmentes ; Ad Murices potius^ 
quam Purpuras referendae videntur. 

Buccina e genere turbinatorum eft Ariftotele tefte ; variat magnitudine. Major 
in tantam quandoque excrefcit vaftitatem.ut ad Cartejam, tefte Bellonio, decem capiat 
Cotylos. Minoris Concha, ut plurimum ovi magnitudinem non fuperat. Strias in ter- 
gore quinas aut plures quandoque habet , plerumque in gyrum tuberculis obtufls & 
brevibus obfepms, frequentioribus quam in purpura ; fed ubi in claviculam definit, 
unica eum comitatur. Interna parte incifam habet oris rotunditatem & canalem ad 
latus, per quem linguam exferit, operculo fe ab injuriis defendit, figura ovali , quo ar- 
diflime clauditur. 

In cibis locum invenerunt hi turbines , & a quibufdam magni fiunt, fed difficulter 
concoquuntur ut reliqua turbinata, caro alvum fiftit, fed aqua quas ex iis defluit ventrem, 
fubducit. In colicis affedibus, cardialgia, oculorum doloribus earum ufus commenda- 
tur, contra Venenum Dorycnii &: Cicutas valere volunt quidam, ad tetros oris odores 
ex iis collutiones prasparant, ad Alopeciam, aurium dolores,& ambufta inde unguenta 
conficiunt. Tuffi fera ubi laborant pueri ex ejus tefta potum iis probent, quod condu- 
cere animadverfum eft. 


WORMIANUM. 2J9 

Eli mihi magna, pedis ferme longitudine, colore vario, maxima ex parte nigricante^ 
albicantibus & purpureis quandoque iiiterftinda maculis ac protuberandis, figura cx- 
teroquin fimilis jam defcriptse. 

Minores quoque vix ovi magnitudine , variorum colorum, cinerea, candida:, nigri» 
cantes, tuberibus referta:, data: defcriptioiii refpondentes. 

Turb o etiam teftacei generis, in longiorem & acutiorem cseteris definens verti- 
cem, mulos voluminibus conflans pro corporis proportione i variorum colorum , fo- 
ramen rotundum habens & rimam per quam excrementa excernuntur. 

Turbinum longorum mihi quatuor fiunt fipecies , una candida eft&ltevis, exiguis 
ftriis, volumina protuberantia perreptantibus, prtedita: in apicem ufque magnitudine Ion- 
gifiimo refipondet digito, ejufidem tenuitatis. 

Alter ejufidem generis Turbo , ejufidem ferme magnitudinis , voluminibus conilae 
magis in dorfo acutis, & duplici colore dotatur, fiuperior enim pars in lingulis volumini- 
bus ad album inclinat, inferior lutea dfi. 

Tertius ejufidem magnitudinis, voluminibus conftat compreffis in corpore albo, ma- 
culatum nigt arum quadratarum duplicem ordinem oftentans, fiummitate excepta, quas 
triplicatur jucundo fpedaculo. 

Quartus nigricat muricatis voluminibus & pundulis , alternarim majoribus & mino- 
ribus utrinque ftipatis exornatur. Longitudinem vero fiuperioris non attingit , duas 
Uncias fialtem aequans. 

Elfi &, minutulus, unius uncia: longitudine, (pinis horridus, coloris partim nigricantis» 
partim cinerei. 

Auriti turbines mihi parvi fiunt, tuberculis praediti, qui partem, turbini ob» 
verfam, in latam quafi aurem dilatatam obtinent, tribus angulis prominentem. 

Succedunt Turbines yentricosi, quorum etiam varietas mihi eft infi- 
gnis, five colores, five conlfiitutionem corporis fpedes. Sunt candidi, fiunt cinerei, fiunt 
ad purpureum inclinantes, laeves, alperi, circulis & zonis cindi, omnes ore crenato , &z 
fiftula ut concha Venerea: dotati. 

Huc referendi videntur , Notis musicaiibus insigniti aNatura, quo- 
rum mihi duo genera. Unum Majufculum , uncias quinque longitudine fiuperans, cir- 
cumferentiam obtinens odo unciarum, per quam linea: quinque atrolutea: dificurrunt, 
hinc inde notis quibufidam ejufidem coloris per lineas & earum intermedia fipacia dotata:,’ 
non abfimilibus iis quibus fioni muficales olim exprimebantur. Turbinata vero hujus 
Concha: pars non inepte refert tiaram leu Papalem coronam triplicem, prominentes 
gemmarum apices in ordinem difipofitos continentem. Tota Concha puoni fere eft 
magnitudine. ° 

Minor longe elegantius a Natura eft depida., juglandem magnitudine arnuans. Tri- 
plex zona corpus ejus albicans cingit , quarum quasvis ex quinque lineolis a:que diftan- 
tibus & flavelcentibus conftat , notulis& lineolis tranfverfis , partim coloris ejufidem, 
partim pundulis cmruleis dotatis. Sub zonis inordinate varia & infinita prope difipofita 
fiunt pundula, quas textus aut vocum ordinationes referre aliquo modo videntur. 

Apqrrhais a quibufidam ad Lepades, ab aliis ad Murices refertur, & quidem re- 
dius. Turbinatum enim eftConchile, aculeatum, marmorea duritie. Mihi ejus generis 
unum eft Conchile, longitudine unciarum trium, totidem latitudine, intriniecus albi» 
cans , forinfiecus album quoque, led maculis purpureis ad luteum inclinantibus prasdi- 
tum, fieptem habens aculeos, non in dorfio aut Turbine, fied in ala, ab uno latere cana- 
liculatos, in quorum medio fovea conlpicitur. In dorfo tres habet extuberantes pro- 
ceffius majores, fied in turbine ipfio minores, per ejus ambitum ordine dilpofitos. Exte- 
riorem fuperficidm ftr ix exornant, nunc majores, nunc minores. 

T r o c h u s ita didus , quod fimilis fit inftrumento ligneo, quod pueri fcutica in or- 
bem agitant, uiide merito in Turbinorum claflem refertur. Unus mihi eft duarum 
unciarum longitudine, maculis infignitus, qua circumvolutionibus dotatur, compreflus 
& planus ferme, reliquo corpore in acutum definens. 

Alius eft minor aliquanto, ex albedine in purpureum vergens , figura plane fimilis 
priori, nili quod fpiras habeat magis compreftas. Trochi Nilotici figuram ab Aldrovan- 
do politam exade exprimens. 

Ex India Orientali alium nadus fium minimum, colore purpureo flavefeente, diverfia a 

Rh 2, lupe. 


Uc MUSEUM 

fuperioribus conftitutione , fpirae enim feu circumvolutiones in apicem acutum termi- 
nantur ,J cum contrario modo fe habeant priores , fpiras nempe obtinentes feffiles & 
compreiTas, fed corpus reliquum acuminatum. Bafis hujus plana ferme eft & interru- 
ptis quibufdam lineolis in orbem ductis variegata. 

Ner ites mihi eft ovi anferini magnitudine , concha rotunda in fpiram definens 
exiguam , lineis frequentibus per univerfum corpus perreptantibus i quarum veftigia 
etiam in ore apparent, quod altera parte ftriatum, altera exiguis pundis horridum con- 
fpicitur. Parte exteriore labium habet craflum & protuberans, quod in obliquum defi- 
nit canalem, colore albicante. Videtur ad Cochleam rugofam & umbilicatam referri 
pofle, ab Aldrovando deferiptam. 

Cochlearum tanta mihi varietas , ut fingulas explicare & exprimere operofum 
foret. Sunt enim depreffae, variis coloribus infignitae, pundatae , Zonis diftinda: , aliif- 
que modis variegata; , ut Naturae in his lufum exprimere difficile > imo impoffibile fit. 
Paucas enumerabo, ob elegantiam commendabiles. 

Una mihi eft Indica magna , undulata, turbinata, fextarii ferme capax , tenuis 
valde, candida, purpureis maculis undatim corpus ejus perreptantibus fpedanda. Ex 
ea fcyphos conficiunt, ex quibus puerulis tufti fera laborantibus potum praebent. Ejuf- 
modi Cochleas vulgo 5ttncf-Jom vocare folent, ut & alia Conchilia peregrina, quibus pe- 
culiarem ineffie vim, ejufmodi tuftes curandi, fibiperfuafum habent. 

Cochlea rugosa non immerito ea vocatur , quas colore eft cinereo, magni- 
tudine ovi anferini, craffia , dura , lapidea ferme , magnis & grandibus ftriis feu incifuris, 
corpus ejfis Cochleatim ambientibus, dotata, ore rotundo , futura quadam tranfverfali 
in ambitu capaciore fpedabili, compreffiore qUam prior forma. 

Cochlea perlata magnitudine variat,una mihi eft pugni magnitudine, com- 
prcfta aliquantum, colore exterius ex cinereo purpurafeente , qui eum in ftiperficiaria 
faltem confiftat calce , ea ubi abraditur , quod facile fieri poteft , margaritarum mode 
iplendet, elegantibus quibufdam protuberandis cadatur. Intus laevis eft & fplendet, nifi 
quod pundfulis aut puftulis quibufdam minutis fit confperfa , ore rotundo , prope quod 
foramen parvum orbiculatum concham perforat , per quod aut refpirat , aut excre- 
menta deponit animal. Sunt mihi & minutae alia: ejus generis, umbilicos figura & ma- 
gnitudine referentes > Mediocres quoque figura &: conftitutione his pares, fed magni- 
tudine fuperantes. 

Umbilicata cochlea umbilicum figura refert, parva eft, magnitudine Lu- 
pini, comprefia aliquantum, tenuis, la: vis, fplendens, parte turbinata obliquis ftriis pur- 
pureis & obfeure luteis variegata , comprdfam partem circulus ambit niveus , quem in- 
Sequitur purpureus , reliquum candicat , ut & interior ejus fuperficies. Rondeletius 
umbilicum vocat varium. Coloribus differunt quandoque, alioquin figura eadem. 

Cochlearum Turbinatarum fpecies quafdam elegantes, fub titulo Cochlearum 
ad Afthma, a D. Henrico Cuftero juniore aepepi , qua: longitudine vix aequant unciam 
dimidiam, qua craffiores, paulo fuperant pennam anferinam, paulatim extenuata:, ufque 
dum in apicem circumvoluta: definant, fingulaevero circumvolutiones Zonis feu lineis 
quibufdam tenuibus per tranfverfum cinguntur , ita ordinatis , ut invicem cohaereant, 
ab imo ad fummum ufque elegantes ftrias confticuentes Cochleatas. Maxima ex parte 
coloris funt candidi , quamvis inter meas una ccerulea fit , & alia alba , lineis pur- 
pureis. 

Cochlea minuta muricata, ftriata oblique, oblonga eft, turbinata, 
quam pundula quaedam ordine circa eam difpofita caelatam quafi reddunt. 

Cochlea gilimdroides, a figura , qua Cilindrum imitatur, ita dida, Ron- 
deletio dicitur pyri modo turbinata, ovali eft figura, turbine exiguo, punctulis quando- 
que notata, pollicis craffitiem aequans, quamvis & major & minor reperiatur, quae apud 
Indos quofdam ob pulchritudinem, item in Loande & Regno Congi, Tombuti, alibi- 
que, teftante Linfcottano, monetae viges fuplet. 

Alia etiam ejus generis, magnitudine nuclei Cerafi, oblongior tamen, nullum turbi- 
nis oftentat veftigium, laevis ac fplendens, coloris albicantis, decem lineis aeque diftan- 
tibus per ambitum cingitur , ut Concha Venerea rimula hias , fplendore ei nos 
cedens» 


FORMIANUM. 2 *i 

Eft ejus generis minima, magnum Tritici granum vixfuperans, Ixvis, fplendens, variis 
coloribus infignita, obfervare enim in ea licet pun&ula purpurea, flava, ccerulea, hya- 
cinthina, eorumque mifturam gratiffimam. Ex Orientali India tixc delata. 

CochlEjE depressae apud nos in ftagnis reperiuntur non fine varietate . 
Sunt enim qux altera parte planae fiunt , altera excavata? & protuberantia oftendunt vo- 
lumina, ab exiguo initio paulatim amplitudine creficentes ad foramen ufque. Sunt qux 
utrinque protuberant rotunditate & circumvolutionibus ac {piris a minoriin majorem 
paulatim fie diffundentes amplitudinem. 

Veteribus Romanis olim in cibum ceflere Cochlex , & etiamnum iis deledantur 
multi, Itali in primis, fied peculiare genus eft quod lapit , in vineis potiffimum tempore 
vernali degens. Crebro ablui, purgari, & bene coqui necefle eft. Parum pnebent ali- 
menti, difficulter concoquuntur, & carnis fiunt durioris. Obfervandum quod ex GaL 
lib.x. ad Glauconem monet Cari. Rodiginus *, in Alexandria ^Tgypti falfamenta & Li- 
maces, quofdam etiam Afininas carnes edere, unde Elephantiafin illis frequentem effie 
contingit. 

Medicis multis modis infierviunt Cochlex. Teftx contufx minutim & dentibus af- 
fricatae dolores tollunt, oleum quoque ex iis ad eofidem commendatur. 

Pinguedo, qux innatat dum coquuntur, capillos auget. Salis beneficio in liquorem fi 
refiolvantur, flavam reddunt cxfariem. Plura qui volet, confulat AIdrovandum de Te- 
ftaceis. 

Huc forfian referre licet fquammofa quaedam corpora, quadrata, tenuia, laevia, cornu 
politum referentia quovis latere tres fere digitos longa, lapidem fchiftum aut matrem 
peilarum referentia, fibras quafidam obtinentia a centro ad circumferentiam du6tas,ac 
finus quafi quofdam orbiculares. Squammas pifcium fubftantia referentia. Nefcio an 
illa fint corpora, de quibus agit Linfcotanus in defcriptione Mozambique cap. 4. p. 8. 
ubi ait : Ad terram Bardes in extremitate oftii fluminis Gox, diftans ab urbe 3. milliari- 
bus e fle quxdam corpora fquammarum pifcium forma a Lufitanis Vintins dicfta, 
quod fimilitudinem quandam habeant cum medii Realis Lufitanix Moneta, ac horum 
numerum ingentem, certum orx Indix argumentum prxbere. 

Echinus marinus, quibufdam Aurantium marinum , quod fpinis ablatis po- 
mum Aurantii quodammodo referat , forma cfl in rotunditatem conglobata, dempta 
una parte patum comprefla, in qua os eft rotundum, quinque dentibus incurvis, intus 
<;avis, & in idem pun6tum coeuntibus, munitum, ii quinque maxillis internis connexi 
funt» qux ab ore intus erectx, ex acuto in latum tendentes & ambienti calici non conti- 
nux, mirabili artificio funt conftructx & celatx. Inter dentes interna caruncula qux- 
dam eft, qux linguae vices gerit, mox gulx jungitur, qux in inteftinum definit longum, 
per teftam ftellatim difpofitum, quod in parvum foramen definit, ad excrementa & e<*e- 
renda deputatum, ex adverfo oris fitum. Tota tefta intrinfecus foraminibus parvis ple- 
na eft, per quxmovendi facultas aculeis communicatu r, extrinfecus in exigua tubercula 
eriguntur, aculeorum Cotylem excipientia* membranula junguntur, ut in orbem mo- 
veri poffint. Aculeorum caput craffius eft & cavum, fed in acutum terminatur. 

Tota exterior tefta a fpinis denudata purpureo & flavo , alternarim quafi difpofitis 
coloribus radiat, & creberrimis pundulis afperatur. Magnitudo diverfa eft , quando- 
que femipedem in Diametro habet, quandoque minus. 

In. Echinis nihil eft quod cibum prxbeat , prxterquam ova qux in iis inveniuntur 
quinquepartita, fubrufFa, ad ftellx imaginem formata, qux quandoque eduntur, fapore 
non injucundo, licet ad amaritiem accedant. Quandoque coquuntur, ex intervallo 
manducata Phreniticis, Epilepticis & Melancholicis conducere volunt. ’ Contra Vene- 
num Doricnii&Carpafi commendantur comefti. 

Teftx crematx fordida uleera purgant , carnem luxuriantem reprimunt , ftrumas 
difcutiunt. Ad Dyfuriam & Calculum teruntur cum aculeis, & ex Mulfa frequenter ex- 
hibentur. Ad Alopecias fumit Myrepfius teftam Echini marini uftam, mucidam Iridis 
radicem, fingulorum unciam, qux bene contufa oleo irrigat & adbibet. Ad expelleifdas 
fecundas fumit Hippocrates Echinos marinos tres tenuiter tritos & in vino odorato 
exhibet. Morfis a cane rabido in cibo* Echini profunt recentes, cum vino aut mulfo. 
In dolore colico commendat Trallianus & Aecius ; ad ftomaebum hebefcentem, Echi- 
num marinum haud parum proficere, veficam vacuam facere, affirmat i£Iianus. 

Kk 5 Cap. IX, 


2^2, MUSEUM 

C a p. IX. 

z De <tAmmalibus fanguineis Reptilibus. 

"p Xsanguia hactenus vidimus animalia, ad Sanguinea & perfediora tranli- 
^ cum ut faciamus, ordinis ratio poftulat. Sanguinea vero ea dicimus, qua: vero fan- 
guine , non humore aliquo analogo nutriuntur. Unde in venis omnium fanorum in- 
venitur, &c effluit, quamcunque partem carnis vivas incideris , teftante Ariftotcle lib. 5. 
de Hift. Animal, cap. 19. Hasc autem vel funt Reptilia feti Serpentia, vel Natatilia, vel 
Volatilia, vel Greffilia. Reptilia pedibus carent, ut ferpentes, qui ita vulgo vocantur a 
lerpendo, quamvis hxc vox quandoque tam late fumatur, ut ad infeda. Scorpiones & 
araneas extendatur. Serpentum alii terreftres funt, alii aquatici. Nos hic de iis faltem 
agemus, quorum aut exfuvias, aut cadavera tenemus. Quamvis Servius in z. lib. ^neid. 
Virgilii, inter Serpentes hoc ponat difcriminis, quod Anguis fit aquarum. Serpens terra- 
rum, Draco templorum, hoc tamen non femper obfervari, norunt ii qui cum cura clafli- 
cos autores legerunt. 

Anguis vocabulum nos hic ftridius fumimus, pro eo Serpentis genere, quod apud 
nos frequens in dumetis & locis uliginolis, actam aquis quam terra gaudet, colore nigri- 
cante vel ferreo, magnitudine insquali, quandoque ulnas duas attingens, dorfo fquam- 
mis tenuibus & parvis maculato , ventre ex albo & nigro variegatis majoribus , capite 
oblongo, oculis parvis, paulatim in caudam anguftam delinens, vulgo Cin ©nog. 

Inter Cutim& Carnem pinguiufculam habet membranam, quas cum ipla cute difce- 
dit ubi excoriatur. Afpera arteria, longitudine quatuor circiter digitorum, pro corpo- 
ris proportione parvis circulis tornata, ad pulmones defertur, cui cor & velicula fellis 
adhaeret. Hepar oblongum inftar Lucii pifcis, cui & inteftinis pinguedo adhaeret. Inte- 
ftina a faucibus ad excretionis locum fub alvo defcendunt. Infra Hepar utrinque juxta 
inteftina, nervofavena, longo dudu defcendit, cui infunt ova , ita pelliculis albis teda, 
ut in Gallinis videmus, fed longo ordine dudo, in quolibet latere triginta duo. Lingua 
bifida & acuta. Vix veneni aliquid habere deprehenditur, fiquidem manibus tradant 
& in finu geftant multi fine incommodo. Vefcuntur graminibus , infedis obviis qui- 
bufvis, hyeme latent, coitum mutuo complexu fupinarum pardum perficiunt, ova pa- 
riunt, quas inftar monilis cohasrent, incubant quas pepererunt in terra &: fequenti anno 
excludunt. 

Serpentes &: angues Trogloditis olim cibum fuppeditarunt , 6c etiamnum in quibuf- 
dam Indiae locis in delitiis funt. Contra omnium ferpentium Idus commendantur ipfa 
exta vulneribus impolita. Strumis & Elephantiafi laborantibus carnes conducunt. 
Anguinum cor, fi mordeatur aut alligetur , efficax habetur ad dentium dolores. Ad 
jftrumas adipem anguium & carnem in pulverem redadam valere credunt. Anguis in- 
veterati fuffitus, menftrua juvare vult Plinius. Germani pulverem ex iis conficiunt, quo 
qui utuntur, ab omnibus venenis tuti redduntur, & a malignis corporis affedibus. Varias 
reperiuntur hujus pulveris defcriptionesi fed, quo fimpliciores, eo meliores. 

Verno & Autumnali tempore, juxta quoldam, excutiunt illud, quod Senedam An- 
guium vocant, vernantium Ipolium & exfuvias. Inter duos lapides aut aliud fimile ex- 
fuere incipiunt, ab oculis primum detrahendo, ita utoccascari videantur iis qui rem non 
intelligunt, tum caput , atque 24. horis tota exfuitur a capite ad caudam , cute nova 
fubtus renafcente. Eo enim id contingere volunt, quod quali Elephantiafi laborantibus 
cutis a corrupti humoris vaporibus liccetur & elevetur. 

H.ec Vernatio ad multa commendatur. Si oculis affricetur, claritatem iis con- 
ciliat. Coda in vino aurium doloribus auxiliatur, in aceto fervefada dentium dolori- 
bus medetur , cum cera mifta celerrime dentes evellere Icribunt, Pthirialin prohibet, 
ad Colicam, Dy fenteriam, tenefmum decoquunt & applicant , ad internas & externas 
eminentias, fenedam anguium fcinde figura Numifmatis magni, abfcondein caricis & 
reger clam comedat. Canis rabidi morliim impolita curati alligata lumbis faciles par- 
tus reddit. Sed mox a partu removenda, ex eo fumus foetum mortuum educit. Multo 
plura ei tribuuntur, quas apud Gefnerum &Aldrovandum legere licet. 

Vipera quali Vivipara , quod, cum reliqui ferpentes ova pariant, htec fola vivos 
fetus? Grascis Arabibus Tyrus, a Cneco fyg/ov, hinc celeberrima toto orbe An- 

tidotus 


FORMIANUM. l6i 

tidotus Theriaca, quod ejus bafin conftituant trochifciex ejus carne confedii, quam- 
vis fint qui Avicennam alios ferpentes& non viperas Tyros vocare exiftiment. 

Magnitudine ut plurimum eft cubitali, quandoque major. Mafculum a fcemina dif- 
ferte vult Nicander, quod caninos dentes duobus plures habeat, colore eft lubflavo* 
collum porrigens, oculis fubrubentibus, intuitus feri, capite latiore, corpore & ventre 
tumido, cauda curta , dorfo variegato ; herbis vefcitur , fegni tradtu ferpit , tam Vere 
quam Autumno exfuvias deponit. Vulgo putarunt Viperam per os concipere, & ejus 
vilceta a catulis in partu corrodi ; led vehementer hallucinantur. 

Fuerunt enim noftra astate, qui Viperas utriufque fexus eledfas vivariis inclufere, eaf- 
que inftar aliorum animalium conjungi, concipere , parere educareque fcetus fuos ex- 
perimento compererint, nullo parentum defiderato : coeunt mafculus & fcemina, cau- 
dis ad medium ufque corpus optime convolutis, complexifve, altera vero fuperiori cor- 
poris parte elevata, multis cum ore. ofculis datis. Ineft malculo membrum genitale, ea 
In parte ubi amplexantur, quod intus occultum habet, foeminis vero vulva ex diredro 
ineft, ut docuit expertus Amatus Luiitanus. 

Quidam populi, ^Lgyptii pradertim, earum carne in cibis ufi funt, tefte Galeno. Iri 
Medicina valde commendantur ad Elephantiafin , earum carnes , rite praeparata: & 
mundata?. Mattffcus Gradi pullos & capos jure & carne Viperarum cum pane fuba&is 
nutrit , ufque ad deplumationem, curaturus horum elu Elephantiacos. In variis mor- 
bis inlanabilibus commendantur. Quidam afferunt eos, qui Viperinis vefcuntur carni- 
bus, vitam degere longiorem , caput contufum & Iffui Viperino impolitum venenum 
extrahere & a noxa vindicare. Contra omnium ferpentum Itfus virulentos, Viperarum 
exta foris impolita auxiliari ait Plinius. Contra oculorum hebetudines, dolorefque Po- 
dagricos commendatur adeps. Impetigines, Alopecias curant exfuvias combufbe & illi- 
tas. Quidam pulverem ex carne confectum contra Arthritidem & ftrumas propinant. 
Sed earum ufus maximus eft in Theriaca, cujus bafin conftituunt , Paftilliex iis con- 
fedti, lalem quoque Theriacalem prasparat Galenus in multis morbis utiliffimum. 

Ex morfu Vipera dira ac lethalia Symptomata proveniunt , pars lasfa primum, mox 
totum corpus intumefcit, fequitur faucium ficcitas, capitis dolor. Ex vulnere cruenta 
manat lanies, circa vulnus tumens, puftula? adulta & nigricantes. Intra corpus Hepar 
inflammatur , bfliofas fubfequuntur vomitiones , in quibufdam fopor & fudor frigidus 
cumurina cruenta : intra feptem horas alii, alii tertio aut feptimo die occumbunt. 

Curatio quam celerime inftituenda , & vis veneni infringenda. Juvat mox vulneri 
amputatum caput & contufum applicare haberi li poteft, vel fcarificatur vulnus & cu- 
curbitas applicantur, virufque eliciatur, fupra partem afFedam ligatura fiant fortes. Ex- 
hibeatur Theriaca Andromachi cum vino * ut fudor eliciatur > vomitus procuretur. 
Commendatur Allium, fuccus foliorum fraxini , meliffa cum baccis Lauri, Juniperi* 

Vulnus foveatur diu multumque cum decodto Scordii, & corticum fraxini cum vino 
Theriaca applicetur. 

Ingentis Serpentis Americani pellem ex Brafilia mihi attulit Nobiliff. 
ChriftophorusLindenaw, longitudine pedum novem, latitudine unius, elegantiflime 
variegatam & fquammis quafi pi<ftam, refpondentem plane ei quam delineat Clulius 
lib. 5 Exot. cap. 18. Collum anguftius eft, & caudam verius paulatim etiam in ancruftum 
contrahitur. Tota pellis fquammis teffalerie pulchre dilpofitis, prona parte mirioribus, 
fupina majoribus j colorum varietate eleganti. Nam dorfum a capite aH extremam 
caudam, continuo ordine, lecundum longitudinem nigricantibus quali Clypeiformibus 
maculis ornatur, extrema vero cauda ovalis formas maculis nigricantibus diftindta , la- 
tera „ alterius formas maculis, inftar foliorum mali, depicta funt, fpecie venufta, colore 
fubfufco. Elegans, live colorem, live macularum difpofitionem confideres, 

Brachia ni serpentis exfuvias a Clanff. Viro D.Thoma Bartholino habeo 
elegantes, longitudine pedum quatuor cum femiffe , craflitie pollicis in medio, colore 
cinereo, in dorfo fquammis fubnigricantibus parvulis, minoribus in collo, majoribus in 
dorlo , lub ventre longis & magnis. Exuti capitis & oculorum in iis coijaiciuncur vefti- 
gia, cauda in apicem acutiflimum terminatur. 

Hi ferpentes Brachiani vocantur a loco ubi inveniuntur, nam o<fto milliaribus ftali- 
cis ab urbe Brachiana eft Styglianum feu aqua Stygia, unde non procul prope villam 
Sallo dictam mons eft, in cujus vertice domus Fumarola, a cujus montis fpiraculisdeor- 

fum 


«*4 M U S E II M 

fum verfus quindecim fere p affi.ru m fpacio defcendentibus occurret ulmus, arbor eon- 
fpicua, fub qua {pecus, in qua ferpentes hi vifuntur. Cujus {pecus hiftoria, cum rara fit £c 
ab Athanafio Kirchero lib. catenas Magneticie cap. 4- §• 2.. delcripta, ex eo non gra- 
vabor eam referre. ' 

Specus feu caverna, vulgo la grotta delli ferpi, duorum hominum capax, fiftuldfis qui- 
bufdam foraminibus in formam cribri perforata cernitur , ex quibus ingens quasdam 
principio Veris diverfi colorum ferpentum, nulla tamen, ut dicitur, lingulari veneni qua- 
litate imbutorum progenies quotannis pullulare folet. 

I11 hac jpelunca Elephantiacos, Leprofos, Paralyticos, .Arthriticos, Podagricos, fimi- 
%iiquc defperatis membrorum affectionibus laborantes, nudos exponere folent,qui 
mox halituum fubterraneorum calore in fudorem refoluti, ferpentum propullulantium, 
totum corpus infirmi implicantium, fudu linduque ita omni vitiofo virulentoque humo- 
re privari dicuntur, ut, repetito hoc per aliquod tempus medicamento, tandem perfecbe 
fanitati reftituantur. Et paulo poli: : Speluncamper avia& devia non fine periculo adii, 
& quas de litu montis, de fpiraculis feu evaporatione, de caverna & ferpentibus inaudie- 
ram, omnia vera effe cognovi ; Ipeluncam ingreffus, eam utcunque calidam inveni, at 
ferpentes non vidi, utpote eo tempore latitantes, {poliis tamen & exfuviis eorum ulmus 
paulo ante memorata ita onerabatur , ut Staphilodendrum , coluteam feu veficariani 
folliculis refertam dixiffes, quas ferpentium quorum mons fcatet geniminis luculentum 
praebebant teftimonium. Imo auribus ad meatuum orificia applicatis, nefcio quod ob- 
tufum murmur aut quis hbilofusftrepitus,fi non aeris eum halitibus inclufis luffae, certe 
latentium anguium manifeftum lignum percipiebatur, &c. Poft aliquot lineas haec fe- 
quuntur. Cura ita peragitur : ./'Eger pneviis purgationibus primo difpoficus in Ipelunca 
fupra ftratum exponitur totus nudus, qui vix ingreffus ftatim ex evaporatione halituum 
calidorum in fudorem refolvitur , fudorem fomnus fequitur, &: dum ita fomno fopitus 
immotufque jacet aeger, ferpentes e cavernis fuis fudore alledti egredientes, totum dor- 
mientis corpus {piris luis implicant, illud innoxie lingendo ftringeiidoque, qui tamen 
ad minimum motum aufugientes latibula repetunt. Ubi duabus, tribus aut quatuor 
horis ita jacuerint, ii qui curam aegri habent, e Ipelunca erutum,veftimentifque indutum, 
in vicinam Fumarolae domum introducunt, ubi poftea requie capta variis confortativis 
reficitur, duratquehsec cura donec intentus fanationis effedus confecutus fuerit. 

Hanc fpeluncam non aliam originem habuiffe nifi a Leprofo, indigenas norunt. Hic 
Roma ad huic loco vicina balnea iturus , dum in hoc monte errabundus node una, 
cum pluvia ingruiffet, diverticulum quaereret, cafuin hanc fpeluncam incidiffe dicitur, 
quam cum calidiffimamreperiffet, fepoficis vehibus ingreffus, moxque fudore fomno- 
que vehementi correptus , in ea magnam nodis partem tranfegit. Evigilans vero cum 
ferpentibus fe involutum reperiffet, horrore immenfo correptus, foras prorupit, & qui 
fe a ferpentibus paulo ante devoratum credebat, eorum beneficio integram fanitatem 
fe reperiffe comperit. Quo exemplo dudi multi alii Pfora laborantes, poftmodum fer- 
pentibus fe lambendos, in dida fpelunca, non fine defiderato effedu expofuerunt. 

Scorpio animal eh quod noli ra non fert terra , ad infeda potius quam huc refe- 
rendus, mole corporis exigua , articulum digiti vix fuperans, caudam fi exceperis arti- 
culatam ejufdem longitudinis, dorfo depreffo Sdatiufculo, internodiis cancrorum more 
diftindo, crufla duriufcula, colore fufco, capite exferto & prominente, brachia feu for- 
fices habet quibus obvia detinet dum pungit 5 pedes utrinque quatuor, bifulcis etiam 
dotati forficibus, caudam oblongam tenuem, articulatam, aculeo prasditam, quo pun- 
git & venenum ejaculatur. In hoc aculeo Plinius meatum quendam finuofum effe ait, 
adeo anguftum ut vtfu non percipiatur. In eo venenum gigni, continerique, quod cum 
ille ferit, mox per foramen, quod minus cerni poteffi emanat. Generari volunt partim 
per putrefadionem, partim ex ovis propriis, & terra vivere ftatuunt. 

Quamvis Scorpiones animalia fint venenata valde , fuos tamen in Medicina habent 
ufus j paratur enim ex iis, in nova olla obturata ullis, pulvis, quo quidam ad calculum 
comminuendum utuntur. Oleum quoque ex vivis iis in oleum commune immerfis &; 
fuffocaris, cujus ufus efl contra Idus fcorpii, venena alia & morbos venenatos. Ali- 
quando crudi in ufum veniunt , fi contufi adhuc vivi fuis Idibus imponuntur , venenum 
enim infiidum extrahunt. 

Rub et^ 


FORMIANUM. 

Rubeta feu Bufonis (ad quadrupedia digitata ab Aldrovando refertur) mentio- 
nem quod hoc loco faciam, in caufa e fi: ejus corium, quod mihi Clarilf Vir M. Aurelius 
Severinus,in Academia Neapolitana Anatomes & Chirurgia; Profeflor eximius, tranfmi- 
fit, longitudine eft unciarum quinque, totidem latum, ferme quadratum, nili quod emi- 
nentiae capitis, pedum, &c. inaequale illud reddant. 

Animal hoc omnibus notum, abautoribusadRanas exitiofas refertur, quod quando- 
que in iplo laxorum meditullio natum elfe animadverfum eft, alioquin ruderibus & 
terrenis gaudet fcrobibus. Corio adeocraflo & tenaci tegitur, ut ligno acuto vix per- 
forari pollit , adeoque decolorato, ut, li quis optime coloratus diutius intueatur^ 
pallidus quali Ictericus reddatur. Ventre elt turgido , no£tu quam interdiu melius 
videt, tardo incedit gradu, hieme latitat. Si fiepius verberetur, primo ex clunibus vene- 
num exprimit, dein guttas quafdam male olentes effundit. Herbas, traga, fungos & 
alia ejus generis inficit, obfcurum edit fonum & terra vefcitur. 

Venenatum admodum cum lit animal, ejus veneno medentur Cancri fluviatiles, i 
triti & poti, cervi cornu, Poterion, terra ligillata, Smaragdus, &c. Si cufpide acuti ba- 
culi caput transfigatur & exficcetur in fole Bufo, integer, bubonibus peftilentibus impoli- 
tus venenum extrahit. 

C A V. X. 

'Vifccs Saxatiles Litt orales. 

A Reptilibus , tanquam ignobilioribus animalibus languineis, ad Aquatilia fanguinea 

progredimur, qua: noftrum tenet Mufeum, quippe qua; nullibi lilie humore degere 
poliunt , vel exiguas faltem in licco moras trahere. Horum duo lunt genera, ununt 
quod Branchiis proditum, ob fanguinis paucitatem frigidiufculum , fola aqua ad refri- 
gerationem indigens. Alterum pulmonibus dotatum, quod quia calidius & fanguinis 
v copia proditum, refpiratione indiget, nec femper fub aquis degit. Ha:c Cetacea, illa 
Pifces vocantur. 

Pifcium vero multa; funt differentia, illuflres tamen ea: qua; defumuntur vel a cor- 
poris tegumento, vel a locis in quibus degunt. Tegumentorum ratione, quidam fquam- 
mofi funt, quidam cute tedi, eaque vel afpera vel la;vi. Locum in quo pifces degunt, 
Aquam elfe conflat, eaque vel marina, feu falfa, vel dulcis. Qua: vel fluviatilis vel lacu- 
ftris, qua ratione quidam pifces dicuntur eL#iat leu marini, quidam vo&ptot fluviatiles, 
quidam Aipva\at lacuftres. Hujus divifionis habita ratione , pifces quos tenemus, in 
fuas diftributos clalfes confiderabimus. 

Amarinis ut initium capiamus, ii funt vel mife&oi faxatiles, vel \uh s litto- 
riiles, vel mxdyioi, in alto mari degentes. Saxatiles, qui inter laxa & promontoria vi- 
vunt, vel femper ibidem ftabulantur, vel maxima ex parte, quandoque nem De excur- 
rentes in alia loca ut alimenta quanant. Saxatiles autem holce pifces in fquammofos 
& non fquammofos diftribuimus. 

Inter fquammofos pifces refert Aldrovandus Acum utramque ; fed revera, qui di- 
ligentius hos pifces intuentur, non tam inter fquammofos, quam Leves locum tribuent. 
Nos nihilominus ejus fecuti veftigia, hic de iis breviter agemus. 



Acus vulgaris Plinio, Aculeatus Bellonio, Graecis fciXmvi & > nobis fpom-jifcfi/ 

in noftro mari* menfe Julio £c Augufto,copiofe capitur. Tenuis & longus efl Pifcis, ro- 
ftrum habens acutum, tenue, longum, durum, caput triangulare, ferme ad viriditatem 
inclinans, inferior maxilla luperiori longior, in mollem quandam fubftantiam degene- 
rans, dentes utrinque parvi & frequentes, oculi magni, rotundi, lutei, Branchis quater- 
nae, duplices, pinna; dus parva; ad branchias, dus alis fub ventre, quas rurfum alia fequi- 
tur longa, ad caudam fe extendens, e cujus regione in dorfo alia, cauda in duas pinnulas 

L 1 termina 


! 


166 MUSEUM 

terminatur. Dorfum ejus coeruleum eft, ad viride inclinans, venter candidus , argcn- 
teufve. Spina dorfi viridis, partes interiores longas ad corporis proportionem. ? & 

In cibos apud nos venit, caro ejus non adeo infuavis, fed dura & ficca, idcirco diffi- 
cilioris conco&ionis. Elixatur recens; fed copiofe Tumentibus noxam inferre febref 
que accendere credunt. 



_ Acus Aristotelis, Eyphline Bellonii , Blennus aliquibus , pifcis efttfenuis Sc 
longus, cortice pulchre caslato teftus, caput exiguum habens, rofhrum oblongum, du- 
rum,in extremitate latiufculum,ri6lu in altitudinem dehifcente, figura tubas, adeo tenui, 
ut, propter roftri longitudinem &anguftiam, ne minimus quidem pifciculus ingeri poifit, 
Gallis Trompette dicitur. Branchias utrinque quaternas habet, pinnam indorfo uni- 
cam, caudam in tenuem & fimplicem pennam terminatam, oculos exiguos, corpus ob- 
longum angulofum, quod a capite ad meatum excrementorum femper craf Tefcit, dein 
paulatim extenuatur. 

Ejus cinis exhibitus urinat ftillicidium curat, ut tradit Galenus. Totus cum irino un- 
guento infpiftatus, & cinis ulceribus infperfus, eorum putredines fanat. 



AdPifceslittoralesfquammofos Hirundo plinii refertur, quem Rondeletius 
Mugilem alatum , alii Falconem marinum & pifcem volucrem vocant. Caput habet 
oblongum , fuperiore parte planum aliquantum, roftrum acutum, os parvum, edentu- 
lum. Inferior maxilla fuperiori paulo prominentior , oculi rotundi & maximi, Bran- 
chis utrinque quaternas, juxta quas binas funt illaspinnas, quarum opera volatum exer- 
cet, latiffimas longiffimasque, ventris pinns inferiori loco, quam in aliis fits funt* magnas 
ad caudam extenfas , alia a podice parva , in dorfo unica ; caudas pinna lata &: lunata, 
quafi in duas divifa, quarum inferior major eft. Squammis magnis & latis, fed tenuibus 
tegitur, venter albicat, dorfum ex caeruleo nigricat, cubiti longitudinem attingit. 

Alga & aliis quifquiliis marinis vivit , volatu fe extra aquam per aera effert. Juxta 
promontorium bonas fpei navigantibus in Indiam Orientalem, magna copia fe offerunt 
hi pifces, & quandoque in naves fponte decidunt , noftu prasfertim . Ad centum vel 
amplius paffuum intervallum aquas fupervolant, ut alios pifces infequentes effugiant, 
ubi periculum eft , ne in avium marinarum rapacium ungues incidant, cito mergun- 
tur ; undique tam in aquis quam in aere hoftibus cinguntur. 

Carnem habent non infuavem, qui guftarunt fapore cum fcombro, quem etiam co- 
lore refert, convenire ajunt. Caro licet duriufcula videatur, plurimum tamen fuppeditat 
nutrimenti ; Elixum prasferunt affo. 

Cuculus marinus, Grascis K , Gallis Morrude, Anglis Gornart, noftratl- 
bus ivltr / a fono quem pinnis edic dum capitur aut lsditur, quibufdam Coccygium,So- 
phroni Trigola vel Trigla, Germanis quibufdam ©^-jjane/ Chilonii ©mift-ftKdjf. 

Tota 


( 


W O R M I A N tl M. ' 1$7f 

Toto corpore glaber apparet, quamvis quidam minuti (limis fquammis ad latera prse- 
ditutn putent. Capite eft magno, offeo, calato, anguiofo, quibufdam in locis aculeis 
munito. Nam praeter id quod roftrum in duos arcus femicirculum conftituentes ter- 
minetur, fuper utrumque oculum, fupercilii loco, duo acuciftimi extant aculei, pofterior 
capitis pars duobus conlimilibus horret, utrumque branchiarum operculum item , fed 
longioii armatur, ftatimque ^ branchiis aliis omnium longi/fimus , utrinque prominer, 
aliquibus alioqtiin capitis partibus argentum atmulatur. Oculi nigri, os latiufculum, 
edentulum. 

In utroque latere a Branchiis , fub majore illo aculeo pinna eft fubrubra magna , ex 
cujus regione in ventre altera minor utrinque & minus rubra exoritur. Ante has utrin- 
que terni cartilaginei Cyrrhi dependent. A capite per dorfum, fere ad caudam ufque, 
duo acutiffimorum aculeorum ordines deducuntur* in quorum medio dux pinna* con- 
fpiciuntur , una capiti proxima, brevior, fed latior , novemque aculeis horrida , altera 
longior, fed ftridior, nullifque armata aculeis. Ventre eft plano & candido,- orificium 
excrementorum in medio ventre eft, a quo alia exorta pinna fere ufque ad caudam 
extenditur. 

Capite, dorfo, lateribus &pinnis rubet dum recens eft. Totus pifcis rorandus carno- 1 
fiis, Branchias habet utrimque quaternas & duplices. Sonus, quem edit, pinnarum con- 
cuffu perficitur, vocalis alioquin nullus eft Pifcis. 

Guftui haud infuavis ejus caro, quas alba, dura & ficca eft, fed tamen friabilis , unde 
inter falubres pifcis a multis recenfetur. In aqua & vino elixatur apud Monfpelienfes, 
ex aceto & fucco oxalidis comeditur. 

Scorpio marinus, Gnecis, Gallis Rafcaffe, Italis Pefce fpi- 

nofo, Germanis / Danis QBccfc* 

Pifcis eft magno capite, anguiofo, duro, ofieo, plurimis iifdemque acutiffimis & ro~ 
buftiflimis aculeis munito , os ipfi magnum in eo exigui dentes confufi denfiquc, 
oculi magni, rotundi, exerti , in fummo temporum collocati , fuperciliorum loco acu- 
leos habet, branchias quaternas utrinque ofieo aculeatoque operculo tecfas, juxta cas 
binas latas pinnas totidemque ex harum regione in ventre, fed minores, in dorfo uni- 
cam, fed latam longamque a cervice ad caudam excurrentem, anteriore fui parte un- 
decim uUt duodecim duris firmifque aculeis horridam , ctetera obtufam innoxiam, 
aliam a podice ad caudam excurrentem habet, brevem ac latiufculam, tribus hifpidam 
aculeis, cauda uriica alata pinna conftat. Totum corpus rotundum eft, anteriore parte 
crailiftimum, pofteriore tenue. Squamm^, quibus tegitur, adeo funt exiles tenuefque, 
ut, nifi advertas, iis carere videatur. Venter albicat, cetera rubet. 

Alga pafci, & Carnivorum ede volunt, aculeis tum ad fui tutelam, tum ad nocendum 
& veneno inficiendum utitur. Sed in hifce locis minus venenatus eft, nullus enim no- 
ftris pifcatoribus ex illo vel metus, vel fufpicio: vulgus caudam, fues totum pifcem im- 
pune vorant. Ejus Iftus, Hepate ejufdem pileis & carne impolita fanantur , aliis etiam 
curantur antidotis, de quibus alii. 

Carnes durai fiunt & coftu difficiles, ingratae, ob id negliguntur, pauperiores tamen 
apud nos detracfta pelle recentes & exficcatos comedunt. Jus ad alvum molliendam 
commendatui. Fel ad menfes & fecundas ex utero educenoas , lana exceptum & ex- 
ficcatum, adhibetur. Ad vifum acuendum, verrucas tollendas, & cutis fcabritiem com- 
mendat Plinius. In capite lapillum inveniri ajunt, ad ftranguriatn & calculum utilem, 
Scorpium marinum necatum in vino veficas calculos & vitia fanare, jecinoris etiam do- 
loribus mederi, fi bibatur, autor eft Plinius lib. i. cap. 35. Ad exterendos calculos Scor- 
pios tres parvos integros comburito & cinerem propinato , ait liber Euporiftorum Ga- 
leni. Affatum Scorpium marinum Calculofis prodelfe tradit Marcellus Donatus. 


EI 2- Draco 


- 


2,68 MUSEUM 



Draco marinus, Graecis ^^ucajvct , aliis Araneus. Sconveldius pifcem hunc a 
Graecis aut Latinis defcriptum non effe putat &: Cataphradum vocat, Gallis Vive , Hol- 
landis CUtltSU / Norvagis ixtcrftng / Norftrandenfibus @fecn-6icfcr & SDfailla*. 

Eft quandoque palmorum duorum longitudine, quamvis meus fefquipalmum non 
fuperet, capite eft triangulari, deprefto, angulofo , duos circiter digitos lato , cujus latera 
in ambitu tuberculis aculeatis horrent. Roftrum habet refimum, quatuor apiculis mu- 
nitum , quorum duo anteriores inftar Lunas cornutas vel femicirculi fe rotundant , reli- 
qui poft hos fuis aculeis retro converfis confpicui funt, os in fupina parte femicirculare 
habet, parvum, fed incifuram ejus utrinque binis Cirrhis barbatam. Truncus proxime 
capite depreftior odagonus eft , prope caudam hexagonus, prona parte fufcus, nigris 
lituris interfpeiTis, circa ventrem planus, in cujus medio podex eft, albicans, totus ofleis 
fquammis contedus, in quarum medio tumor durus reduncus erigitur, qui in omnibus 
continuatus corpus angulofum efficit , quod verfus caudam gracilefcit. Pinnas circa 
Branchias habet latiufculas duas, fub ventre totidem, fed longe minores, binis fibris con- 
flantes. In dorfo inter fquammarum extantias concavo, duas contiguas parvas, omnes 
nigris lituris pidas , Cauda in pinnam fubnigram exiguam & rotundam definit. Den- 
tes nullos habet , fed horum loco labia alpera. Squillis aliifque minutis pifcibus 
vefcitur. 

Pifcem hunc omnium marinorum, Paftinaca excepta, venenatiftimum ftatuunt, acu- 
leis fuis Idumpericulofum inferentem, inflammationes & febres excitantem cum do- 
lore immenfo, unde gangrasna. Antidotum eft pileis ipfe, aut ejus Hepar, fi plagte mox 
applicetur; dolorem enim ceflare facit & venenum extrahit. 

Refedo capite coquunt ex aqua, & abrafis cruftis cum butyro comedunt, ob carnis 
dulcedinem in deliciis habetur. Recentis hujus pifeis capitis cinis , omnibus venenis 
refiftere vult Rondeletius. Plinius dolores dentium fedari ait, fi gingivas olfibus Dra- 
conis marini fcarificentur. 

Dracunculus, quem Rondeletius a folo Plinio nominatum putat , a Gallis 
Lacert vocatur, quod Lacertis terrenis quodammodo fimilis. 

Dodrantali eft magnitudine, roftro acutiore, capite latiore, ore parvo fine dentibus, 
oculos magnos fupra caput habens, os in aculeum definit ad caudam Ipedantem, pinnas 
longiffimas pro corporis magnitudine obtinet, partftn aureas, partim argentei coloris, 
qua: ad branchias lita: aureas funt, in radice argenteas. Quas a fupina parte, a ceterorum 
marinorum pifciutn pinnis litu & magnitudine diffident. Nam & ori propiores funt, & 
longiores iis quas ad branchias. In dorfo duas eriguntur, prior parva eft , aurea & argen- 
teis lineis diftinda, pofterior magna admodum in medio dorfo , Papilionum alis, radiis 
quinque hordei ariftis fimilibus, membranaque conftans. Radii priores longiores funr, 
pofteriores breves. Hasc in medio dorfi cavo quafi vagina clauditur , alia d podice 
ad caudam tranfeurrit, etiam aurea, demptis fimbriis nigricantibus. Corpus totum fen- 
fim gracilius fit & in pinnam longam terminatur, cujus fimbria: nigricant. Eft & pido 
corpore , nam ab hujus medio argentea: lineas ad ventrem dudas funt. In maxillis par- 
tibufque anterioribus, veluti p undis argenteis notatur, ventre eft lato, plano, candido, 
& cuticula tantum tegitur, capitur maxime diebus canicularibus. 

Rarum pifcem efte refert Rondeletius, &tum ob raritatem, tum venuftatem, fum- 
mumque rerum omnium opificisDei in hoc pifce artificium eum pifcatores admirantur, 
& amicis, qui naturae rerum contemplatione deledantur, dono dant. Quem egopdfli- 
deo captus eft circa promontorium Scavenianum in Cimbria , mihique a parente 

p.M.m 


FORMIANUM. 

P. M. Wilhelmo Wormio, tunc temporis Regio ibidem Telonii pr.rfedo , tranfmiftus 
cum aliis rarioribus pifcibus, qui ibidem capiuntur; fed temporis injuria a colorum va- 
rietate multum remifit. 

Minutum quendam Pisciculum, vix uncte longitudine, ex India Orientali 
allatum, cum aliis quibufdammihi obtulit Vir Clariff.D.M.Laurentius Bordingius,quem 
titulo jnManfd)C-fo^anc fe accepilfe refert, eo quod vivus fonum Galli imitetur. Ore &c 
roftro eft acuto, corpore toto muricato, colore cinereo, pinnas duas alarum inftar ad 
pedtus extenfas & capillaceas habens, capite triangulari, quinque fpinis horrido. Dor- 
ium quatuor ordinibus tuberofis prxditum, radios de fe ftellares ejaculantibus, ratione 
reliqui corporis amplum ; quod mox cauda excipit fexangularis , fpinofa quoque ; fed 
ex ea aliquid eft amputatum. Sonum fi quem edit , pinnis, ut cuculus , excitat , cum 
nullus pileis detur vere vocalis , ut fupra didtum. 

Hunc Pifcem demum ex effedis comperi efte Phvfam feu Orbem igyptia- 
c u m quamvis minimum, de quo Rondeletius lib. io. Hift. Pifc. cap. ii. Hic orbis Pifcis, 
Nili & maris rubri accola, exficcatus & tomento vel alga oppletus, inter templorum 
anathemata, vel cubiculorum ornamenta fulpenditur, eam cceli partem, a qua ventus 
flat, roftro ad eam converlo, indicare folet. 

SicAldrovandus. Eft Orbis hic non ndftri maris i fed AEgyptii accola, ex quo Nilum 
quoque fubit, & ad illud oftium maxime adnatat, quod Salticum appellatur, in eoque 
potiftimufn capi folet. Accepimus praeterea in cibos non admitti ; fed non aliam ob 
caufam ab AEgyptiis capi, quam ob infolentem corporis figuram, detradtum corium to- 
mento implentes externis vendunt. 

Habet tamen ita lulpenftis hunc ufum , ut cceli partem, a qua flat ventus , roftro ad 
eam converfo, indicet. Unde a quibufdam Germanis non fine caufa ©<$C-^ane/ hoc eft, 
Gallus marinus vocatur, ideo forfan, quod, ficuti. Gallus templorum turriumque fafti- 
giis impofitus ventos demonftrat, ita &hicpiltis. Quod verum efte experimento com- 
peri in parvulo meo. 

Orbis oceani, ob corporis formam contradam fic didus, aliquibus Lepus ma- 
rinus, in noftro mari frequens, ut & in foro pifcatorio vernali tempore, ^tC-hCiC 0 Hol 
landis, ©nofMcf/ Qaf-pcm aliis, nobis a Stephano Schonvelde ita delineatur." 

Roftrum habet obtufum, os non amplum, inter hoc & oculos foraminula duo, fiftulis 
exiguis confpicua. Branchias parum incilas. Dorfuma capite in gibbum lemicircularem 
faftigiatur. Latera binis veluti carinis , qua; multis obtufis clavis horrent, protuberant, 
venter planus, in ambitu decem clavis exafperatur. In cujus medio podex eft rara? ma- 
gnitudinis, ita ut totius corporis figura fere heptagona fit. Corio tegitur denfo,ad tadum 
alpero, quod nullo detrahitur negotio, cuique dorfi gibbus & clavi facile adhxrenr, re- 
lido pauxillo carnis mollis & excrementi tte circa Ipinas, ingrati & ferini laporis in iis qui- 
bus pallidae pinna; funt, paulo gratioris quibus rubentes. Pinna; ad branchias duse funt, 
tertia prona parte, fupina quarta , quarum altera fuperior inferiori ex adverfo relpon- 
det fere, & ftriata; ferme omnes, prope caudam gracilefcentes , qua; in pinnam conti- 
nuam rotundam exit. Sub fterno quiddam circulare habet, inftar fcuti carinatum, quo 
lapidibus , ligno , folo ardiflime hserere poteft , adeo ut a;gre inde avellatur. Den- 
tibus caret, quorum loco in anteriore oris parte gingivas habet afperas , in faucibus fu- 
perioribus duo offa, in inferioribus unicum, omnia afpera. Venter prominet, ovis prse- 
fertim gravidus. Oefophagus laxus eft, ventriculus amplus, oblongus, multis appendici- 
bus vallatus, cui Epar incumbit , pallidum ex rubro. Inteftina porci inftar varia , multis 
gyris huc illuc recurrentia.^ Cor inter branchias triangulare, rubellum. Squillis & pifei- 
culis minutis vefeitur. Duum generum eft, unum minus, purpurafeentis in dorfo colo- 
ris, faporis gratioris, hoc noftri ©tcctt-fnt) vocant. Alterum majus, craflius, nigri &: luridi 
coloris, carnis infuavis, noftris Suopfo». Parum externa differunt figura : adeo ut exi- 
ftimem alterum marem, alterum fceminam efte. 

G r b i s aculeatus, JE\id.ni lib. 12. de Hift. Animal, cap. 2y quem re- 

demi a milite quodam Gallo , qui cum navibus Belgarum Indicis huc appulit Anno 
mdcliii. menfe Augufto , ab eo quem deferibit Clufius lib. 6 . exot. cap. 21 . non nifi 
magnitudine & paucis aliis differt. 

Meus enim ab extremo oris ad caudae initium decem faltem continet uncias, adeo 
ut duplo minor fit eo , quem Clufius delineat. Medio corporis ambitu pedem unum 

EI j GUirs 


1 


2> 7 Q M U S E u M 

eam quatuor unciis obtinet, corio circa ventrem albefeente , in dorfo violaceo, tnafcu- 
lis nigris magnis confperfo : Undiquaque firmis & acutis {pinis horridas , quarum bafes 
in binas alias breves & fub cute latentes definunt. Os exiguum triangulare, acutum, ri- 
dluvix unciam amplitudine xquante; bina offa dentium loco habente, fuperius unum, 
inferius alterum. Oculorum veftigia magna. Pone oculos utrinquein lateribus pinna, 
unciam unam longa, binis item aliis ejufdem pene longitudinis, quarum una in extremo 
dorfo, fupra caudam, altera fub podice. Caudas pinna uncias duas xquat. Spinx lon- 
giores femiunciales. yElianus non inepte cum Erinacio comparat. 

Aliud Orbis genus eodem tempore ab eodem accepi, quod nefeio an ab alio fit 
deferiptum: hirfutus enim eft, non armatus aculeis aut fpitiis, fed breviflimis fetis denfe 
Pipatus, unde Orbem hirsutum ego voco. Magnitudine ferme par priori, co- 
lore fufeo. Caput prominulum acutum, os quatuor conftituunt offa lata, in extremi- 
tate in acutum contrada, &: fimplici linea junda, quorum duo fuperiorem conftituunt 
maxillam, inferiorem duo, fine dentibus. Venter albicat aliquantum , fed dorfiira 
fufeum , oculorum prbitx corrupta erant & exefx , pone quas ad latera pinnx dux, 
unciam ferme xquantes , una fub cauda ad Uropygium. Cauda , qux non hifpida fed 
lenis eft , pinnam obtinet longitudine &: latitudine unciam paulo fuperans. Totius 
pileis longitudo unciarum eft odo , ambitus duabus unciis pedem fuperat , figura 
orbiculari. 



Mirum quoddam os mihi exhibitum eft, quod fiia figura quafi murem reprxfentat, 
roftra duo habet mobilia, acuta, quorum minus majori incumbit xque mobile, ventrem 
craffum , fphxricum, ovi ferme gallinacei magnitudine , caudam longam , anguftam, 
craflitie pennx anferinx, fub ventre eft fimis profundus, in extremitatem caudx excur- 
rens, paulatim ad finem gracilefcens, colore & duritie eft ofleo , longitudine pari , fu- 
perat uncias quatuor, quarum, duas cum dimidia ferme cauda tenet, pondere uncix 
unius circiter; ex quo animali, &ex qua corporis parte, ignorare me fateor : fuere qui- 
dem qui ex pifce remora illud elfe dixerunt, ('quem rite depinxit Ferrandes Impera- 
tus 1. 2.8. circa finem , male, Aldrovandus, de pifeibus, & Jonftonius ) fed mihi non 
videtur verifimile, fiquidem figuram Remorx, quam dat Imperatus, profitetur ejufdem 
elfe magnitudinis , cujus eft pifeis ipfe parte maxime crafla, circa collum unciam unam 
craffitie vix fuperat, os vero noftrum duas, adeo ut tantillum corpus tantum os capere 
nonpoftic, in primis fi cute & carne tegi debeat. Nifi majores dari eo, quem delinea- 
vit Imperatus, afferere quis velit. In Gazophylacio Illuftnffimi Archiducis Ferrandi 
Caroli, quod eft in arce Amris, capfa o&ava fimile os affervari accepi, titulo offis Re- 
morx, quod Triremibus quibufdam adhxfiffe referunt. 

Gap. Xlr 
D)e DPifcibus Delagiis. 

T> E l A g 1 1 Pifces, qui ut plurimum in alto degunt Pelago, varie dividi poffunt. Qui- 
**■ dam eorum femper in alto vifuntur Pelago, quidam flumina quandoque petunt. Qui 
femper in alto, fiintfquammofi vel lxves ; atque hi vel offei, vel cartilaginei, loco offium 
cartilagines habentes. 

Inter offeos ponimus nos Xtphiam feu gladium , qui a roftri mucrone nomen 
fortitus eft ; Galeotta Straboni, Italis Pefce Spada, Germanis ©ttW&f-ftfclj, 

Pifeis 


? ORMIANU M. 

Pifeis eft magnus, ad Delphini magnitudinem accedens, pelle capitis glabra & fplcn- 
dida, reliqui coiporis fuperiorrs alpera, nigricans> venter colore argenteo, oculi ampli 
emiflititii , ovi gallinacei magnitudinem «quantes , ante hos foramina duo , branchiae 
utrinque odon« duplices. Caput in acutum delinit, ac tandem in roftrum latum juxta 
caput digitos quatuor, longum pedes duos cum dimidio, olfeiim, lolidum, porofum, ci- 
nereum, paulatim in acutum terminatum. Maxilla inferior nonroftrata, forma trian- 
gulari, pedem longa, fine dentibus, (quorum vice offa quatuor oblonga & afpera in pa- 
lato funguntur) cujus medium oculorum regioni refpondet, extremum fuperioris ro- 
ftri, pedum trium longitudine fuperat. Mucro figura gladio exade refpondet, unde 
etiam pifci nomen. Pinnas habet ad branchias duas , in medio ventre unicam , fupra 
dorfum majorem aliam , aliam minorem non procul a cauda. Corpore eft tereti , d 
capite ftatirn valde craflo, deinde ad caudam ufque tenuiore fenfim fado. Praepinguis 
eft, adipemque in dorlo habet plurimum. Roftrum adeo durum, ut eo naves perforari 

Carnis durioris & concoctu difficilioris efte plerique autumant, quocirca ab ea ab- 
ftinendum fuadent, juniores tenuiores & palato gratiores autumant. 

Mihi hujus pileis duo funt roftra leu gladii, alter aptato manubrio ligneo vere gla- 
dium refert, ac licet amputatus fit apex, duorum tamen pedum longitudinem fuperat, 
latitudo, juxta capulum, quatuor ferme eft digitorum, in medio aliquantulum protube- 
rat , ex duabus quali laminis olfeis ac duris conflatum , quarum medium porolum ac 
Ipongiofum quid occupat, colore nigricante. 

Roftrum alterum, priori aliquanto tenuius, coloris eft cinerei ad flavedinem tenden- 
tis, pedum duorum cum femifle longitudine , qua capiti jungitur, pollicum trium latitu- 
dine, figura alioquin & fubftantia priori relpondens, utrinque acutum, inferiori parte 
eminentia quadam in medio exftat, vagina: cultrorum figura relpondens. 

Thunnus etiam pileis Pelagius ofleus , non fquammofus , veteribus olim magno 
erat in precio, variaque apud eos invenit nomina , prasfertim ratione «tatis. Ad°tri- 
ginta duos pedes magnitudine excrelcit, capitur quandoque in mari Mediterraneo, at-' 
que ex Oceano eo defertur. Pileis eft gregalis, de quo varia: opiniones. 

Salfamenta olim ex Thunnis parabantur prasftantiflima , inter qua: praeferebantur 
to(>cqa, y ex pulpa caudas proxima confecta. 

Mihi ex hoc pilee ofla funt quaedam , quas ob articulationem quam, habent miram, 
prasfertim circa caudam, digna etiam funt vifu. 

Uranoscopi pifeis humor Cryftallinus magnitudine pifum asmulatur, fed adeo 
perfpicuus & clarus, ac fi ex vitro fadus elfet. Ejus mihi aliquot funt exempla, propter 
perfpicuitatem & pulchritudinem commendanda. De pifce ipfo videatur Rondeletius 
Gefnerus, Aldrovandus. 

Inter Pelagios pifces Cartilagineos primum locum fibi vendicat Canis car- 
c h a r i a s didus, quod voracilfimus fit ,• & dentibus valeat plurimis ac robuftiflimis. 
k apta,?®* acutum alperumque notat. In fpeculo Regali Norvagico vel 

Oital-^und vocatur. Vulgo cm ©af-fafi 

Pifeis eft magnus Cetaceus , non tamen Cete , quia vivos non excludit foetus, quan- 
doque mille librarum, imo ad quatuor millia accedens, tefteGillio : Nicenfes quendam 
cepifle refert, in cujus ventre integer homo repertus , & Maflilienfes alterum, in quo 
hoiiio loricatus latitabat, unde Rondeletius fufpicatur hunc fuifle pifcem, qui Jonam 
Prophetam devoravit. Os non in roftro eft, fed parte lupina, in quo dentes duriflimi, 
acutiflimi, trianguli figura, ordine triplici, utrinque ferrati. Qui in priore ordine funt* 
extra prominent & in anteriorem partem vergunt. Secundi ordinis rari funt & cum re- 
liquis m os recurvi, maxima ex parte in utraque maxilla , carne molli fungofaque redi. 
Quaslibet vero maxilla duos & feptuaginta comprehendit, qua: fumma eft in utraque 
centum quadraginta quatuor dentium. Dorfum breve & latiufculum, Laterum & ter- 
goris pinnas magnas, binas haud procul a cauda , una fuperior, altera inferior, ad bran- 
chias & podicem bina: ali«, una in dorfo medio, cauda minus craflalpiflaque in lateribus 
comprefla, duabus conftans pinnis. Oculi magni rotundi, ventriculus vaftilfimus. Corio 
tegitur fpinis hilpido. Voraciflimus pifeis, carnis humanas avidus. Thunnorum hoftis 
infenfilfimus. 

Carne 


I 


172 - ' MUSEUM 

Carne eft candidi, quas a quibufdamjn cibos expetitur , fed praeduram & excremen- 
titiam effe necelfe eft , idcirco nutrimenti minus probi ; oleum ex iis coquunt Iflandi lu- 
cernis aptum. Dentes argento includuntur & collo puerorum fufpenduntur,quia den- 
titionem juvare credunt, & pavores arcere. Ex iifdem dentifricia parat Rondeletius, 
ad dentes firmandos & dealbandos. 

Mihi exfuvix funt foetus hujus pifcis, longitudine pedum duodecim, humor Cryftalli- 
linus. Dens major, cerebellum. £) 

Prxterquam quod exluvix, quas teneo,os dentibus repletum habeant, etiam Ungula- 
tis mihi efl: dens magnus, trigonus» ferratus, qui exacte refert lapides, quos in Infula Me- 
lita inveniunt & Gloffopetras vocant, de quibus inter lapides egimus. Varias de iis effe 
opiniones tumMnnuimus , fiquidem fint qui linguas ferpentum petrefadas effe putent, 
item qui dentem Carcharias in lapidem converliim, item qui fui generis lapidem exifti- 
ment, de quibus tum noftram protulimus fententiam. 

Cerebellum Canis Carcharii mire a quibufdam ad calculos pellendos commendatur, 
a quibufdam male lapis vocatur, cum inftar pollinis fit friabilis. De eo ita ad me fcri- 
pfit Clariff. Vir D. Johan. de Laet, qui ejus mihi tranfmiftt particulam. Habui aliquan- 
do magnam ejus copiam, cum conjunx viveret , qux ifti morbo erat obnoxia, illa de- 
fundta neglexi. Veruntamen in ipfa nunquam aufus fui experiri , quia ureteres habe- 
bat angultiores, & hoc medicamentum valide admodum dejicit, & cifm fumma cau- 
tione eft ufurpandum. Habuerunt tamen a me multi , qui lingulare levamen funt 
experti. 



Canis galeus quibufdam, Glavius Hcliani, ©dcfay Danis, corpore eft oblongo 
tereti, a podice ad extremam caudam fenfimgracilefcens, corio tedus lxvi,roftro acuto 
& rotundo, oculis magnis rotundis, ex quorum inferiore parte enafcitur membrana 
candida, quae ad oculos furfum attollitur, eifque tanquam nubes caliginem offundit. 

Os lupina parte duobus dentium ordinibus denticulatum , primis tribus ad latera fpe- 
dantibus, ante ipfum duo foramina olfadui dicata, branchias utrinque quinque, juxta 
eas, pinnas duas, utrinque unam, alixque dux rurfum fupina parte, in utroque podicis 
latere una enafcitur, prxter quas dux appendices , utrinque una ex podice pendens. 

In dorfo binx lingulares eriguntur pinnx, prior & major in medio , pofterior &: minor 
caudx proxima , e cujus regione etiam altera lingularis , imo ventri hxret. Dorfum 
coerulei coloris exfaturati,unde illi cognomen, venter candidi. Cauda in geminam &C 
inxqualem pinnam degenerat, fuperior namque pars major, inferior minor. Quando- ' 
que ad centenas libras excrefcit . Ova gignit Vitellis ovorum gallinarum limilia , cxs t 
quibus fcetus nutriuntur, donec perfedi foras excludantur. Non folum majores pifces 
natantes, fed & homines adoritur. 

Infuavem duramque carnem habet, unde xgre concoquitur, fordidx plebi relinqui- 
tur , qux fale condire folet & in cibos transferre. 

Galeus asterias, Muftelus Ixvis, Danis / quali Canem Medicum di- 

ceres, roftro, branchiis , pinnis, totiufque corporis habitu parum differt a prxcedenti. 
Minor tamen eft, os habens fub roftro edentulum, dentiumque loco maxillas afperas, 
foramina item duo odoratui deputata, oculos parvos oblongos , juxta quos duo fora- 
mina tergum verfus, auditus organa, branchias quinque, pinnas duas latas fub ventre ad 
caput litas, alias duas juxta podicem, in dorfo duas, cauda ex duabus quoque conflat. 

Meus 




fORMIANUM. 

Meus longitudine cubitos ferme duos attingit, dorfo & pinnis paniceis, variis macu- 
lis ftellatis per totum corpus infignitus, unde & nomen After ix obtinuit, cute afperd 
& dura , praefertim fi a cauda furfum verfus manus duxeris , fin a capite ad caudam 
minime. Inter cibos vix locum obtinebit, quamvis Norvegi eum magni faciant, ac car- 
nes ejus falubres judicent, morfibus a canibus marinis inflictis mederi arbitrantes, fto- 
macho debili conducere putant, fi excoriatus & in craticula tofius exhibeatur. Corio 
ligna poliunt ebur, eoque quandoque enfium manubria muniunt. 

C £ N t r i n e j Gnecis x&vrgUnsi feu Pifcis Aculeatus, Italis Pefce Porco, quod ili 
coeno volutetur, Gallis Bernader. Nofirates Scavenii, a quibus ad me devenit, ©aff- 5 
MUS / quod caudam oblongam attenuatam inftar muris habeat. Clufius Acandttas 
Ipeciem conftituit. 

Refpe&u Galearum brevis efi: &: crafius, caudam ejus tenuem fi exceperis , Ro- 
ftrum habet non admodum extenfum aut acutum, fed aduncum, caput exiguum, os 
mediocre, edentulum, Branchias ucrinquea lateribus quinque. Mas in vertice os 
quoddam femicirculare geftat Lunas figura, quo deftituitur fcemina , quod forian 
illud e fi: de quo difputat Aldrovandus , & ab Athenaso <z?&7yv Xotpicw vocari putat. 
Vinnx ad Branchias, utrinque una longa & lata, totidem minores ad podicem,' juxta 
quas in Mare corpora duo oblonga cartilaginea bifurcata eonfpiciuntur, qua diva- 
ricantur hi/pida & parvulis prasdita aculeis, exterius laevia, quas membra genitalia efie 
puto, iis enim in fcemina eodem in loco duo refpondent foramina, ut uterque duplici 
proditus videatur genitali. In dorfo duas fune pinnas, quarum prior mox a capite fta- 
tim enafeitur, ac criftas inftar furrigitur, aculeo armata corneo, longo, & ad caput fe 
inclinante, altera mox in dorfo emergit, minor, fed longiifima, ad caudas nempe extre- 
mitatem excurrens. Juxta finem longioris parcis caudas , alia tenuis oritur, qme in 
extremitatem, quas tenuiffima efi:, excurrit. Cuce efi: lasvi , colore cinereo. Mas ut 
plurimum minor fcemina. Meus, fi a capite ad caudas extremitatem metiaris, pedes 
habet duos cum femifte, fed apex caudas, feu extremitas attenuata pedem iuperat. 

Ingratam & concobtu difficilem habet carnem. Hepar ejus, ad duritiem Hepatis 
emolliendam, cum appropriatiscommendant. Cinis ad Pfbras capitis & ulcera com- 
mendatur. Fel fuffufiones delere volunt palpebris illitum. 



S t u r i o nomen Gothicum efie afferit Jul. Casf. Scaliger, & ab ea gente in reli- 
quam Europam tranflatum. Quod facile mihi perfuafero 2 Stur vel Stoer magnuiri 
notat in noftra lingua, quocirca probabile efi ob magnitiidinemfuarn hoc generali 
nomine appellatum quoque fuifie hunc pifcem. Accipenfer veterum efie videEur $£ 
GaleusRhodius Athenasi, Aufonio Silurus, Nobis ©ffor. 



Oblongo teretiqueeft corpore ac ferme triangulari, exili, fubtus quodammodo - 
planus, dorfo vero femirotundo caput quadratum &: ad effigiem parvas pyramidis 1 
protenfum. Os illi fine maxillis , fine dentibus , diverfum penitus d reliquorum pi- 
fcium form&, idque fub mento in ipfa prope jugulum parce, ad fimilitudinem fiftula^ 
arundinacea rotundum, femperque patens , cartilagineum, fumme candidum. To- 
tum caput dura potius callofa cartilagine, quam certis offibus confiat. Naribuspras- 
tenuibus fupra roftrum refrigeratur. 

M m Bran- 


/ 




r~ 

\ 


2,74 M U S E U M 

Branchias habet quaternas, ofleo operimento, oculos parvos; ex roftro gemina 
barba. Toco dorfo craftiores quaedam fquammae ofieae, certo numero ordineque di- 
ftindhe, intercurrente fpinae acie ad elegantiam eminent. Caeterae corporis partes cu- 
ticulari fcabro admodum operimento feu cute teguntur, ad fubviridis atrique co- 
loris fpeciem. Venter cute laevi & argentea tegitur. Linguam habet craftam adu- 
ram, gulam undequaque rugofam. Pinnae funt ad Branchias duae; totidem in ventre 
ad podicem, praeter quas in dorfo prope caudam alia unica erigitur, ventri alia fubne- 
£litur. Cauda in duas pinnas degenerat, quarum fuperior craffior atque duplo lon- 
gior exftat. 

In Albi crebro capiuntur Sturiones, adeo ut inventus fit qui ducentas fexaginta 
aequaret libras , circa V ernum tempus ex mari in Aibim afcendit & parit. Et falfa 
dulci gaudet aqua, nili utrifque libere fruatur, aegre incrementum capit, ut in junio- 
ribus ex mari in vivaria & lacus tranfiatis confiat. Muco, fordibus, minutiftimifque 
quifquiliis vivit, quas fugendo ingerit, cum edentulus fit. Dum efcam quaerit, filis 
more terram fub aquis fodit. Robuftus alioquin pifcis , qui cauda magnas moles im- 
pellere novit. Caute a pifcatonbus tradatur, ne noceat. In aqua captum reti ad lit- 
tus impellunt, ita ut rete non adverfum fed ad latus ei fit, fecus rete laniat; cum ripam 
attingit, caput ejus in altum levant, •& pifcem totum in latus inclinant , fic robore fuo 
uti nequit. * 

Nobilifiimus femper a veteribus habitus pifcis, carnem habet duriufculam, praepin- 
guem & glutinofam, non folum recens in cibum admittitur, fed dc fale conditus, om- 
nium Cartilagineorum pifcium delicatiflimus. Ova fale condita & in maffam coada 
C a v e a r e vocant Itali, Saponem noftrum viridem plane colore & fubftantia re- 
ferentia. A quibufdam in dehtiis habentur, fedin iis nihil ego quod fapiat deprehendi. 
Carnem fallam, vocem juvare fcribit Plinius &; infixa corpori tela extrahere. Muria 
in fotibus Dyfentericos juvat , & dolores Arthriticorum fopit. Adeps perniones 
emendat. Ex ejus folliculo fecundum longitudinem extenlo Collam praeparant 
quidam. 



Pifcis quem Clufius hb. 6 . Exot. cap. 27. Triangularem vocat, quemque 
Lufitanos in India habitantes Capinos nominare ait , ex India Orientali ad me dela- 
tus , bene refpondet Clufianae defcriptioni , magnitudinem & figuram fi exceperis. 
'Non enim triangularis , fed quadrangularis eft. Ab ore ad caudae pinnam pedem 
unum longus. Quod figura dilcrepent, ex eo provenire arbitror, quod, .qui pifces 
hofce exenteratos exficcant , pro lubitu quandoque diverfam eis imprimunt figuram. 

Dorium mei pifcis, quod fornicatum, latitudine eft trium Unciarum cum femifie. 
Venter, qui candicat, trium quoque eft unciarum, a ventre in dorfi eminentiam toti- 
dem. Cauda unciam cum femifie longa; pinna, illam finiens, trium. Os parvum, mul- 
tis exilibus & oblongis dentibus ftipatum, non vero ferratis ut vult Ciufius. Caput 
ad fupercilia prominulum, dorfum teftudinatum, unica verfus caudam praeditum pin- 
na unciali. Sub oculis circa ventris partem anteriorem utrinque unam habet uncialis 
longitudinis furfum fpebiantem, cui adjun&a rimula pro branchiis: quartam pinnam 
in extremo ventre inter podicem &: caudae initium. Ante oculos fingulos parvum 
foramen. Totus pifcis non fquammis fed corio tegitur duro teftellato, fcutato, certo 




/ 


fORMIANUM. 275 

pandorum numero affabre exornato. Dorfi & ventris latera paulo fupra podicem in 
fpinas oileas , obtufas, firmas tamen, definunt. Gibbus, quo proditus fuit ille qui a 
Clufio deferibimr, arte fidus videtur; dum enim per eum locum funiculum trajecerunt, 
atque, ut exficcaretur, fulpenderunt, depreffo a pondere reliquo corpore, hanc figuram 
acquifivit. Meus enim gibbo caret Separi modo levis, quia inanis. 

Idem hic pifeis deferibitur a Margravio , in Hillor. Brafil. Jib. 4 . cap.i. qui Grama 
Jupum Ape, in Braiilia vocari ait, triangularis quoque ipfi vocatur , licet meus fit qua* 
drangularis, rede quoque animadvertit figuras, quibus exornatur, effe trigonas, tetra- 
gonas, pent-agonas, Se fexagonas, ut cutis fit inftar teffellati pavimenti. Carne ferme ca- 
rere afferit idem Margravius, ac cavum effe , folam fpinam fecundum longitudinem 
habens, cui per membranas inteftina adhaerent , in Ventriculo multum arens in- 
ventum. 

Alius minor mihi obtigit pari modo corio duro teffellis ejufdem generis exornatus, 
qui a fronte in caudam uncias feptem habet, quadrangularis, cornutus : duo enim cor- 
nua uncialia, albicantia, acuta in fronte gerit , ac totidem juxta caudam , pofteriora 
fpedantia. Unde Piscem qjuadrangularem cornutum voco. Pinnas 
totidem habet quot prior : fed illa, qua? cauda? adhsret, longiftima , unciarum nempe 
quinque. Csteroquin prorfus convenit cum priori, magnitudinem fi exceperis. Ac- 
curate deferibitur a Clufio citato loco , Tertius enim eft, quem ibi delineat, fed magni- 
tudine meus longe illum fuperat. 

Lupus marinus, Gefnero Anarinchos , vel Scopelos , fed falfo , Balthicis 
ftfcl) / quibufdam in locis SBoIf dicitur. 

Caput magnum & orbiculare habet, coloris in dorfo & pinnis nigri fplendentis ad 
cinereum vergentis, circa ventrem albefeit. Pellis tota Levis & glabra- eft , os latum ac 
grande , in mandibula inferiore dentes acutos & rotundos, gemino ordine dilpofitos, 
habet, in acie decem, fed molares utrinque duodecim , duplicata itidem ferie fuperior 
mandibula quatuor anteriores longos & exfertos oftentat, & duodecim aliis acutis mu- 
nita eft, in medio palato, molarium ordines tres, duplicati tamen,ex quibus medius re- 
liquos numero dentium non fuperat, fed paulo profundius ad fauces defeendit. In ipfis 
faucibus offa duo alpera funt, quibus lingua? circa radicem alperitas occurrit, brevibus 
& acutis dentibus conftans. Pinnam poft branchias utrinque habet, alarum parvarum 
in modum, duabifS palmis non minorem : in dorfo pinna una a cervicis origine ad cau- 
dam ufque quinque digitorum latitudine extenditur ; quarta a podice incipit in caudam, 
qua: quadrata quodammodo, terminatur. 

Mire vorax mordaxque animal eft & dentibus fuis terribile , Anchoram enim fi pre- 
hendat mordicus, fonum edit & ftrepitum, ac veftigia confpicua relinquit. Carnes alio- 
quin habet efui non ingratas. 

Rana piscatrix, fic dida quod figura parvulam Ranam, recens natam, cum 
cauda (Gyrinum vocant) repra?fentet. Capite enim & cauda cantum conflare videtur. 
Pifcatricem vero vocant, ob peculiarem aftum, quo alios pifcesvenari folet. Graecis 
ctAidGg. Roma? Martino Pifcatore vocatur , quibufdam Diabolus marinus. 
Holfatis ©«Jje-<jan$/ Anfer marinus, Danis JJdf-trtfctyt/ quafi peram dicas marinam. 

Caput habet toto corpore grandius, aculeatum, afperum, orbiculatum & depreffum. 
Os anteriore parte vaflum , pro corporis proportione grandiftimum & maxime hians, 
dentibus multis, magnis, acutiflimis, in os recurvis, non folum in utraque maxilla, verum 
etiam in duobus palati oflibus & in lingua? radice. Maxilla? retufa? & lemicirculares , in- 
ferior longior & prominens, quo fit ut femper os hiet. Lingua magna, oculi ampli in 
capitis vertice aculeis fepti, ante quos propendent dua? appendices tenues, cornicula Pli- 
nio, Ariftoteli fila, Bellonio cornua. 

Branchias habet non detedas. A capite illico cauda fequitur brevis & carnofa, qua? 
definit in pinnam rotundam, craffiufculam & latam. In medio corporis duas pra?terea 
habet pinnas ubi caput cauda? jungitur, membranaceas, craffiufculas; eft & alia in fupe- 
riore cauda? parte , longa potius quam lata , dux pra?terea fub ventre parva? & una 
caudam verfus. Cute eft lubrica & molli, inferna parte fubalbida, fuperna ex nigro fla- 
vefcente. Magnitudo quandoque eft tricubitalis. Cartilagineus licet fit pifeis, tamen 
contra morem Cartilagineorum, ova, non animal parir, folitarius eft, non gregalis, car- 
nivorus, piger, aftu reliquos pifces decipiens. In lutum enim abjedus, cornua ante ora 

Mm 2, pra?ten- 


MUSEUM 

prcteticlit» eademqtie, cum pifces capere vult, fenfim ad os adducit, atque ita eos capit. 
Rondeletius extra aquam aliquamdiu vivere ait, feque aliquando vidifte in lictore inter 
herbas dies duos vixiife, vulpeculasque terrenae nodu paftum quiritantis pedem den- 
tibus arripuifie & ad auroram ufque detinuifle. 

Yix edendo eft ejus caro, utpote mollis, infuavis, ferinae faporis,mucofa, excrementi- 
tia, infulfa, virus refipiens. Fel ejus in aqua marina folutum pilos exftirpat, fuccum ex 
vino dccbdarum carnium, contra venena commendat Rondeletius. De ea ita differit 
Athanalius Kircherus de Magnete lib. j.part. 6 . pag. 6 yz. Mirum & fortafie huc ufque, 
inquit, ignotum in hujufmodi pifce, me obfervafle memini. Eft enim caro ejus ad lucem 
quafi pellucida & inftar carbunculi fulgens. Unde, fi, extractis per os inteftinis partibus, 
pifcis quantum fieri poteft extendatur, mirum didu, extenfus ita ad lucem totus pellu- 
cidus & tranfluftris apparebit, fi vero in tenebris ventri candelam aut lampadem im- 
pofueris, totus pifcis fpeciem carbunculi, aut carbonis accenfi, non fine intuendum hor- 
rore prasbebit , ut proinde non immerito ab Italis Diabolo marino, ab horrifico forfan 
& flammigero afpedu, dicatur. 

Sceleton Manus & costam syrenes tranfmifit ClarifT. Vir D. Johan. de 
Laet, qua: occafionem de iis inter Pelagios pifces agendi nobis fuppeditavit. 

Manus quatuor conflat partibus, cubito, carpo, metacarpo , digitis. Cubitus parvus 
admodum eft, trium faltem unciarum longitudine, conflans ulna & radio, utrumque os 
craflls fatis fibris cutis & ligamentis firmatum, carpi ofla adjunda tenet. Qua: nume- 
rari exade nequeunt, fiquidem ligamentis & tendinibus adhuc obduda funt. Metacarpi 
quinque difcreta, fed vicinis ligamentis junda, quoad figuram fimillima oflibus humani 
Metacarpi, neduntur vero reliquis per ligamenta. Quatuor ex iis longitudinem obti- 
nent uncias unius cum dimidia; led illud, quod in pollice eft, minus. Digitorum fequun- 
tur, inter quas unum pollici tributum, Indici duo, medio & annulari tria, auriculari duo, 
quas minora, comprefiiora ac planiora funt quam in homine, & figuram tenent longe 
aliam , ovalem tendentem. Sefamoideorum ad primum articulum in quatuor digitis 
adfunt quoque corpora fatis magna. Atque hifce manus hasc conftat, fuis ligamentis 
& tendinibus obducta, quas in univerfum cum fua ulna longitudinem obtinet unciarum 
ferme decem. 

Cofta multo fpiflior& latior eft humana, ad arcus fimilitudinem irtcurvata , longi- 
tudine pedis unius cum unciis tribus , in medio latitudinem habens unciarum 
duarum. 

Hanc Syrenen ante aliquot annos in iheatro Anatomico Leidenfi diffedam fuifle 
aClarilf D. D. Petro Pavio intellexi & ex Brafilia advedam. Procul dubio ex illarum 
fuit clafle , quas in Braftliano mari inveniri refert Barlius , de rebus geftis Mauritii in 
Brafilia pag. 134. his verbis. Maxime admirationi funt Tritones , Upupiapri in- 
digenis didi, cum humanos vultus aliqua referant, & fasmellas casfariem oftentent flui- 
dam & faciem elegantiorem. Septem odove a finu Omnium Sandorum leucis vifun- 
tur, & juxta portus Securi provinciam. Homines amplexu compreflos necare opinio 
eft. Non confilio, fed proniore aftedu. Cadavera in littus ejeda, cum oculis, naribus, 
digitorum extremis, mutilata ftnt, vero perfimile eft , ab iftiufmodi monftrorum fudu, 
vel morfibus ifta elfe. Hasc ille. 

Sed quia de ejufmodiSyrenibus dubitari folet, an dentur in rerum Natura, referam 
quas fide digna de iis accepi. Athanafius Kircherus lib. 3. de Magnete part. Ccap. 1. § 
pag. mihi 675. de Sy renibus hxc habet. Capitur certis temporibus anni in mari Orien- 
tali Indias, ad Infulas Vifiayas, quas Infulas Pidorum vocant, fub Hifpanorum Dominio, 
Pifcis quidam id eft, humana prorfus figura , quem ideo Pefce Muger 

vocant, ab Indigenis Duyon : caput habet rotundum, nulla colli intercapedine trunco 
compadum, extremae aurium fibras, quas & auriculas nominantur, ex Cartilaginea carne 
eleganter veftitas, quarum interior pars , ampliflimis formata anfradibus, veram homi- 
nis refert aurem, oculos fuis ornatos palpebris, fituque& colore non pifcis, fed hominis 
judicares. Nafo nonnihil aberrat, malam inter utramque non ufquequaque eminet, 

. fed levi tramite bipartitur, fub eo vero labra magnitudine fpecieque noftris fimillima '» 
dentium , non quales infunt pifcium generi ferratilium, fed planorum &: candidiffimo- 
rum , continua feries. Pedus alba cute contedum, hinc atque hinc paulo latius quam 
pro corpore, in mammas extuberans, neque eas, utfoeminis, pendulas, fed quales virgi- 
nibus 




/ 


WORMI ANUM, 27? 

nibus globofas , pienas ladis candidiffimi. Brachia non longa, fed lata, ad natandum 
apta, miliis tamen ipfa cubitis,, ulnis, manibus, articulifve diftinfla. (forfan in viro, cor- 
pore cute te£lo, non apparent, fecus enim docent offa quas ofterido) In adminiftris fb- 
bolis propagandas membris, in utroque fexu , nulla ab humanis diftindio poft hoc in 
pifcem cauda definit. 

OfTa hujus pifeis habent mirabilem vim atque potentiam fidendi & attrahendi fan- 
guinem. Didacus Bobadilla vidit o(Ia hujufmodi fcifta vena , fluenteque fanguine 
cum vulneri applicarentui, (anguinis curfum ita ftringere, quafi vena ligaretur, cui non 
pmnia ofla tam fint efficacia, focminarum marium offibus multo efle efficaciora , unde 
in haemorrhagia pulvis infperfus alia Omnia reftri&iva ffiperat. 

Mira ab Erafmo Loto in Hiftoria nati & renati Chriftiani I V. narrantur , de Nym- 
pha feu Syrene confpeda prope Sarnum Danicam , qux varia mandata ad Regem Fri- 
dericum II. deferenda dedit Ruftico, & de fpetu, quem in utero geftabat Regina, pro- 
dicebat futurum mafculum Imperio Danico proficiendum , quod eventus comproba- 
bat. Fuit enim Chriflianus IV. P.M- RexDanio,&c. Formam hujus Nympho quod 
concernit , retulit Rufticus , eam habitu membrifque virginem plane retulifle , fed ob- 
litum pilis corpus, iifque candidis & denfiffimis, quales efle Phocarum (olent. Proter 
ubera quo leniter habebat intumentia, papillas etiam nudas & nonnihil prominen- 
tes habuit. Oculos humanis majores , faciem honeftam lenemque, os, nafum, men- 
tumque & aures nihil diffimiles a noftris , brachia pilis veftita , ut coteros artus cor- 
poris, fed manus glabras , latas plurimum, reliqua celabat, eaque in re curiofa erat. 
Toga ex corio Delphinorum, fed plicata, ftriifque concinnata, totum corpus ad pe- 
des ambiebat. Nomen fibi Ibrant dicebat, retulitque fe, matrem & Aviam, Aba- 
viamque fub iftis Samfonici matis fluftibus jam aliquot feculis habitaffe , Aviamque 
fuifle quo Voldemaro Regi denunciaffet , de fobole futura anxio , natum iri filium, 
quo patrem Imperii amplitudine effer fuperatura ; Quo cum hoc retuliffet Regi, paucis 
poft annis defiiffe vivere , inque domicilii poffeffionem fucceffiffe matrem quo cum 
aliquot multos fupra centum vixiffet annos & fatis illam ceffilfe. Ipfam vero jam pene 
otftuaginta annos natam loci fiucluumque ufum obtinuiffe. 

Relatione Nobiliffimi D.Chriftophori Ulfeldii, Regni Danio Senatoris prudentiffimi, 
habeo, quod cum anno i 6 zo. Gotlandiam verfus navigaret, oborta maris tranquilli- 
tate& vento exiftente contrario, vir quidam marinus, paulo minor homine jufto flaturo, 
fe ante navem confpiciendum probuit aliquoties , barba exigua, capillis nigris &tonfis 
intentis oculis navem contemplatus. 

Quod mali ominis effe cum interpretarentur Nauto, quidam, ex famulis Ulfeldii, 
Camifiam lineam ad ipfum projecit, unde apparere defiit. 

Omnes, qui in navi erant, accurate ipfum contemplabantur, excepto ipfo Ulfeldio, 
qui fe tunc temporis fomno compofuerat. FIoc mihi in prandio profentibus aliis narra- 
bat vir ille nobiliffimus , Anno mdcxlvii. die 29. Odobris. 

Varia igitur genera Syrenarum inveniri probabile eft, licet haud fciam an illo, quo 
locuto funt, ad Naturales referri debeant, cum, humana & articulata voce loqui / fit 
fupra naturam Pifeis. Vide quo de Tritonibus narrat Damianus Goes in deferiptione 
urbis Ulyffiponenfis p. B. 

C a p. XII. 

"De l?ifcibus aqux dulcis. 

Q U 1 a animus non eft omnes, qui apud nos in aquis dulcibus capiuntur, Pifces enu- 
merare: varios, qui aliis forfan rari habentur, protermittimus , eofquefaltem, qui 
eximii quid habent, delineabimus. 

Silurus, Grocis Germanis TBcftf / unde nonnullis Velfus dicitur, quibuf- 

dam ©cI)dtMMi(et / quod, ut Cetus in mari, ita hic in aquis dulcibus excellat magnitudi- 
ne, reliquifque pifeibus fit formidolofus & noxius. Danis 9 Me. 

Figura corporis cum Muftela adeo convenit , ut, fi quis eumMuftelam maximam 
dixerit, non errabit. In tantam excrefcit magnitudinem , ut plauftro vix vehi poffir. 
Corpus fufeum eft, nigrum, maculis eonfperfum , fquammo nullo , fed coiium faris 
craffum & lubricum, caput grande, deprelfum, os obtufum, oculi parvi, ridus amplus, 

Mm 5 ad 


i 7 S MUSEUM 

ad capitis latitudinem patulus, labia fuperiora gemino, inferiora unico denticulorum 
ordine, confufaneorum,intror(iim inclinantium afpera, quibus prasdam retinet ; fauces 
binis utrinque ofliculis limas inftar afperas funt. A labro inferiore dependent barbulas 
quatitor, tenues, oblongas, pallidas, a fuperiore duas ejufdem coloris, duras, longiflimas, 
praetenturarum inftar, quas ante fe modo exferit , modo ad latus componit. Spina illi 
pro oftibus, non Cartilagines. Pinna in dorfo poft cervicem unica, quinque fibris ela- 
ta, poft branchias duae, quarum prima, fauces proxime fpedans, aculeo conftat ofleo, 
duro, quo infeftos fibi arcet pifces, fupra podicem totidem , fed paulo minores, ab illo 
pinna unica lata, coloris fubnigri ex fufco maculofi, in caudam ufque tenuem & qua- 
dratam extenditur, venter magnus &: deformis, fubalbidus, obfcurus, fufcis lituris con- 
fperfus,ab illo quod caudam verfus reliquum eft comprimitur & gracilefcit. Cor inter 
branchias utrinque quaternas fi tum eft, a reliquo abdomine membranofo Diaphrag- 
mate feparatum, quod gula ampla perforat, a qua ventriculus dependet inteftina, quas 
unica revolutione in anum definunt, ventriculo incumbit: Hepar, ex rubro pallens, duo- 
bus lobis diftindum, cui veficula fellis diluti, aquei, pro modo corporis fatis ampla ad- 
hasret. Dorfo adjacet veficafimplex ; Peritoneum candidum eft. 

Apud nos in lacu Sorenfi capitur varia magnitudine , adeo rapax eft, ut in prover- 
bium abierit, pifcem pifci prasdam efie , at filuro omnes. In fluviis etiam repetitur , ut 
Danubio & Albi. In Albi quidem ubi confpicitur, prasfertim circa Hamburgum, mox 
Albis cx aquis pluviis aut nivalibus exasftuantis metus eft, ut refert Sconvelderus. Nam 
eas ex locis montofis, ftagnis feu lacubus colledis ceu amaras fugit, & partes fluvii fpa- 
cioiiores, receflus ac finus gratiores fequicur. Cirrhos, quos fupra &: infra os habet, 
lingulis annis decidere & renaici putant. In ejus ventre homines repertos docent 
Hiftorias. 

Caro illi pinguis &r boni faporis eft. Laudatur in cibo, tum recens, tum fale condita 3 
folet namque muria condiri &c per annum fervari. Per fpinam dorfi venam candidam 
tranfire ajunt, tenuiflimo involucro tectam, ut in Anguillis, quam ut venenatam & no- 
xiam eximendam fuadent. 

Circa feftum Johannis Silurum optimum efle volunt. Sed poft occultare fe inter fa- 
xa ; nec prodire nili ab hirundinibus infeftetur. 

Aculeatus minor feu Pungitivus, ab aculeis quibus horret Germanis ©frtfcf- 
ftfcf) / Noftratibus ©unt>-fftcfd dicitur. Ejus duo genera ponit Gefnerus , fed tertium 
etiam extac, ftrudura corporis & cutis in primis diverfum a reliquis , quod hic deli- 
neandum. 

Pifcis parvulus eft digiti longitudine, fenos aculeos in dorfo habens rigidos, in lateri- 
bus lingulis pinnas duas, mox a branchiis, unam fub cauda oblongam , adipium caudas 
extremum vergentem. Cute conftat ncc glabra, nec fquammata,aipera tamen, ex lami- 
nis quafi quibuidam coagmentata, ut in Hippocampo, colore albo , alioquin cum reli- 
quis pungitivis, feu Aculeatis convenit. 

Fluvii & lacus horum pifciculorum copia abundant. Pifcatores hos pifciculos fponte 
generari ajunt, &ex ipfis alios omnes, hac indudi obfervatione , quod in lacunis no- 
vis , primo ftatim anno, inveniantur, & poftea fequentibus annis diverfi pifces, quan- 
quam nulli fuerint immilli. Sed probabile mihi videtur, quod verno tempore, ubi ab 
aquis pluviis & nivibus liquefactis ftagna& fluvii exundant, 'pifciculos hofce, ut & alio- 
rum fcetus , per rivulos ima cum aquis in ejufmodi alveos derivari , atque hoc pado in 
novis lacunis propagari. 

A pauperioribus coqui, & manducari conftat, & alimentum fuppeditant, nec im- 
probum, nec infuave. 


Gap. XIII 


/ 


FORMIANUM. 


179 

C A P. XIII. 

Cetis. 

A Qu a t it ia fanguineaab Ariftotelein Pifces & Cetos dividuntur , cumque de 
ilJis jam dictum, hofce ut contemplemur necefle eft. Differunt vero Pifces a 
Cetis, non tam magnitudine, quam aliis notis, fiquidem in genere Pifcfum adeo ma- 
gni quandoque reperiantur, ut quofdam Cetos magnitudine fuperent. Oro-ana re- 
Ipiratiom dicata habent Cete, quibus carent Pifces, pulmones nempe, arteriam afpe- 
ram, collum, aliafque partes cum Quadrupedibus communes, ut renes, veficam teftes, 
penem, mammas. Vulgo Balenas vocant. Noftrates ©iMl-ftfcI)C, 

Cetorum quam plurima funt genera, &, ut ego exiftimo , omnia nobis nondum 
lat 1S funt explorata. Extat liber Manufcriptus, prifca noftrA lingua exaratus , quem 

pe culum regale vocant , cujus autorem foide Regem Suerronem multi 
putant, in eo fupra viginti fpecies Cetorum enumerantur, in mari Norvegico obfer- 
vatorum, quorum catalogum, juxta ejus dudum, perdringere lubet, licet proprie di- 
ctos pilees quoidam in hanc cladem etiam referat. 

I. Genus Nyding vocat, quod ad longitudinem viginti ulnarum excrefcit * 
quamvis quidam vix decem attingant, caret dentibus & barba (per barbam in tellio-i- 
mus tabellas corneas ad latera pilofas , in ore Balenarum quarundam exidentes» 
vulgo ©»ate-jtni>er/ Norvegis Saltai) nec hominibus infedum, captatores fugiens licet 
lxpe magno agnnne, ad centum ufque, in littora propellantur. 

^ enus s E N vocat J Delphinosputo, quod ad quinque ulnas pervenit. 

III. Leipter, feptem ulnarum. 

IV. Wagnhyalur vel Hualhund, duodecim ulnarum, dentibus prx- 
dttum magnis & acutis , quibus alias infequitur Balenas , non fecus ac canis feram. 
Agminatim aggrediuntur bullam, eamque difcerpunt fruftulatim, donec exfpiret 
Szpe a pacatoribus auditus Balena: fremitus, a canibus hifce lacerata:, interim & iplk 
multos ex hifce laedit & conficit canibus, antequam capiatur. Puto ede Canem Car - 
charium, de quo fupra adum. 

. V. & V I. Genus vocant Andhyal & Suinhual, viginti ulnarum 
cujus caro & pinguedo efuiapta non eft, quia in nullius ventriculo concoqui potelh 
iedmconcocta ejicitur , nec ullo vafe, vitreo excepto, fervari poteft, quin propter te. 
nuitatem exfudet, d diutius cudodiatur. r r 

VII. Rarnhuallrr vel Rafnhualer. 

VI II. HuiTing, cujus tota cutis indar nivis candicat. 

* ^ KIDLDHUAL - Geirhual XI. Gardhual, in nigra cute 
candidas gedant maculas, carnes eorum funt edendo. & s 

XII. Fiskrekar: hoc genus pifces ex mari in finus adigit. De eo hstc nar 
rantur: quod fi pifcatorcspie & pacate pifcatjoni.incumbant, nec lites ac jurgia in- 
vicem moveant, pifces copiofe iis fuppeditet ; dn rixas excitaverint& fanguinem pro 
foderint, omnes pifces a dnubus in altum mare abigit, quad ad hoc condudum edet' 
Triginta aut quadraginta ulnarum datuitur, carne non ingrati faporis, fed quia ho 
minibus fua opera multum commodat, lege prohibitum ed, ne capiatur aut hedatur 
eo pradertim tempore, quo reliquos pifcantur pifces. 

XIII. Hlirhual, lupra lxx. proditum dentibus, fed vix majoribus , quam 
ut ex lingulis cultellorum fabricari poffint manubria, & ludi Scaccbici icuncula:. Vix 
quempiam laedit, crebro capitur, longitudine triginta ulnarum. 

XIV. Sletteb a k , pinna in dorfo carens, ejufdem cum priori magnitudinis. 
JNaves & cimbas petere folet, ut cum iis ludat, interim depe evertit. 

XV. Hafkette vel Hafkat, mtedina fimilia habet quadrupedibus» 

longitudine triginta ulnarum. r 5 

XVI. & XVII. Roshyal &: Raudkierbinge, cetorum pernitiohf- 
fima, unde & Troldhyale, quad cetum Diabolicum diceres, vocatur. Vo- 
raciflimum animal, naves & homines fubvertens, ut iis potiatur. Carnes efui funt in* 
eptZi quandoque xl> ulnarum attingit longitudinem. 

V ' * € 

G' - s - ..... 1 

XVIII. Na- 


V 


( 


*8e MUSEUM 

XVIII. N ah ual. Hujus caro homini venenata. Viginti eft ulnarum beftia s 
dentata, in fupenori enim mandibula unus eft odo quandoque ulnarum, longus, 
acutus, ftriatus, pulcher, reda exfertus. 

Sunt qui putant, nec ad injurias propulfandas , nec ad inferendas ei ufui efte , fed 
diligenter cavere ne laedatur. 

Haec quidem Author citatus ; fed ego hunc Cetum eum efte arbitror, cujus dentem 
pro cornu Monocerotis venditant. 

Quod Audior Speculi Regalisaitminoribus etiam dentibus praeditum, experientia 
reclamat. Ipfe enim cranium & maxillam fuperiorem fa? pe manibus tradavi , & 
etiamnumpoffideo, fed nullum inveni dentem, pra?ter magnum iftum, de quo mox 
plura. Nec veritati litare credo , quod eo ad fui defenfionem non utatur. 

Docent enim navigationes verfus Septentrionem inftituta?, navem a tali beftia 
impetitam dente , adeo ut fradi fruftum navi impadtum domum retulerint 
nautae 

XIX. S k e l v i n g immanis eft Balena* ixxx. ulnarum, impetuofa valde, na- 

ves crebro fubmergens corporis fui objedu. Carnes tamen ejus comedunt pifca- 
tores. f 

XX. Nqrdhual, omnium maxima bellua, xc. quandoque ulnarum , cujus 
amplitudo relpondet longitudini, caput tertiam bellua? conftituitpartem, aqua & ne- 
bulis vefci creditur ; nam in exenterati ventriculo nihil rale repertum, quale in aliis. 
Qs praeterea in amplitudinem fufHcientem aperire nequit , quia cirrhi barbae redd 
afeendentes obftaculo funt, quo minus rite claudi femel apertum qiieat, hinc quan- 
doque fuffocatur. Dentibus caret , carne &c lardo fapido conftat ; pinguedine prae 
reliquis inlignis. 

XXI. Reid e r. Efui aptus eft Cetus , nequaquam noxius, fed homines fu- 
giens. Omnium maximus hujus generis, qui in Oceano captus eft , ad ulnas cxxx. 
acceftit, pinguis, fapidus , dentibus deftitutus. Hujus femen feu fperma commenda- 
tur ad Lepram, Phtilin, aliofque defperatos morbos. 

XX f I. Reftat una fpecies , quam Hafgufe vocant, 'cujus magnitudo datet, 
cum raro confpiciatur. Jlli qui fe ejus corpus vidifle narrant, ftmiliorem Infulx, quam 
Beftia? volunt; nec unquam ejus inventum cadaver. Quocirca fune qui exiftiment, 
non nili duo ejus generis in Natura efte. Hadenus Speculum Regale; Nos de iis fal- 
cem agemus, quorum particulas tenemus. 

Gap. XIV. 

c T)e Ceto dentato , Tlalend, Monocerote. 

E tum dentatum verbis Clariftlmi Caro li Clulii delineabimus, qui Exot 
^lib.cL cap. 17. eum deferibit qui Anno mdxcviii. in littus Hollandicum, inter 
Scevelingam Catvicum , magna tempeftace appulit. Ejus longitudo quinquaginta 
duorum aut trium erat pedum, craftitudinis ambitus fupra triginta. Superior roftri 
pars, ab extimo ad oculos ufque, quindecim pedum reperta eft, ipfum in ea parte pa- 
latum, quadraginta duobus foraminibus live alveolis praeditum erat, in utroque la- 
tere viginti & uno, ad excipiendos totidem dentes inferiori mandibula? inhserentes, 
qui magnitudinem pollicis alicujus viri grandis & robufti habebant. In capite verfus 
dorfum erat etiam foramen , circiter tres pedes amplum * per quod aquam in altum 
ejaculabatur. Inferior mandibula, in qua illi dentium bini ordines, feptem pedum lon- 
gitudinem non excedebat, fragmento crafti & ingentis mali navis conferri poterat* 
Lingua? extima pars tam magna &: crafta erat , ac dolium cereviftarium. 

Oculorum magnitudo pro tam vafto corpore non erat major, quam fpacium quod 
pollex &; digitus index extenli comprehendere poterant. Diftabant oculi , quatuor 
pedibus a pinnis, pinna? vero quatuor pedes & totidem pollices erant long^, ac pedem 
fere denfss. 

Umbilicus a mandibulis, fexdecim pedum fpacio diftabat, ab umbilico ad penem, 
interftitium erat trium pedum. Penis vero jam mortua , fex pedum longitudinem 
habebat, a pene autem ad podicem, trium pedum cum femifte erat diftantia, & a po- 
dice ad caudam tredeeim cum femifte. Ipfa vero cauda valde crafta, tredecim pedes 

alta 


I 


WORMIANUM. & 

alea fea lata erat. In capite bellum reperifle dicebantur plus quam quartam partem 
dolii in quo aflervantur falici Haleces , plenam liquoris iftius , quem vulgo Sperma 
ceti , Hollandi HMfcOt appellant. E tota autem corporis mole in partes feda &: 
deinde uftulata, circiter quadraginta dolia, prxdido fimilia, plena pinguedine excepif- 
fe, prxter magnam quantitatem fponte fluentem , ab aliis colledam, & ad eam qux in 
undas marinas effluxerat. Dorfi corium nigrum erat. Ex his tanquam certis, Ceti den- 
tati conftitutionem & magnitudinem metiri licet. 

Dentes, quos teneo, crafliores & majores aliquanto funt iis quos Clufius deferibit, 
obtufl tamen & colore albiffimi. Ex Iflandia etiam magnam copiam minorum accepb 
qui figura variant, ratione fitus, ut credo, quem in ore obtinuerunt. 



Anno mdcl. ad oras Syderoe , qux una efl: ex Infulis Feroenfibus , appulit Balena 
quasdam mortua, femiputrida, in cujus cranio inventum efl corpus quoddam oflei|m, 
corollas inftar, interiorem ejus fubftantiam cingens, cavum, circulis parvis per ambitum 
dotatum, album, pollicis craflitie, lineis etiam quibufdam per longitudinem excurren- 
tibus. Hujus circuli duas particulas, unciali circiter longitudine, ad me tranfmifit Re- 
verendus Vir Dominus Joh.Erafmi, iftarum Infularum Prxpofitus honoratiflimus j 
quas, quia res a nemine, quod fciam, antea animadverfa, hic delineari curavi, ut ex iis 
totius ftrudura melius aflequi detur. 

Balena vulgi, fic dida quod fiftula careat, qua aquam projiciat , ut vera Ba- 
lena Ariftot. Bellua hxc ut plurimum triginta fex cubitos longa, odo alta, 

cujus oris fciflura ad duo de viginti pedes porrigitur, dentes in eo nulli, fed horum loco 
in utraque maxilla cornex funt laminas, nigras, fenfim in pilos fuillis limiles delinentes, 
qux in anteriore & pofteriore, five interiore oris parte breviores funt, in media lon- 
giores, lingua laxa & lata, qux fale condita multis efl: in deliriis; tanta, ut viginti tres ton- 
nas implere pofflt. Oculi quatuor ulnarum fpacio a fe invicem diftant, foris parvi ap- 
parent , intus capitis humani magnitudinem fuperant. Pinnas duas maximas in lateri- 
bus habet , quibus natat & catulos in metu occultati in dorfo nullam : cauda ficu fimilis 
Delphinorum, quam cum movet, ita mare agitat, ut naviculas fubmergat. Roftro efl' 
brevi, fiftula caret, corio duro, nigro, integitur, fine pilis: pulmones habet, Renes, vefi- 
cam, teftes, pudendum. In hujus ventriculo , mucus, fpuma, aqua, alga fcetida inve- 
niuntur, fine ullis pifeium fruftis. In quorundam ventriculo Ambra vifa efl. Vivos pariE 
catulos, foramina duo in vertice habet, per qux aquam hauftam ejicit & refpirat. 

Mihi ex vera Balena efl: Homoplata , feptem pedes longa, duos lata, & plane figura 
refpondens ei quam AIdrovandus lib. i. de Cetis delineavit. 

Ejus quoque mihi funt Genitalia, quorum unum flavum & perfpicuum fere, reliqua 
nigra, pedum odo longitudine, in acutum definentia. 

Sunt quoque alia, inter qux Vertebrx, Spinx, Medulla quoque, qux fevo quamplu- 
fimis fibris referto refpondet. Fuere qui ex ea fperma, quod vocant Ceti, confici pof- 
fe putarunt. 

Corii quoque fruftulum poflideo , quod craffum valde & nigrum , fed nequaquam 
eam attingit craffitiem, qux in pelle Rofmari confpicitur. 

Lac quoque. Cum Anno 1649 . 111 tradu Stavangrienfi Balena fcemina cum duobus 
pullis appuliflet, eo forfan ab infequente hofte adada, magno impetu in littori vicina & 
vadofaloca fe conjecit, unde fe aquis deftituta expedire cum nequivifiet, ab incolis oc- 

N n cifa 


J 


482 , M U S E U M 

cifa cft. Cum vero ubera la&e diftenta animadvertiflet Nobiliffima qusedam matrona 
fp e datum veniens , ultra tres menfuras candidiffimi ladis fuis manibus emulfit , ac vi- 
trum eo repletum ad Sereniffimam Majeftatem Regiam ttanfmifit , cujus dono illud 
ego jampoffideo. 

Uni cornu MARINUM etiam e genere Cetorum eft , & quia pauci admodum 
funt, qui hoc monuerunt, de eo quadam uberius hic dicenda. Supra ex fpeculo Regali 
monuimus Cetum hunc Septentrionalibus dici Narhual, a Cadaveribus quibus 
vefcitur. Nar enim prifcis Cadaver dicitur. Qui verfus polum Arcticum & fretum Da- 
vis navigationes inftituerunt , ad elevationem Poli 59. 50. min. & 74. grad. trium min. 
in freto Davis hec animalia haud rara effe retulerunt Naute, qui eum fepe ibidem 
viderunt , circa Gronlandiam capitur. 

Defertur quoque cum glaciei fragmentis ad Illandos.Gerardus Mercatorfin Atlante 
minore, quadraginta ulnas longitudine attingere ait: D. Thorlacus Sculonius Epifco- 
pus Holenfis , in Iflandiam quendam appuliffe mihi fcripfit, triginta ulnas fuperantem, 
figura reliquis Cetis fimilem , pinnas duas ad latera habentem , tubera tria in dorfo, 
unum in ventre, branchias nullas , dentem unicum in iiniftra fuperioris mandibula: 
parte, ad feptem cubitos prominentem, teretem , ftriatum , acutum , nullos preterea 
minores. 

In vertice foramina duo , per que aquam pro lubitu evomit. Hujus carnem fi quis 
comediffet, five homo, five brutum, in mortis periculo non fecus conftituebatur, acfl 
venenum haufifTet. Quod tamen aliter fe habere docuit Bellua illa, quas Anno 1648. 
in Iflandiam appulit , ex cujus carne multi fine detrimento fanitatis comederunt, ut 
poftmodum accepi. 





Dens ejus hactenus pro vero tlnicornu a magnatibus &r aliis habitus cft ; quocirca, 
quid de eo obfervaverim , hilce , in veritatis patrocinium , libens inferam. Anno 
mdcxxxvi. cum forte fortuna apud Magnificum & Illuftrem Virum D. Chriftianum 
Frifium de Kragerup, Cancellarium Regium, mentio incidiffet Unicornuum, qux fe- 
cum ex mari Gronlandico, circa fretum Davis, attuliflent Mercatores noftri, non po- 
tui non iis exprobrare infignem & fupinam negligentiam, quod, cum noffent tantopere 
inter do&os etiam difputari, qualenam animal illud eflet,quod cornu illud ferat, quod 
vulgo ab omnibus, edam magnatibus , pro vero Unicornu habeatur &c ematur, ne 
quidem particulam aliquam reliqui corporis adferant, ex qua certo fciri pollet mariti- 
mumne an terreffre , an vero amphibium effer, quod tantum geftaret thefaurum. Sub- 
rifit Heros, & ex mequefivic, an tanto tenerer defiderio videndi aliquam hujus ani- 
malis partem. Refpondi nihil gratius mihi accidere poffe. Accede igitur, inquit, & voti 
fies compos, deduxit vero me in Mufeum ac cranium offendit, cui adhuc cornu puta- 
tum inhcefic, cumque tam fubito eunda accurate fatis Iuftrare non potuerim, petii ufi- 
bus meis tantifoer indulgeret , donec majori diligentia lingula rimari & delineare pof- 
fem. Annuit Heros ille nobiMimus. 

Cranium ipfiim inveni mandibula inferiori deftitutum , colore cinereo nigricante , 
qualis effe folet offium aeri diu expolitorum & ad putredinem tendentium, inequale, 
variis foraminibus & protuberandis preditum , quibufdam in locis equale & leve , qui- 
bufdam fcabrum, fubffantia offis partim porofiore , partim a cutis adherentibus parti- 
culis <k fibris tali reddita. 

Figura 




WORMIANUM. - 2 g 5 

Figura triangulari ferme in longitudinem protenfa , a vertice ad extremitatem pro- 
bolcidis , feu tenuioris ejus partis , cui dens inferitur , duos exa<5te habebat pedes Ro- 
manos. Ab extremitate unius latioris proceffus , qui cilia firmabat & oculum dextrum 
muniebat, ad extremitatem proceffus, qui finiftrum tegebat, Cranii latitudo erat pedis 
unius cum femifie, ea enim parte eratlatiffmum : gracilelcere deinde & imminui coepit 
In extremum ufque oris. Occipitium verfus etiam paululum extenuabatur parte fupe- 
riore, fed inferior eandem tenebat latitudinem, quam occupat linea ab una oculorum 
orbita ad alteram duda. Occipitium totum per Diametrum pedem unum paulo fupe- 
rabat. Sed roftrum feu extremitas oris parte finiftra , cui dens inferebatur, erat polli- 
cum trium cum dimidio. Dextro latere, ubi nullus erat alveus , qui dentem capere 
poflet, craffa erat unciam cum dimidia, fubftantia fun^ofa. 

6P 



Tribus circiter pollicibus ab occipitii apice, duo ampla extabant foramina, tanta ut 
Cranii fuperiore fupferficie duos digitos jundos caperent. Hxc cranium oblique per- 
forantia in palato delinebant , ubi ampliora aliquantulum , fepto olfeo &: valido latis 
diftinda. Per hxc refpirabat & aquam fuperfluam ejaculabatur. Canales enim duo 
magni a faucibus orti in h^c terminantur , ut a ventriculo expulla , dudu redo & com- 
modiore huc ferri polfent. In fuprema Cranii fuperficie corniculata quali duo tuber- 
cula, foramina dida cingebant, in acutum procelfum terminata , qux per ejus medium 
excurrentia , linea feu canali d reliquis offib.us fegregabantur , ipfum vero horum fora- 
minum feptum, in frontis fummitate monticulum quali criftatum conftituebat. Utrin- 
que minora alia vifebantur foramina , quorum maximum , minimum digitum vix ad- 
mittebat, nervis e cerebro in cutem &c fuperficiem capitis excurrentibus & mufculorum 
tendinibus recipiendis apta. 

Poft oculorum orbitas duo limul ampli vifuntur finus feu meatus, exoffeZyo-omatis 
& Syncipitis conftituti, utrinque unus ; oblongi , ad palati interiora tendentes, longitu- 
dine pollicum fex cum dimidio: latitudine, qua fe maxime extendunt, duorum cum 
femilTe , verfus occipitium in angulum acutum delinentes . An in his organa auditus, 
aut oculorum mufculi latitaverint, ignoro. A monticolis, qui foramina ejaculatoria fti- 
pant, offa duo oblonga, plana &c kevia, per longitudinem Cranii excurrunt, qux utrin- 
que aliis offibus fpongiolis & alperis fibrifque membraneis horridis muniuntur. Hxc 
in latere dextro aliis uniuntur , & nullam conftituunt cavitatem , in finiftro vero ma- 
gnum & profundum exhibent alveum , denti ifti maximo recipiendo aptum. Qui al- 
veus ab extremitate oris ad foraminum ejaculatoriorum parietem tendit, profunditate 
pedis unius, cum quatuor pollicibus. 

Interiorem ejus fuperficiem afperam & horridam reddebant ligamentorum mem- 
branarumque, quibus dentis radix obvolvebatur in fuo alveo, reliquia. Diameter ejus 
erat pollicum trium cum dimidio, ipfi denti relpondens. 


Occipi-? 


Mm % 


a*4 'MUSEUM 



Occipitis figura a tergo intuenti femicircularis ferme apparebat , extuberantibus In 
vertice quibuldam procefllbus inaequalibus. A vertice verfus foramen , per quod fpi- 
nalis medulla a cerebro in vertebras excurrit, pollicum erat feptem ferme. Foramen 
ipfum , in Diametro longitudinis , pollices duos cum femifle occupabat (oblongum 
enim erat, latius paulo in lummo quam imo, ubi unum cum dimidio vix aequabat) utrin- 
que a dextris &: finiftris extabaiit prominentia ovali ferme figura & magnitudine, qu*e 
primas colli vertebras finubus infinuabantur in vivo. 



Infedor Cranii fuperficies palatum conftituens , integri pedis Ipacio ab oris extre- 
mitate in occipitium ufque xqualis ferme, & finubus ac procefllbus deflrituta eft, nullifi. 
que dentibus infignis , longo hoc excepto. Nec ulla adfunt veftigia Phatneorum aut 
alveolorum , quas iis excipiendis deftinari po fiunt. Hinc quatuor pollicum fpacio per 
ejus medium progreflus fi fueris , occurrunt du&uum ejaculatoriorum foramina infe- 
riora feu orificia , a quibus infignes & magni procefiiis, S. literam quodammodo refe- 
rentes* utrinque oriuntur ; qui quo magis ad occipitium vergunt , eo majores, amplio- 
res & latiores evadunt. Hos ad latefa ftipant utrinque procefiiis Pterigoides, feu ala- 
res * filis finubus tam majoribus , quam minoribus infignes. Hafce alas interius con- 
templatus fi fueris , quodammodo ofli Zygomatis in Cranio humano relpondere vi- 
dentur. Hic rutfiis occurrunt magni illi finus, de quibus fupra di£tum , ab altera parte 
procefllbus alaribus circumfcripti. Iis adjacent interiori hac parte confpicui alii duo 
finus magni, oblongi, inaequales, foraminibus, inipfam cavitatem cerebrum continen- 
tem fefe infinuantibus, praediti, per quae, ni me fallant omnes circumftantiae, tranleunt 
nervi ad linguam tendentes , guftui proculdubio infervientes ac linguae motui. Ad 
latera horum finuum fefe dilatat Cranium, ut oculis munimentum praebeat. Utrinque 
fub haC dilatatione, duo grandia occurrunt foramina, tantae capacitatis , ut pollicem 
admittant, fefe inipfam cavitatem cerebro dicatam infinuantia , quae nervis opticis &£ 
motoriis oculorum deftinata efle, ftrudura ipfa docet. Pendet Cranium totum exem- 
pto dente libras duodecim. 


I 


/ 


Dens 


FORMIANUM. 


285 



Dens ipfe integer non erat , fed tertia ferme fui parte mutilus , quinque inierim pe- 
des longus, duos pollices fi exceperis , craffitie imequalis Bafis , qua: fundum cavitatis 
ieu alvei occupabat: Diameter duorum erat pollicum , circumferentia fex cum dimi- 
dio, hinc paulatim in ampliorem molem furgebat, ufque dum Cancellis alvei liberatus, 
libere vagari coepit. Egreffus alveum in Diametro continebat tres ferme pollices /'tertii 
enim parte minor) in circumferentia o£to. Diameter fummitatis, cujus periit portio, 
po licis eft unius cum dimidio, circumferentia quinque : ex quo, quanta ejus defideretur 
pars, colligere licet, cum alii ejus generis, quotquot viderim, in acutum valde terminen- 
tur apicem. Figuram quod attinet, oblongus eft, teres, verfuris & ftriis multis , nunc 
majoribus, nunc minoribus, ab imo ad fummum excurrentibus, quarum extuberantia 
leu exocho loviores, ftrigiles feu canaliculo & Iulei intermedii afperiores & porofiores. 
Totum illud, quod alveo ambitur, fcabrum valde eft, ligamentorum, membranarum, & 
concreti ianguinis portione foedatum, fed maxime ubi cute capitis ambitur ut ftridius 
firmetur & retineatur. In extremitate, cerebrum fpedante, imum habet, hi cujus mei 
ditullio foramen, nervis, venis, & nutrimento fufeipiendo deputatum. 

Quod extra gingivas prominet, buxei ferme eft coloris, fed, cultro tenuiter fi raferis 
candicat. ^Etate & aeris ambientis injuriis flavedinem acquirere , non fecus ac alios 
dentes Elephantis, Rofmari Apri, &c. veriiimile eft. Magna ex parte cavus eft, quid 
vero in ea cavitate contineatur me latet, quia obftrudum erat foramen, quod eo reni- 
debat. Narravit mihi Efaias Fleifcherus, Pharmacopoeus induftrius, fibi a Rema Maje- 
ftate talem traditum fuiffe dentem ut calcinatione Philofophica ejus partem in tene- 
riorem redigeret fubftantiam. Cui cum ferra partem juxta Bafin abftuliftet, ac fortius 
aliquanto rdiquum concuteret , erupit tenellus ac novus dens , majori huic inclufus 
qui fuit , figura & fubftantia plane fimilismagno ifti. Q^uamvis varios & in exteris 
domi viderim integros hujus generis, in nullo tamen hoc obfervare licuit. Ad noft runi 
ut revertamur, quod ei deeft, nec ferra, nec alio inftrumento ablatum effe ocularis do- 
cet infpedio , fiquidem inoqualiter fe habet, fciftbris crebris & denfis de violentia atte- 
ftantibus. 

Ferunt ejufmodi belluas glaciei cruftis majoribus implicatas , magno impetu hoc 

dente fe expedire, unde frangi & mutilari haud raro contingit, quod ab oculatis & fide 
dignis habeo. 

Ejus cum Cranio conjundionem quod attincti abunde ex procedentibus patet non 
cornuum inftar externe adnafei , fed in cavitatem fibi deftinatam, feu alveum, per Gom- 
phofin inferi , non fecus ac dentes aliorum animalium fuis Phatniis inferuntur Situm 
vero talem occupat, ut, fi animal hoc naribus proditum effet , ex finiftra nare prodire 
jurares , quod etiam putarunt quidam qui offa hoc apud me viderunt. Verum , cum 
bellu a fit marina Cetacei generis, naribus & refpiratione per nares non e^et Mandi 
bulo igitur fuperioris pars finiftra , alveo hoc grandi dotatur , & vaftum hunc dentem 
(m quo elaborando materia aliorum , qiios habere debebat, penitus exhaufta videtur) 
capit. Oppofitum huic latus, nullam plane habet cavitatem , aut cavitatis veftjpium 
quo fimilem capere poffet , ne quis exiftimet animal hoc pluribus uno dotatum effe. 
Nullum namque habet , five majorem , five minorem , proter hunc in mandibula fu 
periore* Inferior an quibufdam minoribus prodita fit, me latet, fiquidem eam nun- 
quam vidi. Nam Iconem, quam fupra exhibui, mihi ex Iflandia tranfmifit Vir Reveren- 
dus & Clariflimus D.ThorlacusSculonius, Epifcopus Holenfis meritiffimus,qui belluam 
integram vidit, quo cum glacie Gronlandica in Iflandiam appulit, dum ipfe domi apud 
parentes degeret. Quin imo hoc Anno mdcxlviii. aliam hujus poneris belluam 
cum glacie Gronlandica ad Infulo oram Borealem appuliffe, ipfe idem mihi feripfir, 
Cujus molis 12. oquabat ulnas Iflandicas ; dens vero ad Sereniff. Regem noftrum Fri- 
dericum III. tranftniffus ulnas tres excedebat. Defcriptio, quia aliquantum diftat a pro-* 
cedenti, hic annedenda. 1 

Bellua erat duodecim ulnas longa, pinnas caudamque habens, quales habere folene 

N n 5 Cete^ 


/ 


S E U M 

Cete, curis plana, glabra &t fine fquammis* colore pallido adindar humani cadaveris, 
ubi ardui Solis non fuit objeda. Craffities corporis parte anteriore cum longitudine 
certare vifa ed , cum tamen poderiore Phocarum marinarum craffitiem non excede- 
ret. In medio dorfi bina prominebant tubera eaque carnea. Sub pelle carnem habuit 
lardo veditam, in occipitio refpiramen, binos in fronte oculos bubulis paulo minores. 
Caput, ii ad corpus comparetur, admodum tenue videbatur, in longitudinem paulatim 
extenuatum, indar bovilli fer me* nifi quod circa occipitium amplius & grandius. 

Nares nullas confpicuas. Sinidra Promufcidis parte dens ille fe exferebat ad longi- 
tudinem trium ulnarum cum quadrante , cui extremus apex ablatus ; casteroquin aliis 
dentibus caruit. Lingua exporreda erat, mandibula fuperior, inferiori prominentior. 
Probatum ed a pifcatoribus qui belluam ceperunt , eam efui non ineptam elfe. 

Cieteroquin Cranium hujus animalis , quod mihi a SerenifT. Reg. Maj. dono datum, 
paulo minus ed eo , quod fupra delineavimus, audius oflibus auditui infervientibus , 
carnisreliquiis haud paucis &Oefophagi particula; verum mutilatum alveo qui dentem 
excipere debebat, quod ab iis fadum qui fine fradura eximere non potuerunt. 

Mihij praster aliafruftula minuta, hujus dentis feu Unicornu portio ed, pedis ferme 
unius longitudine , driis &: verfuris fuis infignis , duorum pollicum in Diametro , cava 
parte qua caput fpedat tenuior , qua eminet crafdor , pondere librae unius & trium 
unciarum. 

Corii quoque ed frudulum, quod ex jam delineato detraxi Cranio, nigricat, nec ad-» 
modum craffum ed, fibrofum tamen. 

De viribus ut aliquid dicamus ; hoc ipfum ed quod a magnatibus 5 £ principibus pro 
vero venditatur Unicornu, quodque contra venena & morbos venenatos multum pol- 
lere omnibus perfuafidimum ed. Ed mihi judicium Medicorum Augudanorum de 
ejufmodi cornu, quod, cum typis divulgatum non fit, hic addere operae duco pretium. 
Sic autem illi» 

Ex longinquis regionibus ad nos hoc cornu nobis judicandum propofitum ed, 
nunquid effet Monocerotis cornu. Nos diligenti adhibita confideratione # eorum om- 
nium, qua; ad deferiptionem legitimi cornu Monocerotis requiruntur , nimirum ut fit 
cx toto folidum, fine ullo modo aut fiUura, anfraduofum & fpiris minufculis quali linea- 
mentis decenter convolutum, inodorum, colore non abfimile ebori vetudo, hoc ed, ita 
pallidum, ut fubflavi quid habeat,, judicamus veriflimum hoc effe Monocerotis feu Uni- 
cornis cornu, & ad quod exigi, examinarique debeant omnia quae undique locorum 
funt, urpore ad integrum & ex omni parte nulloque artificio, nififola politura adultera- 
tum aut a genuina forma ac fpecie in aliam verfum. 

Quin etiam vifumed nobis, ad experientiam, rerum magidram, tanquam xe/vje/ov 
defeendere , num viribus facultate id praedare poflit, quod vero Monoceroti tribui- 
tur ; cujus ufus adverfus venena Alexipharmacum quoddam , &: pras aliis Bezoaudicis 
omnibus venena propulfandi potedatem ei ineffe perhibetur. Dato igitur in pnefen- 
tia nodra Arfenico cani, jam moribundo, infulis hujus cornu ramentis revixit. Unde 
non dubitamus verum &: legitimum ede Monocerotis cornu, utraque tamen extremi- 
tate mutilatum, tam in bafi quam in apice, quemadmodum fenfiii apparet, cujus ra- 
menta, ut didum, canipod Arfenicum exhibita , a veneno eumimmunem reddidere. 
Cujus rei oculati tedes fuere Medici Collegas Augudani, -qui fubfcripfere, quique arbi- 
trantur, cum res nobilis, rara fit , preciofa , non tam locorum omnium Medicorum 
judiciis, quam quos talia in primis decent, Nobilium, Magnificorum, atque adeo Prin- 
cipum ulteriori experientias committenda , cum prasfertim ea experientia firma fit, 
quas non in uno , non femel , fed pluribus & faspius dabiliatur. Adum Auguftce Vinde- 
licorum Anno m dx cm. Menfe Martio, prasfentibus Medicis, qui fubferipferunc, & 
Sigharto Fharmacopoeo primario. 

Ego Georgius Laubius, civis Augudanus, M. D. rj* reumQia fubfcribo. 

Adolphus Occo Atan, civis Augudanus &c Collegii Medici Augud. & S.“C. 
vicarius perpetuus, idem tedatur, fretus infuper cenfura Illudriff. &Gene- 
rofi D. Marci Fuggeri , Comitis in Wifenhorn, &c. qui hoc ipfum cornu 
vidit & pro legitimo approbavit. 

Ego Johannes UldariciisRumlerus , civis Augudanus, Med. D. prasfens vidi, 
eadem vera effe manus meas attedor fubfcriptione. 

Ego 


FORMIANUM. z s 7 

Ego Johannes Paulus Zangmeifterus, patritius Auguftanus, Med. D. St Sereniff. 
Principis Ferdinandi Archiducis Auftria, &c. obfervanda piaque memoria 
Medicus St Confiliarius St Oculatus teftis , hac manu propria fubfcripfi. 

Ego Johannes Georgius Sighardus , civis Auguftanus St Pharmacopceus, cum 
in prafentia, juffuque Clariifi St Dodilf. virorum Collegii Medici Auguftaiii 
primarii, exhibuerim venenum, fiiperinfufifque Monocerotis ramentis? ejuf- 
dem verum viderim efteftum, omnia, quas fupra (cripta funt» vera efle, manus 
mea: teftor fubfcriptione. 

Simile fermc experimentum legere licet apud Philippum Hegfteterum , obfervat. 
Med. Decad.v. cafu ix. Ante viginti annos (fcripiit vero has Decades anno mdcxxvii.) 
Dominus Sighartus Pharmacopceus ingenuus, inquit, una cum quibufdam ex Collegio 
Medico, in quorum numero St Ego, (ubjecit experientia cornu quoddam, quod Uni- 
cornu vocabant, & oblatis duobus canibus aqualis ftatura utrique Nucis Vomica in ] a £te 
Drachmam unam, uni vero ex iis cornu rafura paulo poft ad grana xii. in eodem buc- 
co, ambo convulfi, miras fenfere contorfiones, a quibus alter, cui & cornu exhibitum* 
vomuit, & convuliiones leviores fenfir, qui vivus & alacer tertio dimiflus die, periit alter 
agitatus multis convullionibus, qui folam nucem fumpfit, ipacio media hora. Poftera 
die ejufdem cornu vires experti fumus in alio cane, cujus convulfio multa , at non le- 
thalis, St hic fine vomitu convaluit. Hoc cornu cum apud Principem Imperii eandem 
experientiam faceret , jufto precio redemptum fuit. Hac He^fteterus. 

Nos etiam Anno mdcxxxvi. die tertio Odobris apud Johannem Voldenberaium 
Pharmacopoeum noftrum ingenuum de advedis nupere ex Gronlandia dentibus hi (ce* 
in columbis duabus & catulis felium experimentum fecimus, exhibito Arfenico &fub- 
limato, non plane fine nullo fuccelfu. Licet igitur Cornu non fir, fed Dens, ut alibi de- 
monftravimus, St eleganter probat Thomas Broun in Pfeudodoxia Epidemica c. >3. fuis 
tamen non videtur carere viribus, a quam plurimis ei adferiptis, qui cornu Monocerotis 
efle putarunt. 

Non poflumus quin hoc loco, licet alieno, ea referamus de Unicornu terreftri qua- 
drupede, qua Anno mdclii. coram Rege St Regni primatibus differuit Francifcus Mar- 
quis y£thiops Africanus , Legatus Regis Congenlis , dum hic Hafnia commoraretur. 
Fides fit penes Autorem. 

Animal hoc ab Africanis vocatur Tore' bina', id eft,animal cornutum, & in de- 
ferto Cano degere folet. Magnitudine & figura eft equi mediocris , caput, crura & pe- 
des habet equinos, piloios. Jubam ipithama: longitudine , caudam equinam , colore 
grifeo, feu afinino, per dorfum tranfeurrente linea nigra, ut in Afinis. Venter cum in- 
feriore colli parte candicat, pilis parvis & lenibus. In frontis medio Cirrhus extat lon- 
gior, ex quo emergit cornu, quod, cum aufertur,fecum Cirrhum illum trahit. 

Cornu hoc trium fpithamarum eft longitudine, craffitie, juxta bafin, octoaut novem 
pollicum , paulatim in apicem gracilefcens, cui infidet & adhsret alius Cirrhus, pu«ni 
magnitudine, colore purpureo. Nullis gyris aut ftriis praiditum, fed redis in apicem ex- 
currentibus fulcis, colore flavo. t 

Solus autem mas, non vero fcemina cornuta eft, licet omnibus aliis lineamentis cor- 
poris mari fit fimilis* Animal hoc, ob curfus velocitatem, vivum capi nequit, fed lactis 
interficitur, St quandoque in defertis mortuum reperitur. 

Cornu ipfum Africanis in magno eft pretio, ob eximias, quas contra venena habet, 
facultates, exterius & interius ufurpatum. Cum animal bibit , aquam fuo cornu turbat 
& movet , antequam quicquam hauriat. Unde ipfi Africani ejus ufum contra venena 
ubi requirunt, aquam extremitate Cirrhofa commovent, qua: mox ebullit ae fi jani eflec 
appofita, hinc bibunt St fanantur. 

Caro hujus animalis co6la& comefta Lepram curat* Pili cauda in cineres reda6H, St 
cum vino Hifpanico exhibiti, Dyfenteria medentur. 

Difcedens promifit Sereniff. R.egi noftro Friderico III. fe mifllirum St animalis totius 

exfuvias, St cornu ipfum, quod fi fidem liberaverit, forfan plura de hoc Animali nobis 
funt diuerenda. 


Gap. XV, 


/ 


iHB MUSEUM 

' ' Gap. XV. 

f De ^Deljjhino y TPri/h, IPhoca s 

ElphiKus, noftratibus $)?arf\>trt / ex cetorum genere eft, magnitudinis diverfe, 
^ quandoque fex pedes longus, craffus quantum hominis amplexus concludere po- 
feft, glaber ac fine fquammis, livente tergo, ventre albicante, roftro tereti, tenui & ob- 
longo. Pinna utrimque ad latera unica eft, altera in dorfo ereftior. Dentibus centum 
& fexaginta, poft roftri cufpidem, os communitum habet. Fiftulam inter oculos gerit, 
per quam Bc aerem trahit, & aquam rejicit: cauda nigra, lunata, leviter fiffa, tranfverfe 
pofita. Prxter communem pifcium modum palpebras habet Bc meatus auditorios. 
Mafculo foramen quoddam apparet in ventre medio e quo pudendum exferit, quadru- 
pedibus fere fimile. Fceminx pudendum ano vicinum eft. 

Carnivorus eft, in minores pifces impetum faciens, vifu Bc velocitate prasftat, amore 
in prolem infigni, nam eam geftat&la&e nutrit, homini amicus, Mufica deledatur. 

Caro ejus vel lardum a multis in cibum expetitur, ex ea etiam oleum Bc pinguedi- 
nem coquunt, vulgo di&um. Flepar Bc lingua, ad efum praecipue commendantur. 
Jecur aKiranide contra Tertianam, Bc Quartanam, comeftum ante accefiiones, juvat, 
oleum ex eo elicitum Hydropicis prodeft, & ad difficilem puerorum dentitionem, cum 
meile inundum dentem etiam commendant affridum. 


Ejus mihi eft Cranium, fpina& cauda, nigra, bifurcata, pedalis magnitudinis. Exfic- 
cari propter pinguedinem haud commode poteft ejus pellis. 



Quamvis Clufius Pristin potius ad Galeas quam Cetos referat, nos tamen ob 
magnitudinem, Aldrovandum fecuti, hic locum ei damus. Aliis Serra dicitur, a roftri 
fimilitudine. 

In vaftam excrefcere magnitudinem , ex roftro quod ego poffideo , colligere licet, 
quod trium eft pedum cum femiffe in longitudine. Clufius cutem aiperam habere ait, 
sia dorfo fufei coloris , in ventre candicantis , fex pinnis proditum ; in lateribus, medio 
fcilicet corpore, dux, quibus vicina dux utrinque anguftx Bc oblongiufculx branchis. 
Sub podice duas pinna:, fupra cauda: initium, extremo fcilicet dorfo quinta, in fextum 
cauda ipfa terminatur. Caput in longum, planum , Bc firmum roftrum exit, utrinque 
multis dentibus five oifeis firmifque fpinis, ex adverfo fitis, ferrx inftar munitum. Binos 
oculos in prona capitis parte habet , binas nares in fupina , Bc infra illas oris fciffiiram 
tranfverfam, in qua nulli dentes expreffi. 

Roftrum quod ego poffideo Majus, prxterquam quod trium pedum cum femiffe fit 
longitudine, quatuor libras cum dimidia pendet, latitudine pedis dimidii , dentibus 
feu fpinis exceptis. Dextra parte dentes habet acutiffimos xxm. finiftra xxn. fed 
juxta caput tuberculum eft, in quo unius rudimenta latere videntur. Prona parte can- 
dicat, fupina ex cinereo ad fufcedinem vergit. Per ejus longitudinem in porofo offe, 
dux excurrunt cavitates , digiti minoris amplitudine , qux juxta extremitatem coale- 
fciint , nec in apice hiant. Quod fi pifeis, pedes duos cum triente longus , roftrum ha- 
buerit, feptem uncias longum, ut refert Clufius, is qui meum geftavit, trium pedum cum 
femiffe, hoc eft xlii. unciarum, habita hac proportione, quatuordecim pedum fuiffe 
neceffe eft, unde inter Cetacea reponendus. 

Sunt mihi prxterea alia minora hujus pifeis roftra ; a minoribus Bc catulis ut arbitror 
defumpta, qux, licet magnitudine non xquent prius, figura tamen conveniunt. 


Phoca 


¥ORM.I ANUM. 289 

Phoca, Graecis Q&iaf, Bos vel vitulus marinus, quibufdam Canis vel Lupus mari- 
nus, Danis cm ©ce-fjnnbf / corio tegitur duro, folido, pilofo, colore nigricante & cinereo, 
quandoque maculofo , capite brevi parvo , pro corporis ratione , dentibus ferratis &C 
acutis, naribus Vitulinis, ore mediocri , pilis longinfculis fuperciliorum loco, oculis 
verficoloribus & fplendentibus , lingua bifulca, meatibus auditoriis angufliffimis, collo 
longo, quod pro arbitrio extendit & contrahit, lato pedore, renibus vitulinis. Genitale 
maribus oblongum, foeminis ad terreftria accedens. Pedes habet breviffimos, carpo 
humano relpondentes , ex multis offibus conflantes. Metacarpium quinque conflat^ 
pelle redis, tanquam manus non divifa, in extremo quatuor linearum diftindiones ap- 
parent, & ungues quinque. Hifce vero pinnarum loco utuntur. 

Amphibium eft tam in mari quam terra vivens & littora amans, fed pedum in terra 
ufus difficilis, carnivorum , quod pifcibus infidiatur. Iffiretia incidens, ea rumpit, dor- 
mit extra aquam in faxis & arenis, cicurari poteft, quia homines amat. Leporum & alio- 
rum animantium, retro mingentium ritu, mingit, tam mas quam faemina, coeunt averii, 
& in medio coitu inviti cohaerent. Pariunt pecudum more, fed nunquam binis plures, 
Pelles a fulminibus tutos reddere volunt, iilque arculas itinerarias obducunt. 

' Caro illarum i nfuavis eft difficilis concodionis, pinguis adeo ut lardum potius re- 
ferat, ex ea oleum coquunt. In Medicina etiam fuum invenit locum. Dextras pinnas 
vim Soporiferam ineffe vult Plinius , fomnofque allicere tradunt (i capiti fupponatur. 
Pellis Podagricis commendatur. Calceamenta & veftes ex ea conficiunt Gronlandn 
Carnem & (anguinem Epilepticis mederi volunt. Adeps fuffocatione uteri laboranti- 
bus fuccurrit, tam fuffitu adhibitus, quam in potu datus. 



Veteribus ignotum plane animal videtur, quod Anglis & Rufiis Walrus, aliis 
Mors, Danis & Iflandis Rosmarus vocatur, credo quod in Septentrionali 
Oceano falcem repedatur. Quidam equum marinum & Hippopotamum vocant. 

Monftrofum animal eft, & amphibium, bobus noftraribus, ubi adolevit, interdum 
majus, cute Cani marino, de qiio jam egimus, quoad Hifpiditatem, fimile, bucca vac- 
cx (unde & Vaccas marinas nomen a quibufdam obtinuit) nifi quod duos dentes pro- 
minentes, & ante recurvos habeat , cubiti nonnunquam longitudine, quorum ufiis ac 
pretium ebori comparatur. Foetum fupraunumaut alterum vix enititur, robuftunl & 
ferox animal, iocireo difficulter capitur, fas pius in terra. 

Hujus catulum vidit & accurate defcripfic FElius Evethafdiis Vorftius in huilc mo- 
dum. Bellua hasc magnitudine erat Vituli aut Canis Brittannici, majoris Phocas 11 ori 
diffimilis, capite rotundo, oculis bovinis, naribus depfeffis ac patulis , quos modo con- 
trahebatjmodo diducebat, aurium loca utrinque foramina, riftu oris rotundo, nec ita 
vafto, luperiore parte aut labro, myflaca gerebat (eris cartilagineis eradis & rigidis con- 
flantem. Inferior maxilla trigona erat, lingua craffa brevifque, atque os interius denti- 
bus planis utrinque munitum, pedibus anterioribus pofterioribufque latis, atque extre- 


f 


&90 M XI S E TI M 

ma corporis parte Phocam plane referebat nodratem, Pedes anteriores retrorfum 
-(pedabant cum ingrederetur, digiti quinque membrana interfepiente diffindi eaque 
c ralla. Poderioribus digitis ungues impoliti, non prioribus. Cauda plane carebat. Fo- 
dica parte repebat magis quam incedebat. Cute crafla, coriacea, pilifque brevibus ac 
tenuibus obiita veftiebatur, colore cinereo. Grunnitum apri indar edebat, feu crocita- 
bat voce gravi & valida, repebat per aream abfque aqua. Quotidie per femihoram aut 
amplius dolio aqua pleno' immittebatur, ut (e ibi obledaret. Catulus erat, ut ferebant 
qui attulerant ex Nova Zembla, decem hebdomadarum, dentes feu cornua exerra, ut 
adultiores, nondum habens , tubercula tamen in fuperiori labro percipiebantur , unde 
brevi proditura facile apparebat. Ferum di validum animal, calebat ad tadum, valide- 
que per nares (picabat. Pulmentarium ex avena milioque comedebat lente , & fudu 
magis quam deglutiendo, herumque, gedantem cibum & offerentem, magno nifu ac 
grunnitu accedebat, fequebaturque nidore ejus alledus. Lardum ejus guftantibus 
haud inluavis, Seniorum coria cccc. aut d. pondo pependiffe ferunt. Dentes habent 
validos, quibus rupes fcandunt di fe fudinent. Gregatim in terram prodire dicuntur, ut 
ibifomnum capiant. Pabulum illis folia oblonga di magna , herbe cujufdam e fundo 
maris nafcentis. Nec pifeibus vivere, nec Carnivorum eife volunt. Penem offeum mas 
habet, cujus pulvere Rufii utuntur contra calculum. 

Flos dentes effe arbitror quos Hechfteterus Obferv. Rarar. part.2. Decad.4. cafu 2. 
vocat dentes Hippopotami, (Ic enimpag. 95. inquit. Rafura dentis Hippopotami ad9fS. 
in aqua Pimpinelle Sanguiforbe fepius exhibebatur. Singularis hic pulvis in fidendo 
duxu ex utero deprehendis, ita ut Monocerotis cornua, d que fint, fuperet. 

Ex ejus dentibus varia conficiunt , annulos contra fpafmum, manubria gladiorum, 
framearum di cultrorum, quoniam pondere fuo, Idtus fortiores ut fiant, juvant. Quo 
nomine ad Tartaros di Tureas mittunt, a quibus expetuntur, hiandi Icunculas ex iis 
affabre conficiunt, quibus in ludo Scacchico utuntur. 

Ed mihi Cingulum , cujus bradee ex hoc dente funt formata , quod gedatum a 
Spafmo procul dubio immunes reddit. Animalis mihi ed integrum caput, dentes 
aliquot , di particula corii , quo (pillius vix credo in ullo animali inveniri. 

Ejus Iconem ineptam dedit Nierenbergius Hidor. Nat. Iibr. ir. cap.37. Sed accura- 
tiffimaed quam adduximus ex D. Joh. de Laet deferiptionis Indie Occidentalis 1 . 2. c. 6 


C a p. XVI. 



D E 

AVIBUS. 

I s c i b u s noti immerito fubjunguntur Aves , cum affinitatem inter (e 
habeant maximam, ex aquis enim, ut Pifces, ortum traxiffe volunt qui- 
dam: Fraterculant, inquit Nierenbergius, cum pifeibus , communis 
humor vulva ed, ideo di pifces per aquam volant , di aves per aera na- 
tant , illi aves Pelagi, ifte pifces fublimes. Similitudo mceifus di ele- 
menti conjunxit nativitatem. 

Aves autem proprie vocamus animalia fanguinea , rodrata di 
pennata. De quarum Natura 84. partibus in genere haec tradit Aridoteles 2. de ge- 
nerat. Animal, cap. 12. Avibus omnibus ined eaput, collum, dorfum, Sefupinapars 
corporis di quod pectori proportionatur. Crura bina hominis modo , fed quae in aver- 
fum dedantur, ut quadrupedes carent manibus di pedibus prioribus , alas poffident di 
clunem demori fimilem, longiorem, ventremque medio tenus porredum cohefione 
perpetua. Os fibi proprium poffident, non enim labra, non dentes, fed radrum ha- 
bent, auriculis carent di naribus, meatufque odorandi in rodro continent , audiendi in 
capite. Oculi omnibus, ut ceteris animalibus, bini, fine ciliis, graviores palpebra infe^ 
riore connivent, nidantur omnes ab angulo obeunte membrana. At que nodue fpe- 
ciem gerunt , fuperiore jam palpebra connivent. Omnes ova pariunt , fed coeundi di 
pariendi tempus non idem omnibus ed ; cum alie omni fere tempore coeant di pariant, 

ut 




VORMIANUM. 2«?I 

ut Gallina & Columba?, alite femel in anno & pardus generent, a lia? fcecundius , quod 
aut fit quia crebrius, ut Columba:, aut numerofius, ut Gallina?. 

Earum differentia? quam plurima? funt , ratione morum , partium & conftitudonis 
corporis. Alia? gregales, alite foiitaria?, tum qua? volant, tum qua? natant, tum quae pedes 
habent. Alsa? vitam ancipitem degunt, ut ea?dem modo focietate,modo folitudine gau- 
deant: Item, alia? civiles, alia? inciviles, tum ex gregalibus, tum ex folitariis. Ariftot. r. 
de Hiftor. Animal, cap. i. earum differentias ratione ventriculi & ingluviei proponit i 
Item lib. z. cap. 17. in hunemodum. Aliis ingluvies prsepofira ventriculo eff , ut Galli- 
naceo, Palumbo, Columbo, Perdici (ingluvies cutis in amplum finuata eft, qua primum 
cibus ingeftus continetur incodus; hac parte qua jungitur gula? anguftior eft, mox am- 
plior, tum qua definit in ventriculum ardior. Ventriculus parti plurima? carnofus cal- 
lo fufqu e eft, cutis intus robufta, cruftaque detrahi facile integra poteft. Aliis ingluvies 
deeft, fed ejus vice gula latior & paternior, ut corvo, cornici. Quin etiam Coturnici 
gula amplior ineft,&c. Nec defunt quibus ventriculus ipfe fimilis fit ingluviei, ut Tin- 
nunculo. Sunt item quibus neque gula, neque ingluvies amplior fit, fed ventriculus 
longior. Sunt etiam, quamvis pauca?, qua? ingluviei gula?que amplitudine careant, lon- 
gitudine autem admodum prolixa , ut Porphyrio : qua? fere omnes alvi excrementum 
humidius, quam cetera? folent, rejiciunt, 

Jul. Ca?far Scaliger Exercit. ccvii. fubtilius aves diftinxit variafque differentias anno- 
tavit, quas hic recenfere forfan non abs re foret. Sic autem differit. Eft & divifio a parti- 
bus. Cruribus carentes, brevicrures, longicrures, bonis, pravis cruribus, & HcCHSi- 

Bifidis pedibus, utStruthiusAfricanus, multifidis, ut alia?. Digitorum numerus 
non idem. Terni, ut Anatibus. Quaterni duobus modis, Pfittaco & Iyngi bini ante &: re-i 
tro, alii terni antrorfumpone finguli. Digiti fejundi, ut maxima? parti; conjundi mem- 
branis, ut aquatilibus, in quibus etiam gradus funt. Nam curticruribus membrana ad 
ungues protenditur magis, Longicruribus non item, ut Mergis. Longiffimi pedes 
Alauda? , breviftimi Pha?nicoptero. Unguiredi Galerita: & aliis qua? in planis agitant, 
unci rapacibus, media formula nonnullis, ut Pica?. Uncorum unguium ufus ad rapinam 
Aquilis, nulli ufui Hirundini , ad reptandum ei avicula? , qua? muros fcandit , atque ara- 
neolis vefeitur, Picum Murarium Ligures Taurini vocant. A roftri fubftancia cornea, 
ut maxima? parti offea & carnea, ut vefpertilioni: colore & figura ; croceum, buxeum, 
rubrum, album, lividum, fulvum, nigrum. Redum, aduncum, longum, breve, cratium, 
tenue. A Lingua, longa, ut Iyngi & Glottidi ; brevi, tereti, lata, cucurbitini feminis, fi- 
guram Pfittaci lingua repraffentat. Lufcinia: mucro quafi amputatus. 

Ab Uropygio & cauda. A pulveratione & afperfione & lavacro ; A bibendi modo, 
quippe hauftu intercepto & morfu : Quadam etiam non bibunt. Item clamofa?, cano- 
rae, querula?. Fcecunda? multis modis. Una incubatione, Perdix, Struthius, Melancory- 
plius. Pluribus incubatibus inordinatis, Gallina?. Pluribus ftatis, columba plumipedes. 
Itaque finges ; femelpara? ut multa?, bipara?ut Hirundines. A temporibus: Hiberna 
a?ftiva?, nodurna?, diurna?. A nidis : in alga, in reftibulis, in ftercorgms, in quifquiliis, in 
cavernis, in faxis, in opis, in arboribus, in fegetibus, in pellibus animalium. A vidu ; 
carnivora?, pifeivora?, frugivora?, herbivora?, vermivora?. 

Et in differentiis genericis : <sO£ic;, xaw&ior, idque duobus modis; five qua?fcedo vidu 
Ipiritum ducunt, ut qua? in ftercoribus incoda legunt, anates cortales etiam excremen- 
ta vorant animalium; five qua? magno labore vidum parant, magnifque exfpedationi- 
bus, ut Milvus, Harpe, alia?. A locis Aereas omnes diei jubet fummi generis differentia, 
Vidus tamen ratione trifariam diftinguuntur. Terra, ut Gallina, aqua, utMemus aere!! 
ut Hirundo. Ha?c Scaliger. 

Nosj omiflis aliis differentiis, ad ordinem ab Ulyffe Aldrovando obfervatum nos ac- 
commodabimus. Is aves omnes diftribuit in aereas, terreftres & aquaticas. 

Per aereas rapaces & carnivoras intelligit , quas difpefcit in diurnas, nodurnas & me- 
dias. Terreftres granivoras ftatuit, (qua? vel pulveratrices, vel pulveratrices & lotrices 
fimul compleduntur) baccivoras, vermivoras, & canoras. Aquatica? vero, vel in aquis 
degunt & funt palmipedes, vel circa aquas. Ex his quas tenemus, hujus methodi dudu* 
brevibus more noftfo delineabimus. 

Oo * Cap. XVIT 


M tl S E U M 


2.92, 


Gap. XVII. 

T)e iAquiU, Corvo yerficolore, Emeu, T>ica alba , Topaa, 

Manucodiatd , V^ooim. 

Qil 1 l a m quidam a vifus acumine, quidam a colore aquilo feu fuico & nigricante 

Avis ed magna, colore nigro feu pullo, carne dura, offibus firmis, plumis rigidis, car- 
nivora. Capitis pars anterior porreda , paulatim ardatur , & in rodrum terminatur du- 
rum, (olidum, admodum aduncum, oculi rubore vivido perfufi, parvi corporis refpedu. 
Collum habet longum, alas redas & extenfas, in fummitare recurvas, nervofas, paucx 
carnis, crura haud ita longa, pedes inxquales, dextrum finidro majorem, colore varios. 
Caudam brevem, (anguinem craflum, fibrofum, o(Ta craffiffima,duriffima, pennas firmas 
& duras; quas aliis permidas , aliferum prxfertim &c columbarum, confumere ajunc. 
Ungues pro mucronibus gerit, aduncos, recurvos, firmos. Leonum non diffundes. Vi- 
ribus inter aves validiffimam volunt, vifu perfpicaci, volatu pernici. 

In cibis ufum habet nullum, pellis debito modo feparata & geftata, ftomachi vitio la- 
borantibus (accurrit & Colicas medetur. Nervi, colli, dorfi, Vertebrarum, manuum & 
pedum dolores mitigant, dextri dextras applicati, finidri finitas. Offa verticis corio 
cervi inclufa hemicraniam curant: alas pedibus fubjedas, partum accelerare volunt. Pe- 
des lumborum doloribus fuccurrunt. Lingua aquilas collo fufpenfa, adafperx arterix 
& columellx vitia & fpiritus difficultatem commendatur.. Hepar Epilepfix relidit, Te- 
fticuli Venerem provocant, fuffitus fimi fcetum expellit & ferpentes fugat. 

Aquila ad claffem avium rapacium diurnarum fpedat, ejulque fpecies multas ab Ab 
drovando enumerantur, ut Chryfantes, Halyxtes, Melanurus, Morphnus, Morpho 
congener, Perenopterus, Offifraga, Alba, Pygargus, Heteropus, Paludris, Aves Scby- 
ticx, atque huc etiam refert Vultures, Accipitres, Falcones. 

Mihi duo funt Crania cum rodris diverfarum fpecierum, Pedes quoque, cum reli- 
quum corporis difficulter a tineis & Blattis confervari poffit. 

Corvus versicolor Feroenfis , colore &c albo & nigro alternatim in corpo- 
re difpofitis. Minor aliquanto ed corvis noftris nigris vulgartbus : fed rodro, capite, 
alis, pedibus, totoque habitu iis refpondet. Capite circa roftrum &c oculos albo , verti- 
ce nigro, collo, pedore & dorfo nigris, alarum pennis majoribus albis, minoribus pechis 
fpebtantibus nigris. Caudam obtinet ex nigris & albis alternatim condantem , albicat 
& Uropygium, ut & pars ventris caudam fpedans. Duos ejus generis ex Infulis Fe- 
roenfibus accepi, fed jam ferme a vermibus exefi, cum difficulter, ut aliae aves, a Blattis 
& tineis confervari ejufmodi avium exuvix poffint. 

E M e u a quibufdam didus Casearius, avis peregrina ed & mirabilis , in Infu- 
lis Moluccis, Taprobani Se aliis Indix Orientalis frequens. Dum capite furredo ince- 
dit, quatuor pedun>&: aliquot unciarum ed altitudine. Nam collum a fummo- capite 
ad dorfi initium tredecim pene uncias habet longum, ipfum corpus binos pedes latum, 
femora cum cruribus , ufque ad pedum inflexiones , decem & feptem uncias longa. 
Corporis autem longitudo a pedore ad Uropygium trium ferme pedum ed. Pennae feu 
verius plumx totum avis corpus , cum infima colli parte , dorfo & pedori proxima ac* 
que femoribus, tegentes , perpetuo funt gerrlinx , ex eodem parvo brevique tubulo 
prodeuntes , & fibi invicem incumbentes . Superna quidem paulo craffior > inferna 
vero tenuior & delicatior, illxque varix longitudinis, omnes durx & rigidx, non latx, 
fed angudx & rarioribus lateralibus pilis ex adverfo fitis prxditx , coloris nigri , qux 
tamen circum femora ad cineraceum tendunt. Procul afpicientibus hxc avis non 
plumis, fed villis duntaxat teda videtur. Alas fub plumis latentes, quatuor nigris pen- 
nis prxditas, habet, qux non ad volandum, fed ad curfum juvandum datx videntur : fi- 
quideni volucris non ed , nec a terra tolli poffit. Crura in ambitu quinque unciarum 
eraffitudinem fuperant,crebrifque corticibus feu fquammis latis teda , prxfertim fupra 
pedis inflexionem. Pedes habet craffos, duros,tribus craffis digitis prxditos,prona parte 
veluti fquammis tedos, fupina prorfus callofos, quorum medius , qui reliquis longior 
ed, tribus articulis condat, interior uno , exterior binis , omnium ungues valde magni, 
binas pene uncias longi, craffi, duri, cornei. Caput pro avis magnitudine exiguum & 

fere 


Formianum, 2i?3 

fere glabrum , coloris ex atro coerulei cum colli fuprema parte , in quo apparent rari 
pili nigri, oculi paulo fupra roftri fi (luram, magni, ardentes, truces Leonis inftar, quos 
cingunt nigri pili, quemadmodum & meatus illos aurium parvos & dcteflos quos pone 
oculos habet. Roftri prona pars quodammodo arcuata eft , pauloque fupra mucro- 
nem binis foraminibus narium ufum praebentibus praedita. 

A cujus medio ad capitis ufque verticem porrectum diadema aflurgit, comere fub- 
ftantiie, tres fere uncias altum, coloris ex flavo fufei , quod cum plumarum defluvio ca- 
dit, &, cum plumas renafeuntur, novum crefcit. Supina roflri pars, ab ejus fcifliira ad 
extremum mucronem, quinas uncias longa ; anterior colli pars, quatuor pene unciis 
infra roftrum bina velut membranea palearia, feu barbulas propendentes habet , duas 
uncias longas , coloris rubri miniati. Poftica flmiliter colli pars deplumis; a capite fe- 
cundum longitudinem, rubri miniati coloris eft 5 deinde infima ejus pars* aliquot ru- 
bris plumulis, quibus nigra; intermifbc, teria. Hasc ex Clufio qui Avem vidit, tanto pe- 
dum robore , ut arborem humani femoris craflitie contundere valeret. Averfis re- 
trorfum pedibus, eos, cum quibus pugnat, impetit. Quasvis obvia vorat, ordinarius ta- 
men cibus eft panis fimilagineus, feu primarius, quem in magna fragmenta concifum 
vorat. Recentibus Gallinarum ovis maxime deleflatur, qme integra deglutit. Parum 
firma eft valetudine, integra per anum rejicit, & rurfum vorat & concoquit. Ovum pa- 
rit maximum ocpuLheirimum, fed tefta non admodum dura, externa parte virefeen- 
tis coloris ex cineraceo creberrimis tuberculis fatura viriditate proditis ornata. 

Icones duas exhibet Nierenbergius, quarum altera delineationi Clufian# jam allatas 
congruit ; altera multum ab ea differt, alterius harum avium generis efte videtur. 

Mihi ex hac ave non nifi pluma eft unica. 

Pica alba, pro re infolenti femper habita eft 5 unde Scaliger de judice jufto hasc 
aufus eft pronunciare : 

Sed judex bonus est pica nunc r strior alba. 

Quia vero mihi una obtigit, ejus Hiftoriam addam. 

£x Norvegia ad me tranfmifla eft , ubi in nido duo hujus generis pulli funt inventi, 
quorum hunc, quem poflideo, amicus tranfmifit. Cum Picis vulgaribus quoad corpo- 
ris conftiturionem plane convenit, nifi quod colore fit candido & flatura minori, cum 
ad adultam nondum pervenerit aetatem. Quod de Pica referunt, circa Autumnum 
calvefcere, id etiam huic contigifle credo, fiquidem, cum pennis albis adhuc totum reli- 
quum tegatur corpus, caput glabrum vifitur. 

In cibis rarus eft Picarum ufus , quod carne conflent minus grata. Sunt tamen qui 
efum pullorum Picas, vifum augere dicant. Gordonius Picas in olla nova urit, in pulve- 
rem redigi ut poffmt, quo in collyriis, vel perfein oculorum afferiibus utitur/ 

Ex Picis minutatim concifis liquorem deftillant quem oculis rubentibus, lippientibus, 
linteis applicatum conferre volunt. Ad Epilepfiam quoque cum aliis appropriacis aquam 
ex iis deftillant, quam quidam magni faciunt. 

T o r a u Avis Indica , Rhinoceros di&a Aldrovando, quod inftar quadrupe- 
dis ejufdem nominis cornu in fronte ferre videatur , a nemine, quod fciam, deferipta 
eft. Aldrovandus caput depi&um vidit , mihi ejus Cranium eft cum roftro cornuto, 
quod ex India Orientali ad me delatum. Cranium refpedu roflri parvum eft , anferi- 
num vix fuperans. Roftrum decem pollicum eft longitudine. Illud, quod Aldrovandus 
defcribit, ferme quadruplo majus fuifte oportuit, quatuor namque dodrantes longum 
aflerit, recurvum non more rapacium, fed inftar arcus cujufdam acutum. Inferior Ma- 
xilla longitudine fuperiori refpondet, & maxillas inferioris os ad finem ufque Cranii 
fuis pertingit apophyfibus. Ex luteo albicat, nifi ubi maxillas jungitur, ubi atro fplen- 
dente eft colore, tranfverfim inftar literas V. in acutum apicem terminati, illud pingens,' 
ferratum potius quam denticulatum. Oris & palati roftrique interior fuperficies plane 
nigricat ; lupina, qua: etiam dentata, caput verfus colore eft miniato. Circa oris hiatum, 
corpus latum nigrum apparet, quod quafi apophyfin quandam conftituit fauces tran- 
fcendentem, extra corpus roflri paululum propendentem. Reliquum ut in inferiori ex 
; albo luteum eft. Ubi foftrum definit, cavitas infignis orbicularis in Cranio eft, oculo- 
rum orbitam conftituens utrinque, cui vicina intra cotini & roftrum foramina parva, 
odoratui procul dubio infervientia. Cornu fupinas roflri parti adnatum, crafliim, adun- 
cuiiijejufdem cum roftro eft fubflanrias, fed cavum, tenue, & molle, fubftantii Afta- 

^ 0 3 eorum 


s-94 MUSEUM 

eorum crudae refppnde-ns , longum pollices odo , quatuor latum , coloris ex luteo & 
rubicundo mifti, linea lata nigra inferiorem ejus partem a fuperiore utrinque divi- 
dente, Totam avem qui defcripferit , aut de ejus natura quippiam tradiderit, nemi- 
nem adhuc vidi > quocirca, nudo roftro contenti ut fimus, necefium eft. 



Manucodiata, Indis Boeres , Lufitanis Paffaros de Sol , aliis Avis Faradifiacav 
vel quod in Paradifo terreftri vivat, ut quidam exiftimant, vel propter eximiam cor- 
poris vennftatem. Mollucani Avem Dei vocant & in fumma habent veneratione; alii 
Apodem, quod pedibus carere crediderint. 

Avis eft quandoque Columbae ,• quandoque Hirundinis magnitudine, capite com- 
preiio (meam delineare faltem animus eft, cum quinque diveria ejus genera proponat 
Aldrovandus) parvo, cujus plumae, quae fuperiorem partem a prima cervicis vertebra 
ad roftri ufque initium exornant, breves funt, crafile, durae, lpiflie, colore luteo, egregie 
micantes ad inftar auri puriftimi, radiorumque fclarium modo Iplendentes. Reliquae, 
qua? mentum tegunt, molliores, tenuiores & ex Cyaneo mire virides, ut in Anatum 

mafeu- 






I 


• * 

FORMIANUM. m 

mafculorum capitibus dum foli obvertuntur confpicimus. Circa roflrum nigricant. 
Roflrum, pro ratione corporis & capitis, magnum, corneum , acutum , ex luteo nigri- 
cantibus maculis infigne. Alarum ut & dorfi pennas ac cauda;, fu Icas, inter nigrum & 
rufium fulgentes, aliarum avium pennis fimiles; fub his alias funt longiores ^partim 
amplis divi! uris & raris ad latera plumis dotatae, partim in pilofum acumen delinentes^ 
colore fulvo eleganti. 

Juxta Uropvgium quo; oriuntur penna;, qua; juxta exortum pilo Cc , feci tandem iil 
longiiiimosa, duros delinunt Cirrhos , quadrangulos ferme& pedum duorum longitu- 
dinem fuperantes. Mox fub collo parte fupina pluma: etiam molles , fed longiore? ali- 
quanto quam illae funt qua; collum ornant, ex Ipadiqeo nigricantes, quas fequuntur te- - 
nues & o elonga;, aurea:, molles, fanguineis guttis eleganter confperfe. Quibus fucce- 
dunt ex luteo albicantes, rai x textura: & hiantes, ut illa; qua; in Ardearum dorfo con- 
fpiciuntur. Crura, pro corporis ratione, magna fatis. Tibia; enim longitudo ab infima 
fremoris articulatione , ubi plumis raris exiguis colore fulcis dotatur, ad pedem ufquC 
unciarum ell trium, membranaque feu cute lublutea Levi & alabra vellitur. 

Pes quatuor conflat digitis, quorum unus inflar calcaris pofleriorem conflituit par- 
tem, reliqui ties anteriorem, ut in Gallinis & ejus generis avibus videre licet, inter eos 
medius reliquis longior. Quilibet vero digitus tribus dotatur articulis , quorum pri- 
mus metapedium, reliqui digitos ipfos conllituunt. Superius crufla quafi teguntur du- 
ra, afpera, fquammatini coagmentata, inferius callofa & detrita. Qua ungues (qui aded 
adunci ut femicirculum ferme conllituant) digitis nectuntur , callofa quedam protu- 
berat pulpa , commodiori procul dubio incellui deltinata. Ungues ipfi quales avium 
rapacium elfe folent, magni, acuti, cornei , colore ad albedinem inclinantes. A tibiae 
extremitate ad unguium apices, quinque numerantur uncia; , quas non attindt corpus 
ejus exficcatum fine plumis. Ha:c accuratius delineanda erant, quod etiamnum multi 
ex modernis conilanter negent pedes habere, ex quorum numero elt Nierenberdus. 

Hinc patet dubia illa difficillimi nodi, de quibus Aldrovandus loquitur, ex hac hi- 
ftoria facile enodari poffe, imo per fe evanefeere. Quod enim omnes, paucis exceptis, 

hafce aves apodes elfe Sepedibus carere crediderint, id falfum efle, ocularis docet de* 
monflratio. 

Qui in Paradifo terreflri nidulari eas & certam regionem non habere in qua vivant 
& nidos conflituant, experientia & modernorum navigationibus falfitatis convincuntur. 
Didicit enim Clufius (ut in Auduario docet) ex nautis, qui aves hafce vendebant, ma- 
jores in Infula Aru, five Arou dunraxat reperiri, minores Infulas Papuas, Infulse Gilolo 
vicinas, producere, ut de earum patria dubium jam nullum fit. 

Error quoque patet eorum, qui, cum pedibus carere putarent , aut motu tonico in 
aerefuftineri, aut cirrhis feu filis fe ab arboribus fufpendere dixerunt, ut quiefeerent. 

De incubatus ratione , valde etiam hallucinatos efle eos conflat, qui in mafculorum 
dorfo quandam cavitatem dari arbitrati funt, in qua femella:, quibus venter etiam ca- 
vus fit, ova fua deponant, atque ita utriufque cavitatis auxilio incubari voluerunt. Ii 
quoque qui femellas receptaculum quoddam fub alis , in quo ova reponant" habere 
putant. Denique, cum pedes habeant, & crura, ut alia; aves, fruffra funt, qui Volo aere 
nutriri volunt , quod etiam aliis argumentis docuit Aldrovandus Ornitholoma; lib. iz. 
cap. ii. 

De Life alia non habemus, nifi quod Moluccarum Infularum Reguli religiose admo- 
dum , fandeque has aves colant , & Mancodiatas , hoc efl Aves Dei vocent, fibique 
perfuafum habeant , quod fi illarum pennas fecum portaverint , non vulnerandos iri in 
preelio, etiamfi in prima acie ante alios collocati fuerint. 

Magnates etiam noffri in pileis ornamenti loco olim geflare folebant, ut alias Stru- 
thionum pennas. Cum nulla ave majorem affinitatem quam cum Pavone habere 
mihi videtur, ut non immerito parvus & Indicus Pavo appellari poflit. 


Noct UA 


M U $ E U M 


±96 



Noctua, avis haud rara, huc potiflimum adducitur, ob miram oculorum ftru£id=> 
ram , qua Et ut in luce eminente caecutire , in ambigua & tenebricoia nutrimentum 
quaerere ioleat. Omifta igitur ejus hiftoria de oculis faltem agemus, quos diligenter 
rimatus eft M. Aurelius Severinus, Anatomicus Chirurgus Neapolitanus , delcriplit 
vero Zootomix parte v. p.556. in hunc modum. Noftuas admirabilis oculorum for- 
ma, praefertim externa. Non rotundi, neque mobiles. Extremis luis Cornea mollior, 
media fere Cartilaginea, & petali modo formata, cui alire globofae portiones imponun- 
tur. Interim humores & tunica ea habent peculiaria. Retiformis crailior Sivelutipan- 
nolior, Mufeuli perpauci & graciles, numero non difcreti. Ipfam corneam tunicam, fi- 
guram Petali aemulantem , quia per Virum ClarilT. D. D. Tnomam Bartholinum ad me 
tranfmilit D. Severinus, hifce haec anne&enda erant. 

Cornicis c r u l e a: quia alam ab amico accepi , qui avem in Scania globo 
trajecit, de ea etiam hic aliquid dicendum. Germanis QBifte ©oft-frajc/ ©algcn-tc^cl i 

/ 0UcI)et/ 'irofdjc-papcgojc dicitur. In. Ulvis fk. locis non frequentatis degit. Ni- 
dum, ut Upupa, exOleto conlfruit, &, praeter caetera, a projeftis cadaveribus viftitat, 
unde etiam femper fcetere lolet, & nomen Racho obtinuit ; fed a colore Pfittacus Ger- 
manorum indigitatur. 

Roftrum nigrum eft, crura fufca, proportione corporis parva, coeruleo colore paflim 
nitet, in capite, alis, cauda, circa LIropygium & tota parte luperna, alibi linceriore, alibi 
admixto viridi. Dorii & colli proni color fufcus eft, majores alarum penna? nigra?. Ea 
quam teneo ala, longitudine eft unciarum odto, latitudine quatuor. 

C A p. XVIII. 

fZX ‘T avo ne , Cjatlina Omnea? ‘Tullo Tkcipite, Ojfibiu Gallina 

pumiU , oAvicula minima L 

hactenus delineata? funt aves, ad Rapaces ab Aldrovando referuntur. His 
'"“C fuccedunt Terreftres ipli dicfa?, quas neque in aqua, neque circa eam degunt, quas 
diipefcit in Granivoras, Baccivoras , Vermivoras & Canoras. Granivoras rurfum alias 
conftixuitpulveratrices, alias lotrices, alias pulverarrices & lotrices limul, omnes gratia 
fua? camis pneftantes. Ex his paucas faltem delineabimus in quibus aut gratia, aut rari 


Payo, 


FORMIANUM. ip7 

Pavo, Grascis T vel T uuv, noftratibus §3aafnd / quoad colores & habitum non 
levem in fexu habet differentiam. Mas capite, collo & pedoris fummo, coloris eft in- 
tenfe coerulei» Caput pro corporis ratione exiguum, maculis variegatum, in vertice api- 
cem, ex nudis plumarum fcapisviridefcentibus conflantem, habet. Roftrum candicatjn 
extremo aliquantulum recurvum, collum longiufculum, tenue & exile, dorfum exalbo 
cinereum, maculis quibufdam atris tranfverfalrbus confperfum. Cauda ex longis & bre- 
vibus conflat pennis. Longae ex dorfo prope Uropygium ortum trahunt , quas erigit 
quandoque & in circulum dirigit, coloris caflanei, lineis aureis furfum repentibus deco- 
ratae, in quarum extremitate fpecula feu oculi, quatuor difcretis conflantes circulis, au- 
reo, purpureo, viridi & faphirrino. Sub oculis alia eft macula, modo viridis, modo pur- 
purafcentis coloris. Hi*colores ad Solis fplendorem variant fefe ubi circumgyraveric 
Pavo. Coxae, tibiae, & pedes cinerei fune, maculis nigris confperfi & calcaribus armati. 
Venter ex cceruleo viridis, prope podicem nigrefeir. Fcemina.ram elegantibus non eft 
veftita pennis. Avis natura falax, unus mas quinque fufficit fceminis, ova duodecim pa- 
rit, munditiem amans» 

Caro ejus fakibris & grata eft, mediae natur® inter humidas & ficcas, ut Caponum 5 
fed durior aliquanto & fibrofa , codionis difficilioris , affervatam non putrefeere volunt 
quidam. Venena & venenata animalia fugare dicitur. Jus carnis in Pleuritide com- 
mendatur, lingua ad Epilepfiam. Adeps colicis prodeft. Offa ufta, & in aceto trita ac 
illita lepras & vitiligines emendant. Fumus e pennis combftltis, oculis exceptus, lippien- 
tibus conducit. Fimus Podagr® fervorem mitigat, oculis conducit, & canquam fpecift- 
cum ad vertiginem commendatur a Quercetano , in primis fi ab albo Pavone fit de- 
promptus. 



Gallina guine^e Aldrdvando, quibufdam Numidica Gallina, &Meleagris 9 
Perdix Terne novae, avis vifu pulcherrima, pennis infinitis maculis candidis in /patiis 
nigris praedita, corpulentia noftras vix fuperat, tibias tamen habet longiores ; in capite 
fupra frontem gibbum habet calli naturam obtinentem, duritie cornu, caudam femper 
gerit demiffam, non eredam ut noftrates,in querendo vidu admodum follicita, unde 
huc illuc perpetuo vagatur. Masafcemina non difliiiguitur, nifi quod callofam illam & 
corneam ferme in vertice criftam majorem & eminentiorem habear. 

Carne eft delicata, ova pari? efui apta. Ejus fuffultam habui pellem, fed Blattas & ti- 
neas mihi inviderunt. 

Pullus gallinaceus biceps. Ante annos circiter novem cum exeun- 
dum mihiedomo efTet,cafu in area offendi ovum expolitum Gallinaceum, grande fatis, 
quod cum fublevaffem , fradum vidi & in eo formatum pullum imperfedum , qui 
mihi duplex videbatur. Corticem igitur porro aperui & bicipitis pulli offendi rudi- 
menta. Albumen confumptum erat, fed reflabat vitellus ferme integer , quem fepa- 
ravi, &, quicquid erat pulli, chartas impofui, ut ficcaretur ; erat enim mucofus plane, fed 
perfede delineatus praffertim quo ad capita. 

V P Ex- 


19 $ MUSEUM 

Exficcatum in eadem charta afiervo , lineamentis in quibufdam vix conipicuis, per- 
inde ac fi a pidore ellet delineatus. Quamvis omnia mollia & mucola edent, langub 
neo colore pcrmifta, nulla tamen pars defiderabattir, cujus non extiterit rudi- 
mentum. 



Avicularum minimarum varias fpecies in Brafilia exiftentes recenfet &C 
defcribit Georgius Margravius Hift. Nat. Brafil. lib, 5. cap. 4, quas generali vocabulo 
Guainumbi vocant. Alias defcribit Ferdinandus Oviedus, Lerius in Hift. Amer. 
Fhevetus Auguftinus Carate in Hift. Peruana, Jofephus Acofta & alii > quas etiam Gua- 
racayba , id eft radius folis , & Guaracigaba, id eft Capillus Solis , Huitzitzifi 
Ourifia, Tomineo, vocant. A quibus aviculis difcrepare illam video, quam dono Cl. 
D. Sperlingii teneo. I otum ejus corpus, caudam fi exceperis, unciam unam magnitu- 
dine non attingit. Mufcam majorem non fuperat, plumis cinereis , ad viriditatem in- 
clinantibus, pnedita. Capite & pedibus, proportione corporis , minimis &: tenuibus, 
haud abfimilis ei quam Thevetus cap. 48. fingularium Francias Antardicas hifce de- 
fcribit, Grandi hiulca non majorem, quas, licet omnium avium lit minima, tam elegans 
tamen eft , ut fidem fuperet. Ejus roftrum oblongiufculum & valde tenue, color 
cineraceus , & tametfi adeo fit exigua, ejus tamen cantus admodum fuavis eft. 

Mea vero avis hoc difcrepare videtur, quod caudam habeat longam , feptem circi- 
ter unciarum , pennis tam elegantibus conflantem , earum pulchritudinem exprimere 
ut nullus valeat pi&or. Ex cceruleo & viridi ita micant ut Chalybs politus ccerulefcens, 
fed majori fplendore & gratia ad Solis radios varietatem infignem exhibens. Ultima* 
dux, in cauda pennas , eam, quam dixi , obtinent longitudinem , binas fequentes tres 
falcem attingunt uncias , & majoribus incumbunt , hinc minores fequuntur , fquam- 
matim quafi reliquis impolitas. An tertia fit Guainumbi fpecies a Margravio de- 
lineari nondum fatis liquet. Ejus mentionem facere videtur Jon. Faber in defcriptio- 
ne Animalium Novas fdifpanix pag. 707. Eft ex his aliqua, inquit, quas caudam cur- 
tam habet & rotundam Pipionum more : alia vero tam longam 8 c completam , ut bis 
terve longitudine fua totum adasquet corpufculum. In hac tres vel quatuor funt pennas 
colore pretiofo variegatas, &c. 

Alia me donavit NobililT. D.Georgius Rofascrantz, trium unciarum longitudine, quas 
cum omnino refpondeat ei , quam delineavit Carolus Clufms Exot. lib. 5. cap. 11. fub 
nomine Ourifias live Tominefi hic pluribus delineare operas non duxi precium, videatur 
ipfe Clufim 


Ossa 


I 


Z99 


WORMI ANUM. 



Ossa cruris gallinj pumila huc refero, qu£ cum fuo radio arcum 
exquifite referunt. Crus enimipfum cum tres ferme a:quet uncias , ambitum fi metia- 
ris, ita incurvatur, ut duas tantum obtineat. Huic vero obtenditur radius redusqud 
curvaturam jungit , qua vero feemur tangit aliquantum incurvatus, rara & fpedanda 
Natura: fabrica. 

Nec omittendum Cornu caponis monftrofte longitudinis , eft namque no- 
vem unciarum, infpiras eleganter convolutum, ac in apicem acutum delinens, fubftan- 
tia cornea, colore fubluteo, ftriatum aliquantum.. Ejus generatio manifefta eft, cum 
enim caftrantur Galli, criftam abfcindere folent & calcaria ; atque ha:c vulneri ab- 
fciflie criftse ita indere ut adhaereant, ac ita paulatim incrementa fumant, corneam 
prorfus induentia naturam. Sed in eam longitudinem excreviffe, qua meum confpici- 
tur, non memini me legiffe unquam. 

C a p. XIX. 

'De aAvibm oAamtim. 

TNter aquaticas aves Cygno non immerito prima: debentur, tum obmagnitu- 
"*■ dinem & pulchritudinem , tum ob ufum. Hic Olor, alias dicitur. Forma viduf- 
que ratione Anferi fimilis, fed multo major, totus candidus, plumis mollibus, roftro 
parum turbinato, in extremitate obtufo , colore rufo in adultis, in pullis nigricante , in 
cujus fummitate tuberculum nigrum,' atque rotundum, ferratum feu dentatum, collo 
longo & procero, in longitudinem extenfus mediocris viri ftaturam sequat, crura nigra, 
digitos pedum nigra membrana jundos habet, hos veluti annuli quidam interfecant in 
latum , medius digitus omnium craffiffimus & maximus , alarum ambitus fuperior qua- 
tuor eft palmorum, cauda tres palmos longa. 

DeCygnea cantione lis eft inter Audores haud exigua, quibufdam, qui ftreperum 
& ingratum fonum eos quandoque edere animadverterunt, fuavitatem nullam eorum 
Cantui tribuentibus , quibufdam tot Poetarum & Hiftoricorum relationibus fidem ad- 
hibentibus, defiiavitate minime dubitantibus. In hanc fententiam etiam inclinat Al- 
drovandus, argumento ab afperse arteria: conformatione dudo , ad omnes fonos for- 
mandos aptiftima. Ego, quid de eo mihi conftet, non celabo. 

Erat in familia mea juvenis honeftiftimus, D. Johannes Roftorphius , S.S. Theolo- 
gia: Studiofus, Norvagus Natione, hic bona fide, interpofito juramento, fande affirma- 
vit fe in tradu Nidrofiano , ad littus maris fummo mane , infolitum ac fuayiftimum au- 
diviffe murmur, fibilis ac fonis jucundiffimis permiftum , quod unde, aut quo padto 
excitaretur cum ignoraret , fiquidem neminem vidit hujus modulationis authorem , 
undique circumfpiciens , & jugum promontorii cujufdam fcandens , vidit Cygnorum 
multitudinem infinitam, in finu maris vicino conglomeratam , harmoniam hanc modu- 
lantem, qua fuaviorem in vita nunquam audivit. Ab Iflandis quibufdam meis difcipu- 
lis percepi, nihil hac harmonia apud ipfos freqqentius iis in locis ubiCygni funt. Quod 
ideo adduco, ut, praeftantiftimorum autorum de hac cantione Cygnea non vanam efte 
relationem, vel modernis experimentis comprobari conftet. 

Caro cibum non admodum fuavem fuppeditat, dura enim eft, ingrata, difficilis.con- 
codionis. Pellibus, durioribus & rigidiorum ablatis pennis, relida pluma molliori, 
utuntur ad frigus depellendum, in primis operimenta pedoris & ventriculi ex iis confici 

Pp i folent. 


500 M U . S EUM- 

folent, coctionem peculiari vi juvantia. Tenellum pullum in oleo decoftum Aecius mi- 
rabile nervorum medicamentum efle ait. Adipis ufum frequentiorem faciem erugare, 
fedis vitiis fucurrere, adverfus haemorrhoides & vulvas duritiem valere volunt. 

Merganser Gefneri, ©dr-fugl Hiandorum, avis rariffima, corpus anferis ha- 
bere videtur, licet roftrum fit Mergi. Caput cum tertia colli parte ex viridi nigricat, 
collum reliquum album eft, cum quodam pallore. Infra colli pars& dorfum nigrelcunt, 
cauda colore cinereo eft. Alas dorfum verfiis nigras , mox albas , dein iterum nigricant, 
fed renudius, mox iterum albas funt , idque intenfius , extremas pennae nigricant. Sub 
alis prima pars albet , pofterior ex albo nigroque mifta refplendet. Plumas ventris &c 
lupinas caudas gilvas funt, quafi ex albo & flavo miftas. Palmipes eft ut Anfer. Crura & 
pedes cum membranis inter digitos Minii colorem habent, foemorum plumas in prona 
parte varias funt, fubalbidas & nigricantes per intervalla. Roftrum fimile Mergi Cirrhati, 
longitudine digiti medii feulongiflimi, color per mediam partem pronam niger, utrin- 
que ruftus vel puniceus , dentes habet ferratos & afperos, retrorfum inflexos , & alium 
ordinem dentium minorum paulo interius in fuperiori roftro tantum , cujus extrema 
portio adunca eft. Quidam Anatem Italicum vocant. Ego ex Iflandia accepi Anno 
mdcxl viii. Ferunt in clara luce cascutire, ac cum natat non nili caput exferere. 

Anseris magelianici feu Pingui ni Hiftoriam verbis Clarifllmi 
Clufiilib. 5. Exotic. cap. 5. proponam, & cum tres hujus avisexfuvias habeam, ac ea- 
rum unam vivam aliquamdiu domi aluerim , quid prasterea in ea obfervaverim , non 
diflimulabo. Marina eft, ex Anferum genere, tametfi roftro diffimilis, in mari vidi- 
tans, valde pinguis, prasgrandis Anferis magnitudine, fuperna parte nigris pennis tefta, 
fupina & in ventre albis. Collum, quodcraflum & breve, albis pennis tanquam tor- 
que cindum. Cutis crafla & denfa , inftar (iulis , loco alarum binas parvas coriaceas 
pinnas habet, in latera, tanquam parva brachia, propendentes , prona parte brevibus, 
anguftis & rigidis pennulis confertim tedas , fupina autem minoribus adhuc & rigidio- 
ribus, iifque albis, quibus nonnullis locis intermiftas nigra: , minime quidem aptas ad 
volandum, fed quarum adminiculo velociter natat, maxima enim parte in aqua ver- 
fatur & terram duntaxat pedibus fcetificationis gratia petit , ternas aut quaternas in una 
fcrobe ut plurimum latitant. Roftrum corvino majus habet, non adeo tamen elatum, 
valde brevem caudam , pedes nigros, planos, anferinorum pedum forma , non adeo 
tamen latos, eredo &: fublimi capite incedit, demiflis ad latera pinnis tanquam brachiis, 
fle ut procul intuentibus homunculus videatur. Pifcibus duntaxat vefeitur. Illius caro 
ingrata non eft, nec pifcem lapit. Scrobes valde profundas in littore fodit, cuniculi 
inftar. Totum folum adeo cavum, ubi multas funt, efficientes, ut per illud gradientes 
nautas, faspiufcule genu tenus, in eas ferobes incidant. 

Ex Feroenfibus Infulis delata ad me erat avis , quam vivam domi per aliquot men- 
fes alui , junior erat, quia ad eam non pervenit magnitudinem, utanferem communem 
mole fuperaret. Halecem integrum una vice deglutire valuit , & quandoque fuccef- 
flve tres , antequam ingluviem expleret. Dorii plumee adeo molles &; aequales , ut 
hololericum nigrum aemularetur , venter eximio erat candore. Supra oculos aream 
rotundam, candidam, Daleri magnitudine habuit, ut perlpiciliis dotatam jurares, (quod 
non animadvertit Clufius) Nec alas eam obtinuere figuram , quam idem exprimit , la- 
tiores enim paulo erant, cum limbo albo. Quocirca meam avem ad vivum depingi cu- 
ravi, ut Icon eflet accuratior. 



Anas piatyrinchos Gefilero fic dida a roftri latitudine , Germanis qui- 
bufdam @felcui>r/ quod inftar crepitaculi fe habeat roftrum, aliis &pd-3<m$/ q UO d ro- 
flrum Cochleare figura referat, fed non tam ex Anferum, quam Anatum eft familia: 
Roftrum ei nigrum, latum, in extremitate concavum, corneum & tenue , tres uncias 
longum, in apice partis fuperioris, apophyfi incurva & ccaffiori dotatum, infinitis denti- 
culis mollibus, cartilagineis, pedinis inftar armatum, quorum extremam roftri partem 
ornantes, introrfum verfus diriguntur, reliqui vero eredi eminent. Inferior roftri pars 
corneo conftat limbo nigro, dentibus pariter ornato, ut fuperior 5 fed membranula te- 
nui in medio contexta. Magnitudine eft Anatis vulgaris, cujus & pedes habet. Caput 
nigrum & collum, fed intermifta viriditate quadam. Secundum oculos macula alba eft » 

P P 3 tergum 


\ 



joa, M II S E U M 

tergum & cauda nigra. Gula cum ventre tota candida, alae partim nigrae, partim albae. 
Non admodum in noftris regionibus frequens eft ; capitur tamen hic interdum. 

Minor eft, attamen elegans Anas islandica proteofa cauda, Havellda ipfis 
didta. A vertice ad Uropygium longitudine eft pedis unius, cum tribus unciis, caput 
parvum & compreflum , plumis circa oculos albis , in vertice nigris ad cinereum incli- 
nantibus. Ejufdem coloris collum. J3orfum> intermifto colore gilvo, nigricat in Uro- 
pygium ufque , quod ex albis nigricantibus miftum eft. Ex Elropygii extremitate 
emergunt penna? quatuor, acutae, nigra? , quarum dux novem uncias longa: , dux reli- 
qua, ejufdem coloris &figurx, tertiam faltem partem longitudinis priorum attingunt. 
Supina parte collum & venter, ad medium ufque nigricat, reliquum albicat, cumtate- 
ribus qua? ala? tegunt. Ala? prona parte plumis teguntur nigris, purpurafcentibus, lu- 
pina cinereis. Roftrum inftar Anatis vulgaris latum, dentatum, in apice, feu extremi- 
tate, ut & parte capitis vicina, nigrum, intermedia eleganter miniatum , parvum eft & 
corpori proportionatum. Pedes brunni coloris, unguibus & intermedia membrana di- 
gitorum nigris. Quartus digitus, qui pofterior & inftar calcaris eft, latam habet anne- 
xam nigram membranam. 

Elegans eft, nefcio an ab aliis defcripta fit. 

Anas arctica Clufii, Lunda Feroenfibus. ad Anates quoque refertur, licet 
roftro non fit lato. Avis marina latipes, a fummo capite,roftro tenus ad caudam extre- 
mam ufque, novem unciarum longitudinem non fuperat^denfis & confertis pennis , ni- 
gris prorius in dorfo & parte prima alarum, qua? fex uncias longas, & vix ad caudam uf 
que pertingunt. Cauda binas uncias longa, pennae pedoris ventrifque & qux fub cauda 
albas, collum breve, craftum, nigrum, caput parvum ; vertex roftro tenus niger, reli- 
quum capitis a roftro ad occiput , fupra& infra oculos, album, inferna? parti proximas, 
cinerei coloris. Roftrum Anatinis minime fimile, unciam cum femiffe longum, quo- 
dammodo aquilinum & mucronatum , tenue tamen & planum , nam, qua parte capiti 
contiguum, fefcunciam latum. 

Ejus fuperna pars capiti proxima, callofapene ut in Pfittaci roftro fubfequens in qua 
rima? pro naribus, ex fufco fubccerulea, tam in fuperna quam inferna roftri parte, ufque 
ad primum fulcum. Tribus enim fulcis obliquis prona & fupina pars roftri infignitur, 
lpacium inter primum & fecundum fulcum, partim candicantis eft coloris, partim lub- 
rubri, reliquum fubrubet, cujus prona pars in mucronem nonnihil aduncum definit, fu- 
pina aliquantum fima, quo ardius claudi p olfit , lingua roftro longitudine relpondet 
fere , cartilaginofa, fubflava , mucronata & quafi triangularis. Pedes in extremo ferme 
corporis liti , plani, tribus digitis, membrana jundis, conftantes,fine calcari, coloris ex 
flavo rubefcentis , unguibus nigris. Interior digitus in utroque pede tres habet articu- 
lationes, medius quatuor, tertius, qui exterior, quinque. 

In Infulis Feroenfibus & Illandia capitur. 

Anatis fera? genus quoddam ex Infulis Feroenfibus ad me delatum eider vocant, 
quo nomine Latini appellitent ignoro , Anatem plumis mollissimis vo- 
care lubec. Mas a fcemina in multis difcrepat, licet lineamenta ferme fint eadem. Mas 
anatem figura plane refert, roftro plano, nigro, magis ad Anferis quam Anatis figuram 
accedente, in medio duabus foraminibus oblongis, relpirationi dicaris, prxdito, longi- 
tudine trium unciarum, ad latera pedinatum. A foraminibus roftri, per verticem dux 
nigerrima? & molMimis plumis conftantes macula? lupra oculos ad occiput tendunt , 
quas dividit linea albicans ftrida, qua? in colli partem fuperiorem ex viridi albefcentem 
delinit. Totum vero collum, capitis pars interior, pedus dorfi & alarum pars fuperior, 
candicanp remiges Vero pennx nigricant , ur & pedus totum & Uropygium. Cauda 
trium unciarum etiam nigra. Pedes tribus digitis conftantes nigri, membrana nigra ad 
extremum jundis. Crura brevia & nigra, digiti unguibus acutis & incurvis armati, cal- 
car habent ex adverfo , ad initium cruris litum, fimili membrana & ungue dotatum. 

Fcemina ejufdem eft magnitudinis & figura? , led non nifi unius coloris , fufea , 
maculis quibufdam nigris hinc inde confperfa , reliquis partium lineamentis mari re- 
condens. 

Nidos in cautibus fibi ftruunt ac ova copiofa fapida patiunt, ad qux capienda per 
funes periculole fatis fe demittunt accola?, ae eadem opera plumas (quas Eiderdun vo- 
cant noftrates ) qux mollillimx & culcitris fulciendis aptiflimx funt , colligunt. In 

exigua 


f O R M I A N U M. 305 

' exigua copia fe valde dilatant, Srpne reliquis corpus calefaciunt. Solent enim lix aves 
flatis temporibus fe deplumare , hinc hac merce expetita ditant venatores. 

A l k a avis eft maritima, major Lunda, roftro lato & nigro, itemque corpore, nili 
quod fub pedore & extremis alis albicet , pedes nigri , caput fufeum , nili quod linea 
alba ab utroque oculo ad roftri partem proximam ducatur. Nidificat in editiflimis fco- 
pulis ut Lunda, magnitudine asquans Gallinam minorem. Ova ejus maculata ex albo & 
nigro. Ex Infulis Feroenfibus ad me delata eft. 

Mergus maximus earrensis, Feroenfibus Ildbrimet , Hiandis Him- 
bryne, quali lorica ccElefti induta. Ejus Etymologias rationes ita reddidit D. Stepha- 
niis Qlavius , verbi divini in lllandia prasco fideliHimus , metis olim in Academia 
Hafnienli dilcipulus induftrius: S)min ccelum , Loricam vero fignificat, juxta 

illud Poetas, gefur ct felgufjor / &c. Lorica non dat morti vicinis' vitam. Ratio 

nominis a colore , utexiftimo, petita eft, juxta tritum proverbium , Qimbtyhn fmfa 
Jtmneffcm Ut / cn ficftitffit toi>Di / id eft, Himbryne ccelefti colore, voce vero infernali pras- 
ditas funt. Voluerunt Iflandi hac nominis impolitione lignificate,* aveshafce pulcherri- 
ma colorum varietate & diftindione ufque adeo ornatas efie, ut dici poffint ccelefteni 
quandam loricam induifte. Duo pariunt ova , Anlerina magnitudine pene fuperantia. 
Viridi funt colore, ferrugineis fparlim afperfa maculis, in ftagnis nidificant. Inter vo- 
landum, tinnitum more lolito edunt, nimbumque tempeftates diuturnas prasfagiunr. 
unde patet Clufium minus bene informatum elle , cum lcribit, Volantem- nunquam ejjc 
conjpeffiam , nec alarum ufum habere ad volandum. Aias certe magnae funt, corpori avis 
proportionatx , ut non videantur fruftra illis datas. Cum capiuntur, maximis vili- 
bus reludantur , hominemque roftro acutiftimo ferociftime petunt: fi fceminam ca- 
pias, ovis incubat maritus, excludit, & pullos educat. Laqueis capiuntur circa nidum 
extenfis. 

A Clufio hifce delineatur: Avis eft maxima, palmipes, Anferi asqualis, nam a col- 
lo, qua parte pedori conjungitur , ufque ad Uropygium , binos pedes longa, corpo- 
ris ambitus binorum pedum longitudinem fuperat, alas quatuordecim uncias longas, 
cauda brevi vix trium unciarum , collum fere odo uncias longum, ejus ambitus paulo 
major. Caput breve, tres uncias latum ; roftrum nigrum, mucronatum, quaruor uncia- 
rum longitudinem fuperans; lingua pene des uncias longa , nigra, mucronata, cartila- 
ginea, quodammodo carinata, fuperiore parte, qua roftri parti connexa eft, parvis den- 
tibus introrfum incurvis utrinque prasdita, inedia autem parte afpera; palatum limiliter 
quatuor exiguorum & brevium dentium introrfum fpedantium ordinibus conftat, qui- 
bus efcam retinet & conficit, nam roftrum dentatum non eft. 5 ^ 

Totum corpus denfis pennis tedum, quas in pedore, toto ventre, & alarum fupina 
parte breves & candidas , in dorfo autem alarumque prona parte longiores & nigras 
fingulas tamen circa extremum geminis maculis albis infignitas , quas in dorfi quidem 
lateribus longiores majoribus ; quas vero circa colium in medio dorfo alifque & fupra 
caudam, minoribus, lic ut alias aliis incumbentes, invicemque tegentes, ad maculas illas 
ufque, eam fere varietatem reprtefentent, quas in Meleagride, feu Numidica Gallina 
confpicitur. Collum veluti torque cindum, e nigris pennis conftante , caput etiam fi- 
milibus pennis tedum. Quas tamen oculos & roftrum ambiunt, parvis maculis albis funt 
diftindas, fub gutture etiam aliquot parvas pennas albas nigris permiftas habet. Prona 
limiliter colli pars , fupra torquem illam nigrarum pennarum ad uncise longitudinem, 
parvis pennis nigris , latera tamen alba habentibus , exornatur , quemadmodum & ea 
pars quas infra torquem, in pedoris lateribus. Infra podicem tranfverfam nigrarum pen- 
narum lineam habet, quas albas fubfequuntur. Dein fub cauda alias nigras, ^albis macu- 
lis notatas. 

Crura in extremo corpore fita, paulo longiora tribus unciis, plana, nigra, pedes qua- 
ruor uncias longi, plufquam tres lati, tribus digitis prasditi, quorum interiores tribus ar- 
ticulis conftant, breviorefque funt,medii quatuor, exteriores quinque, nigra membrana 
fimul connexi ad ungues ufque, qui plani; finguli etiam pedes inpofteriore parte, paulo 
fupra inflexionem, parvum articulum inftar Calcaris habent. ’ 1 

Circa Infulas Feroenfes & Iflandiam capitur, foetum in undis educat, nec nifi procet 
lofo mari, ac circa autumnum, hiemifve initium conlpicitur. Terram nunquam attin- 
git, nec quifquam volantem vidit, adeo ut nec alarum ufum ad volandum, nec pedum 

' aci 


$©4 MUSEUM 

ad incedendum habere videatur, quo fit, ut non nifi capite extet, quando fe cdnfpicien- 
dum probet. Halcyonis fpeciem quidam elfe putant. 

Colymbos duum generum habui* quorum unum faltem integrum adhuc poffi- 
deo, ex altero pedes tantum 8c caput. 

Primum genus Cristatum feu tritum, criftam habet, plumis cirta ver- 
ticem eminentibus, fuperius nigris, ad -latera rufis inftar pilorum Vulpis. Crifta vero haic 
duplicata eft, eminente ad utrumque capitis latus una, auris inftar. Roftrum duos pol- 
lices longitudine -aequat, an|uftum, in mucronem definens, caput parvum, collum ob- 
longum fiianguftum, gula, peditis, venterque albicant, & fpleridore argentum referunt. 
In reliquo dorfo color niger ad purpureum vergens , in alis dilutus eft. Pedum digiti 
terni , lati, adhaerentibus membranis, quae fquam matae apparent, led aliquoufque divifi. 
Ungues latiufculi , non ut in aliis avibus teretes. Crura juxta anum retrorfum porri- 
guntur , natationi potius quam ingreftui apta , Fcemoribus in ventre conditis. In ipfa 
aqua nidos ponit, voce alta clamat , pifciculis vivit. Quidam hoc Mergi genus Qrifta- 
tum, Cornutum vocant. Videtur Uria efteBellonii. Depinxit hanc avem Befterus 
in Gazophylacio, ftib nomine admirandae avis Cucullatse aquatica fpecies. 

Aliud genus Norvegite & Blandis frequens , apud nos raro vifium , Fridriciburgo ad- 
huc vivum ad me eft delatum. Hyeme enim anno mdcxxxviii. ftagnis glacie utcun- 
que obduclis , captum eft in quadam parte nondum glaciata i fed d paucis nifi Norve- 
gis & Blandis cognitum , qui fua lingua Lumme vocant. Ejus meminit Carolus Clu- 
lius in Aucbuario pag. 3 67. Avis elegans, Anatis magnitudine, roftro nigro & acuto, un- 
ciarum duarum longitudine, caput & collum pennis teguntur cinereis, in 'apicem acu- 
tum defluentibus, ac fi Cuculla monachali tegeretur, dorfum & a ix nigras, maculis qua- 
dratis albis confperfie , qux tamen majores funt in dorfo quam alis, fub collo quadrata 
eft macula nigra, oblonga , fcuti inftar, unciarum quinque longitudine, latitudine dua- 
rum, undique variegatis ex albis & nigris plumis inftar zonas cindta. Venter totus & ala- 
rum partes inferiores candicant. Crura juxta anum porriguntur , non tam inceflui> 
quam natationi apta, plana & lata, non autem gracilia , digiti cujufque pedis tres, nigri, 
ejufdem coloris membrana juncti , unguibus acutis & aduncis. Fcemora etiam ili ven- 
tre reconduntur, ut in priori. E Mergorum vel potius Colymborum eft genere, diu 
enim urinando fpiritum continere poteft, & ea nulla alia pernicius fe fubmergit, quod 
experiuntur qui fclopetis eam petunt. Vifa enim pulveris pvrii flamma, aquis fe condic, 
antequam globus eo pervenire pofllt. Nidum prope aquas ita ftruit, ut, cum neceffitas 
flagitat, in eas fe celeriter praecipitare poflit. Sed nidum repetitura, infixo tctrx roftro 
fe fufpendit, donec corpus fublevaverit, ac petitum obtinuerit nidum. Ubi imbres lar- 
giores imminere, peculiari naturae inftindtu, perfentifcit , pullis ac nido fuo ab inunda- 
tione metuens, querulo fono aerem verberat : e contra, cum cceli ferenitatem 6c cle- 
mentiam praftagierit , laetis acclamationibus & alio gratiore fono pullis applaudit , unde 
de futura tempeftate certi accolae, vocem Hui audientes* exclamare folent Norve^i. 

mm bm mt e af / Di fccmfn quia ©aa, Serenitatis pramunciam vocem jfotfoa (Sc 
enim clamare videtur) fentientes ; tui far bmt/ inquiline, tum Cive tone/ bUoctntnvocpeturft 
Ova fingulis annis terna vel quaterna ponit, magnitudine Anferinis paria, coloris 
prafini & maculata . Statis anni temporibus in loca calidiora migrare dicunt , nec ante 
adultum Ver redire; unde ominofum putant, fi quis redeuntis fonum jejunus primum 
percipiar. Norvegi nefas putant avem hanc interficere aut turbare , quam fandam 
exiftimant. 



Retibus 





506 museum 

Retibus involutam inviti quandoque capiunt; quandoque fclopetis petunt. Iflandi, 
quia eam comedunt , vei laqueo captant , vel linea pifcatoria. Binos ad nidi aditum 
humi defigunt palos * a quibus fupenfum ita aptant laqueum, ut nidum petitura caput 
ei inferat. Yel ftagnum in quo verfatur, anguftiore fui parce, pifcatoria tranfmittunt 
linea, ita ut ejus extremitates quifque ad ftagni latus teneat , ac aqua; fuperficiem ea 
ftringat, donec infidias metuens avis fundum petat. Locum hinc ubi rurfus emerfuram 
ex circulis in aqua fa&is notantes, eo laqueum lines adherentem dirigunt, ut jam emer- 
gens ei colium indat, atque fic capiatur. 

Exfuvia; ejus & capiti &: pedori a frigore muniendo deputantur , Cygneis namque 
prsferuntur. Hanc avem depinxit Beflerus in Gazophylacio, hoc titulo, Singularis Hi- 
rundinis Aquatica; exotice fpecies. Sed cum Hirundine nihil ferme habet commune. 

Fulica, fulix Latinis, Folega Italis, pullus aquaticus quibufdam, Da- 

nis , a macula alba quam in fronte gerit, fed e genere Anatum non eft, ad Mergos po- 
tius referenda. 

Magnitudine eft Gallins , colore nigro per totum corpus, in collo quidem & capite 
atro. Roftrum acutum 8e molle ex albo rubefcit , finciput glabrum , figura ovali , alba 
pellicula tedum, calvitiei fpecie, toto capite gallinam referens, ventris plumae molles &C 
confrads colore cinereo. Alarum (qua; breviflims) ambitus per anguftam lineam al- 
bicat. Digitis pedum membratis nigrs lats adhsrent,non, ut in reliquo fere Palmipe- 
dum genere , continus, fed divulfs, ut in Colymbo. Sed hoc peculiare habent , quod 
fecentur utrinque, aut faltem ab altera parte juxta digitorum articulos, prsfertim in me- 
dio. Internodia membranarum femicirculos ferme conftituunt. Color pedum niger 
in recenti non exficcato. Supra genu, ubidefinunt Plums, pars fcemoris in ambitu ex 
viridi flavefcit. Collum oblongum, cauda breviflima. Verfatur femper in aquis &fta- 
gnis. Reda pedibus incedit & velociter currit. Ungues grandiufculi & nigri. Hyeme 
potiflimum confpicitur, tempeflatibus gaudet. Querula eft & vociferans , prsfertim 
quando efurit. Caro haud grata & conveniens ventriculo, nam grave quid paluftre 
fapit. 

C a P. XX. 

‘T>e aAvibus circa acnuas degentibus. 

A B Aquaticis ad eas qus circa aquas degunt tranfitum faciamus. Hic jam primo oc- 
•^■Vcurrit Ciconia nigra, in Provincia Stevanienfi capta , quam ad me tranf- 
mifitNobiliffimusVincentius Bildede Waldbygard. Avis certe apud nos rara &£ infueta, 
fed in montibus Helveticis frequentior, atteftante Gefnero. 

Figura eft vulgari Ciconis ferme fimilis, a principio roftri ad extremos pedes extenfa 
dodrantes quinque cum dimidio excedit. Dorfum totum nigrum apparet, viridi fub- 
cceruleo & pauco purpureo mixto, fed venter & latera fub alis albo. Roftrum magnum 
& validum habet, colore puniceo, ut crura & pedes. Longitudo roftri fuperne a mucro- 
ne extremo , modice deorfum inflexo , ufque ad dimidium plumarum capitis , digitis 
odo, oculos pellicula rubra ambit orbicularis, collum pedem longum. Alae dodrantes 
quatuor, cauda dodrantem , fimiliter cruris pars fupra genu ad coxam, a genu ad pe- 
dem paulo brevior. 

Corpus inter collum &: caudam dodrantem , fimiliter cruris pars fupra genu ad co- 
xam , a genu ad pedem paulo brevior. Corpus inter collum & caudam dodrantale* 
Dorfum & pectus latiufcula. Pes quatuor conftat digitis divifis , tribus anteriora, uno 
pofteriora verfus, quorum medius eft quinque digitorum longitudine. Sono eam cre- 
pitare ajunt, ut aliae Ciconie. 

Aflervare integram non potui, quocirca caput, alae, F pedes faltem mihi funt fuper- 
ftites. 

Viribus cum aliis convenire Ciconiis dubium non eft, cum color ille externus tan- 
tam differentiam non conftituat, ut hinc viribus aliquid decedat. 

Ardea, Graecis, Avis eft ciconia; ferme magnitudine , roftrum luteum 8C 

robuftum habens , prope frontem cratium, fed paulatim tenuius evadens , oculorum 
pupillam nigram lutea ambit iris, croceo permixta cinereo cirrho ex tenuibus pennis 
conftante exornatum. Penna; fub cirrho ad cianeum inclinant , retro oculos & juxta 
mentum albicat. Collum fupcrius, dorfum totum,ala; (exceptis pennis majoribus) cauda 

Leucophari 


FORMIANUM. jo 7 

Leucophasi coloris , alarum remiges nigricant , venter candicat , ut & pectus & collum 
inferius, fcemora pennis nuda, eoioris lutei, crura & pedum digiti fufci, ungues atri, di- 
gitos parva interftinguit membrana. Pofticus digitus longiufculus eft, & anterioribus 
longitudine pene squalis, quod in aliis aquaticis raro obfervattir. 

Ardeam in Anglia occidere capitale eile ferunt. Tanta prxdita eft continentia , ut 
ad Venerem acceilura dies quadraginta triftetur. Excrementa fua fi in accipitrem eje- 
cerit, pennas ejus & putrefacit & exurit. Aftute infidiatur pifcibus , nam Solis ita exci « 
pit radios, ne illi vifa umbra refugiant. Pede aqua: impofito tanquam illicio pifces alli- 
cere dicitur. Si pedes per defcenfum deftillentur , Sc oleo inde collebto inungantur 
manus, pifces fponte ita advolabunt ut manibus comprehendi poftint» 

Ardei niveje caudam & alas ex Brafilia accepimus : quam aveni ita defcribrt 
Margravius Hift. rerumNat. Brafil. lib . 6 . capite ultimo. Reperitur, inquit, & hic Ar- 
dea: fpecies, tota alba, roftro croceo, redo, acuto, oculis nigris, circulo aureo, cruribus 
& pedibus nigris. Roftrum habet quinque digitos longum, collum longiftimum, nimi- 
rum quinque digitos fupra pedem , corpus feptem digitos longum ; caudam quinque, 
cum qua ais delinunt. Crura fuperiora octo digitos longa, & ex parte pennis veftitaj 
interiora fex aigitos. Digiti pedum communi modo fe habent, quorum medius ante- 
riorum, quatuor aigitos longus, reliqui breviores ; omnes unguibus lunatis & nigris 
prsditi. 

Ardea, stellaris apud nos non adeo infrequens. A qilibufdam Alteria, 
Butaurus, Buteo & Butorius dicitup, aliis Bos palulTris. Nobis SXwDiiim. Sed diverfa 
avis eft ab ea, qua: Onocrotalus dicitur. 

Aviseftex Ardearum genere, toto enim corporis habitu eas reprsfentat, longis cru- 
ribus, fed vulgaris Ardea: minoribus, collo longo Sc mire plumofo, roftro acuto. Caput 
penna: tegunt nigerrima:, reliquum corpus tufea: &c pallida:, maculis nigris denfiftime 
refperfa:, pedes habet longos. Nam inter extremos ungues medii digiti pedis d>C calcis 
Ipithami ferme eft longitudo. Ungues habet longos, lunatos, acutos. Nam ille, qui cal- 
cis vicem in avibus gerit, longitudine fefcunciam luperat, Cauda illi breviflima, ftoma- 
chus capaciliimus, vorax enim eft. Infixo in aquam, lutum, terram, aut, ut alii volunt, 
arundinem, roftro, mugitum inftar tauri edit, qui a longe percipitur, unde inftrumenta 
ad fonum fabricandum diverfa ab aliis obtinuit avibus. Ad ripas lacuum 6 c paludum 
otiofa defidet, pifces obfervans , nec fugit hominem advenientem ad nidum ufque. 
Sonum vero iftum Verno tempore potiflimum edit, cum in Venerem agitur. 

Lingulis auro aut argento inclufis ad dentifealpra utuntur. Mihi viva fuit^ cujus pel- 
lem poftea farciri curavi 5 fed a tineis adeo exefa jam eft , ut nil nili caput &: pedes 
reftent. 



Arquata feii Numenius, Gallis Coriis , a roftro quod habet infiar arcus curvato 
nomen traxit. 

Ab extremo roftri ad pedes ultimos extenfa , feptem circiter palmos longitudine 
aequat. Colore eft cinereo a maculis fufeis & fubrubris diftincto. Roftrum habet falcis 

Qq 2. inftar 


I 


|o8 MUSEUM 

inftar incurvatum , nigrum , longitudine pedis dimidii , paulo craflms penna olorina, 
lingua exigua eft, brevis admodum, fub ventre candida & maculis nigris variegata» Col- 
lum fex digitos longum , colore oblcuriore aliquantum. Alas magna; & egregiis, partim 
albis, partim fulcis, maculis variegatas. Crura oblonga, colore fubfufco, digiti tres ante- 
riores validi & c ralli , pofterior brevis, dimidia fcemoris pars fupra genua plumis caret. 
Foemina minor aliquanto eft mare , & maculis prasdita magis fufcis. Dorium & alas ni- 
gricant. Vermibus viditat '& ova parere quina, gallinaceis magnitudine fimillima , 
ajunt. 



Elegans eft avis Brafiliana Guara didta , quas cum noftra Arquata figura & ma- 
gnitudine plane convenit, fed colore prorfus differt. Frequentiffimam ait Margravius 
Hift. Nat. lib. 5. cap. 8. in Marahoon & Rio Jennaro, tam in aquis quam terra degens. 
Roftrum habet falcis , feu enfis Polonici figura, longum, ex albo flavefcens, oculos ni- 
gros, collum & corpus inftar Albardeolx. Ala; definunt cum cauda, qua; breviftima eft, 
& demiffa crura longa, quorum fuperior medietas pennis veftita, reliqua nuda, digiti 
pedum quatuor communi modo longiufculi, brevibus unguibus prope exortum, cute 
inter fe connexi , crura autem nuda cum pedibus , coloris ex albo o ry f e i uti & ro- 
ftrum. & ’ 

Tota avis veftitur pennis elegantis coloris Coccinei , remiges tantum alarum nigras 
habent extremitates . Hasc avis primum exclufa coloris eft nigricantis. Hinc evadit 
cinerei, deinceps albi, fenfim autem rubefcere incipit, & fecundo teratis anno coloris 
eft in totum, quem Columbin vocant, quoque magis fenefcit, eo magis elegantiftimum 
illum colorem Coccineum acquirit. Viftitat Pifcibus, carne, adjunba femper aqua. 

Brafiliani e plumis hujus avis varia componunt corporis ornamenta. Togam hic 
apud amicum vidi. 

Avem meam ex Brafilia fecum adduxit NobiMimus D. Chriftophorus Lindenov, 
fed ego dono Clariflimi D. Collegas D. Johannis Refenir poftideo. 

Agmen claudat Vespertilio, qui an avibus, an quadrupedibus fic annume- 
randus dubitant multi , atcamen illorum potius accedendum arbitror opinioni , qui in 
claffem avium nod urnarum eum referunt. Volat enim, quod nullis competit quadru- 
. pedum, nec pedibus incedere vifus eft, licet reptando aliquantulum ferpat, & duos fal- 
tem perfectos habet pedes, reliquos itpperfedos. 

Mihi eum unus fit quatuor proditus auribus, eum hic delineabo. Capite eft murino, 
cui quatuor auricula; ita conftitutas , ut dux, quadruplo ampliores aliis, minores alias 
duas complebantur. Ridu amplo & magno, nares vitulinas, dentes murini, lingua lon- 
ga, libera, pupillas oculorum nigrat; Afe membranaceas, quas ab armis per latera & 
axillas continuo dudu ad crura ufque feruntur eaque ambiunt, quatuor plicis prxditx, 
quibus dilatantur & contrahuntur , hamulis acuta;. Per has vero rudimenta quaedam 
brachiorum nervofa difpoftta funt , quae in uncum definunt. Color corporis niger feu 
murinus. Pedes membrana inferiori parti annexi, in quinos digitos diffedi, unguiculis 
aduncis armati , in medio ampli , palmam manus quafi referentes. Inter pedes cauda 
exigua membranis involuta. 


Interdiu 


f ORMI ANUM. 5C c> 

Interdiu parum, nodu melius videt. Voce eft exili, gannitum potius quam fibilum re- 
ferente, carnibus, larido, & culicibus vefcitur. 

Ad Schirrum Lienis ex iis mundatis & in pulverem reda&is, medicamentum conficit 
Avicenna. Ad Podagram Cataplafma ex iifdem conficit Galenus. Sanguis pilos exftir- 
pat , ut &c cerebrum. Urinam vim venenatam & fepticam habere tradunt . Morfuni 
etiam venenatum quidam putant, quem aquas marinas ablutione, vel cinerum calentium 
applicatione curandum docent. 

Cranium avis Semend^ cum roftro ex India Orientali attulit quidam rioftra- 
tum, quod Regni Admiralio D. Ovenio Giedde obtulit, qui mihi id dono dedit. De eo 
itadiireritAldrovandusOrnithologise lib.il. De Semenda Neoterici , qui de India 
commentarios ediderunt, multa eaque parum verifimilia commenti funt, pro veterum 
Phoenice nobis obtrudere conantes. Equidem caput Semendas nullo pacto caput Phoe- 
nicis refert, quoniam ad Aquilinum quodammodo accedere debebat. Cum vero Cra- 
nium hoc Aquilino capite vel quadruplo majus fit , itaque vel eorum Semendse, vel 
certe veterum Phoenicis minime fuerit. Damafco allatum erat, curvum, valde craffum, 
colore albicante in anteriore parte , in pofteriore vero purpureo obfcuro, figura ovali. 
Roftrum erat palmum longum , admodum acutum & intus cavum quidem , fed fine 
tribus illis fiftulis, quibus Muficam harmoniam a Semenda fua edi illi tabulati funt. 

Meum Semendas Cranium ex tra&u Coromandel Orientalis Indias allatum eft. Ab 
apice roftri ad primam vertebram colli decem circiter erat unciarum long!tudine,latum 
ea parte, qua tuber prominebar , uncias quinque , fed amplitudine pedem Romanum 
asquabat. Roftrum ipfum acutum, colore buxeo, ad tuberis initium longitudine uncia- 
rum quatuor. 

Hinc tuber ovali figura eminet* altitudine trium unciarum, anteriore parte buxeum* 
per ambitum ufque ad Cranium , coloris purpurei, qui color inferiorem mandibulam 
etiam exornabat ea parte. 

Hanc partem mox excipit Cranium ipfum, cute adhuc te&um, in quo urrinque dud 
grandia foramina, oculorum orbitas conftituentia, & in occipite unum, pro fpinalis me- 
dullas exitu, cum duabus prominentiis, quibus inferior maxilla adhasret. Grave eft adeo, 
ut totum pendeat uncias otftodecim. Ex refiduis plumarum , colligitur coloris fuiffe 
brunni, feu atro purpurei, quod etiam refertis, qui fclopeto avem in India trajecit ac 
huc fecum tulit, addens eam magnitudine Cygni effe, eumque ferme fuperare collo 
oblongo, cruribus altis & rubicundis, digitis diferetis. Petita glande in adverfarium fe 
ultura involavit. Pugnax & animofa eiTe videtur. 

Phoenicopteros avis eft rara , de qua difputatur an cognita fuerit Ariftoteli. 
Gallis Flambant didam volunt , a colore flammeo. Scaliger eam his delineat. Rarior 
Phoenicopteros, fed cognitu facillimam efficiunt notas multas peculiares. Roftrum ne- 
que redum plane , fed neque aduncum habet, Seyrhici arcus potius partem imitatur, 
cinereum colorem nobilitant alarum puniceas pennas, a quibus & nomen, earum quo- 
que nonnihil ad caudam , quam hujus generis longicruris levibus breviffimam habet,’ 
ac veluti prascifam. Sub roftri initium ad colli commifturam , fimis turgidus eft , qualis 
& in Ardeola. Crura pedefque alis habet concolores, fed adeo breves, ut, cum in homi- 
ne Galenus agnoverit longiffimos , huic omnium,quas nota funt nobis, animalium bre- 
viffimos attribuere potuerit. Magnitudo ei Ardeas. Hasc ille. Verum effe illud com- 
peri quod ait Cardanus, Phcenicopterum mandibulam movere fuperiorem, fed non 
adeo caufam manifeftam effe ut in Crocodilo. 

Addam quas de ea ave refert Gaflendus in vita Pierefcii lib. 3. Nodu potius quam in- 
terdiu capit cibum , ex pane aqua madefado ; prasfentit frigus adventans ac tum ad 
ignem accedit, pedibus interdum ut cremetur : dolente pede altero, illius vice utitur 
roftto, ipfoque & altero pede alternando incedit. Dormit eredfa in alterum pedem, re- 
liquo in ventrem plumafquefubdufto. Parci eft fomni. 

Mihi caput ejus cum roftro dono datum eft ab Ornatiffimo Juvene D. Ludovico' 
HummelDantifcailo, quod longitudine uncias offo fuperabat. Ipfum caput , excepto 
roftro, trium erat, anferino haud majus, plumis ex albo rubicundis. Roftrum ipfum fi- 
guram a Scaligero delineatam obtinet, in medio craffum fatis, fed cavum, a cranio ad 
Curvaturam coloris cinerei, cum interfperfa rubedine, fed a curvatura ad extremum 
apicem, qui acutus eft, nigrum plane, fuperiore ejus parte utrinque ad latera Canalicu- 

Q q lamism 


310 MUSEUM 

latum, ad fui exortum duobus grandibus foraminibus, olfactui deputatis, proditum, in 
extremitate aduncum, interne denticulatum , cum colla , feu eminentia in medio. Pars 
vero inferior nigra > frequentibus praedita ftriis ad extremum excurrentibus , longitu- 
dine vero cedit fuperiori , fed ampla & capax , craffa: lingua: fquae aberat) excipienda 
apta. Superiorem, non vero inferiorem mandibulam in hac ave mobilem, ex hoc roftro 
pacet. Linguam hujus avis veteribus Romanis in delitiis olim fuiffe, docent cupedia- 
rum maglftri Apitius & alii. 

Passer niveus. Paftor PagiKerftofin Selandia, ciim anno MricxLix. menfe 
Odlobri circa vefperam inCoemiterio deambularet, vidit aviculas duas invicem certan- 
tes in vicina confedilfe Sambuco : Quas cum prehendere tentaret, avolavit altera ; al- 
teram cepit & mihi tranfmifit,qua: tota erat candida, e genere pafferum, quos & llridore 
& toto corporis habitu aemulabatur. Hunc palferem exenteratum & exficcatum in 
Mufeo fervo , etfi nihil in eo rari fit praeter colorem. Tales albos palleres oblervavit 
Caelius Rhod. libr. 27. cap.n. Scalig. Exer. 59. Aldfovand. lib.15. Ornith. cap. 1©. & 
quibufdam in locis Norvegiae hyeme palferes omnes niveum colorem acquirere, fide 
digna relatione accepi. 

Albardeola ab aliis Ardeis rollro maxime differt, illa: enim acutum, h^c latum 
habet inftar Cochlearis efformatum, unde Alberto Cochlearia dicitur, aliis Platea, 
Leucorodion quibufdam, Platelea Ciceroni, GermanisTeffcl-^ang. 

Integram avem ex Infulis Feroenfibus accepi , fed rollrum antea habui maris ut vi- 
detur, differunt enim colore, quod vel fexus vel astatis ratione contingere puto. Ro- 
llrum enim, quod antea poffedi, majus ell illo, quod in ave vifitur colore variegato ex 
albo & maculis tranlveriis oblongis, extremitas albicat, ad flavum inclinans. Verum 
quod in ave vifitur totum colore fufcum ell. Caeterum ipfam avem, quam teneo, quod 
concernit, tota nivea ell, magnitudine Anferem non attingens, nam paulo minor, ca- 
pite anfcrino, fed rollrum habens octo uncias longum, planum , fubftantia coriacea, 
dura, ab initio duos digitos latum, inde paulatim ardtatur, ut medio fui vix digiti lati- 
tudinem expleat, hinc rurfus ampliatur, donec in extremitate (qua; Cochlear figura 
ferme refert , cum apice acuto) tres digitos compleat, intus ut & inferius lineis & tuber- 
culis quibufdam dotatum, cujus tota circumferentia linea feu fulco quodam cingitur. 
Collum longum, corpus totum candidum, crura nigra, longa, digitos pedis membrana 
parva jundtos habens, cauda digitos feptem longa, a lae plane alba, quamvis in aliis in ex- 
tremitatibus nigra lint animadverlae. 

Circa littc-ra Oceani verfari folet & quatuor foetus alere, apud Anglos ejus caro in 
delitiis effe folet. Pifcibus vefcitur , quos Mergis & aliis maritimis avibus eripit. His 
enim rollro eaput ferit, ut praedam relinquant, quam ipfa captat. Ranis quoque & fer- 
pentibus vefei volunt, herbas quafdam in ejus ventriculo invenerunt quidam. In aquam 
immiffa natat & rollro in fundo alimentum quaerit. 

An a t i s feta genus ex Infulis Feroenfibus ad me delatum , quod nullibi adeo fre- 
quens ac in Septentrione E fb er, quo nomine Latinis vocetur ignoto, cum dubitem 
an ab ullo fit deferiptum, Anatem plumis mollissimis vocare lubet. Mas 
a foemina colore maxime diferepat, licet lineamentis conveniat. 

Mas rollrum habet nigrum , parvum, magis ad Anferis quam Anatis figuram acce- 
dens , carinatum collum verius longitudine trium unciarum , duobus foraminibus ova- 
libus in medio ferme praeditum, relpirationi dicatis. Ab his per verticem du^ niger- 
rima: &£ molliflimis plumis conflantes macula fupra oculos ad occiput tendunt , quas 
dividit linea albicans ftridta, qua: in colli partem fuperiorem, ex viridi albefeentem, defi- 
nit. Totum vero collum, capitis pars inferior, pedfus, dorfi & alarum parsfuperior can- 
dicat. Remiges vero penn^ nigricant, ut & pedtus totum & Uropygium. Cauda trium 
unciarum etiam nigra, crura 8c pedes tribus digitis conflantes, membrana nigra jundli 
& unguibus acutis lunatis dotati , quibus relpondet calcar pari modo ungue &: membra- 
na praeditum. Foemina ejufdem ell magnitudinis, fed folo colore differt : fufea enim 
tota ell & maculis quibufdam nigris, maxime circa pedtus, conlperfa. 

Nidos in cautium fummitate & rimis conflruunt ac ova copiofa Gallinarum inftar po- 
nunt, ad qua: capienda per funes periculofe fatis fe demittunt aucupes, qui plumas earum 
potilfimum venantunmoiliflima: namque lunt,leviflimse,&: exigua copia in culcitris mire 
fe diffundunt. QriNrfcmt vocant lioftrates , & maxime expetuntur ac care fatis ven- 
duntur* 


¥ O R M.I A N U M. 3„ 

dantur. Solent namque hx aves, nidos ubi druunt , pedtus deplumate ut plumis eos 
fulciant , quo ova in cautibus molliter locentur , & ab earum calore melius excludan- 
tur. Hinc nidos tantopere expetunt accola?. 

C a p. XXI. 

f Z > e Umidis Ovi s. 

A D avium clafTemNidi& Ova referenda, in quibus cum ratitas etiam quaedam dc- 
currat, minime a nobis praetermittenda. 

Adferri nuper ad nos coeperunt ex India Orientali Nidi quidam avium, dimidii ovi 
anferini magnitudine, fubflantialdiocollam referente, variis ramulis hujus fubftantisc 
intertextis conflantes, quos in jure coquunt &difTolvunr, atque ita comedunt, in primis 
ii qui in caflris Venereis flrenue fe exercere fludent. De quibus cum nihil apud audio- 
res invenerim, amicum meum ClarifiC Virum D. Joh. deLaet, Hifloria? Americanae am 
torem confului, ut, quid de iis perfpedtum haberet, indicaret i qui Anno mdcxl viil 
odlavo Julii ita per literas refpondit. 

Nidi avium, de quibus fcribis,ad nos adferuntur ex India Orientali, qui Idliocollam 
referunt, dedi operam ut cognofcerem, quinam illi elfent, & a duobus qui ibidem cura 
fumma poteftate profuerunt didici, ad oram In dio, quo Coromandcl vulgo dicitur, 
& procipue Patanen efie aviculas quafdara (quarura tamen nomen ut & nidorum noni 
meminerunt) quo ex glutinofa quadam fubftantia, ut res ipfa docet, conficiunt nidulos 
hemifphoricos, quos petris arduis & abruptis affigunt, inflar hirundinum, quos indigeno 
avellunt & opulento commercio ad Sinenfes & alios mittunt. De facultatibus variant, 
alii enim aliquid Venereum illis tribuunt, alii non. Diluuntur & coquuntur in jufculis,& 
materies, cum fit glutinofa, furculis decerpitur, cum voluptate quadam, ut ajunt, devo- 
ratur. Nomen autem avium, ut jam dixi, ignoro, minimas elfe reflantur, a quibus hoc 
accepi, & in nidulis interdum vifuntur plumulo & interdum teflularum ovorum fra- 
gmenta. 

Inter Ova magnitudine eminet Sxruthiocameli, quorum mihi tria funt* 
caput pueruli magnitudine oquantia , offea duritie. Ex iis pocula conficere folent 
quidam auro & 1 argento inclufis. Imo Garamantes pileos , & capitis tegumenta, affe- 
rente Plinio. 

Ovum Monstrosum mihi eft, quod inter alia ova Gallinacea in nido inven- 
tum in ouibus meis Anno mdcxxiv. odavo Junii, fubvencaneo fimile, magnitudine 
ovi Anferini , crufla duriore carens , cujus tamen rudimenta aderant. Integrum dum 
erat, licet exterius molle, interius tamen durum quid tadu in eo deprehendere licuit. 
Aperui, ac primo in eo materiam quandam mucofam inflar Albuminis ovi depre- 
hendi, cui innatabat alium ovum fubventaneum, longum, contortum. Quod fradum 
etiam Albumine fine Vitello erat refertum. 

Ovum magicum. Ex Norvegiae Prsepofitura Nads, Dicecefis Stavanarienfis,de- 
latum ad me eft ovum, vulgari ovo Gallinaceo prorfus fimile, integrum, cum 7 hac narra- 
tione , trium virorum fide dignorum manu &figillis confirmata. Fcernina quxdant 
honefla Anna Amundi filia, uxor Guldbrandi Erlandfoniiin Sundby, qua? in matrimo- 
nio ante duodecim peperit liberos, qui adhuc fune fuperftites. Anno mdcxxxviii. 
quarto Martii in morbum incidit , qui in annum fequentem mdcxxxix. duravit. Cutri 
decima- feptima Aprilis vehementius doloribus ventris torqueretur , vicinas convoca- 
vit, & circa vefperam ovum peperit, quod cum aperirent, Vitello & Albumine prorfus 
nihil diftabat a communi ovo Gallinaceo. Decima- odava Aprilis , iterum doloribus 
correpta parturientium fimilibus, circa meridiem , prarientibus foeminis iifdem , aliud 
peperit, quod integrum in aulam huc cum fide dignorum teftimonio literis confi- 
gnato tranfmifTum , mesque tandem cuftodia? traditum. Quod inter rara mea adhuc 
reconditum fervo. Tantis vero parturiginis doloribus divexaram fe conquerebatur 
Mater, quantos nunquam in aliis partibus efTet experta, quod & fcernina pradenteste- 
ftabantur. Unde per aliquot feptimanas poli ledo affixa detinebatur, antequam vires 
recuperare potuerit. 1 

# Partus hic nequaquam Naturalis effe potuit ; quocirca prxfligiis Diabolicis tam ex- 
citatos fuiffe dolores iftos, quam ova fuppofita, exiflimamus. 


3 ii M U S E U M 

Quamvis a vulgari ovo Gallinaceo nihil aut parum difcrepet , ob raritatem tamen 
fafti, & quia vix ante tale quid auditum, hic delineationem ovi obfervata naturali ma- 
gnitudine exhibemus. 


Sunt mihi alia prasterea variarum avium monftrofa ova, tam quoad figuram, quam 
magnitudinem, in quibus varium Naturas lufum contemplari licet , fed ea fpeciatim de- 
lineare ac defcribere nimis foret bperofura. Inter ea vero memorandum Ovum Co- 
lumbinum, quod magnitudine vix fuperat Pifum grandius. 

Teftudinis parvas terreftris, ex Hilpania adve&as, mihi oblatum eft ovum hic Hafrtias 
in horto civis cujufdam exclufum, quod candidum eft, & licet amplitudine Columbi- 
num ovum grandius non fuperet, duplo tamen longius eft. 

D E 

PEDESTRIBUS. 

C A r. XXII. 

*De Lacerto Indico, Monftrofi, Viridi , ^Argentei coloris , Vacet ano, 
Igmnd , Sanco , Crocodilo, Tefiudine marina , Stellata, 

Tejjellatd, Vulgari. 

EsTAKf in cenfu Animalium Pedestria, quas in terta maxi- 
ma ex parte degunt, 8c quatuor ordinarie prasdita funt pedibus. Hasc> 
Aldrovandum fecuti, in tres, ratione difpofitionis pedum, difpefcimus 
clafles feu genera. Primum cvdn%ov 3 Ce\i povoxy Xov vocant, 

una tantum prasditum ungula, Solidipedem Plinio ; Alterum quorum 
anterior & pofterior pars cujufque pedis fcilfa eft , Grascis 
Latinis Bifulcum ; Tertium mhvSdxTvAov , feu multifidum & multipli- 
citer digitatum ; quoniam hasc animalia pedes habent inftar manuum humanarum fidos, 
quas etiam anterioribus pedibus, non folum ad gradiendum, fed &: apprehendendum 
utuntur. Horum alia vivum pariunt animal, tyoTVKa, vel vivipara dicuntur 5 alia ova* 
coodxa, inde ovipara. 

H xc cortice teguntur, illa pilis, exceptis Echino & Hiftrice , quT aculeis armantur. 
Nos, quoniam ab imperfedioribus ad perfediora afcendimus, ab oviparis, utpote reli- 
quis hebetioribus, initium faciemus. 

Ovipara ratione integumentorum differunt; quasdam enim cute, quasdam co- 
rio membranaceo, quasdam fquammato, quasdam crufta dura teguntur. 




FORMIANUM» 


m 



Inter ea, quas fquammato funt corio, primas tribuimus Lacerto indico, qui 
lib. y. Exot. cap. 20. a Carolo Cludo defcribitur. Sed quoniam ipfum animal non vi- 
dit, fed juxta Iconem a Jacobo Plateau tranfmilfam illud delineavit, in multis labi mihi 
videtur, quocirca juxta exemplum, quod in Mufeo meo extat, illum exhibeo. Qua- 
tuor ferme pedum Romanorum eft longitudine , novem unciarum ambitu, capitis 
colli longitudo, ufque ad anteriores pedes , o&o ferme unciarum , ab anterioribus cru- 
ribus, ad pofteriora, novem ; cauda, in longum & tenuem dednens mucronem, pedes 
duos &c uncias quatuor explet, colore fufco, fed maculis variis , nunc majoribus , nunc 
minoribus, quadratis, & forma Rhomboidea, inordinate difpodtis, per totum corpus 
variegatus , quae maculas colore ex albo ad caeruleum vergunt. Cutis fquammis ve- 
ftita, circa caput & collum rotundis, mox ad dorfum quadratis, per caudam oblongis 
circulariter dilpolitis, in ventre vero majoribus & longioribus multo quam in dorfo. 
Caput quatuor faltem unciarum , Mandibula fuperiore mobili, ut in Crocodilo, in- 
difcrete pofitis cruftis veftita. In ejus apice foramina duo mediocria , poft quae oculo- 
rum orbitas oblongae , hinc ad collum foramina duo obfcura, auditui procul dubio 
deputata. 

Ri&us pro ratione capitis magnus, fuperne & inferne dentibus horridus, quorum an- 
teriores acuti, parvi tamen, pofteriores obtuli , utrinque in inferiori maxilla fepteride- 
cim. Crura anteriora minora & graciliora pofterioribus, torofa tamen & crafla, fuper- 
ne majoribus, inferne minoribus fquammis dotata. Pedes graciles, quinque digitis pro- 
diti, quorum medius longilhmus , reliqui ad latera paulatim decrefcentes. Pofteriora 
crura duplo cralliora & longiora, majoribus etiam veftita fquammis. Pedes parvi , fed 
longiftimis praediti digitis & valde inaequalibus. Ex quatuor, qui cohaerent /minimus 
primus, major fecundus, & hoc major tertius, fed quartus omnium longiftlmus, quiiv 
ms primo longitudine refpondet, fed tenuior, &ab aliis longius fegregatus, ab ipfo crure 
ortum trahens. Unguibus omnes dotati incurvis, acutis &flavdcentibuSi Mentum ei 
cralfum & protuberans, fed minus quam in Iguana. 



_ ^ ^ v A N hiftoriam accurate fatis nobis tradit poft Clufium & alios 

Clanii. Vir D. Joh. de Laet, defcriptione Indiae Occidentalis lib. 1. cap. 9. ubi ait. Am~ 
phibium eft animal, Lacerti forma, cute partim cinerei, partim fulci coloris, quae fquam- 
mulis quibuldam tefta, circa caput quidem majoribus * in tergo autem &fub ventre mi- 
noribus , cauda oblonga, quam limiles fquammulae quibufdam ordinibus ab initio ad 
finem ambiunt, ita ut quartus quifque e majoribus conftct, eleganti varietate, a cervice 

Rr ad 


5i4 MUS £. tl . M 

ad extremam pene caudam , perdorfi medium (pinas quasdam mucronata inftarferrai 
defcendunt. Rictus fatis amplus , in utraque mandibula plures dentes, breves ^pera- 
cuti ; oculi grandes & deprefliores : binas habet nares in extrema pene fuperioils roftri 
parte. Pone caput foramina duo, pfcium branchias referentia , fub cervice ingluviem 
ad pectus ufque pendulam > crura quatuor, quorum duo anteriora minus crafta , bre- 
vioraque quam pofteriora , frngula autem quinque digitis diftin&a , quorum quidam 
binis, alii ternis, alii quinis articulationibus conftant, omnes nigricantibus & acutiflimis 
unguibus armati. 

Taciturnum e(l animal Bc inediae patientiflimum, ova parit quadraginta aut quinqua- 
ginta, rotunda, tefta admodum tenui & fragili, nucum magnitudine, albumen & vitel- 
lum continentia , non minus grati faporis , quam caro animalis. Utrifque enim tam 
barbari, quam alii vefcuntur , eaque in primis laudant. In terra juxta flumina & lacus 
ova deponit &: excludit. Oviedus monet, dum ova ejus friguntur oleum aut butyrum 
non e fle addendum , alioqui nunquam percoqui pofle , fed aquas momentum affun- 
dendum. Obfervavit idem, carnes hujus animalis noxias efle iliis , qui aliquando lue 
Venerea laborarunt, recrudefcere enim malum dudum fanatum. 

Francifcus Ximenes in capite hujus animalis interdum lapillos reperiri ait, qui pn£- 
fentiflimo remedio lapides renum comminuant* Drachmas pondere in liquore idoneo 
haufti aut etiam corpori alligati. In America frequentes fuiit & circa Cubam Infu- 
lam. 

Lacertus viridis, a quibufdam Lacerta MAjoR di<fta, quamvis In- 
dicas multo fint majores. Grascis Sylvaticus Ophiomachum vocat, a fu- 

perandis ferpentibus. Singulari enim naturae inftin&u ferpentes adoritur, & cum illis 
prasliatur teftivo tempore; quandoque arbores fcandit, & inftar rante vociferatur. 

Viridis illa Lacerta, quam ego teneo, eam opera D. Nicolai Wichmanni ex Hifpartid 
accepi, ita vero viridis eft, ut fimul eleganter variegata intermiftis maculis cceruleis vi- 
fatur. A roftri extremitate ad caudam unciarum decem eft longitudine. Cauda vero 
fpoliata fuit cum acciperem. Capite eft triquetro, unciarum duarum longitudine, lati- 
tudine unius , oris ri&um habet dentibus utrinque minimis &£ acutis pneditum. Duo 
narium foramina in extrema acuminata maxillas fuperioris parte fita. Oculi pro cor- 
poris magnitudine mediocres , aurium meatus ad collum. Maxilla inferior fquammis 
magnis dotata, quas in medio latiores flint iis quas ad utramque extremitatem vergunt. 
Hinc minores infarciuntur ad collum ufque. Pedes anteriores unciarum duarum lon- 
gitudine , fupra fquammis viridibus, infra cute pun&ata & ad flavum tendente pnediti, 
digitis quinque acutis incurvis ungulis dotati. Hinc dorfum (equitur pulcherrime va- 
riegatum , venter vero fquammis tegitur flavefcentibus , cujus ambitus eft unciarum 
quinque. Crura pofteriora, prioribus crafliora, majora & longiora, uncias fuperant tres i 
digitis etiam quinque prasditi funt pedes , ungulis incurvis & acutis armati, quorum is, 
qui indicis fltum habet , longiflimus eft , pollexque inferiorem locum poflidet , cum in 
anterioribus asqualem habeat cum casteris. Ex cauda non nifl unius uncias magnitudi- 
nis fruftulum reftat. 

Lacertum viridem Plinius ftrumis exulceratis appendit , & poft dies triginta mutat 
medicamentum. Lacertum viridem vivum in vino coquunt & Pthificis exhibent. In 
dolore Lumborum, in Ifchiade , & morbo Comitiali cibis permifcent. Oleum, in 
quo co&us , ad multum utile. Cinere utuntur ad ftrumas & pilos generandos. Offa 
Comitialibus mederi volunt ; capillos denigrat oleum per infolationem ab eo fa- 
ctum. 

Fuit mihi & Lacertulus argenteus, colori argenteo fimilis, trium un- 
ciarum longitudine , elegans valde, priori corporis lineamentis refpondens, fed a ver- 
mibus erofus jam pene periit. 

Lacertus facetanus Aldcovandi, Tarantula quibufdam, afpera cute, co- 
loris cinerei , paulo major eft & abfque cauda , tres fupe.rat uncias, torofus & craflior, 
Lacerto communi corporis lineamentis refpondens, nifl quod oculos ri&ui propiores 
habeat aliis. 

Sceleton lacerti ut videtur, Draconis in modum compofitum, ridu hor- 
rendo, lingua lata exferra, oculis prominentibus , pedibus anterioribus minoribus , po- 
fterioribus longioribus, dorfo repando, cauda longa, fub alvum reflexa & in dorfum in- 
curvata. 


/ 


f ORMI ANUM. / 

curvata, ablata carne? cute Sc inteftinis , reliquum exficcatum & balfamo quodam in- 
undum videtur, ut ab interitu melius confervetur. 

Sc incus, feu Crocodilus terrestris, parvam Lacertam magnitu- 
dine non fuperat , utpote pedem dimidium vix sequans, craftitie pollicis? colore cinereo? 
fquammofus, cauda rotunda, capite oblongo, roftro acuto? pedibus quali alatis qua- 
tuor , digitis quinis unguiculis armatis. Arabia hoc gignit animal Sc Mecham verfus re- 
periri ajunt 5 alii juxta Nilum degere volunt. 

Locum obtinuit in variis Antidotis. Ad Venerem accendendam cumNafturtio ejus 
probent jj. Ex carne Antidotus praeparatur, quam contra Idus Scorpionum, & ad Fle- 
phantialin commendat Aetius. Cor, lana; ovis nigra; involutum, quartanas tollit , Fel 
fufFuhonibus medetur. Renes potiffimum in Venere cienda valent. 'De pelle feribie 
Plinius, quod in cineres redada, &ex aceto fuper partes fecandas polita, impediat ne 
ferrum fentiatur. Cauda Diafatyrium ingreditur. Fimus oculorum detergit vitia. 

Crocodilus, tv tus xgoxas , quod littora timeat. Capite eft 

lato , rofero ferine fuillo , ridu magno , ufque ad locum aurium patente, oculis fuillis, 
maxillam fuperiorem mobilem habens, dentes robuftos, acutos, albos: Callendus in vita 
Pierefcii lib. 5. ait eum obfervalfe in fuperiore maxilla triginta feptem, utpote fedecim 
utrinque Sc quinque anterius : in inferiore autem quindecim ad utrumque latus , ante- 
riorum autem quatuor. Qui fummam conficiunt feptuaginta unius. 

In meo vero, quem in Mufeo teneo , numeravi in fuperiori maxilla triginta fex ; in 
parte dextra, quatuordecim; in finiftra etiam quatuordecim, anterius odo. In inferio- 
ris parte dextra duodecim, finiftra pari modo duodecim, anterius fex. Quorum fumma 
eft fexaginta fex. itatis ratione an varient dentes ignoro. Dentes hi inftar pedinis 
conjunguntur, lingua indifereta, crura cum pedibus, acutiflimis unguibus armatis, in 
latera fleduntur , cauda; longitudo reliquum a:quat corpus. Corio circa ventrem adeo 
molli, ut quolibet gladio facile fauciari poftitffed reliqua corporis partes adeo dura pelle 
teguntur, ut telis Scfagittis minime cedant, fquammis horridis & fpinolis referta. Co- 
lore Croceo quibufdam ftatuitur, fed, quotquot ego vidi, ad gryfeum Sc cinereum incli- 
nant; forfan vivus ad Croceum vergit. Vifus eft quandoque tanta; magnitudinis, ut vi- 
ginti fex cubitos aequaverit. Meus odo falrem eft pedum. 

Pigrum eft animal, nec in latus facile vertitur, gratum fpirat odorem, quatuor menfi- 
bus frigidis fing cibo in latibulis ha;ret. Perniciofum alioquin , quod unguibus necat, 
dentibus conterit , denfiftima offa diffipat. Quamvis non omnibus locis metuendum* 
Sexaginta annos vivere quidam volunt. 

Caro ejus a quibufdam populis America; comeditur : ova etiam, qua; anferinis ma- 
gnitudine paria, a quibufdam manducantur, fed ingrata funt valde. 

Carnis decodum opitulari iis, qui ab Araneis & Vefpis funt demorfi,vult Rhafis. Den- 
tes ex vivo animali fumptos, dextros viris, finiftros fceminis alligatos Venerem ftimulare 
credunt. Adverfus horrores febrium, a;gros adipe Crocodili inungunt JEgyptii; con- 
tra ulcera putrida Sc morfus Crocodilorum etiam commendatur. Corium crematum 
cum amurca miftum, Sc parti amputanda; inundum, carnem adeo reddit ftupidam,ut 
ferrum non fentiat. 

Chameleon quafi parvus Leo. A medio capite retrorfum offeapars triquetra 
.eminet, reliqua vero antrorfum cava Sc canaliculata, eminentibus utrinque offeis mar- 
ginibus, afperis Sc leviter ferratis. Oculi ipft cavo receffu.prsegnandes Sc corpori conco- 
lores conduntur, cujus pupilla non movetur: fed animal totius oculi motu circumfpicit, 
ore femper hiante. 

Linguam habet longam, Sc terreftri Lumbrico fimilem , in cujus extremitate fpon- 
giofus quidam Sc glutinofus nodus exiftit. Dentium Sc gingivarum loco os quoddam 
continuum & ferratum habet. Superius labrum brevius, Pulmo, ad comparationem 
corporis, illi ineft maximus. Cor habet magnitudine cordis Muris domeftici, Flepatis 
lobos duos, quorum finifter eft major. Folliculus Fellis, granum hordeaceum amiulans? 
ftniftro jecoris lobo adhxret. Inteftina omnia interaneis Lacerta; fimilia. Pedes ante- 
riores a pofterioribus valde diferepant: ut enim priores pedes ternos digitos intra, binos 
extra, ita pofteriores ternos extra Sc binos intra polii dent. Longitudo animalis, a fum- 
mo roftro ad initium cauda;, feptem vel odo digitorum eft, altitudo quinque. 

Nuper Dominicus Panarolus Romanus tradatum de ChameleonEe edidit , quem 

Rt 1 Romse 


516 MUSEUM 

I 

Romx diflecuit, ift quo varia obfervavit* ex quibus quaedam delibabimus. Oculos habec 
in omnes parces verfatiles, animal pigrum & ftolidum, os claufum gerens, praeterquam 
ubi infecta venatur •, quod celerrime prseftare novit, cibum non mafticat, fed tranfglutit, 
collum ferme nullum , fed caput immediate trunco nectitur, Coftarum conftitutione 
pilees aemulatur, fupra dorfum fquammam duram habet, fpinofam, caudam incurvatam. 
Oculorum mirus motus, uno immobili alterum movere poteft in omnes partes, quando 
unum attollit, alterum deprimere valet, quod in aliis animalibus non obfervatur, quin 
imo in pofteriora oculum torquere , ut ajque polteriora atque anteriora videat , quia 
omni carent mufculo , & folius membranae corrugatione in omnes parres moventur. 
Quando oculum fixum tenet* membrana illa sequaliter circa pupillam crifpatur circu- 
lariter, fed fi in unam magis quam alteram moveat partem, magis in una quam altera 
crifpatur. Nervi optici ab uno quidem ortum trahunt principio , fed non uniuntur, ut 
in aliis animalibus, antequam ad oculorum tendunt orbitas. Hinc fit quod unus oculus 
moveri pofifit, immoto altero, laxi quoque funt&non tenfi. Aere folo non vivit , ut 
volunt quidam, fed mufeis, formicis, & aliis animalculis vefeitur, quas fubita linguas eja- 
culatione arripit, vifeofitate quadam, & non mafticata integra deglutit. Caret Liene 
Diaphragmate, & cum vifcera, habita corporis proportione, minora fint, aere diftentus 
apparet, fed in quem ufiim ignoratur , nifi ut eo linguam diftendat vidum quasfiturus. 
Color Chamasleontis verus, cinereus eft, fed juxta animi aftedus quandoque eum co- 
lorem mutat, ut & ratione calidioris vel frigidioris aeris, non vero fubjedi, ut quidam 
Volunt. Vide de hoc animali obfervationes Pierefcii traditas a Clarilf, Gaflendo in ejus 
vita libr. j. 

Digitata ovipara crufta dura tecta Testudines funt, quas in Mari- 
iias, feu Aquaticas & Terreftres dividunt, quidam addunt Lutarias. Eft autem Teftudo 
animal quadrupes, digitatum, oviparum , crufta dura tedum, vifu ingratum, fuperio- 
rem teftam figura ovali habens & concavam inftar fcuti , fiib qua caput , pedes, & cau- 
dam pro lubitu reponit & exferit, capite brevi, cervice anguina , afpedu truci, loco 
dentium os unicum habens, pedes ferme Lacertorum fimiles, non digitis fiffis fed un- 
guibus folum. Ventrem quoque tefta tegit peculiaris. Tam firmam teftam huic animali 
impartita eft Natura, ut rotis plauftri currentis minime conteri poftit; hanc vero nun- 
quam mutat. Hibernis menfibus latitat, lento admodum incedit greflu, voce eft exili. 
Fceminas mares valde reformidant ob eongreflum, qui ipfts injucundus, ova pariunt ovis 
Gallinarum fimiliafed oblongiora. 

Caro edulis eft, & quibufdam in locis in lautitiis habetur, fed concodu difficilis , Hy- 
dropicis commendatur, ut &: Pthifi & aliis pedoris morbis laborantibus. Cinis ex cre- 
mata cum albumine ovi miftus fifluris in mammis mulierum ortis medetur. Crollius in 
Herniis eo utitur. 

Sanguine colledo & exficcato Plinius ad ignem facrum, verrucas abolendas, capitis 
ulcera & porriginem", defluvium capillorum &: Ophiafin. Ore detentus dentes mobi- 
les firmat, contra morfum Vipera: & Scorpionum Idus etiam valet. Fel Anginis Sc No- 
mis, Epilepfias etiam conducit. Combufto tegumento fiftulas fanant , & capillorum 
cohibent defluvia. Pedem dextrum pedi dextro Podagrici, &: finiftrum finiftro, utiliter 
alligat Albertus. 

Testudinis marinae una mihi crufta eft fuperior , quse tergum tegit, craffi- 
tie pollicis, longitudine pedum quatuor, latitudine duorum cum dimidio, utpro feuto 
commode quis uti poffit. Varias quafi habet futuras , ut ex variis variarum figurarum 
teflulis videatur coagmentata. In ea vero arte pidoria delineatus eft miles , cum ma- 
elia! r a & fcuto. Sunt prxterea mihi duo majores nulla pidura illuftres. 

In ejufmodi teftis infantes olim lavabantur apud Tureas, fcutorum etiam loco utun- 
tur, quia ferri Idibus refiftunt. Solinus in mari Indico tam grandes efle feribit, ut teftis 
duabus fuperna parte jundis , & inferne didudis, aedes fuas conftruant. In Taprobana 
Infula sedium teda ex teftis Teftudinum conftare refert yElianus. 

Populos Chelonophagos ejufmodi corticibus pro cymbis , quibus ad continentem 
navigant, uti docet Diodorus Siculus, item pro vafts & tentoriis. Tantum ufurn apud 
eos unica hsec res habet. 

Testudinis terrestris- elegantis mihi Tefta eft , colore luteo , ftellatim 

pida, per convexum fi metiaris, dorfi operculum digitos feptem longitudine fuperat, 

lati- 


W O R M I A N II M. py 

latitudine quinque, colore nigro, ftriis Rhomboideis referto: tres ordines prominentia- 
rum, praeter limbum, teftam conftituunt fuperiorem, in quorum medio quinque, in iis, 
qua? ad latera, quatuor quadrata? confpiciuntur eminentia? , a quarum centro , nunc 
plures, nunc pauciores ad ambitum derivantur Linea? aurea?, ftellatim difpofitx , ut vel 
hoc nomine Testudo picta vel stellata dici valeat. Inferior tefta odo 
difcretis conftat laminis , futuris quaficonj undis ; quarum dua? reliquis duplo majores, 
nigro & fubluteo colore variegata? omnes. 

Ex India Orientali pufillum, fed elegans genus Testudinis terreflris attulerunt 
Mercatores noftri, quarum unam, quam integram teneo, vivam domi diu alui in horto, 

Tefta? fuperioris longitudo vix quatuor eft digitorum , latitudo quatuor. Tribus 
conftat teflellarum ordinibus & limbo omnes ambiente. Hx vero teftella? variis colori- 
bus eleganter pida? funt, nigro, albo, purpureo, fubviridi, luteo, qua: ubi laminatim de- 
cidunt, fubfunt remanentia veftigia ex nigro luteola. Inferior tefta tota albicat, & va- 
riis lineis denticulatis interftinguitur. Caput & roftrum Pfittaci forma habet, in cujus 
fummitate prominentia qua?dam miniata luteo interftinda, collum angufturn. Pedes 
anteriores, ut & crura corneis fquammulis obfita, plani funt pedes, in quatuor ungues 
terminati. Crura pofteriora longiora funt & tenuiora, corio communi teda , fcd pe- 
des fquammoft & ut anteriores quatuor unguibus armati. Caudam tenuem habet in 
apicem terminatam, vix digiti dimidii longitudine. 

Alia? ejus generis funt, majores & minores , qua? cum coloribus & magnitudine fal- 
tem ab his differant, pluribus de iis hoc loco ut agam minus neceflura efle arbitror. 

De ufu omnium fupra in genere adum eft. Nunc ex teftis varia & elegantia confi- 
ciunt opera, pedines in primis, cochlearia , qua? cum iis certant * qux ex Axhate elabo- 
rantur ; Ciftula? & alia ornamenta infinita. 

C A P. XXIII. 

^De Viviparis digitatis, 

Vipara qua? tenemus animalia hadenus perfecuti fumus , fequuntur V i v r f a- 
r a, qua?, ratione conftitutionis pedum, ab Aldrovando dividuntur in folidipedia,bi- 
fulca & digitata. Alii in fera, qua? feris imbuta funt moribus, femifera , & domeftica 
difpefcunt. Nos hic de digitatis primo agemus. 

Leo, Ae&rv Grxcis, Quadrupes eft digitatus, capite mediocri, fronte quadrata, iii 
medio cava, fupercilio eminenti, oculis Charopis, feu dilutae viriditatis, nafo craffo, ma- 
xillis a?qualibus,ridu amplo, labiis tenuibus, rigente collo, magno, pedore robufto, fre- 
moribus parum carnofis , medio venrre gracili, cruribus validis & nervofis , pilis flavis, 
neque redis , neque crifpis , pedes anteriores quinis digitis, pofteriores quatuor diferi- 
minantur, cauda in apice hirta. Leama fola juba & mammis, membrifque genitalibus 
a Leone diftat. Lingua eft afpera. Falfum quod quidam ajunt , collum vertebris de» 
ftitui,& ofla cavitate ac medulla, contrarium enim docet experientia. 

Catulos miro amore profequitur, pro quibus etiam ftrenue pugnat , pedatim oradi- 
tur, injuriarum memor, raro bibit & egerit, oculis apertis dormit", gratum fe erva be~ 
nefadores pra?bet & magnanimitate pra?ftat. 

Carnem habet ingratam, interima quibufdam populis Agriophagis comeditur. Ce- 
rebrum, cum modico olei auribus inftillatum, doloribus & furditatr medetur. Dens i 
collo puerorum fufpenfus dentitionem fine dolore promovet. In Epilepfia & Quartana 
Cor pulverifatum exhibent. Pinguedo ad multa commendatur , dolores lenitTnervos 
roborat, articulis impados humores confumir, quod ipfe experientia didici, perniones 
curat, duros tumores refolvir. Sanguis Carcinomatis & Cancrofls ulceribus ftlitus pro- 
deft. Supra pellem qui federit, ha?morrhoidum doloribus non infeftabitur. Calcei ex 
ea elaborati Podagricis conveniunt. 

Mihi Cranium eftLeonis , quem Sereniflimus Rex nofter felopetario globo per ca- 
put in cerebrum trajecit , quem globum ipfe in cerebro inveni & aftervavi. Ridu &£ 
dentibus deftitutum erat Cranium cum acciperem, Eft mihi Pes quoque pelle nuda- 
tus, grandibus & fortiflimis proditus tendinibus, ex quibus robur, quod in pedibus eft 
colligere datur* r 


$i8 M tl S E t| M 

Dum hxc a carnibus mundarem & percoquerem , pinguedinis collegi quippiaim 
qua feliciter ufus fum in articulorum tumoribus , & humoribus tenaciter iis im- 
pactis. 

u Rsus, Grascis ap ens, deforme eft animal, capite parvo, oculis minutis, nodu 
melius quam diu videns, dentibus acutis, maxillis firmis & verfus caput crailis , lingua 
exigua, auribus parvis & mutilis quafi , interim acutius audit quam videt. Cranium juxta 
frontem fragile ac tenue , quocirca eradam cervicis pellem , quam Norvegi QaiomfKmri 
vocant, ei obducere novit , ubi periculum vel a venatoribus, vel ab aliis ipli imminet. 

Cruribus eft curtis, pedibus latis, unguibus robuftis & acutis, licer non admodum 
longis, quibus fretus altiffimas arbores celerrime fcandere novit. Cutis villofa valde & 
firma, ut difficulter transfigi poffit. Offa habet dura, inteftina Suis fimillima; lardo quo- 
que veftitur eundem in modum. 

Varia funt Urforum genera : funtenim magni & parvi, albi & nigri, terreftfes & aqua- 
tici. In Norvegia tria genera obfervarunt. Primum maximum, quod non plane nigrum, 
fed fulvum eft, non adeo nocuum ut reliqua genera; graminibus enim & arborum foliis 
vefcirur, unde illis ©wjj&iut vocatur, in locis defertis & filvis vaftiffimis ftabulari, feque 
nucibus & glandibus faginare folet, antequam ingruat hiems. Secundum genus minus 
eft & nigrius, Carnivorum, equis aliifque animalibus infeftum, 31&gt<r$lmir vocant , vo- 
raciffimum animal, quod licet graminibus & foliis etiam vefcatur, circa Autumnum ta- 
men armentis infidiatur. Tertium minimum, nocuum tamen, SOtytdttOm vocant, quod 
formicis deledetur, earumque nidos evertere foleat, iis ut potiatur. 

Hafce tres fpecies permifeeri animadverterunt, ut intermedia quaedam genera ex 
iis generentur. Nos quartum genus addendum cenfemus, Alborum nempe Urforum, 
quod aquaticum vel amphibium eft , Pifcibus gaudens Gronlandiae peculiare. 

Mira circa naturam Urforum obfervarunt Norvagi , quorum quasdam hic recenfen- 
da duxi. Urfa certo anni tempore concipit, 8c non nifi tertio quovis anno paric circa 
Decembrem tres fcetus , qui casci & abfque pilis , fed quoad membrorum conforma- 
tionem perfedi, non vero informes, ut vulgo creditum , hoc enim obfervarunt , qui 
praegnantes diftecuerunt. 

Ubi ex fuo perrumpit latibulo , quandoque fpacio annuo, quandoque tribus annis 
fecum Catulos ducit. 

Hieme omnes latent in fuis Cryptis (Q3iomcjn;e vocatis ) fed verno tempore ex iis 
egrediuntur, & graminibus ae arborum foliis faturantur in Autumnum ufque, tum qui 
Carnivori funt pecora fedantur, quas quo pinguiora, eo majori expofita funt periculo, 
iis enim in futuram hiemem faginantur: baccis variis etiam deledantur, pifcantur quo- 
que naffas pifcatorum ubi invenerint, in littus trahendo. Stabula Agricolarum petere 
folent , ex quibus pinguiftima quaque auferunt , fed non per eandem egrediuntur viam, 
per quam ingrefli funt . Quandoque integra armenta incredibili velocitate abigit 
unus Urfus, fed ex iis unica vice non nifi unum aut ad fummum duo vorat, lecus ad 
Lupus facere folet. Quando magnus eft Sorborum proventus, tum pecoribus maxime 
infidiari folet, ex eorum enim elu ftupidi adeo redduntur dentes, ut curari nequeant 
nifi calido fanguine carne animalium utatur. Quidam Urfi equos &: boves adoriun- 
tur , in dorfum eorum fe conjiciendo , morfu venas circa collum aperiendo , fangui- 
nemque exfugendo , donec concidat animal. Reperiuntur tamen quandoque equi, 
qui eum Urfis pugnare non dubitant, Sc vidoriam quandoque reportant, anterioribus 
pedibus frontem ejus comminuendo ; fed fi dorfo equi infultandi ei fada fuerit facul- 
tas, jam de equo adum eft. Singularis inter equos & urfos eft antipathia, adeo ut vix 
repedantur equi, qui ejus cadaver domum tranfportare velint. 

Quicquid ex praeda reliquum eis fuerit, quod una vice confumere nequeant, terra 
obruunt, ne ab aliis auferatur : imminente hieme fibi latibulum ftruunt , ita ut frigidio- 
res auras & ventos ab ipfo arceantur, Ulvarum & cautium objedu. Quandoque fpe~ 
culas ante latibulum fuum conftituunt , ex quibus infidiantes animadvertere 
poffinr. 

Raro in eodem tradu mas & foemina conjundim reperiuntur, fed crebrius plores 
mares. Antequam quieti fe componit, excrementa fua depomt, ne iis cubile maculer. 
Pedes lambendo murmurando tempus terit , nec quicquam comedit in Martium 
ufque, obruitur quandoque nivibus in magnam altitudinem. Raro, nifi Ufus, homines 

laedit. 


FORMIANUM. ^ 

l^dit. Si quis ex improvifo eum invenerit, fugit, fed, ubi aliquoufque progre/Fus fuerit* 
regreditur, & fi tum eum offenderit, qui fug^e caufa fuit, in difcrimine verfatur. Mull- 
ea deleffatur, fed ignem averfatur. 

In Norvegia carnem Urforum, prxfertim juniorum , multis in locis comedunt, eam- 
que pinguem & delicatam fatis judicant. Oculum urfi exficcatum, collo puerorum 
appenfum, contra pavores valere volunt. Teftes Epilepticos fanant. Fel exficcatum 
ad idem commendatur , &: demorfis a cane rabido , magno commodo exhibetur. 
Adeps memorias conferre dicitur, pilos longos producere, alopeciam fanare, faciei ci- 
catrices delere, linguas paralyfin curare. Sed crines &: barbam albam reddere dicunt* 
nifi mifceantur ea quas nigredinem conciliare valent. Doloribus lumborum, articu- 
lorum & pedum ulceribus medetur. P ili adufti, cum adianto & radicibus arundinis, 
etiam ad pilorum generationem conducunt, pelle vero hieme commode utimur in cur- 
ribus & rhedis , ut pedes a ftigore muniantur. 

Ursus albus, quoad corporis conftitutionem , piarie refpondet nigro, fed 
colore &c moribus diverfus * quandoque magnitudine fuperat nigrum , circa Gronlan- 
diam capitur , quandoque vero glacierum fragminibus in Iflandiam vedus* prasda fit. 
Animal ferum, nulli, &; ne ipfi quidem homini, parcens, nulla curans arma, pilis enim 
longis, villofis, & denfe ftipatis cum tegatur, & corio denfo cum muniatur, venatorum 
non curat tela. Sub ventre vero locus eft pilis deftitutus , & pelle tenuiore conflans, 
hic ubi Ixfus fuerit, fuccumbit. Gaudet aquis &: maxima ex parte in aquis verfatur ; 
hinc fit, ut, dum fe glaciei committat, Phocarum ut venetur pullos, refoluta glacie &c 
in Iflandiam tendente, fequi cogatur. Si enim mari aperto fe commiferitffn Balenarum 
incidit rictus , quocirca eoufque carnibus Phocarum fe fuftentat , donec terram verfus 
glaciei appropinquaverint fragmina, ut natando evadat. 

Mihi unum ex Iflandia Septentrionali tranfmifit Juvenis ingenuus Giflaus Magni, 
junior fuiffe videtur , quia flaturas eft mediocris. In quo, praster colorem niveum &c 
maculam fub ventre pilis deftitutam, hoc admiratione non caret, quod totum corpo- 
ris truncum per pedes exemiffe videantur. In tota enim pelle, corpus veftiente, nullum 
apparet foramen, praster oris & ani, nequaquam dilatatum, fed naturali Sc nativa pro- 
portione ; crura faltem parte interiore fciffura Spithami longitudine funt difeifla , pet 
quas fciffuras exenteratum fuiffe oportet. 



Anno MDcxtix. meufe Juiio, Amftef odamo ad me tranfmifit animal hoc vivum, 
quadrupes, digitatum, fub nomine Felis Americanas , Vir Dodiflimus D. Chriftianus 
Foffius , quod titulo Co ati deferiptum inveni in Brafiliana Hifloria Quadrupedum 
Georgii Margravii * in hunc modum. Coati Brafilienfibus eft: V ulpes , magnitudine 
felis , cruribus brevibus & manibus Cercopithecorum , nam & eorum more arbores 
velociter confcendunt, currunt ufque ad ramorum extremitates^ viditant frudibus. 


M XI S E tl M 

lubentiflimte autem ovis & Gallinis; pedes pofteriores majores prioribus, in finguliS pe- 
dibus digitos habet quinque, acutis unguibus. Caput acuminatum Vulpinum* aures 
breves fubrotundas, ut felis oris partem inferiorem breviorem fuperiore habet, promU- 
fcidem longam, acuminatam, narefque amplas, quafi fifluras ; oculos nigros. Pili totius 
torporis obfcunc ochrae coloris, longi, caudam habet longiorem toto corpore , quam 
fuperius e re&am geftat & incurvatam > cujus pili anulatim variegati cum Umbra & 
Ochra. Quando comedit, more canis anterioribus pedibus tenet cibum. 

ClarifT. Vir D. Joljan de Laec notat fe aliquandiu ejufmodi animal cicutatum te- 
nuifle, valde domefticum , fibique amicum adeo ut ad os eniteretur, Sz ex illo cibum 
caperet, fed cum caudam fuam praerodere ccepiffet, ab eaabftinere non potuiife, ita Ut 
illam pene totam confutueret, & moreretur* 

Meum quod teneo animal figura fermecum jam data defcriptione convenit; difcre- 
pat tamen in quibufdam. Color pilorum magis ad cinereum , quam Ochram inclinat, 
nili qulbufaam in locis ubi nigricat , ut circa oculos &z pedum extremitates. Cauda 
longitudinem ipfius corporis non attingit , craflior & latior aliquantum ea parte , qua 
clunes attingit, annulis quafi quibufdam nigris cincta : pedes anteriores, qui minores 
funt pofterioribus, manus referunt, iifque utitur in rebus apprehendendis & divellendis, 
inftar Simi te. 

Aqute inje&uni, quod offertur, prius anterioribus pedibus lavat ac verfat, quam ori 
admoveat. Omnibus ferme geftibus Cercopithecum refert. Quia Iconem ejus non 
fatis accuratam dedit Margravius, a perito piftore delineari curavimus noftrum. 

Castor, Grtecis quafi yd&p , quod ventricofum fit animal. Fibrum vocat 
Plinius, a Graeco quod tenerum notat, pilis enim praeditus eft mollibus &z tener- 

rimis. Noftratibus Q3en>cr. 

Magnitudine squat mediocrem canem villaticum, corpore craffo, colore ex cinereo 
^nigricante. In dorfoduo genera habet pilorum, unum longum, quod rarum eft&fu- 
pra alios eminet, alterum minus, tenuius, lenius, fed coloris diverfi , quo nigrior pellis 
eo preciofior. 

Dentes anteriores acutiffimifunt, quibus tanquam gladio ad fediones lignorum Uti- 
tur, rubicundi, crura brevia , pedes longi , ita conftituti , ut anteriores fimiles fint 
Caninis, quinque digitis & unguibus praediti, pofteriores Anferinos aemulantur, cum 
inter digitos membrana quadam fit interjeda , ut ad natandum fint aptiores. Caudam 
habet latam, pifci fimilem, fefquipedalem, fenos digitos latam, diios eradam, quatuot 
interdum librarum pondo, ad margines attenuatam, membrana glabra 3z livida tedam, 
fuper quam linea; qusedam, lquammas pifcium mentientes, depicta;. In inguinibus gemi- 
nos habet tumores ovi anferini magnitudine, utrinque unicum, membrana fua conclu- 
fum, inter quos genitalia. Hi tumores teftes non funt , ut vulgo exiftimant , fed folli- 
culi membrana contedi, in quorum medio meatus obfervantur, ex quibus liquor pin- 
guis & ferofus exfudat, quem Caftor fiepius admoto ore lambit, & reliquum corpus eo 
perfundit. 

Si quem momorderint Caftores, non definunt antequam offium perceperint frago- 
rem. Falfum, quod ajunt quidam , fibi teftes amputare dum venator eos infequitur. 
Invehendis lignis ad fuas habitationes hoc utuntur compendio. Super unius refupinati 
ventrem ligna ordine difponunt, qua; pedibus fulcit , deinde beftiam itaonuftam per 
crura mordicus apprehenfam ad locum trahunt deftinatum alii. Sed funt qui verum 
hoc dfe negant, qui viderunt eos concifa ligna humeris imponere &z ad fua transferre 
domicilia. Corticibus arborum vefcuntur, dz, quando ad cadenda ligna fe conferunt, 
femper eadem femiia a fluvio ad arborem gradiuntur; arboremque, quam elegerunt 
fecandam pro aedificio & decorticandam pro efca , non prius relinquunt, quam totam 
dentibus diffecuerint. Tanto ingenio funt prasditi, ut, cafum quando minatur, fingulis 
ictibus fufpiciant , ne improvidi opprimantur. Ligna in ftipites duarum ulnarum longi- 
tudine dilfecare folent, ac, qua; hiberno deputarunt viftui, aquis immergunt, ut cortex 
viriditatem & fuccum non amittat. Maximas arbores dentibus profternere norunt, noft 
fecus ac fi fecuri effent amputata. Domicilium fuum mira arte fabricant prope aquas 
dulces, tanta amplitudine , ut quinque aut fex capere poflic ; illud que in varias diftin- 
guunt contignationes , ut, aqua ubi accreverit , in fuprema aut media tuti degere 
poffint. Ubi decreverit aqua, femper in infima degunt, quia Caudam aquis immerfam 

ut 


WORMIANUM. 



beant neceffe eft. Ramos, quos hieme excoriant, Cupra tc&um ponunt, ut in altum 
quandoque excrefcant cumulum. Varios praeterea fodiunt fub terra cuniculos , ut 
eiabendi habeant commoditatem, fi neceflitas id efflagitaverit, zEftate procul a domi- 
cilio fuo in filvis & latibulis verfantur ; hieme domi manent, &c reparationi domus in- 
cumbunt. Salicibus & ornis maxime deledantur. 

Ex Caftoris pedibus poftremis & cauda edulium parant palato gratum, quod murenae 
& anguillas fapore refpondet, & in carnifprivio Catholicis conceditur. Reliqua caro 
ingrata. In ulum Medicum Caftoreum maxime venit, ad Epilepfiam, Paralyfin, Lethar- 
gum, Vertiginem , aliofque capitis morbos commendatur. In Afthmate, doloribus 
dentium, fingultu, colica paflione , uterinis inprimis affedibus , magno cum Commodo 
adhibetur. Ad menfes movendos , fecundinas expellendas , venena infringenda vim 
habet magnam. Quocirca quam plurimas compofitiones ingreditur. Ad Venerem 
ftimuiandam Felle utuntur. Coagulum Epilepfiae infervit. Pellis combufta fanguinem 
fiftit, ea quoque Paralytici & Arthritici commode veftiuntur. 

Canem in genitali os habere , quod coitum ipfi reddat difficilem & dolorofum, 
omnibus in confeffo eft. Ejus generis unum poffideo , longitudine unciarum trium 
cum femiffe, canaliculatum, inasquale, qua corpori adhasret craffius, ad extremum acu- 
tum, jam humile, jam extuberans &finuatum, craffitie pennas anfetinas; fed ea parte, 
qua corpus refpicit, tuberofum& craffws. 

Lepus, animal omnibus notum fatis, deferiptione non indiget ulla, faltem, quas ili 
hoc animali rara obfervaverim , delineanda veniunt. Leporis plane nigri pellem far- 
ctam accepi a Nobiliffimo D. Holigero Roftecrantz, Bornholmias Prasfide Regio, qui 
Anno mdcxliv. quoSueci in Cimbriam irruperunt , eum in Boringholmo cepit, ac, 
quia rarum & ominis haud boni effie putavit, mihi dono dedir, ut inter alia rara in 'Mu- 
le o fervarem . Externa figura & membrorum lineamentis nihil plane a vulgari Lepore 
differre video, nifi quod totus niger fit , exceptis pedum extremitatibus , quas ad cceru- 
leum tendunt, intermiftis quibufdam pilis fufeis , qualibus ordinarie praediti fune vul- 
gares Lepores. 

Cornua Leporibus effe , pro monftrofb habetur, atque raro ejus generis vifuntur. 
Renodeus de materia Medica narrat Illuftrem Heroem Comitem de Vitri in vena- 
tione Leporem cornutum cepiffe, cujus cornua Regi Anglorum Jacobo dono dederit* 
tanquam fmgulare munus. Cunradus Furer, qui Eliftoriam Animalium Gcfneri in Epi- 
tomen redegit, & in linguam Germanicam tranftulit, de Lepore agens, duo paria Cor- 
nuum depingit, majus alterum, alterum minus. Lepores vero ifti Cornuti in Saxonia 
capti funt, cornua vero apud Eledorem vifuntur, ea forma qua ibidem proponuntur. 
Mihi ejus generis duo funt , cum Cranii particula, coloris fubflavi, ut Cranium ipfum 
longitudine duarum unciarum, juxta fummitatem plana aliquantum, obtufa ac paulu- 
lum incurvata, qux mihi dono dedit Plaftes- quidam, qui caput ex gypfo iis aptare de- 
bebat. Qffium temporalium Apophyfes quasdam in cornuum formam enatas videntur 5 
namoffeas potius quam corneae funt fubftantite. 

Alia duo cornua Leporina, hifce majora & elegantiora, mecum communicavit No- 
biliffi Eques Ebbo LIlfeld.Chrift.Fil. E Cranio emergunt dux Apophyfes oblonga, offea3 
fubftantias, cui infidenteoronte duas prominentes, alperae, tuberculis iriasquales, in cor- 
nua delinentes, capreolorum cornibus fimilia, magnitudinem fi exceperis, longitudine 
unciam fuperanria, purpurei coloris, quorum dextrum intres acutos ramulos divarica- 
tur, finiftrum in duos. Cranii addita portio , abunde docet ex nullo alio animali depro- 
mi potuiiTe. Ut non fit quod de eorum fide quis dubitet. 

Norvagias & vicinis rractibus Animal quoddam peculiare eft, e nubibus quandoque 
decidens, pafcuis & Tegetibus cladem inferens ingentem , de quo cum inter veteres* 
Ariftotelem, i heophraftum, Plinium, Solinum, LEiianum, &c. neminem: Neotericos 
paucos, & quidem obiter faltem egiffe videam > rem non ingratam rerum Naturalium 
ftudiofis fadurum me puto, fi, quas mihi de eo cognita perfpedla funt , in chartam 
paulo uberius conjiciam, aliis, qui acci%tius lingula obfervarunt, elimanda relinquens. 
Occafionem vero hujus diicurfus prasbuit Vir Reverendus D. M. Janus Schelderupius, 
Dicecefis Bergenfis Lpifcopus vigilantiffimus, gener meus diledtus; qui, cum me rebus 
Naturalibus rarioribus obledtari fciret, hujus animalis exficcati, rogatus, exempla quas- 
dam tranfmifit,ex quibus multa* quas huc faciunt, didici, eaque, quas aliorum relationg 

S $ haufi ? 


r-2. MUSEUM 

hauft,veia efte animadverti. Ut autem confiet qui autores hujus animalis meminerint» 
non pigebit eos recenfere, qui ad manus meas pervenerunt. Primus, quod fciam , qui 
de hoc animali aliquid literis prodidit, fuit Olaus Magnus, qui libr. 18. cap. 20. Hiftorix 
gentium feptentrionalium ea fcripfit , qux repetuntur a Cunrado Gefhero in Iconibus 
animalium quadrupedum viviparorum Tiguri editis Anno mdlx. & in ipfa Hiftoria 
Quadrupedum cap. 17. Art. z. ubi obiter faltem ex Olao Magno hujus Iit mentio, nulla 
propofita hiftoria aut defcriptione. Ex eo quoque id habet Jiil. Cxfi Scaliger , quod 
de hifce animalibus fcripfit Exerc. 192. feri:. 3. ut collationem inftituenti facile patere 
poteft. Qux examini fubjicere aggreftus eft Fortunius Licctus lib. 2. de his qui diti 
vivunt fine alimento cap. 46. Eline etiam haulit, qua: de iifdcm tradit, Jacobus Ziegle- 
rus in Norvagix defcriptione , ad caftrum Bahus. Obiter ex Zieglero eorundem mea- 
tionem facit Jonftonius , Taumatographix clafteq. cap. 8. fed ita ut de veritate Hifto- 
rix dubitare videatur , cum tamen in Hiftoria Nat. quadrupedum poftea edita, cap. 17. 
de muribus art. 3. ejus hiftoriam a Zieglero hauftam integre proponat. Petrus Unda- 
linus in fragmentis Hiftoria: animalium Norvagix MSS. qux penes me funt , pauca 
etiam de iis congeffit', lingua vernacula , quorum in fequentibus fiet mentio . Qux 
igitur ab hifce omifla, negle&a, aut parum perfpeda fuerunt, hic adducam, additis ob- 
fervationibus nonnullis, quibus eorum natura &c indoles illuftrari poteft, meliora do- 
centi lubens ceflurus. 

Obfervationes Confirmationis ergo a me hic addu&x , a viris fide dignis in Norva- 
gi 4 , Palloribus verbi divini prxeipue funt tranfmiftx , ut de earum fide dubitare jure 
nemo poflit. Multa prolixe narrata in paucas contraxi periodos, refeiftis fuperfluis,iis, 
qux rei tangunt nervum, retentis. Si qui fint qui plura aut diverfa de hifce animalibus 
alibi obfervaverint, ea fi communicare non fuerint gravati, dabo operam ut iterata: ad- 
dantur editioni. Interea vale ac hxcce boni confule. , i 

Animal hoc, de quo agimus, vulgo a Norvagis / dmntgcr / fcmenba* & £ommet 

appellatur. Olaus Magnus &mmr & femmittf vocat, Scaliger femmr/ Zieglerus fcem vel 
&mmer. Quarum vocum originationem dum inquiro , videtur mihi quod a lc &: ad- 
jundis ortum trahant, it vero vel adjedive capitur noftratibus&: turpem notat , vel 
fubftantive falcem mefloriam indicat. Utroque modo hifce appellationibus quadrare 
videtur. Si enim a fubftantivo trahas, Meliores Latinis indicabit, & eos qui falce fegetes 
demetunt, quod hxc animalia, dentibus primoribus in falcis modum formatis, facere 
dolent Agricolx : lin vero adjedive, turpia animalia notabit, qux, ob noxam & cladem 
quam frugibus & arvis inferunt, merito turpia & deteftanda habentur. Hoc fenfu mu- 
res falciferos aut turpes, idiomate Romano haud inepte, quis vocaverit. Hxc quidem 
lingux modernx confone dicuntur. At quibufdam in locis Norvagix fomjjunfce vocari 
accepi, eo quod latratum edant fimilem catulis canum > &, fi baculo tangantur, denti- 
bus mordicus adeo eum arripiant , ut fe per aliquod {parium trahi hoc pa6to permit- 
tant. Item f&j-JUcnN, a frit vel iojut/ quod deteftabilem prifeis notat, & £ 9 ?ant>e, id eft, 
vivens vel creatura. Quod hoc animal omnibus fit deteftabile. Sic £8manN id vocant, 
quod nullius eft precii Sc frugi , Se 0 ficMaiii>ef)ontc nullius xftimii. Alii focttldle vocant. 
(Site vero ignem denotat , quali fint frugum ignis ; eas enim inftar ignis confumunt. 
Quidam veterum Diopetes efle putant, a Ad? , quod caelitus decidant: fed vox 
hxc nimis generalis eft , & pluribus competit animalibus e ccelo delabentibus. Plinius 
lib. 31. cap. 7. ita vocat Ranas calamitas. 

Nobis placuit Mures norvagicos appellare . Quamvis enim in Norvagia 
varia murium genera reperiantur, prxter vulgares, quales funt filveftres, qui glandibus 
& avellanis vefcuntur , 6 c eam ob caufam Mures avellanarum a quibufdam vocantur > 
Mures item aranei, qui ob venenofitatem fufpedi funt, de quibus ferunt, quod, fi cor- 
pus bovis aut equi tangant , claudicare eos faciant ; quod item homines rotarum or- 
bitas maxime fugiant i fi enim in eas inciderint, propriis viribus exinde fe expedire ne- 
queunt, unde fxpe in iis mortui reperiuntur. Quamvis, inquam, hos aliofque mures 
alat Norvagia, tamen, quia in aliis etiam reperiuntur regionibus, Norvagici proprie dici 
nequeunt: verum hi Norvagix funt peculiares & proprii, ita ut alibi vix reperiantur, quo- 
circa hoc titulo eos donare lubuit. E murium efte genere docent lineamenta & mo- 
res, fed ad nullum eorum, qux ab Ariftotele 6 . de Hiftor. Animal, cap. 37. & a Scaligero 
Comment. in z. libr. de Hiftor. Animal, recenfentur , referri polle docebit Hiftoria. 

Voca- 


fORMI ANU M. |i 3 

Vocabulum Muris varii, cujus meminit Seal. Comm.inlib. 6 . Hiftor. Anim. Arift. cap. 
juxta ejus diftindionem 437. hifce aliquo modo quadrare pofle videtur, cum variis co- 
loribus praediti funtnoftri ; fedeum ad deferiptionem Muriis varii allatam a Gefnero de 
quadrup. lib. 1. pag. 839. & ab Aldrovando de quadrup. digitatis viviparis lib. 2 . cap. 27. 
relpicio, illis Mus varius potius inter Sciuros quam Mures locum habebit, quod & inge- 
nue fatetur Aldrovandus, vel qui hunc tomum edidit , Bartholomeus Ambrofinus. Juh 
Cari. Scaliger ab effedis vocat Locuftarum fimillimam peftem , tum quod locuftarum 
modo agminatim accedant & e nubibus delabantur , tum quod confumptis frugibus, 
quando moriuntur , morbos poft fe relinquant peftilentes. Quod ut melius intelliga- 
tur , addam quod de Locuftis refert Paulus Orofius lib. 5. adverfus paganos cap. ir. 
M. Plautio Hypfeo, inquir, & M. Fulvio Flacco confulibus, vix dum Africam a bello- 
rum excidiis quiefcentem,horribilis & inufitata perditio confecuta eft. Namque, cunl 
per totam immenfie locuftarum multitudines convaluiflent, & non modo jam fpem 
cunelam frugum abrafiflent, herbafque omnes cum parte radicum & folia arborum 
cum teperitudine ramorum confumpfiflent, repentino a,rreptas vento, atque in globos 
coadx, portataeque diu per aerem , Africano pelago immerfe funt. Harum cum ini- 
merfos acervos longe undis urgentibus , fludus per extenta late littora propuliflent, te- 
trum nimis, atque ultra opinionem peftiferum odorem , tabida & putrefacta congeries 
exhalavit. Unde omnium pariter animantium tanta peftilentia confecuta eft, ut avium, 
pecudum, ac beftiarum corruptione aeris diflolutarum putrefada paftim cadavera vitium 
corruptionis augerent. At vero, quanta fuerit hominum lues, ego ip(e,dum refero, toto 
corpore perhorrefeo. Siquidem in Numidia, in qua Micipfa Rex erat, odoginra millia 
hominum , circa oram vero maritimam , qua: maxime Carthaginienfi atque Uticenft 
littori adjacet, plus quam ducenta millia periifle traditum eft. Apud ipfam vero Uticam 
civitatem triginta millia militum , qua: ad pr^fidium totius Africa: ordinata fuerant, ex- 
tinda atque abrafa funt. Quas clades repentina ac tam violenta inftitit, ut tuiic una die 
per unam portam ex illis junioribus plus quam mille quingentos mortuos elatos fuifte 
narretur. Similes hiftorias vide apud Sigebertum in Chronicis ad annum dccclxxiv. 
Antonium Bonfinium rerum Ungaricarum Decad. 2. 1 . 9. GregoriumTuronenfem 1 . 6 . 
Hift. Franc. cap. 33 . & alios. Non immerito igitur Scaliger Locuftas peftem vocat, cum 
ex iis tanta peftis produda; 8 c noftra animalia Norvagica, Locuftarum fimillimam pe- 
ftem ; cum ex eorum putrefadione morbi peftiferi & contagiofi oriantur , ut in pro- 
gtefili apparebit, tum quoque quod fatis & graminibus vere fint peftis. Nobis arridet 
Muris Norvagici titulus, quo etiam in fequentibus ea donabimus. 

Figura Murem aut Soricem reprasfentat , nifi quod cauda fit minori. Unde miror 
quofdam e vulgo, qui pullis Aliferum nuper exclufis, aut quatuordecim dierum, illum 
aflimilent, cum nihil illis fimile habeat, praster colorum varietatem. Longitudine eft 
unciarum quinque circiter, dantur enim majores paulo &: minores, pilo fubtili, variis 
coloribus tindo, capitis extremitas fupina nigricat, vertex flavefeit, hinc collum & fca- 
pulas nigrae, corpus reliquum rufefeit, intermiftis maculis quibufdam nigris , parvis, va- 
riarum figurarum ad caudam ufque, quas brevis, vix dimidias uncis longitudine, pilofa, 
tenuis, ex flavo nigricans. Macularum autem in omnibus non idem ordo, figura, aut 
magnitudo obfervatuix Caput acuminatum ; os cingunt pili multi, rigidi,myftacis inftar, 
ex quibus duodecim longiores reliquis &: rigidiores, utrinque fex , late difperfi. Os 
parvum eft, cujus fuperius labrum fciflum, ut in Sciuris, ex quo eminent dentes duo, 
magni, inciforii, acuti* incurvi, quorum radices ad oculorum orbitam pertingunt , & 
molarium infertionem ; parte extrema, qua eminent, excavati. Quibus in inferiori 
maxilla, quas tribus proceflibus jungitur fuperiori , totidem refpondent , eodem modo 
difpofiti. Ab his diftant maxillares, utrinque numero tres, quorum anterior latifiimusi 
quatuor incifuris conftans, fecundus tribus, tertius minimus, fuis alveolis diftindi, &: ad 
interiora palati interftitio fat magno fiti. Lingua pro ratione oris magna fatis & ampla, 
ad extremitatem dentium inciforiorum pertingens. In eo, quem me pnefente fecuit 
Clariif. & Excellentiff. Anatomicus D. D.Thom. Bartholinus , invenimus in faucibus 
ramenta quadam palearum, faeculento humore obduda. Ut vel hinc colligere liceat 
inter ruminantia locum habere hoc animal. Oculi parvi, nigri. Aures obtufas, in dor- 
fum reclinantibus auriculis. Crura anteriora breviflima , pedes pilofi , quinque acutis 
& incurvis unguibus armati, quorum medius longiffimus, reliqui utrinque ab hac longi- 

S s 2s tudioe 


3*4 MUSEUM 

meline defcilcentes, anteriora Ipedantes; quintus pollicis aut calcaris °al]i inftar, altius 
aliquanto crura verius ficus eft. Pofteriora longiora videntur , led figura ab anteriori» 
bus nihil diferepantia. In uno eorum, quos dilfecuimus, inventum eft os tibiae liniftri 
pedis pofterioris, fradum & per callum confolidatum. Mirum, quod, etfi cruribus fit 
breviflimis > curfu tamen feratur celerrimo & conci tatilfimo , pelle eft tenuiftima & fa- 
cile coi ruptibili, nili qua labia tegit , ubi craftior apparet , ut pili myftacis in eo melius 
firmentur. Venter totus albicat ad flavedinem tendens, Ofta tenuia & fragilia admo- 
dum, ut ad minimum Idum facile frangantur. Interiora vifcera rimari non licuit , quia 
exenterati & exliccati fuere hi mures omnes quotquot ad me pervenerunt. Scribit ad 
me ClarilT. & Reverend. EX Socer, M. Janus Schelderupius, Epilcopus Bergenhs, fibi 
in vihtatione fua vivum ejufmodi animal oblatum elle, quod cum cado includi curalfet, 
& folia betuLe ad manducandum objeciffet , ex iis ftrenue comedere coegit , fednon 
nifi unicum diem fupervixifte : exenterari dum curavit, obfervavit vifcera hepatis, cor- 
dis, &c inteftinorum tanta pinguedine oblita, ut referret anlerum faginatorum maftas: 
exenteratum cum ad proram navis fufpendilfet, ab adventantibus picis fubito decer- 
ptum eft. Sexus diftindionem animadverti, quia in eo, quem primo dilfecuit ClarilT. 
D.D. Thomas Bartholinus, penis vifebatur longitudine conlpicua > litus vero erat paulo 
infra uropygium. Ex reliquiis inteftini redi excrementum expreflimus nigrum, muri- 
no fimillimum. Hsec lingula ut melius appareant & intelligantur, Iconem Muris hujus 
vivi adjecimus, & fceleti imaginem, quod ex oflibus conftruxit & Mufeo meo dicavit, 
fopius laudatus Anatomicus nofter D. D. Thom. Bartholinus, addito eleganti hoc 
Epigrammate : 

fhi pluit ex coelo repetit vefiigia coeli : 

Hoc opui e fi W o r m I , quod fuit ante Jovis. 


Thom, Bartholinus. 




FIGURA l 






F I G If R A t 

Muris Norvagici vivi Iconem exhibet quarri 
fieri potuit accuratiflimam. 


'Fuj. E. 


(Scefetoti oMdiris c^wvajici . 


FlGUKA II. 
Sceleton ejus reprasfentat. 


a 'Dentes Anteriores falcati fuperioris ma- 
xilla cranio infiti. 

b Dentes anteriores inferioris maxilla fal- 
cati. 

c Lingua crajfa fatis & magna . 

d ^Molares dentes . 

e Triplex apophyfis , qua inferior maxilla fu - 
perior i neliitur. 

f Scapula. 

g g Pedes anteriores , in omnibus digiti quin- 
que totidem aduncis & acutis unguibus 
armati. 

h Dens unus anterior ex alveo exemptus , ut 
radicis longitudo appareat . 

i Dens molaris primus , latifflmus > ex qua* 
tuor quafi compofitus . 


k Huic vicinus ex tribus quafi conflans. 

1 Vltimus ex duobus. 
m Offa auditus Circulo inclufa . 
n Cofla utrinque quatuordecini. 
o Vertebra lumbares ad caudam ufque duV 
decim. 
p Offa ilii. 

q Os femoris triplici nodo conflans ut offl ilii 
jungatur. 

r Penis, offl ilii membranula adh arens. 
f Patella in genubus. 

t Offa cruris f ralla per callum confolidata. 
u Pedes pofleriores , cum digitis fr unguibus i 
quorum pollex & minimus longitudine 
aquales & minores tribus reliquis. 
x Cauda decem conflans articulationibus. 


\ 







3*6 M II S E II M 

Vorax admodum eft animal, ut breviffimo tempore prata & agros frudibus confr 
tos conlumat & vaftet, maximo colonorum incommodo. Indenti examine, more Lo* 
cuftarum cadentia , omnia virentia deftruunt , & quae morfu tantum attigerint emo- 
riuntur virulentia, inquit Olaus Magnus. Hinc eft, quod Scaliger Peftem vocet Locu- 
ftarum fimillitnam. Ferunt quidam fruges non confumere , led genicula emergentis 
ariftcE arrodere tantum , unde decidunt germina & ad maturitatem non perveniunt. 
Vere de iis dici illud poteft, quod de Muribus Agreftibus notat Ariftotel. Iib.6. Hiftor. 
Animal. Locis compluribus agri tam inaudito modo oriri folent, ut parum ex univerfo 
frumento relinquatur. I am cito abfumitur , ut nonnulli mediocres Agricolis , cum 
pridie metendum ftatuerent , poftridie mane cum melioribus accedentes ad fenerem, 
abfumptam inveniant totam. Nec Tegetibus & graminibus inleftum folum hoc animal, 
fed & iplis hominibus. Fide digna relatione accepi , dormientem puellam adortam 
elle horum catervam , ac morfibus & vulneribus lubito eam vehementer defcedafte,ut, 
nifi doloris acerbitate excitata fuiflet ac hoftes abegilfet, de vita adumfuilfet. Nec mi- 
rum tanta copia provenire ac catervatim fata infeftare,cum foecundiflimum animal Mus 
fit. Refert namque Ariftoteles lib. 6 . Hift. Animal. & ex eo Plinius lib.n. Nat. Hiftor. 
cap. 65. Mure fcemina pragnante difleda , inventos intus foetus praegnantium fpecie, 
& in vafe miliario relida fcemina, non multo poft aperto vale, exdtere mufculi centum 
viginti numero. Ex noftris in Norvagia inventi novem mufculi, praeter feniores, in uno 
nido. Vindiciarum cupidus eft, fi enim bacillo aut alia re leviore tetigeris3 in pedes po- 
li cr io res le conjiciens, eredo corpore, ridum obvertit & morfu le defendere conatur* 
fonum quendam inconditum &ftreperum latratum erudans. Injuriarum externarum 
minime patiens. Si enim vel leviter baculo tangatur aut percutiatur, moritur. Latibula 
fub terra Vibi conftruit, in quibus plures fimul habitent, & ad ea per cuniculos ambagio- 
fos etiam fub terra vias & femitas ducunt , trium digitorum latitudine, non admodum 
profunde , fed paulo infra fuperficiem terra ad radices fruticum & plantarum, libi in 
majori copia habitant, terram ita arant, ac fi roftro fuillo eflet fubverfa. Planta Sanicuke 
valde deledari animadverfum eft,folia ejus morfu curiofe detondent, nec ceftant ante- 
quam tota planta fit confumpta. Forfan cum ex cafu graviore e nubibus decidere lu- 
duntur, & hac planta fibi mederi norunt, peculiari natura inftindu. Vivit hoc agmen, 
inquit Olaus , donec non guftaverit herbam renatam. Conveniunt quoque gregatim 
quafi hirundines avolatura , fed ftato tempore moriuntur acervarim. Quidam frigoris 
impatientes efle referunt , ac mox ingruente hyeme frigoribus , nive & glacie opprimi* 
Sed utrumque non videtur improbabile. Maximam enim partem, qua: cuniculos altius 
in terra non foderunt, frigore necari crediderim : reliquias vero in cuniculis & horreis 
fe a frigoris afperitate defendentes, verno tempore, guftato novello gramine, interire. 
Accepi virum quendam religiofum aliquot dolio amplo inclufifte, fcenum, contrita fru- 
menta & fraces pabuli loco exhibuifte, atque ita per biennium incolumes confervafte, 
adeo ut In hoc dolio etiam fcetus fuos excluferint. Sed denuo appropinquante vernali 
tepore, gramina recentia ubi exhibuiflet, eneda fuifle, nonfecus ac fi venenum aliquod 
haufiflent. Venari & confumere hxc animalia etiam alia folent, ut feles, vulpes, canes* 
oves, in quarum ventre reperta, fues, viverra, rouftela:, quas ex eorum efii adeo pingue- 
fcere refert Olaus ut inde pellium menfuram reddant ampliorem. Addit, iis corruptis 
aerem infici lue , ut incola: vertigine & idero corripiantur. Inter aves corvi, cornices, 
pica:, bubones eos perfequuntur , nec a ferpentibus aut aliis muribus tuti funt. Sed de 
his fufius in fequentibus. Animofi adeo funt, ut infidiantia non curent etiam maxima 
animalia, non enim fugiunt fed audader iis ridum opponunt, fe defendere magno ani- 
mo conantes. 

Cum animalia hxc certis in locis , non quovis tempore arvis incumbant, de eorum 
generatione varia: extant opiniones. Jul. Ca:f. Scaliger Exetc. i$i. fed. i. e nubibus pu- 
tridis generari autumat, eo quod cum pluvia decidant, ut ait Olaus Magnus, per tem- 
peftates & repentinos imbres e ccelo decidant. Idem Olaus mox hac de re fubdubi- 
tare videtur, dum inquit. Incompertum unde veniant, an ex remotioribus infulis, & huc 
vento delata, an ex nubibus faeculentis temere nata deferantur. Id tamen compertum 
eft, ftatim atque deciderint reperiri in vifceribus herbas crudas nondum concodas. 
Alii ordinario natura curfu per coitum & generationem propagari ftatuunt. 

Scaligeri opinio non admodum abfona: fiquidem ei faveant pileatorum & aliorum 

in 


FORMIANUM. 3 i 7 

inNorvagia obfervationes, qui in mari navigantes viderunt hxc animalia, magnitudine 
inaequalia, e nubibus decidere in cimbas , fcaphas , ac vicinum piare. Anno mdcli. 
fcemina quaedam BirgittaHoflund in Parochia Sogne, quam per aliquot annos adverfa 
valetudo lecto adfixit, fefe paululum ubi recollegiffet , auram captatura, aeri fodo fe 
expofuit» fedenti ad parietem in linum delapfum eft horum animalium unum, quo quan- 
topere perterrefacta fuerit dici nequit. Aflacus Houglandus Pnefedtus in Rafnefiord, 
cmn eodem anno fcapha mari fe committeret, duo in cimbam in medio mari decide- 
runt, admirantibus fociis, qui in eadem cimba erant , fubfequente mox tempeftate in- 
genti, cujus forte pramuncia fuere. Obfervatum quoque, quod, poltquam deciderint, 
per quadrantem hora; circiter, femimortua jaceant, antequam fe in pedes conjicere va- 
leant. Catervatim vero e nubibus decidifte, vix obfervatum. Cum vernali tempore e 
mari nebula craftiores elevantur, & vento lilente in vicinos littori fcopulos impingunt, 
tum majori copia ingruunt hae beftiae. Nebula autem,cum qua decidunt, foetida admo- 
dum effefolet, crafta & fere palpabilis, adeo fufFocativa ut liberam refpirationem im- 
pediat. Quae tamen vento flante occidentali non univerfalis eft, fed certis tantum 
provinciis incumbens, inta&is vicinis. Obfervatum quod poft ejufmodi pluvias ac ne- 
bulas vere decidentes, in montium verticibus, ad tres vel quinque ulnas nive redis eo* 
rum caterva? lint confpecte. Quae in terra generari non potuerunt, tum gelu conftri- 
da, & tanto nivium cumulo teda. Decidilfe igitur e nubibus neceffum eft. 

Nec aliis hxc opinio deftituitur fulcimentis : ii enim aliis ejufdem cenfus animalibus 
pluifle conftet, quidni & hifce id fieri pollet? Avicennae licet non credamus, qui vitulo 
quandoque pluifle refert: ignobiliora tamen animalia in nubibus generata cum pluvia 
decidilfe docent obfervationes virorum dodillimorum indubitata?. De Ranis res eft 
notiftima Euftaehius teftatur in Dardania Paeonia Ranis pluifle tam multis, ut incolis 
aufugiendum fuerit. Quam rem fufius perfequitur Athenaeus libr. 8. cap. 2. ex Hera- 
clide Lembo libr. 21. Hiftor. In Paeonia & Dardania, inquit, tanta vis Ranarum e ccelo 
delapfa , ut publicas vias privatafque domos implerent. Primis autem diebus incolas 
paftim eas occidilfe, xdibufque occlulis aliquandiu patienter eam moleftiam pertulilfe : 
Sed cum nihil proficerent, domefticaque fupellex illis tota obtegeretur, ac cum ciba- 
riis elixas affafque Ranas offenderent, aquarum erepta commoditate, & quia coacerva- 
tis illis non erat pedem ubi ponerent, mortuarum odore ad extremum vexati, patriam 
deferuerunt. Audi oculatum teftem Jul. Caef. Scaligerum Exerc. 191. Eft in Santoni- 
bus, oppidum Mirabellum, cujus viae & angiportus Ranarum (alii Bufones fuifle dieunt) 
pluvia tam referti fuerunt, ut primum horror perculferit oppidanos, deinde ftupor ce- 
perit, tum faftidium ex illuvie, poftremo lues ex odore malo putrefa&orum. Eandem 
Hiftoriam repetit Exerc. 323. bis verbis : Mirum bellum oppidum eft Santonis pratu- 
rae, in cujus agro tantum pluit Ranarum , ut cumularim totae vix tegerentur. Oppidani 
neque domo efferre pedem, neque ubi veftigium ponerent habuerunt. Eadem exer- 
citatione narrat, dedu&is ex hiatu novo rupium limpidiflimis aquis, poftridie non Gyri- 
nos fed perfedtas ibi ranas vidiffe , incolas in lapidea foffa quae ante villam erat. Quod 
fi igitur Ranae tanta copia in nubibus generari potuerint, & cum pluvia decidere, quidni 
& mures hi,praefertim cum tantam agnofcat ranaru cum muribus, quoad generationem, 
cognationem idem Scaliger, ut mox fubj ungat: Si mus non femper e parentum femine, 
fed e quifquiliis in navi, fic in aere rana, haud ex ovo fed ex aqua genitali ccelefti calore 
condenfata, conformataque. Narratum a ruftico quodam Norvago, cum hyeme cum 
focioperflumenglacieconcretumiterfaceret, in media glacie decidilfe in pileum &c 
veftem bufonem fat magnum, ftupente qui aderat focio. Ex pluvia tonitruum & fulmi- 
nali bufones gigni inde colligit Libertus Fromtmdus lib. 5. Meteor. cap. 6 . Art. 1. quod 
poft talem pluviam horti cujufdam vias exiguis bufonibus oppletas aliquando vidit. 
Tantum Erucarum e ccelo una notfte decidifte narrat Diodorus Siculus lib. 4. Biblioth. 
in VelauniiSjUt eas, in domos reptantes, biduo toto accenfa palea urere neceffum fuerit* 
vix ad id fufficiente hominum mulierumque turba. Erucis & Lumbricis in Iflandia quan- 
doque pluilfe fide digna relatione accepi. Certe, fi ex luto Nili, ut tradunt Autores, ita 
effigientur mures, ut, abfoluta priore corporis parte, noviftima etiamnum terrena vifa* 
tur : quidni in nubibus ex variis quifquiliis murium femine impraegnatis , e terra eleva- 
tis & aqua ccelefti certo modo temperatis, certis in locis tale murium genus effingi poffe 
credamus ? Non valde diffimilem generationis eorum in nubibus modum tradit Fride- 

ricus 


f ? - 8 M U S E U M 

ricusNaufea lib, 4. mirabilium cap ,9. Cum, inquit, vapore aqueo fimul elevatur mate- 
ria vileoia, qua: per virtutem Solis in id genus res & fubftantias, eooperante illuc ccelefti 
impreflione , tranfmutari poteft, maxime quia vehemens ventus una cum humore res 
ejulmoui iuftollere potens ht. Quo etiam factum videtur , ut in Notvagia C um nebulis 
illis crailis Sciuros & Muftelas, quas Hermelinos vulgus vocat, etiam decidiife viderint. 
Qiiod ultimum ad confirmationem fequentis opiniinis maxime facit. Cumiaitur coc 
animalium genera in nubibus generata pluviis decidiife, fide dignorum autorum con- 
flet tefhmoniis, quidni & haec eodem modo generata in nubibus ftatuamus ? In Nord- 
landia, & plaga Septentrionali Norvagias, crebrius imbribus decidere animadvertunt, 
ac hinc deinde terreftri itinere verfus traflum meridionalem tendere, ubi minus quan- 
doque noxia funt. Petrus Undalinus, qui de animalibus Norvagize quasdam vernaculo 
idiomate reliquit Schediafinata, refert quod anno mdlxxx. ex Jemptia & tradfu Ni~ 
drofienfi, ubi agros devaftarunt, magno agmine in Lifterenfem irruperint Provinciam, 
uoi non multum detrimenti incolis attulerunt, quamvis ex iis quasdam in annum fecun- 
dum vixerint, quod raro contingit. 

Contra hanc Scaligeri fententiam dilputat Clarii! Fortunius Licetuslib. 1. de his qui 
diu vivunt fine alimentis, cap. 40. led argumentis plane levibus. Primo, in margine li- 
bri citat Scaligeri Exerc. 195?. cum tamen ea Exercitatione ne gry quidem extcz de his 
animalibus, fed de lanis, paicuis Belgicis & Brittanicis, &c. ibidem agit Scaliger. Verus 
locus, ubi de histradfat animalibus, eft is quem fupra nos citavimus, letflio nempe tertia 
Exerc. 191. cujus verba integra adducam, Equidem ex iis ea exfculpit Licetus, qua: ibi- 
dem non reperiuntur. Sic autem Scaliger: Loeuftarum fimillitna pellis, ea qua: Notve- 
giam frequenter incumbit e nubibus putridis. Pluit ab iis beftiola quadrupes, mamiitu* 
dine soricis, pilo vario, fcmncr nomen habet. Depafcitur Locuftarum more omnia vi- 
rentia. Confumpto pabulo intereunt: corruptis aer inficicur lue, unde Vertigine & R.e°io 
morbo incolas corripiuntur. Tantum Scaliger vere- & experientias confone. Contra 
Licetus loco allegato : Hoc ipfum dicere polfumus de tomcr (toner eft in Scalio-ero^ 
Scaligeri, quod beftiolarum genus e nubibus putridis lion gigni, ex eo plane conjicias, 
quia Norvegias incolas , ante horum animalium exortum & interitum , aere ufos non 
mfaiubri, monet vir acutiffimus. Sed ubi quario ? ne verbum quidem hac de re Scaliger 
loco citato , ut cuivis legenti patet. Imo contrarium docet experientia. Antequam 
enim decidant, & dum decidunt aerem inquinatum efte putridis vaporibus, & nebulis 
adeo crailis, ut refpirationem ferme intercipiant, omnes reflantur, qui decidentes vi- 
dere hos mutes, & nos ex eorum relatione fufius id expofuimus. Alias quibufdam 
in locis Norvagiae , quandoque ferenum & limpidum effe , quandoque vero, vernali 
prasfertim tempore, craflbm,nebulofum,& foetidum, fatis reflabuntur quotquot in iis lo- 
cis vixerunt. Ex quibus apparet, nullius momenti effe ea quas mox in Liceto fequuntur, 
utpote & rationi& experientis repugnantia. Sic namque pergit : Rationi veto conlen- 
taneum erat, eas gentes eandem luem contraxiife, multo prius aere putridis vaporibus 
feu nubibus referto, unde gigni tomer poliunt , atque poftea contrahant, eodem in- 
quinato vaporibus , in quos corruptione tomer abierunt. Quod hic Licetus rationi 
confentaneum ait, id experientia repugnat 6c veritati. Nunquam enim animadverium 
hofce morbos iis in locis, ubi h xc animalia fuerunt, gralfatos fuiffe, antequam cadavera 
harum beftiarum aerem infeeilfent. Verum igitur ulcimum, quod lues ha: homines oc- 
cupent, aere inquinato vaporibus, in quos corruptione tonet abierunt. Hinc, quantum 
praejudicii gignet ratio, experientia non fiiftentata, abunde liquet. 

Altera opinio Olai, qua: ftacuit in Infulis quibufdam remotis, aut in fummis montium 
apicibus generari, vulgari maris & foeminae copula, fed poftea procellis & tempeftatum 
vorticibus, aut nebulis citcumventos hos mures abripi & in alia loca tran/portari, non 
omni plane caret prooabilitate. Ipfe argumentum ex eo depromit, quod, ftatim atque 
deciderint , reperiantur in vifceribus herbae crudae nondum concobhe, imo fruges , tri- 
ticum & liligo, &c. Quod fieri non potuit, nili ante extitilient iis in locis ubi tales her- 
bae generantur, quod m nubibus contingere non polfe fatis conftat. Accedit, quod alia 
animalia pari modo in aerem elevata fuiife ac mox decidiife doceat experientia , ut de 
Sciuris & ^duftelis didlum. Plinius Hift, Nat. lib. 51. cap, 1. ita hac de re dillerit. Q uid 
mirabilius elfe poterit aquis in coelo ftantibus ? At illas, ceu parum fit in tantam altitu- 
dinem pervenire , rapiunt eo fecum pifcium examina. Athcnasus lib. 8. Deipnofoph. 

cap. z. 


O R M I A H, U M. |15 > 

cap.i. Multis inlocis Pifcibus Deum pluiile non ignoro, inquit. Phanias lib. 2 . deiisqure 
apud Ercfios Trfv&mg fuerunt, tradit in Cherfonefb pifcium multis vifam fuiffe pluviam, 
non paucis in locis, multotiefque & tritici & ranarum accidiffe, H^c ille. Cum igitur 
talia animalia in terra & aqua generata in aerem elevari confiet, quid vetat quo minus 
& hsc in terris procreata eo quoque deferri polii nt, acrurfum decidere ? Nec obftat, 
quod, fi e terra attollerentur & rurfum deciderent, oporteret omnes exanimes labi & 
partim femivivos > partim contufos reperiri hos mures. Nam corpora cum habeant le- 
via, pellem mollem , gravem allifum facere nequeunt in lento defcenfu , & cum pedi- 
bus fint brevibus , quos fub alvum mollem retrahunt , ut non ita facile frangi aut ltedi 
poflint. Accedit quod rarius in urbibus ac pagis, fed crebrius in mollibus arvis & pa- 
fcuis decidant. Fatentur quidem illi qui decidentes in urbibus viderant, obfervaffe fe 
quofdam , mox in pedes fe proripientes abiiffe , quofdam canquam femimormos & 
exanimes aliquamdiu jacuiffe antequam fe recolligerent, quofdam vero plane mortuos 
fuiffe. Quin imo in pagis Norvagiae non tegulis lapideis fed mollibus cefpitibus tegun- 
tur jedes, ad quos allifi nihil detrimenti capere poliunt. Prima? fentemix patroni rege- 
rere poffunt, idem hoc argumentum contra pluviam aliorum animalium, qux e coelo 
decidunt, valere. Cujus tamen vim infringit quotidiana experientia & hiftoriae fide di- 
gna: , illxfa enim ut plurimum decidunt, & ad iuum quasque tendunt latibulum. Confi- 
derandum praeterea, quod in defcenfu femper in cognato & nativo verfentur elemento, 
aere nempe in quo generati, ad terram ufque, quocirca motus defccnfus in iis llon adeo 
violentus, ut in rem duram, quae eos laedat, impingere poiTint vehementius. 

Qui communi modo ex maris 5c fceminx commiftione generari volunt, urgent fru- 
ftra illis conceffa elfe genitalia , nifi ad generationem iis uterentur. Sexus difcrimen 
idem arguit : mas enim ut plurimum major efl foemina, & maculas nigras majores habet. 
Et certe Infulas ac loca allegant in quibus perpetuo vivant ac propagentur aliorum mu- 
rium inftar. Efl in tra&uDicecefis Stavangrienfis Provincia, Jedereti dida, cui adjacent 
parva: Infula:, in quibus femper confpici volunt , fuis latibulis & cuniculis terram ita 
fubvertentes, ac fi roflro fuillo effet egefla. Ita vero rem fe habere ajunt, ut, fi hvems 
fuerit afperior , in minori copia cernantur verno tempore, fin levior, majori. In eorum 
latibulis, qux plerumque ad radices fruticum & arbuftortim funt (quorum cortices terra 
vicinos , cogente fame, abradunt & comedunt ) confpedus aliquando fuit unus gran- 
dior, quinque vel fex fcetibus minoribus ftipatus. Imo lingulis menfibus parturire cum 
ftatuant quidam, non mirum quod tanta copia confpiciantur. Alia: quoque accedunt 
caufe, ob quas foetus uno tempore plures,alio pauciores edant. Obfervarunt namque 
Agricolae mures filveftres ordinarios, iis annis, quibus largas in filvis quercus & fagi fup- 
peditant faginas, ex reliquiis a Suibus non confumptis adeo pingues *& falaces reddi, ut 
foetus edant innumeros, qui anno fequenti carervatim in campos & horrea irruant, ob- 
vias fruges confumentes. Quod fuo damno , hoc anno mdclii. experti funt qui Sca- 
niam incolunt. Hafce opiniones earumque fundamenta fi expenderimus, ac quid Na- 
tura in aliis animalibus moliatur confideraverimus , non videbitur abfonum fi ftatueri- 
mus, omnibus hifce modis generari & propagari ha:c animalia polle ^ ac certis terrarum 
tradibus immitti. Inipfis quidem nubibus generari poffe ex materia difpofita & horum 
animalium feminio pragnante, quis negaret, cum videat hoc in aliis ejufdem generis 
contingere poiTe ? Atque hxc effe illa qua: catervatim in montibus akioribus reperiun- 
tur, quorum quidam cum pluvia decidunt : alia vero ventorum & turbinum violentia, 
ab eorum cacuminibus & infulis ubi ordinarie generantur, rapi & ad alias regiones de- 
ferri,quis impofTibileputaret,quiidin aliis haud raro fieri animadvertit ? Anno mdcxxv. 
naves circa Nidrofiam navigantes pluviam cineream funt experta:, tranflra opplentem, 
cineribus, ex Hecla monte Iflandia: tunc temporis ardente, vento & tempefiatibus eb 
tranflatis. Ordinaria: vero generationis documenta evidentia prabent membra pcni- 
talia utriufque fexus, quia haud fruftra iis conceffa a Natura, qua: nihil fruftra agit. Quin 
fi addidero per putredinem quoque, ut alii mures, generari poffe , forfan non abeurave- 
ro. Non quoa flatuam putredinem caufam principalem eorum effe , fed quod in limo 
& terra putrida, ubi antea fuerunt, feminium quoddam eorum latitaverit, quod certa 
coeli conftitutione, adjuvante calore putredinali, in adum deducatur , atque fichse 
animalia exiftant. Sed de generatione fat dictum. 


13 ° M II S E tl M 

Uc ortus horum animalium miras & difputationi obnoxius s ita & interitus. Vivit* 
Inquit Olaus Magnus hoc agmen donec non guftaverit herbam recentem Conve- 
niunt quoque gregarim quafi hirundines avolatura;, fed ftato tempore aut moriuntur 
cum lue terras, aut a beftiis didis Lekat, vel Hermelinis confumuntur. De iis loqui vi- 
detur, qua; nec a frigore hyemali,nec ab aliis animalibus vinci aut abigi potuerunt. Pii- 
niuslib. io. Nat. Hift. cap. 65. de muribus repente genitis, quomodo repente intereant 
qu^rit, tanquam de re nondum fatis cognita & perfpeda. illud autem adhuc latet, in- 
quit, quonam modo illa multitudo repente occidat. Nam nec exanimes reperiuntur 
nec extat qui murem hyeme in agro effoderit . Cui tamen relpondiffe videtur Ariftote- 
les lib. 6. de Hift. Animal, cap. 37. in hunc modum : Interitus minime evenit ratione, 
paucis enim diebus abolentur, quanquam fuperiore tempore homines vin- 
cere vel (uffiendo, vel lues, ut latibula effoderent, admittendo , non poftent. Quin 
etiam vulpes eos venantur, & catti filveftres in primis : fed tamen fuperare coniam & 
celeritatem proventus nequeunt: nec aliud quippiam vincit, nifi imbres: iis enim quam 
primum intereunt. Quod de iftis muribus Ariftoteles& Plinius , id de noftris hifce di- 
cere valemus, quod (olo recenti gramine vincantur, qui aliis mediis debellari nequeunt» 
Sed quomodo hoc contingat, aut qua; (it illa vis in recenti gramine, qua non fecus ac 
veneno necantur, inveftigatu eft difficile. An per hyemem in latibulis fuis, ut glires ru- 
minatione depaftarum frugum & graminum viventes, ita attenuata & corrugata obti- 
nent vifcera, ventriculum in primis, ut avide vernali tempore devorata gramina ferre, 
concoquere , & elaoorare nequeant, unde cumulata; cruditates eos ita diftendunt, ut 
compreffis vitalibus fuffocentur, ac mori cogantur ? An ros vernalis herbis incumbens 
tota fubftantia his ita venenatus, ut imber illis de quibus loquitur Ariftoteles ? Quicquid 
fit, in novellis herbarum germinibus aliquid ede oportet, quod ipfis tota fubftantia fit 
adverfum. Obfervatum, quod mures, qui cum pluviis decidunt primo vere, ante feftum 
Annuntiationis Maria; , ut primum guftaverint gramen novellum, emoriantur : fed qui 
poft feftum Marite decidunt, vel ex aliis generantur, integro vivunt anno , donec rur- 
fum nova gramina e terra pullulaverint, quibus deguftatis intereunt. Qui, de eorum 
interitu, ex Durcefi Bergenfi ad me perferipta funt , addam. Ab intemperie frigida 
hyemis fe defendere norunt , quamvis , ingruente bruma , non adeo agiles ac vegeti 
fint , ut tempore asftivo. Si nix ante glacialem terra; conftri&ionem inciderit, perfo- 
rando nivem,fubeafecondunt&radicibusherbarumacgraminumvefcuntur. Sin con- 
trarium accidat , corticibus certarum arborum & virgultis pecorum paftui deftinatis 
fe fuftentant. Hujus generis funt Ulmi, Coryli, Sorbi, aliaque ejus generis, non fine 
infigni rufticorum detrimento, qui quandoque aliud non habent quo pecora per hye- 
mem pafcant , quam ejulmodi corticum & virgultorum reliquias. Accedit, quod ejuf- 
modi frutices, corticibus nudari , plane pereant nec anno fequenti renafeantur , unde 
snfigne Agricolis detrimentum. Herba; quoque & gramina , radicibus fpoliara , plane 
pereunt, nec vernali tepore redire queunt, hinc pecora fame, pefte, & pabuli inopia 
plane eneda concidunt. 

Verum tantam cladem hifce muribus non infert frigoris afperitas , quantam ab aliis 
patiuntur animalibus, corvis nempe, cornicibus, picis, bubonibus, felibus, canibus, vul- 
pibus, muftelis, muribus aliis , colubris & anguibus quoque ; qux hafce beftias venan- 
tur & occidunt. Urfus maxime omnium horum venatione dele&atur, ubi enim in eo- 
rum agmen inciderit, faltatac ludit, iifqueadeo implicatur, ut a venatore improvifo 
quandoque circumveniatur, ac globo trajiciatur. Capra; & oves eos quoque Come- 
dunt, fed magno fuo detrimento, morbos enim inde contrahunt, quibus dein confi- 
ciuntur. Coelo fereno agminatim aquas petunt, in earumque fuperficie non fecus ac 
in terra currunt & ambulant: fed fi inopinato ventus aquas agitaverit , madefa&is pilis 
& graviores ab aquis redditi , fubmergmitur. Invicem etiam morfibus fe petunt ac 
conficiunt. Obfervatum, quod (i homo quifpiam eos aggrediatur, ut necet, ftans uno 
in loco infinitos poffitprofternere, ut mirum fit, quomodo tanta copia, tam fubito, con- 
gregari poffint: ied,fi quis eos prxtereat ac non offendat, rari occurrunt. 

Miraculofe quandoque a Deo in mare prscipites agi experientia docuit , adeo ut 
multa millia fimul mortua reperiantur, aquis marinis innatantia, eo delata ex locis, ubi 
frusftus in agris ac campis antea confumpferunt. Quo fpe&ant illa qux de aliis muribus 
differk Bodinus lib. 3. Theatri Nat. Murium nempe illa examina a Deo produci extra 

Natura; 


f O R M I ANUM. 33 X 

Naturas ordinarios efFedus, &: eadem potentia Cic evanefccre, ut nullus ufqiiam vivus 
aut mortuus, populatis frugibus , repedatur. Alioquin, inquit, terras omnes vel fce to- 
re, vel fui propagatione infeftarent, nec Dei julTuled ordine Naturas frugum copiam 
& inopiam prodire putaremus. Qux quidem licet rede fatis dicantur Phyficus ta- 
men, cum hon tam de caulis univerfalibus & remotis fit follicitus, quam de proximis & 
immediatis , eo acquiefcere nequit. Deus quidem omnium caufa rede dicitur , fed 
quia ad efredus in Natura producendos, non immediate, fed per caufas naturales agat, 
hafce inveftigare Phylici eft muneris. Nec quicquam fioc ipfo decedit omnipotentias 
divinas. Nam, ut rediflime phijofophatur Libertus Fromundus Meteorologias lib.5. 
cap. 6 . art. 4, Minus eft rem tarn admirabilem fola omnipotentia efficere, quam infu- 
per caulis naturalibus fecundis talem genium indere, ut caufas primas in opere tam mi- 
rifico valeant miniftrare. Sicut majoris ingenii eft horologium ad horas numerandas 
fabricare, quam manu propria campanam pullare. Et certe , qui fagaciore funt indole, 
quique diligentius omnia contemplantur quas circa hxc animalia contingunt, facile ad 
caufas interitus eorum pertingent. Quia nobis non datum eft tempus , locum, aut mo- 
dum obfcrvare, relationibus aliorum contenti, probabiliter hasc difquirimus. Quo- 
modo examina illa murium, quas anno mdcxvii. quasdam Belgii loca occuparunt, per- 
diderit Deus, rationibus Natune confonis dode oftendic idem Fromundus loco citato. 
Hyeme, ait, autumnum illum excipiente, acre & profundum gelu mures altius in terras 
vifcera compulit. Deinde altillima nix fuperfufa foramina implevi c , ac denique pluvia 
quodam diluvio fuperveniens cum fubita nivium tabe , ita univerfos fuffocavit , ut ne 
unus amplius ufquam apparuerit. Corpora enim illa , ex pluvia & terreftri pulvere alilf- 
que caufis raptim & perfundorie conformata , citilfime dilTolvuntur & in fua redeunt 
elementa. Pdri modo, licet Deum noftras has peftes miraculofe iri mare praecipitare 
conftet ; ventorum tamen & tempeftatum minifterio uti probabile valde videtur. 

Ubi omnia media Naturalia ad mures hos Norvagicos profligandos irrita apparent, 
ad preces & fupplicationes confugiunt homines , flagellum hoc Dei deprecaturi : & 
certe quandoque conatu haud irrito. Obfervatum namque, quod poft generales & pias 
preces, publice indidas & habitas, populi fui mifertus fit Deus, atque partem in mare 
prascipitaverit, partem ventis & tempeftatibus ita abegerit, ut, quo delata fit tam fiibico, 
nemo inveftigare potuerit. 

Vir quidam reverendus, tradus Lyfterenfis verbi divini prasco,fide dignus, D.Magnus 
Schanke, retulit ante annos quinquaginta circiter tantam copiam horum animalculo- 
rum confpedam fuifle, ut fruges & gramina omnia peflum dederint, ut quo fe verte- 
rent incolas non haberent. Fruftra tentatis mediis omnibus naturalibus, tariderii vota 
Deo nuncuparunt, Eleemofynas pauperibus erogarunt, precefque folemnes & publicas 
indixerunt : cum vero ejus gratia Ecclefiam peterent, campos omnes hifce conftratos 
viderunt; fed abfoluto lacro officio , domum cum tenderent , omnes agminatim iri 
mare prascipites ados obfervarunt,ut vix unius fuperefFet veftigium. 

Pontificii conjurationes & exorcifmos excogitarunt, quibus ejufmodi animalia , fru- 
ges confumere nata, abigerent. De quibus legeFrancifcum Leonem in fuo thefauro 
fori Ecclefiaftici part.4. cap. 3. item Hieronymum Merigum in tradatu de everfione 
Dasmonum, Exorcifm. 17. ubi Benedidionem aquas proponit, contra vermes, aves, lo- 
cuftas, & alia animalia ex maleficio frudus terras devaftantia. In Sacerdotali Romano 
hic extat procefliis, quem ut nemini commendo, ita hiftoricas relationi ut fiat fatis, non 
eft quod prasteream. 

f. ^Adjutorium nottrum in nomine Domini . 

3 ^. fecit Coelum $$ Terram, 
it. Domine exaudi orationem meam » 

Et clamor meus ad te veniat; 
it. Dominus vobifcum. 
fy. 6t cum Spiritu tuo ; 

• \ 

QrmUi. 


¥ i i ORA- 


MUSEUM 


33 1 

ORATIO. 

t 

P Reces nofiras qua fumus domine clementer exaudi , ut, qui juH e pro pec- 
catis nostris affligimur , t3 hanc avium , njermium , feu murium , aut locu- 
fi arum , vel aliorum animalium perfecutionem patimur , procul d tua potentia ex - 
pulfi, nulli noceant , t3 hos campos , agros , --vel nj ineas aut aquas in tranquilli - 
tate r S quiete dimittant , quatenus ex eis furgentia t3 orta , tua majeHati defer- 
viant , ?3 noHra neceffitati fubveniant. A? er ChriHum Dominum noHrum , 
oAmen. Oremus . 

ORATIO. 

O Mnipoten s , fempiterne Deus, omnium honorum remunerator , f3 pec- 
catorum maximus miferator , m cujus nomine omnia genua fleclunt ur , coele - 
fiia, terre flna t3 infernalia, tud potentia nobis peccatoribus omnipotenter concede , 
ut , quod de tud mi fer ic ordia confifi agimus, per tuam pietatem hos pefhferos vermes. 
Vel mures, aves vel locuHas aut alia animalia, per nos fervos tuos, maledicendo ma- 
ledicas, fe gregando fegreges, exterminando extermines, ut, per tuam clementiam, ab 
hac peHe liberati, gratiarum acliones -PMajeHati tua libere referamus . T er Chri- 
flum Dominum no Hrum. aAmen. 

E X O R C I S M II S. 

E X orcino vos peftif eros vermes, mures, aves, feu locufias aut animalia alia,, 
per Deum Patrem t omnipotentem , %3 Jefum f ChriHum filium ejus, t3 Spid 
ritum t fanclum ab utroque procedentem, ut confeHim recedatis ab his campis, feu 
Vineis, vel aquis*, nec amplius in eis habitetis , fed ad ea loca tranfeatis , m quibus 
nemini nocere poffitis , l3 ex parte omnipotentis Dei , %3 totius curia coele His , f3 
pcclefia fanffia Dei, vos maledicens quocunque ieritis, fitis malediHi , deficientes 
de die in diem in <-vos ipfos t3 decrefcentes , quatenus reliquia de vobis nullo in loco 
inveniantur , nifineceffariaadfalutem %3 ufum humanum , quod prafiare dignetur 
ille , qui venturus e fi judicare vivos t3 mortuos $3 feculum per ignem. Zimen* 
Oremus. 

O R A T I. O. 

i ■ ' , . ‘ , ‘ : • ‘ ►'* • i 

D Omine Jefu ChriHe,qui Jordanis flumen benedixifii, %3,in eodem baptiza- 
tus , aquas mundafti i3 purificaHi, ut elementum falubre efficerentur in re 
miffionem peccatorum , has aquas quoque bene t dicere %3 fitncli f ficare t3 mun- 
da "t* re digneris , ut nil m eis noxii , nihil peHilens aut inficiens , nil corrumpens 
remaneat , fed omnia pura l3 munda m eis efficiantur, quatenus, qua ad ufum hu- 
manum ex eis creata funt, cum falute noftrd (3 'gloria tud affumamus,per Dominum 
noHrum Jefum Chrifium filium tuum , qui tecum vivit S regnat in unitate Spiri- 
tus fandi Deus, per omnia fecula f culorum. r>. Amen. 




VORMIAN tl M. ^ 

Ex horum animalium corruptione aerem infici, & peflilentem fieri, inquit Olatis Ma- 
gnus, ac incolas vertigine ac idero affici. Aerem receptaculum efle omnium exhala- 
tionum terreftrium in confefTo eft. Quales igitur hx, talis & ille: fi exhalationes ficcx, 
tenues, ex locis mundis, defxcatis & ventis perflatis ortum trahant, aerem purum & fa- 
lubrem reddunt: fin vero ex locis impuris, ftagnis, cloacis, aliifque putredine corruptis 
exhalent, quin noxium, infalubrem, imo peftilentem quandoque efficiant minus dubi- 
tandum. Cum vero aere carere nequeamus, utpote quem fingulis momentis &ore,& 
naribus, & per potos cutis hauriamus, fi corruptus ille fit, putridis exhalationibus & ma- 
lignis refertus, non potefl: non fpiritus &fanguinem inficere, atque ita morbos pefti- 
lentesj ac contagio fos halitus generare. Halitus autem hi, fi cerebrum potiflimum in- 
feftent , vertiginem producunt >. fi Hepar &c vicina vifcera , veflculam etiam biliariams 
Icteri caufa erit. Vertiginem contingere la?fa facultate imaginativa eerebri &C fenfu com- 
muni, notum eft Medicis. Cum igitur corrupta exhalatio ex putrefadis hifce muribus 
per nares & os attrada ad cerebrum defertur , motu fuo inordinato fpiritus animales 
turbat, & in circuitum agit * hinc homo idem depravata imaginatione exterius fieri pu- 
tat, quod interius contingit, feque totum circumagi, adeo ut labi cogatur. Iderus vero 
cum variis de caufis fieri poffit, tum.etiam potiflimum a venenata aliqua qualitate, quam 
ex putridis hifce animalibus exhalare nullum eft; dubium. Siquidem , viva adhuc dum 
fune, venenato morfii germina adeo inficere folent , ur prorfus emoriantur & conci- 
dant. Fuit in Dicecefi Bergenfi vir religiofus, cui & oves, & vacca:, & equi tanquam pefte 
correpti concidebant, eo quod comederint exfceno ab hifce beftiis arrofo,& in quo re* 
periebantur cadavera horum murium a melioribus falce occiforum &: aliis modis ene- 
dorum. 

Anno 1648. in folo tractu Niordfiordenft ex pabulo horum animalium veneno in- 
quinato, apud folos rufticos (non computatis palloribus , prxfedis aliis officialibus) 
facta computatione moriebantur boum q.uatuor millia quinquaginta quatuor : ovium 
fedecim millia quingenta fexaginta feptem; equorum centum fepeuaginta tres. Unicus 
Pallor D. Samuel Bugge, qui h xc miscam communicavit, boves quinquaginta hac flra- 
ge amifit, & capras zo. 

Ne quis hxc gratis a me dici exiftimet ; ecce penes me eft publicum inftrumentum^ 
in quo Angulorum Rufticorum nomina & numerus pecudum proftratorum extat. £0 
fine, ut Magiftrarus hxc videns de annuo cenfu fubditis aliquid remitteret, quod & fa- 
dum. Talem autem venenatam qualitatem , vim quoque habere fanguinem corrum- 
pendi, & in humorem flavum convertendi vel ex Galeno conflat 5. de loc. Af£ cap. 7. 
ubi refert cuidam fervorum imperialium , cum a vipera effer morfus , univerfum cor- 
poris colorem ita mutatum fuifle, ut porri colorem referret. Cardanus Com. iri 
Aphor. 65. lib. 4. Hip. inter externas Ideri caufas , recenfet Idus venenatorum anima- 
lium, potum venenatum & malarum aquarum. Quo non immerito referendus aer 
quem attrahimus , putrido & venenato halitu infedtus, adeo ut Jacobus Grevinus lib, 1. 
de venenis cap. 1. inter venena naturalia, aerem infedum reponar, vel a malignis vapo- 
ribus, vel ab aquis putridis & cadaveribus (ut hic) vel a paludibus foedam odorem emit- 
tentibus , vel ob tempeftatum mutationes , vel ob influxum caeleftium corporum. Et 
quis nefeit , veneni inter alias hanc naturam efle ut humores in Hepate corrumpat, ex 
quibus non modo bilis procreatur , pravas ac flavas exhalationes ad corporis fuperfi- 
ciem tranfmittens, fed tk eadem totius corporis habitum inficiens, unde auriginofo &c 
foedo colore tota tingitur cutis ? Quocirca in talibus cafibus magis alexiteriis , quam 
aperientibus &manifefta aliqua qualitate agentibus contra morbum pugnandum. Res 
eodem modo hic fe habet, quo cum Locuftis, de quibus Petrus Bizarus in Hiftoria &: 
Annalibus Senatus populique Genuenfis hxc refert. Virulenti cujufdam modiis con- 
tagio plantas & fata inficiunt, ut mox uredine eontabefcant j eoque fit ut partim ab in- 
fpiramine dum vivunt , partim a refolutione dum pereunt haec infeda , vitiatis paulo 
poft alimentis ac potibus, ipfius etiam fpiritus corruptelam in hominem & in extera ani- 
malia propagent. Prxter enumerata ab Olao Magno morborum genera etiam pecu- 
liaris quxdam lues, Norvegis foct dida, eos corripit qui harum befliarumf 

madationi & expulfioni fe dedunt. Ex foetore peffimo infedus aer infpiratiom at- 
tradus, brumali potiflimum tempore, glandularum in collo intumefeentiam procreat* 
coiijimdam cum vocis mucedine, impeditat deglutitione. Hic tumor etiam bubones 
" T t ?, axillis 


334 M U S E U M 

axillis & inguinibus , aliifque in locL habet focios. Quin imo , quamdiu morbus hic du- 
rat, femper xgri in naribus fcetorem percipiunt fimilem ei qui ex cadaveribus harum 
beftiarum exhalat. Curatur vero morbus hic apertione tumorum, ubi maturuerint & 
confolidatione, quo fado fymptomata omnia remittunt. Natura ipfa quandoque (pon- 
te tumores aperit, & reliquum curat: quandoque vero indiget artis ope. Vulgatus cu- 
randi modus hic eft. Acum ferream juxta apicem curvare folent , ut inftar hami fiat, 
quam ignitam tumori applicant, atque fic fine dolore locum tumidum aperiunt, quo 
aperto , eodem inftrumento purulentam & putridam extrahunt laniem , ulcus mun- 
dant, ac fic paulatim confolidatur. Illi, in quibus nulli apparent tumores, periculolius 
laborant , gravioribufque torquentur doloribus , cum indicium fit naturam robuftam 
adeo non eife , ut ad emundoria malignam materiam protrudere valeat. Raro tamen 
obfervatum hominem quempiam ex. hujus luis malignitate diem fuum obiifie. Boves 
vero, jumenta &: pecora, tanquam pefte quadam correpta corruunt, cum hxc animalia 
frequentiora vifuntur. In primis fi hyeme in horreis latitent & pabula inficiant. Acce- 
dit quod cum ab aliis animalibus, ut felibus, m-uffclis, ululis, &c. trucidantur, relin- 
quuntur eorum cadavera in horreis, ubi putrefcentia tabo, fanie, & fcetore foenum cor- 
rumpunt, quod a pecoribus comeftum, non poteft non & morbos &£ peftes excitare, 
reliquaque animalia pedum dare. 

Animal hoc ullum in cibis aut Medicina ufum habere, non accepi : fed fruges confu- 
mere natum, tanquam flagellum divinum ab omnibus exofum habetur. Fuit qui pelles 
ejus exficcare& pellionum more praeparare conatus fit, ut ad veftes fulciendas utere- 
tur; fed irrito conatu , flquidem tenues adeo fuere , ut nec praeparationem , nec acus 
aciem ferre potuerint, quin difcerperentur : quocirca ab inftituto difcedere coadus fuit. 
Cum beftia fit omnibus invifa , nullam ex ea opem fperare potuit quifquam. Ad pec- 
cata punienda a Deo immitti, non eft quod dubitemus : quocirca &c feria poenitentia 
& calidis precibus profligare non efl: qui dubitet. 

Mus aquaticus Clufii, ad Gliris aut Talpae accedit magnitudinem, longitudine 
undas feptem sequat , denfis &: mollibus tegitur villis , coloris fufci fubcoerulei, praeter 
ventrem , qui pilis ex albo cinereis veflitur, capite parvo, acuto, parte roftri fuperioris 
prominula, qua terram inftar Suis aut Talpae evertere novit, oris hiatu modico. In fiipe- 
riore maxilla dentes funt duo, magni, lati, firmi, totidem in inferiori, fed minores & ob- 
tufi, oculi exigui & vix confpieui. Ridus latera longis pilis cinerei coloris obfita, cauda, 
odo uncias longa, plana, lata, rariflimis brevibufque pilis reda, fquammata ferme, inftar 
Serpentum, cum ofleo nervo per ejus longitudinem extenfo. Pes uterque anterior ira 
quinque digitos divifus , acutis unguibus armatos ; pofteriores longiores funt & magis 
plani : digiti membrana quadam connexi, ut natationi inferviant. 

Ex Ruftia ad nos adferuntur, & verum illud eflecomperi quod Doldius ad Clufiutra 
feripfit , odorem mufci referre , licet neget id fe obfervafle Cluflus. Mulierculae enim 
noftrae eorum exfuvias inter veftes confervare folent , ut gratum eis concilient odo- 
rem. Difficulter affervantur, quia pili decidunt, & a vermibus eroduntur. 

Echinum terrestrem ab aculeorum afperitate quidam fic didum volunt : 
alii quod ob aculeos teneri nequeat. Diofcorides Cherfaeon videtur appellare, Galenus 
Acanthium, Ericius & Erinaceus quibufdam , quod nomen cum afpiratione fcribere 
malunt alii, Noftrates 

Duo genera ftatuunt, unum Suillum, roftro porcino, alterum Caninum, 
capite canem referens. Animal notum eft , magnitudine parvum referens catellum, 
aculeos pilorum loco geftans in dorfo & toto corpore, excepto ore, pedibus & parte 
inferiore, quam rara tantum & innocua lanugo operit. Ubi venatores aut alios prx- 
fentes animadvertit, in orbem fe colligit, roftro & pedibus intus contradis ut contrer 
dari nequeat. Cubiliorum oftiola, pro ratione ventorum fpirantium, claudit 6 c recludit. 
Cum capitur urinam emittit, cujus contadu fpinse dorfi decidere folent., Coeunt eredi 
humano more, propter fpinas. 

Quidam exenteratum & mundatum coquunt, ut alimentum fuppeditet : fed fuillum 
tantum, non caninum genus. Hepar rite exficcatum Renum vitiis medetur, ad quod Fel 
cum lade canino etiam commendatur. Lienis affedibus Lienem adhibent. Carnes in 
febribus diuturnis commendantur, item ad abortum, ventriculum debilem, Cachexiam> 
Nephritidem, Elephantiafin. Ad Plicam curandam Erinaceum difledum applicant, 
o . f carnem* 


WORMIANUM. 355 

carnem comedunt, adipem inungunt, ad omnes Renum affalus & Hydropem valere 
volunt. 

Hystrix ad Erinaceos refertur, animal enim eft Ipinis horridioribus & grandio» 
ribus proditum Erinaceo, magnitudine Vulpis, os habens Leporino limile, dentelque 
quatuor longos, duos in fuperiori, duos in inferiori maxilla, aures humanis, pedes ante- 
riores pedibus Taxi fimiles, pofteriores Urii, dorfo & lateribus fpinse bicolores, partim 
albs, partim nigras fune , ad duorum aut trium palmorum longitudinem accedentes, 
quas animal pro lubitu, ut Pavo caudam, erigere poteft, cavernas ingrefturus eas de- 
mittit & terna cute in hoftes ejaculatur , deftinato i£fu & vulnere quandoque infanabilii 
prtefertim fi nervus pungatur. Tam diu utero gerit, quamdiu Urfa. In filvis ritu Ta- 
xorum cavernas fodir, vefeitur pane, pomis, piris, paftin-acis,& aquam bibit. 

Quidam ut Erinaceum coquunt, & carne ejus in cibis utuntur. In ufu Medico ident 
prteftare volunt quod Erinaceus. Spina ad dilcriminandos capillos utuntur mulieres, 
quod pilos augere & confervare credant, dentifealpii loco quoque in ufum venit, quod 
dentes roboret. 

Armadillo. Hujus animalis primo meminit Oviedus , qui illud Bardato 
vocat, quod Panopliam fignificat, Petrus Martyr Phaleratum : Graxis & Latinis Cata- 
phradus dici poteft. Hilpanis Armadillo, Brafilianis ftatou, Gefnero Herinaceum 
Brafilianum. 

Tres ejus fpecies reperiri afterit Clufius, mihi duo funt magnitudine falcem difere- 
pantes, quorum majorem hic delineare lubet. 

Magnitudine eft Porcelli, a roftri extremitate ad caudx apicem, tres ferme aequans > 
pedes, caput quinque pollicum eft ad aures ufque, ab auribus ad caudte initium, corpus 
totum pedem habet cum femifle, cauda pedem xquat. Ambitus eft pedis unius & quin- 
que pollicum. Tegmen durum teftaceum, colores ex albo flavefeentes , caput ratione 
. corporis tenue &exile,inftar Porcelli fere,ri£tu mediocri, nullis dentibus horrido, frons, 
ab auribus ad roftri extremitatem, corneo &teftellato munitur fcuto, oculos ambiente, 
inferior maxilla cute laltem veftitur, auriculte patulas, membranacea; & tenues. 

Dorium lupra Icapulas amplo & lato tegitur Icuto , ex orbiculatis telfellis conftante, 
nili quod longiores aliquanto lint verius extremum. Reliquum dorli novem ambitur 
circulis , figuris pyramidalibus depidis , lumbos tegit lamina limilis ei qua fcapu Ix te» 
guntur, cauda, praeterquam quod annulis conftet duodecim, paulatim magnitudine de- 
crefcentibus, ac teli u Iis quali Rhomboideis pictis , in apicem Iquammolum &c acerum 
terminatur, venter cum gutture, natibus & parte crurum , nulla crufta tedus, fed villis 
oblitus. Pedes & crurum pars eis vicina telfellis etiam obducitur , pedes anteriores 
quatuor praediti funt digitis, unguibus acutis armatis, quorum duo anteriores lonaiftimi, 
pofteriores minores, penis uncis longitudine exfertus^ 

Specubus ut Cuniculus conditur, una node leucae Ipacium excavare dicitur, nili Iicre- 
tur, vix le includi patitur, formicas venatur, cubat fupinus, cauda ori admota, qua reda 
procedentes formica: incidunt in inlidias & cibum deludenti fuggerunt. Cum fugit in 
prsceps caput caudamque ventri applicat, ac crufta tuetur, fefe in Ipiram convolvens® 
In uliginofis lacubus verfatur, lumbricis, pifeibus, & vermiculis vefeitur, ut & baccis qui- 
bufdam ac pomis. Pluente coelo fupinus jacet, & ventre, qui exermis eft, colligit aquam 
contentam inter cruftas laterum, fic perdurat, tranlado imbre, ferrne diem integrum, 
donec occurrat cervus fitibundus, qui accedens ad potum immergit buccam , tunc fe 
claudit animal, labra & nares comprehendens cervi, qui difeurrit hinc inde, donec fpj- 
ritus anguftia defatigatus corruat. r 

Commendantur carnes ejus in epulis, quamvis quoddam genus venenatum dari tr&« 
dat Nierenbergius, caro pinguis eft & excrementofa. Crufta data jj. pondere, fudo- 
reni in moroo Gallico provocare dicitur. In cauda ofticulum extare ajunt, quod in te- 
nuiftimum redactum pulverem, ac magnitudine capitis acicuhe in aurem inditum, do- 
loreni 6c tinnitum fanat. Conchulis ad fures deprehendendos utuntur» Tangunt prius 
cum Concha terram a fure calcatam five aliud quod iple tetigit, implent maximam po- 
tione quam Chicam vocant, tympanis deinde circumtonant, Concha interim {ponte 
fubiultante & tripudiante. Hoc veneficio notatur furis vultus puftula in genis, qua: per 
utramque maxillam ferperet, nifi maleficium diligenter diffolvatur. 


Gap. XXIV. 


53' 5 


MUSEUM 


C a p. XXIV, 
c De Tsifulcisi 

» 

s u l c A animalia ea dicuntur Ariftoteli lib. A, de Hiftoria Animalium cap.ii. quae 
^ forcipem pro ungula habent, Graecis ut oves, capra- cervi, equi fluviati- 

les. Et paulo poft : Bifulca binis fiiTuris utrinque, id eft a parte priore , pofterioreque 
diducuntur. Inter ea primas tribuimus Rhinoceroti. 

Rhinoceros, animal quadrupes, varie a multis defcribifur , qui eum non vide- 
runt, quocirca & errores haud paucos in ejus hiftoria cernere licet apud Antores. 
Ego quxdam ad ejus naturam facientia, ex fide digno Jacobo Bontio , qhi aninial hoc 
non folum centies caveae inclufum vidit , fed in filvis etiam vagans obfervavit , de- 
promam, cum eo me ducant partes quas ex eo poffideo. Cute eft cinericia & nigra, in- 
ftar Elephantina: , rugofa admodum, cum profundis plicaturis, circa latera in dorfo. 
Craffam admodum habet pellem, ut quae idui Japonica Machaerae facile refiftat. Neque 
enim h aec beftia (ut apud nos pingitur) fcutis munita eft, fed hae plicaturae hos clypeos 
mentiuntur , neque una pars durior eft altera. Roftro eft porcino , fed ante acutiore, 
neque tam obtufo, in cujus extremitate cornu illud extat, unde nomen fortita eft bel- 
lua. Aliud altero majus pro aetate Rhinocerotis. Colore etiam cornu variat, modo 
nigrum, modo cinereum, modo album eft. Magnitudo autem corporis mediocris fla- 
turae ad Elephantem proxime accedit mediocrem, nifi quod pedibus fit longe humilio- 
ribus, ac propterea tam confpicuum etiam non eft animal, exterum innoxium, nifi la- 
ceffitum , neque crudivorum ut Tygris , fed herbis vefeitur &: virgultis , iifque fpinofis , 
nam linguam habet afperrimam , fed fi irritetur hominem fimul ac equum tanquam 
pulicem profternit, quem deinde lambendo necat, dum, afperitate lingux , cute & 
carne ufque ad offa hominem denudaverit . Carnibus Mauri vefcuntur , fed nervofa 
plane eft & concoctu difficilis. 

Ex hujus animalis cornu mihi Poculum eft, de quo in Artificialibus dicendum. Dens 
quoque & Cofta. 

Dentes mihi duo fiant- molares, quorum unus altero major. Major quadratus ferine 
eft, cujus latus longius duarum eft unciarum, reliqua minora, ea fuperficies, qua cibus 
mafticattir, inaequalis finubus quibufdam laevibus &: protuberandis acutis, cum foramine 
in medio, triquetro, colore fufco, eminentiis albis variegato ; extra gingivam parum ejus 
prominuifle apparet. Radices habet tres, omnes quidem duplicatas, fed ex iis major 
craffior is qui ex adverfo duorum pofitus eft, colore buxeo, radix longior uncias duas 
longitudine non aequat, pondere unciarum trium eft dens totus. Ferunt dentem hunc*, 
dolenti denti applicatum, dolores fedare, quod tamen nondum expertus funi. 

Coftam etiam ab amico accepi, quam Rhinocerotis efle retulit, fed proportionem ad 
tanta; bellux magnitudinem dum confidero , aut ex animali juniore , aut ex nothis 
coftis e Ile neceflfe eft fateamur. Quindecim uncias longitudine fuperat, crafla & fpifta 
fatis, lata circa medium uncias duas, arcuata, qua fpinae adhxfit tuberculis quibufdam 
praedita, altera extremitate, qua fterno adglutinabatur, fpongiofior. 

Alce, quibufdam Jul. Caelaris Animal Magnum, Bifons Plinii, Onager Olai Magni, 
Tarandus aliorum, nobis ^(fDiur / Germanis ©tnM. 

Magnitudine Sz proceritate equum fuperat, imo in Norvegia tantus obfervatus eft, 
ut fub yentre ejus quis ftare valeret. Humeros depreffiores habet & humiliores partibus 
pofterioribus, pronum incedit, a fiimrno capite ufque ad humeros, & maxime in cervice 
magna eft pilorum prolixitas, ut jubam quafi conftituat, fed non adeo magnam ut iri 
equis, in aliis partibus pili longitudine non differunt ab equinis, licet denfitate fuperen- 
tur, non vero craffitie, colore ad cinereum vergit, fed, pro viciffitudine temporum 
anni, varias fub it mutationes. Caput oblongum & gracile eft, fi cum toto corpore con- 
feratur. Labra magna, prominentia , eraifa, fed maxime fuperius, qua de caula retro- 
greditur in pafcendo, ne in priora tendens involvatur. Os longum, dentes non admo- 
dum magni 1 , nec longi , aures longae Jataeque. Foemineus fexus cornubus caret, Mafcu- 
linus lata gerit, craffitie duorum digitorum tranfverforum, in ramos feu digitos dilperfa * 
pondere, in adultis, duodecim ferme librarum, quae ftatis temporibus mutantur. Re- 
cens 


i 


W O R M I A N U M. 

cens nata molli quadam lanugine obducuntur , ut cervina , ventre funt obelo , cauda 
brevi, unguibus bifulcis & bifidis, ut boves. 

Comitiali morbo fiepe tenentur, quo non liberantur nifiappofita prius fuerit auri al- 
tera pedum pofteriorum ungula. Timidum animal eft, advenientes homines fugiens, 
quovis parvo vulnere moritur,& fifuum viderit fanguinem exanimatur. Cornu non ferit, 
fed canes perfequentes unguibus repellit. Raro folitarium eft, fedplures fimul vagantur. 
Cum nivibus terra tegitur, ita progrediuntur, ut unum procedar, reliqua fequantur, 
eadem legentes veftigia,ita ut unius faltem veftigia quis fe videre exiftimaret : latratu ca- 
num audito, fugiunt fecunda aura, ut veftigia cum ip fis abeant, famis & ficis funtpatien- 
tiftima, pulli affueti manfuefcunt. 

Carnibus eorum vefcuntur, fed cibus eft minus gratus, quod ipfe experimento didi f, 
donavit enim me ejus fruftoMagnif. D. Cancellarius Frifius, quod, etfi animal dudum 
fuiftet madatum., quamdiu tamen crudum erat, totum fanguine madebat , affum tam 
durum &infuave erat, eo vefci ut haud potuerim. 

Cornua infigni pollent adverfus Epilepfiam facultate, in primis fi circa Calendas Se- 
ptembris animal capiatur & madetur, quia tum maxime vegetum & fucculentum , in 
Venerem ferri folet. Nervus circumligatus membro fpafmum patienti , paroxyfmum 
tollit , & porro ab hoc malo pnefervat. Ungues pras reliquis Epilepftx efficaciter me- 
dentur , hyfterica; item paffioni , cordis affedibus. Ex unguibus quidam dextrum, qui- 
dam finiftrum pedum pofteriorum commendant in hunc ufum alii, omnes hac vi pol- 
lere, non fine ratione afferunt : ut quis ab his morbis hujus unguis beneficio pneferve- 
tur , annulumex eo confedum in annulari fmiftrae manus geftet, aut particulam collo 
fufpenfam, ut cordis regionem tangat. Jn curatione in pulverem redigitur, & cum aliis 
appropriatis exhibetur. 

Mihi hujus animalis, eft caput integrum cum cornibus, pedes item ac crura aliquot 
cum ungulis , ex quibus pes unus in formam poculi feu fcyphi redadus eft. Pentacula 
quoque ex cornubus, cordis figura, certa conftellatione in Boruffia confeda. 

Rangifer, Norvagis SfammJ vel DCcmfbiur/ animal eft Septentrioni peculiare , fi- 
quidem alio tranflatum non diu vivere animadverfum eft, locis namque deledatur per- 
petuis nivibus & glacie horridis, & peculiari mufci in petris nafcentis gaudet alimento, 
quo fi deftituatur morbis corripitur. Ad figuram cervi quam proxime accedit, fed tene- 
rius aliquantum eft animal & membris gracilioribus,pilis curtis, colore gryfeo, duobus 
pneditum cornibus, pro ratione corporis magnis fatis & ^mplis , frondofis, gracilibus & 
teretibus juxta caput, feddifatatis aliquantum ubi in apices terminantur, qui plerum- 
que incurvantur pofteriora verfus. 

Cornua, qux ego teneo, duodecim ornantur apicibus. Mox ubi e Cranio emer- 
gunt, ramum longum anteriora verfus emittunt, multis incurvatis hamulis quafi infi- 
gnitum, quem Noryegi $5iunwcfer vocant, eo quod hujus beneficio glaciem frangat 
aquarum , ac ramos arborum ad fe trahat * earum gemmis & foliis ut vefcatur. Fce- 
mina etiam cornubus praffiitaeft, fed minoribus , eseteraad figuram cervi accedunt. 
Vefcuntur hieme mufco, aliifque herbis & germinibus arborum & foliis. Ubi omnia 
nive funt cooperta , apte pedibus nivem diflipare norunt , ufque dum ad faxa aut 
arborum truncos pervenerint , quos detegunt. Exiguo vitam fuftentant ,* nodu ut 
plurimum vidum quaerunt, interdiu in magnis niviumcongeriebus fub cautibus latitant. 
Ajunt Lappos & Finnos,in diurnum alimentum, tantum faltem lingulis tribuere mufci, ' 
quantum chirothecte (ux digitus major capere poteft, licet zo. milliarium iter eadem 
die confecerint. 

Non admodum funt feri , fed facile cicurari fe patiuntur , ut jumentorum loco iis 
utantur* Velociffimum eft animal, & hoc maxime in eo mirandum, quod, ubi nix mol- 
lior eft, nequaquam mergantur eorum pedes, ubi currunt, ultra calcaneum, kfcftorccit 
vocant Norvagi. Natant perite fatis, catervatim incedunt, ita tamen ut longo ordine 
fe fequantur, caput in clunes antecedentium reponentes, dux, ubi defatigatur, ad ulti- 
mum difcedit locum & fequenti officium refignat. Foetum verno tempore in cautibus 
edit, ubi frigus maxime penetrabile corpora adurere folet. Variis capitur modis, laqueis, 
foffis, baliftis, aliifque mediis. 

Horum animalium multa & numerofa armenta poffident Finni, ex quibus ad ipfos 
multum redundat utilitatis. Lac ex iis muldum fuave eft, ex eo cafeos quoque confi- 

U u ciunc 


j$8 MUSEUM 

eiunt non ingrato fapore ; fed butyrum non praeparant , carnibus eorum vefciinttfr, 
quas Tale quandoque condiunt, & vento ficcant, pellibus veftiuntur , pilis fellas fufful- 
ciunt, nervis veftes cdnfuunt atque ex iis habenas & vincula conficiunt , quibus navi- 
culas fuas quandoque colligant, abfque ullo ferramento, quo deftituuntur. Ex cornu- 
bus manubria cultrorum, Sc alia utenfilia conficiunt, fed praxipue trahendis vehiculis 
fiios aptant Rangiferos, atque celerrime maximum itineris conficiunt fpacium. Unus 
eorum vehiculum trahens praxedit, habenis ad conula alligatis, Redore baculo totum 
negotium dirigente, alter vehiculo alligatus fubfequitur, & cum prior trahendo defati- 
gatus ruerit, in ejus locum fubftituitur pofterior, fubfequente illo , atque ita Operas par- 
tiuntur, donec peniumabfolveriiit. Laflitudinis dant fignum, gradum fiftendo, & lin- 
guam cum an odi tu exlerendo. Duodecim horarum fpacio , ultra centum millia paf 
fuum conficiunt. 

Varia de hoc Animali prodiderunt Autores, qua: veritati & experientis minus litant. 
Scaliger Ex. 208. ad Aicem refert, fed male, toto enim genere diftant, ut vel ex iis, 
qu£ jam diximus , patet. Nec rede ftatuit cornua Rangiferi lanugine obduda , hoc 
enim illis tum faltern contingit cum repullulant crefcunt. Magno huic viro merito 
condonandum, quod remotus valde ab his terris,, aliorum relationibus fidere coaduS 
fit. Sed Olao Magno an tam facile ignofci debeat dubito , quod in hifce regionibus 
feptentrionalibus natus, &curiofus, ut videri vult, palpabiles adeo effutiat namias. 
Primo befliam tricornem vocando & pingendo, cum-duobus falt<bm prxdita fit cornu- 
bus , nam quod in medio ponit eonfidum eft, quod reflabuntur qux inMufeo teneo. 
Deinde non obfervatum, quod Cervo procerior & robuftior , cum minor fit multo. 
Tertio, nec veritati litat, quod flando eundoque, melius quam fe inclinando, floribus 
ac herbis pafcatur, propter cornua nimis antrorfum incurvata, idque laterali obliqua- 
que corporis inclinatione. Obfervatum namque eftfiepius , quod cum currat cornua 
Ri dorfum refledat, cum vero herbis pafcitur , refla prominent, nec illi ullo funt impe- 
dimento. Quarto, Jubas non meminit quifquam, eos qui vidit; Alcen cum Rangifero 
confundere videtur. Quinto, nec probabile quod currulibus jungantur plauftris , fi- 
quidem tota regio montofa, & tefqua invia curribus tranfiri nequeunt , fed terra nfvi- 
bus obduda traharum &: vehiculorum quibufdam in locis non refpuit admini- 
culum. 

Sunt mihi cornuum Rangiferorum fpecimina magna fatis, fed tenuia, ut eorum fert 
proportio. 

Capiftrimi quoque eft ex nervis elaboratum, rubrum, forfan eorum fanguine fin- 
dam. Gtonlandorum (quantum quidem ex circumflandis colligere datur) jacula & 
fagittte cornii hujus animalis armata? videntur, quod ex iis , quae in Mufeo teneo , ap- 
paret. 

Cervus , Grxcis sA^<p©-, Danis Sfriott / Germanis iptrfcf) / animal eft quadrupes, 
bifulcum , colore fubflavo, ravo, albo aut alio colore , magnitudine equam mediocrem 
referens , cornubus magnis in ramos difperfis , quibus a mare fccminx diftinguuntur. 
Cornua autem haec decidua funt lingulis annis , initio a bimatu, bimis enim cornua' 
primum oriuntur fimplicia & reda ad f abulonum fimilitudinem , hinc fubulones didi , 
quorum duo mihi funt cornua : Trinis bifida exeunt, quadrimis trifida , & fic ufque ad 
annum fextum, facies iis carnofa, nafus fimus, collum oblongum & exile, cor ma- 
gnum. 

Mira eorum in currendo velocitas, citm eredas tenent auriculas, acerrime audiunt, 
fin demiflas, gravius, tempore libidinis efferuntur & pro fceminis certant, mutuis quan- 
doque fe confidentes vulneribus, partus fuos teneros ftudiofe tegunt, & abfconditos, 
inter profunda fruticum vel herbarum > pedum verbere cafligant ad latendum. Vitas 
longas eife ferunt & febres non fentire. 

Pelle cervina veftitos Serpentes non tangere referunt. Cornuum aduftorum odor 
ferpentes fugat & culices. Caro alimentum prasbet bonum, prxfertim juniorum, cre- 
brum ejus idum febribus refiflere volunt. Hepar quidam vituperant. Ex tenerioribus 
cornubus magnates epulum conficiunt , contra quodvis venenum utile. Sanguis al- 
vum fiftir, caro febribus medetur. Medulla & Adeps dura carcinomata molliunt im- 
polita. SufFumigitim ex pilis contra abortum commendatur. Cornu Cervini maxi- 
mus efl apud Medicos ufus, contra venena omnes morbos malignos, mucrones cx- 


WORMI ANUM. $ 39 

teris partibus prasfetuntur, quidam dextrum finiftro , quidam finiftrum dextro effica- 
cius putantes. Longum foret lingula recenfere , quibus accommodantur. In annofo- 
rum corde os reperitur crucis formam referens , quo prasftantius in corde roborando 
& venenis pellendis non datur ullum. 

Milii ex eo funt cornua, fecundina, membrum genitale, os de corde. Partium ufum 
eleganti carmine complexus eft Balduinus Ronfasus, 

Monstro sum cervinum cornu dono Seteniffi Principis Chriftiani V. 
G. M. obtineo, cujus defcriptionem dedi lib. iv. Monumentorum Danicorum in Hi- 
ftoria aurei cornu in Cimbria inventi. Cornu illud, cum particula Cranii cui adhaeret, 
longitudinem pedis unius conftituit, in ambitu pollices obtinet d,ecem> colore melleo, 
obtufum, nullis ramis infigne, duabus parvulis papillaceis protuberandis in fummitate 
donatum. 

Figura mirabile efb , quodammodo fpicam grandem frumenti Turcici refert. 
Crebris enim tuberculis piforum magnitudine obfitum, inaequale, alperum, variis fora- 
minibus &fulcorum anfradibus deforme, fubftantia tophacea, molli, porofa , juxta 
cranium protuberans paulatim &: fenfim finuatur. Primo alpedu nihil minus quam 
cornu efle videtur. 

Strepsicerotis cornua mihi bina , capiti ligneo aptata , quorum, quodvis lon- 
gitudinem habet trium pedum , in acutum delinentia, juxta apicem paululum dorfum 
verfus incurvata, nigerrima, in ambitu caput verfus odo ferme uncias habent, & odo- 
decim quali annulis &; rugis completis a bali ad medium dotantur. Hinc vero laevia fune 
& polita cum exiguis quibufdam protuberandis in apicem ufque. 

Plinius lib. 8 . cap. 51 . inter capras filveftres hoc animal recenfet, eique cornua 
ereda tribuit, rugarumque ambitu contorta , & in leve faftigium acuminata , jam enim 
a primo ortu fenlim gracilefcunt. De hoc animali parum legere licet apud Gefnerum 
aut Aldrovandum. Magnam interim affinitatem habent cornua & plane limilia funt 
illi quod fub nomine Origis ab Aldrovando depidum eft, & ejus animalis elfe videtur, 
quod Qrygem vocat * ea enim, quae cornubus Orygis Oppiani tribuuntur, hifce eom- 
p erunt. 

Capreolus, Dorcas, Nobis OutaMur / Germanis 9tefjC vel Dvdk-fcocf. 

Forma & colore cervum imitatur, nili quod minor lit ; Mas cornua in capite gerit, 
fenis plerumque tamis diftinda, vifu acuto, voce debili, quam venator libilo folii imi- 
tatur, ut alledum Capreolum , quali ad fui generis animal proliliens, interficiat, aut 
capiat. Si foemina fuum amittit maritum, alium quierit, eumque fecum ad priftinum ha- 
bitationis fuie locum addiicit. Foemina capta, maritus alio difcedit , ac aliam fequitur 
conjugem, undefoeminas rarius maribus capiuntur. 

Carnem habet fuavem & meliorem cervina, quandam limilitudinem & familiarita- 
tem ad corpus humanum obtinentem. Corporibus humidis prodeft, colica item 8c 
morbo comitiali laborantibus. Ventrem moratur 6c nervis fiecitate prodeft , Tormi- 
nofis & Dyfentericis in cibo Caro conducit. Jecur Caprea: contritum ex vino bibitur, 
affiedibus oculorum medetur ; aflum, fanguinis profluvium fiftit. Fel faciei delet macu- 
las & lentigines, oculorum hebetudini fueeurrit, tinnitum aurium tollit. 

Varia ejus funt cornua, figurae etiam diftortas ; inter quas unum quod altero ramo 
eredo, altero in pofteriora diftorto & apicibus volam manus cum digitis refert. 


11 % 


Caprea 


34Q MUSEUM 



Caprea feu Dorcas monoceros. Anno mdcxlIx. menfe Octobri, ve- 
hationi prope Flenfburgum cum operam daret SereniflimusRex Nofter Fridericus II I. 
cum SereniiF. Regina Sophia Amalia, & aliis aulicis, Capreolam foeminam cepit, quae 
unicum cornu in frontis parte finiftra gerebat, curvum, pilofum, nullis ramis praeditum, 
sn acutum delinens, abafi ampliore Scpiloliore, in apicem anguftiorem excurrens, lon- 
gitudine unciarum quinque cum femiffe. Quod mihi, particulae cranii adhuc adhaerens, 
per cubicularium fuum, Nobiliftimum Hugonem Lytzow, dono mifit. Cum primum 
capta fuiffct, omnes, confpedo cornu, marem effe arbitrabantur, fed exenterare eam 
ubi ccepiffent, ex genitalibus fceminam agnoverunt, raro fpedaculo. Fceminis enim in 
hoc genere cornua negant, quiNaturalem Hiftoriam fcripferunt. Scaliger Pater lib.3. 
de Re Poetica pag. 86. fcribit fua aetate captam in Gallia Cervam quae cornua haberet. 
Sed, inquit, hoc ut interdum fieri credamus, ita monflro propius efl. Quod de noftro 
hoc etiam jure pronunciare licet. 

Gefnerus, in Iconibus animalium quadrupedum ferorum, ordine primo cornua de- 
pingit Capreoli fceminae, his additis verbis : Cornua haec nuper vidi apud generofum 
Cimbrorum Comitem Guilhelmum Werhnerum, qui ea Capreoli fceminae fuiffe ('cum 
fceminae cornutorum , quorum ramofa funt cornua, fine cornibus effe folent) affe- 
rebat. 

Ap er indicus, Zainus, aliis Coja Meti, apris noftris figura refpondct, nifi quod 
minor fit, pilis quoque longioribus, variegatis albo &: nigro colore. Supra dorfum, 
circa Renes umbilicum habere ferunt , fed verus non eft umbilicus, ut refert Francifcus 
Hernatidus, fed mollis &glandulofa quadam pinguedo , ex qua digitis humor exprimi 
poteftaqueus, alii mammam effe putant, qua pullos nutriat, alii per hunc umbilicum 
refpirare volunt, quod vero haud fimile. Terribiliter frendet, fcetidus eft. Venatores, 
ubi eos capiunt, arbores confcendunt, quem videns grex Zainorum accurrit, cum ho- 
minem non poftit, truncum &: arborem mordet ac lancinat, ille interim tutus vena- 
bulo quos poteft transfigit. Gregarim difcurrunt & ducem eligunt minimum & viliffi- 
mum omnium, quo occifo Grex diflipatur. Ferus eft & truculento morfu cum primum 
captus eft, obvium ferit, cum cicuratur .placidus, & domefticus. Vefcitur glandibus, 
radicibus, & aliis montanis frudibus, vermiculis quoque. 

Carnes noftratium multo funt fapidiores , falubriores , fed procidendus umbilicus, 
alio quin uno die corrumpitur. Anno mdcxxxvii. unum Lugduni Batavorum fe- 
dioni publicae fubjecerunt in Schola Anatomica , in quo quo inventa particularia, ita 
ad me perfcripfit Vir Experientillimus D. D. Flenricus Fuirenius, fimulque pilorum fpe- 
eimen tranfmifit. Porcus Americanus, quem fecuimus, parvus erat, fetis longioribus, 
variegatis ex albo & nigro. Hepar nullo ligamento fufpenforio in abdomine contineba- 
tur, fed per membranam vertebris medebatur. Lien longitudine duorum palmorum, 
craffuie digiti unius , non fubcoftis lateris finiftri fitus, fed tranfverfim in abdomine, 
mediante peculiari membrana, adipofo renum membrano jundus. Ventriculus duo- 
bus quafi cornibus dotatus, quorum alterum circa fuperiorem, alterum circa inferiorem 
ejus partem extabat. Folliculo fellis carebat, inteftina tenuia ad dextrum latus , loco 
paulo elatiore , craffa ad finiftrum decliviore fira erant. Longitudo totius Fftulo inte- 
ftinalis xxxiv. pedum Geometricorum erat. Pulmones in feprem lobos divifi, utrim- 
que tres, unus in medio circa.cordfs mucronem , utrique parti communis. Supra fpi- 
nam dorfi, prope lumborum offa, mamma erat, cujus circumferentia Imperialem ma- 
gnitudine 




J 




f ORMI ANUM. 541 

gnimdinea:quabat,qua lac proli prasbuifle videbantur teftari glandula, fubftratas, in eas 
enim ven^e varte, eseque magnse, inferebantur , papillae vero l'ub 'ventre nullius ufus elfe 
putantur, iis enim nuite grandute, nullae vena?, quaj pro lade generando fanguinem ve- 
herent, aderant, 

C A p, XXV. 

*I)e ^Animalibus fohdipedibus . 

A Ni M a l 1 a , qux fidos non habent pedes , fed unica in pedibus prodita finit 1111- 
gula, [Aovuvuxa,, five [Acow%a , Grasci vocant, Plinius folidipedia, Theodorus Gaza 
folipedia. Horum reliquis prseftant, quas a juvando Jumenta dicuntur, ut Equus & Bos< 
Ex Equo quia rara quasdam tenemus, & hic principatum dabimus, 



Equ us cornutus. Sereniffimo ac Fotentiffimo Regi Noftro Fridenco III. in- 
ter alios equus eft cornutus, generofus & alacer, ftatune mediocris, coloris o-ilvi, cui 
ex utraque auricula, parte exteriore, enatum vifitur cornu, incurvum, acutum, penna; 
olorinas craffitie, longitudine unciarum duarum cum dimidia, quamvis dextrum* finiftro 
majus. Hasc cornua pendula & mobilia ex auricularum parte externa enata propen- 
dent, & ftatis temporibus decidunt, feu potius exteriorem tunicam aut laminam exuunt, 
per vices , pradertim fi morbo aliquo infeftetur equus. Remanet vero corpus ipfum,' 
fed diminutum, quod fenfim rurfus augetur ac crefcit, donec ad maturitatem ac juftam 
magnitudinem pervenerit, ut rurfum deponatur. Scalpendo ad pradepe aures, jam hoc, 
jam illud excutit, quod inventu difficile eft, quia, ftraminibus permixtum, aut atteritur' 
aut pedibus conculcatur. 

Horum cornuum, fic excuffiorum,unumaSereniffima Majeftate Regia dono accepi, 
quod, quoad longitudinem, dimidium faltem sequat ejus quod auricute adhxret, incur- 
vum eft, acutum, uncte unius longitudine, cavum, craffitie majoris pennas anferinas. 
externa fuperficie a bafi ad medium ufque colore cinereo, rugofum, aiperum, d medio 
vero in apicem argenteo, qualis in conchis margaritiferis conlpicitur, in apice ad nigre- 
dinem paululum tendens. Interior cava fuperficies etiam argentei eft coloris. Totum 
pondere xxi. vix fuperat grana. Situs & proportio ut melius intelligatur, Iconem capitis 
adjecimus. Joh. Eufeb. Nierenbergius lib. 7. cap. 2. Hiftor. Natur, vidit in aula Re<% 
Hilpaniariim equum cornutum. 


E c^u 1 n A 


F OjJ i N a mandibula inferi oR > trunco quercino ita Innata , ut infertld- 
His nulla appareant veftigia , mihi etiam a Sereniflimo ac Potentilfimo Rege NoftrO 
Frkicrico III. tranfmifla eft anno mdcxlix. 6. Februarii : opus certe in quo Naturae 
mirari licet folertiam &c conatus inlignes. Quercinus truncus , cui Mandibula hasc infe- 
ritur, lpngitudine fuperat pedes duos Romanos, craflitie brachium humanum, ad lo- 
cum ubi mandibulam recipit, in quo nodus tumor duorum pugnorum magnitudine, 
per quem tranfit mandibulae portio anguftior. Inferior haec trunci pars, partim cortice 
tegitur proprio , partim eo nudata & teredine ex parte confumpta. In nodi feu tumoris 
medio rima apparet ex concretione partis fuperioris cum inferiore enata. Superior 
trunci pars, quas eminet lupra mandibulam, non adeovcrafla eft atque inferior, fed pau- 
latim tenuior redditur, atque, ubi ad pedis emerlit altitudinem, in duos divaricatur ra- 
mos, quibus tertii mox fupra nodum annumeranda funt veftigia. 

Mandibulas per tranfverfum trajedas longitudo^ft pedis unius cum dimidio > pars ejus 
anterior, quae a ligno libera eft, uncias tres longitudine fuperat, ac fex primores oftentat 
dentes; pofterior ac latior, decem eminet digitis ac utrinque quatuor oftentat molares 
cum dimidio, & alarum inftar divaricatur. Sed pars ejus fmiftra frada eft, & plus fui 
amilit quam dextra, mufcofa quibufdam in locis obduda fubftantia. 

Exiftimo mandibulam hanc impolitam fuifle ramo quercino juniori, qui fenfim ex- 
crefcens per interftitium utriufque alse mandibulas , paulatim in majorem audus eft am- 
plitudinem, ita ut & inferior & fuperior pars rami adaudi coaluerit, &, accedente copio- 
lo nutrimento, in nodofam hanc molem excreverit, quas &c extra & intra mandibulam 
tam arde amplexa eft, ut line fradura avelli nequeat , coalefcente paulatim fuperioro 
parte corticis cum inferiore, ut jam continuatum exiftat corpus* 


€a p. XXVL 


W O R M 1 A N tl M, 545 

Gap. XXVL 

Hominem concernentia traUans. 

’ ... i • ■ 

A Bsoluta hiftoria eorum quse Mufeum noftrum tenet ex Brutis petitorum, ad ei 
qu£ hominem concernunt properamus , inter ea primo occurrit 
Embryo, quem ubi duobus menfibus cum femifte in utero geftaftet mulier hujus 
urbis, abortive ejecit, magnitudine unciam parum fuperans. Cum primum accepiftemji 
omnia membrorum, etiam genitalium, lineamenta erant confpicua. Jam vero obfcu- 
ribra, quod molliores partes exficcatae lint, &: corpus totum aromatis conditum. 

D ens giganteus, in Dioecefi Alburgenfi, Parochia Blanterup, inventus, cum 
parte maxillae , formam habet dentis Canini maxillas inferioris. Dono Clariffimi Viri 
D.Chriftiani Johannis, Epifcopi olim Alburgenfis, vvv \v eum teneo, qui ab ante- 

ceftbre fuo M. Jacobo Holmio fe accepifle in adjunfta teftabatur fchedula, in qua ex 
ejus proportione de totius corporis ftatura conje&uram faciebat in hunc modum. Si 
juxta proportionem hujus dentis aeftimanda eft reliqui corporis gigantei magnitudo^ 
proportionalster, maxilla circumferentia erit ulnae unius & trium quartarum ulnae . Ca- 
pitis z\ ulnarum, a vertice ad imum menti ulnae if. Latitudo inter humeros duarum ul- 
narum & dimidias, Auris longitudo i, latitudo 4 ulnae. Lingua lata 7 % ulnae , longa 
O ris latitudo 4. Pedis longitudo unius ulnae & quartae partis ulnae. Brachii extenfi ab 
axilla ad extremum digiti medii 54 ulnarum . Altitudo gigantea , circiter cubitos feri 
ulnas Selandicas novem. Quas omnia utcunque ad dentis hujus quantitatem propor- 
tionaliter re f pondent libi invicem ad hominis bene proportionati proportionem tri- 
plicemj cujus altitudo ut plurimum eft trium ulnarum, ficut dentis hujus ad dentem ho- 
minis jam viventis proportio bene tripla eft. 

Sunt mihi & alii dentes molares magni, qui pro Giganteis funt oblati , fed quia' de 
iis valde dubito, non exiftimo operae pretium fufius eorum hiftoriam perfequi. 

Crania varia funt in quibus futura fagittalis ad liafum ufque excurrit , & ofta in 
Lambdoidea a me primum obfervata clare latis extaiit. 

Unum eft calcinatione Philofophica ad niveum candorem redaiftum , molle ac 
friabile, ut cornua Cervorum, quas hoc pa&o calcinari folent. 

Scutiformis Cartilago Laringis in os degenerans. Peculiare hoc ei eft, ut iri 
quibufdam olfefcat , ab aliis enim & hoc obfervatum. Refert namque Cardanus furem 
fulpendio mul&atum ftrangulari non potuilfe, quod hanc Cartilaginem olfeam habue- 
rit, quod demum animadverfum, cum fulpendio liberatus, & de patibulo detractus, in 
caufam hujus rei accuratius inquifitum eflet. 

Huic adjacent Auditus organa, Cochlea, Labyrinthus, aliasque partes adjacentes 
ofleasj ad auditum hominis facientia, eo modo feparata, quo a Caecilio Folio Anatomico 
Veneto delineata fuere Anno mdcxlv. 

Novem Dorsi vertebra, per quarum foramina , medullam (pinalem ex- 
cipientia , crevit radix juglandis eo ordine , quo fe ipfas in corpore vivente excipiunt. 
Anno mdcxlvii. cum in horto fuo, ubi olim ccemicerium fuit S. Clementis, ju- 
glandem eradicare conabatur Chriftophorus Johannis, Conful hujus urbis honoratifii- 
rnus, ad radicis extrema Sceleto n humanam offendit, fer me corruptum, per cujus Ipi- 
nam radicis propago ita crevit Ut intrans per infimam vertebram ramulos emiferit per 
fummam fuis fibris divaricatos, miro fpeftaculo. 

Radix digiti minoris cralfitie eft , qua truncum lpedabat longitudine pedem unum 
cum tribus unciis aequat , ac variis fibris, ornatur , hinc vertebras novem tranfiens 
mox in ramos tres, etiam fibrofos, divaricatur. Inter quos longiflimus pedem ununi 
fuperat unciis quatuor, ita ut fatis appareat, non manu humana radicem hanc infertam 
fuilfe vertebris, fed temporis fuccdfu Crevilfe radicem, atque hunc duftum obfervafle, 
monftrante ipfa Natura. 

Giganteae Costj particulam, pedem unum cum femiffc longam, craftam unciam 
unam , latam tres, mihi dono dedit Nobililfimus Nicolaus Troile, Admiralius Regni 
Dante ftrenuus. Erofa & carie ex parte corrupta erat, quia diu fub terra latitaverat hic 
in Selandia, ubi inventa. 

Huc forfau non incommode refertur M u s c use r an i r hu m a n i, cm vires & 

pro- 



344 MUSEUM 

proprietates attribuunt mirabiles. Quidam florem Cranii appellant. Crania enim 
humana, patibulis, rotis, aut palis affixa, ventis, pluviis & radiis folaribus continue ex- 
polita , mollefcunt & ita difponuntur > ut mufcum de fe protrudant , quem Paracelfici 
Ufneam vocant. 

Commendatur peculiariter ad fanguinem narium fiftendum , fi portio eis indatur, 
aut fyndoni rubro involvatur tte de collo fufpendatur , aut manibus teneatur. In vulne- 
rum haemorrhagia, dyfenteria, uteri procidentia, defperato menfium profluvio com- 
mendatur. Ingreditur confedionem unguenti Hopliatrici feu Armarii, quod virium 
fuarum maximam partem ex eo mutuari videtur. 

M u m i a humana huc etiam fpete&e videtur, licet fupra, de Afphalto ubi a£tum, 
quaedam de ea tradiderimus. Nihil autem aliud efle videtur^quam Cadaverum, aroma- 
tibus conditorum, fluens liquor concretus, cadaveribus adhaerens. Ex ^Egypto adferri 
foleti ubi cadavera olim duplici modo condiebant. Ditiores medicamine confe&o ex 
Aloe, Myrrha, Croco & Balfamo , plebei vero Afphalto folo, ut a corruptione immu- 
nes effient. Succus igitur ex cadaveribus exfudans, permiftus cum conditura, Mumiam 
conftituit, qua utuntur. 

Magnus ejus ufus eft ad contufiones, fanguinis grumos difiolvit, partum facilitat , 
fpafmum & convulfiones juvat, omnia interna & externa vulnera, exulcerationes, alia- 
que ejus generis curat. Permifcent aliis, vel feorfim Drachmam dimidiam exhibent. 

Hujus cenfus eft Manus liniftra hominis ex Higypto allata , cujus etiam fupra fa- 
te eft mentio in Hiftoria Bituminum, longitudine unciarum feptem, unguibus, articu- 
lis, omnibufque lineamentis integra, linteo ex parte involuta, multorum annorum de- 
curfu ita aflervata, ut nihil de ea perierit. 

Adeft & Cranium puerile , quod etiam Mumia conditum fuit , in vertice aper- 
tum, quod offia ad jun&uram fagittalis coronalis futuras nondum fuerint confirmata, 
unde colligitur adulti hominis non efle. 



Cranium stupendum ex Scania accepi, quod, quia affinitatem aliquani cum 
humano habet, huc referri poffie putavi , figuras enim fphaericae eft & futuras non mul- 
tum abfimiles habet, fed humanum non efle multa funt quas arguunt. Figura eft globofa 
mftar humani, fed tenue, leve, magnitudine duplo ferme fuperans humanum. Ambitu 
fuo, a dextra in finiftram aurem, duos habet pedes cum unciis duabus. Ab occipitii fo- 
ramine , per quod fpinalis exit medulla , ad nafi initium , pedes ferme duos. Os occipi- 
tis, lambdoidea circumfcriptumfutura 3 unicum eft & triquetrum, fupra illud verticem 
verfus quinque confpiciuntur foramina inaequalia, quse fola dura matre tegebantur, fi- 
gurae diverfae, ut plurimum tamen ovales. Ab apice futurae lambdoideae , unde emer- 
gere folet fagittalis, ad coronalem , mute tranfcurrunt, nec rete, nec tranfverfae, fed 

undatim 



fORMIANtIM. 341 

undarim variarum jfigurarum offa ampledentes futura. In vertice amplum foramen 
conftituunt offa ablata. Ex iis vero, qua:reftant, colligere licet fagittalem ad nafifummum 
perreptaffe , &: nafum (qui tamen non figuram nafi , fed probofcidis habuiffe videtur 
monftrofi) in duas partes diviliffe. Orbita: oculorum nulla veftigia. A parte inferiore 
ptoceffus Styloidis apparent reliquia:. A dextra parte, os Zygomatis integrum, in fini- 
ftra ablatum. Sub offe Zygomatis in ipfa maxilla duo fuperlunt dentes molares, figura 
multum difcrepantes ab humanis & aliorum animalium. Quilibet enim, parte ea qua e 
mandibula extat, prominentias quinque femilunares habet. Reliqui dentes, tum lateris 
finiftri, tum anteriores, defiderantur, ablata probolcide. Cranium totum fuperficie in- 
terna variis finubus & foraminibus dotatum eft, leve admodum &: fimplici conftans la- 
mina, dura: meningis multum adhuc tenens,in primis ea parte, qua: cerebrum a cerebello 
difterminat. Tantas eft capacitatis ut cerebrum humanum ordinarium dupla propdr- 
tione capere potuifie appareat. 

Hadenus crediderunt Anatomici, nullum animal majus cerebrum, habita corpo- 
ris proportione, poffidere, ipfo homine, at hoc duplo grandjus fuit. Humanum non 
effe, ex probolcide & dentium conftitutione patet. Inquirenti mihi diligentiftime , an 
aliqui hoc animal viderint eo in loco ubi inventum Cranium , nemo fe unquam tale 
quid vidiffe afferere potuit. Quin imo operam dedi ut alia ex hoc animali offa haberem* 
quo ex iis de conftitutione reliqui corporis conjeduram facere poffem , fed nulla prae- 
terea eo in loco reperiebantur. Inventum autem fuit Cranium hoc in prato quodam 
Scania:, per quod fluviolus labebatur. 

Varia fuere judicia illorum, qui illud apud Me viderunt, fed nemo adhuc aliquid pro- 
ferre valuit, in quo acquiefcere animus potuit* 





MUSEI 


34f> 



M tl S EI W P R M I A N I 


HISTORIA 

D E 

ARTIFICIOSIS 


LIBER QUARTUS. 

C A P. I. 

\De oArtificioJts e terris elaboratis. 

Rimas in hac clafle tribuo Vasis cHiniti- 
cis: in primis artificium offendit Unum rotundum* 
totum niveum, tres circiter uncias liquoris capiens, in, 
cujus medio ftatua quadam viri togati, ad cujus pedes 
foramen per quod infuius liquor in cavum flatuae cor- 
pus afcendere per canalem intus occultatum poteft, 
ac rurfusper alium defcendere, cujus orificium fun- 
dum vafis penetrat ac perforat. 

Hinc fi liquor poculo infundatur ad fcapulas flatuae 
ufque permanat & non elabitur , fin plus infuderis 
totum per futidi foramen, metu vacui, confequenter 
exfiillat. 

Aliud ejufdem ferme magnitudinis, fed o&angulum, coeruleo colore exornatum, 
In meditullio globum habet excavatum, cum foramine in fummitate ; in quo ex eadem 
argilla puerulus clauditur, qui, ubi liquor infunditur , per foramen emergit £c confpi- 
ciendum fe praebet. 

Vas ligusticum. Ovalis efi: figurae, ex argilla figulina confe&um, fed eleganti 
nivea incruftatione dotatum, in extremitate altera effigies muliebris exprelfa efi: , quae 
quandam in Balneo recubantem exprimit. 

Ex Terra sigillata Silefiaca confecta fidelia ventricofa efi: , coloris 
purpurei, ad coeruleum tendentis, amplo ore, anfa unica, parte anteriore figillo dotata, 
ut folent paftilli Terrae figillatae Silefiacae , in quo mons triceps, fcutulum, duae claves 
decuffatim fe fecantes offenduntur , & hae reperiuntur literce . Terra sigil- 
la t A. 

Ex Hispania duo poculorum genera accepi, rubicunda, laevia, ac fi ex Bolo Ar- 
meno edent elaborata, in Hifpania dei Extreme dicuntur, quorum minus ex terra 
impuriore & cralfiore conflatum, ventricofiim, duabus anfis praeditum, Leoninis capiti- 
bus, cum aliis ornamentis ornatum, qnatuor circiter unciarum capax, operculo fafti- 
giato, nulla incrufiatione » fed fragmentis lapillorum albicantium quibufdam in locis 
afperfum. 

Alterum duplo majus, grato rubore fplendidum, pro ratione proportionis leve ad- 
modum, iitrinque anfatum, venter in collum definit anguftum , quod ad labra pau- 

latim 




W O R M I A N II M. 347 

fatim ampliatur. Nulla incruftatione aut aliis ornamentis dotatum, fed ex fubtiliori 
& puriori conftat argilla. 

Dotes eas habere arbitror, quas terras tribuunt figillat^e, infufum liquorem, contra 
venena Se morbos malignos, vim ex iis contrahere putant. 

Fidelia ex terra (igillata Bohemica confectas (quarum tres poftideoj ejuf- 
dem funt figura: cum iis , quas Terra ligillata Silefiaea pnebet. Una harum colore eft 
purpureo, altera albicante, tertia ad rubedinem tendente. Liquoris circiter libram ca- 
piunt lingulas; piduris & literis exterius ornatas. 

Semiovalis figuras eft poculum ex terra ligillata Melitensi nivea confectum , 
unciarum duarum capax, craftiim, exteriore fuperficie variis figuris exornatum. Vipe- 
rarum nempe, Salamandrarum, Scorpionum , & aliorum animalium ei impreflorum. 
Labrum ambit hasc inferiptio. Divino hoc pauli antidoto atra 
ve nena fugabis. Operculum figuram Scorpionis impreffam tenet. 

Syracusanum ejufdem ferme eft magnitudinis & figuras, led lutei coloris ; fed, 
quia ejus fragmenta faltem ad me pervenerunt , exade delineari nequit. 

Ex Terra sessana poculum, rubicundi coloris , frequentia tenet micantis 
auri granula. Anguftum eft, ex ovali ventre bali fuftentata,in collum oblongi ufculiun 
terminatum. Intus ad labra, incruftatione viridi prasditum , unica & oblonga anfa. 
Terra rudis &; argillacea eft ex qua conftat, & credo hasc pocula , faltem ob auri in 
sis micantia granula, in precio elfe. 

Fideliam jgyptiacam, prifei operis exotici , ex Belgio ad me tranfmifit 
D. D. Nicolaus Wichmannus, quam cum ex terra Samia vera elaboratam elfe quidam 
exiftimaverint, merito in precio habenda. A tenui bali in ventrem rotundum alfurgir, 
qui paulatim in collum anguftum terminatur, quod pauiatim fe dilatans prominentem 
conftituit canalem, effundendo liquori commodum. Anfa prasdita eft , digiti unius 
capace. Rubicunda quadam, fed fubtili, tegitur incruftatione convexa ejus parte, cum 
ornamentis quibufdam aureis ; concava vero fulva eft. Subftantia interior , ut ex fra- 
gmentis conftat, grifea , ad albedinem declinans , libram circiter liquoris capit. Ex 
TEgypto delatam alferit is qui dedit. 

Urna lacrymaus terrea, ex Italia allata eft , a Viro Confultiff. D. Petro 
Charifio, Reg.Maj. apud Belgas Legato ordinario. Vafculum eft oblongum , colli an- 
guftioris, pyriforme , ventre ampliore, longitudine quinque unciarum, colore ex rubi- 
cundo albefeente. In ejufmodi vafculis lachrymas pro defundis fu fas olim colligebant 
Romani, eafque* cum reliquis inferiis, tumulis mandabant. 

Lampas fictilis italica, ex argilla vulgari confeda , figura eft pyri- 
formi, fed fupina parte plana , prond ventricola, anfula dotata & foramine uno amplio- 
re > per quod oleum infunditur, altero minore ex quo prominet ellychnium. In ejuf- 
modi lampadibus veteres liquorem quendam incombuftibilem habuilfe volunt , qui 
igni nutrimentum perpetuum fuppeditabat , in mortuorum fepulchris, fed noftram 
vulgaris ufus fuilfe arbitror. Vide quse hac de re peculiari opere commentatus eft Vir 
Clariff. Fortunius Licetus* 


XX 2 


Id OL U M 


« 


^ MUSEUM 



Idolum isidis jegyp TiAcuM, quod ego teneo , Exercitatione literati^ 
quarta expreflic & commentariis fuis illuftfavit ClariC Vir D. M. Thomas Bangiusi 
S. S. Theologia: in Academia Hafnienfi ProfefT. P. Collega conjunteimus. Sta- 
tua eft ex argilla confete, quatuor unciarum longitudine, ineruftatione cceruleatete. 
Caput peplo quali cingitur, cujus Syrmata anteriora per fcapulas adpe&us dependent, 
a tergo vero unum grandius oblongum ad pedes ufque defcendit. Aures, una cum 
nali& totius faciei lineamentis, fatis funt confpicua, a mento dependet barba oblon- 
giufcula intorta. Dextra manus ad latus finiftrum reflexa tenet ligamenta per hume- 
ros dependentia, perae longiufcula, qua a tergo dependet, lineis parallelis & tranfver- 
fis dotata. Siniftra decuffatim dextram fecante, & ad dextrum latus vergente, hamum 
ad humeros vergentem fuftinet. Totum, quod infra diaphragma eft, panno involutum 
videtur, cui varii chara&eres ^Tgyptiaci & avium figura nigro eoiore indute cernun- 
tur. Bafi innititur quadrata, ejufdemcum toto coloris. 

Ufus horum idolorum apud ^Tgyptios alius non fuit, quam quod cadaveribus exen- 
teratis, & balfamo oblitis, inderent, fan&itatis cujufdam , ut arbitror, titulo. Unde in 
Mumiis ex iEgypto advete reperiri folent. De quo confuleViriClarilfi D.t). Cafpari 
Bauhini commentaria in librum i. Diofcorid. cap. 85. 

Statua ex gypfo, pedis unius altitudine, artificio haud contemnendo elaborata, 
tres exhibet homines, quorum unus grandavus, fub' pedibus juvenis, fceminam nudam 
rapientis & auferentis , proftratus exclamare videtur. Credo hoc artificio expreflum 
elfe raptum Sabinarum, quam defcribit Livius lib. 1. Sed adeo pulchre omnia corporis 
lineamenta , & afte&us ipli exprefli funt , ut vix a quoquam melius id fieri potuifle 
arbitrer. 

Variis in locis Dania Urn^e effodiuntur Fictiles, figurarum diverfarum,of- 
fibus combuftis &c cineribus referta, ex cadaverum humanorum reliquiis. Quo autem 
modo olim in his regionibus mortuos cremaverint, & cineres in his urnis collegerint,- 
ac in tumulis e terra erete fepofuerint, libro 1. Monument. Danicorum a nobhedito- 
tum, legere licet* 


Ante 




o 









Ante paucos annos ipfe in colle propeprasdiumLindhoImianum unam inveni,colord 
lateritio, figura cylindrica, altitudine pedis unius i in qua olfium fragmenta & cineres 
continebantur. 

Fragmentum unius teneo, eradas, Ventricofas, coloris cinerei (quam prope Egerup, 
hic in Selandii territorii Academici eruit Vir Celeberrimus D. D. Cafpar Bartholinus, 
tum temporis Academias Redor. Quo in loco alia quamplurima , quas cum demor- 
tuis tumulari folebant, ab aliis inventa, inter alia & pugio asneus deauratus? qui tandem 
in meam devenit potedatem, de quo etiam alibi fum adurus. 

In Dioecefi Wiburgenfi in Crmbria, in colle quodam Huolhoi dido, inventa ed uni 
cinerei coloris, quas in fe minorem continebat ex puriore argilla elaboratam? coloris 
nigri, politam, ut ex fragmentis, quas teneo, condat. Continebat odium puerilium $2 
cultelli asnei fragmentum. 



Mac na prasterea quasdam mihi ed integra & capacidima, altitudine pedis unius 
& unciarum feptem, amplitudine > qua venter maxime protuberat, pedum trium cum 
unciis quatuor, colore ex cinereo rubicundo, ex communi argilla in figulino furno 
excoda. Inventa ed in Cimbria in tradu Verumenfi& Anno mdcxlix. a ClarilT. Viro 
D. M. Stephano Stephanio , Hidorico Regio , mihi dono mifia. 



Fiac minor ed quam dono Nobilidhni Viri D„ Otthonis Kragii, Regni tknte Sena- 
toris prudentidlmi, poffideo. Sed elegantior, politior, ex materia fubtiliori elaborata, 
colore fubfulvo, levis, altitudine unciarum odo, amplitudine, qua venter maxime pro- 
tuberat, pedis unius cum femide in circumferentia. Ex ventre hemifph^rico, collum 
exfurgit amplum, eredum, labro paululum porredo. Copiofum cinerem dc odium 
fragmenta habet. Ex Cimbria huc delata. Vide additamenta ad Monumenta Dauicay 
P a g- ^ 


Xx 3 



/ 


*De zArtificidJis e Succino. 

pRiETEROiiAM quod nobis varia fint Succini fruftula , quibus Natura inclufit 

Mufcas, Tipulas, Araneas, Culices ; artificiofa etiam fune quamplurima e Succino 
affabre elaborata, ut Scyphi, Patella?, Teffera?, globuli precatorii, aliaque quibus deferi- 
bendis non neceffum effe arbitror tempus ut teramus » cum infinita ejus generis inge- 
niola manus elaborare valeat. Inter reliqua vifu digna eft .Musca alis succi- 
N ei s , qua? vivam tam artificiofe mentitur, ut pulchrius aut melius exprimi noti poifit. 
Eft praxerea Globulus parvus, cavus, pifo haud major, qui ubi aperitur ex ea- 
dem materia in eo reperiuntur novem Metae, quibus pueri ludere folent, duo minutif- 
fimi globuli 3c tres cubi. Quae omnia exterius apparent, fiquidem globulus, in quo ha? e 
continentur, ex Succino plane petfpicuo elaboratus eft. 

C a p. II L of 

"De zArtificiofis e Lapidibus elaboratis. 

i~\ Lla ex lapide talcofo Norvagico, craffa eft, ponderofa, coloris cinerei, librarum 
circiter quatuor capax, cum anfa ferrea. In ejufmodi ollis in Norvegia cibos fuos 
coquunt , fiquidem ignis violentiam optime ferant, & lapis ipfe, cum mollis fit, facile 
excavetur , & quamvis recipiat figuram , unde ex compadis hujus lapidis laminis for- 
naces extruere folent. 

E marmore scibiician o, vulgo @wpenfin-jltt'n / ( eo quod inftar Serpentis 
maculatus fit) mihi funt arte fada, Mortarium quod liquoris libram unam capit, cum 
piftillo, Fidelia paulo major, Cochlear, pocula fex ita aptata, ut unum alterum capiat, 
cum operculo eleganti. Teffera fedecim angulorum cum totidem inferiptionibus. 
Mollis enim cum fit lapis, facile tornari &: fculpi poteft. Quandoque adeo porofus, ut. 
Scyphi ex eo elaborati nifi oleo Nucis Mdfchata? expreffo perfricentur , liquores 
perfluant. 

Ex Marmore florentino elegans mihi eft Globus exade fpha?ricus 
& politus. In circumferentia decem uncias amplus, maculis fuis flavo purpureis varios 
terrarum & infularum tradus. , colore vero cinereo maria & aquas referens, ut Globo 
Terreftri, in quo Mundi partes depinguntur, plane fimilis fit. Circulos prxterea exhi- 
bet Codeftes, Ardicum, AntardicUm, Tropicos, AEquinodialem Scalios. Huic Peda- 
mentum ex Ebeno cum columnulis ex cbore aptari curavi, ut nihil defit quod in Sphae- 
ra terreftri artificiofa defiderare quis poflit , cum hic Naturte priores partes fint de- 
ferenda. 

Lamina polita ex eodem Marmore , trium unciarum longitudine, duarum latitu- 
dine, rudera collapfa? urbis &; turris vafta? tam accurate exhibet, ut pulchrius a Pidore 
vix depingi poflit. 

Ex Alabastro mortariolum in Diametro pedem dimidium habens, 
cum quatuor anfuiis, ex quibus dux canaliculata? funt, ut liquor infufus commode de- 
pleri & effundi poflit. Per ambitum craflitie eft pollicis. Piftillum quoque habet , eraf- 
fitie pollicis, longitudine pedis unius. 

Statui varix Sc parva?, ex eodem lapide elaborata?, Artifices commendant, & 
candore inter fe differunt. 

Ex Lapide lydio fabricatam fagittam ex Iflandia ad me tranfmifit Dodifiimus 
Arngrimus Jona?, P. M. anno mdcxliii. quam pra?ftat ipfius, quam meis verbis deli- 
neare. . Vifendum, inquit, telum an fagittam, unguem (unciam unam cum dimidia) lon- 
gam, paulo minus latam , cuipide mutilam, mitto. Ex lapide Lydio (ut conjedura fert) 
facta. Ha’C fe obtulit in lardo vituli marini , bene magni & annofi : Nam in denti- 
bus annorum indicium habere dicuntur. Beftiam illam Rufticus vicinus fagitta unci- 
nata feriit, & alligato fagittte fune peremit. 

Beftia dum madatur, reperkur, ut didum, lapidea illa fagitta in media lardi fpiflitu- 
dine. Quas propterea illi innocua fuit, ut alias deprehenditur: nifi enim, larido pene- 
trato , interiorem carnem contingat, non fit lethalis. Interior illa caro Plieste, 

hanc 


WORMIANtlM. 35 i 

hanc circumplexa pinguedo , five laridum cum Danis & Germanis vocatur. 

Pifcium autem talem pinguedinem , ut Balenarum & Vitulorum marinorum , a porcis 
mutuata voce laridum voco. Repertam hanc lapideam fagittam rufticus pifcator den- 
tibus primoribus tentavit, atque infulfus cufpide exarmavit, ut videre eft. Hujufmodi 
autem fagitta? materia cum in Iflandia nulpiam extet , conjicimus effe Gronlandicam, 
aut nefcio ex qua circumjacentium terrarum. Habet latior finis fagittae foramen exi- 
guum , quod forte filum ex fubtilioribus Balenarum fibris , beftiam Jethaliter i6tam at- 
trahendi fine, infixum habebat. Sed telum minus penetrabile, (ut dictum) ac interiuij 
in larido viva: beftiam minus diffolubile, ratione di£ta deprehenfum eft. 

Pene pra?teriiffem Monumentum Marmoreum ex roma subterra- 
nea erutum Anno mdcxliii. quod mecum communicavit Clarifl! Vir D. Johannes 
MuleniuSi Lapis eft cinereus, quadratus,longitudine ix. unciarum, latitudine quatuor* 
infcriptio trium ferierum ita habet, fed rudi admodum manu fculpta. 

'CtISTANTINUSf 
EBERETAS SIBI f 
LOCUM FE CERIIM 

Manubrium Cultri ex Achate, variorum eft colorum, nivei, coerulei,. miniati, ni- 
gricantis, purpurei, flavi, ita miftorum & locatorum, ut elegantiffimam varietatem ex- 
hibeant, Longitudine fuperat uncias tres, craftitie pollicis, affabre politum & elabora- 
tum, ut ei ferrum commode inferi pollit, circulis & ornamentis ex argento eleganter 
illud cingentibus. 

Ejufdem longitudinis eft Manubrium pugionis ex Jafpide viridi , cui 
macula? purpureae rarae funt infperfe, ut ad Heliotropios referri debere arbitrer; fed 
duplo craflius, & in extremitate utrinque habet appendicem , qua facile , ut ibidem in 
latitudinem, unciarum duarum cum femiffe excrefcat. Is qui obtulit, retulit ex xfaff- 
Xioig fuiffe D. Pauli Lutheri Medici, qui frater fuit Martini Lutheri: hoc ipfo hasmor- 
rhagiaS variarum partium fiftere folebar, quia vires ejus fiepius exploratas habebat. 

Argento deaurato includitur ex Prassio elaboratum caput fcemineum cum pe- 
plo , prominente facie & capillorum cirrhis , collo & pectoris portione. Eleganter vh 
refeie & prifei operis efTe omnia docent lineamenta. Magnitudine eft unguis humani, 
figura ovali ; totum opus commendat manum & ingenium artificis. 

Ex Oniche vel potius Onichacathe, quatuor zonis vel laminis diffin- 
do, GamahuIam poftideo elegantiffimam dono Glariff. & Confult. Viri D. Clau- 
dii Plumii, P. M. in Academia Hafnienfi olim J. II. ProfefToris celeberrimi, qua? pro 
ftrato zonam habet onychinam fubcceruleam, cui incumbit facies decora muliebris ex 
zona candida in convexum fabricata. Huic infidet nigra ^Ethiopis facies, ex zona ejuf- 
dem coloris , tam affabre elaborata , ut per nigra? faciei fuperficiem oculi candidi emi- 
cent. Hifce demum viri barbati & cincinnati caput integrum additur candidum , fed 
capillis barba lutea , ex ultima zona elaboratis. Egregium certe Sc Artificiofum 
opus. 

Ex Amiantho confedam Chartam incombustibilem mihi do- 
navit Illuftriffimus Marchio Ca?far Alexander Herculanus, ejufque experimentum in 
meo Mufeo fecit , pradentibus aliis Illuftribus perfonis. Charta? hujus fruftulum fevo 
candela inunxit, Sc accendit, arfit, donec fevum effet confumptum, nitidiore & candi- 
diore remanente charta? ejus parte, quae ignem experta erat. Frufta duo mihi obtulit, 
quorum quodvis longitudine eft duarum unciarum, latitudine unius : craflius aliquanto 
charta noftra vulgari , fed atramentum & calamum feriptorium fine difficultate ad- 
mittit. 

Lana ex hoc lapide confe£ta, ut Sc funis portione digiti longitudine mihi tranfmif- 
fus eft a Clarifl. Viro D. D. Petro Boudelotio , tum Sereniff. Regina? Sueci^ Archiatro^ 
Vide cap. 7. lib. 


C a p . I V* 


museum 




Gap. IV. 

L T)e oArtificioJis ex ^Metallis Auri Argenti 

elaboratis, 

A II r e u m annulum giganteum dono Nobiliffimi D. Laurentii tllfeldia 
^■kpofiideo, qui in Selandia repertus eft anno mdcxlvi. die Decembris ir. a puella 
quadam viginti circiter annorum, in tradu Orientali collis Uterhoi didi, qui litus* 
eft inter Bafnefium & Terebyam prope Molendinum Bafnenfe. Annulus ex duplicato 
filo aureo condat, in fe convoluto , tres ambitus cum dimidio conftituente : Filum 
illud aureum in utraque extremitate continuum fuifte videtur, fed jam in extremitatum 
altera ruptum. Si extendatur duplicatum, pedem unum cum unciis feptem longitudine 
sequat. Diameter eft uncia: unius cum femifte, pondere Drachmas fuperat quatuor. 

Annulus aureus in India Orientali elaboratus & gemma Chryfoprafo orna- 
tus , peculiaris eft artificii , quamvis enim major non fit quam ut pollicem commode 
ambire poffit , gemma tamen confpicdse eft magnitudinis , unguem digiti majoris 
asquans, & in ambitu parvulis Hyacinthis cinctus. Strudura Metalli peculiaris eft, & 
diverfa ab iis quas apud nos elaborantur. 

Ex auro mihi Tinctura eft pulveris violacei confidentia, qua:, Cochleari ar- 
genteo aftri£ta , aureo illud tingit colore. Pulvis ipfe levis admodum eft & fubtiiis. 

Eadem tindura impraegnatum teneo Linteum, cujus fi particulam igni combufteris, 
quod lineum eft perit, remanente tindura aurea filamentorum confidentia &: figura. 
De hujus tindura: confedione non habeo quod dicam, fi quidem is, qui obtulit, ab alio 
habuit, 8 z fecretum fibi elle voluit. 

Eft Sc ex Auro Catenula tenuidimi fili craftitie, longitudine undarum duarum 
cum dimidia, pulicem per collum alligatum tenens, &: ftringens fubtili artificio. Hunc 
vero pulicem ita alligatum per femeftre &: ultra vivum tenui, lingulis diebus manui appli- 
cando iifque dum (anguinis quantum fatis erat extraxerat: fed, mea incuria, fame Sc ine- 
dia confumptus eft. 

Ex argento Pixidula, odangula, duodecim continet Cochlearia , deaurata, 
Cenuia Sc levia valde. Pyxis vix pifum majus magnitudine fuperat. 

Crux argentea Ruftica e collo videtur geftata, pofieftorem ab armorum violentia 
tutum ut redderet ; anfa enim in apice dotata eft. Deaurata fuiffe videtur, fed longo 
ufu aurum jam fere detritum eft. Oblonga eft , duas ferme. aiquans uncias , tranfverfa 
vero brachia unam, plana, craftitie cum dorfo cultri certans, pondere Drachmas duas 
haud sequans. 

Altera parte minorem infculptam tenet crucem viridem , ad cujus latera fculpta 
hafta &C (pongia arundini affixa : In capite literis Rufticis incifa habejt : Rex glo- 
ria, ad dextram Jesus , ad (iniftram Christus, ad pedes Nik a , feu 
Vincit. 

Altera parte iifdem characteribus , continuo tradu a capite ad calcem- Domine 

ARMA CRUCIS TUtE NOBIS DEDISTI UT IIS DIABOLUM FUGEMUS. Ili 

angulis, qui ex perpendiculari & tranfverfa conftituuntur linea, quatuor quafi clavi ar- 
gentei apparent. 

C a p. V. 

c De Artificiofis ex AEre ^ Terra elaborabis, 

U T Anificiofa ex JErc elaborata , qua: Mufeam noftrum tenet , breviter perfequa- 
mur, primo occurrit inftrumentum illud ex Orichalco formatum, quo ludere & tem- 
pusterere folent pueri. A Cardano, 1. 1 5. de fubrftitate, fub nomine Subtilitatis 
inutilis defcriptum, ex feptem annulis, bracteis, & appendicibus conftans. Hujus 
fabricam & tradandi modum fufius defcriberem, nifi Cardanus, loco allegato, hoc la- 
bore defundtus eifet, quo Ledorem candidum remitto. 

Bergis Norvegorum ante annos aliquot capta: fuerunt faga: quasdam , qux, inter alia, 
fub tortura fafife funt , fe Pifcaturam folito infeliciorem &£ difficiliorem reddidifte. 

Equum 


\ 




V O R M 1 A N II M. 

Eqjium & Lupum ineiim certum in locum maris dimitteftdo. Quod ubi dili- 
gentius inquifitum fuit , inventa funt quorum meminerunt, & huc ad fummum Magi- 
ftratum delata, mihi vero a Magnifico D. Cancellario Frifio communicata. 

Eq^us cum fuo ephippio rudiftima arte elaboratus, duarum unciarum eft longitu- 
dine cum dimidia, pondere aequat quatuor librales uncias. Lupus vero minor, collo 
bc capite ereflus, cauda parva, loiigitudinem obtinet uncia; unius cum femifte , pendet 
vero unciam unam libralem. Quamvis in incredulis , permifiione divina , efficax fit 
Daemon, piis tamen omnia cedunt in bonum. 

A t i d i s ftatua aenea, cujus effigiem dedimus lib. 5 . Monumentorum Danicorum, 
in defcriptione cornu aurei , repraeientat juvenem fcdentem & medicantem, dextra 
caput & mentum fulciens, finiftra crus finiftrum tangens. In capite mitram gerit in mo- 
dum cornu incurvatam. Tota ftatua tres uncias longa eft. Pendet quatuor uncias cum 
Drachmis quinque. 

Antiquitatis Romanas infigne Monumentum, quod dono Clariff. Soceri D. D.Tho- 
mx Finckii teneo. Videatur Pignorius in additamentis ad imagines Deorum Vincentii 
Cartari, & in originibus Patavinis. 

Fibula romana, qualem depingit Eruditiifimus Vir D. Johannes Rhodius, 
in eleganti Tradatude Acia , plane convenit cum ea, quas quarta eft numero inter 
eas quas a Claudio Menetrio habuit. Pondere eft Drachmas unius , &: multa asrugine 
obdud'a. 

Stylus aeneus romanus longus eft uncias quatuor cum femifte. Craftitie 
penn^E anferiii£e minoris , acutus in extremitatum altera, altera appendice rotunda b£ 
plana dotatus , ut ea, qua; prima fcripfit, altera commode deleat. Cui etiam fini ftylus 
ipfe, quialioquin teres &: longus eft, paulo fupra appendicem dilatatur, & figuram quafl 
rhomboideam acquifivit, ut prementi digito facilius aptari poftit. Pondere eft Drach- 
mas unius cum fcrupulis duobus. 

D raco jEneus, duarum unciarum longitudine, craftitie digiti, ita formatus ut 
primo grande caput, cum rictu patulo & oculis eminentibus, exhibeat, alis in dorfo 
complicatis, quas aliud caput ore prehendit. Sub ventre caput humanum confpici- 
tur,5c pedes ungulis complicatis, qui etiam brachia quodammodo referunt, buccas ca- 
pitis tenentia, inter quos pedes oritur cauda, quas mox divaricatur ; fed deinde coit ac 
collum conftituit capitis Draconis , quod per divaricationem iftam fe infinuat , ac in 
dorfo extremitates alarum apprehendit, ftru&ura prorfus mirabili, Pondere eft uncia- 
rum quatuor cum femifte. 

Prope Coldingam Cimbrise effofLe funt duse armilla; aenea; , rarae ftruftura; , quas ex 
meoMufeo delineavit Vir ClarifT.D.D. Thornas Bartholinus in erudito fuo de Armil- 
lis tractatu. Cylindricas funt figura; ex junftis quali tredecim annulis, ut altitudinem fex 
unciarum afcendant , ea amplitudine ut brachia hominis mediocris flaturas ambire va- 
leant. Lamina;, ex quibus conflant, una parte aperta; funt , ut pro lubitu dilatari aun 
comprimi poffint, fimul utrinque duo foramina trigona, quibus fibula; (quarum etiam 
aderant particula;) inferi potuerint. Externa fuperficies, tria obtinet crepitacula, anfae 
annulis quibufdam alligata, quorum duo magnitudine & figura dimidium referunt da- 
lerum , tertium vero oblongum, teres, anfatum , com capitulo in extremitate, inftac 
bap filis campanae. Concufla armilla, haec ftrepitum edunt magnum, Linum vero pen- 
det uncias quatuordecim. Quem ili finem fabricatae fint hae armilla: , non certo con- 
ilae : quidam in facris , quidam in bellis ad ftrepitum excitandum iis ufos effe majores 
noftros putant. 


Y f Sic m 


\ 


354 


MUS E LI M 



Sic.® iNEi Iconem dedimus Iib. i. Monumentorum Danicorum cap. 7. EfFof- 
fa autem eft in Selandia juxta pagum Egerup > ubi collis eft in quo urna; & varia vete- 
rum ornamenta reperiuntur. Tota ex #re conflat deaurato, ftrucftur# elegantis. Ma- 
nubrium longum eft uncias tres, acies reliqua pedem unum, lata unciam cum femifte. 
Hinc patet arma #rea etiam olim in Dania in ufu fuifte. Sunt enim mihi &: fragmenta 
alia ex ejufmodi pugionibus in Cimbria prope Ripas inventa. 

Bull^ feuBraofe# du# figura ovali, concav#,olim Ephippiis aut froenis magnatum 
aptata fuifte videntur. Altera minor, artificiofe pertufa & variis m#andris ornata : altera 
major, integra. Vetuftatem pr# le ferunt magnam. Inventa fuerunt Stikelftadii Nor- 
vegorum , eo in loco ubi ante fexcentos annos in conflid u bellico periit S. Olaus Rex 
Norvegorum. Auro obductas fuifte indicant adhuc reliquiae. 

Gladio lus ameusfub terra in fepulchrd inventus, fine capulo, longitudine pe- 
dem #quavit , fed abrupta cufpis figuram vitiavit & aliquid de longitudine fuftulit : ex 
apice acutiore in latiorem tendit finem, utrirtque acutus. Figura enim eft triangulari, 
oblonga ; circa baiin foramina tria*funt, per qua; capulo olim aptatus fuifte videtur; ea 
modo quo jam ligneum adjeci. Per ejus longitudinem du# quafi coft# excurrunt, 
quovis latere, qu# corpus firmant & robuftius reddunt. Triangulus etiam parvus, du- 
plicata conflans linea, latus utrumque exornat. 

Anno mdcxliv. cum Malmogia a Suecis oblideretur, collem quendam urbi vici- 
num complanarunt noftri, ut in eo, tanquam loco opportuno,tormenta bellica inho- 
ftem dirigerent, inciderunt in Urnam quandam #neam, offtbus & cineribus refer- 
tam, quam foftbres incauti & inepti ligonibus prorfus contuderunt. Fragmenta , qua; 
ad me devenerunt, elegtptiftimam & variis ornamentis confpicuam fuifte declarant. 
Tot enim fuperfunt turricula, tot deaurat# reliqui# , ut vel hinc colligere liceat , vi- 
rum fuifte primatem &c magnarum opurn, cui hoc fepulchrum conftrubmm fuit. 

Ex Cimbria duos Cuneos #neos tranfmiftt D. Axelius Juel, fub terra ibidem 
inventos. Major longitudine fuperat uncias quinque, latiore parte tres. Ex angufto 
enim corpore definit in aciem latiorem. Alter paulo minor eft, fed craftior, ad latera 
eminentias quafdam habens, ut manu firmiter apprehendi & firmari poftit. 


Ufum 




FORMIANUM, m 

LTlum in bellis habuifle arbitror, cum cominus pugnabant. Si foramini habuiffent 
quibus manubria indi potuilTent, lecuriculas fuifle arbitrarer. 

, Cultellus ^neus cum manubrio ejufdem Metalli, longitudinem obtinet trium 
unciarum, altera parte obtufus, altera acutus, acie incurva. Manubrio parvulo ann il- 
lato alius infertus eft annuitis , ut eo fulpendi poflk. Inventus eft in urna quadam fe- 
pulchrali, una cum cineribus &offibus, prope Calingburgum effofla. Inter crepundia 
pueri ibidem tumulati fuilfe ex antiquis fepeliendi ritibus colligere poiTumus. Vide Mo- 
numentorum Danicorum lib. i. cap. 7 . 

Sigilla quatuor mihi funt, quorum tria asnea , unum plumbeum. Grandius in 
circumferentia pedem habet, in Diametro uncias tres, effigiem S.Canuti folio inliden- 
tis, dextra globum, finiftra fceptrum, in cujus apice flos Lilii, tenentis, undique ftellulss 
cinctam exhibet. In circumferentia has literas , more veterum exaratas, oftentat: 
f Sigillum convivii sancti canuti de sioburg. 

Hoc (equitur aliud in Diametro uncias duas cum femifle tenens , cui infculptx funt 
hx literie grandiores, ita ut emineant,non vero rnore aliarum in ipfa materia depriman- 
tur. P. R. O. R. O. M. A. 

Tertium asneum minus eft,in medio magnum I. exhibens, quod ambiunt literas mi- 
nores, quas ob vetuftatem legi nequeunt. 

Quartum figillum plumbeum eft, effigiem S. Gertrudis infculptam tenens, quam 
li^c ambit infcriptio : Convivii sancti gertrudis desiogwart. 

Calcaria ex Orichalco elaborata, crafla, ponderofa > fimplicitatem prifcam 
pras le ferentia, dono Reverendi Viri D. D. Petri Wmftrupii, Scanias Epifcopi vigilantif- 
fimi, habeo, qui retulit hasc olim pofleflbrem agnovilfe Byrgerum Archiepilcopum Da- 
nias & Suecias primatem, in hiftoriis noftris celeberrimiim. 

Huc referre libet Libellam feu' Stateram Siniticam, licet tota ex asre 
non flt conflata. Bacillus eburneus, feptem unciarii longitudine, craffitie pennas colum- 
binx, pumftis & lineolis accuratiffime & minutiffime diftindtus, ex altero extremorum 
lancem parvam asneam dependentem obtinet, cui ponderandum aurum inditur, quod 
expendit pondus xneum quadratum, feu potius teflellatum , quod filo fulpenfum tranf- 
currit lineas &; pundla in baculo lignata. Huic autem ponderi in duobus amplioribus 
lateribus infculpta funt pun&a quinque, in anguftioribus tria. Totum vero pondus 
Drachmam unam cum fcrupulis duobus pendet. Ltniverfa hasc fabrica thecas lignes 
clauditur, figura Cochleare ferme referenti, in cujus manubrii extremo clavus eft, cir- 
ca quem volvitur operculum, ubi aperitur aut clauditur. Ferunt Sinenfes Mercato- 
res has libellas ad cingulum portare, ut oblata numilmaca iis ponderent & depretio 
ftatuant. 

Propter affinitatem aliud Libella genus addo , quod Grascum elTe dixit , qui 
obtulit. Lignum rubicundum, teres, in extremitate planum & rotundum ut ei nummus 
incumbere poffic, longitudine decem unciarum , inclufum fibi tenet aliud in extremi- 
tate plane ejufdem figura, fed manubrium habens quadratum, novem clavis plumbeis 
illud penetrantibus circa finem dotatum. Conjunguntur vero hasc duo circa medium 
ferme clavo ameo , ut jungi & disjungi poffint. Aperto hoc inftrumento , fi latiori 
rotundiori parti fecundi ligni nummum impofueris duarum Drachmarum, elevabit ex- 
tremitatem illam cui plumbum infixum &: alceri prorfus junget. Hinc colligo certa? 

pecunias probandas deftinatum efle hoc organum; quamvis de ejus ufu nihil certi mihi 
conftet. 

Ad Artificiofa e ferro elaborata ut tranfeamus, primo occurrunt Gladioli in- 
dici flammati, fic didi quod lamina inftarflammas fabricata fit, quorum unum bre- 
viter defcribam , alterum enim ab eo vix differt. Longitudine eft pedis unius cum 
lemilfe, utrinque acutus, in mucronem delinens, ubi ferrum incipit, bafin habet craf* 
fam, obtufam, hamulis quibufdam & ornamentis variis exornatam. Manubrium ferro 
ubi jungitur,coronula viiitur elegans, ex sere deaurato elaborata. Ex buxi ligno conftare 
videtur manubrium,' idoli cujufdam muliebris ftatuam, lineamentis pulchre exprellis , 1 
exhibens, facie venufta , capillis a tergo in clunes defluentibus, auriculis magnis, mann 
liniftra occiput tangens , dextra verfus abdomen deflexa , peftus monile exornat, 
i runco variis pampinis 3c maiandris exornato infidens , dextrum crus , quod bovi- 
lium eft, elevat, (iniftrum pedem fub ornamentis recondit. Idoli cujufdam effigiem 

Yy % effe 


•jjtf MUSEUM 

die arbitror , fimilem iis quas expreffit Laurentius Pignorius in appendice ad trana- 
tum Vincendi Cartari de imaginibus antiquorum. Ferunt Indos gladios hofce veneno 
inficere* ut iis idus inferant magis lethales. Vagina ex ligno confiat, exterius incrufta- 
tione ex nigra Lacca Indica , ornamentis aureis decora , exornata: interius rubro 
panno obduda. 

Eft & alius gladiolus, decem pollicum longitudine, cujus ferrum figura folium Pyri 
refert, e baii obtufafubrotunda in apicem acutum paulatim delinens. Manubrium ex 
ligno confiat nigro, in obtufiorem & crafliorem extremitatem , rudioribus quibufdam 
ornamentis confpicuam, terminato. Hujus ufum in bellis elTe accepi, ubi Indi cominus 
congrediuntur. Exiguam prae fe lert artis induftriam: quocirca, ut priorem Magnatibus, 
ita hunc plebi deputatum credimus. 

Hasta Indica Regia, quam dono NobililT. D. Laurentii Ulfeldt teneo , longitu- 
dine eft pedes odo. Ferrum pedem unum cum femilfe parum fuperat , flammatum, 
acutum, aureis ornamentis eleganter depidum , & quidem majori ornatu & artificio, 
ubi lignum ei inferitur, conlpicuum eft. Lignum ipfum parte fuperiore craflius eft, 
ubique teres, fed paulatim in craflitie deficit, ita ut ad extremum vix pollicem aequet. 
Reges & Magnates in India ejufmodi haftis armati incedunt in bellum ituri. Adelt li- 
gnea vagina, eleganter Indico more depida , qua ferrum tegere licet ubi confultuni 
videtur. 

Bardus Norvagicus genus haftas eft, ferro magno, lato, acuto, figurae femiluna- 
ris, dotatum. Unus mihi eft elegans, cujus ferrum fplendidum auro interftindum mi- 
cat, longitudine pedis unius cum femifle. Hoc autem ferrum ad latus haeret , ut bipen- 
nem referat, vel fecurim incurvam. Lignum, fex pedes longum, corio rubro obdii- 
dum , & ligulis ferreis ad extremitatem ufque fulcitum , firmum , craflum adeo ut vix 
manu ambiri valeat. Eft &: mihi alius longior, fed rudior, ejufdem ferme figuras, quem 
in bello geftafte virum fortem & procerum colligo ex ferreae ligulae interioris prominen- 
tia, ad manus ftabiliendas apta. 

Tyrocnestis fpecimen ex India mihi attulit amicus, artis & elegantias parum, 
Sngeniofas fimplicitatis multum habens. Ligno enim rudi, pedis longitudine, pollicum 
duorum latitudine , fune ex corticibus nucis Indicae elaborato , ferrum ejufdem ferme 
longitudinis alligatur, quod in extremitate femicirculum refert, frequentibus radiis 
afperum. Hoc inftrumentum jundis genubus inter foemora tenent, prominente hemi- 
cyclo afpero, cui Cocronum feu Nucum Indicarum nucleos affricant, ufque dum in 
minimas redigantur particulas, in alios ufus affervandos. 

Calcaria antiqua , ob fabricam figuram , digna funt vifu. Primo unum eft: 
grande, cujus longitudo eft pedis unius & trium unciarum. Arcus, qui calcaneum cin- 
git, odo unciarum cum dimidia, axis feu fpina, quas ftellam continet, decem : ftella con- 
fiat radiis acutis duodecim , & in circumferentia fefquipedem cum dimidia uncia tenet i 
Partem exteriorem tam arcus quam fpina: exornat litera H. ad morem prifeum effor- 
mata, corona regia exornata, & appendice ad imum volubilis Novies autem hasc lite- 
ra repetitur. Centrum fiellas una reliquis grandior ejufdem figura: occupat. Regis 
cujufdam Haraldi calcar fuilfe indicare videtur coronatum hocce H. fed cujus pne- 
cife, noftrum non eft divinare. Simile plane aliud teneo, magnitudine & figura non 
diferepans, nifi quod loco literce H. in iifdem locis extet prifeum E. pari modo corona- 
tum, Regem Ericum an defignet difpiciendum relinquo. Obfervare in his licet, arcum, 
qui ftringit calcaneum, majorem non effe, quam ut commode meo quadret: unde 
colligere datur , nequaquam giganteas , fed potius mediocris flaturas hominem fuiffe, 
qui illud poftidebat. 

Non minorem fapit antiquitatem aliud quod dono Clariff. Viri D. M. Chriftiani 
Longomontani teneo, quod e ruderibus quibufdam fub terra effofium fuit. Arcus, cal- 
caneo cingendo deputatus, in angulum acutum ferme & oblique dilatatum definit, qua 
fpinam capit quatuor pollices excedentem : nec reda linea pedem ampleditur , fed 
inclinato utroque brachio ac rurfum elevato, utrinque V. Romanorum effingit. Stella 
vero, extremitati fptoas inferta, parvula eft, duodecim interim radiis (quorum quidam 
carie & rubigine confumpti) infignita. Longitudo totius eft odo pollicum. Vide figuras 
lib. i. Monum. Dan. cap. 7. 

V e tuftatem etiam quandam pras fe fert Par, quod a D.Wichmanno accepi. Ferreus, 

qui 

4 




¥ORMI ANUM. 357 

qui calcaneum cingit, femicirculus ab interiore parte duplici dotatur fibula, quae lorum, 
quo pes ftringitur, altera parte divifum excipere debet : Ab eo ftimulus feu procellas, 
qiii rotulam autftellam excipit, derivatus quinque fer me eft pollicum longitudirie, ap- 
pendiculam fupra fe hamatam habens duorum pollicum. Rotulas feu ftellas enormes 
funt, in Diametro quinque pollicum , in decem radios divifie. 

Calcar invi&iflimi Suecorum Regis Guftavi Adolphi , quamvis nihil peculiare a 
modernis obtinet, quia tamen tanti fuit Herois, in Mufei mei ornamentum alfervoo 
Primo Stellam feu rotam ejus calcaris , quod geftabat cum prope Lipfiam anno 
mdcxxxii. contra Casfarianos fortiter pugnando occubuit, auro inclufatri& eleganter 
exornatam, numeris quoque anni, & diei menfis quo hoc fadum exhibentem, me do- 
navitIlluftriflimusComesChriftianusRantzovius,ut in rei geffoe memoriam inter Ra- 
riora mea aflervarem. Paulo poft reliquum Calcaris obtinui a Nobiliflima vidua Co- 
mitis Holkii, qui in confli&u fuit cum occumberet. 



V 


rir. 


t J t * J i » 




F l GtlllA i 

Inftrumentum contradum* 


FIGURA II 
Inftrumentum extenfum. 


a lamina ferre# figura, 
h Lignum linguiforme incifura pr aditum* 
.« Clavus trudens ferrum acutum * 


d ferrum acutum c[uod ex feritur & retra* 
hitur. 

e Acumen ferri. 

■ Yy 3 


£ Locus 


3JT$ MUS 

£ Lotus vacuus in extenfo inftr umento cui 
uvula prolongata immittitur. 
g Retinaculum unum , quod a clavo truditur, 
dum ferrum extenditur. 
h Alterum retinaculum , quod cxtenfum te- 


E U M 

net ferrum fcindens ,quo digito in extre- 
mitate, manubrium verfus, prefb) fin- 
dit relaxatum ferrum. 

i Extremitas Jeu manubrium totius - inftr to- 
menti. 


c Jiptandum picitrram hanc minorem ejje ipfo Inftrumenio > cujus 
naeram magnitudinem jam deiineaymm. 


Norvegix incolis familiaris eft Catharrus, qui hyeme ad uvulam fifi fauces palari ma- 
gna vehementia defeendens eam in tantum molem extendit, ut, nili mature debita 
adhibeantur remedia, fulfocationis immineat periculum: Quia vero rion femper in 
ptomptu funt apta remedia, ad Chirurgiam confugiunt, fic uvulam totam propenden- 
tem forfice auferunt, fine omni incommodo aut vocis lasfioiie. Quia vero hxc opera- 
tio non adeo trita , egregium in hunc ufum Inftrumentum excogitavit Rufticus qui- 
dam DioecefisBergenlis, Canutus Thorbcrni didus, quod cum aptum fatis iit, &cirdi, 
tuto, fic jucunde fine dolore uvuiajn amputet , fic delineandum duxi. Lamina ferrea 
plana, §xj. longa, inextremitatum altera globulo parvulo exornata, paulatim ampliatur, 
donec circa medium duarum acquirat unciarum latitudinem, qux paulatim minuitur S£ 
ad uncix unius cum dimidia xqtialem anguftiam redigitur, quo, machinis ab altera parte 
laminx exiftentibus , pro lubitu extendi fic exferi ppteft , ut uvulam exfeindendam 
comprehendat, in hic parte clavus cx tat mobilis, qui fcrtidbns, ferrum, altera extremi- 
tate ei annexum extendit, fic retinet donec laxari ufus poftulat. Hic autem clavus duo- 
bus retinaculis nedtimr, quorum alterum extertfum firmat, ac retinet, alterum compreL 
fum laxat, ubi exfeindenda uvulpQux omnia ex Icone melius patent» 

Jacula indica varia furit, quorum ftrufiluram facile collegerit quilpiam ex de- 
feriptione, quam jam promam. Omni ex parte feryo non condant, fed ligno tereti, levi, 
In acumen paulatim definente, quatuor pedum cum femilfe longitudine, ferrea praefi- 
gitur cufpis, fex poli cum longitudine , miicrorieacutilfttno , quadrato, paulatim fe di- 
latante, ac alas duasfutrinque unam) acutifllmas conflitncmc: quae, quominus infixum 
jaculum fine magna partium dilaceratione fic dolore extrahi poffic, impediunt: demum 
partem excavatam exhibent, cui lignum teres inferitur,craftitie pennam Olorinam non 
fuperans. Magno impetu fic violentia in obvia jaculari poffunt, ac penetrant facillime, 
m eorum violentiae nil nili ferrum aut xs refiftere poflit. 

Ejus generis effe videtur quod titulo HastjE Americana aefiepi , longitu- 
dine eft pedum quinque, craftitie digiti minoris, in fumnlo cufpide ferrea acutiffima, fo- 
lium Myrthi referente, dimidii pedis longitudine , latitudine trium digitorum , dotata. 
Imum ejus ferrum aliud occupat, etiam dimidium pedem longum, quod in aequalem 
excurrit latitudinem quadratam, cujus pars infima acumine non cedit aciei cultri. 

Hamus feu potius Jaculum ad Balenas capiendas totum ferreum eft, trium ferme 
pedum longitudine, cufpide grandi, utrinque hamatum,fiftula in extremitate alteraprx- 
ditum, cui lignum teres fit oblongum inferi poteft, Cetis 6 c Balenis capiendis fabricatum, 
vulgo vocant belluarum harum pifcatores. Eorum ufum ita deferibit Ron- 

deletius, Manentibus in ftatione multis biremibus fcaphulis, binorum in lingulis alter 
remigat, alter in prora ftat,haftam (ita jaculum hoc vocat) tenens: fignificante autem 
Ipeculatore Xiphiam (feu Cetum aut Balenam) fuperveuire ( nam Bellux tertia pars e 
mari prominet) fic propinquante fcapha, ille, e manu corije&o ferro, haftile extrahit, 
ferrum enim hac figura fati um eft, fic leviter haftili aptatum de induftria. Ex eo appen- 
fiis eft funiculus longus, quem vulneratx bellux laxant, dum difcrucians fic effugiens 
mortua fuerit, tum vel in littus trahunt, vel in fcapham recipiunt, ni fi omnino grandis 
fuerit pileis. Sed hic modus falcem obfervatur in minoribus. Majorem Balenam ubi 
infequunror,in lingulis cimbis deni collocantur robuftf fumiges, alii tela mulca, longa, 
cufpide hamata, in belluam conjiciunt, quibus infixis fic altius hxrentibus , funes lon- 
gifEmps telis annexos relaxant , ufque dum vitam cum fanguifte fuderit. Tunc una 
cum funibus Balenam in littus retrahunt, adjuti maris undis. Prxdam deinde partiun- 
tur, cujus pars unicuique cedit , pro telorum conjccforum copia , qux propriis notis 

infculptis 


, ; f O R M I A N tl M. 359 

infculptis internofcuntur. Mares difficilius capiuntur, foeminae facilius, maxime fi fcetus 
fequantur. 

Sera indica, vel, ut alii volunt, Turcica, corpus eft ferreum, teres, ad ovalenl 
tamen tendens figuram, ad cujus latus alterum, quadratum haeret corpus, in quo repa- 
gula, ^ vectes, & alia ad feram (pedantia. Clavi aperienda eft plana, variis foraminibus & 
fulcis ambagiofis prodita ac pertufa ; qu^ foramini inferta apte ad alterum dum tru- 
ditur latus, aperitur fera, artificio haud vulgari confeda. Totum corpus longitudine 
non fu perae uncias quinque. 

Cingulum ex filis ferreis articularim nexum , in quovis articulo duos habet fti- 
mulos acutos, qui, ubi nudum tangunt corpus, cutim pungunt & dolores excitant. In 
altera extremitate uncinulus eft , qui ab altera parte excipitur ubi corpus cingit, quo 
claudi & aperiri commode poffit. Longitudine eft pedum duorum cum unciis quin- 
que, Monachi devoti, hujusgeftatione, carnem lafcivientem compefcere folent. 

Bombarda exigua, duarum faltem unciarum, omnibus conflat neceftariis ad glo- 
bulum expellendum, ignem excitandum & pulverem nitrarium incendendum. Fiftula 
&fera ex ferro eft, reliquum ex xre deaurato. 

Monticuius artificiofus ex variis Metallorum mineris conflatus , fed maxime 
Galena & Pyrite. Excepta bafi & ornamentis in apice extantibus, altitudine eft polli- 
cum quinque, in Diametro trium. Bafi ligneae infiftit & in certas coagmentationes 6c 
cryptas quafi difpefcitur. Inferior tres continet ftatuas operariorum Metallicorum, 
malleis alilfque inftrumentis mineras excavantium. Supra hanc alia vifitur crypta , in 
qua quidam extat, qui virgula divina Metalla inquirit. Summum feu apicem exornat 
plumbea Crucifixi imago, cui adftant Maria & Johannes. Cernere licet in toto corpo-* 
re variorum generum Pyrites, Teflellatos, Granulatos, Porofos, Steriles, Fertiles , & 
Galenas haud minorem varietatem, Metalla argenti, asris, plumbi, &: aliorum finu fuo 
foventem. 

Speculum ex Metallis conflatum huc fpedare videtur, nitidum enim, pulchrum 
& imagines rerum adeo exade refert, ut cum optimo e vitro elaborato certare videa- 
tur. Quadratum eft quovis latere uncias odo fuperans. 

Gap. VI. 

'De V^umifmatis . 

AD Artificiofa e Metallis elaborata fpedant Numifmata , quorum feriem & varie- 
tatem, quxin Mufeo noftro fpedatur , brevibus perftringam , cum ex profefFo de 
iis alii magna cura egerint. 

* 


Inter reliquos nummos Aureos unus eft Denarii Romani magfritudine , duas 
pendens Drachmas , altera parce effigiem Regis barbati & cucullati , dependentibus a 
tergo Cirrhis quibufdam, oftentans; torque circa colium, &c parce paludamenti, variis 
Syrmatis ornati. Parte altera exhibet equitem equo infidentem . Omnia rudi arte 
utrinque elaborata. Limbum cingunt charaderes quidam, qui Ruffici, ^Ethiopici, aut 

Runici an fint, dignofei nequit. Sunt enim qui Regis cujufdam Gothici numifma fuiffe 
arbitrentur. 

Cycli Judaici ab uno latere thuribulum exhibenti ab altero florentem viro-am Aaro- 
nis cum inferiptione Hebraica. 

_ Alius nummus argenteus minor, duarum Drachmarum pondere, ab una parte ima- 
ginem Cacaris exhibet, ab altera florem, quem dicunt unum efle cx Denariis, quibus 
Chriftes a Juda venditus fuit. Sed meus nullam fapit antiquitatem, nam ab altera par- 
ce Latina h^c legitur mferiptio: Imago Caesaris; ab altera Germanica h^ec, 
2i M & i ,3 95 ££)3)?/ id eft, flos Aquilegis. Ab aurifabro quodam ad imaginem 

nummi 



i 


35o M II S E U M 

nummi Rhodienfis exprcflu-m arbitror, de quo confule Antonium Augudinum Dia- 
logo u. Se Seldenum de jure Naturae Isb. i. pag. zic>„ 

Romanorum prifca numifmata mihi magna varietate St copia funt , quae vulgo 
Medaglia dicuntur , tam Graeca quam Romana, argentea Sexte a. Et quidem ex De- 
nariis argenteis Drachmam maxima ex parte ponderantibus ultra fexaginta, in quibus, 
ab altera parte, variorum Imperatorum cernuntur effigies affiibr e exprelfie; ab altera, 
divorum dacuse, aliaque Emblemata. Cernere etiam licet ante tempora Imperatorum 
cufa, in quibus Roma cum Caffide, Romulus Se Remus aliaque cum Confuluni nomi- 
nibus extant, Adfuntin hac clade Numifmata Augufti, Nervae, Veri, Aritoninorum, 
Probi, Otthonis, Se aliorum. Ed Se nummus in quo Virgilii effigies Se nomen legitur, 
altera parte folem odentans fulgidum , tenuis quidem nullam fapit antiquitatem. Sed 
hic prae reliquis obfervandus eft Denarius Antonini , qui ex ferro aeri mido ConRafe 
videtur. De quo forfan Plinius lib. 33. cap. 9. Mifcuit Denario Triumvir Antonius 
ferrum. 

Ex Are etiam mihi ed copia majorum Se minorum Numifmatum, omnium Iro- 
peratorum Romanorum Se Graecorum, defunt fceminarum illudrium Se aliorum, qui- 
bus hic honos habitus , ut in eorum memoriam Nummi cuderentur. Inter quos qui- 
dam operis Se artis indudria excellunt-, quidam temporis injuria Se vetudate adeo funt 
detriti, ut inferiptionis non conflet ratio: quidam vero ad verorum fimilitud-inem ccfn- 
fe&i, antiquitatem mentiuntur. Quorum omnium infcriptiones Se rationes examinare 
nimis foret prolixum , Se peculiare opus requireret : Sed ab aliis abunde hoC prsfti- 
tum. Numerum enim fuperant o&ingentefimurti. Inter hos enim feries ed omnium 
Imperatorum a Jul. Caelare ad Gallienum ufque, ab Illudriffimo Regis Galbarum apud 
nos Legato, D. Cafparo Coignet deThuillerie, mihi dono data. 

Sunt praeterea mihi variarum nationum Numifmata, tam ex afgerito, quam sere, plu- 
rima: Danica, Arabica, Turcica, Indica, Italica, Hifpanica, Gallica (inter quae feries eft: 
argenteorum a Philippo I. in praefentem ufque Regem , ab Illudriffimo Comite de 
Harlei, mihi tranfmifla) Germanica, Scotica, Anglica^ Polonica , Ruffica , Suetica , ex 
quibus pauca, quae antiquitatem aut raritatem aliquam lapiunt, hic attingant. 

Arabica, ex argento, magnitudine sequant Maream nodratem, utrinque literis 
Arabicis exarata, quarum quaedam in orbem limbum cingunt, quaedam internum occu- 
pant fpacium , nomen Imperatoris , fub quo cufa, exprimentes, pondere, maxima ex 
parte, Drachmam aequant, tenuia enim funt. Horum complura apud alios apud nos 
vidi, ex Norvegia allata, quae a Siguardo Norvegiae Rege, Jorfalafar di&o , conquidta 
putant. Is enim, cum in Palsedina militiae operam dediffec , ingenti thefauro onudus 
domum rediit, ut refert Snorro Sturlaefonius in Hidoria Norvagica a me lingua verna- 


cula edita. 

De Indicis Numifmatis pauci fcripferunt, qusedam igitur addam de iis qusepofi 
fideo. Primo occurrit Lariha dictus nummus , qui rotundus non ed, fed ex ob- 
longo , craffiori tamen, comprdfo filo argenteo , conduplicato, condat, literis Indicis 
utrinque exarato. Horum quinque Dalerum Imperialem condituum > pendet enim 
Drachmam unam cum fcrupulis duobus. 

In Si am monetae loco utuntur globulo argenteo, nomine Tikal, ab alterit 
parte compreffo, figuram 5 exhibente , ab altera rimulam obtinente ; fcmpuli udius 
pondere. 

Ed Se moneta alia minima deaurata , Fanno dicta, fed ex una; falfem parte cha- 
radenbus quibufdam exornata. Relatum mihi ed , horum duodecim valere unciale'* 
quamvis pondere fcrupulum dimidium vix sequent. 

Ex J a t a mihi allatum monetae mirabile genus , ex phirribea, aut ejus generis riie- 
talli condatis materia. Rotundum quidem , led quadrato & fatis amplo foramine per- 
vium, characteres quofdam circa ambitum habens, pondere exili. Tres enim ferupu- 
lum condituunt , ab incolis P 1 t his vocari ferunt. Hujus figura? mihi duo genera* 
alterum aeneum de quo podea, alterum plumbeum jam deferiptum : Dicunt ducentas 
hujus generis filo alligatas circumferri * fed quandoque undecies mille , quandoque 
duodecies mille aequivalere Dalero Imperiali. 

P 1 a s t e r moneta Chinitica fic difta ejufdem ferme ed figurae , rotunda namque 
ed , Se in medio foramen quadratum obtinet, fed minus prioribus. Ut Javaniea ex 


W O R M I A N tl M. 3 $r 

plumbo 5 ita Sinitica hxc ex asrea conflat materia. Characteres quofdam Siniticos ex 
alteri parte obtinet, decuflatim crucis in modum ficos inter orbem exteriorem & fo- 
ramen quadratum. Quaelibet Drachmam pondere aequat. Per foramina quadrata fila 
trajiciunt Indi, atque ita colligata geftant. 

Non pofium quin hic etiam mentionem faciam Nummorum Danicorum. in 
ollis & urnis fepulchrorum collibus inclufis inventorum, qui etiam antiquitatem fa- 
piunt haud contemnendam. Omnes mediocris /olidi Danici non fuperant magnitu- 
dinem, ex argento conflati. Sunt qui nomen Ludovici Imperatoris praeferunt, ita enim 
habet infcripdo, Hl udo vicus imp. ab altera parte majoribus charaderibus, 
i* Venecias. Alius ab una parte Crucem oftentat, quam circumdat infcriptio, 
f Hl udo vicus imp. ab altera templum, quod ambiunt hae literae , Xristia- 
n a religio. Quod fi Ludovicum Pium intelligant Imperatorem , filium Caroli 
Magni, ad annum dcccxxx. fe extendit eorum aetas. Alius hoc exhibet, Edelred 
rex angl. Hic Anglicum Imperium obtinuit circa annum Chrifti dccclxiv. 
Eft & qui Canuti Magni titulos praeferat hoc pado, Cnut rex angl. ad annum 
Chrifti mx v ii. referendus. Ecce Tibi quorundam fpecimen. 



Ex infigni varietate hosfaltem adducere placuit, omnes enim enumerare, prolixum 
nimis foret. 

Inventum apud nos etiam eft numifina tenue, prioribus paulo majus, ex aere, ut vide- 
tur, ciifum,quod,ab uno latere, Regis aut Imperatoris cujufdam effigiem habet, Imperii 
infignia manu tenentis, ab altero Epifcopi cum pedo Epifcopali, fine omni inferiptio- 
ne. Rudi opera eunda exprefla funt. 

Nu mismata chartacea Lugduni Batavorum, neccffitatc urgente, cufa in 
obfidione , quae demum in Argentea commutata funt , etiam in meo vitatur Mufeo. 
Defcribam ea ipfiffimis verbis amici mei, dum viveret, multum diledi D. Johannis 
Meurfii, lib. i, Athenarum Batavicarum cap.xxn. Pecunia haec duplex erat, &viginci 
odo affibus illa major : ifta minor quatuordecim aeftimata. In majori ab una parte 
Leo dabat', pileum in haftili ferens, circumfcripturrij Hac libertatis ergo: 
parte altera in exteriore ambitu incifum erat , Deus servet leidam: in inte- 
riore vero In. O. V. L. S. G. I. P. A. C. id eft , Nummus obfeflle urbis Lugdunenfis , 
lub Gubernatione Illuftriffimi Principis Auriaci cufus. In minori parte adverfa itidem 
credas Leo gladium praeferens clypeumque in quo exprefla infignia urbis, claves duae 
decuflatai, cum inferiptione, Pugno pro patria: A verla vero pars haec haber, 
Lugdunum batavorum. Icones vide apud Meurfium loco citato. 

Ex ftanno etiam tempore neceffitatis ctifaNumifmata, docet illud quod Gry.pwah 
diae anna 1651. proponebatur. 

Ejus mihi exemplum eft , magnitudine aequans Dalerum Imperialem, fed multo 
craffius , pondere unciarum quatuor. In cujus uno latere infignia confpiciuntur civi- 
tatis Grypfvaldenfis , in quorum fummitate quatuor lineae quaternarium numerum in- 
dicantes , ad latera Anni numerus 1631. in ambitu Necessitas g ry p s val- 
de n s i s. In altero latere infignia Romani Imperii , hac inferiptione : F e r d i n. I h 
Ro m a n. &c. reliqua enim commode legi nequeunt. 

Nummi vitrei fragmentum ex Sicilia attulit mihi Clariffi Vir D. D. Thomas 
Bartholinus, vitrum viride eft , ab altera parte veftigia figilli cujufdam apparent, qute 
affequi nequeo. 

Non lue commemorabo Meda lia Pontif. Romanorum, in primis Urbani VIIL 
& In nocendi X. in annis Jubilaeis confeda,ejus enim generis & alia funt multa, partim 
in Memoriam Virorum Clariffimorum , partim in Reformationis EuangeliCEC teftifL 
cationem , ali orum que praeclare adorum publici juris fada. Eorum enim numerus 
magnus. 

Z z Ad 


3^ MUSEUM 

Ad hanc vero cladem merito referuntur Pentacula & Amuleta, ex mi- 
ftura variorum Metallorum , certa confteliatione elaborata , quorum virtutes a multis 
commendantur. Hujus generis mihi duo funt. Unum quod majus, Soli dicatum, de 
quo Paracelfus lib. 7. Archidox. ubi ejus figuram delineat & modum fabricandi do- 
cet. Alterum minus, quod contra Epilepfiam commendant autores. 

Gap. VII. 

c De zArtrfimfis e vitro , eique affinibus elaboratis. 

TTRni lachrimales, in quibus lachrymas pro defundis fufas colligebant 
Veteres Romani , tam ex terra figulina quam vitro conficiebant. Prioris exem- 
plum fiipra dedimus: Jam de vitreis agendum, dux enim mihi funt ejus generis. Una 
integra, quam dono Viri Clariff D. D. Thomx Bartholini habeo, altitudine unciarum 
quatuor cum femilfe, ex bafi plana & lata, collum afcendit craftitie minoris digiti, quod 
demum in latius terminatur labrum. Colore opalino , longa fub terra mora acquifito, 
quibufdam in locis gypfea materia obduda, five alachryniis five aliunde mutuata. 

Alia mihi eft ejufdem figura:, fed major & craflior, coloris ejufdem, ab incauto ma- 
nibus frada. Hac me donavit Clariff. Vir D. D. Petrus Bourdelotius, Sereniff. Reginx 
Suecix Archiater. Ufus harum olim fuit , ut in iis colledx pro defundis lachrymas 
aflervarenturj atque ita cum cadavere monumentis infererentur. 

Oculi humani ftrudura vitrea, qux infervire poteft iis, qui monoculi funt , aut 
vitium aliud contraxerunt, ut hoc commode pallietur. Ovalis ferme eft figurx, conca- 
vas, eam oculi partem, qux extra palpebras prominet, coloribus vivis reprxfentans, vitro 
inuftis ut deleri nequeant parte convexa. Sed concava plumbo obducitur, ne veri oculi 
reliquias lxdat. Hic vitreus rite applicatus & palpebris infertus, ad motum veri oculi 
moveri poteft, & omnem deformitatem tollere. 

Globus Sphaericus, ovi magnitudine, intus fruftulis variorum colorum refertus, inor- 
dinate difpofitis, quae per vitri ambientis fuperficiem pellucentia , gratum oculis prae- 
bent fpedaculum. Ufum alium non habet, quam ut ob pulchritudinem fufpendatur, ut 
oculos pafcat. 

Parvulas quaedam ftatuae vitreae, tam hominum quam aliarum rerum, artificiofe hic 
elaboratas funt a Gallo quodam, qui pecuniam ab iis corradebat , qui modum vivis co- 
loribus ex vitro haec elaborandi cernere cupiebant. Nam, ex tenuibus varii coloris.vi- 
treis bacillis , igne lampadis eas conflavit, perite fatis & eleganter , quamvis fenex in 
opere perfpiciliis uti cogeretur. St atuas bullas vitreas appenfas habent, ut aqux in j edas 
innatare valeant. 

Templum Venetiis , inter reliqua , fpeciofum & magnificum , D. Marco facrum, 
intus eleganti exornatur incruftatione Mufiva, ut vocant , varias hift orias facras aptis 
coloribus repraefentante, & auro quibufdam in locis obduda. 

Hoc opus ex meris confiat teflulis vitreis coloratis & deauratis, quibus debito modo 
coagmentatis id quod debent reprasfentant. Ex hac incruftatione viginti circiter mihi 
funt teffulx, quas curiofitatis ergo ex locis corruptis Venetiis dum eflem, erui, ac jam 
in Mufeo fervo. 

Prisma cristallinum trigonum , feptem unciarum longitudine , duarum 
ferme in quovis latere latitudine , varias refert figuras, pro varia ejus ad oculum appli- 
catione, jam enim inverfis capitibus deorfum, pedibus furfum, jam monoculos, jam 
quatuor oculis proditos monftra. Colores prxterea omnes (quamvis coloratum non fit) 
dum adverfus lucem fecundum longitudinem collocatum, rebus , qux per illud cer- 
nuntur , conciliat , ut iridibus omnia objeda depida videantur. Cernere enim licet 
colores fplendidiffimos, rofeos, candidos, virides, puniccos, coeruleos, aureos, imo om- 
nis generis. In officinis vitrariis hxc conficiuntur prifmata , quas quo majora eb accu- 
ratius omnia offendunt. 

Vitrum viride rotundum, Daleri Imperialis magnitudine , altero latere ex- 
cavatum, xneo filo ita conftridum, ut una manubrium prxbeat , prxterquam quod 
radios folares colligat, & obvia eremabilia accendat, objeda, qux per illud cernuntur, 

minora reprxfentat. Quocirca Pidoribus, qui vaftos terrarum tradus aliaque grandia 
r J repras- 


f O RM I A N II M. & 

rephefentare compendiofe cupiunt, utile & necdTarium. Cunela enim in debita pro- 
portione & diflantia, fed minuta valde, exade exhibet. 

i elescopilim inflrumentum opticum jam notum fatis , ex tubo oblongo pro- 
portionato, & duobus vitreis orbibus artiheiofe politis, utrique ejus extremitati adapta- 
tis, conflans, mirum in modum jam excultum e(f 5 & indies excolitur, ut objeda procul 
diflantia majora reddat &: exade reprarientet. Illud, quod teneo , quamvis ex perfe- 
diffimis non lit, iuam tamen meretur laudem, & didita oculis tanquam prodentia obji- 
cit, mira jucunditate. In Aflronomia, Militari difciplina, Nautica, aliifque ufum habetn 
maximum. De ejus accurata confectione integrum tractatum confcripfit Hieronymus 
Syrturus Mediolanenfis, qui magno labore ejus lecreta rimatus elt : Excoluerunt hanc 
artem Fontana, Kirkerus &: alii, quos legant qui hic peculiare aliquid defiderant. Nos 
ex Syrturo, quo pacto primum inventum iit hoc organum, paucis exponemus. Prodiit, 
inquit , anno mdcix. feu Genius, feu alter vir adhuc incognitus, Hollandi fpecie, qui 
Middelburgi in Zelandia convenit Johannem Lipperfein : is elt vir iolo afpedu infi- 
ge quid praeferens & perfpicillorum artifex. Nemo alter efl in ea urbe , & juflic per- 
fpicilla plura , tam cava quam convexa, confici. Condicto die rediit , abfolutum opus 
cupiens, atque ut ftatim habuit pne manibus , bina fuicipiens, cavum fc ilice t & conve- 
xum, unum &. alterum oculo admovebat fenfim dimovebat, iive ut pundum con- 
curfus, ii ve ut artificis opus probaret, poiteafoluroartiiicc abiit. Artifex, ingenii mini- 
me expers & novitatis curiofus, ccepit idem facere & imitari , nec tarde natura fuggef- 
fit tubo ha:c perfpicilla condenda. Libi unum abfolvit , advolavit in aulam Principis 
Mauritii & adinventum obtulit. Princeps habueritne prius, nec ne, fuipicandum erat: 
Rem militiae utilem & neceilariam inter arcana cuflodiri julfic. Verum ut caiu fenfe- 
rit evulgatam diflimulaverit induflriam , & benevolentiam artificis gratificans. Inde 
tanta: rei novitas per totum effunditur orbem, & plura alia confinguntur perfpicilla, fed 
nullum illi contigit melius aut aptius priore, adeo ut dicas non Artes folum, fed ipfam 
Naturam omnia conferre , ut magnis Principibus omnia inferviant. Hxc ille. Omnia 
vero artis fecreta,qua: ad ejus fabricam rite conficiendam requiruntur, qui difeupit, 
apud eum legat tradatu fupra allegato , ubi & perfpicillorum exadam tradic confe- 
dionem. 

T i , > 

CistuIjE quardam Catoptricj, quadrata:, longitudine Unciarum fex, al- 
titudine & latitudine duarum, ex afferculis ligneis compohta:, uno laterum longiorum 
vitro dotantur, per quod lux ad interiora diffunditur. In extremitatum altera , parte 
elafiore,foramen eonfpicitut quadratum, parvum, per quod interiora contemplari licet: 

In ipfa cavitate varia: funt ffatux juvenum, virginum, imagines ledorum y graminum* 
aqua: , aliorumque coloribus eleganter diflindorum. Qqia: ubi per quadratum fora- 
men afpexeris, triplicata apparent omnia, atque illorum qua:dam longiflime remota, 
fpedaculo jucundo & pulchro. 

De his aliifque fimilibus confule Athanafli Kirckeri artem magnam Lucis & Umbra: 
lib. io. parr. 3. 

Thermo scopiUm, quod Crafeologon vocare foleo , conflat ligno oblongo , 
quadrato, trium pedum altitudine, unciarum trium latitudine, tenente victum globo- 
rum, quod collum habet longifhmum, non amplius penna anferina, longitudine pedum 
duorum , terminatum in aliud globofum corpus * quod ligni cavitate tegitur. Huic 
vitro irieft liquor quidam fpirituofus viridis, qui j pro ratione temperiei aeris, afcendic 
modo, modo defeendit. Urgente frigore afcendic , urgente calore defeendit , unde 
aeris temperiem exade demonflrat. Superficies ligni , qua vitrum fpedar, charta te- 
gitur, lineis atramento fignatis certos temperiei gradus oflentans. Superior pars gradus 
frigoris fignat, media temperiei, infima caloris. De infigni hujus inflrumeiiEi ulli lege 
Athanafium Kirckerumlib. 3* Magnetis de catena Magnetica cap. 2. 

Smicroscovium tubulus eff lenticulari vitro, pollicis falcem longitudine, totus 
quidem ex vitro, fed exterius ebore fuffiilcus, ita ut, columnulis nixus , per feneffellas 
quali lucem admittat. Lens vero cochlea eburnea cingitur , ut auferri & pro labitu 
aperiiu mfli amentum poffit, ubi objedum ei indendum. Totum corpus ex ebore &c 
vitro conflat. Aperto inffcrumento res minuta examinanda vitro inditur, atque claufo 
eodem, .per operculi lentem contemplanda, tam exade difeernitur, ut mirum fir.- 
Pediculus aut pulex magnitudine magna: mufcie apparet, ac diflinde pedes hamatos, 

, Zz i mteflma^ 


1 


3 6 4 MUSEUM 

inteftina, oculos, aliaque contemplari licet, qua: alioquin latent. Thecam habet ebur- 
neam cui includitur, ne externa aliqua violetur injuria. 

Figura: alterius aliud eft Microfcopium* quod licet vitro lenticulari etiam objeda 
examinet , non tamen Pyxidi includitur , fed eburnea cingitur corona, qua: per lami- 
nam aneam* manubrio eburneo comprehenfam, firmatur, ut obje&um forpice in ma- 
nubrio fito fuftentatum lenti apte objiciatur. Sic fingula, minutiflima etiam , clare fa- 
tis difcernuntur. 

Perspic illum polygonium ex duobus rotundis conflat vitris* inflar alio- 
rum perfpicillorum. Sed quia Polygona funt,objeda adeo multiplicant, ut, cum unum 
objiciatur, mille te videre putes. 

Eft & parvus tubus ejufdem facultatis, ex lamina ferrea tenui, ftanno obdu<fta, con- 
flans, figura conica , longitudine unciarum quinque. In cujus minori extremo vitrum 
commune parvum extat, in altero majus Polygonium. Per hunc tubum ubi rem afpe- 
xeris unam* in infinitum multiplicari videtur. 

Specula tria quadrata poflideo , limbo ligneo veftita , in quorum primo faciem 
tuam contemplatus fi fueris, eodem tempore in ejus medio integram, led parvam vide- 
bis, ad latera , quatuor ejus partes diftradas Sc deformatas. 

In altero quinque apparent oculorum paria, quinque nafi, quinque ora, & omnia alia, 
quascunque objeceris, quinquies repetita videbis. 

Tertium concavum omnia majora reddens , faciem communem, giganteam, polli- 
cem brachii magnitudine i & fic de casteris. 

Sed perfeclius eft rotundum ligno undique cin&um , in Diametro vitrum quatuor 
habet pollices, radios folares potenter colligit & mira exhibet fpedra. Si extra fpeculi 
centrum caput ftatuatur , inverfum apparet & pedes furftim , fi propius applicueris in- 
gentem confpicies faciem Gigantis &c digitos brachii magnitudine, & multa alia pro ra- 
tione diverfitatis applicationis. Sed primarius ejus ufus eft quod collectis & ejaculatis 
radiis folaribus obvia comburat. Cujus rei periculum facere 'qui volet, fjalendentis So- 
lis radiis fpeculum obvertat, & fomitem vel accendibile objedum obvertat centro. 
Quod invenitur tam diu removendo &c appropinquando, donec unitos radios in obje- 
&o confpexeris , tum illico ignem concipit. Meum hoc anno mdcix. Venedis ab 
Agyrii quodam emi , qui ligneam in qua fedebat feliam eo accendebat , ut emptores 
alliceret. 

Speculum feu Tubus dioptricus, conflat ex tuba lignea , unius pedis lon- 
gitudine, qua: in altera extremitate vitrum habet Polygonium, in altera vitrum aliud 
quod charta plane tegitur, ut non nili per exiguum foramen , per quod vix acus 'tranfi- 
re poteft, afpicere obje&a liceat. Firmatur hic tubus fuis pedunculis in plana tabula, ut 
non dimoveatur, eique certa proportione diftantia depicta objiciuntur objeda, diftor- 
ta admodum & feparatis partibus inverfa. Hac objeda per hunc tubum fi alpexeris, 
non videbis illud quod oftentant, fed diverfa & bene proportionara. De horum tubo- 
rum fabrica confule tradatum Gallicum Niuroni , quem vocat , La Perfpeddve cu- 
rieufe. 

C a t o p t r i e a specula, licet non e vitro , fed Metallis fint elaborata, quia 
tamen fpecula funt, huc fpedailt. 

Cylindricum tota mole fua pollices novem altitudine non fuperat, fed fpecu- 
lum jpfum fepofita bafi lignea & apice fex falcem habet pollices , circumferentia qua- 
tuor. Alt ipfum fpeculum dimidia falcem eft Cylindri pars, ab averfa parte concavum, 
ligno fulcitum. Ex miftura conflat Metallica, bene polita , ut inflar fpeculi Cry ftallini 
objeda reprsefentet. Verum nulla rite formata exhibere poteft, feddiftorta valde ae 
juxta principia optica ex centro in circumferentias circulares ducta. Imagines ipfaehoc 
pado con fecla: nil nifi confufum exhibent chaos , applicato autem debite Ipeculo, 
ordinatis & pulchra: fatis apparent. Sunt mihi ejus generis effigies Cardinalis Richelieu, 
fceleti humani, Monachi & nuda: virginis, quas nemo quid fint dixerit , nifr applicato 
rite fpecula. 

Coni cu M fpeculum eadem arte, 8z ex eadem materia elaboratum eft, qua Cylin- 
dricum, nifi quod figuram habeat conicam. Huj us fpeculi duo mihi funt exempla, alte- 
rum altero altius, ubi applicatur unum imagini optice in capfa rotunda delineans, ico- 
nem Servatoris oftentat , ubi alterum eodem in loco ponitur , emergit imago Virginis 

Maria:, 


W O R M I ANUM. 3^5 

Marias. Si invertatur capfula Sc applicentur fpecula, unum Lilium flavum, alterum ru- 
brum exhibebit ex eodem loco & fitu, aliaque jucunda. Conus alter altitudine eft un- 
cis unius cum femifie, alter unciarum duarum. Capfh, in qua depidas imagines, &: cui 
fpecula induntur, in Diametro uncias habet octo. 

C a p. VIII. 

De zArtificiofis e flantis elaboratu. 

U Erba pati feu magvey leniffima, fpecies Aloes Americanas, follis anguftis, 
minoribus & tenuioribus, ad purpureum vergentibus colorem, radice magna & fi- 
brofa eft. Ex hujus plantas fibris conficiuntur fila tenuiflima & elegantiflima , quas 
P i t a dicuntur , quae faeminas Mexicanae maximi faciunt & ad varia opera utuntur. 
Horum filorum mihi duo funt genera , unum rude adhuc & non fatis ad opera praepa- 
ratum, alterum in fila quibus neri poteft aptatum. Vide Margravium lib. z. Hift. Piant, 
cap. 1 6. Mecum hasc fila communicavit Vir Clariff. D. Johan. de Laet, amicus meus, 
dum viveret, ehariflimus. 

Filum contra spasmum nil aliud eft quam filamentum ex nervis Rangife- 
rorum confedum, quod parti fpafmo laboranti impofitum, morbum tollit. Et quamvis 
ratione materias huc non fpedet, ratione forma? hic de eo agendum obiter exiftimavi. 

Ex arundinibus confedus eft Pecten , quem Americanum vocabat is qui obtulit, 
dentes ex corticibus arundinis videntur confecti, & feparatim nexi > extremitates clau- 
dunt oifa quadam lata , fed dentes junctos in medio firmant arundinis maculati frufta 
oblonga: longitudine eft unciarum quinque. 

Culei ex ftoreis foliorum arundinaceorum, in quibus Gariophylli ex India Orien- 
tali navibus noftris funt advecti, viminibus quibufdam ex junco Indico, vulgo Rottins 
dido, ligati & ciiidi, ex quibus etiam anfas habent. Longitudine ut plurimum funt pe- 
dum quinque, amplitudine cum tonna noftra certant. Gariopbyllis Indicis referti, ma- 
gna copia ad nos deferebantur. 

Corbis indica non ex viminibus, ut vulgo &, fed ex Arundinum Indicarum 
corticibus difledis, ac decuftatim fe fecantibus, confeda, ita ut figuras rhomboides, ex 
his dccuflatis fcdionibus conftitutas , fingulas ftipet unus ordo per lineam redam ab 
apice ad extremum totam ambiens. In Diametro pedem unum habet, longa pedes 
duos circiter. Cum ad nos devehebatur , repleta erat Cofto Arabico , quem vuko 
Cinamomum album vocant. 

Ex Sparto elaborata corbis Indica, pilei plane refert figuram, cui ablatus limbus, adeo 
ut quidam Africanum pileum exiftimaverint. 

Figurae eft hemifphasricas, in Diametro uncias decem obtinens, ex Sparto albo, nigro, 
purpureo, & nervis ex Balenarum cirrhis confectis ftipata, tam arrificiofe elaborata, ut 
artificium mirari liceat. 

Paropsides parvas ex Sparto fubtili, fex circiter uncias habent in Diametro, cum 
rotunda: fint, lacca rubicunda obducitur centrum, quod ambit corona aurata, limbus 
etiam lacca rubra obdudus , fed fundus amplus lacca nigra tegitur arte fubtili. 

Ex eodem Sparto, fed crafliori , conftat Aulium feu Storea Indica, in qua 
federe ac difeumbere folent Reges ac Magnates Indorum, dum aut conviviis indulgent, 
aut Legatos peregrinos admittunt. Pedes fex longa eft, tres cum tribus pollicibus lata’ 
coloribus eleganter variegata, in primis, albo, nigro, flavo, rubicundo & fubviridi , tef- 
fellatim ita digeftis omnibus, ut ornatum praebeant jucundum. 

Anno m d clui, metu Anglorum venientibus ad nos navibus Belgicis , ex India 
Orientali redeuntibus, varia rara & vifu digna a nautis emi. Inter reliqua Storea erat ex 
ftramine artificiofe confeda, rubicundo & ptioiceo colore, decuffacim flavum fecante, 
vario fque rhombos pingente. Longitudine eft pedum quinque circiter, latitudine trium,. 
Is qui vendidit referebat fponfos & fponfas, ubi matrimonia contrahebant, in ejtifmodi 
ftoreis difeumbere. 

Capsam p raster ea tum accepi figuras cubica, pedem unum longam, latam & pro- 
fundam, cum fuo operculo. Exterius tegitur cortice tenui, caftanei coloris, quem cin- 
gunt ol firmant ramuli ex junco Indico, colore purpureo tindi, filis ex pilis confedis alli- 
gati. Interior fuperficies foliis palmatum cinda &c exornata, lingulari artificio junda. 

2z 3 Limbus' 


i66 MUSEUM 

Limbus capfx & operculi) nigro colore tinctus. Gfcterum, etfi-levis admodum 'fic hxc 
capfa, latera tamen digitum craffitie aequant, ut inter utrktnqiie 'lupcrficiem ramulos 
delitefcere arbitrer. . , 

Aliam etiam accepi capfaiii quadratam, oblongam, pedem urium cutii cribiis unciis 
longam, dimidium latam, decem uncias profundam , opere elegantiore elaboratam. 
Exterius textili opere ex Sparto fabrili, variegato, confiat, & juncis purpureis cingitur 
acftipatur, candidis quibufdam Conchyliis lunatis ac dentatis > ordine eleganti difpoli- 
tis, ita ut iiteram Latinam S. binae j undas referant, undique exornatur. Interior fuperfi- 
cies textili foliorum arundinaceorum tegete ornatur. Qna Icitfin f ecipit bpetcu|ira , 
foliis palmas purpureis & flavis alternatim difpolitis nitet. Parietes capias, craifa: quam- 
vis, gravitatem tamen nullam operi conciliant. 

Corolli precaritE, quibus in precibus annumerandis utuntur Pontificii, 
mihi fune variorum generum , fed huc tantum /pedant illae , quae ex, Vegetabilibus furit 
confedas. Ejus generis mihi una eft, Romae elaborata, cujus globuli ex ftramine elegan- 
ter contexto conflant, tam majores* quam minores. Ita vero funt difpofiti,Ut poft de- 
cem parvos fequatur unus major. Sunt vero fexaginta minores, praeter eos qui appen- 
dicem coiiftitutint cruciformem. Ornamenta vero ex eadem materia confed‘a& glan- 
des referentia extremum occupant. Junguntur vero omnia ligula ferica , ut fua pul- 
chritudine ob artificii raritatem oculos eleganter pafcant. 

Planta quam lachrymam Jobi vocant, fpecies litho/permi, grana magna, piforum fer- • 
me magnitudine, lapidea & dura admodum fert, in quibus (enlen reconditur, colore 
funt vario, in primis vero cinereo & ad nigrum inclinante. Ex his etiam mihi eft confe- 
da corolla precaria, fed non nifi quinquaginta conflans granis, exceptiis iis quas crii- 
cemadjundamconftituunt. Poft decimum quemque fcquitur globulus polygonus ex 
nigro Gagate confedus. Hasc autem omnia junguntur filo ferreo cacenas inftar. 

Panis fruflum mihi eft ex extremo involucro Nucis Indicas confedi , qui procul 
dubio tempore neceflitatis in ufum faltem venit. Sapore enim eft haud grato, eoiore 
luteo. 

Alius Panis ex Yuca feu Mandioca, fimilis bifcodo fimi!aginco,fapore non ingrato, 
ex radice Yucx confedus eft. Varios autem modos conficiendi Brafilienfes habent. 
Simplicior hic : Mandiocca cruda cultro ab exteriore cortice liberatur, hinc pura la- 
vatur aqua, fcinditur in particulas ligulas figura , duos circiter digitos longas , femidigi- 
nim latas. Particulae has exponuntur Soli per biduum ut exficcentur , non expre/fo 
fucco, ficcatas funt albiflimas, ita ut cretas loco infervire poflint ad fcribendum, tundun- 
tur in pollinem in mortario ligneo , ex quo panis coquitur delicatiflimus , albiflimus, 
certans cum pane fimilagineo optimo. Fit etiam ex hac farina bifcodus diu durans , 
cujus fruftum mihi eft fapore haud ingrato, quod ex Infulis Canibalibus cum noftris 
navibus huc eft delatum, diu aflervari polle videtur. 

Ex Corallio rubro effidum Cranium humanum, magnitudine Pifi majoris, artificium 
non olet lingulare, ruditer enim faltem elaboratum eft. Sed quia ad plantas Marinas 
refertur Corallium, hic ejus facienda erat mentio* 

t v ‘ ' . . . 

C a p. IX. 

iJe oArti ficto Jis e lignis elaboratis . 

Lobus buxeus polygonus, omnia Sciathericorum, quas fingi pofllmc, obtinent 
^ genera, duorum pugnorum eft magnitudine ; latera habet viginti lex , quorum 
viginti quatuor, partirn quadratorum , partim trigonorum variis exornantur fciatheri- 
ciSjCum indicibus ex laminis asneis varia figura affabre confedis. Latus quadratum ih 
vertice , pyxidem' parvam nauticam obtinet, cum acu Climata mundi demonftrante, 
diredioni operis inferviente. Inferius quadratum pedem eum bafi admittit , cui tota 
fttudura innititur. Opus fuilfe ajunt Nobiliffimi D.Tyehonis Brahe, 


Fas t-i 




Fasti d anici, libro fecundo Fafiorum Danicorum a me explicati, in Mufeo 
meo aftervantur, &: alii multo plures, quos hic repetere minus neceflum judico, varie- 
tas enim eft infinita, tam ratione figura? ligni, quamratione notarum impreftarum, ut 
ex iis, qua? ibidem adduximus, colligere licet : duo hujus fpecimina hic adjunximus, 
qui plura defiderat cum explicatione eorundem, Faftos noftros Danicos adeat. 

Gronlandica instrumenta ex ligno elaborata varia funt: Remus 
Gronlandicus, odo fere pedum longitudine, ita eft comparatus > ut duplicatus videa- 
tiii , in utraque extremitate alas habens latas & longiulculas , figura myrti folia expri- 
mentes , manubrium quod intercedit Cylindricum eft, paululum tamen compreftum, 
craftitie brachii ferme, quo manibus commode prehendi poflit, atque ita Idibus alter- 
nis navis (quas Coriacea eft) impelli: quasvis ala pedem tinum cum dimidio habet, reis- 






3«8 MUSEUM 

quum m en far 4 manubrii eft. Nodis duobus juxta initia alarum dotatur, ex Balenarum 
cirrhis confeflisfin eum, ut arbitror, ufum, ut a navicula retineri commode poffit, ejus 
in remigando ubi non eft ulus. Offeo limbo tenui undique cinguntur alte, clavis minu- 
tis offeis eis infixis, qui tamen in extremitate major eft ac latior. Mirum quam affabre 
fine glutine, aut aliis ejus generis, rimas 8c lacunas ligni refarcire norint, ferro & ferreis 
deftituti organis. 

Has t m feu venabula Gronlandica, fex circiter pedum , ex ligno conftant abieti- 
no, infummitate foramen obtinent, cui offea inferitur culpis, mobilis, &: ligno loris ex 
cirrhis Balenarum confeflis alligatur . Circa haftx medium hamus quidam offeus 
conip icitur, foraminulis pervius, per quae tranfiens ejufdem materia: lorum, illum ligno 
aptat, cujus ufum dfe arbitror, ut fortiori manus impetu in obvium hoftem aut feram 
trudatur. 

Ei non plane diffimile eft Jaculum, pertica enim conflat lignea, pedum quatuor, 
in cujus apice foramen eft, quod acuminatam recipit bafin , grandioris ex offe hamato 
cufpidis 5 qua: , Balenas aut pifces grandes ubi venantur, ipfo ictu e finu fuo excidit. Sed 
quia loro, ex corio fabrefaflo Balenae, circa mediam ligni firmiter ita alligatur, ut ap- 
pofitum verticillum motum beftia: fequatur, a ligno divelli nequit. Hoc enim aqusefu- 
pernatans, prasdam, longius licet divagatam, eandem prodit. 

Cufpis vero oifea, quinque hamis prodita, longitudine tertiam lignei manubrii aequat 
partem, craftitie pari. 

Eft & inftrumentum aliud ligneum Gronlandicum, quod cujus fit ufus nondum con- 
fiat. Haftae corpus ligneum, quatuor pedum longitudine, dilatatur paulatim circa fi- 
nem; hinc utrinque duabus alis, palmas longitudine & latitudine, ovalis ferine figurre, 
offeis clavis ligno affixis dotatur. Inter alas autem has os eft teres, pollicari craftitie & 
longitudine , in cujus extremo finus quidam feu acetabulum extar, quod cujus fit ufus 
ignoratur. 

Sagitta Gronlandica?, duorum pedum longitudine, ita funt compofipSjUt apex 
acutiffimus ofleus,nunc duobus, nunc tribus hamis dotetur, qui ligno firmiter adeo alli- 
gatur nervis, ut dimoveri nequeat. Qua nervum tangit, rima ei excipiendo dotatur,' 
fupra quam binae alae, ex avium pennis, nervis ligno aptantur > uc citatiori ferantur eur- 
fu, dum ejaculantur. 

Arcus finnicus, feu Lapponum , fex ferme pedes longus , ex ligno conflat 
abietino, cirrhis Balenarum primo obduflo, deinde cortice Mediano Betulae, fpiratim 
circumvoluto, teflus, figura femicirculari. 

Arcus ex India Orientali octo eft pedum, ligno conflans tereti, reflo, non incur- 
vato , in fuperficie lacca , feu incruftatione rubicunda , obduflo. Circa medium ubi 
manus finiftra fagittando arcum prehendit, lineamentis quibufdam trium digitorum lon- 
gitudine obducitur. 

Nomine Arcus Brasiiiani alius mihi donatus, ex ligno fufeo Braftliano con- 
feflus, pedum duorum cum femilfe longitudine , in extremitatibus cornibus armatus. 
Lignum ab altera parte figura eft Cylindrica, fe paulatim ad extremitates attenuante : 
ab altera plana, nulla re obduftum, undique lasve & glabrum. 

Eft major quidam ejufdem figura:, pedes quatuor excedens, ex ligno nigerrimo 
coftfeftus, titulo Indici Arcus mihi exhibitus , fed ut prior in extremitatibus cornibus 
nd h m unitur, Circa medium vero ex pennis &: aliis ornamenta quasdam recipit, pedis 
circiter dimidii longitudine. 

Arcus persicus non intentus femilunati ferme eft figura > fed ubi tenditur 
nervo fuo, haec figura mutatur, & in extremitatum utra que cornibus reflexis confpici- 
tur. Ex ligno quidem fabricatus, lacca rubra obduflo ; fed intus, qua nervum fpeflat, 
cornibus bo vinis ei apte nexis fulcitur , ut non ni fi a viro forti flefli poffit. Ejus lignum 
in medio teres eft, apprehenfioni commodum, quod ad latera dilatatur , ufque in cor- 
nua angufta, quibus nervus alligatur, ferico variorum colorum obductus, fabrica ele- 
ganti & nitida. 

P h a r e t r a R u m duo mihi funt genera , • tinum arcui capiendo deftinatum, ex 
corio craffoconfeflum,& filis argenteis & aureis, apte nexis, ornatum, tama; magnitu- 
dinis ut dimidium arcum intentum capere poffit. Longitudine duos fuperans pedes, 
latitudine pedem unum, ubi in ventrem protuberat. 

Alia 




W O R MI A N II M. 

Alia efl fetidior , etiam ex corio , eodem modo exornato , confeda; longitudinis 
ejufdem , fed ftridior, fagittis capiendis deftinata, viginti quatuor continere pofTe 
videtur. 

Sagitta variorum generum , his jundas Indica, quatuor pedes longas, ex 
arundine confefa, /pinis oblongis, duriore ligno armantur, veneno irifedo,quod inftar 
nigri alicujus bituminis iis indudum eft. 

Sunt ex vulgari ligno quercino, pedem unum cum dimidio longas, obtufas, plumbo 
munitas, 'alatas, gravem idum inferentes. 

Alias ejufdem magnitudinis , cornu acuto armatae, citius ut penetrent , ut ferruni 
asmulentur. 

Ferrata, feti ferro armatas, variorum etiam funt generum, quasdam lanceas acu- 
tas iri extremitate referunt, quasdam bifurcatas, quasdam tricufpides , acutas omnes 8c 
adforticer 'lasdendum comparatas. 

Scythica sagitta ex Tartaria allata, licet omni ex parte ex ligno non fit, 
huc tamen fpedat, longiflima eft &levi(Iima, maxima ex parte ex arundine conftans. 
Longitudine pedes quinque attingit , ita ut tres pedes compleat Arundo circa bafin 
alata ; pedem unum (emis, lignum teres folidum, firmum, olorinas pennae craflitie, arun- 
dini infixum» filiique alligatum tenet. Hamatam cufpidem ligni extremitati filis apta- 
tam fuifie, ex oife confedam, refiduum ejus docet. 

Modulus Lupati, ad indomitos equos fanandos, quem, ex ligno, fua manu fe- 
cit Illuftrillimus Princeps meus D. Chriflianus V. P. M. cum ob artificii raritatem, tum " 
quod tanti Herois ingenium & in Mechanicis induftriam abunde probet, mihi femper 
fuit gratiffimus. Praeterquam enim quod d tanto Principe liberaliter mihi collatus, de 
ejus in me aftedu tefietur ; ob artificii nitorem & pulchritudinem, omnibus qui vide- 
runt, pro miraculo erat. Veri lupati ferrei omnino exprimit figuram magnitudinem, 
adeo ut nihil in eo defideretur. Ipfius infuper Principis nomen C. litera coronata, 

cum numero quinario, infeuiptum habet. Pedem longitudine fuperac opus, quod lau- 
dat artificem. 



( 


Aaa 


a Exi^ 




57° MUSEUM 



4 






a Exterior & convexa /cuti fuperficies. 
b Pellis exterior , quafcuturn obducitur. 
c g Capita clavorum quibus anfiafcuto alli- 
gantur. 

d Lamina lignea exterior fibris tranfver/is. 
c Lamina lignea interior fibrarum recta- 
rum. 


f Concava fiuti facies: 
g Corium depilium concavam fc uti fuperfi- 
ciem tegens. 

h cAnfia tres brachio finifiro capiendo defii w 
nata. 

i Interior lamina lignea rectis fibris pradita> 
fupra litera e. delineat a. 


Clypeorum antiquorum Septentrionalium duo mihi funt fpecimina : alterum 
ex Iflandia , corruptum ferme & vetuftate detritum ; alterum ex Norvegii . Nam in 
templo Roldal prope Hardangriam, Dicecefis Stavangrienfis , diu delituit, antequam 
procuratione NobiMima* &: Dodiffimx D. Birgittae TottjDominse deTureby, ad me 
devenit. Ejus fabrica digna eft qux notetur. Primo lamina lignea incurva, quatuor 
pedum longitudine , duorum circiter latitudine , fibris redis parallelis dotata, parte 

eonca- 


( 


WORMIANU M. 37i 

concava corio firmiter agglutinaro obducitur. Hanc ambit alia lignea pariter firmi- 
ter adhxrcns, fibras habens tranfverfas, & corio, eleganrer depifto, parte convexa ob- 
ducta. Quaelibet vero lamina lignea craffitie vix eft dimidii digiti. Figura eft oblonga. 
& convexa, ita ut fuperior pars , qux caput defendere apta eft, anguftior fit inferiore: 
Anfievero dux, quibus finiftro brachio aptari poteft, ex firmi (limo corio, quatuor fer- 
reis clavis , latioribus in extima fuperficie capitibus, corpori aptamur, ut gladiorum 
idibus amputari nequeant. Opus xvi licet vecuftioris, ingenii tamen acrioris. 

Poculum ligneum tantx tenuitatis centum in fe torno elabqrata tenet, ut craffi- 
tle chartam non fuperent, contadum enim vix ferunt. Ita vero comparata funt, ut 
unum alterum excipiat ordine, donec ad minimum, fuerit deventum. Primum & majus 
pede & bafi dotatur, quibus reliqua carent. Clauduntur vero omnia theca lignea fir- 
miore, ut fine periculo tradari Sc geftari poffit. Donum Illuftriffimi Comitis Chriftiani 
Rantzovii. 

EftinNorvegia, diftridu Chriftianienfi, Rufticus quidam qui cxlatura 

cum quovis artifice certare audet, quamvis artem nunquam a quovis didicerit, & folius 
cultelli ope id prxftet , quod alii multis & diverfis organis. Is ex ligno Aceris Can- 
tharum fabricavit, qui penes me jam eft, quatuor librarum capacem, qui propor- 
tione, anfa, operculo & reliqua caelatura maxime nitet. 

Arcem enim Agershufanam, cum horto, pifcinis & adjacente territorio, tam elegan- 
ter in eo fculpftt, ut , folo ingenio id prxftare potuifte eum , negaverint qui opus vi- 
derunt. 

Cistula Indicte vel Chiniticx ex ligno elaborata? , lacca quadam funt obdudte, 
tam nigra, quam rubra, variifque imaginibus aureis lineis conflantibus exornatae. Lac- 
cam hanc Trigautius Bitumen vocat (fed, ut mihi videtur, improprie) fimilc ladi ex ar- 
boris cujufdam cortice expreflum, ac inftar picis glutinofum, ex quo conficiunt Sanda- 
racham quandam. Hoc Lnfitani Ciaronem, Sinte Ci^e vocant. Eo menfas, 
ledicas , ftipelledilem, domos ipfas & navigia inficiunt, varioque ad lubitum colore or- 
nant. Qux omnia deinde ad inftar fpeculi fplendent, Sc nitore fuo oculis , levitate 
etiam manibus, cum aequali majeftate blandiuntur, &: multam ferunt aetatem, &c. 

Penarium Chiniticum, in quo peregre profeduri cibum ac potum aftervare 
folent, pedis unius cum femiffie longitudine, unciarum novem latitudine, unius pedis 
altitudine, ita confe&um eft, ut fupra columnas quatuor fuperius firmetur tabulatum, 
atque in duas partes dilpefcatur. In priori caplulte tres continentur quadratte, eduliis 
ailervandis deputatae: in altera lagenulx dux , ex Marcafita argentea elaboratx, collo 
anguftiore, fed ventre amplo & globofo, quas inferius inverfa quxdam capfula quadra- 
ti, duobus foraminibus, lagenularum infimam partem ambientibus, fundo fuo fir- 
mat, ne geftando cadant. Supra has lagenas aliud parvum, columnulis quadratis firma- 
tum, extat tabulatum, peculiaribus quibufdam minoribus capfulis deputatum, itidem 
quadratum. Tota vero haec machina lacca rubra, nigra, auro, variifque ornamentis &C 
coloribus dea-anter eft incruftata, 

Scyphus Rufticus ex ligneis afterculis conglutinatus , magnus eft, decangulus, 
pedem in Diametro habens, intus & foris lacca rubra obdudus, nifi quod fundi exte- 
rior fuperficies nigra fit. Exterius auro aliifque coloribus pingitur , fextariorum qua- 
tuor capax 5 pes enim ad fundum ufque liquorem etiam capit. 

Scutellx etiam parvulae ex fubfili ligno, vernice flava &: maculata qbdu&x, fua ha- 
bent Cochlearia, eodem modo exornata. 

Tubulorum, quibus Tabaci fumus hauritur, ligneorum tria peculiaria mihi funt 
fpeciniina. Unum in India Orientali confe&um, quatuor pedum longitudine, fiftula 
eft tenuis Olorinae pennae craffitie , quae in partes quatuor dividi poteft , ita enim una 
pars alteri inferitor, ut commode, quando fumo conftipatur cavitas, feparari fine in- 
commodo poftint,& rurfus jungi. Exterius coloribus variis depingitur, ac lacca incru- 
ftatur. In extremitatum altera, ex luto indurato fabrefa&um eft receptaculum, cui 
Tabacum indendum. 

Alter Tubulus e Brafiiia allatus, duorum falcem eft pedum , ex ligno Guajacino , ut 
milii videtur, confedus, ita utpaulatim anguftecur. Receptaculum Tabaci grandius eft 
ita ut pollicem admittat, & fuftentatiir ab animali quodam fculptili, quod lupum refert, 
& variis filis aeneis depingitur & exornatur. Superficies exterior Ixvis eft , nodum 

A a a i tamen 


M ii S E II M 

tamen quendam in medio habens , colore fu ico i fuliginofis quibuicia.ni annuliS de- 
picta. 

Tertius in Belgio videtur confedus, duos pedes longus, tenuis, ut primus, fed incru- 
ftatione quadam pulchra ex fruftulis matris perlatum & lacca variorum colorum nitet. 
Tam receptaculum Tabaci, quam pars illa tenuior, qux ori inditur, ex tere argentato 
confeda eft* ° 



Mac iloti incommode retulero Pyxidem s i n i ti ca m elegantem. Orbicularis 
eft figura^ ex ligno Verhice obducto fabricata; ambitu fuo pedem circiter continens, 
jn Diametro pollices quatitor cum lemifle, operculo ex eodem ligno dotata. In ejus 
centro foramen eft, cujus Diameter vix pollicem aequat, in cujus fundo ftylus minutus, 
quem arnbit lamina argentea perforata, acus nauticte, acetabulo -capiendo' apta. Ipfa vero 
acus in extremitatum altera, quas meridiem fpedat, rubicundo colore eft infeda ; totam 
cavitatem, in qua acus continetur, vitrum claudit pe Huc i d u m 5 p cr q u o d m o t u s acus com- 
mode ob fervatur. In ambitu obfervantur circuli, characteribus Sinicicis nigris infigniti. 
Qiiorum extimus partes continet 24. ita etiam fecundus &ter : tius. Quartus circulus 
odo habet areolas cum fuis notis eo modo quo in figura hac exprelfa cernuntur. 

Pyxidem hanC Nauticam effe credebam ego , antequam literis it. P. .D. Marti ni 
Martiilii S. I. mupet ex Sina reducis melius edodtis eram. Is enim in lireris Bruxeilis 
27. Febr. Anni 1654. ad R. P. D. WUhelmum ab Aelfe datis , debac pyxide ita difterit. 
Quod attinet ad pyxidis hujus explicationem , dico Sinerifem clfe, ac qnamplurimas 
fimiles in Sinis efle, ac fuifie jam anci qu i ili m i st e m p o r ib 11 s . Nam gens illa pyxidis ufum 
jam qUafi i tribiis millibus annis habet. Non eft autem hac pyxis Nautica , fed forti- 
lega. Nautica enim aliam habet formam, nec tot charaderibus infcribitur, nili in exti- 
mo limbo , ubi ventorum nomina. Hcc ergo pyxis fottilega eft, quam Montilogim 
Sina adhibent , pro felici 1 fepulehri loco inquirendo. In fdpulchris enim conftruendis 
non minus fuffiptuofi qiiam thperftitiofi femper fuereSinae,putant enim fub terra Dra- 
conem, feu influxus varietates e ile, unde cor, caput, vel caudam inquifunt,ac fimilia eo 
plane modo, quo Chyromantici venas ac lineamenta manus confiderant, & judiciarii 
Aftrologi fyderum aipedus. Sed de his plura in mea Sinenfium hiftoriarum Epitome, 
quam brevi communis juris faciam. Eft autem pyxidem aliquo modo explicemus, ha*c 
addo in Clariif. Viri D. Olai gratiam. Circulus extimus 24. partes continet, ex quibas 

©x decem literis quas Gan vocant, U charaderibus horarum arte difpofitis,domiis feli- 

x e es 


I 


fORMIANUM. 373 

ees &: inielices efiorraant, eo modo quo Afirologi, cum figuras erigunt Afirologicas, 
duodecim faciunt & fingunt domus. Cum autem Sina? ex hora mortis , nativitatis & 
diei, annique computum indagent & felicia vel infelicia, pro defundi fepulchro; hinc 
illas literas confiderant, per quas hsec natio anni, diei, & horarum nomina difiinguit. 
In fecundo circulo funt iidem omnino c ha rade res, fed fuo ordine difpofiti, primus e fi 

FZLI hora media noctis : tertius CHLI ZfJ hora fecunda poft mediam no- 
dem, &c. Sina? enim diemnodemque in duodecim partiuntur aequales partes pro ho- 
ris, intermedias litera? funt decem C A N additis duabus, quas hoc @ notavi figno, 
quarum prima cceli feu primas fortunas fignificat, altera eledionem. In areolis tertii 
circuli funt varia felicitatis &: infelicitatis nomina. In odo areolis quarti circuli funt 
quatuor litera? quatuor mundi partium. A. eft Aufier, B. Occafos, C.Boreas, D. Ortus. 

Ha?c figura — ceelum fignificat, £— ha?c vero montes, & ita — ventos. Ha?c 
demum rr terram. Librum Sinte habent Yckeriq; vocant, qui totus in his figuris ex- 
plicandis eft, in quo ex materia zz ~ & imperfedo ex forma — & perfedo “ 

odo figuras etfbrmant, ac ex illis odo in fe multiplicatis 6 4. Symbola condituum, pro 
quadam rerum omnium univerfitate. Plane Pythagoricum quiddam dicerem, nifi ante 
Pythagoram C A I N librum habuiflet Sinica gens. Ha?c Martinius, quorum accu- 
ratiorem explicationem cum multis aliis prasclaris Sinas concernentibus, in Epitome 
Hiftoriarum Sinenfium, a Diluvio ad Chriftum, &c Athlante extrema? Afias, propediem 
editurum fe promittit. 

Nart/E ab Alexandro Guagnino didas, nobis ©ficr/ Norvagis olim / ita ab 
eo delineantur. Pedites in Nartis celeriter per nives iter conficiunt. Has autem Nat- 
tas funt ligneas quasdam & oblongas foleas, duorum triumve cubitorum longitudine, 
quibus in pedes indudis, baculo oblongo cum cufpide foffulti celerrime feruntur, adeo 
iit nullo modo equi, quamvis agillimi, curfu infequi pofiinr. Nam equo currenti alperi- 
tas nivis, montes, casterasque via: obftaculo & impedimento funt. In Narratum autem 
inftrumentis currentes, colles, truncos , fqveafque facillime tjtaqfiliunt, hocque modo 
feras omnis genetis apprehendere, capere , & telis transfigere folent. Hi ipfiis Nartae a 
Saxone lib. 5. Pandae trabes vocantur, dum de Finnis loquens, quos pandis tra- 
bibus vedos conferta nivibus juga percurrere ait. Et lib. i(?. Lubricos stipites 
nominat. Paulus Varnefridus de geftis Longobardorum, cap. 5. de Schrikfinnis agens. 
Ligna incurva ad arcus fimilitudinem appellar. Saltibus, inquit, Utentes, ar^e 
quadam, ligno incurvo ad arcus fimilitudinem feras alloquuntur. earum 

quod attinet, refert Guagninus fiipra citatus in Ceremillbrum 'Lricfiptione , quofdam 
hasc infirumenta ad foas proportionis ftatunam in longitu; v J ,i nern conficere . Vide qua? 
de iis notavimus in Literatuia Runtea, cap. 19. Nart^ quas ego pofildeo , fex pedes 
longa? funt, cx ligno quercino fabricatis , latitudine pollicum trium , fe‘d anguftiores 
aliquanto in medio , ubi ex virgultis anfas fotit , quibus pedes inferendi. Anteriore lui 
parte incurvata;, inftar-proras navis , paulatim in acutum delinunt 5 ibique exornantur 
lignea- quadam fecuricula, in tranfverfum locata, ut nives commodius dividant pofie 
riore partedatiores funt, non curva? fcd redae. Qua nives vel terram tangunt Ixvlffimx 
funt, & quandoque pilofo Rangiferorum corio obducuntur ; qua furfum foedant co 
fiam quandanvin corporis obtinent medio , & lineis quibufdam ad limbum exor- 
iantur. 



Tr aha Fi n nic a , qua ope Rangiferorum ei alligatorum hyeme per nives 
ferri folent Finni, ex novem confiat afferibus, viminibus & clavis ligneis , ita in conve- 
xum coagmentatis, ut fua capacitate & hominem decumbentem, & ei necelfaria cape- 
re pollit. Anterior ejus pars acuminatur, ac proram navis plane refert. Imo totum ejus ! 
corpus magis cymbam feu naviculam figura exprimit, quam aliud quidvis. Puppis lata 
eft, pro corporis capacitate / duorum pedum amplitudine ; qui fundum & medium to- 

Aaa 3 tius- 


$?4 . M il S E II U 

iliis traho-, quae ocio eft pedum, conftituit affer, planior eft & craflior. Ei enim tora 
incumbit moles , illeque vedura maxime atteritur. In toto ejus corpore ferri nihil, fed 
ligneis clavis & funibus colligatur tota moles. 

Exlflandia tranfmiflus mihi eft Calceus ex Betulas Cortice confedus. Cortex 
Ipfe in philsras longas fciffus videtur , quae deinde j undae eo modo quo lintea texunt 
textores. Philiro kx unciali funt latitudine, ita ut, per longitudinem dudo, trahfverfas 
admittant, modo afeendentes, modo fubftratas, ufqtie dura tota calcei mediocris con- 
geries iit confeda. 

Fistula ex Buxo qua ordinarie luditur, uncias fex longitudine fuperans quoad 
ftrudurarn nihil habet peculiare, fed quia a juvene deglutita, & per tres integros dies & 
nodes in ejus ventre portata ac demum per alvum excreta, fui mentionem hic etiam 
requirit. Quia vero rei gefto hiftorianl ipfius juvenis manu lingua vernacula configna- 
tam teneo, iummam ejus hic addam: Anno mdcxlvi. circa finem Augufti, juvenis qui- 
dam Nicolaus Erafmi, Scholo Coagienfis Alumnus, aetatis Anno xvii. cum in platea 
fiftula hac canerer, quas erat condifcipuli fui, Nicolai Olai , acceffit circa quintani po- 
meridianam hic Nicolaus luam repetens fiftulam. Relidebat ludens ac canere per- 
rexit, quo oftenfus alter pugno in fauces adverfarii percutiendo fiftulam detrulit, ita ut 
nec manibus , nec ullo alio inftrumento eximi potuerit, cruoris haud parum per os 
effluente. In faucibus per quadrantem horas ubi hasliffedn ventriculum delapfa eft, ita 
12 1 in dextro latere ipfam fentiret. Doloribus vexatus decumbere coadus eft, & per 
tres integros dies neque dormire, neque comedere aut bibere potuit: die tertio, circa 
quartam pomeridianam , nullo adhibito pharmaco (ponte per alvum eam excrevit. 
Hinc paulatim convalefcere coepit, licet faucium ex coriatio per aliquot dies degluti- 
tionem cibi potus moieftam redderet. Cum hxc feriberet Coagii Anno mdcxlvii, 
belle fe habuit, quod &fua manu teftatus eft Schola Redor Johannes Ivarius. 



Obiter hic moneoTibiam mihi effe Iftandicam proprie fic didam ex olfe tibiae agninas, 
pulchre fatis elaboratam & fonoram. 

Organum musicum Lituanicum , quod cum procedentibus ad me mifit Yir 
Clariff. D.D. Loiiblius in Academia Rcgiomontana Profeff P. peculiare eft. Excava- 
tus ex parte affer , quadratus ferme nifi quod circa alteram extremitatem attenuetur 
aliquantum, & hinc inde moandris quibufdam ad latera exornetur. Longitudine duo- 
rum pedum eft, latitudine, quibufdam in locis , unius cum dimidio. Hujus pars una, 
quo ca^a non eft, fed oblique excifa, foramen rotundum obtinet , tanto magnitudinis 
ut Hianum pueri admittat , cum rofeis quibufdam ornamentis. Reliqua pars concava, 
ut ad folium perficiendum fit aptior, novem fidibus oneis obducitur, quo verticillis 
pro 1 ubitu & harmonio ratione extendi ac laxari poffunt. Non vero oqualis funt lon- 
gitudinis, fed proportionaliter deficiunt. Quo pado, an digitis, an plectro in hoc lu- 
dant ignoro > dum digitis tanguntur fides, fonum edit haud ingratum. Organon quam- 
vis rude, non tamen frequens. 

Ex Buxo arte tam fubtili fculpta eft Vagina cultri , odo unciarum longitudine, 
ut artificis manum adeo peritam mirentur omnes, quotquot opus viderunt, artis fcul- 
ptorio periti. Uno latere exhibet hiftoriam Adami in Paradifo, Abrahami filium ma- 
da re conantis, &Loth.i cum filiabus: Altera annunciationem Mario, Chriftum crucifi- 
xum, eumque reforgentem oftentar, ftatuis & iconibus, quamvis minutis, tam eleganti 
tamen proportione ck difpofitione ordinatis , ut vix artifex ullus id melius proftare po- 
tuiftet. Magni a peritis fit & oftimatur, qui rem intelligunt. 

Machina tractoria , cujus beneficio pondera compendiofe elevantur. 
Tantum enim quadrante ulno ea proflatur, quantum tribus aur quartior ulnis fine ea. 
Conftat vero trochleis quatuor aut quinque vel pluribus pro lubitu funibus proportio- 
num diftantia ligatis. Sed tota ftrudura melius cw-n^U quam calamo docetur. 

Catena lignea, ex ramo uno arboris , variis lateralibus ramulis onufto, con- 
flat. 


W O R M I A N tl M. 37f 

ftat, ica excifis, ut finguEe anfulae integras fint, variis modis intricatas , & laterales cate- 
nulas jundas habeat prout ligni ratio tulit. Singulas vero catenulas in glandiformera 
nodulum, ornatus gratia, terminantur. Principalis pedum quatuor efi: longitudine, la- 
terales quasdam majores , quasdam minores , quasdam etiam duplicatas. Principalis ex 
hamo ligneo, ex eodem ligno excifo, dependet. 

Mus artificialis ex ligno confe&us, & corio murino pilofo te&us, intus rotis & ma- 
chinis, horologii inftar , prasdftus. Quorum beneficio, ubi clave apte regitur & incita- 
tur, inftar Muris vivi, concitato fertur curfu, ac ire ac redire fponte fua poteft. 

Statua ex ligno, articularim jun&a & aptis veftibus decora, manibus rotam tenet, 
quam librato & te&o pondere ita verfat, ut rem fune alligatam attrahat , perinde ac 
fi viva videatur. 

Faldistolium , fellat plicatilis genus eft, prifca arte ante trecentos annos ela- 
boratum. Ejus pedes decuffatim fe fecant, quorum quivis longitudine eft trium pedunt 
Romanorum, infummo caput Draconis infantem ridu tenens, in imo ungulas rapacis 
cujufdamavis infantem comprimentes oftentant ; per reliquum corporis variis gyris & 
msandris verficoloribus ornantur. Caeterum in medio umbilico quafi dotatur, axem 
firmante & ita tenente, ut complicari &: explicari ejus beneficio rota fella poffit. Co- 
rio craflifiimo laeditur, cui infidendum ei, qui hac fella uti velit. Ad latera hanc habet 
tnfcriptionem , literis prifcis &c Longobardicis ligno incifis. f Anno: domini: 
m: ccc: l: secundo: magister: allo: fecit: hanc: cathedram: 
Epifcopi cujufdam Lundenfis fuilfe memoratur, & ejufmodi fellas plicatiles Faldi- 
s t o l i a vocata fuifte a medii xvi autoribus invenio. 

Hanc feliam cum olim apud me vidiftet Vir Clarift. D. M. Stephanus Stephanius, Hi- 
ftoricus Regius & in Academia Sorana Profeftor publicus, meumque inftitutum de novis 
ornamentis ei addendis cognoviftet, eleganti epiftola dilfuafit, qua:, quia jucunda con- 
tinet, locum hic merebitur. Sic vero fcribit. Epilcopalis illa cathedra, quam fumma 
cum voluptate apud te vidi , majorem fpirat antiquitatem , quam tu illi adjudicas. 
Nam , fi infcriptioni fides conftare debeat , fabricatus eft eam Alio , anno Domini 
mccclii. hoc eft triennio ante mortem Petri II. Archiepifcopi Lundenfis, qui obiit 
anno Chrifti mccclv. y. Calend. Maji , ut videre eft in Chronico Epilcoporum Lun- 
denfium Nobiliftimi Arvidi Huitfeldii, literaT. deinceps: Hic vero Petrus ducen- 
tis fere annis Birgerum , cujus tu astati aflignas feliam iftam, in Epifcopatu prscelFit. 
(Notandum hic, me accepifle, hanc feliam fuifte Birgeri Archiepifcopi, non vero quod 
ejus astate fit confeda; potuit enim hereditario jure ab anteceftoribus fuis eam accepif- 
fe) Ergo citeriorem redolet antiquitatem , quam facile exiftimaftes. Monumentum 
certe eft preciofiftimum &auguftiffimum. Csterum ex earum genere eft fellarum, quas 
Pontificale Romanum, hoc eft liber continens varios Ecclefias Romana ritus &: cere- 
monias, barbaro vocabulo nominat Faldistolia (nobis gaafo-flod) quarum ufus 
erat in variis confecrationibus & ordinationibus Epifcoporum, Abbatum, Prefbytero- 
rum, imo Regum , Principum&; aliorum. Quomodo hxc omnia aptiffimis figuris &: 
iconibus non uno in loco prxdidus liber repraffentat. Valde autem difplicuit mihi in- 
ftitutum tuum de cathedra ifta reparanda, &: novis ornamentis condecoranda, quum 
hoc nihil aliud fit, quam antiquitati fucum facere. In primis nollem mutatam pellem 
illam, qua: feliam conjungit & fedem prsebet. Nam mihi Elephanti videtur corium effe, 
aut animalis quod Unicornu vocant , aut alterius rari & peregrini, certe alio fub Sole 
nati. Vide qua: de Faldiftolio habet Dodiff Henricus Spelman in Gloffario Latino Bar- 
baro ad literam F. 

Navicula, duorum pedum longa, ad formam maxima: navis bellica: affabre ela- 
borata, omnia habet tam apluftria, quam vela, tormenta bellica, trochleas, funes, qua: 
ad navem bene inftrudam pertinent. In puppi quoque & ad latera depicta, auro exor- 
nata, &: id quod debet eleganter exprimit. 

Capsula lignea triquetra, faba: magnitudine, in fe continet duodecim C o c h- 
learia lignea, tam fubtili arte elaborata, ut peritam artificis manum mirari 
fatis nequeam. 


i 


C A P. X, 


MUSEUM 


37 ^ 

Gap. X. 

c I)e zArtificioJis e F molibus elaboratis . 

VTUc e m Indicam ejufque frudum fupra defcripfimus, jam fufficit monere ex fru- 
dus cortice ligneo & duriore, varia utenfilia, inprimis pocula & fcyphos elaborarb 
poliri enim adeo exade poteft ut fplendore cum ebeno certet. Ex eo fcyphus mihi , 
cujus venter cortex eft ita politus ut fplendeat, castora ornamenta, ut pes,bafis, opercu- 
lum, ex argento affabre fatis elaborata. 

Cortex unus cftfphxricas rotunditatis, poculo aptus, in quo pulchre opere antiquo 
Incife fluit hiftorix , miiTionis Spiritus fandi in Apoftolos, defcenfus Chrifti ad inferos, 
&£ judicium extremum ; fub quibus excifa quoque infignia Urbis Amfterodamenfis& 
numerus anni quo elaboratus hic fcyphus, qui eft 1553. adeo ut centum jam elapfi fine 
anni ex quo confici coepit. 

Ex Nuce faufel fupra defcripta , Pyxides parvae ebore exornatas variae 
conficiuntur, etiam tales in quibus pulvis Tabaci affervatur: eleganti enim miftura ni- 
vei & purpurei coloris oculis funt obledamento. Niveum autem iffum colorem pro- 
greffu temporis in flavum degenerare animadverti. 

Avellana in odo rhombos asqualiter divifa & cingulo ex charta pergamena 
jundos, Paflionis Chrifti hiftonam tenuibus quibufdam ftatuis affabre elaboratis exhi- 
bet: Quamvis ex quovis adu pauca quaedam repraefententur, ira tamen funt compa- 
rata, ut, quid fibi velint, facile dignofcere liceat. 

In pyxidula eburnea, Calceoli duo minuti continentur, ex duobus ceraforum 
nucleis elaborati, induftria haud vulgari. 

Huc quamvis non fpedenr, referenda quaedam duxi arte compoflta, qute raritatem 
quandam fpirant & ad hanc claffcm funt relata, inter quae primo occurrit 

Atramentum chiniticum forma maffe cujufdam oblongae , unciarum 
duarum longitudine , latitudine unius ferme. Solida eft, quadrata quandoque, folii 
Perfici figura , nigerrima , .variis charaderibus Chiniticis ab altera parte infignita , ab 
akera floribus & aliis ornamentis exornata. Dum ad ufus applicant, faliva aut aqua 
madefaciunt, atque penicillum, quali pidores utuntur, huic intingunt , ut eo chara- 
deres fuos effingant. Nec enim ftylo ferreo , ut reliqui Indi nec calamo aut penna 
feriptoria , ut Europaei , utuntur. Quinque mihi funt maffulae hujus atramenti nigri 
(rubrum enim etiam datur) diverfis charaderibus Chiniticis &; figuris infignitae. Sunt 
qui putent ex terra quadam bitummofa nigra , cum gummi, confici. Alii vero, ut 
Trigautius , ex fumo olei praeparari afferit : Eo vero uti in marmorea lamina eaque 
apprime laevigata , cum aliquot aquae guttulis , fcriptorios iftos panniculos affrican- 
do , donec laminam inficiant , deinde penicillo e pilis leporinis > quo ad fcriben- 
dum utuntur, atramentum excipiunt. Habet hoc prae atramento noftro fcriptorio, 
quod commodius in forma ficca circumferri poffit , fine metu maculationis aut infe- 
dionis. 

Charta di spania, folium eft vulgaris chartae, ab altera parte tindura qua- 
dam rofea ad purpureum vergente & aureo fplendore radiante infeda, qua mulieres 
utuntur, ut genas reddant rubicundas & faciem venuftiorem. Tinduram hanc quidam 
ex Cnici floribus. Spuma maris, &; arena in Hifpania confici dicunt. Ego eam ex ligno 
Brafiliano aut Sandalo rubro excradam chartis his illini «arbitrarer, ut exficcari ac hac 
forma circumferri queat . Hoc fuco quando utuntur , digitum faliva madefaciunt & 
chartae affricant, qui tantum abradit tindurae , quantum fufficit/ reliquum in ufus af- 
fervant. 

* Gap. XI. 

\De aArtificiofis ex oAnimahbus elaboratis „ 

Q l U a M vi s fupra de Inftrumentis Gronlandicis e ligno elaboratis egerimus , ta- 
*men, quia alia reftanc ex pellibus animalium confeda, hic de iis commode tradari 
poffe autumo. Primo autem occurrunt 

. Vestes Gronlandicse quasdam, confedae ex pilofo Phocarum corio, diligenter 

prae- 


¥ O R M I A N U M. 377 

praeparato. Thorax latus annexum habet caputium , quod capiti inductum tantum re- 
linquit intedum quantum faciei fpedandas fufficit, loro etiam circa faciem conftrinm 
poteft, ut unda marina penetrare nequeat, tam parte anteriore quam pofteriore Syrma 
dependet longum ac latum , quod femoralia pene tegit, &, dum in navicula feti cymba 
fua coriacea funt, foramen, per quod fe immittunt, claudit, ne aqua: quid intret. Fe- 
moralia tibialibus nectuntur, utraque arda adeo ut corpus ftride ambiant. Calceorum 
nullus ufus. 

Thoraces alii ex avium maritimarum exfuviis tam egregie confarcinantur, ut pen- 
us nigra: nigris, alba: albis pulchre refpondeant. Figura a priori non differunt. 

Indufia eandem prorfus obtinent figuram, fed ex pifcium inteftinis, pulchre praspa- 
ratis, & filis ex nervis confedis fubtiliter fatis confutis conftant, limbum ex corio pllolb 
canum, ut videtur, habentia. Cum acubus ferreis deftituantur, miror qui tam apte tot 
tenuia inteftina confuere valeant. 

Veficas etiam qiiafdam habent , quas dum navigant dotfo alligant inflatas , ut iis fu- 
flententur, ne fubmergantur. Gonfeds autem funt ex coriis Phocarum , abrafis pilis 
& debite praeparatis, foramina in iis fi- quae funt, illa apte adeo oflibus Aipare norunt , ut 
ne ventulus quidem cum inflantur exire poflit. Magna: funt Me vefics, urpote ex inte- 
gris animalium pellibus confedas , longitudine ut plurimum quatuor pedum , amplitu- 
dine pro ratione corporis animalis. In iis foramen eft , per quod inflari prp lubitti 
poflint in ipfo mari. Ex cirrhis Balenarum appendices etiam habent , quibus laxari ac 
conftringipoflint, neceffitate urgente. 

Navigia pari modo ex coriis eadem ratione qua vefics prsparatis conficiunt. Su- 
pra bacillos ligneos, in navigii formam -compados, coria hxc extendunt & confuunt, ita 
ut in utraque extremitate acuta fint, in medio vero foramen rotundum, per quod infe- 
riorem corporis partem inferunt, & loris conftringunt, dum fe navigationi accingunt. 
Alia quasdam lora fuperiori navigii parti adjunda cernuntur* quibus remum & jacula 
alligare valent ubi neceflitas flagitat. Navicula illa, quam ego teneo, ododecim pedum 
longitudinem fuperat, fed latitudine vix duos ; adeo levis tota efl: ftrudura, ut fine ne- 
gotio in dorfo geftari poflit, ab homine non adeo robufto. 

De remis, &: aliis inftrumentis oflibus armatis lupra diximus. 

Olim pocula ex cornibus boum confeciffe majores noftros, in tradatu de aureo 
cornu demonftravimus, ubi etiam quasdam, qua: tenemus, delineavimus, labris ex tere 
deauratis, & variis emblematibus infignitis. Cum magna fit horum varietas in magni- 
tudine, ornamentis & aliis, fingula defcribere nimis foret ta:diofum, confulatyr didus 
nofter tradatus, Monumentis Danicis infertus, ubi etiam illud defcribitur & delineatur, 
quod ex ungula Gryphis conflare quidam falfo putant. 

Cornu cervini fruftum , feptem unciarum, per medium juxta longitudinem 
difiedum, in duos ramos paulo infra medium divaricatum, egregie parte convexa po- 
litum, Herculis labores arte fculptili artificiofe admodum exprimit , circulo inclufos, 
ut fingulos ferme corporis torofi artus &mufculos numerare liceat, & monftrorum clava* 
debellatorum corpora proftrata mire repraffentata. Supra hanc effigiem qusedam ex- 
tant ornamenta ridus leonini & alia; infra in ramis divaricaris dua: confpieiuntur effi- . 
gies, nitide & eleganter incifae. Ad lasvam Palladis cum caffide & chlamyde: ad dextram 
Autoris, quem Albertum Durerum fuiffe arbitror. Qua latius patet hoc cornu, un- 
ciarum efl quatuor. 't :£ *S ; ^ j$H. [iMM m | 

Baltheus sericeus, fex bullis feu laminis quadratis, ex dente Rofmari con- 
fedis, diftindus efl, ita ut prima lamina, quas fex uncias fuperat, longior fit reliquis, ' 
in extremitatum altera, fibulam conftituat, cui acus argentea adhseret, cujus beneficio 
circa corpus ftringi poteft, ultima enim, quas hujus fibula foramen ingreditur, tenuior 
efl, in obtufum apicem definens. Reliqua quadrata, oblongas. Quia dentes Rofmari 
in fpafmo & Convulfionibus commendantur, eum in finem hoc cingulum elaboratum 
puto, ut nudum flringat corpus, & ab hoc affedugeftantem liberet. 

Mandi hyeme cum nodes funt longiores, ingenioli cum fint, ex dentibus Balenarum, 
ad focum varia conficere folent ; In primis Ludi scachici (in quo excellunt) 
latrunculos. Quorum aliquot mihi fpecimina, viridi & albo colore diflinda, qua: ita 

lunt fculpta , ut quifque fuum officium, habitu, veflitu, 8c lineamentis perpulchro ex- 
primat. r 

Bbb ^ 


) 


1 


378 ' M II S E II M 

Ex dente Balenae , quam Sildreh.e vocant. Poculum ab iifdem coftfe- 
dum, in fuperiore pane juxta labrum exhibet imagines trium juvenum faltanriurn, & 
fe mutuo extenfis brachiis manibus apprehendentium ; hac infcriptione : Leitid. 
drottins: o g: akallid, han. id eft, Quasrite dominum & invocate eum. 
Inferius florum duorum, aliorumque ornamentorum confpiciumur varietates, opera 
eleganti & nitida. 

Nec minoris artificii eft Cochlear ibidem ex offe elaboratum , longitudine 
pedali. Cymbulae enim refert figuram juxta proram pauiatiin anguftatam ; Manu- 
brium. vero conftituit Draco cochleam contortam ridu tenens , Complura alia 
funt ejus generis Jflandica > qua?, artifices commendant, & raritate fu a fe praebent 
pulchra. 

Ex Alcis lingula Pent acula, certo armi tempore & conftellatione, in Boruffia 
conficiuntur, cordis figuram habentia, qua? ab altera parte Salutationis Angelicas hifto- 
riam imprefTatn habent, ab altera hos charaderes : 0 0^ 0©3 

pez £> 3 >X id eft. Ave gratiofa, Do- 

minus tecum. Verba funt Angeli Mariam Virginem falutantis. Commendantur ha?o 
pentacula collo geftara , contra Epilepfiam & convulfiones. 

Non eft quod hic tangam Cochlearia varia ex concha venerea, cornibus 
animalium , concha perlata, teftudinis crufta, dente Rofmari, cum nihil habeatis 
peculiare praeter materiam ex qua funt elaborata. 



Ex eadem ungula confedus eft annulus peculiaris figurat, Magnitudine tantus us 
pollicem ambire poffit, ita formatus, ac fi ad latera ramulorum amputatorum offende- 
ret veftigia, qud craflior eft fcutum exhibet, cui incifum nomen Jefu, hoc pado, I. H. S, 
lacus alterum fcuti ornatur magna litera T. alterum M. prifcum habet. Credo gefta- 
tum fuiffe contra Epilepfiam &fpafmum, opus hodie aut heri non confedum. 

Ex ebore multa feneo eleganter & artificiofe elaborata, qute fubtilitate & artificum 
induftria excellunt ; ex quibus quadam obiter recenfebo. Statuae trium re- 
gum, Virginem Mariam falutantium, egregia arte, ex dimidia parte unius dentis Ele- 
phanti , habitu Grscco fculptorum excellunt. Eo vero magis confideratione funt di- 
gna?, quod dentis illa pars, per medium fecundum longitudinem diffeda, arguat inte- 
grum dentem in Diametro latitudinis fuiffe fex unciarum. Ipfae vero ftatua? altitudine 
ieptem. 

Statua ex ebore, quinque uncias alta, in China elaborata, virum exhibet habitu Chi- 
lienfi, ampledentem fceminam ejufdem nationis , qua? fubfata manu alapam ei minita- 
tur. Et capitio & toga & calceis & facie Chinenfes affabre fatis exprimunt. 

Non tangam hic Tormentum bellicum cum fuo prtefedo &: aliis inftru- 
mentis, huic negotio neceffariis, fubtiliffime tornatis, ut hafta? pilum craffide non fupe- 
rent, pocula varia, Rhombi, Rheda?, aliaque quampliirima, quibus artifices fubtilitate 
certaife videntur de palma, cum quamplurima fint. 





Non 


i 


'S * 





l 

j ‘ 


i 

i 



J 



|8g M U S E II M 

Non polium vero quin T u b je ex ebore in formam Cornu elaboratas mentionem 
faciam, quam dono SerenilT. Regis Nofiri Friderici III. Anno mdcl. accepi. Lon- 
gitudine eft pedum duorum , unciarum trium , amplitudo labri latioris , pedis unius 8c 
unciarum duarum, anguftioris quod inflatur, unciarum trium cum dimidia. Crafla fa- 
tis,- ut pondere libras fex civiles asque t. Superficies exterior variis fculpturis exornatur, 
quarum icones vetuftatem pra fe ferunt magnam,, Diftinguitur vero hac Tuba annulis 
quafi prominentibus in quinque clades. Quarum prima, labro ampliori vicina, conti- 
net duos Leones procumbentes & ad certamen quafi fe provocantes, & Dracones ri- 
sibus oppofitis bellum minantes. Secunda claffis infignita eft maeandris quibufdam 
Pampiniformibus, expanfis foliis per ambitum reptantibus. Tertia, qua: maxima eft» 
& plus quam medietatem totius tuba: occupat , pluribus & eximiis ornatur fculpturis» 
Occurrit namque primo eques loricatus, hafta adverfarium, gladio parma armatum, 
profternens, quem a. tergo, jaculo ex arcu emifto, petit tertius, tunicatus & tegmine ca- 
pitis pyramidali ornatus : Eum fequitur pedeftris ordinis miles, tunica & parma te&us, 
ftritfto gladio imminens vicino , qui nudo capite & longiore indudus tunica , nudum 
liominem,fcuto incumbentem,hafta profternere conatur, quem vexillifer equo infidens 
inhibere videtur. Hunc ordinem claudit arbor, in qua cernitur nidus ovis refertus, cui 
infidianti Serpenti, Avis ipfa, quantum poteft, refiftit. Quarta claffis bellum fpe&antia 
etiam continet. Eques enim loricatus, ftri&o enfe munitus, cum focio fagittario, ex 
arcu tenfo jaculum in adverfarium equitem emittit ; fed tunicatus quidam gladio ftri&o 
& parma, tam horum, quam infequentium, nudi fcilicet equitis vexilliferi, peditis 
fica armati, conatibus refiftit. Hos excipit miles tunicatus, ftrifto enfe 8c parma infi- 
gnis, qui dum inermem Sc nudum ad pedes ejus provolutum petit, occurrit alius pedes, 
hafta eum repellens & proftratum liberans, peplo corpus tegens. Agmen claudit capti- 
vus nudus, manibus poft terga revin&is , caput per aflferis foramen exfertum tenens, 
cujus humero infidet corvus, carnem dilanians & crudeliter ma&ans. Quinta claffis 
paiftoritia efle videtur. Sub arbore, ex qua fportulaSc corium dependet villofum, fedet 
quidam paftorali habitu, pelle hirfuta tedus, capram mulgens, cui adjundi hadi, partim 
jacentes, partim faltantes, atque inter eos unum cornibus tenet alius paftor. Furem ad- 
ventantem dum infequitur canis, lupus haedum difcerpit, quem pedo fuo paftorali abi- 
gere tentat alius. Claffis, qua: fequitur, venationi dicata videtur. Eques enim dum 
hafta Cervum petit , pedes nudus venabulo Aprum excipit, quem bini canes tenent. 
Captum vero, Se equo impolitum, ducit quidam tunicatus, dextro humero baculum, cui 
inditum caniftrum , geftans. Peregrinationi feptimam clafiem afcribere an debeam 
nefcio. Peregrina quidem hic fculpta animalia id fuadent , ac eo nos ducunt. Nudus 
homo, Camela infidens, a tergo clunibus Cameli infidentem habet Leopardum aut Lu- 
pum Cervarium, ad pedes Pfittacum oftentat. Hunc pracedit alius Elephanto inequi- 
tans, dextraiferrum incurvum tenens, quo beftia regitur, quaacollo vas vinarium loris 
alligatum portat. Denique arbor, in qua nidus quinque aviculis refertus, occurrit, ili 
quo mater pullo nutrimentum roftro prabere videtur,reliquis alis ac roftro gefticulan- 
tibus. In altero nido ova cernuntur, qua: puer nudus alteri porrigit, ut Iportula indat. 
Quibus fuccedit Cercopithecorum colludentium par. Forfan hac aucupia denota- 
bunt. Denique alata Gryps bovem profternit, cui affidet Sphinx capite humano mi- 
tram geftans, pedibus quatuor, alis binis, cauda oblonga, quam fequuntur aves bina’, 
colli oblongioris, cauda diffufa, utrinque Phialam floribus onuftam cuftodientes; an 
Struthiocameli fint, judicent alii. Reliqui duo circuli ita funt comparati, ut prior non 
nifi foliis quibufdam fimplicibus, partim laevibus, partim erifpis, exornetur: pofterior 
duplicatis foliis ex contortis fuis ftipitibus prodeuntibus. Verfus orificium coronula 
cingitur. 

Statuam quandam antiquiffimam, Regis Norvagia pompam referente, ex dente 
Roftnari elaboratam poffideo, trium unciarum altitudine, duarum cum femifle latitudi- 
ne: p xC x ipfe corona redimitus equo infidet, dextra fcutum latum tenens,quem ab altero 
latere pracedit fignifer, finiftra haftam gerens prapilatam, cui m parte fiiperiore ad- 
haret vexillum, dextra arcum habens. Hunc fequitur Tubicen, gladium oblongum ad 
latus tenens, ore vero cornu incurvum inflans. Ab altero latere quidam genubus terram 
tangens ftapedem Regis tenet , quem ad clunes equi Regii fequitur Armiger, fcutum 
Re°is finiftra, & gladium dextra tenens magnum, fcutum ipfum ovalis eft figura, incur- 

& ~ vum. 


FORMIANUM. 3 §t 

vum, latus finiftrum a capite ad genua tangens. Ex hac ftatua colligo, fcuta, quibus ve- 
teres utebantur in Norvegia, duiim fuifle generum , unum quo equites utebantur, am- 
plum, latum, & planum , figura femilunari, alterum peditibus dicatum , ovalis figura,’, 
incurvatum, qux eleganter in hac ftatua funt exprefta arte prifca, & non nimis fuhtiJi. 

Ex Cornu rhinocerotis elaborata Phiala, ex India venit Orientali, figu- 
ra ovali ferme, nifl ubi finus cornu ipfum admifit. Longitudine eft unciarum quinque, 
latitudine quatuor, profunditate duarum. Concavi parte polita eft ; convexa folia vi- 
tis & pampinos ita excifos obtinet, ut a corpore ipfo feparata extent, ac peculiare opus 
conftituant , arte ad tantam redadum fubtilitatem, utperfpicuum fit. Color corneus 
eft, ad flavedinem tendens. 

Alius mihi eft Scyphus etiam ex Cornu Rhinocerotis, nigdor &craflioris fubftan- 
t\x , pedi infiftens pumilo , totus altitudine fuperat uncias quatuor , profunditate tres, 
labrum ovale, in extremitate altera anguftius, oblongum cum fit, longitudine fuperat 
uncias tres; latitudine circa medium duas attingit. 

Capistrum ex nervis Rangiferorum rubicundo colore tindis & artificiofe in 
craflitiem minimi digiti redadum , longitudine eft quadraginta pedum cum dimidio. 
Hoc Rangiferos traha: alligant Finni , eoque curfum eorum ita dirigere norunt , ut i 
via non exorbitent. 



InAuris Americana, nihil fapit artificii, fed tribus tantum conftat ofliculis, ex uno 
ofle excifis, ita ut medium duas habeat anfas , ex quibus duo extrema , pariter anfata, 
dependent. Craftitie pennam anferinam non fuperant , extrema figuram habent par- 
vas glandis. In medio oflis interftitio parvulum eft foramen , cui immitti acus poteft, 
qua: auriculam perforet. Ex cujus animalis offe conflatum fit hoc opus nefcio, nullam 

pra fe fert elegantiam. Os enim colore flavum eft , quibufdam in locis nigredine de- 
turpatum. 

C a p. XIL 
r De yanis aArtificioJis, 

C II p r a de corollis precariis ex ftramine & vegetabilibus egimus : hic monendum, 
alias plures nobis efle, ex certis baccis, ut videtur, faponariis, ex Balfamo America- 
no infpiflato , ex tornatis oflibus, ex vitro colore Corallium amulante , ex fuccino &£ 
aliis, quarum quadam appenfos habent numulos facros, ut vocant, quadam alia orna- 
menta. 

Librorum chiniticorum mihi funt fragmenta quadam , qua omnia ita 
funt exarata, ut folia fint duplicata, &, ob charta tenuitatem, ab uno faltem latere ex- 
preffos habeant charaderes. Legunt & fcribunt a fummo pagina ad imum defcenden- 
do. Trigautius de Regno China cap.y. hoc illis peculiare efle refert in libris fcribendis, 
quod nullus omnino liber vulgato {efmone fcribatur,fed dodo. Sermonis hac diverfi- 
tas in fola vocum compofitione confiftit. Omnes voces monofyllaba funt, quamvis 
fape duarum aut trium vocalium. Ut rerum ita vocum lingularis fuus eft hieroglyphi- 
cus charader. Nec pauciores litera quam voces numerantur, idemque apud ipfos eft 
didio, fyllaba, elementum. Ac licet pro rerum multitudine fit numerus charaderum, 
eos tamen inter fe ita componunt, ut feptuaginta oduagintave millia non excedat. 

Ex iis qui decem millia noverit, eos fere, qui ad feribendum neceflarii funt, aflecutus 
efh 

P. Alvarus Semeda cap. 6. refert apud Chinenfes vocabula tantum efle cccxxvi. 
voces vero mccxxviii. definentes in vocalem , aut M. & N. monofyllabas , indecli- 
nabiles, tam nomina quam verba, Literas fexaginta millia, in Lexico dido, Haipoen, 
contentas. Ad commode loquendum fufficiunt odo aut decem millia. At Joannes 

Bbb 3 Gonza- 


«U M U S E U U 

Gonzales de Mendoza dicit ukra fex millia charaderum in eorum libris reperirh 
Semeda hos affert charaderes. — i unum notat, 4 - decem Terram, Re- 
gem Lapidem pretiofum. Sed Mendoza Regem , quem Chinitice Bontai vocari 
ait , ita delineat : Coelum Guant urbem, quam alii Lombi vocant , ali i 

Fu W - 

Ex fragmentis, quas ego poffideo, quadam duobus, quasdam quinque, quasdam decem 
conftant foliis , ut Herbarium , quod undecim depidas herbarum oftentat imagines, 
quibus nomina & vires charaderibus Chiniticis additae. 

Eft mihi praeterea elegantiffimum Volumen, quod integrum fere effe videtur, folio- 
rum feptuaginta duorum, variis imaginibus refertum, quod Philofophiam , Phyiiogno- 
miam, Medicinam & Hiftorias compledi ex additis tabulis colligere licet. Urinam 
tandem exoriatur, qui huic literatur# iiluftrand# fe dedat. 

Eft & mihi Epiftola quaedam Chinitica, in charta quinque pedum longitudine, unius 
latitudine, defcripta. Haec vero charta ab uno latere rubicundo colore infeda eft , ab 
altero candida, atque sta complicata, ut quinque conftituat duplicata folia. Prima fa- 
cies unicum faltem continet charaderem, qui titulum aut infcriptionem denotabit, al- 
tera odo & praeterea fuprema & infima parte agglutinatum aliud chartae rubrae fruftu- 
lum oblongum, uncias unius latitudine, quod tres concinet charaderes. In reliquis fo- 
liis nihil plane extat. Quodlibet autem jam defcriptum folium latitudinem obtinet 
quatuor pollicum. De hujuftnpdi epiftolis mihi loqui videtur Trigautius capite fepti- 
mo, dum inquit : Cum fe mutuo propinqui & familiares officii caufa invifunt, ad repen- 
dendum vi litationis officium adftringunt vifitatos . In his porro vifitationibus haec fere 
ratio obfervatur. Qui vilitat ad ingreffum libellum profert in quo nihil aliud legitur 
praeter vjfitantis nomen, cum modeftis Epithetis, pro ratione vilitantis & vifxt^ti, eum- 
que libellum pariter ad herum defert janitor. Porro fi pluris ab uno, vel unus a pluria 
bus vifitatur, femper pro numero vifitantium aut vifitatorum funt libelli. Hi fere^ duo- 
decim paginis e charta candida conftant, Sc fefquipalmam oblongi funt. In prima facie 
media e papyro rubra, ad duorum digitorum latitudinem fragmentum affigitur libelli 
longitudine , &c plerumque libellus hic chartaceo facculo cum eodem rubro addita- 
mento in extremd facie includitur. In his tanta eft varietas , ut omnino ncccffum fit 
domi viginti fere thecas paratas ad omnem ufum habere , cum variis titulis , ita conti- 
nuus eft eorum ufus. 

Epiftol# Chinitica, cujus ego fpecimen exhibeo, defcriptionem talem dedit nobis 
Alvarus Semeda cap. iz. Thie charta eft, feu liber plicaturis conftans internis, & ex- 
ternis, longitudine palmi, amplitudine manus, trium generum. Major fex habet folia, 
media tria, minima unum. Omnes hifce utuntur in vifitationibus. Qua ordinarie 
utuntur, alba eft, cum appendice rubra ejufdem longitudinis, lata digitos duos, extra 
adhaerente, fi ob reverentiam, aut invitationem, tota in charta rubra fcribicur.fi condo- 
lenti# ergo, ex charta lutea, fi quis in ludu fir, ccerulea eft litera, ut &: externa illa por- 
tio, fed charta alba. H#c charta unicam faltem literam habet infcriptam: fenfus ferme 
hic eft ; Vefter amicus intimus, ad vos veniet falutatum. H#c litera offertur janitori, 
ut ad dominum ferat. 

Epistola Japonica magnam cum Chinenfi habet affinitatem, quoad chara- 
fter^ (qui tamen majores & confufiores apparent) & fcribendi modum a fummo ad 
imum! Mihi una eft in charta duorum pedum longa, unum cum tribus unciis lata, in 
medio fecundum longitudinem complicata, ita ut exterior fuperficies notis fit exarata, 
interior vacua, dein in columnulas diftinda videtur non lineis, fed fola complicatione. 
Ab uno laterum notis exaratorum , duodecim cernuntur columnae , literis varie notat#, 
in altero feptem columnul# literis diftind# cernuntur. 

Tota Epiftola ita exarata, tali modo complicatur, ut ex duodecim columnis, quibus 
eonftare videtur, prima fit interior, quam ambit fecunda , hanc tertia quarta, &: fic 
confequenter ad ultimam ufque, qu# parte externa charaderibus vacua eft. Hi autem 
charaderes rudi valde penicillo funt dudi, & maxima ex parte complicati, ut multi fi- 

mul cohaerere videantur, a fummo ad imum. 

De Literis' Mal abaricis fupra egimus lib. z. cap. 14. ubi de Palm# foliis 
Meruimus, fed quia de ftylo, quo fcribunt, nihil relatum, pauca hoc loco addenda. 


f ORMI ANUM. 583 

Rudi arte confe&us eft ex acu ferrea, ligneo, vel potius arundinaceo, ut mihi videtur, 
manubrio (medii digiti longitudine , calami fcriptorii craflitie) inferta, & circumqua- 
que lineo vinculo ligata. Accepi ex relatione noftratium, qui ex.Iridiis reverfi, mihi 
literas ftylum obtulerunt , quod dum fcribunc, palma? folium, pollici finiftne mantis 
exterius applicent; dextra ftylum movent, &pundandoliterasexarant; Quod celerri- 
me facere norunt, ut fcriptorio calamo vix quifpiam eos alfequeretur, in charta nobis 
ulitata. Quandoque grandiores, quandoque minores literas pingere, docent varia li- 
terarum apud me exempla. 




- 



Epistolam ^thigpicam mihi dono dedit LieefatilTimus Juvenis jobus 
dolphus, quam ad ipfum RomdfcripficGregoriusa£thiops, In charta oblonga unius 


1 



S§4 MUSIUM' 

pedis cum unciis quatuoi* & Lita uncias fex , l aris Hdhiopicis exarata, hoc habet pe» 
culiare, quod nullos margines literis deftitutos obtineat, fed extrema chartae, tam lu- 
pe rius quam inferius & ad latera, attingant notas. 

Idem Ludolphus in fui recordationem, in charta* pedali longitudine, exarata obtulit 
Hiero g lyp hic a mexicanA, miris conflantia figuris, vario colorum genere 
depi&is, ex quibus vix quifpiam quidquam collegerit; duo autem ordines efle videntur, 
charta enim lata eft uncias quatuor. Magnam affinitatem haberet cum quibufdam ex 
iis, quas depinxit Clarifl. Vir D. Johan. deLaet lib.y. defcriptionis India: Occidentalis 
cap. io. 

Persicas & Arabicas Epiftolas a peritiffimo earum linguarum Wilhelmo 
Lejel accepi. Scripta: funt in charta optime Levigata , literis Arabicis a dextra in fini- 
Itram. Quadis Epiftola finiftrum charta quadrata angulum fuperiorem amputatum ha- 
bet, quo fine nefcio. Praeter ea quae literis fcripta funt ad latus Epiftohe, figillum, mo- 
do unum , modo duo * nigro colore imprefium oftentat. Una vero eft Epiftola * quae 
non ad latus, fed in fronte gerit figillum quadratum , cum reliqua rotunda fint. Com- 
plicantur vero, uni philyrae digiti latitudine obvolvendo reliquas omnes ad extremam 
ufque. 

Libros hic non exhibebo alios , Rufficos tam manufcriptos quam impreffos, eorum 
volumina, longiffimae&: agglutinatae chartae i nfcripta, Arabicos, Runicos, inter quos exi- 
mium eft opus Faftorum Danieorum, a me lib. 3. Faftorum enodatum, & Legum Sca- 
nicarum codex elegans, in membrana literis Runicis exaratus , cujus alibi mentionem 
feci ; ad calcem enim duas habet Regum Danieorum feries , quas fuccincto commen- 
tario olim illuftravi. 



Huc nori incommode retulero Volumen antiquum, vere fic ditftum. Cylindrus enim 
eft odo unciarum longitudine, ex ligno excavato & corio obdudo, rimam habens per 
longitudinem excurrentem, per quam membrana, cui literse inferiptae funt, inferitur & 
eximitur. Huic includitur lignum teres, feu axis rotabilis, fuis eminentibus utrinque 
prominentiis feu verticillis extra corpus Cylindri , ut his circumrotari axis poffit , qua* 
membranam feripta tenentem altera extremitate annexam habet, ut volvendo ei obduci 
poffit , revolvendo vero per rimam eximi & explicari , quo qua: contineat legi poffint. 
Continet vero hoc volumen Leges Convivii cujufdam S. Johannis, ut colligo. Mem- 
brana ipfa duos pedes longa eft, lata dimidium. 

P a p y ji us chinitica, fubtilis admodum eft , utpote ex feri<po elaborata, fed 
magnis adeo philyris feu foliis ut unicum aequet longitudine pedes quinque, latitudi- 
ne duos cum unciis quatuor, nitida valde & pulchra. 

Japonica minoribus philyris , pedem longitudine vix aequantibus cum femifie, 
pedem unum lata. Multo fubtilior eft Chinitica, ita ut, qui primo viderit, negabit cre- 
nae dudum cum atramento ferre pofte j attamen & atramentum fert ut non perfluat, 
& ita complicari, teri ac tradari poteft, ac fi linteum effet, fine omni metu ruptionis : 
unde ferunt Japonenfes ea loco ftrophiolorum uti, & res preciofas ei involvere. 

Papyri 


t . f ORMIAN tl M. |g 5 . 

Papyri V eri, ex arundinibus Nili confe|be, mihi eft fruftulum, quod cinerei co- 
loris, tenue, firmum tamen. Qjaa? planta iruerit Papyriis & quomodo ex ea olim perfe- 
cerim: chartas, in quibus fcribebant, docet Theophraftus lib.4. Hiftor. Piant. cap 9 
Plinius lib. 15. cap. ji. ubi inter reliqua fic difierit: Papyrum ergo nafcitur in paliifiri- 
bus vdigypti , aut quiefcentibus Nili aquis, ubi evagata: ftagnant, duo cubita non exce- 
dente altitudine gurgitum, brachialis radicis obliqua? ctaflitudine , triangulis lateribus, 
decem non amplius cubitorum longitudine, in gracilitatem faftigiatumt thyrfi rnodd 
cacumen includens. Semine nullo, aut ufu ejus alio , quam floris ad DeoS coronan- 
dos, &c. & poft quxdam : Praeparantur ex eo charta?, divifo acu in prteteilues , fed 
quam latiflimas, Philuras. Qui plura volet, confulat Guikndiiium de Papyro, qui am- 
plo commentario Plinium illufiravit. 1 

Aliam vet& Papyri fpeciem ex Arundine confedam Lugduno Batavorum ad me 
tranfmifit filius yilhelmus Worm. Folium longum eft pollices feptem, latum quatuor, 
colore non plane candido, fed ad flavum inclinante, cradiufculum, levigatum, & nefcio 
quo glutine obdudum, ubi enim charta complicatur rimulas contrahit Feviufculas. 

Calceorum antiquorum varia habeogenera, quorum delineationi incumbere 
minus necefie eft , quamvis quidam ex holoferico , quidam ex corio ferico varie de- 

pido , quidam figura? varietate ludant. Servantur falcem propter antiquitatis reve- 
rentiam. ^ 

Chinenses foleas habent eX candida tela, tuberculis referta, cui rubicundi co- 
loris nota imprefFa. Quod pedis fuperiorem ambit partem, etiam ex candida tela , fed 
alterius generis, confe&iim, extrenicf faitem tegit digitos , pedis latera & calcem ; fim- 
briis ex coeruleo ferico, in varios maeandros confe&o, exornatum, prtefertim circa di- 
gitorum & calcis extrema, opere Europaeis vix imitando. 

R u s s 1 c 1 hoc habent peculiare , quod ex unico frufto corii fa&i fint, & ram folea 
quain quod pedis fuperiorem tegit partem, ejufdem fit generis. Loris ofilonais per oras 
rraduchs ita circa pedem conftringuntur , ut eum ftri&e ambiant. Corium, ex quo 
eonftant, colore nigrum non eft, fed fulvum, ad purpureum inclinans. 

Fjnnici etiam peculiarem habent ftrudturam. Ex corio enim Rangiferorum aut 
Aleium pilolo conficiuntur, in apicem acutum & cornutum delinentes. totum pedem 
tegunt, cum Rufiici non nifi digitos tueantur. r 

Tympanum lapponicum , quoad modulos pulfato varia explorant ma- 
giam fuam exercent, ex ligno confiat ovali, excavato, pedali longitudine, decem un- 
ciarum latitudine, cui fex infculpta foramina, & manubrium, quo commode finifira te- 
neri pofiit, dum dextra puifatur. Anneftitur ei nervis qiiibufdam membrana variis & 
ineptis figuris fparfim fimguine aut rubicundo colore pidis exornata. Huic adcft 
aeneum corpus Rhomboides, convexum paululum, in Diametro duarum circiter uncia- 
rum, in lingulis angulis & in medio catenula tenea onuftum. Bapfile feu infirunientum 
ofietim, quo tympanum puifatur, fex uncias longum, crafficie minimi didti figura lite 
ram T. Latinorum repraefentat. Cum quaftionem inflatuum , arixeum illud corpus 
tympano imponunt, inftrumento offeo dextra pulfant&ftrenue cantant, tum rhombus 
hic aeneus hinc inde fakat. Se d> finita cantione & pulfatione,in figura qusefcit qua? rem 
indicar, quam quxrunt. • i 

Laqueus coccineus, quo ftrarigulata Vipera, colli affeflibus& Mammario- 1 
nibus conducere volunt* quo nomine apud me aflervatur. 

De Pileo Bfafiliano fupra capite ©flavo egimus , tandem enim comperi pileum non 
die, fed ceroem Africanum, r r 




7 1 ; 1 i 


Cee Oculi 


- » |> 



( 





Oculi humani ftrudurse e charta elaborata dignas funt quas hic locum inve- 
niant. Primam concinnavit Celeberrimus Medicus, Guilhelmus Fabricius Hildanus, 
deque ea peculiarem confcripfit Epiftolam, ad Georgium & Francifcum Lyckios, No- 
biles Danos , quos hac fabrica donavit. Epiftola autem haec extat in centuria fecunda 
obfervationum Chirurgicarum, obferv.i. ex qua recenfere lubet ea quas ad hanc ffru- 
duram facere videntur. Casterum, inquit, in diffedionibus Anatomicis, vix aliquid ad- 
mirabilius, aut artificiofius, ftrudura oculi humani, meo quidem judicio, occurrit; ut 
merito, per excellentiam, Creatoris appelletur miraculum : Hinc fadum eft ut Anato- 
mici per omne sevum, in demonflranda, ad oculum, oculi Anatome occupati fuerint, 
obftacula experti fint, atque etiamnum experiantur varia: Quo fit, ut, quod follicite 
& fedulo perfequuntur , difficile affequantur. Membranas enim tres pofteriores vix 
cernuntur. Adde quod in diffedionibus paucis fpedatoribus ea loci opportunitas 
prope cadaver contingit, qua mirabiles oculi partes pervidere, eafque diffinde notare 
queant. Saspe igitur apud me cogitavi, quomodo tandem oculi fabrica inMufeo,menfa, 
colloquiis familiaribus, vel asffivo etianftempore, citra cadaveris ufum monff rari poffet. 
Et quia prasdido ftudio non mediocriter obledor, meo igitur marte, talem aggreffus 
fum concinnare effigiem , quas pridem Clariffimo & longe Excellentiffimo Viro 
I). D. Cafparo Bauhino, Anatomico & Botanico infignf, domino & amico meo in per- 
petuum obfervando, aliifque viris dodis perplacuit, &c. Poff pauca. In hujus ff rudurse 
ordine, quantum fieri potuit, Naturam imitatus fum, quoad litum, formam magni- 
tudinem. Primo Mufculos fex expreffi, eofque, ut ad naturalem formam magis acce- 
r perent, ex corio rubro fabricavi, ex quibus quatuor redi, duo obliqui. Nervum pras- 

terea motorium per omnes Mufculos difperfum, eumque una cum extremitatibus Mu- 
feulorum in membranam (columbo innominatam didam) delinentem. Pinguedinem, 
ouse Mufculos 2>c nervum opticum ambit, omifi, uti quoque humorem aqueum. Hasc 
enim quomodo vere effingi poffint nondum video. Membranas omnes inter fe ita 
complico, ut rotundum corpus oculi cum fuo nervo optico exhibeant, & quidem ut 
lingula divelli , divulfa monffrari , tum denuo complicari poffint. Crvffallinus autem 
humor refidet in craiTd illa portiuncula , per quam reprasfento vitreum. Hasc de ejus 
firudura Fabricius. Singulas autem partes artiriciofi hujus oculi fpeciaiius utluffremus, 
occurrit I. Externa feu conjundiva dida membrana, rubris venulis infignita, forami- 
ne ad pupillam prasdita. II. Sex Mufculi, inter quos duo obliqui ex rubro corio, ner- 
vorum motoriorum propaginibus confpicui, a tendine, feu propagine ex qua oriuntur 


FORMIANUM. 387 

crafilore & firmiore , definentes in III. Tunicam innominatam didam Columbo. 
IV. Succedit Sclerotica vel dura dida , quod a dura Matre oriatur. Hujus pars ante- 
rior dida cornea, hic ex vitro eft efformata. V.Choroides tunica a pia matre orta, cujus 
pars exterior uvea,in medio perforata, circa foramen, iridem pidam habet. VI. Re- 

tina ex interiori cerebri fubftantia orta. V 1 1. Tunica vitreum humorem continens, in 
qua refidet. VIII. Humor Gryftallinus, per quem rubicundis literis tranflucet nomen 
Antoris hoc modo : Guil.Fabric. Hildanus inventor fecit Anno 1601. 

Alter oculus artificiofus , pariter ex charta fabricatus , donum eit Clariflimi Viri 
D. D. Pauli Moth, Medici Regii, qui Anno mdcxl. e Galliis redux eo me donavit, ele- 
gantioreft& nitidius elaboratus, plura quoque in oculo fpedanda exhibet, hsec nempe : 
I.Conjun&iva,feu adnata, Album oculi Hip. II. Tunica innominata Fallopii. III. Pin- 
guedo Mufculos ambiens. IV. Trochlea ad fextum Mufculum fita. V. Mufculi fex or- 
dinarii in homine. VI. Septimus Mufculus nervum opticum cingens, in brutis tantum. 
VII. Nervus motorius in omnes mufculos ramos mittens. VIII. Sclerotica membra- 
na, cujus anterior pars cornea vocatur, feu Nervi optici prima membrana, a dura matre 
orta,fimul corneam conftituens. IX. Uvea,in qua iris,pupilla>a pia matre ortum trahens, 
nervum opticum cingens. X. Nervus opticus dilatatus, vocabulo Retina: infigtiitus. 
XI. Humor aqueus. XII. Ligamentum Ciliare, quod tamen in proprio loco non inve- 
nitur , fed vitreo includitur. XIII. Vitreus humor cum fua membrana. XIV. Mem- 
brana Arachnoidea. XV. Humor Gryftallinus lenticularis ex vitro Cryltallino. 

Micrographii Ipecimina adeo accurate funt fcripta ut Lynceis fit oculis illa 
qui legat. Unum in circulo , folidum Danicum aequante , exhibet Orationem Domini- 
cam, Symbolum Apoftolorum & Decalogum. Aliud figuram Chrifti in cruce penden- 
tis, cum Iconibus Maria: Virginis & S. Johannis, in membrana ita exhibet, ut quilibet 
dudus faciei, veftimehtorum & aliorum ornamentorum, literx fit &c voces ex Pfalmis 
Davidicis , tam minute fcripta: ac fi merx eflent linea:. Aliud , in quo exhibetur Maria 
Magdalena in deferto procumbens & peccata deplorans, pari artificio nitet, ut aciem 
oculorum minus Lynceorum fugiat. 

Spe&at huc membrana in qua totus Catechifinus Germanico idiomate , Anno 
mdcxlvi. exaratus eft , a quodam Johanne Kuhn a:tatis Anno xli. qui in quavis 
manu unicum faltem habuit digitum. Literas certe eleganter fatis depidlas, tam mi- 
nio, quam atramento , varietate quoque infigni ludentes oftendit membrana. Rem 
vero ita fe habere ipfemet hifce in eadem teftatur : 

3of?att icf> gcnau&f / 

i<pat nm m finget an jcDe fwnDf. 

Fuit hic Fcemina qu*dam Angla , brachiis deftittita, qua: calamo feriptorio ore ap- 
prehenfo, me vidente, his literis nomen fuum, in charta, quam habeo, expreftit : 

ELISABETH SIMSON. Anno 1620. 

Ore praeterea nebat eleganter, filum lingua acuMntrufit, aliaque multa ore prsefta- 
bat, qux alii manibus folebant. 

Imagines Catoptricae, juxta leges opticas elaboratae, & fpeculis cylindricis de- 
ftinata:, quamvis nil nili confufum Chaos primo afpedu exhibeant, adhibito tameri 
•fpeculo, oftentant eleganter fatis elaboratas imagines Cardinalis Richelieu, Sceleti hu- 
mani, Monachi Benedidini, & nudae Virginis. 

Statua Regis Norvagiei ex dente Rofmari , prifea arte elaborata, ita fe habet. 
Rex equo infidens cum fcuto amplo , ab una parte praecedentem habet tubicinem 
cornu inflantem, quem fequitur vexillifer, cum vexillo St.balifta : ab altera parte quen- 
dam habet, ftapedem ejus flexis genibus tenentem, quem fequitur armiger, fcuttim & 
gladium Regis geftans. Omnia haec in uno frufto dentis Roimari funt exprefla, trium 
unciarum longitudine & latitudine. 

Amuletorum opus in membrana duorum pedum longitudine , unius cum fe- 
niifle latitudine, eft exaratum , ita ut una facies quadraginta odo contineat cireulosj 
quorum quivis in Diametro duas habet uncias, charaderes continens miros, quorum 
quoldam in Paracelfo, quofdam in Cornelio Agrippa cernere licet, contra varios afFe- 
dus, & ad varia impetranda, ut tituli prae fe ferunt. Altera facies varias habet precatio- 
nes, confecrationes &c charaderes , lingua Saxonica conferiptas. Quas hic delineare 

Ccc z iioloy 


|St MUSEUM 

nolo , ne faperftitiohi ahfam prasbeam. Ita vero compofita eft membrana, ut quadrata 
quadraginta obdo cohaerentia conftituat, quorum quodvis trium unciarum : ac ut me- 
lius ferico inclufa collo geftari poflit, Anguli anguli ex complicatione orti , amputati 
funt. 


Ex Cyrrhis Balenarum contortis Scipio, feti Baculus, longitudine quatuor 
eft pedum, flexilis, diverforum colorum, laevis, Iplendens, ac fi ex diveriis conflatus eflet 
gemmis, Achate, Sardo, & ejus generis aliis. 



Aulo£ uM literis Runicis infignitum, quod olim aram exornabar facelli Bilden in 
J?rovincia Hadelandise in Norvegia, prifca arte depictum acu eft, cui Runica infcriptio 
hujus fenfus data: Lodena notavit, cujus sororis filia erat 
Ragnilta. Longitudine eft trium ulnarum Seelandicarum , latitudine unius cum 
una quarta , ex panno fiibcceruleo confedum & variorum colorum figuris exornatum. 
De quo confule Monument. Danic. Iib. 6 . monum. 6 . 

Vestimenta finnica pilofa ex Rangiferorum pellibus eonfeda funt. Tho- 
rax amplus , fcemoralia ftrida admodum, ocreas chirothecas, in quibus artificium 
in primis oftcntarc folent: funt enim intus pellibus villofis fuftultas, exterius ex pedum 
-pilofo corio confuta?, ornamentis ex ftanno (quod dentibus in filamenta artificiofe du- 
cere norunt ) & pannis variorum colorum fpectandas. 

C u sto dem pudicitiae voco fcemoralia quasdam ex linteo rudi ita confeda, 
ut rima, cujus beneficio aperiuntur &: clauduntur, fit ad latus firmo loro, hinc inde per 
foramina lateralia trajedo , daufa , & hujus lori ope thoraci ita. nexa , ut fera claudi 
poflint, non nifi clave aperienda. Fuit in Falftria quidam, noftra memoria, qui cum 
uxorem , omnium teftimonio pudicam, fufpedam haberet, fuftibus & verberibus coe- 
git, ut fuis manibus has braccas neret, ad ideam quam ipfi prasbuit. Quod nolens vo- 
lens prasftitit miferrima. Confectam induere juflit,fera claufit/ibi refervata clave. Adeo 
ut nec Naturas fatisfacere, nec urinam reddere, nifi impetrata amarico clave, potuerit:. 
Hanc tyrannidem patienter tulit illa, per menfem unum aut alterum. Tandem amicis 
Scconfanguineis rem detegere coabfca eftvqui, inftituto convivio, maritum invitabant. 
Cum jam hilariores effenc, tyranno facinus exprobrant, & ejus uxorem, ut,fublatis veftf- 
bus, fpedaculum hoc prasfentibus omnibus oftenderet, compulerunt. Ille vero libidi- 
nem exprobrans, caufas hujus rei habuifle fufficientes prastendebat. 

Tandem ad Magiftratum delata hasc injuria, qui maritum cum dedecore exulare 
juffit. Cum vero ante tribunal flarent, a judice juftus eft maritus elavem porrigere, ut, 
aperta fera , onere liberaretur miferrima mulier. Sed , in tam prasclaro invento fibi 
gratulans, id recufavit, protendens aniiffam effe. Quocirca adhibito cultro rimam fe- 
cerunt 



FORMIANUM; 

crerunt , per quam elapfa eft, quseque adhuc in opere tam prieciarb cernitur. Apud 
Magiftracum depolita ha;cBracca tara diu afiervabatur, donec ego in Faiftriam venif- 
fem, Sereniflimum Principem D. Chriftianum V. agrius laborantem curaturus. Tum 
audita Hac hiftoria, de rei veritate inquirens, ope Celfiftimi Principis machinam hanc 
vidi, & accepi, quam titulo cuftodis pudicitia; donavi. 

Sed res talis eft, qua fi fallere voluiflet maritum uxor facillime potuiftet. 

Lagenae vitrea magna; artificium haud vulgare praebent. Dua; funt, quadrata 
utraque, pedem altitudine fuperans: latitudine, in quovis quadrato, unciarum quinque 
circiter, ore non admodum lato, pollicem enim vix admittit. Harum una intus mola 
ex ligno confe&a ad amplitudinem vitri dotatur, in quam ex contignatione fiiperiore 
dum decidit arena, moventur rotae. Supra hanc contignationem arenariam, alia eft in 
qua equites quatuor, dum rota; circumaguntur , etiam in orbem equitant. Quamvis 
mirari liceat, quo pado,per anguftum oris foramen, intrufa fit lignea hxc & vafta Ma- 
china, mirum tamen magis quo pa<fto ligneum epiftomium, quod os claudit ardle fatis, 
tranfverfo ligno plano, & ad amplitudinem vafis magno , fit interius traje&um , omni- 
bus occlufis. Altera lagena ejufdem eft magnitudinis & pari modo occlufa. Sed in fe 
continet molendinum, ad amplitudinem & capacitatem vitri, quod ex ligno licet fit 
fabricatum, ad modum eorum qui vento agitantur, fuas etiam habet alas, qme moven- 
tur, ubi arena exfuperiore contignatione decidit, corio deaurato obducitur, &c fcala, 
bafi, aliifque ornatur requifitis, qua; in majoribus confpiciuntur molendinis. 

Sed quamvis mirari liceat, quomodo integra ha;c Machina, tantas amplitudinis, tam 
anguftum os penetraverit, & quomodo Epiftomio ligneo, quod totum claudit, Infertum 
fit, poft claufuram, tranfverfum lignum, quod in ipfo vitro ei inferitur, admiratione noii 
caret. Fuit qui mihi artificium detexerit, fed explicari jam nequit, & melius oculari 
demonftratione, quam fcripto* talia docentur. 


F 1 ^ t & 



I 


Cec 5 INDEX 


\ 


h 


aecipuarum rerum , qux in hoc opere continentur. 


A Bda Arabum. pag.i7S 
Abortum impediens. 66 
Abietis coni. 197 

Aeaeis, fruclus. 17 S 

Acaron. 39 2 

Accipenfer. 273 

Achates. 96 

Achiotl. 179 

Acies. 123 

Aconitum Pardalianches mi- 
nies. 34S 

Acar ambit amba* 142 

Actes vulgaris. 26$ 

Actes Ariflotelis, 265 

Aculeatus minor. 278 

Adamas. 105 

JEgilopes. is 2 

JEs. 120. ejus dijf.J}ec.i2i.i22 
ex Aetna fluor. 47 

Aethiopica epijlola. 383 

AgaUochum. 166 

Agarictts feu Agaricum. 137. 

ejus virtutes, Jpec.var. ibid. 
Agafyllis. 209 

Agnus Schyticus. 189 

Albardeola. 310 

Alabajlriim. 42 

Alabajlrites. ibid. 

Album Hijpania. 131 

Alce. 336 

Alcea Indica . 21S 

Alcionium. 49 

Alettorius. 71 

Alka., 303 

Almendras de Veru. 181 

Al09.22z.166.Americana.193 
fr udius ejus. 187 

Alopeciam tollens. 2 .41 

Aovai feuAhovay fruBtts.iS 3 
Alvi profluv .fijtens. 10 s . 210. 

229. alvum folvens. 219 
Alumen , ejus differentia. 23 
Ambra quomodo generatur. 

33 ■ fpte. 34 

Ambuflioni nsed . 46 

Amianthus. ss 

Amethyjlus. 99 

Amabilitatemfygratiam con- 
cilians. 73 

Amor ut augeatur. 78 

Amatoria res. 64 

Amorem conjugii fovens. 103. 

firmat Tureo is. 107 

Ammoniacum. . 219 

Ammonites. sz 

Amomum Indicum . 181 

Amuleta. 65.93.96.387. ex 
mixtura metallorum. 362 
Amygdalus novi regni. 1 So 
Anacardium. 182. ejus duo 
genera. ibid. 

Anacok. is s 

Atianus. 1S3 

Anas Arciica. 302. 1 flandi ca. 

ibid. Tlatyrichas. 

Anda. 

Andro face. 

Anginis med. 

Animalium differ enti st. 
Animo languido med. 

Animi alacritatem dans. 
Anfer Magellanicus. 300. li- 
gnis adnafeens . z$7 


301 

184 

230 

138 

2)9 

184 

61 


Antidotum Arfenici.114 » coh - 1 
tra ven'enum. 1 S4 

Antimonium fiy ejus ufius.123 
Antophylli. 184 

Aper Indicus. 340 

Apis. 14 o 

Apoplexiam tollens. 193 
Aporrbais. 239 

Apoflemata fanans. 196 
Apteron infechim. 242 

Aqua lapidefcens fiypetrefiens. 
32.90 

Aqua ex arundinibus. 141 
Aquila unde ditta. 292. aqui- 
linus lapis. 77. eor.jp ec. ib. 
Araehidne. 143 

Araticum Ape. 1S6 

Ardea. 306 

Argenti var.fpec. 113.116.117. 
xiS. Argentifodina, ibid. 
Norvegica. 119 

Argentum vivum. 126 
Argilla quid fit. z. ex ed pa- 
rietes firmiff. 3 

Argyrites. 133 

Armadilli Var.fpec. 335 
Arquata. 307 

Arfenicum album. 29. quomo- 
do paratur. ibid. 

Arthriticorum doloribus med. 
274 

Artificiofa varia. 38. ex ani- 
malibus. 376, frudibus, ib. 
lapidibus. 330. metallis. 332. 
ex plantis.363.fuccino.330. 
terris. 346 

Arundo. 141. Indica verficol. 
flexilis. 142. fativa. 142. 
faccharina. ibid. 

Afa. 222 

Affius lapis. 49 

Afpalathus. 166 

Aflactis. 247- fluviatilis. 24S 
A flhmati cismed.163.171.1S3. 
106. 221. 228 

Aflroites. 67 

Atides flatua &nea. 333 
Atramenti opt. pr&parat. 202 
Atramentum Siniticum. 376 
Audaciam pr&jlans. 99 
Aves. 290. earum differ. 291. 

Brafili carum var.fpec. 19S 
Avellana Indica. 187. purga- 
trix. ibid. 

Auris marina. 251 

Auricula ludA. 138 

Aurium dolorib.med.262. 317 
Aurum. 114. in Norvegia 
magna copia. 113 

Aurifodina. 113 

Auri pigmentum. 28 

B. 

B Acca Lauri . 187 

Baculus S. Pauli. 90 
Balanus. 

BaUna vulgi. 2S1. lac ejus. ib. 
Balaffius „ 103 

Balfami tres Jpec.213. Orien- 
tale. ib animA.224.Ind.22s 
Bqltheum fericum. 377 
Bambus, 147 • ubi nafcatur.ib. 
Baobab. 204 

Bardus Norvagicus. ' 336 

Baf altes, • 42 


BdeUii lignum. 166 

Bdellium, fpec. gummi. 219 
Beli oculi. 109 

Beid el offar. 188 

Belemnites. 70 

Belzoinum feu Benzoinu. 222 
Ben Magnum. 287 

Bezetta. 225 

Befoar minerale. 101 

Bezoar lapis unde. 110 

Biceps putius gallinaceus. 257 
Bilimed. 135.212227 

Bitumen. 29. cur in aqua ar- 
deat. ibid. quomodo exfiin- 
guatur. ludaicUm. 30 
Bifimutum. 123 

Bifulca animalia. 336 

Bixa. 189 

Bidcca Alexandrina ■ 131 

Blennus pifeis. 266 

Boletus cervi. 13S 

Bolus albus offlein. 8, Boli var. 

jpecies. 11.12 

Bombycinus fruBus. 189 
Bombax. 1 89 

Bombyx. 140 

Bonduch. 189 

BonJeuBanffeu Buncho. 1Z9 
Bononienjis lapis. 46 

Boramez . 285» 

Brontia. 76 

Bucar dia. 80 

Buccina. 238 

Bufonius lapis» 107 

Bufo. 263 

Bulla &ne a. 334 

Byffus.139. arboretis, terreflris. 
ib. inde veflcs conficieban- 
tur. 140 

C. 

C Aa-opia. 220 

Caapeba. 13S 

Cacao. 191 

CadmiA Jpecies. 12%. fornacum. 

134 

Cadegi. 162 

Cajous. 292 

Calabaffum. 197 

Calampart. 166 

Calamus aromaticus. 144 
Calcaria antiqua. 336 

Calcar Gufiavi Sttecid regis , 
quodgefferat cum adLtpfiam 
occideretur. 351 

Calcarium faxum. 43 

Calcedonius. 98. grandinofus, 
Iflandicus, Criflalloides. ib. 
Calcei Sinenfies. 383. lfiandi- 
ci. 37 4. Ruffici. 383 

Calculofls med. 39.73.74.138. 
134 . 163,171 . 194.219.236. 
264. item 93. 93. 97, 107. 
39 ■ 70 

Callum generans. 93 

Calx viva. 45. ex ea aqua mi- 
rabilis. 46 

Camehuja gemma. 97 
Cancamum. 223 

Cancer in mamillis. 24 8 
Cancro med. 46 

Cancer Molucanus. 249 
Cancellus. 230 

Canella alba. 176. nigricans. 
177 


Canum coitus difficilis. 321 
Canis galeus. 272 

Cantharus ex fmaragdo. 109 
Cantharides. 242 ' 

Caoba. 166 

Caova. 189 

Capilli ne defluant. 168.41. ut 
denigrentur. 5,14 

Capitis dolores flflens. 42, 207. 
170 

Capparozoli. 236 

Capreolus. 339 

Capflcum . 192 

Capfula artificiofa. 379 
Caraguata. 193.206 

Carbunculus vetus non re- 
por it ur in rerum natur a.133 
Caro ut regeneretur. 22t 
Carpionum lapis. 59 

Carpobalfamum. 194 

Cafavi. 161 

Cafiearius. 292 

Cafiitatis gemma. 106 

Caffla Americana. 194. fiolu- 
tiva & aromatica. 17 y 
Caffia fifluU duorum gene- 
rum. 194 

Cafianea equina Indica. 199 
Caftor. 320. ejus hifloria. ib. 
Cafioreum. 322 

Cate. 22 $■ 

Catena lignea. $74 

Catharrum tollens. 174 
Catharrus Norvagicus. 338 
Catoptica fpecula. 364 

Cdtoptica cifluU. 363 

Cedrelate. j 99 

Cedrus de monte Libano. 199 
Centrine. 275 

Cephaglione, 169 

Ceraunia. 74 

Cerebro med.110. 241.137. 229 
Cervus. 33%. ejus coitus. 13 8 
Ceruffa. 131 

Cetorum varia Jpecies. 169 
Ceti & pifces diflinguuntur, 
279 

Chaace. 189 

Chalazia vetus. 9% 

Chalcitis. 26 

Ch amarum var i a gener a, 254 
Chameleon. 319 

Charta incombujlibilis. 331 
C harta di Spania. 376 

Chelapa. 139 

Chelidonius. 72 

Chinenfium potus quo hospites 
excipiunt. 169 

Chinitica literatum. 381 
Chocolate potus. 191. ejus qua- 
titor Species, ibid. 

Chronicis morbis med. 117 
Chryfetis. 139 

Chryfocotla. 128 

Chryfolitus. 106 

Cicatrices obducens. 3 4 
Cinamomi kiflor» 167 

Cinereum Plumbarium. i}6 
C ingulti m ex fidis ferreis, 339 
C tribo a. 196 

Ciflul&indk&fiyChiniticA.37t 
Cleopatra gemma, izo 

Cly fieres. 209 

Cly- 



m 




I N D E X; 


37° 
519 
17 9 


Clypeorum geneta. 

Coati . 

Coccinea tinctura, 

Coccula feu Cotula Elephantina, j 97 
Cochlea margaritis amula. 257 

Cochlear JJland. 378 

Eochlea in deliciis apud Itat. 160.161 
Cocogola . 167 

Cogitationum inconftantiam prohi- 
bens. 94 .519 

Colico dolori med. 59. £1.99. 228. 

247.258*162.297 
Collyriutm. 

Colophonio,. 

Colubrinum lignum. 

Columba lapidea. 

Colymborum duo genera. 

Coma Lacra. 

Comitiali morbo med. 

Conceptus ut prohibeatur. 

Conceptus ut firmetur. 

Concharum varia species. 251 
253. &c. 

Conicum Jpeculum. 

Contagium pellens. 

Conferva Plinii. 

Confrayerva. 

Copra. 

Corallia. 230. 2 j i- 232.233 
ri<t eorum & varia fpecies. 

Corbis Indica. 

Cordis affectibus med. 35.78. 104. 

1 105. x 10. 23 i» 337. 141. 166. 

173.1 ii.i 14 

Cor lapideum. 8 2 

Corneolus. 99 

Cornua varia, leporis. 199. Caprea. 


.1 69 
225 
167 
83 
304 
220 
3 37 
79 
93 
252. 


■ 361 
98.241 
139 
1 34 
109 
hifio- 

, ibid. 

365 


340. Caponis. 199- fofiile. 54 
Corticum varia fpecies. 177 

Corvus verficolor Feroenfis. 29 2 
C«. 41. Olearius , Aquaticus • ibid. 
Coflum Arabicum. 146 

Coxarum affedibus med. 1 77 

Cranium ftupendum ex Scania. 344 
Creta varia. 4.5. 

Crocodilorum fpecies. 315 

Crus gallina • 299 

Cruflatea. 247 

Cruftata rotunda. 249 

argentea Rufiica contra armo- 
rum violentiam e collo geffata. 352 
Cryftallus. 99. 1O0. 101 

Cryftalli Mater. 1 o 1 . generatio. 8 8 
Cuci. 197 

Cuculus marinus. 2 66 

Cucurbitarum var.fpec . 197, 158 

Cultellus aneus. 355 

Cupreffus. x 68. mas & foemina. ibid 


388 

ibid. 

IJ 4 


288 

252 


Cuftos pudicitia. 

Cygnus. 299. cantio ejus ■ 

Cyperus. 

D. 

D Elphinus . 

Dentalia. 

Dentibus eorumque doloribus fedan- 
dis med. 168. 174- 176. 221. 
223. 262 

Dentes ut evellantur. 262 

Dentifricia. 65. 99. 25S. optima. 
59- Mi ,/J i 

Dentitio puerorum ut promoveatur • 
231 

"Deriagen ex Oriente. 154 

Dejperatis prafens remedium. 10 6 
Defperatis membrorum effectionibus 
labor antiu admiranda curatio. 2 64 
‘ Diarrhce afflenda med . jio 

Digitata ovipara. 31 6 

Diopticus tubus . ' 3 64 

Divitia ut augeantur . 78. wt «o» 
defint. 1 08 

Doloribus fedandismed, 45.53.194. 
2 1 1. 2 19. 221 

Doronicum. x ' ( 145 

Draco marinus. 268 

Drakena. s 54 

'Dy [entericis med. 56. 61-78. 105. 
1 xo 151. 179. i88« 102* 203. 
208 

7 E. 

E Plenus. 1 68- ignem non fentit.16 9. 

IfiandicuS fofiilis. ibid. 

Ebrietas ut arceatur. 9 9 

Echinus marinus . 161. terrejiris. 334 
Elemi gummi. 221 

Elephantiafi med. 154.262 

tEpidefrtm morbo med. 1 146 


Epilepticis med. 4 5. 54. 59. 65.73. 
78.94.97. 105. 152. 23 1. 297. 

319- 317 

Emeu. 292 

Entrochos lapis. 7 o 

Erva barbofa. 193 

Eruganda faciei modus. 300 

Eryfipelatem avertens. 73*94 

Evonymi arbor . 1 40 

Euphorbium. 226 

Exoticorum & rariorum hifioria co 


248 

104 

239 


199 

7 1 

373 


quantum profit. 

Exficcandi vim habens. 

Exfanguia animalia. 

F. 

F Mbarumvar . j^ec. 

Facundia ut augeatur • 
Faldiftolium. 

Eafcinationes ne ladant. 67.77. ** 
/?ner a «r arceantur. 9 3*99 

Fajli Danici. 362 

Favago, 1 236 

Faufel. 200 

Febribus med. 138* iyi* 157* 167. 
170* 172* 179. 184. 203. 208. 
219. ni. malignis. 61. 152. ar- 
dore»» mitigans. 105 

Fe/ vitri. j 3 4 

Femoralia uxori d viro applicata. 3 88 
Ferrum. 121. Fpec.var. 1,23. flos. ib. 
Ferrugo. $ 113.13 1 

Fibula Romana. 353 

F icuslndica. 148.163 

Fideliarum var. fpec. 3 47 

Filum contra Jpafmum. 363 

Fiflula deglutita ab adolefcente , & 
die tertio per alvum excreta . , 374 
Florentinum marmor. 44 

F/« <*ra. 131 

Fluores. 10 t 

F cetum pellens. 292. mortuum edu- 
cens. 261 

Fofiilia, ' j 

Fr abluris med. 5 3 . ofhum. 139 
F rutius varii. jyg 


Frutex marinus. 


234 


Fmc«j Verrucarius feu Vermicularis. 

234. coraUinus niger. 234 
Fulica. 306 

Fulmen ne aliquem tangat. 7 7 

Fulminaris Lapis. 74. verus quomodo 
probetur. ibid. 

Fungus. 137. Sambucinas. 138 

Fungites. 8 x 

F«r Hf prodatur- 78. «f notetur ve- 
neficio. 3 3 j 


22 1 
ibid. 
272 
202 
297 

44 
138 
ejus fer-. 


6’’ 1 Albanum . 

'-J Galena. 127, duplex. 

Galeus ^ifterias, 

Galla. 

Gallina Guinea. 

Garantronius. 

(jargarifmus. 

Gariophyllus regius. 3.03. 

vandi ratio apud Indos. 
Gariophyllorum lndicorumfolia. 162 
eorum hifioria. ibid. 

Gemma nucis Maldivenfis. 203 

gemmarum generatio & varietas. 
81. &c. 

Gigantis dens. 343. cofta. 
gladioli Indici flammati. 

Gadiolus aneus. 

Globuli faponarii. 

Gloffopetra, 
giycyrrhifa. 

Goffypium. 189. Iavanenfe 
Granatus, 
gravedini med, 


ibid. 

M5 
3 54 
203 

^7 

126 

205 

104 

M5 


Gronlandorum injlrumenta, 3 61 . wa- 
vigandi modus. 

Grumos [anguinis folvens. 
Gryllotalpa. 

Guajacum Indicum. 

Guanabanus. 

Gummi. 192. Arabicum. 1 19 
dera. 

Gummata. 

Gutta Gambodia. 

Gypfum. 

H. 

H tsEmatites. 

Hamoptoicis med. 
Hamorrhoidum doloribus & fluxibus 
med. 4j. 105. 317 


377 

344 

*43 

170 

204 

be- 

lli 

219 

226 

46 

64 

73 


H amorrhagiam nariumfifiens . 105 
Halos ^Anthos. 34 

Halcyonis fpecies. 3 04 

Hammites. 32, 

Hafta Americana. 358. Indica regia. 
356 

Hamus ad capiendas balenas < 

Hedica med. 

Hedera arborea, 

Heliotropius. 

Hemicrania curanda ratio. 

Hepati infervientia &■ roborantia. 
43. 105. 152. 155. 160. 189. 
222. duritiem molliens. 273. ob- 


ii* 

248 

» 7 i 

93 

292 


2 1 1 
219 
215 
244 
290' 

343 

82 

204 


ftrudidnes referam. 

Hernia med. 108. 177. 

Hilxochitl. 

Hippocampus. 

Hippopotami rafura quid fit 
Hominem qua [pedant- 
Homo [iliceus. 

Flomoucul. 

Hordeum fertilifiimum, 1 5 0 .Herma- 
phroditicum. ibid. 

Humores purgans. 172. 226. 217 
Hyacinthus. 1 04 

Hydropicis med. 1 54.1 55-171.226. 

217. 246 
Hypojafminum. 

Hyflrix. 

Hyfterica pafiioni med, 

Hyflerolithos. 

I. 

I ^Acula Indica, 
lalapa. 

lapontca Epiftola. 
lafpis. 9 3 . var. fpec. 

Idero med. 

Iecur confirm. 154 
171. 227 
lg. 205 

Ignis elicitur ex ligno. 179 

Impetiginem curans. j 9 

Impinguans. 2 1 1 

Infediones fanans . 189 

Inflammationes reprimens. 162.105 
Ingenium acuens. 99 

Infleda. 139. mollia . 246 

Ifldis ldolum vEgyptiacum. 348 

ijlebianum Saxum, varias imagines 


150 
335 
337 
83 

358 
»55 
382. 384 

94 

1 57. 227. 248 
& med. 157. 


reprafentans 


Tf Apoc, 
D^Kan 


Kyirovata. 


38 


205 

ibid. 


L Ablab. 

Lacca varia Jpecies. 
Lac Luna. 


227 

389 
3 47 
»53 
5 » 


206 
226 
6 

Lac augens. 69.71.100.1 10 

Lacertorum varia fpecies. 313.314 
Ladanum. 

Lagena vitrea. 

Lampas fidilis Italica. 

Lampaton. 

Lapidefcens aqua.. 

Lapides in genere ^3 6- . Afleria . 5 9 
u Armenicus . 65. Caftaris. 7 3 . Co- 
racinus. 59. Fungi fer. 91. grandi- 
nis. 16. illuminatus. 46. Iudai- 
cus. 69. La.fi.li. 65. minus pre- 
tiofi. 81. mutabilts. 108. Nova- 
cularum. 92. Orbes. 1 3 3. e i?e«i- 
bus Bovinis. 74. Schiflus. 57. Pr- 
finus. 

Lapides ab ^Agyrta deglutiti . 4 x 

Laqueus coccineus. 386 

Lenticula qua Efau primogenituram 
vendebat. zo 6 

Leo. , 3 » 7 

Lepas. 251 

Lepra med. ut. 154. 243. 297 
Lepus. 321. niger malum omen. ibid. 
Lethale uni, alteri quod prodefl. 14 5. 

.147 

Libidinem Rubinus coercet. 104 
Lichenas fanans. 1 5 1 

liem' ?raed. 151,152.157.171,177. 

189. 210. 221. 309 
Lignsjm, 170. fofsile Vmbria. 159. 
literatum. 17 1. lapidem Ample- 
dens. 174. monftrofum. 174. ‘Ttf- 
»ax/a /eti Molucenfe , 171. Rho- 
dium. 171- Santalum. ibid. Saf- 
fafras. 173. e Siam. 174 

Linaria coerulea . jg 0 

Lini fpecies. X89 

Lingua lapidea, humana flmilit. § 3 


Lippitudinibus conducens. 162. 169. 
297. oculis. 

Lithargyros. 1 3 5 

Liventia fanans. 151 

Locuflarum var. fpec. 242,1« vefcun- 
tur varii pop. 243 

Loligo. 2 46 

Lucens in tenebris. 2,76 

Lud.us Hdmonlii. 39. Daracelfi . ib. 
Venerea med. 127. 1 54-1 57* 
x71.174.177.335 
Lumbricos pellens. 138. 224.234» 
3 3 5 

Lupatus figneus mirifice fadus. 3 69 
Lupus marinus. 275.289 

M. 

\ KAchina tradoria. 324 

veflium abftergens. 46 
Magnetes. 61.62. 63 

Maguey. 

Ma/abatrum. 

Malabrica litera, 

«. Malignos morbos pellens. 

Maltha. 

Mambu. 

Mammas virginum extuberantes quid 
comprimat. 

Mandioca, 

Manobi. 

Manna. 

Manubium cultri ex Agate . 1 

Manucodiata. 

Margarita quomodo purgantur- 


193 

162 
386 
93*54 
45 
14 r 


2 1 1 
1 6 1 
208 
117 

357 
294 
1 1 o 


Marmor. 41. ^Album. 41. Nigrum, 
viride. 4 3 . metallare. 130 

Maflach. 227 

Majfa elegans ex variis lapidibus. S 9 
Mater perlarum. 253 

Matlalixjtis. ’ X j7 

Matalifla 156 

Matricis fluxui med. 7 r 

Melancholicis conducentia. 34. 65. 
66. 72. 104. 106. 108. ni. 11 4. 
140. 261 

Memoriam firmans. 1 o 5 . 3 1 9 

Mecaxuchitl. ■ 'i 208 

Mechoaca. 150.156. 227 

Mechoacanna » ^ 155 

Medalia varia , 3 59. 360. (Jic. 

Anacardicum. 182 

Menflruis med. 174.191.194.195« 
206.228. movens, x 52.142.1 54. 
327 .Jiflens. 73. 123 
Mercurius. 116. fpecies &- uflus. ibid» 
Merganfer. 3 O o 

Mergus maximus Feroenfis . 303 

Merofhtus. y t 

Metallum quid . 1 improprietates. ib. 

127 
13« 
*35 
13» 
26 
114 
159 
251 

3 59 
152. 
161 


affinia, 

Mica. 

Millepora. 

Minium. 

Mify. 

Moerorem pellit aururn. 

Moly virginianum. 

Monilia ex conchis. 

Monticulus artifleiofus. 

Morfibus venenatis med. 1 3 1 
1 5 7. 1 67. i Cane rabido. 
Mulieribus fluxu albo laborantibus. 
56. 59. hyjlericis. 84.213. wor- 
6» puerormn. 241.246 

Mumia humana . 3 44 


Mundubi. 


107 


Mus rotis adus. 375. Narvagicus &" 
ejus hifioria. 312 

x 65 

Mufais pyxioides. 140. terre/lris cor- 
ralloides. ibid. cranii humani. 3 4 3 
Mufculi & mytuli. 255 

Muficalibus notis inflgniti turbines. 
1 59 

N. 

N Abuch.Nabea. 209 

Tflana. 183 

Narcaphton. jyg 

Naturalibus mediis operatur Deui, 
103 1 

Navicula' elegans. 37^ 

Narium gravedini med. 255 

Nervis. 1 06. 3 17. mirabile medy 00 
Nephriticis med. 5 o. 9 5 . 1 8 4. 2 46 

160 
196 
3 » » 

m 

Niisr 


Nerites. 
Nhamdu . 
Nidi avium, 
Nil albums 


v 


1 


I 


INDEX, 


- . 1 


ff 

f ■■ • ■* ’ 


: .f ? 

» . . v 






. 




L 4 , 1 

• ; . , 


Nirfing. . . tj 7’ 

Nobilitatu fignum apud Indos- 1 40 
NoBua. - 296 

Nummi Americanorum. 19 : 

Numifmata varia. 3 $ 9. CRartacea. 

, 3 6 \ . Stannea. 36 q. Vitrea, ib. 
N«at Cdthartica. 111. Indica. 109. 
Mofcbata. 87. 164. Myrifiica. 
410 » Piflacea. ,1. n, Vomica. 1 1 2. 
O. 

O Belifcus ex Smaragdo. 1 o 5 
Obryfum- I 14 

Obfidianum marmor. 41 

Oculus catti. 108. mundi, ibid. hu- 
manus artficiofus ex charta . 3 8 6- 
ex vitro. 3 1 


1 1 z 

2 13 
z 1 1 

2 IO 
Z44 


P.inan, 

Pitidova. 

Pihhiu de Brafil. 

Pinus. 

Piper, z 1 3 . var-Jpcc-, 

Pifces Pelagii, lyo. aqua dulcis. Z77 
Saxatiles. 16 y ut facile capian- 
tur. 197 

P t Tum Indicum. 178 

Pituitam moventia. 138. 155, i6q. 
17S.zz1.zzi 

Pix Burgundica. zz8. Graea. 1 z S 
Planta marina. 134.276 

Pleuritidi med. 59 

Plumbago. 13 £ 

Plumbum. 114, var.fpec ibid. 

•ans 


«i? 





■ 'J 7 ' 

7 a. eorum dolor ibus med. 4 6". 64* 

«b 0 

Podagricis OTed.4 1 . 49 . 173.221. 

1 / - \ 
309. 

T . 



IOJ. 107 - I 10. 1S8. 125. 

228. 

317 



» * 


258.262. 293. ft Hiantibus: 

54 

Polygonum globus huxeut fcioterica 

> 

’ 


Odor [navis. 

224 

referens. 

366 




Oedcmatofos humores refolvens 

U 3 

Polypus. 

246 




Oleum Saphiri. 

105 

Pompholyx. 

133 

1 ^ 



Olilanum. 

228 

1 T orphyrites . 

44 




Omphacitides . 

201 

Porus: 

48 




Onyx. 

57 

Prfimdcrifialiinunt. 

362 




Opalus. „ 

107 

Prifiis. 

188 




Opobalfiamum. 

213 

Profluvio alvi med. 

208 




Opopanax . 

22 1 

Pfeudoddamas. 

103 




Opium . 

228 

Pudendorum ulceribus med. 

5 ? 




Ophites . 

43 

‘ Tuellarum morbis med. 

73 . 




Opuntia. 

148 

Pulmonum vitiis. 43‘64 

.222 




Grbti t^Egyptiacus. 169. hirfutu* ib. 

Pupillis expurgandis . 

7 ? 




Oris halitum commendans. i6i 

166. 

Pumex. 

47 


3 68. Impuritas ut tollatur. 67 
Organum muficum Lituanicum. 3 74 
On\a Orientalis. 1 j o 

Orthopnoicis med. 219.151 

Ofiium fraBurts coagmentandis, 5 3 
Oflracites, 79 

Ofteocolla. 5 3 

Oflrea in lapidem verfa. 87 

Oftrearum var. ffiec « 1 5 5 

0t<4 varia. 311 

Ovipara animalia, 311 

Ovum Mulieris & ejus hifloria . 3 1 1 
. p' 

P, 

P Agurus. z 3 o. Jj 5 ec, ibid. 

PaUekjns leBuli inCoromand. 1 4 1 
Palpebrarum asperitati utile. 64 
palmarum var.fp.ee. 164. Jdcci fera. 

zoz. Indica. % 18 

' Panis Brafihcnfium. 366. iu lapirltm 
verfits. 84 

‘Tapequanhe. 1 5 8 

Papulis med. x 11.15 5 

Papyrus. i3 5. Chiniticus. 384. e* 
arundinibus Nili. 383 

Paradifiaca aves. 294 

Paralyfi med. 223 

Paropfides ex fparto fubtili . 3 £3 

Parturientibus med. 78.198 

Partum confcrvans. 99. retineri fa- 
ciens. 105. accelerans, ibid. faci- 
litatis. 344 

r TaJfcr niveus „ 510 

‘Pavoribus puerorum arcendis. 3 19 

Paio. 297 

PeBinitcs lapis. 88 

“Pellen genus concharum:, 233 

Pellaris vitiis med. T ” J 2 2 z 

Pediculis necandis infer vient. 197. 

z z i ~ 

Penarium Cbiniticum. 3 7 1 

Penna manna. Z35 

Pentacula. 3 6 l 

Parcarum lapis. 39 

PtrU. 1 09 

Perniones emendans. 273 

Perlpicillum Pol-ygonum. 3 $4 

Pex faxeus. g 2 

Pcftem prohibentia ■ 33. 34. 77. 78. 

3 04- 1 1 i r 

Phalangi. ^ Americani dentes i z 44 

Phafeoltss Ind. 178- Peregrinus . z 1 i. 

Phengites. . 44 

Philtra. 139. 134 

Phoca. 289 

Phxnicopterot. 309 

Phrenitidum mitigans. 106.261 
Phtificis med. iJO.278.314 

Pica alba, 293 

P/ 7 .? fiagnahs. j 3 9 

Pili ut generentur. 3 14. 3 19. est era 


Purgans. 

Purpura. 

Putredinem prohibens. 

<*. 

q : 


138.211 
238 
1 H 




.Quercus animal gignit. 


R. 


17 
102 
234.236 
192 

ifi 
337 
373 


dicentur 


.46.21 1 


manna. 

Quina, 

R Adix Chinee. 

R angi fer. 

JRana pijcatrix . 
fenum obflruBionibus med. 70. (37 
174. 194. 211.226. caliditati. 
125. lapidibus. 3x4 

Rcjpirandi dijficultati med. 2 27 
Retepora. i 3 5 

Rhabarbarum. 137. nobiles virtutes. 
138. 139 

Rhinoceros. 356 

j Rhus Virgjntannm. 1 3 1 

| Rofa Itierickimlica, ibid. 

i Rofmarus. . 189' 

( Rubinus. 105 

Rubra tinclura. 213 

Rugis faciei tollendis med. 228 
Rufi itus Norvagictts anificiofus. 37 1 

. S. , . 

S Acchantni unde conficitur • 141. 
coquendi modus. 142. de Mam- 
bu. 143 

Sagapemsm. 221 

Sagittarum varia genera. 368. 3 69 
< 3 W. 18. 19.10.21,22 

Salibacba. 167 

Sanclaracha gummi. 29.229 

Sanguinem fi fietis. 69.73.93. 106. 
189. 246. 344. purificans, 131. 
attrahens. 277 

Sanguis 'Draconis. 229 

Sanitas ut incolumis fit. 104 

Santerna. 128 

Saphirus. 104 

Sarcaparilla , 139 

Sardonix. 97 

Saxa. 3 7 . var.Jpec. ibid. Metallica. 
130 

Scachtci /tsdi. 377 

Scamonium. 219 

Schiflum.' £4 

Schola Fridericiburgenfis auBa. 1 1 s 
Scipiones Indici. _ 145 

Scorpionis icluum curatio . 142. 143. 
264 

Scorpio marinus. 267 

Scoria var. fpec. 132 

Scorfrnera. 132, 

Scyphus fufiiciu. 3 7 1 

Secundina pellens. % 2 7.321 

Se lenit es. 3 S 

Semina varia. 2 19 


77 - 


Sepes Americanorum. 193 

Sera Indica, 3x9 

Ser peritum difirimina. %S%. exuvia 
varia, 263. extis cu- 
rantur. 262 

bVc» <e»ed. 3 34 

Sigilla anea. 333 

Silefiaca Fidelia. 34S 

Silex cufpidem venabuli referens. 8 5. 

varia forma & fiec. 39,84.130 
Silurus. 277 

Simplex medicamentum fiepe adhi- 
bendum. j j 2 

Singultientibus med. 131 

S.tim febricitantium extinguentia. 

71- 96. 100. jo6 
Smaragdus, 103. quomodo probetur. 

ibid. 

Smeliiss 
Sipitofiopiurfr. 

Smiris. 

Solen. 

Solidipedia animalia . 

Somnum conciliantia . 

Sortubrandur, ' 

Sory. 

Spatum. 

Specula variae 
Sperma augens. 

Sperma ceti. 

Spirandi difficultati med , 

Spiritus corroborans. 

Spiritus difficultati med . 

Spinelltu. 

Spodos. 133. vires, & ffiec. ibid. 
Spongia Bedeguaris. 138. Sylvefiris 
Rofa. ibid. 

Squamma aris. '1 3 1. ferri. ibid. 
Stalaffitis var. fpec, 5O.Jl.52 
Statera Sinitica. 355 

Statua articulatim junEla. 3 7 5 . ex 
gypfo- 3 4.8 .Regis • Norvagici , 380- 
Pjfrert. 361 

marina. 245. arbor efcens. ib. 
Stenomarga. - j 

Stibium, J - 1 2 5 

Stomacho med. 42-9 3 . 1 62. x 66. 1 84 
223.226.292 
Storea Indica. 

StrHWH med „ 

Strtpfiaros. 

Sturio, 

Stylus Rom • anens. 

Styrax Calamitd. 

Subula Americanorum 


4 
363 
65 
256 

341 

iOo 
J69 
2 6 
IjO 

364-359 

22 1 
34 

33. 221 

34-HO 

292 
105 


3 <n 

lS , H3 r4 
33 ? 
*73 
333 

229 
1?3 


Succinum in aquis dulcibus. 3 3. 0 - 
rientale. ibid. 

dwceto lapide fiens, 8- efiigyptiacus. 

229. Injpijfatsss. 222 

Sudorem mofsntia. 53, 151. 1J4. 
iif 3 o. 170 

Suffimenta opt. 178.229 

Suffocationibus uteri med. 8 4 

Suffufi ortibus delendis. 273 

Suibus med. 3 8 

Sulphur , ejus nfus. 2 7 

Sumach. 1 5 1 

Surditati med, 317 

Sujpiricfis. i S 5 

Sydcrites quid . 121 

Sy neopi med. 1 10 

Syren Danica. 277. manus, eofia. 
2?6. 277 

T. 

T Abaxir. * 141 

Tacamahaca. 221 

Taniock- 115 

Talcum. 57.130 

Tamarindorum fruBua. 214 

Tauyirghent. 1G0 

Tellina . 2 5 S 

Tela fubtiles in Norvegid. 140 

Terhplutn Venet. incruflatum. 3S2 
Terra vana. 3. 4. j. S. jeqj- 
Terriculamenta arcens. 106 

Teflacea univalvia. 1 j j. eorum fis- 
eses. 1 S 1 

Te/iudo. 3 1 S- var.ffcc - ibid. 

Thermofcopium. 3S5 

Thunnus. 271 

Thymiamatis maffa» 178 

Tineis puerorum med. 5 S 

Tinnitui aurium med, 335 

Topan avis Indica. 193 

Topafius. % 06 

Tophus. 4 8 


246.247 


37 


5 f 
■ 33 ? 
18 t 

211 

m 

174 
215 
104 
2 59 
380 

* 37 - 
252 
14$ 
ity 
i 59 

'* csr- 
107 

228. 

MS 


Tonitru ne Udat. 

Tormincfis med, 

Totake frtdius , 

. Tragacanthum. 

Traha Finrnca. 

Triangularis pifeis. 

Tribulus aquaticus, 

Triflitiam pellens. 

Trochus , 

Tuba in cornu formam elaborata. 
Tubera cervina. 

Tuberosum lapis. 

Tubulorum fpeciet. 

Tubulus Tabaci. 371. vermium, 
Tunal. 

'Turbinata. 

Turbinum var. fpec. 

Turcoisi 106. colorem mutat pr, 
poris confiitutioni. 

Tufifmed. 19 5. 22 1.226.227'. 
puerorum.’ 

Tympanum laponieum, 

V. 

T 7 Agina cultri buxea mira. 3 74 
’ Vas Chinit.s 46. Ligufiicum. ib. 
Vafichima. r ziS 

Vegetabilia. 230. rariora. 137. «*- 
crementa. ibid. 

Venenis med. 77. 94. 96. 107. lio* 
ni. 172- 1 84. 203. 22 1. z6zi 
Venenofi animalis morfibw. 1 47 
Veneri refrenanda. 125. repugnans. 
xGl.excitans &fiimulans.'<iy.i 3 S 
157. 1 S 1 • 20 j. 2 1 1. 2 1 2. 2 17« 
213.246^25 5.292.3 1 5.3 2 1 
Ventriculum roborans. 155.157. 160. 

189.197.2 10.112.226.227 
Verdello. 45 

Vermes marini . 24 5. peirfficaft. 93 
Vermibus puerorum pellendis med. 68 • 
214 

Pierle^r^ petrificata. 

Vertigini med. 

Ve fles Gronlandica . 

Vicea ^Africana.- 
Victoriam concilians . 

Vigilias excitans. 

Vipera. x6i. purificat A, 

Virga aurea Virginiana. 

Virginum mamma ne crefeant. 

Virgini anum allium. 

Virgilii Epitaphium . 

Vifum confortans , 1 

P/f» Caruidenfis. 

Vitriolum. 24. 25. ejtujpecies. 

Vitrum viride . 

Vitulus marinus. 

V ivi par a digitata. 

Vlceribus m aiignts med. 54. 56. 191» 
V}t. i4i.2S1.273. Tibiarum. 196 
Vmbtlicus marinut. 71. magnus. 73 
Vnicornu marinum. 282, ep» bifo- 
ria. 1 8 3 -de Vnicornu judicium Au- 
guflanorum med. i86.de Vnicornu 
tcrreftri biforia. 287 

Vniones. 108 

Vomitum ciens. 46. 185.116 
Pe* «r clara fiat, 1 97 

Vranofcopus pifeis. 271 

Vrina cruenta fine noxas 148 

Vrinam moventia. 93. 142. 162- 174 
184. 194. 203. 111. 2i£. 241« 
248.256 
Pr»,e lacrymales. 

Vrfihus lapts. 

Vtero med. 

Vterinis affeBibus med. 

Vftis med. 

Vulva duritiei med. 

Vulvam claufam aperiens 


90 

297 

37 <f 

178 

«8.72.77 

16% 
90 
'13 
41 
If I 
16 a 
106 
tU 
tu 
362 
i «9 
317 


347.362 

73 

157. 197* 

xoo. 222 
21? 
227 
13 ? 


Vulneribus variis med. 167. 184.104 
221. 223. 224. 225.116.128« 
129. 255 

X, 


V - Alapa. 

Xiphia. 

Xyloaloe. 


Y. 


Y 

Tue a. 


Ecotl. 

Tvand, 


Z Abucaio. 

Zeiblicium. 
Zoophyti genus. 


ii 7 

270 

166.1 68» 

205 
? 1 3 

l6£ 

217 

43 

190 


•Y " . 


J F 


I 


N 


I 


S. 


£ 


F4>- 




y 






































- ■ ' . - : : " ' ' ; 




• I,' 


























9 






V . ' V.' 1 ' ' 










i':' 1 -- K "■ 1 I,*.; -ri;.': ‘'"i; 

, ‘ ' 




■ 














,;Vlvv. 


crlsrb QH70.D42C789 
Museum Wormianum;