Skip to main content

Full text of "Radulphi Cudworthi ... Systema intellectuale hujus universi, seu de veris naturae rerum originibus commentarii ... Accedunt reliqua ejus opuscula. Joannes Laurentius Moshemius ... Omnia ex Anglico Latine vertit, recensuit, variisque observationibus dissertationibus illustravit et auxit. - Editio secunda ex authographo Moshemiano emendatior & auctior. Tomus 1"

See other formats 


RADULPHI  CUDWORTIII 

•SYSTEMA 

INTELLECTUALE 

HUJUS  UNIVERSI. 


tomus  i. 


RADULPHI  CUDWORTHI, 

T  H  E  O  L.  D.  ET  IN  ACADEMIA 
CANTABRIGIENSI  PROFESSORIS, 

SYSTEMA 

INTELLECTUALE 

HUJUS  UNIVERSI, 

SEU 

DE  VERIS  NATURAE 
RERUM  ORIGINIBUS 

COMMENTARII, 

QUIBUS  OMNIS  EORUM  PHILOSOPHIA,  QUI  DEUM 
ESSE  NEGANT,  FUNDITUS  EVERTITUR. 

•  ACCEDUNT  RELIQUA  EJUS  OPUSCULA. 

JOANNES  LAURENTIUS  MOSHEMIUS, 

THEOL.  D.  SEREN.  DUCIS  BRUNSV.  A.  CONSILIIS  RERUM 
SANCTIORUM,  ABBAS  COENOBIORUM  VALLIS  S.  MA¬ 
RIAE  ET  LAPIDIS  S.  MICHAELIS,  RELIQUA, 

OMNIA  EX  ANGLICO  LATINE  VERTIT,  RECENSUIT,  VARIISQUE  OB¬ 
SERVATIONIBUS  DISSERTATIONIBUS  ILLUSTRAVIT  ET  AUXIT. 

Editio  fecunda  ex  autographo  Moshemiano  emendatior  &  auftior. 

TOMUS  I. 


LUGDUNI  BATAVORUM , 

Apud  SAMUELEM  et  JOHANNEM  LUCHTMANS, 

MDCCLXXIII. 


LECTORI 


S.  D. 


SAMUEL  et  JOIIANNES  UJCHTMANS. 


mm 


|on  temere  aliud  de  Philofophia  opus  prodiit ,  quod 
tantam  au&oritatem  tam  mature  obtinuerit ,  &  eam 
dem,  inter  tot  fe&arum  divortia,  tam  contanter  con- 
fervarit,  quam,  quod  iterum  exhibemus,  Radulpbi 
Cudwortbi  Syjlema  Intdleduale .  In  cujus  editione  Anglica  fi  quid 
forte  requiri  potuit,  id  corrigendo ,  illuftrando,  amplificando  ita 
explevit  Latinus  ejus  Interpres  elegantilTimus  &  Commentator 
acutiflimus,  Jonnnes  Laurentius  Mosbefrtiiis ,  ut  de  ingenii  &  do* 
ftrinae  palma  certamen  cum  Cud^ortho  iniiffe  videatur.  Divendi¬ 
ta  intra  annos  haud  ita  multos  Mfcshemiana  Latina  editione,  cum 
illius  recudendae  jus  ad  nos  perveniflet,  nihil  reliqui  fecimus,  ut 
opus  elegantiore cultu ,  quam  in  Germania,  mutata  quoque  forma 
maxima  in  commodiorem  quarti  ordinis  ,  prodiret.  Sed  aliam 
quoque  commendationem  Editio  noftra  prae  Germanica  habet, 

t  2  cu- 


praefatio. 

curas  videlicet  pofteriores  Moshemii,  exipfius  autographo,  quod 
in  Bibliothecam  Altorfinam  migravit,  duaas,  &  a  nobis,  necum 
prioribus  confunderentur,  uncis  inclufas.  Quas  cum  ibi  fU- 
perefle  cognovillemus  ex  Novellis  Iiterariis  Noribergenf  a.  1770 
Part.  I.  p.  7.  feqq.  per  literas  rogavimus  Clariffimum  humanis- 
fimumque  Virum,  Gtorgium  Andream  Willium,  Profeflorem 
Altorfinum  ,  ut  illas  de  margine  exemplaris  Moshemiani  defcri- 
beret ,  &  nobiscum  communicaret.  Nec  ulla  in  egregio  viro 
mora  fuir.  Sed  cum  operae  interea  ad  p.  35 r.  Editionis  no- 
flrae  perveniflent  ,  obfervationes  anecdotae  hanc  paginam  an¬ 
tecedentes,  quas  fuis  inferere  locis  ferum  erat,  Tomo  I.  prae¬ 
mittendae  fuerunt.  Denique,  ut  in  omnibus  ledorum  commo¬ 
ditati  confideremus ,  prioris  Editionis  Latinae  paginas  in  margine 
noftrae  notavimus.  Vale,  benivole  Leftor,  &,  f,  bene  dP 
Te  meremur,  nobis  fave. 


SERENISSIMO,  C  E  L  S  I  S  S  I  M  0  Q_U  E 
PRINCIPI  ac  DOMINO, 

DOMINO 

LUDOVICO  RUDOLPHO, 

DUCI  BRUNSVICENSIUM 
et  L  UN  E  BU  R  G  E  N  SI  U  M 

REGNANTI, 

patriae  patri, 

PRINCIPI  PIO, 

ERUDITO,  FELICI,  OPTIMO, 

domino  suo  longe  clementissimo, 

gloriam,  FELICITATEM,  VITAM,  SALU¬ 
TEM,  FAUSTA  DENIQUE  QUAEVIS  ANI¬ 
MO  SUBMISSO  PRECATUR 


JOANNES  LAURENTIUS  MOSHEMIUS, 


► 


a A3  o  (  *  fu \ 

eo  7.  \  Vv  o  a  .i.  l 


0 

X  M 

’  0 

OH4JC 

rfr 

/  J 

n-3* .  ? 

U  U  I  2  '/t 

I  D  I 

^2  > 

a  i  o  j 

I/,  U  12! 

)  5i  y : 

d 

T 

A  /. 

*-\  '  M 

v.  4 

, _ i 

”  u 

> 

1 

r 

d  1,  i 

% 

/nr  r-v* ! 

>1  i  l 

fO  I  <1 

i 

<1  I 

0  71 

« 

,0 'JA  . 

.  UP  « 

IDU.ll 

c-O  i  -  - 

rajy  "  'vr  <tj8  c  n 

-UJA3  j  ■  ati  /  ■!!  «!'  /. t;;c. 

.  . 

ji  *j t/.  oajx  -i  Oc  i  i :  • 3  o;  * 


serenissime  CELSIS  si  meoue 


D  U  X! 

domine  LONGE  CLEMENTISSIME. 


ftnrT  VV1X<1Ue  adhuc  apud  eos  «fitato,  quire- 
1  us  hujus  orbis  lucubrationes  fuas  offerunt 
compellare  TE  audeo,  quum  hoc  volumen  Sr^ 

^SIMONOMm^TUO^-rt 

bus'h„!  ’  qU-  ingenii  fui  monumcnta  principi- 
rumque  &  exilitatem  dedicant>  tenuitatem  ple- 

ajunt  ,  donamuf  QUO/Une;Um  accufare' 

gnificentia  veftra*  quod^  °—  Ve*”S’  <luo^  fplendore  &  ma- 

—  *, 


IV 


dedicatio. 

mifia,  abjefta  funt  omnia  noftra,  &  de  pulvere  vix  fefe  extol¬ 
lunt  :  At  vos  animum ,  quod  immortale  quoque  Numen  folct ,  fpc- 
ftarc  &  ex  illo  unice  munufculorum  noitrorum  pretium  metiri 
decet.  Utantur  hac  ,  quibus  placet ,  formula ,  fi  res ,  ii  locus , 
fi  patronus  eam  poftulare  videatur  :  nolim  ego  confuetudini  , 
quam*  maximorum  virorum  auaoritas  roboravit ,  derogare.  Me  ve¬ 
ro  nunc,  CLEMENTISSIME  DOMINE,  ipfa  magnitudo 
animi  TUI,  ipfa  virtus  TUA,  quam  tot  documentis  cognitam  ha¬ 
beo,  incomparabilis,  ipfa  illa  perennis  gloria,  quam  TIBI  colle- 
gifti  merito  TUO,  incitat,  ut  tritam  hancce  viam  deferam.  Va¬ 
lete  veteres  dedicationum  formulae :  me  novam  &  infolitam  recitare 
juvat.  Accipe  ,  inquam  ,  DOMINE ,  volumen  T E  atque  augufta 
pcrfona  TUA  dignum,  munus  non  jejunum  &  parvum,  fed  ma¬ 
gnum,  illuftre,  pretiofum,  donum  ncn  contemtum ,  fed  quod  nec 
TU  ipfe  purpura  TUA  indignum  judicaveris. 

TUA  funt ,  non  ignoro,  univerfa  ,  quae  magna  &  grandia  inter 
homines  vocari  folent.  Sanguine  cretus  illuiti illimo ,  fafta  &  res 
geftas  majorum  fi  minus  fuperas,  aequas  ceite,  lummoque  inter  ca¬ 
pita  terrarum  orbis  loco  pofitus ,  radios  inde  fpargis  aciem  etiam 
illorum  praeflringentes  ,  qui  acutiffimis  ceteroquin  oculis  valeie  fibi 
videntur.  Accedunt  indies,  divino  favore,  nova  bonis  &  fortunis 
TUIS  ornamenta  ,  eaque  fplendidiffima  ;  utquc  annis  crefcis,  ita 
gloria  ,  dignitate  ,  veneratione  ,  majeflate  amplificaris.  Hic  publi¬ 
cae  majeftatis  fplendor  quum  lefe  mihi  objicit  ,  efficit  facile  ,  ut 
confitear ,  longe  infra  T  E  pofita  effe  omnia ,  quae  a  mei  ordinis 
hominibus  ,  ut  ingenio  &  eruditione  moitalibu,  piaeftent  omnibus  , 
ad  folium  TUUM  deferri  poliunt.  Sed  TU  ipfe  ,  GLORIOSE 
PRINCEPS  ,  externa  haecce  honoris  infignia,  quae  ceteros  in  ad¬ 
mirationem  &  fluporcm  vel  invitos  rapiunt ,  tametfi  non  defpicias  , 
tamquafn  praepotentis  Dei  beneficia,  in  minimis  tamen  bonis  TUJS 
ponis,  longeque  alio  nomine  MAGNUS  videri  vis,  quam  rebus 
illis ,  quae  fenilis  feriunt  &  oculos  magis ,  quam  rationem  &  ani¬ 


mum. 


DEDICATIO. 


Y 


3 


mum,  capiunt.  Pietatis  atque  germanae  religionis  fincerum  du- 
dium ,  anipnus  celfus  &  humana  quaevis  contemnens ,  amor  ci¬ 
vium  ,  munificentia  incredibilis ,  fumma  erga  humillimos  etiam  hu¬ 
manitas  &  clementia ,  verae  eruditionis  denique  atque  litterarum , 
quibus  humani  generis  felicitas  iudentatur  &  communitur,  cupiditas 
inexhaufla  :  haec  illa  demum  funt ,  quae  T  U  putas  ede  magna  & 
egregia:  his  dotibus  civibus  TUIS  TE  commendare,  his  fulgere 
cupis  :  his  virtutibus  Europae  univerfae  ,  his  Germaniae  noitrae , 
GRANDIS,  MAGNUS,  INCLYTUS  videri  unice  vis,  & 
jamdudum  videris.  Quae  dum  cogito  &  in  memoriam  revoco ,  ip- 
fa  me  juditia  &  aequitas  vult  formulam  illam  repetere  ,  quam  dixi , 
nec  ullo  modo  dubitare  ,  quin  eximium  ,  praeclarum ,  &  gratiflimum 
munus  TIBI  afferam. 

Hominis  librum  vides,  qui,  ut  mediocri  fuerit  inter  reliquos  au- 
ftoritate,  virtute  tamen ,  eruditione,  ingenuitate,  pietate  a  poderis 
obtinuit ,  ut  memoriam  ejus  colant  ,  nec  venerari  delinant.  Talis 
TIBI  vir  pufillus  &  humilis  videri  nullo  modo  poterit,  qui  tanta 
cs  animi  praedantia  ,  ut  non  titulis ,  non  opibus ,  non  honoribus , 
non  potentia ,  fed  virtute  una  &  redle  fa&is  dignitatem  &  pretium 
hominum  aedimes.  Librum  TIBI  trado,  in  quo  admirabili  acumi¬ 
ne  ac  follertia  nefariae  illorum  argutiae  ac  fubtilitates  disjiciuntur  ac 
prodigantur ,  qui  gigantum  more  cum  Deo  pugnant  &  pietati  omni 
ac  religioni  aeternam  inimicitiam  denuntiant.  Hunccine  librum  TU, 
DOMINE,  afpernari  poteris,  qui  &  ipfe  Deum  fan&e  colis,  & 
TUOS  non  modo ,  fed  omnes  omnino  homines ,  pietati  ac  religio¬ 
ni  deditidimos  ede ,  ex  animo  voves  ?  qui  cultu  fupremi  Numinis 
faluteni  humani  generis  contineri ,  hocque  negle&o ,  fore  ,  ut  fun¬ 
ditus  fubvertatur  felicitas  omnis  ,  profiteri  non  vereris  ?  qui  nullos 
magis  exeeraris  ac  detedaris ,  quam  id  genus ,  quod  in  fuam  perni¬ 
ciem  ingeniofnm  elt ,  Deoque  oblu&ando  fibimet  ipfi  perennes  mi- 
ferias  ,  reliquis  mortalibus  dolores  ,  aegritudines  ,  miferias ,  mole- 
tiias  comparat?  Gaudebis  potius,  fcio  ,  ex  TUIS  aliquem  homi- 

*  3  nem 


n  dedicatio. 

nem  nulla  re  alia  ,  quam  beneficentia  &  clementia  TUA,  nobilem, 
in  ejusmodi  volumine  vertendo  ,  poliendo  ,  ornando  tempus ,  quod 
officia  vacuum  reliquerunt,  confumfifle.  Opus  ad  TE  defero, 
quod  fatentur  univerfi  eruditione  exquifita  &  admirabili  interiorum 
litterarum  copia  refertum  efle  :  cujus  ledionem  plurimi  adhuc  defi- 
derarunt ,  pauci  confcquuti  funt.  TE  ne,  PRINCIPUM  ERU¬ 
DITISSIME,  putem,  tam  infigne  opus  parvi  habiturum  efle,  qui 
litterarum  &  eruditionis  amore  totus  ferves ,  qui  homines  illis  im¬ 
butos  unus  foves ,  ornas  ,  compleris ,  qui  graviores  pro  republi- 
ca  curas  &  follicitudines  ledione  varii  generis  librorum  ,  erudito¬ 
rum  hominum  colloquiis ,  meditatione  denique  ,  temperas  &  con¬ 
dis  ?  Laus  haec  tota  TUA  eft,  DOMINE,  quod  otium,  fi  quod 
modo  TIBI  relinquunt  ardua  negotia,  litterarum  fallis  dulcedine: 
quae  fi  TUO  exemplo  ad  omnes  propagaretur,  quos  Germania  co¬ 
lit ,  PRINCIPES,  quanta  faeculi  noftri  foret  felicitas!  De  meis, 
quae  volumini  huic  acc efferunt ,  cogitatis  etfi ,  quod  fas  eff,  mo¬ 
dice  fentio  ,  nec  tamen  dubito  ,  quin  accepta  ,  immo  non  contem¬ 
nenda  TIBI  fint  futura.  Id  egi,  ne  beneficiis  TUIS  indignus  vi¬ 
derer  :  pietati ,  religioni ,  fupremi  Numinis  gloriae  confulere  pro 
viribus  volui:  de  litteris  bene  mereri  conatus  fum.  Academiae  TUAE 
nomen  &  decus  pro  facultate  mea  ,  tenui  licet  ac  infirma  ,  illuftra- 
re  ftudui.  Horum  confiliorum  nullum  a  TE  fcio  fpeini  ac  rejici, 
quamvis  faepenumero  eventu  deffituantur  exoptato.  Quod  fi  aufis 
meis  excidi ,  magnis  tamen  aufis  excidi:  TIBI  vero  magna  con- 
ffanter  &  fortiter  moliri,  quae  animi  TUI  vis  eff,  idem  eft  ,  quod 
perficere  ac  exfequi. 

Fidem  feci  formulae,  qua  TE  compellare  aufus  fum  ,  CLE¬ 
MENTISSIME  DUX:  reftat ,  ut  de  cauflis  aliquid  dicam,  qui¬ 
bus  me  addudum  fenfi,  ut  ad  TE  hunc  librum  inftituerem.  Po- 
fcunt  hoc  a  me  leges  epiftolarum  hujus  generis.  Sed  qui  unam  ha¬ 
rum  leffum  neglexi,  reliquas  etiam’ fecure ,  nec  imprudenter  ,  ut 
arbitror,  repudio.  TU  milii  commemorandus  eiies. 


&  » 


1 


DEDICATIO.  vii 

fi  his  in  rationibus  exponendis  facundus  effe  vellem,  TUA  magni¬ 
tudo,  TUAE  virtutes,  TUA  gloria  praedicanda.  At  de  hifce 
rebus  quid  dicerem ,  praeter  id ,  quod  in  ore  jam  dudum  univerfae 
Europae  verfatur  ?  TUA  erga  me  infignis  clementia  extollenda  & 
verbis  explicanda  effet.  Sed  ne  haec  quidem  eos  fugit  ,  .quibus  vel 
leviter  notus  fum.  TU,  DOMINE,  per  hofce  novem  annos  ta¬ 
lem  TE  mihi  praebuifli ,  qualis  TOTI  PATRIAE  es,  id 
eil,  PATREM:  TU  praemiis,  TANTO  PRINCIPE  di¬ 
gnis,  me  TIBI  totum  adferuidi :  TU  Mufas  meas  humi  repere 
&  cum  rerum  ,  quibus  litterarum  dudia  carere  nequeunt ,  ino¬ 
pia  conflidari  noluidi :  TU  toties  publice,  quamvis  aride  &  te¬ 
nuiter  ,  differentem  praefentia  ,  benevolentia,  attentione  TU  A  a- 
nimadi:  TU  rebus  magnis  gerendis  natura  imparem,  ut  ipfum  inge¬ 
nii  mei  modum  labore  fuperare  conarer  ,  au&oritate  TUA  excita- 
Ili:  TU  denique  voluntatem  cum  virium  imbecillitate  ludantem , 
ne  animum  abjicerem,  clementia  TUA  fudentadi.  Et,  quod  maxi¬ 
mum  ed,  haec  omnia  non  rogatus,  non  precibus  vidus ,  non  moni¬ 
tus,  fed  fponteTUA,  fola  animi  celfitudine  dudus ,  fecidi.  In¬ 
gens  differendi  &  laudandi  materia:  fed  quid  ea  referre  juvat,  quae 
publice  condant ,  ego  vero  vix  fine  verecundia  recitare  poffum  ? 
Patere  igitur,  DOMINE,  ut  tota  haec  epidola  a  communi  dedi¬ 
candi  norma  abeat  &  novam  omni  ex  parte  formam  referat. 

DEUS  TE,  MAGNE  PRINCEPS,  ingentibus  ornatum  ani¬ 
mi  &  fortunae  dotibus,  fublimi  valde  loco  inter  generis  humani 
tutores  &  orbis  terrarum  fulcra  collocavit:  Faxit  idem,  ut  haec 
diuturna  fit  felicitas  TUA:  Pafcat  ille  mentem  TUAM  exqui fit o 
benignitatis  fuae  fenfu,  bonorumque  coeledium  &  perennium  fuavi- 
tate  repleat:  tantum  ille  corpori  TUO  roboris  addat  indies ,  quan¬ 
tum  tempus  &  laboriofa  reipublicae  procuratio  de  eo  deterit-  TUUM 
denique  C ELSISSIMAEQUE  DOMUS  fplendorem  &  gloriam 
aetnhma  quotidie  capere  incrementa  jubeat :  Transeas,  DOMINE, 
ivino  beneficio ,  metam  illam ,  qua  mortalium  annos  &  tempora 

fupre- 


VIII 


dedicatio. 


fupremus  rerum  noftrarum  arbiter  defcripfit :  numquam  jacentes , 
numquam  laborantes,  numquam  affliftos  cives  TUOS  videas:  ad- 
fpicias  SERENISSIMOS  non  modo  NEPOTES  feliciflimis  & 
celfiflimis  jun&os  conjugiis,  fed  etiam  in  PRONEPOTUM  vir¬ 
tutibus  &  praedantia  imaginem  futurae  generis  humani  felicitatis 
diu  intuearis.  Vale,  DUX  CLEMENTISSIME,  hominem¬ 
que  tueri  perge,  quem  beneficiis,  munificentia,  clementia  TUA 
adhuc  extulifii.  Dabam  in  Academia  TUA  Julia  ipfis  Kal.  Martii 
A.  MDCCXXXIIL 


ILLU- 


ILLUSTRISSIMO  viro, 


heneagio, 

domino  de  FINCA, 

baroni  daventriae, 

magno  angliae  CANCELLARIO, 
regisque  a  consiliis  SANCTIORIBUS, 

s.  P. 


Illustrissime  Vir! 


%°t  ateIue  janta,  quae  liber  alit  er  olim  in  me  contulifli  hen, 

J'"’ 

SE  7Z7i:> S,*£S  •  Trf  f TE  S-  "d8e 

eruUnis  aUurte  irinae 

telligentiorem  patronum  fluflra  P/-f  meh°rem  Mori  meo  &  in. 
vi  <#>  /*/?£«/*  Lewn  bietVrf#l^em' r,^m  Vero  in  TE 

'•  — » «  «te  /t*,, ,  V,,  2  ZSaZs7“ 


*  * 


patrocinium  fus • 
<  i  pias 


X 


dedicatio. 

cipias  voluminis ,  quod  unice  ad  Dei  religionisque  defenfionem  compara - 
tum  ejl ,  quoad  per  admijfa  forte  in  eo  vitia  defonnitatesque  licuerit . 
Minime  omnium  a  me  impetro ,  ut  bac  nojlra  aetate  ,  qua  plena  funt 
omnia  hominum ,  qui  fcelera  quaevis  [me  metu  committunt ,  ac  vel  nihil 
ejfe  certi  vociferantur  ,  vel  omnia  plane  f aera  contemnunt  rejiciunt, 
conatum  hujus  generis  aut  inutilem  aut  a  temporum  rationibus  disjun - 
Ilum  TIBI  vifum  iri ,  credam . 

Hic  mihi  fefe  ingens  laudum  ac  virtutum  TUARUM  campus  ape¬ 
rit,  in  quo  libere  vagari  excurrere  pojfet  oratio ,  partim  ut  dignum 
meritis  TUiS  praemium  publice  pe rfol veretur ,  partim  ut  alii  ad  TUI 
aemulationem  accenderentur.  Sed ,  ut  taceam  ,  non  minorem  hoc  injlitu - 
tum  eloquentiam  flagitare  ,  TUA  ^ ,  «0«  Jum  nefeius ,  tantam 

ejfe  animi  TUI  excellentiam  6?  magnitudinem,  ut  longe  ducas  f  navius , 
qu<e  rella  funt  £«?  laudabilia  gerere,  quam  eorum,  quae  praeclare  a 
T  E  gefla  Junt ,  repetitam  commemorationem  intelligere.  Quare  ,  mi flis 
omnibus ,  quibus  minime  deleniaris ,  elogiis ,  preces  tantum  vota  prae¬ 
potenti  Deo  pro  incolumitate  &  falute  TUA  nuncupabo  ,  quo  Regi  diu 
in  T  E  cive  flicliffimo  6?  confiliorum  adminiflro  fapienti/jimo  gaudere , 
ecclcfiae  Britannicae  eximium  patronum  venerari ,  fupremo  ,  quod  occu¬ 
pas  ,  tribunali  judice  incorrupto  integerrimo  florere  ,  populo  denique 
Britannico  omnis  pietatis  &  virtutis  illuflri  exemplo  uti  liceat .  Ita 
numquam  ex  animo  deprecari  deftnct  . 


Vir  Illustrissime, 

h  itun  OUT  uur.&A  < 


Cliens  TUUS  nulli  pietate  fecundus, 

RADULPHUS  CUDW ORTHUS. 


L  E  c- 


JO.  LAUR.  MOSHEMIUS. 

BIinTuiUmSit°Piniyenatis  'itteris  fanftis  *  f°«unatis  aufpiciis 
gliae  eruduae  Amittent»61»-  £^’  ^Ur0d  R.a'^Phut  Cudmrthus ,  An- 

ad  eorum  perfi1ii™eraatui  „f;peri0rl  'T*  ^ndidiffimum . 

volunt,  debellandam’^  C1im  rell§lon.e  Denm  elTe  fublatum 

hujus  univerfi! “cabult  2?^*“  “aravit  ac  Jjftema  mtelkamte 

nem  "?05’  .quoriIm  l|nSoa  ufus?rat  n  feri^nd  7'“  f“mtis’  infcriPfit-  1«- 
"em  ingenium,  &  pietatem  inde  ab  ed  fb  h°  vlr,fu”mus>  quotquot  eruditio- 
poluerunc  pretium*  nnr  1  .  ab  edlt0  hoc  volumine  amarunt  ;n* 

Hve  denlque  acumen  ^  ™ h°c  five  copiam  eruditionis,  f,ve  foliditatem  . 

opus  diligentius  evolvi  &  W  ?b  m-  fpefles.-  comen.dl  queant.  Itaque  vix  aM 

e- 

lmulatque  ratio  &  argumentum  e'  pud  a  las  Sentes  exceptum  fuit 

quod  S  publice  quodalmTdoTn qUi  fe™°™  ^ 

b».”  ■  em  iciam,  infieni  cum  land»  „„„■  ’•  r  Germanos  princeps  eius, 
t.  ls  ln  °mne  litterarum  ?enus  meritis  im”  J  hoologus  longe  celeberrimus  & 
“  "S  mentis  “"nonalis,  Abrabannn  Umckclmannus , 
2  qui 


XII 


praefatio  moshemii. 

qui  Jac.  Boebmii  amicos  &  feftatores  illud  in  primis  adire  jubet  aliquoties,  ut  dt- 
fcant  inde,  quam  perniciofa  &  capitalia  effent  magillri  fui  dogmata.  ( a )  Sed 
tum  paucis  adhuc  notum  erat:  neque  facile,  cum  ob  fummam  raritatem  ejus  in 
ipfa  Anglia,  tum  ob  cultorum  Termonis  Britannici  in  Germania  id  aetatis  ino¬ 
piam  ,  comparari  &  confuli  poterat.  Quocirca  parum  inter  noftros  haec  illi  com¬ 
mendatio  profuit.  Plures  ipfi  amatores  &  majorem  celebritatem  pepererunt  ju¬ 
dicia  magnorum  quorumdam  hominum,  qui  pofl  Hinckelmannum  praeftantiam  ejus 
praedicarunt  ,  quos  inter  Joh.  Alb.  Fabricius  eminet ,  cui  opus  immortale  vpcare 
illud  placuit:  (b)  fed  nec  his  cauflae  tolli  potuerunt ,  quibus  ab  ufu  ejus  plerique 
arcebantur.  PoWuam  vero  Johannes  Clericus ,  cujus  eruditionem  &  in  litteras  me¬ 
rita  nulli  nefciunt,  nifi  qui  litterarum  plane  rudes  &  ignari  funt,  luculentiOima&am- 
Dliflima  ex  eo  excerpta  Gallico  Termone  cum  litteratis  communicaverat,  (c)  non 
modo  frequentius  per  ora  omnium  eruditorum  ferri  &infigmter  laudari  coepit,  (•) 
verum  etiam  defiderium  totum  illud  legendi  &  perluflrandi  mirifice  ubique  terra¬ 
rum  crevit.  Quaerebant  ab  eo  tempore  Galli,  quaerebant  Germani  hominem  la- 
boriofum,  rerumque  non  minus,  quae  hoc  opere  traduntur,  gnarum,  quam  in¬ 
genio  &  linguae  Anglicae  cognitione  valentem  ,  qui  aut  Gallice  illud ,  aut  Latine 
verteret  &  "hac  ratione,  quod  privatum  diu  Tatis  quodammodo  fuerat  bonum, 
publicum  Taceret.  Sed  vana  diu  &  irrita  fuerunt  haec  vota.  Is  ipfe  Tcilicet  vir 
celeberrimus,  Jo.  Cericus ,  qui  hanc  cupiditatem  accenderat,  optaveratque ,  ut 
vir  aliquis  eruditus  Latino  Termone  opus  eximium  exprimeret:  (</)  is  ipfe  ,  qui 

paucis 


(a)  In  '  det  e  Bion  e-  fundamenti  Boehmiani  oder 
Untcrfuchung  und  Widerltgvng  der  Grund-  Lelire 
die  in  Jacob  Boehmens  Schrifften  vorhandenp.  13. 
&  alias.  Hamburgi  1693.  in  4-  _ 

(&)  In  Notis  ad  miam  vitam  Procli,  quam 

Ilamb.  1700.  4-  edidit  P-  97- 

(c)  In  notiffimis  Ephemeridibus .  quas  Biblio¬ 
thecam  feleftam  feu  Bibliotheque  Choifie  vocavit  & 
A.  1703.  Amjlelodami  edere  coepit,  cujus  novem 
prioribus  voluminibus  elegantem  &  copiofam  ope¬ 
ris  hujus  fummam  particulatTm  exhibuit. 

C*)  [Laudat  haec  excerpta  &  ipwm  limul 
opus  Vitringa  Obfi.  Sacr.  Lib.  V.  Cap.  11.  p.  1 1 4 •  J 

(d)  Bibliotheque  Choifie  Tom.  I.  P*  65.  H 
feroit  a fouhaiter  que  quelque  habile  homme  entreprit 
de  le  traduire  en  Latin. 

( e )  Bibliotheque  Choifie  Tom.  I.  P-  63- 

n’y  a  guere  de  Livres  ,  en  quelque  langue  qu  1 Is 
foient  ecrits,  qui  contiennent  un  fi  grand  nombre  ae 
recherches  curieufies  importantes ,  qu:  le  Hvre  ^ 

Mr.  Cudworth.  Bibi.  Choifie  Tom.  IX.  p.  i°2. 
<*e  ne  doute  pas,  que  tout  ce-  qu‘il  y  a  de  gens  rai- 
Tonnables ,  quand  iis  ne  goictettiertt  pas  tous  fies  rei. 

Jonnemens  - -  ne  tombent  d’accord  ,  avec  moi , 

\u‘il  ne  s’ejl  guere  fiait  des  liares  pour  preuver 
Vexfiftence  de  Dieu  &  Pour  refiuter  les  Atheis ,  qui 
foient  comparables  a  celuici ,  pour  la  nettote  &  pour 
Jla  force  des  raifionnemens  £?  pour  le  nombre  des 
treuves  qu’il  apporte  :  aujji  bien  que  pour  lapufon- 
de  lefture  de  1’antiquiti  £?  pour  le  choix  de  co 


qu’elle  a  de  plus  Beou  &  de  mcilleur. 

(/)  Biblioth.  Choifie  Tom.  I.  p.  64.  Feu  Mr. 

Cudworth  -  joignit  d  une  tres-  grande  IcBure 

d:  V  Antiquite  fiacree  £?  profiane ,  accompagnee  de 
beaucoup  de  connoijfiance  des  Langues  anciennes , 
un  dificernement  peu  commun  une  penetration 
extraordinaire ,  qu’il  s'itrrit  acquifie  par  1’etude  de 
la  Theologie,  &  de  la  philofiophie,  &  qui  faifioit 
quii  fipouoit  fiairc  un.  excellent  ufiage  de  fies  grandes 
leBures :  comme  on  le  peut  voir  par  la  lefture  de  fion 
livre. 

( g )  Biblioth.  Choifie  Tom.  I.  p.  65.  Mais  pour 
cela  il  faudroit  entendre  bien  1’Anglois ,  le  Latin 
£?  la  matiore ,  £?  de  plus  et  re  accoutume  d  icrire 
en  Latin  avec  quelque  nettete  &  quelque  politefife. 

Avertifietpent  au  fecond  Tome  de  la  Bibliothe¬ 
que  Choifie  p.  V.  On  peut  dire  en  particulier  de 
jjvre  de  Mr.  Cudworth ,  que  c’ejl  un  livre ,  que 
ceux  qui  ne  fiavent  que  V  Anglois  &  le  Latin  &?  qui 
nont  qu’une  legere  teinture  de  philofiophie,  ne  fiont 
pasenetat  d’ entendre :  d  caufie  des pafjages  d'  Aut eurs 
1$  des  mots  Grecs ,  qui  y  fiont  par  tout  &  des  alltf- 
fions  a  1’ancienne  Iiijloire  philqfbphique ,  que  l’on 
‘ y  trouve  a  tous  momen s. 

( h  )  Aliquot  in  locis  hoc  aperte  fatetur.  Bibloth. 
Choifie  Tom.  III.  p.  106.  Si  quelqu'un  vouloit  fiai- 
re  pa-oitre  <eci  dans  une  autre  langue ,  il  enfiau- 

droit  faire  diverfies  ouvrages  a  part.  -  Mais 

c’ejl  ce  qui  apparemment  ne  s’executera  jrnais.  Au 
moins  fiy  vot  tant  de  dijficulti ,  que  je  ne  croi  pas 

qu'il 


praefatio  moshemii. 


X1H 

's 'lluftreni  hunc  librum  conferri  pofle,  (e)  auftoremque  ejus  aeque  magna 
u'  e,  'nSanij ‘  fubtilitare  ,  arque  doftrina,  utraque  vero  incomparabili,  fcripfe- 
i  *•  /  1S-  JP^e  denique,  qui  omnes  ad  le&ionem  atque  meditationem  tam  prae- 

abflerruerat  homines  virium  fuarum  haud  imme- 
n>ores,  tametfi  do6ios  &  laboris  patientes,  ne  laborem  hunc  fufcipere  auderent. 

m°d°  hgmfica verat,  pofcere  hoc  negotium  virum  in  utraque  lingua, 
Latma  &  Anglica,  vtrfatiflimum  ,  facultate  fcite ,  polite ,  ac  eleganter  cogitata 
fua  enuntiandi  mftruaum,  denique  rerum,  quae  hoc  opere  explicantur,  id  eit, 
fae  Metanh^ce32  V  f’hl,°r°Phlcae  -  Antiquitatis  Graecae  ac  Romanae  univer- 
Theolomae  ^ moralis,  totiusque  tam  philofophiae  ,  quam 
obfcureVrofefTn s  ^ue  dl/clP'lnaJum  ln  primis  peritum :  (g)  verum  etiam  haud 
Cmuner/feti  ’  t  p-rare  fe>  f?re  ahcluem>  Sui  vel  poffet  rite  ac  digne 
jj|  -i  , .  ,r  §  i  vel  etiam  tanto  femetipfum  oneri  fubjicere  vellet  ob  incre- 

n°ViS  &  R°™ana  hngua  inuhtads 
vocabulis  refertae  ,'ni;?'2  &  ad  Graecl1  Latm.que  fermonis  formam  effiais 
caufTas  &  rationes  ^  n  Pra«erea,  nodofae,  ac  vehementer  durae ,  aliasque 
l„L.  •  ^  rationes,  (/;)  Quis  tanti  nominis  &  intelligentiae  indicem  fnerneret 

labor, que  manus .admoveret,  quem  traflari  a  nemine,  quamvis  So 

flammatum  era'^?6  itaoue  '  f  raonue.ra5  *  a  <J“°  potiffimam  defiderium  ejus  in- 
videndi  fkrrmue  :n:,  ^  Pein  P^eri(Jue  abjecerunt  hoc  opus  Latine  verfum 
videndi ,  f.timque  illis  ,  quae  excerpferat  inde  Ckr.cus ,  (i)  reflinguere  conati 

funt: 

nier/qui  foit  fofnTd»  TexfelUrrp^T  Wa’  b}ioth'  Choif‘e  Tom‘  Lp'  69-  [Hic  erravi.  Bibi,  rai- 
que  ce  Folume  renferme  cfm  a  matTaUX ’  Tom.XIU.  p.  SS-]  ex  mente CudwonH ait, 

Preface  du  II  Tome  de  Phll°r°Phiam  illam,  quae  corptifcularis  vulgo  dici- 

h  V.  VI.  11  „;fm7p LJfJl o/r!  T!  ?‘f-  tUr>  A«>-“  Inteati, nater  repudiare,  nequc  ^uram 
"  po[fabiemet:t ,  Jansprendreune^trpf6  V1™  °pe  fimulacror'im  de farnis  corporibus  ad  ocu- 

krte;  ri  piiiZot  faudroit  aue  cllui  nantium  explicare.  Cette  phyfique  ne  recon - 

faire  part  des  ™*'"*U*  >  ni  aucuns  ecou- 

9ui  n'entendent  pi  PAnJhiil?,  IT*  *  7,“X  l-e™ns’  par  le  m0^en  dToi  l’on  aPP^coive  les  ob - 
nSnes  :  fans  avoir  ifari  k  ln  inniT  T  C  ,V'  JeBs’  At  contrarium  dicit  Cudworthus:  quippe 
Sont  exprimes,  comT/il  VJr  8;  *  rLf  -?ferte  «dlt.  quosdUex 

j°ur:  ceux  qui  connoifTent  le  dlln  “  EhlIof°$ls  corP"fcula^  V'°  Bionem  «St  na- 
±Sloife,  la  HbeJ  extraorfinal  ane  rTF*  l.lirara  Vl(}is  explicent ,  perhibere,  corporeas  quas - 
5?  £  Auteurs  An glois  dfe™r d  J  T  ^  Part!culas  de  rerum  fuperficie  ad  no- 

'/Prejfions  Af  de  fcures  S  *  nouvellu  Uros  oculos  perpetuo  manare.  Et  caret  omni  du- 

«  'mL*&fiSkZ£a  vi0.kn ■  bic ..hanc -.Epieuri  Lucretii ,  &  ipfius  «Sm.ro. 

croir\  Vl’il  fe  trouve  jenufs  Lfi?  *  *  pt'Z  fl  ^a,bl,'ter  Demcntl  fcntentiam  fui  (Te.  i  2. )  Biblio:L 
"“/nV,"’ '“‘fdre  tMfimihblfmZlrllk  T“Z  p '  H-  <l"um  Jc  illis  agitur,  qui 

( ' )  Ut  haec  Clerici  4cema  ~  r?d  *  .1  ■  vitam  amr.buunt  materiae  ac  Ilylwitae  appcllan- 
re  &  venui,,  „  &  auftoris  menr™T  °pe'  ™\Cudmrt,"’>  Sericus  ita  Cudmnhi  rcnt?ntia,u 

fideliter  &  accurate  refera,  Zd  lP  .  q  ■  A'  I*""1  kSt°  illa  m«eriae  adlignat.  exprt- 
erroribus .  quos  nemo  facile  in  T;  «“T*  /"«*'*  «•»  rjpece  de  dim,M , 

«que  difficili  prorfus  cav  '  "  labor'  “m  <pmo!b  e  y  ayautdans  la  ««iere,  emfiderie  en  elle  ■  mirae . 
dam  hoc  confirmabo,  „on  L’*'  "“f"" e  ^eilfance  reflechie ,  «  n'eft  autre  clmje 

fortaflj:  admifit,  invidiofe  ex“o  irem  H  •<im.e  g  'Mt  ®« ’  velle  der  pluerer  des  ammaur. 

himetipfi,  meisque,  liqui  neciopinatocxciderum  verba  primum  non  fatis  inter  fe  cohaerent, 

erroribus  cxcufationenj  tflimiamPnaria-n  uwV  de;n^c  a  Cu^on!ii  opinione  prorfus  abfunt.  Kt- 

Vr,  tamque  acutus  /perPoieax  8pertC  ne3at  ’  vitam  ,  ouam  i/yios,/- 

■^niquam  potuit,  quis  hominem loie  '  j?P-teria£  tribuunt,  talem  efle  vitam  ,  qua- 

ruiretur  noo-  femper  vicilalfe  ?  *CUri  '~  0r*m  Is  ln  aiv.tnihbtis,  quae  cuin  perceptione  coa- 
Pr  vigila»^  CUruus  junfu  elt  ,  ,cd  naturalem  tantui  ^jua.n  &  «e- 

*  *  3  cella- 


XIV  PRAEFATIO  m  oshemi  t. 

funt:  nonnulli  vel  eo  nomine  linguam  Anglicam  fibi  putarunt  addifcendam  efle, 
ut  illud ,  quod  in  perpaucorum  tamen  manibus  erat,  ( k )  legere  ac  confulere  va¬ 
lerent.  *  Interea  per  univerfura  orbem  litteratum  fama  nominis  Cudmrthi  vagaba¬ 
tur,  nec  quisquam  facile  dodicrum  quaeltionem  aliquam  ex  interioribus  &  recon¬ 
ditis  litteris,  aut  ex  fublimiori  philofophia  depromtam  dirimere  fulli  nebat ,  quin 
ad  partes  eum  vocaret  &  quid  tamae  follertiae  atque  ingenii  viro  de  ea  vifum 
eflet  j  exploraret  ac  commemoraret.  Volumen  mihi  confcnbendum  cfletj  fi 
quae  omnia  ad  laudandum  cum  hoc  opus,  tum  audorem  ejus,  a  principibus  rei- 
publicae  qua  patet,  litteratae  viris  per  hos  triginta  annos  fcripta  funt,  referre 
vellem-  nec  tamen  afferrem  aliquid,  praeter  id,  quod  nulli nefciunt,  mfi  qui  lit¬ 
teras  numquam  attigerunt.  Quis  hodie  inter  nos,  immo  inter  Belgas,  Gallos, 
Danos  Suecos  ,  Italos  ita  efl  ab  eruditione  relictus,  ut  Cudworthum  ignoret, 
aut  immortalibus  ingenii  monumentis  omnem  fibi  pofteritatem  aevinxifle  neget? 

Hac  tamen  communi  &  publica  laude  unus  item  &  alter  virorum  eruditorum 
adduci  fefe  paffus  eft,  ut,  quem  haud  fuperabilem  judicaverat  Clericus ,  laborem 
tentaret  atque  verfionem  tam  illaffcris  libri  aggrederetur.  Inter  Gallos  Franciscus 
Jjour/klinus ,  Academiae  Regiae  Infcriptionum  &  elegandorum  litterarum^  Socius, 
q  i  An.  M DCCXVII.  die  XXIV.  Maji  fupremum  diem  obiit,  Gallica  civitate  vo¬ 
luit  hoc  opus  donare,  tametfi  non  ignoraret,  Clericum  cenfuiffe,  vix  ac  ne  vix 
quidem  fore  ,  ut  idoneum  illud  &  peritum  interpretem  nancifceretur.  Etenim 
nec  tempori,  ncc  labori  parcere  conflituerat,  quo  hoc  falleret  augurium.  (/)  Sed 
mors  virum  eruditum  in  medio  laboris  curfu  oppreflit:  nec  putem  multum  hujus  la- 
toris  ab  eo ,  quum  moreretur ,  profligatum  fuifle.  (  *  )  In  Germania  Tbomas Fritfcbius , 
negotiatorum  librariorum  aetatis  fuae  facile  princeps ,  diu  inveftigavit  eruditum 
virum  cui  tuto  Latinam  verfionem  Cudmrthi  committere  poflet.  Sperabat  ,  Go- 
Mreium  Olearium  ',  fummum  virum,  cujus  opera  in  Tbom.  Stanleji  Hiftoria  pbilofi- 
tbica  ex  Anglico  fermone  Latine  vertenda  perutiliter  ufus  fuerat ,  hoc  quoque  ne¬ 
gotium  fufeepturum  efle:  nec  is  videbatur  votis  ejus  repugnare.  Verum  ani¬ 
mum  mutabat  vir  eximius ,  quum  ad  munus  Theologiam  publice  docendi  fefe  vo¬ 
catum  &  aliis  conftri&um  occupationibus  graviffimis  videret.  Lt  ipfi  poftea  Frit - 

Jcbio , 


ceflariam  commotionem,  &  umbram  ,  fomnium*- 
que  potius  vitae,  quam  vitam.  Vid.  Cap.  3.  $.  2. 
p.  99.  verf,  Latinae,  (  3. ;  Biblioth.  Choific  Tom.  I. 
p.  71.  Clericus  ait,  Platonem  in  Theaeteto  ex  prae- 
feripto  Pythagorae  de  motu  coloribus  loqui.  Er¬ 
rore  calami  lapfus  eft  vir  egregius.  Protagorae , 
lion  Pythagorae ,  fcita  exponit  ibi  Plato.  4- )  Bt- 
blioth.  Choijie  Tom.l.  p.  79.  Clericus  affirmare  Cud¬ 
worthum  ait,  homoiomeriam  illam,  quam  Jnaxa- 
aoras  ab  omnibus  antiquis  feriptoribus  docuifTe  di¬ 
citur,  male  ipfi  adferibi:  non  difceffifle  hunc.phi- 
lofopbum  a  reliquis  antiquis  philofophiae  ccrpufcu- 
laris  (latoribus,  at  perperam  fententiam  eius  in 
telledam  e(Te :  Mr.  Cudworth  croit  qu’on  ne  lui  a 
attribui  cette  pen/ee ,  que  faute  d’entendre  bien  fon 
fentiment ,  qui  etoit  le  mime  que  celui  des  plus  an- 
ciens  Jtomijles.  Nusquam  hoc  lcripfit  Cudwor- 
thus.  E  contrario  putat  is  Cap.  1.  j.  15.  p.  25. 
Anaxagoram  vere  f:c  lenti  fle,  ut  fenfiflfe  dicitur, 


at  fcita  philofophOTum  illorum  ,  qui  atomos  ad 
omnia  adhibent,  perperam  inteliexifle  atque  ni¬ 
mis  idcirco  a  philofophia  eorum  de  flexi  fle.  (  5.  ) 
Biblioth.  Choifte  Tom.  III.  p.  73.  Ariflotelem  ait  dc 
daemonibus  loqui ,  tamquam  de  intclligentiis  fideri- 
bus  praepofitis.  Arijiote  lorsqidil  parle  des  demons , 
il  en  parle  comme  d’intelligences  attachees  aux  etoi - 
les.  Errat  omnino  vir  dodiffimus :  nec  Cudwor - 
thus  id  usquam  feriptum  reliquit,  [Sequitur  hunc 
errorem  Clerici  Barbe  irae  Prae f.  ad  Puffendorf - 
p.  LXXX.]  A  Cudwortho  Cap.  4.  5.  24.  p .  491. 
hoc  traditum  invenias :  Perinde  eiPe,  utrum  autume¬ 
mus,  Arijlotelem  conceffilTc,  daemones  elle,  an 
vero  eos  fuftulille,  quum  certum  fit ,  aliud  cum 
Deorum  genus,  idque  excelfius,  introduxifle,  in- 
telligentias  nimirum  orbibus  cocleftibus  praepofi- 
tas.  Plura  ut  notem ,  necefle  non  eft. 

(k)  Quanta  in  Germania  libri  huius  fit  raritas, 
vel  inde  licet  cognofcere ,  quod  Godofredus  Olea¬ 
rius , 


XV 


praefatio  m  o  s  h  e  m  i  i. 

runc  ’  r±firde  diSniffimis  tcA‘bus  accepi ,  doftidimi  quidam  viri  auflores  fue- 
inter  erurH'r,/r,erar'"t  •”  ProPodto>  eo  quod  neminem  facile  rei  tam  arduae  parem 
Ste  fet-  S?onte  «“»«>  deinceps  Henricus 

taflis  quae  deftinaverat  oerfeciffrr  l,r 7e  ,  1  ,n. Pe  devolvit :  (m)  qui  for- 

Sub  idem  fere  tempus  Tenae  hnneirir  r?bllS  .  luman,s  mature  exemtus  fuifTet. 
prodit  cujus,  fumtu  mea  nunc  verflo 

tatem  magni  quidam  viri  inH  2  ^at  ne  verfam ,  cujus  praedantium  &  utili- 
legerat  erf dic2S  ? ' cdendi  *  atclue  ^terpretem  de- 

rerum  philofophicarum  in  nrim  1  ’  "t8  C1  tantum.  Termonis ,  verum  etiam 

tem  abfolvilTet  nefcio  aimdZl  Pm ‘Z'  Is  <¥UIP  maximam  paene  laboris  par- 
mos  honares,  reliilis^ftudti^minM^3  atc)ue  Jurisprudentiae  iL- 

Ppecimen  quoddam  verfion  2“  quaeftuolis  fib,  conferri  curavit.  Vidi  ego 

ter  tamen  fententiam  Cudwonbi  referebat  &Z:uratV >12™  F  rmatum >.  fideli' 
Igitur  denuo  fpes  fere  omnis  fiiM^  °  C  *  acCLirate  Ver.ba  Anglica  exprimebat, 
rum  fatisfieret.  Nec  Zen  antL  l'  ^  CUPlditad  editorum  viro- 
quem  dixi  tahnraV,»~.  ”  mum  abjecit  illa  ,  cujus  nutu  vir  ille  doftus 

tini  &  AnglW  rermonis'periTame  fumm  ^  m?diocrcm  in  me  *ffe  Lai 
rat  laborem  imponi  mihinareZ’  rumraoPe,ru  me  rogavit,  ut  quem  ille  deferue- 
Keftiti  ego  aliquamdiu  nrccibns  *  .°P“S(3ue  deuderatiflimum  Latine  converterem, 
rum,  quibus  familiariterPtum  utebar  :anfVP0-ftrem0  (“mmor“m  quorumdam  viro¬ 
rem,  meque  Cudmnbum  fi  „inn.  Iu  au£lomas ,ta"tum  apl,d  me  ''aluit,  ut  cede- 

'“fcmZZ  effe  datUr‘™’  ProSm.  ^  aC 

Pcre  nec  tamZripfiZZrtmqZrt  ’.,0m'S-  Aet"a  f^y8’  Ut-ajl,ht>  fufei- 

bam,  fore,  ut  aeZ  &  ^bl  ^dentem  ra!rince  c°nfirmabant,  fpera- 

'gnofeerent :  judicab^de  nde meis  ?b  dil5lcukatem  «peris  facilius 
J  deinde  ,  fatius  fore,  qualemcumque  tam  praeclari  libri 

ver- 

Juaion  iu  filhm  inttiuauel  de  Ifimvers  tublie 
tly  a  ernmn  treme  ans  par  Mr.  Cudwonh  rZ 
feffeur  de  ‘Unwerfiti  de  Cambridge.  gresLLP.  ■ 
en  f, ha,  duae  Metaph ?fique  fi  juW%.  u*n 

m.  tZV' '7rch°j!- 

de  nJv  rum-  jj  -  ,  ®  car  ll  etoit  bien  refolu 

de  y  epargner  ni  le  tem  ni  Ici  perne,  A?  ii  navo  it 

r, 1US  .Ver^0n’s  Gallicae  meminit  Fax  Jit 

P(  t^\l0U\  l6S  S~  P-90 •] 

Dracmifiv?’  ‘105  ^ifirac  in  praefatione ,  nuam 
fr, t(jeorgH  Stanhopii  Jermonibus  jacris  Ger- 

1122  r  An&iic° a  re  verns  &  ***** 

,  (») [b-fiP 


quum  Sdlanti®"'us  LipUonfiiiin  Theologus 

ssSS^®»! 

f^3Sn?wess 

StanleJi  hijloria  th  S :-5*-  8'  P'  8^8-  in  Thom- 
mus  pariter  Phillln!u  PhtCa ’  CWn  dudwn  doivh- 
worthus  ojlend  i  phuS  *Ve  Th">l°Z™  *■  Cud . 
in  hoc  Jrincipi0  invicem  !rphiIof°Pboi  antiquos 
tamen  de  Herulit0  £££/'  Omd 

memini.  Frujlra  enim  lJ,  ,  eimd^onftrqlfe  non 

'jvs  opus ,  quod  mundi  inUUeQuaUsY^0 

Pfit  >  a  me  fuit  Q  une /itum  .  f  fyftema  tnjeri- 

annos  aliqui  mihi  licuit  infp^c°edre  °hiter  Jaltim 

1’Acakmrf  dt  B^rdeUn^am  l’hiftoire  de 

t0:t:  infTptATi  &zKi,es  Lcttfcs , 

Se  iue  \ir  BourdeU  Amft.elod-  Lc  fc™nd  ouvra- 
*r.  jsourdelm  avoit  entrepris,  ctdt  latra- 


XVI  praefatio  mos  h  emi  i. 

verfionem,  maculis  licet  multis  deformatam,  exflare,  quam  nullam:  denique  pa¬ 
tientia  laboris,  diligentia,  induftria  ,  ingenii  mei  imbecillitatem  &  tarditatem, 
viriumque  paupertatem  fuperatum  iri  quodammodo,  quum  afliduus  labor  omnia 
vincere  foleat,  arbitrabar.  Nimirum  vacuus  eram  tum  temporis,  quum  ad  hanc 
rem  aggrederer ,  curis  a  litterarum  (ludiis  alienis,  nilnifi  (ludiofae  juventutis  infli- 
tutionem  curare  jufliis  eram  ,  nullis  itineribus,  aut  impedimentis  morae  longio¬ 
ris  conturbabar :  mihi  domi  vivebam,  meisque  Mufis,  a  (Irepitu  rerum  humana¬ 
rum  remotus,  quodque  mihi  otii  relinquebat  munus  Academicum,  id  omne  fere 
in  exornando’  animo  &  rerum  facrarum  eruditarumque  inveftigatione  ac  con¬ 
templatione  confumere  poteram.  Quocirca  tempus  me  numquam  defideraturum 
efle  augurabar ,  ad  laborem  tam  difficilem  fenfim  limandum,  perficiendum,  & 
ornandum  necefiarium.  Alia  deinde  tempora  inciderunt,  quae  novum  plane  vi¬ 
tae  genus  imperarunt,  nec  modo  a  negotiis  eruditis  me  non  horas,  vel  dies, 
fed  menfes  interdum  quiefcere  voluerunt ,  verum  etiam  cogitationibus  animum 
replere  juflerunt  cupiditati  in  litteris  proficiendi  &  fcientiam  indies  amplificandi 
vehementer  contrariis.  Quae  quidem  tempora  fi  potuiflem  mente  profpicere, 
numquam  labori  tam  longo,  tam  difficili,  tam  molefto  alligari  me  paffiis  fuiflem. 
Sed  quod  dixi ,  mulco  eram  tum  temporis  liberior,  folutusque  omnibus  illis  re¬ 
bus  *  quae  vitam  litteratam  diftrahunt  &  enecant:  quamobrem  alacriter  accede¬ 
bam  ad  munus,  quod  receperam,  quaeque  modo  poteram  auxilia  undiquaque  con¬ 
quirebam  ,  ut  vel  aliqua  ratione  illi  fatisfacere  valerem. 

Jpfo  cum  cura  perle&o  libro  ,  quem  Latino  fermone ,  eoque  perfpicuo  &  pla¬ 
no  reddere  promiferam  ,  hoc  primo  meum  fore  intelligebam ,  ut  ftylum  Cud- 
'xortbi  prorfus  a  Romani  fermonis  norma  abhorrentem,  immo  difficilem,  impe¬ 
ditum  *  longiorem  &  vocabulis  novis  &  apud  aliarum  gentium  philofophos  haud 
ufitatis  abundantem  ,  refingerem,  hominemque  Anglum,  qui  praeterea  iis  tempo- 
ribus  fcripferat ,  quibus  lingua  Anglorum  mulco  plus  fordium  &  difficultatum  ha¬ 
bebat,  quam  habet  hodie  ,  ita  loqui  facerem  ,  ut  Romanorum  ohm  philofophi  lo- 
quuti  funt  Verbum  enim  verbo  fi  exprimerem  ,  filumque  orationis  Cudwortbi 
iequerer  facile  praevidebam,  fore,  ut  eruditi  extra  Britanniam  viventes  aegerri¬ 
me  fententiam  docT:iflimi  viri  caperent ,  ac  plerique  librum  propter  obfcurita- 
tem  &  (lyli  afperitatem  contemnerent.  Hoc  igitur  ut  officio  pro  viribus  defun¬ 
gerer  Latinorum  veterum  quotquot  exftanc  philolophos  ,  Ciceronem  in  primis, 
Lucretium ,  Senecam ,  Quintilianum  in  manus  fumebam,  affiduaque  le&ione  addifee- 
re  conabar ,  quanam  ilii  ratione  ,  quibusque  verbis  rerum  a  fenfibus  &  oculis  re¬ 
motarum  notiones  exprefiifient  ac  de  fententiis  vulgi  captum  excedentibus  difle- 
ruiflent.  Et  hujus  ego  (ludii  hunc  fructum  inter  alios  cepi  ,  ut  intelligerem ,  falli 
eos ,  qui  Hbi  perfuadent ,  barbare  atque .  ex  praeferipto  do&orum  illorutn  ,  quos 
Sibolajlicos  nominant  ,  feribendum  efle  illi,  qui  fublimioris  philofophiae  praecepta 
&  fcita  fermone  Latino  comple&i  vult.  Parum  quidem  interefl:  veritatis,  quibus 
formulis  &  dicendi  modis  jura  ejus  exponantur,  modo  perfpicue  ac  plane  tradan¬ 
tur:  nec  ego  tam  amens  &  expers  rationis  fum,  ut  judicem,  neminem  apte,  fcien- 
ter  ac  digne  de  rebus  facris  &  philofophicis  difputare  pofle,  nifi  orationem  ad 
normam  Ciceronis  componat  &  ipfa  pede  cautius  vocabula  fugiat  Latinis  auribus 
infueta.  Hoc  tamen  libere  confirmo ,  non  tantam  efle  nominum  inopiam  apud 

Lati- 


PRAEFATIO  moshemii. 


xvir 


~  w  w  u  iu  *  AVII 

eosJS,fe?!S^s  fugientes  defignare  licet,  quantam  fibi  fingunt  multi, 
inventuros  eflo  «J!?1 10  egendls  antiquis  fcriptoribus  diligentiam  pofuerunt,  fatis 
qA  an.lmi  fui  coSitaca >  ut  fubtiliffima  fine,  com- 
tia,  quam  iuvenes  in  Vrh  r  C  ?°S  ?  erumflue  ex  tenui  illa  Latini  fermonis  fcien- 
tio  fi?,  “onue  ad  ipro'  fdnr«  T Vmur  ’  °F  ejuS  metimur>  <Juod  non  fine  vi' 
Ceterum  nulli  ego  feribendi  leses  ^a^vef^  neceffita.s  .P°fa»lec ,  accedimus, 
ditis  poftulo,  ut  meum  /eanfnr.  §  velim,  neque  a  viris  fapientibus  &  eru- 
Cuo  ,  &  id  unum  curet  ni-V«  tUr  e*f.mPIum  :  obtemperet  unusquisque  ingenio 
viciffim  nemo  bonus  viti«  a  F10^1330  caligine  le&ores  erudiat:  Mihi  vero 

tiones  Latine  milfienuntiandtpfr%qU^d  -magni  hominis  fcita  &  cogita- 
^hS5’  ipfum  inducerem  Sentem^  ''1  PrimUm’  ^  Romauis’ 

ceperam  ,  pqrofuiffer,qnmdrerumUer?aranl  ad  neSot!um  >  qo°d  tuendum  re- 

rationemhabuiflem,  earumoueTn^r  'S*""!?’  qqae  v°'c™ine  hoc  tradantur, 

(cm'  Etenim  infinitis  onusVi/A™  ,L.®,entlan?  &notlt,am  mihi  comparare  fluduis- 
1110  ceperit ,  nifi  antiquftatunf *  r  ’  loclu.ut,onib“s., P|enum  eft,  quarum  vim  ne- 
condita  faepenumerodVmata  e?nrrT^ntran'm  Phll°r°Phicarum  peritus  ,  &  re- 
"orum  libris  praecife  acE'  prifcis  faplemum  rchol>s,  &  veterum  Chriftia- 
aho  fermone  enarret  n„;  »,  !  commemorantur,  quae  nullus  Ubere  ac  dilucide 
P.ine  confuluit  ac  infbexit  r«  r  doSmata  &  monumenta  fegniter  tantum  &  fu- 
1 “  *n  philofophorum  veterum  r”1  e§°  ab  ineLint?  aecate  nonnihil  tempo- 

Jis,  iententiisque  cognofcendi’,  E,  ?raecorum  >  fiuam  L«'norum,  libris  legen- 
quae  mihi  praetermiflh  ab  ’  multa(5ue  m  commentarios  retuleram  cx  filis 
centiorum  temporum  Dhilofm^  SU|  parum  dextre  ei'Pofita  videbantur:  nec  rei 
quam  nullius  utilitatis  P  ahiee»  °  p  anS  neg|exeram  :  verum  haec  proDe ,  ram¬ 
eam  ,  &  quidquid  rerum  in*.  ’  poft1uam  fanftiores  difciplinas  docere  juflus 
notionum  multitudine  obii ttelamE"10™®  'E'1'18  infixum  manferat ,  id  aliarum 
d  fceirens  qU0rum  leftionLm  n“™  p™pe  Jacebat  ac  obFutum-  s*  a  Platonicis 
tianarum  flatum  &  ani-in?;  •  nem?  fPernere  poteft  ,  qui  veterem  rerum  Chris- 
flUl  mihi  veterum  faDiem^°riS  aCV1  .dlfciPlinam  perfpe&am  fibi  cupit  efle,  reli- 
bac  autem  hanc  ignorantiamPere§nni  f!re  atlJue  ignoti  fafti  fueranc-  Non  fere- 
?deundum  mihi  eife  empn  °PUr  ’  ^uoc*  mollebar :  itaque  ad  reli&a  fere  ftudia 
,'i^ac  natura,  aut  chartis  r2u°ta  vel  animo  commendaveram  de  fapientiae  an- 

;?am; An-  -ntp;-,xtrrDfosrenovand3  &  confulenKda 

maeu  cfurace  denuo  perle^nfil  pf-S.’. q  I?5  cfmP1oru™  "obis  injuriae  relique- 
r  r§  s  lribuiife  doftiflim.im  ff  ,  os  mib*  efle  ducebam  :  Quumque  nulli  Fhe 
Pormai*  orationi' i!  quam?e  Cudworth™’  quam  Platonicae ,  ipfumque  ftlm  -d 
SS’in  bnjus  familiae  ’  accommodaiTe  per- 

Der  •  •  ?  °ble<flantibus  notiam  pino^.Ilcet»  diflicihbus,  nulloque  condimen- 
peravt  infignes  mo)eftjas  »  potl*mum  «nhi  commorandum  effe  arbitrabar.  Su- 
tatis  qu-m  ex  p!ana  &  f  ‘‘"  h?c  ab°re  conjunAas  meditaaonc  frudlus  &  utili- 
lofonh^;  n°"  'Snotabam.  h inc tatlone  ,°Peris  c^onbi  multos  perceptu- 
tiwfmi  m-veterum  fcWs ,  rebus  1  D,pr??e  am’  qMe  viri  cruditifiimi  dephi- 
Philo(V.??0na  co]Iegeri,nc.  Quae  ex  fantt;  ?  rl^a°  abore  &  induflria,  recen- 
phorum  difciplinis paffim  occurrunt  :°ri.Chnn;lanorum  hiftoria  &  novorum 
urrunt  in  hoc  opere,  minorem  nieam  fiaeica- 

banc 


XVIII 


praefatio  moshemii, 

bant  diligentiam  ,  quia  muneris  mei  rationes  harum  rerum  cognitioni  operam 

praefidib  &  praeparatus,  laborem  ipfum  aggrediebar:  in  quo  li¬ 
cet  infinitae  fefe  mihi  objicerent  difficultates,  conflantia  tamen  &  laudabili  qua¬ 
dam,  ut  arbitror,  pertinacia  effeci ,  ut ,  divina  benignitate  adjutus ,  optatam  me¬ 
tam  confequerer.  Quod  crefcentia  indies  negotia  &  multifariae  occupationes 
otio  meo  paulatim  ddmebant,  id  ego  viciffim  curae  corporis,  multis  licet  labori¬ 
bus  &  vigiliis  attriti  ,  animique  obleftamentis  detrahebam  ,  ne  medio  in  curfu 
deficerem”  fpemque  litteratae  civitatis  fruftrarer.  ht  decet  me  omnino  divinae 
clementiae  fummas  publice  gratias  agere,  quae  tantum  mihi  fuppeditavit,  diffi¬ 
cillimis  etiam  temporibus,  alacritatis,  ut  coeptum  opus  continuo  urgerem,  nec 
frangi  animum  paffaeft,  ut  a  propofito  defifterem ,  quod  aliquoties,  laboris  gra¬ 
vitate  conturbatus  ,  volui.  Huic  ,  velim,  acceptum  unice  referant  omnes,  fi 
ouid  ex  hoc  labore  in  rem  facram  &  eruditam  emolumenti  redundabit,  non  mi¬ 
hi  qui  multum  bonae  voluntatis  ,  parum  facultatis  &  virtutis,  ad  eum  attuli. 

Sed  paullo  diftinftius  enarrandum  mihi  erit,  quemadmodum  in  hoc  toto  nego¬ 
tio  verfatus  fim,  quo  de  rationibus  operis  facilius  &  aequius  leflores  judicare  va¬ 
leant.  Principio  librum  ipfum  fideliter,  perfpicue,  atque  verbis  Latinis  vertere, 
maximopere  conatus  fum.  Hoc  confihum  flagitabat  ut  non  verba  ,  fedcognau 
fummi  viri  referrem  &  a  forma  orationis  quam  adhibuit ,  prorfus  recederem  Igi¬ 
tur  id  egi  primum  ,  ut  fententiam  ejus  affequerer  atque  cogitando  rite  difponerem 
orn.ip  d^rererem*  nerceota  probe  atque  comprehenfa  mente  ejus,  enixe  labora¬ 
vi  ut  eam  more’apud  Latinos  ufitato,  verbis  aptis ,  ufitatis  ,  &  facilibus  exprime- 
rem,  nulla  conflruftionis ,  ordinis,  aliarumque  ftjli  Anghci  proprietatum  ratione 
.  Omnrnm  haec  res  moleftiae  mihi  peperent  atque  laboris,  nulli  reCte  in- 

teSnt,^ifr  qui  cum  opere  Anglico  hancVeam  verfionem  contulerint.  Habet 

1  Ajlrl  nmnps  illas  fordes  &  impedimenta,  quibus  ftylus  plcrorumque 
AnXrum  affi V^rfori  faeculo  adulto  fcVipferunt,  contaminatus  effe  folet,  & 
prafterea  'proprii*  peculiaribus  quibusdam  vitiis  &  maculis  laborat:  difficilis 

‘Te7; 

bet.  Singulare  pro?fus  dicendi  genus  Platonici  fere  omnes  (*)  conferantur 
quod  inter  folutam  &  ligatam  orationem  medium  velim  eft  interjeftum  pro^ 
tamen  ad  poeticam  orationem  accedit  &  figuris,  translationibusque  valde  faepe- 
numero  audacibus  &  infolitis  plenum  eft.  In  his  vero  philofophis  legendis  quum 
multus  &  affiduus  Cudwrtbus  fuiffcc,  evenit  inde,  ut  facultatem  eadem  kge  fcn- 
behdi  fenfim  fibi  acquireret:  q«od  quidem  plus,  quam  dici  poteft  ^difficultatis 
homini  parit  fententiam  ejus  perfpicue  &  evidenter  enuntiare  cupienti.  Conmfus 
fum,  quantum  potui,  labore  ac  ingemo,  ut  ex  his  anguftns  eludarer:  num  ob¬ 
tinuerim,  quod  volui,  utriusque  linguae  &  rerum  ipfarum  periti  viderint  Nili 
me  prorfus  fallit  opinio ,  plerisque  in  locis  cum  fideliter ,  tum  ita  reddidi  fenten- 
tias  fummi  viri,  ut  vel  mediocriter  eruditis  pateant;  quod  li  ubique  haud  feci, 
fed  paffim  a  fimplicitatis  &  proprietatis  praefcripto  diverti ,  veniam  mihi  dabunt 

(*)  [ Ipfe  primum  Plrt0 •>  cujus  difttonem  plane  Pearce.  Add.  SeS.  XXJX.  p.  108.  Seft.  XXXII* 
no&icam  efle,  ob  imitationem  Homeri,  docuit  p.  121.] 

]^  LonSinus  **fi  5tS.  XIV.  p.  60.  ed. 


PRAEFATIO  MOS  H  EMI  I. 


XIX 


vm  boni  &  honefti  &  in  longo  opere  fas  efle  fomnum  homini  aliis  rebus  occu- 
pacilTimo  obrepere,  cogitabunt.  Elegantiam  nemo  a  me  requiret:  fatis  eft,  ejus¬ 
modi  libros ,  qualis  hic  eft ,  fimplici  &  aperto  genere  orationis  fdriptos  exftare , 
ut  intelligi  queant. 

Altera  cura  mea,  quam  huic  operi  impendi,  pofita  fuit  in  veterum  fcriptorum , 

Graecorum  &  Latinorum,  locis  inveftigandis,  quos  ad  teftimonium  dicendum  ci- 

at  vir  doctiftimus..  Sequitur  ille  perverfum  eruditorum  plerorumeue  fuperiorum 
emporum  morem  in  teftibus  fuis  laudandis:  quos  quidem  univerfe  tantum  ple- 
*  lbro  ’  caPite>  pagina  non -nominatis.  Id  vero  eft,  le&ores  aut 
anr  vern^infinfr^Mr1"6*  utrum  habenda  lit  au&ori ,  alios  teftanti ,  nec  ne, 
auaedam  lIbs.creare  moleftias ,  quibus  certe  carere  nequeunt,  qui  pauca 

?lli  non  nir*  W  vo^ummibus  eruere  ftudent :  hoc  autem  qui  faciunt , 
menrn  j£imam  !ab°ns  fui  utilitatem  ipfimet  interimunt  ac  intervertunt.  Itaque 
aue  fnmn!  PUt3n!-u  ^anc  maculam  ab  opere  tam  praeclaro  &  utili  abftergere,  at- 
?n  fcrrrL  -U1CU-am  *  diligentiam ,  ut  veterum  verba,  quae  indicantur, 
obierim  «SSa  invemre™  &  accurate  defignarem.  Qua  felicitate  hoc  munus 
meam  w  ftuemhbet  adnotationes  edocebunt.  Perpauci  diligentiam 

niio  1  effugerunt,  nulli  alicujus  momenti.  Secure  jam  uti  poterunt  teftimo 
:nr*  !?aSno  ni?Hlej;0.  laudatis,  illi,  quibus  aut  tempus,  aut  facultas  deeft, 
lcre  mv,r-SA}n  ?lQ^dl  :  eorum  vcro  caufla  ,  quos  fontes  ipfos  confu 
jeci  oneri  editionum  ,  quibus  ufus  fum »  univerfo  fub' 

boris  hoc’rnnrraC1 1Ui  de,fiderils  Puis  fatisfacere  queant.  Quantum  operae  ac  la- 

<*njicere  &  aeftimawmalo  viros  eruditos, 
quodammndn  Pvp  -are*  ^1ff,.recens  fuiffem  a  plerorumque  au&orum  le&ione  & 
ftae  funr  na  *  .  rcltatus  in  ilhs ,  multis  in  locis  fruftra  laboraflem.  Quae  fubje- 
tur-  O.  P^lmS  e.xtr.emis  defignationes  locorum,  illae  omnes  a  me  proficifcun- 
penumero  ^oluminis  ora  exftant,  Cuckvortbo  debentur.  Hae  vero  fae 

dam  palfim  adioSa1!? akdaes  aUt  a™Pllf?candae  mihi  fuerunt:  quocirca  mea  quae 
II aer  inv^iv  ?!)nent  >  9uae  ab  alienis  uncinis  (  )  fecludi  curavi, 

deduxit  ihn-irnrgatl°  d'a°rum  &  enuntiatorum  veterum  fcriptorum  ad  aliud  me 
nas  ouaein  n^i'.  PatuJ‘t.mi!'1i  Graecos  pMlofophos  evolventi  &  verfioneslati- 
Plerasune  inrpf  editionibus  additae  funt,  cum  eorum  verbis  conferenti 

natas  o  rPr.eta^lones  eorum  obfcuras,  impeditas ,  &  vitiis  haud  paucis  inqui- 
hneu^’  *  llc«  Graece  dofliffimis  elaboratas.  Scilicet  qui  GraeUsld- 
plerique  tamen  j‘derum  PhJlo(ophos,  quamvis  ipfam  linguam  egregie  callerent, 
tes ,  non  fatis  ^f^r Z  ’■  quibus  in£er fe  d^nnJ  altiqnT  Sl 

explicant,  feliciter  nKi,  ’  n23“e  v!m,' vocabulorum  quibus  illi  animi  fui  notiones 
vertunt,  ut  intemrerard  i  affe1uutl  funt:  Ita9"'  fic  faepenumero  auflores  fuos 
interdum  fententiam  >1!  °ng?  nonn“mSuam  obfcurior  fit  ipfa  oratione  Graeca , 
ex  interpretationibus  ^  D/erV^rtUnt'  *IV?umerabifia  hujus  rei  exempla 

fi  res  &  inflitutum  ferref  NP&  T116  ardh.uc  «ftant,  proferre  liceret , 

pretibus-  nemo  Bell ^emo  fidem  habeat  Fiano  &  Senano,  Platonis  inter- 

iunt  .credan  ermrunt  h  Zl'*- ’  fiu  Latina  verte  indue- 

g  gn  viri  faepenumero  maxime ,  magnisque  homini- 

t".Nec  Hermolao  Barbaro ,  cuius  rerfinnpc  nui  j  buS 

vituperavit  Alcyonius.  Vid.  Fabricii  **  **  VtL  L  *'  4<59'] 


*  #  * 


2 


XX 


PRAEFATIO  MOSHEMII. 

bus  illis  aut  fententias  attribuerunt ,  a  quibus  alieni  fuere,  aut  verbis  nimis  obfe- 
quentes  fcita  eorum  caligine  nefcio  qua  obduxerunt  &  deformarunt.  Hoc  quum 
me  ufus  edocuiflet,  vellem  vero  hoc  opus  illis  rebus  vacare,  quae  ledorem  veri 
avidum  detinere  aut  fallere  pofllint ,  ufitatas  faepe  verfiones  plane  rejeci ,  novas- 
que,  non  concinnas  quidem  ,  at  rebus  magis,  quam  verbis,  refpondentes,  in  ea¬ 
rum  locum  fubftitui.  Juvit  me  hoc  in  labore  non  parum  ipfe  Cudmrthus ,  qui 
mullis  veterum  teftimoniis  liberiores  interpretationes  Anglicas  addidit :  verum , 
quum  hic  cauflae  fuae  non  raro  ferviat ,  videatque  in  antiquis  monumentis  inter¬ 
dum,  quae  nemo  viderit  partium  ftudio  vacuus,  &  hunc  multis  in  locis  deferere 
me  oportuit.  Dixi  aliquoties  hac  de  re  aliquid  in  adnotadonibus  meis:  at  faepe 
quoque  filui',  ne  eadem  faepius  repeterem  &  ledoribus  faftidium  crearem.  Ubi¬ 
cumque  igitur  viderint  ledores  Latinas  interpretationes -Graecorum  fcriptorum , 
quae  hoc  exftant  in  opere,  difcedere  ab  illis,  quae  receptae  funt,  cogitent  ve¬ 
lim,  juftis  de  cauflis  me  addudum  efle,  ut  novam  viam  ingrederer. 

His  quum  laboribus,  pro  exiguo  virium  mearum 'modo,  defundus  eflem,  fieri 
non  poterat,  quin  animadverterem,  virum  longe  dodtiflimum  in  errores  paflim 
incidifle ,  partim  humana  incuria  &  memoriae  imbecillitate,  pardm  philofophiae , 
quam  unice  amabat,  Platonicae  ftudio,  multa  parcius,  quam  rei  gravitas,  &  ple- 
rorumque  ledorum  captus  deliderant ,  attigifle,  quaedam  ex  aetatis  fuae  opinio¬ 
nibus,  poftcrorum  poftea  fagacitate  &  diligentia  emendatis,  difleruifle,  fenten- 
tiis  denique  nonnullis  adfuifte,  de  quibus  longae  inter  Theologos  &  philofophos 
lites  fervent :  Quocirca  ne  quid  deeffet  huic  operi ,  neque  magni  hominis  audtori- 
tate  laberentur  alii ,  adnotationes  uberiores  &  Diflertationes  mihi  ftatui  addendas 
die ,  quibus  perperam  dida  corrigerentur  ,  obfcuriora  explanarentur ,  praeter - 
mifta  &  poft  viri  dodiftimi  aetatem  inventa  adjungerentur,  ad  extremum  capita 
quaedam  philofophiae,  Theologiae,  Hiftoriaeque  tam  philofophicae,  quam  £c- 
clefiafticae  ex  inftituto  illuftrarentur.  Confilium  hoc  ipfum  nemo  vituperabit: 
at  vereor,  ne  longiorem  paflim  me  fuifle  putent  aliqui,  quam  fatis  erat,  atque 
multis  de’ rebus  difputaflc,  quas  prorfus  praeterire,  aut  paucis  verbis  explicare 
potuiflem.  Hoc  ego  minime  diffiteri  velim :  excrevit  ad  tantam  magnitudinem 
hic  meus  iabor  praeter  omnem  opinionem  ,  ut  ipfum  Cudwortbi  volumen  mole  fi 
minus  vincat,  aequet  certe  :  multa  etiam  non  tam  neceflitate  urgente  ac  poftulan- 
te,  quam  occafione  invitante ,  pertradata  &  copiofe  declarata  fune,  Verum  hoc 
qui  crimini  mihi  dandum  efle  cenfent ,  eos  vehementer  rogatos  velim  ,  ut  expen¬ 
dant  antea  fecum,  difficile  efle  homini  rei  cujusdam  contemplationi  dedito,  prae- 
.fertim  fi  cernere  fibi  videatur  quaedam  non  inutilia,  at  parum  apte  ac  luculenter 
ab  aliis  tradata,  aut  plane  negletta,  currenti  ftyto  modum  ponere,  &  ingenii  im¬ 
petum  cohibere;  cogitent  deinde,  de  nullis  copiofe  me  difleruifle  rebus,  quam 
de  illis,  ex  quibus  frudum  capere  pofliint  aliquem  litterae  tam  fandiores,  quam 
profanae,  nec  in  levioris  momenti,  aut  inanibus  plane  quaeftiunculis  enodandis 
elaborafle.  Ferendus  femper  eft  homo ,  qui  aliorum  utilitati  pro  viribus  ftudec 
confulere ,  fi  vel  maxime  loco  parum  opportuno  id  faciat.  Forte  alii  erunt  ,  qui 
Theologum  in  tot  rebus  litteratis  &  eruditis  explicandis  tantum  diligentiae  collo- 
cafle  molefte  ferent,  illudque  Augujlini  in  me  di6tum  efle  putabunt:  (»)  Quid  m- 


(*)  Fi*!/?*/.  CXVIIJ.  ad  Diofcorum  Cap.  2.  $  12.  p.  252.  Tom.  II.  Opp. 


PRAEFATIO  M  O  S  H  E  M  I  I.  xxi 

e[l  pnpter  defcnjittnem  Cbriftianac  religionis,  quaerere  quid  fenferit  Anaximenes, 

y  “"‘J°p“as  l“es  mani  curiofuate  recoquere?  -  Tamen  fi  opus  efi  veritate  adver- 

Chi  )iTaen'lf‘tre  a  qUaS  ?  pertraftatas  habere  fententias ,  de  haereticis  potius,  qui  fe 
hi £ rnt’  Tamye  /1”a.xa^.  &  Democrito  nobis  cogitandum  fuit.  Verum 

temnnHK?,:  W0"h‘ dlfcent  opere  aeSre  Theologum,  his  noltris 

temponhus,  quibus  omnis  generis  ornamentis  inftrufti  prodeunt  Dei  &  religionis 

eafl?>  TerT  «Quarum  &  philofophicarum  notitia  carere  poffe  Neghgant 

ilhs  dilfaen^  trib lmfUnerUm  r3tiones’  aliae  cauffae  obfil?u"^  «e  mukum 
&  fovendam  veritatemnn^6  ]UmC  j  con^efteiltuf»  quae  ad  pietatem  excitandam 
fim  nec  illos  levero  pyrln'  C  de.C  ?-randam  animis  inltillandam  faciunt:  at  vicis- 

tionibus  animi  tribuunt  T  tCmpUS  illud  ’  ^uod  aliis  alii  oble6la- 

fariis  fcientiam  fmm  a  °  lls  .£ebus  ^jocant,  quo,  fi  res  poftulet,  cum  adver- 
gnum  eruditioni  &^nAftCntantlbUS  confllSere  valeant*  ™  praeterea  omnino  ma- 
moda  focietati  humanae^aff-  ^retlum  :  quae  rite  adhibeatur,  cum  varia  com- 

humanarum  deTpiciemia  implet  &TavTa te^ada'™  Defci°  qUa  rerUm 

olacu^t  TnVer?k g jne"S  acct“hiones  funt  illae,  quibus  mihi  hoc  opus  locupletare 

quhre  vifusXttMauTevndanU,r  &  CorriSu"V  «L«»l  V“  f“*  ™iT ddf- 

tibus  qua  virtute  &  L'  r;ria-  arSur?enta  ex  diverfis  humanae  eruditionis  par- 

ftoma'chqum!  ut  puto  S,? VST '  &  Superiores 

mttrtbum  ftudio  fir  com™  k  &ae<JultatIS  amanti,  fi  vel  fummo  erga  Cud- 
quod  veritas  poftulare  vT<Sk  Ut  C'n‘m  3  d°aiffimo  vir°  difcefferim ,  id 

herem ,  femperque  cogitavi  homine  t3men  h°?  „^C1  ’  -Ut  modefllae  nihil  decra- 
quidem,  multo  minus^ncv/^  J  3  me  refellt>  CUJUS  eS°  meriia  ne  verbis 
forem,  &  rerum  omni»!?  &  Vlrt“tlbu.s>  aflequi  umquam  potero.  Stultus  ego 
to  viro  ducerem  quia  r?  dfr  erS  ’  fi  maj.orcm  me  idcirco  aut  meliorem  efle  tan- 
fusiprum  errandi’  pericuk>d&Sh?  exP>.orata,  intelligere  mihi  licuit,  non  pror- 
faepe  homines  in  maximis  *  ln!becilhtads  veftigns  caruiffe  :  minimi 

Vant  obfcuri  quamvis  oSfn?‘  ?I,na  •,  u?  in  f°ll.s  lun^lne  maculas  obfer- 
ut  magnorum  virorum  &  •  • ‘S  fplendons  nefeu'  1  antum  vero  abeil , 

tius  diligentius,  meo  iudkfo  "dem"  qtqUj  fi*ntio  Praetermitti  debeant,  ut  po- 
Propter  fummaro  eorum  aiairi^m"^*"^*  IUCe["  pro"ahenda  fmt ,  ne 
ad  plures  propagentur  &  mavimlm  exiftlmat' onem  ,  a  quibus  admifla  funt, 
Paliliorum  &  i,?  nu||a  erud'torum  vlrorum  partem  invadant.  Licet 

pauci  duces  libi  deligunt  mm? r  hominum  errores  contemnere  :  nam  hos 
ntate  docuit  &  ’  ^U0S  Aquantur.  Sed  quae  magnus  quidam  Apollo  ve 

b-  -nim  in,  mldCm'"*S  '‘c^c  i  animadverti  dt 

ftanter  0btemperent.  Memini  0»nm  o6T  Vi  pra"!epia  P«unc,  quibus  con- 
Hammondo  adnotationibus Iu  ,ft’  S ?  3-h'  h'CUS  t'°'>U,n  Dejlamentum  ab  Uenr. 
non  pauca  cattigaret  ,  Linus  oZ  Ut^.vmer.e}'  .atque  iniximio  hocce  viro 
Siorum,  qui  acerbe  in  CLP'°|.  nefarium  videri  id  nonnullis  ex  gente  An¬ 
nam  numquam  laudavit  ftSL’ Sed  hanc  ammi  impoten- 
ornati  in  ecclefia  dignitatibus  res  &  ,prudentia  corum  >oter  Anglos,  qui  fuminis 
|ed  potius  vituperant  Spero  f„re  Tcf  3eftimara  P«ho  didicerunt, 

nclyu,  quos  magna  hodieP Britannia  (ulbiS  fo""  -011!11  a“'Putatem  Praeftcnt  viri 
anma  lulpiert,  in  primi* illi,  qui  illultri  Academiae 

***  3  Can- 


tfxn  praefatio  m  os  h  emi  i. 

Cantabrieienfi,  in  qua  vixit  Caloribus,  ornamento  funt,  fi  quis  forte  praeceps 
&  inconfultus  homo  indigne  tulerit,  a  tanto  viro  me  diffentire  aufum  fuiile. 

Alterum  acceflionum  genus,  quibus  lucem  aliquam  variis  eruditis  Vebus  accen¬ 
dere  volui,  fi  cum  Cudwortbi  comparetur  labore,  vix  dignum  eft,  quod  cum  eo 
prodeat.  Puto,  nil  me  dixifle ,  quod  viris  fummo  &  excellenti  ingenio  praeditis 
placere  aliis  mediocri  valentibus  fcientia  magnam  utilitatem  afferre  valeat ,  ne¬ 
que  dubito  quin  quae  differui  variis  paflim  erroribus  contaminata  fint.  Verum 
fpeftent  rogo  viri  eximii  non  facultatem  meam,  quam  fentio  exiguam  effe, 
fed  animum  ac  bene  merendi  voluntatem  ;  quae  effecit  unice,  ut  moleftiffimas 
inter  occupationes  &  negotia  hifce  ftudiis,  quae  feceffum  &  quietem  poftulant, 
plane  contraria  &  inimica,' in  earum  rerum  ,  quarum  paene  jam  oblitus  eram, 
memoriam  redire,  le&isque  ac  confultis  non  paucis  voluminibus ,  de  quaeftiom- 
bus  variis  eruditis  decernere  pro  virium  mearum  modo  conarer.  Huic  meae  vo¬ 
luntati  fi  eventus  faepe  non  refpondit  ,  fi  lu&antem  vires  non  raro  deftituerunt, 
fi  errores  interdum  pro  veritate  amplexus  fum  ,  certus  fum  ,  argumentorum  ipfo- 
rum  quae  tractavi ,  obfcuritatem  &  varietatem ,  negotiofiffimam  vitam  meam , 
munerum,  quae  gero,  naturam  &  indolem,  quibus  parum  aut  nihil  cum  his  lit¬ 
teris  eft  neceffitudinis,  itemque  aha,  aliquid  mihi  excufatioms  apud  honeftos  & 
pios  viros  comparatura  effe.  Iniquis  &  malevolis  hominibus,  qui  nefciunt  ple¬ 
rumque  quantum  disquifitiones  ejusmodi  laboris  adjun&um  habeant ,  mlque  auda- 
cius  reprehendunt,  quam  quod  imitari  vel  nolunt  ,  vel  nequeunt,  numquam  ex- 
cufatus  ero ,  quidquid  dixero ,  vel  fecero :  itaque  ut  ab  his  teftimonium  laudabi¬ 
lis  animi  &  voluntatis  meae  petam,  numquam  a  me  impetravero. 

Infmita  mihi  fere  funt  in  promtu ,  quibus  ea,  quae  differui,  amplificari,  ro¬ 
borari  &  illuftrari  poffunt ,  partim  olim  ,  quum  haec  ftudia  paullo  diligentius 
tractarem,  ob  fervat  a ,  partim  hoc  opere  fervente  ammadverfa  &  collefta  Et 
partem  ego  horum  hac  in  praefatione  referre  conftitueram  ,  ut  majorem  illis, 
quae  paflim  difputavi,  firmitatem  &  lucem  conciliarem.  Verum  noluit  editio¬ 
nem  laboris  huius  qui  fatis  diu  virorum  doctorum  exfpeftationem  moratus  eft, 
differri  honeftiflima  foemina ,  cujus  fumtu  editur  ,  brevioremque  idcirco,  quam 
decreveram  effe  me  juflit,  quo  proximis  nundinis  volumen  defideratum  exiret. 
Cui  quidem  juffo  tanto  facilius  parui,  quanto  leviora  mihi  videntur,  quae  mea 
leftione,  meditatione,  &  ingenio  ad  rem  litteratam  juvandam  afferri  &  excogi¬ 
tari  poffunt.  Carebunt  facile  viri  harum  rerum  ftudiofi  cognatis  meis,  fuaoue 
cx  copia  petent ,  quae  mihi  praetermittenda  fuerunt.  Easdem  propter  cauffas 
nihil  hic  a  me  rerum  illarum  explicabitur,  de  quibus  in  adootationibus  pollicitus 
paflim  fum ,  me  longius  &  copiofius  in  praefatione  commentaturum  effe.  Multa 
volvi  animo,  novique  fere  libri,  quem  huic  operi  praemitterem,  materiam  qua¬ 
licumque  diligentia  collegi.  Animus  mihi  primum  erat,  de  philofophiae  illius, 
quam  corpufcularem  nominant  ,  fatis  inter  veteres  enucleate  ac  diftinile  diflerere. 
Cenfet  poft  Petr.  GaJJendum  vir  magnus,  quem  interpretans  fum,  quidquid  anti¬ 
quis  temporibus  nobile  ac  illuflre  fuit  inter philofophos  Orientales,  Graecos,  &  La¬ 
tinos  fi  paucos  quosdam  excipias,  id  huic  philofophandi  generi  addictum  fuifle, 
idque  diu  ante  Democritum  viguiffe:  quam  ejus  fententiam  innumeri  doftiflimo- 
rum  hominum  receperunt  &  probarunt,  nec  ego  plane  repudio.  At  non  levis 
hoc  in  negotio  exoritur  difficultas.  Veteres  fere  omnes  a  Leucippo  &  Democrito 


xxiir 


PRAEFATIO  M  O  S  II  E  M  I  I. 

origines  hujus  philofophiae  repetunt  :  at  viciffim  teflimoniis  conflat  minime  du- 
hiis,  ante  hos  dudu.m  alios  corpufculis  adhibitis  rerum  naturalium  cauflfas  &  ra¬ 
tiones  reddere  conatos  efTe.  Quonam  modo  difcordiam  hanc  Cudmrtbus  compo- 
Tuerit,  nolo  nunc  repetere:  ingeniofe  certe  atque  erudite  munus  fuum  obiit.  Ego 
vero,  re  diligenter  circumfpedta,  veterumque  locis  accurate  expenfis,  in  aliam 
ingreflus  fum  fententiam  ,  quam  hic  diligenter  demonflrare  &  dubitatione  omni , 
quantum  fieri  poflet,  liberare,  certum  mihi  erat.  Cenfeo  nimirum,  nec  gravi- 
bus  fine  cau (fis  ita  cenfeo  ,  qui  ante  Leucippum  &  Democritum  rerum  naturam  in 
corpufcula  individua  partiti  lunt ,  hifce  atomis  qualitates  addidifle,  at  Democri¬ 
tum  &  Lcuc'ppum  principes  omnibus  qualitatibus  nudaffe  corpufcula,  proptereaque 
atomorum  primos  au&ores  fuifle  vocatos.  Deinde  naturarum ,  quas  plafiicas  Cud- 
wurtbus  appellat ,  ego  Latino  vocabulo  genitrices  nominavi ,  Hifloriam  tradere  de- 
creveram  ad  noftra  usque  tempora  pertinentem,  &  quantum  illae  vel  commodi, 

c\\r\ZC°mm0dl  ft‘CUS  ferant’  in3enue  indere,  figillatim  quaeflionem  illam 
d  nmere,  quae  acutilfimos  viros,  >.  Clericum  &  Petr.  Baylium ,  in  acerbam  in- 
hUn\  llh’  fiul  naturae  cujusdam  genitricis  ope  generationis 
rationem  &  indolem  declarari  optime  omnium  exiflimant ,  impietati  adverfus 
Deum  alimenta  fuppeditent?  Praeter  haec  longam  Diflertationem  meditabar  de 
ceieberrimis  veterum  carminibus,  quae  Theogoniae  dicuntur :  in  qua  cum  genera- 
tim  e  natura  eorum  difputare ,  tum  hoc  in  primis  declarare  mecum  conflitueram  , 
auftores  eorum  antiquiflimae  phyfices  fcira  &  praecepta  cum  Hifloria  antiquorum 
rimlmie»  m 0UJ?  ’  4U1  Graecos  inter  &  Orientales  populos  vixerunt ,  inepte  ple- 
adnotationihn^Vat?Ue  -mirifice  confudifTe.  Specimen  laboris  hujus  in 

tirno  nrinni  dedi,  in  quo  ex  Hefiodi  Theogonia  fabulam  de  Sa¬ 

te  diliLm-;  n  .s  ^  Hifloriae  auxilio,  interpretatus  fum.  Nonnihil  etiam  operae 
nerp  f  i  in,iqu^ran<^a  Hippocratis  de  rerum  natura  &  Deo  philofophia  po* 
Jum  Vlr°f,  egre§ios  &  doftiffimos,  B.  Mco'aum  Hier.  Gundlin - 

nin.iP  ^ilbehnumlnllerum ,  non  ita  pridem  erudite  pngn ifle ,  conflat.  De- 

b„s  inrJ™  gr^vlonJ  mo?enti  &  multis  fummorum  virjrum  contentioni- 
mnm  aJ  *  u  m-,rUra  ^uadam  &  follertia  verfari  in  animum  induxeram.  Pri- 
defcr inferunt  “VrinH  qUlbus.  P^t0  ipfe  at<3ue  legatores  ejus  divinam  naturam 
Chrin-fon  ’  ?  mc.!Plls  px  mflituto  verba  facere.,  &  quatenus  principia  haec 

Pinare  "cupiebam  ‘"^1“  ,Deo  ^  Aveant,  aut  r^ugnS?. 

ex  opere  ePius  cocnofrlnr  f“-  qU‘d  de  .celebernm0  ho?ce  argumento  (latuerit , 
Iurr«sP  permulti  abeunr  eclor.es-  Placuit  ejus  opimo  multis.  At  in  diverfa 
quidenf  iadehadre  T  lnSens  eft  in  erudlta  Clvitate  exillimatio.  Ego 
tus  difcipulis  docerem5  .vf!Cr£Veran CX  ‘Pf°  P/af«Be  ,  ejusque  recenti  n- 
hic  peccatum  efie  m ^ v ; rZ n orat!?_n e.  Platonici  multum  a  meritifiimis  viris 

Chrillianorum  in  Den  no  r  ocpie  d^fcnmine  tria  Platonicorum  principia,  tresque 
notiones  cum  ipfc  Plato''*  onas  ^Jun§1*  quod  fentio,  fatear  ,  tres  animi  fui 
fe  videntur:  id  qU0d  is  ottatorJs  eJus  trmm  Principiorum  nomine  defignas- 

folitam  orationem  hufu.  P°tent’  qui  dirP^ndi  morem  &  in- 

oculos  pofuerit  &  interiores  feSa  e°rrum1volul?inibus  Pnmum  ante  ka°' 
funt,  aperuerit  Sed  mnlpA-iffim  c  difciphnae  fpinoliffimae  ,  quam  fequuti 
Deinde^in  Dororum  Chrifiia^n^ “ m  h°C  e£  ofilcium  .  quod  plerique  defugiunt. 

um>  ^uos  Nicaenos  Patres  vocant,  veram  de  Tri- 


XXIV 


PRAEFATIO  MOSHEMII. 

nitate  divina  fententiam  inquirere  datueram.  Sciunt  harum  rerum  non  prorfus 
nefcii  ,  Dion.  Petavium  ,  Stepban.  Curcellaeum  ,  &  hunc  nodrum  in  primis  Cud- 
wortbum  in  fummam  paene  invidiam  Patrum  Nicaenorum  de  Deo  do&rinam  ad- 
duxiffe:  utpote  quam  a  noftra  prorfus  effe  diverfam  ,  nec  tam  tres  in  uno  Deo 
perfonas,  quam  ires  divinas  naturas  fub  unum  genus  fubje&as ,  aut  tres  potius 
Deos  inter  fe  aequales  introduxiffe  ,  confirmant.  Hanc  opinionem  fuam  fecerunt 
infiniti  &  ingenio,  &  eruditione  praedantes  viri,  quamvis  non  iisdem  omnes  de 
caufiis.  Ne  inter  nos  quidem  defunt ,  quibus  ea  multum  habere  videtur  verifi- 
militudinis:  nec  inventus  ed  adhuc  aliquis,  qui  eam  funditus  evertere  ac  confi¬ 
cere  ex  indituto  auderet.  Igitur  hanc  rem  dudiofidime  cognofcere  inditueram 
atque  difceptare,  omnemque  quarti  &  quinti  faeculi  de  divina  natura  do&rinam 
ex  ipfis  temporum  illorum  monumentis,  quorum  attentae  le6Iioni  nonnihil  tempo¬ 
ris  impendere  volui,  Hidoria  philofophica  in  auxilium  vocata,  ratione  &  ordine 
explicare.  Nobis  quidem  perinde  ed,  quemadmodum  illi  de  Deo  fenferint,  qui 
antiquis  rerum  Chridianarum  temporibus  magidrorum  loco  fuerunt ,  quum  non 
l  u nanis  auctoritatibus ,  fed  unius  facri  codicis  tedimonio  &  fide  nitamur:  at  va¬ 
let  tamen  ad  infinitas  quaediones  expediendas  &  errores  haud  leves  exdirpandos, 
non  ignorare  ,  quibus  illi  praeceptis  &  fententiis  imbuti  fuerint,  quam  docendi 
ac  difputandi  formam  fequuti  fint,  quibus  dicendi  modis  ufi,  quas  denique  no¬ 
tiones  &  potedates  vocabulis,  quae  ufurpant,  fubjecerint.  Neque  podii m  ,  quin 
graviter  &  molede  feram ,  quum  multos  faepe  de  his  negotiis  confidenter  &  au- 
da&er  fententiam  ferre,  Patresque  illos  nunc  deprimere,  nunc  viciffim  extollere 
video ,  qui  nec  libros  eorum  accurate  legerunt ,  nec  philofophiam  temporum  illo¬ 
rum  callent,  nec  veras  difciplinae  aetatis  illius  rationes  aut  ufu  aut  ratione  cogni¬ 
tas  habent.  Ita  ed  omnino,  ut  doCtiflimi  viri  volunt:  Non  omni  antiqui  do&o- 
res  errore  his  in  rebus  vacant,  multaeque  apud  eos  dicendi  formae  occurrunt, 
quae  vix  fanum  ferre  fenfum  videntur.  At  nullum  quoque  mihi  dubium  ed,  quin 
multi  male  intelligant,  quae  ab  illis  diCta  funt  ,  &  in  fententiam  faepe  rapiant 
perverfam  ,  quae  neminem,  fi  cum  aliis  eorum  di&is  conferantur,  magnopere 
offendant.  Accidit,  ut  multa  conferam  in  pauca.  Patribus  Nicaenis  idem,  quod 
Auguftino  evenit ,  qui  quum  contra  Manichaeos  difputat ,  ita  negligens  fui  ed , 
ut  Pelagianus  videri  queat ;  quum  Pelagianos  rurfus  adoritur ,  tam  parum  verbis 
fibi  cavet  ,  ut  a  Manichaeis  propius  abefle  videatur.  Veteres  illi  dottores, 
quum  in  Arianos  &  Sabellianos  armati  prodeunt,  pafiim  de  tribus  in  Deo  perfo- 
nis  ita  loquuntur,  ut  tres  ab  illis  Deos  aequales  &  pares  induci,  probabile  fiat: 
iidem  cum  adverfus  Deorum  cultores  &  alios  dimicant,  non  fecus  faepenumero 
agunt ,  ac  fi  omnem  in  divina  natura  didin&ionem  tollerent  &  Chridum,  Serva¬ 
torem  nodrum  ,  infra  Deum  omnium  parentem  &  conditorem  locarent.  Hinc 
qui  ex  nonnullis  locis  fententiam  eorum  metiuntur,  manifedo  peccant:  decet 
nos  omnia  eorum  ditta,  quibus  cum  hoc,  tum  alia  dogmata  explicant,  inter  fe 
conferre,  nec  ante,  quam  tota  eorum  cum  philofophia,  tum  Theologia  accurate 
infpe&a,  decernere,  quamnam  illis  tribuere  fententiam  oporteat.  Sed  hoc  fuum 
ede  nolunt  illi,  qui  vulgo  controverfias  ira&ant:  qui  fe  putant  ollicio  farisfecifle, 

fi 

(0)  Vir  Revendifl".^  ipfe  in  epiftola  d.  1 6.  Reverend  the  Lord  Bifjchop  of  Coventry  and  LicJt- 
Febr.  A.  MDCCXXVI1I.  data:  This  acctunt%  field,  ,who  lias  taken  gr eat  care  to  enquire  into  Dr. 
inquit,  I  owe  tt  the  care  and  pains  the  Right  Cudworths  Remains. 

(*)  [iVowv. 


PRAEFATIO  MOS  II  E  MI  I. 


XXV 


Dutanr  ,ine  ^u^am  dictorum,  in  quibus  Jonge  alius  faepe  fenfuseft,  quam  ipfi 
aut  nullas  JVnermriUmr°f)rUant*  Non  eg0  Pro  Patribus ,  quos  vocant,  verba  facio, 
nego  tamen  !•  1S  je5dere  ma£.ula?  PuSno:  Non  hoc  patitur  mea  ingenuitas:  At 
tur  aui  rarnm^  Keu°rmes  1,,os»  u}  recencioribus  quibusdam  eruditis  viden- 
que  in  ter^d  hvu^  ^cxU  magnis  quibusdam  viris  judicatum  vident,  plus- 
W  7tCreS  fPernunc  »  quam  in  antiquorum  monu- 
quae  cum  follertia  &  f,,*36  5°n^UmU?t’  .Haec  eS°  cundta  &  alia  quaedam, 
hoc  necefle  efl  Forr^  v  ^uadam  Perfeqm  flatueram,  lubens  fepono,  quia  fieri 
adipifcar  •  fin  minn«  efall°  c|mPore  nonnuHa  de  his  rebus  differendi  occafionem 
terrae  mecum  mandarf^1  6  qUa£-  furP  de  illis  &  obfervavi , 

capiet.  *  nec  multum  inde  detrimenti  res  facra  &  litteraria 

quodam  &  honore  eJ*us  add*di  °Pukula,  quae  pariter  diu  in  pretio 

jujli  ac  honefli  notionib?  *  ltemque.  hbrum  ejus  dc  rei  moralis  natura ,  aeternisque 
antiftes  DunelmeZ  edidif”1  2°n  lta ,Prid.e®.' ex  reIiftis  fchedis  ejus  Eduardus. 
meritis  &  do6trinae  Janrid,  rPer°’  h°c  inftJtutum  probaturos  effe  omnes,  qui 
tis,  do&rina  &  ferintis  **  Nihil  reliquum  efl,  quam  ut  de  vita,  fa¬ 

verit,  quem  tot  do L £ft°reS  erudiam’  qQ1  fine  dubio ,  qualis  ille 
<iuod  antequam  faciam  S*  &  Vlrtates  c?mm.endant  Pheris ,  fcire  cupient, 
meis  tantum  dederunt »r  P  b  uC£  3ratiae  mihl  func  aSendae  diis,  qui  precibus 
Illuflridimo  &  Reverrn^rr™6  £aru.m  rerum  accurata  notltla  imbuerent:  primum 
tuarienfi,  totiusque  ?atn.  aC  Domino,  Guihelmo ,  Archi- Epifcopo  Can¬ 

iniae  Regi  a  confiliisfln-q-*^1^^1  aC  Metropolitae  ,  PotentUfimo  magnae  Bri- 
&  ftudia  mea  volunlate  ^10r  US  ’  patrono  meo >  9ui  ’  ^ia  efl  inGgnf  erga  me 
molefliis  &  incommndJc^fn0  mu?erum.»  negotiorumque  gravitate,  nec  feneftutis 
atque  a  venerando  terren  potuit ,  quo  minus  voluntati  meae  inferviret  , 

Eduardo  Chandlero  qui  re tum  fovent rienfi  &  Lichfieldenfi ,  nunc  Dunelmenfi, 
Ppexit,  luculentam -^as  a  Eudwortbo  chartas  diligentiffimc  tra&avit  &  in- 
edicis ,  mihi  impetrare?tX???mr)d*  jtaS  fcriP“s  ejus  .tampedicis>  quam  nondum 
yus  dluftravit  Cudworthus  AImSf  Academiae  Ca»tabrigienfi  ,  quam 

alla  monumenta  confuli  L\  9 5  mei  caufla  non  modo  commentarios  fuos  & 
Pent  ,  fed  etiam  litteris  niT£  d^erP1  inde  juflit ,  quae  ad  fummi  viri  res  perti- 
o  Q$°  fum»  qm  tantis  vinToff*0»"^1®  mihi  benevolenIiam  teflata  efl.  PNon 
qunld  requirunt  a  me  f  C“  ^  reddere  vaIeam  :  fed  nec  majus  illi  ali- 

men  pro  falute  &  incol2miuteraptUm  animum'  1uem  h,c,Publice  profiteor,  atque 
I"?”  °mnia  funt  ab  ;m.miUte  c°rum »  quae  numquam  facere  definam  Nec  ta- 
V^ot  obfa^fV^T? profefla ,  quae  jam  referam,  verum  mu  ta 
Lucem  hanc  aHAw  S1  ’  ld  ^uod  ex  re  ipfa  facile  patebit  (  *\ 

Somerfettenfi  ^cfvn°“R^r  ^Al‘er)  ^  Comitatu 

Wii  iPl  V‘r  certe  "oc  Wenio  n/  /k  iait  Radulphus ,  Theologiae  Licentia- 
Lgu  S  Emanoeij,  CantabrfgTae  &  ^  ^«rina  deftitutus ,  qui  primum  focius  Coi- 
•  Andreae  dicato  fuerat  Spoft^  ^ul  hac  in  ,urbi:  ^orum  minifter  in  templo 
»  eram  translatus  efl,  ubi  munus  pariter  facri 

7'  min‘  H‘M  Tom.  u, 


P.  II. 


dotlo- 

(P)  Hoc  ipfe  teftatur  in  Dedis.  Cemm.  i* 
{-*P>  6.  Ipifl.  ad  Galatas  praemifla. 

****  Cf)Ex- 


xxvt 


PRAEFATIO  M  0  S  H  E  M  1  I. 


xlo&oris  gefTit;  Fuit  &  intrer  eos  adfcitus  ,  qui  Regis  Jacobi  I.  a  facrrs  privatis 
tum  erant.  Summa  huic  familiaritas  &  neceffitudo  fuit  cum  celeberrimo  illo 
Anglorum  Theologo,  qui  magnam  quoque  apud  exteros  famam  fcriptis  confe- 
quutus  eft,  Guiliehno  Perkinfio ,  cujus  opera  quaedam  edidit  poft  ©bitum  ejus.  Ipfe 
nihil  fcriptorum  emifit  ,  fi  acceffionem  quamdam  feu  fupplementum  exceperis 
ad Perkinjii  Commentarium  inepifiolam  ad  Galatas,  (q)  Anglico  fermone  confcriptum. 
Tcrkinfius  fcilicet  morte  impeditus  fuit,  quo  minus  in  expofitione  epiftolae  Pauli 
ad  Galatas  ultra  quintum  caput  progrederetur.  Cudworthi  ergo  pater,  qui  tum 
Cantabrigiae  in  collegio  S.  Emanuelis  degebat,  &  epiftolas  S.  Pauli  publice  inter¬ 
pretabatur,  ab  amicis  Perkinjii  &  a  curatore  teftamenti  ejus  rogatus  fuit,  ut  ca¬ 
pitis  fext  i  interpretationem  adderet,  (r)  Quo  quidem  ille  munere  non  fine  laude 
defun&us  eft.  Etenim  non  vulgare  ingenium ,  infignis  rerum  Theologicarum  pe¬ 
ritia  ,  veterumque  non  minus  ecclefiae  dodlorum ,  quam  recentiorum ,  quos  Scho-  j 
hjlicos  nominant ,  frequens  ledlio  ex  hoc  labore  elucet.  Mater  Cudvoorthi  noftri  1 
ex  gente  Mackellia  fuit,  cui  honos  hic  habitus  eft,  ut  Hernico ,  Regis  Jacobi  I. 
filio  natu  primo  ,  nutrix  deligeretur.  Parente  mature  orbatus  eft  :  cujus  poft  , 
obitum  mater  iterum  nupfit  Do&ori  Stoughtono  ,  qui  inter  facundiflimos  facrorum 
oratorum  tum  temporis  numerabatur  &  focius  quoque  Collegii  S.  Emanuelis  Can¬ 
tabrigiae  erat.  Is  boni  parentis  officium  noftro  fantte  &  diligenter  praeftitit* 
curavitque,  ut  fcientiarum  &  artium  initiis  mature  imbueretur  &  ad  pietatem 
ac  veram  fapientiam  &  honeftatem  inftitueretur.  Erat  autem  in  puero  celfa ,  j 
praeclara,  &  excellens  indoles,  ingenium  acutum  &  divinum,  prudentia  annorum 
modum  multum  excedens:  Itaque  A.  MDCXXX.  jam,  quum  decimum  tertium 
vix  expleviflet  annum  vivendo,  in  collegium  S.  Emanuelis  Academiae  Cantabri- 
gienfis  receptus  &  inter  convi&ores,  qui  vocantur  ,  cooptatus  eft.  Ingredientem 
in  hoc  collegium  vitricus  hoc  teftimonio  comitatus  eft:  Tanta  puerum  hunc  /cien¬ 
tia  humaniorum  litterarum  &  artium  liberalium  valere,  quanta  in  homine  aetatis  ejus  fin¬ 
gi  &  cogitari  po/fet.  (x)  Biennio  poft  Anno  MDCXXX1I.  die  quinto  menfis  Julii 
civibus  Academiae  Cantabrigienfis  ritu  folemni  adferiptus  eft,  (t )  a  quo  tempo¬ 
re  tanta  cura  &  diligentia  omne  genus  litterarum  &  philofophiae  ftudia  tradlabat, 
ut  A.  MDCXXXIX.  Artium  Magifter  fumma  cum  laude  &  bonorum  omnium 
eximia  exfpeflatione  crearetur,  (v)  Eodem  fere  tempore  focius  elegius  eft  Colle-  i 
gii  S.  Emanuelis,  cujus  tum  praefe&us  erat  Richardus  Holdsworthus ,  vir  eximius, 
cujus  eruditio  extra  Britanniam  quoque  multos  laudatores  &  approbatores  nacta 
eft  Hanc  provinciam  ita  tenuit  Cudmrthus,  ut  ftimmam  uhique  de  fe  opinio¬ 
nem  excitaret,  &  multi  liberos  fuos  curae  ac  inftitutioni  ejus  committerent.  Me¬ 
morant,  qni  gnari  funt  rerum  illo  tempore  in  Academia  Caniabrigienfi  gellarum  , 
principe  (pre  ipfum  inter  doftores  ejus  loco  fuifle  atque  viginti  ofto  juvenes  unius 
Cudwortbi  fidei  &  curae ,  raro  valde  &  in  majoribus  etiam  Collegiis  vix  umquam 

vifo 


(q)  Exftat  illud  in  Guil.  Perkinjii  <rp  er  iliis  La¬ 

tino"  fermone  Genevae  1618.  fol.  binis  volumini¬ 
bus  ^editjs,  Toni.  II.  p.  325.  /.  ab  A.  T.  Latine 
«converfura.  . 

(r)  Hoc  ipfe  refert  in  D:dic.  huic  Commcnta- 
prnemtflVad  Bajfi^glumvm  Gaudu,  equitem. 

Cdta  eft  illa  ex  Cviiegio  EromueKs  d.  XIU.  Air- 


gufti  MDCIV.  nec  ingeniofe  tantum  ac  vehufte  exa¬ 
rata  eft,  fed  &  fummac  niodeftiae  nomine  placeti 
(x)  Nefcio,  an  fatis  apte  verba  reddam  An- 
glica:  Itaque  placet  ea  fubjicere;  Thai  he  woos 
as  muel  grounded  in  Schol  -  Lenming  any  Boy  ef 
Jris  -Age  thst  w tnt  to  the  Univerfity , 

(*.)  Ex  Regijiro  Acad,  Cantabr , 

C*0 


xxvn 


praefatio  mosbemil 

Cif 'nehis'ei’usCdifn?ifl?-S  f-m’  rAddunt’  quod  ad  laudem  eJus  haud  Parum  fa" 
torem  m  tn  ,  K  >P  ‘S  fummumpoftea  virum,  Guihtlmum  Templo,  ora- 

Sm? 

“SirsS f f"';  «iH»“  i 

ut  nos  loquimur,  primarius  Pallor  *in  vk-nt<lVP^A  ?*jfUS’  ^.lm<lue  Reftor  ,  feu 
tata  Sommerfettenl  conft  tunK  $  rww  ^^>3^  (itus  eft  in  Comi- 
praeeft  annuo  trecentarum  ,?ru.£h,or*  haec  eft  provincia  ,  cui  qui 

munus  gefferit  *  librarum  Sterhngicarum  reditu  fruitur.  Quamdiu  hoc 

reperio f  quT de  &£ '°Cu^J “h  3  dofliflim's  viri  haud 

S.  Theo!og  ae  Vacca  au^s L'  taASaf-  R™“ntiatus  eft  haud  dubie 
anno  hoc  cVntiger  ™’  Fone  T  MncxTlV  Ch°,l0CatUS  effet:  <lu°  vero 
Etenim  hoc  eum  an  o  in  KA^  r  A.  MDCXUV.  hoc  titulo  honeftatus  eft: 

incorporea, ,  /Ua  Ztra  Zmortaks^H ;/^eram :  Dantur' fubftamiae 

diKU  fatisrs&  ^nasftionMTlIas^aidmo^^lIp^^expendM'» 

educunt  Stif  fe150,^  *  «!«—'  *"«*?*  &  ahis , quae Sum 
Pranf^..  ’  _  ,  P  *  tam  fubdliter ,  enucleate',  ac  erudite  diflemir  — _ 


aula  tum  temporii ime^focioVf  cauflls’ hoc. munere  deturbatus  effec.  Fovit  haec 
tius  Angliae  poftea  antifthem  7,  “«“V! ^ magnae  Britanniae  lumen  &  to- 
numerale  anondoTr,  lltuem  >  Johannem  Tillotfonum .  Tantum  virum  inter  fuos 

Sequenti  Aq  MDCXLVagIdlh.iP°n^\fi^  dubi°  laudi  no(lr°  &  dele6lationi  fuit, 
creatus  eft  iWius  1  ^°ftob.ns  c°ncorcn  feptem  Elegorum  conrenfione 

quidem  loco  ftmainfpl  la  4636  Academia  Cantabrigienft  ProfelTor;  quo 
demiae&  erudto  ^r  tt?*™  Metcalfiue.  (x\  Igitur  totum  fefe  Aca° 
Publicarum,  quas  lingulis  Mercurii h  Irmi'J.m  recitationum 

I^aedic^AcadTm^  a^huc*#  g  ftrufturae, 

S ,  ££&£,  ttscs 

erat  amieitia  virotS^’™^’"”  %ir,ih,Sj*™’  S«°cum  officiofiftiroa^pfi 

*•  m  asaff,^ 

S.. 


(j)  Ex  eodem  Regijito. 
gtusl  Pm-lamen tortum- 

f^  Xf  Wer,  Of  £  Zlt^  STfi- 
)  UiIS.  Ichedia  Thmac  ThemiJtni,Axdu- 


Ep.  poftea  Carttuaricnf; 

T^h.  lVonhinghton  in  Epiftola  MStad.  Xili 
CnLrtti,  4?”  data;  0ur  lcarned  Fri*mi  Mu 
his  fuhifiK  er°ery  wednes  d°y  in  the  Schwkz 
(•r\-e  *S  temP^urn  Hierofolymitanum. 

\  ~x  Commentariis  Acad.  Cantabrig. 

I*;  Reverendiff.  anttttcs  Duiielineniis,  £duar- 
**  **  2  Cius , 


xxvm  PRAEFATIO  MOS  HEM  II. 

5  Theologia  honores  &  modefle  appetiit ,  &  facile  confequutus  effc.  Ut  haec 
honorifica  &  fplendida  videantur  munera,  nefcio  tamen  quibus  de  cauflis  contige¬ 
rit,  ut  tum  temporis  non  fufficerent  ad  eruditilfimum  virum  commode  &  libera- 
liter  alendum:  Quare  quo  alio  modo  rebus  fuis  profpiceret,  difceffum  ex  Acade¬ 
mia  meditabatur ,  &  reapfe ,  id  quod  ex  Jo.  JVortbingbtmi  epiftolis  intelligo,  ad 
tempus  inde  alio  fefe  conferebat.  ( b )  Verum  nota  nimis  &  fpeclata  erat  pro¬ 
bitas  eius  eruditio,  virtus,  &  diligentia,  quam  ut  ejus  praefentiam  Academiam 
diu  defiderare  paterentur  illi ,  qui  faluti  ejus  ifta  aetate  providebant  ,  viri  egre¬ 
gii  Quapropter  quum  A.  MDCLIV.  Samuel  Boltonus ,  S.  T.  D.  &  Praefedtus 
coliegii  Chrifti  deceftiffet  ,  revocatus  eft  in  Academiam  Cudworthus,  &  in  locum 
illius  luffeftus ,  bonis  omnibus  &  eruditis  applaudentibus.  Eodem  anno  uxorem 
duxit,  copiofam,  ut  fufpicor ,  &  locupletem,  de  cujus  nomine  ac  genere  quod 
dicam  ,  non  habeo.  Praefuit  huic  muneri  ad  obitum  usque  tanta  cum  cura  &  vi¬ 
gilantia,  fimulque  rem  facram  &  litteratam  tam  ftrenue  ac  diligenter  curavit,  ut 
omnes  eum  praeclare  de  Academia  &  univerfa  ecclefia  Britannica  promereri,  con¬ 
fiterentur.  Nemo  illo  fortius  &  animofius  impietati  erga  Deum  ,  quae  tum  ca¬ 
put  extollebat  in  Britannia,  fefe  objecit,  nemo  majori  copia  &  eruditione  copias 
ejus  aggreftus  eft,  nemo  ftudiofae  juventutis  commodis  confulere  diligentius  ftu- 
duit,  nemo  denique  majori  ardore  omnis  generis  eruditionem  ,  illam  praefertim  r 
quae’  a  vulgari  hominum  cognitione  remota  ,  atque  comprehenfu  difficillima  ,  ac- 
quifitu  valde  laboriofa  eft,  confeaatus  eft.  Procreavit  filios  quosdam,  qui  fine 
dubio  in  fiore  occubuerunt  aetatis,  &  filiam  unam,  Damarin ,  foeminam  fpe&a- 
tifiimam,  &  pietate  non  minus,  quam  eruditione  nobiliflimam.  Conjugem  .eam 
fibi  expetiit,  quum  ad  fecunda  vota  tranliret,  Vir  Uluftris,  Francifcus  Masha - 
mus,  Baroncttus  Angliae,  fufcepitque  ex  ea  Praeftantiftimum  virum,  qui  avi,  pa¬ 
trisque  nomina  conjunxit,  Francifcum  Cudwtbum  Masbamum  ,  Equitem,  hodie- 
cx  Maviflris,  quos  appellant,  Cancellariac  fupremac  Britannicae,  &  Collegii  hujus 
fplendidiffimi  generalem  Quacftorem  ,  (*)  virum  inclytum  &  majorum  non  mi¬ 
nus  munerumque  gloria  &  dignitate,  quam  fuis  virtutibus,  beneficentia,  comi¬ 
tate’  pietate,  aliisque  inter  fuos  illuftrem.  (c)  Mater  ejus,  quam  dixi  Cudworthi 
filia  ’  inter  ingeniofillimas  &  eruditiflimas,  immo  philofophas  aetatis  noftrae  mu¬ 
lieres,  principem  fere  locum  merito  fuo  confequuta  eft.  (d)  Coluit  eam  in  pri¬ 
mis  ob  praefUntiflimas  &  animi ,  &  ingenii  dotes  magnus  ille  Anglorum  philo- 
fophus ,  Jo.  Lockius ;  qui  fupremum  vitae  fuae  tempus  in  ejus  aedibus  confumfit , 

6  in  illis  A.  MDCCiV,  preces  inter  &  folatia  incomparabilis  foeminae  hujus  re- 


duSy  A.  mdcliii.  Cudivorthum  mihi  fignificavit 
S.  Theologiae  Do&orem  creatum  e(Te.  Verum 
fatius  ego  putavi  Academiae  Cantabrigienfi  fidem 
babere,  quae  A.  mdcli.  hunc  honorem  ipfi  col¬ 
latum  cfle ,  mihi  retulit. 

(b)  J°h  Worthinghtoti  epiftola  MSta  d.  6. 
Jan.  A  1 651.  data:  Jf  through  want  of  Main- 
tcnancc  he  (R-  C  )  sheuld  be  forced  to  leave  Cam- 
bridge ,  for  which  place  he  is  fo  eminent ly  accom- 
flished ,  uohit  <what  isnoble  a  xi  Exemplarii y  Aea- 
demieal ,  it  •voould  be  an  ili  Omen. 
idem  i»  ali»  Epiftola  MSta  d.  30.  Jan.  1654. 


data :  After  many  tojjings  Br.  Cudworth  is  through 
Gods  good  Providence  returned  to  Cambridge  d* 
fettled  in  ChriJPs  Colle ge ,  and  by  his  marriage 
re  fettled  and  fixed. 

(*)  [Vid.  Bibi,  raifonnee  Tom.  XIII.  p.  i?» 
Not.  Tom.  XIV.  P.  I.  p.  6 1.] 

(c)  Account  of  thi  Englifch  Baroncts,  Lond. 
1727.  fol.  Vol.  III.  p.  357-  Sr •  Francis  Masha 1* 
Baronet  (  of  High  Laver  in  the  Country  of  Effex ) 
took  to  his  fecond  Lady  Domaris  Daughter  of  Df- 
Ralph  Cudworth  Majler  of  ChriJFs  College  to  Cani' 
bridge ,  by  whoru  he  had  ijjue  Francis  Cudworth 

MaS‘ 


praefatio  moshemii. 


XXIX 


bus  humanis  valedixit,  (e)  Exflat  ejus  elegans  &  praeclarus  libellus  de  amore  di- 
mo,  Anglice  primum  exaratus  &  in  Gallicam  poftea  linguam  converfus ,  (/) 
Iu?  ?7m.incnaturam  amoris»  fighlatim  divini,  ingeniofe  inquirit,  tum  maxime 
Job.  A ortfu  &  A 'ic  Malebranchii  opiniones  de  amoris  divini  indole  fubtiliter  refel- 

d  YYvI1S  eXCr  t  5UvT  annum  aSerec  feptuagefimum  primum 

d.  XXVI.  menfis  Jumi  A.  MDCLXXXVIII.  Corpus  humatum  eft  in  faceilo  Coi- 
egn ,  cui  praefedus  fuit ,  fepulcrumque  hac  infignitum  infcriptione : 

Here  lyetb  theBody  of  Dr  Ralpb  Cudmrtb  late  Mafler  of  CbriJTs  College  about  tbir - 

Vxi  a;t e;jtd:sy/ GlKtJUr- He iieiin ,b^6tb ofJmt 

U  twr  f?,VaCet  C0,?i!S  Rai“'Pbi  Cud™’M  Praefecti  Collegii  Chrifli,  ter  triginta  qua- 

d.  J  re  Pr^oris  &  Prosarii  Clocejlrienftsf  Decejftt 

20.  Junii  1688.  JeptuageJtmo  primo  aetatis Juae  anno.  J 

h°C  vir0  °mnia,  teftatiffimum  eft.  Vix  vero  aliquid  maiorem 
ditinnfIaelS.1rt'er  a^U0S  rerum  e' 'Rimatores  peperit ,  quam  quod  immenfam  cru- 
inpenT  &  rclenf-larm  C,um  Praeclara  &  lingulari  judicandi  &  in  res  abftrufiffimas 
tum  ftudd,  S  Ukrt£  C°pulavit'  Q-ai  litterarum,  linguarum ,  &  an  iquka- 
net^anr  f  u  61  ntUVv(fVer,ores  Ple™™iue  difciplinas  nelligunt,  nec  a  fe  im- 
acumen  ^adduSiflim-,  fubl'™or!  Phdofophia,  Mathefi  ,  ceterisque  fcientiis,  quae 
catum  poftulant  ’  &  animum  ab  oculorum  confuetudine  avo- 

temolado  remm  oT  c,  P°nant  temporis  &  induftriae.  At  viciffim  quos  con- 

voluntate  in  anes [flas  ^oua^?^"11'1’ juVat’  ilU  mediocri  aut  nulla  P^pe  funt 
«lue  Dartim  ,u  .  ’  q  ?  le&ione,  memoria,  &  labore  continentur,  nomen- 

mirlfice “Tletr  ’anUate  el^anda  hab^t.  Hic  vero  nofter  utraque  facuTwte 
^uitates  tim  M I  u.tr>  maj0r  &  excellentior  fuerit  ,  difficile  judicatu  fit  An! 
fapi  ntum  &  ChritV1688  ’  <,uaIy!  Graecas ,  linguas  eruditas  ,  Hiftoriam  veterum 
Plexus  eTar  ,m  an0rUI?-;  al,a<lue  bis  rebus“cognata  ita  memoria  &animoTcT 

Alet-anh,.^  •  v}a-re-tur.  Kurfus  philofophiae ,  artium  Mathematicam™ 

d£hrebUS.fub  ha^d 

J^os  explicabat,  M  cSSmT^SJS,  genwfe  "  “  f  ‘mpils  hominibus  ob- 
/  ’  1  creder"s>  nominem  totum  vitae  tempus  contemplando  & 


CmltTf  ‘I  ‘he  Ugh 

ral  ofthtfaid  llkewSe  comptant  Gene- 

c^vuTio^  cZS‘,i/t!s  Tm ■ 

*  tmt  le  monde  p,r% JXn, TZ- l“  refpells 
m.  CCLXVII.  p.  loar.  taer  ana'e2>; 

PetTn  ZTd‘  ’t  qUii°“  ?'“r  *  ">® 

ti  fan  r  .  Pjjftjfion  d  admtrerfa  vertu ,  fa  tie - 

/*’/ rJrnnrme  ptrf‘m?ns'  U ‘“i 

n  rang  Ji  dijltngue  parmi  les  plus  illu - 


Jlres  Dames  de  notre  Jieclt. 

!v*;  3°irCJierlcUS  In  E1°Sio  J"h-  Lockii,  quod 
cxftnt  Bilhotlieque  Choijie  Tom.  VI.  p.  qng.  r 

{f}  >jf°£ZS  fur  l'anwr  divin  ou  l'cn  explique 
ce  que  c  ejttf  0U  l'on  fait  voir  les  mauvaifes  con- 
Jequencesdes  explicatioris  trop  fubtiles  que  l’on  en 
donne.  Traduit  de  l'4nglois.  Amjlerd.  1705-  iu 
12.  Interpretem  Gallicum  efle  V.  C.  Petrum  Cojle 
1  co  ex  Petr.  Baylii  Lettr.  choif.  Tom.Ul.p.  102?. 
bummam  ejus  exhibet  Joh.  Clericus  Biblioth.  Choi - 
Hm.  VJ.  p.  3S yjeq. 


U)  Hi. 


XXX 


PRAEFATIO  MOSHEMII. 

res,  ^bditiflimas  ratione  inveftigando  confumfifie  ,  nec  umquam  ad  delicias  & 
amoenitates  eruditionis  aut  ad  fcientias ,  quibus  laboris  patientia  praefidio  eft, 
defcendifle.  Pro  religione  tam  naturali,  quam  revelata,  ita  pugnabat,  ut  fa¬ 
cile  appareret ,  nihil  hoc  ipfi  ftudia  carius  &  antiquius  efie.  ^  Quumque  Thomas 
flobbefius,  homo  acutus,  atfubdolus,  vafer,  &  erga  Deum  impius,  aetate  ejus 
per  cuniculos  arcem  religionis  fubruere  niteretur,  id  fibi  potiflfimum  credebat  effe 
datum,  ut  tam  perniciofura  &  capitalem  pietatis  omnis  hoftem  omnibus  nudaret 
praefidiis  atque  de  exiftimatione,  quam  fibi  apud  aulicos  &  rerum  non  nimis 
gnaros ,  loquacitate  ac  ingenii  fubtiiitate  collegerat ,  dejiceret :  qua  quidem  in 
re,  id  quod  cum  hoc  Syjtema ,  quod  Latine  converfum  exhibemus,  tum  edita 
nondum  fcripta  ejus  declarant,  meliorem  vitae  fuae  partem  aflidue  contrivit.  Mul¬ 
tis  ufuseft  Hobbefius  adverfariis,  iisque  egregiis  &  ingeniolis:  at  do&iorem  num 
hahuerit,  qui  &  ratione  hominem  coercere,  &  eruditionis  copia  ignorantiae 
multarum  rerum  fimul  convincere  valuerit,  equidem  valde  dubito.  In  philofo- 
phia  partes  eorum  confe&abatur ,  qui  mechanici  atque  corpufculares  vocantur,  quo¬ 
rum  opes  variis  modis  augere  atque  confirmare  non  inepte  ftuduit :  In  illa  vero  fa- 
pientiae.  parte  *  quae  de  Deo ,  dementibus,  de  geniis,  de  primis  rerum  notionibus  & 
exemplis,  de  omnis  denique  humanae  fapientiae  initiis  praecipit,  Platonem  potis- 
fimum  &  rccentiores  ejus  feclatores  magiftros  fibi  delegerat.  Modum  in  hoc  er¬ 
ga  Platonem  &  Platonicos  ftudio  exceflilTe  plerisque  videtur :  nec  injuria  videtur. 
Ktenim  ita  fententias  hujus  generis  animo  imbiberat,  tam  ftudiofe  libros  eorum 
legerat  ac  ferti tatus  erat,  ut  non  modo  dogmata  ejus,  repugnante  interdum  ve¬ 
ritate,  confhnter  tueretur,  fed  orationem  etiam  ipfam  &  Itylum,  qui  vocabulis 
abuqdat.  difficilioribus,  durisque  translationibus,  immo  ad  poeticae  di&ionis  na¬ 
turam  accedit,  imitaretur.  Sed  excufat  eum  nonnihil  mos,  qui  tum  temporis  in 
Academia. Cantabrigienfi  receptus  erat.  Nam,  quod  Gilbertus  Burnetus  memoriae 
prodidit,  (g)  fummi  viri,  qui  aetate  ejus  in  hac  Academia  docebant,  Hobbefii - 
que  fententiis  acriter  refiftebant ,  omnes  Platonis  accenfi  erant  amore  &  cx  lege 
difciplinae  Platonicae  profanum,  quem  dixi,  philofophum  oppugnabant.  Nec 
id  quemquam  ignorare  linent  fcripta,  quae  adhuc  exftant  &.  erudicorum  manibus 
teruntur,  Tbcopbili  Galei ,  Hcnrici  Mori ,  Tbomae  Burneti ,  &  aliorum  multorum.  Con¬ 
tra  in  Oxonienfi  Academia  philofophandi  ratio,  quae  propria  Platoni  fuit,  valde 

ifta 


(  g)  Hijtory  of  his  own  Time  Livr.  II.  ad  A. 
166 1,  p.  ‘187.  ubi  de  Withcoto ,  Cudworthi  nc- 
cefitirio,  &  ipfo  Cudwortho  hoc  modo  inter  alia 

loquitur:  He fludied  -  to  conftder  religion  as 

afced  of  a  deiform  Nature  ( to  ufe  ene  of  his  own 
Phrafes)  Jn  crder  to  thisy  he  fett.jonng  ftudents 
mich  en  reading  the  ancient  Ph-lofophers ,  chiefly 
Plafo,'  Tully  and  Plotin,  and  on  confidering  the 
Chrjlian  religion  as  a  dottrinc  fentfrom  Go'd ,  both 
to  elevat*  and  J w  e  et  en  humane  nature,  in  which  he 
was  a  great  cxemple,  as  well  as  a  wife  and  kind 
inJiruQer.  Cudworth  camed  this  on  with  a  great 
jh  en  ght  of  genius,  and  a  vajl  compaff  of  learning. 
His  jdnge  verba  Guil.  JVottoni  in  elogio  Tliomae 
Purveti ,  quod  exilat  in  Ccleb.  Viri  Chrijloph. 
Auguji.  Heumanni  Aciis  philofophorum  Germanice 


editis  Tom.  III.  Part.  XV.  p.  436.  Horum  (  Can- 
tabrigienfium  Theologorum  )  plerique  philofophiam 
veterem  excolebant ,  nulli  autem  fe£tae,  fi  Platoni¬ 
corum  forte  difciplinam  excipiamus ,  praeter  ceteras 
ad  di  Si. 

h)  d  f ree  and  impartial  account  of  the  Plato¬ 
nici.  Philofophy  being  a  letter  written  to  his  muclt 
honoured  Friend.  Mr.  N.  B.  by  Samuel  Parker. 
Oxford  1 666.  4.  Pereruditus  &  ihgeniofus  eft 
hicce  liber,  dignusque  quem  legant  harum  littera¬ 
rum  fludiofi. 

An  Account  of  the  nature  and  extent  of  the  divi¬ 
ne  dominion  and  Goodnefs,  efpecially  as  they  re¬ 
fer  to  the  Origenian  Hypothefis  concerning  the 
preexijlence  of  Jouls  together  with  a  Jpecial  account 
of  the  vanity  and  groundlejfnefs  of  the  Ilypothefs 

it 


1 


PRAEFATIO  M  O  S  II  E  M  I  I.  xxxr 

j(la  aetate  deprimebatur  &  fpernebatur ,  quod  vel  ex  Samuelis  Parkeri  libellis  adverfus 
1  at,on/£mcaPPaF?5*  (h)  ln  Theologia  feu  rerum  divinarum  fapiencia  partes  eorum 
probalie  &  juvilfe  dicitur,  qui  juflo  moderatiores  plerisque  videntur  &  Latitudinarii 
appellantur:  quorum  quidem  princeps  facile  eft  Guilielmus  CbiUingmrthus ,  vir 
certe  lubtllis  &  excellent,  praeditus  ingenio.  •  Sed  ex  libris  fcripeisque  Cadmrthi 
difficulter  probes ,  huic  eum  generi  fuiffe  deditum.  Ut  enim  multis  de  rebus  in 
utramque  partem  difputet  &  libertatem  leftori  relinquat  ad  alterutram  fententiam 
fefe  adjungendi,  verbis  etiam  interdum  non  fatis  providus  fu,  femner  tamen 
placere  fibi  communem  &  receptam  doarinam,  difeJte  profitetur  SX 

rf Zewr  exSifleVer^  «-p0nere  P‘?Cet;  cete"s'  »««««« ^?  hac 

Theolosi  Mttrm  r  ?'  i  ^rrr iPWI’ *  quibus  adhuc  ( Cantibrigienfes 
mum  agebant  .«><  >  PPttbcotus ,  &  ala , )  &  qui  ah  illis  inftUuti  trant ,  id  pri- 

rerent  S  l  ‘  acfun,m  >  1',am  adbite  fa&ma.  erat  ,  naturam  rerum  inqui- 

imperii  ccMalkitEJ'"11  "  a,:er“  Embufiasmo.  Formam 

iZlw!11r  ■ ,  H  cul,us  P'‘M"  punjcrtptam  amabant,  libcnttrque  bis 

Jinr'  *  [abjiciebant :  at  nec  impium  ejje  ducebant  alias  rationes  Jc qui  Exornabar  t 

fu  rrent  °\ymaA  mof[mione  ieft a  &  (inter  partes  his  de  rebus  dimetes) 

^  Edebant  ^  Wis  co!ere '  QuVJuscum  ceteroquin  de  'variis  rebus 

bilr  -h  “"I  9  ma&*am(lu?  fuis  tam  m  Theologia,  quam  pbilojophia ,  Ubertatem  concedebant' 
rZsZTa«aUVam  ‘athudims  lalitud^ "i  ‘PP^mr  ah  UUs,  ZTm  . 

Je  in  Zm  Tt?^9  mmUSqUe  \en^rfts  ^geniis.  Affidue  legebant  Epifcopium  ()Lm - 
nes  ideo  r'^mt/tm.curfim^  incumberent  .  ut  rerum  omnium  explorarent  cauffas 
ptis  univer (i  vocabantur.  Pontificis  Romani  dominationi  £?  praecc - 

SociZn  frant:  ‘  ipfimct  Pontificii  eos  Meos , 

vehement-pr  '  r  r^Y  Xu  Sans  Ref°rmatorum  do&rina  de  abfolutis  Dei  decretis 
PutSM  dlSpkcebaCJ>  id  4*od  «  omnibus  ejus  de  fato,  &  aiiis  Ee^! 
eius  fefe  9u°d  quidem  dogmatis  hujus  odium  tanto  altius  in  animum 

qUOd  Hobbeihm  viderec  00  ad  nefaria  fua  &  omni  pi««Uc 

S  i  fS^  ™ld5  ^uti  Pietatem  ejus,  modefliamque  q-i?  p?acd^ 

eius  occafmn  mf1’  Prudentia  Paucos  hafcruifle  pares  dicitur.  Sed  hinc  ^hotfes 

fentior  Lrneto  injZkZipata^t^'mU>lZT,'S  ipfu"  ahccufan(h  (*).  (k)  As- 
j  iam  ipn  tactam  elie:  at  hoc  tamen  dubio  caret,  multis  eum 

T° «»*#  o  s**:#*** {**  mpK(»r»%  ar.i 

■°y  oam.  Parker  OrfnvJ  iy‘cau-  &isbte.  divtntty :  Fr»m  wkence  thev  rLVn-e  \r,-  t 

co?fe^>^  4'  Nc‘lu=hic  Lft-  indM rrituJ^—ZnJs 


minU  I  '"V"“CT  Jurm‘  ■‘■uey  rjjished  that  tliine 

^ZcomlnueU.Tf  mtlJmre  Jld 

a‘i'  F  Mrrefpyndence ,  M 

m  jrw  thsm  m  epinien,  ani 


ir  i  ,,  «wvtT.iariis  exagitatus  ix  miurus 

Tom.  II  V£drylVtrbur*°*  fiviu.  legation  of  Mofes 

S  *)  Bumet  1.  c.  p.  187.  €udworth  was  *  man 
I  great  coniuEt  and  prudcnce:  Upon  *whuh  itis 

xne- 


XXXII 


PRAEFATIO  MOSHEMII. 

de  fcitis  &  dogmatibus  in  fcriptis  fuis  tam  circumfpe&e ,  immo  ambigue  ac  dubie 
loqui,  aegre  ut  intelligi  queat,  quaenam  vera  ejus  fententia  de  illis  fuerit.  Tem¬ 
porum,  quibus  vivebat,  rationes  hanc  animi  temperationem  &  in  difputando 
continentiam  defiderafle  videntur.  Infinita  volvit  animo:  fed  pauca  tantum,  fi 
magnitudinem  confiliorura  fpectes,  ipfemet  in  lucem  protulit.  Accipe  indicem 
editorum  ab  eo  librorum: 

I.  A  Difcourfe  concerning  tbe  true  Notion  of  tbe  Lords  fupper  by  R.  C.  London, 
164.2.  in.  4. 

De  hoc  libello  dixi  in  praefatione  illi  praemifla.  Laudatus  eft  a  fummis  viris  & 
litteratorum  principibus  Bocharto ,  Spencero,  Seldeno ,  &  aliis.  Ven.  Chrijloph.  Mattb. 
Pfaffius  (/)  au6tor  efh  ipfum  &  in  forma  duodecima  &  majori,  ita  ut  Syftemati 
Intellectuali  addi  poflet,  aliquoties  editum  efle.  Mihi  nulla  vifa  eft  alia,  praeter 
hanc,  editio,  quam  dono  mihi,  quod  hic  grata  voluntate  praedico ,  Vener.  Aca¬ 
demiae  Cantabrigienfis  Pro  -  Cancellarius  dedit. 


II.  Tbe  union  of  Cbrifi  and  tbe  Cburcb  in  a  Shadow  ly  R.  C.  London  1542.  in  4. 

Solet  hic  libellus  fuperiori  de  vera  notione  S.  Coenae  jungi.  Dixi  de  eo  in  praefa¬ 
tione,  quam  praemifi  Latinae  ejus  interpretationi.  Retulerunt  ad  me  viri  ex  Bri¬ 
tannis  eximii,  binis  fermonibus ,  quos  ad  populum  publice  recitavit  Cudwortbus , 
libellum  hunc  conflare.  Sed  hoc  ego  difficulter  mihi  perfuadeo.  Etenim  ple¬ 
nus  eft  variae  eruditionis ,  nec  ad  pietatem  accendendam  ullo  modo  accom¬ 
modatus.  (*) 

III.  Tbe  true  Intelleftual -  Syjlcme  of  tbe  univerfe.  Tbe  firjl  Part.  IVherein  ali  the 
Reafm  and  Pbilofopby  of  Atheism  is  confuted  and  its  impojjibility  demon flr at cd.  By 
R.  Cudwirtb  D.  D.  Origenes:  rvfxvd<ncv  #  vfv % 5?  n  «vfywwh» j  mtplx  ,  tja©-  j 
X  $*/«.  London  Printed  for  Ricbard  Royjlon  ,  Bookfeller  to  bis  mojl  facred  Majejly . 
MDCLXXVIII.  fol.  (f) 

Late  fupra  de  virtutibus  &  exiftimatione  hujus  operis  difTerui :  Quibus  nunc  adde¬ 
re  liceat  Petri  Baylii  teflimonium ,  qui  au£torem  ex  fummis  illis  viris  efle  ait,  quos 
nominare  idem  fit,  quod  laudare,  ( m )  &  librum  ipfum  vaftiffimi  ingenii  docu¬ 
mentum,  eruditioneque  fingulari  &  incomparabili  confertum  efle,  tradit,  («)  Pol¬ 
licetur  idem  ,  fe  de  illo  &  au6tore  ejus  alias  copiofe  efle  loquuturum  :  quod  tamen 
haud  praeflitit.  Ut  vero  nihil  ab  omni  parte  perfectum  eft,  ita  &  in  hoc  opere 


tnemies  did  very  falsly  accuje  him  of  craft  and  dis- 
Jimulation. 

(/)  Diff.  de  oblatione  veterum  Eucharijlica  f.  3. 
f. 1 69. 1 7°-  quam  una  cum  fragmentis  Irenaei  edidit. 

(*)  [Vid.  Bibi,  raifonnee  Tom.  XIII.  p.  17.] 

(t  )  [Recufum  Lond.  1731.  2  vol.  8.  Petri  de 
flondt  Catal.  additus  Biblioth.  Britann.  Tom.  XVI 
P.  1] 

(m)  Lettr.  Choifies  Lol.  III.  Lettr.  CCLXVII. 


p.  1022.  Enfin  il  eft  de  ces  genies  fuperieurs , 
dont  le  nom  fcul  fait  Veloge. 

(n)  Loc.  cit.  p.  1022.  Encore  que  j  e  ne  con - 
noife  pas  1’ouvrage  de  Mr.  Cudworth  pour  1’avoir 

Id  -  mais  feulement  par  la  voix  de  la  renom- 

mie  &  par  les  Extraits  que  Mr.  le  Clere  en  a  don - 
ne :  je  Juis  perfuade  que  c’ejt  1’ouvrage  du  plus  pr»- 
fond  genie,  de  la  plus  vajle  erudition  qui  ait 
jamais  paru. 

(  0 )  The- 


PRAEFATIO  MOSHEMIL  xxxm 

iMderata  quaedam  fune  a  nonnullis.  Fuerunt,  qui  formam  dilputandi,  orationem, 
&  alia  reprehenderent:  fuerunt,  qui  errorum  de  re  facra  graviffimorum  auftorem 
poftulare  non  vererentur.  Ex  illo  genjre  aliqui  conquefti  funt ,  nimiis  illud 
ejusdem  rei  repetitionibus,  digrefliombus,  majorique,  quam  res  poftulabat,  lo¬ 
corum  ex antiquis  fcriptoribus  copia  laborare :  quare  optarunt,  ut  vir  aliquis  eru¬ 
ditus  aptius  &  ornatius  illud  digereret,  refeclisque  fupervacaneis  in  meliorem  or- 
dmem  redigeret,  (o  )  Aliqui  vero  in  confutandis  hominum  impiorum  argumen¬ 
tis  breviorem  judo  fui  (Te  auflorem ,  aegre  tulerunt,  volueruntque  propterea,  ut 

ooedsen  aUut  omifi?  T  h‘S  rebus  ele.rcitato*  <luae  Cudmrtbus,  ad  finem properans 
operis,  aut  omifit  plane,  aut  paucis  tantum  attigit,  (p)  Superiori  vitio  auum 

modT&  P^°nam  ™eder*.  mihi  haud  licuit:  huic  pafiim^  pro 

terurn  „  tenuitate  Ylrlum  mearum,  in  adnotatiombus  confulere  conatus  fum.  AI 

paflim  f  nnhu  lI“odJarlo™m.^  S1?''1?™.0™"1  eri;?rum  Cudmrthum  infimulavit 
Drefinm  f  ,  ?  obfervatiombus  fubjeais  &  auditum,  &,  fi  fieri  potuit,  re 

P  Ilum  fuit.  Jam  de  binis  tantum  illis  partibus  hujus  operis  nonnihil  dicam 
ce^ns,f r™lnationibus  &  variis  controverfiis  oecafionem  dederunt  Al- 
d'Sre^°  *  ”-tUr“  estrice,  altera  difputatio  de  Trini, au  Platonica  & 
Mn/tiaria,  quae  fanem  capitis  quarti  facit.  ° 

commovi?' "ii/adT  imitrice.  Diflertatio  haud  paucos  ex  doftiffimis  hominibus 
2°™'  rut  ad  hanc  fententiam  accederent,  de  quibus  alio  forte  loco  dicendi 
Zir^r1'1  da^tUr;  alios  vero>  «  has  naturas  genitrices  acerrime  op- 
efle  rnn  Jli  u  add“ Xlt'  Nominatim  Petrus  Baylius  nil  adfirmare  dubitavit  aptam 
&  fulciendamCt?^atUi1SK^nitjCibusdoarinam  ad  Ath?oruln  caudam  juvandam 
viorthi  ex  onere  amnTir ebl htandam.  (?)  Sed  huic  itatim  jo.  Clericus,  qui  Cud- 
fibi  effe  rams  elTrP*fIlT(T!tCerpta  Bibliotheca  exhibuerat ,  occurrendum 

CafeottJe  e’  nH„(s  2  Ulffcrtatlone  ,Ga|hca.  qaa  doAnnae  hujus  indolem  ipfo 
rnirmm  r  eSantlus  &  accuratius  explicat,  nilque  cx  ea  emolumenti  miniorum  ho- 
haec™  fc'  nau,flim-  polre’  «gillatim 'oftendere  nititur.  (,)  Non  fathfedi 

coloribuPorLfconnifus‘Jeftmrftl'it“tam  feme'  accufationem  ^novavit  &  novis 
feuue  fonrnn,  u  Sonnilus.  eft-  (0  ita  tamen,  ut  memoriae  Cudwortbi  narceret 

™  taTSf ,  Nr  !-’•  ir  «»“  i”»"»,  “«i  •« 

P  rerum  inter  eruditos  hoc  feculo  geftarum ,  nec  meum  fert  inft  i  tu¬ 
tum 


•audandi  p"n.^  ‘J’’ ln  Pratfn-  operis  paullo  poli 
(P)  Loc.  cit.  p.  ,s.  I6 
_  K9  Continuntian  des  p»nn»f  a;*  *  r  r 
Cometes,  Tom.  I.  §.  2t.  f  ^  l" 

farum  l Vid'  Maizeaux  *ied'  Bayle 

J>> 3<54.  ]  '  Vld’  Tom,  XVII. 


.  lf2  E  nrci^ment  fur  U  doftrine  de  Mr.  Cud- 

Zlnde  Z?,”™  t0Uchant  la  Nature  M&'  &  Ie 
p  rll •/  ’  ™  h  BiUi<*h'  Ch0**  T°m •  V* 

AilttanS  Vhift°ire  Ouvrages  des  Sfuvans 

R r»S°4- Art  xn-  P *  38°- 

V)  Bibi.  Clioijie  Tom.  VI.  p.  422. 

\v)  Hiftoire  des  Ouvrages  des  Scav.  1705. 
TJecembr.  p.  540 

*****  (*)  Vid. 


miv  PRAEFATIO  mos  hem  i  i. 

tllm  ...  de  illis  hoc  loco  verba  faciam.  Quum  filia  Cudmrt hi,  de  qua  fupra  di- 
Vi  «fcivilTet,  Baylium  parentis  fui  nomen  &  exiftimationem  macula  quadam  ad- 
foergere  voluifie,  animi  fui  dolorem  ob  hunc  conatum  eprftoli  ad  >  Cferrcam  da- 
r  tetota  eft ,  facultatemque  fecit  ipfi,  eam  u  BMwtkcafekcla  vulgandi. 

I  '\  Qua  de  re  quum  certior  factus  eflet  Baylius ,  nolebat  tantae  foeminae  lndi- 
Snationem  incurrere,  binasquead  Petr.  Coftt ■  dabat  epiftolas,  qmbus  eum  fummo- 
gnationem  i  >  r  JL  eius  animum  fedaret,  oftenderetque ,  nihil  prorfus 

pere  rogabat  ,  ^"'Xtum  efle,  fed,  more  apud  eruditos  ufitato,  opinio- 
5nJ3at^b  X  defenfte  fitem  tantim  fefe  intentat.  (,)  Et  tantum  valuit 
apud  Nimiam  mulierem  haec  deprecatio ,  ut  nihil  amplius  m  eum  moliretur,  ept- 

antaos  quumque  argumentum  fanflius  fit  &  exce  fius ,  plus  doftiffimo  Viro  invi- 
dilXafrim  creavit.  Nulla  ab  eo  tempore,  quo  hic  liber  Cudmrth /  eduus  eft,  de 
d  vina  Trinitate  controverfia  excitata  eft  in  Augha,  innumeras  vero  excitatas 
i  fJtK  conftat  in  qua  Cudvortbus  non  ad  partes  vocatus  fit,  nullum  fere  pro- 
’  j  i  ‘  j;tes  declarandas  &  dirimendas  fcriptum,  in  quo  ille  non  appellatus, 
ad  v  l  laud  u:&  dcfen?us  ,  vel  reprehenfus.fi?.  (*)  Quaefiverunt  confli  fere, 

•  hac  de  re  oDinionibus  ftuduerunt,  in  tanto  homine,  quem  ingenii  copia 

l  ^?dkio  .ncomnamb  li  fumme  venerabilem  Anglorum  Theologis  fecerunt ,  fir- 
IXn  a  SriSIm  ibOTm:  ipfi  tam  Sociniani,  quam  Sabelliani  recent.ores, 
W  'tq  nnihus  nuditatem  fuam  tegere  laborarunt.  Multa  funt  ad  manus,  quae 
^Xh'fceftPudiis&  confiliis  narrare  &  difputare  poffem :  verum  brevitatem  tempo- 
^AircumfcXtu  fum ,  ratio  imperat.  In  primis  illi,  qui  fubordinatmem , 
ris,  quo  circumlcrip  Tr:n;tate  tuentur  Cudwortbi  au&oritate  fefe  munire  po- 
t]uam  vocant  in  ^nna  i  nnitate  mentur ,  ^  fovent  de  Deo  fentm,- 

d^Trav  X  paffim  in  eum  invehendi  occafionem  fumferunt..  Movit  omnem 
nidem  vir  doa-ffiZs  Tbomas  JPtfe,  ut  has  criminationes  ab  ejus  fama  depelle- 
Pd «JnuTnaae  hominem,  tametfi  nec  fatis  dilucide,  nec  fatis  caute  ubique 
[et>  rnc^lt  c  ifte  tamen  &  Sacrae  Scripturae  convenienter  de  tribus  in  Deoper- 
Joquutus  iit,  calte  tamen  -  re  j:r  tav:c  rc\  Lnudo  ego  hoc  confilium:  fa- 

fonisdocuiffeac  pendere,  quam  accufare:  neque 

tius  enim  eft  bonos  &  p  ,  js  ac  fententiis  aeftimandis  &  exponendis  vehe- 

Si”S,"4St  Sii  ,™»  ™  *i«»  a,« 

prudentia,  qua  tofignem  prae  multis  fuifle  virum  egregium  acwpimus  ,  m  hoc 
m  argumento  traftando  non  defent,  verum,  orationem  ejus  &  d  cend,  modos 
itaplcrumque  fingit  ae  temperat,  ut  qua  fuerit  vere  fentent, a  imbutus,  d.fficul- 


fx)  Vid.  'Clere  Bili  Choifie  Tom.  VI.  p.  41 6. 
f«’i  Exftant  hac  binae  epiftolae  in  Baylii  Let- 
‘trtVchoifcs  Voi  111.  n.  CCLXVL  CCLXVII. 
p  1017  J.  Altera  data  eft  d.  XXX.  April.  1705. 
Altera  di  III.  Julii  eiusdem  anni.  . 

(  z  Petr.  des  Maizeaux  netis  ad  epijlolas  Baylu 

■Vei  III-  p.  1020.  >  .  „ 

r  fl  '  Thom.  Wife  in  Praef.  operit  pauIlo  poft 
‘hwdanai  p-  *5.  2<5-  There  has  hardly  Uen  a  Pm- 


phlet  er  Booh  writ  fer  feme  years  about  the  bleffed 

Trinity  ,  efpecially  in  England , - which 

does  not  bring  in  D.  Cudworth  upon  the  St  age  and 
vouch  his  Nams  and  Quotatiens  for  his  Purpofe. 

(b)  Nuperrime  hujus  eum  dogmatis  pubice 
noftuiavit  Samuel  Crellitu ,  Socimanae  familiae 
hodie  doftiflimus ,  Journal  litteraire  Tom.  XVII. 

h  Cc\  Introductione  feu  Praefatione  ad  Epito- 
s  v  svea 


xxxr 


PRAEFATIO  MOSHEMII. 

ter  intelligere ,  nec  nifi  conje&uris  valde  lubricis  confequi  liceat.  At ,  fi  dici  ta^ 
men  debet,  quod  res  eft,  non  ita  mentem  fuam  occultare  potuit,  quin  hominis 
bus  non  plane  ftupidis  &  inertibus  pateat,  propendifle  eum  in  partes  eorum,  qui 
gradu  tres  in  divina  natura  perfonas  fejungunt.  Neque  fummihoc  inter  Anglos 
viri,  qui  ceteroquin  fumma  merita  ejus  &  egregiam  doarinam  fufpiciunt  ac  ve¬ 
nerantur,  diffiteri  audent,  fed  eamdem  ipfi  fententiam  fuifle  de  Trinitate,  quae 
noltra  memoria  Samueli  fuit  Clarckio ,  concedunt  (d).  Induxit,  quod  evidens 
eft,  in  hunc  errorem  magnum  hominem  nimius  Platonici  dogmatis  amor.  Ve¬ 
ram  fcilicet  de  tribus  in  Deo  naturis  doarinam  ab  Hebraeis  exiftimabat  ad  Platonem 
&ab  hoc  ad  juniores  ejus  difcipulos  perveniffe,  ideoque  tres  Platonicorum  arcbicas 
hypojtajfs  Cc  Chriftianorum  tres  in  uno  Deo  perfonas  non,  nifi  vocabulo,  inter  fe 
ditterre.  At  Platonicorum ,  quae  vocantur ,  tres  bypojiafcs  non  funt ,  ex  fentenda  ejus , 
inter  fe  aequales  &  paresr  verum  dignitate  atque  praeftanda  nonnihil  disjunctae, 
itaque  non  potuit,  quin  eamdem  de  tribus,  quas  effe  nos  ex  facris  litteris  credi¬ 
mus,  in  Deo  p^erfonis  opinionem  foveret.  Tam  facile  eft,  ilios  etiam  labi  &  er¬ 
rore  circumveniri qui  infinitos  alios  eruditione  ac  ingenio  vincunt  quum  immo¬ 
derato  humanae  cujusdam  difciplinae  ac  fcientiae  ftudio  capti  ad  res  divinas  con¬ 
templandas  fefe  conferunt.  Plura  ne  hac  de  re  adjiciam,  quod  facile  poflem 
temporis  anguftia  prohibeor.  * 

Epitomen  venuftam  &  elegantem  operis  hujus  Cudworthi  confecit  &  edidit  Vir 
eruditiffimus,  Thomas  tVife ,  tum  temporis  S.  Theologiae  Baccalaureus  ,  focius 
Lollegii,  quod  Oxomae  conditum  eft,  Exonienfis  &  Ducis  Ormondienfis  a  facris 
domefticis ,  quod  ita  inferiptum  eft. 

A  confit  at  ion  of  tbe  reafon  and  pbilofophy  of  Alheism ,  being  in  a  great  Meafure  either 
an  Abridgement  or  an  Improvement  of  wbat  Dr.  Cudwortb  offer  e  d  to  tbat  purpofe  in  bis 
Irue  intellectual  Syfteme  of  tbe  univerfe .  Togctber  yiitb  an  Imraduftion\  in  ivhich 
among  Accounts  of  other  Matters  relating  to  this  Trcatife ,  tbere  is  an  impartial  Examina - 
Uon  of  vehat  tbat  learned  perfon  advancecl  touching  tbe  Chriftian  dottrine  of  a  Trinitv  'n 
vmty  and  tbe  Refurrettion  of  Body.  In  Two  Columes  By  Tbom.  IVife  Lond.  1706 
J?  sequitur  hoc  in  opere  vir  eximius  maximam  partem  Cudmrtbi  veftiffia  & 
efudltis  &  longioribus,  variisque  veterum  teftimoniis 
editata  ejus  facili  &  plano  dicendi  genere  refert,  juftoque  (St  concinno  0/- 

bu^  AlfPi0nit;  ^  PaffilP  tamen  >  maxime  in  extremo  opere,  ex  recentiori- 
Intrn^n^rUm  fcri^r*bus  contra  religionum  irrifores,  multa  adjicit  &  addic 

dit?d®rTu^To?iffimhr  rvbene  in  qua  cura «  5« 

hoceini  potiffimum  adverfus  malevolorum  varias  criminationes  ouibus 

J  ‘  “"0"»™,  C,d„,M  memoriam  &  dotirioam  SSir’  S 


C udwortJii  doarinam  de  Trinitate3  explicat  •  The 
learned  Autor  ofthi  Intellectual  Sy/lem  Dr 

mai?tain‘d ,  t het  the 
e  l  erJons  °f  the  Trimty  are  three  (UJtinft  fpirl 


th“  ‘te  rathir  alotie  is  trul, 

.  ^at  he  alone  in  the  properfenfe 

ts  jupnrnc,  tbat  abfolute  fupreme  lionour  is  due  to 
,  «ndthathe,  abfolutely  fpeaWg ,  «V  the 

on  y  Gorf  of  the  univerfe :  the  Ion  ani  fpirit  being 
Lroabut'  only  ly  tfa  patjiers  concurrence  <with  tliem 
ana  their  fubordination  and  fubjeStion  to  hin.  Paul- 
P0^  P-  340.  idem  quod  Cudvsorthum ,  Clarc- 
•ttuni  fenfifle  tradit. 

(«)■'*- 


XXXVl 


praefatio  moshemii: 

cerpfimus  nos  ex  hac  praefatione  quaedam  paffim  in  obfervationibus  noltris,  aufto- 
re  laudato.  Patronus  certe  nusquam  accufato  defuit :  at  vereor ,  ne  interdum  ac« 
cufatus  Patrono  fuo  defuerit. 

IV.  Sermo  ad  populum  de  refurrettione  corporum  mortuorum  ad  I  Cor .  XV.  5 7. 

HunC  fermonem  memorat  Thom.  PFifc  (e)  eumque  fyflemati  Intelle&uali  fubje- 
6lum  e  fle  tradit  (*)  Sed  ego,  omnem  licet  adhibuerim  diligentiam  &  a  maxi¬ 
mis  magnae  Britanniae  viris  auxilium  petierim  ,  compos  fieri  illius  haud  po- 

tU Haec  ipfemet  emifit,  dum  viveret,  Cudwortbus,  at  multa  reliquit  alia  copiolis- 
fimae  eruditionis  &  fublimis  ingenii  documenta  manu  exarata:  quae,  quum  diu 
negle&a  fere  jacuiflcnt  apud  filiam  &  nepotem ,  nunc  fpes  efi ,  a  ReverendilT. 
Patre,  Eduardo ,  Epifcopo  Dunelmenfi,  qui  aflidua  manu  has  lucubrationes,  ne¬ 
pote  magni  viri  hoc  concedente,  verfavit,  in  lucem  protrattum  iri.  Pars  quae, 
dam  earum  formis  jam  exprefla  efl:  cura  praeftantiflimi  hujus  antiltitis :  forte  reli* 
qua,  quibus  ita  comparatum  efl:,  ut  oculos  ferre  queant  hominum  eruditorum, 
propediem  confequentur.  Suppeditavit  mihi  vir  humaniflimus  &  egregius ,  quem 
dixi,  accuratum  indicem  omnium  lucubrationum  Cudworthi,  quae  adhuc  latent: 
quem  quidem  Latine  ex  Anglico  converfum  exhibebo.  Ex  ipfis  infcriptionibus 
•conflabit ,  pleraque  ut  Syfeematis  Intellectualis ,  cujus  primam  tantum  partem  ede¬ 
re  potuit  Cudworthus ,  continuationem  fpe&ari  debere. 


Index  operum  nondum  editorum  Rad.  Cudworthi. 


(/)  Opus  de  bono  &  malo  morali,  aliquot  formae  majoris  voluminibus  con* 
itans ,  quae  mille  prope  paginas  conficiunt. 


Argumentum  Capitum 

Cap.  I.  Explanantur  opiniones  eorum ,  qui 
dam  efle  naturae. 

(e)  Introdu&ione  jam  faepe  laudata  p-  *3X* 

(*)  [Vid.  Bibi,  raifonnee  Tom.  XIII.  P-  I. 

p.  19.  Sermones,  quos  Clericus  ait  Libro  ejus  de 
Euchar.  udjundlos  efle,  nulli  funt,  quam  Liber 
4e  Unione  Chrijli  &  Ecclejiae.  ] 

(f)  [Concio  tamen  quaedam  lingularis  Cud- 
aortiti  1647.  habita  de  Nexu  veritatis  &  pietatis 
in  1  J°ln  II*  3-  4.  Germanice  verfa  cum  Jo, 
JVailifii  &  Ifwi  Barrow  concionibus  quibusdam 
&  PraeF  Sigism.  Jac.  Baumgarten ,  Prof.  Hali, 
'prodik  Hal.  1737*  8.  h.t.  (gtwunluw}  dnigtt  ef* 
buitltcbcn  qpKbigten  bteyet  bctu&mten 

ttn  m  €ng«tb/  £fab.  £ubn>ortfc$/ 
iinb  .fxjfcwt  23attom£  Ex  Praef.  Baumgartii  quae¬ 
dam  circumflandae  vitae  Cudworthi ,  enumeratis  ad¬ 
edendae,,  'edifci  poflunt.  ] 


Libri  I.  hujus  Operis: 

antiquis  temporibus  negarunt ,  jus  quod- 

Pag.  1 

II. 

(/)  A  Difcours  of  Moral  Good  and  Evill  in 
ieveral  folios,  containing  near  iooo  pages. 

Heads  of  the  Chapters  of  one  of  tbofe  Books.  ’ 
Chap.  i.  The  opinions  of  the  aficient  adverfari«s 
of  natural  Juftice  explained.  pag.  1 

2.  Objedtions  againil  Morality.  it 

3.  Answer  tho  the  firft  objediion.  ttp 

4.  Answer  tho  the  2d.  &  3d.  objediion.  45 

5.  Inconfiftences  with  a  Comraon  Wealth.  40 

6.  Juftice  made  by  Gods  arbitrary  Command. 

19 

7.  The  6th,  and  ?th.  objedtions  answerd.  112 
g.  Pleafure,-  wherein  the  ancient  Hedonidc 

philofophy  is  explain’d ,  &  it  is  largcly  de- 
bated ,  whether  pleafure  is  the  fmnmum  bo- 
jstim,  117 

A>* 


XXXVII 


PRAEFATIO  MOSHEMII. 

H*  Atgumenta  eorum ,  qui  nullam  efle  naturalem  juflitiam  putant. 

Refponfio  ad  primum  eorum  argumentum.  29 

IV.  Refponfio  ad  fecundum  &  tertium  argumentum.  45 

V.  Saluti  rerumpublicarum  haec  do&rina  plane  repugnat.  49 

VI.  Juftitia  arbitrario  Dei  mandato  non  eft  conftituta.  79 

VII.  Refponfio  ad  argumentum  fextum  &  feptimum.  nz 

VIII.  De  voluptate.  Explanatur  veterum  philolophoruiu  difciplina,  qui  ad  vo¬ 

luptatem  retuleruut  omnia  ,  &  copiofe  difpucatur;  Utrum  voluptas  fum- 
mum  bonum  fit.  II7 

IX.  Refponfio  ad  argumentum  nonum. 

yt  yeri.  n.ot.*°  difciplinae  moralis  ftabilitur.  jpg 

vir  v  FMofophia  Epicuri  de  felicitate  expenditur  ac  confutatur.  25* 

YFTr  yera.^lcltas  confidit  in  vita  divina.  Zg6 

Ex  his  confequitur ,  Deum  efle  naturam  ab  omni  concretione  corporea  re- 
motam.  1  ^o<> 

XI V.  Controverfia  de  libertate  explicatur.  Nova  de  eo  philofophica  fententia 
confideratur.  , 

XV  Argumenta  c°ntra  Iibenatem.  tS  ,  !L 

AVI. Argumentum  adyerfus  eam  ab  incontinentia  furatum.  332 

lter  1e  ^°^cina  m°rali .  quo  Hobbefii  phiiofophia  explanatur.  Summa  ejus  ca- 
hil  etiam  tale  efie°ri'po{red0CetUr’  °  nlhil  ipfa  nacura  jultum  vel  iujuftum  ell,  ni- 

conCvePndon«0nnSe\rCaPclr^  Nec  leSe  Naturae.  Cap.  IV.  Nec  per  foedera  & 
tum  narf?0?’*  Ca£;  ExPllcaCur  Hobbefii  doftrina  uberius,  cum  generatim, 
G?ne  r  ar  Ca3-  VL.Scatus  natura^-  Cap.  VII.  Leges  Naturae.  Cap.  VI IL 
Cam  x  Doafina  TbAcrr  Cap‘  IX‘  Ambiguitates  ejus  offenduntur, 

efle  dofl-rlnf  ,?]usile  obl'gatione.  Cap.  XI.  Ex  praeceptis  ejus  nulla  potefc 

Ltare  poteft  rel^ublica^giblis  ejus  nixa.m  ^  C*V^*  ej'US  phllofopllla :  Nal‘a  N 

CilTertatio  de  libertate  &  neceffitate,  in  qua  Fundamenta  philofophiae,  qua 
9.  A  utun- 

3o-  ^otio^  ofMoraHtv  ^  1 75  prolegomena :  T  °  shew ,  that  if  Nothing  is  na- 

fubftance  Deit[e.  rDlfcours;  Incorporeal  larly.  Cap.  6.  ftate  of  nature.  Cap.^  7.  LaWs  of 

-14-  Controverfy  0f  iib  .  3©3  CaP*  8;  Conimon  reprefentativc.  Cap.  s- 

fophical  hypothefis  d.  Anew  philo-  1  o  difcover  bis  Equivocations.  Cap.  io  About 

»S.  9bjeftions  againftLibertie.  Tl  iy.«,  |3t!  "•  According  to  him  ihere  can 

y  ?'■;  b=  »°  Ethtc.  Cap.  12.  Judgment  of  his  Policics : 
1 6‘  Argument  from  the  Phaenomenon  of  T«™nS  a  j?r  Po}.ltlc,.can  be  built  on  thefe  Principies. 

T,  tjnency.  n0mCnon  of  Incon-  A  d.fcour fe  of  Libertie  and  Neceffitie ,  in  which 

r tXi  of  an°tbfcr  Book  of  Moralitie  •  ine  fir0UI?ds  of  the  Atheiftical  philofophie  are  cou- 

bes.phylofophy  is  explain’d  *  W^Crcin  and  Morality  vindicated  and  explained.  Xhijs 

ina‘  -Book  contains  iooo  pages  folio, 

•  #  *  *  *  *  ^ 


xxxviii  PRAEFATIO  MOSHEMIL' 

utuntur  Athei,  convelluntur,  resque  moralis  ab  omnibus  injuriis  vindicatur  6c  CX - 
planatur.  Conftat  hoc  volumen  mille  paginis  formae  majoris. 

Argumentum  Capitum  Libri  Primi. 

Cap.  I.  Neceffarias  effe  omnes  actiones  hominum ,  a  triplici  genere  &.  diverfa  qui' 
dem  ratione  modoque  defenditur:  primum  a  Chriftianis  quibusdam  Theolo¬ 
gis  recentioris  aetatis:  deinde  ab  antiquis  Stoicis,  qui  a  Zenone  defcendunG 
denique  a  Phyficis  Democriticis  aut  illis,  qui  fatum  ideo  introducunt,  ut 


pietatem  omnem  ac  religionem  tollant.  Pag.  l 

II.  Argumenta  eorum,  qui  e*  Chriftianis  pro  fatali  neceffitate  a&ionum  pu¬ 
gnant.  37 

III.  Stoicorum  argumenta  pro  fato.  70 

IV.  Atheorum  rationes  ad  fatum  defendendum.  84 

V.  Refponfio  ad  ea,  quae  pro  fato  afferuntur.  Hp 

VI.  De  motu  &  fenfu,  i<57 

VI f.  De  intelligentia.  19^ 

VIII.  Refponfio  ad  Hobbefii  exceptiones.  3 oS 

IX.  Natura  do6lrinae  moralis.  31/ 


Summa  capita  alius  Libri  de  libero  arbitrio. 

Cap.  I.  Somnia.  Cap.  H.  Indifferentia.  Cap.  III.  Generalis  argumenti  defcrl-j 
ptio.  Cap.  IV.  Uberior  ejus  delineatio.  Cap.  V.  Definitio  &  accuratior  defcri- 
ptio.  Cap.  VI.  Nulli  in  Deo  imperfedlioni  locus  eft.  Cap.  VII.  Argumenta  ad 
hanc  rem  probandam.  Cap.  VIII.  Natura  illa,  quae  regit  omnia,  non  eft  dwyA 
,  fed  <sr£$io/a#  lAturplg.  Cap.  IX.  Refponfid  ad  hoc  argumentum: 
ccvxIt.sv.  Cap.  X.  De  contingentia.  Cap.  XI.  Argumentum  pro  neceffitate  a  na-, 
tura  Dei  fumtum. 

Commentarius  in  Danielis  vaticinationem  de  feptuaginta  hebdomadibus,  qu 0 
omnes  Judaeorum  interpretationes  oraculi  hujus  confiderantur  &  confutantur» 
nec  non  quaedam  eruditorum  Chriftianorum  expofitiones  ponderantur.  Duo  vo¬ 
lumina  fol. 

Liber 


Heads  of  the  Chapters  of  one  of  the  Books.  V.  Answer  to  the  Phaenomena  objefted.  1 10 

VI.  Of  Motion  and  fenfe.  j 61 

Chap.I.  The  neceflityof  ali  humane  aftions  afler-  VII.  Of  intellcftion.  j 

ted  by  three  forts  of  Men  and  in  different  VIII.  Answer  to  Hobbes  Refleftionfi.  3 0$ 

ways.  Firft ,  fome  Chriftian  Theologers  of  IX.  Morality.  VM 

the  Ietter  Age.  2d.  The  old  Zcnonian  Stoics. 

3d.  1  he  Democritical  Pbyfiologers  or  A-  Heads  of  the  Chap.  of  another  Book  de  liber*  - 
theiffcical  Fatalifts.  pa_  j  arbitrio.  -  1 1 

JT.  Chriftian  fatalifts  pleading.  37  Chap.  I.  Dreams(a.)  Indifferences  (3.)  Genc^1 

III.  Stoical  faulifts  plcading.  ?0  Accompt.  (4.)  Particular  or  fuli  Acc«mpt,  (5-)  } 

IV.  Atheiftical  fatalifts  plcadingi  64  Deiimtion andparticular  Accompt. (tf.J An hrp*r'  ] 


P 


XXXIX 


praefatio  mos  ii  em  i  i. 

liber  de  veritate  religionis  Chriflianae  adverfus  Judaeos. 

Hnnfn?rPinrirlme1minit  Cudw0Tlhu*  .',n  luis:  at  reperiri  adhuc  illud  haud 

potuit  inter  chartas ,  quas  monens  reliquit  fuis. 

«utTonibuf0’  ^  f£“  Lib£r  de  3eternis  &  ^mutabilibus  jufti  &  honefti 

HlillVcitdice  in^™  r  e^f6”  ReVerendiilimus  “**«  D-elmen- 


A MDoraJity)  RaW  Cuimrth  ,  formerly 

«Sfe  535S 

De^e r ml i H n n pC k ° ° 6  mundi  ac  imm<>rtalitate  animae  in  3. 
i?e  eruditione  Hebraeorum  Liber. 

xpofitio  doftnnae  Hobbefii  de  natura  Dei  &  de  fpirituum  extenfione. 

incuna  &  formnmer<^ribe?ndo  maSna  cura  fuit  adhibita,  ne  operarum 

peret,  in  hoc§  c!  e  d  Mam  T  -roribus  &  maculis  'corrum 

humanae  infirmitatis  fi™  fu  a  -Nec  fien  tamen  P0???.  quin  Paffim  <Hacdam 
opiam  indicem  eorum  addere  •  fed  ,lrrePerent*  Non  mihi  licuit  per  temporis  in- 
°Pere  errorem  exflare  qui  hominem2™  tamCIl  1S  e£’  ^  PUt<?  a  lquem  in  hoc 
a«t  non  prorfus  iniquo9 integrem  "!•  mediocriter  peritum  diu  morari, 
Hebent  hoc  beneficinm  in  I  -  P^  ?  o  accufandl  occafionem  fuppeditare  valeat 
ftiderco  fVucherero  S  <5  1®?or€s  Venerando  &  eruditifiimo  Viro  ?d 

^geceleb ““f"  *cade™  J^enii 
Sn£*a  exploravit,  nilqus  facUe&  j  °CU  °T  anteiuar?-  form,s  exPr>mcrentur, 
eft-  Quod  fi  vir  hic  dodtiffimMnfih?1^  emend;monis  i?df.eret’  P^terire  paffus 
as  mihl>  meisque  peccatis  idem  praedare  officium 


prove  fuch  (  7  )  Arguments  to 

ali  is  not  *»«y i-Lj'  AJ?at  ,^at  which  rules 

(9.)  Answcr  ta  thT^'  *W- 

T,w-  C  10. )  Contingences0^?^’  ^ 
^eceffity  taken  from  the>L(  1  r* )  "g^ent  for 

the  rai*  °f  tbe  Chrifiian  religion  sgainft 


bm  I:Z\Zy«tZnh  “  «*  *»  “•  ^SS. 
^oXtthlfoul 

Hcbrew  Learning 

D0ti0n  °fCOda"d 

yeUieardof  &U  that  remaiQ  m  MSS’ that  1  ^ 


%t  PRAEFATIO  MOSHEMII: 

voluifTet  pro  infigni  eruditione,  qua  praeditus  eft,  quod  Volumini  ipfi  &  litteris^ 
▼ocabulisque  ,  quibus  conflat,  praeflitit  ,  haud  dubie  longe  illud  perfettius  & 
multo  minoribus  erroribus  maculatum  prodiiflet.  Sed  aequitati  confido  lc&orum , 
certusque  fum ,  eos ,  fi  quid  viderint  vitiofum  &  deforme ,  voluntatem  meam  be¬ 
ne  de  re  facra  &  litteraria  promerendi  fpe&aturos  efle ,  memoresque  femper  fore, 
in  tali  vitae  genere,  quale  meum  eft,  vario,  negotiofo,  conturbato,  nihil  per- 
fefti  &  eximii  elaborari  pofTe.  Valete.  Dabam  in  Academia  Julia  d.  XVIII. 
menfis  Martii  MDCCXXXIU. 


Pag.  XLI 


lectori  optimo 


S.  ET  O, 


;  nu"V‘fm >  >d  quod  haud  diffiteor,  multum  voluptatis  ex  illis  cepi  lihtl- 

'  ,L’  -U/ J”’°Je  verba  faciunt  auttores,  nunc  tamen  meam  ipfe  caufoam 
hruLahtefmdrr -1  a  !teceJJ',tate  jubeor.  Igitur  principio,  quum  ad  li- 
r™Z  T  l  ■Tcr,bendum  Mimum  appellerem  ,  unice  mihi  conftitutum 
juyje  propteor,  commentationem  quamdam  de  libertate  &  necelTitate  ' 
actiones  hominum  fntl' ttilanus  lHUM difputationem  adverfus  eos,  qui  res  omnes  & 
laudi,  nec  Zl{2nf,ZtTanSant'  eXarare'  H°C  quoniam  Zl 

idcirco  extremum  i,.A°  ■■  a?  ‘M  ullum  $atim >  praemia  poenasque  omnes  tollit  R 

Jemper  mihi  yiful  efl'  qZbuscumufdl  &  “TT  t*rJ*ku'  r'fen’ 

fummam  crea  Deum  LS.  T  demum  praeceptis  atque  fundamentis  utatur,  ad 
°Tis  omniTo  "**  Chrifiianae  tantum  difciplinae  ,  verum 
'Jft  arbitror ,  fuilfe  non  ita  w  ^  *  ^ ?•  ac.  convellere •  (a)  Ne(lue  multis  ob [eurum 
ferfequuti  funt  Iftucl  vero  ^Iinam  ^ianc  e0  umce  COnfflo  exornarunt  &?  . 

"ull°  nodoixp'edbe  licet  nibZl avttr.0P°fttum’  poftquam  controverfiam  hanc ,  quam 

latiJTinie  nater  r  *  -°UUS  rerum  naturae  ohSinM  &  rationes  ater  i  an- 

Triplex  enim  qui,,,,  exfie^  deT/T’*  co.njm(lam  #  qaaeftionibus ,  , necum  Jputari 

*>*••  <l2fZte  \teiT/*TUa'  U  qU°3  ipf°  lLM  eXOrd‘°  demonjlratum 
•nant,  eodem  omnes  mol  7enL^/  r  mn‘ar  quaecumque  fiunt  £?  eveniunt,  exifii- 
conjl, tuere  nequeunt.  Z?*  /“.am  tuor,,  aut  eadem  cauffae  fuae  fundamenta 
mimum  rerum  nece  fotas  rl  ^mocnticum  appellavimus  fatum,  id  nihil  e  fi,  quam 
M  ’  '*  mat”‘ae  conjlitutione  nafcens Deumque  protfus  re- 

I  aA  Neque  multis ]  Haec  &  alia  Tknm  ■  pudiat . 

sm^‘Brw?“',odehisrebaspubUcedei 


*  *  *  *  *  * 


a„  praefatio  auctoris. 

Nam  quibus  hoc  fati  genus  placet,  hi  materiam  fenfu  vacuam  (fi  neceffario  cmnmo- 
ViUunum  affumunt  rerum  omnium  principium  &  caujfam  ejfe.  Quare  Epicurus  fatum  illui 
hvficoruin  dixit ,  nos  autem  fatum  Dei  nefeium  nominavimus.  Illud  vero  fatum ,  quod 
Alvinam  haud  tollit  naturam ,  iterum  bipartitum  e  fi.  Sunt  emm  m  tlhs  quos  Deum  ejfe 

juvat .  quiimne  omnia ,  quae  geruntur  a  nobis ,  ftve  bona, fint ,five  mala ,  &  decernere 
h  efficere,  aut  omnibus  actionibus  mfiris  ita  intervenire  ex, firmant,  ut  nullam  libere 
aneamus  Egredi ,  cunctas  vero  fataliter  (fi  neceffario  fufe, piamus.  Quorum  quidem  fi 
vera  effiet  lententia  id  quoque  certum  effet ,  divinam  voluntatem  minime  naturali  quadam 
R  immutabili  juftitiae  (fi  bonitatis  regula  regi ,  fed  naturam  Dei  totam  infinita  poten- 
tia  ruo  euntia  arbitratu  confiituente ,  nullaque  idcirco  juftitiae  vel  juris  norma  definita, 

|  'JtLeri  -Exqua  efficitur,  bona  quae  vocantur  (fi  mala,  in  hominum,  atiionibus^  ea  in 
C,  nulla  effie  '  neque  dfiA  aut  natura,  fed  ylguf  tantum  ftve  lege  aut  conftituta  aut  vetita 
r/Tp  Hoc  e^o  fati  genus  idcirco  fatum  divinum  juftitiam  tollens  naturalem  violen- 
rum  dixermu  His  alii  funt  cppofiti  fati  defenf ores ,  qui  Deum  quidem  profitentur  non 
Colum  omnia  perficere,  verum  aliis  quoque  naturis  agendi  facultatem  tnbuffife,  eumdem 
naturali  quadam  juftitia  (fi  bonitate  gaudere,  praedicant,  denique  jiifii  (ffi  mjufii  fines _ 
itCam  naturam  terminajje,  nec  omnia,  quae  bona  vel  mala  dicuntur,  lege  tantum  dtfcerm 
volunt  ■  at  nihilo  tamen  mimis  tali  homines  libertate  prorjus  f poliant ,  quali  eos  oportet  effie 
nraeditos  qui  aut  laudibus  aut  contumeliis,  praemiis  aut  poems  jure  pojfunt  affici.  Et¬ 
enim  omnia,  quibus  natura  rerum  confiat,  genus  hoc  interiori  quadam  neccffitate ferri 
atque  agi,  nec  uspiam  dominari  libertatem,  praecipit.  Ex  quo  certe  hoc  confeqmtur , 
nihil  alter  in  toto  terrarum  orbe  fieri  ac  comparari  potmjfe,  quam  fatium  (fi  compara¬ 
tum  eft  Atque  ijlud  fati  genus,  quo  a  fuperion  dijlmguatiir ,  quod  juftitiam  tollens 
naturalem  (fi  violentum  appellavi ,  hoh  male  fatum  morale  &  naturale  vocaveris.  Efi 
velo  illud  cZtinuatio  (fi  f  enes  quaedam  caujfarum  inter  fe  neceffario  aptarum  &  conne¬ 
xarum,  cui  Deus  quidam  moralis,  fi  loqui  ita  fas  efi,  aut  natura  m  fefantia  ,  bona 
'f<?  infla  rraewfita  efi,  a  qua  primum  omnes  hae  caujfae  compofitae  &  ordinatae  funt. 
Atque  hoc  fatum  divinum  non  modo  Stoicis  blim  placuit,  fed  etiam  aetate  noftra  quorum¬ 
dam  f  criptis  celebratum  (fi  exornatum  efi. 

Trium  igitur  illarum  de  fato  (fi  nece  fit  at  c,  feu  de  naturae  originibus  fententiarum  , 
aut  potius  Irorum,  quos  primo  ftatim  voluminis  hujus  capite  enumeravimus ,  prunus 
'omnem  prorfus  religionem  una  cum  ipfo  Deo  tollit  ac  definiit  Alter  Deum  quidem  & 
religionem  patitur  ejfe,  verum  omne  jus  naturae,  omne  fas  (fi  aequum  naturale  , dum 
iufia  (fi  injufia  fola  voluntate  (fi  arbitrio  infinitae  potentiae  fccerm ,  _  pronuntiat ,  fundi- 
\us  evertit.  Poftremus ,  tametfi  non  modo  Deum  ejfe  feu  naturam  infinite  potentem  tfi 
t  rationis  participem  concedit ,  verum  etiam  omnis  juftitiae  (fi  juris  naturalis  origines  C fi 
rationes  a  divina  natura  repetit,  euntia  stamen  atiiones  ab  inteftina  quadam  neccffitate 
nrocedere  difputat ,  nec  idcirco  praemiis  (fi  poenis  vel  mintmum  locum  relinquit.  Omnis 
\  mtrario  verae  religionis  divinique  cultus  f  alus  (fi  incolumitas ,  meo quidein  judico 
*tTibus  nititur  potiffimum  praeceptis  (fi  fundamentis.  Qtiormn  quidem  hoc  primum:  Eft 
omnino  Deus  quidam  feu  natura  infinite  potens  (fi  rationis  particeps ,  quae  rerum  miver- 
fitatem  gubernat ,  adminijlrat  (fi  moderatur;  (fi  vehementer  ideo  falluntur ,  qui  res  hu¬ 
manas  incerto  curfu,  fine  gubernatore  (fi  rectore,  ferri  ditiitant.  Alterum:  Hic  DenS_ 
ipfa  natura  fua  juflus  ac  bonus  efi.  Efi  aliquid  <plri  gsq  >  m  je  cx  mn‘ 

QCttT* 


XLIII 


PRAE  F  AT  IO  AUCTOR  IS. 

aeternitate  juflum  &  injuftum ,  quod  nullo  modo  mutari  poteft:  nec  pro.pt  er  e  a  omnia ,  quae 
jujta  vel  injujla  dicuntur ,  voluntate  tantum ,  praecepto  arbitrio  fancita  funt.  Poftre- 
mum  i,  EJl  aliquid  !<p  ,  feu  in  potejlate  nojlra  pojitum ,  nos  que  omnes  attionum ,  quas 

committimus ,  eatenus  auttores  fumus  atque  principes ,  ut  laudem  illis  vel  rcprehenfmem 
promereri,  atque  poenis  vel  praemiis  ob  rette  aut  injufte  fatta  affici  queamus.  Haec  tria 
rehgwms  omnis  fundamenta  isqui  epiltolam  ad  Hebraeos  exaravit,  Ms  verbis  comple- 
‘fi  \  {  )  Qu*  accedit  ad  Deum,  credere  oportet,  efle  Deum,  &  praemia  largiri 
us  qu,  ipfum  requirunt.  Nam  quod  hic  vo^Deum  requirer e  id  idem  eSe  rno 
pefarTftuder?.  1VmamaPPetere  >  aut,  quam  ami funus ,  naturam  vitamque  divinam  recu- 

q-'ae  moio  pf decepta ,  quibus  nihil  majus  aut  hu- 

7^rZorefTunbn'Z  :  AW  Zila  fortuito  f  temere  ft ne 

fum  n mlHZZHU  E-  9^‘dam P°‘ f”f  &  rationis  particeps  totam  rc- 
minaturam  moderatur  admmftrat :  alterum :  Divina  haec  natura  bonitate  ac  in. 

'voluntate  unicTduci  deh^rT*  °C  inhone#'.  h°ni  ac  mali  ^bitrio  ejus 

nn  nri  n  -  a,  77  Ce  .  /  de^et  >  fc^  ex  lpfa  ejus  natura  fuit:  ex  quo  cogitur ,  £)<?// .,, 

tant  hon!ines  ’  mala  funt  fcf  prava  in  fe,  commit- 

necelTitas  55  aJfrT™1  N°n  latet  hl  m™cuj  usque  rei  natura  intejlina  quaedam 

Zerea  Z!  tj-i /««initer,  ratraar  i»  toti. /««  \t  m. 

dumeft,  verfZilufithmZZd  ’*•  ?7>!'  &  rePnheni'  qMa,U:  n‘‘  «circo  dubifan- 

dijlribuat:  CeZril ““Pfamdammorbe,  quae  praemia  poenasque  fingulis  pro  meritis 
verum  intellectuale  Svftemf rf' *  “*  confi‘tuunt  ac  commem  totum,  quod  a  me 
funt  eorum  dilchlitwJ  -n  verflCatls  aPPe^tur.  Voces  verum  Syftema  oppofitae 
bus  Syftema  tuentur  ’  tolJunt  >  iuiPPe  W'  faJfum  de  naturae  rerum  ongini- 

ut  Syftema  hoc  a  rplL.  ^  bus  Wod  vo^bulum  intelle&uale  addidi ,  id  feci  propterea% 
corporei  Svftpmnfh  ^ms.\ffiuae  fic  moris  eft  appellare,  mundi  feu  orbis  adfpetlabilis 

Tychonico,  Copernicano/PvZfff. 

J  v  rivus jpretts  ,  vulgo  hodie  pro  unice  vero  habetur.  * 

mmfqZeTgZ  Inur ZZnlfTfT^"^  *mPlifica,um'j?  Pr0  n’‘»iero  fentenria- 
quorum  auctores  diveTfa  ratio  /  -!  ,  ‘n°rumd‘  confi'tutt™  hujus  uniyerfita- 

partes  diftributum  ejfet,  tribus  eJl  h,  Z™  fatumfi‘rl  d‘clara-re  ftudent ,  in  tres- 
ff»  &  natura  rerum  confutare  Zf  ■  fVa“-  q"°9%  TL  °"mm  PMhfiphi->m  de 
nL  PhUofophiam  (f  difciuZl  £ld  h  Pmm°  5“'^llJbro  univerfam  ejus  genc- 

‘Jfirdemlnftrabo  oZZfLT f  ?T  #  **?  'Jundlt“‘  ,  Deumque 

&  matoiaii/ifc’  ,lludfatum’  Democrmcum  dixi,  deletum , 

'*  ^  S5  srass». .» /”  »• 


we» 


Secundum  volumen  *!T  °mn'T  a*5  6?  /»«  fuo  deje- 

ojlcndet  effc  iTfZZZ  r  T™  imm‘  ratimi‘>  Cumque  Nu- 

tentem,  quae  fu0  cunila  arbhr/Z  ^l  ,u^mn'  non  vero  naturam  infinite  po- 

ante  conftituat,.  decernat  &  imeret^K'  ZZT1  tam  bonas >  V‘am  "m,as » 

CT  imperet.  S,c  alter 0  de  fato  &  necejfaate  fententia  diffipa- 

bitur. 


(*)  Ebr.  XI.  6. 


** 


XLIV 


PRAEFATIO  AUCTORIS. 

bitur.  Tertio  £?  poftremo  libro  inteftinam  illam  necejjitatem,  quam  omnes  comitari 
a(liones,  multi  adfeverant ,  oppugnabo,  naturisque  ratione  praeditis  tantam  inelfe  doce • 

■  bo  Ubertatem  vel  in  fattafua  poteftatem,  ut  honorem  ac  ignominiam ,  praemia  &  fup- 
plicia  mereri  queant.  Qua  ratione  unum  illud,  quod  reftat ,  eorum  prae  fidium  qui  fata 
evenire  omnia  opinantur,  de  medio  tolletur  ac  removebitur.  Tria  haec  volumina  uno  hoc  ge¬ 
nerali  infcribere  placuit  indice:  Verum  Syrtema  intelkftuale  univerfitatis.  Atfms:utii 
tamen  libris  nec  propria  fua  deerit  infcriptia.  Primus  Confutatio  eorum  dicetur  %ui 
Deum  tollunt:  alter:  Vindiciae  juris  naturae,  feu  demonft rado,  juris  omnis  &jL1- 
ftitiae  origines  ex  divina  natura  arceflendas  elTe :  tertius  denique :  Cauda  libertatis 
humanae  &  juftitiae ,  praemia  fuppliciaque  pro  meritis  diftribuentis,  alTerta. 

His  leftis ,  aequos  omnes  rerum  exifiimatores  fatis  effe  intclletturvs ,  arbitror  quae¬ 
nam  tituli  generalis ,  quem  volumini  huic  impofui ,  ratio  fit  fent  entia:  nec  in  primis 

illi ,  qui  de  Aftronomorum  Syftcmatibus  mundi  nonnihil  inaudiverunt,  hunc  a  me  flagita¬ 
re  libri  mei  indicem  putabunt,  ut  de  angelorum  ordinibus,  &?  de  omnibus  animalium 
plantarum  £?  metallorum  generibus ,  idefi,  de  omni  ente,  cunttis que  rebus  ,  quibus 
haec  univerfitas  confiat,  differam.  Quamquam ,  id  quod  propter  ea  moneo ,  ut  quorum¬ 
dam  curiofitati  occurram,  omnes  rerum ,  quae  vere  fiunt  &  exfifiunt ,  clajfes  hoc  opere 
attigi,  generaque  naturarum,  quae  infra  Deum  feu  tres  divinitatis  perfonas  pofitae 
Junt,  umverfe  confideravi.  Haec  vero  genera  duo  tantum ,  ex  philofophiae  nofirae  prae - 
fcripto,  funt:  primum  animorum  eft  variae  naturae,  nec  unius  ordinis ;  ad  quam  clas- 
fem  angeli  quoque  pertinent:  alterum  corpora  feu  materiam  continet.  Quorum  illud  quum 
perlufirarem ,  animorum  quoque  immortalitatem  probare  debui . 

Haec  licet  ita  fint,  abftiniiiffem  Tamen  a  generali  hac  inferi ptione ,  quodque  nunc  emit¬ 
to  volumen ,  non  tamquam  partem  operis  majoris,  fed  ut  integrum  quoddam  fuisque  par¬ 
tibus  abfolutum  opus  leftorum  oculis  fubjeciffem,  nifi  binae  huic  confilio  rationes  obfiitis - 
fent.  Primo  enim  in  ipfo  libri  exordio  tres  illos  de  fato  &  rerum  originibus  errores  enu¬ 
meravi,  quumque  tum  temporis  exifiimarem,  fore ,  ut  uno  comprehendi  poffent ,  quae 
in  eos  meditatus  eram ,  volumine ,  pollicitus  Jlatim  fum  3  me  fingulos  ordine  confutatu¬ 
rum  effe.  Deindtin  fuperiori  paginae  cujusvis  ora  haec  verba  jam  indicis  loco  per  to¬ 
tum  librum  inferibi  curaveram  :  Liber  primus.  Haec  me  illis  primum  fatis  purgabunt 
ut  opinor,  qui  cauffam  quaerent,  cur  unam  tantum  libri  mei  partem  feparatim  ediderim 
Statueram  ego  binas ,  quae  reflant,  partes  fimul  perficere  ac  emittere:  fed  quo  minus  id 
fieret  magnitudo  impedivit  voluminis ,  quae  opinionem  meam  fuperavit.  Interea  nihil 
eft,  cur  hoc  volumen  propter  ea  mancum  £?  mutilum  habeatur,  quoniam  de  tribus  illis 
momentis  ,  quae  primum  conftitueram  perfequi,  unum  tantum  complettitur.  Etenim  m- 
hil  ilii  deeft  eorum ,  quae  proprius  ejus  titulus  requirit  £?  defiderat ,  eaque  de  caufjd  non 
tam  partis,  quam  abfoluti  &  jufti  operis  nomen  meretur.  Non  ego  ceterum  fore  multos 
dubito,  qui,  fi  praefertim  ex  hujus  libri  leftione  non  plane  nullam  voluptatem  ceperint, 
binarum ,  quae  reflant,  partium  defiderium  &  exfpeftationem  concipient ,  reliquas  que  de 
fato  fententias  y  quo  tutum  hoc  Syftema  intellectuale  perficiatur •  ,  eodem  modo  expeditas 
videre  cupient.  Harum  quidem  partium  altera ,  Deum  non  effe  naturam,  infita  juflitia 
&  bonitate  privatam ,  nec  omnia ,  quae  fiunt,  fiive  bona  fint,  five  mala,  pro  arbitratu  fuo 
decernere  yfic  ut  nilnl  five  boni ^  five  mali  in  poteftate  noftra  fit  pofitwn ,  declarabit ,  aut 


PRaefati°  auctoris.  *l» 

'er  ipcnumZ l^iltZZTZlZZdUut^ d°ccbit :  '*  P° ,  M‘  «  ?*««• 

&1?C  r<*»to«  8>  arto™  /«prrni  Atam/,.  Xra  ZSn-  "*"*  Z  ’  T”'**"’’ 
Jit  at  em  rerum  omnium  tam  ipfms  Dei ,  rm.w  *  ^  congredietur ,  qui  neces - 

nec  ab  *Ua  removeri  adtione  po/Je ,  judicant  •  mnt  )laturis  conjunctam  ejje, 

nosque.  attionum  nojirarum  au  ft  ores  R  efficienter.  aliquam  in  nobis  Ubertatem , 

na?n  jujiitiam,  quae  praemia  poenasauetm  e  -t^rnfrP15 9  convincet  •>  unaque  divi- 
bus  tuebitur.  Eorum  igitur  cauffii  m  diftribuit ,  a  quibusvis  cavillationi - 

nendos  ejje  ledores  arbitror,  fu£  mfhi  altem  iefiderio  flagrant ,  A/V  «Ano- 

nec  adhuc  confiliun  iftud  mufaT  VenJntZ  77°  ’  biM  ,mec  cet"" 

eer,  quem,  an  umquam  mJliZumlZolLZj^i  m!°  ’  Vlare  ccrti  nihil  polii- 
ntfyta  atque  valetudine,  qua  utraaue  nihil  e ff  Mrer, ■abore,”Pe  emijjurut  frn:  Nam 

nec  quae  in  illo  defignata  fuit  omntJ  7°  tameP  fwd  et  praemijjum,  brevius 
opinionem  atque  fpem  me  fefetim’  m  J  c.m,net-  H,c  ’teru"‘  me  confiteri  fas  e  ft 

£>*srrjr  ^  ^ 

mi/ciBcci  erat,  „M  lmi!l 

{?eof  colendos  praeceterum  •  U  e  n  exblbere  religionum  illarum  quae  multnr  efli 
Chriftianae  defenfionem  auam^-^f1 9  iua^s  Vlam  mibi  mun'ire  poffit  ad  relirinnir 
nam  enim  doftrinam  &?’ 'di/binUt.  Univfrfae  di f putationi  fubjicere  decreveram  Chrifti* 
mum  Deorum  ^  °C  C°nfllio  inter  alia  divinitus  effie  datam  ^ 

°}u?n  impietatem  quibus  misJrant-  Primo,  quosdam  ex  illis ,  qui  ace rr i 
aZadver  i  nrSr^  nU“US  videtur>  dimicarunt ,  fnT 

faterentur  Ckriftianne  t'  ^  Jl  ani  ftuderent  religioni  naturali  p  /•  ?a5f 

v  >  ?“  «*»/«*  chriftT,  5  “r  *  me Miconem  aut  opinionem  reliti  r“  f‘aW 

ut  ea  verius  aliquid &d‘v-  S>onem  ex  ani™  ampledor,  ncc  UilZZZ^P*'  pMJ' 
mvit:  qui  noftra  aetate  r>  #  /)«/«*>  Z  v,Z  me.induc!  l'ath7r> 

W  religionem  ante  omnia  j*  re^giones  adoriuntur ,  jv  r  nen  lus  nram  coin- 
tur,  oppugnent;  qua  .  .  brifianam,  cui  citius  inferri  vujnu 

gdZZr  ZtfZTl  "'pelZT  ffatH  jam  «, 

,'W"W  >  «0*1*,  cuius* dZ'  rTnum'  *uibus  Deum  “J- 

J  * ***  *auffa  iabor  mnts  imprimis 

'  **  3  /«£• 


XLV1 


PRAEFATIO  AUCTORIS. 

fufceptns  erat ,  prorfus  mihi  omittenda  fuiffet.  Quamobrem  ,  poftquam  omnes  eorum  co- 
piae  dijfipatae  erant,  qui  Deos  gentium  inducunt,  ut  injitam  Dei  notionem  nullam  effe 
doceant ,  quae  fupererant ,  intacta  praetermittere ,  atque  ea  non  minus ,  quae  de  cultu  plu¬ 
rium  Deorum  differ  er  e ,  quam  quae  pro  religione  Chrijtiana  dicere  cogitaveram ,  in  aequio¬ 
rem  &  magis  opportunum  differre  locum ,  ab  ipfa  neceffltate  jiffus  fum. 

His  explicatis ,  quae  toto  volumine ,  quod  nunc  edo ,  difperfa  funt ,  ratione  quadam  £? 
diftributione  fub  uno  placet  adfpettu  ponere ,  interjectis  obfervationibus  nonnullis  in  quas¬ 
dam  ejus  partes:  quarum  quidem  aliae  lectoris  juvabunt  intelligentiam ;  aliae,  quae  ob¬ 
duci  forte  poterant ,  diluent.  Ex  quo  ijitelligitur ,  harum  animadverfionum  aliquas  plus , 
lecto  jam  volumine ,  fructus  effe  allaturas ,  quam  ante  librum  lettum.  Primo  capite  de 
illo  phy  fice  s  genere  differ  it  ur ,  quod  totam  rerum  naturam  ad  individua  revocat  corpufcu- 
laiutpote  quo  Democriti  de  fato  neceffltate  fententia  unice  nititur;  Hic  animad¬ 
vertere  leftores  decet ,  fatum  iftud  Democriticum ,  quod  in  tribus  illis  efl  capitalibus  er¬ 
roribus ,  quos  ipjb  capitis  exordio  memoramus,  de  natura  &  originibus  hujus  univerfita- 
tis,  nullo  differre  modo  ab  ijlo  doftrinae  genere,  quod  atomis  ad  tollendum  Deum  abuti¬ 
tur.  Atque  haec  doctrina  unica  illa  eft  Atheismi  forma ,  quae  tamquam  difciplina  phi- 
lofophica  fuis  partibus  abfoluta  publice  propofita  fuit ,  aut  cujus  per  bis  mille  annos  ad¬ 
huc  frequens  in  orbe  fafta  eft  mentio.  Non  fum  ego  nefcius ,  Epicurum,  quem  deinceps 
offendimus  pariter  ex  fortuita  atomorum  concurfione,  fine  Deo  ,  omnia  effe  fatta  cen - 
fuiffe ,  libertatem  voluntatis  in  hanc  philofophiam ,  tota  ejus  natura  re  ludi  ante ,  introdu- 
xffe.  Hemo  nimirum  innovandi  quaedam  in  hac  difciplina  videtur  deficlerio  flagraffe ,  ne 
cuncta  putaretur  a  Democrito  fumfiffe.  Ejus  rei  caiffa  tertiam  illam  individuorum  cor - 
pufculorum  motionem,  quam  Lucretius 

_ .  _ _  Exiguum  clinamen  principiorum 

vocat,  abfurde  ac  ridicule  excogitavit.  Verum  dudum  eft,  quod  (b)  Cicero  monuit, 
nihil  effe  minus  huic  philofophiae  conveniens ,  quam  acceffionem  hanc,  quam  non  Demo¬ 
criti  tantum  difciplina  repudiat,  verum  etiam  ne  Epicuri  quidem  ipfius  praecepta  ferre 
poffunt.  Nihil  eft  ineptius  homine ,  qui  Deum  effe  negat,  &  fimul  Ubertatem  volun¬ 
tatis  tuetur.  At  fi  hoc  aliquis  ex  ea  familia  faciat,  quae  ab  atomis  prae  fidi  a  pe¬ 
tit  ad  Deum  tollendum,  tum  nihil  ad  amentiam  ejus  accedere  poteft.  Igitur,  qui  ho¬ 
die  Deum  ex  orbe  cupiunt  ejedtum ,  hac  quidem  in  re  Epicurum ,  quem  alioquin  mirifice 
obfervant  &?  admirantur,  aperte  deferunt.  Ubereque  negant,  effe  aliquid  in  potcftatc 
nofira  pofitum.  Quemadmodum  enim  non  ignorant ,  omnem  religionem  funditus  everfut» 
&  deletum  iri ,  fi  fato  &  neceffltate,  quae  nec  praemiis,  nec  poenis,  nec  laudi,  neC 
vituperationi ,  nec  precibus  denique  &  divino  cultui  locum  aliquem  relinquit,  cunfta  re¬ 
gi,  certum  Jit :  ita  metuunt ,  ne,  fi  libertati  voluntatis  noftrae  vis  quaedam  attribuet' 
tur,  illi  vincantur ,  qui  mentes  contendunt  effe  a  corpore  fecretas  &  liberas. 

Otium  res  ipfa  flagitaret  a  nebis,  veteris  illius  phyficae ,  quae  atomis  nititur,  natu- 
ram&  indolem  quodammodo  explicare ,  propterea  quod  cum  eorum  hodie  rationibus  artt( 

C611- 

(b)  Cicero ]  De  Natura  Deor.  Lib.  I,  Cap.  25.  p-  2916.  Tom.  IX.  Opp. 


XLVM 


praefatio  auctoris, 

Vte  iuo  hl  'primis  ■Tatlsfacereftudui  officio.  Ita- 

B:rCT-&  LsuciPPoprimum  ejje  inventum  TdTL  H°f  fh'¥°Phiae  St,m  nm  * 
non  id  mode’  1‘‘od  frriptum  relimdt  p^r  i 0  #  ontiquius.  Id  quo 
Mofcno ,  Phoenice,  cujus  aetas  bello  Trojano  fu  nolim-  „P/?fid;on,us  >  Stoicus,  affero,  a 
£i:-  ex  cogitur ,  eam  ad  ipfwn  JVlofen  elfe  refer  J!d'  'anc  difc’P,mdm  profectam 
auftomate  pugno,  qui  maximam  veterumTldloil,  nferendam:  ffrum  etiam  Arillotelis 

£*•  eo— at  P0lr0  quosdam  fTJSafltnZ  Iri?  dA"'“ 

-Clem,  jam  ante  Democritum  J  ac  staticae  phtlofophos,  &  ;n  /„■■ 

S£=?t‘=3Sw5S»  i£ 

jst 

eorum  apta  fieret  fententiis C^tpl^cu/yis  irinam  principes  ea  'rationThY^rr*’1*1' 
emum  primos  file  diTet  VUlg°  ’wn  Ruuntur ,  quum  LeSl  »  n  '^ 

-^fio  quidem  hoc  p ener e  t>hvfi  r 

omnis  ratio  ducitur  nihil  c/Tr  L  °t' 9  1  prima  eJus  fpettentur  praecepta  und?  r 
convelli  poffe  decretu^ ^ judico:  nequi  putem  ’ hoc  *  *™ 

motum  &  quietem,  inejl:  formae  ffl""1  ,Jraeter  magnitudinem,  figuram 
!!’  eJTe,  nihil  funt,  quam  variae  ^  qualitates  quae  in  corporibus  inani  r  ^  “!n  ’ 

& 'ffal?1!r/e'lfUS  n0jlr0S  »»**&. ‘afficiunt  C°fne”tffiones  &  Operationes  qZ 

z  'yVS S75XT 

,  :  Ofl1  ™ki  effn  /£,  “  Mpe/lvfipiertlaejamafiri"  .  , 


XI.VIH 


praefatio  auctoris. 


l„r„m  tlacuit  mihi  declarare,  quae  Pythagoras  docuit  de  animis  ante  corpora  exfiftcn -. 
,  eodem,  quo  phyftcam  corpuf culis  utentem,  fundamento  tuti.  Nosque  ipfi  dein¬ 
ceps  tocfcitum  rationis,  re&ofenfu  expofitum ,  fic  adhibuimus,  ut  ejus  ope  omnes  Atheo¬ 
rum  copias  facile  profligari  poffle  oftenderemus. 


Deinde  phyftcam  iftam  ita  effle  interius  conflitutam,  extra  omnem  controverfiam  po- 
rui  ut  qui 'hanc  fequuntur  philofophanii  viam,  neque  vim  £?  naturam  ejus  ignorant , 
non  boflint  non  confiteri ,  effle  mentes  a  corpore  abftraflas:  quo  quidem  nihil  eft,  quod 
adver foriis  divinae  rationis  magis  noceat.  Atque  hinc,  fi  nulla  etiam  nobis  in  promtu 
efflent  veterum  teflimonia,  certiffimum  effle  judico,  Democritum  fc?  Leucippum  p n- 
mos  difciplinae  hujus  auBores  non  fuiffle,  fed  aut  perverfe  intcllexifflc  eam,  aut  vero  te¬ 
mere  corrupi ITe  ac  depravaffle;  nec  eorum  philofophiam ,  qui  atomos  Deo  opponunt,  ejje 
aliquid,  quam  exquifitam  injuriam,  veteri  &  germanae  de  atomis  doBrinae  illatam, 
arbitror. 


Otiod  igitur  ( c )  Plato  &  Ariftoteles prifeam  hanc  philofophandi formam  rejecerunt, 
f$hi  atomorum  locum  primam,  nefeio  quam,  materiam  &  ineptas  illas  formas  qualita¬ 
tes  fufflec erunt ,  id  ut  probem,  numquam  a  me  impetravero.  Credo  facile,  Platonem  j 
odio  &  ira  in  id  genus  philofophorum ,  quod  atomis  ad  Deum  tollendum  abutebatur ,  ac- 
cenfum  novas  res  molitum  effle,  atque  commotione  animi  &  indignatione,  ne  veteris  phy- 1 
r,cac  naturam  &  rationes  refte  perfpiceret ,  impeditum  fuiffle.  Sed  exfpeBationi  &  defi- 
deriis  ejus  eventus  minime  refpondit.  Etenim,  quam  repudiabat,  vetus  difciphm,  fi 
reBe  capiatur,  ad  arcem  ipfam  Atheorum  expugnandam  unice  Jufficit :  e  contrario  for-  1 
mae  illae  quas%dfcifcebat ,  &  qualitates  impietatem  alunt  &  nutriunt,  quoniam,  uf 
de  fumma  harum  rerum  olfcuritatenibil  dicam,  qui  illis  favent ,  concedere  coguntur,  ex 

nihilo  aliquid  fieri  poffle,  &  eo  quidem  modo ,  a  quo  omnis  abhorret  ratio.  Hoc  vero  qut  . 
lareituris  quod  docuimus ,  propius  ab  eorum  abefl  rationibus ,  quos  nullum  effle  Deum 
L-at  Ita  primo  hocce  capite  doBrinam  de  atomis,  nififint,  qut  perperam  interpreten¬ 
tur  eam  non  modo  nullum  iis  auxilium  afferre,  docuimus,  qui  Deum  ferre  recufant, 
fed  etiam  ad  eorum  copias  prorfus  disjiciendas  conducere ,  declaravimus.  Haec  uberius  \ 
poftea  exponuntur . 


De  fecundo  capite  quod  hic  ifioneam ,  nihil  habeo ,  praeter  hoc  unum ,  me  in  illo  au * 
fum  fmffe ,  occulta  Atheorum  myfteria  patefacere ,  atque  omnia  gregis  hujus  argu* 
menta,  quae  usquam  in  litteras  relata  reperi ,  quam  fieri  potuit  apte  ac  luculenter ,  ex¬ 
ponere;  illis  tamen  praeteritis  rationibus ,  quae  ifti  yltheorum  generi  propriae  funt ,  quod 
vitam  ineffe  in  materia  praedicat ,  &  contrarium  prorfus  illi  eft  faftiom,  quae  contra 
Deum  ab  atomis  praefidia  petit.  Hoc  eo  feci  confilio ,  ut  cauffa  Dei ,  Ji  haec  omnia  cir- 

gr 


fc )  Pias»]  Verum  Petrus  OaJJendus  PJiyjices 
Seft.  III.  Lib-  L  CaP •  5-  P-  257-  Tom.  I.  O pp- 
ipfum  etiam  Platonem  iis  aggregavit,  qui  corpus¬ 
culis  individuis  naturam  rerum  dimetiuntur.  Qua 
quidem  in  re  aequior  Cudworthus  eft ,  qUi  tamctfi 


Platonem  praeter  modum  amardt ,  nec  minori  a t°' 
mos  ftudio  completteretur ,  tamen  id  a  fe  impc' 
trare  non  potuit,  ut  fecum  Platonem  hac  in  re  fen' 
(i (Te,  judicaret.  Lege  tamen,  quae  Cap.  i.  §.  4*' 
dixit ,  nosque  ibi  obfervavimus.  , 


XL1X 


praefatio  auctoris, 

gumcnta  exploderentur  poflea  R  confutarentur ,  tanto  illuflriorem  ac  clariorem  de  hojiibu s 
juis  vittoriam  referret.  J 

Terno  capite,  qm  jufta  effetae  plena  confutatio  noftra,  reliqua  perfequuti  fumus 

teuTmrrnera-'  qui  ‘Uverfam  a/upe™!'  '““forma,  quae  atomis  unice  confidit,  viam. 
h“,"  •  .  pmno  certam  quamdam  Atheismi  formam  e  tenebris  fuis  protrahimus ,  quam 

pii  Jta/rum  nTmara  cujus  reetntiorum  feriptorum  nemo  unus  meminit. 

Eam,  dudum  quidem  ejl,  quod  Wat0  jnvenit  Dem0criti y  Epicuri  d  a  nfcU 

ZierZ7quottl  WC’  !ert'tmfere  hominum  oblivio, te  &  fileLfuit  olruta  Qua- 
Iffenon  itS  tridem  km.Vus  mentionem  fecffemus ,  nif,  compertum  habuiffemus,  eZfti- 
tjjje  non  na  pridem ,  qm  hanc  rationem  in  lucem  revocarem  R  novis  viribus  inflruerent 

LZZntnTr  JTHi  fum’  ut  fraecIare  Videant’ 

?;  ruif  reSno  ud  Deum  ex  orbe  tollendum  abuti  volunt  Itaque  ioli  rem  alia  ra- 

teZ  Xe  Tf^liusT  dUbitaM’  H'nfum  *  X *  J^ftZndaZZi 

mus  ratioribuf brevi natuffm  ferent  Atque fufpicor  ego, .non  vanis  ad - 
...»  atiombus  brevi  tempore  publice  hoc  difciplinae  genus  non  aoerte  auidem  fed 

hoc  ZrthZotiflZti  tr0p0fuum. irL  Ers°  °Perae  Preliu’n  futavi ,  partim  ext/emo 
o  capite ,  paitwi  capite  quinto  omnes  ei  nervos  praecidere. 

■nlZ  Mg0th ’  9!'“m  certum  fit,  alios,  antequam  Democritus  6?  Leuciomis 

finr  Tat—fr  m  »  Atheos ,  ex  Platone  4  Ariftotele, 

'nimirum ,  omrifquaZZTZr  ^  ^  ™Zaru?b  ^monflravimus .  Exiftimabant 
materia  eduZ  eihq  l/ Unt  ’  Mam  im™  vitam  &  rationem  qualitatum  inftar  ,  ex 
confide,- ari  debere  ’ 'aZe  a-C  res ’  tuae  materiae  accidunt ,  ejusque  affeaiones , 

fophiae  senus  nnn^h  ,  &  &f.nerart  queant,  R  rurfiis  corrumpi.  Hoc  profanae  philo • 
Quamauam  vnr,  n  ^ *°Pat^1cam  modo ,  fed  etiam  Anaximandrinum  nominavimus * 
fufpicantur  homnp^  Pr?hahllitate  carere  fateor  eorum fententiam ,  qui  Anaximandrum 

ximandrnm  w  .  a**  ^ ^aragoras,  mduxiffe.  Hoc  unum  inter  Anaxagoram  R  Ana- 

hic  vero  mentenf omnem  R6 nec  fa^m  necgen\tam  in  °Jbe  ^rfari,  cenfiit , 
do  firm  u  .,mne!n  &  rationem  ex  atomis  qualitatibus  praeditis ,  calido  R  fritri 

mil/tantavlfa  fuit  haeJ Uer^  f  cm***s>  Senitam  ejfe  adfirmavh/ $on 
fine  nolunt , augerem  R  amn  ii  ’  fffftere.a  numerum  dtfcpRnarum ,  quae  Deum 
Senus,  quod  religionem  hab  Zad  ZZ’1'  H°C  “  lM  P?rtSntofum  “hi  Atheismi 
modo  naturas  coicedunt  efe  homiriX’  cu/.“s  V"^  frofeffores  non 

ks  unum  reliquis  omnibus  JrTfe  fl  XI?  ’  ™ant ,  f,d  etiam  in 

tamen  minus  totum  hoc  Delum  a7  ”* ■' ’  1%n  ).°vem  appellant;  at  nihilo 

vitae  nefeia  filT  gu  “  nfe  pnmum  ^  Ch“0,feu  materia  fenfus  & 

ruptum  iri ,  arbitramur  *  '  *“*  Pr°feltum  'J1’  aBV"»io  rediturum  effe  ac  cor- 

His  quartum  addimur 

reliquis  inferius  cft  Quomam^T' monumenUs  ^heorum  genus,  quod  aetate  fortaffis 
Wnajfe  videtur.  perperam  expofitis  R  intellectis  t 

dicabant,  quod  plerfr, que  omn  h  ^T^  Zlh  mUndUm  univerM  non  ejje  animatum  ju - 
Sentem  hLnplanZ  °TZ  %%faulT’-  ’£*  DnW  &  «cMerunt ,  fed  in- 
quae  tamen  arte  atauc  ordine  \uhpmpt  ^  \  omn*  ratione  ac  mente  privata , 

impietatis  £*  Zml 7„T'  ^  &  ^ret.  E, fis  uni- 

>  i-  u  m  re  omnes  lue  feclae ,  tametfi  multis  aliequin  medis 
*******  jijf. 


t  PRAEFATIO  auctoris, 

differant  &  difirepent ,  inter  fe  confentiant ,  declaravimus.  Hoc  nimirum  cunttoruiit 
en  qu0  reliqua  omnia  referuntur ,  J citum  &  placitum :  Omnis  vita,,  omnis  ratio ,  omnis, 
intelligcntia  cx  materia  fenfus  &  vitae  nefcia  efi  genita ,  &  in  eam  denuo  occidet . 

Quocirca ,  quo  eorum  in  primis  enervarem  £?  frangerem  confilia  ,  qui  aut  mundat J 
cum  plantis  comparant ,  aztf  vitam  inefie  in  materia  praedicant,  extremo,  capite  tertti 
in  eo  multus  fcf  copiofus  fui ,  naturam  in  orbe  docerem  ejfe  genitricem ,  at  fupreini 
Numinis  voluntati  obedientem ,  quae  arte  quidem  6?  via  progrediatur ,  &  fingat  omnia  i 
fed  rerum  tamen ,  quas  agit ,  rationes  £?  naturam  diftintte  haud  percipiat  ac  intelligat. 
Sed  ncc  ideo  tantum  hanc  difputationem  fufeepi,  ut  occurrerem  profanis  ingeniis ,  ve - 
rum  etiam  ut  Dei  caufiam  munirem  &  tuerer.  Talis  enim ,  quam  dixi ,  nifi  credatur 
efie  natura,  vereor,  ne  Deo  fiat  injuria.  Nam  aut  Deum  omnia  fine  ullo  adjutor  e  fa¬ 
cere  ,  fingulasque  mufeas  &?  pulices  fuis  fabricari  manibus  ,  ftatuendum  erit:  quod 
quidem  &  majeftate  ejus  indignum  videtur,  £?  in  eam  homines  impellit  cogitatio¬ 
nem,  divinam* providentiam  vehementer  occupatam  effis,  negotiorumque  immenfo  nu¬ 
mero  diflmeri :  aut  vero  totam  rerum  naturam ,  quatenus  corporibus  confiat,  fortuito  ad 
certas  motus  regulas  ferri ,  nulla  mente  ac  intelligentia  motum  temperante:  quae  fi  fc- 
mel  radices  egerit  opinio,  non  video,  quid  obftet ,  quo  minus  fenfim  £?  paullatim  omnis 
de  Deo  opinio  labefactetur.  Ex  quo ,  ut  opinor ,  luculenter  confiat ,  longam  ifiam ,  quam 
mfiituimus ,  pro  natura  genitrice  ,  Dei  voluntati  fubjecta,  &  via  atque  ratione  progre¬ 
di  ente  ,  difputationem  non  fupervacaneam  in  hoc  opere  aut  inutilem  ejfe ,  fed  necefiariani 
ejus ,  qua  carere  nullo  modo  poterat ,  partem. 

Quartum  caput  exordiar  a  perfecta  notionis  Dei,  quam  in  animo  nos  informare  de¬ 
cet  declaratione.  In  qua  re  quum  ver  far  er  enodanda ,  non  potui ,  quin  Jimul  docerem, 
Deum  ipfa  natura  fua  bonum  ac  jttjhm  ejfe,  aut,  fi  ita  loqui  licet,  pro  divina  morali- 
tate  pugnarem :  quamquam  haec  res  proprie  ad  alteram  laboris  mei  partem  pertinet ,  qua 
eos  confutare  flatui ,  qui  fato  divino,  nulla  juftitiae  ac  bonitatis  ratione  habita,  gubcr-> 
nari  credunt  omnia.  Deinde ,  quemadmodum  illorum  intclligenda  Jit  fententia ,  qui  mul¬ 
tos  olim  venerati  funt  Deos ,  late  mihi  explicandum  fumfi ,  quoniam ,  qui  Dei  unius  na¬ 
tionem  humanis  animis  infixam  ejfe  negant,  ifiam  Deorum  multitudinem  in  primis  in  reni 
fuam  convertere,  nec  id  fine  magna  veritatis  fpecie ,  f olent.  Certe  fi,  quod  vulgo  per¬ 
hibent  credunt ,  verum  effet ,  rebus  omnibus  accurate  cognitis  6?  circumfpettis ,  aC 
minime  dubium  repertum ,  antiquos  omnes  populos  multos  femper  coluijfe  Deos  per  fe  ex- 
fifientes ,  nullisque  legibus  fubjectos ,  nec  unum  fetmmum  Numen  profefios  ejfe ;  omnent 
fere  vim  amififfent ,  quae  de  Dei  notione ,  hominum  mentibus  natura  infiita ,  differun¬ 
tur.  Nunc  rem  fecus  fe  habere  docuimus ,  omnesque  divinae  fapientiae  in  antiquis  popu - 
lis  confultos ,  unum  efie  fummum  &?  praepotens  Numen ,  a  quo  reliqui  omnes  Dii  geniti 

ejjent 

(d)  Non  ita  pridem  gravis  controverfia]  Hanc  gratificarentur,  clementius  de  iis  efie  fentiendum, 
litem  Eduardus  Stillingjleetus  excitaverat,  quum  decernebant,  qui  Romana  facra  fcqucrentur.  M' 
A  1670.  Librum  emififiet  Anglicum  de  idolola-  que  ipfe  GilbcrtustSheldonus  ,  Archi  -  Epifcopu* 
tria  ecclefiae  Romanae,  tj usque  fanaticismo.  Et-  Cantuarienfis ,  vir  maxima  auftoritate  &  prudefl* 
enim  is  liber  non  modo  Romani  Pontificis  afle-  tia  praeditus,  in  hac  fuit  fententia,  fi,  quae  e» 
dis,  qui  tum  inter  Britannos  caput  extollere  vi-  ore  Jacobi,  Ducis  Eboracenfis  ,  Gilb.  BurnetM 
debantur,  vehementer  difplisebat ,  multisque  eo-  narrat,  vera  funt,  Hijloriae  fuoru  m  te  mpor.  Lib.  ij U- 
rum  feriptis  oppugnabatur  ;  verum  etiam  inter  ad  A.  1673.  A  358.  ed.  Londm.  At  Stillingfit 
ipfos  Britannorum  Theologos  erant,  qui ,  fortaflls  tus  contra  hos  adverfarios  fortiter  fententiam  fuan 
ut  Jacebo ,  tum  Duci  Eboracenfi,  poftea  Regi,  aliquot  libris  tuebatur ,  qui,  non  fecus  ac  ipfe  11  ‘ 


PRAEFATIO  AUCTORIS.  « 

tjjcnt  ac  conditi,  docutffe  ,  extra  omnem  dubitationem  collocavimus.  Quo  fallo,  &  eos 
qmcjcere  jujjinms ,  qui  multitudinem  illam  Deorum  crepant  ,  ut  nullam  effe  notionem  Dei 
m  amlnu  noftris,  doceant ,  hoc  obtinuimus ,  fuiffe  femper  in  omnium  fere  hominum 
mentibus  anteceptam  quamdam  Dei  informationem ,  nec  eam  corruptam  fed  qualem  ra - 
no  veritas  exigit.  In  hoc  vero  negotio  ut  tanto  diligentius  accuratius  elaborarem , 
hoc  in  primis  effecit  quod  neminem  unum  ante  me  fic ,  uti  decuerat ,  rm  *,»ti  momenti 
trattaffe  noveram.  Auguftinus  quidem  Steuchus  hugubinus  multum  in  ea  f udaris  fi?  in¬ 
genti  confumfit  :  nec  ego  aliquid  de  labore  ejus  ,  cujus  utilitatem  agnofeo ,  detradlum  ve¬ 
lim.  Atqm  ea  tamen,  quae  ille  f  cripta  reliquit,  cum  noftris  contenderit,  eum  ego  nil 
] T™" U2ih{\tZhtrW-'  nofiram  fpernat  &  parum  neceffariam  exiftimet  indu - 

c, mm'nmus>  altem™  opus  a  nobis  exferiptum  effe,  judicaturum.  Ut 
a  m  ’  -  ^hus  nUVam  de  variis  antiquarum  gentium  Diis ,  tam  poeticis ,  quam 

CXp°fuit'  aUt  *uidnamfib  tot  *****  Numinibus,  declaravit. 

.  ve>  o  maximam  laboris  mei  partem  in  eo  pofui ,  ut  hos  omnes  Deos  nihil  r eat  fe  nuam 
vana  unius  Dei  nomina  fuiffe,  convincerem.  Qiiod  fi  certum  ftt  y  mu^  etiam  dubio  ca- 
rehtb  tUmjm  gentium ,  quae  plures  veneratae  funt  Deos,  religionem ,  t amet  fi  maxime 
tiupis  ac  defomis  fuerit ,  haud  tamen  ita  fuiffe  ineptam  fi?  ab  omni  ratione' remotam 
u  il  i  volunt ,  qin  Deum  effe  negant.  Unum  enim  fupremum  Deum,  propterea  quod  ille 
varus  documentis  potentiam ,  providentiam  fi?  majeftatem  fuam  in  univerfa  rerum  natura 
pat  ejecit,  varia  etiam  ratione  coluerunt;  fecundum  hunc  autem  inferiores  etiam  mini- 
traT,  ’7,,e'°f,S  f,eCmmt  hon0ribus •  At  OcHS  froifus  exofus  efi  Zli 

i  J„  "‘  abn-  ’  f  ,Ua  veterum  religione  nil  fingi  poffe  dementius  doceant  /q„o  nimirum 

lTsTZZ:i:n,er  ZaZes  /««■/„»  I;,fc  AZIZ- 

li«cntifTimfZ  rTl'nrleH  d‘f‘”mk>n  >  'i"®«  ad  locum  hunccefemel  effem  delatus,  di- 
g  fi  ime.  6  coptojiffime  vel  hac  de  ccrnjfa  in  eo  explicando  verfandum  mihi  efjb  judi- 

rlzTZT  mn.ita  fr'*m  gravis  internos  de  natura  idololatriae  controverfm 
fervipm  n;\’  ?!,«m  1u,pm’  rufi  accurate  declarata  eorum  religione,  qui  pluribus  olim 
JrZln  f  ’  Tdo  licet  cmnponere.  Sunt,  qui  audaHer  adfirmant,  idololatriae 
fi  vocabulum  ea  potejlat, e  fumatur ,  qua  in  facris  litteris  eft  adhibitum,  neminem  aau’- 

tnifd  ’  qm  mT  Dfum  Me  -  orbis  hujus  conditorem.  R  ZtZTcertZ- 

multa  J,  \  qm  °!m  P’’s  fupphearunt ,  populos  non  multos  orbis  conditores  aut 

Z  Z  !mS  prmctpn  nefcias  credidW ,  ‘ftdin  eo  unice  deliquifie,  quod,  vZeUr'  c  n- 
quod  Ar 'h  U,?e  ’  7-r  et,a,ll  cond<tas  &  fallas  divinis  honoribus  profequuti  funt  &(  e) 

cete ?  Senit.is’  rem  f«"am  fecerunt .  9 Ipfam 

tlijjhnis reUnlAZ  Tn  rZ  ldolo!atIlae  fermem  tradationem  viris  longe  do- 
q  timus,  qm  hoc  fibi  negotium  ipjimet  fumferunt. 

Ca . 


Lotidin.  iTio.  f  ei  editorunf  ’  JUS  meIioJGS  c^c  pugnat  illis,  qui  plura  colunt  Numi- 

tur.  Erant  &,  qui  partibus  eiuc  exhlb?n‘  na#  ,.In  qu.a  comparatione  dum  verfatur,  haec  in- 

ftiffimi  viri,  quos  ifter  >  verba^adhibet :  E.Vi  „/  piAzxxw  id 

Thomas  Tenifonus ,  Angliac  poftCa  Arch  dpPPrfcit  'N*  *  Xutp Si  ethnici  Uni 

pus,  cujus  it-  natura  mcr‘m  &**.  6?  multis  creetis.  H.cc  vero 

eruditione  refertus,  Anglice  Ltmdini  rtijs^in  4  f,C'd'bi!»,I!“fpifcuum  etl  non  fimplidter  effe  potita. 
Prodiit.  °76,  ln  4*  fGd  COinparate  tantum ;  nec  idcirco  ,  quid  vere 

Ce)  Quod,  Athmafms ]  Athanafius  Athnnapus  de  religione  gentium  fi<5t a  Numina  co- 

um  fcnrerit’  ‘nde  u“‘ 


*  **  *  *  *  * 


2 


(f)  Plu - 


tn  praefatio  auctoris. 

Catite  hoc  quarto  copiofe  etiam  de  Trinitate  dif putavimus.  Non  poterat  haec  res  » 
nobis  praetermitti :  nam  &  /ponte  nobis  progredientibus  fefe  offerebat,  &,  quo  de  tota 
ratione  veteris  Theologiae  conflaret ,  explicatu  in  primis  erat  neceffana,  denique  tn  tpf» 
capitis  argumento  erat  pmniffa.  Illos  /altem  antiquorum  fapientum,  qui  ldatoms  & 
Pvthagorae  [cita  probarunt ,  fi  minus  reliquos  etiam  Deorum  cultores,  lrinitatcm  quam- 
dam,  non  ficus  atque  Chriflianos ,  profeffos  effe,  omni  vacat  dubio.  Igitur  ad  lmnc 
quum  perveniffem  doctrinam,  non  poteram,  qum  utrmsque  IrimtaUs  comparationem  m- 
llituerem  Ergo  hac  occafione  duplicis  Trinitatis  Platonicae  mentionem  fecimus-.  qua-_ 
rum  altera  recentiorum  quorumdam  eft  Platonicorum  commentum ,  pror/usque  a  veteri 
forma  recedit :  altera  autem  vera  illa  &  germana ,  quam  ipfe  Plato,  Parmenides,,  ce* 
tcriaue  veteres  Platonici  probarunt.  Superior  opponitur  a  nobis  illi  Trinitati,  quam 
Ckrhiani  credunt ,  &  fimul  rejicitur:  haec  autem,  id  quod  fu/e  m  Vindiciis  noftnf 
Cliriftianorum  Platonicorum  docuimus ,  proxima  cognatione  Cliriftianorum.  de  ti  ibus  m 
Deo  pe, Tonis  dogma  attingit.  Nolim  vero,  quisquam  fibi  per/uadeat,  pro  certis  &  cx>. 
plorate  cognitis  haberi  a  nobis  ,  quae  de  hoc  momento  protulimus  m  medium:  cunila  po¬ 
tius  eorum  exponuntur  &  committuntur  judiciis,  qui  harum  rerum  non  imperiti  funt.  . 
Nos  quidem  dum  arcanum  hoc  de  Trinitate  dogma  explicamus,  haec  tria  tantum  demon- 
liranda  explananda  nobis  fumimus :  Primum:  Trinitas  haec  non  ex  vocabulis  tan¬ 
tum  '  nominibus  aut  notionibus  ,  fed  ex  perfonis  £?  hypoflafibus  confiflit ,  Alterum: 

Nulla  harum  perfonaruin  facta  eft  6?  creata,  fed  omnes  per  fe  exfiftunt.  Tertium :  1 
Omnes  tres  perfonae  unum  vere  atque  proprie  Deum  confluumt  &  effetum.  Aeque  ta¬ 
men  hoc  in  loco  diffitebor,  ideo  me  potiffimm  in  hoc  argumento  tam  longum  fuiffie  & 
copiofum  quoniam  tum  temporis  defenfionem  adhuc  religionis  Chnftianae  meditabar. 
Etenim  hanc  Chriflianae  ac  verae  veterisque  Platonicae  Trinitatis  collationem  ad  eos 
fortalfis  in  viam  revocandos  aliquid  utilitatis  allaturam  effe  ,  fufpicabar  ,  quos  m 
primis  noftrum  de  Trinitate  dogma  conturbat.  Qui  quidem  fi.  viderint  ,  ,lla  veterant 
ingenia,  quibus  nihil  acrius  &  Uberius  effe  poteft,  philofophosque  nulli  acum, ne  fecun¬ 
dos ,  quos  nulla,  ut  hanc  viam  ingrederentur,  tentarc  potuit  fuperfimo  non  modo  non 
ab  hac  doctrina  abhorruiffe ,  fed  etiam  magno  erga  eam  ftudio  flagraffe ,  defluent ,  ut  - 
opinor,  hujus  dogmatis  cauffit  religionem  Chriftianam  averjan  ac  contemnere.  Non  du¬ 
bito,  multos  fore ,  quos,  quae  difputavimus ,  omnia  eo  tamen  mimme  adducent ,  utfmfff 
inter  fimulacrorum  &  Deorum  cultores  ejusmodi  dammam  ,  fibi  perfiiaieant.  At  rem 
tamen  ita- fefe  habere,  uti  dixi,  vel  ex  commemorabili  illa.de  Ihefpefio  Solend, 
quam  (f)  Plutarchus  narrat,  hiftoria  intelUgitur.  Qui  quum  per  triduum  exanimis  ja: 
cuiffit,  ai  fe  poftea  rediit,  atque  inter  alia,  quae  vidiffe  fibi  vifus  eft  &  audiviffe, 
quum  mens  corpore  excidffet,  retulit  etiam,  tres  fefe  lpeSalTe  genios,  in  formam 
trianguli  confidentes,  qui  aquam  influentem-  mter  fe  menfuns  quibusdam  dimectren- 

tf ,)  Plutarchus  narrat]  Fabula  haec  in  Plutor-  ««»'»•«  ’«  ««"f"** 

J  Libro  de  his,  qui  /en.  a  Numin,  puniuntur.  Vereor  autem,  ne  multi  taun  ta,  quibus  hoc 
Tom  II.  Opp.  p.  563./.  legitur.  Quae  fibi  ex  ea  argumentum  nimis  imbecillum  videbitur  ad  idpro 
J°tK  cenfuit  Cuilmhus,  ita  fele  omnia  ha-  bandum  ,  quod  probatum  cupit  eo  vu- egregtu!. 
hent  Vidiffe  fibi  viti»  eft  Thefpefius  ille  ingen-  Nam  ut  mutam,  inept.ffimam .hanc effefabulann 
temeraterem ,  ihquc  eum  rivos  influere  varii  co-  ea,  quae  fequuntur  apud  aperte :dr 

loris.  Crateri  huic  tres  illi  genii ,  quos  imaginem  cent  ,  rivos  lftos  multifarii  colora  in  crater  s 
*.  fimutac-uin  Cudvoortkus  putat  effe  Trinitatis,  influentes  fomnia  effe ,  quae- per  certos  genios 
amdebant^E*.  A,  inquit  ‘ptu.-archus 5««.  vinitus  immitti  credebant  multi  veterum  hom.^ 
«i*  Jkowwf  ipi  tnle/uusi  &  xdP"n  'w''*,  tus  fonrno  oppreffis.  Jguw  ht  tres  gemi,  q^ 


LITf 


PRAEFATIO  AUCTORIS. 

auneZfZ^r  ver0 1  e?  usV,e  Orpheum  penetrajfe ,  quum  uxoris  umbram  apud  inferos 
feclZ\lTrST  m  cert'cw?  C0>V‘0i  multorum  veterum  auctoritatibus  teptunT 

Deo  Z}oZt  ft,ae  ’■  ?Ua,r ,°4P  US  C  Pranem  ‘ hari’> fiW  *  <r'bm  in 

■veo  peijoms.  Nos  quidem  Chrijhani  quae  de  fanfika  Trhiit„+  *  J  M 

palorum  veterum  /citis,  verum  unice  ex  divinis  oracuU  71 ft  “  "  VI 

5WftC  f^.7T  oc^  — 

JioZ  &  V  ,nnc,mfiir  dhm  a 

th  excurrerem  campos  ^Idm^lias 'ml'  V  f‘7  ‘Vl  inphm°&«'  &  antiquitas 

f^nafTts  nonnulli  gare  &  .extlic?‘ Vituperabunt  inftitutum  lmZ  feru  nt 
jortayis  nonnulli ,  quos  nimia  in  philo  fouhandn  fevpritnt  deleflat  7  e  t 

qui  id  mihi  feci  (Te  videor  nunJ  J  eventas  oeiectat  <W  /wx  w?7«7/7?<?  a/ro, 

tatem }  adinijlasque  per  totum  volmt  >  ncque.  dubiro  >  hanc  rurum  varie - 

44rgg»tsgs 

eff'  *«r;  fc?  religio„em%adn  laZ'  arSumen,},!’l1  ,lla  &  th'lofophia  ,  quae  Deum 

NJfizj/tz  s j  %rr  -fc 

t!f.  ?#«n#8  veritZem  aenVdZi  ”T!f-  ’  &  W°m  I?P“g«at ;  rerum  exfei- 

5Srt,  "r  -  sariSft&s  flfesftaf 
s'«ss  atecsr  st:  ss,  - *-*  # .  -  sis*r 

5r.r,;«  “fc 

*  “  ^S“-S5srss & 3?  «a,  »3; 


TCm  manantium,  f^miorum^1  aquaram  in  c™te- 
veteres,  praefeci  funt  ai!”  4.  (lu,os  flbi  fingebant 
Ver?>  non  plures,  nec  paucinr^T?™*  Tres 

fo^a?p±b'rf^S/^r/nr  qUCm  illabSr 

>erPe  Pvth  ^iSiorum  div”^- 


prifeoru^de  fomCl--e  f°—  oftendere,  nihil  magis 

affine  fieri  pofle  |Sa°m  hoc'* 'r  confentaf“mtrf 
Elie  hifrp  ,  0c  ]pfiun  „  quod  dc  tn- 

abeft  fut  ?rPc1SnP  Mfarc/”U  refert*  Quare  tantum 
in  Deo  nerfnr  1  °S  ^en'os  fimulajcrum.  .eflfe  trium 
n,ni  generep1^  kS  a  °C.  rJ,pi>lci  fomP*‘orum  divino:  eos  eDe^Ir  IUm  credam,  ut  potius  argumento* 
<eP8runt  ytba§orae*  &  Platonici  veteres  nrae-  comnnfif  cen^eam,  fabulam  Plutarchi'  ab  homin* 

^  Unt’  non  «no»  funt.  Wihi  quiilem!  fi  S  S ?°  tam  cffe  ‘"  Primis  fuperilitioib  &  vulgi  nu- 

1  IU,  U  ia  gis  praeter  modum  dedito. 

*******  3  .  -  (s)  Xtair 


L1V 


PRAEFATIO  AUCTORIS. 


ctrxum  effe  arbitror ,  fi  velipfis  Mathematicorum  praeceptis  ,  quibus  nihil  efi  eviden¬ 
tius ,  verbi  gratia  huic:  Tres  anguli,  quibus  conltac  triangulum,  aequales  fune  duo¬ 
bus  reftis ,  vehementior  quidam  appetitus  aut  fpes  quaedam  lucri  vel  commoditatis  obfti- 
Urit ,  hominum  mentes  ita  depravari  atque  conturbari  pojje ,  ut  ne  apertijjimis  quidem 
cedant  demonjlrationibus  ,  faltim  ancipites  £?  ambiguae  maneant .  Quamobrem  facile 
concedo ,  nec  arguti [fime  excogitatas  rationes ,  nec  omnes  Mathematicorum  conclufiones , 
fi  in  animum  incidant  parum  cafium ,  cujus  perfpicientiam  libidines  &  pravae  cupidita¬ 
tes  diminuunt,  aut  quem,  gravis  inftar  oneris  ,  impietas  erga  Deum  deprimit  ,  per fe 
tantum  valituras ,  ut  tam  excelfam  veritatem  ,  qualis  haec  efi ,  efie  aeternam  quamdam 

fapientijfilnam  naturam  ,  unde  omnia  nata  funt ,  contra  omnes  infultus  &  inquinatae 
mentis  conatus  confirment  &  muniant.  E  contrario  hoc  quoque,  vacat  controverfia ,  ve- 
i  rum  iUiid  efie-,  quod  philofophus  quondam  pronuntiavit :  'h  ttoiH  iv  y\oor{  rd* 

dedeuv  ,  caftitas  2nimi  optimarum  rerum  certa  cognitione  hominem  inftruit ,  ani¬ 
mumque  vitiorum  /ordibus  purgatum  ,  etiam  fine  longis  ratiocinationibus  &  Mathemati¬ 
corum  fubtilitatibus  ,  certam  &  minime  dubiam  Dei  cognitionem  acquirere  febi  pofie. 
(g)  Hanc  firmam  certamquc  cognitionem  PJato  Ariftoteles  vaticinationem  aut  di¬ 
vinam  fagacitatem  vocant ,  f aerae  vero  litterae  fidem.  Etenim,  quod  facer  codex  fidem 
nominat  1 0  '  cave  putes  ' nihil  efie ,  quam  rerum  hifloricarum  exploratam  notitiam ,  argu¬ 
mentis  omni  artificio  vacuis  aut  filis  tefiimoniis  nixam.  Efi  ea  multo  nobilior  quaedairl 
&  divinior  facultas  animi ,  quam  Dei  virtus  £?  excitat  in  nobis  &?  alit.  Nihilo  tamen 
minus  fcientia  aut  cognitio  Ji  ,  quod  facer  codex  praecipit,  ad  hanc  fidem  accedat ,  mul¬ 
to  ea  fit  robuflior  &  validior  ,plusque  virtutis  ad  tela  illa  retundenda,  quibus  a  Sophifia- 
ruin  ingeniis  oppugnatur ,  accipit. 

Hoc  etiam  capite  quinto ,  nec  non  aliis  quibusdam  in  locis  ,  meum  duxi,  contraeas , 
qui  Deum  cjfe  negant,  tueri ,  perfefta  abfoluta  efie,  quae  Deus  condidit ,  omnia, aut 
nihil  aptius ,  ordinatius  melius  fieri  pojje  hac  rerum  univerfitate  ,  fi  quidem  tota 
conjunctivi  fpcftetur ;  quo  divinae  bonitati,  fapientiae  perfedioni  fiafic  conflaret  glo¬ 
ria  &  dignitas.  Idem  omnes  olim  fenjijfe  confiat  ,  qui .  a  Deo  pJdlofiphandi  du¬ 
xerunt  principium.  Atque  f  aerae  litterae ,  dum  fidem  Chrifiianorum  efie  definiunt  (*) 

fubftantiam  &  evidentiam  rerum  fperandarum ,  id  efi  ,  rerum  earum  ,  quas  vir  bonus 
pius  fibi  aliquando  tributum  iri  fperat ,  id  una  declarant  ,  divinam  i  fiam  bonitatem 
£?  perfeftionem ,  quae  in  operibus  tam  naturae ,  quam  providentiae  confpicitur ,  illud  effe 
fundamentum ,  quo  univerfa  fides  noftra  nititur.  Haud  tainen  eo  valent ,  quae  hac  de 
re  dijfiruimus ,  ac  fi  credi  vellem  ab  omnibus  ,  nihil  eorum,,  quae  vel  lege  fiunt  natu¬ 
rae,  vel  a  providentia  Dei  prbficifcuntur  ,  aliter  comparari  &  confiitui  potuifie ,  atque 
confiituta  funt  &  comparata,  aut  libertati  &  arbitrio  divino  nihil  plane  relictum  efie,  pu- 
i tm .  Tertiae  fixionis  non  minimam  'partem  in  illis  veterum  Pythagoraeorum  f  citis  con¬ 
templandis  &  explicandis  confumfi ,  quibus  mnnes  animos  femper  corpori  cuidam  ejfi 
junftos,  &  quidquid  £ft  naturarum  ,  in  quibus  ratio  ineft  &  intelligcntia ,  id  corpore  O 
animo  conflare ,  ajjeverant.  Neque  pauca  tam  ex  ratione  ,  quam  ex  veterum  ccclefiaC 
doclonim  monumentis  attuli ,  quibus  utri  que  huic  dogmati  &  robur  &  ornatum  concilia¬ 
rem • 


Ebr.  XI.  r. 

(g)  Hanc  firmam  certamquc"]  Vel  me  tacente, 
yidebunt ,  qui  fapiunt ,  quod  fidem,  quam  facrae 
litterae  fuadent,  cum  Platonis  fogacitate  compo¬ 
nit  vir  emditus ,  id  parum  caute  atque  prudenter 


fieri.  Neque  id  argumentum  ,  quod  paullo  ppf* 
ex  Ebr.  XI.  i.  ducitur,  magni  fecerit  is,  qui  pe*' 
fpicacitatem  &  robur  in  omnibus  quaerit  ratioci¬ 
nationibus. 


PRAEFATIO  AUCTORIS.  fcV, 

rem.  .  Sed  de  his  quoque  is  demum  refte  fentiet ,  qui.  nihil  me  fcnpfijfe  judicabit  docendi  & 
praecipiendi  canjfa ,  fed  omnia  eruditorum  &  acutiorum  judiciis  examinanda  commifijffe. 

.  Jftc  aIiud  incidit,  de  quo  pariter  lettorem  hoc  loco  admonendum  e  fle  arbitror ,  t  amet  fi 
\nipfo  libro  fatis  mihi  confujucrim.  Recte  atque  ordine  me  facturum  effe,  credidi ,  fi 
tn  ^/putatione  ,  qua  mentes  effe  omni  corpore  liberas  ,  contra  religionum  adverfarios 
probavi,  nulli  parcerem  labori,  quo  veteres  ,  qui  omnes  fere  animam  naturam  &  ex- 
tnfioms  expertem  cenfuerunt  non  tam  inepte  fenftffe  ojlendevem  ,  atque  multi  volunt 
ho  ,c  quibus  hoc  dogma  prorfus  a  ratione  averfum  videtur.  At  fcire  vllim  omnes, 

'fflmnnes  illi ‘  !mjus  m  c*uJfa  fcripJi,pro  rato  atque  certo  a  me  haberi ,  praeter  id, 
quod  omnes  illi ,  qut  naturas  cjji  fatentur  corpore  vacantes ,  probant  &?  adfcifcunt  •  Effe  na- 

$'****'  non  conjiftat  ex  partibus  dhiduis  , 

lue  mthaPlJ  an  P'®“'  ’  T*  '"<y“  imefima  ******  fi*  agendi  facultate ,  at- 
; *  va.  4uadam  vi,  a  motu  plane  diveij a ,  operetur.  Atque  hoc  iis  auibus  ufi  fumus 

hnP  ni€ntlr  extra  omiiem  collocatum  effe  contr  over  fiam ,  certus  fwn.  Utrum  vero  natura 
>  c  p  orfus  expers  fit  extenfionis ,  an  alio  modo,  quam  corpus ,  cxtenfa  id  equidem  mihi 
inmendum  haud  fumo ,  verum  omnibus,  qui  judicio  valent,  dijudicandum  relinquo. 

Succedit  aliud  ,  quod  non  omittendum  effe  arbitror.  Toto  capite  hoc  ,  quin  toto  hoc 
--  °PI)Ugno  cos  ,  qui  generari  flatuunt  animos  ,  aut  vitam ,  cogitationem  &  intel - 
Ik  ZZ:XrUnayitaC  V Mus  inani  produc?,' exifiimant  ;  Jntra  mente?,  aeque 
am  'Lr  materJam:  naXuras  effe  per  fc  confiantes ,  adfirmo.  Non  deerunt  fortaJTis  qui 
Dc^caufT  f°mnwrum  Tythagoraeorum  amorem  ,  aut  immoderatum  erga  religionis 
buntur  i  f farnum  l  F*  h°C  Ubr°  dicendum  putavi,  fiudium  adduxi (fe  me  Jufpica- 
trunf »  lah0nS  iWpende™l‘  ^  Ver°  nCU~ 
gionisque  caufTamnnlt  Mulos  #  certos  volo  ;  quamqpaqi  ,  quod,  ad  Dei  reli - 
ut  laborem  hunc  afJrlf'  lfnordemtms  ab<  <%<M- amari  W  W-  Summa  mihi  % 
Geometra  propofutm  ^uafnratl°-  Neque  enim  certius  umquam  aliquid  ab  ullo 

Polle  ut  J  l'  1  f-  ’  iUt  P1  aPom  pojfc  arbitror  ,  atque  hoc  ejl  ;  ficvi  nulla  jeoe 
mm  ZmmZF***/  &  «**»,  rebus  ,  Jftro  Licio  conus 

&  cogitatio  ex hltmKmVU-  ,}%  i,>ler  fe  miJCCM,tur  &  i/nii 

drum  'frrin>  nrrpi  ■  ^°n  *mrfs  euui  d^f  cultqtes  tiirbabunt  ,  qui  x  quod  Anaxiimn- 

Wemadmdum  ficcwnU  ?Ua!)atcs  f^uct  corporibus.  Numquam  enim  is  explicabit 
*  Wocmad  pan  ffZf  msf‘fri  &  T"*’  ‘“V1»*  f  &¥**»*  vim  cogitandi 

adnrfarii ,  bJviterlxll, 'JeZfr"  m^ah^cg'l‘  Pppfithmtur  fupremi  Nm, inu¬ 
ram  proprie  laboris  me t  lartem  tt?*  Qi,am’'s  *mm  haec  difputatio  ad  ake- 

necejfariwnmihi  vi/ZfuH  1J1T  ammJ loco  attingere,  propterea 

fupremi  ciijusdam  Nummis  i 'cum  tuNica^A  ‘  ‘fn  f0*  Hpthiaus  >  religionem  fe  cultum 
lute  pugnare,  pojitem  c,LZtw  iZuTT  t  ®  rerlmpublicarum  fa- 

praedicant,  juj}itiam,ai te  ac  ingenw^fnihl?m ■fec,mnsl  'fiam,  quam  Athei  tantopere 
*“>  A*  ima  quadam  &cmme»*ititm,  r.e- 


LVI 


praefatio  auctoris. 

civibus  impofetum  cjl ,  officium  non  ex  lege  &  mandatis ,  verum  ex  ipfa  natura  vbn 
omnem  accipere  ,  declaravi ,  hacque  naturali  juftitia  religione  cultuque  divino  fubla - 
to ,  omnem  potejlatis  civilis  dignitatem  &  gloriam  tolli  ,  convici .  Quod  quum  feci , 
jura  confirmavi  eorum ,  qui  rebus  publicis  praefunt ,  Caefarisquc  quae  fiunt ,  Caefari , 
jDf/  yimf ,  Deo  aitribuu 

Dixi  omnia  ,  dicenda  mihi  effie  putavi ,  partim  defenfionis  ,  parlim  illuftratmis 
cauffia.  Reflat,  ut  p.  761.  ficriptum  a  me  effie  aFiquid  fitgnificem  ,  quod  emendationis 
indiget.  Eo  enim  loco,  quum  recentiorem  quemdam  auftorem  ,  a  quo  religio  oppugnata 
efl,  praecepiffie  monerem,  cogitationem  nihil  effie ,  quam  motum  ,  fianiores  fuiffie  &  fa- 
pient  i  ores  judicavi  Democritum  &  Epicurum  ,  quam  ut  tam  abfiurde  ac  impudenter  fien -  - 
tire  poffient.  Verum  poflea,  re  melius  putata  &  accuratius  expenfia,  fient entiam  mutan¬ 
dam  mihi  effie  vidi,  p.  84 6.  Etenim  Epicurus  ,  qui  omnem  in  voluntate  hominis  Uber - 
tat  em  a  motu  atomorum  extra  pondus  &  plagam  fortuito  declinantium  unice  proficifci  1 
cenfiuit ,  quid  docuit  aliud  ,  quam  ipfiam  volendi  facultatem  nihil  effie  ,  praeter  motum 
quemdam  locique  mutationem  ?  Similiter  fatum  Democriti  rerumque  omnium  nec  effit  a- 
tem,  quam  is  ex  materia  derivavit ,  qui  probant ,  illi  non  poffiunt  non  humanas  cogita¬ 
tiones-  credere  motum  effie  certis  legibus  temperatum  ac  determinatum.  At  at  er  que  ta¬ 
men  Democritus  &  Epicurus,  mundum ,  fime  cogitatione  ,  fiolo  motu  effectum  effie  pu- . 
tut.  Quocirca  fic  mihi  fienfiiffie  videntur ,  fi  modo  certi  aliquid  fenferunt  homines ,  quos  Dei 
odium  infianire  fere  coegit,  omnem  cogitationem  nil  effie ,  nijt  motum ;  at  non  omnem  ta¬ 
men  motum  effie  cogitationem ,  fcd  in  his  vel  illis  tantum  corporibus  ,  certa  ratione  confli- 
tutis,  aut  hoc  vel  illo  tempore  ,  motum  a  cogitatione  non  differre. 

Ceterum  non  fium  ego  nefichis  ,  fore  aliquos,  qui  hunc  omnem  laborem ,  quem  cum  ego, 
tum  alii  in  confutandis  &  debellandis  fupremi  Numinis  conte nitoribus  exhaufimus  ,  vel 
eo  nomine  inutilem  fupervacaneum  effie  judicabunt,  quod  nullos  plane  putant  in  orbe 
terrarum  effie  tam  infanos  &  amentes ,  ut  Deum  &  religionem  omnem  fublatam  velint . 
Utinam  vera  dicerent  ,  qui  fic  fentiunt !  &?  princeps  ego  omnium  ex  animo  faterer , 
inanem  &  parum  ncceffariam  a  nobis,  qui  cum  Atheis  congre  fi  fumus ,  operam  fufeeptam 
effie-  V1'1  tam  audafter  Atheos  effie  nullos  ,  contendunt ,  hi  nec  mihi  nimis  in  vete¬ 
rum  monumentis  videntur  effie  verfati ,  neque  tantum,  quantum  fatis  efl,  noftra  tempora 
perfpetta  habere.  Sunt  certe  multi ,  quos  vitae  ufus  &  confuetudo  certius ,  atque  ipfi 
re  lient,  edocuit,  effie  omnino  homines ,  qui  Deum  rejiciunt  &  ferre  nolunt.  Interim  non 
idcirco  tantum  Fiber  hic  exaratus  efl ,  ut  ad  officium  illi  revocentur ,  qui  fine  ullo  circui¬ 
tu  Deum  effie  negant  ,  quorum  uti  incredibilis  efl  dementia ,  ita  numerus  exiguus  ,  ve¬ 
rum  etiam  ut  eorum  fanentur  &*  communiantur  animi  ,  quibus  de  Deo  Deique  cultu  du¬ 
bitatio  quaedam  injecta  efl.  Vix  ego  putem ,  genus  illud ,  quod  homines  usquam  reperi- 
ri  negat  fui  adeo  immemores ,  ut  Deum  oppugnare  audeant  ,  hoc  etiam  confirmaturum 
effie,  tantam  effie  in  omnibus  mortalibus  animi  firmitatem  &  conflantiam,  ut  nullo  tem- 
fiore  vel  leviter  a  fententia  fua  de  Deo  dimoveantur  ,  aut  minimo  excrucientur  fcrupulo. 
Tales  enim  fiuniverfi  effient  homines,  unde  tanta  effiet*,  quae  mifere  orbem  noftrutn  vexat , 
vitae  in  plerisque  perverfitas  fcelerumque  contagio  ?  *  Illud  igitur  fi  concedunt,  dubitare 
nonnumquam  P&  homines ,  utrum ,  quae  de  Deo  dicuntur ,  re  Fle  fefe  habeant ,  an  falffi 
jint ,  hoc  etiam  confiteantur  neceffie  efl ,  eos,  qui  rationibus  philofophicis  omnes  ejusmodi 
fcrupulos  eximere  laborant  mentibus,  non  prorfus  inutile  munus  focietati hominum  afferre s 
hac  praefertim  aetate  noftra ,  quee  tota  videri  vult  effie  philofophica.  Scripfi  d.  13.  Maji  167 1- 

A  D- 


ADDENDA  et  EMENDANDA 

Ex  MS.  CL  MOSHEMI1. 

T  O  M.  I. 

Pag.  14.  lin.  is.  rationes  lege  notiones. 

?'iii:  t  iS30k'  Indi  primi  auaores  huius  doftrlnae> tcIle  Cbariin  er-  w  Tw- 

ibid.  §.  X.  lin.  5.  deleatur  ac  fi 
p.  19.  §.  XI.  lin.  3.  dicit  l.  dicat. 

Ok  »:  c.  lin-  2<s ■ fofi  neceffe  X<a  &  Nicetas  fenfit:  vid.  Cicen  Acai.  Quaejl. 

T',”'  De  mima  Ub~ IL  1  Lib.  I. 

y.  ut  I:  ponfito* 

.  Tomti'™. Empedocli  *'  Vld'  de  EnPMt  generatim  Nmv.  Dici.  Uift.  Crit. 

EPW.  Tom./ilE”nr3r  qUa  mi0De  “iVem  nigram  diCOre  P°tucnt>  vid.  Leibnitius 
t-  29.  lin.  2.  corporum  l.  corpora. 

>37.  *•  m  CXXXVIF, 

ii.  vmzvxcebm  iucem  iccjrp°reata 

p‘  52.  coi.  2.  lin  \p ini}  rLn.Y [uru  loca  afferc  Beaujobrt  l .  c.  j>.  482. 

f  «■  fa£ : 

P.  64!  co/  ^  *  lm *  ?*  ^  fimiliter  /.  eo.  F 

ftantes  ^n'  22‘  le&e  *  ^^patetitis  animos  non  efie  vif0$  naturas  per  fe  con- 

/•^135.*  pofrit’  V1(J*  c°lhber  de  animis  brutorum ,  Bibi .  Britann.  To;n.  V.  p.  I. 

&J6*  ’{”*•  I2.  vivus,  W*  rivuc 

89*  ‘  -  -  e-.. 

De  Democrito  &  ejus  Magia  copiofe  differit  Tartarot- 

7*  v2?2»  26.  Kd/  fuhoyOw  Ve*  i  ah  >  '  7 

ibid*“cfl  P •  Dxxx!  ;7‘j  ^  K“  *  *  "  &c.  (Vid.  Uqw 

£ S %)r£r£h$: tSfW3? fe ^  s 

i  $:  S  22;  fiftsvP £ius  WCffitoit 

P-  fe  .  .  •Z!m"erm“»  “e  reiig.  tfr/M,  Ma/ei  iW«r. 

n<iS  m  perfonas  &c.  6  °UaS  bt>1  ®nxerant>  imponerent,  eoque  modo  res  &  affectio. 

*  *  +  5t=  **  ** 


ADDENDA  et  EMENDANDA. 

^  163.  col.  I.  poji  feu  coeleftem.  At  Ovidio  Fufi.  Lib.  t  vf.  1.  Venus  mater  geminorum 

aviorum  vocatur. 

7)  lin.  8.  deleatur  ferunt. 

t  1 66  col.  2.  lin.  2.  Vid.  Nouv.  Dici.  Hifl.  Crit.  Tom.  I.  v.  Anaximenes ,  p.  323 ./ 
p  17 1’  co/  2.  not.  z.  ab  initio:  Vid.  Nuuv.  Diti.  Hfi.  Crit.  Tom.  I.  v.  Anaximander  y 

A3®7-/  ~1 

p.  173.  lin.  8.  pro  explicent  l.  explicant. 

p.  202.  §.  III.  lin.  14.  habuic.  I  habet.  . 

p.  21 1.  coi.  1.  lin.  15.  poft  Empedocles:  Longe  aliter  explicat  Beaufobre  Hfi.  de  Mamcb 

«■  g-  ab  initio,  ieg«:  Parcit  hic  labori  &c. 
p.  219.  col.  1.  /in.  w/t.  firmat,  ^  format. 

J  2'u  /in.  3.  po/2  confeientia ,  /.  tantum.  . 

P  270  col  1  not.  g.  infin.  Superftitiofus  videtur  fuiffe,  quia  foraaiis  fidem  habuit.  Vid. 

Plinii  Epp.  Lib .  HI.  «p.  J.  p.  192.  edic.  Corte, 
p.  276.  co/.  t.  lin.  3.  p.  520.  I.  453.. 
p.  277.  lin.  35-  eum ,  I.  eumque. 
p  202.  §.  XII.  lin.  11.  meditandi,  I.  medicanti. 
p.  ipf.  col.  1.  lin.  24.  eo  ftatim  ut,  /.  co  ftatim  cogi,  ut  &c. 

p.  296.  lin.  1.  /.  naturis  neque  genitis  .  neque  fadtis. 

p  °02  col  i  not.  x.  lin.  6.  I.  eum  cdiflerere. 

ibid  col  2  ’  lin.  9.  poji  faciam.  Vid.  Zmmermanni  DiJJ.  de  relig.  Plutarchi ,  in  Miifeo  Hei 
vet.  Tom.  IV.  p.  379-  /•  qui  ad  mc  provocat  pafiim. 
p.  305.  co/.  2.  not.  y.  I  diftinftam:  haud  vero  negat  <5tc. 
p.  30*5.  col.  1.  not.  a.  placere,  /•  fayere. 

P-  309.  fub  textu  (ed.  Graev. )  /•  Graec.  . 

p  316  co/  1  lin.ult.  poft  dire&am  l.  Ex  lnlhtuto  de  Mamchaeismo  Pythagorae  agie 
Beaufobre  Hili  'de  Manieheisme  p.  29./.  qui  in  primis  p.  30..  nihil  obftare  animadvertit» 
quo  minus  Zaratas ,  magifter  Pythagorae ,  Zoroa//cr  videatur  effe,  &  p.  32.  eum  Deuia 
&  materiam  ftatuiffe  decernit, 
ibid.  co/.  2.  lin.  31.  interim ,  /•  .  ,  _  . 

p.  317.  col.  1.  lin.  4.  Haec  Zorvajlrts  dicitur  doOnna.  Vid.  Beaufobre 
ibil  'lin.  penult.  Conflata  eft  Manichaeorum,  fententia iex  binis  prioribus. 
ibid  c<A  2  lin  II  Forte  omne*  ,  qui  malum  quoddam  principium  profeffi-  funt,  puta- 
runt,*  iliud  cum  materia  conjun&um  effe.  Manichaeus  hoc  omnino  credidiffe  videtur.. 

p'  3-3'  col  ‘  1  lin‘  2 3. C Vid/ de  religione  Perfarum  Beaufobre  Hfi.  de  Mamcb.  p.  162.  f. 
p.  327.  coi.  1,  /m*.  10.  Hinc  Afcanius  ob  fortitudinem  Jovis  putabatur  filius.  Aurelius 
Vitior  de  orig.  gentis  Rom.  c.  I5>  P-  3°*  ...  .  , 

ibid.  col.  2.  ad  lin.  3.  Qui  fubito  extintti  erant ,  nec  inveniebantur ,  rapti  putabantur 
a’ Diis,  ut  Aeneas apud  ^ur.  Vitorem. de  orig>  gent ;  Rom.  c.  14.  p.  28.  29.  Romulus  & c* 
p.  332.  /in.  3.  /.  Deorumque  fi  c  eas  ac  Dearum  &c. 
ibid.  co/.  2.  lin.  15.  Deum ,  /.  Deorum, 
p.  334.  lin.  33.  fupplicaverunt. 
ibid.  lin.  36.  confuderunt, 
p.  337»  2.  ratio ,  /.  notio, 

p.  339*  ^n‘  33-  afferre ,  /.  afferre, 
p.  340.  lin.  12.  in  quo,  /.  in  qua. 
p.  343.  col .  2.  lin.  12.  di&arat,  /.  declarat. 

P-  345-  penult.  inducit  /.  induit. 

p.347.  lin.  17-  qu\>  /-  quin. 

p.  351.  lin.  6.  refellerunt  ,  l.  refellerent. 

ibid.  lin.  7.  8,  l.  duo  hic  addemus  alia.  Alterum  exftat  &c* 

Caetera  fuis  locis  inferta  &  correcta  fune. 


R  U‘ 


RADULPHI  CUDWORTHI 

D  E 

VERIS  NATUR  AE  RERUM 
ORIGINIBUS  COMMENTARII. 


C  A  p  u  T  PRIMUM. 

Qus  ^om°Du^,Lu™AE^™ERE  DISP0TATUR  .  quod  corpuscu- 
fiunt,  definita  Essk  vnM^  QU‘  fataliter  OMNIA,  quae 
Omnium  ex  ipsa  matrp^  ’  ET  NECESS,TATEM  ferum 

athei  Bnump,  MATERIAE  CONSTITUTIONE  ELICIUNT 

^  iHEI  homines  opinionis  suae  praesidia  petunt 
3  *#**>  W  &  <*SSC>  ®  <s^  ©'  ««S*»  ©  «#SSO  ®  0  «0&3» 

U  .r„t?  G  U  M  E  N  T  U  M. 

.  1  tu/T,  *  Tum  omniun'  ««i 

S-  III.  oZl  rg,mbu!  na,urae  rerum  „ 

S.  ^iiw»  ^  "s  Jlv  ^ UP"’-  ^uuum  jufcnm  cenjent  fi  IV'  /y/> 

diorum  «///,,  /p  ^HH  Protagoras  ,  wc  Democritus  ™’,e}Usdem  ^cae  co' 
rlr'  poterit,  nuiPre”ZP  co,'tuscularem  philofopbiam  invenit'-  Leuc'PP“‘  .  »« 
P°fi<lonhm ,  Stoicum  TJ/M  Me<>!  confuLdos  fumi,  ‘ IY  »»•.  «*«**»' 

^  /c”Ptum  reliquiire  Mnfrhuni  Pi  *’  ■  EretaUr  indicatur  % 

Mocbus  ili/  p[rP6fb'n  'wiJJi-  fi  Y  H?fc  ffCM '  a,"«  W/«  7V«'  «m- 

■SHmurfJ  HtCUSA  cuius  ^Aucce/forln,  ^hus.idem  probabiliter  fuit ,  ac 
ces  hujus  veriTi-ri,  ^mb!'c^us  refert.  S  Xl’  pV^  ^  Sacerdotibus,  Pylbageram 
Tae  monades  ftm&L  f Sintis  probatur.  fi  XH  mjxpjrtern  fuiffi  ,byf,. 

J  JJ*  atoms  teftantur  fi  Ynr  Ecpkantus  &  Anjlouks .Pythago* 

Empedoclem  ,  Pythagorae ufn ,  <jj 

A  mr/r# 


2 


argumentum. 

rerum  naturam  inVeftigandam  ufum  ejfe ,  luculenter  declaratur.  g.  XIV.  Idem  copiofiu* 
ex  Platone ,  Arijlotele ,  Plutarcbo  &  Stobaeo  ojicnditur.  g.  XV.  Anaxagoras  atomis  qui - 
dem  favit ,  fed  parum  perite  ,  aut  inficetus  fuit  philofophiae  illius  imitator  ,  quae  corpus - 
tulit  nititur.  g.  XVI.  Ecphantus  Pytbagoraens ,  Xenocrates ,  Heraclides ,  Diodorus  O 
Metrodorus  Chius ,  omnes  illam  philofophiam  amplexati  funt ,  gKM  atomis  nixa  Jiat.  Ari - 
(lotelis  tejlimonium  ,  omnes  veteres  phyficos  hanc  viam  philofophandi  fequutos  ejfe  docen¬ 
tis.  g  XVII.  Quemadmodum  Ariflotelis  auftontati  confuli  queat ,  aliorum  item  vete¬ 
rum  /criptarum  fides  defendi ,  qui  hanc  philofophiam  a  Leucippo  &  Democrito  primum  te - 
inventam  ejfe.  Leucippus  £?  Democritus  principes  atomis  ad  Deum  tollendum 
abufi  funt ,  aaf  illud  philofophiae  corpuscularis  genus  condiderunt  ,  quod  Deum  &  re¬ 
ligionem  labefactat.  g.  XVIII.  Corpusculares  pbilofophi  ,  qui  ante  Democritum  vixe¬ 
runt  Deum  ejje  6?  naturas  corpore  fecretas  profejfl  funt.  g,  XIX,  Recentiores  qui¬ 
dam  ’ confutantur  ,  qui  negant  ,  veterum  quemquam  de  naturis  cogitajfe  fimpTicibus  & 
corpore  Jecretis.  Probatur  antiquitas  dottrinae  hujus  ex  Platone ,  {ai  ipjemtt  aperte  eant, 
profejjus  ejl.  g.  XX.  Arijloteles  pariter  naturas  ejje  credidit  corpore  vacantes.  g.  XXI.  E- 
picurus  hanc  Jentent  iam  defruere  conatus  e  fi ,  quam  Platonem  fc?  a/ior  wterej  tuitos  effey 
non  ignorabat,  g.  XXIL  O/wwJ  pbilofophi ,  qui  animos  ejfe  immortales  crediderunt ,, 
£?  Deum  profejfl  funt  ab  hac  univerfitate  dijlinClum ,  naturam  etiam  cenfuerunt  ejfe  cor¬ 
pore  vacuam.  Praeter  Thaletem  ,  Pythagoras  in  primis  acriter  hanc  opinionem  ajferuit , 
«fiam  ifiwna  Trinitas  non  ignota  fuit.  g.  XXIII.  Parmenides  naturas  ejfe  ajfeveravi > 
corporis  expertes :  quod  etiam  omnes  illi  fecerunt ,  qui  negarunt ,  w  ot/woj  fluere  ,  6? 
partta  flabiles  ejfe  docuerunt .  §•  XXIV.  Empedocles  fufe  docetur  nec  /Jthcus ,  «cc  c* 

torum  fuijfe  genere ,  proett'  corpora,  exfiftcre  negant  aliquid,  g.  XXV.  Anaxago- 
ras  naturas  ejfe  docuit  corporis  inanes,  g.  XXVI.  Concluditur ,  o/wwcr,  qui  atomos  ante 
Democritum  crediderunt  ,  £?  Dei  fuijfe  profejfores  ,  fc?  corporo  t;ac«aj  endidiffe* 

\  XXVII.  PhVofopbia  corpuscularis  Theologia  non  modo  non  pugnant  inter fe,  verum 
ttiam  naturali  quodam  vinculo  conj unitae  funt.  Id  primum  probatur  ex  origine  philofophiae 
Katomicae ,  9«ac  generatim  exponitur,  g.  XXVIII.  Enucleatius  de  ortu  philofophiae  cor - 
pus  cularis  dijferitur ,  gaac  docetur  ex  iflo  rationis  praecepto :  Ex  nihilo  nihil  fit  aut  in  nihi¬ 
lum  abit ,  profetta  ejfe.  g.  XXIX.  Idem  illud  rationis  praeceptum ,  quod  veteres  adduxit  ♦ 
ut  format  &  qualitates  repudiarent  .  eosdem  commovit ,  ut  naturas  ejje  decernerent  corporis 
omnis  materiae  inanes,  g*  XXX.  Eodem  rationis  praecepto  duce ,  co  venerunt  veteics » 
:,f  animos  ejfe  immortales  ajfeverarent.  g.  XXXI.  £*  co</c;/2  /onfc  Tiara  ejl  doctrina  de 
animorum  praeexftjl entia  &  migratione  in  alia  corpora .  g.  XXXII.  Veteres  hanc  doftrt* 
nam  non  adfolos  hominum  animos  pertinere  judicabant ,  fed  ad  omnes  mentes  &  vitas,  cW 
iuscumque  demum  efent  generis ,  extendebant,  g.  XXXIII.  Haec  omnia  dictis  probantur 
Empedoclis,  qui  &  animos ,  natis  nondum  corporibus ,  fuijfe ,  fcf  exflinttis  permanere  cor¬ 
poribus,  his  argumentis  fretus  docuit,  g.  XXXIV.  Judicium  de  hoc  dogmate.  Animos , 
dijfipatis  corporibus  ,  permanere  ,  refte  confecerunt  veteres  ,  quibus  atomi  curae  fuerunt . 
/t  *focc;jf,  animos  a  Deo  creari ,  6?  perennes  quidem  ejfe  poftfata,  verum  ante  cor 
pora  non  exftitijfe ,  nihil  tradunt ,  ni/i  quod  ratio  probat,  g.  XXXV.  AToua  fententti 
proponitur ,  quo  animos  brutorum  animantium  corpore  carere  pojfe  doceatur,  nec  tamen  cX' 
Jlinclis  corporibus,  permanere ,  aut  in  nova  femper  corpora  migrare,  g.  XXXVI.  £*  ^ 
fententia  nihil  contra  animorum  immortalitatem  potcjl  erui.  g.  XXX  vll-  Empedoclis  ftf 
tentia  rationi  magis  ejl  conveniens  confentanea ,  gwa/w  oorzif/z  opinio ,  qui  brutorum  ani - 
mos  corporeos  ejfe  volunt,  g.  XXXVIII.  Philofophiae,  quae  ad  corpuscula  cunila  referti 
haec  indoles  ejl  ac  ratio ,  tam /equitur,  refteque  intelUgit,  non  pojjit  non  crederet 


Tres  funt  de  Fato  Sententiak.  3 

iLritZn  him  VraCM?-.  U  f‘inque.  Hocet,lr  amentis.  §.  XXXIX.  Binis  rebus 
comributrnnft  t  re  i(luil  vnnibusphilofophandi  viis,  primum  naturam  mundi ,  qui 
cendi  ataue  dptmnft^ j™*'  rr^'  ,XL‘  Atride  planam  nobis  &  apertam  monjlrat  viam  do - 

atque  clemonjlrandi,  efje  naturas  corpore  vacantes  <r  ytt  n  ?  j-z 
terem  philofopbiam  Mofchicam  binis  confhm  ZZur  pL*Lr  A  ,  l* 

Theologia  feu  doftrina  de  Deo  mJibuTpurT  \  XLU  f%  llTJ*  T”' 
lata  paullo  poft  &  truncata  ,  bis  unam  L  *  *  -,r  ,  *hlloS°Phm  haec  muu’ 

§.  XLIII.  Leucippus  &  Democritus  auumaVr  tr  *llis  .alteranL  flbie  vindicantibus, 
eam  unice  curam  incubuerunt  ut  mml  nt  ^  CUt  ay]!m0  a ,Reo  &  religione ,  in 
dam  adbiberent.  Id  aua  factum  r  0*TJ  crran\  trad^a  >  ad  impietatem  Jlabilien - 

explicatur.  §.  XLIV  Plato  Mh  "ffirit, 

teres  ,  /o/i  t,,! 

injlituti.  K  XLV  Arifiot^c  t  corpore  /emotarum  contemplationi.  Caujfhe  hujus 
MJlotelical'  ^  ha°  m  Te  Flatoms  PreJfi(*  Laus  pbilofophiae 

|ui  res  omnes  &  aaiones  mortalium  neceffitatis  legibus  fnhiU 
S  Cium,  fieri  que  negant  extra  fatum  aliquid  ,  illi  duplicem  vul^o 
,  viam  ineunt.  Quidam  omnibus ,  quae  virtutem  habent  ao-en- 

_ i 

7~ n-  Ql0d,  ns  «"««$«  MeeJJiim 
Intcjtinum  habeat  cunilis  in  rebus  agendis. 

feaionibu^Zmerent  •  ’  VerUm  ea™  in  fupremi  Numinis  peN 

divinis  ante  deferipta  atque  Sta X*  ’  q"a?  .evenw"t  >  vok>ntate  ac  decretis 
non  poffint  non  fieri  &  accidere  afiJ11PTC,p,"nt,i  Z-  q“ae  .a§untur  a  nobi5. 
tem  efle  nullam  fentianr  /  ~  V- lbus  fuperior  placet  opimo ,  fic  ut  liberta¬ 

te  licet.  Namantftatuant  ^ceffee7’W")  h'S  bin,s  d°Sma  f™">  modis  ftabi- 
^em  nihil  efle  in  univerfa  rernm  L’  P  corp°r’  ."“Wmqoe  eorum  exte- 

fe|  fe»  /= * ■  *» 

^ocierari  &  regere^  a*!?*?  ?U  mechanicam  neceflitatem  ( «Wvxu  Jajv J  \ 

.(a)  Epicureus  ille  p0fta «i  r  TIo- 

ll-  d ‘ 

— :  -  .  vornnr  ’  a^9ui  Latini  interiorem  necejfitatem 

vocant,  apertum  eft  Armini.  Dnnnt,,*.  t». 


«=£■ =tee«.. 

q  jt  c°gatur  ferre  petique. 


vornnh  ’  ^  °d  3  ‘^ui  Latini  'interiorem  nece jj 
rernii  f  aPertUm  eft.  Memini,  Donatum  c 
IJl  u  Eu,nuch-  A&.  V.  Scen.  5.  obfervare , 
pac  loquendi  formula  fuifle  ufos. 

A  2 


4- 


Tres  funt  de  Fato  Sententiae Cap.  f» 


Plotinus  (O  paullo  aliter  familiam  diftinguit  eorum  ,  qui  fato  dicunt  omnia 
fieri;  quamquam  fi  quis  rite  circumfpiciat  cun6la,  quod  ad  fummam  rei  attinet,, 
nihil  inter  ejus,  noltramque  divifionem  intereft.  A<7m  £v  vt  &jusv(&'  mw,  cpbc 

ttv  5  oiKrfixc  i&nTvfyjtvQi '  qI  pt$r  ct$'  lref  nv®*  rx  7rvtv&  ocvxorunv  ,  q\  j  jf7U,  $ 

quis  autem ,  inquit,  bifariam  hos  dijlinxerit ,  a  veritate  forfan  non  aberrabit .  Nempt 
alii  quidem  euntia  ab  uno  principio  dependere  putant ,  alii  vero  nequaquam.  Illud  genus 
haud  male  appellaveris  fati  divini  vindices,  illud /af/  bruti  &  athei  defenfores.  Eos, 
qui  fic  neceilitatem  tuentur,  ut  Deum  haud  tollant,  idem  poftea  (c)  Plotinus  di- 
ltinguit  iterum  in  eos,  qui  vim  ipfam  Dei  ajunt  in  confilia  &  a&iones  noltras, 
nulla  re  alia  interveniente ,  influere,  non  fecus  ac  membra  animalium  non  virtute 
propria,  verum  ejus,  quod  in  fingulis  principatus  dicitur,  movemur  &  diriguntur: 
&  in  eos ,  qui  fatum  efle  volunt  fempiternam  quamdam  caufiarum  feriem ,  inter 
fe  necefiario  aptam  &  connexam ,  quarum  Deus  omnium  principium  &  au&or  fit. 
Illi  recentiores  quosdam  Chriflianos  apte  referunt ,  qui  fati  quoddam  genus  fibi 
finxerunt :  hi  Stoicorum  de  fato  fenter.tiam  tenent. 

Quamobrem  quotquot  a  fatali  quadam  neceflitate  ,  quaecumque  fiunt  &  eve¬ 
niunt  inter  homines  omnia ,  procedere  difputant ,  ad  tres  commode  clafles  revo¬ 
cari  poffunt.  Prima  eft  eorum  ,  qui  fupremum  Numen  res  omnes  aeterna  lege, 
nullius  rei  ratione  habita,  decrevifle  docent,  ideoque  libere  fufeipi  a  nobis  aliquid 
polle,  negant.  Quod  quidem  genus  fati,  licet  haud  prorfus  ignotum  fic  antiquio¬ 
ribus  philofophis  &  feriptoribus  ,  praecipuos  tamen  ( d ).  in  recentioribus  quibus¬ 
dam  Chriftianis,  ab  antiquae  ecclefiae  fententia  vehementer  hac  in  re  disjun£lisr 
cuftodes  atque  tutores  reperit.  Alteram  feftam  conflituunt  illi,  qui  Deum  fapien- 
ter  quidem ,  verum  fataliter  &  necefiario  agentem ,  res  hujus  univerfi  omnes  ge- 
neratim  dispofuifle  ac  defcripfifie  putant,  atque  hac  ex  generali  conftitutione  nihil 
non  eorum,  quae  in  orbe  contingunt,  perpetua  quadam  caufiarum  ferie  proficifei 
judicant.  Haec  igitur  fati  fpecies  continuatio  quaedam  caufiarum  eft,  quas  inte¬ 
rior  quaedam  necefiitas  impellit  &  agitat.  Placuit  vero  quondam  Stoicis ,  Zenoni 
ac  Cbry/ippo ,  quorum  ( e )  Judaeorum  fecla,  veftigia  legifle  videntur.  Po- 

flremum  genus  ex  his  conftat,  qui,  fublato  Deo,  phyficam  &  naturalem  rerum 
omnium  neceilitatem  inculcant.  Hoc  fatum  (/)  Epicurus  7 lw  r  cpumiuv  ejux^u 

'  pbr 


(b)  Plotir.us]  Locus  exftat  Libro  de  fato  En- 
itead.  III.  Libr.  I.  Cap.  2.  p.  230. 

(«.)  Plotinus  diftinguit  iterum  ]  Hanc  diftribu- 
tionem  aegerrime  apud  Plotinum  invenias.  Vir 
dottiffimus  ex  illis  ,  quae  Plotinus ,  homo  &  ordi¬ 
nis  &  ornatus  plane  negligens,  diflerit,  elicuit  eam 
potius ,  quam  diferte  traditam  reperit.  Magno  e- 
jat ,  quod  alias  monuimus ,  Cudworthus  erga  illos 
fiudio ,  qui  Platonem  in  philofophando  ducem  fibi 
Relegerunt,  in  quibus  non  poftremum  Plotinus  lo¬ 
cum  tenet.  Itaque  faepius  fic  eorum  ratiocinatio¬ 
nes  proponit,  quemadmodum  enuntiari  &  explica¬ 
ri  debuiflent,  non  ficut  enuntiatae  a  philofophis 
illis  &  explicatae  funt.  Ferenda  eft  haec  in  homi¬ 
ne  egregio  imbecillitas ,  ceterisque  ejus  meritis 
condonanda. 

(  d  )  In  recentioribus  quibusdam  Chriflianis ]  Qua¬ 
le  genus  intelligat,  nulli  ignorare  poliunt,  nlu  quos 


omnis  civitatis  Chriftianae  hiftoria  praeterit.  Ve¬ 
hementer  ubivis  ab  illis  abhorret  Chriftianis  vir 
magnus ,  qui  fataliter  a  Deo  cunfta  eflfe  decreta 
opinantur,  neque  religionem,  fi  horum  obtinucrif 
fententia ,  contra  impetus  eorum ,  qui  eam  labeta-1 
ftare  totam  volunt,  dcfcndi  polle  arbitratur.  D& 
ipfa  ceterum  eorum,  qui  fato  fieri  volunt  omnia, 
partitione  ,  quam  hic  fuppeditat  ,  nihil  moneo, 
quum  res  nunc  longe  agatur  alia.  Forte  infra  quae¬ 
dam  ad  hanc  rem  pertinentia  differendi  locus  dabi¬ 
tur. 

(0  E f^eni]  Conjcttura  hacc  eft:  nam  de  fato 
quid  EHeni  fenferint ,  valde  dubium  &  obfcurufl1 
eft.  Vid.  Jac.  Basnage  Hiftoire  des  Juifs . 

II.  Libr.  II.  C.  20.  p.  529.  ed.  ultim. 

(J)  £ picurus]  Nil  dubito  ,  quin  haec  Epicus* 
verba  in  animo  habuerit  vir  doftiifimus ,  quae  i1? 
epiftola  ad  Menoeceum  exftant;  ’£**!  tytTrl»  »>• 


^  l’  2*  Fatum  Mathematicum f 

Thficorum fatum ,  nominat;  re&ius  dixiflet,  Meorum.  Apte  ceteroquin  fati  hujus 
detentores  fati  Democri  cici  patroni  vocari  poterunt.  Triplex  haec  de  fato  opinio 
fnP  lceJ^  fententiam  de  ortu  atque  conftitutione  naturae  rerum.  Has  ego 

lententias  non  modo  hic  explicare ,  verum  etiam,  fi  fieri  poflit,  vanitatis  &  ftulti- 
50,nv'nc.ere  c°nftitui.  Quo  perfefto,  quid  de  hujus  univerfltatis  ortu,  natura 
indole  fapientem  ftacuere  deceat ,  apertum  &  propofitum  erit. 

fermonIibu*^”fmdamm?t,fUitt  &  Aflu-ologieum ,  quod  multorum  celebratur 

ecumque  demum  f^  ^  .fpeaeS  Va!de  -levis  &  abje6la  eft  >  fl  naturam .  9“’ 
memoravimuT  Anr’/-d  *  u”"*  cJaffem  peranebit  partitionis  Plotini,  quam  modo 
repetent  autnl^fi™  ab  uno.folue  ac  principio  patroni  ejus  quae  fiunt  omnia 
ter  Chaldaei  P‘.ura  fingent  principia.  Sufpicor,  (4)  totam  hancce  rationem  in- 
demCSeta?ZU1V  T°  qU°da?  Senere  exC0S“  effle ,  quod  pluribus  qui- 
cebat  Tenenm  ^  ad.  fucmn}amJ  e.rSa  De“m  impietatem  occulte  du- 

&  robuftum  fo  o  funH^i n“T  St01c>  deinceps  ,ad°PWrtint ,  adultumque  jam 
r„  L/m. tato  lu0  dtvmo  adjunxerunt.  Nec  enim  Manilium  Firmicum  nliniiue 

His  addi  deto^8*^08  multos  \n  eo  fuifle  ornando  &  fovendo,  obfcurum  eft. 
tam  Chriftian  C  ’  n°n  pau^os  philofophorum  ,  qui  fatum  alioquin  averfati  funt  * 
qUam  a  C*"^^nos,  Flotinutn ,  Origenem ,  Simplicium  & 
2?Wue>  9«»  P^reft,  divinationi  ex  aftris  auftori  WtriS  Qu 

•  Ht.C°eleftia  Cigna  vim  afferre  hombibus  T 

atque  liotus  ZltiXesPmtibKTrn  uqUl  “te  °'™ia  ProfPe,!erit »  fiderom  curfus 

ta  ,  accommodaffe  “  u?  ea’  9wae  in  terTls  ah9uando  effent  eventu- 

fieri  poffent  ei,.  1IS  ex  lllls  certae  divinationum  conjeflurae  a  peritis 

portendere  J  aftra  none(fi^»  quae  fiunt  inter  homines,  fed 

pturam  uuiVafi6  UmqUe  dlvlnl  v°lumiRis  indar  effe  cenfuit,  cujus  litteras  &  fcri- 
aliter  (?)  pJI^Vifiim’  IT™*  '"d11*?  eventus  leSere  *  Praefentire  poffe.  Nec 

3V«ad»  tw’  ^  '  rq«C'’  f"  C“™J*  T 

*  **  uir™2  >  rh  niMaiuj  y&uum- 


Viam 


juand^®“  De  hoc  qui  litteris 

bncto  iU  J111'  fufe  enarrantur  a  jo.  Alt.  Fcu 
Clirifiianae  cafK  ^mentor.  pro  veritate  religionis 
Gerh.  Jo.  V0JJius  4?3*  In  Primis  quae 

P-  RO.  /.  L'b-  II.  CaP% 8. 

tum  eos  juvabunt  nii;17°°’  ^ol‘  difputat,  mul- 
guntur,  ftatim  inteilieL.11011  olnnia,  quae  hic  le- 

w.jf  dixit  de  civit.  Dei  £fKd'^ere“m  <*«&*$* 
mhilcll,  cur  multa  difpufentur'  Cc£h,m'fSibus * 
lSs  S"fufr  .[ui(re  P6.I«lis .  daemones  five 
r?ntur  ac  dir  l-i  rSl’  qU'  °^W  COrum  m°d«- 

t^haee,  ea  fouj  l*m  aetate  femen- 

&  0rien^  regionibus  fortacis,  ad 


Italos  pervenerat.  In  his  enim,  quod  JamlUchus 
memoriae  prodidit,  quidam  erant,  qui  F\tha *<* 
ram  ex  ilto  efle  cenfebant  daemonibus,  <2  unmn 
mcolunt  Mdl  ^  Pythagorae  Ca?\  p.  23. 
ed.  Kujlert.  Iidoq ivctufthTim,  populi  Deires  hu¬ 
mana»  torare  ,  ml  dubitabant.  Junge  haec  duo: 
Dit  rebus  humanis  provident ;  & :  Aftra  [edes  funt 
S'TSanTLqnaereS’  Utarbitr°r,  amplius,  i£de 
delanfae  fint  °Pinionem  antiquiiTnnae  gentes 
Srfa  fieri.  aftr°rUm  ’ 

(i)  Stoici  deinceps  ]  Vid.  7ac.  Thomafius  de 
exujhone  mundi  Stoica ^Dif.  XV.  p.  24 6 

°rT?fX]oVid*  D2». 

«iaior.  X.1MI.  Cop.  8  5.  5.  p.  T29.  Haufit,  ut 

multa  alia ,  dogma  hoc  cx  fcholis  Platonicorum- 
F'  J  ff  tinus  ]  L0CU9  hic  exllat  Libro  de  fato 
nnead.  IU.  LHr.  1.  Cap.  6.  p.  233.  Sed  multa 
apertius  &  fufius  idem  Plotinus  hanc  rem  edifie- 
HUt  Enncad.  II.  4 ibr.  III.  utrum  Jlellae  aliquid  a-, 


r> 


Talum  Matkhnaticum. 


Cap.  t 


ctilfBif,  uvuytvurwv  rx  y.ifcovfo  vn  r  epuotTuv  $  tp  ccvu\oyn  ptSMo A«A  n  ay,fxecat\ 
dhtv.  u<r*to  tt  ?tf  biyn '  irr&Sy  v^^of  oetif  <nj ucdvj  viJ/ifAa?  rivat  irpofeis.  Praejiat  diceft 
coelejlia  pro  univerfi  falute  percurrere ,  Jed  inierim  ad  altum  quendam  ufum  conducere :  que 
fcilicet  qui  iUafufpicmnt  quafi  litteras ,  qui  videlicet  litteraturam  ejusmodi  noverint ,  futura 
legant,  ex  ipfis  figuris  comparatione  quadam  analogica  indagantes  fignificatum:  quematr 
modum  fi  quis  dixerit ,  avem  per  fublimia  pervolantem  actiones  quasdam  Jublimes^  fignificare^ 
Idem  etiam  (hi)  Simplicius  fentit :  isiv  »'  *n*q$ri  j?  «nyfoAj  * 

ivvat  T?  ydY  uC-rloS  hyjtJf  y  m  itw  jiam  ,  an  cimMfroK  $1  mt  rZth 

4  ri.Ss  '  r  «tf  Fatalis  coeli  comer  fio  conjenlanea  ejt  pro- 

dictioni  animorum  ,  qua  comtrfme  animi  corporibus  inferuntur ,  non  ita  quidem ,  ut  et 
co«at  animos  haec  aut  ilia  appetere,  fei  ut  cum  eorum  appetitionibus  conjentiat.  Hanc 
autem  fententiam  iftud  philofophorum  genus  tanto  aratus  complectebatur,  quod 
haec  imbecillitatem  eorum  occupaverat  fuperftitio  ,  non  modo  mentem  &  ratio¬ 
nem  inefie  in  fteilis ,  fed  etiam  intelligentia  &  fapientia  longo  homines  ab  illis  in¬ 
tervallo  fuperari.  Quumque  Deus  neque  flellas ,  neque  ceterarum  rerum ,  quibus 
natura  rerum  continetur  ,  condiderit  aliquid  ,  ut  nullius  commodis  ferviat,  nih 
propriis,  contra  omnia,  quae  inolitus  efb,  ad  communem  hujus  univerfitatis  utili* 
tatem  aptaverit;  aegre,  quidnam  effet  in  ftellis,  quod  humanis  rebus  opportunita¬ 
tem  quamdam  &  fa lutem  afferre  poffet,  confequebantur ,  nifi  quamdam  humana¬ 
rum  rerum  praefignificationem  haberent.  Nam  quae  de  virtute  iiderum  phyfica 
in  hunc  orbem  feruntur,  ea  nimis  levia  ac  exigua  philofophis  his  videbantur.  Nec 
ego  diffiteor  ,  ex  iis ,  quae  pro  divinatione  ex  aftris  dici  poliunt ,  nihil  efle» 
quam  hoc,  majori  veritatis  ftmilitudine  praeditum.  Quamquam,  tota  haecce  dilci* 


*ant?  Cap.  i.  p.  137.  &  Cap.  7;  P’  J4a 

Latinis  verbis  hanc  Plotini  fententiam  enarrare  vi¬ 
deo  Macrobium  in  fonmium  Scipionis  Lib.  I.  Cap.  19. 
p.  97.  ed.  Gronovii.  . 

(m)  Simplicius  1  Leguntur  haec  verba  m  Stm- 
plicii  Comm.  in  EpiStetum  Cap.  I.  p-z6.ed.  Sal- 
mafii.  Ver  fio  Wolfti  eft.  Verum,  nifi  multum  fal¬ 
lor,  quam  hoc  loco  copiofe  tuetur,  de  vi  1  merum 
&  aftromm  fententiam  Simplicius ,  ca  P*ane  a  Plo¬ 
tini  &  Origenis  opinione  recedit.  Omnia  enim  fi 
accurate  confidercntur ,  quae  dilferit ,  fic  ccnfet  de 
aftris.  ( I.  )  In  hominis  animum  nihil  poffe  fide- 
ra,  quoniam  is  &  ortus  &  interitus  expers  fit.  I.  c. 
p.  ac.  (II.  )  At  inrtrumentum  animae  feu  corpus 
ab  iliis  affici.  (III.  )  Corpus  autem  femper  tale 
produci,  quale  aptum  fit  animo,  cum  quo  lociari 
debet.  ( IV. )  Quemadmodum  igitur  ex  inftrumen- 
tis  de  artifice  conje&ura  fieri  poffit,  ita  etiam  ex 
confiderationc  inftrumenti  animae  feu  corporis  a- 
ftrorum  peritos  judicare  pofle  de  habitu  ejus ,  qui 
ufurus  fit  111°  inftrumento.  (V.)  Atque  raro  eos 
falli,  co  quod  animae  inftrumenti s  luis  feu  corpo¬ 
ribus  plerumque ,  tamquam  partibus ,  utantur,  ap- 
petitionesque  fuas  ad  corporum  naturam  accommo¬ 
dent.  (VI.)  Ex  quo  quidem  pateat  ,  conver fi o- 
nem  coeli  non  efficere  ea,  quae  fufeipiunt  animi, 
fcd  convenientem  tantum  efle  animorum  appetitio¬ 
nibus  ,  quoniam  hi  plerumque  corporum  lefe  tra¬ 


dant  imperio.  Sextum  hoc  momentum  fententii 
eft  verborum  Simplicii  a  Cudwortho  hic  allatorum  > 
quorum  vim  male  prorfus  &  obfcure  IVolfius  eX- 
preflit.  Mi  ferum  eft,  plerosquc,  qui  Graecorum 
philofophos  Latine  verterunt,  vix  fere  aliquid  ad 
eum  laborem  attulifie  ,  quam  Graecarum  littera¬ 
rum  peritiam,  nec  philofophiae  veterum  fatis  fuis-  , 
fe  gnaros ,  aut  Virtute  ratiocinandi  valuifle.  Indd 
enim  evenit,  ut  verfionibus  utamur  magnam  par* 
tem  obfcuris  &  a  philofophorum  mente  non  raro  j 
prorfus  alienis.  Sic  igitur  vifum  eft,  ut  evidentius 
explicem,  quae  jam  dixi,  Simplicio:  Animum  hu¬ 
manum  nulla  rc  cogi,  fed  plane  Uberum  effer  at 
corpus,  quo  cingi  debet  animus,  tale  fingi,  qua¬ 
lis  fiderum  eo  tempore,  quo  conftruitur,  coeli» 
que  ftatus  eft.  Igitur  ii  aftrorum  periti  tempus  il* 
lud  calleant,  quo  quis  conceptus  &  natus  eft,  fcl» 
re  quoque  eos  poffe  ,  quemadmodum  corpus  ho* 
minis  affettum ,  quibusve  praeditum  fit  propenfio 
nibus.  Quumque  animi  plerumque  corporum  in- 
ftinctui  obtemperent ,  neque  libertate  fua  utantur*’ 
idcirco  eos  plerumque  ex  aftris  de  tota  hominis 
natura ,  indole  &  appetitionibus  judicium  ferr« 
polle.  Ex  his,  credo,  nemini  obfcurum  erit, 
quantum  inter  hanc  Simplicii  fententiam ,  &  illam 
Plotini  &  Origenis  interfit ,  neque  refte  a  Cu& 
wortho  inter  eos  relatum  efle  Simplicium ,  qui  a» 
ftris ,  praeter  fignificandi  virtutem ,  nullam  alia11* 


*  Quidam  Deum  fato  alligant .  jr 

memoLnirtixuraC^m0^Um  ^  *nfirmo  »  ne  dicam  nullo  prorfus  &  abfurdo ,  funda- 

•^tersas  ssits?&sr.* fu»  *rv, 

ore  faterentur,  elTe  Deum,  hunc  tX,  qul  llCeC 

modo  minorum  gentium  Deos  verum  fnfiim  f  n5C10  CU1  a,IlSabant  >  nec 
fato  refiftere  pofle  negabant  Tn  r  ^  ^oque  Jovem  optimum  maximum 
aum  Cicero  („)  fic  Utine  n  T/  ‘“e  vates  °Plmone  foit ,  cujus  di- 

Jo-oem.  Idem  Herodotus  ( o )  his  terbis^prae^pk^'1"’"  ^ '  '1  ,/ummum  exfuPfra f 
in»  Vn<pvj4(«  S  T;  0  S  \.f  .“i*  '  ,  praecipit  .  ^  ,Wi,!„  ^7  «{«<;««► 

(?)  Nec  iirnon,n  ^?{  Dm.'  qUtt' f°“ 'W  decreta  funt ,  ,/We 

£) E  Sf1 1  ^>St  «"**•  W  DeusJeJ.au 

rum  decretis,  qVJSifflmnm ffl ur/c lndaeit  acerbe  querentetn ,  quod  fato- 
intercedere  nullo  modo  valeat  *  a#nc",  a  Men&tii  filio  trucidari  vellent, 
deteriorem,  quam  M  ouilU ^  qUaS- - ‘  °?neS  f?rtaffis  non  multo 
bos  quoque  certum  eft  ^Deum  "  corum  exfhtit ,  fententiam  continent.  Nam 
fuis  fervire  coegiffe ,  qJip^  quem  ne  m  V  ’  •!?“"  #  pr°priisc^  decretis 
ter,  atque  nunc  eft  ,  disponere  ^nrn^  am,qU‘d-m  natUrae  rerum  Partem  ali- 
font ,  mutare  pofle  aliquid  LFueJf  ’  Sult°  f1™5  e°r“m  V.  quae  conftituta 
Eadem  neceffuas  R  CmjI/L  t  tl,  Haec  Senecae  mens  eft>  0)  dicentis- 
]"c  ipfe  omnium  conditor  ac  iedor  frlitJn  ^  P“’f'Crra"1.ue  bumana  curfus  vehit. 
md  jaJJit.  Quod  fi  vero  mnt  rf  fata  ’  fedMunur-  Sewper  paret,  f,. 

V  1  V£ro  ampllus  (0  Iwc  etiam  fibi  volunt  effata  /  quae  piullo 

an- 


*  tantius  Lib.  I.  Cap. 


Lnciani  Jup.  confutatus. 


idique  -  J  1 

jStfsS^SS^T5  &  z&tsusvr 

Perturbate  multi  commem»*  C  »  de<luatam  ner.  IValrhii  •  Illud  vero  p’ 6J  eA’  ™ 


libertate  foerit  opinio,  anoar 

»=  turbate  multi  commentati  qUa  ram  «T-  ™chii  :  Illud  vere,  i„quiy,'  ZZJ?  Trf. 

■»>««■  a?  »»7i  De-  divln*im‘  i-ih.  II  c  IO  s  fpa’  ,UibUS  DH  omT  tftpfi  Jupiter  pJreJsi 
(o\  d'  Verhurgu-  •  Ia  P'  Parcarum  tanta  vis  eft,  ut  t>lur  ..  7 

nuemni,  ilffdia„m  N°n  dubito,  quin 

^uas  ejus  fenten^  a ‘~fU'Rat <l«°d  inter  rdi- 
ftat:  *  J0,  Clerico  colleftas,  e,x- 

'o  c!  $****«  G,s,t 

{^Hincl*%^ilemnis  Aliquae  p.  307 
w  obfervayit%^2^J  f°Tcl™  honc  jam  Cice- 
*  V^lie  lib.  11.  Cap.  10t  p. 


jata  ,  quiDUS  JJU  omnes  (j'  ipje  Jupiter 
Parcarum  tanta  vis  eft ,  ^  piUs  t7.fr -  7- 

Jlesuniverfi,  „  Ipff 
non  illae  potius  regnare  dicantur  P  '  - 

Jove  confutato  Opp.  T.  II  [  HlC,au'em  « 

SnC  con“CJrtenti™  CU” 

<■  \QCr  e°eT  Je.ns  1  Libro  de  providentia  Cap. 
apud  GafTend  ^°  \'  ,  *  Similes  locos 

perias  /?  /oc‘  /a^*  &  >0  Thomaftum  rc- 

?70  &  alior^°ne  W  XIII.  ^ 

tenti?  85“!?^.  "tero  amplius]  Vetuftiffima  eft  fen- 
rum  iwn  rC-3S  ,eSes  fcrre  ’  aut  ipfatn  Deo», 

fe  ^  tCntiam  nihil  eorum  tollere  vel  mutare  pos- 
’  (luae  fati  Jege  decreta  &  conftituta  funt.  Affe- 
->  ftaem  viros  doftos .  qui  hoc  argumentum  at¬ 
tige- 


3 


Lif putationis  injli tutum  £5?  ratio.  Cap.  t 


ante  produximus,  efle  aliquod  extra  Deum  fatum,  quod  voluntatem  ejus  omnind 
determinet ,  nec  ullum  ei  reflftendi  locum  relinquat ;  nefcio  ,  quid  hac  fingi  poffic 
fententia  vel  perturbatius  &  amentius,  vel  diflonum  magis  ac  disjun&um.  Nam¬ 
que  Deus  in  ea  fimUl  conftituitur  &  tollitur.  Retinent  au&ores  opinionis  hujus  Dei 
nomen  &  vocabulum,  quoniam  id  ufiis  &  vulgaris  hominum  lermo  confecravit, 
at  re  vera  tamen  nihil  eo  fignificant ,  quam  phyficam  neceflitatem ,  idque  unum 
indicare  volunt,  fortuitum  materiae  motum  fupremum  illud  effe  Numen,  quod  or¬ 
bem  terrarum  regit  ac  gubernat.  In  quam  quidem  rationem  egregie  illud  Balbi, 
Stoici,  apud  Ciceronem  (u)  quadrat:  Non  eft  Natura  Dei  praepotens  &  excellens ,  /i 
quidem  ea  fubjcfta  ejl  ei  vel  necejjitati  vel  naturae ,  qua  coelum  ,  maria ,  terraeque  regun - 
tur.  Nihil  autem  eft  praeft antius  Deo.  Nulli  igitur  eft  naturae  obediens  aut  fubjeftus  Deui» 


§.  IV.  Ante  vero  quam  ad  ipfam  progrediar  difputalionem ,  inftitutum  meum 
video  paullo  accuratius  explicandum  effe.  Animus  mihi  quidem  eft ,  tres  illas  de 
fato  fententias ,  quas  antea  commemoravi ,  ex  quibus  triplex  de  natura  atque  ori¬ 
ginibus  naturae  rerum  error  nafeitur  ,  explodere ,  feveram  illam  ,  quam  Epicurus 
'vocat,  neceflitatis  in  res  omnes  dominantis  tyrannidem  pro  viribus  abrogare,  li¬ 
bertatique  humanae  jus  atque  au&oritatem  fuam  afferere.  Hoc  etenim  nifi  fiat* 
nihil  eft ,  cur  vel  ullam  rationis  compotem  naturam  fa6tis  fuis  aut  dedecus  ,  auc 
gloriam  fibi  contrahere ,  vel  divinae  juftitiae  locum  effe ,  vel  denique  providentiae 
cauffam  in  tuto  collocari  pofTe,  putemus.  Haud  tamen  propterea,  Vel  Deum  omnis 

boni 


«attigerunt ,  praetcriiffe  video ,  infignem  antiquiffi- 
mi  poetae  Hefiodi  locum ,  quo  hoc  perfpicue  tra¬ 
ditur,  Theogonias  vf.  463.  464«  4^5*  P-.  81.  ed. 
Clerici.  De  Saturno  loquitur  : 

fltiitro  $  y *lm  n  ^  ifcttS  £rtpot>T§- , 

Ounx.ec  et  xlrpure  ii  uxe  &•(**’*>  , 

K*t  xfxnpS  Ttg  Utre,  Aie;  yj iy«A* 

Audierat  enim  ex  terra  &  coelo  fiellis  micante , 
Quod  fibi  fatale  effet ,  Juo  a  filio  domari , 
Quamvis  robiifio ,  Jovis  Magni  per  confilia. 

Vides  Saturnum  fatorum  arbitrio  fubjeCtum.  Dif¬ 
ficile  diCtu  eft,  unde  haec  manaverit  fententia, 
quae  totam  olim  Occupavit  Graeciam,  &  hinc  ad 
“Latinos  quoque  propagata  eft.  Si  qui  funt,  qui  be¬ 
nigne  hanc  opinionem  interpretari  velint,  habe¬ 
bunt  facile,  curita  faciant,  (i.)  Melpx*  dicent  fi- 
ve  fatum ,  cui  Deos  fuos  populi  veteres  mancipa¬ 
verint,  divinam  «fle  providentiam:  omnes  igitur, 
ui  Deos  induxerint  faris  alligatos,  teftari  hoc  mo- 
0  unice  voluiffe,  Numina,  quae  colerent,  aut 
meros  homines ,  aut  naturas  laltim  fummo  Deo 
multum  inferiores  e  fle  ,  quarum  effet ,  voluntati 
maximi  Numinis ,  ejusque  decretis,  ficut  reliqua 
omnia,  morem  gerere.  Atque,  fateor,  multum 
'haec  explicatio  fpeciei  habet  &  verifimilitudinis. 
( II. )  Aut  antiquiffimas  gentes  affirmabunt ,  id  quod 
etiam  ratio  docet ,  fuis  praecepiffe ,  fummum  illud 
Numen ,  tamctfi ,  quae  velit,  facere  queat,  nihil 


tamen  divinis  fuis  virtutibus  &  perfectionibus  con¬ 
trarium  fufeipere  vel  conftituere  poffe:  hanc  ver» 
fanam  doCtrinam  a  poetis ,  aliisque  fuperftitlone  in- 
feCtis  mirifice  fcnfim  deformatam  &  cum  fabuli* 
lociatam  effe.  His  ergo  fatum  illud ,  quo  Deui» 
ipfum  regi  veteres  cenfuerunt ,  nihil  erit,  quai» 
ipfc  Deus  feu  divina  natura ,  quae  decernere  nihil 
potelt ,  praeter  ea ,  quae  fanftitati  fuae  &  juftitiae 
funt  confentanea.  Verum  alii,  a  quibus  hic  noftef 
propius  abeft ,  ex  impuriffimo  fortaflis  fonte  totui» 
hocce  dogma  ortum  effe,  contendent:  quorum  i» 
videuir  conjeCturam  munire,  quod  a  poetis  Hefio' 
do  &  Homero  doctrinam  hanc  traditam  effe,  con- 
ftat ,  quos  mirifica  de  Deorum  generatione  por¬ 
tenta  foviffe ,  novimus.  Scilicet  hi  vates  Deorui» 
quidquid  eft  ex  chao  &  noCte ,  aeterna  quadam  le¬ 
ge,  genitos  effe,  praecipiebant.  Ipfos  vero  Deo* 
fi  materia  produxit  neccffario  ,  quid  reftat  aliud » 
quam  ut  nihil  extra  fatum  fieri  decernatur,  ipfi' 
que  Dii,  fatali  nimirum  quadam  neceffitate  orti» 
ncceffitati  etiam  &  fato  fubjefti  effe  putentur?  Si»' 
gulas  has  conjeCturas  ab  homine  ,  ab  ingenio  # 
veterum  lectione  parato^  icite  exornari  ac  defend* 
poffe,  fentio:  at  quaenam  verior  fit  earum,  firifl® 
conftituere,  id  vero  nullius  effe  propemodum  j»' 
dico.  Forte  omnes  hae  cauffae  fimul  ad  ortu*n 
portenti  hujus  nonnihil  contulerunt,  aut,  ut  cla¬ 
rius  ,  quae  fentio ,  edifferam ,  forte  non  omnib»* 
populis  &  hominibus  eadem  fuit,  cur  huic  fentcH- 
tiae  accederent  ,  ratio.  Circumfpicicnti  vero  & 
accurate  perpendenti  omnia ,  quae  doCtrinam  iftalTl 


Dif putationis  injlitutum  ratio.  9 

flieare  necdllta^m116^?  ’rVel  eTx,  fatum  de  medio  tollere,  oirmemque  pro- 
tum  eft  qui  'u  Unf^0',  ^  (*)  pla*omenio  quondam  philofopho  vitio  da- 

'orumXTfim  U Tfit?  Tdlr  *'"***?»  «»  tA 

b0C.  tnane  vocabulum  effe  .  difnnmhnr  « 


r houu  ,  nihil 
Sadducaei , 
\Au) 


Uim  eit  nui  -  o'  •  «  K  f  ,  quonaam  pnuoio 

qui  fxyjbsy  r  ytyQu^uv  wtJb  KXT’  *uctoUUtJJ  Ji  '  **  * 

C0l'um.  nuar  fimit  r  ■  r  j  l  ■  ev/eu  xeicr  tuto 

/  \  T’  ya*  Punt>  fato  fieri,  fed  hoc  inane  vocabulum  elfr  ri;r^,,roko^  c 
(;)  Judaeorum  fefta,  in  eamdem  incurrerunt  reZ/dnh  dlfPutaba,t;  VS  .  , 

a™P*c,  ,  *Tsv  &cti  rtouiluj  £_  ,  .  .  .  v  ?  .  ?  ,nfione,m  :  ^ 

4’  ^  *>Iv  «*.*  «fffe.  .^7W  0l*™n*  *4J™t  TO  KmfiSam  r,  «a»S 

evenire  hominibus ,  £?  omnia  in  nnflm  '«r  dicentes ,  nihil  fataliter 

propius  ad  hanc  acceffiffe  videntur  tnuZf^T  ^  Ex  no(lris  etiam  nonnulli 
plus  fortaflis,  quam  Der  r.r:„_ m  ^ntentiam,  hominumque  voluntati  &  arbitrio 
vero  quam  fequar,  quamve Tv™  aC  re.1,8Ionem ‘  «cet ,  virtutis  attribuifle.  Ego 
medio  inter  has  extr.-miriro^^1^  C0^enMneam  judico  fententiam  ea 

“"f®1)  dTe,  five  Deum  natura  beni^  vr  '  Facaj’ilem  ego  providentiam  (  oAa* 

XrxirtS^ 

skSjKe  :  a— -s  sssra  «wSriiiaE 

Sassslps? 

‘'“'eotiiSr)01'  fa,utem*  luam  dcprecarenm^  ’’Cli8L°' 
ftitit  copia  IS™»  «luidem  110,1 

Sth  ct  ki™)G  fiip 

fion  id  Se™LedirlP««l  ?  Video  »&?  ’ 
cxftat  Epigramma  ?lvi^e  *  cujus  hoc  non  inepta 


disjunfta  innui  um«F*u‘««  credunt?  PJerisnn^ 
mbus  qui  Diis  ftudebant,  perfuafum  hoc  er 
quod  diximus  Parcas  imperium  in  Jovem  ten  I 
nec  tamen  tdeo  quisquam  placare  Deos  dP£H 
Quin  etiam  qui  ceteris  arftius  hanc  on! •  b 
complcftebantur  ,  fuperftitione  vin^u  °PlniorK 

e?)  e.*™»]  &™ZDTtZ7':r 

p.  3CXX3.  *  u  L •  : 

phrodifenjis  reprehendit  I.ibrn  jt!a? f*ljxa*der  . 
ei.  Linit, 6Si  11  SZ  //f*  S-  a-  />•  - 

rit  Jnaxagoras ,  nondum  i-  ^at0  vere  ^-'n 
Naudaeus  de  fato  A3  Pe^ltu:n  eft.  ViJ.  Ga 

(y)  SadduZn  ZV-rmbl°  ^  2 o. 

verba  funt,  ®  W  hic  leguntu 

|.9.  MS49.  r  *?'  La  xm.  cor. 

intellectu  eft  quemaHmol 
Mejis  pro  d  vim  Hj  d“m  hora">es'  WIe8- 

. ^  &  tollere  pomerint.UUem 

•'x'  **"•«.  «Lxxxvrn.  p.  388.  c°dcm  'c 

xlatofic  docuit  ]  reftimonium,  quo  1 


Fejlinata  fui  „e.no  . 

Silius ,  ^ufonio  vnCU?1  fata  Severi 
Cuni  grege  Pierio  tn?eJ^Lorehputens  • 

*Pfi  meum  flevi,  dixit  ^Il°nkoque  *Iuerebar , 

dU,h 

P°J/is  exonerare  Deos. 


io  Thyfica  eorpuscularis  gencratim  defcribitur .  Cai\  I. 

plvlw  3?n  *r  atQpuimuv  *,  folaiv ,  mweamyi  q  ^  t Iw  tj/xotf  out.ouv.  Flato  fatllltt 

quidem  in  hominum  vitam  &  actiones  introducit ,  fed  &  voluntatis  libertatem  cum  eo  con¬ 
jungit.  Certe  hic  philofophus  in  ipfis  hominum  animis  cauflas,  quare  vel  vitiis» 
vel  virtuti  ftudeant,  latere  affirmat ,  Deoque  nihil  cum  malis  atque  morbis  noftris 
rei  elTe,  conftanter  pronuntiat.  ( bj  Sed  nihilo  tamen  minus  tres  illas,  quae  fato 
praefident,  forores ,  Clothoncm ,  Lacbejin ,  Atropon.,  aliquid  etiam  in  homines  im¬ 
perii  tenere,  alicubi  concedit.  Namque  fatum,  ex  opinione  veterum ,  Dei  veluti 
adminifter  eft  in  hoc  orbe,  atque  pro  varietate  aditionum,  quas  mentes  libertate 
praeditae  committunt,  vario  modo  vim  fuam  exercet.  Equidem,  quantamcuin- 
que  demum  aliqui  libertatem  in  hominum  putent  inefle  voluntate ,  hoc  tamen  con- 
troverfia  carere  arbitror,  pofle  aliquem  femetipfum  ita  ligare  &  fato  mancipare, 
ut  fe  fubito  ex  ejus  vinculis  pro  lubitu  expedire  nequeat.  Ceterum  quae  in  pro* 
greflu  difputationis  in  recentiorum  quorundam  Chriftianorum  de  fato.fententiam 
dicentur,  ea  non  ideo  a  me  proferentur,  ut  novam  quamdam  &  heri  ex  me  ipfo 
natam  opinionem  in  hominum  introducam  animos,  fed  ut  ea,  quae  Chrifliano- 
rum  coetus ,  quum  fumma  edet  do&rinae  vitaeque  caftitate  ,  conftantiifime  do¬ 
cuit  ,  id  quod  fuo  loco  demonftrabimus ,  declarem  &  vindicem. 


§•  V.  His  explicatis ,  tria  illa,  quae  diximus,  fati  genera,  five  tres  de  mundi 
ortu  ac  conftitutione  fententias  copiofius  &  accuratius  explanare,  quibusque  fin- 
|  gulae  rationibus  &  fundamentis  nitantur  ,  demonftrare  convenit.  Itaque  ab  eo 
exordimur  ,  cui  praecipue  bellum  hoc  volumine  inferre  decrevimus,  fato  nimi¬ 
rum,  quod  Atheum  five  Democriticum  diximus.  Quo  licet  nihil  fit  perniciofius, 
magisque  capitale,  hisce  tamen  extremis  temporibus  penitus  fe  in  multorum  ani¬ 
mos  infinuare  videtur. 

Tota  haec Tententia,  quae  res  omnes  naturali  quadam  neceffitate  ferri,  fublato 
Deo ,  tradit,  in  certo  quodam  Phyfices  genera  nititur ,  vehementer  ab  illo  Phyfices 
genere  fejun&o,  quod  multis  abhinc  feculis  univerfe  probatum  fuit.  Sunt,  qui  id 
Phyficam  corpuscularem  feu  doftrinam  de  s Itoniis ;  funt ,  qui  id  Phyficam  vocant  me¬ 
chanicam.  Ejus  igitur  philofophiae  ante  omnia  natura  &  ratio  plane  ac  evidenter 
explicanda  effc.  Id  autem  primo  praecife  faciemus  atque  generatim,  nulla  nunc 
ratione  minutarum  illarum  rerum  habita  ,  quae  ipfos  hujus  phyfices  fautores  in 
lites  ac  certamina  traxerunt. 

Cor- 


confirmat,  Plutarchi  eft  cx  Lib.  I.  de  placitis 
philof.  Cap.  27.  p.  884.  T.  II.  Opp.  edit.  Francof. 
1 599-  fol.  qui  &  antea  Cap.  28.  idem  docet.  Ad¬ 
di  huic  praeter  alios  poterit  Alcinous  Introd.  in  do- 
Qrinam  Platonis  Cap.  2  6-  in  Stanleii  hi  Ii  ori  a  philo- 
foph.  T.  I.  p.  348. 

(  b )  Sed  nihilo  tamen  minus ]  Credo,  Platonis 
fabulam  illam  de  Parcis  hic  indicari, 'quae  de  repu- 
blica  Libro  X.  p.  520.  legitur,  qua  Lachefis  fortes 
nefcio  quas  animis  in  corpora  immittendis  diftri- 
buit ;  quos  quidem  animos  fic  inter  alia  compellat: 

'Aptri 1  e/['  ihrvoTo»  ,  rijubSt  tC 
tXeePef  uutTh  if,4.  ttirU  ©t*^  Vir¬ 

tus  inviolabilis  ac  libera.  Quam  prout  honorabit 
quis,  aut  negliget ,  ita  plus  aut  minus  ex  ea  pojjide- 


bit.  Eligentis  quidem  culpa  ejl  omnis.  Deus  verO 
extra  culpam.  Lucem  huic  fabulae  aliquam  afferri 
voluit  Plotinus  Libro :  utrum  Jlellae  aliquid  agant  ? 
Ennead.  II.  Lib.  III.  C.  15.  p.  145.  Sed  ipfe, 
ignotum  fibi  fuifle  ,  quidnam  ea  fibi  vellet ,  noff 
obfcure  declarat.  Nec  ego  putem,  quemquam  fa¬ 
tis  firme  vim  ac  fententiam  ejus  declarare  pofTe- 
Tota  nimirum  Platonis  de  fato  fententia  tot  patet 
quaeftionibus  dubitationibus  ,  ut  incredibile  di- 
du  fit :  qua  de  re  fortaflis  alias.  Hic  monere  fuf- 
ficiet ,  tot  dodoruin  hominum ,  tamque  varias  de 
Platonis  fato  fententias ,  ex  eo  mihi  potillimiufl 
videri  natas ,  quod  aliqui  ea ,  quae  verbis  diferte 
expreflit  Plato  ,  foquuti  funt,  aliqui  vero,  quid 
ceteris  ejus  placitis  conveniens  &  confentaneufl* 

cffet> 


Fhyfica  cor  pus  cularis  generat  im  defer  ibitur. 


s*  *•  +»jjna  wrpuscuians  gener at im  dej er  ibitur.  Jr 

molem  ^U1  ^  difeiphnam  fequuHtur ,  nil  efTe  aliud  fentiunt ,  quam 

junftum  non  efle  v\!\t «7*  .  (&*«w  Quidquid  cum  hac  definitione  con- 

«*•  figura  gaudet  atque  fitu,  motus  denique  nan  cem  .i?^  d^‘d-1  P°te(Vn  1 
mum  iic  tamen  inteliigi  volunt  ut  fe  infiim  r'u*r7  ^  dc  quietis ;  quod  poftrc- 
alieno  femper  motu  alitetur  Praeter  tZ  -movere  ne<3ueat  >  verum 

ram,  fitum  atque,  motum  qUae  nemr,  ,!qeC  n.at“rae  !nltia>  magmtudinem  ,  figu- 
extenfarum  modos,  nihil 'fe^defidora  e  A'  ^Um  jjttclltgjlt,  diverfos  efle  naturarum 
niunt  &  accidunt ,  rationem  ad  0mnium  ’  corporibus  eve- 

materia  diftin&arum  turbam  rident  -  n  lia  Sr*^6  tocam  f^bfiantialium  formarum  a 
nili  tales ,  quae  ex  his  nnae  d  •  nu,las  ,eir? corporibus  qualitates,  tuentur, 
particularum  temperatione  fen,»!* ’ rprmclplls  >  aut  ex  varia  minutiflimarum 
forma  nafcuntur :  S"  ut  vS  ?  ,'7-  7*  m°tUS  diverfa  conftitutione  ac 

corporibus  ad  fenfus  noftros  mantnrit. m‘n!.unl>les.'  rfe5“In3ue  Amulacra  de  fummis 
denique  motu,  aut  f‘°btrudi  patiuntur:  nullum 

tum  ideo  &  generat  onemSi  •  tU  ^  diverfum  agnofeunt;  ad  quem  mo- 
extenfae  natura  non  fluunt  fibTUeff>I°hle,d  rePernnt.-  Haec  enim ,  quoniam  ex  rei 
naturalium  rationes.  Sic  Aimimm^ne  c  r  Clfffa  m  ad ,  «plicandas  rerum 
corporum  ,  fi  refte  confiderentur  3Pd  "  u  h#bfn- C?  °mnes,  formas  &  qualitates 
magnitudinem,  figuram  fitum  Lone  prima  haec  inlt!a  ac  veluti  elementa  rerum, 
rum  compofitione1 proficifc  n™T  revocari  pofle,  nec  nili  ex  varia  eo- 

minumque  multitudo  el  ~  '  ff.cus  ac  varia  &  innumerabilis  fyllabarum  nn 
elementa,  divera^coniuPafon^J1"6''3''11™'  ftuae  pri®a  .funt  omnium  linguarum 
quatenus  ad  corpiis  Dcrtinr-nr"2  C  coagmentatione  exfiftit.  Hinc  etiam  fenfiis 
vifus  inde  d~’clarare  f°lent:  111  F- 

«culas  quas  fimulacra  *2 •  (<r)  Namaut  corP°reas  quasdam  par- 
nd  noftros  perpetuo  manare  oCUTQs&:,S“W'U  V0CanC’  de  "7K  omnium  fuperfide 
&  fagaciorum  ex  hac  famliio  r  a(TeveraM,  aut  vero,  (d)  quae  recentiorum 
dicunt  per  lumen,  quod  inter femen“a  elb  oculos  noftros  a  rebus  obje&is  affici 
ex  mente  eorum  (e]  „v  2j/a  7^  lpfum.,atq"e  oculos  ‘nt«jeflum  eft.  Scilicet 
J.,hs  materia,  quae  a  re  vifa^d^rT"  5  reS^©-  «</’©'  ™  amfan.  Sub- 

Uum  opticos  continuo  pu  fed  porreaa  mota  &  agitata  nervos' lpelan- 
P  at,  nosque  per  eam  res  objeflas  percipimuS)  q{,emad. 

‘  mo- 

bta  eft'  Vid°P«ra  r  ^  ’  "»>'“»  *• 

Zf Epicuri  Sea • &  <*•  A?  fC 

fimimu(&e“ar  q“a  Wc  "‘-n'’ 

-  -  -  °aculo  iumta  opinionem  hanc  lllu- 

rte  IUS  DintitrSr**  r-.*  .  #  _ 


foIum’  quae  fcripta 
nimis  maie  de  ei„c  r  &  llbertate  ’  confideret,  non 
quae  reliqua  fentenuiff' “  iudicare  Pot«it :  «Ii 
debuerit,  cogitet  ^  fuis  convenienter  docere 
tati  plus,  ac  mu’lti  putiV80’  fato  ac  neceffi- 
nterpt,  rt„P.cnt>  attribuiffe  videatur. 


Legatur  interea  UfufeP  de^V/  attlluu‘— 

C^lcidius  in  Timaeum  pi  P  atonts  fato  differens  fimilitudme  a  ^  iiadem>  qua  hic  utitur, 

.Cf)  °*  4>-  P-nlf.  1S“  CaS°ira  °P">io"e™  hanc  illu- 

Pknque  omnes  perhibent-1?»^”10"?™  rcl,ri®'  Tom-  L  °PP  ei  AmnTT^  C“P'  t  a'h  5°' 

%t*aeze  h-rn^  pu--8° 

^lnper  acurt  honfinic^menrem  ^  quLL 


mper  acuti^  “C.  airap,,na  eJ'us  ^ftant,*  locTs  auanmm  £**'*•*  ]  Incredibile  diftu  eft 
rc-  Sed  WmiS  mentcm  ac  fententiam  erue-  ne  auctornm°SJ11C  ^hTimi  viri,  veterum  \crba 
2ialcg ne  au^ore  amdena 

’  &  teretium,  Epicuri  amicum, 


neTXV  108 •  hlc  «toftiffimi  viri,  veterum  verba, 
mnlpfV  re  ^em,  vel  libro  indicato,  laudandi, 
citiae  mihi  ac  laboris  exhibuerit.  Dies  non¬ 
numquam  confumendi  fuerunt ,  antequam  ,  quae 


J2  Thypcac  corpuscularh  antiquitas  offenditur.  CaP*  I* 

modum  per  baculum  intermedium  corpora  diverfa  fentimus.  Pari  modo  genera¬ 
tionis  atque  corruptionis  rationem  ex  concretionis  ac  fecretionis  legibus ,  feu  ex 
motus  natura  &  regulis  demonftrari  polle,  nec  formis  fubftantialibus  &  qualitati¬ 
bus  opus  efle  difputant  ad  earum  naturam  enodandam.  Omnes  denique,  quas 
fenfus  gignunt,  notiones  animi ,  lucis,  colorum,  frigidi,  calidi,  dulcis  &  amari > 
ut  a  figura,  litu  atque  motu  individuorum  corpusculorum  differunt,  nihil  elfe  vi¬ 
dentur^  quam  fenfuum  atque  animae  noftrae  affettiones  &  concitationes,  tamettt 
vulgus  qualitates  eas  efle,  temere  judicet ,  in  ipfis  corporibus  refidentes. 

5.  VI.  Haec  arbitror  fufficere  ad  naturam  Phyfices  illius  in  univerfum  decla¬ 
randam  ,  quae  ad  atomorum  concurfum  univerfa  revocat.  Nunc  de  difciplinae 
hujus  antiquitate  agendum,  &  quid  /Jrijloteles  de  ea  fcriptum  reliquerit  &  obfer<  j 
vaverit,  afferendum  erit.  Epicuro  quidem  iftam  philofophandi  rationem  placuille, 
certum  eft:  fed  hunc  primum  ejus  non  elfe  au&orem,  itidem  controverlia  caret. 
Plerique  a  Democrito  initia  ejus  repetunt ,  qui,  (y)  quum  anno  poli  natum  Socratem 
in  hanc  lucem  feratur  elfe  editus,  tam  Platonem ,  quam  Arijlotclem  aetate  fuperat. 
Ex  hujus  fontibus  (g)  Cicero  perhibet  Epicurum  hortulos  fuot  irrigafje ;  hunc  «S cxtus 
Empiricus ,  (6)  praeter  Laertium ,  qualitates  in  ex/ilium  egijfe  (U&Hmy  tu s 
audior  eft:  hunc  Plutarcbus  etiam  (i)  «Vux?  cimltsg  k,  eirm^eis  ,  atomos  omnis  quali¬ 
tatis  &  virtutis  expertes,  totius  univerli  principia  conftituilfe ,  refert;  Laertius  ve¬ 
ro  (k)  parentem  hujus  philofophiae  Leucippum  facit,  qui  paullo  ante  Democritum 
fuit;  quamquam  hic  non  tot,  quot  Democritus ,  voluminibus  hanc  Difciplinam  ib 
luftravit.  Arifloteles ,  qui  faepius  doclrinae  hujus  meminit  ,  inventionem  ejus  De¬ 
mocrito  plerumque  ac  Leucippo  conjun&im  tribuit.  Ita  (/)  in  Metaphy ficorum  Libri 
hunc  in  modum  diflerit :  3  i  0  Itu.!?®*  ajjnf  Avlui>ceJ](&'  'xf*  f*z v 

$  n  cm4  4>*<n  ,  fi*  0*  ,  11  $  oV  k,  tus  oelvxs  t 


cupiebam  ,  reperirem.  Ncc  enim  tam  felici  quis¬ 
quam  mortalium  memoria  praeditus  cll,  ut,  quae 
legit  aliquando  ,  ftatim  univerfa  recordetur.  Haec 
verba  Graeca  Apollodori  funt,  quibus  naturam  vi- 
fus  ex  Stoicorum  fententia  expofuit  ,  a  Diogene 
Laertio  fervata  de  vitis  philofophorum  Libr.  VII. 
Segm.  157.  p.  466.  Meminit  e-usdem  fententiae 
Stoicorum  Plutarchus  de  placitis  philofoph.  Lib.  IV. 
Cap.  15.  T.  II.  Opp.  p.  91 1. 

(/)  Quum  anno  pojl]  Aetatem  Democriti  dili¬ 
genter  in  primis  perfequutus  eft  Jo.  Jonfius  de 
feriptor.  Hifior.  philof.  L:b.  I.  Cap.  4.  $.  I.  p ■  2 6. 
ed.  Dornii. 

(g)  Cicero  perhibet  ]  De  Natura  Deorum  Lib.  I. 
Cap.  43 ■  P-  2948.  T.  IX.  Opp. 

(h)  Empiricus  praeter  Laertium  ]  Non  dubito, 
quin  haec  Laertii  verba  indicet,  quae  in  ejus  Pyr¬ 
rhone  Libr.  IX.  Segm.  72 .~p.  586.  cxftant: 

/i  rue,  icMrrr,Txe,  Sexti  autem  qua¬ 

lem  locum  in  animo  habuerit,  conjeftura  tantum 
aflequor  :  nec  enim  me  hanc  formulam 
rue,  apud  illum  legere  memini.  Veri  au- 

-tem  fimillimum  eft  ,  haec  ejus  verba  menti  ejus 
fuiffe  obverfata  ;  'a»'  i  pu  La*****®*  ri  ^ 


Ji»  Q-Ai  t  tu  tuvtu  cv/upiv/rv* 

toujw  ,  Iria-Jit  tti&i }7v?  iratiri) t3~  tft j;ao»  <pjirir. 

Sed  Democritus  quidem ,  propterea  quod  nihil  occur¬ 
rat  nabis  re  verafenjibus  fubjeftum,  quum  quae  om¬ 
nia  congregant  £?  cogunt  atomi ,  habeant  naturtm  | 
vacuam  omni  fenfili  qualitate.  Lib.  II.  adv.  Logi¬ 
cos  p.  459-  Non  diifimilis  locus  exftat  Lib.  VJ* 
contra  Muficos  p.  367.  &  Lib.  I.  contra  Logi^g 
p .  3  99-  _ 

(t)  Plutarchus  etiam~\  Libro  adv.  Colotem,.  Tomo 
II.  Opp.  p.  IIIQ.  Ti 

irtipxt,  ri  etTcpjoiti  ti  >£  ,  irt 

rtlnf  fC  ctrrctPtTs  ci  r£  x«r»  <P» i^  Qjl,f 

enim  dicit  Democritus?  fubjlantias  multitudine  tufa 
nita ,  divifionis  £?  differentiae ,  qualitatis  quoq ^ 
&  affectionis  expertes  in  vacuo  ferri  difpcrfas. 
rum  autem  nemo  auftorum  iftius  de  atomis  difc1"’ 
plinae  primordia  a  Democrito  repetit,  quod  vir  pfj* 
ftus  indicare  videtur  ,  licet  omnes  eam  placuifl 
Democrito  tcftentur.  Quod  ad  ipfain  rem  attinet 
non  de  funt  viri  dofti ,  qui  Democritum  non  o»>ng 
corpufculis  fuis  qualitates  detraxiiTe  cenfent,  ‘°S 
quodam  Augujlini  freti.  Vid.  Jo.  Alb.Fabricius 
Sextum  Empiricum  p.  J  20.  His  alias  occurrere 


§  6 

Avijloteles,  ejus  frequenter  meminit.  13 

ttmp.  Leucituus  Zum '  iZZZn  ”  'h  i  9im'  Sfeipipetr  $  n  'it  puauu  ii  O^giiyf  <£ 
(corpus  &  fpatium )  docent  ejrZ"mZJ7nT  h  °"mm  frhciPia  P,erMm  &  imn* 
'metatam  ex  tribu:  bifce  reb  Junice  twfci  fam  T,°  ”rm  lnsJcunt:  ceterarum  rerum 
t,s  haec  vulge  indunt  nomina  ,  ivru't{  7  »’  I’  6?  /itu.  Quibus  differn- 

de  anima,  nnftnnam  rtanartr*.: .  rv*  ’  7£C7n*  Idem  drijlotclcs  (w?)  Libio 

ixerat  ignem  &  animam  ex  rotundis 


T  *aec  ™g9  indunt  nomina  ,  ftUfc  £Jui  X’  &  /itu.  Qu 

de  anima,  poftquam  Democritum  affinrmfl;*  'f-  .  T?07n!  J(*em  Arifteteks 
conflare  corpusculis  ,  fic  atomos  defcribit  'S-C™  &  animam  ex 

m,f  *  w*»r  «;™  ,  ,  =,U1D‘C  •  Om  <*  n  asej  W  KxAr ufyjec  frru*(r  a 

i  CWttsma.g  rJrtTrtTe  *“W'w  *’irs*eSI&  *  Sh*  *w 

r“<l"s  ter  femftra:  immi/Tt,  IZ,  /  ’  •?M'  ram«if„,  ?.,af  „rBimrar 

etiam^Leucifinus^nJ1  farraf,Je,n  Pemecritus  dici,  elementa  Ziur 
gencratioms  &  corruptionis  nltnrt  '  n  (”}  A'las  ««nmque  hunc  philofophum 

SSS 

UteuT°rUm’  1““  in  ^nfu  incur  um  ®0’,’  "  *  *  ^oddam  genus,  omnes- 

«tc  judicant.  Hanc  fententiam  n  _?  <iualltates  ex  1 gurarum  proficifci  varie- 
antlTJis  philofophis  trih,  t  cn°n  modo  Democrito,  fed  etiam  nler.W  „JL;e 
*  fil™1  paviter  reprehendit. 

I/ /  *Jfr'  D<rmcritue  ^  TO'  fl“o9‘,JTW'  '**\*  7r0l*rt  £  «fr 

fhjurdijjimum  quippjam  commi, , Zr  ZmerPreti/ms t  qui  de  fenfibZ  dijjeniere  tdlZT 
convertunt  faporcs.  Non  alienum  'erit  fenJimi‘ omn]n, facium  >  &  In  figura': 

u’  argumenta ,  quibus  dogma  hoc  refellere  ni- 

C^)  Lae'rtius.  verol  7v>  „?  •  .  ti- 

e?n  f'  k*67'  J  P  ‘t,sphil°f-  i-ib.  IX.  flj/fcitow»  individuorum  eScm 
>■  J-%J?”tVhyZ°rUm  libris]  Ln  t  r  ciem  (f  naturam  adipifchnlm.  '  a,m  ,u f* 


quae  hicfS- nt!us  :  tum  demumvf?  allquanto  ba^  ^  «**  i  «VK(rt  J^ac 

llno  rPiriu?ntinl  attcxuit  reliquis  C«rf£s5i?llUntur  ’  a  aliquis  intervallo  diftant  anu T^a  r 
(’«)  ?2rQ l3ta  cfibnt-  Lwhnnto*,  ac  fi  Ita  haec  verba  cum  rffi/fiS  f#*'}™- 
Ojp.  Sed  f!,?  ani™  ]  Lib.  I.  ci*  o  ^  /«  non  de  ZW fo^at’  ac«  . 

putnt  hic  cen  ltUr  v'r  eSreeiu<;  P'  ••  P- 4-  T.  II.  antiquis  phyficis  ea  volnifr^r  •  Cn*^f  reb(]uis  etian 
Ste2S.e^im  exP'Se  cus.  fefehabet.  V™ ^«teBlgl.  Res  vero  fe 

S  "as  SS*1-  .Haec  S  fit  atomus  ex  WOrr/fa  Jriftoteks  « f0,°  ^erhibct  haec  ^ 
re  >  Pert'net_,  ex  nuiKi  ornofUm  definitio  verbis  „  quae  IV  'iJ  ,^uod  fx  'P^s  ftatim  confta 

^Democritus  aflevcraveL^  anima™  confta-  *  J,fTC  aPud  ^  leguntur:  E, i  »  r J,r* 
^Quamquam,  ut  verum  feteT“  nimi-  /oSTar,  veteri  ^  h/1U’  }  InterPres  ^  ^ 

f  ^  ^^f^^eorum  t,ri^S  ,?.fti.nae  pcffime  hic  officio  fi,^L\^WloI0Phiie  .i5narU< 


riim  n  ailevcraverat  '  ammam  confta- 
tum.  Quamquam,  ut  verum  k/*  nimi- 

^  apte  ift0  foco  Pcripat^^™inus  diftinae  pcffime  hicoK  ?dc?r’'  .8— 

]  d)e  generatione  W  Ioquitl1r-  quaefo  ,  hoc  fft  fo°  funftus.  cft-  Quid  eni11 

LC^:^;-7cx>.  r.  I.  CetomI  w  1’cbuiffet %  ty0™  autem  tribuit 

BlS^-  bfcure  Pietatem  ex  mterpretan  :  Morum  auu 

planius  interpres,  tae  f x  figurarum,  quibas  atmi  funt praet 

ordine  &  tofitu.  }:SlClte  derivor.  Sed  obfcuritas  Arifiott 


j  y;;  Alias] 

;„«F;e  £S5fF^» 

fltus  &  pofitus  cor-  praebet  interPrctum  CJ.US  non  Ievem  excufatione 
1,3  t?)A 


Jrijloteles  ejus  frequenter  meminit,  Cap.  L 

titur ,  exponere.  Principio  corporum  afiedHones  contrarias  efle  ,  ut  nigrum  & 
candidum,  calidum  &  frigidum,  dulce  ac  amarum,  animadverti  jubet.  Figura¬ 
rum  vero  nullae  mutuo  fe  oppugnant ,  neque  circulus ,  exempli  caufla ,  quadrato 
vel  triangulo  efi;  contrarius.  Ex  quo  eifici  putat,  pfaeter  figuram,  fitum  atque 
motum  partium,  veras  quasdam  in  corporibus  inefTe  qualitates.  Tum  figurarum 
atque  difpofitionum  varietatem  obfervap  infinitam  efle.  Quod  fi  igitur  ab  his  co¬ 
lor ,  odor,  fapor,  tadlus  unice  proveniant,  confentaneum  videri,  colorum,  odo¬ 
rum,  tactuumque  genera  innumerabilia  &  infinita  pariter  fore,  neque  certo  con- 
ftantique  numero  deferibi  pofle.  Haec  argumenta  quemadmodum  diluenda  fint , 
viderint ,  quos  hoc  phyfices  genus  in  primis  dele&at.  Non  magis  probatur  Jrifto - 
uli  alterum  illud  philofophiae  hujus  decretum:  Omnes,  quae  a  fenfibus  ad  animum 
proficifcuntur ,  rationes  colorum  &  ta&uum,  ut  rubri,  viridis,  dulcis,  amari,  fi 
rite  confiderentur ,  oculorum  tantum  noflrorum  ,  animique  affe&iones  efle ,  non 
autem  veras  rerum  ,  quas  fpe&amus ,  qualitates.  Iridem,  ut  exemplum  adfit ,  co- 
i  n-itemus.  Quidquid  in  ea  confpicitur,  id  in  oculis  noflris  efi:.  H umida  nempe 
mibes  collettos  folis  radios  varie  ad  oculos  noftros  refle&it  &  appellit.  Eadem 
prismatis  vitrei  ratio  efi,  quod  dum  lucem  refiettit,  eosdem  nobis  colores,  quos 
iris,  fpectandos  exhibet ,  etiamfi  nihil  fimile  eorum  in  fe  habeat.  Quod  quidem 
argumento  e£l,  colores  illos  in  fenfibus  ejus  proprie  efle,  qui  videt  &  fpe&at,  at¬ 
que  e  diverfa  in  nervos  opticos  impulfione  corporum  nafei.  Nil  efle  dicunt  hujus 
dogmatis  tutores ,  cur  reliquorum  colorum  aliam  efle  putemus  naturam  &  indolem : 
fi  colores  in  prismate  ac  iride  apparentes  vere  in  illis  fint  &  exftent ,  ceteros  quo¬ 
que  vere  ac  proprie  exfiftere;  fin  vero  illi  oculorum  tantum  affe6tiones  fint,  de 
reliquis  haud  aliter  fentiendum  efle.  Hanc  argumentandi  rationem  ad  reliquas 
deinde  ,  quae  fenfuum  ope  ad  nos  perveniunt  ,  notiones  traducunt  :  de  quibus 
fimili  ratione  pronuntiare  jubent,  (p  )  Negat  vero  ^riftoteles  ferri  pofle  hanc  fen- 
centiam:  Cl  Trtonpov  QvnoA oyci  *  Kx\ug  ihiy»,  okfjuoi  an  Mkov  Lti  pteA**  av&j 

,  in  XvucV  ivi <J  -*<***•  Sed  veteres,  qui  de  natura  differuerunt ,  hoc  non  rette 
dixerunt ,  exiflimantes  ,  nihil  ejje  aut  album  aut  nigrum  fine  adfpeFlu  ,  nec  ejfe  faporem 
fine  guflu.  (q)  Plures  funt  apud  yJrifiotelem  ,  quibus  hanc  tangit  philofophiam , 
loci.  .Verum  hos  ut  omnes  nunc  proferam  in  medium  ,  haud  efle  arbitror  necefla- 

rium. 


(p)  Negat  vero  Jrijloteles]  Longe  vero  alio 
loco ,  quam  eo ,  quem  antea  laudaverat ,  nimirum 
de  anima  Libro  II.  Cap.  i.  p.  43.  T.  II.  Opp.  De¬ 
fendit  autem  hac  in  re  veteres  phy!  i  cos  contra  A- 
rijlotelem  Petrus  CaJJendus  Phyjiccs  Se£t.  III.  Lib. 
VI.  C.  2.  p.  340.  T.  II.  Opp. 

(q)  Plures  funt  apud  Arijlotelem]  Omnes  fere 
Jrifiotelis ,  quibus  Democriti  &  huius  philofophiae 
meminit,  locoscongeflk  Jo.  Ckryfojlotnus  Magne - 
nus  in  Democrito  tevivtfcertie  p.  34.  f.  ed.  Lugd. 
Bat.  1648-  I2- 

(r)  Cujus  eum  nomen  Laertius]  De  dictis  £? 
faSis  philof.  Lib.  IX.  Segm.  40.  p .  5 jj. 

(j)  Res  omnes  ex  yarjjs  ]  Non  haec  ita  lego 
apud  Platonem  feripta  in  Theaeteto  p.  ng,  jjoc  e. 
nim  tantum  affirmat  Plato  :  i\  r  t*  ^ 

twtu;  ^  Kpstrwi  *"( yiynrxi  xutrx ,  U  <px. 


p3p  iltxi  dic  0(6 irporccyeptuetTK.  Additque,  excepto 
Parmenide ,  Protagoram ,  Heraclitum ,  Empedoclem , 
Homerum  &  Epicharmum  ita  fenildc.  Non  autem 
Protagorae  foli  hoc  fcitum  adferibit. 

(t)  His  fiatim  verbis]  In  Theaeteto  p.  1 19.  Mo¬ 
re  vero  fuo  Cudworthus  hic  iterum ,  quae  fejunda 
funt  apud  Platonem ,  conjungit  &  contrahit.  Nam 
poft  illas  voces,  6»  ^fjuxvt,  nonnulla  interje- 
da  funt  in  Platone. 

(v)  Ergo  ex  his ]  Hoc  vero  dubium  eil: ,  quod 
magni  hominis  pace  dixerim.  ( I. )  Nusquam  enim 
Video,  Platonem  hanc  fententiam  tribuere  Prota¬ 
gorae.  Contra  in  antecedentibus ,  quod  modo  mo¬ 
nui ,  plures  fapientes  nominat.  (II.)  Si  Protago¬ 
ra?  haec  fuit  fententia,  id  tamen  certum  efi:,  eam 
a  Protagora  in  litteras  elTe  haud  relatam.  Sic  c- 
niin,  antequam  ad  hanc  difputationcui  accedit  PI& 


Platonis  de  Thyfica  corpusculari  ditia.  ^ 

producemur^1  ^  a^a  ^cet  occafione  &  confilio ,  in  progreflu  difputationis 


^il.  Jam  ut  ad  Platonem  veniam  -  .  . 

«culis  nititur  individuis,  difertam  &Coni^"  fqU<?Jue  Phyficae  huJus »  quac 
ae  arbitror  pretium.  Id  enim  ani  anim  u  .fecifle  mentionem,  oftendam, 
r.,:rr~  K cmm  qui  animadverterint .  vel  nniiA,  ..Ii 


*  **;  jaui  u 

corpusculis  nititur  inuiv 
operae  arbitror  pretium, 

cos  adhuc  fuiffe  video,  riato  \mm  „„„  r\  ✓  V  7  vci  «ncuau- 

confulto  reticuiffe  in  omnibus  libris  r„?  Dem°c.rtt0'  (r)  CUJUS  eum  nomen  Laertius 
hanc  dodlrinam  tribuit  Ommok  f  exiftimat,  neque  Leucippo,  fed  Protagorae 
memoraflet ,  ex  praeceptisfc^  ”  in  TlJU  primum  IZ- 

atomis)  diverfa  ratione  ai°Jae  (0.res  omnes  ex  varus  particulis  did  eft: 
ftatim  verbis,  quidnam  idemPdpatIS  ^  conJun^ls  motuque  earum  conflare,  (t)  his 
irJA  V  W  -  C0i0.rura/enre"t’  figilladm  explfcarV 'r  j! 

r^s  s=r 

noprjus  affeau,:  Z  d2&?  " Zt’  ”*"!*  imfrfUS  fci  ZdiJ9uidamcuZ 

*0  *p£Wa,  ^  ~  ,  ua  Pergit  continuo  :  , 

ftatufffeT ’  ""»<2  Mm&l  ZT  An  §“«'’*»<  ZuTquiqfc 

ratuille  Prota^m  conflat  Wgttht  mumahbus .  «ff*tre9  („)  Ergo  his 

n  ipfis  corporibus  re  vera  corllorum  >  quae  in  fenfus  incurrunt,  proprietate. 
«a,  ipeftamus ,  div!L  'TT®nexfiftere  >  fed  in  nobis  tantum  efie  nSi  dum 
Sfecies  quaedam  in  mbiZ ■ 1  ‘ls.afficimur-  Quocirca  paulio  poft  ^ 
oxftat  Platonis  locus  m,„  b  '  magmes  aut  JpeUra  vocantur.  Verum 

"tur;  I*  ita  inciph :  SL“,v?.r*  doc/nae  multo  uber  ut  Le  a 

21 .-rr  r>  $  &  4K4v*  ”fi  f  *  «  -■*  «mj. ».  «£,  *  w 

hQl  W  ,  rSTfet-  9»  /*■>  M»  ^ 


n,»r«v<>«(  »  «  rSi  i  rS(  .„v, 


A*y*«r.  r 

v^^rni%&«0  p-i2°-  hmc 

rate  obfervata  funt  Hic  JLi  x!  Parum  accu- 
nam  enarrat  ^ro^or^  P/^1  Vefb,s  non  dottn'- 
antea,  de  coloribijc  x  ^  ’  ^ec  camdem ,  quam 

»d  aiita' riS2^cJ!K?^s- 

Ec- 
Cud- 


loribus  P/®/ffert*  («IO  ExPm  UU^»  ^uae  nam  enarrat  Protagorae  P/L  Vert),s  Pon 
illuftret  illud  aut  Socrates  ideo  fnp  um  hoc  a  co-  antea,  de  coloribus  &  »  nec  eamdem , 

illuftret  illud  Vet  fcitum  e°fl tantum  afFert,  ut  plicat  verum  ad  9m  co?oribus  Utentia 
K  a’  aut  potius  «con^ ““«omnia&per.  ftla  fuperiori  P '?nC  foiplinam, 

non  -  ‘J.(]U0d  num  fnum  eff L  v5?an.um  el'ns  dog-  ce  ipfa  Socrati}  ’  exPllcandam  accedit. 

£  lndlcaJ-  E  contrario  wnhus  arbi  '  p  ,qUaC  huic  loco’  <P°  LU( 

faulloq£diciL50CraFw’  fa‘rum  effe  Pr^mquain  P^emittit:  E;r  $  PtataS^u  fententias  exponi 

~  ifrnr^  ^  ^lepa  ibi  dicere  Sunt  hi  quidem  1%  tret  ru^ptoc  >ty„ 

Nec  de  funt  a  admoau»i  alien 

. . .  quorum  ti, 

verba  continu 
Quomodo  vet 


itf  Platonis  de  Pbyfica  corpusculari  dicla.  Cap.  I. 


S)  uyevi,  fikv  tifouot  U.  n  fitv ,  ȣ*jr;v,  ra  ou&tjTts ,  di)  trwji*' 

vnfvcrx  *,  $  cu3 fy™.  Principium  autem  deinceps  erit ,  ex  quo  ea,  quae  modo 

diximus  ,  manant ,  quod  fcilicet  univerfum  hoc  motus  eft ,  &  aliud  praeter  motum  nihil 
Motus  voro  fpccies  duae:  £f  multitudine  quidem  utraque  infinita;  potentiam  autem  altera 
agendi,  altera  patiendi  habet .  Ex  harum  congrejfu  compulfuque  mutuo  effectus  eveniunt 
numero  infiniti,  fpecic  gemini ,  fenfibile  videlicet  ac  fenfus,  qui  femper  cumfenfibili  coin - 
cidit  atque  congreditur.  Hinc  ita  pergit :  '£^«5«v  oppu»  %  a%\o  n  r  rxru  avy.y,vrt& 
•SSknndrecv  aiuj  A^jcs-t^tw  n  ^  eu&tj7iy  cclti  j-vpQvIav  ,  u  cem  av  t$veio  ,  hxrtf* 

*jutu¥  Trfaf  «z&o  'iA$ly']&.  Cum  igitur  oculus,  aut  aliquid  eorum,  quae  acccfferunt,  albe - 
dinem  fenfumque  cognatum  gignit ,  nunquam  nata  fuiffent ,  dum  illorum  alterutrum 
ad  aliud,  quiddam  adventaffet.  Keq  tx^Ax  8*  *rw  ,  cnAnpv  4  feffiov  ^  nwV£  r  cuurb 

KSZiBAtrf.iot  ,  jU^  JC20’  (o  St}  ^  roli  tAt}*u%u)  c*  3  TJJ  W?of 

cui  Alet  ,  iero  n?  xin-.cTwf.  e:rc<  ^  to  nra/fci'  tlm  71  ,  ^  70  7rccc^av  ow 

•71 ,  i<p'  t  voi  voKcztf  ,  uf  cp<x<nv  ,  Cerx  omytuif.  *  re  $  armv  I/j  n  ,  Ttfiv  av  tui  7rxa^o\n  owiAfy » 
i'n  7rx%w,  «?'»  a\  TroiSp-n.  Eodcmque  pacto  dc  aliis ,  ut  de  calido  &  duro,  ccterisque 
omnibus  judicandum .  ‘  Nihil  ex  bis  ipfum  fecundum  fe  quicquam  effe ,  quod  &  in  fuperiori- 
lus  difputabamus ,  fcd  in  mutuo  congreffu  omnia  fieri  £?  omnigena  ,  propter  motum.  O no¬ 
ni  am  tam  agens,  quam  patiens  unum  aliquid  effe ,  taz/ firmiter,  ut  ajunt,  cogitare  licet . 
Aqwtf  fnim  ag£/zj  quicquam  e(l  prius  ,  quam  patienti  congrediatur ,  neque  patiens  prius  , 
quam  agenti,  (-y)  ‘Ex  Se  dj ug>onpuv  tx  7roiivr( &  nfij  tS  ttocc^ ci-t©-  ntoi  rd  ct>At}Ax  cvrytyvs- 

fSjjWV  ,  T«f  Oti&lailS  ffJU  TX  OU&KT*  '&7rC7lKT0 VTUV  ,  TCt  ft%b  7To‘lX  UVTOC  •f.yvi&W} ,  TCC  Ss  ul&or 

vIuS^jx.  Agens  autem  &  patiens  fi  conjungantur  inter  fe ,  &  fenfus  non  minus ,  quam  eay 

quae  in  fenfus  cadunt ,  gignant ,  tum  continuo  &  ei,  qui  fentit ,  &  /7/i»  quod  fenfu  percipi - 
tur,  haec  vel  illa  qualitas  tribuitur.  Ita  mei  quum  gufiatur ,  fenfus  ille,  qui  gufius  voca¬ 
tur,  t?  qualitas  ,  quae  dulcedo  dicitur,  fimul  nafcuntur :  at  fenfus  tamen  vulgo  tribuitur  il¬ 
li  ,  qui  guflat ,  qualitas  vero  dulcedinis  melli.  Quae  quidem  omnia  ad  hanc  demum 
fummam  revocantur:  «»'*f  **  «Jt  0  x*5’  xCro ,  xiAat  mn  cit)  fiyncSoj ,  nihil  effe  unum 

fecundum  fe  ipfum ,  Jfed  alicui  femper  fieri.  Omitto  multa  alia,  quae  in  hanc  fenten- 
tiam  in  hoc  dicla  funt  dialogo.  Quod  vero  tot  inde  di6la  huc  tranfluli ,  atque  ipfa 
Platonis  verba  exfcripfi ,  id  propterea  feci ,  quoniam  in  his  non  mediocre  argumen¬ 
tum 


ittraqUc  haec  de  natura  qualitatum  &  colorum  fen- 
tentia  differat  ,  id  per  fummam  Platonis  brevita¬ 
tem  &  obfcuritatem  vix  alicui  licebit  affequi. 

(  y )  ’E*  /*  £i/jQoTipu,  j  Haec  Graeca  verba  ile 
Cudworthus  exhibet,  ut  ex  verfione  conftat,  ac 
fi  eodem  Platonis  loco  exftarent,  quo  reliqua.  Si¬ 
militer  quae  verfionis  loco  addidimus  ,  ea  Anglice 
Graecis  illis  adjuncta  funt,  tamctfi  plura  comple¬ 
ctantur,  quam  Graeca.  Verum  fruitra  tam  Grae¬ 
ca  illa ,  quam  Latina  in  Platonis  Theaeteto  quae¬ 
ras.  Itaque  virum  doftum  putem  non  tam  Plato¬ 
nis  hic  verba  retuliffe  ,  quam  mentem  ejus  fuis 
verbis  declarare  ac  proponere  voluifle.  Ceterum 
quae  ex  Platone  hic  afferuntur,  five  ipfras  Prota¬ 
gorae  fuerint,  live  aliorum,  fateor  propius  acce¬ 
dere  ad  eorum  difciplinam  ,  qui  corpufculis  indi¬ 
viduis  contineri  omnia  judicant.  An  vero  illud 
omnino  inculcent ,  quod  Democritus  ,  qui  nullas 
in  atomis  luis  relidere  qualitates  pafius  cft  ,  id 


multum  habere  controverfiae  arbitror.  Veterum 
de  natura  rerum  fententiae  ex  paucis  plerumque 
aliorum  eruuntur  verbis  ;  quibus  num  vel  tantum 
fuerit  ingenii ,  ut  mentem  eorum ,  quorum  fcita  re¬ 
ferunt,  affequuti  fint ,  vel  tantum  aequitatis,  ut 
nihil  confulto  depravare  ac  pervertere  voluerintL 
id  vero  vehementer  dubium  cit.  Dicam  ego,  quod 
fentio.  Platoni  atque  Ariftoteli ,  dum  philofopho- 
rum ,  qui  ante  fe  fuerunt  ,  fcita  interpretantur  > 
tardius  fidein  habendam  effe  rcor.  Utrumque  ch 
nim,  quoniam  folus  videri  volebat  fapere  ,  noO 
raro  iniquum  fuiffe  in  veteres,  virtutique  ac  glo¬ 
riae  eorum  injuriam  intuliffe  ,  verifimile  eft.  Si* 
militer  non  eos  nimis  putem  fapienter  agere,  qul 
ex  iis ,  quae  Cotta  &  Vellejus  apud  Ciceronem  per¬ 
hibent,  veterum  philofophorum  de  Deo  fententi*5 
metiuntur.  Etenim  fi  animum  advertere  volui5" 
fent,  utrosque  multa  differcre  percepiffent  invidia® 
philofophis ,  quorum  fcita  referunt,  concitanda? 

cauffa? 


rhyfica  corpus  cularis  ab  Atheo  excogitari  non  potuit.  iv 

tror.  Primarum  ^PK^ratu*  ‘PJ*  yeterffs  valuerunt  philofophi ,  pofitum  effe  arbi-. 
Quae  fenfus  no  {Iros  feriant*^'  ^  ^UJlJS  do&ma>  <P10  tota  ejus  fere  abfolvitur  ratio : 
Pyrie,  feifl£t  tamum  if  &*?•  n°n  nt/a 

fcuum  multo  aptius  hic  ac  luculentius  eft  enarratum &T‘  "r  "°to;  hoc>  lnq‘ia.n’’ 
fum  Lucretium.  Quapropter  uterque  Phrom^  T  ^  ^  exPofitum,  quam  apud  ip- 

tametfi  neuter  hujus  fententiae  oninn-  Latinus  interpres,  Ficinus  &  Serranus , 
fuiffe  videatur  ,  non  tamen  non^nm  .nondm?,  ln^aurata  erat,  peritus 

ter  enim  philofophi  rerhliri;.-^01  uU  ltJ,7  Utl  dlxlmus>  Platonem  intedigere  AI- 

ManU.  k \u~taU  mTU%neJim‘  &- «■ 

diatheft ,  vanaque  [en  [ilis  /W;>  Li  •  <5>  *  hoc  modo:  Ex  varia  adfmicntis 

**  «ifiin  SfZZ» fons  vanos  &  mderi  &  feri,  ita  tamen,  u,%Z. 
vehementer  ab  hoc  philofsLandi  &S  qU°tad  1Pfum  a«inet  Platonem ,  eum 
otlus  argumentum  Pd”al3“*  ipfa  ejus  narratio  tum 

J"»  effe,  quod  PmJ»3is  fS  Scfp‘C°r  eg°’  hoc  eW  odium  ex  i,  „a- 
dam  abufus  eft.  5  futls  ad  rem  Pepticorum  atque  Atheorum  ftabilien- 

Mc  d"dpli|erfdffe  deditos”*  ~  rurmus>Dnon  D"““  folum  &  Leucippum 
oeteroqum  (2)  non  a  fap  entiae  ftudio  Pr<‘tWra?, ei  favifle,  quem  vctufta. 

b  Van^m  Pl^umque  numera  f jw  •• C,ommend/t >  fed  «Sophirti*  ac  Rhetori- 
rph  fuiffe  Democritum  „=  l-l  L«'rttus  non  fecus  ac  alu  quidam 

ociamfi  P/«^Cu”Pae^ent  :  nec  id  a  vero  abhorrere  ex  J?is  in telli tur 
Zremm  naturas  fuftuliffe^^p^ ProPterea  confutatum  effe  referat,  qimd  abfolt- 
Ppuni  primos  dogmatis  ImL  vero  nec  Democritum ,  nec  Protagoram  nec  Leu 
greffusfum,  ^  ^ 

q”  MC  dCCUer“-  opiniones  »  4  «fafc  *,'«  M.  ~L 

Paullo  Jyj?n  ra  faPientiae  Jludio  comn*  j  ut  fenferit  Democritus ,  Unamquamnu»  ’  /rc 

j°.  -ftd  fp  iu.ntlibcralius.  Quae  j<wi? 1  Ilacc  Sis  ‘olem,  quam  talem  e [fe  Jj- “  re"‘  no" 

.Latniuvif.  y*e8t(l'  Menagius  fWw  H-  C-  23-  &  probabilia  contra  eum  feri  h  ferit  d  *  ’  a:  mu  ta 

Ilis  cx  ii*  418;  de  trLZrae  T^x1  tcntiam  ’  affirmantis ,  ?ffe 1  Prot^™,  fen- 

declarant,  fcriPtonbus  colIc-cruS  rebus  Se'  deantur  homini ,  his  verbis  un^ ’  ^  vi' 
Jiiifle  cius  i!e^Uc  magnam  q-  bprunt,  ea  fatis  vel  hoc  vero,  quod  Vpfor0S  t3£gl  ’  non  dubito: 

quentiam  SvtCr  philor°phiam  prS  maj0rem  »  dogma,  Democritum  &  pL rCPrehcndunt ’ 
r  a\  r  ‘Rationem  P  ’  ac  ProPter  elo-  tiis  non  idem  fentirp  not  -tr^  ra®  dc  rCrum  hii- 
{a)  LaertitH]  ^  _  (c>  Nullo  etZ  »  ^gtimento  cft. 

V  c  A«Jd e  Geliiun?}lTScJ>hll0f‘ fegm.  levius  hoc  effe  armim*  Videt  vero  unusquisque, 

V b\  3r  Suidr  voce  C  v?  iift.  momenti  rationih  f  a  ut  in  'alicuius 

(JO  .  ,  minem  ita  duc'  debcat-  Quis  enim  ho- 

Hoq'  hlh™  adv-  Colotemr  iTnTTei/>lu-  hoc  bellum,  hc^T?116111 :  Hoc  .ngenio/um  , 

»08.  non  potuit  escodta  eft'  Ers°  T  Ath  ° 

r5  ‘V  -e‘°’  ?  T  “  pefllme  de  rch.S  •  Novimus  ccrte  ’  homires 

•  rc<P‘r»i  r*T*  -<v  *r*  nP»T*yi.  mis  miim,  cbys  divinis  fentientes  inventis  udlflT- 

*3  VV?*Vim  sn*.  mujt  ^am  hbi  gloriam  peperiffe.  Praeterm  tto 
aha ,  quae  hac  de  re  moneri  poffent. 

C  CO  /4 


jg  Mofchus  ejusdem  Auflor.  Cap.  f. 

quidem  illi,  quos  dixi,  fuum  dogma  iffcud  fecerunt,  malamque  fcabiem  fuam  ejus 
pulchritudine  velare  aufi  funt:  verum  nihil  tamen  efl,  fi  modo  re&e  capiatur, 
quod  efficacius  omnes  in  Deum  conatus  evertat  ac  deftruat.  Praeterea  inferius 
probatum  dabimus,  neminem  unum  ex  illa  hoftium  fupremi  Numinis  turba,  tam 
antiquiorum  ,  quam  recentiorum  ,  dodrinam  iftam  ,  licet  ejus  libi  poildTionein 
unice  arrogaverint,  animo  recte  comprehendifle,  verum  fecum  ipus  in  ea  expo-  , 
nenda  perpetuo  dimicaffe.  Hinc  intelligitur ,  qua  de  caufla  non  tam  multi  fimus 
hoc  loco  in  philofophiae  hujus  rationibus  enodandis.  Nam  ut  taceam,  neminem, 
nifi  qui  hoc  fapientiae  genus  rite  perfpe&um  atque  cognitum  habet,  genus  illud, 
quod  Deum  oppugnat,  fuis  adoriri  armis  pofle,  fic  ego  perfuafum  habeo,  hac  ipm 
difciplina  qua  tot  alii  condimenti  loco  ufi  funt  ad  inftillandum  rudioribus  impie¬ 
tatis  venenum,  nullum  efficacius  ad  infringendas  ejus  vires  fingi  pofle  remedium. 

$  IX  Verum  praeter  rationem  ,  quam  attulimus,  fatis  nobis  graves  in  promttf 
funt  auftoritates,  quibus  hanc  philofophiam  multo  antiquiorem  Leucippo  &  Demo- 
crito  effe ,  demonftremus.  Principio  Lofidonius ,  philofophus  tam  vetufiate  ,  quam  I 
do6lrina  nobilis,  (d')  id  quod  Strabo  &  Empiricus  tellantur,  veteri  conflare  fama, 
profeffus  efi: ,  primum  do?matis  hujus  inventorem  Mofibinn  quemdam,  Phoenicem, 
fuifle,  qui,  quod  idem  Strabo  prodidit,  ante  bellum  Trojanum  vixit. 

fi  X.  Id  praeterea  neutiquam  a  vero  abhorret ,  Mofcbum  hunc ,  quem  Pofido -  u 
nius  memorat  ,  Philofophum  Phoenicem  ,  non  differre  a  Mocho ,  Phylico  itidem  I 
Phoenice,  cujus  cum  fuccefforibus  ,  facerdotibus  atque  vatibus,  Sidone,  quae 
patria  eius  fuit,  Fytkcigoram  aliquando  familiariter  verfatum  effe,  Jamblickus  re-  I 
fert.  Quod  quidem*  fignificare  videtur,  ac  fi  Pythagoram  Phyficae  illius  corpusculis 
utentis,  cuius  Mochus  vel  Mofchus,  Phoenix ,  princeps  perhibetur  au&or  effe  prae¬ 
ceptis  ab  his  imbutum  effe.  Mochus  vel  Mofchus  nomen  effe  Phoenicium ,  id  vero 

r  con* 


(rf)  Id  quod  Strabo  &  Empiricus  tefiantur^  U- 
triusque  feriptoris  locos  ut  fubjiciam ,  rei  dignitas 
poftulat.  Strabo  igitur  Geographia  Libr.  XVI. 
p.  718.  haec,  dum  de  Phoenicum  commentatur  e- 
ruditione,  dc  Mofcho  tradit:  E<’  ^  ^Tulonitt 

wriZirxi,  r a  mp',  t  Fiypx  vxXx.ot  ifit  it- 

efc,  'ZiIonH  M oo-z*  rrp\  t  V*7 

Si  Pojidonio  credendum  efi ,  dogma  de  atomis  anti¬ 
quum  efi  hominis  Sidonii ,  Mojchi ,  qui  ante  belli 
Trojani  tempora  fuit.  Sextus  vero  Empiricus  Lib. 
IX.  adv.  Mathemat.  p.  621.  poftquam  Democritum 
&  Epicurum  atomos  invenifle  dixerat,  haec  fubji- 
cit:  E Tt  tt^uioTtfXi  TxiTV  btTtm  r »  oo%<tt ,  yj. 

tM*/*'  »  2r*i»'*V6t  itipfi 

qmwi®'  Kulctya^tmt.  fJifi  haec  opinio fiatuendafit 
antiquior ,  6?  ut  Stoicus  dixit  Pofidonius,  deduQa 
a  Mocho  quodam  Phoenice.  Vir  doctiffimus  Jo. 
Alh.  Fabricius  ad  h.  I.  obfervat,  Modium  fcripuffe 
hoc  in  Phyfico  opere ,  cujus  librum  decimum  quin¬ 
tum  LaPrtius  laudat  Lib.  VIII.  Segm.  i40. 

(  e  j  Vereor ,  ne ,  fi  qui  funt  ]  Compleftar  hic  , 
,  4juae  de  Mofcho  dicenda  inihi  funt ,  omnia,  id 


(I.)  facile  credo  ,  non  differre  Sidonium  hunf  1 

philofophum  ab  illo,  cujus  cum  difcipulis  contue- 
tudo  fuit  Pythagorae,  tefte  Jamblicho  in  vita.cjuf  v 
Cap.  3.  p.  10.  ed.  Kufieri.  Vel  patria  hoc  probat*  . 
At  id  ( II.  )  dubium  cft ,  an  huic  homini  Mofchus  | 
vel  Mochus  nomen  fuerit.  Diffident  hac  dc 
viri  doftiffiini ,  nec  conftans  eft  veterum  exempl0*  | 
rum  leftio.  Nomen  Mochus  praeferunt,  Sam.  B°‘ 
chartus  Canaanis  Lib.  II.  Cap.  17.  p.  777.  ed.  rt‘ 
cent.  qui  vocabulum  hoc  vult  idem  effe  ,  qubJ 
Maacha ;  Tliom.  Reinefius  Append.  ad  Librum 
lingua  Punica  $.  4.  p.  72.  in  Graevii  Syntag 
DilT-  rarior,  qui  pofteriores  Phoenices  ex  Ogo  fejj 
Ocho ,  quod  verius  &  antiquius  nomen ,  Mochu?- 
feciffe  fufpicatur;  Gerh.  Jo.  Voffius  de  Hifioricy 
Graecis  Lib.  III.  p.  390.  Aegid.  Menagius  ad  Di°‘ 
gen.  Laertium  p.  4.  Jo.  Alb.  Fabricius  ad  SextU 
Empir.  p.  621.  qui  in  emendatioribus  codicibt* 
femper  legi  obfervat nomenque  a 

illis  intrufum  effe  conjicit,  qui  phyficum  hunc  cg»* 
Mofe  ,  feriptore  divino  ,  componere  voluerint» 
Ulr.  Obrechtus  in  xerfione  Jamblichi ,  &  pU^ 


$•  io.  ii. 


Pythagoras  philojopbus  corpufcularis. 


19 


Ca-ret‘  ■dtbenaeus  Mochi  eujusdam  ,  fcriptoris  Phoenicii,  meminit, 
edidit  f, interPre* lA/o/rto»  appellat.  Seldenus  autem  Arcerii ,  qui  Jamblicbum 

rimum  Tn?e^lam,pr°b.at’  conJlcI.entls>  Mochum  hunc  ipfum  efle  Mofen,  celeber, 
imum  Judaeorum  legislatorem,  ejusque  feftatores,  qU0s  Sidone  convenit  Pnf/ja- 
,  philofophos  Judaeos ,  vates  atque  facerdotes.  Vereor  ne  fi  auiVunt 
inter  atomorum  tutores  plus  iufbo  inpeninfi  ;ii;  '  vereor,  ne,  liqui  iu  c 

iplo  jure  divino  fapientiam  fuam  niti b  ataue  \  fnnrpmn  Jjgun?ent0  cfe  difputent, 
tam  permanafTe.  At  his  ego  nullo  mAdoTm.n,-  P  •  Nu?“.ne  ad  hominum  vi- 
fophiae  eujusdam  origines  coelo  ,„„?,!!!  5j“C ‘or,  qui  nemini  credo  licere  philo- 
aeternae  legis  ac  decreti  immnr  it  •  n  am3ue  *loc  nomine  mentibus  hominum 
phia,  ut  ego  quidem  arbiti  b  /  obtrudere.  Omnis  nimirum  philofo- 
atque  Deushanc  omnem  emVn;a  na  proi?CfltuI .  non  vero  a  patefiftione: 
f.  verum  meditando  inveneL^  i  ^  v.lrl,bu?„&  facultatibus  commifit,  ut, 
jun£la  folet  efle  inventione  nr’vJ° 'uPtatem  'n^?  '!la.m »  quae  cum  veritatis  con- 
aiiud,  quam  ut  hoc  tefte  nlaniFm ‘«piamus.  Nobis  igitur  nihil  hic  propofitum  ell 
nocrito  vetuftiorem  non  vero  h,  fa-C1-am“s>  do£trmam,  cujus  res  hic  agitur,  Di- 
P ythrgoram  ceterum  multarim (in>m inJ s  , ‘“P1 1  ’  Dcnmque  negantis  invemum  efle. 

Dium  orieiaMabjUdMj,,?0'1  fUIU  ilifciplinae  illius  ,,,,  rerum  om- 

firmari  poteft  tn fi ^nis  repent  corpusculis,  aliis  etiam  non  certe  fpernendis 
e  fucceflionc  is  eO^Trar  1S’  *  nnccPs  Jpfe  Democritus  teftimoniuni  dicit.  Primum 

Pythagoraeorum  inftkut^fbjj^/l^aso1'221  familia.  Laertius  deinde,  (/')  eum 
fapientiam  fuam  debere  vifus  rae-mulatnm  efle  ,  fic  ut  univerfam  huic  generi 
otdo  atque  ratio,  ex  infius  ore  ’ i,f!7lptum  rel'fluit.  Ac  mfl  temporum  obftitiflet 
eftm  Libro,  quem  -J?" cujus  ingenium  magnopere  admiratus 

3  goras  infcriplit,  dodtnnani  Tuam  haufifle  creditus  fuiffec. 

alii  Quae- 

rebus  Phoenicum  faipOffe  .tcihntur.  Non  exifti- 
de  Jure  Nat.  fcf  Gentium  fi-™  J  a-/  ldl’  marunt  viri  dochlfimi ,  dubitandum  libi  eflb  n„ii 
ut.  I.  C^u  itZrPLf-  dJy‘in-  E-  idem  ille  Mochus  ,  qui  namram  reram  ad  ’  C 
Pnpof.  IV.  Cap.  'z  °,L  revocavit  corpufcula,  res  patriae  fuae  litteris  etiam 

^.3  *S*gs&s  SSrSSHSS 

f af£ss”^ pLtSt 

licet,  u  ti  arbitror  ccrtampn  ^  nobis  hodie  <5te,  fi  quid  video,  judicant  Fp  entiu?*:,  pe* 
que  tanti  res  tota  moderni  “ff °C  comPonere-  Ne-  Schefferus  ,  Kiiflerus  fel,yfeccrunt  ld 
tetionem  flagitet.  F^te  ^  ’  Ut  COpiofam  difPu‘  )am  indicavi ;  in  primi/™£  *  q~?ru.m  lo£? 
&  Mofchus  diferimen  S  ^nominum  Mochus  Uioth.  choifie  TomA  i  ?-  r  Clencus  Bi' 

nuntiatione,  idque  nome  verfa  Pofitum  eftpro-  viri  dofti  repetere.  Ouod^hifv/ 
pliciter  pronuntiarunt ,  GraernUOd  Phycnices  lim*  fophus  Opus  phy  P  cum  mult;c  n**0  Ph(JfnLX  pJj?L 

Macto'  uU°erT/ inventor  ’  non  differat  abillo  tZmXStrn *  id  fatis  iam  Clfe  ar' 

P.  i 26.’^?  At]sieZeus  DetPnofoph.  Lib.  III.  Sor  ad  eos  refellendos,  quibus  Mo- 

hr:~-  •  J.tfPhus  &  Tat  i  anus  ,  quorum  locos  Fa-  ( f'\  rn..Vldetur  effe ,  qui  Mofes. 

C.  collegit,  7 x  <Doi hk>kx  feu  de  haer  deinde  3  Fidc  Thrah1^  Laertius 

mec  omma  refert  Libr.  IX.  Segm.  38.  i>.  570. 
^  i  cui 


L,  r.V\  J°.)ePhus  & 

*ric'^’ ad  Sextum  1. 


io 


Monades  Pythagorae  atomi. 


Cap.  E 


Quaedam  praeterea  ex  fcitis  ejus  prorfus  cum  praeceptis  Pythagoricae  familiae  con- 
fpirant.  Ita  Democritus  ( g )  non  modo  fenlit,  <pe «rojuvr  iv  tu  oau 
atomos  in  toto  ferri  atque  rotari ,  verum  etiam,  non  fecus  ac  Leucippus ,  exiftimavit, 
fiw  yyiv  o% e7jfy  ©EJ  ro  ptinv  <hvxulvlw ,  terram  vehi ,  circum  medium  (id  eft ,  folem)  fi 
in  orbem  convertentem.  Hac  ipfa  vero  ratione  ( h )  Arifioteles  Pythagoraeorum  ex- 
preffit  fententiam  :  7W  «  r  (ptpopdvlw  s&a  to  ,  \ivfig.  st 

w  tpi&v  Tizitiv ,  ferra/H  nnam  ejfi  Jlcllarum ,  ferrique  circa  medium ,  (id  eft,  ignem 
five  folem)  afga*  hoc  pafto  noctem  ac  diem  efficere,  (i)  Ex  quibus  omnibus  non  te¬ 
mere  aut  imprudenter  colligas,  ut  Democriti  philofophia  Pythagoraeae  prorfus  affinis 
fuit,  ita  etiam  Pythagorae  fapientiam  a  Democriti  opinionibus  ac  philofophia  illa» 
quae  atomis  utitur,  minime  disjun6tam  fuifle. 

5.  XII.  Atqui  fortior  etiam  in  promtu  nobis  eft  ratio.  Ecphantus ,  nobile  inter 
Pythagoraeos  nomen ,  Monades  Pythagorae ,  quarum  tam  frequens  occurrit  memo- 


qui  &  eumdem  affirmare  addit,  Glaucum  Rhegi- 
num,  Pythagoraeum ,  ab  eo  efle  auditum. 

(g)  Democritus  non  modo  fienfit  ]  Hoc  ipfum 
Laertius  tribuit  Democrito  Lib.  IX-  Segm.  44. 
p.  573.  At  quod  fequitur  de  terrae  motu,  id  Leu¬ 
cippi  praeceptum  fuifle  quidem  ait  Lib.  IX.  Segm. 
30.  p.  567.  nusquam  vero  idem  placuifle  Demo¬ 
crito  perhibet.  Minime  vero  exploratum  putem , 
omnia,  quae  Leucippus  probavit,  Democrito  etiam 
vera  fuifle  vifa. 

(/*)  Arifioteles  "I  Locus  eft  Lib.  II.  de  coelo 
tap.  13.  P ■  658.  T.  I.  Opp. 

(i)  Ex  quibus  omnibus  ]  Ego  yero  neutram  ha¬ 
rum  rationum  tantae  putem  gravitatis  efle,  ut  Py¬ 
thagoran  favifle  atomis  dcmonftret.  Quod  enim 
( I.  )  magni  fecit  Pythagoram  Democritus ,  id  non¬ 
dum  argumento  eft ,  placuifle  ei  omnia ,  quae  pla¬ 
cuerunt  Pythagorae.  Multi  certe  Cartefii  dotes  & 
ingenium  admirantur,  nec  tamen  omnibus  ejus  fen- 
tentiis  aflentiuntur.  Quod  (  II. )  uterque  &  Demo¬ 
critus  &  Pythagoras  ,  terram  cenfuit  circum  folis 
orbem  moveri  ,  id  quemadmodum  probet ,  idem 
iitriusque  etiam  fuifle  erga  atomos  lludium,  me 
quidem  praeterit.  Neque  enim  ,  qui  de  re  una 
confentiunt ,  eos  de  omnibus  confentire  nccefle 
eft.  Taceo  ,  quod  modo  indicavi ,  incertum  efle , 
an  haec  Leucippi  de  terrae  motu  opinio  Democriti 
quoque  fuerit. 

( k  )  Apud  Stobacum}  In  Eclogis  phyfi cis  Lib.  I. 
Cap •  13.  P-  27.  ed.  Piant  in.  1575.  fol. 

(/)  Qfii  c ct eroquin  ipfemet ]  Ecphantum  atomo¬ 
rum  fuifle  patronum,  ex  eodem  conflat  Stobaeo  Ec- 
log.  phyfi  Lib.,  I.  C.  25.  p.  48.  ' EtQxtr c* 

T  uriiiw  T  Kor/*.,'  Li  bsn  irperol*f. 

Lcphantus  mundum  ex  atomis  quidem  compofitum , 
providentia  autem  regi  dicebat.  Sed  non  addit ,  qua- 
ies  ille  putaverit  has  cfle  atomos ,  cx  quibus  mun 
dum  efll*  cenfuit  conflatum,  qualitatibus  praeditas, 
vero  vacuas.  Intelligitur  hoc  autem  ex  Theodo- 


ria , 

reto:  ncc  enim  dubito ,  quin  Diaphantus-  ille,  qucitt 
! Theodoretus  narrat  Democriti  &  Epicuri  de  atointf  • 
praecepta  tenuifle,  de  curandis  Graecor.  ajfeEtiofr  < 
Serm.  IV.  p.  509.  T.  II.  Opp.  idem  hic  EcpharrA 
tus  fit,  cujus  Stobaeils  meminit.  Uterque  Syracii-  J 
fius ,  uterque  Pythagoraeus ,  urerque  atomorum  de-  j 
fenfor.  Igitur  veri  eft  fimillimum ,  qualitatibus 
cum ,  quod  Democritus  fecit,  corpufcula  fua  nudafle.  j 
( m  )  Arifioteles  quoque  confirmat  ]  Locus  exft^  i 
Metaphyficor.  Lib.  XI.  Cap.  6.  Tom.  IV.  Opp •  ■ 
p.  424.  Obfervandum  vero ,  hunc  M et aphyfi corttnt 
Arfiotelis  Librum  in  omnibus  editionibus  pro  de¬ 
cimo  tertio  haberi,  fi  a  fola  Du  Tallii  editione  dis¬ 
cederis  ,  in  qua  undecimus  eft.  Hoc.  eos  memini*- 
fe  juvabit,  qui,  quae  Gajjendus  &  alii  ex  ArifiotiM 
le  laudant  difta,  evolvere  cupiunt. 

(n)  Alio  vero  loco  ]  De  anima  Lib.  II.  Cap.  6> 
p.  13.  Tom.  II.  Opp. 

(0)  Gajjendus ]  Phyfices  Sefl.  J.  Lib.  III.  Cap-  j 
4.  p.  25 6.  Tom.  I.  Opp.  &  Notis  ad  Librum  detf’  J 
mum  Diogenis  Laertii  p.  70.  T.  V.  Opp.  IpfuU* 
Epigramma  ,  cujus  hic  ultimi  verfus  exhibentur*  | 
legitur  in  Anthologia  Graecor.  Epigrammat.  Lib .  1* 
Cap.  15.  p.  32.  ed.  Francof.  1600.  fol.  &  Autoinj 
dantis  eft.  Latinam  ego  interpretationem  lub/ 
ciam  : 

Haec  monitus r fapito ,  ac  permittito  fruftra  Epicuri 
Quaerere ,  Inane  ubi  fit ,  quae  Monadcsve  fierf‘ 

Ipfain  vero  rem  quod  attinet,  ducem  &  magiltrUi#  j 
fententiac,  quam  hic  fequitur  de  Pythagora ,  Gas' 
fiendum  habuit  Cudworthus :  is  enim  utroque  loc<*  , 
quem  indicavimus,  nulli  parcit  operae ,  ut  Pytb*‘ 
goram  phyfices  initia  ab  atomis  repetiffe  doce & 
Nec  tamen  omnia  Cudworthus  ,  quae  Gafifend 
in  hanc  rem  argumenta  abbibuit,  fcd  nonnulla  taij' 
tum  felegit ,  quae  ceteris  fortaflis  graviora,  efle  Pp. 
tavit.  Verum,  nili  inultum  me  opinio  fallit? 


§  X  2 

Monades  Pythagorae  atomi.  21 

Stolam  d^ho^eXf  fcripiumTlX  nXT’'  ^  S‘C  BemPe,  <■*)  aPud 

f**71  K**-  Primus  Ecphantus  ( l)  qui  cer^^***  *?u T©-  amQpalo  «■«- 

confeftatus  eft,  monades  Pythagorae  corpore^d  e}f,remeC  hoc  Senus  philofophiae 
0«)  Arijlotcles  quoque  confirmat ,  qui  de  Pvrhatrnr  -3*0®08’  eJfi  dtxIt-  W  lpfum 
tabet  alicubi:  T«V  P«k  ^AJ  ythagoraeis,  eorumque  monadibus  haec 
habere  dicunt,  (n)  Alio  vero  loco  ml  ctif&rr  Monades  fuas  magnitudinem 

corpuscula:  Ov$W  2fe<Pirf  K>  *  c  refteftatur,  utrum  Monades  dicas,  an 

™.0*a(ks'an  vero  *inuta  corpuscula.  Deniau^T  PeHnde  efi *  utrum  dicas 

““  Vi, 

v  ~~v  Mar fu/  ’£9T73cy^p 

TO  XJvcVj  £jTgtp;  ^  77VSJ  a/  p 


rationibus  tantum  ponderi  &  1  “*  qUas  0mI' 
?ft  ’  ut  homo  confideratis  illis  rwr  moln^nti  fitum 
*?nc’  quam  Gaffendus  ipfe  *  j!?  ad  fe»tentiam 
iiVc  amPIe<^eudam  adduc?  fendat  rf°Hm  pronuntia- 
quis  magnorum  virorum  auS?,  Id(iue  n°s,  ne 

=  i=s: 

Ss  felias,  tit 

Crtf  C^S“!’audarn„nCtX  •  WC* 

:/e  corporeas. 

e  atomos 


ST”  atterunt,  Ecphanium  lp,TXQ'  ^ 

cus  ;rnClpem  fecilTerl  ?50™0  feftat°- 

tantum  abeft  nt  p.iw  ^  e  COrP0roas.  Ti;r  in 
mus  fi  COntrarium  pot iuf  decT  Pr°baflb  atomo* 

fcfet-SrSS 

=i-7SjS5r-«»>-t 

mitto  vehemef^”^  tcfinxir  tUw- !  (iUani  aJ  re,  fed  dicere  tantum- n0I\ih*eC  rimPlicitcr  affirma- 
™i  VbZ?ter  dl*bium  e?re  ’a  difciplina-  (**«)  neque  mol  ’  Vldcri  pofre>  i»  effe. 

,.  Ecf  lianti,  atomi  ni,f  •  an  monades  cor-  «n*-  -J  -  °neam ,  non  omnin  mm  mmu- 
picula,  subaei  terba  ina“  lnd''’idua  fuerim  cm- 

»®-  £»««*»■, IIT*  ha«  funt:  E.fiui. 

3* 

^  taMU  7/fV  rc.ru, 


5.  xnr. 

dicent  omnes,  in  quibus  iwcv.,  • 
haec  verba  id  videantur  figntfcare,  JorporeJ "fi?. 
^a"fl  mfMto  quatuor  illa  fuifle  elementa  qSc 
vacuo  adjunxit.  Si  haec  ipfa  elementa  atomos 
fuilft  ejus  dicas,  nihil  inde  profeceris.  Id  enim 
multum  hune  hominem  a  ger„iana  L  n 

mocriti  difciplina  abfuiOe ,  ner  in 
patronis  numerari  poflfe ,  doceret.  VerumTlM 
Arifloteles  auftor  ell  Pythagoroeos  monadibus  fuis 
magnitudinem  tnbuijfe.  Ita  eft  omnino,  fed  quem 
admodum  hinc  conficiatur  ,  monades  eorum  fuiiTe 
atomos,  me  praeterit.  Num  enim  obfecro  fic  fas 
eft  concludere:  Illud,  quod  magnitudinem  habet 
atomus  eft?  De  obfcuntate  loci  hujus  AriMis 
ml  dico:  graviffimum  vero  Latini  interpretis  Bes- 
Jartonts  errorem ,  quem  m  hoc  ipfo  eomnrilit  Io7o 
non  poftum  quin  praeteriens  corrigam  y«ba' 
quae  hic  a  Cudwortlw  afferuntur  , 8  haec  oraece^ 
dunt :  To»  oA*.  ......  ;s  -  ,  P 

f  Haec  ita  vertit  BeJJarim  ■  Totim  ™T 

lum  ex  numeris  eonjlruunt ,  praeter  id  tWW,  e~ 
ex  monadicis.  Male  prorfus^Tn»  ’  qU°r  non 
Mens  philofophi  haec  eft-  Pxth.nn-  °-mni  PcnPu* 
numeris  confiniunt ,  te  ^goraei  coelum  ex 
cibus  aut  monadibus  fe[i  eX  numerisjtmpli- 
(III.)  Quod  /  J*  nu* *nS  comM'tis' 

utrum  monades  dicas  “I”  dlfferr.e  Judicavit, 

multo  majorem  in  hnr  r-a  corpora  minima ,  id  non 
taceam  ,  ArifloZ^  C3u{?  Vlm„  hab«-  Ut  enim 


.  0  neoue  mr,  ’  vwcn  polIe>  rem  ita 
fcula  aut  treeu.^  neain  \  uou  omnia  parva  corpu- 
modo  argumei  mm''"  vr  ftatim  4!rc  ;ltomos•  fi 
quae  ifto  toro  inftn  •  dlfPutationis  Anftotdicac, 
tebit,  nihil  ex  ea  LtUr’  retu!ero  ’  confdiim  PJ' 
feiiit  **■%,./„  „ ,n  hos  negotio  efflet  pofle.  Re- 

rw’“““°r,  corpora  tf  inane  elfeToluU-  rum  effe  r!.“J0?’  1ui  animaro  «atuant  num*. 

°  ltas  nonades  primus  hir  nnin  dici  1imet,P?im  moventem,  ldque  abfurde 

ponas  fecit.  J^.  indernb  10l?.^rare  ltudet.  Quod  ut  obtineat,  per- 
Je  aliumk ,  num  dicatur  anima  mouas  ede 
3  iut 


'Empedocles  atomis  favit .  Cap.  I. 

*  YT[i  Verum  dimittamus  ipfum  Pythagoram ,  &  Empedoclem ,  qui  praecepta 
eius  ohilofbphando  fequutus  eft,  accedamus.  Hunc  ab  atomis  umverfae  naturalis 
ohilolophiae  origines  repetiifle ,  extra  controverfiam  propemodum  collocatum  fo¬ 
ret ,  fi  vel  nullum  ejus  rei  aliud  exftaret  argumentum,  quam  (p)  hic  ex  poematis 
ejus  philofopbkis  locus: 

_ _  i  feStvk  ts IV  bc«V»» 

*A Jfc*  fjdvcv  n  afoWfi  «  WV* 


Natura  nihil  efl  praeterquam  compofttio  fc?  fecretio  rerum  mixtarum.  Seu,  quod  idem 
eft-  Nihil  usquam  procreatur  novi,  Jed  res  inter  j e  mixtae  tantum  vel  componuntur ,  vel 
Cernantur  Neque  eft ,  cur  id  aliquis  de  folis  di&am  efle  putet  beftiis,  accommo¬ 
date  ad  Pythagorae  do&rinam  de  animorum  in  nova  corpora  migrationibus.  Satis 
enim  diferte  de  omnibus  omnino  corporibus  fefe  loqui  Empedocles  indicat,  quorum 

Se* 


aut  numerus  fimplex,  an  vero  minutum  corpufcu- 
lum.  Etenim  fine  magnitudine  monadem  ne  co¬ 
gitari  quidem  poffe.  Ubicumque  vero  magnitudo 
adiit,  ibi  effe  aliquem  oportere,  qui  moveat,  nec 
idcirco ,  fi  monas  fit  animus ,  eum  femetipfum  mo¬ 
vere  poffe.  Ex  his  qui  pcrfpicuum  effe  putat, 
atomos  fuiffe  Pythagoraeorum  monades  ,  eum  an¬ 
te  omnia,  ne  plura  moneam,  offendere  oportet , 
Pythagoraeos  animam  pro  atomo  habuiffe.  Id  ve¬ 
ro  qui  fecerit,  nae  is  mirifico  fit  oportet  ingenio, 
ilis  accedit ,  id  quod  rem  prorlus  conficit,  hoc 
ipfo  in  loco  &  continuo  poft  illa  verba ,  quorum 
hic  res  agitur,  Stagiritam  Democriti  feu 

particulas  fphaerae  forma  praeditas ,  ex  quibus  De¬ 
mocritum  cenfuiffe  conftare  animam ,  notum  eft , 
-commemorare,  easque  a  monadibus,  de  quibus 
loquitur,  diftinguere.  Si  Democriti  atomi,  quas 
vocabat,  a  monadibus  diftant,  quomodo 
•  monades  atomi  effe  poffunt?  (IV.)  Automedontis 
Epigramma,  quum  monades  &  inane  Epicuri  con¬ 
jungat,  id  quidem  docere  videtur ,  fuiffe,  qui  ato¬ 
mos  vocarent  monades.  Nec  ego  prorfus  ineptum 
putem  hoc  vocabulum  ad  illud  defignandum ,  quod 
alioquin  nomine  atomus  declaratur.  Sed  non  video , 
.cogi  hoc  aliquem,  ut ,  quas  Pythagoras  vocavit 
monades ,  atomos  fuiffe  credat.  Nifi  forte  tam  a- 
mens  fit  aliquis ,  ut  hanc  probet  argumentationem 
Atomi  nonnunquam  appellantur  Monades.  Ergo 
Pythagorae  monades  funt  atomi.  Dixi  de  Cud- 
•UjortH  argumentis :  nunc  ad  ea ,  quae  his  Gaffen¬ 
dus  addidit,  venio.  Is  igitur  (V.)  Phyfices  l.  c. 
p.  25 6-  T.l.  Opp.  Apud  Arijloteiem,  inquit,  Py 
thagoraei  introducere  dica  tur  r'o  ***»,  «  <?.*?**“ 
t kP<pv<rfi', ,  inane,  quod  dirimit  naturas:  non  autem 
aliud ,  quam  inane  interfperfum  heic  commode  in- 
-telligasy  quo  atomi  diferimiuantur.  Locus  Arijlo- 
,  telis  eft  Lib.  IV.  Phyjicor  Cap.  8.  p.  507.  T.  I. 
Opp.  Ego  vero,  quid  i  'c  fac. ai.  ad  attendendum, 
Pythagoraeos  atomos  adiciviff-  in  phyficis ,  non 


intelligo.  Multi  enim  pbilofophorum  vacuum  & 
inane  qaoddam  effe  ftatuunt,  nec  tamen  ideo  na¬ 
turam  rerum  corpufculis  conftare  tuentur,  omni 
qualitate  vacuis.  (  VI. )  Vitruvii  teftimonium  ur¬ 
get,  qui  Lib.  II.  Cap.  2.  poftquam  Pythagoraeos 
dixiffet  quatuor  elementis  naturam  rerum  conclu- 
fiffe ,  addiderit,  Democritum  eadem  induxiffc 
elementa,  fed  refolubilia  tamen  in  individua  cor - 
pora ,  quae  dijlintta  foliditatem  retineant.  Non  in* 
fpexit  fine  dubio  Vitruvium ,  quum  hacc  feribe- 
rct,  Gaffendus.  Locus  enim  aliter  fefe  habet 
Lib.  I.  Cap.  2.  p.  m.  25.  ed.  Flor.  1513-  8.  Da¬ 
bo  ipfa  verba:  Pythagoraeorum  difciplina  adjecit 
ad  aquam  £?  ignem  aera  £?  terrenum.  Ergo  De - 
mocritus  etji  res  proprie  non  nominavit ,  fed  tantum 
individua  corpora  propofuit ,  ideo  ea  ipfa  dixiffe  vi¬ 
detur ,  quod  ea  ,  cum  fuit  disjunfta ,  nec  legun¬ 
tur, —  nec  fe&ionibus  dividuntur  ,  fed  fempiterno 
aevo  perpetuo  infinitam  retinent  foliditatem.  Ob- 
fcurum  effe  locum ,  quilibet  videt :  circumfpicicnti 
tamen  omnia  hoc  planum  videtur  effe ,  exiftimaffe 
Vitruvium ,  tametfi  Democritus  generatim  atomos 
pro  rerum  habuerit  principiis,  tamen,  non  fecus 
atque  Pythagoraeos ,  plura  elementa  ftatuiffe.  IIoc 
fi  verum  effet,  qualitates  fuis  attribuiffet  atomis 
Democritus ,  nec  idcirco  ipfe  in  numero  eorum 
haberi  poffet ,  quos  vere  atomorum  patronos  licet 
dicere.  Multum  igitur  abeft ,  ut  hinc  effici  queat » 
Pythagorae  monades  fuiffe  atomos.  Si  vero  io 
Vitruvius  diceret ,  quod  eum  dixiffe  vult  Gaffen¬ 
dus,  haud  tamen  ejus  unius  auctoritate  res  haee 
confici  poffet.  Nec  enim,  quae  de  Pythagora 
aut  Democrito  hic  vel  ille  rcccntioris  aevi  feriptor 
fufpicatus  eft,  ea  ftatim  pro  oraculis  haberi  de¬ 
bent.  Quod  (VII.)  poftreino  loco  Gaffendus  ad¬ 
dit,  Democritum,  Leucippum,  &  praecipuos  omnes 
atomorum  fautores  ad  Pythagoraeorum  feclam  re¬ 
latos  effe,  id  quidem  &  alios  &  ipfum  Gqffendu # 
ordinis  cauffa  fetide  novi,  Libro  de  philofoph * 

Cap* 


1^'  Empedocles  phyftcae  corpufcularis  patronus.-  2j 

rfWi«rf2;M»,?,m_*-coyrilPt‘on®m  ml  efP;  praecipit  aliud,  quam  coagmentationem  & 
MnZTm  JZ '%hram>.  feu  -  J3"°d  (?)  St&fhi  ait,  duj,  aj*e*£ 

fore  «ars .~  ?d  r*?; 

rssr;  ffwsftSSiirrf  ^SttSfsa;  *zsi 

tione  m  alterum  vel  transire  vel  ronv<*™*nU  ir™  k0™1?  eIem.entorum  aliqua  ra¬ 
ram,  principio  certum  efle  non  diffiteor  1  po^es  ^ep^ult*  ^is  igitur  ut  occur- 
ceu  totidem  corpusculorum  urii  UC  °F  ’  3uatuor  eo  conflituta  effe  elementa 

«s  tfcs; 

V*.  u,,.  „4,,,  CZ;.M 

typ*  8.  p.  27  r  t  i  nu  ,  num , 

tum  ibi  firmat  au6toV;L?r?‘-  qU°d  ^uidem 
rae,  a  /E?  *  fcnptoris  yitae  Pythago- 

nem  ait  ad  fchohm  Pvfhfm  ?aTtaenidern  &  Zeno - 
<p>  i»  re?  *“«&•  ScdY. 

Nec- enim  ideo  rlm  i  JU?‘clum  deiidero. 

ftatores  ad  Italicam  (e&MpfUS i&  311  atora°rum 
iure-fiat,  noSSinua  a"LK“ler">  quo 

des  Pythagorae  fuifle  arom^111^  ^atim’  mona- 
illum  Vitae  PytltJa ^S°t  W&Orem 


11UJ 

^rss.%rst stagz. 

His  autem  in  vbtfilius  quoniam  «Wi  feu 

:i?E%niSe“m  — '  '•«- 

|1Iu  -vv-tt^tutue  atomos'  -T—’  Pi  «“H&  Tt’ o7  ** 

oifhiK, r ltaC  i  P^tliaS°rac ,  quem  c!/r  °d  au^Qrera  (r)  Quod  Jrijloteles  tefiatur'\  vcu^  u." 

Cod.  CcLlX°Cfi  tantUm  afrcvr°rare  apud ^Plwthm  $a  t-* f*”**  VCrba  f'unt  Ariflotelis  de  hae^JJJl 
.CCL1X.  &.  nr«  7...  -  r  notium  doclis  fententia  ,  quam  confutat,  l.  c.  p  7-m  Ad 

menidem  de  omnino  de-  generatione  Lib.  I.  C.  3  6  600 

(O  P/«w*  ]  Vellem,  locum  defig- 

«or iT“u  UHCCre  vero  hoc  exemplo ia  7“?  ■’  re  /nahlfc,  veloccmC caTamum^S 

accedant.  On' Lt5Snt!!s  d.ibrc  X.  de  legibus j.  666.  0pp.\u o  comemto 


— ,  1IU( 

Corf-  cCUX.  6.  iotq  7  ' — 1W  0aPuo  rnottum 
odiiire  e  fchola  pILITT  &  ?ar^nidem 
dam  iiipromtu,  quibus  ^dor  Sunt  mihl  aiiaqus- 
d?»  de  atomis  p2l“T’  .ne  “sMe  qui- 
.c,°-  nec  nimis  SZ*'}0»»'».  meo  judi- 
tngenuum  :  fcd  iiflj?.5V  •  ec  nim,s  liberalem  & 

Prohibent.  Difare“eroT’  ne  P'“ra  di  ”m, 

^°res ,  quantopere  funimi  M;C  e^emPl°  velim  le- 
SrLlUminibus  foIcant  ,  fi  certishhnhne-S/Uis  offi'  lonis  locum  int< 

Ai^  ^  ssAft 

Ve»* 'uutila- 

T««  /p,' 

«7«  T,<  'itZt' * «»r« 

A*«  fbiW  fJulhe  TJW«lt 

"■  ^  *4l^;5352^ 


J™Se7"am  mnaks  nml'“  meum,  ,‘Sfe 

&m<m  trneh**'^6..  en.mmortem  natura  <yei  0t.tnm  cerent  tan;i  infigniter  impii,  ut  haec  ( 

*  neri,  nam  mixtio  tantum  2  ‘  degantur  .  miae  infra  ad  Cnt>  Ti  (t.  : 


< rut/edlct , 
aquam ,  remwz,  ^,Vm  5  *>TA" 

natura  &  fortuna  p!Tp  f  onmiaJ/aec  non  arte ,  fed 
poft  haec  funt ,  rerum  f  CorP°ra  etiam ,  quae 

larum  omnium  eTl  err™arU7n>foUs,  lunae  nfoU 

fta  e  [Te ,  &  0ll*  '  antma  prorfus  carentibus f a- 

nJo  Democriti  H‘S  autc™,T?  m 

thus  nutap  r  eV  C  us  Icttatorum,  quod  Cud-wor - 
tlms ;putat,  fententiam  explicet  ,  incertum  ell. 

»ltat  alinniri  ~  mne  jU: 

do- 


X  wu,  uiugmiw  ,  UL  lidtv  UVJ 

de  hn  1  ’ CSantUr  ,  quae  infra  ai  Cap.  II.  J.  22, 
floc  loco  monuimus.  Similiter  ne  id  quidem 


Empedocles  phypcai  corpuscularls  patronus.  Cap.  I. 


mim ,  nomine  licet  ejus  omitto ,  commemorare  arbitror :  nimirum  ex  fortuita  brutae 
materiae  commotione  quatuor  illa  primum  coivifle  elementa ;  ex  his  deinceps  folem, 
iunam,  fidera  &  terram  exflitifle.  Jam  (a*)  Plutarcbus  aeque  ac  Stobaeus  Empedo¬ 
clem  refert  ipfa  quatuor  elementa  ex  atomis  conflata  voluifle.  'EpmtioKW  cm  /xwi* 
•npw  cyy.osv  rx  sriyitet  ovfx.?jv{  ,  ama  tfiv  olo vii  WXfwv.  Empedocles  CX 

minoribus  corpusculis  elementa  componebat ,  quae  minima  ejfent ,  &?  qua  fi  elementorum  elc 
vient  a.  Idem  ( x )  poftea  Stobaeus  obfervat  :  *je(uto$o>cA  ve  afj  i?  noxeipuv  wypM 
&&v<rpiot£  \\i%m.  Empedocles  ante  quatuor  elementa  frufla  ponebat  minima.  Quod  vero 
y Irifloteles  negafle  memorat  Empedoclem  ,  ullum  ex  his  elementis  commutari  &  in  al¬ 
terum  transire  pofle,  id  vel  in  ipflus  Stagiritae  erroribus,  vel  in  vitiis,  quibus  noftra 
librarii  exempla  contaminarunt,  numeretur,  necefle  eft.  Obftat,  quo  minus  id 
verum  efle  credamus ,  Lucretii  au&oritas  ,  cui  nihil  hujus  philofophiae  ignotum 
fuit:  namque  is,  quum  Empedoclis  do&rinam  accurate  ,  praeter  multos  veterum 
alios,  perfequatur,  contrarium  omnino  perhibet,  (y)  Sed  &  ipfemet  Empedoclei 
intercedit,  quem  in  illis,  quae  ex  ejus  nobis  reflant  carminibus ,  hanc  elemento¬ 
rum  commutationem  diferte  praecipere ,  animadvertimus : 


K *}  ei(  q^q  b>  ptfi  euerj. 


jferiptum  exftat  diferte  hoc  in  loco ,  genus  illud , 
.cujus  impietatem  reprehendit  Plato,  afleverafle , 
ex  atomis  elementa  eire  conflata  &  compofita. 

(v)  Plutarcbus  aeque  ac  Stobaeus  ]  Apud  Sto- 
laeurn  hacc  verba  legas  Eclog.  Lib.  I.  Cap.  20. 
p.  3 6.  qui  &  Xenocratem  idem  a®rrnat  fenfjfie. 
'Plutarchi  vero  locus  exftat  de  placitis pliilof.  Lib.l. 
C.  17.  p.  883.  T.  II.  Opp.  Sed  omilit  vir  doftus 
alium  Plutarchi  locum,  quo  Empedoclis  fententia 
luculentius  explicatur  ,  lor.  cit.  Cap. ,13.  p.  883. 

'EiAirtfoxtn  jrpo  r  TtorxfM  roi%u*'  Sfxvrpxlx  i\u% 
sx ,  •toni  eoi%t?x  7tp\t  fnytUy ,  outotofAtW ,  xxto  iV»  rpoy- 
rjC\x.  Empedocles  ante  quatuor  elementa  ponit  quae¬ 
dam  minutijjima  fragmenta  ,  tanquam  elementa  ele¬ 
mentis  priora ,  partium  Jimilarium ,  &  formae  ro¬ 
tundae.  Dicam  paullo  poft,  quare  virum  doftifli- 
mum  locum  hunc  Plutarchi  putem  afferre  noluiffe. 

(*)  Poflea  Stobaeus ]  Decet  me  Stobaei  locum 
.totum  deferibere  ,  ut  de  mente  philofophi  tanto 
conflet  facilius.  Sic  igitur  Stobaeus  Edo g*.  Lib.  l. 
Cap.  17.  p.  33.  ’F Tff;  ixxyfr*  ? 

Tiasxpui  $pxvci*ccix  iXxxirx  ,  r0.%i~x  *f°  & 

%*ltn  ipAto.cptpv.  Empedocles  ante  elementa  frufla 
ponebat  minima ,  tanquam  elementorum  elementa,  ea- 
que  f  'milium  partium.  Ex  hoc  &  Plutarchi ,  quem 
paullo  ante  defcripfi,  lOCo  liquet ,  qualibus  ex  cor- 
pyfculis  elementa ,  quae  flatucbat,  compofita  effe 
voluerit  Empedocles ;  nempe  ex  corpufculis ,  quae 
fimilaria  vocare  folent  philofophi,  formamque  ro¬ 
tundam  habent.  Non  igitur  in  eadem,  qua  Demo¬ 
critus,  fententia  efle  potuit,  quem  pracccpifle ,  ex 
dijfimilaribus  cunfta  atomis ,  itsdemquc  variae  figu¬ 
rae  ac  formae ;  conflare ,  plcrique  omnes  fatentur. 


5.  xiv. 

Id  vero  quum  probe  Cudworthus  perfpiccrct  fenten- 
tiae  fuae  de  Empedocle  adverfari  ,  ideo  in  Stobaei  j 
loco  vocem  omififle,  Plutarchi  vero  di* 

ftum  prorfus  praeteriiffe  videtur. 

(  y )  Sed  &?  ipfemet  Empedocles]  Ilunc  vero  Em¬ 
pedoclis  verfum  unde  acceperit  Cudworthus ,  vide¬ 
rint  alii.  Mihi  quidem  per  multos  veterum  &  re- 
centiorum  libros  magna  cura,  fedvana,  quaefitu* 
eft.  Nec  in  Empedoclis  fragmentis ,  quae  diligen-  j 
tiflime  Henr.  Stephaniis  collegit  in  pofji  philofophi' 
ca  p‘  17.  f  exftat.  Quum  mea  nihil  effici  videre# 
diligentia,  illuftrem  virum,  quo  nemo  hodie  mo¬ 
numenta  veterum  Graecorum  majori  lludio  feru- 
tatus  eft ,  Jo.  Albertum  Fabricium ,  adii,  rogavi- 
que,  ut,  quas  abeo  dudum  congellas  efle  nove-  j 
ram ,  carminum  Empedoclis  reliquias  mecum  coin-  * ; 
municaret.  Facillimum  fefe  praebuit  precibus  mei* 
vir  nulli  vel  doftrina  vel  virtute  &  humanitate  W" 
Cundus ,  & ,  quae  de  Empedoclis  philofophia  mtu-  *■ 
to  labore  obfervavit ,  manu  ad  me  fua  exarata  ni1' 
fit.  Multo  plures  vidi  ab  eo  Empedoclis  verfus  # 
antiquis  libris  obfervatos ,  quam  a  Stephane  f*r 
ftum:  fed  hunc  iterum,  de  quo  hic  agitur,  defid^ 
ravi.  Igituf  dcfliti  quaerere,  nefortaffis,  quonf' 
hil  mihi  carius  eft  ,  otium  fine  fruftu  perdere#* 
De  re  ipfa  potius  erit  nonnihil  in  medium  afferi#* 
Empedoclem  /jmtxQoIw,  ut  veteres  loquuntur,  <*el‘ 
mutuam  elementorum  permutationem  tradidiffe» 
contra  Arijlotelem  tuetur  Cudworthus.  Refte  q#' 
dem,  fi  rem  ipfam  fpeftes.  Lucretius  primum* 
quem  auftorem  laudat ,  illis  ,  qui  quatuor  r 
rum  efle  volunt  principia  ,  in  quorum  nuin#. 
Empedoclem  ponit,  hanc  fententiam  diferte  trib^ 


V  .  ,  i 

Empedocles  atomorum  patronus. 

tentia  tam  ~rmnia  r°CrpIes  nobis  au&or  ^ato  eft ,  ex  Empedoclis  fen- 

five  atomorum  emanationibus°oriri  fluxionibus  figurarum 

atom i  Democriti,  quoniam  co^  ~C 

tibus  deftituta.  Quasdam  vero  harum  particufanfm  r  fi4ura  5  cetens  vero  ^uallta* 
alius  fenfus  infirumentis  aptas  &  accommndnra  * r?  rive_figurarum  hujus,  quasdam 

5-*  —  *  «v  *  ^  JX  tlf'  ??fu^ .  <*>  <**  &  *rf;- 

^TTppo<«y  «et  ^  *QwHuf  ivloie  T  nipuv  '  W,  Jr  f  V5  ^  T  *  mp&efi)  ,  r 

quidam  <?*  Empedoclis  [entemil  n  T  ^  tA*^*s  *  ***£**  ***  '■>  Nonne  igitur  de- 
quos  per  quos  etiam  e  u,  moflT  manare  dicis  ’  «WM  certos  etTe  in 

gruere,  ^ZtZfeiZ  TaZ's  3r  PF*"  ZZ 

verumUuSverr[“inmc  0niinem  in  WfeJrt Empedoclen, 

K  uiS“;s,rr- .  Brxftjrv'*** 

p«ib„  us^sni/r'""-  ¥»-■—.  s™:;“ 

f-®-  *'  *  nrum  natura  »/•  783.  /.  j.  ,8S).  ?f- 

^ris:  ^  Vcrtm  in  a,,m 

'f*  retroque  aSl&nt »  ter>’amque  creari 

*U™r'Z  »rS  poTZCaUn?° 

cejjare  haec  inter  te  Zu,  ra'««w  .- 

**  >‘rram,  d{,e7r  Z'rTre’ 

v,  Perra  ad  fidera  mundi. 

•Idem  deinde  ev  r*/.,  . 

conflat,  qUi  Empedoclen^cra*^*1111  teftim°hio 

^ntentia  poteft,  n7ifi  qui  .ncmo  cfIb 

«t  dean?t\eIU-tiTnaturam  induere  DofT?Clflla  n?utaAri’  teretium  &  Clementem  fequamur  ,.WW1U15*  ol 
aliiS  i"  ,ocis  p“rptoe  0n~  “mnem  feri  Pr*nc'Piorum 

■asS&SSfi  - — 

St  -  verba  fttnt  in 

f,m  fl  teJ?s  crravii  >  nec  in^nv^....a^rmern-  Nec  tis  philof.  Eib.  iv^™r^ert  ^ bttarchus  de  placi- 

Plutat 


pc* 

tamen  lege  nec  uno  modo  nenum^;  r  r  » 
merta  c?edebant ,  fed  in  db"e"r«rLi?er  fe/e  e'e' 
re  fententias.  Patet  id  abundet  *$ST  ^ 
bro  de  coelo  Lii.  III.  C.  7 .T “  “  ^“‘‘V  *<- 
% 'Stobaeo,  Eciog.  phy/  ii»  I  C^T 
&  multis  aliis.  Quare  ,  quum  EmpedocUs^ 
mutationis  elementorum  modum,  quem'nmhnw 
Arlfloteles ,  rejiceret,  ideo 
fe  diftus  eft.  Jam  fi  quis  quaerat"  ‘ 
tur  mutationis  modum  Empedocles  ceteris  mni^1  lgI' 
exiftimaverit,  hac  quidem  de  re  diTrnri  mc|lorc,n 
teres,  confitendum  eft  ,  ut  nferumon^ V^ 
in  exponendis  veterum  phyficorum  (em  9.nt  c^r 
Lucretium  &  Clementem  fequamur  i»ntentUS‘ 
vocant,  quamdam  ipfi  placuifle  ’  nZu*Z-\  ’  quam 
tur:  fi  Ariftotelem ,  Stobaeum ,  &  ajj^  Sfjp  vide* 
detraftione  omnem  fieri  prindninm  *  a^^Ul9ne  ^ 
cenfuit.  Pofterior  tamen  fentemia  c  mu,tatlonem 
rior  eft,  &  illis,  quae  de  EmtrAnfu  rG  •  ubio  vc' 
veteres,  confentanea.  T)nrem  %  *S  ^Cltis  narrant 
runtur  a  Cudwortho ,  J0ri  qui  mo*  affe- 

poft  afferemus.  ’  ltem  qnac  paullo 

flnoL0^  H^quaJ  haec  verba  funt  i 


^ifioteles  erravit^' ^utrunr  affirmem ''Nec  tistMoFT^  Ide’ 

^  .  D«m  i^5fc8? man\ls  lapfae  0?)  C  9.  ^ 

comn^  ’  non  implicite/ &*  IP?Hdia^*e  f*«-  c/mj  habet  de  yj/ar-jv^  T^'  Similia  Pii 

compara  decerto  mutationis  eiLem?Ute  ’  fed  ^  H.  oL  Lib-1-  Cap.rs-P, 

oliinleItUr'  Tametfi  enim  omnes  illi  ram.  8^ne'  ri  r0r5  7r«f04?  f  *j}*  *?•*«•*  ( xc«/*«  t?.«« 

-“if 

pnncipioiuin  faterentur  j  non  una 


.  , ,883. 

TW5  7rap«j5  ,s  *jTS "'***,  tT,mt  **'<?>!' tT*\ 

id  vocat ,  nilnri  .  5  “*?«*«»■(•».  Empedocles  colorem 
bus.  Eadem  ni,  2^rw?f  ***ibus  vifui  infervienti- 

c«p- 10 » ?heapud  p4  i».  1. 

r  Dy*  P*  35.  legas,  qui  tamen  addit:  t«j  a/,. 


26 


Empedocles  atomorum  patronus ; 


Caf.  I. 


„  fotis  coloris  hanc  eiTe  veram  definitionem  :  *W 

•  defluxus  figurarum  vifui  congruens  atque  fenfibilis.  (b)  Arifloteles  porro, 
nhvficam  Empedoclis  a  Democriti  fcitis  diverfam  haud  fuifTe,  au&or  eft:  o*  l*\* 
12  'E w  AupUe/l*  M  fem ,  *  •*  «*!»*«-  ”,kfv7w» 

rfmr.  ^  «W'  <W*c9«i  4>*™,  ucnfi(>  ig  mTyu*  * 

Empedoclem  mtur  £?  Democritum  praeterit ,  non  generationem  J e  mutuam ,  fed  apparen 
u in  f  uere  venerationem  InetTe  enim  quaeque  ac  fegregari  dicunt ,  non  fecus ac  fi  e  vafc 

accedat  perlpicuum  Plutarcbi  ,  feu  quisquis 
die  fit  aui  (cl  de  ilnciiis  philofopborum  libellum  coinpofuit,  teflimomum ,  dice 
tis-  'EumSoJtfW  W  «Mw,  =«■  <$  ™4'f'  *  totia/f/m  rup*™  W»' 

.r  x$  i)  *«»  mi/ubfurp*  xalms  Empedocles ,  Epicurus ,  &  qu° 

Lnundum  eminulis  confirment  corpusculis ,  ii  concretiones  quidem  ejectet, onesquasda» 
introducunt™  ortus  &  interitus  proprie  ejfie  negant.  Ileque  enim  fecundum  qmhtamtd 
urationis  lege ,  fed  fecundum  quantitatem  per  coacervationem  generationes 
(d)  Ex  quo  etiam  addifeere  licet  audore  ,  quemadmodum  Empedoclei r  miindu 
hunc  &  ortum  &  conUruflum  putaverit  efle:  ?^| 

fout,  SdCn /u  p*  ™  4' ?  i®  ?*>  ■*?  «  “7"  n  fuft<i  me^>a‘t^j0f 

^  Differentias _  «*«  «lorir 

t  ciborum  varietate  duxit.  T^xex  r»7i  «■•»£*. ««  «r«. 
ni**.  Species  quatuor ,  non  fecus  ac  elementorum i, 
pofuit.  Ceterum  ( I. )  evidens  eft ,  m  his 

Platonis  locis  non  efle  atomos  aut  individua  cor- 
pufcula ,  fcd  idem,  quod  Democritus'^.,  Lu- 
cretius  autem  fmulacra ,  membranas  futnmo '  de  cor¬ 
pore  rerum  dereptas  ,  Lib.  IV-  vfi  35*  36-  rerum 
effigies  tenuesque  figuras  appellat-  {  u- J  Verum 
eft ,  Democriti  rationem  fenfus  &  .c0 1°^  s  exP^ar*' 
di  ab  Empedoclis  modo  non  nimis  ditterre  videri. 

Generatim  certe  utrique  eadem  adjcivere  princi¬ 
pia.  Sed,  ut  taceam,  corpufcula  Enpeaoclis  alia 
longe  efle  ,  quam  Democriti ,  id  quod  paullo  pole 
apertum  liet,  Plutarchus  auftor  elt,  Empedoclem 
non  folis  fimulacris,  ut  Democritus  fecit,  uium  es- 
fe  in  natura  fenfuum  declaranda ,  de  placitis  'pliil . 

Lib.  IV.  Cap.  13.  p.  901.  'Bpsrf**** .  inquit, 
poftquam  de  Democriti  &  Epicuri  fententia  dixe¬ 
rat,  t««  uJuXttf  TXi  UKTti»4  ittjjbtli  1  Xf«<r*V<ftL<rxt 
re  ysy uo/ilfio*  xxr7>xf  t$d a»  rwttm.  Empedocles  ima¬ 
ginibus  radios  adjunxit ,  id ,  quod  fit ,  appellans  ra¬ 
dios  imaginis  compofitae.  Mitto  alia ,  quae  Empe¬ 
doclis  &  Democriti  difciplinam  hac  quidem  in  parte 
feparant.  (UI.)  Quod  hac,  uti  diximus,  ratione 
naturam  colorum  &  fenfuum  declarare  ftuduit  Em¬ 
pedocles,  id  nondum  efficit,  cum  credidifle ,  mun¬ 
dum  conftare  ex  atomis,  nulla  re  alia,  quam  figu¬ 
ra,  praeditis.  Etenim  nil  impedit,  quo  minus  il¬ 
li,  qui  corpufculis  qualitates  tribuunt,  quod  mul¬ 
tos  fecifle  conftat,  eadem  lege  de  coloribus  &  fen- 
ftbus  philofophentur.  ( IV. )  Sed  afferam  ex  prae¬ 
ceptis  Empedoclis  unum ,  quod  perfpicue  docet,  do 
eoioribus,  corumque  indole,  nec  non  de  fentiendi 


facuFtate  multo  aliter  Empedoclem  judicaffe ,  atqu 
Democritum  &  reliquos  atomorum  amicos.  Ammafl^  • 
nimirum  cenfuit  ex  quatuor  elementis  fuis  conftare,- 1 
atque  inde  fieri ,  ut  eafentiat  &  percipiat  omnia  e- 
lementa fimile  enim  fimili  cognofci ,  terrenis  par  I 
ticulis  terram ,  igneis  ignem  percipi. 

r*!*  t  Wxri  4’  , 

Aieifi  4'  «44*  ulMcv. 

Terram  terreno ,  atque  unda  confpeximus  undartrt 
Aethere  divinum  nos  aethera:  vidimus  igne  ; 
Claro  ignem. 

Sextus  Empiricus  Lib.  VII.  contra  Mathein.  p-5>9$f  I 
Addatur  Chalcidius  in  Timaeum  Platonis  Cap.  1  io> 
t.  -7 <6.  Finge  particulas  omni  qualitate  privatas  r  | 

numquam  commode  hoc  dogma  explicabis.  Qa  j 

modo  enim,  quaefo,  id,  quod  nihil.  Praeter 
euram  ,  habet,  illud,  quod  fibi  fimile  &  cc^ 
tum  ,  fentire  ac  percipere  poteft  ?  At  qualita 
relinque  corpufculis  Empedoclis ,  viam  haud  d 
ficulter  haec  expediendi  reperies.  Sed  longi  , 
abeo,  quam  inftitutum  patitur.  a 

(b)  Arifloteles  porro  ]  De  coelo  Lib.  III-  C P  J 
7  p.  6 80.  T.  I.  Opp.  Q. 

7  (c)  De  placitis  philof.]  Lib.} [,Jap.  f 

Eadem  plane  yerba ,  niti  quod 
xagorae  nomina  vocabulis  Empedoclis  &  Epicuri  '  , 
diti  funt,  leguntur  apud  Stobaeum  Eclog.  pM 

Lib.  I-  Cap.  24.  p.  43\Jt  TT  K  t 
(  d )  Ex  quo  etiam  ]  Lib .  H*  Lap.6.  P- ®87*  ^ 

(  e  )  Leviora  nempe  quaedam  J  Concedit  vl 
ftifflinn,.  Empedoclem  cum  Dtmcau  nonnullis  J 


§•  I5’  Anaxagom  imperitus  atomorum  defcnfir.  ay 

Vnj.X?  11  r  ^ ^  1 w*%  ^  f*'«  sV*»l*  i*  $  «<ScV©J'  ^  ii  ?*“'  MI 

nimii  in  artium  rnnti""^  ^  fecre.tum  ae‘,’"‘m  docet ,  deinde  ignem ,  pojt  terram :  qua 

lal  ac  coeli  s  °'/mPe%mclrcu"lag<‘f°™,  aquam  ebullire:  ex  hac  aerem  exha- 
“ii/e,  ac  coelum  quidem  ex  aethere  natum ,  Colem  cx  inn*  xj-  •  i  /r  r 

£*"*.  «it»  *****  ornaret  laudibus”  ^  S 


- - r . .  vuguauunem  <x  amrutatem. 

ad  ^minuta  r<l  f  “d  dl'h‘e  in  PrinciPiis  rerum  explicandis 

,n  quarum  locum  concretionem  %  r  f“8lt  ’  ^Tmi-0"6  &  corru[*i°ne  fublata, 
J™  fundamento effS VSlo^uod  D?1'  ;  -^V10  do&i"™ 

VpImio  ^irrr, /;fl- 


f?»  vacuum ,  quo 
co  VuSm  "4  w™C,,,Ut  dcIeflati  <■“«,  ab 
««*«  natura  Libi  S  qUldem  cx  £«W*»o  rfe 

**"  *rf.*  ptif:  lLibfiU^U5'  *  i83-  &  &*- 
conftat.  Largitur  a  cornnru  22'  38-  aliisque 

horruiflb  ,  aut  materiam  individuis  ab- 

poflTe.  Contra  Demori  credldlflh  infinite  fecari 
eire  voluit.  Illud  niar  ^atomos  fuas  individuas 


rjU“ 

&  hic  alia  quaedam  moneo,  idem  docentia.  Pri- 
mum,  fi  corpufcu U  Empedoc lis  omnibus  nudemus 
qualitatibus ,  eqmdem  nefcio ,  u„de  concordia  & 
difcordia  ,  amicitia  &  inimicitia ,  quas  efficientes 
rerum  omnium  cauflas  conftituit  Empedocles ,  in 
illis  exoriri  potuerint.  Quidquid  enim  omni  quali¬ 
tate  caret,  id  nec  amicitiae  nec  inimicitiae  partT 
ceps  e  (Te  poteft.  Quum  igitur  Empedocles  amici¬ 
tiam  &  inimicitiam  tecrevifTe  elementa  putet  per- 
fpicuum  efTe  arbitror  vifum  ipfi  c& \  in  ’\m 
materia  miftas  inter  fe  fuiffe  qualitates  contrarias  , 
quae  certa  ratione  poftea  fejunftae  fuerint  Deinde 
de  reneratione  T  Sh  r  ^cu  i 


fir f  \  P' ,  QLlamquam  hic  videri  *V,w  f*  materra  mutas  inter  ic  ruitle  qualitates  contrarias 

ssa:  vp&Vr  jpf  fgr 

sT?  Tstss.-h,  Sia  £"tirri  ”  S1-' 

teprLtrUmque  ^corpufcuUs,  frigidum  ’  &  rcliq"as  Primis  elemends’  d  fferen 

eircvtls’  hunc  mundum  pnorPivmPane  quaita'  tiarum  inftar,  inefle.  Deniaue  mmi’  r  ?’ 
2 .Video  ,  ThomZ  CmTVf°  ,Com  pofitum  *  naturo  Lib.  II.  totS:  Tt  ff 'et,us 

Empedocles  eni*  J*  **¥*'?*  Mplicior  Epicuri.  naxalrae  doftrina  Dlgnus  cft’  qui  de  hac  A- 
combonit .  ex  /wiV  JJ  naxa*J™s.  dofcnna  prae  cetorl*  w.,.i  d,._  d,.. 


Empedocles  £  £ Pjrojior  fmplicWYpiwi.  naVa^To^ZV  Dignus  cft*  V*  &  -----  - 
W’™1'*  »  ^  ^  iis  elemedUiS  pri"cil?is  Amenta  lius  biStionaire  legaSr’  Pf'r' 

Epicurus  autem  e  primis  trine-*  .c.onftituit  res  omnes,  xagoras  p.  206  r  ’  &  cntl<lue  T.  I.  voce  Aaa- 

dme  conficit.  Vellem  P  '22? rw  cunSlas  m**-  cute  omnes  cius  doS-pe^m  c,opiofc  fimul  &  a' 

n.»o  mihi  omni  ex  parti  airi f  •trnto  Praeditis  inge-  eft.  Quod  vero  &  3  dlfficultates  perfequuais 

ti  facile  credo,  E^dod^V^'  VerumV  ^  Anaxagor**  ad 

faviir«.  ^  -  -  omnem  &  Stk&hfS 


. . . 

^ “oc&4tcoXr  S 

>  ita  lentuet  de  ortu  rerum ,  inductum  cITe. 

D  2  ;i:  s.-. 


;8  Multi  veterum  philofopborum  Atmlftae  cxjliterunt.  Caf.  I 

homoeomeriam  ejus,  ut  ab  ArijMt.  Lucretio  aliisque  auSoribus  exponitur  expen¬ 
damus  non  mediocri  philofophiam  ejus  &  doarmam  illius  generis,  quod  atomos 
unice  coilfedtatur,  intervallo  diftare  fentiemus.  Offa  nempe  de  minutis  offibus. 
vifcera  de  vifceribus  exiguis,  rubras  res  de  rubris  corpusculis,  calidas  de  calidis 
concrefcere  putavit:  quod  intelligi  nequit  aliter,  quam  ex  mente  ejus  in  corpus 
culis  his  ipfa  natura  varias  proprietates  illas  diverfasque  formas  meffe  Interim  ® 
hoc  dogma  ex  eorum  praeceptis,  qui  atomis  concludunt  omnia ,  profeftum  elle, 
verifimillimum  eft.  Non  perfpexit  penitus  /tnaxagoras  fcita  hujus  familiae  :  ex  quo 
evenit,  ut  nimis  ab  ea  deflefteret,  atque  novam  doftrinae  fpeciem,  vehementef 
«,b  illa  veteri  diferepantem ,  excogitaret. 

fi  XVI  Poflremo  hoc  minime  praetermittere  debeo ,  efle ,  qui  feriptum  reli 
ouerint  non  infimi  generis  au&ores,  non  paucos  veterum  philofophorum  ,  m 
quos  nulla  ceteroquin  cadit  vel  negati  Dei  vel  Democnticae  fapientiae  fufpicio , 
rerum  tamen  naturalium  origines  ab  atomis  repetiifie.  Quod  non  levi  quidem  n 
bis  argumento  eft,  iftos  doftrinam  hanc  ab  aliis  accepifle  philofophis ,  Democrito 
22  vetuftforibus,  nec  hujus  impietate  contaminatis  Juvat  exempla  quaedam  in  me¬ 
dium  proferre.  (g)  Ecphantus,  Syracufanus  ,  Pythagorae  feflator,  tefte  Stobaeo , 
TO'  «q  ™  Ki<'« ,  corpora  individua  &  mane ,  rerum  omnium  dixit  efl<- 

principia,  praecepitque ,  ut  ex  Theodoreto  quoque  conflat,  i*  i?  ““**"**? 

„Vu»,  mundum  corporeum  ex  atomis  conflatum  ej]e.  (4)  Xenocrates  utu <tu 
magnitudines  individuas  ,  corporum  prima  praecepit  initia  efie.  ,(/)  Heraclide  > 
quidquid  eft  rerum  corporearum,  ad  MjucS  **  w»  tcnuiffi»» 

quaedam  corporum  fragmenta,  revocavit,  (i)  flfckpiadcs  corpora  omnia  if  ** 
Ida,  HV  iratum  S/W,  non  ex  fimilis  naturae  particulis,  quod  udnaxagoras  docuit, 
Verum  ex  diffunilibus  parumque  concinnis  moleculis,  id  eft,  atomis  variae  magiu 


(  g  )  Ecphantiisl  De  hoc  vero  ex  inftituto  jam  an- 
teavirdottus  egerat  §.  12.  quod  hic  obhvifci  videtur. 

(A)  Xenocrates ]  Veterum  nullus,  qui  Xenocra¬ 
tis  meminere  ,  hanc  ejus  opinionem  tetigit  _  At 
Georgius  Pachymeres ,  cuius  eft  libellus 1  x*pi  «r#- 
yjUy  vp *!*/**»  ,  qui  inter  Opera  Arijtote.is  1.  II. 
cxftat,  &  a  multis  perperam  ipft  Anjtotelt  tribui¬ 
tur  ,  faeculi  XIII.  feriptor,  de  Platone  &  Xenocra¬ 
te  haec  C.  1.  p.  819-  (  perhibet:  Tt^J0^  *f  efi 

Jifjppi  "EtrexpUTtuu  riAi ientiftrct  i- 

Tolut  fjevyit»,  *'  T«  «»  *«r»«  irUnt  i>r'  u’*1  ‘’*3 

i&xiftrov.  Jac.  Schegkitis  ita  vertit  liberius :  His 
piato  &  Xenocrates  contradicentes  ,impartibiles  quas¬ 
dam  magnitudines  confinxerunt ,  quibus  ut  effient  i  ae 
ratio  proprie  tribuet  etur  ,  ita  tum  effentia  impartibi- 
lis  unitas  conj unQ a  foret,  minime  vero  divijionem, 
tuum  effient  urofAeu,  admitterent.  Addit  Pachyme¬ 
res,  Ariftotelem  aliquot  in  locis  hanc  fententiam 
confutafle.  Ex  his  quidem ,  fi  refte  Pachymeres 
Xenocratis  &  Platonis  mentem  capit ,  apparet,  u- 
trumque  philofophum  credidifle  ,  materiam  haud 
infinite  fecari  pofle ,  &  corpufcula  eflfe  individua. 
Inde  vero  nondum  efficitur,  haec  corpufcula ,  quae 
dividi  negabant  pofle  ,  vifa  efie  illis  omnibus  qua¬ 


litatibus  e  fle  deftituta  ,  &  figura  tantum  praedita*  j 
quod  tamen  in  primis  caulfam ,  de  qua  hic  agitur* 
continet.  Multos  negaile  certum  eft ,  materiam 
ne  fine  fecari  pofle ,  qui  tamen  a  Democriti  fe»* 
tentiis  vehementer  remoti  fuerunt. 

(*)  Heraclides]  Heraclitum  intelligit,  nobile1*1  « 
illum  propter  obfcuritatem ‘,  cui  ftuduit,  philofd' 
phum.  De  hoc  enim  ita  Plutarchus  de  placitis 
lof.  Lib.l.  Cap.  13.  p.  883.  T.  II.  Opp. 

T(K  t»hc  itfjom  «Va:y<f. 

clitus  ramenta  quaedam  minima  divijionem  n» 
admittentia  introducit.  Hanc  philofophiae  JJey 
cliti  partem  fufe  non  minus ,  quam  erudite  perjflf 
quutus  eft  ,  infigne  olim  Germaniae  decus ,  G°' 
dofr.  Olearius  Diffi.  de  principio  rerum  natural  y, 
mente  Heracliti  g.  e.  p .  f.  &  de  rerum  y*7j 
ex  mente  Heracliti  g.  3.  p.  858.  in  Stanleii  Hififi 
ria  philof.  Probat  is  opinionem  Cudworthi  nofl*  | 
quam  libi  quoque  placere  non  diffitetur  Jo.  A 
Fabricius  ad  Sextum  Empiricum  p •  136.  Mihi  Q 
dem  idem  hic  moneri  poife  videtur,  quod  PaU,a> 
ante  de  Xenocrate  monui.  Ut  corpufcula  intiom 
xerit  minima  Heraclitus ;  id  tamen  expeditum  ^ 

di®  eft  ,  an  eadem  qualitatibus  cun&is  nuda' 


$•  16.  17. 


Omnes  phy  fici  veteres  fuerunt  cor  pus  culares. 


tiflima  Mque^diviHna^^  ^  jLldlc^vlt*  (0  Diodorus  ipifi  ^  U«%ifw ,  minu- 
varietas  nafcatur  ™f '?rPoy?m »  Primum  illud  efle,  ex  quo  tanta  concretionum 

r**  s, :  wsrujoVsrr  •  ws  ?  * 

corporum  ede.  Quamquam  quid  opus  eft  ut  *50S  femma  dlXlffc  fer~Ur 

noenti  <5c  Leucippi  aetatem  fuifle  iani  nm'  J  C0P10fi«s  demonftremus ,  ante  De- 
lium  vocatis,  indagaverint  neaue  h™  rum  naturalium  cauflas,  atomis  in  auxi- 
pulos  fplos  hoc  do%nn^  'nuT^T4  V*  mododixi’  philofophorum  difei- 
locis  Cupra  jam  laudatis,  pfaeter  “om'  Arifiote'”  auftoritas,  qui 

turbam  hanc  philofophandi  rationem  imrreflam  f  m m  ;Rene  Pacorum  veterum 
H*  C.  »A«sw  T  <pmoALr  Democritus  ’  dlferte  Perhibet-  As.u.W©- J 3 

^«,phync°,  excepto  “e,  haWtenu?4  ^'XiinT0^311'6  fe 

tationi  res  om  ™”jr’ ■  &-periores  Uriflotek,  atomomm  vqar?  °  “  antl' 

%uris, 

«rto  habeamus.  ’  q  contingunt  in  orbe  corporeo,  defcripfifle ,  pro 


dHrerered  ann.fflfl'"”  P»>'o  uberius  in  praefatione 


Pmxin£  te*at  Si  ™c  «gf*' 


prope 

De- 


Adde  Stolaei  Eclogas  ph^fic.  i  c 
At  fejungit  his  in  locis  Sextus  fent-pm;*™ tvj-  - 
a  fententia 

hterepetere,  quae  paulloaute  de  Xenocrate  &  ’«. 
racltpo  obfervavi.  01 

(w)  Metrodorus  1  Stolaei  lorum  ~  • 
animo  habuit  Eclog.  phvf.  £;/;  T  r’  °P‘nor  »  111 
qui:  inquit,  ©*•».,»«  X,-*?*  2?' 

Proxime  maicat.  Si  quis  alin«"'"^",c*  1U~  ^  T*  *«•«.  Metridotus  Theocriti  r; 
tcntiairi  T'CCedlt  ad  Democriti  dr  m  ’  r  C  certe  inane  pro  rerum  prindniic  h  k  ^nui  tn dividua 
de  acuti. diferte  CoeliusAur^^r  fcn’  &  Plllrcs  a,ii  atomorSj  Si  hi  omnes 

prima  confflonit**  Cap.  Ta  p?fUTS  Ll%  L  «ime  dubitat  virdo,Ss  ;Snt  amore’  Q«od  mi- 
fa.  fine  lilia “erai.a^wo.r,  cortm&ui  '*1»  C0rP6ris  poflet,  cos  non  a  ZW,.**  r  ?mcnhaud  conftci 

A^:V0,q?litatc  iolica  A  L  \tntelle^u  fin-  mocrito  antiquioribus  dif  i-  ^  3  Philo^°Phis  Ds- 
fcletibf  22o.  p.  '  dde  Sntum  Lib .  II.  rint  hi  pii  &  Dei  c  L  d  cipi!nam  acccPilTo.  Fuc- 

'•  -  l0T*?  aBhn',-‘  ~49?\,&^  u^i  oytxt  &  refigionis  omni-  t0,rcs >  Democritus  vero  impius 

quis  praecepta  nnoJ!UVerAaiiUS ;  Potc1^  tamen  ali¬ 
qui,  impietatem  vcmVA<heL  de  PhilofoPj”a  fe~ 

■  ■  ra  vero  ejus  odio  habere.  Quam- 


jcieptaelis  ».«!,  ap pelici9?-. &c-  ubi 

5’  62r*  ’  ^  L  quis  praecepta' ;  Potcft  tamen  aU- 

SS*  K|^V  <  yfwli  )c£i{°‘!‘is  «'»»»«1  iiir»  *• »  £?/«- 

vue’ quacai- 


P  AI  T  IT  ;°caJ  ^  a/2,'w«  ^  C.  I. 
^  n  IL 

3  (P)  ifac 


»0  Omnes  pbyflci  veteres  fuerunt  eorpusculares,  Cap.  t 

Democrito,  tamquam  primo  parenti  &  auftori  ejus,  vulgo  adfcripta  eft.  Ut  haec 
ita  fmt  ego  tamen  viam,  nili  fallor,  reperi  univerfam  hancce  cauffam  expedien¬ 
di  veterumque  fcriptorum  ,  qui  fecum  ipfis  certare  videntur  ,  tcfhmoma  non 
modo  inter  fe  conciliandi ,  fed  etiam  omnem  ab  nudioribus  eorum  difcordiae  «X 
diflenfionis  maculam  abftergendi.  Principio  pro  certo  haberi  velim,  diu  ante, 
quam  Leucippus  &  Democritus  viverent,  philofophiam  hanc  in  umverfum  in  orbe 
verfatam  effe  neque  hos  ideo  primos  eam  excogitaffe,  fed  dudum  excogitatam  « 
inventam  adoptaffe.  Hoc  vero  deinde  nemo  unus  negaverit,  homines  iftos  cum 
fnc-iis  religionum  irtiforibus,  in  quorum  numero  Protagoras  quoque  videtur  fuiile, 
crincipes  hoc  phyfices  genus  ad  perfeftae  &  per  fe  ipfam  conflantis  philofophiae 
formam  &  habitum  traduxiffe,  nec  ante  eos  quemquam  rerum  omnium  origines  ab 
atomis  fenfus  expertibus ,  fiullaque  re  alia ,  nifi  figura  &  motu ,  praeditis adjunftp 
tamen  illis  vacuo,  omnino  derivaffe,  multo  minus  exfhtiffe  aliquem  qui  his  prin¬ 
cipiis  nixus,  nullum  omnino effe  Deum,  ne  corporeum  quidem,  affirmaret.  Iu 
fcilicet  nondum  natis  philofophis ,  bina  haec,  Deum  tollere ,  &  atomorum  op 
naturam  rerum  fcrutari,  diflbciata  prorfus  erant.  Exftitiffe  omni  aevo  quosdam, 
qui  nerverfe  de  Deo  fenferint ,  eique  bellum  inferre  non  fint  veriti ,  controyerfiam 
prone  nullam  habet.  Nec  ego  negaverim,  antiquiores  hos  fupremi  Numinis  ho¬ 
rtes  alia  quadam  forte  ratione ,  ut  commentis  fms  m  Deum  mjuriofis  audloritatem 
colligerent ,  pro  virili  philofophatos  effe.  Similiter  phylica  haec  ,  cujus  atomi 
fundamenta  funt ,  olimfola,  nulla  impietatis  erga  Deum  labe  contaminata,  viguit. 
Nil  binis  hifce  rebus  ante  Democritum  commune  fuit.  Igitur  huic  homini  fodahque 
eius  Leucippo  hanc  gloriam  relinquamus,  primos  omnium  eos  philofophiae  hujus 
praecepta  cum  impietatis  profeffione  conjunxiffe,  purosque  &  incorruptos  fontes 
perverfiffimis  &  impiis  confeftariis  depravaffe. 

x  XVIII  Ante  Leucippum  &  Democritum  corpusculorum  individuorum  doctrin* 
totum  philofophiae  corpus  minime  conftituebat.  Locum  ei  dabant  lapientes  ali¬ 
quem  in  philofophiae  univerfae  partibus  five  membris,  verum  minime  praecipuum 
&  honeftiffimum,  eo  quod  ad  rerum,  quas  in  orbe  cernimus,  corporearum  natu 
ram  explicandam  ea  fibi  tantum  opus  effe  ducerent.  Praeter  corpora  vero  ut 
callentius  effe  aliquid  praecipiebant,  ab  omni  concretione  phyficaque  neceffita te 
liberum ,  vitaque  &  femet  ipfum  movendi  facultate  praeditum  ,  id  eft  ,  natura* 
ab  omni  corpore  &  materia  fecretas,  quarum  fontem,  caput  &  principium  Deum 
effe,  a  mundo  prorfus  fejunctum ,  decernebant.  Quare  famUiam  eorum.,  qui 
atomis  naturam  rerum  explicant,  duplicem  effe  tenendum  eft,  alteram  Deo  in^ 


(p)  Hoc  proprie  ]  Ingeniofam  effe  hanc  viri  do- 
£t\  rationem  veterum  de  Democrito  &  Leucippo  di¬ 
cta  cum  fua  de  antiquitate  philofophiae  corpufculis 
utentis  fentenria  componendi ,  nemo  diffitebitur. 
At  metuo,  ne  plerisque  antiquorum  auctorum  tefti- 
moniis ,  quae  fimpliciter  &  ahfolute  atomorum  in¬ 
ventionem  ad  Democritum  &  Leucippum  referunt, 
parum  refpondere  videatur.  Interim  fuiffe  ante 
Leucippum  i  qui  de  atomis  loquuti  funt,  philofo- 
ohos  controverfia paene  caret.  Quid  igitur?  Num 
wt  veteres,  qui  primordia  hujus  philofophiae  a  De¬ 


mocrito  &  Leucippo  repetunt,  turpiter  erraffe  cofl 
tendemus  ?  Vix  multos  id  paffuros  effe  avbitrOf* 
Dicam  ,  quid  mihi  in  mentem  venerit,  haec  oifl' 
nia  expendenti.  In  eam  prope  ingredior  fenten 

tiam,  ut,  qui  dc,  atomis  inter  Graecos  ante  hoS* 

quos  dixi ,  philofophos  verba  fecerunt  ,  corputc,  _ 
lis  fuis  credam  attribuiffe  qualitates,  vitam  &  alia* 
at  Democritum  cum  Leucippo  primum  fuiffe, 
cunctas  atomis  qualitates  detraheret,  nihUquc.pr* 
ter  figuram,  relinqueret.  Inde  faftum , .ut  his  de® 
ceps  omnis  laus  ihventac  hujus  philofophiae  a 


§.  18.  19. 


Falfo  negatur  Veterum  ejuemquam 


'''rcnhiiofo!^!!1  r5‘gione  *  pi^ace  in  Deam  imbutam.  Antiquiffimi  ex  hoc  ge- 

omnior The;iranTn^  fa^rat’tUr  e^cotJ)0«s  nefcias,  hanc  difciplinam  ab 

exor ti nil  eleNn  MetaPnh^rca  confuet“4ine  removebant.  At  qui  poftea 
iuuc,  nu  eue  m  rerum  natura,  praeter  cornnru  j-  ^ 

&  atomos,  omni  fenfu  atque  intelligentia  deftimtas  necne  n?VerUnt  ’  fi§u^!<lue 
tes,  rerum  omnium  principia  conftituerunt  fnVS “  Dei. Pr°Ptere». ‘ndigen- 

Suod  philofophiam  veteres  vulgo  atmicam  atmellant  StD/m*  dogma  dlud  eft, 
g£nns  attribuunt.,  b  w  .appellant  ,  Ck  Democnti  Leucippique  in- 

runt ,  ut  veterVm^hdo^oDhoruT 1 ne^6  r*  pridem  >  S1"  tantum  libi  arroga- 24 

pertibus  cogitafle  anrhi  rr  nemin?m  VcL/°mnian^°  de  naturis  materiae  ex- 
ut  perfuadergem  nilis  qu?e  de1fjeravermt-  ^  Weo  <^dem  eos  Se  puto  , 

PSisispiisi 

ftere  crediderint  V,T’p£I?k  ’  quae„  111  fe?fus  Lc?dunt,  nihil  omnino  exfi- 
t, ,  w, s  L  SlS  h  JUS  ge?ens  Pententiam  his  verbis  defcribit:  o;  at*. 

&»'.  i“od  pugno' pnmi  ZoUit  'ZJF"  1»  «%*'*•«  l5.' 

Veterum  fanienrnm  h, ;  i-  omnino  ejje  contendunt.  Verum  braerSnrilTimi 

^runt,  Sbhe&inr  /|emPer  ap«te  reftkerunt  opinioni,  quosquSSf^ 

^  ohm  fuilTe  in  q  ir<^tiae  condemnarunt.  Quamobrem  Plato  perDetuam 
&UitUr’  ^'Sa'u«iHa^;a5JI0 interi  temp0.re  exllitifle  pugnam  memora?,  feu,  « 
abfolvt  contenderent,  atque  iC  °’  qu‘  totam  rcrum  umvetfitatem  corporibus 
prorfus  concreti  &  foiid^hlV  5  qui’  Praeter  corpora,  res  efle  ftatuerunt  nihil 

£  £  *  *  %  3  te*  *?  qu[d™  his  "erbis 

%f*9« ?£f*  *  *  T" rP\wt?v  "?xvu*,  ’mr&*  <*>  mv- 

¥**  vneQLA,  v  '  v‘* v’  tuto  sim  ucvov ,  0 


S? 

8  “  **  fib'  “»  <*» — fi  AlSm ,  ‘i  *£f,; 

Scriberetur,  qUa  fa- 

Nifi  alia  gntum  promeriti  erant,  «fete*  Cep.  rj.  ,  „  n 

aec  opimo  non  nin  i  h  m  praefatione  ,  ut  ter  HMcfmm ,  &  ^C'  Quamquam  ,  prae- 

-  ,r  ,  v«°  ahena  efle  videa-  antiquiores  philofefli?  fft,tcrunt-  quibus  vifi  funt 

(?)  Non fum  nefciUs -t  n  tionis  illius  m.n  ^ll  ^xPertc^  prorfus  fuifle  no- 

1TUS  nimnn,,/  ..  J  W  J  Quem  hapr  .  ,  LJ  ‘I1  1UlUb  »  <]Uam  DOftea  Xrh.lla:-  /A.V.Vfir 


-  Y  v  __  .  — WJC  viaea-  antiquiores  nhiiornnus  . . 4»ious  umum 

in  pti‘  quam 

'*lec  quidquam  eiTf  Vf  iiP-  r^,  c  ud/?rct  Nobbejius ,  JVc,-BMr  ;«>£,/  a  ejUs  P*  i<5o.  exftant.  Sed  quod 
?m0s  quosvis  &  pji  a  corPore  rejunttum ,  0p-  diderat  •r)Jdum  perobfcure  verba  philofophi  red- 
^fuam  adducere  P^°ft>phos  debui  *  1^v0  verlionem  non  una  ratione  corrigere 


XO  Ui 


Cap.  1« 


rte  naturis  cogitajjc  incorporeis'. 

fimiliam  hoc  modo  adumbfat  :  0!  «tsc  ‘l 

)  ■  rln  duwimj  vot;TO  ^  ««>«5  fitl  ,  Mh&*  tU  ««M»  »««  «■«<■  * 

T  tmtx  -imito.  r*n  «  *>  &“*»»•  ?•""  ,f.f w  fl^3 

£&  «*»«  P>'  fupernc  ex  invifihM  Jede  pugmnt ,  atque  mtelltgMes quasdam  (f 

ihcorptreas  fpecies  inducunt ,  ftfjguf  veram  ejje  ejjentiam  contendunt.  Unde  thgen  Li 
extricabitis  pugne  inter  utrasque  dc  his  femper  exftitit.  At  paullo  tamen  modtftiorem 
ac  verecundiorem  in  confequentibus  adjicit,  faftam  fuifle  aetate  fua  eorum  fami 
liam  qui  nihil  fibi  obtrudi  paterentur,  praeter  corpora ,  atque  magna  quondam  ha 
;  .  -p^er;s  fulcra  Democritus  exempli  caulTa  &  Protagoras,  fuiflent.  Licet  enim 
in  ea  permanerent’ fententia,  animam  noftram  corpoream  efle;  tantum  fibi  tamen 
non  videntur  fumfiffe,  id  quod  multi  cum  antea,  tum  deinceps  fecerunt  ,  ut_ 
nipnrinm  &  virtutem  in  rerum  pariter  corporearum  numerum  referrent.  (0 
f  Sum  eft,  Platonem  res  efle  credidifle,  a  corporibus  plane  fejunftas ,  qua* 
25 interdum  id**  drupxln %  fubftUntiam  incorpoream  appellat,  nonnumquam  vero  *<n** 
votjrfu) ,  fubftantiam  bite  llt  gentem ,  ut  difcrimen  earum  ab  alterodlorcrum  ordine  m-. 
dicaret,  quas  idxe  od&n w*  fubfiantiaejenticntis  nomine  ftgmfica  .  . 

id  quod  neminem  praeterire  poteft,  vel  mediocriter  praeceptorum  ejus  per  . 
tum  dogmatis  hujus  cum  univerfa  Platonis  fapientia  neceflitudo,  quae  huc  tendi 
unice  ut  a  fonfibus  mortalium  animi  ad  res  corpore  carentes,  quarum  longe  maxi 
mam  efle  dignitatem  tradit  ,  avocentur.  (0  T*  5*  «****£ 

<iyu  ulvov ,  «1«  j  ihvU  te™?)'  Incorporea  namque ,  quum  maxima  &  tulch*r 

rima  Tmt  ratione' fol a  nulla  re  vero  alia ,  perfpicue  declarantur,  (v)  Neque  ego  no 
riflimam*eius  de  fpelunca  quadam  fubterranea  fabulam  ,  quam  mira  refert  verbo¬ 
rum  venu  flate ,  alio  fpeftare  crediderim.  Homines  nimirum  philofophus  mtrodu- 
Cit  manus  &  crura  fic  devinftos,  ut  terga  lumini  cuidam  obvertant  intervallo  no 
mediocri  remoto ,  neque  ullo  modo  ad  refpiciendum  cervices  queant  infledtere, 
eaque  de  caufla  nil  nifi  quasdam  umbras,  confpiciant  certarum  rerum  a  te 
^  Dofitarum  lucis  ejus  beneficio  creatas.  Has  illi  umbras  res  ipfas  efle  per- 
fuadent  fi^neC  aliquid  efle  credunt  praeterea.  Ubi  vero  fonos  auribus  recipiunt , 


(r)  Igitur  apertum  ejl  ]  Platonem  praeter  t'*  *<- 
,  quae  perpetuo  dicebat  fluere  ,  alias  res, 
quas  det  &  t*  evrw  vocabat,  vehementer  lau- 
dafle,  omni  caret  dubio,  nec  cx  his  modo  locis , 
fed  multis  aliis  apertum  eft.  Vid.  quae  Jac.  Tho- 
mqfius  collegit  Srhediasmatis  philofi.  p.  10.  Adde 
Diogenem  Laertium  in  Platone  Lib.  1IL  ^eSm’  ^4* 
p.  202.  Verum  haec  Platonis  nihil  lunt, 

quam ,  aeterna  quae  putabat  efle ,  rerum  omnium 
exempla  &  fpecies  feu  «<#*« ,  quae ,  quod  omnes 
intelligunt,  multum  diftant  a  naturis,  quas  nos /p»- 
ritus  vocamus  ,  &  corpore  fecrctas  efle  ducimus, 
five  Platonem  eas  extra  Deum ,  vel  in  animo  po- 
fuifle  Dei  cenfeamus.  Qui  hic  proferuntur  loci , 
perfpicue  de  illo  agunt  certamine ,  quod  intercos 
vigebat  tum,  qui  vel  negabant  vel  afleverabant, 
efle  tonrei  uc-*!**'*  »  fipeciei  aut  ideas  rerum 

aeternas ,  [olo  ingenio  patentes,  &  ab  omni  corpore 
remotas.  Utrum  tales  efle  crediderit  naturas 


corporis  expertes ,  quales  nos ,  nec  ne ,  id  vehe 
menter  video  efle  dubium.  Nec  enim  illis  ratione 
deefle  videntur,  qui  &  Deum  &  animas  fubtilior 
bus  conftare  particulis ,  Platonem  credidifle  praeq, 
piunt.  Interim  certum  eft ,  Platonem  Deum 

dixifle.  Vid.  Cicero  de  natura  Deor.  Lib*» 
Cap.  12.  p.  2897.  T.  IX.  Opp.  Maximus  Typfit 
Diff.  I.  quid  fit  Deus  fiecundum  Platonem  p.  i5 ‘J’ 
(t)  Tu  fi  etr  ifAtii* ]  Haec  verba  fumta  funt 
Platonis  Politico  p.  182.  Opp.  Plura  ejus  generi 
hinc  &  inde  apud  cum  reperjas.  Id  vero  rclinqu 
tur  expediendum  ,  an  Platonis  ejusde 

fint generis,  atque  illa,  quae  recentiores  fic  non> 
narunt  philofophi.  ,rtf. 

(v  )  Neque  tfgo]  Legitur  haec  fabella  Lib.  V 
de  Republica  fiub  initium  p ■  483.  Vis  certe  ej 
eft,  monere  homines,  dies  noftros  mulmfub^ 
fte  latere,  ideoque  adfcendendum  efle  arnrno 
res  praeftantiorcs  illis,  quae  hic  cernuntur,  ad  ' 


§.  20. 


•driftotcks  naturas  cjjc  mlt  incorporeas . 


33 


'j  - -  ***'  Vyv  ^  ^ 

rum  fonorum  ech^Hfnm^^  ^  ll,‘cfm(lue  ifta™  collocata ,  aut  refiliens  audiunt  eo- 
cifei.  Hoc  effo  tnt-nm  m  .a^.urnb.riSj  ^uas  cernunt,  haec  omnia  nil  dubitant profi- 
fi  a  corporibus  difceffcris!  re^em  fimalacrum , qui , 

poribusque  quae  fiunt  &  eveniunt  f  univerfa  tdbuZ  l"  orbe  frar™  ’  cor' 

rationem  &  intelligentiam  nil  effe  faenennm,™ "f“  m‘  E)c  fiu0  fit>  ut  fenfum, 
que  noftri  commotiones.  1  umero  pugnent ,  quam  fanguinis  cerebri- 


««*»»  UaapZlt  'ni’n  <?  Deum  ejj 

quidem  /ane ,  quum‘  na}l‘ ™ JfM *  incorporeus  ueus ,  quomoao  giobojus  ejfi  p„jret  ?  , 
/’•  1um  moveatur,  ficui  ditium  fo’  "iT  mmeretur'  ,,C1UC  faceret.  At  fi  ccrpus 
Peripateticorum  effata  fatisfim  hj’  frohibet-  Q.uae  Suldem  aliaque  princiVfis 

cretionis  nefeias  vffas  ipfi  fififi?  d°Cent-  res  choris  expertes  i  omnis  cop. 

peftatas,  ad  fpatium  ilianr.rl  ?/  em*nentis  &  folidi  habere,  atque,  iffa  rarinne 
P-ofius  explicabitur.™1  'Zff  ™d°  ^  infraTo! 

non  ignoro  eruditos  effe,  qui  Arijlotekm  Zenoni 

i- 


e  quoque 
'\  VIII. 


uun  naturae  fcfentiamAff  e  le 'doceat:  cujus  fum  tantum  ita  e £  ea  in  univer 

irbi£,WT  pkilo^iam,  effe  vult ,  tur  *r.M,  aliJd  *  ut  uterque  crcda 

a  b  tr°r  hunc  in  primis  l0c^  fplcuum  tamen  cflfc  dc  Plutone  d£  GX  lis  lkluet’  ^ua€ 

Cuhvprtlium  cx  Libro  juSb  °£ul°b  habui  (Te  vulgus  notum el?  a  f«A  •°<1,Uin  eniui  ’  id  ^uod  ,r 
p:  t8°-  T.IV.  Opp.  XIV.  Cap.  t  Tot  e»r«  vocavit^  vohl°rmiS  p3ln-0n's  &  rebus,  qua« 

*?  4**»i**'  vb  ~  “r‘*  T<5  WA®-  (v)  ZenLfm  ' cbementer  abhorruit  Artfikeies 

•*»*•**  co2nLen  F,J  Jrmcrea^  Hic  Z:m*  ille  eft ,  Cu 
'o,WjT<f'W*  T<'  «V/*»’  illi,  IX.  &  alii  I  ^e  nuo  Diogenes  Laertius  IJb 

Qu*d  itaque  ejl  Qua-j  ‘  .  »9  ile  7enr»,  ’  k°CUs  hic  Ariftotelis  legitur  Hir®  eiu 

?  edam  aeterna  tnimobilisque  fulj-  Ti  r)h  ne' Xen°phune  &  Gorgia  Cap.  p.  T 
’  Verfionem  aliquot  locis  clariorem  reddidi 
E 


cap.  r. 


34  Antiqui  [fimi  pbilofopbi  mentes  corpore  vacuas  actferuerunt. 

fecifle  injuriam  fufpicantur ,  quippe  quem  non  alio  fenfuDeum  fphatram  aut  globum 
appellaffc  volunt,  quam  eo,  quo  Parmenides  id  fecit  (z)  notiilimo  verfu  hoc: 

Tldynisy  tJxvxAtr  crtpoutys  cvxAhuoy  ofy.w. 

Hoc  vero  verfu  Parmenidem  divinam  aeternitatem  defcripfiOe  cenfent.  Quidquid 
id  eft  ,  hoc  tamen  ex  illis ,  quae  modo  attulimus ,  apparet ,  ex  Arifiotelis  fenfifc 
Deum  efle  oirupxlov ,  naturam  corpore  deftitutam  &  ab  univerfitate  hac  diftin&amJ 

5.  XXh  Epicurus  quum  hanc  inter  homines  verfari  do&rinam  intelligcret ,  efle 
inou»  quamdam  drdpxlovy  naturam  corpore  carentem ,  ex  eoque  rerum  ordine  cum  ani¬ 
mos  hominum,  tum  maxime  Deuin  efle,  dogmatisque  hujus  praecipuum  flatorem 
non  ignoraret  Platonem  efle,  omnes  intendit  ingenii  nervos,  ut  eam  funditus  ever¬ 
teret.  Sic  autem  accepimus  hominem  aliquando  ratiocinatum  efle:  («)  Ouod  vero* 
fine  corpore  ullo  Deum  vult  ejfi  (  Plato , )  ut  Graeci  dicunt ,  drJpalcv ,  id  quale  ejje  pojfit , 
intilligi  non  poteft:  careat  enim  fenfu ,  necejfi  eft  y  careat  etiam  prudentia ,  care  at  volupta - 
te:  quae  omnia  una  cum  Deorum  notione  comprehendimus.  Contra  animorum  item  flm- 
plicitatem  hac  ratione  difputafle  fertur :  OJ  aruuxlcv  r  tu)  ^vyjw  ■  pexTcuu* 

(ito-i ,  x  t.  a.  j Qui  incorpoream  dicunt  ejfi  animam  ,  defipiunt.  Nihil  enim  aut  fac  er  c 
pojfit ,  aut  pati ,  fi  ejfet  hujusmodi.  Non  pojfit  in  ullam  rem  aliam  agere ,  quoniam  nihil 
tangere  pojfit:  neque  vicijjim  apta  ejfet  ad  perferendum  aliquid ,  eo  quod  a  nulla  re  alio 
pojjei  attingi.  Contra  fimilis  ea  effit  vacui  feu  inanis  /patii ,  quod  nec  facere  aliquid  nec 
pati  potefiyfed  motum  tantum  per  je  corporibus  praebet.  Vel  ex  hac  elucet  difputatione* 
vixifle  ,  antequam  Epicurus  eflet ,  philofophos  quosdam  ,  qui  doilrinae  de  rebus 
corpore  abftradlis  flabiliendae  multum  operae  dederint. 


5-  XXII.  Verum  a  Platone  &  Ariflotele  primum  efle  dogma  hoc  profectum* 
neminem  flbi  temere  perfuadere  velim.  JXihil  enim,  quam  hoc,  certius  eft,  uni- 


(  z  )  Notijfmo  verfu  hoc  ]  Exftat  hic  verfus  apud 
Arijlotelem  in  Lihro  laud.  Cap.  4-  P-  84 3*  T.  II. 
Opp.  Platonem  in  Sophifla,  &  veterum  alios.  Dig¬ 
nus  vero  eft ,  qui  legatur  in  eum-  Renat.  Valli- 
nus .  Notis  in  Boethium  de  conflat,  philof.  p. 
69- 

(0)  Oiiod  vero ]  Haec  Velleji-,  Epicurei,  aut 
potius  Ciceronis  verba  funt  ex  Lib.  L  de  natura 
Deor.  Cap.  12.  p.  2897.  T.  IX.  Opp.  Cudworthus 
non  ipfum  hunc  locum  .affert,  fed  liberiori  oratio¬ 
ne  Anglica  argumentum ,  quod  in  his  latet  verbis , 
enarrat.  Ego  vero ,  quum  intelligercm  ,  ex  Cice¬ 
rone ,  quae  diceret,  haufta  efle,  ipfis  Ciceronis  ver¬ 
bis  utendum  effe  duxi. 

(b)  Oi  Myo>rii]  Haec,  quod  ad  fententlam  ip- 
fam  ,  ex  Diogene  Laertio  depromta  funt.  Lib.  X. 
Segm.  67.  68.  P-  Verba  vero  Diogenis  ali¬ 
ter  fefe  habent ,  quae  Cudwtrtho  placui:  longiori 
oratione ,  quam  Latine  reddidi ,  explicare  &  inter¬ 
pretari.  En,  quomodo  Laertius  loquatur:  t» 
*«>t»  «V*  xwlTi *< ,  «V*  Xxitin  ji/wTut,  iAA*  xitnru  p». 


ver¬ 
us*  JV  IsetirS  roii  rdfJi>x<n  vxfi^trxi.  &■.&’  0'  Aiywr  1? 
a-dpxro}  ttrxi  rii*  ,  poxixtx^uriv,  b£ir  fi  uv 

fxro  iroiti* ,  H7*  Trxtrx. w  .  u’  ri»  to.xJtv. 

(O  Deo  vero  qui  corpus  ]  Haec  in  Hobbefiw* 
effe  di&a,  qui  negavit,  fcirefc,  quid  fit  Deus  cor-j 
poris  expers  ,  apertum  eft.  Vid.  Hobbefti  Levi & 
than  Cap.  12.  p.  55.  Cap.  34.  p.  184.  &  in  Appen¬ 
dice  p.  345.  360.  Ad  eundem  Hobbeftum  extrem*  j 
huius  membri  verba  pertinent. 

(d)  At  illum ]  Pherecydea  Syrum  Pythagorae 
magiftrum  fuiffe,  Diogenes  Laertius ,  Cicero , 
bliclius ,  Potphyrius ,  &  alii  veterum  memoriae  pro¬ 
diderunt.  At  qui  feriptum  reliquerit,  quod  hic  Cud" 
ivorihus  refert ,  Pherecydis  difputationibus  de  ani¬ 
morum  perennitate  Pythagoran  addiittum  fuifl&j» 
ut  vitae  genus  mutaret,  neminem  ego  unum  novi* 
praeter  dugujlinum  Cap.  137-  A  3 08.  T.  II.  OpP 
cui  num  credendum  fit  valde  dubium  eft. 

(e)  Inquit  Cicero ]  Tufculanar.  Quaejlion.  Lib-** 

Cap.  16.  p.  258 6.  T-  VIII.  Opp.  3 

(/)  Thales  in  epijlola]  Hanc  Diogenes  Laerti^ 


^rfum  pbilofipbi  mentes  corpore  vacuas  aperuerunt.  3  y 

horainum  infuerunt,  Deamque 
Condldlffe  profeffi  fant,  naturas  etiam  Wm  t0t?m  naturam’  omnesque 
anima  *  mtum  fc‘l>cet  cuivis  intelligenti  ac  Dronorrp0riSn°mms  exPertes  credl" 
q„0j  ’  corporea  natura  praedita ,  perennis  &  im ’  deid  non  pofle,  ut 

K'c  « STi  &>  ^’-00iTcKsatl: 

rum .quidem Tcutram fi^roDe?,  ff?® >  confticu™ ^“cefffeft^Ouo' 

ncrs“"”“°£« 

extra  coiurovertam^2'^  efl’e ’  ftd  diu  ante  a  q^m  Blurlmis  rdixj.mus *  non27 

Graecorum  Lie  ®kP°fitum  eft-  Pherecydes  Syrus  &tl  ™  philofophts  tradita, 
™ate  anlmofei8'  (<i)  At  il,um  ^pua^ibu.3^' fuM 
vetus  fermo  c[j.  g  a  PuPcepto  vitae  curfu  ad  phdnf  l  ^‘tUlt’  dc  peren- 
f  MpUer^:  Synu.  .(«)  inquit  Gcero  ™ ^x.ffe  ftudia, 

lumma  ejus  in  laude  ponfc  oe,tla.m  ln  ?'>'«.  quam  ad  eum  fc PTTP im!?m 

"Hione  imbuere  tentavil;,’  9r?d  Prl,IcePs  feriptis  Graecos  rerumP  hV  -  ‘iuldem 
lofophos  camit  »rr,?tave  t'  H>c  ipfe  vero  Tbalct  auem  T  dlvinarum  cog- 

quae  '  guit  dixit  77, i/ /?  Numini  eamdem  attribuere  diknitaf^m 

eft  "  **&>  fingeret  rL  ’  Tfe  in!,ium  w»«,  Dema  ea  m  Z  Z 

cornm 'm  a  Avibus  fui  hte  Hn  '  feillcet  «i111""  Phoenix  Thales  fueri  "  rT£u  ’ 

amoventem,  tradita P™«Pi.,  <**. 

P  Ue’  Menunit  utr*nsque  hujus  principii  (i)  52/ja. 

SlT/'  I-  Seem .  ..  .  _  »/«- 


“  -  *%$T?  '  T*!  'r-^PlX  '  A*v,s  “*«■ 

■»“**£  Z  "  hnun  de  itonis  reZ?Z\  Audi° 

,  (A)  l'm  •«*- 

,°'  P-  2894.  r.  I»J  stnaturaDeor  r  r- 

Jo  S' toadi 

emditi^t  Praeter  aUf°' 


<et ,  quem  eum  efle  cupit  vir  e*im;.,r  c 
ftrina  ejus  cum  Thaletis  fententia  comA^1 °  d°* 
Etenim  Sanchoniatlion  non  aquam  n,,/011]  P°det. 
Thales ,  fed  Hfx  }£  srttvu  ’  admodum 
bricofum  ac  fpiritu  foetum  s  ren, i!™’-  aiirem  tene' 
«  Phoenicum  fenteutia  prS ^""7-®  vu,t 
ejus  haud  dubie  nihil  eft  n,,,?™'  vero 

fectrix ,  at  cognitione  dcftkutf  ’*?  nCfd°  quae  cf' 
materiae  molem  fufp  ^  Per  totam  rudis 

Cudworthi  verbis,  ]Cfri*  l,-  d  ,aPCrtum  ell  ex  ipfis 
tentias  proponi  HUn  f  .  ic  ab.  veftigia,  &  lcn- 
de  veritate  !?  A  otis  ad  Librum 

qui  totus  in  eo  gT^Tfl)  Lth'  L  5*  p .  2 9. 
den ,  Thaletem  °jt-  ^anc^oniathonem  ,  Pherccy- 
rerum  principiis  eadpm°S  VetCres  de  ortu  mundi  & 
fes  ,  rcnHfliPdocedem:  ^Uae  divinus  feriptor,  Mn- 
quae  hic  nofter  riV  Cadcm(lue  de  voce 
cft,  MoRs*  Thl,  ?bfc™-  Mihi  vero  perfuafqm 
tanto  - interva  11  j-nX  ^  Sa:ichonicithsnis  dilciplinas 
rain  ,  Q..i„r  10  diftare,  ut  fruftra  confumant  ope- 
^Ul  c°ncordiam  carum  tentant. 


(*)  Zeno, 


56  Antiquijjiwi  philofophi  mentes  corpore  vacuas  actferuerunt.  Cap.  I. 


niathon ,  Phoenicum  explicans  de  rebus  divinis  placita:  illius  quidem  his  vocibus: 
Xx(&  fyifiv ,  iftGuhe ,  chaos  turbidum  ac  tenebricofum  ;  hujus  vero  hac  loquutione: 

r  ;V/m  amor*  *rga  /«a  accenfa  erat  principia.  Forte 

poteftatem  vocis  Hebraeae  Merachepbet  hoc  pa£lo  expreffit.  Utraque  vero  haec 
loquendi  formula  docet,  placuifle  Phoenicibus,  exfiftere  divinam  mentem  ,  quae 
foecunditatem  rebus  omnibus  dederit,  operaque,  quibus  rerum  natura  conflat, 
finxerit  ac  perfecerit,  vel  etiam  fi&ricem  quamdam  naturam,  divinae  illius  men¬ 
tis  imperio  fubje&am.  (0  quem  pariter  Phoenicem  fuifie,  memoriae  pro¬ 

ditum  eft ,  Hefiodi  chaos  aquam  efle  docuit :  coelum  vero  fpe&abile  ,  non  fecus  ac 
terram,  ex  aqua  conflatum  efle,  ipfe  facer  codex,  fi  qua  fides  optimis  efle  debet 
2 g interpretibus,  flatuic  z  Petr.  III:  5.  Ceterum  aquam  illam  multis  certum  quod¬ 
dam  atomorum  confufe  commotarum  chaos  vifam  efle  ,  fufpicor.  Utcumque  efl , 
perinde  nobis  hoc  in  loco'eft,  (0  utrum  Thales  corpusculis  individuis  faverit, 
nec  ne,  quum  id  exploratum  habeamus,  eum  non  modo  mentium  immortalitatem 
docuifle,  verum  etiam  Deum  ab  orbe  corporeo  prorfeis  fejun&um  voluifle. 

Accedo  ad  Pytbagoram.  Hunc  individuorum  corpusculorum  cuflodem  fuifle, 
fuperius  a  nobis  demonflratum  efl:  aeque  vero  certum  efl,  mentes  ipfi  ab  omni 
materia  liberas  efle  vifas.  Animos  certe  eum  negafle  exftingui  pofle ,  id  vel  ex 
eo  intelligitur,  quod  eos  ante  corpora  exftitifle,  ac  de  corporibus  in  alia  migrare 
corpora,  docuit:  pro  immortalitate  vero  qui  militat  mentium,  is  eas  etiam  nil 
affirmare  debet  materiae  habere.  Deum  porro  Pytbagoram  cenfuifle  prorfus  fejunc- 
tum  efle  ab  hac,  quam  cernimus  ,  mole  corporea,  (m)  nemo  unus  umquam  in 
dubium  revocavit.'  Quodfi  tamen  funt ,  qui  hoc  fibi  cupiunt  probari,  illis  melius 
fortaflis  confuli  non  poterit,  quum  nihil  ab  eo  feriptum  exftet,  quam  fi  cogitare 
jubeantur,  principem  fuifle  Pytbagoram ,  qui  celeberrimam  de  tribus  in  divinitate 
perfonis  do&rinam  inter  Graecos  propagaverit.  .  ,  ,  , 

(»)  Neminem  praeterit,  Platonem  cum  difcipulis  ,  tres  in 

Deo  bypnjlafesi  quae  rerum  omnium  initia  fuerint ,  conftituifle:  quamquam  nihil  efl, 
cur  arbitretur  aliquis  ,  inter  has  &  Chriflianorum  tres  in  Deo  perfonas  nil  interefle 

dif- 


(I)  Zeno,  quem  pariter  Nili  me  fallunt  omnia, 
hacc  Hugonis  Grotii  verba  Notis  ad  Lib.  I.  de  ve¬ 
ritate  relig.  Chrifl.  i<5.  p.  30.  31.  ante  oculos 
habuit  polita  Cud-worthus  ,  quum  haec  in  litteras 
referret:  Apollotiius  Argonauticor.  IV.  (vf  6 7 (5./) 
«£  Uti®-  IZxxrnvt  yjut  «rir'»,  edita  limo  terra  fuit  : 
ubi  Scholiajles:  Zvw  t'0  t «?*  ’h nec»  z*^  «i»** 

- Zeno  chaos  illud  apud  Hefiodum  aquam 

effe  dicebat.  -  -  -  Nota  autem  ,  Zenonem  fuiffe  e 
Phoenicibus ,  quorum  colonia  Cittium ,  unde  omnes 
transmarini  oto  Hebraeis.  Scriplit  ceterum  hic 
Zeno  librum  commentarium  in  Hefiodi  Theogoniam. 
Vid.  Jo.  -rflb.  Fabricii  Biblioth.  Graecae  Lib.  III. 
C.  15.  p-  4*3-  C)c  Petri  loco  .  quem  mox  laudat, 
Gr otitis  (imi liter  legi  debet  in  Commentariis.  Sunt, 
qui  illum  multo  aliter  interpretentur ,  doftiflimi  vi¬ 
ri.  Sed  haec  nunc  tangere,  inftitutum  vetat.  Le¬ 
ge  interim ,  quaero,  -dlb,  Fabricius  fcripfit  Notis  ad 
Sextum  Empiricum  p.  594- 
(l)  Utrum  Thales  ]  Qui  tot  veteres  atomis  fa- 


vific  perfuadere  nobis  Iluduit,  vir  egregius  non  li¬ 
ne  veritatis  fpecic  in  hunc  numerum  Thaletem  quo¬ 
que  referre  potuiflet,  de  cujus  difcipulis  ita  Plutar- 
chus  de  placitis  pkilof  Lib.  I.  C.  16.  p.  883.  >  °j 

itx»  QxXtu  x}  Uuixyif*  xxd^roi  <ra>fAx\x  T(A/)TX  u\  x- 

rufor,  «  TK'  xro/jt/Vi  S  rct  x/uoie»  ,  ri,  (A, 0  »<’$  x- 
xupor  itat  rij»  Thaletis  Pythagorae  f e  Pia¬ 

tores  negant ,  in  infinitum  progredi  fetlionem  eorum 
corporum ,  quae  motibus  funt  obnoxia,  fedfubf ficte 
in  iis ,  quae  individua  funt  £*?  atomi  vocantur. 

( m )  Nemo  unus ]  Non  recordabatur  vir  doftus 
Ciceronis ,  qui  ds  natura  Deor.  Lib.  I.  C.  1 1.  p-  2895* 
Pythagorae  tradidit  Deum  vifum  ede  animum  p*r 
naturam  rerum  omnem  intentum  fc?  commcantew- 
Qui  quidem  locus  recentiores  quosdam,  &  in  hi* 
facobum  Basnagium  Hijloire  des  Juifs ,  Livr.  lfl- 
Cap.  20.  p.  537.  adduxit ,  ut  Pytbagoram  eorum- 
dem  arguerent  flagitiorum ,  quorum  refte  Spinojf 
infimulatur.  Nec  in  mentem  ipfi  veniebat  Theoplti - 
li  Antioch.  qui  Lib.  III.  ad  Autolycum  Cap.  5.  P* 


difTereiu’  ^  Farmiidti  &  JlatUtrwt.  3? 

a  (?  primum  hoc  d°g»a 

antiquiorem,  &  a  Pythasoraeis  nonnullic  *  J  vetufam  opinionem ,  P/ato** 

fc’  *'in  ad  po^SSS%STSi^fe“«  •  fignificat.  V^obrem  nil 

l  humem  arripuifle  arguit,  ac  cum  Snnnti,  ,ea. debeant,  quae  Xenophon  ob- 
P  nae  Socraticae  caftitatem  &  fimpStem £*?“•  conjunxifle,  ut  difci- 
Haud  ego  quidem  putaverim,  fied  no„  Doir  3  ir  pen  tus  &  contaminaverit. 

PWexa^fatUS  e,t’  Deum  ftatuifle 
praeterea  intc^antTaui'^5  dl^nica^m  hypjftalibus  contineri^ud^m  ^‘TL  Ver° 
nem  viguiffe  acMnim  «  ^  Phll6foPhos,  qui  Platonem  aetate' f6'  (P.)  Acrem 
dam  filae  fim  &Pftab  .'e,3"  m  T?SS  fluanc  &  mutentur  perp^3"^  d‘mlCatI°- 
^“d  ln  primis  Parmenhks  &  Xffif' Praeter  alios  >  &  Oaty/a,  docebant  29 

asgrig  «v  ~ss  asttss  &•«-  su: 

cc,  huc  eran^de^ati  fenfu  percipimus;  ^  hac  ipf  quSm"^^  f* 
tamen ,  qui  (]c  docebant*  1??  aete™o  quodam  motu  agitari™  uce^.  U' 

pwfi^r”KSi“*  ^''n Srcse^plt^e»^&  cor^re^a^n ws™ ijjfumqu^Dtijmn 

•  »- 

*  »■»«  ««, 

29o.  ed  ,  apertum  opi- 

fCU  ?a'u™,n  ’  Dco  P^nis  minime  dubitarunt  fujfl*e 

,'ls  Varia,  /m£monani  Pythagorae  t£’  Se«  p.ur*  cx  Wftoria  facra  notum  cil ,  qui  iihiK  muItDS  * 
JJ,0ne  n0'  m  ,®t9n'  L*b.  ...  Reme-  nus  trinum  illum  Deum  corporeum  *?r  ta.mcn  ™ 

/;wj  t/e  U  tum  abit  jo.  f)-LrUi‘  f,CUJUS  °pi-  Memoria  itaque  dofti(fiinijmPJ ^Unrcl [re  ducerent. 

CnP-  I  p.  57  7*  y/r  TW-  poftrema  membri  hujus  TZ T™  fefe,lit’  <1™* 
thfgort »„j  l°,s;  Multo  certe  Dro*habT1U  ^  ^rac'  minem  fit  umquam  ccnfuifr-  quibus  ne- 

haec  alias Cre<hdilTe  Ceum ,  £*  «“■ ■  &•  O)  Ex  Pipent 

fi..,  J  *  nuam  — .  -  Medetur,  quae  **>,« 


fCU  ?a!:u*a)n  diffmtc  ^Sed*^  ’  Deo  Pcpionis  mirtlmc  dubitarunt  fuiflb 
*<f  .  lt:  memoriam  Pvf/,o -  r/c-  Sc<jpur-  cx  hiltoria  facra  notum  cft  nui  r1” emuItos, 

Ha».  *„„f.  nus  m-num  i|tom  Deum  comorLm  c?rta.men,ni- 
j’ j  ,a'Jui,°Pi-  Memoria  itaque  dofti(fimu  P  .  1  ducerent. 

-  f^e!ls  Tltefi-  poftrema  membri  hujus  verh-»  ovUm.^e  ‘t’  ^uuin 

Mago ’f,s;  Multo  certe* DrohaVi1*111  C<a  ^rae'  mincm  umquam  cenfuifr-  a/rXararet’  quibus  ne- 
haec  alias.Cred.diire  Deum,  «SS.  pr  (♦)  Ex  Pipent  S5i 

('0  Ae»!i„„,  UjUciDe.  Sed  hic  teftctur,  quae  i>ar„.B  j,  ^on  dubito,  quin  ca 

na,  quam  C? ,Tl  Praetent }  Cum  ^  t-  .  fingitur  in  Sermone  iiln  „  ^ n  ^  ator,e  difremifib 

-ttw  Z  Z:Jf  Pr«W„r«  iP^hm  vero  r  r»  p.  ,i0  ,  ab' &  copmSus ,  quam  in 

t-s “®,  r  sfca&ass  -^«araxr — “• 

»is%a£.  "u;  s 

n  mttr  lpfos  Chriftionnc  xP?rsfiut  habita.  jntjc  n.nf-  °lUo^  h*c  tenuiffi;  dicitur,  haud  tamen 
Dtaihanos,  qui  dc  tribus  in  1 ftat,m  c°ufiuiaa ,  talia  ipfum  corpufcula  &  ... 

110s  >  quales  Democritus  &  Epicurus ,  induxi iTe 
E  3  Kin 


2$  Arijloteles  Empedoclem  Cap.  I. 

nor  ede  omnino  cum  huic  adferibendum  ede  familiae,  quod  praeceptum  iftud, 
quo  totam  contineri  philofophiae  hujus  rationem  &  falutem  inferius  demonftrabi- 
mus  acriter  tutatus  eft  :  Ov$ev  in  in  <p6a'/x*%  ?  othv.  Hibil  eorum  ,  quae 

vere ' cxfi fiunt  >  vel  generari  proprie ,  vel  corrumpi. 


§.  XXIV.  Ad  Empedoclem  quod  attinet,  licet  ea,  quae  fupra  difputavimus ,  ne¬ 
minem  dubitare  fmant ,  ad  eamdem  phyficorum  cladem  eum  pertinere ,  ad  quam 
modo  Parmenidem  retulimus ;  id  tamen  non  aeque  certum  &  exploratum  ede  vi¬ 
detur  Deum  ab  eo  non  ede  fublatum ,  nec  res  corpore  vacuas  &  limplices  e  natura 
reruni  demtas.  Arijloteles  enim  nonnulla  conjicit  in  memoriam  hominis,  quae  hic 
nobis  difficultates  pariunt.  Primum  docuide  eum  refert ,  (r)  cognitionem  & 
fcientiam  fenfus  quoddam  genus  ede :  quod  quidem  dogma  cum  eorum  conjunctum 
td  fententia,  qui,  praeter  corpora,  nihil  -volunt  exflitere.  (r)  Deinde  animum 
tradit  eum  ex  quatuor  conflatum  putade  elementis ,  eumdemque  res  corporeas  cog- 
nofcere  particularum,  quas  intra  fe  foveat,  auxilio,  rebus  iftis  corporeis  fimilium, 
ignem ,  verbi  cauda ,  per  ignem ,  terram  per  terram  ab  anima  percipi  atque  fen- 
tiri.  (0  Podremo  calui  ab  eo  nimium  tributum  ede  memorat,  eo  quod  membra 
animalium  dixerit  temere  ac  fortuito  formam,  quam  habent,  na&a  ede,  atque 

cer- 


Nam  &  is,  qui  qualitates  inefle  putat  atomis,  ita 
commode  de  generatione  fentire  poteft. 

(r)  Cognitionem  &  fcientiam]  Si  Empedocles  a- 
uimum  ex  quatuor  rerum  principiis  concretum  efle 
putavit,  nec  aliter  res  extra  fe  pofi^s  percipere, 
quam  particularum  ,  ex  quibus  confiftat  ,  benefi¬ 
cio,  hoc  etiam  ipfum  judicafle  c0§?ltl°' 

nem  &  perceptionem  animorum  ninu  eiie,  niti  len¬ 
ium.  Quoties  igitur  Arijloteles  illam  ipn  lententiam 
attribuit ,  id  quod  non  uno  facit  in  loco ,  toties 
hanc  etiam  ipfi  opinionem  exprobrat,  Sed  veri  ta¬ 
men  eft  fimillimum ,  hunc  in  primas  Arijtotehs  lo¬ 
cum  fpeftatum  hic  efle  a  Cudnvortho ,  qui  de  anima 
Lib.  III.  Cap.  3.  p.  45-  r.II.  Opp.  legitur:  IU,’ 

cl' yi  tc  <pp»mp  <9  t ™vrot  uuu  <p«- 

CH ,  ‘EfJiitdoxXr.i  tljnjxt  ’ 

flfOf  TTXflOV  U^iTXl 

>£  cV 

-  .. - •  -  —  06 h  trQlrii  iitl 

K xl  T 0  QpOVU''  *AA««  TTXfifXTXf. 


dem  deditum  efle  vult  opinioni:  quo  jure, ^nunc 
non  inquiro.  Tum  haec  fubjicit:  n«rr««  iroi  t» 

toiTt  o-uujxt.koi  ,  urxig  t o  cti<r  6u.it  ,  uzoXxgt^otiX' 

o-i  ,  pCj  UirSxttsX,  r*  ^  (pfeviir  tS  c/Aolu  T*  ofhtiei.  IU 

omnes  enim  exijlimant ,  intelligere  effe  corporeum , 
ut  £?  fentire  ,  ac  quemque  Jimile  fimili  fentire  6? 
percipere.  Patet  ex  his,  non  foli  hoc  vitio  dare 
Empedocli  Arijlotelem ,  fed  omnibus  uniycrfc  anti¬ 
quis  naturae  exploratoribus. 

(j)  Deinde  animum  ]  Hoc  Arijloteles  ,  prodit- 
ftis  ipfis  Empedoclis  verfibus  ,  in  eo  vituperat  de 
anima  Lib.  I.  Cap.  2.  p.  5.  T.  II.  Opp.  Nec  alii 
apud  eum  loci  defunt ,  quibus  ejusdem  meminit 
dogmatis. 

(t)  Pojlremo  cafui ]  Arijloteles  de  partibus  ani¬ 
malium  Lib.  I.  Cap.  1.  p.  470.  T.  II.  Opp.  "Epp 

jr*(?e*A«  che  oetuc,  tfaxi,  A,y*» ,  biru 0%w  voMct  reii 
to  cuuj^teti  dxue,  t»  t] 5  y«,W.  Empedocles 
perperam  docuit ,  pleraque  in  animalibus  ita  ejfe  colf 
Jlituta ,  quoniam  ,  quum  gignerentur ,  cafus  ita  id 
tulerit.  Idem  Phyjicor.  Lib.  II.  Cap.  4.  p.  470. 
Tom.  I.  Opp.  Empedoclem  multa  cafui  &  fortunae 
dedifle,  graviter  fert,  idque  hoc  ejus  ver  fu  probat; 


Jc  reteres  idem  effe  inquiunt  cognofeere  ac  fentire : 
f,cut  Empedocles  ait : 

Ad  praefens  enim  fapientia  augetur  hominibus. 
Et  alibi; 

_ _ _  _ _ -  Unde  ipfis  femper 

Etiam  prudentis  munere  fungi  varia  exhibet. 

Empedocli  Homerum  jungit  Arijloteles ,  quem  ei- 


*£2j  isret  irvfixogTi  B-tav  rort ,  %t\Xuni  «A \ui. 

Saepe  alias  aliter,  fed  tum  fic  forte  cucurrit. 

Animalium  autem  monftris  fimilium ,  quae  Empedo¬ 
cles  ex  terra  primum  prodiifTc  ,  at  brevi  rurfus  in- 
tcriiffe  fibi  perfuafit,  variis  in  locis  mentionem  ja¬ 
cit.  Sufficiet  unum  adduxifieex  Phyjicor.  Lib.  i* 
Cap.  8.  p.  475.  Or*  ***Atr«  *,*?•* 

lur*,,  xxUxit  'Ipmh***  a i7{  T*  gnym 


§.  h- 


gramjfimorm  errorum  infimulat . 


39 


certa  quaedam  animantia  utriusque'  fexus  primum  fortuito  fuifle  produ&a  ,  quaeso 
ruerint  ^  ante  viri ,  retroque  bovis  forma ,  paulloque  poft  interie¬ 

rint  Multum  certe  in  his  efle  videtur  virtutis  ad  hanc  nobis  fufpicionem  commo¬ 
vendam  ,  nihilo  melius  &  fapientius  Empedoclem ,  quam  Democritus ,  dc  Deo  &  re¬ 
bus  divinis  fenfiflfe. 

Veram  bene  habet:  non  defunt,  quibus  cimftas  hafce  criminationes  diluamus. 
Primam  earum  hoc  quidem  infringit,  quod  nonnulli  alii,  quibus  etiam  Empedoclis 
carmina  lecta  funt  ,  longe  fecus  ,  atque  Jrijlotcles  ,  fententiam  ejus  ceperunt 
fcriptumque  reliquerunt,  Empedoclem  non  in  fenfu,  fed  in  ratione  veritati  notam 
^tEsnpirims:  j  U,  „  **,  a?  »  ^ 

faere  \,r  ?  *f“’n'°V  T  &  5t,w  “^®*w  *v*<  >  *  5  Mi 

dicar,  multem  ex  EmPed°cli*<  "°n  ?. fafibtu,  fed  a  retia  ratione  ju- 

bus  dmmaTalidem  mn  Ytr  Tf'Tm$a’tm  #  inmam  rpartim  humanam  :  e*  qui¬ 
dam  fententiam  ex  Tn(?5e  pnSem  A  b“ma™"  ‘"‘tm  Po£e.  Ad  quam  confirmati- 
ie."tent»m  ex  lplis  ,  quae  reftant  adhuc  ,  carminum  Empedoclis  fragmenti*; 
-loc.  quidam  proferri  queunt,  quorum  hic  umlm  tantummodo^  tedi0S  pone! 

Tviuy 

na,  ex  recentiori  alterum.  Tertullianum  id  credi' 
difle,  quod  Ariftoteles  Empedoclem  affirmat  ftatuis- 
fe,  cx  his  ejus  apparet .verbis :  Quid  erit  fenfus , 
niji  ejus  rei,  quae  Jentitur ,  intellectus?  Quid  erit 
intellectus ,  riifi  ejus  rei,  quae  intelligitur,  'fenfus ? 

- .  Quis  mihi  exhibebit  fenfum  non  intelligentem 

quod  fentit ,  aut  intellectum  non  fentientem ,  quoi' 
intelli git,  ut  probet,  alterum  fine  altero  pofTe  ?  Li¬ 
bro  de  anima  Cap.  i  8.  p.  171.  Opp .  Venetae. 

Et  is  ipfe  tamen  facultatem  veritatem  a  falfis  fecer- 
nendi  fitam  efle  putavit  in  ratione.  Num  vero 
Hobbejium  ignorare  poterat  vir  magnus ,  quem  to¬ 
ties  refellit?  Huic  quid  fcientia  &  cognitio?  Cer¬ 
te  fenfus.  Nulla  ,  inquit ,  ejl  animi  conceptio  quae 
non  fuerat  ante  genita  in  aliquo  fenfumn.  Levi  at  ha 
ms  P  I.  Cap  j  J-  3-  ■  Quam  propter  caudam  & 
Deo  derogat  fcientiam  Vid.  omnino  Elementa  de 
cive  Cap.  15.  $•  4-  h  117.  118.  Idem  vero  ad 
redam  rationem  confugiendum  eire  decernit  ubi 

dc  veritate  judicium  fit  inftituendum.  y*id  Levia - 

thm  Cap.  S-  h20'11-,  Num  itaque  Empedoclm 
exilhmandum  eft,  quoniam  ita  de  cognitione  judi¬ 
cavit  animi,  res  omnes  fuftuliire  fimplices  &  a  cor- 

“fuiffe0"  °Pin0t- '  'laeC  cnim  «W» 

ejus  viuuuii  iuuie  ,  quam  multorum  ex  antiouis 
fuilfe  philofophis ,  &Min  hi iffcj  «mSX 

fcrep”realfS-nCOrarfarUm  coS'*io"em  non  di' 

lcrcpare  a  lenki ,  at  t  »«470:»  five  rerum  ,  quae  ra¬ 
tione  tantum  intelliguntur ,  formas  &  foecics  in  ip- 
la  innatas  &  reconditas  elTe  anima  ,  idcoque  uw 

tertulliani  verbis  utar  loc.  cit.  mentem  per  animum 
jtve  tu,  incorporalia  intelligere .  Quamobrem  nil 
caullae  erat,  cur  hic  pro  Empedocle  libi  pugnandum 
duceret  contra  Avfiotelem  Cudw.ortkus- 


mus: 

lK‘  Qu.ae  v,ero  non  ito  fatta  funt,  periere  &  Pereunt 

vii  c.S™  Lcsitur  hic  locus  Lib- 

lo  poft  affermr  Sii  f™'  h  3!xs'  Q»ip*ul- 


teles,  ‘ei  attrihnlffi»  Uiaf:dlum  ,ide’n  ,  quod  Ariflo 
fola  opinati  funt  e/n  fS?*  qU* :  Pleri(lus,  inquit, 

nebo,  ea  nnpp  ’“T P’  4°5*  rd  vero  mo- 
decrevit  extra  on^nem  d  i  qU°  PerciPi(:  animus , 

,et  aPud  mPe  u  a|£q  iw‘  locus  tantum  va- 
nem  qtta€ram;  7iT?ls  e]us  interpretatio- 
cit ,  efle  quosdam  nui' jr\^jXt,US  ^0c  tantum  di- 
fuiire  dicant:  alii  iaki-r E'yfedorchs  fententiam  hanc 
ftovero,  rem  itu  ferc  hIltfr  fentiebant.  (II.)  E- 
fenfmim  teftimonio  Mnim !,  at(lue  Empedoclem 
vertatis  in  ratione  notam  autem 

bine  confequntur  ,  comiirinL'  n«‘?  tamen  ,  an 
vifam  ipfi  funTc  a  fenbfud™r™arc  “f©™''™ 
jmhi  vis  judicandi  ir.cft;  nii  imoedir  S1‘]ya  ci,lm 
&  fentirc  llnum  id'-m<]uc  cenfct  in’ ani' 
P«cSm"  J-‘“  3llamdaln  e® qPofitam  cxilfimet  rei 

S«U  rcqift  '  Sa  d  hPBSi d,JudicanclL  Exempla 
i  mt*  iima  dabo:  alterum  ex  veteri  memo- 


Empedocles  nec  fuit  Jtbeus,  Cap.  I 

rv!*»  «ist»  tfvM,  >U  &  ?  tUMT  ««SW. 

^  membrisque  fidem  arce:  fed  haec,  quae  clara,  teneto. 

A,,™,,  S*r^fn-..N= 

animam  o  adducit  nos,  nihilo  meliori  jure  Empedocli  porten 

Quod  quidem,  ut  igne,  aqua  &  aere  concretam, 

tum  hoc ,  animam  ’  0  piatoni  jd  adfcripfit ,  qui  communi  omnium 

ab  Arifiotele  attributum  effe,  quam  quo  U*m  W  ^  ^  fib4erior ,  quam  ipfe  /iri- 

contentione  pror  i  ^  ;c|em  ?  qUOd  ante  illum  Pythagoras  docuerat,  pqftea  Piato 

docuit  (y)  animos' in  varia  migrare  corpora  decrevit:  ex  9U°  uonTequitur  eu 
docuic,  {y )  .  ..  .  .  -/r-p  exftitifle  cos  ante  corpora,  oc  immortales  enc* 

hoc  quoque  non  inficiar. .potari^ idem  corpore  vacua,  effe  mentes  con- 

ceftes  ,Pqui  animos  ab  ipfp  perenne? 
cedere  \  •  piutarehus  primam  exiftimafle  eum  perhibet:  tivca  ksh  t*. 

efle  habitos  ajun  .  (  )  a  £?  mos  efJe,  qui  nondum  nati  fmt,  G?  eos ,  qM 

^  -‘"V^JeTuaoribus  conila?,  cenfuifle  eum,  mentes  h* 


*«.  pe  ^nantes  hoM^  a  4  -  V  -  ~r  ^  infrena 

dit,  fupremique  Numms l^^deeretum  «le^  ^  _  Verum 

haecce  .totam  Empedoclis  de  animis  philofophiam  luculentius 

enarravit-  c^jus  hic  ipfa  verba  adjicere  placet:  K«™  *  w  4  MeufmSi 

-  - -  <t>vpas  ZkcQiV  ,  >9  « A«7^?  j 

Ne/Ke»’  [Muvojufyu  'mcux)(&. 

‘Mem  5,  £  *  ‘£’  J*'  $  «‘'-“"«i"* 

4>«©-  «  n  W  **uv  ^ viX  *Vu9> 


s?f  ov  o!  lummwte ,  *A-nff 

(x)  Platonem  infimulat ]  Locus  cft  Lib.  I.  d<?  3' 
Hima  C.  2.  p.  5.  !T.  II.  Opp.  Omiiit  hic  autem 
voces  *»  Cudworthus.  In  hoc  enim  libello 

Jrifloteles  indicat  opinionem  hanc  a  Platone  pro¬ 
ri  ofitam  efle. 

t  (  *)  Animos  migrare}  Min ut, vv^xtr uti  patronum 
fuiifc  Empedoclem,  cum  ex  aliis  veterum  locis,  tum 
ex  notiffimis  eius  verfibus  perfpicuum  eft,  a  Dio¬ 
gene  Laertio  Lib.  VIII.  Segm.  78.  p.  359.  ferva- 
Vic  nuibus  fe  &  puerum  «  puellam ,  planum ,  pt- 
fcem  &  avem  fuitie  praedicat:  item  cx  eo  quod 
idmalia  necari  vetuit.  Vid.  Piutarehus  de  folen. 


an{2)  Piutarehus ]  Libro  advetfus  Colotem  p. 

T  (  a  )  M \Jranxntt  ]  His  verbis  Plutarclium  uti  vid^ 
Libro  de  exfilio  p.  607.  poftquam  Empedoclis  ve** 

!>•  418.  4*9-  quircaeinter^ 


’  2*"  nec  fola  corpora  defendit.  ^ 

CiV0t  heipuvat  *n  okqt(&  rjActaXifffty. 

*  4  ”A-W  ■  *  *  «**■’*  WyO  Sk  W 

-—-/4  «[/«/,  6?  errans 

■Lite  furente  agitur.  _ _ .  _ _ _ 

ijt,f{?,fh  &  PrimmJlatum  re/umil,  terrena. fi. fugiat,  fi?  _  illaetabilem  locum ,  ut 
Ubi  caedes  iraque  &  mille  alia  mala  Junt: 
w  quem  $ui  inciderint ,  ^ 

-  per  pratum  tenebras  que  vagantur. 

Tennis  'Suentium  teri'!.,?1*1  fratum  ad  veritatis  pratum  prepers  ileducit ;  come  relia. 
*>,  intdleftu  gJave^eft  e~tus j‘1'1  .felici— vita  privatus.  Ex  his  quae! 

d«nceps  docui  ’  b  EmPciock  &  Pythagora  fluxifle,  quae  pial0  de 

cx_ploratutn  en'bfltC’  j11»  attulimus  ,  nihil  nobis  in  promtu  foret  f,,;,  •„ 
wims  hoftibus,  vePcumio^^*^’'’  injuria  afficere,  <iui  ve'  eum  fupremf  ST. 

1  abfolvi  judicat  nUcm  ,01]5aD6unt  hominem,  quod  corporibus  naturam 

fd\K}r  conflat LI* Verum  %?““  perhibP  ’  T"  eft^ 

(/)  CfeWBX  Alexandrinus  in  nrlecemis  hlS-  ad{!CI^.mus  -  alia.  primo 

«Ww?  SJuGuruL praeceptis  Empedoclis  hoc  etiam  fuifle  narrat*  "hp  w  ;  ' 

**■  *»  cc«c  r^’  f  *  «w* 

XVi£S,  «a^  ^  u^X7myji££  hwa$*li  *  * 

Qg  _  -*«WTOt  d»,cmy  S.ueVo,,  &  „  r&mgw  r-  r.  A. 

obfcrvMvlt  CttW  ^",V  ,are  conjunftis  menfaque  per  aevum  fi?f 

^  r-“-  **^,ta-*«"* 

eg0  nunc  ipfe  vag0r  #  finitus  exful. 

*  i??  CffWns  adUxandrinus')  Stromatum  Lib.V - 
ferri rl'  ,  ^  ex  carminibus  'Empedoclis  locum  af- 
a  probanda ,  quae  hic  dixit,  Clemens. 

F  (O  > 


*«Wo> 

A"‘/*#MS  o'rt  ^i>x  V**  f*t»\ f 

.  toklyxwi  p;9l0‘  * 


42 


Empedocles  ulterius 


Cap.  I. 


Deinde  &  hoc,  quod  animadvertatur,  dignum  eft,  eum  non  modo  mentes  homi¬ 
num  immortales  cenfuiflfe  ,  verum  etiam  daemones  five  genios  profeflum  efle, 
quorum  aliqui  de  coelo  delapfi  fint,  divinaeque  Nemefi  ab  eo  tempore  poenas  de¬ 
derint  graviilimas.  Hi  vero  daemones  (e)  a  Plutarcho  vocantur  *ycvomnx  c*t~vot 
$  ’EfA7n$:xh(xc  Salpon; ,  daemones  tlli  Empedoclis  de  coelo  praecipites  &  divinae  vindiciae 
expofiti.  (/)  Et  exftant  adhuc  verfus  Empedoclis ,  quibus  exquifitos  cruciatus  ho¬ 
rum  daemonum  defcribit.  Tum  id  etiam  huc  referri  debet,  quod  efle  naturalem 
quamdam  ,  nec  ullo  modo  mutabilem  juftitiam  edixit ,  non  locis  &  regionibus , 
non  tempotibus ,  non  humanis  denique  legibus  alligatam,  verum  omnibus  omnino 
temporibus  &  locis,  nec  non  in  quavis  gente  aequis  viribus  praeditam,  cui  nullo 
modo  vel  addi  aliquid  vel  derogari  queat ,  feu  per  infinitum  fpatium  &  ingentem 
fplendorem  diffufam.  Sic  enim  poetarum  more,  luminibus  quibusdam  adfcitis, 
de  hac  juftitia  loquitur: 


Ce")  A Plutarcho  vocantur"]  De  vitando  aere  alie¬ 
no  T.  II.  Opp.  p.  83o.  Ait  Plutarchus ,  eos,  qui 
acre  opprefli  fint  alieno  ,  non  fecus  difcurrcre  & 
vagari  lblere,  quam  «  UiXei 

ri  "E/AitifcKittu  ,  genii  illi  Empedoclis ,  Deo¬ 

rum  ira  impulji ,  ac  coelo  deturbati.  Qua  occafione 
data,  verfus  aliquot  recitat  Empedoclis  ,  quibus 
daemones  hofce  &  terra  &  alto  vehementer  jactari 
refert. 

(f)  Et  exftant  adhuc  ]  Dedi  illos  verfus  paullo 
ante  ex  Plutarcho ,  quibus  illi  poliunt  jungi,  quo¬ 
rum  modo  mentionem  feci  ,  apud  eumdem  Plu- 
tarchum  de  aere  alieno  vitando  T.  II*  P •  830.  Men¬ 
tio  quoque  fit  hujus  de  daemonibus  &  animis ,  quam 
Empedocles  fovit,  opinionis  apud  Stobaeum  Eclog. 
phyf.  Lib.  I.  p .  1x2. 

(g)  'U**  t*  p,,]  Hi  verfus  ab  Ariftotele  reci¬ 
tantur  Rhetoricor.  Lib.  I.  Cap.  13*  P-  737.  T.  III. 
Opp.  Latine  fic  vertas  :  Sed  hoc  quidem  omnibus 
eft  legitimum ,  &  per  latum  aethera  omnibus  in  par¬ 
tibus  extenfum  eft ,  perque  ingentem  fplendorem.  Ex 
hoc  vero  loco  vix  ac  ne  vix  quidem  conficias,  nili 
aliunde  conftet,  Empedoclem  exiftiinafie ,  univer- 
fum  genus  humanum  communi  quodam  jure  con- 
ftringi,  quod  nec  tempus,  nec  cafus,  nec  ulla  res 
alia  miutare  queat.  Quod  enim  rnanifeltum  eft  ex 
Ariftotele ,  hi  verfus  non  de  omni  jure  generatim , 
fed  de  eo  tantum  agunt,  quod  Empedocles  pro  jure 
habere  voluit,  occidenda  non  efle  animantia.  Ta- 
ceo  ,  filuftrandi  &  ornatus  tantum  caufla  affem  eos 
a  philofopho.  Efle  tradit  Arijloteles  ab  ipfa  natu¬ 
ra  perpetuam  quamdam  legem  ,  nec  ulla  ratione 
mutabilem  ,  hominibus  feriptam  ;  de  qua  id  dici 
queat,  quod  de  praecepto  non  necandi  animantes 
fcnptum  reliquerit  olim  Empedocles .-  k«,  i<  ’e^o 

hi  fM  trthut  ri  ^VXo,  rgTe  * 

£t.  *  Empedocles  dicit 
de  non  interficiendo ,  quod  animatum  eft :  m  enim 
ppn  quibusdam  quidem  jujlum  eft ,  quibusdam  tero 


( g )  'A&* 

non  juftum.  T um  fequuntur ,  qui  hic  a  Cudwortho 
laudantur,  verfus.  Non  ego  negem,  vifum  efle 
Empedocli ,  aeternum  quoddam  efle  naturae  jus, 
cui  omnibus  obtemperandum  fit.  Scio,  Petrum  id 
Gtjjendum  fecifle  Comm.  ad  Librum  X.  Diogenis 
Laertii  Tom.V.  Opp.  p.  158.  qui:  Praetereo ,  in¬ 
quit,  Empedoclem  jufta  injujta  ,  lege  defi¬ 

nientem.  Sed  nullum  is  fententiae  hujus  au&orem 
nominavit.  Id  contendo  tantum ,  ex  his  verfibus 
difficulter  id  probari  Doffie. 

(A)  Haerere  poteft  fufpicio 1  Reliquum  eft,  ut 
videamus  ,  an  haec  contra  Ariflotelem  defendo  Em¬ 
pedoclis  plus  habeat  roboris ,  atque  fuperior.  ( I. ) 
Negat  vir  do<5tus,  Empedoclem  id  docuifle,  quod 
eum  docuifle  tradit  Arijloteles ,  animam  ex  rerum 
pmnium  principiis  concretam  efle.  Id  vero  in  ho¬ 
mine  miror,  qui  veterum  quidquid  nobis  reftat  mo¬ 
numentorum  ,  paene  edidicerat.  Hunccine  praeter- 
iifle  credam  ipfos  Empedoclis,  quibus  hanc  opinio¬ 
nem  profitetur  ,  verfus  non  apud  Ariftotelem  tan¬ 
tum  de  anima  Lib.  I.  Cap.  2.  p.  5.  T.  II.  Opp.  & 
Metaphyf.  Lib.  II.  Cap.  4.  p.  281.  T.  IV.  Opp. 
fed  etiam  apud  Sextum  Empiricum,  Chalcidium,  & 
alios  veterum  legi  ?  Yide  ,  quae  paullo  ante  ai 
g.  14.  obfervavi.  (II.)  Ex  hoc  patere  putat,  A- 
rijlotelem  temere  &  fine  caufla  hanc  opinionem  at- 
tribuifle  Empedocli ,  quod  Platonem  in  eadem  hae- 
fifle  fcripfit  fententia  ,  quem  tamen  alieniflimum 
ab  ea  efle  conftet.  Verum  qui  Platonem  tanto  ftu- 
dio  evolverat,  atque  Cudworthus ,  isne  nefeire  po¬ 
terat,  cum  in  Timaeo  aperte  poft  Timaeum  de  ani- 
ma  mundi  p.  506.  ed.  Galei  praecipere ,  animam 
mundi,  cujus  noftros  efle  fimiles  vult  animos ,  e* 
eodem ,  feu  ex  ejfentia  divitia ,  &  ex  diverfo ,  feU 
ut  recte  Simplicius  expofuit ,  ex  omnium  elemen¬ 
torum  principiis  conflatam  efle,  §■  19*  />.  242.  nec 
obfcure  $.  20.  p.  244.  docere,  inde  fieri,  ut  ani¬ 
mus  res  fub  fenfus  cadentes  cognofcat  &  intclligat  ? 
Nqb  id  diffitentur  illi 3  quos  nemo  facile  odii  ali' 

ctf: 


§•  H- 


contra  Arifloteletn  defenditur. 


43 


’  "  ^iSf  t  aTAirs  cw)is. 

In  homine  vero,  qui  aeternam  efle  fatetur  natura  i 

impietatis  erga  Deum  (A)  haerere  potefl:  furnir-In  legem>  V1X  ac  ne  vix  quidem 
Jam  quid  de  reliquis'  dicemus  ,  quibu  ;?'P^  . 

Ut  a  fumma  propius  abfuiffe  videamr1?™™"1  EmPed°c!is  contaminavit  33 

jecerit  aliquis,  iibrarion,"  ’  qUam  J*0gma.  E>»peioclis.  Neque  vane  f 
noftris  pro  Demerito  hnrl,m  lncuna  <^.neghgentia  faftUm  efle  annrl  ?rtaPls  C0!V 
philofophorum  quemqlam  n"0™6"  1.eS.Itur  Empedocli,.  (i)  £‘‘l -xemP“s 

bus  ArJ  ^  L‘n(]uartt  novi,  qui  eiusmoHi  nniH  i4.'  ,  L  enim  veterum  ego 

dum  4a  eh  rn?T’  fi  refle  mcntem  expreffit  l»P>,US  d, pendent  carmini- 
“  ehls  aduiteravit ,  id  quod  eum  TeZtX ^  inter' 

ncils  exponendis  nonnum- 

Ss,  vim  nz »  Sim^  -  ChW.  a..K,.„  _■  .. .  <Juam 

Chalcidius  in  Timaeum  P,a,°  >  inquit 

29s- 

’ “*  »  &  V‘oe  initia  femunu,.  %  'nitio- 

r£mriXWemiun  fiu  eZt  ’  f  pnr%s  <»*'«’» 

®» s«»:XntA  dSs^eni;,s? 

wJJioWuf  in  J  a  AttuIlt  illum 


dubium  revocem.  Tot  enim 
repugnare  fas  fit ,  quid  dcmt^frUm  teftimoniis  fi 
quod  ex  his  effici  puti  vir  do^muT^ 
mentitum  efle,  quum  feriberet  c  .f*riftotele,n 
clem,  animum  ex  rerum  iS  ^  nfllllPc 
id  vero  inficior.  Non  ejUs  generi?11 -d°  tUI!! 
lo  poft  docebo,  illud  eft  do|ma  4  5?  Td  pa,uI* 
re  nequeat ,  cui  hoc  placuerit  ’  Ut  1S  13  Pr°ka~ 
( i )  Nec  enim  veterum  1  Etiam  h.v  • 

Empedocle  modum  excedit  vir  egregius  ^  ?urgando 
ter  Arijlotelem ,  nemo  veterum  dixiflet  \VPr3f' 
animalium  tam  abfurde  fenfiflTe  Empedocle  n  ntZ 
habilitatis  forte  aliquid  haberet  fufpicio  eius’  rn? 
rupta  efle  Ariptelis  exemplaria  divinanti  ..  at 
alii  idem,  quod  Arifioteles,  memoriae ? ^■7erU,n 
e  quibus  Plutarclium  adv.  Colotem 

a  «t,®?  hoc  1 123-  tanto  libentius  nomino,  quoniam1!’  9-PP'  ?' 
ra>  &inJ&’  -Vlderi  Ulud  defeend  ^/fn^f  co'  eo ipfo  libro  non  fegniter  Empef^T  1i.aho<iain 

qu.oque  nZTt$Ll  y‘!ae°-  &  •  V<  °'™era  dubi adSPSoL 

*>>  r  •  Chalcidi*  •  ipfl  VCTfus  Empedoclis  nondum  interierp 


ret. 

vum  mem  tcft 

^“pudme„mPUd VsS^“"  . J 

^Mtaices?  animalium 

**  cl*  teif*  «w£S? 

[c>tum  Pw/iao.nI?’1  Chalcidium  '  ur<6‘  ]pfl  verfus  Empedoclis  nondum  interie?? 

^  Pariter  appelht  z/q  ”  ’  fententiam  iftam  expofuit.  Aeliana  A  6’  cluibus 

ni,ic4;5n0;/-298-  /.&  xvl  c^.  29  ^“  *emu™™- 

que  J  s  Praetereo.  Simplicia?  ■  .a  0s  ldein  fig-  . v:4  -c —  1  9‘  icrvavit;  unde  hnr 

ajlm  *<£kI'?k“’  hoc  S» aliter-  «• 

e  fi:  ‘Putat :  a  cujus  fenrent-  intelle- 

ie  foret,  q  \  ad  p[olemaeum  p  u,  m  ?7°n  averfus 
goram  &  ii4flUs  ld  pateretur  Cnini  faci‘ 

praecepta  requ^% ;  &  quotquot  vefemm  ho^"* 

eultatibus  fecus  f‘5Ullt  >  non  potui  S  horT 
accepimu^J  «que 

ili°cIem’  animos  1,  nov\  Credidiffe  obfervat^’ 

FuKPeCCata  in  COrP°rafTaecrdmigrrre  corP°«, 

fata  d  itqUe  Pie  vixerint ,  ad  ^ detrufos  efle,  qui 

fiSS&fsfiSr^s 
-^aaanaSSs 


lententiam  litam  expoiuit.  Aeliam,?  ,1  ’  >  m,s 

molium  Lib.  XVI.  Cap.  A  fatura  ani- 
eos  juvabit  referre.  avit>  Ulldc  huc 

n»xxu  p»  «t*9t„^rU7rx  . 

Btfytri ,  &>J(*Tpa>px  T'  « •  v  Quit 3£  , 

■A*M,  WmL:.  *  *  •>—'«■» 

Tj  ii  v»«4.3  AT*1""’1"* 

PetmST^  dU?‘‘X  «imsi/a  «ririi 

In  Per  1 6  r°PiS  b°Vis  forma  aut  vice  verfa. 
In/unt  g>  Z17 rndam  ■°eJi‘ei‘f°nm: 

J  ^  /w7Ma/i0  t/j  co/ifra. 

^/ler??,..-^nc  Iocum  viru,n  celeberrimum  ,  Jo. 
r W«wb  ,  mihi  indicafle,  gratus  profiteor. 

^  2  (*>  EiV» 


^  Empedocles  ulterius  Cap.  I. 

auam  feciffe  notum  eft,  fateamur  id  quidem,  neceffe  eft,  philofophum  hunc,  qui 
legibus  mechanicis  in  rebus  tam  naturalibus  quam  divinis  interpretandis  ufus  eft , 
caullo  plus ,  quam  fatis  erat,  fortunae  atque  cafui  dedifie.  Cui  quidem  vitio  fem- 
per  illi,  quamquam  dispari  gradu  ,  nonnihil  videntur  fuiffe  dediti ,  qui  leges  motus 
individuaque  corpuscula  in  explicandis  naturae  rationibus  adhibuerunt.  Interim  ne 
ipfe  quidem  Arifioteles  Empedoclem  perhibet  rerum  omnium  initia  &  origines  ad  ca- 
fum  &  fortunam  ponderaque  &  momenta  naturalia  tuliffe  :  in  quam  fententiam 
haud  ita  pridem  plnlofophi  quidam  ingreffi  funt  qui  nec  Deum  tamen,  nec  men¬ 
tes  corporis  expertes  videri  volunt  tollere,  fed  hoc  tantum  refert,  eum  nonnulla 
hoc  modo  explicare  conatum  effe.  Quin  etiam  difertis  verbis ,  Empedoclem  atque 
Democriti  qui  Deum  effe  negant,  affectatores  multum  inter  fe  diftare ,  teftatur: 
(k)  E  In  Ss  W  «  *  T.  a.  Quorum  quidem  verborum  haec  eft  vis  ac  fententia :  Em- 
pedo  cies  ,  dum  explicat  naturam  &  rationem  corporum  animalium ,  quaedam  ad  cafum  g 
fortunam  legesque  naturae  refert.  At  funt  alii  quidam  philofophi ,  Leucippus  nominat  im  u 
Democritus ,  qui  coeli  hujus  &  omnium  mundi  partium  caujfam  cafui  CJ  fortuitae  ato¬ 
morum  commotioni ,  Deo  prorfus  omijfo  ,  adf exibunt.  (/)  Empedoclis  quidem  & 

,  amicitia  &  discordia ,  quas  ^xl“>  effe  vult  tyuAi e/ev,  caujfam  agentem  ,  prin¬ 
cipiumque  omnis  motus,  qui  orbem  terrarum  agitat,  certa  quaedam  vis  genitrix 
«a  videtur  effe  ,  fortuita  legum  mechanicarum  a&ione  nobilior  &  praeftantior;  nec  id 
ipfemet  alicubi  Arifioteles  diffitetur,  (ra)  Plutanhus  praeterea  auftoreft,  ex  Em¬ 
pedoclis  fententia  difpofitionem ,  quam  videmus,  &  conftitutionem  naturae  rerum 
non  ex  cauftis  proveniffe  corporeis  virtuteque  ponderum  naturalium ,  quibus  nulla 
ratio  fed  fortuna  tantum  vice  ducis  fuerit ,  verum  divinae  fapientiae  eam  opus 
effe  ’  quae  quidem  unicuique  rei  locum  aflignaverit  ,  ±x  i*  »  <pi<nc  < ffcn  z*?*?* 
n  ®c;f  ai  WF&r  kv*  non  talem  qualem  illi  natura  dedent  Je i 

qualem  conjlitutio  rerum  commune  propter  bonum  exigebat,  (n)  Smphaur,  cui  leftus 
eft  Empedocles ,  duplicem  ab  eo  mundum,  alterum  fenfibus  &ocuhs,  alterum  ra; 


(&)  Pl  Arifioteles  Lib.  II.  Phyjicor. 

C.  4.  p.  470.  T.  I.  Opp.  Empedoclem  primum  fig- 
nitkat  interdum  cafui  &  fortunae  nonnihil  tribuere 
in  rerum  naturalium  expediendis  rationibus;  dein¬ 
de  fic  pergit :  E.o-»  JV  t**»*,  t*  wWuj  tZ> 

7TMTU*  XLTiZtTCU  To  XltT  T* VTCfA/eC. 

m  ytyi srfxi  rC.t  tC,  »l’W.  Haec  ver¬ 
ba  Graeca  ita  interpretatus  eft  Cudworthus ,  ac  II 
memoria  in  illis  cxftaret  atomorum  ,  Leucippi  item 
ac  Democriti.  Nihil  vero  horum  apud  Arfiotelem 
hoc  quidem  in  loco  legitur. 

( l )  Empedoclis  quidem  ]  De  his  rebus  vide ,  quae 
infra  differamus  ad  Cap.  4.  §.  <5. 

( m  )  Elutarchus  praeterea ]  Quae  paullo  poft  lau¬ 
dantur  ,  verba  ejus  leguntur  Sympofiacon  Lib.  L 
Ouaejl.  2.  p.  618.  &  a  Plutarcho  quidem  verfibus 
nonnullis  Empedoclis  fubjiciuntur  ;  fed  difficulter 
inde  conficias  ,  hanc  Empedoclis  fuilTe,  quae  his 
verbis  proponitur ,  fententiam. 

(  n  )  Simplicius  ]  Comm.  ad  Arijioteiis  Lihr0S  pjiy. 
ficor.  p-  74-  b.  ed.  Graecae  Aldinae.  fapien- 
tis  eft,  tardius  ea  credere,  quae  recentiores  hi  Pla¬ 
tonici  de  antiquis  fapientiae  profefloribus  corum- 


que  inftitutis  memoriae  prodiderunt.  Solent  enim  * 
id  quod  alias  forte  latius  docebo ,  invita  faepe  ve¬ 
ritate  totam  veterum  philofophorum  turbam  in  luas 
partes  pertrahere. 

(0)  AuQor  Libri  de  placitis]  Lilro  II.  Cap.  20. 
p.  900.  T.  II.  Opp .  Dici  hic  nonnulla  pollent  do 
hac  Empedoclis  opinione,  quae  vehementer  diftat 
a  Platonis  de  fole  >•«»■£  fententia  ,  cui  tamen  Cud- 
moorthus  eam  cognatam  efle  arbitratur.  Sed  vereor» 
ne  longior  jam  multis  effe  videar.  Itaque  hacc  o- 
jnitto. 


(p)  *'OAw®.]  Hos  verfus  Clemens  habet  Alexan - 
dr.  Stromat.  Lib.  V.  Cap.  14.  p.  733-  Refte  e0S 
hic  efle  redditos ,  neminem ,  qui  vel  mediocriter 
Graecas  callet  litteras ,  fugiet.  At  Cudworthus  fic 
eos  Anglicc  interpretatur  :  Beatus  ille ,  qui  divina* 
cognitionis  thefauris  mentem  fuam  abunde  replevit  •  ,y 
at  illemifer  &  infelix ,  cujus  mens  ita  ejl  excoecat* 
obfujcata ,  ut  Deum  effe  neget.  Voluit  vir  exi¬ 
mius  hac  verfione  lectoribus  perfuadere,  ac  fi  yer- 
fibus  his  Empedocles  pietatem  adverfus  Deum  lau¬ 
daret  &  coecitatem  eorum  ,  qui  Deum  efle  n 
gant,  exfecr aretur.  Sed  evidens  eft,  Empedocle 


S-  “4-  contra  Ariflotelem  defenditur .  4^ 

tioni  foli  patentem .,  quorum  hic  illius  exemplar  primum  atque  unicum  fuerit,  in* 
£  \  U;5?  .e,e*  Peraloet;  quo. non  alienus  efl  au&or ,  quisquis  demum  ille  fit, 
dios  fjl  {  $  Mttts  pbthif°pbQTum  ,  utpote  qui  Empedoclem  commemorat  $v'o  ijA&f, 

KS,“;;s2fs a  1. «-  ~ 

vacantes  ab  eo  fublatas  effe?  Infe  enim  ;n  *i-  ••  „ve^  naturas  corporw 

{!“!£  fuorum  difertilprne  omnium  pro  fe^-erb^fe^it!8  PnnVilrio^verfitinf Bt  ’  Calfhl 

jicio,  metatis  &  religionis  praedandam,  eorum  vero  qui  Deum eff'  nnlimr°S  f>  ] 
utiam  &  temeritatem  nervofe  ac  egregie  exponit:  ’  9  nolunt’  ftul' 

(p)  OAG^*,  Of  irojTntoiV  CSrlTVJlxIo  7rAk7»p  * 

A«Acf  </[■,  d  mcmturu  0g«p  Si-* 

Felix,  divinae  pojjedit  qui  bona  mentis: 

Sed  mifer  ejl ,  tcnebrnfa  Deum  cui  opinio  curae.  • 

iude  Deum  humana  forma  membrisque  praeditum  efle  negat: 

(0  Ou  jx\v  $  (Bfojiv, 

Sat  1C°m’  eum  alia  itione  corporatum  efle: 

(>)  ojx  tpv  w**-  bT  ^ 

1  XX"  *«&y- 


praedicare  /  &  '^ferial^nT*1*  m’oric  >  felicitatem 
laborarent ,  deplorare  •  nnnT  ’  -3ui  fuPerftitione 

j- 

non'»»Uis  iSSuemf”tfus  «os  inveniJ; 
(r)o/«»  ’  fequunt“: 

«'ni  I/” ,»lrt  fc*  oculi 

Vctilit  hos  »erfUs  i  froi/ire  w 

ili.  V.  p.  S94.  2e.O«»  .««. 

boraffe  CudworthU7tl  ‘ 1  ^tur  perfpicuum  eft  la- 

quas  Arifioteles  cum  fovin>>  Emp?d,ocle  depelleret , 
heUquuni  eft  ,  ut  videamus  pClhlb.et »  kntentias. 

£lta  hacc  ,  ut  propterea  in’eomSUS  generis  llnt 
Deum  efle  foi-pm,,/  Ar  „  •  Corum  numero,  nUi 
Empedocle*  hlk  ’  &  anunos  interire  necant 
dum  Zfc  njfief  Nou  fum  nefeius ,  du- 

CaTuf  he?Um  Llb‘  IIL  ad  Au- 

p'  212-  fummam  erga  Deum  im¬ 


pietatem  exprobrafle  Empedocli ,  cujus  veftiigia  * 
iunt,  qui  premunt,  viri  longe  doftilTimi.  Verum, 
expenfis  rebus  omnibus ,  nec  fine  cura  luftratis  * 
quae  nobis  reflant ,  philofophi  carminibus ,  ab  hoc 
difcedendum  efle  judicio  decrevi.  Aut  omnia  no¬ 
bis  repudianda  funt ,  quae  ad  nos  pervenerunt 
fragmenta  Empedoclis. ,  aut  vero  affirmandum ,  cen- 
fuitie  hominem  ,  efle  aeternam  quamdam  &.  excel¬ 
lentem  naturam  ,  a  corporea  hac  moic.,  quam  ha- 
bitamus,  jej  unctam ,  unde  animi  noftri  hauiti  effent 
ac  delibatu  Non  negaverim  ,  efle  in  decretis  ejus 
aliqua ,  e  quibus  confeftaria  vehementer  in  Deiun 

Tw  vTvam  u-licL  Verum  ^  ,  quod 
"i  fin,-n0blS  pcr  aequitatfim  licere  in  anti- 
bndic  cumTenteS  0mnia  illa  conferre,  quae  nos. 
Har  eL?cfe?teitt^  COmm  Puta»^  lbciata  efle. 
Hac  enim  fi  icgc  fas  erit  agere,  nec  veterum  nec. 
recentiorurn  aliquis  innocciS  erit ,  tui  pauUo  libe- 
rms ,  ac  multitudo  folet ,  philofophau  funt.  Quem¬ 
admodum  autem  ifta  omnia  quae  tam  follicitc.  al> 
eo  removet  Cudviortkus ,  ita  'Empedocles  tenere  po¬ 
tuerit,  ut  nihilo  tamen  minus  nec  Deum  nec  animo- 
rum  perennitatem  tolleret ,  omnium  patebit  lucu- 
F  a  te* 


^  Ornes  ante  Demeritum  Atomifiae  Cap.  I, 

Denique,  qualem  efle  Deum  putet,  aperte  declarat: 

'tfkoi  Qplu)  hpq  kj  ectittrQxJ®*  incilo  jWfcvo*  • 

$f>ovT,n  yoa-fjiov  uTrvcvfe  kc trudosmrx  S^cw. 


Sed fantta  tantum ,  nec  verbis  explicanda  mens,  quae  cogitationibus  celerrimis  totam  rerum 
naturam  agitat . 

35  J.  XXV.  Jam  de  Anaxagora  nonnulla  proferemus  in  medium  ,  quem  fupra  do¬ 
cuimus  philofophiam  individuis  utentem  corpusculis  depravafle.  Is ,  quod  reliqui 
fecerunt  atomorum  defenfores  ,  pariter  decrevit  ,  omnem  motum  in  hac  rerum 
univerfitate  a  natura  quadam  corporis  inani  &  inteftina  virtute  agendi  praedita 
proficifci ,  Deumque  figillatim  praecepit  efle ,  omni  corporea  concretione  vacuum  , 
&  ab  hoc  orbe  fejun&um.  Nam,  praeter  atomos,  (j)  ut  Viato  fententiam  ejus 
expreflTit,  vifum  ipfi  eft,  efle  mentem  componentem  difponentem  omnia ,  2^* 

tyrfxxvrx  p  tyq  7ruvluv  cuiicv.  Hanc  porro  mentem,  id  quod  (r)  Arijloteles  fignili- 
cat ,  dixit  unum  ejje  illud  in  toto,  terrarum  orbe  ,  quod  fimplex  fit ,  purum  ,  omnisque 
concretionis  nefeium,  [*iv:v  r  oV luv  «VaJv  ^  durfi  KxQafov.  Ejusdem  denique  men¬ 
tis  beneficio  &  virtute  confufum  illud  &  immenfum  omnis  generis  atomorum  chaos 
digeftum  ,  eoque  modo  difpcffitum  efle  docuit ,  ut  ifta  ,  quam  nunc  cernimus , 
mundi  forma  &  ratio  efficeretur. 


lentiffims ,  fi  certa  ratione  praecepta  ejus  de  rebus 
divinis  digeram  ,  &  ordine  breviter  exponam.  (I.) 
Duo  cenfuit  c(Te  Empedocles  aeterna  rerum  princi¬ 
pia  ,  Deum  feu  naturam  fapientiflimam  &  poten- 
tiffimam,  &  materiam.  Deum  an  ab  omni  con¬ 
cretione  liberaverit,  nunc  quidem  inquirere  nolo. 
(II)  Materiam  in  minutiflima  divifit  corpufcula , 
at  qualitatibus  contrariis,  feu  amicitia  &  inimicitia, 
praedita.  (III.)  Amicitia  &  inimicitia  effecerunt , 
ut  quatuor  primum  elementa  coirent,  ex  quibus  re¬ 
liqua  deinceps  omnia  funt  condita.  (IV.)  Nec 
tanta  tamen  erat  naturae  latentisque  in  ea  virtutis 
poteftas,  ut  animalia  gigneret  omni  ex  parte  abfo- 
luta  &  perfefta.  Ergo  monftra  primum  nafceban- 
tur  informia  &  turpiffima.  (y.)  At  debiles  natu¬ 
rae  conatus  adjuvit  Deus :  cujus  potentia  jufto  or¬ 
dine  cunfta  collocavit ,  quae  antea  confufa  ja¬ 
cebant,  hominibusque,  plantis  &  animalibus  for¬ 
mam  ,  quam  nunc  habent,  tribuit.  (VI.)  Eft  in 
unoquoque  animali  duplex  anima ,  fentiens  altera  , 
altera  intelligens  &  rationis  particeps.  (VII.)  Ani¬ 
ma  fentiens  feu  ex  quatuor  rerum  omnium 
principiis  concreta  eft  ,  adjuncta  amicitia  &  difeor- 
dia.  Quare  fit,  ut  ea  res  extra  hominem  pofitas 
percipiat.  (VIII-)  q-t  anima  rationis  particeps  ab 
ipfo  Deo  in  corpus  hominum  ablegata  eft  peccato¬ 
rum  expiandorum ,  quae  admifit ,  cauffa.  (ix.)  Eft 
vero  notionibus  rerum  divinarum,  quoniam  ex  ipfo 
Deo  prodiit,  inftrutta.  Quapropter  res  rationi  pa- 


5.  XXVI- 

tentes  per  fe  intelligit  &  contemplatur.  (X.)  Sen¬ 
tiens  anima  in  elementa ,  unde  profecta  eft ,  redit , 
diffoluto  corpore.  (XI.)  Rationis  vero  quae  com¬ 
pos  eft ,  ea  in  varia  migrat  corpora ,  donec  ab  om¬ 
ni  labe  purgetur.  Certus  ego  fum ,  hanc  fi  quis  nor¬ 
mam  in  legendis  Empedoclis  verlibus ,  &  veterum 
de  eo  didis  confiderandis  adhibeat,  eum  minus  in 
utrisque  obfcuritatis  reperturum  ,  ac  plerique  repe- 
riunt,  nec  veterum  femper  inconftantiam  in  tra¬ 
dendis  ejus  fententiis  vituperaturum  effe.  Illud  in 
primis  dogma  de  duplici  hominis  animo  Empedo¬ 
clem  fibimet  ipfi  optime  conciliat ,  omnesque  plane 
difficultates  interimit,  quas  Cudworthus  hic  alia  ra¬ 
tione  tam  laboriofe  diflipare  ftuduit.  Certe  fecuifl 
ipfo  dimicare  Empedocles  videtur,  fi,  quae  de  ani¬ 
mis  praecepit  ,  cogitemus.  Animos  pcrfpicuc  do¬ 
cuit  a  Deo  in  hacc  corpora  efle  milfos,  innova 
femper  proficifci  corpora  ,  denique  ad  coeleftes 
hinc  fedes  &  beatorum  domicilia  migrare.  Haec 
nullius  efle  poifiint ,  nifi  hominis,  qui extingui poft 
fata  negat  animos.  .  At  idem  animum  arbitratus  eft 
ex  quatuor  rerum  initiis  concretum  efle,  cognitio¬ 
nem  voluit  fenfus  efie  genus ,  mentem  denique  in 
fanguine  pofuit  :  quod  quidem  ex  Stobaeo  Eclog - 
phyf.  p.  131.  Ckalcidio  in  Timaeum  Platonis  <-• 
226.  p.  356.  Cicerone ,  &  aliis  apertum  eft.  Haec 
quem,  quaefo  ,  arguunt,  nifi  hominem  mortali 
etle  animos  decernentem  ?  Hinc  veteres  etiam  atf' 
ftores  ,  qui  Empedoclis  de  animis  fententiam  atti- 


§.  26. 


Lcum  cffe  largiti  funt. 


47 


Lwcimtm  mdiWd^l^pnrn  1,tUr ,Pla*’um  fecimus,  omnes,  qui  ante  Democritum  & 

•ASCiSssrttesAr^^ •»*-«* 

mentibusque  materiae  expertibus  conjunxirte  De &&  c“m  doctrina  d?.rDeo  , 
ime  (u)  apud  Stobaeum  memoriae  proditum  leeitur  • ”1 '  ^thaSoraeo  -  diferte3<S 

nwicnvai  r  Jprpw  ,  JWeoS?  J  ^  <  Frtthirt  r  *  j*^**^©-  ok  //gv  r  *TVfM9  • 

compojitum  ,  ragi  providentia  dicebat  •  fpif  *  *  ln^um  Widem  ex  atomis  cffe 
innixam  cum  dogmate  de  Deo  fociabat  idem  H*  ‘n*  ^  phyflcara  “ 
i«ur  legere,  (*;  Sidonius  Apollinaris  certatur:  de  Ar“M°>  ntfi  forte  malis  /frcij. 

M  bos  ArceJUaus  divina  mente  paratam 
Lonjicit  hanc  molem ,  confoti am  partibus  illis 
Quas  atomos  vocat  ipfe  leves.  * 

materia  liberos  fuftuliffe  m  .detraxifle  >  ne<iue  fimpiices  animos  &  a 

gemnt,  mirifice  diflentium.  u-  fi.  XX\7tt 

«J*  animos,  ili™  mn^mu  mortaIes  iprt  Vifos 
Omnis  vero  haec  fublata  elf  H  r  ^"““'«itibus. 

«'?»  duplicem  in  hoX *  «  &>?**- 

ammam  exiftimemus  In  m,! 'inatibus ;  quaefivilTe 

eft  ^  veterum  r  •  quidem  fententia  ni- 


—  «u  muit 

§•  xxvii. 

Ss%-  I-  Lib.  III.  Cap.  S.J.  2J7.  t.  r.  Opp  Ne 
que  aliam  locum  hic  habere  leftioncm  nolle  fai-ia 
ea,  quae  fequuntur ,  declarant:  *  *  Ui 


trcsCutnimos’  IPltlD1  vcrifimile^eft  lp/Lo°biS  de'  ^rcefilaus  enim  diu  vixit  poti  Socratem  •  A  i 
multi  pugnant"!  fcS  d^itur.  Haec^rt 


Socratica  ptf 


tree  -  -^Ptum  vcriliiniie  Vft  pu*  sircejilaiis  enim  diu  vix 

tresan-lUS  animi  Partes,  quod  multi  laus  Socra^  fu  ille  prae  .... 

^ini  j°,s  ’  £atura  plane  diverfos ,  a^trlbSi  h*  puta?et  Petr-  pWlius »  n°n  accufaffet Sidoni™' 

&?  HiXl±  Galenus  Lib.  vi  Aa  j.,.r  i.“®  ^o-  maniferti  erroris  in  temporum  rationem  h; 

?l*»er  e.  2.  r.  I.  Dimonaire  Tom.  I.  voce  ArcheC^ 

dmiretur  in  eadem  fuilfo  '^v,  ^mPe.doclem  Solent  interdum  in  Latinis  verlinniK.  ’  28<5* 

orte  eft  ®  i““'  5“'  Graecorum  hacc  duo  nomina  l“a°tT 

0  fuis  laus  permutari.  _  Menelaus  &  Arce  fi- 


‘TTV  cene  eft  im>  -i11™  «*•’  izrgzsr  “uv  ,,omma 

°0  )  J!7!  LCS°  "*"*  *  “Piofe  *  erudite, 

T  ii  rj°tet  ]  Libro  l,  de  nni  n  lapientibus  doceret,  nU;  n  ’  Ut  ^ut^Te  dn  antiquis 

xair  Ures  veterum  i  Ka-  fa^‘  2'  P-  fimplices  &  a  corpore  nmrfi  tUr&S  e  ^  crcd*derunt 

IIT  PnhJ!)eates  colSt  lC°S/dem  dc4na-  dis  &  augeri  &  in^ dlnn?r?  ^ 15  rcmotas’  multis  mo- 
*2tUS  mionaif*  hiftj  &  illuftravit  paucis  contentu"  em^r°nem  V0Cari  PoffcilL  Sed 

"Egeras  Not.  D.  pffff^  &  cnt.  rom.  1.  v.  A  laliis  aperiem  haec  diW  hVatl°nibus  ’  ^uac  via,n 
(^)  Apud  Stobaeum]  £d  ,  Omni  caret  dubio  ddJ  lus  COmmentandi.  (I.) 

*'•  p *  48.  J  I.  Cap.  ifoT”i?aUC0S  Vecertlin  vocabuUs 

quam  animis  hominum  r  ’  ,-Ucoque  !?on  minus  » 
buifle.  Habeo  nn^ Um  ^‘“'P^citatem  aliquam  attn- 
«Ii™  •s.-/'  ’  quos  Ludmnrthi  auftorimrihn 


thnf  A  Sidonius  Apollinaris 1 

w  Anhelau 


Carm.  XV.  m 
”  P-  152. 


buifle.  Habeo  n?™ 0filJ,pl‘C>tatein  aliquam  attri- 
dam  ,  Infipnp-  ’  a1105  Ludimrthi  auftoritatibus  ad- 
T  guts  veterum  locos  in  promtu.  Ocellus- 

■  ahtlOUi(7imnc  ouAnr  «■*-'  Tg 

■  «r*  m 


Pro  ITT  ^  94.  P-  152.  erf.  dam  Wn7’  qU0S  auftori 

?  Ga/ilT  h°C  m  °C0  leSendum  Lucanus  VeSerum  locos  in  Pr°mt 
?  jam  monuerat  Fhyfic.  aidt'quiflimus  audior,  *lp;  T~, 

"  t  Caf.  n.  ^  5I  e<f.  Colei:  Ai  J 


43  Tbilofopbiae  corpuscularis  &  Theologiae  cognatio .  Caf.  1* 

57  \  XXVII-  #(z)  Verum  video,  tam  alte  intra  multorum  animos  hanc  fefe  opinio- 

5  nem  abdidille ,  fieri  nullo  modo  pofle ,  ut  Deum  credant ,  qui  ex  atomis  philofo- 
phantnr,\ut  vix  inde  queat  evelli.  Igitur,  ne  quis  fibi  amplius  perfuadeat,  ato- 
morum  qui  cuftodiam  fibi  arrogant ,  nec  Dei  amicos  ,  nec  mentium  a  corpore 
.  fecretafum  tutores  efle  pofie ,  paullo  plus  in  hoc  negotio  expediendo  laboris  collo¬ 
cabo,  nec  id  tantum  probabo,  nullam  efle  inter  religionem  &  id  phyficae  genus, 
quod  corpuscula  adfcifcit,  pugnam,  verum  etiam  e  contrario  demonftratum  dabo, 
magnam  ac  paene  naturalem  utriusque  difciplinae  cognationem  &  neceflitudinefli 
efle! 

Principio  itaque  totum  hoc  philofophandi  genus  ex  confiderata  rerum  contem¬ 
platione  &  ratiocinatione  natum  efle  arbitfor.  Ratio  nimirum  interiori  virtute 
1  fua 


inquit ,  «»•*  4>^},rTetf  •  *Tt  *  >*V«  $  * 

MaTOI  Tvyx.<*'*'ri  rirm.  Facultates  vere  nec  oriun¬ 
tur  ,  neque  occidunt :  fiquidem  ipfarum  rationes  cor¬ 
poris  funt  expertes.  Lucianus  ,  controverfi as  irri¬ 
dens  philofophorum ,  alios  ait  corpore  Deum  dona¬ 
re,  alios  omni  eumdem  corpore  &  forma  exuere : 
’P.Ti  fi  oi  -ASnMATON  if*ae<Pe’  «V»» 

,r«,  ri  S«i#*  ,  "fi 

in  Icaro  -  Menippo  T.  II.  Opp.  p-  1 52;  ani¬ 
ma  Cato  apud  Ciceronem  de  feneclute:  Sic  mihi,  in¬ 
quit  ,  perfuafi,  cum  fimplex  animi  fit  natura ,  ne¬ 
que  in  fe  habeat  quidquam  admiftum  difparfui  atque 
diffimile ,  non  poffe  eum  dividi ,  Cap.  21.  p.  3754. 
T.  X.  Opp.  (II.)  Sed  ut  omittam,  multos,  qui 
de  rebus  foli  rationi  &  ingenio  apertis  loquuntur , 
notiones  feu  fpecies  rerum ,  quas  ideas  Plato  vo¬ 
cat  ,  intelligerc ,  non  autem  certas  naturas  per  fe 
conflantes ,  vehementer  videtur  efle  dubium ,  an 
illud ,  quod  vffteres  i<ratf^ctTet  &  (-01P0r^  expers 
dixerunt,*  tale  efle  voluerint,  quale id  eft,  quod 
nos  fpiritmle  &  fpiritum  appellamus.  Multa  certe 
fuaderc  videntur ,  illud  ipfum ,  quod  materiae  puta¬ 
runt  expers  efle,  vifum  ipfis  efle  particulis,  licet 
fubtiliflimis  ,  conflare  :  nec  ignotum  illis  clie  po- 
teft ,  qui  veterum  fententias  cum  cura  quadam  feru- 
tati  funt ,  duplex  illis  materiae  genus  fuifle ,  alte¬ 
rum  diffipabile ,  alterum  mutationis  nefeium :  quo¬ 
rum  tamen  illud  tantum  proprie  &  materiam 
nominarunt.  Doftiffimus  quidem  Cudworthus  eos 
cenfet ,  qui  negarunt ,  animos  interire  ,  concretio¬ 
nem  quoque  omnem  ab  illis  removere  prorfus  dc- 
buifle.  Verum  etiamfi  nos  hodie  fic  ratiocinemur  : 
Quodcumque partes  habet,  id  etiam  diflolvatur  ac 
intereat ,  nccefle  efl ;  aliter  tamen  antiquos  eflfe  ar¬ 
gumentatos,  nec,  quae  partes  habent,  omnia,  di¬ 
vidi  etiam  &  interire  pofle  judicafle ,  multis  eorum 
dictis  exploratum  cft.  eu  id  non  paucis  in  more 
politum,  ut  vocabulis  veterum  easdem  notiones 
fu  bj  cft  as  fui  fle  .credant,  quas  nos  iisdem  hodie  no¬ 
minibus  fubiiciinus,  neque  dubitent,  antiquos  fa- 
pientiac  profeflores  iisdem  ufos  cire  in  ratiocinando 
legibus  &  principiis»  quibus  nos  utimur :  qua  re  fit, 


ut  veteres  nobis  plane  refingant  philofophos ,  nequii  I 
tales  nobis  eos  fiflant,  quales  fuerunt  rc  vera  ,  fed  J  | 
quales  fuiflfent ,  fi  in  noftris  educati  fuiflent  fcholis- 1  I 
(III.)  Verum  haec  ne  quis  temere  ac  fine  ration®  j  ^ 
dici  queratur  ,  afferam  Ciceronis  locum ,  quo  Pl«'  1 
tonis  &  Arifiotelis  de  natura  fententiam  aperte  eX~j|  I 
ponit:  De  notura  autem  ita  dicebant ,  ut  eam  divide-  u  j 
rent  in  res  duas :  ut  altera  ejjet  efficiens  ,  altera  au-  jj 
tem ,  quafi  huic  fe  praebens  ,  ea  ,  quae  efficeretur  a- 
liquid.  Ineo,  quod  efficeret,  vim  effe  cenfebant  i 
in  eo  autem,  quod  efficeretur,  materiam  quamdam  i  < 
in  utroque  tamen  utrumque  :  neque  enim  ma¬ 
teriam  ipfam  cohaerere  potuiffe  ,  fi  nulla  vi  contine - 1  h 
retur,  neque  vim  sine  aliqua  materia.  . 

HIL  EST  ENIM  ,  QUOD  NON  ALICUBI  ESSE  COCA-  , 

tur,  Academ.  Qtiaefi.  Lib.  I.  Cap.  6.  p.  223I.  \  1 
T.  VIII.  Opp.  Vides,  veteres  philofophos  cauflls  ] 
rerum  omnium  efficientibus  materiam  attribuiffe»  3  I 
nullamque  vim  cenfuiffe  fine  corpore  effe  poffe.  - 
Rationem  fententiae  hujus  hanc  fuppeditat  Cicero  •  j 
Quodcumque  efl  &  exfiflit,  id  in  loco  quodam  fit,  j  1 
oportet  At  nihil  in  loco  effe  poteft ,  nifi  corpo-  J 
reum.  Igitur,  fi  funt  caullae  efficientes ,  corporeae* 
fint,  neceffe  cft:  Haec  vis  efl  verborum  Cicero- , 
nis :  Nihil  efi  enim ,  quod  non  alicubi  effe  cogatur • ; 
Hoccine  efl  perfpicuc  negare,  non  effe  tales  natu- 1 
ras ,  quae  certis  concludi  locis  nequeant  P  Addo  a- | 
lium  ejusdem  locum  ,  ex  quo  patet,  id,  quod  fint - 
plex  veteres  nominant ,  multum  differre  ab  eo ,  1 
quod  nos  ita  dicimus ,  aut  quod  partibus  carens  &  j 
Jpirituale  nuncupamus :  Tenemusne  ,  quid  animu *  J 
fit?  tresne  partes  habeat,  ut  Platoni  placuit,  — f 
an  simplex  unusque  fit  ?  fi  simplex,  utrum  JA\\ 
ignis  ,  an  anima,  an  f anguis  ?  Academ.  Quaefi‘2 
Lib.  IV.  Cap.  39.  p.  2321.  Tom.  VIII-  Opp.  A' 
nimusne  igitur  simplex  effe  poteft  ,&  nihilo  tam®fl ;  ' 
minus  aut  ignis  aut  fanguis ,  quae  particulis  nem®  I 
negat  conflare  ?  Ita  certe  hoc  in  loco  Cicero;  qul  ’ 
simplex  id  vocat,  quod  ex  unius  generis  &  natU'  ,, 
rae  partibus  compofitum  efl.  Juvat  tertium  adjufl  .  5 
gere  diftum  ,  quod  rem  plane  conficit.  Sumtm  . 
id  efl  ex  eo  loco  ,  quo  ex  inftituto  vituperat 

u- 


§•  2?. 


Origo  pbilofophiae  atomkae  gmmthn  exponitur. 


4-S> 


r  «  X 

dabbmaroSSS<rneS  lllas  ’  quae  a  renj“um  proficifcuntur  teflimonio  ,  primum  in 

ita  Mfam  eflV  fiV -ad  “  vm“m  PT  S  Cas  fuPerafre  ac  «previfle  videtur.  Rem 

nes  femi.fnf  Jfplc?rr  Veteres’  dum  a,Umorura  fuorum  altius  (emantur  notio- 
“cs,  lentiunt,  duas  fefe  res ,  tamquam  generalia  rpmn-.  A 

ficatis  principia,  diffinae  &  aperte  comorelendem  n„T"m  totiusque  umver- 
niotu  &  agendi  facultate  deftitutam  &  virrurem  C  ’  matenam  nimirum,. 

Ad  hanc  porro  virtutem  duo  vident  dTe  refer^nd  d  •fS“tem  &  effici.entem- 
materiam  concitandi:  intelli^anc  eriim  3  L  cogitationem  potentiamque 

tutem  illam  effeftricem-  fed^  r  e  -h,UJUS  conl5lam  eire  pofle  vir- 

fit.  Potentiam  hanc  &  rn(r;,,r-  re  aliquid,  quo  minus  ejusdem  nefeia 

gttatione  comprehendere  olV  tntelltger*  &  «-  in  iftain  notionem  mcidiflTe,  quae  nohU  hodie  Ter 
qualis  Jit  in  ipf^corpore  «**«*«*.  fatur  ob  oculos,  vocabula 

quae  magnitudo/ qui’ lotos  TurlT^r'  &  adhibentibus.  Facile  mihf pe^ade^non 
kb-  L  C“P-  aa.  f.  2594-  Tom  VIU  Ohi  ltaomne?  ™i°ni  fui(Te  inimicoi,  ut 

s~s  sskit  srap?£  “  .5-4  Sfflrs,  ts  t 

«'—.SEJKS  S;:'"i?.'5“S“wnz™rX 

SicePse&iUS’  nuam  hoc  ,ftqui°Deum  &  <?Uid  pl“  -  corPore  “f" '  •*<«(»  offendunt ' 

Cosmon  id^o  C/?r^°rc  vacantcSqex  antTuk  ?imos  T  ftatim  fub  hlS  nominibus  camdetn  latere  pote- 
nm„-  °  ■  ^atim  partes  tollere  nn'mU  S  dlcunt’  ftatem  cenfeant,  quam  nos  illis  nominibus  fubiici- 

ffl.—  materia  Deum  &  ^0rum  »  a«t  mus,  quando  ea  ad  Deum,  animos,  resque  divinas 
icd  eis  formam  quamdam  1«  ?es  Privare »  referimus. 

exrareccn?<1US'e?  Ex  iPfo  «  SL“,di'  ,  (*)  Verum  viic0  nimiram,  qua  Cudwor - 

tim  rn  ?  nbus  Platonicis  ouodT '*^!Jhtele->  thus  vivebat,  aetate  inter  eruditos  maenae  Brit- 
vbl^^^Poffcm:  fed’l<5mr^°d0diXT  la'  tanniae  viros  multi  verebantur,  ne,  qT  tumad 

etiam^r  lI?perat  Quam  propter  cSm’  t&  b*C~  corPufcula  &  atomOS  referre  ludebant  omnia  ipfa 
am  &  elegantibus  Ciceroni?ye ri „auffam  Latinw  religionis  fundamenta  convellerent.  In  qui  eos 
£  ’  n' malui’  Vitas  Latina  verto  fS?  ,fcnKntia  HMeJii  “'rtlPl“">  non  leviter  contaa- 

quiK,  Quamquam  quid  vetat  mm  .ilTct  adden-  bat,  qui  atomis  ad  ftabiliendam  abuti  videhimr 

^V,teC-dUra  Vidab“"^.q  ^nrKmhe,.‘  imP“  Te(lcs  de  mu,t‘s  binos  dabtaus  ex 

&  oj^pnicumex  partibus  conftantnm  bl?ani‘  porlio,  in  quorum  neutram  ceteroquin  funer 
“  Timaaim  Platonis™  Tjfate’  ?l,tl0nis„aut  aegrotationis  animi  ulla  cadit  fufnfcio 
infn>o&a“-?  AJdi  «lim,  quae  ex  A1ler  eft  G»«.  Harvejus,  qui  Libro  de  „  5^ 

non  hiT  avimus  ad  Caa.  a  <r  «  AnJ™ele  animal.  Exerc.  X.  p.  56.  eos  .  gwera.io.ie 

anima  Cape)“sd=ra  Philofo^ht  loc„m  «”rA9-,  ”f  dMmm '«#i  fif  i VuumTu- 

v.-  7'  T ■  ».  O».  K*  ”en  ”°n  Y”/"re’  ^'d  ‘K*™  arMtoSo  Zor  a 

omnes  tribue  a  J «->«»4,  to  ajomIto'5  ,  fcnpmm  reliquit :  alter  MericmwZ 

Philofophos  anima, „  decemerT  hiC  Stagirita  inVit  cho  difputat:  &e*9T?,?to“os  non  fine  ftoma- 

?0C  *^/°  tamen  corpore  carere.  Ex  dant  atomi. _ _  5  i  qT.’  per  ra* 

d.e  an,ma  fententias  refert  Phll°fophorum  tum  rscentiorum  r  „■  .LPtcureo1'uni  tum  vsterum 

ab  aliis  pro  aere,  ab  $  *alus  eam  pr'o  ig„e”  2m,  in, ani  ™‘“)  fententiam  ridi- 

natura  CX  omnibus  elemSs  comn^  pr0  '*»  aliqL  finhTmTr^  V‘is ferat ,  mnpte- 

n?rr<it.  Quae  quidem  duo  p  fita  habcri,  0uarc  mA  t™  aut  fantoris  vel  mtea  judtctt? 

uifi  icr«>«T0,  ^  numquam  conjungas ,  ^um  ’T  cojninovcrit  Cudvoorthum  ,  perfpi- 

decernas,  atque T^res  aliud  aliquid  fuis-  lis  qu;  ’TU-  hlC  in  PurSandis  &  defendendis  il- 

ribus  id  ex  his  de  ^  ’  <ll!°C  nobls  lta  ^ieitur.  Plu_  tan’  ?i,  t0^ls  naturam  rerum  Complectebantur, 

15  de  ani libris ,  confirmari  nnmi  tam  fedu1^  &  follicitus  eT“ 


i  ex  his  dei'  "  ,M.n0DlS  lta  dicitur.  PIU.  tam  ft.n1 — ««»  naturam  rcr 
Hlma  libris ,  confirmari  poflet ,  ^“du^Us  &  follicitus  effet. 


G 


<0  JU- 


y0  Origo  pbilofophiac  atomtccte  Cap.  I. 

teriam  nimirum  five  corpus  &  ad  vitam  five  virtutem  efficiendi.  Illam  quidem 
vulgo  veteres  vocant  ii  rrola/ov,  id ,  quod  JitJlinct  £?  recipit,  hoc  vero,  tj 
principium  agens ,  five  Ta  clfev  >j  jwVjjw,  illud,  unde  motus  oritur,  (a)  Audiamus  Ci- 
ceronem ,  veterum  fapientiam  verbis  fuis  ediflerentem.  In  rt mim  ,  inquit ,  wafartf 
duo  quaerenda  funtl  unum ,  owae  materia  fit,  ex  qua  quaeque  res  efficiatur;  alterum , 
res  fit .  quae  quidque  efficiat.  Nec  aliter  (£)  Seneca :  Effe  debet ,  inquit  ,  aliquid ,  a/iaft 
fiat,  deinde  ,  a  quo  fiat:  hoc  ejl  cauffa ,  illud  materia.  De  rebus  dicta  haec  corporeis 
earumque  differentiis  debent  accipi,  quippe  quae  produci  nullo  modo  queant,  nili 
praelio  fint  vis  efficiens^  &  materia.  Idem  Arifioteles  perhibet:  Ov^ 

aW  00»  V-  £,voli  (pa/uiv  £  Minus,  pttxc  0  vW-  Altera  cauffa  ejl  illa , 

unde  initium  motus  profeStum  effe  dicimus;  altera  vero  efi  materia.  Quamquam  in  his 
verbis  philofophus  materiam  quoque  cauffam  vocat  quod  nomen  ceteri  virtuti 
efficienti  &  agenti  unice  proprium  effe  volunt.  Poftremo  (<0  au6tor  Libri  de^ 
placitis  philofupborum  ita  de  hac  loquitur  lententia  ,  ac  fi  omnes  omnino  veteres  ei 
fuiffent  dediti :  ‘aSmcc] *f  'ifyjA)  ful^tv  ^  ZkIw  t  ofiuv ,  is  id  ira*&  \szr effivtti ,  ujka 
rb  miZv  euvcv  %pij  \savT\tiiven  oisv  cvx  ccgxei  GT&r  to  y.rruu»  'flpicQg  ,  *,  rh 

tnil&v  jj ,  Txn&v  o  ,  optoius  5  yj*7</£ ,  Kj  sfln  §  I1'**  >  afont  vMC» 

Fieri' nullo  modo  potejl ,  ut  Jola  mateiia  principium  fit  omnium  rerum ,  ex  eaque  omnia , 
quae  fiunt ,  nafcantur.  Decet  enim  efficientem  quoque  cauffam  conflituere.  Non  fufficit  ni¬ 
mirum  argentum ,  ut  poculum  fiat »  nifi  faber  etiam  accedat  argentarius,  qui  conficiat  illud. 
Idem  de  aere,  ligno ,  alia  quavis  intellige  materia. 

IHuc  quum  meditando  veteres  pervemflent ,  ut  intelligerent ,  fieri  non  poffe  ali¬ 
ter  ,  quin  bina  haec ,  quae  modo  diximus  ,  rerum  effent  principia ,  altius  etiam 
adfcendebant  animo’  &  duo  haec  toto  effe  disjun&a  genere,  nec  ulla  ratione  con¬ 
fundi  poffe  inter  fe,  llatuebant.  Etenim  naturales  utnusque  proprietates,  iplam: 
que  rationem  nrorfus  effe  diftin&am  &  diverfam  ,  non  ignorare  poterant.  Soli 
^  ^  olim 


(a)  Audiamur  Ciceronem ]  De  finibus  honor.  & 

■" 'malorum  Lib.  I.  Cap.  6.  p.  2346- 

ubi  tamen  non  legitur:  quae  res  fit,  fed:  quae  vis 
fit.  Eadem  plane  aliis  in  locis  ,  &  luculentius 
etiam,  quam  hoc  in  loco,  inculcat  Cicero.  Vid. 
Quaefi.  Academ.  Lib.  I.  Cap.  2.  p-  222I>  ubi:  No- 
ftra,  inquit,  tu  phyfica  nojli,  quae  contineantur  ex 
effectione  &  ex  materia  ea,  quam  fingit  tf  format 
effe&io.  Adde  Cap.  6.  p.  2231.  qui  locus  ceteros 
perfpicuitate  fere  vincit.  Non  tam  fuam  vero  Ci¬ 
cero  fententiam  his  in  locis  exponit,  quam  vete¬ 
rum  fapientum  :  quod  x quidem  non  parum  diftis 
ejus  au&oritatis  conciliat. 

(b)  Seneca ]  Dignus  eft,  qui  totus  hic  lega¬ 
tur,  Senecae  locus,  cujus  partem  tantum  Cudwor- 
tJius  affert.  Dicunt ,  inquit,  Stoici  nojlri ,  duo 
effe  in  rerum  natura ,  ex  quibus  omnia  fiant ,  caus- 
fam  materiam.  Materia  jacet  iners ,  res  ad  omnia 
parata,  cejfatura ,  fi  nemo  moveat.  Cauffa  autem, 
id  ejl,  ratio,  materiam  format  & quocumque  vult , 
vertat ,  ex  illa  varia  opera  producit  Effe  debet  ergo , 

Aquae  hic  fequuntur,  Jfyi/MaLXV.r.n.  °PP ;p.i6o. 

Arifioteles  perhibet  ]  Lcgc  Fhyjkor.  Lib.  Ii. 


C.  3.  p.  463.  T.  I.  Opp.  Quamquam  faepius,  nec 
uno  in  loco  id  ipfum  Arifioteles  praecipit ,  veteres 
etiam  objurgat  philofophos  ,  qui  de  materia  tan¬ 
tum,  neglefta  efficiente  cauffa,  differuerint.  Vid. 
Lib.  I.  Mataphyf.  C.  3.  p.  264.  T.  IV.  Opp. 

(d)  Au£tor  libri ]  Lib.  I.  Cap.  3-  P •  87 6.  T.  L 
Opp.  Sed  non  video,  hanc  fententiam  ita  ab 
au&ore  hujus  libri  proponi ,  ac  fi  omnes  antiqui 
feriptores  eam  approbaffent.  E  contrario  Anaxi¬ 
menem  aliter  fcnfiffe  hoc  in  loco  obfervat,  euin- 
demque  verbis  illis  refellit ,  quae  hic  deferipta  funt. 
Quod  reliquum  eft,  omnibus  his,  quos  laudat» 
auctoribus  multo  antiquiorem  excitare  potuiffeC 
Cudworthus  fententiac  hujus  patronum,.  Ocellun ► 
Lucanum,  infignem  Pythagoracum  ,  qui  Cap.  2» 
Libri  r<f<  tp-APZ-  p.  515.  his  verbis  exordi¬ 
tur:  Etth  *•  t»  xcutI  to  f* i«  tu  ,  to  ii  uni* 

yturtui'  ytnris  <**» ,  oxa  ^  bx»* 

xuu.»* r,  «W.  fi'  ywrxs,  «r* 

MX  <P*> t*>,,  OTk  Xfft  p"  ™\*™’  TnytWS 
xaiur  4  Ti  <n,  A"ri' 

T*  Ki  TO  verum  quum  tn  umverj * 

duae  exifiant  res,  quarum  altera  generatio,  alter* 

ge- 


2^'  generatim  exponitur .  g( 

notionibus1  vfnf  %PotLierunt  impetrare,  ut,  quas  in  animis  contignatas  habebant , 
nbfeTn  unum  ,ffrent’  atque  du°  lfta  Contraria  principia  parum  fcite  ac  inge! 

re  per  fe  fubfiftente  habita,  vulgoque  urtu  aStlTlT w“S.?  ^  onJn,lbus  Pro 
tur,  ut  alterum,  quod  fine  controverfi/praertantius  eft’&  Lkt  6  huc  de!abeban' 
teriae  imperat  ,  eamque  findit  &  ntvi:  P  j  flt  «  nobilius,  quoniam  ma¬ 
remque  ducerent  efl*e,  fuis  viribus  rnnfhi  r  eoc^em  °co  ^.numero  collocarent, 
ne  omnino  liberam.  Quidauid  Ate-m  at(Pie  a^  o:'n1?1  c°rporea  concretio- 

animo  naturas  confequinnrprar.r  m  fmten:ntur  ingemo ,  haud  tamen  alias 
tate  agendi  vacuant  tive  Zl  ’  Praeter  haec.  duo.>  materiam  extenfam  &  facul- 
tam,  quae  rerumcomore  carentZ°  n^’  *  agendi  virtutem  five  vi¬ 

tationem,  verum  etiam  cornn^  ^  ”atu™m.m  Pnmis  continet,  nec  modo  cogi- 
Materiam  debeent  five  nf °  C°?,f  K?ndl  virtutem  adjunSam  habet.  S 

jun6V,onem  unicam  e^oSu?  lftorum  elementorum  competitionem  &  Con- 

omma  corpora  momentis  ac  nondfiii?1116^1  -S -fifClduno  cauflam»  auc  naturalibus 

g>mio,  hoc  quidem  oponebat  confin118'  adminiftran*  r  Q-u-°  q.uu™  ventum  effet  in- 
r»bus,  non  vere  exJnib  ra  ut’  quae  all°quin  »effe  videntur  como- 

verfa  particularum  viPa  tantum’  decernerent,  quae  di - 

o!iib°ne  facilius  arbnror:  id<Me  vd  nfibuS  ?°ftris  crearet‘  ,%uridem  hac  rnhil  con- 

qu  bus  mediocris  tantum  nhv^  ?  e°  11iteIIiSkur  ’  q.uod  lPfl  Hli  philofophi,  in 
delati  funt.  fe\  piot:nus  f  J  cae  at°mis  frc-tae  cognitio  fuit,  ad  eam  cogitando 
exemph  caufla,  quum  de  nota  veritatis  virtuteque  ratio¬ 
nis 


antta?  teltimoniiV  &  ffs  rcrum  ««ci™tibus  ^^rimus^perVuou» 

qu?hltatem  declarare,  mn  in  0Piniom3  Vis  illa  gignendi,  quam  toties  mamifiv  q 

-Sf  'SsS  SfSyat&srS 

aut  fittriccm  qUand  oIluirei  multo  minus  Deum  ArUlotelem'  in  notionibus  antiquos  auftores , 
imperio,  illis vScaS.u’; “F™.  Dei  otefeS  ttrfm*ravmPlTS,ViMcrPteteris.  nihil  illis  in- 
Id  libi  perfuafifle  videtur  de?gjaffe-  Cudworthus  At  fi  vocabulo™  ^Pient‘us>  nibil  conftantius. 
locus ,  quem  ad  (f  r,r  *  ,Scd  vel  Ciceronis  ille  (lotele  fi  n,  an?  Poteftates  ex  ipfo  explanes  Ari- 

^AS  l.  ex  lentet  b t  emt  '  11 [l£  forPore  fecretum,  qnid  parti- 

t°  aliter  n-  r  laudavimus  nm!  •  ’  quu^  efficiente7n  cauffam ,  quid  naturam 

Veteres ,  atufn^  dcclarat  ?^Uiras’  11  univSrfiun  fcique  difci- 

tlone  progrediem  i,  6  Dc°  nat^r,S(lue  via  &  ra-  bis  cur  r*pofitlonttn  attentius  confideres,  habe- 
*ft,  v[m  nefcioPtlbUS  cog!tare  folcmus.  Certum  fanieni?  u ntentuun  mutes>  &  multum  infra  veros 
ncfci°  ^m,  intra  vifcera  materiae  ab!  ap/e"tesnhominem  colloces. 

\c )  Plotinus  ]  Libro ,  quod  intelligibilia  non 

G  *  fmt 


?2  Origo  pbilofopbiae  atomicae  gener atim  exponitur.  Cap.  T, 

nis  humanae  exponit ,  ,fic  loquitur  :  Ka  wc Vh)  f  cu&jrrui ,  *  $>,'  ^  ix«p 

cvxty&tTjw  »  amwizc) ,  ^  mji  Qnc  d#  \Jzrcy.eiu%ucif ,  «&«'  cv  7r?f  Trciknv  iyv\  r  $<jk2- 

pk»  k5  Jg?  jJ  Zlatiolxt  r  xesvcvlwv.  Quamvis  illa ,  i«  fenfus  incurrunt , 

fidem  minime  dubiam  habere  videantur;  tamen  dubitari  /olet  de  illis ,  w?  ybrfe  (qualitates 
eorum)  wtw  tam  in  ipfis  rebus  fint ,  quam  in  perpeffionibus  nojlris  apparentem  naturam 
habeant.  Hic  certe  mentis  aut  cogitationis  judicium  requiritur ,  (quoniam  fenfuum 
tettimonium  ad  hanc  dirimendam  litem  non  fufficit.)  Sed  antiquiores  phyfici  corr- 
fidentiffime  hac  de  re  praecipiebant :  (J)  d  ™  adri  «,*,  Tt>  [xks  ™  yAvxafrfoj  pe, 
%  t 0  ci^bhov  tw  mrt&ZpAg*  ipfam  mellis  naturam  non  ej/e  illud ,  quod  guftamus ,  a/>- 

finthium  idem  e  [/e,  atque  illud ,  quod  amarum  mihi  videtur;  Zfe&petv  j  T$  «80$!  § 

\snvY.ti$.x  Kj  Tt<c  eu&notif  *  TO  jWSK  c-HTCff  Kszrs/.eipfyjet  d  KXTuAotjuGxvHv  ,  3  ft  rd 

icujTuv  fedfenfationem  differre  ab  rei  illius ,  «ox  pofita  eft ,  abfoluta  na¬ 

tura:  fenfus  enim  non  ipfas  res  extra  nos  comprehendere ,  fed  fuas  tantum  affectiones  ab 
illis  ortas. 

Itaque  hanc  ego  veterum  fententiam  fuifle  arbitror:  in  corporibus,  fi  demas  ma¬ 
gnitudinem  ,  figuram ,  fitum  atque  motum ,  nihil  efie  praeterea :  horum  autem  ele¬ 
mentorum  diverfam  conttruttionem  ac  temperationem  efficere,  ut  guttus  notter 
fenfu  ejus ,  quod  dulce  vocamus  &  amarum ,  vifus  variorum  colorum  afpeftu ,  re¬ 
liqui  fenfus  aliis  afficiantur  imaginibus:  quicquid  propterea  corporum  in  hac  uni- 
verfitate  eft,  ejus  naturam  ex  binis  explicari  pofie  rebus:  quorum  alterum  quidem 
extra  nos  in  folis  fit  corporibus  ,  varia  nempe  particularum  ad  leges  motus  coag¬ 
mentatio  :  alterum  vero  in  nobis  unice  refideat  ,  multifaria  nempe  fimulacra  & 
,affe&iones,  quae  pro  diyerfa  corpufculorum  ftrucftura  &  difpofitione  in  noftris 
1  exoriuntur  fenfibus.  Atqui  haec  fimulacra  fenfuumque  affe£tiones  non  ipforuni 
corporum  funt  modi  extra  nos  pofitorum,  verum  naturae  illius,  quae  in  nobis  co¬ 
gitat,  agit,  corporeque  vacat,  variae  concitationes.  Difficulter  fcilicet  explicet 
aliquis,  quemadmodum  fieri  poflit,  ut  perceptiones  calidi,  frigidi,  rubri,  can- 
40 didi  ,  aliaeque  hujus  generis ,  modi  fint  corporum.  Verum  fac  tibi  perfuadeas, 
cogitationis  &  interioris  cujusdam  fenfus,  qui  externis  rerum  formis  refpondeatr, 
naec  omnia  modos  elfe,  nec  habebis,  quod  aegre  poffis  animo  comprehendere. 

Sic  ergo  rationem  concludimus:  Quidquid  vel  in  nobis  vel  in  univerfo  eft  terra¬ 
rum  orbe,  id  vel  ad  alterum  eorum,  quae  diximus,  initiorum  revocari  debet, 
materiam  nimirum  brutam  &  foiidam ,  &  virtutem  efficientem  ,  ad  res  corporeas 
&  corpore  vacuas,  ad  leges  motus  naturales,  &  ad  vim  vitalem,  vel  etiam  ei 
utroque  conflatum  <3c  compofitum  exittimari. 


$•  XXVIII.  Haec ,  quae  de  ortu  phyficae  illius  generatim  diximus  quae  cor- 
pusculis  utitur,  abunde,  ut  opinor,  jam  declarant,  doarinam  de  mentibus  cor¬ 
pore  lecretts  una  cum  ea  natam  efle.  Sed  quae  jam  difputabimus  rem  extra 


fint  extra  intelleEtum,  Ennead.  V.  Lib.  V.  Cap.  1. 
P •  520. 

(/)  o i  rc  »UTC  ]  Haec  aljusnam  auftoris  Grae¬ 
ci  verba  fint,  nulM  licet  pepercerim  diligentiae 
inveftigare  mihi  haud  licuit.  Apud  Pluindm  certe 
non  exllant;  nec  apud  Jriftotelem  Libris  de  anima 
de  fenfu  ac  f enfili ,  quibus  hoc  argumentum  de- 


orri' 

dita  opera  perfequitur;  nec  apud  Platonem  illis  lo¬ 
cis  ,  quibus  in  primis  de  feniibus  agit,  ut  in  Tite - 
acteto  &  Timaeo. 

(g)  De  Nihilo ]  Hic  Perfii  verfus  eft  Saty* 
HL  vf.  84. 

(h)  Nullam  rem  ]  Lucretio  debetur  hic  veriU5 
Lib.  I.  de  rerum  natura  vf.  ijj.  p. 

eo 


§•  23. 


Origo  pbiJofopbiae  corpuscularis  fu/Ius  declaratur. 

1G  C*nllr>/r»oki-i»,  t.  „ _ _ _ n 


Omno  ~  x  ^  . . .  jujius  declaratur.  ^ 

PraeceDtS  phiiofoPhiae  compoCtionem^plis  ^ceriTlrUm  P,anum  facere  conabimur  * 

P  ceptum,  quod  toties  totiesque  inculcant  veteri  ommbus  celebre  illud  rationis 

'-«res,  contulifle : 

(g)  De  Nihil»  Nihil,  in  Nihilum  nil  pojje  reverti. 

Fateor,  Democritum ,  Epicurum  ^  t 

In  {i)  miam  rm  ‘  Nihil°  S'Sn‘  divinitus  umm,n. 

Attamen^iT^iij^o  fenr"^nt!a  ’  confentaneum  erat ,  ut  D 
Sapientiae  profefloribus  ecreCum  hoc  intelligat,  quo  a  vetii{V<r^U*°^Ue  t0^erenr- 
totius  difciplinae  in  us  f’  modo  «tioni  omnino  conveni  feT  acceptum.eft 

.rerum  ac  qualir^m  hlI?damentum ,  cuius  res  hic  aeitur  n  verum  etiam 

1  -'sSSfSSt5®  afciESSSw? 

rils  naturae  lembus  nic  mhllum  reverti  pofle,  feu,  qiio?;j  ‘  ^  hl1  fua 
«nihilo  aliquid  or!atuf  ®e“s  f1»  «dinem  accedat,  fieri  °^dma' 

f«&r“ ita  kie? mhilum  revertatur-  po‘re’ ut 

fll  i*  5  vita  Debria  h'mete  -C  f!ne  •rat'°n<:  <»  egifli 

Wr/  «.7-,^  >*«<&•  „  r  ,  hoc  nominatim  mter  ejus  referret 

a  *jft  i  -r:;I 

Initio  univerfam^3^  «linetur  *  >  tl!m  Vf™  lfl“d  phyfices  genus 

M'  ^  pbilorophiam  LJ-/d  >n  Eptjlola  ad  Herodotum  ah  hll 

£,  r  ’  ^  .**  repetit :  nf„~™  „fc  *  J£"  ab  bo£ 


'T-  £,J!>  Wd  occidi,  ^dmneft,  omne  ex  omni  fieri  l£  " 
ducit  ea  non  irent  i»  *  inJenret  in  id ,  quod  non  ejl  omJn-'ntc  °PUS 

indicat  !_nt,Iae  S^ae:  qui  'au;JUae ^iljolvebantur.  Nec  aliunde  LurrJ •*”*  du.(lum  tn’ 
fieri  ex\$ko  P^fequa  uqs  iem  haec  rationis  praecepta,^ ZJ  pT*  pi?mordia 

J  lhllo>  ^  hacSra  oL  Tc]q™»s  ac  copiofiu».  VTtJp'CUrus  bre™<* 
itione  probat  :.  r  Frmcipio ,  nihil  pojje 

Ita  fi  veteres  ,  («0 

^Oet  veterum  vir  i™  -0™’  nObif?**  44-  />.572.  Democriti']  Lxb.  IX.- 

es:  l!m>)LuenrtEtfwox  ?mdT]  Apud -°‘'T 

intelligeret  .  ,  J 1,131  >  qui  his  antnn,  ,  0  X.  5^»»-  38.  39.  p.  gr 9.  In 

e’  nec  Inrius  pate-  didir  r-C  j  VCI7IS  de  ru0  n°nnulla  lub  initium  ad- 
e  «ait  CmWtter  e «n,  credo,  ob  cauffam,  quo, 


^  Origo  pbilofophiae  cor puscul aris  Cap.  I* 

(m')  Nam  fi  de  nihilo  fierent ,  ex  omnibus  rebus 
Omne  genus  nafci  pojfet ;  nil  femine  egeret : .  . 

E  mare  primum  homines ,  terra  pojfct  oriri 
Squamigerum  genus  &c. 

Nec  fructus  Udem  arboribus  conflare  folerent , 

4l  Sed  mutarentur:  ferre  omnes  omnia  pofient. 

Praeterea  cur  vere  rofam ,  frumenta  calore , 

Vites  autumno  fundi  fuadente  videmus ? 

Quodfi  de  Nihilo  fierent ,  fubito  exorerentur 
Tncerto  fpatio  atque  alienis  partibus  anni . 

O)  Poftea  nihil  fic  pofle  exftingui,  ut  in  nihilum  revertatur,  non  diffimili  ra¬ 
tione  demonftrare  pergit: 


Huc  accedit,  uti  quidque  in  fua  corpora  rurfum 
Diffolvat  natura,  neque  ad  Nihilum  interimat  res , 
Nam  fi  quid  mortale  a  cunctis  partibus  effet , 

Ex  oculis  res  quaeque  erepta  repente  periret. 
Praeterea  quaecumque  vetuftate  amovet  aetas. 

Si  penitus  perimit,  confumens  materiam  omnem , 
Unde  animale  genus  generatim  in  lumina  vitae 
Kedducit  Venus ?  aut  redductum  Daedala  tellus 
Unde  alit  atque  auget ,  generatim  pabula  praebens? 
(o)  Haud  igitur  penitus  pereunt  ,  quaecumque  videntur , 
^  J  Quando  aliud  ex  alio  reficit  natura ,  nec  ullam 
Pem  gignl  patitur ,  nifi  morte  adjutam  aliena . 


Haec  hominis  effata  qui  legent,  is  fine  negotio  fentiet,  non  id  m  illis  Lucret, ut* 
agere,  ut  Deos  effe  nullos  doceat ,  verum  de  certo  quodam  philofophiae  genere, 
ouod  ad  atomos  univerfa  refert,  ftabiliendo  tantum  laborare:  quamquam  ex  hac 
?Pfa  difciplina  deinceps  hi  Democriticae  fapientiae  confulti  impietatis  elicere  (lu¬ 
debant  femina  Sed  ut  omnem  male  fufpicandi  occafionem  amoveam  ,  juvabit 
paullo  darius  offendere,  omnes  illos  etiam  ex  antiquioribus  phyficis,  qui  Deum 
coluerunt,  nominatim  Parmenidem,  McliJJdm  ,  Zenonem,  Xenophanem,  Anaxagoram^ 


vis  fententiae  pateret  luculentius.  Nec  enim  haec 
verba:  K.««  u<  ri >  o#  item  illa: 

Ei  p*n  £>  iyitro  ra  ix  t 5  iit®*, 

apud  Laertium,  exftant,  qui  praecife  &  breviter 
hic  loquitur,  fed  interje&a  funt  a  Cudwortho  per¬ 
spicuitatis  ,  uti  dixi ,  cauffa. 
r  (m)  Nm  fi  de  nihilo]  Lucretius  Lib.  I.  p.  1 60' 
r  p,  55.  Verfu  tertio  mo  £?  terra  legi  omnino 
debet  e  terra,  ut  in  codicibus  probatiflimis  ferip- 
tum  exftat.  Ve  fu  o&avo  vox  fuadente  dura  vide¬ 
tur.  Alii  legunt  / 'udante :  nefeio ,  an  rectius.  Cete¬ 
rum  hi  verfus  non  continuata  ferie  leguntur  apud  Lu¬ 
cretium  ,  fed  multos  hinc  &  iude  intcrjeftos  habent. 
' n)  Pofiea ]  Lucretius  Lib,  I.  vfi  216.  p.  $7. 


(0)  Haud  igitur ]  Idem  Lib.  I.  vf.  263.  p.  7$' 

( p )  slriftotelem  ]  De  coelo  Lib.  III.  Cap.  I'  J 

».  6(58.  T.  I.  Opp.  , 

(q)  Ex  Simplicio ]  Comnt.  in  Libros  phyficfi  £ 
drijhtel.  f.  22.  b.  ed.  Graecae. 

(r)  Idem  Jriftoteles]  Libro  de  Xenophane* 

sorgia ,  £?  Zenone  Cap.  1.  p.  834-  T.  II.  Opp.  Se 
fero  Xenophani  hoc  in  loco  Arifioteles  hanc  ic°' 
entiam  tribuit,  non  fimul  Parmenidi.  . 

(s)  Sextus  philofophus  ]  Hic  vir  doftus  & 
Henr.  Stephano  in  errorem  fefc  paflus  cft  in ddj£ 

[s  enim  in  Poefi  philofophica  p  .36.  ubi  hanc : 
wphanis  de  Deo  fententiam  &  verfus  affert,  e  Sex* 
ihilofopho  deprompta  haec  a  fe  efie  Significat. 


§.  i8. 


fu/Ius  declaratur. 


tf 


mam  adfciviffe^iVrt/^o/S  or^S?'*ra,'-Av  exP**candis  hanc  fundamenti  loco  nor- 
ParmeniJt  &  M'ehjj-0  teltem  habemus (")' "jrifttYekl '■en,r"!lTne™'  ad  nihilum.  Do 
^  ryn&* i  $»«,,  m  <$&>.«%■  ?  A7»  V  nihil  eorum '  qU1  ^cuilTe  refert  eos:  k'i£' 
mejunt,  interire ,  id  eft,  nihil  ex  nihilo  nafci  aut  ™Pl'  mh‘l  ‘orum ' 

(?)  Ex  Stmplicio  praeterea  difeimus  Parmrni,,,,,,  f...  ”  nihllum  commutari  poffe. 
hH  poffe  effici  ex  nihilo,  non  Wa' ^  ’  8uam  diximus,  ni- 
7" ™  £f  *J"  T»  M4»,  W*s£  J  raeeJL*  C°?lmuni.v>ffe  t  Ahtw  5  i* 

Admirabilis  Parmenides  tmhntL  ^  T°n  ^  ^  *  0Tl  >  *&«  /an'  *  -  * 

fieri,  hanc  rationem  affert  •  5/  TnnJt^ ’  quae^unt'  non  poffe  non  ex  lo  '  quod  eft  * 

&a3fc:!iartet*  «4-y 

qJ  0w?  6I/  *?  0iom  $  otv&pumn  , 

'A^5,  r  h,af  JriftoteBt  ve  rba  teftatum  faciunt -as 

^  f-v  jfo  a/wa/j  *  ^  0qu.e  hacc  omnia  fatetur  ,  ««//<?  7770^  iW7£ 

Su*  ad  ZxasTam\Z et  1^“-^’  «  Erumpi  ^onjumi.  D%™’ 

"'noeomeriam ,  ut  vulgo  vocant  fuaenhil^r’  n-6  COrp“SCtJ“  fi'?llis  "««ae.Ve 

elt,hacleffe nocimmni^  •  ’  .^Liae  pnilofophiae  atomis  utentis  corrunnim  ^ 
anibus  id  accedi”  ounH  me-ri’nr'minem  ^rum  rerum  peritum  pjffi 

femine  fam^toc  IrfmZnTeuY *Sm eS“ 

?^TO“^Wv^.Pn/L”  J°iff"r!°ne  Praecepiffe  ,  (s)  confirmat  i,;2 

Sqg-  *  ««se*, «v 

Cltum  hoc  nominat.  Tft  k|"  ' •  communem  phyficorum  dolr" 
m.  vet0  ,  .  1  }  X  9U0  £fficUur’  11,5  0nin,bus  pcrfuafum  fmffe, 

toeoTInfeitAt  'i«t  S'w^°™er"  ™.P0(ltum  ett  II.  Opp.  ejus  legitur  Ca»  nUl' 

«»«.  I».  f’  quid  dc  ma  verba  non  funt  ^riflotel'  1^’  P°^r&* 

Aquaeh7c^33.^5^^n^M-  ***-  ^  cuius  bino. 

n°niinare  deb«nt,; «p«L  oS.S”  api‘d  ^  (v)  Confirnu*  ^ifiZes 1  P&hUS  redt,atL 

cy-  n.  p.  7 H-^T-us'^:fTiPY  Cap- s- A  45t-  r  1  “*  ]  pW‘°™  ^ 

Graecos  Pol^nu  ita  vcr^^u  hoc  habet.  ”  ‘  -V' 

0u  eus  ille  eji ;  *  /“^nlm 

Si 

SZisifCSS 

ue  Uttens  praeclare  merentis,  xtmuennas,  litta* 


. n  '  ,  Exivimus  rec 

^aP-  14..  f).  li a  nanus,  qui  Str  - ^aP-  5-  P-  451.  71.  J  (jlf^  ^y/icorusn - - 

mi Non  hi  modo,  quos  no 

deant  Petrum  Co/?1"';1'11' ;  £x  nihil°  nihil  ^eri'  A- 
Cap  i  P  iT  9«{fi>uluvi  P hyjrces  Se».  L  'Zib.  IU, 
Antonini  I  Yh  1  ib  Thom-  Gatackerwn  ad  Marci 
rum  n*  5*  4-  P •  98*  ^  do£tiiTimum  vi- 


$6  Origo  pbilofophiae  corpus  cularis  Cap.  I. 


nullam  graviorem  in  phyficum  quemquam  ignominiam  cadere  pofTe ,  quam  fi  talia 
praeceptis  fuis  fundamenta  fubjiciat,  ex  quibus  hoc  confequatur,  fieri  poffe,  uc 
res  ulla  in  rerum  natura  ex  nihilo  prodeat,  aut  ad  nihilum  revertatur. 

Jam  quis  umquam  fibi  fapiens  perfuadeat,  omnes  illos  antiquioris  aevi  phyficos, 
quorum  plerique  Deum  religiofe  venerati  funt,  nil  gravioris  habuiffe  caulfae,  cur 
tanto  ftudio  pro  hoc  propugnarent  decreto?  Itaque  noftrum  jam  erit,  ut,  quid 
homines  illos  adduxerit,  explicemus,  ut  ad  illud  fcitum  roborandum  omnes  animi 
hervos  intenderint.  Id  vero  pro  certo  ponimus,  qui  hoc  fibi  datum  crediderunt , 
univerfos  id  unum  fpedlaffe,  ut  philofophiae  illius,  quae  corpusculis  nititur,  genus 
quoddam  introducerent.  Plerosque  vero  illi  confulere  voluiffe  rationi  arbitror, 
quae  in  corporibus  negat  aliquas  proprietates  &  formas,  ab  ipfa  materia  diftin&as , 
exfiftere,  &,  quae  apparent  in  illis,  fenfuum  noftrorum  affedliones  effe,  fitusque, 
figurae  ac  motus  effedlus  ,  difputat.  Fingamus  enim  ,  certas  quasdam  formas  ac 
proprietates,  quae  nec  cum  ipfa  corporum  materia,  nec  cum  variis  ejus  modis, 
ex  figura ,  fitu  &  motu  natis ,  commune  habent  aliquid  ,  corporibus  inefle.  Ad¬ 
damus  ,  formas  iftas  &  proprietates  nusquam  exfiftere ,  antequam  cum  corporibus 
conjungantur.  His  pofitis,  quid  relinquitur,  nifi  ut  cenfeamus,  nullam  fieri  na¬ 
turae  converfionem  &  commutationem,  nullum  corpus  oriri,  nullum  perire,  quiri 
aliquid  ex  nihilo  mirabiliter  fimul  producatur?  Quumque  hoc  ipfum,  quod  oritur, 
nusquam  exfiftat  extra  corpora ,  ad  nihilum ,  neceffe  eft,  viciffim  redeat ,  corpore 
diflipato  &  interemto,  cui  antea  adj unitum  fuit.  Exempla  aliquot  in  medio  po¬ 
nemus.  Si  candela  accendatur  ,  lucemque  concipiat ,  qui  hanc  probant  fenten- 
tiam,  eos  fiatuere  oportet,  novam  tum  ignis  formam,  novasque  lucis  &  caloris 
proprietates,  ab  ipfa  luminis  materia  re  vera  diverfas ,  de  nihilo  nafci;  neque  mi¬ 
nus  eosdem  affirmare  decet,  exftin£ta  flamma,  easdem  qualitates,  ad  nihilum  rur- 
fus  reduci.  Neque  aliter  lentire  licebit  huic  generi,  fi  aquam  videant  congelare, 
ac  in  nivis,  grandinis,  vel  glaciei  formam  transire,  poftea  vero  diffundi  iterum; 
aut  fi  ceram,  calore  liquefaciam,  mollem  fieri  ac  pellucentem,  valdeque  mutatam 
fenfibus  noftris  apparere  ,  fentiant ;  fi  cibum  eumdem  ab  animalibus  fumtum  in 
lac,  fanguinem,  offa,  nervos,  carnem,  ceterasque  partes  ejusdem  generis  abire 
animadvertant;  fi  fplendentis  flammae  in  locum  atrum  fuccedere  fumum,  vapo¬ 
resque  qui  fuerant  ,  aquam  vel  pluviam  evadere,  aut  hujusmodi  alia  confpiciant 
evenire.  Nulla  fcilicet  accidere  potefl  corporibus  mutatio ,  quin  ,  fi  huic  affen; 
damur  opinioni,  tenendum  nobis  fit,  de  nihilo  fieri  &  procreari  aliquid.  Atqui 
veteres  portenti  fimile  crediderunt,  fi  quis  in  tot  tamque  variis,  quae  perpetuo 
43 contingunt,  naturae  converfionibus  femper  aliquid  ex  nihilo  gigni,  &  ad  nihilum 
deinde  redire  praeciperet ;  nec  idcirco  ulla  ratione  a  fe  impetrarunt ,  ut  hanc  opi' 
nionem  adfcifcerent.  Primo  enim,  id  quod  jam  indicavimus ,  fieri  aliquid  per  fe 
ex  nihilo  poffe,  id  vero  prorfus  ab  omni  ratione  abhorrere,  decernebant.  Aeque 
deinde  abfurdum  &  ineptum  judicabant ,  ad  Deum  femper  ejusque  immenfam  po¬ 
tentiam  confugere ,  ficubi  vel  minima  res  expedienda  effet.  Poffremo ,  fi  re* 

oin- 


rariis  Tom.  VIII-  p.  304.  qui  piura  fibi  monftrari 
cupiunt  antiquorum  pmlofophorum  hac  de  re  ef¬ 
fata.  Hic  vero  Cudworthus  id  agit  in  primjs  ut 
impietatis  maculam  ab  illis  depellat,  quibus  hoc 
(citum  univerfae  phyfices  fundamentum  vifum  fuit. 


Itaque  cos  tantum  producit  philofophos ,  quofufl* 
religionem  &  pietatem  in  primis  certam  &  expl 
ratam  efle  judicavit.  Video  quidem  ,  cur  id 
ciat.  Totus  eft  in  eo ,  ut  atomorum  amicos  reli¬ 
gioni  non  adverfari  doceat,  florum  autem  omne®* 

di(*r 


§.  28. 


fufius  declaratur. 


J? 


iibet  nafci  po^  6  nfecaulhmdjnnorberterplClebanl:  con("e8ui>  quamlibet  rem  ex  qua- 

omnia  quum  attentius  perpenderent,  eo  primum  dehK.kPr°dL1CatUr  temPore-  Quae 
fam  prorfus  effe  racionenf  fufpiearentur  “onu  „  n  f'"  coSitando-  ut 
plerique  omnes  flbi  vulgo  perfuadebanr  PnH-na  naturae  ,  atque  eam,  quam 
m  hanc  defcendebant  fententianr  Falli  ens  mcrn  ’  re^us  ?mnibus  circumfpeftis, 
dam  formas  &  proprietates  a  n  e?s  magnopere,  qui  cenfeant,  certas  quas’ 

fitusatque  motus  efficiunt,  divcrL  orrH^imr^111111  dlf5°ricione>  quam  fi^ira, 
tatur  &  convertitur.  £  contmTo  cunclt  rerum  ’f  ^  °  C,0rpus  ^dammu- 
fecretione  parttum,  vel  etiam  ex  varie"ate  affe£linn  peCISS  vel.ex  c°"cretione  & 
antea  exfiflentis ,  aut  individuarum wdcShZ,  .u?lusTfJusdemque  materiae 
enattones  individuorum,  qM^f^fib^SS^t,0'"1  Varias  porro  has  «**■ 
obis  ,  easque  confufas  parere  imagines  vifiones  aff^°rpuSCulorum  certas  in 
&  colorum  ,  frigidi  «que  calidT  ®  Ha/  iofas  auterfaff ‘^es>  lucis  verbi  «»<& 

niMinomn°no°ha0hrUm  ’  <JU,e  in  iIlis  'c  verainfint,  prfprf/°D^  JU'S° 'perperam 

fp.irsit-sss  rLS,  't-sf  Ui»:  •' 

fe&iones  ab  ipfa  eius  ml  ?-^?ias  nancifcitur.  Neque  tamen  hae  formae  &  af 
fore,  federe  ^  ambulare  Ura  dl^erunt;  Quemadmodum  enim  unus  idemque  homo 

€«ur’rebu,"  kS5£lnfiWe£d  p°teft,  nec  tamen  ideo  ^pe^novfsT 

lutantur,9  tum  re  vera  aut  n ’ ^“rpora  inanimata  gignuntur,  Intereunt  * 
pans :  namque  nova  tantum  form!9^’  3Ut  obire’  ab  ipfa  eorum  materia  difo-e 
v°ro  corpora  ad  homines  ’ma  Jovus9ue  eorum  modus  producitur  n 

-niui^pcfea  mu3t^ormes  in  nobis  excitare  vifiones^  ?enVlrtutep  distribue- 

tcs  c°rporibus!$  r,i^hi  f0rm?s  effe  cenfent  &  qualttateTn^f  ^n”65 
nem  duobus  abfolvi  ^v’a*et  eu^°  corPor^s  vita  vacui  converfionem  ^  lp^s  rc^c^<:n’ 
ribus,  muitipjex  n:m-  1  ^lmabapt  veteres;  quorum  unum  in  infiQ  ^  commutatio- 
inechanicas  conforma pUm  ?arc*um  Pro  faus,  motus  &  fio-urfp  ^re  eflet  corpo- 
^  animo  verfaretur  10 3  a*cerum  extra  corpora  in  ejus  ac0  var.ieFate  ad  leges 
aretur-  1  J  a  quo  percipiuntur,  fenfu 

S^piinam  ab  hoc  initio  profe&am  a  .  .  Ve- 

W/hu‘us/^im<^“i“*fl?“^'arlu'"  flonememinusarT  abc<l’  <luin  hanc  totam  defen- 

1 sr«sss 

ga  Deum  aifefti  fufpicio  abeft  &  rpr  .cre"°  favere  potie  diceret,  nili  qui  Deum 
*  a  re]lgiones  on  nes  recufaret. 

D  (>'''  AvU 


^5  Origo  philofopbiac  atmicae  Cap.  £. 

Verum,  ne  <luis  a  nobis  hic  Somnia  temere  fingi  arbitretur  ,  (y)  Arifiotelem 
teftem  appeilabimus ,  qui  hoc  ipfo  modo,  quo  diximus,  dodtrinam  eorum,  quos 
atomi  dele&ant,  natam,  id  efl,  ex  celebri  illo  rationis  decreto,  quod  ex  nihilo 
aliquid  fieri,  ac  in  nihilum  reverti,  vetat  credere,  profectam  efle ,  fcriptum  re¬ 
liquit:  ’Ek  5  ytviofy  !£  'nivatweo'  in7rrexiv  ^o^iv  «vttyy.ii  ywi&£ , 

$  ovluv ,  »5  CM  un  oijctv ,  TkTuv  f)  *n  uW  ex  ju*  ovi uv  ylvtcSg  $  'mvTVjt '  hp.oy\uiuo~ 

w<n  t?  iofa  a7mvhs  oi  <nr&  #«*«**  T'°  Ao,7r:v  vh  ov^GicUm  e£  «W/xi $?  lluumv'  ovlw  jub  >9 
hwmflvlvluv  ,  2^'  f)  trutKooTqfe  tuv  oyr.uv  ef  arat&qrM  Contraria  praeterea  ex  Je 
fiunt  mutuo .  7n/«nf  (una  vel  altera  ratione  in  materia.)  fi  neccjfe  efi,  ut, 
quodcunque  fit ,  id  vel  ex  illis  fiat ,  quae  funt ,  «/ «f  f7//r,  quae  non  funt  ;  illud  autem  fieri 
. prorfus  nequeat ,  ut  fiat  aliquid  ex  illis ,  *«ae  non  funt ;  (  *  qua  quidem  re  omnes  illi ,  qui  res 
41  naturales  Jcrutati  funt,  confentiunt ;)  quod  reliquum  efl ,  nece/fario  evenire  cenfent ,  ut  fiat  ex 
*  illis,  quae  funt  &  infunt:  Jed  haec  propter  fummam  molis  parvitatem  a  nobis  fenfibus  non 
percipiuntur.  Quis,  quae lo ,  Arifiotelem  id  fibi  velle  non  intelligit,  omnes,  qui  ex 
antiquioribus  philofophis  hoc  dogma  probaverint ;  ex  nihilo  nil  effici,  ncc  in  nihilum 
reverti  pojje  y  atomis,  non  una  quamvis  ratione,  tribuifie  omnia,  totumque.  mun¬ 
dum  corporeum  ad  corpufcula  individua ,  gyag  oZ>  exiguitatem  fenfibus  haud  percipiantur  * 
w*?  a}#  T  <r/MK?iT*i£  cr'v«i&nT*s  Yfxiy ,  feu ,  quod  idem  efi:  ,  ad  atomos  revo- 
caffe?  Verum  concors  minime  fuit  omnium  ,  quibus  haec  philofophanai  via  pla¬ 
cuit  ,  fententia.  Anaxagoras  certe,  licet  fteterit  ab  atomis ,  efib  tamen  opinatus 
efl  praeterea  formas  &  qualitates  in  corporibus,  quae  omnino  difcrepent  a  natu¬ 
rali  partium  difpofitione.  Minori  fiiifle  homo  ingenio  videtur ,  quam  ut  totam 
veterum  philofophorum  rationem,  qui  cun&a,  quae  in  corporibus  apparent,  ex 
legibus  mechanicis  interpretati  funt ,  comprehendere  pollet.  Interea  id ,  quod 
totam  eorum  cauflam  continet,  rationis  decretum  in  dubium  nullo  modo  vocari 
polle  intelligebat:  ex  nihilo  nimirum  fieri  nihil,  nihilque  m  nihilum  abire  polle.  Quamob- 
rem  novam  prorfus  ex  atomis  philofophandi  rationem  comminifcebatur ,  totam- 
que  hanc  molem  corpoream,  quae  mundum  conftituit,  ex  corpufcuhs [  genere  & 
natura  inter  fe  Gmilibus  con  fi  flere,  docebat.  Atomos  nimirum  varus  nlis  qualita¬ 
tibus  &  formis,  quae  vulgo  corporibus  inefle  creduntur  ,  re  vera  praeditas  efle 
fliatuebat,  has  oiTeas,  illas  carneas,  rurfus  alias  igneas,  alias  humidas,  quasdam 
candidas,  aliquas  nigras,  has  dulces,  illas  amaras  efle.  Hinc  &  omnia  corpora. 


(y)  Atifiotdem  tcjlem]  Sumta  funt  liaec  verba 
ex  Phyficorum  Libro  I.  Cap.  5.  />»  451.  Unum 
vero  hic  peccat  vir  eximius.  Ita  hunc  Ariftotelis 
interpretatur  locum,  ac  fi  eo  philofophus  oflendis- 
fet ,  quanam  via  omnes  antiqui  phyfici  ad  illam 
philofophandi  formam,  quae  ad  atomos  omnia  re¬ 
vocat,  perveniflent.  At  fecus  fefe  rem  habere  in- 
telligent,  qui  Arifiotelem  evolvent.  Namque  is  de 
uno  loquitur  Anaxagora ,  quidvc  hunc  aut  commo¬ 
verit,  aut  commovere  potuerit,  ut  homoeomeriam , 
quam  vocant,  introduceret. 

(3)  n>:>  v  xtc*Ti]  fit  haec  Arijlotelis  verba 
flint  Phyficorum  &b.  I.  Cap.  5.  pm  45,.  Nec 
fljiunde  hauftum  efl,  qu°“  Paullo  poft  fcquitur, 
de  Anaxagora  di&uin-  Ds  Anaxagcroe  ■  fententia 
auhU.dicain. .  At  duo,uiouebo ,  alia ,  quae  h.uecJe  • 


enti  iiicidemnt  ( I. )  Faucis  perfuadebit  vir  egre- 
ius ,  A  iaxagoram ,  quod  tam  pufillo  efTet  inge- 
io,  ut  illam  philofophandi  formam,  quae  atomis 
titur,  non  omni  ex  parte  comprehenderet,  difet-- 
.linam  fuam  confinxilTe.  Non  tam  hebetem  tui  Te 
Jnaxagoram ,  omnia,  quae  de  co  accepimus ,  exc¬ 
larant.  Veri  omnino  fimillimum  eil ,  acutuli— 
aum  illum  virum,  quoniam  ex  atomis  non  om- 
lium,  quae  eveniunt  in  natura  rerum ,  rationem- 
eddi  polte  perfpiciebat,  novam  quaefivifle  viam,- 
iuac  difficultates,  quas  atomi  non  tohunt,  remo* 
feret.  (II.)  Quod  neminem  phyficorum,  qui  vel 
nte  vel  poli  Anaxagoram  vixerint,  qua.iiates  a  * 

ribuilfe  affirmat  atomis,  ^ 

■cceffe  erat  dxStam  cft  -  Ncfcio,  an  multi  veter 
um  pnyficoxum.totam  Anaxagoras  doclxinam  p^ 


*  i8‘  fufius  declaratur.  ^ 

«emotam  ordinibus , 

&  genere  in  illis  corporibus  differrent,  (z)  ^~s^m  “«mere,  quae  umverfa  re 

3  *,  srVmwiCtb  S„' ''  Z’\  ™  f*  ™' 

J”  ov  T jj  /uift  ?  Jmlpuv.  Ouodlibet  cuilibet^lmi/i^  ^  ^  'W*A,S*  rJzri/*xo>l& 
Wohbct  fieri  cernunt.  Videri  autem  r  er  differenter  ^  !fu!n,eJTe>  quoniam  quodiibet  ex 

?  itione  e x/uper at  propter  ®  ™  dherfas  int”fi  «,  quod 

iiciebat,  quum  corpora” aut^gnuntur*  *mit  corr*  &  quib“S  hoc  PoVmo’ con- 
novam  mmime  aliquam  formam  aut  ouab  atmn  ’  3Uj  convi™ntur,  tum 

redire,  verum  atomorum  amea  rfC  »,•?' lh'*°J>ro‘!uel*  aut  ad  nihilum 

?ohphrUnV  Ve  conoretionem  vel  fecretionem  tot  n qU'  &  qualitatibus  in- 

nob.s  lucuiemer  Arifioteles  A,„„(  dXf„,™  .n'".m“tatlonis  caulIkm  effe.  Ita 


w*  *htos  OK  $  Ut]  Videtur  nut.,  f  rn^  J  ®v<nKuv  eivet!  ,  u;  * 


yfulis  nulla  alia  qualhaU^lZ”!'  a'JJy»  naturae  m*  'CuHs ,  &  ^  ^ 
arcefferent,  formas  elfe  &  qualitates  ’  1J.an‘  figura<  fttu  0  Magnitudine,  praeditis 
corporibus  deniane  4ua|itates,  ab  ipfa  rerum  materia  diftinftas  nsL», 

qne  fenfus  referrent’  9n  contmSunt  &  accidunt,  adiens  motu^p  ’ 

feciff  ’  ?d  nihiI“>^r^rteinimauht0i!dafqtUiS  mUm  hmb*aV  nM  Poire  mriet 
feciffe  accepimus,  formas  *  ‘  d  facc;ltur,  neceffe  eft ,  quod  Anaxigoram 

f.w>  antequam  nafcatur  aliqui ’  1  f-es  eorP°™m ,  ab  ipfa  diverfas  eorum  Lte- 
J«*  aut  vero  hoc  op<W &  'T™’-  certis  !nel£  «««Mimi.  corpufcu- 

™ateriam,  varia  n  inno  ?tllr’  qualitates  illas  nihil  eiie,  nili  ipfam  cornnmm 
fenfus  noftros  ferientem^  exISUJ?c  me9hanicae»  temperatam,  nec  uno  mo- 

*  tred“““  eas:  ftsss&sr 

^averjnt-  f.  XXIX 

dSfen^i^  Leucippum MturaTiSru i§U°* ^ reddcrem »  orationemque  Valde  imtjcd>  *  r 
tates  detrav'55  •  omnes  corpu fculis  incLu?0™™  t  diccre  Iicct  ’  nonnumquam  afDeJSfl*r’-  &  'r  11 


serim-  djUngent  fefe  mi  ,  ‘2  Vldctur  efle  tumqae  habitum  mutaro  n  t  rL,m\  Sententias  to- 

f  ea  Io-  ubique  in  memoriam  ”e  as  dux,‘-H^c  vciii» 

j, &  abeat' I  pl  ^  a  '!s  l'orte  alii  inconftinHvs  L •  uccnt  leclores.  (II.) 

fre.yim  in  ^ac#  tota  oriIinin^r^y?Cltatcm  ^  In§c*  Ptopoftum  jpfi  cn.  'n  \iru;n  ^ofbu.n  arguent. 
nimaerreXPIlCatione.  neminem  phdofoPhiae  atomis  rationis  praeceptum •  /nde.r.e;  Pervulgatum  illud 
rem  ^  At  CIO  non  del"rbltror  dcfideratu-  mum  a&uxSS^i*  mMo  co  de' 

acm  aptlus’  brevius  &  ad  intcliU  Ut- opinor>  qui  omnis  nefeias  totam  ,  ’  Ut  ln  atomos  qua,itatis 
forf?modatt'us  Peponi  potubTe  S3iln  Ic(52ruin  At  interdum  ile  lom  ■  Ul?  naturam  diffolverent. 
5  dSianl’  Er"nt  ideo  tantS  hoc  '*c«  cen,l,^t’ 

Verfin  fta  lunt>  repeti  aliquoties  ^Uae  fc'  ^ulcafle  vetera  adoptaffe,  &  tam  acriter 

.  rfione  mihi  licufk,-  UCmam  in  facilius  ut  atomorum  doftrmam  tanto 

**’  «  menteiTall-c  ^  r1  Feci-’  ^uod  P«*  ab  hoc  dp!  ?  ^  Quod  11  verum  cir^  r‘on 

ns  per&icue  aptisque  verbis  manam  ccreto  a^omi,  fed  ab  atomis  decretum  hoc 
•  wue*»  Verum  qui  expendent  &  ponderabunt 

H  2  o 


6o  Origo  dogmatis  veterum  Cap.  f; 

45  §.  XXIX.  Reliquum  eft ,  ut  doceamus,  illud  ipfum  praeceptum,  quod  adduxit 

veteres,  ut  formis  atque  qualitatibus  litem  moverent,  corpusculaque  in  earum  lo* 
cum  fufficerent ,  in  hanc  eos  impuliffe  fententiam ,  ut  mentes  corpore  vacuas  effe 
faterentur,  animosque  tam  hominum,  quam  animantium  ex  illarum  effe  ordine, 
nec  idcirco  vel  gigni  vel  interire  poffe,  praeciperent.  Formas  &  qualitates,  id 
quod  jam  vidimus,  hac  argumentatione  adorti  erant:  Nemo  unus  inficiatur,  cor¬ 
porum  proprietates  &  formas,  quemadmodum  oriuntur,  fic  etiam  occidere.  Jam 
ex  nihilo  ne  cenfeamus  aliquid  exiftere,  aut  ad  nihilum  reverti  poffe,  fana  repu¬ 
gnat  ratio.  Igitur  fic  decet  exiftimare:  qualitates  iftas  unice  ex  multiformi  mate¬ 
riae  flatu,  quem  multiplex  figurae,  fitus  &  motus  efficit  ratio,  &  diverfa  fenfuum 
noftrorum  affedlione  proficifci.  Nam  quod  ad  Anaxagorae  opinionem  attinet,  qui 
atomos  exiftere  opinatus  eft,  omnibus  illis,  quae  corporibus  infunt,  proprietati¬ 
bus  naturaliter  inftrudtas ,  perennesque  &  perpetuas  ,  fatis  apparet  ,  nihil  eam 
effe  ,  nifi  depravationem  caftae.  &  integrae  de  atomis  dodtrinae ,  philofophique 
non  differentis,  verum  fomniantis,  commentum,  quod  perpaucos  amatores  repe- 
rit.  Iftbuc  igitur  poftquam  ratiocinando  pervenerant ,  de  hominum  &  anima¬ 
lium  mentibus  ita  philofophabantur :  Evidens  eft,  homines  &  bruta  animantia  non 
efle  meras  machinas ,  mentemque  diftin<5him  aliquid  efle  a  materia  variaque  ejus 
compofitione.  Figuram  enim ,  magnitudinem  ,  fitum  atque  motum,  vitam,  co¬ 
gitationem,  fenfum  ,  confeientiam  ,  rationem  &  intelligentiam  ,  defiderium  & 
voluntatem  producere  polfe  ,  quisnam  fibi  fanus  perfuadeat?  Ergo  mentes  nullo 
modo  fic  gigni  poflunt  &  corrumpi,  quemadmodum  corporum  qualitates  nafcun- 
tur  &  intereunt.  'A&vxlov  yvi c»  utjhvei  Fieri  nullo  modo  potejl , 

ut  fiat  aliquid ,  ni/i  exeo ,  quod  ante  exfiitit.  Quomodocunque  corpora  &  materia 
componatur  &  coagmentetur,  nihil  tamen  rationis  &  intelligentiae  ,  nihil  fenfus , 
cogitationis  &  vitae  in  illa  exorietur.  Proinde ,  fi  quis  animas  ex  corporibus  prodire , 
quum  generantur  homines  ,  opinatur ,  is  ,  quod  prorfus  ineptum  &  a  ratione 
averfum  eft ,  rem  magnam  ex  nihilo  fieri  praecipit.  Quoniam ,  fic  veteres  fub- 
ducebant  rationes ,  quoniam  ex  ordinaria  naturae  lege  corporum  qualitates  &  for¬ 
mae  exfiftunt  &  pereunt ,  ideo  ab  ipfa  corporis  materia  variaque  ejus  compofitio- 
ne  differre  nequeunt.  At  quoniam  animus  univerfa  re  &  natura  diferepat  a  cor¬ 
porum  materia,  ejusque  multiplici  affectione  &  colligatione,  ideo  ex  illis  rebus 
non  eft,  quae  cum  corporibus  oriuntur  &  occidunt,  generantur  &  corrumpun¬ 
tur,  fcd  per  fe  ipfum  conflat  5  propriumque  fibi,  unde  proficifcitur ,  initium  ha¬ 
bet.  Modi  nempe  rerum  gignuntur  &  defruuntur,  non  ipfae  res,  quae  re  vera 
exfiftunt.  Magno  ergo  intervallo  quum  prifei philofophi  mentes  hominum  &  ani¬ 
malium  ,  formasque  qualitates  rerum  inanimatarum  diftare  animadverterent, 
ntrarumque  ortus  etiam  valde  inter  fe  differre  docuerunt.  Corpus  enim  quando 
vitae  expers  gignitur,  nihil  novi  accidit  materiae,  ex  qua  conflat,  quod  antea 
non  habuerit,  verum  nova  tantum  forma  novusque  modus  exfiftit  materiae.  Quem¬ 
admodum  forma  domus,  fellae,  menfae  ab  ipfa  minime  differt  materia;  ita  nec 
fpecies  ifta  ?  quam  lapides ,  ligna ,  fanguis ,  offa ,  caro ,  ceteraque  corpora  natu¬ 
ralia,  dum  generantur,  induunt,  aliquid  eft  ab  ipfa  horum  corporum  materia  fe- 

pa- 

omnia,  nec  aequitati  locum  dare  recufabunt,  hanc  efle.  Conflat  fibi  vir  eximius,  fi  fuinma  fpefletur 
inconflantiam  intelligcnt  non  tam  in  re  ipfa,  quam  rei,  etfi  in  tradendi  modo  a  fe  ipfo  diflentire  in- 
in  orationis  forma  &  loquendi  modis  quaerendam  terdum  videatur. 

•  (c)  Anax»- 


2^‘  de  naturis  incorporeis .  ; 

quae^naturae  finn^a^m  re  difcriminis  incereft  inter  opera,  quae  hominum  arte,  & 
quid  quod  ab  inrACr0mpal'antUrr  1Pduftria-  .Neutra ,  quando  conftruuntur ,  ali- 

Dztas,  ir  i  rrT abit>  lu- 

«m  adipifeitur.  <W  Imnia  &  multa  alia  quum  cbnH  ’  ^S’  °ffium-  naW’ 

tandumeft,  atque  tum,  quando  ex  lana  veftimenmrn even‘r®  Pu' 
ex  rudi  &  imnolim  Cnnnm  .  v\mmen!:um ,  eximo  linteum  conficitur, 

quae  confufe  antea  &  pcrturWia?ebaMrXTrtfnSltUr-’  'ateres  >  ^S"4*  caIx>46 

tatis  domus  exflruatur  SkuUn  his  nihil  mf^  r°^  ut  Plena  dfe“i- 

marprin  rintnm  „  ,  oicutin  nis  ninu  mirabiliter  ex  nihilo  producitur  fed 

Sved"  Eadem  rraUOne  &  eX°/natur  i  “a  "ec  >"  i»i“  ejusmodi 

univerfitatem  continer  mper£k’  '  naturam  intuearis,  materia,  quae  rerum 
in  milio  f  C0.ntinet>  nec  augetur  etiam  vel  diminuitur  verum  Protei  inflar 

tionem  ^  Sdicofr’  ^f"0* 

~  — S  Ssr&s  te;  ;ne°: 

tninime^ma”^6  PeCU?  d?  I’.ominum  &  animalium  generatione  cogitandum  efl  Ea 
que  res  in  ea  fin^ularis  craSm.entati°ne  &  difpofitione  abfolvitur.  Nam- 

Prorfus  ab  hac  fif  difl  nfta  cum  ipfamet  conjungitur  materia,  quae,  quum 

ad  eam,  neceffe  eft  oTf  fien  “  ^  ul,°  ™d?  T*’  aliun^  Paratur 

materia  fua ,  quae  diiTmara  /5  • J  .maSmficae,  re  .>Pra  *  natura  non  differunt  a 

tantum exfiftendi  ex1fnisque&rehLVavS  P3",”  diftn.buta  fuerat  antea-  ^  modo 

fpecie  modo  forrm  s^ue  *ekus-  Verum  homo  vivus  mortuumque  cadaver  non 

quum  irmeS  habca°tri0rr  differunt>  fed  ‘P1?  etiam Nam  i 

scius  edit  hoc  0mn  t  /  £  eorpore  vacantem  &  fimpheem  quae  multiplices 

mihi  videtur  a  W,  ,  P  "  &m.otu  deftnutum  jacet.  Atque  hoc  non  ignoraffe 
frigidas  viririv  •"'“'angorar.  qui  quum  atomos  fingeret  effeas ,  carneas,  igneas 
«eri  alfouid  ^’-  r“^s’  &  innumerabiles  alias,  ne  fateri  cogeretur,  ex  ndd U 
ante Smum  cornLsI,Uf?dredire’  ea<3Ue  COTPufcula  i—u tabilfa  effe,’„ec  modo 
nusqufm  C°?“s’  fed.  etiam  corrupto  illo,  per  fe  confiftere  affeveraret 

Stolidus  fit  oui  55?mos  animales  fenfuque  &  ratione  praeditas  ftatuiffe  legitur’ 
nem7quod’ru\n,m  ‘fiUadfC’.  idco  ab  ejusmodi  corpufculis  abhorruiffe  ifomL' 
intelligentiam  rM  7dem  &  ]?'Srum  >  frigidum  &  calidum ,  non  item  fenfum  & 
qumn  ficinffV  r£  exfifientes ,  crediderit.  Quamobrem  haud  dub  e  cen- 
&  rati?nera  ad  f“™M  &  qualitates  corpor « 
us'  quo  confL’iturd  mem,S  CUJUsdam  effe  ,corP°re  prorfus  carep- 

corponbus  conflare  iudicaffe  ,r  °mnCS  ^  “T  hand  aliter  Pcr  fe  ^ 
nlis  naturae  atomis  St^E°'P°reM  * ^  &  formas’  <luas  P1" 

nis  iegem'  quam  fac-p^me^o^m.10  llabeVv’  d!ximus>  illam  ipfam  ratio- 

rea  philofophos  in  eam  coniedffe  f  nr  "  •  fa"'  ni  in  ^Uum  ahite ,  vete- 

conjeciffe  fententtam,  ut  perennes  effe  hominum  animos 

li‘  tmmk"  fin??lis  aninialitas  peculiarem  animum  at. 
Ut.l.  c.  3.  r.  IV.  /ififi.  jml  ^bas  eaconltoe  putabat ,  dUHnSum 

H  3  (f)  Trans. 


£  ,  Origo  dogmatis  de  immortalitate  animorum.  Cap.  I. 

.docerent ,  &  ab  omni  concretione  corporea  liberos.  Nulla  res  vere  exfiftens  ad 
nihilum  luis  viribus  redire  poteft;  quod  fi  pollet  fieri,  cunfta,  longo  &  diuturno 
elapfo  tempore ,  ad  nihilum  reciderent.  Mens  autem  natura  eft ,  quae  vere  per 
fe  conliftit,  nec  certus  corporis,  quo  cindla  eft,  modus,  verum  diverfi  prorfus 
a  corpore  genens.  Ouam  propter  cauflam ,  fi  homo  moriatur ,  animus  ejus  ma¬ 
nere  &  in  quodam  hujus  univcrfitatis  loco  commorari  debet.  Omnes  naturales 
converfiones  aut  rerum  externarum  commutationes  funt  ,  ejusdemque  materiae 
multiplices  conformationes  &  temperationes,  aut  vero  concretiones  &  fecretio- 
nes  rerumque  hujus  orbis ,  non  fecus  ac  litterarum  in  anagrammatis^  traje&iones. 
Ipfa  rerum  univerfitatis  fubftantia  femper  eadem  &  inviolata  permanet.  Genera¬ 
tionem  &  corruptionem  corporum  inanimatorum  is  demum  rite  comprehendet ,  qui 
eam  cum  domus,  fellae  vel  menfae  fabricatione  ac  difiolutione  contulerit.  Aut 
enim  una  eademque  materia  vario  modo  difpomtur  ,  aut  vero  plures  res  mifcentur 
aut  feparantur,  concrefcunt  aut  diifipantur.  Pariter  animalium  generatio  &  cor¬ 
ruptio  nihil  eft,  quam 

- -  ju/£f  «  n  fxiy*\m. 


Conjunguntur  animae  cum  Angulis  corporibus,  ac  viciftim  deinceps  ab  illis  fejun- 
guntur ,  non  fecus  ac  fi  quaedam  earum  in  hoc  orbe  trajeftio  eflet ,  ut  littera¬ 
rum  in  anagrammatis.  Mente  ac  vita  ex  corpore  fugiente  ,  illa  quidem  moles 
corporea,  quam  antea  animaverat,  jafturam  facit,  motuque  &  fpintu  privatur; 
at  ipfa  nihil  amittit  rerum  univerfitas,  eo  quod  animus  fedem  tantummodo  mutet, 
&  in  aliam  regionem  (0  transferatur. 


7  fi  XXXT  Fmm  hoc  addo  ,  illud  ipfum ,  quod  veteres  commovit,  praeceptum 
^rationis,*  ut  immortales  effe  crederent  animos,  &  «militer  dnxiffe  eos  neceffario, 
ut  una  »«i W,,  praeexfiftentiam  animorum  defenderent:  ex  quo  dogma  de  tranfi- 
tionibus  eorum  &  migrationibus,  quod  vocant,  profluit.  Quidquid 

enim  ante  ullius  animalis  generationem  exftiut,  ccrtoque  loco  olim  verfatum  fuit, 
id  quis  neget  in  corpus  animalis  illius,  in  quo  nunc  eft,  commigrafle?  Quod  ad 


(c)  Transferatur  ]  M.)  Si  hoc  folum  affir- 

maflet  Cudworthus,  fieri  potuifle,  ut  Vl eteres  qui¬ 
dam  philofophi,  quos  delectarunt  atomi,  npc  mo¬ 
do  ratiocinarentur,  ut  nos  hodie:  In  materia  nihil 
eft,  nifi forma,  motus ,  Jitus.  At  fenfus,  conjct en-, 
tia ,  ratio ,  conftlium  a  forma ,  fi  tu  motu  proficifci 
nequit.  Igitur  fit  aliquid ,  neceffe  eft,  in  homine 
a  materia  prorfus  feporatum ;  non  effet,  cur  id  re¬ 
prehenderit  aliquis.  Eadem  enim  veteres  ufi  funt , 
qui  nos  utimur,  rationis  facultate.  At  quod  anti¬ 
quos  ita  reapfe  ratiocinatos  effe  confidenter  affir¬ 
mat,  id  fine  tcftibus  pauci  recipient.  (II.)  Affu- 
mit  vir  dochis,  quod  in  controverfiam  venit,  nul- 
jum  fuiffc  veterum  phyficorum,  quin  naturam  re- 
yum  cenferet  ex  atomis,  iisque  omni  forma  &  qua¬ 
litate  nudis,  concretam  effe.  (IU.)  Omnes,  qui 
iaimcis  quondam  poft  tata  permanere  putarunt,  ad 


hanc  delatos  efie  fententiam  pugnat,  quod  atomi» 
hunc  orbem  concluderent.  At  quem ,  quacfo ,  fu¬ 
git,  multos ,  qui  animorum  perennitatem  credide¬ 
runt,  ab  atomis  alienos  fuiflfe  ?  Platonem  ipfum 
non  audet  referre  inter  atomorum  tutores  vir  doc¬ 
tus:  &  is  tamen  animos  non  exftingui  ccnfait. 
Quapropter  alio  modo  in  hanc  impulfus  fuerit  fen¬ 
tentiam,  neceffe  eft.  (IV.)  Si  tam  facilis  eft  & 
expedita  ab  atomis  ad  animorum  immortalitatem 
via,  quonam  fato  fattum  eft,  ut  nulli  magis  ab¬ 
horrerent  olim  ab  hoc  dogmate,  quam  illi,  qui 
ex  atomis  omnium  fibi  maximam  exiftimationem 
acquifiverunt ?  Epicurum,  Leucippum  ,  Democri¬ 
tum,  &  reliquos  atomorum  ftatores  >  quis  ignorat» 
amniis  interitum  minatos  effe .  Hoccine  contigis* 
fe:,  ii,  quod  vir  egregius  putat,  nemo  fobrius  ato- 
mii  favere ,  &  animis  exitium  decernere  pollet" 


5r’  Origo  dogmatis  veterum 

transere' hidicanmrtiam  ?t.t'net’  1U1  anlmos  in  brutorum  etiam  animantium  cfirpora 

c“a“ea^  r1CIS  q"ldem  V?ama  fatis  ea  ^  probabilis  &  veritati 

accenernn!  ;  r  T  UTfn  L°Cn‘S '  nec  Pauci  ex  iIlis  alii  .  qui  difchlinam 
«icceperunc  a  Pythagora,  ab  ea  abhorruerunt,  neque  hoc*  rinamn  r  xif  • 

luerunt ,  quam  ut  lignificationem  quamdam  miferrimi  ac  tifrpiflimi  ftarn^oulm 

5SS3SX  ,v  T"  ?,rr  B,niT"‘  lmPf' “•  “> iS 

pronus  aa  ea  quae  fupra  retulimus ,  mi  magis  veteres  metu  i  fle  nhi 

SflErirra*.*.  n hoc>  n.e  ex  co’ quod  non  SM: 

jU®-.  Quodfi  veruTta  ^"  ^  “  t**"" 

corarum  exftitiffe  V  P°Jtuerum >  1u‘n  °™”um  animalium  mentes  ante 
perennitatem  animnrnm6™^”/?11  ducc.rcnt'  Cer.te  Philofophos  antiquos,  quos 
tellexiffe  ut  n?J  probaffe  accepimus,  non  ignotum  elt,  hoc  dogma  fic  jn- 

permanere  dilTinaris  i  d iZl!  r"edebanc  ’  me?.tes  &  a^c  corpora  exliitiffe,  & 
familia  qui  ant"  natum  ^rvJ?US  corPor!bas’  dicerent.  Neque  aliquem  ex  eorum 
Pari  poffe  pa  cin  fa  doZf  7^  lmn’.omh:itC  Pugnarunt  mentium ,  nomi- 
rnprir  rV  ’  1  1  .a  c.,0§mate  ifto  de  animis  ante  corpora  exfiftentihus  nbhnr- 
anirmc  ™QrnternTmm  on^nes  verebantur,  ne,  fi  docerent,  generatas  efle 
dem  deVr  r°1Utl0nem  *  co^uptionem  earum  pariter  fateri  cogerentur.  Qua  qui- 
nt  animnJ  ^fl‘l  f  vr  m°n  j50^  animos  negabant,  id  fibi  in  primis  putabant  dari 
dive  illis  ir^atu  em  “I?  oru.s  corporibus,  demonftrarent :  quo  conclufo ,  pro- 
periculi  .c°rPora  llcet  intereant,  animis  tamen  nihil  inde  creari 

~  rih  rZ  ^  Pa!.ne”’M'  «  T*,  ^  «  ***»'. 

nojlra  fuit  alicubi ,  ? ante  ana  m  in1$ ’  #  T'1?  a§*miov  "  *0iXiv  ’  &  anima 

tam  immortale  almuul.  Tnte  vero  W a\9^rn  fluere  mde  ommno  Edetur,  tJT* 
mentes  antennam  «•*  ^°te  VCr°  ?latmm  fi01  perfuafum  efie  cupiebant  alus,  fuifle 
nem  •  Aninn  iir  S]^ercntur  corpora,  fic  potillimum  folebant  concludere  ratio- 
«ffeftionibus  P.Cr  fe1conflftens  ’  ncc  cum  corpore  variisque  corporum 

poteft  oriri "  lirnulle  bahet  aliquid.  Nulla  vero  ejus  generis  natura  ex  nihilo 
fieri  L0”” 5  fUt  CX  ah?  diffimiliimi  generis  procreari.  J  Obdat  enim ,  quo  minus  d 

h0,c  rrnis:  N,hil  p°tttt  nafci  ex  ni,,il°’  - 

P  "  gzer.®*.  In  iUis,  quae  ex  lege  fiunt  naturae,  generationibus  materia’ 

vJ  tan- 


-i  ''*!dCm  praec,are  «*>%> .  eum , 
tum  relinqL  lIlli  ’  Praete.r  m°tu.m,  figuram  &  II- 
poiTe,  utqSfc*  fc/?gltanJ?  fldIe  «dfccndere 
Pore  Pcparatuln  ‘tf.  'n  nobls  a.  matCria  &  cor- 
fallor,  reflat^  am!^l  uat  ’ ,  at  Viac  aliquid,  nifi 
mortalitatem  perven?!?111  iu?em  a.d  aniil;°rum  im- 
Polubile  hujus  connevf  v-^C<i  en‘m  V1'detur  indis- 
"  "obis  a  corpori  V  ««quid 

^mortale  in  nSbU.  ouae  '  Ers°-  cft  aliliuid 
turac  lev  crcdere  jubet  oLl  rat,onis  vel  na' 
«mota  funt  matpria  niir’n°nin  a’  <lUae  a  cralfiori 
finmort,?  materia,  aut  a  corpore  fecerni  nueuLt 
(7s taba  Wuc  cfie  &  perennia?  1  ’ 

-de  J-1  ‘meuf  Zocrus]  Legatur  Libellus  eius 
&  natura  inter  Thom.  Galei  Scrip- 

^  ££t  °‘Sic-'  p-  *C6-  Ncc  a*,itcr  ^OHMmen- 
^•^erpretatur.c/d^m,  Timaeum  £ iSs 


C.  i9(5.  p.  34 9*  350.  Plures  omitto  alios,  quos- 
m  vulgus  notum  elt  ca,  quae  Plato  &  Pyhaeo- 
m  de  migrationibus  an, morum  in  feras  beilias  §a- 

LiheiapfV?of‘$TZ7  &  nm‘Ptime 

(f')  J*lfone,n ]  Socratis  haec  argumentatio  eft 

radocinaWr”e  Oi!n  Fkaedone  ^  "fctorir 
ratiocinatur .  Quum  tam  celeriter,  quae  illis  ex- 

necefl^dl  a.rimi  &  memoria  teneant, 

nnSmPc  llIls  infitas  &  innatas  rerum 

notiones.  Ilis  igitur  notionibus  haud  dubie  in  alia 

cornorn  If  f“erunt  ^uti ,  ^equam  in  haec 
a  dcfcenderent.  Fuerunt  ergo  animi ,  ante¬ 
quam  jungerentur  corporibus.  Hoc  fi  verum,  il- 
iua  etiam  probabile  elt ,  cfie  eos  natura  immorrales. 

(*)  Qfd 


Cap.  I. 


64.  de  animorum  praecxfijlentia  £5?  transmigratione . 

tantum ,  quae  antea  in  orbe  terrarum  cxfiiterat ,  nova  ratione  temperatur  &  difpo- 
4«nitur.  At  vim  quamdam  animalem  &  fentientem  in  corpore  fuifle  antea,  nemo 
dixerit  fapiens.  Magnitudo,  figura,  fitus  &  motus  nihil  habent  vitae  &  cogita¬ 
tionis.  Quare  animam  non  ex  illis  efie  rebus ,  quae  gignuntur ,  quales  funt  cor¬ 
porum  formae  &  qualitates ,  fed  naturam  peculiarem  ,  nec  generationi  nec  cor¬ 
ruptioni  obnoxiam ,  exiftimare  decet.  .  Humanum  corpus  genitum  atque  fadtum 
efie,  recte  dicitur,  eo  quod  materia  ejus,  quae  ante  jam  fuerat,  novam  prorfus 
in  generatione  formam  accepit,  licet  nihil  ab  ipfa  ejus  fubfiantia  diverfum  ei  fit 
additum.  Nec  is  male  loquitur,  qui  totum  hominem  aut  animal  corrumpi  ait  & 
generari*,  fi  id  tantum  de  animae  &  corporis ,  quibus  homo  confiat ,  conjunctione 
ac  disjundione  velit  intelligi.  At  ipfa  mens  in  fe  fpeCtata  ,  fi  his  fiandum  fit 
principiis,  nec  gigni  poteft  ,  nec  difiolvi,  verum  ficut  ante  corporis  exfiitit  or¬ 
tum,  ita  etiam  poft  fata  &  obitum  hominis  fuperfies  manet  ^  non  fecus  ac  illa, 
qua  corpus  confiat,  materia,  quam  ab  ipfo  mundi  jam  exfiitiffe  contendunt  exor¬ 
dio,  qui  hac  ratione philofophantur ,  neque  ulla  fui  parte  perire,  animali  exftinCto , 
aut  ad  nihilum  redire  difputant ,  etiamfi  particulae  corporis  difiurbentur ,  ac  per 


(1 rr)  Qui  aeternum]  Haec  ut  capienda  fint, 
vix  auequor.  (I.)  Duplicem  conftituit  philofo- 
pborum  claflem  vir  dottus,  qui  ante  natum  Serva¬ 
torem  vixerint :  alteram  eorum ,  qui  mundum  efie 
aeternum  affirmaverint,  alteram  eorum,  qui  ne¬ 
gaverint.  Verum,  fi  a  Judaeis  difccdas,  nefeio, 
an  ullus  antiquorum  philo  fophorum  mundum  nega¬ 
verit  aeternum  efie.  Omnes  mihi  aeternum  pro- 
fefli  videntur  efie  mundum :  hoc  uno  vero  disjun¬ 
guntur,  quod  nonnulli,  ut  A rifioteles ,  formam  & 
materiam  fimul  hujus  orbis,  alii  vero,  quorum 
princeps  facile  Plato ,  materiam  tantum  aetemam, 
formam  vero  a  Deo  comparatam,  dixerunt.  (II.) 
Fingamus  vero  ,  fic  efie  viri  docti  diftinftionem 
inter  eos,  qui  mundum  aeternum  effie  vel  affir¬ 
maverint  vel  negaverint,  intelligcndam  ,  ne  fic 
quidem  omnia  erunt  aperta.  Qui  formam  non  mi¬ 
nus  ,  quam  materiam  mundi ,  exiftimarunt  aeter¬ 
nam  efie,  ut  Arijloteles ,  quid  dc  animis  eorurn- 
que  natura  judicaverint,  vehementer  incertum  & 
obfcurum  eft.  Neque  carent  argumentis,  qui  pu¬ 
tant,  Peripateticis  non  efie  vifum,  animos  natu¬ 
ras  efie  per  fe  conflantes,  &  feparatas  ab  omni 
corpore.  Materiam  vero  qui  tantum  duxerunt  ae¬ 
ternam  efie,  non  item  mundi  formam ,  eos  notum 
eft  animos  ex  ipfo  eduxifie  Deo ,  ac  pro  divinae 
naturae  paniculis  habuifle  ,  quas  Deus  in  hacc 
corpora  terrena  detruferit ,  ut  culpam  olim  admis- 
fam  luerent.  Igitur  animos  non  ccnfebant  tum  pri¬ 
mum  efie  natos,  quum  Deus  in  rudem  &  indiges¬ 
tam  materiam  formam  induceret,  fed  ex  infinito 
tempore,  non  fecus  ac  ipfum  Deum,  fuifle. 

(fi)  ‘A/jui As»]  Ita  SyHe/tuj  loquitur  Epijlola  105. 
p.  249.  Opp.  Liberum  fuifle  cuivis  videtur  inter 
Chriftianos,  antequam  certamina  moverentur  de 
Ori  gene,  dc  ortu  animi  >  quemadmodum  vellet, 


fentire.  Verum ,  motis  his  de  Origene  controver- 
fiis,  quem  docuifle  confiat,  animos  fuifle,  ante¬ 
quam  corpora  nafcerentur,  libertas  haec  fublata, 
(S.  macula  quaedam  inufta  fuit  illis  ,  qui  fimilia 
docerent.  Interim  &  ante  &  poft  Origenem  maxi¬ 
mi  nominis  doctores  huic  dogmati  favifie,  nullum 
dubium  eft.  Teftimonia  Henr.  Morus  in  Praefat. 
ad  Opera  philofophica  §.  18.  J .  p>  20.  &  Leo  Al- 
latius1  Notis  ad  Methodii  Sympojion  p.  9<5-  /•  beilO 
multa  collegerunt. 

(i)  Fovebat]  Non  hic  ea  repetam,  quae  paul- 
lo  ante  animadverti;  nec  monebo,  vehementer 
incertum  efie,  an  ita  veterum  quisquam  rationem 
fubduxerit ,  ut  hic  arbitratur  vir  doctus :  fed  de 
univerfa  re  nonnulla  breviter  dicam.  Putat  vir 
doctifllmus ,  atomorum  doftrinam  in  eam  veteres 
fententiam  adduxifle,  ut  animos,  natis  nondum 
corporibus,  cxftitiflfe,  &  per  multa  errare  corpo¬ 
ra  ,  crederent.  Ego  vero  ccrtiffimum  arbitror, 
multos  eorum  origines  animoru^  corpore  antiquio¬ 
res  fccific,  &  dc  variis  eorundum  itineribus  prae- 
cepifle,  qui  Democriti  difciplinam  aut  plane  igno¬ 
rarunt,  aut  fibi,  ut  Plato,  fugiendam  efie  duxe¬ 
runt.  Praeterea  nullo  modo  confequi  mc  pofle 
profiteor,  cur  illi,  qui  ad  atomos  refert  omnia, 
ncceflario  etiam  credendum  fit,  natis  nondum  cor¬ 
poribus,  fuifle  animos,  &  in  nova  femper  profi- 
cifci  corpora.  Dabo,  cum,  qui  atomos  in  deli¬ 
ciis  habet,  meditando  huc  eniti  pofle,  ut  confti- 
tuat,  illud,  quod  cogitat  in  nobis,  naturam  efie, 
cui  nihil  commune  fit  cum  materia  &  corpore, 
quod  incolit.  At  huic  homini  quam  ncceffitatem 
afferent  atomi,  ut  iftam  naturam,  quam  videt  * 
corpore  fegregatam  efie,  non  modo  immortalem 
efie  fateatur,  fed  etiam  corpore  priorem?  NcC 
enim,  quid  impediat,  video,  quo  minus,  totus  u* 


Origo  Mntfi-^vp^ccimes. 

rerum  univerfitatem  mirifice  disjiciantur.  Hac  via  omnes ,  qui  ex  atomis  inter 
veteres  philolophau  funt  ,  non  modo  animas  naturas  efle  a  corpore  feparatas, 
verum  etiam  aetate  toto  hoc  orbe  finguhsque,  ve!  minimis  etiam ,  quibus  ille  con- 

durehlm^rn  f  at°T  T  lnfenores  >  concludebant.  (,?)  Oui  aeternum 
ducebant  efle  mundum,  his  aeternitas  etiam  amniorum,  ut  a  Cicerone  vocatur  nh 
ce  at.  Oui  vero  certo  tempore  coepifle  orbem,  &  a  Deo%ondimm  ^  conS- 
oehant ,  hi  mentes  una  cum  ipfo  natas  eile  afleverabant  mundo,  nec  fe  ulla  oatie- 
antur  adduci  ratione,  ut  aliquam  brutae  materiae  pulverisque  vita  carentis  pir- 
ticulam  hommum  &  animalium  mentes  aetate  crederent  antecedere.  SyncfomV'\i- 
cet  Chr.ll.  nomen  profiteretur,  ne  fpes  quidem  epifeopatus  impetrandi  commode 

oStarVr  ^C.PhJlfuP';lae,\qU.am  Veneri?  fcitum  vel  repudiaret  ved 

ec-  w  r  « =**«;«•«•  rrm  «■«.•m»?©.  nug».  Numanam 

fiul  ™':-  U‘  "CdT  >ranim?'“  meam  corpore  juniorem  effe.  Sed  mirabilis  videtur 
-qua  Synefi'us  v.lxlt’  moderatio.  Nec  enim  hanc  tantum  homini  fen- 
rentiam  reliquit,  verum  etiam  multo  deteriorem  aliam  in  eo  natienter  tulit  d- 
•corporumin  vitam  reditu,  <^uam  non  dillimulanter  (/)  fovebat, 

5-  XXXII. 


Cet  ex  atomis  compofitus  fit,  animum  tamen  exifti- 
met  tum  condi  a  Deo, quum  corpus  gignitur?  Quid 
eumdem,  quaefo,  impellet,  ut  hunc  animum  no- 
va  temper  ingredi  corpora  decernat?  Ouae  vis  cfl: 

•mos16 nnnU^U? *  Atomi  /unt:  Ergo  credamus,  ani- 
’  non  ^ecus  ac  Vlyllem,  errare  perpetuo,  & 

certe  S^  rC  lft°’  ad  aIterum  Pr°ficifd  ?  Plato 

certe  non  ab  atomis  argumentum  duxit,  ut  proba- 
r  \  jlll)os.  fiufTe,  priusquam  nafcerentur  corpo- 
S6cr mDn,atlS  &  infitis  noti°nibus.  Sic  enim 
in  an  m;11-  *haedone  P-  382.  Opp.  diflerit:  Sunt 
I^im  IllV-s  mPltae  rerum  omnium  formae  ac  fpccies. 
bicur  aliam  quamdam  vitam  vixerint,  neceflb  cft, 
nrequam  corporibus  jungerentur,  idque  nihil  cft, 
Muam  remimfci  ac  recordari,  quod  nos  difeere  vo- 
^  aba  via  ac*  eandem  opinionem  pro- 
S  ,unt’  M,ihi’  veterum  fententias  &  feita  dili¬ 
genter  expendenti,  praeter  alia,  quae  nunc  omit- 
am(.hIec  Vldeulr„0ris°  efle  Tententtae  de  animis 
«yptii  l°'a  exfi<lcntibus-  Chaldaei  veteres,  Ae- 
fpeftabanr 0mnes  pe*c  P°Pub’>  qui  folcm  orientem 
curam  &  ’  *emm  .  humanarum  adminiftrationein , 
commiffain^ i  De?  _ccrtis  efle  geniis 

procuratione  ce1ranfi?n  p|Dc°  ,lpr°  a  molcfta  i,Ia 

que  Platoni.  ,1,  bacc  Utentia  quo- 

0 pp.  k  alias.VKt  LJt  IV’  p-  597‘ 

Chriftianos  placuit  ^nid‘Cam?  Ilhf  .et’am  intcr 
au^orinc  Leai  ma8na  fuit  m  primis 

Chrijtimis  Cap  «.TtfTT  4un-S‘“  M 

lCap-  aLZPZZ  ^ 

^xiitunabant  immortalem  efle ,  &  a  corpore  fegre- 
turr’  •  merit0  Scniorum  viribus  longe  videba- 
W  upCnus’  13111  nobilem  tamque  praeftantem 

vgZZS*™*-  JPfi  erS°  1)co  tantae  m°Hs  opus 
iubnendum  effe,  intelligebant.  At  Deus,  ut  L 


tabant,  cefTaverat  poft  orbem  conftru&um  a  re¬ 
rum  humanarum  procuratione.  Id  igitur  unum  re¬ 
linquebatur,  ut  ipium  Deum  ante  orbem  condi¬ 
tum  omnes  ex  fc  genuifle  animos  afleverarent. 
Supererat,  ut  explicarent,  quemadmodum  Deus 
tantae  dignitatis  &  pracftantiac  naturas,  incolumi 
&  falva  benignitate  &  bonitate  fua,  in  tam  mife- 
ra  &  aerumnofa  corpora  demittere  potuiiret.  Huic 
ut  fatisfacercnt  difficultati,  animorum  culpa,  non 
Dei,  id  evenifie,  docendum  ipfis  omnino  erat. 
Peccafle  igitur  animos ,  &  carccri  corporis,  alis 
refecatis,  a  Deo  commitlos  efle  tradebant,  ut  poe¬ 
nas  fuftinerent  facinorum,  quibus  Deum  laefiifcnt. 
Hinc  plana  erat  &  expedita  via  ad  migrationes  & 
itinera  mentium.  Primum  incredibile  erat,  tot 
genios  fceleribus  fefe  in  Deum  contaminafle ,  'quot 
homines  vixiflent  a  nato  orbe  ,  quot  viverent, 
quotque  vifturi  femper  edent.  Tanto  illis,  de  qui¬ 
bus  loquimur,  hoc  a  ratione  remotius  videri  debe¬ 
bat  ,  quod  iinmenfam  fere  mundo  aetatem  tribue¬ 
rent.  Vid.  Jac.  Perizonius  in  Antiquitatibus  Ae¬ 
gyptiacis  c  2.  p.  i4.  /.  Itaque  de5nitum  &  cer. 
tum  quemdam  numerum  geniorum  ,  qui  in  Del 
majeftatem  peccalfent,  conii ituere,  &  orbem  ve- 
luti  animorum  ultro  citroque  commeantium  com- 
mimfci,  ratio  ipfa  flagitabat.  Deinde  non  poie- 
ut  benignitati  divinae  confen- 
taneum  ducerent,  ad  infinitum  tempus  tantis  mi- 
ferns  naturae  fuae  particulas  addicere.  Quare  ri¬ 
te  purgatis  mentibus  reditum  ad  Deum  patere,  non 
poterant  non  praecipere.  Interim  plerosqite  ani¬ 
mos  de  nulla  re  minus  cogitare  videbant,  quam  de 
purgatione  fua ,  contra  vitiis  immerfos  novas  fem¬ 
per  lordes  contrahere.  Longum  igitur  illis  exfi- 
iium  decernebant,  mentesque  corpore  uno  folutas 
ad  alterum  confeilim  abire,  praecipiebant,  dutr\ 


66  Tracexftflentia  ammoram  ad  omnes  mentes  extenfa  olim .  Cai\  I. 

49  fi.  XXXII.  Ceterum ,  quae  adhuc  difputavimus ,  ea  hoc  etiam,  extra  contro- 

^  verfiam  ponunt :  qui  ex  antiquis  atomorum  patronis  animos  ante  corpora  exfifte- 

re,  nec  perennes  efle  tantum,  fed  &  omnis  materiae  expertes,  docuerunt,  eos 
non  de  folis  hominum  animis  id  intelle&um  voluifle,  verum  omnes  univerfe  men¬ 
tes,  cujuscumque  demum  eflent  generis,  hac  lententia  comprehendifle.  (£)  An¬ 
te  nimirum,  quam  ludum  aperiret  Cartefms ,  nullus  exfhitit  propemodum,  qui  hoc 
fcifcitaretur ,  aut  in  controverfiam  vocaret:  An  in  animis  brutorum  animantium 
dentiendi  atque  cogitandi  aliqua  virtus  eflet.  Veteres  nimirum  ,  quoniam  haec 
duo  toto  agnofcebant  genere  disjuncta  efle  ,  vivere  &  ad  certas  naturae  leges  ne- 
ceflario  aptari,  omnem  fcnfum,  vitam  &  cogitationem  efle  aliquid  omnino  diver- 
fum  a  materia  corporis,  nec  inter  concitationes  variasque  affectiones  materiae  ullo 
referri  pa£to  pofle,  decernebant.  Ex  quo  conficiebant,  univerfam,  quae  nunc 
in  orbe  verfatur  ,  animorum  familiam  ab  ipfis  ejus  jam  exfiitifle  primordiis,  & 
perpetuo  in  pofterum  futuram  efle :  fieri  non  polle ,  ut  mens  quaedam  procree¬ 
tur,  quae  nec  fit,  nec  ab  omni  aevo  jam  exfliterit:  denique,  ficut  nullius  rei  ma¬ 
teria  vel  producitur  vel  ad  nihilum  revocatur,  ita  ne  unam  quidem  ex  illis,  quae 
nunc  funt,  mentibus  deftruChim  &  diflipatum  iri.  Totam  igitur  hanc,  quam 
conditam  videmus  rerum  univerfitatem  ex  corporibus  naturisque  fimplicibus  & 
corpore  vacantibus  conflare,  praecipiebant.  Quaecumque  vero  in  ea  vel  genera- 
rationes  vel  corruptiones  aut  mortes  hominum  &  animantium  accidunt ,  has  nihil 
efle  judicabant  aliud ,  quam  unius  ejusdemque  rei  innumerabiles  perpetuasque  tra- 
je&iones  &  converfiones.  Quemadmodum  ex  iisdem  litteris,  quae  femper  eaedem 
manent ,  infinita  vocum  atque  fyllabarum  feries  fenfim  ac  paullatim  coagmentatur 
&  conflruitur  ;  ita ,  quidquid  fit  &  interit  in  orbe  terrarum  ,  ex  eorum  mente 
varie  tantum  temperatur,  difponitur  &  afficitur,  rebus  ipfis  lalvis  &  integris  per¬ 
manentibus. 

50  '5-  XXXIU.  Erro,  quod  propofitum  erat ,  perfecimus,  atque  idem,  quod  anti¬ 
quioribus  perfuafit^phy ficis,  praeceptum  rationis,  ut  rerum  naturalium  primordia 
ab  atomis  repeterent,  eo  quoque  impulifle  homines  oftendimus,  ut  naturas  efle 
fimplices  ,  nullo  corpore  adjun6io  ,  faterentur.  Quum  id  fibi  viderent  a  ratione 
imperari  ,  ut  formas  corporum  ab  ipfa  eorum  materia  non  fegregari  pofle  ,  fed 
varias  tantum  unius  rei  affe<fld°nes  &  temperationes  efle,  crederent ,  non  potuere, 
quin  hoc  fimul  pro  certo  haberent,  nullam  cogitantem  naturam,  nullam  vitam  & 
animam  ,  cujuscumque  etiam  foret  indolis,  vel  gigni  vel  corrumpi;  contra  omnes 
&  ante  corpora  exftitifle ,  &  pofl  corporum  obitum  falvas  &  inviolatas  permanere. 
Ne  quis  vero  fufpicetur,  conje&uris  unice  hanc  cauflam  contineri,  ipfas  nunc  au¬ 
dire  juvabit  philofophorum  voces,  fignificantium  ,  hoc  unum  rationis  decretum: 


deformitatem  exuiflent,  &  maculas  eluiflent,  Deo 
fcxofas.  Sed  quacumque  demum  ratione  ad  haec 
dogmata  delati  fint  veteres,  id  quidem  certum  efle 
arbitror ,  atomos  in  fe  fpe&atas  aut  nulli ,  aut  pro- 
fefto  paucis  au&ores  eorum  fuifTe.  Ceterum  con¬ 
ferri  hic  debet  §.  34-  fluo  Amentiam  luam  expli¬ 
catius  enarravit. 

(  k  )  Ante  -  Cartefms  ]  Haec  non  univerfe  debent 
accipi.  Nam  quae  Cartefius  de  brutis  docuit  ani¬ 


mantibus,  ea  magnam  partem  aliis  jam  ante  eum 
in  mentem  venifle,  inter  viros  hodie  doctos  con¬ 
flat.  Vid.  Petr.  Bayle  Diclion.  hifior.  (j*  criti - 
que  Tom.  III.  voce  Pereira  p.  223  r-  /• 

(/)  'A*.  <&]  Hi  verfus  Empedoclis  leguntur 
apud  Plutarchum  Libro  adverfus  Colotem  P .  4. 
T.  II.  Opp.  &  ex  parte  apud  Arifiotelem  de  ge¬ 
neras:.  £?  corrupt.  Ltb.  I.  Cap.  j.  p,  698.  T.  I. 
Opp.  Cujus  eifc  Latina  verfio,  quae  hic  legitur. 


§3-3*  Empedoclis  de  fuperioribus  dici  a .  6? 

Ex  nihilo  nihil  fieri,  nec  in  nihilum  recidere  pote (l,  cum  ad  formas  qualitatesque  cor- 
porum  expugnandas,  atomosque  in  earum  locum  fufficiendas  viam  fibi  munivifle, 
tum  ad  Dei  cognitionem ,  mentiumque  ab  omni  corpore  fecretarum  ,  nec  minus 
ante  ,  quam  poft  corpora  exfiftentium,  notitiam  fefe  deduxifle.  Loquatur  unus 
loco  omnium  Empedocles  ,  cujus  locum  primo  producemus  quem  antea  jam  ex 
parte  exhibuimus:  ^  J 

( /)  A&o  Sg  m  ipseo  •  Qvets  ilivls  Ifi v  ixaVoi 

0VJJTO» ,  «$g  77 f  favxmio  $ug0A»j  [*], 

A^at  [aovqv  ui^if  7g  n  wytvluv 

£?j,  Cpi/<nf  </£  cl^i  <nic  o>oy.etfyf)  dvQpuTnm. 

[*]  Alii  legunt  7tA<5t-7y. 

Q_uos  verfus  fic  Latine  verfos  reperio : 

ylfl  aliud  dico:  nihil  e  fi  mortalibus  ortus , 

EJl  nihil  interitus ,  qui  rebus  morte  paratur ; 

Miftio  fed  fulum  efi  conciliatio  rerum 
Mijlilium :  haec  dici  folita  ejt  mortalibus  ortus . 

Totam  di&i  hujus  fententiam  manifeftum  efl  hanc  efle:  Nullam  omnino  naturam 
f-Kfj!  n0*amque  rem  creari,  quae  non  antea  exftiterit:  nullam  novam  produci 
lubltantiam  ,  quae  re  ipfa  non  prius  fuerit:  haud  igitur,  quando  corpora  inani¬ 
mata  vel  generantur  vel  diflolvuntur,  formam  aut  qualitatem  quamdam,  ab  ipfa 
chverfam  materia,  vel  produci  vel  deflrui,  fed  materiam  tantum  novo  modo  affi- 
C1»  temperari  &  exornari.  Secus  fele  rem  habere,  quum  animalia  vel  homines 
gignuntur  &  occidunt :  mentes  nimirum  naturas  efle  diverfi  a  materia  generis :  ex- 
ltille  eas  per  fe ,  antequam  ullo  cum  corpore  jungerentur ,  nec  interituras  efle : 
ijmium  de  novo  creari  animum ,  qui  non  diu  ante  exftiterit ,  nec  ullum  ita  polle 
uilturban  &  disjici ,  ut  in  nihilum  recidat.  Homines  igitur  &  animantia,  quan- 
«o  vel  nafcuntur  vel  obeunt,  tum-  mentem  ejusmodi  aut  corpori  fociari ,  aut  a 
orPore  difcedere.  Id  ipfum  perfequitur  Empedocles  his  verfibus ; 

0*0  Njjth oi,  %  yto  <r$/v  SaAi^c^ove?  ei<n  /uteJpW  > 

Ol  h  ptvtcfy  7T0tp<&  CtDC  6 cv  ItoriQtrn  y 

Htci  Kctvxdvjffxeiy  n  ^  «V*V7|f. 


"CtyZs  *“  in  re  P,um" 

obfav‘t;  “ 

&,  *  ,P°ft  Can?Lnis  hu'“s  interpretatio- 

omnii  multa  in  e°  1,bi  vifus  eft  videre ,  quae 
WbUS  °bfcura’  nifi  fallor’  erunt.  De  geS 
rererPrpUmq,Ue  iectetione  &  concretione  hic  dis- 

te  aniinoTum°C/H?  inteliiSo:  ,verum  de  P«ennita- 
m’  declu«  «onundem  ante  corpora  & 


Stulta 

materiam  ortu  nihil  prorfus  lego.  Nec  tamen  dif¬ 
ficile  fuit  dottiffimo  viro,  qui  fententiarum ,  qu3S 
receperat  ,  amore  inflammatus  erat ,  horum  dogma¬ 
tum  in  his  verfibus  exprefla  veltigia  cernere.  Ita 
faepe  ftudia  magnos  etiam  homines  abripiunt,  ut 
multo,  quam  neceffe  erat,  pcrfpicaciorcs  fint  in. 
veterum  diftis  exponendis. 

(m)  Nt,7ritl  ] .  Et  hos  verfus  ab  interitu  ferva- 
Vit  Plutarchus  Libro  adverfus  Colotem  p-  .Uy* 
Ia  LII, 


Cap.  I. 


<5S  Empedoclis  de  fupcrioribus  di  fla. 

Stulta  prolixas  non  admittentia  curas 
Peftora,  qui  Jperant ,  exfijlere  pojfe ,  quod  ante 
Non  fuit ,  aaf  ullam  re/72  />^02  protinus  ire. 

Ad  quos  verfus  fic  Plutarcbus :  Cu*  dvaufii  ,  *'&«'  r  <>»«  fui  cpfagfirr 

cifAot  r  7ravTvi ,  rxnp ,  r  f»f  to  /*k  °v  'ZmAvacmv.  Non  tollit  omnino  ortum  ,  oriri  a/i- 
quid  ex  nihilo  negat:  nec  interitum  inficiatur ,  fed  eum  tantum  interitum ,  quo  res  in  nihi¬ 
lum  rediguntur.  Diximus  jam,  id  aliter  efle  accipiendum,  quando  de  rebus  inani¬ 
matis,  aliter,  quum  de  animatis  quaeritur.  Res  inanimatae  quando  vel  fiunt  vel 
intereunt,  tum  nihil  omnino  perit  aut  nafcitur,  quoniam  formae  &  qualitates, 
r1  quibus  funt  praeditae  ,  non  differunt  a  materia,  fed  ipfam  tantam  exhibent  mate- 
5  riam,  certa  lege  atque  ratione  difpofitam  ,  temperatam  &  ornatam.  At  quum 
res  vita  inftructae  oriuntur,  etiamfi  animi  naturae  funt,  quae  a  corpore  prorfus 
diftant,  tamen  alio  modo  nec  novi  aliquid  fit,  nec  rurfus  aliquid  interit,  eo  quod 
animi  nec  effe  primum  incipiunt ,  quando  corpora  nafcuntur ,  quae  animant ,  neq 
effe  definunt ,  quando  ifta  diflipantur  &  deftruuntur.  Polterius  hoc  paullo  plenius 
aliis  verbis  ab  Empedocle  explicatum  efi: : 

(/2)  Ovk  uv  «Wf  'ra/au-ra  n<fioc  Qpiai  /uetvnvffxfo , 

’£lf  otyx  /uiv  n  @iu<ri ,  to  Itj  (Biorev  xxAtari , 

Tc <Ppx  /xev  *v  d<rt ,  kxi  rQi  irol^  lendi  ^  ic&Aoc , 

Tlfiv  j  ^  AvSitJeg  xlev  af  &<ri. 

Non  temere  quis  quam  fapiens  animum ,  ut  credat  hoc  ,  inducet , 

Quod ,  donec  vivunt  homines ,  atque  illud ,  quod  vita  vocatur ,  durat , 
Tunc  modo  fint ,  £?  Aowir  ih alisque  per f ruantur  , 

ortum  vero  &?  po/Z  dijfulutionem  corporis  nihil  omnino  fint. 


Itaque,  fi  Empedoclem  audiamus,  cum  vulgo  defipiunt,  qui  homines  tum  demum 
fffe ,  bonorumque  &  malorum  participes  fieri  exiftimant ,  quando  in  hanc  vitam 
ingrediuntur,  ante  vero,  quam  nafcerentur,  nusquam  exftitiffe,  nec,  poftquam 
excefferunt  corpore,  usquam  effe  fentiunt. 

Neque  vero  folus  ita  cenfuit  Empedocles ,  verum  omnes  antiquiores  philofophi , 


T.  II.  Opp.  Verfio ,  quam  addidi ,  Xylandri 

eft. 

(  n  )  Ouk  «»  ]  Et  his  verfibus  locum  dedit  Plu- 
tarchus  Libro  adverfus  Colotem  p.  jh».  Verfio 
Xylandri  prorfus  a  fenfu  recedit  Empedoclis.  Quid 
enim  haec  ubi  volunt  aut  fignificant  ? 

Non  animo  prudens  homo  quod  praefentiat  ullus , 
Dum  vivunt,  ( namque  hoc  vitii  nomine  fi  enant) 
Sunt ,  fortunatum  confli&antur  utratjUe, 
sinte  ortum  nihil  efi  homo ,  necpofifHnera  qUidquanu 

Contrarium  certe  docet  Empedocles.  QUare  aiitcr 
*“  verti  debuit  hoc  carmen.  Poltremum  verfmn,  cui 


fi 

vitium  tempus  attulille  videtur,  ita  corrigit  Joan* 
nes  Clericus  Biblioth.  choifie  Tom.  I.  p.  io 6. 

TlptP  j  nxyvxi  /3p«r 01 ,  At>!V»T  1$  r’  «p  «W. 

(0)  Poetas  tragico]  Euripides  ille  cft,  ex  cu¬ 
jus  Chryfibpo  Clemens  Aiexandr.  Stroma!.  Lib.  VI. 
p.  750.  hos  verfus  defcripfit.  Hugo  Grotius  in 
Excerptis  veter.  Tragicor.p.  417.  ita  cos  difpofuit  & 
vertit: 

_ _ ©  «rxn  A’ 

Ti»  VHipii-' 

A’  jt f'oi 

Mot<p>.r  iilxt  XXihl\t. 

Ouae 


§•  33-  P/atonis  &?  Pythagorae  de  fuperioribus  ditia.  n9 

barinf-deS  C6lebri  ^  po£tae  Graecorum  traS‘C0  adjungi  debet,  cujus  haec  ver- 

< Svvmoj  </[  dier  t  ‘ytvojuivuv , 

AlOtKfMOfAiVGV  e/l'  «^.0  7TpC (  OtlbO 
Mcgpqv  iriggtv  cimSafa. 

Kihil  moritur  eorum,  pae  funt ,  fcd  formam  tantum  variat  tf  novam  monfirat. 

rfo^f°niis^ul?rdP/f"rCrip-tUm  reli9uit-,Pe™net,  elTe^y:r,  veterem 

*  «r  vi  tv'5  -  emponbus  antiquiorem  ,  m  U  t  nQviwTur  ytycvlyeu  ■  *hW 

tibus'  ataiipThi!rWffir*  T  ’  viventes  fieri  ex  mortuis ,  nec  minus  mortuos  ex  viven- 

ratione  olt  !ff*  per^tuum  conftantemque  naturae  ordinem,  ut  in  orbem  hac 
nonnullos^n  L  fffir"  c  laceo.  quod  idem  nobls  Philofophus  narrac,  veterum 
potius  homini  exordi  ente,2tla  ’  ld?  3tlod  nos  mortem  appellare  folemus,  vitae’ 
£.n1.  -  i,  exorcbum  efle,  quodque  vitae  defignamus  vocabulo  id  mortem 

animLaptlUS  &  occapL™  vitae  nominari  debere.  Ktenim  mortem  adfcenfum  efle 
v  ?x  te^eno  crafloque  corpore  ad  corpus  multo  fiibtilius  ac  coeleflius  vitae 
que.  rPJw  dl”m  d.efc^fum,  ProPrie  a  corpore  leviori  ad  terrenum  concJetum- 

re  Quidem  rZ  *  T°  ^  ***  **  y-u^xnh >  T'3  j  #V  ;  Ouis  novit ,  an  vive - 

e  Wtaem.  Jlet  m°ri»  mori  autem  vivere  ?  • 

I  atinnmldnllUlt:is  ?  JP^e  PytfMgorai  ita  cenfuit.  Teftem  habemus  locupletem  (r)52 

proprie  vel  -enwariV  1  ^  Phi,0.foP]1Llm  hlinc  aperte  PraeccPiiJ'e  perhibet,  nihil 

teriae  difpoftionem  n,STPu  fe^  t°rmam  tantum  yananr&  externa™  ma- 
P  nem.  Quid  de  rebus  fenferit  inanimatis,  bi  verfus  teftantur: 

Nec  perit  in  tanto  quidquam  ( mihi  credite )  mundo , 

Scdyariat ,  faciemque  novat;  nafcique  vocatur 
Incipere  ejje  aliud ,  quam  quod  fuit  ante ,  morique 
Dejincre  illud  idem.  Cum  fint  buc  for  fit  an  illa , 

Haec  translata  illuc:  fumma  tamen  omnia  conflant . 

neecntrr,n?tem  ejUS  de  ®Pimis>  quos,  eadem  duftns  ratione,  immortales  efle 
^ncTavit,  fic  e^f°ata:  fed  &  in  I10va  corpora  pro-’ 


Of  aefunt,  horum 

uir£ur'ftiI'mtun 

Propria  Jub  imagine  paret. 

Qrod  in  ultimo  verfn  tit 

Philonis  fecit ,  qu?fici±r/°flu\,d  excmPl0 

bili  p.  lcS[t  de  mundo  incorrupti - 

id  Pjf“id.  P,aJ;°  ]  F“&  hac  de  fententia  Socra- 
certe  vG  p  ‘n.  Flfon;s  Phaedone  p.  3tfi.  Multos 
mr/v  C  ?uni  lta  Icn  ifTc,  controvei  fl.i  carct.  He- 
^£ZJr?7r  fui/ne  0i/;ni0nis’  Parius  auctor 
ium  ^\!\\  '-Aympharum  P •  25<5-  ed.  Cantobr.  Alio- 
P  oiop.iorum  non  dilumilia  dicta  ,  in  qui¬ 


bus  etiam  Empedoclis  apparet  effatum  ,  Clemens 
Alexandrinus  stromatum  Lib.  IU.  p.  5i<j.  cone. 
git. 

£uriPidis<>  Tragici,  hoc  diftuin 
€l}i  ’  mU  Vadant  veterum,  Plato,  Gemens 
yl.ex.  icero ,  Sextus  Empiricus  ,  quamquam  non 
eadem  omnes  ratione.  Lege,  quae  Joannes  P*- 
yw,oblenr»vit  ad  Clementis  Alexandr.  Stromat. 

1  C  V*  F  ^7-  &  Joann.  Alb.  Fabricius 

ad  Sexti  ^Emptrici  Hypotyp.  Pyrrh.  Lib.  HI.  C . 

(r)  L. tinum  illum  vatem  1  Ovidium  Meurmor- 
^  L*.  XV.  vf.  2 54./.  &  V.  i6>.  / 

I  3  & 


jq,  Ovidii  de  fupcrioribus  di  [i  a.  Cap.  fc 

Omnia  mutantur :  nihil  interit:  errat ,  &  illinc 
Huc  venit ,  i7/wc ,  &  quoslibet  occupat  artus 
Spiritus ,  eque  feris  humana  in  corpora  tranfity 
Inque  feras  nojter ,  tempore  deperit  ullo: 

Utque  novis  facilis  fignatur  cera  figuris , 

iVft;  witfwef ,  af  fuerat ,  nec  formas  fervat  easdem  ; 

Sed  tamen  ipja  eadem  e  fi:  animam  /ic  Jemper  eamdem 
Effe ,  Jed  in  varias  doceo  migrare  figuras . 

(f)  Quamobrem  nihil  efle  magis  exploratum  arbitror,  quam  hoc,  tametfi  vulgo 
id  ignotum  efle  videam:  totam  iilam  antiquiorum  philofophorum  familiam,  quae, 
hoc  nixa  principio ,  ad  ventatis  indagationem  incubuit  ,  bhsv  *'&  hs  <phl 

pi<fy  tP  ovluv,  rerum ,  quae  vere  exfijlunt ,  neque  nafei ,  nec  perire  aliquid ,  haec  duo  fi- 
mui  ar6le  complexam  efle:  Primum:  Mentes,  quippe  quae  naturae  fint  nihil  mix¬ 
ti  aut  concreti  habentes,  nec  gigni  idcirco  ullo  modo  queant,  vel  deftrui,  per¬ 
ennes  eife ,  nec  modo  corpora  aetate  iuperare,  fed  etiam  disjedbis  haud  interire 
corporibus.  Alterum:  Corporum  formas  &  qualitates,  quoniam  &  nafcuntur  & 
pereunt ,  nihil  efle  ab  ipfa  materia  variaque  ejus  difpoficione  diverfum  ,  nec  ideo 
vel  ante  corpora  exfiilere  ,  vel  exftindUs  corporibus  permanere.  Solus  Anaxa- 
goras  communi  omnium  difceflit  opinione  :  quippe  quem  docuifle  accepimus , 
corporum  formas  &  qualitates  res  efle  per  fe  exhibentes  &  ab  ipfa  corporum  di- 
ftin&as  materia,  proptereaque ,  .non  fecus  ac  animas,  perpetuo  tam  ante  quam 
poib  corpora exfiflere ,  &  in  ejusdem  naturae  atomis,  quas  funilares  vocant,  verfari. 

Igitur,  quod  propofueramus,  confequuci  fumus.  Idoneis  nimirum  demonftra- 
tum  dedimus  auctoritatibus  ,  illud  primum  phyiices  genus ,  quod  atomorum  ope 
rerum  naturalium  cauflas  &  rationes  explicat  ,  fcita  deinde  eorum  ,  qui  mentes 
olim  negarunt  perire  poffe,  &  corpore  praeditas  efle,  denique  dodtrinam  de  ani¬ 
mis  ante  corpus  exfiftentibus ,  &  in  nova  femper  tranfeuntibus  corpora,  ab  uno 
eodemque  manafle  principio.  Quod  quum  ita  fefe  habeat ,  haud  erit,  cur  demire- 
tur  aliquis,  Pythagoraeos ,  &  qui  phyficam  ,  quam  diximus,  confedftati  funt, 
utrumque  dogma  illud  de  animis,  id  quod  jam  ante  obfervatum  eft,  in  fapientiae 
fuae  fundamentis  habuifle,  veteresque  atomorum  tutores  &  Deum  profeflos  efle, 
&  naturas  Ibatuifle  a  corpore  fecretas  in  rerum  natura  verfari. 


53  5-  XXXIV.  Reliquum  effc ,  ut  fententiam  meam  de  hoc  veterum  philofophandi 


Cs)  Quamobrem  nihil  effe]  Ex  his  equidem 
veterum  dittis,  quibus  muita  ejusdem  generis  alia 
liceret  addere,  id  quidem  patere  non  invitus  con- 
ceflerim,  generationes  &  obitus  rerum  &  anima¬ 
lium  pro  fecretione  &  concretione  quadam  a  mul¬ 
tis  olim  efle  habitos.  Notum  eft,  Ariftotelem  in 
Libris  de  generatione  corruptione  &  alias  contra 
hanc  difputare  fententiam ,  quam  omnes  fere  ante 
fe  phyficos  fovifle  perhibet.  Nec  id  ego  negave¬ 
rim  ,  fcitum  illud  rationis :  Ex  nihu0  nihil  fit ,  in 
hanc  viam  duxiffe  philofophos  antiquos.  Denique 
&  hoc  fatebor,  eos,  quorum  hic  afferuntur  difta , 
credidi  ffc ,  animos  fuiffe,  nondum  natis  corpori 


ge- 

bus,  nec,  exftinftis  illis,  interire.  Sed  id  ne- 
fcio,  (I.)  an  his  teftimoniis  etiam  conftct,  eos, 
qui  ita  de  generatione  docuerunt,  atomis  delefta- 
tos  effe,  &  formas  qualitatesque  fuftulifle.  Nec 
enim  intelligo,  cur  is,  qui  nihil  interire,  fed  in 
novam  tantum  formam  transire  judicat,  non  poflit 
materiae  formas  &  qualitates  relinquere.  Empedo¬ 
clem  ita  fecifle,  fupra  docuimus,  &  in  Praefatione 
demonftrabimus.  (II.)  Liberalius  id  dicitur,  quam 
fas  erat,  omnes,  qui  hoc  ufi  fint  rationis  decreto: 
Ex  nihilo  nihil  fit ,  animorum  profeflos  effe  im¬ 
mortalitatem.  Quis  plura  huic  fcito  tribuit  Demo¬ 
crito  y  Epicuro ,  Lucretio?  At  hi  omnes  morten» 


§•  34- 


, 'Judicium  de  dogmate  haftcmts  cxpofito . 

genere,  quod  multis  vehementer  portentofum  propterea  videtur,  quoniam  id  fla- 
gitat,  ut  &  mentes  ante  corpora  exftitiffe,  <3c  variis  erroribus  agitari  credamus, 
■iibere  &  ingenue  aperiam.  Principio  igitur  re&e  atque  ordine  ratiocinatos  effe 
veteres  arbitror,  qui  hac  lege  rationis:  Ex  nihilo  nihil  fit ,  m  jn  nMum  ajiquid  ahlty 
toi,  non  modo  negarunt,  effe  aliquas  in  corporibus  formas  &  qualitates,  ab  ipfa 
diltin&as  materia,  verum  etiam  naturas  exfiftere  affirmarunt  ab  omni  corporea  con¬ 
cretione  liberas ,  quae  gigni  nequeant  ex  materia  ,  hominum  praeterea  animos 
niori  nullo  modo  poffe,  fed  deletis  permanere  corporibus,  docuerunt.  Quodfi 
enim  hoc  omni  careat  dubio ,  animos  nihil  in  fe  continere  corporei ,  nec  in  cor¬ 
poris  concitationibus  &  modis  ullo  modo  numerari  poffe,  illud  aeque  certum  de¬ 
bet  effe,  in  nihilum  eos  redire  non  poffe,  atque  hoc  eft ,  molem  hanc  corpoream 
aut  aliquam  ejus  partem  prorfus  interire  non  poffe.  Qui  fibi  quondam  perfuafe- 
runt ,  exffingui  &  perire  omnino  aliquid,  quando  corpora  Vel  igne,  vel  feneftute 
vel  alus  rebus  exeduntur  &  confumuntur,  illi  hodie  deridentur,  nec  inter  acutiora 
jocum  aliquem  tueri  poffunt  ingenia.  Verum  nihilo  fapienciores  funt,  qui  hoc  ra- 
:um  pabent ,  mentes  ratione  praeditas ,  dum  dilBpantur  corpora ,  iimul  prorfus 
interire  &  deleri.  r 

Illud  etiam  adjungo:  (*)  nifi  animos  ab  ipfo  fingi  Deo,  ac  in  corpora,  quando 
generantur,  immitti  ftatuamus,  id  quod  nobis  quidem  placet,  nihil  nobis  in  prom- 
u  tore,  quo  veterum  labefactare  queamus  doCtrinam  de  animis  ante  corpora  exfi- 

entibus,  variaque  per  varia  corpora  obeuntibus  itinera.  Effe  nimirum  animum 
Arnnfm  firorfus  a  corpore  fegregatam  ,  extra  omnem  pofltum  eft  controverflam. 
_ • j i  nulJa*  ^uae  por  fe  conilae,  res  confueds  &  ordinariis  naturae  legibus  ex 
procreari  P0te^*  Igitur  in  hac  univerlitate,  antequam  focietur  cum  corpo- 
an?  exllitat ■•animus ,  &  in  novum  femper  corpus  deinde  commigret,  neceffe  eft, 
nrin't10  h-ffremo  Numine,  tamquam  omnium  animarum  fonte,  qui 

tam  re^Lls  omnibus,  quibus  natura  rerum  abfolvitur,  femet  ipfo  excepto,  vi- 
id  n  „  ortumr  dedit>5  defeendat  &  proficifcatur.  Sed  quod  horum  eft  pofterius, 
p.roril!s  ratione ,  ut  fufeiperent,  antiquiores  adduci  poterant  philofophi. 
trair  •  llllls  c‘nim  ahfurdum  &  ineptum  judicabant,  ad  Deum  femper,  ut  poetap 
ta  °1C1  ’  •CopvgcP  5  nec  ullam  heri  vel  hominis  vel  animantis  generationem  pu- 
tim ^Uin  ip  e  ad.eam  concurrat,  animamque  ex  nihilo  producat.  Quodfl 
citrrpn  accu^ate  Clin<^a  cireumfpieiamus,  non  levis  nobis  momenti  argumenta  oc- 
latim  animUlbUa;  ut*eoni™  accedamus  fententiae,  qui  Deum  ipfum  fenlim  ac  paul- 
las  efficere  cenfent ,  commoveamur.  Nullo  certe  modo  credibile  eft, 

minati -funt  *  .  13dim 

me  haec  C111-.) -Omnium  mini-  lant  vulgo:  quam  quidem  multis  placuifle  olim 

ad  cognitionem  namrarnm^at0nils  hos  PhilofoPhos  ma«ni.s  mter  Chnftianos  viris,  Henr .  Norifius 
ad  dogma  de  animis  antC  r^^P°rc  carentium,  hinc  oftendit  in  Vindiciis  Augujlinianis ,  Hifioriae  Pe~ 

denique  ad  migrationes  ani  Tinr»imeJrfftentiSS’  ind°  iaZta!iae  addl.tls»  CaP-  4-  5-  3-  />•  ioi.  Caudam, 
te°r,  obfcuram  mihi  videri  vim  hir1  pen»en-I^c'.  ^a"  attlI1Serc  noluerit  fententiam,  quae  fati-f 


te°r,0bfcurain  mihi  videri  vini  hnI1!,pen*en*^'e'-  ^a  ~7'  "  •  ° —  twnvuiuuu ,  quae  iau» 

|unt  atomi:  Ergo  funt  etiam  Mini ^Sn°C:natl°ms :  *d  aet?!-S  -n°.ta  erat’  iSnoro  :  at  forte  putavit,  levi 
hi  funt  immortales:  Ergo  ante corD-raevJv? :  °am  feiun(5tam  eAe  ab  eorum  fententia, 

de  corporibus  fA^SSSSSSS^  rqMr2?dS2^®enS  exftitiflfe  V<*»U  *  • 
r  (f)  JVifi  animosi  Oinifit  hic  virP^>n^  (v)  Nimis  enim  ab  fur  dum  1  Deum  nimirum* 

fcntentiam,  qui  totum  hominem  usnerari  a  ™  »d  quod  jam  ante  fignriicavi ,  plerique  eorum,  qui 
tlhas  *iunt,  etfi  Kn  ToTd  Hat  fele  iS'  cenfebant  animos,  aP procuratione  &  ad- 

fateantur.  Probatm*;'  ignora-  mimftratione  rerum  humanarum  prorlus  exclude- 

tradw™  aPPel-  bant,  toto  cerdsieu£  orbe  relido.  . 

(.t)  Pot» 


Cap.  r. 


y*  Singularis  de  anima  Irutorvm  fententia. 

Deum  omnia  ,  quae  vel  facere  potuerit  vel  voluerit,  in  principio  fecifle  rerum* 
atque  univerfam  vim  genitricem  luam  uno  veluti  momento  profudifle,  poftea  vero 
nullum  fibi  munus  aliud  retinuifle,  quam  ea  ,  quae  eventura  effient,  otiofe  fpeftan- 
di,  nec  ullo  tempore,  non  fecus  ac  (i  nullus  in  orbe  Deus  foret,  naturae  viribus  • 
<5e  a&ionibus  intercedere.  Viderint,  qui  ficfenciunt,  ne,  quod  irultis  jam  con- 
tigiffie  novimus,  in  hanc  demum  incidant  fententiam,  nullum  verfari  in  orbe  Deum, 
praeter  coeeam  rationisque  expertem  naturam.  Fieri  poteft  praeterea ,  ut  magnae 
gravesque  Deo  cauffiae  fuerint ,  qu  ire  femper  virtutem  fuam  in  novis  mentibus 
progignendis  exercere  veluti  voluerit ,  licet  noftram  illae  fugiant  intelligentiam. 
Neque  efl,  cur  vereamur,  ne  forcaflis  animi  nuper  demum  conditi  in  nihilum  re¬ 
vertantur.  Bruta  enim  fenfusque  omnis  indiga  materia  quum  poft  tot  faecula  ea¬ 
dem  &  inviolata  perfiftat,  cur  animos,  ab  eodem  au&ore  fa&os  &  conditos,  per¬ 
manere  pofle ,  naturamque  fervare  fuam  ,  negemus  ? 

Ex  quibus  omnibus  efficitur,  communem  de  nova  mentium  creatione  fententiam 
non  modo  nihil  a  ratione  remotum  continere,  fed  etiam  firmiter  animorum  fimpli- 
citatem  &  immortalitatem ,  exftin6tis  corporibus,  communire.  Quare  non  opus 
eft,  ut  ftolidis  eorum  &  abfurdis,  qui  mentes  ex  infinito  tempore  exftitiffe,  & 
perpetuo  peregrinari  credunt ,  fententiis  loci  aliquid  relinquamus. 

g.  XXXV.  Sed  fortaflis  erunt,  quibus  longe  videbitur  fatius,  animis  brutorum 
animantium,  nec  non  animae  fentienti,  quae  in  hominibus  efi:,  fimplicitatem  & 

54 immortalitatem  derogare,  folique  menti  ratione  praeditae  virtutes  has  relinquere, 
quam  omnium  omnino  animorum  &  in  his  eorum,  qui  in  beftiis  refident,  peren¬ 
nitatem  profiteri,  quoniam,  fi  hoc  fiat,  illud  etiam  confitendum  fit,  animos  iftos 
in  nova  femper  proficifci  corpora.  Hos  ego  id  unum  cogitare  jubeo :  Fieri  nullo 
modo  pofle,  ut,  qui  vitam,  fenfum,  cogitationem,  confilium  ,  gaudium,  quae 
omnia  non  obfcura  nonnumquam  rationis  veftigia  comitantur,  cerebri,  fanguinis 
corporisque ,  certo  modo  temperati,  efferius  in  beftiis  effie  concedunt,  mentium 
humanarum  ’ fimplicitatem  &  immortalitatem  validis  armis  tueantur.  Aut  enim 
omnes  naturae  cogitantes  &  ratione  praeditae  corpore  vacant ,  aut  vero  nihil  efi: 
in  hac  univerfitate  ,  quod  corporis  expers  fit.  Quod  poftenus  fi  verum  eft,  id 
confequatur ,  neceffie  eft ,  Deum  ab  hoc  orbe  diftin&um  nullum  efte.  Nec  ego 
aliquid  cujusdam  ponderis  &  momenti  video,  quod  impediat,  quo  minus  de  beftia- 
rum  animis  idem  exiftimare  liceat,  quod  de  minima  quavis  atc^no  materiaeque  cor¬ 
poreae  particula  exiftimamus,  eam  nulla  vi  interire,  fed  perdurare  perpetuo.  Sed 
tentabo  tamen,  an  in  medium  proferre  poftim  aliquid,  quod  eorum  liberet  ani¬ 
mum, 


(*)  Porphyrius ]  Credo,  hoc  alicubi  fcripfiiTe 
Porphyrium;  quamquam  ego,  libris  ejus  fere  om¬ 
nibus  curiofe  luftratis,  nihil  in  illis  ejusmodi  of¬ 
fenderim-  At  vehementer  dubito,  an  de  animis 
Jirutorutn  animantium  hoc  accipi  voluerit.  Tan 
tum  enim  abeft ,  ut  inter  Jbtiput  beftiarum 

animos  Porphyrius  numeret,  ut  potius  toto  Libro 
III-  de  non  necandis  animantibus  vehementer  labo¬ 
ret,  quo  animos  beftiarum,  non  fecus  atque  ho¬ 
minum,  rationis  efle  participes,  bcftias  peculiari 
quodam  fermonis  genere  uti,  quod  nonnulli  cal¬ 


leant,  easdem  argumentari,  futura  profpicere,  & 
quae  his  funt  gemina,  demonftrdt.  Ex  quo  etiam 
intelligitur,  fieri  nullo  modo  potuillc,  ut  Porphy¬ 
rius  ita  dc  animis  beitiarum  doceret,  quemadmo¬ 
dum  hic  docuiife  fertur,  eosque  pr°  radiis  animae 
mundi  haberet,  qui  exllin&o  animali,  ad  fontem 
fuum  reverterentur.  Pares  nempe  Porphyrius  ccnr 
fet  animis  humanis  brutorum  animantium  animos. 
Vid.  Lib.  III-  5- 16.  p.  119.  Igitur,  ficut 

noftris  animis  perennitatem  ct  varia  itinera  attribuit , 

nifi  vellet  fecuui  ipfo  dimicare,  de  brutorum  anim?- 

liuirt 


S-  3J-  3 6,  Singularis  de  anima  brutorum  fenteniial 

xnum,  qui  hac  fefe  difficultate  expedire  nequeunt.  Dicant  nimirum,  fi  placet, 
jjuos  hic  vexat  fcrupulus,  mentes  animalium  nihil  efle,  nili  radios  quosdam,  ut  ita 
ioquar ,  &  emanationes  fupremae,  ex  qua  vita  omnis  proficifcitur ,  caullae,  quae 
materiam  tum  ingrediantur,  quum  apte  fatis  temperata  eft  acdifpofita,  ut  reci¬ 
pere  eas,  &  viciffim  ab  illis  commoveri  poflit.  Addant,  radios  illos  tam  diu  ma¬ 
teriae  adjun&os  efle,,  quam  diu  ea  ftatum,  quem  diximus,  retineat.  Concludant 
denique,  recedere  haec  veluti  coeleftis  luminis  jacula,  &  ad  caput  fontemmie  fuum 
reverti,  corporibus  ita  corruptis  &  depravatis,  ut  in  illis  operari  nequeant  am¬ 
plius.  Namque  eum,  qui  rem  quamdam  ex  nihilo  efficit,  fponteque  ac  libere 
profluere  &  emanare  jubet,  eamdem  pofle  vel  ad  principium  fuum  revocare ,  vel 
etiam  pro  lubitu  in  nihilum  convertere ,  nemo  fapiens  negaverit. 

Inter  ipfos  ego  antiquiores  philofophos  non  defuifle  video ,  quibus  haec  in  men¬ 
tem  venerit  lententia:  in  quibus  ( x )  Porphyrius  e(l  ,  Cujus  hoc  exftat  diftum: 
A yO  'iK*w  hwxuis  a\oy(&  %  S\lw  §  vat* tos,  Quaelibet  potentia  rationis  inops  diffisi - 
vitur  in  vitam  hujus  univerjitatis. 


$•  XXXVI.  Si  quis  putet ,  illo  modo  mentium  quoque  humanarum  immortali¬ 
tatem  incertam  reddi,  is  vero  vehementer  fallitur.  Quodfi  enim  efle  Deum  ex 
animo  credimus,  nec  aliter,  quam  fas  eft,  de  natura  ejus  fentimus ,  id  certe  fa¬ 
teamur  quoque,  necefle  eft,  nullam  rerum  conditarum  neceflitate  quadam  naturae, 
line  Deo  ejusque  auxilio,  perfiftere  ,  fed  omnes  voluntati  divinae,  quod  fint  & 
manpant,  acceptum -ferre  debere.  Quamobrem,  tametfi  ratio  &  phjlofophia  va- 
ltlimis  confirment  rationibus,  mentes  noftras  flmplices  efle  naturas,  &  ab  omrii 
corpore  legregatas ,  haud  efle  tameu  nobis  liceret  de  perennitate  earum  certilfi- 
nus,  mfi  naturam  &  voluntatem  Dei  immutabilem  &  pcrfcftam  efle,  nec  eum, 
praeter  id,  quod  optimum  eft,  facere  pofle  aliquid,  perfpe&um  haberemus.  Bo- 
nitasemm  &  fapientia  Dei ,  quae  virtutes  ab  ejus  divelli  natura  nequeunt ,  unica 
r  lr ratJo *  quare,  quidquid  eft ,  perpetuum  maneat  &  Habile.  Quantum  nos  in¬ 
jungendo  confequimur ,  graves  Deo  poflunt  efle  cauffae  ,  quapropter  vilioribus 
nrutorum  animantium  vitis  &  animis,  quibus  nec  libertas  nec  jufti  ineft  injuftique 
notio  ,  perennitatem  dare  noluerit ,  eamdem  vero  mentibus  humanis,  quibus  na- 
nra  meft  ratio ,  nec  modo  virtutis  &  vitii  cognitio,  fed  etiam  libertas,  conces- 
C,en?  mcntes>.  quoniam,  quid  agant,  fciant,  facultatemque  fecus 
oue  1 nt » Jailc*e.m  ac  vituperationem,  praemia  &  poenas  commereri  ideo- 
rum^°lt  lanc  v.*tam  a  jufhitia  divina  vel  male  fa&orum  fupplicia  vel  re&e' fa£to- 
remunerationem  accipere  poflunt,  non  item  (y)  beftiarum  animae. 


te!™  arbitror S  onf1^1  exiltimare  debuit.  Stoicos  au- 

fentemiam  accedaT  docummi  viri 

^^•SSTJSSr£rS 

’nan,ibus  r;(  V 

.Quamquam,  quod  hi  de  brutorum  ani- 
ntium,  id  etiam  de  hominum  fcifcebant  ani- 
«cdir«Utr°sque  fciIicet  mortales  efle  ,  &  in  mundi 
r  v  ’  judicabant. 

Aturum  uninae  J  Si, -quod  res  eft,  di- 


•j.  XXXVII. 

ci  debet,  nova  haec  de  beftiarum  animis  opinio 
paucis,  qui  luis  omnia  momentis  ponderant,  pia 
ccre  poterit.  Etenim  (I.)  cum  multo  maioribiw 
laborat  diihcultatibus,  atque  illorum  opinio,  qui 
permanere  putam  beftiarum  animos ,  &  naturas 
efle  per  fe  conflantes,  tum  lucis  parum ^bet  & 
evidentiae.  Animi  brutorum  animantium  cx  men¬ 
te  viri  docti  radii  funt  &  emanationes  principis  il¬ 
lius  cauflae,  unde  vita  omnis  nafeitur.  Quacnam 
haec  vero  princeps  caufla?  Num  Deus?  Radii  ita¬ 
que  ipfius  Dei  beftiarum  erunt  animi,  non  item 
K  bo* 


Verifimtlior  ejl  Empedoclis 


Cap.  r. 


<r  vxXVII.  Jam  fi  quis  nihilominus  acriter  pro  Pythagorae  <St  Empedoclis  di- 
fciolina  propugnare  ,  multoque  contendere  velit  probabilius  effe  ,  omnes  vitas 
atque  animas  in  ipfo  rerum  initio  conditas  ,  ac  perpetuo  permanfuras  efle, 
quam  novas  femper  a  Deo  mentes  effici ,  beftiarum  autem  animos  perpetuo  dis- 
fipari,  &  in  nihilum  redire,  paullo  aliter  cum  hoc  homine  diiceptandum  erit. 
Scio,  quid  offendat  eos,  qui  fic  fentiunt.  Mentes  ajunt  ita  juniores  fieri  bruta 
hujus  orbis  materia,  ipfoque  etiam  corpore  fuo,  (z)  ipfam  autem  Dei  vim  ef¬ 
fectricem  ludum  jocumque  mortalium,  quorum  quippe  improbis  cupiditatibus  fce- 
leratisque  faepenumero  &  impudicis  libidinibus  obleqm  &  fervire,  fi  haec  vera 
iit  fententia,  cogatur.  Hic  primum  libere  &  aperte  profitemur  ,  fi  altera  fit 
eligenda  fententiarum ,  quarum  res  hic  agitur,  haud  dubie  hanc  praeftabihorem 
&  ^rationi  magis  convenientem  fore  ,  quam  eorum  portentofum  commentum , 
qui  vel  omnes  hominum  &  beftiarum  mentes,  vel  falutn  animam  eorum  fentien- 
tem  gigni ,  corporeumque  aliquid  efle  &  folidum ,  perhibent.  LJt  de  eorum  tan¬ 
tum  do6lrina  loquar,  qui  vim  fentiendi  fibi  perfuadent  procreari ,  ecquis  non  pri¬ 
mo  ftatim  videt,  duas  ab  his  animas  feu  percipientes  naturas  mfingulis  hominibus 
rrfconftitui?  quod  quidem  non  abfurdum  modo  eft,  verum  etiam  ab  interiori  cu- 
iusvis  hominis  fenfu  refellitur.  Iidem  deinde  (a)  omnem  nobis  potefta tem  eri¬ 
piunt  animi  ratione  valentis  immortalitatem  ulla  ratione  probandi :  in  quem  locum 
*  ubi 


hominum  ?  Hoc  fibi  quis  perfuadeat  ?  Num  mundi 
quaedam  anima  ,  a  Deo  diftinda  &  Per  remm  na¬ 
turam  fufa?  At  qualis  haec?  Quales  radii,  quos 
emittitit  in  corpora  beftiarum?  Et  hoG  e^» 
quod  certa  ratione  temperata  debeant  efle  corpora, 
quo  hos  radios  recipiant?  Defino  p{ura  quaerere. 
Sed  multo  plura  quaefituros  efle  novi,  qui  nihil  in 
animum  admittunt,  praeter  id,  quod  explorate  ha¬ 
bent  cognitum.  ( II. )  Haec  fententia  eo  nos  du¬ 
cit,  ut  de  animis  hominum  ,'dem  fufp icemur.  Quod- 
fi  enim  beftiarum  animi  radii  funt  animi  mundi , 
qui,  diflipato  corpore ,  ad  fontem,  unde  manave¬ 
rant,  revertuntur,  quidni  idem  nobis  de  noltris 
etiam  animis  judicare  liceat?  Stoici  certe,  quibus 
haec  placuit  opinio,  omnes  animos  eodem  collo¬ 
cabant  numero,  id  cft,  omnes  ad  caput ,  unde 
venerant  ,  redire  poft  fata  judicabant.  Non  id 
praeterire  Cudvjorthum  potuit:  itaque,  ut  dimcul- 
taci  huic  medeatur,  elaborat.  Animae,  inquit, 
humanae  immortalitatem  nobis  unice  ex  divinis  per¬ 
fectionibus  ex  eo  notam  efle,  quod  Deus  eas 
permanere  velit.  Quidquid  igitur  fentiatur  de  bes¬ 
tiarum  animis,  hoc  tamen  argumento  falvam  fem¬ 
per  fore  mentium  humanarum  aeternitatem :  Deus 
vult  animoshominum  non  interire :  Ergo  non  inter¬ 
eunt.  Reliqua  argumenta  pondere  &  virtute  va¬ 
cua  eflq.  Verum  (  *•)  fi  ad  voluntatem  Dei  con¬ 
fugiendum  hic  unice  eft ,  cur  de  natura  animorum , 
quibus  beftiae  utuntur ,  multum  difputamus?  Quid¬ 
ni  breviter  fic  rationem  concludimus  ?  Animae  bes¬ 
tiarum  pereunt:  nam  placet  Deo,  eas  interire. 
.Apim i  hominum  manent:  nam  Deus  ita  fieri  vult. 


Cur  radios  animae  mundi ,  cur  emanationes  Dei , 
cur  tot  alia  fingimus ,  ut  habeamus ,  quod  illis  rc- 
fpondeamus,  quos  immortalitas  animorum  offen¬ 
dit,  quibus  beftiae  funt  praeditae?  (2)  Parum  fi¬ 
bi  conftat  in  hac  tota  difputatione  vir  egregius ,  id- 
que  tollit  iterum,  quod  antea  expugnari  pofle  ne¬ 
gaverat.  Paullo  ante  hoc  fcito:  Quidquid  fentit, 
intelligit  &  ratiocinatur ,  id  immortale  ejl,  nihil 
pugnat  efle  folidius :  hoc  uno  certum  effe  conten¬ 
dit,  hominum  animis  interitum  non  imminere:  hoc 
eos  reprimit,  qui  credunt,  beftiarum  animos  cor¬ 
poreos  efle  ac  mortales.  At  hic  nullum  efle  con¬ 
cedit  argumentum ,  quo  immortalitas  probari  queat 
animorum  humanorum ,  fr  ab  hac  una  difcedamus 
ratione:  Manent  animi:  nam  Deus  ita  vult,  qui 
femper  id,  quod  optimum  eft,  decernit.  Utrum 
horum  verum  putabimus?  Si  pofterius  recipiamus, 
vicerunt  illi,  quos  paullo  ante  repellit  vir  dottus, 
qui  ex  eo,  quod  beftiae  fentiunt,  &  certo  modo, 
ratiocinantur,  non  ftatim  confequi  cenfent,  efle  ia 
illis  animos  mori  nefeios.  Et  quid,  fiet  de  omni¬ 
bus  illis ,  quae  fupra  Cudworthus  de  dignitate  il¬ 
lius  philofophiae,  quae  atomos  recipit,  &  dereftia 
eorum  praeceptis,  quibus  ca  vera  quomdam  vifa 
fuit,  differuit?  Si  nullum  rationis  decretum  per  fe, 
tam  validum  eft,  ut  animorum  pcremiitatem  extri' 
dubitationem  conftltuerc  queat,  qui,  quaefo,  di-r 
ci  poteft,  eos,  qui  atomis  favent,  non  pofle  non 
credere,  mentes  poft  fata  fapcrftites  manere?  Sin 
fbperius  eligamus,  quomodo  haec  nova  ftare  po¬ 
terit  fententia?  SL  hoc  dubio  caret:  Quidquid  fen- 
tit  &  ratiocinatur  K  id  imnwrtale  eft ,  nec  illud  minus 


S  37-  de  anima  fententiai  7$ 

ubi  compulfi  fumus,  quid,  quaefo,  fupereft ,  quo  vel  eos,  qui  negant,  efle  fim- 
plices  &  apertas  naturas ,  vel  qui  Deum  ab  hoc  orbe  corporeo  non  differre  difpu- 
tant,  coerceamus? 

.  Solent  quidem  nonnulli  ad  fimilitudinem  quamdam  hoc  loco  confugere.  Mate- 
riam  ajunt  fenfu  deftitutam  aeque  facile  fentientem  fieri,  vitamque  &  cogitatio¬ 
nem  adipifci  pofle ,  atque  corpus  igne  &  calore  natura  deftitutum  flammam  &  lu¬ 
cem  potefl:  concipere.  ( b )  Ego  vero  viros  ceteroquin  ingeniofos  &  eruditos  ita 
fummam  rerum  phyficarum  ignorantiam  aperte  profiteri ,  miror.  Dudum  efl, 
quod  a  praeflantiffimis  naturae  fpeculatoribus  edocli  fumus ,  ignem  &  flammam 
nihil  efle  ,  nifi  minimarum  corporis  alicujus  particularum  concitationem  :  quae 
particulae  dum  violenter  agitantur,  diripiuntur  &  dilfipantur,  lucis  ac  caloris  len- 
fum  in  hominibus  &  animantibus  excitant.  Individuas  corporis  cujusdam  parti¬ 
culas,  quum  antea  quiefcerent  ,  concitari  &  commoveri  ,  quid,  quaefo,  habec 
comprehenfu  difficile  ?  Haud  igitur  difbindtum  aliquid  ell  ignis  ab  lpfa  corporis 
materia ,  ficut  vita  efl ,  fenfus  &  cogitatio ,  fed  nova  tantum  unius  materiae  af- 
fe&io.  Nec  ignis  aut  luccenfum  corpus  alia  ratione  a  ceteris  corporibus  differt, 
quam  forma  &  motu,  atque  fenfus  noftri,  quae  inde  nafcitur,  concitatione.  To¬ 
ta  igitur  haec  fententia  prorfus  efl  a  veritate  averfa:  quam  tamen  illi  ex  antiquio¬ 
ribus  philofophis,  qui  naturam  divinam  mentesque  fimplices  fuftulerunt ,  dudum 

aflu- 


fitvcnun UJeflaae  fentiunt,  percipiunt,  intelligunt ; 
ncceiie  cit,  hoc  etiam  confequatur,  animis  coruin 
niffll  a  morte  periculi  metuendum  efle.  Nil  ita¬ 
que  relinquitur ,  quam  ut  vir  egregius  aut  huic  de 
animis  beftiarum  fententiae  nuntium  mittat,  aut 
parum  fateatur  auctoritatis  &  virtutis  habere ,  quae 
antea  difputaverat,  omnia.  Hoc  fi  certum  eft: 
Anum  beftiarum  radii  funt  divinitatis,  qui,  fubla- 
.c.0rP°re,  pereunt,  illud  falfurn  oportet  efle: 
yuidquid  fentit,  cogitat,  percipit,  id  perire  ne- 
9,LUt*  Hoc  confedto ,  id  confequatur  necefle  efl: : 

rgo  fieri  potefl: ,  ut  animi  moriantur  humani , 
etiamfi  percipiant  &  fentiant.  At  fi  animi  huma¬ 
ni  ideo  non  moriuntur,  quoniam  fentiunt,  ratio- 
ron?tur  &  mtelligunt »  quod  vir  doftus  difputat, 
radioQnt»/reUrl  c^’  ut  beftiarum  mentes  negemus 
fuum  rof  .Dci  ^fmmac  mundi,  qui  ad  fontem 
cor^re^  i^tlpe’reg^ru^°  *  «erant, 

litu^proSuTdiffl^  'lucium\  Scd  baec  non  tol- 
coroora  totairm?1011  t3S  ’  etiamd  animos  ante  omnia 
S?S  r”l;r  efle  conditos,  & 
mitti  decernamus  iSS  k quae  S'gnuntur ,  im- 
fi  onic  ^tSJlun  Cuprum  aut  inceftum 

libS  l  f  at,r  Peus  nefarii  hujus  hominis 
grarenfl^£qUe  wVn  fi  animam  jam  conditam  mi¬ 
grare  flati®  jubeat  in  corpus  ex  ifto  fcelere  geni- 
ru>u,  quam  fi  animum  condat  co  tempore,  quo 
ernus  committitur?  Si  Deum  &  infinitam  ejus 
fi  i?ntl.ain  c°guemus ,  alterum  horum  altero  ip- 
n?n- eft  a  lt  difficilius.  Ego  quidem  ut 
icnfu  ingenue  fatear,  omnem  de  ortus  ani¬ 


morum  &  de  natura  mentium,  quibus  bruta  gau¬ 
dent  animantia,  quaeftionem  tantis  cflfc  circum  - 
feptam  tenebris  arbitror,  ut  fapientius  fit,  eam  ta¬ 
citam  dimittere,  quam  variis  difeeptationibus  im¬ 
plicare.  Jefus  Chrijhfy  Servator  nofter,  animos 
efle  immortales  ,  iis  nos  docuit  argumentis ,  qui¬ 
bus  nihil  fieri  vel  cogitari  potefl  aut  firmius,  aut 
fimplicius  &  apertius.  De  eo  vero,  utrum  ex  fui 
natura  animi  lint  immortales,  an  ex  Dei  volunta¬ 
te,  de  ortu  animorum  ,  de  diferimine,  quod  eos 
fejungit  a  beftiarum  animis ,  prorfus  tacuit.  Hoc- 
cine  argumento  nobis  eft,  fore,  ut  aeternis  haec 
omnia  controvcrfiis  eruditorum  expofita  fint,  dum 
ultima  dies  hujus  orbis  cunctis  finem  faciat  certa¬ 
minibus? 

(a)  Omnem  nobis ]  Hic  vero  &  alias  vir  doftus 
eorum  oblivifeitur,  quae  paullo  ante  dederat,  fi  a 
Dei  voluntate  ejusque  perfe&ionibus  recedas,  ra¬ 
tionem  nihil  tam  flabile  ac  firmum  fuppeditare  pos- 
fe,  quod  animorum  immortalitatem  extra  dubita¬ 
tionem  ponat. 

(b)  Ego  vero ]  Jn  hac  mihi  refponfione  vir 

do6his  id  videtur  pro  conceffo  furnere,  quod  in 
controverfia  verfatur.  Sic  enim  concludit  ratio- 
nem  :,;in  us  diftinttum  aliquid  eft  a  materia.  Ign,s 
non  differt  a  materia-,  in  qua  ineft.  Igitur  ferifus 
&  ignis  diverfa  plane  ratio  eft  Sed  negabunt  forte 
adverfarii  ejus,  fenfum  differre  ab  ip&  materia, 
concedentque ,  fiCUt  ignis  concitatio  tantum  fit  par¬ 
ticularum,  ita  &  fenfum  nihil  effc,  quam  commo¬ 
tionem  quamdam  atomorum ,  quibus  illa  pars  cor- 
poris  conflat,  quae  fentit.  „ 

K  2  CO 


7<S  Fbilof.  corpufcul  mentes  fimpJices  neceff.  debet  afumere.  Cap.  T: 

aflumferunt ,  (c)  quum  animas  igneis  conflare  docerent  corpufculis.  Id  quidem 
certum  eft ;  fi  vim  Tuam  vita  &  anima  debeant  edere  in  corporibus  animalium , 
calor  ab  his  abefTe  nequit:  ex  eo  vero  confequitur  minime,  vitam  &  animam  ni* 
hil  efle  ,  quam  calorem.  Ferrum  totum  licet  igne  candeat,  haud  tamen  idcirco 
magis  vivit,  quam  antea:  neque  flamma  luminis  plus  habet  fenfus  &  cogitatio* 
nis,  quam  pinguis,  quae  flammam  alit,  materia.  Quod  inter  utrumque  incerefl; 
Id  nihil  eft  ,  quam  corpufculorum  motus  &  agitatio.  Huc  accedit,  incredibile 
efle ,  11  hanc  fequamur  fententiam ,  mentes  in  corporibus  animalium  easdem  per 
totum  vitae  curfum  manere.  Namque  ignis,  qui  femper  alimenti ,  quod  confli* 
mat,  indiget,  perpetuo  mutatuT ,  nec  unum  idemque  corpus  permanere  poteft: 
Uti  flamma  luminis,  quod  primum  accenditur,  prorfus  ab  illa  diiPert,  quae  extre* 
mam  candelae  partem  abfumit,  nec  vivus  idem  nunc  efl,  qui  ante  annum  fuerat; 
ipitanec  infantis  non  ita  pridem  nati  anima,  fi  cum  hoc  fentiamus  genere,  eadem 
poft  aliquot  annos  efle  poteft.  Ceterum  vel  ex  hac  ratiocinatione  animos  patet 
nihil  folidi  &  concreti  habere,  eo  quod  corpora  animalium  fluant  atque  manent 
perpetuo.  . 

g.  XXXVIII.  Ni  fi  fallor,  altera  jam  officii,  quod  mihimet  ipfe  impolui,  par* 
te  fatis  belle  defundlus  fum.  Etenim  oflendi  ex  natalibus  phyfices,.  quae  corpus¬ 
culis  utitur,  fieri  fecus  non  potuifle ,  quin  ejus  confectatores  in  hanc  una  incide¬ 
rent  fententiam  ,  efle  mentes  fimplices ,  nihilque  folidi  &  concreti  habentes. 
Idem  nunc,  ex  ipfa  hujus  philofophiae  natura  &  interiori  conflitutione  planum  fa¬ 
ciam-,  neque  quemquam  eorum,  qui  univerfam  .ejus,  rationem  perfpicriinty  eamque 
cx  animo  approbant  ,  aliter  fentire  pofle ,  explicabo.  Primo  igitur  certum  efl, 
corpufculorum  individuorum  vindices  nihil  in  corpore  agnofeere  ,  praeter  ea  , 
quae  manifeflo  ad  rem  extenfam  &  folidam  noflra  ratio  pertinere  intelligic,  ni¬ 
hil,  nifi  quod  ad  varios  materiae  modos  referri  potefl.  Corpus  ajunt  gaudere  cer¬ 
ta  &  definita  magnitudine  ,  quae  dividi  queat,  figura,  fitu  ,  motu,,  denique  quie¬ 
te;  ex  quorum  diverfa  concretione  &  temperatione  varii  nafcantur  effodias  :  prae¬ 
terea  vero  efle  aliquid  in  corpore  negant.  Qua  qui  funt  fententia  imbuti,  illi  mil¬ 
io  modo  vitam  &  cogitationem  in  corporis  numerare  poffont  qualitatibus  ,  eo  quod 
nec  infint  in  illis,  quae  modo  enumeravimus,  nec  ex  variis  eorum  mgvput  five  cotir 
jundlionibus  exfiflere  queant.  Ex  quo  confequitur  unice ,  vitam  &  cogitationem 
in  alia  quadam  natura",  quae  a  corpora  fejundla  eft,  nec  materiae  aliquid  adjun* 
£fcum  habet,  quaeri  debere. 

Deinde  hoc  etiam  in  praeceptis  eft  philofophiae  hujus  ,  nullam  efle'  aliam  ia 
corporibus  facultatem ,  praeter  hanc ,  quod  moveri  &  de  loco  in  locum  transferri 
queant.  Atqui  principium  hujus  motus  non  eft  in  ipfo  corpore,  quod  movetur; 
nec  ullum  procedere,  poteft  corpus,  niftab  alio  extrinfecus  impellatur.  Qijod  quum 

ita 

(t')  Quwn  animas  igneis]  Cave  yero ,  fic  feri-  quisquam  immortalitati  eorum  obftare putavit.  Sen¬ 
tias,  omnes  veterum  lapientes ,  qui  animum  igneum  licet  longe  alias,  id  quod  jam  ante  me  fignificare 
aut  ignem  efle  voluerunt,  exitium  etiam  &  interi-  memini,  de  eo,  quod  Vel  diflfolvi  poteft,  notiones 
tujn  animis  decrevifle.  Quis  nefefe,  credidifle  plu-  confignatas  habebant  in  animis  antiquae  fapientiae 
timos,  ipfum  Deum  ignem  efle,. ac  in  igne  habt  profefiores,  atque  nos  habemus:  nec  omne  illud 
ta;e?  quem  tamen,  nemo  negavit  immortalem  efle.  exiftimabant  interire  poiTe,  quod  partibus  &  ma* 
Hinc  &  animos,  quos  ipfius  Dei  efle  .partes  duceT  teria  conflaret. .  Boethius ,  quem  nemo  nefeit  acer* . 
iaut  ‘YCteres  >  igneos  efle  afle^rabant aec  id ..  n^um  fuiflb ‘immortalitatis .  animarum  tutorem  & 


3^*  3  9'  Pbyfica  corpufcuJarls 


Tt 


Ita  fit  ,  alia  quaedam  in  orbe  terrarum ,  praeter  corpora,  natura  vertetur,  necefie 
eft ,  a  qua  motus  omnis  proficifcatur :  quae  nifi  exlilleret,  id  quod  infra  copiofius  j 
explicabimus ,  nullum  corpus  pelli  &  concitari  pofiet. 

Tum,  quae  apparent  &  confpiciuntur  in  corporibus,  ex  decretis  philofophiae , 
de  qua  loquimur ,  nulla  ratione  pofilint  explicari ,  nifi  legibus  mechanicis  vifiones 
&  fimulacra  in  nobis  adjungamus.  At  vila  mentisque  noftrae  fpecies  &  informar 
tiones  corporis  minime  modi  funt.  Ex  quo  conficitur,  ad  peculiarem  eas  in  no¬ 
bis  naturam  referri  debere ,  quae  intelligat  &  corpore  vacet,  multisque  modis  af¬ 
fici  queat. 

Poft  ipfae  fenfunm  perceptiones  ,  fi  hoc  genus  audiamus  pbilofophorum ,  minimfc 
funt  affe&iones ,  ex  folis  ,  quae  videmus,  corporibus  derivandae.  Negant  enim, 
efle  in  corporibus  fimile  aliquid  perceptionibus,  quas  res  fenfibus  expolitae  in  no¬ 
bis  excitant,  calidi  exempli  caufla  &  frigidi,  rubri  &  viridis,  dulcis  &  amari. 
Quapropter,  quin  ad  vires  animae,  quae  refidet  in  nobis,  unice  referendae  fint, 
nullum  dubium  eft:  quo  quidem  ad  fimplicem  &  individuam  ejus  naturam  demon? 
lirandam  nihil  aptius- eft: 

Poftremo,  quum  corporum,  quae  fenfus  noftros  feriunt,  in  illisque  putantur  in*- 
haerere,  qualitates  nihil  nifi  vifa  efle,  hi  fapientes  confidenter  praecipiant,  id 
fimul  fcifcant,  necefle  eft,  falli  &  errare  magnopere,  qui  fenfus  pro  veri  falfique 
norma  habeant.  Quare  hoc  etiam  oportet  eos  profiteri :  efle  aliquid  in  nobis  omni 
fenfu  fuperius,  quod  de  fenfuum decretis  judicet,  fallacia* eorum  refellat  &  dllU- 
pet ,  quidque  corpora  extra  nos  pofita  vel  vere  habeant,  vel  non  habeant ,  pro* 
nuntiet.  Atqui  hoc  ipfum  quidnam  efle  poteft  aliud,  quam  vis  quaedam  fuperior 
animi,  femet  ipfam  gubernans  &  concitans?  Talem  quis,  quaefo,  fanus  fi bi  vir¬ 
tutem  in  corpore  abditam  & -reconditam  efle  pcrfuadeat  ? 


5-  XXX IX.  Quod  reliquant  eft,  duplici  prae  reliquis  philofophandi  viis  prae* 
r°gativa  veterum  haec  gaudet  phyfica.  Namque  primo  efficit ,  ut  mundi  hujus  y 
quatenus  ille  corporibus  continetur  ,  naturam  &  rationes  perfpicue  intelligamus. 
Scilicet  mechanicarum  legum  vim  &  ordinem  clare  animo  comprehendimus :  ab 
his  vero  fi  difcedamus  legibus ,  quod  diftin&e  cognofeamus  in  corporibus ,  nihil 
omnino  eft.  Quicumque  hoc  vel  illud  formae  cujusdam  vel  qualitatis  effici  benefi- 
C1°  dicit,  is  hoc  unum  docet  nos,  ignorare fe,  quemadmodum  id  fiat,  aut,  quod 
^mlto  eft  ineptius,  &  a  ratione  remotius,  ipfam  ignorantiam  ,  in  qua  verfatur, 
caullae  formae  vel  qoahtatis  vocabulo- veftitam  &  exornatam,  pro  vera  effedlu* 
aulla  obtrudere  nobis-  audet. 

cai^um  &  frigidum  ,  rubrum  nigrumque  colorem ,  dulce  ac  amarum  in 
orporis  noftri  affe£l  ion  ibus  poni  ab  aliquo  audiamus,  quas  rerum  extra 
nos  pc  i  arum  in  nervos  noftros  impuifio  producat,  tota  ejus  hominis  oratio  plana 


WruW  doftrlnac  almnnom>  de  e„fM  m  J. 
III.  p.  6$.  fc  Deum  compellat:  ^ 

cnujjis  animas  paribus  vitasque  minorer 
P  revehis ,  &  levibus  fublimeis  curribus  aptans * 
Ini  coelum  Urramque  -feris :  quas  lege  benigna 
4d  te '  c*U}erf1*'  *Uihjc-i  facis  I GJta  reverti. 


prof- 

Qaid  hic  Redux  Ignis ,  riifi  ipfe  animus  humanum 
aa  Deum,  unde  defeenderat,  revertens?  I-eSe» 
quae  Renatus  VdlHnus  ad  h.  I.  p.  <54-  obfervavit. 
Haec  illis  junge,  quae  funra  fcripfimusy  ut  ex  eo \ 
quod  veteres  Deum  &  animam  corpore  vacare  do 
ruerunt,  non  fequi  doceremus,  aut  illum  aut  hant 
ab  omni  illis  materia  fejunftam  fuifle  vifam.  • 


W 


7« 


naturam  mundi  corporei  explicat,  Cap.  I* 


prorfus  nobis  efl:  &  perfpicua.  Si  quis  vero  alius  abfolutas  corporum  qualitates 
5S praedicet,  easque  a  naturali  eorumdem  &  mechanica  difpoficione  toto  genere  dif- 
'  ferre  doceat,  animus  nofter  tenebras  fibi  offundi  queritur,  nec  quidquam  ejus  rei 
^ccurate  &  aperte  percipit.  Aeque  certe  fapienter  &  pulchre  differunt ,  qui  de 
formis  nefeio  quibus  verba  faciunt,  atque  is,  qui  dolorem,  quem  homo  fentit.* 
ferro  vel  acu  fauciatus,  abfolutam  effe  qualitatem  dilputaret,  in  ferro  vel  acu  re- 
fidentem  &  inhaerentem.  Aeternum  nempe  nobis  aenigma  fenfuum  noffrorum 
perceptiones  erunt ,  quamdiu  corpora  certis  quibusdam  formis.  &  qualitatibus  na¬ 
tura  effe  inftrufta  fomniabimus ,  quae  cum  ipfa  eorum  materia  nihil  commune  ha¬ 
beant.  Atque  hanc  cauffam  fuiHe  opinor  (d)  Timaeo  Locro ,  qui  hoc  more  phi- 
Jofophatus  effe  videtur ,  ut  res  corporeas  haud  aliter  a  nobis  comprehendi  pofle 
fcriberet  ,  quam  «rt&W  iyi)  «V  *  Ieniu  &  adulterina  quadam  ratiocinatione : 

quod  idem  efl:  ,  ac  fi  dixiffet ',  diftinftam  &  accuratam  earum  notionem  animis 
noftris  nulla  ratione  informari  poffe.  Neque  aliud  (ff)  ipfe  Plato  Ipeftavit  *  quum 
res  omnes  diftribueret  in  eas,  quae  ratione  &  intelligentia  comprehenduntur ,  vo»r4  ptla 
mfohvA» ,  &  in  eas ,  quae  opinione  tantum  6?  certo  quodam  fenfus  ratione  carentis 
beneficio  percipiuntur ,  /-cex’  eudHvtus  «a iyv.  Quarum  quidem  hae,  id  quod  ma- 
nifeftum  efl: ,  res  funt’  corporeae ,  fenfuumque  facultati  fubjeclae.  Hinc  etiam 
evenit ,  quod  Platonici  faepenumero  fummam  rerum  corporearum  concenationem 
prae  fe  ferunt ,  eo  quod  intelligentiam  noftram  propemodum  fugiant ,  (/)  nec , 
uti  fcite  ajunt ,  vel  in**  vel  jtiwr,  nec  ejfentiam  nec  generationem  habeant.  Cum 
his  itaque  philofophis  aut  affirmare  nos  decet  ,  omnia  ,  quae  in  fenfus  cadunt , 
mx*Tuto*&  effe  &  incomprehenfa  ,  nec  ulli  hominum  ingenio  aperta ,  licet 

multa  fmt ,  excelfioris  etiam  naturae ,  atque  materia  efl: ,  quae  mens  noftra  di- 
ftinfte  tamen  &  fine  caligine  comprehendit;  aut  vero  benigne  &  praeclare  de  ge¬ 
nere  hoc  phyfices  omnium  vetuftiiTimo  fentire  nos  oportet  &  judicare  ,  quod , 
corpufculis  fretum  individuis ,  folum  aptum  efl  ad  res  in  fenfus  incurrentes  ex¬ 
plicandas  &  declarandas. 

XL». 


r*  JH-D.  j  •r*"»  ?  -  ' 

»•>  »§  k«t*  iT^upxr ,  tu r  J[ 

Tria  quum  fint  haec ,  tribus  ea  quoque  modis  cognojd , 
formam  quidem  mente  & /cientia,  materiam  adulte¬ 
rina  quadam  rqtiqcinotione.  Hujus  fententiae  hanc 
ftatim  fubjicit  rationem  :  T»  f*»r" 

,  a&u  kxt  ,  quod  videlicet  non  re£tu 

quadam  £?  aequa  rei  animadverfione ,  fed  ex  propor¬ 
tione  quadam  &  collatione  intelligatur.  Tum  ita 
pergit:  Tu  'F^yim^uru  u&wh  ^  Pilet.  Foetus 
vero ,  qui  ex  iliis  'nafcuntur,  fenfu  £?*  opinione. 
Hinc  liquet,  Timaeum  non  fcripfilTc,  materiam 
jfl-u  &  Asyio-^i  ,cCu  comprehendi,  fed  xlsSmrv 
;id  *  n°n  item  ad  uA?»  relatam  voluilTe. 

(e)  Ipfi  Pirto ]  Quonam  operum  Platonis  loco 
eodem  ordine  verba  ifta  cxftcpt ,  quae  hic  legun¬ 
tur  ,  iuc  quidem  praeterit.  At  res  his  verbis  cx- 
prefla  diltin&io  inter  ea,  quae  vel  y»*o-lt.v<4  o»l*i 
percipiuntur^  faepius  apud  eum  occurrit,  &.  fufe 
explicatur.  Vide  in  primis  Theaetetum  p.  139.  /. 


Opp.  Sophijlam  p.  1 66.  167.  Lib.  VII.  de  Repu - 
blica  p.  484.  &c.  Diftinguebat  nimirum  Plato  fpe- 
cies  rerum,  quas  io  tu  «  nominabat,  aeternasque  no¬ 
tiones  a  rebus  corporeis,  &  in  fenfus  incurrenti¬ 
bus:  illas  folas  flabiles  &  perennes  ducebat  effe, 
has  vero  fluere  perpetuo  &  manare.  Itaque  illas 
«V»*»,  has  vero  illas  u&kt» i,  haec  mr* 

vocabat,  filis  »*■««/*»»,  y cttylui ,  his 

vero  nil  nifi  dabat.  Nihil  notius  hac  rc  in 
feriptis  Platonis  &  eorum,  qui  Platonis  more  phi- 
lofophati  funt.  Alcinoiis  Introd.  in  philof.  Plato- 
7 iis  Cap.  7.  p.  472*  ad  calcem  Maximi  Tyrii,  ab 
IJeinfio  editi :  p»  ^  rm^urm  i***ptf 

j  r  orfuTuy.  Opinionem  (Plato)  ait  ad  corpora 
pertinere,  fueniiam  vero  ad  priora  illafive  ru  'of** 
Nec  aliter,  qui  paullo  ante  allatus  efl,  Timaei  lo¬ 
cus  intelligi  debet.  In  re  ipfa  igifur  ,  quae  hic 
tribuitur  Platoni ,  nihil  requiro.  Verum  hac  mi¬ 
nus  refte  fieri  arbitror,  quod  hanc  Platonis  di- 
ftinftioncm  vir  dofhis  tam  late  patere  putat,  ut 

omnis  ea  corporum  tollatm  cognitio.  Nam  ut  do¬ 
ceat,  eos,  qui  ab  atomis  abhorrent,  notuiani 

pr  os- 


§•  40»  Phy  fica  cwpastwtdris  * 


5-  XL.  Succedit  jam  altera,  quae  huic  phyfic&s  generi  adjun&a  eft,  opportu¬ 
nitas.  Haec  in  eo  pofita  eft ,  quod  ,  quoniam  corporis  diftin<ftam  informat  ratio¬ 
nem,  manu  veluti  ducit  homines  ad  naturarum  corpore  vacuarum  notitiam.  Si 
quis  efle  aliquid  in  hoc  orbe  ,  praeter  corpora,  perfuafum  efle  cupit  aliis,  eum  de* 59 
monftrationis  totius  initium  a  defcriptione  corporis  oportet  ducere.  Quod  fi  ne-" 
gligat ,  hoc  unum  tantum  probat ,  efle  aliquid  nefcio  quid  in  orbe ,  quod  corpus 
vocetur ,  &  praeterea  aliud  aliquid ,  cujus  natura  pariter  fit  ignota.  Jam  qui  fuam  efle 
nolunt  antiquiorem  illam  phyflcam ,  cujus  hic  rationes  pandimus,  illi  quodlibet  as- 
feverant  corpus  binis  conflare  principiis :  quorum  alterum  ajunt  efle  materiam , 
omnis  formae  ,  ad  quam  qualitas  etiam  &  quantitas  pertinent ,  expertem ,  propter- . 
eaque,  quod  ipfimet  hi  philofophi  non  negant,  (*)  corporis  nefciam :  alterum 
vero  formam  nominant,  quae  pariter,  quoniam  omni  caret  materia,  corporei  & 
concreti  aliquid  continere  nequit,  (g)  Stobaeus  hac  ratione  tam  Platonis ,  quam 
Mjlottks  doctrinam  exponit :  t plm  ro  f  v  *<pcup6h  ardpctlov  , 

^  vAt;v  &  r.Svt  »  a-uuoi  ilea '  $t7v  $  */u<p:iv  evt&fo  r  8  rwfxct.x  ijaitMiv* 

Quemadmodum  forma  expers  materiae  dicitur  incorporea;  fic  &  materia  carens  forma  cor - 
pus  efje  negatur :  fiquidem  utrumque  ad  corporis  conjlitutioncm  requiritur.  Formae  iidem 
Philofophi  qualitates  adjiciunt ,  de  quibus  non  poflimt,  quin  pariter  Platonis  amici 
pronuncient,  eas  foliditatem  nullam  habere,  &  corpore  vacare,  fa  ou  «wWtf 
P*10'-  (t)  Quod  idem  fere  eft,  ac  fi  qualitates  totidem  efle  mentes  dicerent,  quae 
corpus  incolant.  At  quis  tam  hebes  eft ,  quin  hac  philofophandi  via  notiones  cor¬ 
poris  &  mentis,  fimplicis  &  corporeae  naturae,  mirifice  inter  fe  confundi  perfipi- 
ciat ,  fic  ut  omnis  nobis  aditus  ad  rationes  earum  intelligendas  occludatur  ?  Ipfa 
corpora ,  fi  cum  his  fentiamus ,  corpore  privabuntur :  nec  ulla  ideo  res  erit ,  quae  cor¬ 
pus  habeat.  Quod  enim  totum  ex  rebus  fimplicibus  &  corpore  vacantibus  concretum 
e“>  id  quis,  quaefo,  negaverit  fimiliter  fimplex  efle  &  a  corpore  (b)  reliclum? 

Jam  quid  evidentius  eft ,  quam  totam  hanc  de  forma ,  materia  &  qualitatibus 
pnilofophiam  nil  impedire ,  quo  minus  vita  &  intelligentia  in  corporeis  qualitati- 

,  bus 

J  ,  )  i  1'xr.  Plotin.  p.  164.  Materia  corpore  vaca A 

v  T  )  Alcinous  Cap.  II.  ( Introd.  in  philof.  Platonis  p.  479. ) 


cx?fU ******  corporum ,  ad  Timaei  &  Platonis 
fSn  provocat ,  quos  propterea,  quod  atomis 
fibi  Cr2lent'  co  delatos  efle  cenfet,  ut  corpora 
hoc  fih?  fUS  lgncta  cflfe  affirmarent.  Verum  Plato 
nKim  fciSS1  voluit’  rerum  aeternarum  &peren- 
porum  ££?  certi°rem  &  praeftantiorcm  clib  cor- 
oS  ci?  &  fra8ilium  dentia,  non  vero 
adca  retiTo^PCrgmti^nT  fuftuIit’  aut  corpus 
nomior  Grafci  ^\MoVbi  kamrixm 

bSS£*  finSulis  corporibus,  lu- 

effe  a  incertaiT\  9“lbus  conftantiam  adjundam 
quod dbcit,  intelleftum  voluit,  non 
I/,  iefliratim  &  m  univcrfum  de  corporum  na- 
fui  *  afte&ionibus,  quas  &  explicari  poffe  cen- 
Tf  ’  &  ipfc  paffim  expofuit  Plato.  Novimus,  ca- 
lem'  qua  Liato,  diftindione  ufum  efle  strijlote- 
&  mnf  q-ue  ad  res  tantum  retuliffe  aeternas 

nas  noS?ls  exPertes ,  etli  de  rerum ,  quas  aeter- 
mt’ totura  cum  magiitro  diifenferit.  Quid 


vero  notius,  quam  hanc  opinionem  non  impedi- 
vifle  Arijiotelem,  quo  minus  corporum  declarari 
pofle  naturam  &  rationes  judicaret? 

(/)  Nec  vcl  **tx: ]  Non  memini,  vel  Plato¬ 
nem,  vel  e  familia  ejus  aliquem  hoc  feriptum  rdi- 
quifle  ,  corpora  nec  tirU»  habere,  nec  y*>s«-.r. 
OJo-i*»  fcio  eos  corporibus  derogafle ,  non  item 
Lcse  'P'utn  Platonem  Lib.  VII.  de  R:~ 


pubi.  p.  484-  Opp.  ubi:  A •£«< 

y* nca  ,  j  SV»«». 


(g)  Stobaeus]  Locus  exftat  Eclogarum  phyfi- 
car.  Ltb:  1.  C ap.  14.  p.  29.  Plotini,  quod  in  ex¬ 
teriori  hbn  ora  adferiptum  eft,  dictum  legitur  LU 
£?L£n’iead-  iL  IV.  C.  10.  P-  164. 
{n)  Ke. ictum ]  Non  ego  meum  efle  arbitror* 
eorum  defperatam  fere  cauflam  tueri,  qui  formas. 
&  qualitates  inefle  corporibus  flbi  perfuadent  Hoc 
autem,  veritate  non  invita,  me  affirmare  pofle  ,:a- 
dico,  injuriam  hic  illis  a  viro  dodo  inferri,  fers 


•Icf  ad  naturarum  incorporearum  notitiam  ducit .  -.Car  T. 


bus  &  formis  ponantur  ?  Quod  fi  ita  efl: ,  nihil  habebimus  omnino ,  quod  illis  op¬ 
ponamus,  qui  animos  hominum  nihil  efle  volunt,  quam  fanguinem  &  cerebrum» 
fenfus  &  intelligentiae  qualitate  praeditum,  vel  etiam  fubtiliorem  quamdam  mate- 
tforiam,  in  qua  vis  ientiendi  tamen  infic  &  ratio.  Quid  autem  de  iplomet  tum  Deo 
fiet  ?  Quem  fi  quis  forte  dicat  nihil  efle,  nifi  corpus  quoddam  fubtile  &  igneum, 
fimulque  rationale  &  intelligens,  &  per  naturam  rerum  omnem  intentum  &  com¬ 
means,  aut  etiam  corporei  hujus  orbis  formam,  quae  cum  ipfa  materia  unam  con- 
ftituat  naturam  ,  quomodo  huic  homini  occurrere  poterimus  ?  Non  hic  umbras 
captamus,  aut. opiniones,  quae  nullae  funt.  Veterum  enim  philofophorum  nobi- 
lilfimds,  quibus  tantae  fuerunt  animi  anguftiae,  ut,  praeter  corpora  nihil  eflfe  con¬ 
cluderent,  io  his  quondam  fuifle  fententiis,  exploratum  &  compertum  efl:. 

Verum  his  multo  Sapientius ,  quicumque  antiquiorum  ex  atomis  res  omnes 
conflatas  duxerunt.  Qui  quum  corporis  apertam  informent  notionem  ,  idque 
Otlgnlcv  a»  7nwnv  >  rem  extenfam  ,  quae  penetrari  nequeat ,  appellent,  cui  deinde  rei 
omnem  agendi  facultatem  detrahunt  ,  nec  praeter  magnitudinem  ,  figuram ,  fl- 
uim ,  quietem  &  motum  relinquunt  aliquid ,  nullum  locum  confufioni  rerum  uni- 
verfo genere  difcrepantium  faciunt.  Vident  omnes,  qui  hac  uti  volunt  definitio¬ 
ne,  quid  poflint  corpora  ,  quid  non  poflint:  vident,  ubi  mentium  virtus  incipiat: 
vident  denique ,  omnino  fic  habendum  efle ,  eiTe  naturas  fimplices  &  ab  omni  con¬ 
cretione  fejun&as. 

Ex  ejusdem  philofophiae  praeceptis  manifeflio  confequitur,  vitam,  fenfum  & 
rationem  in  corporeis -rebus  non  efle  pofle  ,  fed  ad  aliam  referri  naturam  debere, 
corpore  prorfus  vacantem.  Nam  qui  huic  dediti  funt  difciplinae,  illi  hoc  primum 
dcmonflrant ,  totum  de  qualitatibus  commentum  ab  hominum  infcitia  &  impru¬ 
dentia  profectum  efle ,  qui  vifa  fua  efle  aliquid,  quod  in  ipfis  inhaereat  corpori¬ 
bus,  temere  fins  cauflh  crediderint.  I.um  alterum  illud  dogma,  quod  corpora 

ex 


-tentiasque  eorum  perverti.  Ita  certe  fi  renfiffent , 
ut' hic  fenfiffe  feruntur,  nil  ego  caufiae  dicerem, 
quin  cum  amentiffimis  componerentur  mortalium. 
Verum  bene  fe  res  habet.  Non  tam  dolidus  fuit 
Plato ,  nec  ita  demens  slrijloteles.  Vir  -doftiffimus 
qualitatum  defenfores  ita  coercet:  Vos  omne  cor¬ 
pus  ex  forma ,  materia  &  qualitatibus  affirmatis  efie 
concretum :  materiam  vero  forma  carere  negatis  & 
omni  qualitate.  Igitur,  quod  ipfi  non  diffitemini, 
veftra  materia  non  cft  corpus ,  fcd  res  incorporea. 
Formam  limiliter  corpore  vacare,  dicitis:  nec  aliam 
de  qualitatibus  fovetis  fententiam.  Quare  fi  vos 
audiamus ,  id,  quod  vos  corpus  vocatis,  ex  re¬ 
bus  confiat  omni  corpore  vacuis.  Materia  non  eft 
corpus ,  non  forma  ,  non  qualitas.  Quid  vero 
ineptius  ?  Corpus  fibi  fingere ,  quod  rebus  confiet 
a  materia  &  corpore  rcli&is  ?  Itaque  turpiter  mifce- 
tis  corporis  &  mentis  naturam ,  resque  inculcatis , 
quas  ne  Arcades  quidem  credant,  aut  Thebani  ci- 
ves.  Inducam  veteres  qualitatum  defenfores  Cud- 
wortho  refpondentes:  Falleris ,  inquiunt ,  vir  dofitis- 
fime,  dum  nos  ita  bonae  mentis  efle  cenfes  ex¬ 
pertes,  ut  ex  eo,  quod  corpore  omni  vacat,  cor- 
^His  confinii  pofle  putemus.  -Quam  tu  ipfe  in  ^ui- 


mo  habes  corporis  notionem ,  eam  ndbis  temere 
fuppeditas ,  etiamfi  noftra  minime  fuerit,  neque 
dubitas,  corpus  &  corporeum  unum  nobis  idem- 
que  efie:  quod  fecus  omnino  fefe  habet.  Multum 
ex  noftra  fententia  inter  id ,  quod  corpus  dicimus , 
&  inter  rem  corpoream  diftat.  Corpus  negamus  es- 
fe  materiam ,  non*vero  corporeum  aliquid.  Diftin- 
guimus  nimirum  inter  «a»*  feu  materiam ,  &  inter 
o-ifA*  feu  corpus.  Materiam  rem  efle  dicimus,  par¬ 
tibus  conflantem ,  folidam  ,  longam ,  latam ,  cras- 
fam,  paucis  rem  corpoream,  at  qualitatibus  &  for¬ 
mis  vacantem.  Corpus  autem  feu  rip*  materia 
nobis  eft  eadem,  at  qualitatibus  &  formis  aufta, 
feu  materia  aut  animata  &  vita  praedita,  aut  aliis 
affectionibus  &  proprietatibus  ornata.  Tibi  vero 
corpus  &  materia  unum  idemque  funt.  Hinc  tibi 
perfuades,  nos,  quum  aliquid  negamus  corpus  es- 
fe,  concedere  quoque,  illud  ab  omni  materia  re¬ 
motum  efle.  At  res  longe  fecus  fefe  habet.  Nos, 
quum  materiam  ri/u**  aut  corpus  efle  negamus,  id 
unice  a  fle  veramus,  eam  tale  corpus  non  efle,  qualia 
funt  animantium ,  beftiarum ,  plantarum ,  aut  rerum 
aliarum  corpora  ,  quae  videmus ;  corpus  autem  efl® 
eam,  fi  hacc  -vox  latius  fumatur,  fit  omne  iUud. 

iijp 


§•  4*-  Phy  fica  corpusc.  ad  natur .  incorpor.  notitiam  ducit .  5  'f 

ex  forma  &  materia  componit ,  fimiliter  ex  alio  quodam  animi  errore  profluxifle 
oocent.  luerunt  videlicet,  qui  notiones  logicas  feu  modos  cogitandi  &  conci¬ 
piendi  pro  modis  exfiftendi  rerumque  extra  nos  conftitutarum  proprietatibus  line 
ulla  ratione  haberent.  Poflremo  formas  corporum  &  qualitates,  ab  ipfa  earum 
materia  diftin&as ,  nullas  omnino  elfe  demonftrant,  eo  quod,  fi  quis  magnitudi¬ 
nem,  figuram,  fitum &  motum,  diverfasque  horum  conjunttiones  &  temperatio¬ 
nes  tollat,  nihil  in  corporibus  fuperfit,  cujus  claram  &  apertam  in  animo  notio¬ 
nem  informare  nobis  liceat.  Ex  quibus  omnibus  id,  quod  diximus,  fin-  ulla  effi¬ 
citur  controverfia. 


§.  XLI.  Nihil  ergo  jam  obflare  credo  ,  quo  minus  haec  duo  luce  quavis  cla- 
1,10r  o  P1??!?113 effe-  Primum :  Qiiicumque  rerum  naturam  non  ante  Platonem  mo¬ 
do  cx  Anjtotelem,  verum  etiam  ante  Democritum  &  Leucippum  fcrutati  funt  eos 
ab  atomis  auxilia  unice  petivifle  in  eventis  &  rationibus  naturae  rerum  explican¬ 
dis.  Alterum  :  Hanc  ipfam  philofophandi  rationpm  pietati  &  religioni  minime 
inimicam  efle,  fed  cum  ea  naturali  cognatione  &  affinitate  conjun&am :  nec  anti¬ 
quos  ejus  amatores  ante  Democritum  vel  Deum  vel  naturas  corpore  vacantes  fuftu- 
ufe,  fed  tam  Deum  profeflos  efle ,  ab  hac  mole,  quam  videmus,  corporea  fegre- 
gatum ,  quam  animis  fimplicitatem ,  adjun£la  immortalitate,  adfcripfiffe.  Igitur 
vetultillimi  fapientes,  qui  atomos  adfciverunt,  haud  eas  dixerunt  rerum  omnium 
principia  efle  r  cX**),  nec  unquam  co  funt  temeritatis  progrefli,  ut  hac 

covnrirar°t,;irni-p-llllofoPhiae  corPus  abfolvi  afleverarent.  Contra  dogma  iflud  de 
nnoS!  ^  a  Pars  iUis  tantum  erat  flve  membrum  totius  philofophiae 

q  am  conflare  fibi  nullo  modo  pofle  praedicabant ,  nifi  do&rina  de  Deo  menti- 
rC01^°r?  ^ecrec*s  adderetur.  Quod  ipfum  quidem  (0  Liri  [lote1  es  in  Libris 
wtapbyjicorum  ligmficat ,  duabus  veterum  lapiendam  partibus  contineri  lignifi- 

cans, 

tem  ex  mente  noftra  attende De  natura  autem  ita 
dicebant  (  veteres  )  ut  eam  dividerent  in  res  duas , 
ut  altera  cjjet  efficiens ,  altera  autem  quaji  huic  f ‘e 
praebens.  In  eo,  quod  efficeret ,  vim  elfe  cenfebcmt , 
in  eo,  quod  efficeretur ,  materiam  quamdam ;  in  utro¬ 
que  tamen  utrumque.  - -  sed  quod  ex  utro¬ 

que  ,  ID  JAM  CORPUS  ET  QUASI  QUALITATEM 
nominabant.  Vide,  qUam  follicitc  materiam  a 
corpore  difhnguamus:  vide,  longe  aliam  nos  ver¬ 
bo  corpus  vim  iubjecifle,  atquc  tu  fabjicis>  Excm. 
pium  velim  hinc  omnes  capiant,  quantam  adhibe- 
~  -m  „  {e. eos  cautionem  oporteat,  qui  veterum  inftituta  & 

%  y*  ”  T  *’•  ‘”‘t  Ii"»  MPlorant-  Quodfi  enim  aliquis  cx  nollris  no- 

‘°rpus  effe  materia,  mn t  Z  LAT tiombus  veterum  metiatur  vocabula ,  longe  alios  no- 
P°rts  careat ,  quam  quod  a^ie  ^ U° ^  intervallis  cor-  bis  exhibebit  philofophos  illos  ataue  remfe  fuerunt. 

e,  Pravitate,  lenita  cj>  p  \  \  .  figura ,  co-  phyficam  &  cam  philofopfciam ,  quam  primam  ap¬ 
pellat,  folhcite  diftinxifll*.  Dignum  cft,  qu0^  hac 
T  \CJe^lCapm  '■  Cibri  XI.  MMphyf.  p.  ,i  :6. 
..*  ^ ‘  ^PP'  quo  dedita  opera  de  illis  ag:t  fcien- 
tus,  quae  contemplando  perficiuntur.  At  quo  lo¬ 
co  veteres  dixerit  fic  omnem  partitos  elfe  philofo- 
pruam,  mc  quidem  praeterit.  Contra  vero,  fcio, 
queri  philofophum  bunc,  veteres  ante  Anaxc^o- 
t  ■  ram 


lnln  ’  qUOd  tangi  poteil’  fcntiri  &  moveri , 
mmme  negamus.  Hoc  fenfu  Phtini  didum  acci- 

iaJL  Ct’  materiam  feu  fo*  e  fic  affirmavit 
tn,rT  ,  .  inc  eiTe  mentem  ac  fententiam  nos- 
Lib  ,Td°iC^lt  te  f°baeys  >  cuius  verba  audi  ex 
oj  'VA  'clo£-  .  CaP-  p.  29. 

ZWHT.rfc*7*  Z  «  rcr4  CtofActo-iv 

,  e*»* 

ti  Tei»,  5,  £  ,  ^  5r«roTjjI©-  £,  tktvi 

cru  uua  fP/- bK  au  *  fAiTukYQvta  j  x» rit  t*  Xoyot , 

yu.r ,  3  ^  •  “**p 


PUs  pertinentibus  defluatur  ITft*  **  C°' 

[re i  gravitate,  levitate  figura,  co- 

2  refSniU,\  Nunc  m<n  per  fe  Lea,, 

bus  f"  ™n  'ta  corporea  dicitur,  quod  omni- 
CebU  J Zo^r^nqUam  fPeculum  Subjiciatur.  Do- 
Cap,  s>  quem  Academ.  Qiiaejl.  Lib.  1. 


p •  223i-  t.  Vm; 


opp.  corpus  definien- 


Cap.  I. 


£2  Eadem  a  picrisque  una  parte  mutilata  eft. 


cans  tivrtoxcylu  five  phyfica,  &  rjj  <p*oatQl#>  prima  philofophia  five  Theolo¬ 

gia.  'Democritus ,  praeceps  homo  &  confiiiis  devius,  univerfum  hunc  mundum  ex 
bruta  quadam  mole  craflaque  conftruebat  materia:  nullus  erat  apud  eum 
/  k^i;  aut  principiis  efficientibus ,  nullus  naturis  corporis  ignaris  locus.  Verum 
multo  aliter  prifei  atomorum  amici ;  quippe  quos  haud  fugiebat,  haec  fi  vera  fo¬ 
rent  placita  ,  nullum  umquam  motum  ,  nullamque  futuram  fuiife  generationem , 
eo,  quod  omnis,  quo  corpora  concitantur,  motus  ab  alia  quadam  re  nafei  debeat, 
extra  corpus  pofita,  five  limplici  &  concretionis  experte  natura.  (^Xiodfi  ne  hoc 
quidem  curet  aliquis ,  fed  in  gravi  hac  mole  fenfuque  omni  deflituta  materia  mo¬ 
tum  exfiftere  potuifTe  concedat ,  id  tamen  nemo  umquam  unus  intelligendo  con- 
fequetur  quomodo  ex  illa  materia  cafu  &  fortuito,  fine  rei  cujusdam  corpore 
carentis  ope  &  auxilio,  aliquid  effici  potuerit.  Nec  ulla  idcirco  ratione  antiqui 
atomorum  patroni  induci  potuiffent ,  ut  corporeum  hunc  orbem,  qualis  nunc  eit r 
fortuita  quadam  commotione  &  corpufculorum  concurlione  ,  nulla  nobiliori  oc  ex¬ 
cellentiori  natura  rem  gubernante,  confici  &  conflari  potuifTe,  crediailient.  Ani¬ 
mantia  autem  fi  qui  meras  efle  judicaflent  machinas,  ad  certas  motus  leges  aptas 
(Stcomnofitas,  nec  vitam,  fenfum  ,  rationem  &  intelligentiam  aliud,  quam  con¬ 
citationis  quoddam  genus ,  nae  hos  omnium  impudentiflimos  &  emotae  mentis 
homines  duxiflent.  Duplex  igitur  conftituebant  principium  :  alterum,  quod  ef¬ 
ficeret,  alterum,  ex  quo  efficerentur  omnia:  corporibus  naturas  adjungebant  cor¬ 
poris  indigentes ,  vitae  motum,  corpufculis  individuis  fimpliccs  naturas  Ex  qui¬ 
bus  omnibus  inter  fe  conjunftis  &  fodatis  philofophiam  conficere  findebant  quae 
ipfimet  rerum  naturae  accurate  refponderet.  Ejus  igitur  duo  fulcra  erant:  doctri¬ 
na  de  mentibus  a  corpore  fejun&is,  quarum  caput  &  princeps  lpfe  Deus  elt,  oc 
domina  de  corpufculis  individuis ,  omnium  ceterorum  corporum  primordiis.  Quod 
quidem  fapientiae  genus  quin  unice  verum  fuisque  numeris  abfolutum  fuerit,  cur 
dubitemus,  nihil  omnino  (£)  cauflae  eft. 


fi  XLII.  Sed  mature  fatis  de  integritate  hujus  fapientiae  detra&um,,  corpusque 
ejus  foede  discerptum  ac  truncatum  efi.  Ille  unam  ,  file  alteram  philosophiae 
hujus  partem  adoptavit.  Quidam  folam  de  atomis  dodfrinam ,  repudiata  Dei  men- 
tiumque  a  corpore  abftra&arum  notitia,  adfeiverunt.  Quibus  a!n  oppofici ,  mis- 
fasprorfus  fecerunt  atomos,  eaque  tantum  arripuerunt,  quae  do  Deo  naturisque 
corpore  vacantibus  veteres  tradiderant.  In  illis  fuerunt  Democritus ,  Leucippus ,  oc 
Prota «eras,  qui  exuviis  tantummodo  ac,  fi  ita  loqui  fas  eft,  cadavere  veteris  phi- 
lofopiiiae  Mofchicae,  phyficam  intelligo  corpufculis  fretam  individuis,  dciectati 
fum.  (/)  In  his  vero  Flato  &  Ariflotelts  exftiterunt:  in  quibus  id  quidem  laudan¬ 
dum  efi,  quod  meliorem  philofophiae  iftius  partem,  ac  veluti  medullam  &  ani- 


rmn  philofophos  in  materiam  veluti  fuifle  irnmef- 
fos,  nec  de  cauffis  efficientibus  &  a  materia  fe¬ 
moris  multum  delibera te,  Metaphtf.  Lib.  I.  Cap. 
3.  p.  '2.66.  /• 

(k)  CauJJae  eft]  Si  tam  expedita  &  libera 
cficnt  haec  omnia,  quam  libere  &  expedite  dicun¬ 
tur,  efiet  certe,  cur  gauderemus.  jam  metuo, 
ne,  qui  omnia  diligenter  expenderint,  quae  adhuc 
difpuuta  &  a  nobis  monita  funt,  in  hanc  cogiu- 


em  veniant,  plus  interdum  fufpicionibus  &  opi- 
libus  fuis  loci,  quam  necefie  erat,  virum  exi- 

aliqui,  quonam  haec  dicantor  jure.  Sic  loqui 
/ir  doOus,  ac  fi  Pl<*°  &  ^nftoteles  nihil  aliud 
fient,  quam  cognitionem  Dei  &  rerum  il  a- 
quae  corpore  vacant,  &  cogitatione  tantum 

•ipiuotur.  Sprevit,  fateor,  uterque  atomos- 


§.  43*  Leucippus  Democritus  atomis  ad  Deum  tollendum  abufi.  s$ 

inam,  fcientiam  de  Deo  nimirum,  mentibusque  a  corpore  liberis,  amplexi  funt; 
id  vero  aegrius  ferendum,  quod  nudam  hanc  amare  maluerint,  quam  ornatu  fuo 
ot  vehiculo  fatis  decenti,  phyfica  ex  corpufculis  omnia  derivante,  munitam  & 
cinftam.  Quod  quidem  conlilium  cum  variis  hanc  difciplinam  commiflt  difli* 
cultatibus. 


§•  XLIII.  Juvabit  haec  paullo  latius  exponere.  Exordium  orationis  a  Leucip¬ 
po  &  Democrito  ducemus.  Hi,  quum  divinam  naturam  prorfus  fublatam  vellent, 
&  in  animis  hominum  Dei  notionem  exftin&am ,  facile  lentiebant ,  nihil  fefe  ef- 
fe&uros  hac  in  caufla ,  neque  Dei  metu  fefe  aliosque  liberaturos ,  nifi  tritam  &  an¬ 
te  fe  ufitatam  res  naturales  indagandi  viam  &  rationem  defererent.  Heraclitus , 
ceterique  philolophi ,  qui,  non  fecus  ac  iffci ,  corporibus  rerum  univerfitatem  con¬ 
cludebant  ,  Deum  tamen  aliquem  corporeum  fibi  animo  effingebant.  Deum  vide¬ 
licet  formam  efle  docebant  corporei  hujus  orbis,  live  ZkIuj  ttws  ,  materiam  C 
cer!a,  Wadam  ratione  affedtam  fcf  difpofitam ,  ignem  verbi  caufTa  ratione  praeditum , 
<3111  inftar  animae  totam  hanc  molem  corpoream  pervadat;  mentes  autem  homi¬ 
num  &  animalium  totidem  efle  partes  opinabantur,  ex  magna  ilia  totius  mundi 
anima. decerptas.  Totus  ergo  corporeus  orbis  ex  horum  placitis  Deus  erat,  ani¬ 
mal  videlicet  fapientifljmum  &  praeftantiflimum,  quod  res  omnes  in  femet  ipfo, 
qua  fieri  poflit,  intelligentia  perficeret,  feque  ipfiun  prudenter  regeret  &  guber¬ 
naret.  Democritus .  autem  ejusque  fellatores  non  tam  hebeti  &  obtufo  erant  inge- 
ni°.’  q?in  totam  impietatis  cauflam  proditum  iri  profpicerent ,  fi  tam  lubrico  & 
ancipi ti  committeretur  fundamento.  Plurimi  ad  Deum  de  medio  tollendum  fuffi- 
cere  judicaverant,  fi  formae  qualitatesque  tribuerentur  corporibus,  adjun&a  femet 
ipla  movendi  poteftate.  Afl:  hoc  genus  ipfas  illas  formas  commodum  Deo,  cor¬ 
poreo  licet ,  perfugium  &  latibulum  praebere  pofle  cernebant ,  cujus  adfpe&u  & 
metu  mentes  hominum  nihilominus  mifere  exagitarentur  &  excruciarentur.  Quam- 
^  r^m  ,  poflquam  aliud  phyfices  efle  genus  didicerant,  quae  formis  omnibus  &. 
qualitatibus,  nec  non  facultate  fefe  movendi  corpora  prorfus  exueret,  nihilque  il- 
Jis.»  mfi  magnitudinem  ,  figuram  ,  fitum  &  motum  relinqueret ,  magnam  rebus 
ms  oppommitatem  hanc  efle  difciplinam  fperabant  allaturam.  Qua  de  caufla 
aviciilhme  eam  arripiebant,  alteraque  fui  parte  ,  cui  tamen  ar&iflimo  &  paene 
v?r?ra  1  vincill0  conjun&a  erat,  do6lrina  videlicet  de  rebus  corpore  carentibus, 
bus  etlT?  ^  a^aPtare  &  accommodare  Audebant  confiliis  &  rationi- 

phvficUUaS  ^iCeC  reS’  un^ver^a  re  &  ratione  di/crepantes,  copulabant,  veterum 
fitum  &’q“ae  mI  a,(rumk  corporibus,  praeter ^figuram,  magnitudinem, 
rafi  denne °  U-T-’,  .Praeiut)lcatamque,  qua  laborabant  lpfimet,  opinionem,  corpo- 
>  nihil  m  hoc  orbe  reliquum  fore.  Ex  qua  perverfa  compofitione  por- 


S  bneC  tamCn  mdlgna  duXit  Plane>  ad  quae 
2lm.?Cinittcrct’  corpora;  quorum  quippe  de 
<}uaeH?nibl!rS  natLira  Paffim’  &  in  ipfo  Timaeo 
m»  c™^nJl?tdes  vcro  qn°m°do  dici  poteft  re- 
1  oie  remotarum  inveftigationi  touis  fuifle 


deditus?  qui  multis  libris  in  corporum  caudas  & 
rationes ,  m  animalium  naturam ,  in  ftirpium  in¬ 
dolem,  ejus  generis  alia  inquilivit,  neque  pau¬ 
cis  vilus  eit  minorem  ,  quam  decuerat  phtlofo- 
phum,  rerum  a  fenfibus  remotarum  rationem  ha- 
buifTe.  Sed  conferenda  funt,  quae  paullo  poft  d<? 
Arijtotele  &  Tlatom  difputat  Cudivorthus ,  quibus 
lentendam  fuam  declarat,  &  ita  inftruit,  at  pro¬ 
babilior  &  verior  videatur. 

L  2  C«0  Dis i 


Leucippus  &P  Democritus  atomis  ad  Deum  tollendum  abufi.  Cap.  L 

tentofum  illud  &  nothum i  philofophiae  genus  provenit,  quod  ad  Deum  de  medio 
tollendum  corpufculis  individuis  abutitur. 

Ceterum  ,  licet  abuilde  Iit  a  nobis  demonftratura ,  origines  doctrinae  de  atomis 
a  Leucippo  &  Democrito  non  efte  repetendas ,  quippe  qui  tantummodo  philofophiam 
hanc  adulteraverint  &  depravaverint,  non  uni  tamen  fortaffis  erunt,  qui  praefr*5te 
contendent,  nullos  alios,  quam  hosipfos,  principes  ejus  &  auftores  habendos  efle. 
Video  quoque,  quidnam  hi  di£turi  lint.  Homines  difputabunt,  impietate  ad  ver- 
jus  Deum  contaminatos  ad  corpora  formis  &  qualitatibus  privanda  neceffitate 
quadam  videri  knpulfos  efle  ,  eo  quod  intelligerent  ,  formis  &  qualitatibus  falvis  , 
numquam  fore,  ut  omnis  Dei  corporei  metus  &  fufpicio  ex  mortalium  evelleretur 
animis  Addent  periculum  eife,  ne  ingenio,  quam  par  eft,  excellentiori  fuiiTe 
nutentur  ipfi  fupremi  Numinis  hofltes,  fi  tanto  illos  artificio  veterum  traftaffe  fci- 
ta  dicamus  ut  perfe£him  inde  philofophiae  corpus,  omnibus  membris  fuis  aptum 
&  cohaerens  inter  fe ,  conformarent.  Ad  hos  comprimendos  fufficiet ,  fi ,  quae 
modo  dicam,  obferventur.  Principio,  fi,  quod  illi  volunt,  primi  atomorum  in¬ 
ventores  i fiti  fuerunt  religionum  adverfarn,  quos  diximus,  totum  peffime  confilmm 
&  negotium  hominibus  ceflit.  Nam  quum  ifto  fefe  modo  contra  metum  Dei  coi- 
pore  praediti  communire  vellent ,  imprudentes  prorfus  &  incauti  ad  Deum  corpo¬ 
re  vacuum  credendum  argumenta  fuppeditarunt  validiffima.  Tantum  deinde  abeft, 
ut  doarinae  genus  aptum  ab  omni  parte  &  cohaerens  excogitaverint ,  ut  potius 
fua  ipfimet  principia  faepius  cogantur  evertere  &  oppugnare.  Neque  magis  ali¬ 
quid  ab  omni  ratione  remotum  eft,  quam  haec  ipfa  philofophia,  fi  vel  fundamenta 
eius,  vel  totam  conformationem  confideremus.  Vel  hinc  igitur  nobis  documentum 
licet  capere  quam  invi&a  vis  fit  veritatis ,  quamque  potens  ad  omnes  adverfano- 
rum  conatus  &  impetus  profternendos  &  explodendos  ,  quam  imbecillis  e  contra¬ 
rio  &  prorfus  defperata  impietatis  cauda.  Etenim  id  lpfum  atomorum  concilium  , 
in  quo  arcem  caudae  fuae  maximumque  praeddmm  collocatum  putarunt  ede  reli¬ 
gionum  adverfarii,  vim  illis  affert  longe  maximam ,  neque  eft  almmd  quod  po¬ 
tentius  &  efficacius  infanas  eorum  munitiones  &  moles  disjiciat  &  (m)  diffipet. 

f.  s  vLIV  rq;s  mu]t0  levius  &  excufatius  peccavjt  Plato:  qui,  etiamfi  pariter 
6  ^  vete- 


O)  Diffipet]  Concedam,  id  quod  fumit  vir 
doctus ,  Democritum  &  focios  contemfiue  Deum, 
animoque  fuifTc  ab  omni  religione  alieno:  ctfi  non 
ignoro,  quibus  haec  res  incerta  prorfus  videatur, 
non  deetfc  viros  longe  doftiffimos.  At  unde , 
quaefo,  probabitur,  hominem,  antequam  difcipli- 
nam,  quam  profeifus  eft  ,  conftitueret ,  ante¬ 
quam  atomos  libi  fumeret  fovendas,  jam  a  Deo 
&  religione  abhorruiffe ,  nec  alia  de  caufia  cir- 
cumfpeftis  &  ponderatis  reliquis  difciplinis ,  ad  ato¬ 
morum  doctrinam  appulifle  animum,  quam  quod 
cerneret ,  eam  in  primis  aptam  &  accommodatam 
cire  nefariis,  quas  aniu}o  complexus  erat,  opinio¬ 
nibus  de  Deo  muniendis  &  exornandis  ?  Primum , 
fi  hoc  ita  eft ,  malitia  &  animi  perverfitate  parem 
habuit  Democritus  neminem.  Namque  decrevit , 
velle  fe  Deum  oppugnare  &  tollere;  idque  prius 


decrevit,  quam  fciret,  quanam  id  commodiflime 
ratione  pofiet  fieri.  Deinde ,  luftratis  philofopho- 
rum  fententiis,  ad  eam  fe  potiflimum  applicuit, 
quam  maligno  &  fcelerato  inftituto  convenientio- 
rem  efle  ceteris  videbat.  Monftrum  vides  horni-, 
nis ,  non  hominem.  Quis  vero  receflus  animi  ejus 
introfpexit?  Deinde  hac  via  inceflifle  Democritum 
qua  ratione,  quibus  veterum  auctoritatibus  aper¬ 
tum  eft?  Fabulam,  vereor,  ne  multi  dicant  fibi 
narrari ,  quae  nihilo  plus  probabilitatis  habeat, 
atque  id,  quod  ei  contrarium  eft.  Quid,  fi  con¬ 
vertamus  omnia,  Democritumque  primum  eo  per- 
venifTe  meditando  conftituainus,  ut  in  atomis  ac- 
quiefeeret,  tum,  ingenio  abutentern,  progrefliim 
efle  ad  religiones  convellendas  ,  &  Deum  dc  me¬ 
dio  tollendum?  Hoccine  veri  erit  diflimilius ,  quam 
id  quod  hic  dc  inftitutis  ejus  narrat  vir  eximius? 

^  (n)  Haec. 


§.  44 »  Viato  3  mijfa  phy  fica  atomka ,  /olam  Theol  Mofchi  amplexus  eft.  Sy 

veterem  Mofchi  philofophiam  corrupit ,  &  aliqua  fui  parte  fpoliavit ,  meliorem  ta¬ 
men  ejus  partem,  uni verlam  nempe  Theologiam  &  Metaphyficam ,  doftrinamque 
enaturis  corpore  carentibus,  retinuit,  dimiifis  interea  veterum  de  atomis  earum- 
queconcurfione placitis.  Rationes  fi  quis  hujus  fcifoitetur  indiculi,  probabiliores, 
quam  fequentes ,  reperiet  nullas.  Primum  hi,  quos  dixi,  impietatis  magiflri , 
qui  ad  omnia  flagitia  fua  abutebantur  atomis,  Platonem  commoviffe  videntur,  ut 
de  his  corpufcuhs  male  fufpican  inciperet.  Poli  ipfa  hominis  natura  in  theologiae 
rerumque  divinarum  ftudium  magis  propendebat,  quam  in  phyfices  rerumque  cor¬ 
porearum  indagationem.  Ex  qua  mentis  affe&ione  id  nonnulli  natum  dTe  arbitran¬ 
tur,  quod  non  ante  quam  quum  annis  jam  &  aetate  gravis  eflet,  ad  Pythagorae 
de  rebus  corporeis  dogmata  animum  appulerit.  Majori  ingenium  ejus  ardore  in 
rTmmPlr  U-m  fPecierum  >  quam  atomorum ,  contemplationem  ferebatur ,  nec  ' 
cam  maceriae  quam  formae  atque  finis  invefligatio  hominem  dele&abat.  Accedit 
<3llod  ,e°rum  Philofophandi  ratio  ,  qui  formas  ,  qualitates  &  materiam 
emper  in  ore  habent,  ad  fpeciem  &  pompam  magis  inftituta  fit,  iliisque,  qui 
•  , ant  lnSenio»  plus  voluptatis  afferat:  contra  phy  fica  corpusculis  innixa  magis 

a  vujgi  captu  eft  aliena,  nec,  quoniam  fenfus  falli  affiimit,  ita  comprehenfu  eft 
intellectu  Facilis.^  Atque  hoc  ipfum  multis,  iisque  do&iffimis  Graecorum  philo- 
opus  ex  recentiori  aetate  obftitit,  quo  minus  animo  confequerentur ,  quemadmo¬ 
dum  eorum ,  quae  videntur  &  fentiuntur  in  corporibus,  reddi  poflint  rationes,  nili 
quis  formas  &  qualitates  adfcifcat.  Et  hi  tamen  Epicuri  non  modo  libros,  fed  & 
DZmfcntl  volumina  legerant.  Exemplo  Plutarchus  effe  poteft  in  libro  ,  quo 
ereiM-nm  ’  EPlc“feum  >  difputavit.  Plato  igitur  ,  quum  nihil  fibi  minus 

r*e“m  corpore  vacuum ,  &  ab  hoc  orbe  fegregatum ,  men- 
mn!LlraT  aeS’  cenfiut,  materiam,  formas  &  qualitates,  generationes,  cor- 
el&  10UqS a-  commutatlones  rerum  omnium  cauffas  &  origines  fibi  'conftituendas 
cubi  ^CCl  nCC  tan?en  PeipPer  &  ubique  adfpernatus  eft  atomos.  .  Terram  enim  ali- 
rmA  CX  corPLlscuhs  cubi  figuram  referentibus,  ignem  ex  atomis  pyramidalis  for- 
freen  c°mPolltum  feribit.  Quam  quidem  opinionem  ex  phyfica  corpusculis 
dePromtam^efre,  nemo  dubitabit  ,  qui  (»)  haec  ejus  verba  legerit:  n*v$ 

il  typeti <ry.iK°y  iVa?  ,  ug  xctQ‘  ’iy  bPev  ifwpfaov  i(p’  f.puv  ,  ruvx^ci- 


‘iu!  ver*a\  Sumta  funt  illa  ex  77- 
focus  tam  iinPJfi  -lAn  •  qilidem  GaJJendo  hiq 
retur  Platonem  in  1 lluftns»  u}  Proptcrea  nil  vcrc- 
u  tomis  orbcnTn S7m*0rU!?  referre  coetum,  qui  ex 
Setl.  I.  Lib  ju  X  *0nflatLlra  Piarunt,  Phyfices 

rum  quae  pracccdunfWSr^‘  2S7‘  P'  Ve‘ 

Tant ,  Platonem  de  particulis  Ca  fatis  dccIa’ 
elementa  quatudSemm^on r£“  Ioqm’  c  <3uibus 
qualitatibus  inflru 6tas  efTe  qu.as  ccrte 

fomenti  nuod  ad  han^  V0~c‘  Nec  majoris  eft 
«hmere  affert  Gajfendus.  ?  £?' 

«#?£1d^rii’us  °d f 5- ,6-  vcm“eaS 

fct  aHnnn  0  L0CUS’  qU\  forta,lis  adducere  poS- 
fc  alien  nt.Pl<*™em  ab  atomis  non  nimis  fuis- 
P°ris  luunanT^^^'  Plat0'  dc  fabricatione  cor- 
Hunaiu  vcrba  faciens,  inferiores  ait  Deos. 


quibus  fupremum  Numen  hoc  munus  commiferit, 
corpora  ex  omnium  elementorum  particulis,  ad- 
jun&o  fpiritu,  compofuiffc  &  conglutinaire,  Jt  rmi 

it\uTony  ea  ctiroi  ,  ^ir/aon ,  reiti- 

ypirnrx  xv*n%  y Utyoa,  {«twwt*,  ,  non  iis¬ 

dem,  quibus  ipfi  erant  colligati ,  vinculis ,  ftd  tali- 
buS)  quae  cerni  non  poffent  propter  parvitatem,  cre¬ 
bris  quafi  cuneolis  inje&is.  Timaeus  p.  531.  Opp. 
Quos  hic  memorat  Plato  eos  Cicero  rei 

dit  cuneolos.  Fumus  clavos,  Chalcidius  vero,  hunc 
locum  exponens,  in  Timaeum  Platonis  C.  aor.  P- 
351.  atomos  feu  minima  corpufcula  illis  defignari 
hbi  perfuafit.  Quorum  omnium  ,  inquit,  quemdam 

nodum  concatenationemque  dicit  effe  *»  mtis  Coii- 
disquc  eorpuf culis ,  quae  yiu,V*t  ebgnomihat.  En 
^ur  antiquum  fatis  tcftem,  quo  Platoni  non  in* 
vilas  fuiiTe  atothos  probes!  Verum,  nihil  certius, 
L  3  quam. 


^  JHfiotcUs  pbihfopbia  laudatur.  Cap.  I, 

aM  J  «V  ofm  ccvtuiv  Haec  omnia  ita  ejfe  parva  &  exilia ,  cogit  an- 

Tlieli  M  fi  fingula  dumtaxat  fingulorum  generum  capiantur ,  nullum  eorum  propter 
exiguitatem  a  nobis  cerni  pojjltj  fin  multa  inter  f e  congregentur ,  eorum  moles  magnitudi¬ 
nesque  cernantur . 

«  XLV  Ari/loteles  hac  quidem  in  re  Platonis  legenda  fibi  duxit  veftigia.  Nam 
&  Deum  praecepit  efle  corpore  carentem,  prnnumque  omnium,  quibus  natura 
64. concitatur ,  motuum  auflorem  eumque  ipfum  immobilem  &  rejefla  veterum 
ex  atomis  philofophandi  via,  fumma  licet  omnium  confenfione  firmata,  formas  & 
nualitates  in  rerum  naturam  induxit.  Quam  propter  cauffam ,  licet  valde  difcre- 
cantibus  alioquin  hi  duo  philofophi  ingemis  fuerint  multisque  de  rebus  Arijloteles 
cum  Platone  diflfentiat,  quem  etiam  oppugnat  &  refellit  faepen umero ,  (0)  hoc  ta¬ 
men  opinor  Porphyrio ,  Simplicia,  ceterisque  ,  qui  Platonis  &  Ariftotclis  tentwimt 
concordiam  ,  concedendum  effe,  iisdem  utrumque  philofophiae  primordiis  &  fun¬ 
Ceterum ,  quod  ad  ipfam  Arifiotehs  difciplmam  attinet ,  equidem  confidenter 
aflereraverim,  infinitis  modis  Democriti  doftrinam  ab  ea  fuperan.  Neque  illi  ab 
hac  me  dimovebunt  fententia,  (p)  qui  non  ita  pridem  inter  nos  Anftotclem  pror- 
fus  adfpernati  funt,  Democritum  vero  laudibus  m  coelum  tulerunt.  Qui  Democriti 
probant  fcita,  illi,  non  inficior,  longe  aptius  &  clarius  rationes  reddere  poffunt 
eorum  ,  quae  corporibus  eveniunt  &  accidunt.  Verum,  praeter  hoc  unum,  nihil 
habent  quod  magnopere  commendes:  in  reliquis  maximi  momenti  quaelliombus 
explicandis  infipiencium  verius  perfqnam  Minent ,  quam  philofophorum.  Contra 
Arilioteles ,  quum  naturas  efle  fimphees  &  corpore  fecretas  affirmet  quum  Deum 
ab  hoc  orbe  diftinaum  profiteatur,  quum  efle  jus  quoddam  naturae  difputet ,  vo¬ 
luntati  denique  S  quum  inefle  libertatem  doceat,  veritatibus  longe  maxi- 

m"s  &  «KS>  P>ane  affert  &  inJ'urkm-  <§«».  <5uidSuid  «iam  («> 

nuperus*5  inter  nos  de  republica  fcnptor  conmtatur,  ut  jloftrina  ejus  morali  nihil 
fingfpoffe^ontaminatitu  &  ineptius,  offendar,  ego  h,c  publice  contrarium  m 
me^ tuendum  recipio ,  negoque,  praecepta  ejus  de  moribus  continere  aliquid ,  quod 
minus  apte  inftituto  &  nomini  huic  refpondeat,  aut  aditum  apertae  calumniae.  Ve¬ 
rum  novum  illud  ethices  genus ,  quod  aliqui  tam  fuperbe  ic  arroganter  homini- 

nUS 


quam  hoc,  Chalcidium  non  afTequutum  efle  Pla¬ 
tonis  fententiam :  qui  profe&o  non  de  r.tomis ,  ie<i 
de  commifluris  five  vinculis  particularum,  c  qui¬ 
bus  corpora  noftra  condant,  loquitur.  Si 
hic  eflent  corpufcula  minima,  hoc  dir.iffet 
Inferiores  Deos  atomis  pro^vinculis  &  conwniiiuris 
fuifle  ufos ,  ut  varii  generis  particulas ,  c  quibus 
corpora  humana  conflaverant ,  colligarent  inter  fc- 
Hoc  vero  quis  intelligatV  Atomusne  vinculum  elfe 
uoted  quod  Pardculas  igneas  &  terrenas,  ne  di¬ 
labantur,  conltringat?  Neftio  ,  quales  hi  cuneoli 
l  atomos  vero  non  efle,  fida 

(0'  Hoc  tamen ]  Concedit.  hic  plura,  quam 
ncccfle  erat,  Cudvorthus.  Mira  cd  Pisonis  & 
AriHottlis  dd  ipfls  feientiae  naturalis  initiis  difcor- 
4ia J  At  recentiores,  quoflUB  aliquos  lue  nominat. 


Platonici  ideo,  ut  Platonem  conciliarent  Arijlote - 
li?  vehementer  dudebant,  quo  ChriAianos  repri¬ 
merent,  qui  philofophorum  certamina  &  rixas  ir¬ 
ridere  foiebant.  Vid.  DijJ.  nodra  de  recentiori - 
bus  Platonicis  §.  7.  p.  12. 

(p)  Qui  non  ita ]  Petrus  Cadendus,  editis  ad' 
Tcrfus  Arijlot  ileos  Exercitationibus  Peripateticis t 
quae  Tomo  Ili.  Opp.  ejus  exdant,  multos  tui» 
temporis  in  Gallia  ot  P>ritannia  adverfus  Arijlote' 
lem  concitaverat.  In  primis  Hobbefius  nomen  fuui» 
inter  contemtores  Arijlotelis  profitebatur. 

(j)  Nuperus  inter  nos  Jcriptor]  Js  Thom.  c 
Hobbefius ,  qui  cum  alias  faepius  in  AriJlotelc*\ t 
omnemque  cius  philofophiam  invehitur  ,  tum  lI* 
Leviathane  Cap.  4 6.  P:  f22-  ethicam  ejus  oj limM® 
ia  :vpu’--a  »3lerv:m  te®  noa  dubitat  appe^ 


§•  4?*  Anjlotcks  partim  defenditur.  §r 

bu8  obtrudere  ftuduerunt ,  nihil  efE  re  vera  aliud,  quam  vetus  Democriti  difciplina, 
ab  inferis  revocata,  nihilque  minus,  quam  do61rinae  moralis  appellationem  me¬ 
retur.  Ludimur  a  magi  (Iris  his  novitus,  qui  hoc  agunt  unice,  ut  omnem  re&e 
vivendi  inditutionem  radicitus  deleant,  ac  in  locum  ejus  fimulacrum  nefeio  quod 
&  umbram  fapientiae  fufficiant.  Quod  'quidem  ecquis  alio  dubitet  confilio  fieri 
quam  ut  homines  plane  corrumpantur  ,  &  ad  quaevis  (celera  &  flavida  imnel- 

lanrnr?  ^  to  r 


Illud  etiam  adjungo ,  Ari  [latetis  philofophiae  magis  cum  pietate  &  religione  erga 
Deum  convenire,  quam  Cartefiii  placitis ,  licet  hic  naturas  corporis  expertes  effe , 
fimihter  ac  ille,  profiteatur.  Carteftum  fi  quis  interrogat,  quasnam  Dei  fu  iffe  par¬ 
tes  putet  in  hoc  orbe  condendo:  Deus ,  inquit,  effecit,  ut  materia  in  orbem  circa 
vorticem  quemdam  volveretur.  Ex  hac  temeraria  commotione  res  omnes ,  quas 
videmus,  nec  membrorum  tantum  in  animalibus  deferiptio,  qua  nihil  fieri  poteft 
ingeniofiiis ,  verum  etiam  vis  &  facultas ,  quam  habent  ,  gignendi ,  fine  ulla  fa- 
pientis  cujusdam  naturae  gubernatione ,  ad  legum  tantummodo  quarumdam  gene¬ 
raliorum  normam  exftiterunt.  At  natura,  quam  proponit,  /Irijlotelis  non  temere 
^  cafu  operatur,  verum  fapienter,  nec  aliquid  frultra,  fed  certo  omnia  confilio 
Colitur,  femper  etiam  id,  quod  optimum  eft  ,  eligit.  Ex  quo  efficit,  divinae 
eam  fapientiae  nutu  regi ,  idque  tantum  perficere ,  quod  illa  optimum  ducit  &  fa- 
Dberrimum,  proptereaque  fieri  (r)  juffit  &  voluit. 

Non  fum  ego  nefeius ,  multis  veterum ,  tam  Chriftianis ,  quam  aliis ,  non  nimis 
bene  ( s )  Ariflote lem  audire ,  quoniam  tam  immortalitatis  animorum,  quam  provi¬ 
dentiae  divinae  obfcurius ,  quam  fas  fuerat ,  atque  Plato  magifter  ejus  fecerat 
meminit.  ^  Quorum  ut  aliqua  ratione  fufpicionibus  occurram,  locum  jam  (r)  ex* 
ejus  ad  Aicomacbum  Libris  proferam,  quo  de  providentia  fatis  benigne  fentire  vi- 

Cletur^.  u  yao  77?  7?  ai6fumvuv  ij&v  €)eav  ytv s[),  uemt;  jh  ^b.oyc^^atlfetv 

ovffysgKTep,  (rx tv  fi't]  0  >*?  )  ^  rxg  elp)t7ruv1&  ,uctAi&c  ^  T8f  71 juanlxi 
«vt<5 Itiziuv  ,  ug  t  <£/a&jv  cuirtig  piius ,  o4u<s  te  k,  x,a\u>s  Nam  fi  Qa  jm„ 

Mortales  curam  habent  aliquam  rerum  humanarum  ,  quemadmodum  videtur ,  illud  quoque 
probabile  fuerit  ,  eos  re  omnium  optima  fibique  maxime  cognata  dele ari ,  (  haec  autem 
nfns fuerit')  iisque ,  qui  hanc  maxime  'diligunt  £?  plurimi  faciunt ,  praemia  perfolvere 
^ratiamque  referre,  ut  eorum,  quae  ipfis  cara  funt ,  curam  habentibus,  rectas  que  atque  bo- 

neflas 


incluit’  de  ^ligione  in  Ger- 

Tofophia  °tlla  &An8Ua  bella  nifiaphi- 

Jui  Arihfelf*  r ^  p.olJtka  Ar\ 'flatetis  £?  eorum, 
boni  (<?  maliH'^UUti ^unt ’  Romanorum?  Mcnjura 

laude  £?  vituperio  Jud  iZ?  %  *  defimv:t'  led 

Pcriuni  tyrannidenVocZ  in 

tateviejje  dicit ,  ^ 

CS  r  J  matura,  quam  ita  vo- 

mfjr&telis  ^  de  jtejii  opinionibus  de  ortu 
cifcu*  1  mfra  diximUS  ad  Di&'  de  'Muris  genit  ri- 

Jloteil  f[.‘ftotele>n]  Vulgaris  eft  fententia,  Ari- 
conftitMimlVina^  Providentiae  metam  in  orbe  lunari 
Ue  *  ei(luc  iccirco  reliquas  mundi  partes 


fubduxifle.  ^ ici  difputatfonem  adverfus 

cum  apud  Eufcbium  Praeparat,  euangel.  Lib.  XV. 
Cap.  5 />• 798.  &  quae  ex  Clemente  ac  Theodo¬ 
rei  0  vir  docti  Hi  mus ,  JVilhelmus  IVorth ,  obfervavit 
ad  Tqtiant  Orat,  contra  Graecos  p.  o 
(O  E*  Libri*  *d  Nicomachm ]  Lib.  X.  Cap . 
p  p.  1  b 5 •  i.  III.  Opp.  Hic  vero  locus  parum 
habet  virtutis  ad  iftam  accufationem  diluendam- 
Nam  ut  id  taceam ,  quod  Cudwrthus  jam  anno¬ 
tavit,  ninil  certi  hic  ab  eo  conftitui,  curam  rerum 
humanarum  non  refert  ad  fummum  illud  Numen, 
quod  prunum  appellare  folct  motorem,  fed  ad  ©«<, 
ad  Deos  tantum ,  inferiores  nimirum ,  feu  mentes 
mas ,  quas  hderibus  &  aftris  praelidere  putabar. 
■Has  fi  rerum  humanarum  cura  quadam  tangi  judi¬ 
cavit  ArijloteleSy  id  quod  non  prorfus  negaverim , 

Dema 


$s 


Jrijlotcles  partim  accufatur . 


Cap.  17 


nefias  asiones  obeuntibus  atque  exercentibus.  Infignis  &  praeclara  foret  haec  lenten¬ 
tia  nifi  dubitanter  nimis  effet  prolata.  Quod  ad  animorum  vero  immortalitatem 
attinet,  certum  eft,  Ariflotelem  in  hac  dotlrina  ab  eorum  receffiffe  femita  ,  qui 
ante  cum  philofophati  funt.  Etenim  hi  animam  omnem,  neque  rationis  tantum 
compotem,  fed  etiam  Tendentem,  quam  in  homine  unam  cum  anima  rationali  na¬ 
turam  conftituere  ducebant,  ante  corpora  exftitiffe,  corpore  omni  vacare,  mori 
denique  &  deleri  non  poffe  affirmabant.  Nec  enim  a  fe  poterant  impetrare,  ut 
vitam  &  cogitationem  concreti  effe  aliquid  &  folidi  crederent.  Hinc  illud  eft 
Platonis  effatum  :  ni™  faxn  Omnis  anima :  immortalis  cfi.  At  e  contrario 

Arifioteles  omnem  animorum,  qui  vim  tantum  Tendendi  habent,  turbam,  five  111 
brutis  animantibus,  five  aliis  in  corporibus  verfentur ,  ante  corpora  fuiffe,  infi¬ 
ciatur  :  quare  etiam  nafci  eos  &  perire  cum  corporibus ,  neque  ab  illis  feparatim 
exfiftere,  tuetur,  (v)  Dabo  verba  ejus,  quibus  fententiae  hujus  rationem  expli¬ 
cat  :  "o-n  jU£v  cfsv  TE  Trivice  r,  (pxvipcv  Is IV  Ijc  ?  TZIVT uv.  cVav  Ipr 

htpyeteo  ruptUVKvi ,  SijAor  ,  cti  'Ttwruj  civdj  cuparuv  aitiiveflov  vrm cim  fixhwav&j 
in  tq  tf&fov  iltnlven  ativdcv.  in  $  coums  k*9'  sccvlac  «fcnsvaj,  om  n  oiyjolMS  9 
ir  Lv  eri  petit  tmtvcu.  Omnes  animas  ante  exftitiffe ;  non  effe  verifimile ,  his  rationibus  offen¬ 
ditur.  Ouorum  principiorum  aftioefl  corporea ,  haec  fine  corpore  inefje  non  poffe ,  certum 
eft ,  verbi  gratia ,  ambulare  fine  pedibus.  Itaque  fieri  prorfus  nequit ,  ut  ijlae  animae 
extrinfecus  in  corpora  veniant,  dXec  enim  ipfiae  per  fe  accedere,  poffunt quum  in [ep arabi¬ 
les  Jint  a  corpore ,  nec  cum  corpore  (feu  femine)  introire.  Sic  ratiocinatur  igitur  Ari- 
floteles:  Nemo  fine  pedibus  ambulat,  fine  oculis  nemo  videt.  Omnis  ergo  fentiens 
anima  corporea  fit  &  folida,  neceffe  eft.  Una  vero  mentem  five  intellegentiam 
ante  corpus  exfiftere ,  ac  in  corpus  immitti,  idcoque  diftindtum  aliquid  efle,  quod 
corpore  careat,  &  perenne  fit,  profitetur.  Cujus  opinionis  hanc  fimiliter  ratio¬ 
nem  in  nfedium  affert:  A«J»0  i)  *  vir  ti&S*  inmiw,  *  S*»  /*»•’»•*«  J3 

T-,  tamk  wmnl  «.j Reflat  igitur,  ut  mentem  /olam  extrinfecus  VI 
corpora  ingredi  concludamus ,  camque  fotam  divinam  cjfe.  Nibtl  enim  cum  ejus  aitsone  com- 


J3eum  tamen  ilium  ,  quo  nihil  majus  efle  duce- 

,  aliquid  infra  lunam  curare  negavit. 

(*0  ■Dabo  verba  ejus  1  Et  hic  locus,  &  qui  fta- 
tim  iequitur ,  legitur  in  Libro  II-  de  generat,  ani- 
Vialium  Cap.  3#  pm  6lg.  T.  II.  Opp. 

(*)  Alio  Lib'  ni.  de  anima  Cap.  6.  p. 

50.  T.  II.  Opp.  Hic  vero  locus  illi  fuperiori  mi¬ 
nime  repugnat ,  nifi  mc  meus  fallit  animus.  Nam 
quod  Arifioteles  intelligentiam  patientem  vocat, 
id  nihil  ell,  quam  fentiens  anima,  quae  ,  dum  res 
externas  percipit,  afficitur  ab  illis  &  patitur  quo¬ 
dammodo.  - 

(y)  Alium  igitur ]  Veteres  &  Chriftianos  & 
philofophos  plerosque  nil  dubitaflc,  quin  Arijlo- 
teles  animum  mori  &  exftingui  poffe' putaverit, 
ex  eorum  adverfus  eum  difputationibus  apparet, 
quas  Enfebius  Praeparat,  euangel  Lib.  XV.  Cap. 
y.  /.  p.  8o8.  attulit.  Quoriim  quidem  tententiam , 
ut  nunc  ipfas  mittam  Anjtotclis  opiniones ,  id 
non  leviter  confirmat,  quod  Dicaearchus ,  qUo  fa- 
jniliaiiter  uffis  eft  Arifioteles ,  CX  inftitutQ  ani¬ 


morum  immortalitatem  oppugnavit.  Vid.  Cicer* 
Tujculan.  Quaefi.  Lib.  I.  Cap.  31.  Taceo  Ale¬ 
xandrum  Aphrodifienfcm ,  quo  nemo  fagacius  fer¬ 
tur  fcita  exploraffe  Arifiotelis,  Comm.  ad  Lib.  11. 
Topicor.  Arijlot .  p.  72,  77*  81.  &  alias,  fine  cir¬ 
cuitu  exitium  diftarc  animis ,  atejue  hanc  efie  Ati* 
Jlotelis  fententiam  contendere.  Nec  tamen  omnes , 
ut  id  crederent ,  a  fe  impetrare  potuerunt.  _  Ita  ve¬ 
tus  auftor  vitae  Pythagorae,  quam  Photius  legit 
Siblioth.  Cod.  CCLIX.  p.  1317.  Ariftotelem  &  Pla¬ 
tonem  ait  aequis  viribus  pro  animorum  perennitate 
propugnafle,  eosque  fublimes  Arijlotelis  fenfus  ne¬ 
gat  capere,  qui  de  Arifiotele  aliter  fentiant,  & 
mortalem  ipfi  vifum  fuilTe  animum  pronuntient. 
Eo  vero  in  primis  tempore,  quo  philofophia  Peri¬ 
patetica  Chriltianis  unice  placere  coepit,  ad  eai 
nnn  nanri  rnram  incubuerunt,  ut  de  animo  meliu* 


non  pauci  curam  incubuerunt, 

fcnfuTe  fapientiae  omnis  pnnc.r —  ,  ^ -  r~ 

bant,  docerent.  Hinc  gravis  nata,  quae  nondun’ 


defiit  plane,  dTmicatio :  utmrn  mortalem,  an  i«£ 
mortalem  animum  «Te  putaverit  Arijhteles.  A*r 


§.  Arijloteles  parthn  accufatur ,  partim  commendatur. 


mune  habet  cittio  corporea.  Nihilo  tamen  minus  ( )  alio  loco  eumdem  videas  Ari- 
Jtotelem  mentem  veluti  dividere,  ac  in  duas  partes  diftribuere;  quarum  altera  agat, 

&  perpetuo  permaneat,  altera  vero  mutetur,  &  corrumpi  queat:  t2w  powdfr- 
vxlov  *,  ciftior  i  o  j  ?mQ>rrtK3s  vxc  tpfagrif.  Intelligcntia  agens  Jola  cjl  immortalis  &  aeter - 
na;  Qt  patiens  corrumpi  pote/i.  Hic  vero  interpretum  nonnulli,-  quibus  curae  efl; 
exiftimatio  Arijlotelis ,  intelligentiam  pajjivam ,  non  efle  intelligentiam  patientem, 
fed  tantum  vim  imaginandi  five  phantafiara  contendunt.  Sic  enim  nifi  mens 
ejus^  explicetur ,  Ariftotelem  libi  ip(i  fore  ajunt  contrarium ,  eo  quod  paullo  antea 
intelligentiam  docuerit  naturam  efle  per  fe  exfiftentem,  cui  nihil  admixtum  fit 
corporei:  quod  de  patienti  acceptum  efle  intelligentia ,  hi  quidem  nil  dubitant. 
Ego  Vero ,  quoniam  mentem  agentem  &  patientem  opponi  inter  fe  ab  Ariflotele  vi¬ 
deo  ,  ne  haec  fruftra  fit  inventa  excufatio ,  vereor.  Ceterum ,  quidnam  illud  Iit ,  quod 
agentem  vocat  intelligentiam,  resne  ejusmodi  infit  in  nobis,  animaeque  noflrae 
facultas  fit,  nec  ne,  id  vero  difficillimos  explicatus  habet,  neque  levibus  olim  in¬ 
terpretum  dimicationibus  occafionem  praebuit.  Quorum  quidem  aliqui  putarunt 66 
Jpfam  mentem  divinam  fic  ab  eo  vocari ;  plurimi  vero  rem  lingularem  &  exter¬ 
nam  ab  eo  indicari ,  opinati  funt.  Ex  quo  confequitur  ,  non  efle  fatis  explorate 
cognitum  ,  an  omnino  efle  aliquam  in  nobis  naturam  fimplicem  &  immortalem , 
Arifij)teles  exillimaverit.  Auget  id  fufpicionem  eorum ,  qui  non  nimis  favent  ho- 
nuni ,  quod  cum  hoc  fcitum  inculcat :  Nihil  efle  corpore  vacuum ,  praeter  id ,  quod 
per  fe  corpora  pellit  &  movet ,  tum  alicubi  nihil  intelligi ,  nifi  per  fenfus  corpo- 
reasque  vifiones ,  concludit.  Credo  ego  ,  doctrinam  de  formis  &  qualitatibus , 
quae  naturas  corporeas  «Se  corpore  carentes  fic  inter  fe  confundit ,  ut  nihil  reli¬ 
qui  laciat,  cujus  ope  utrarumque  difcerni  poflint  facultates  &  limites,  huc  homi¬ 
nem  in  primis  impulifle ,  ut  &  animis  fentientibus  fimplicitatem  derogaret,  &  de 
inentis  rationalis  perennitate  quod  decerneret,  vix  ac  ne  vix  quidem  reperiret.  (y) 
^hum  igitur ,  fi  ex  hac  fpedtetur parte ,  Arijloteles  laudatorem  libi  quaerat:  mihi 67 
4iaec  tota  ratio  difplicet.  Quae  vero  in  eo  commendatione  digna  efle  arbitror, 

haec 


quo  nemo  fertur  Arijlotelis  fententias  faga- 
V, b  icrutatus  efle,  non  dubitabat  animos  capitis 
TW.naJe'  Vid'  ^ayle  B>i£tionaire  voce  Averroes 
in  n  i-  p •  38^‘  Ncc’  flui  faecuIo  XV.  &  XVI. 
alumni  papUf  cxt.uleru"t  ,/cholae  Peripateticae 
afleverare  om?°.nfiUS>  ^acf^pinus ,  Cremoninus , 
aftum  fore  de  perpetua  ; 


tea  defenderam  I<5‘  &  aH- Idem  jam  an 

Xi  tcfiter  clPiai°.ni4i  \lli’  quos  faeculo  XV 
conflat  de  Dhilofonh-npatCtlcis  in  Italia  dccertafT<: 

Quamquam  ,n  his  ««^  ceteris  modcndor  exfth 
gt,  feflnajueeft,  videnfibi  Arifiotekm  immorta 
"?5n  decreviffe  animis.  Verum  alii  fortiter  pr( 
smjtotelc  depugnarunt,  gravemque  ab  illis  inju 
rem  inferri  Philofopho  conquefti  funt,  qui  judica- 
WP*°*al.es  ab  *Pf°  animos  fuiflc  habitos.  Ar 
*  nu  hujus  generis  praecipua,  praeter  alios 


Penei.  Pererius  {ludio  fe  congefllt  de  communibus 
rerum  natural.  principiis  affeftion.  L.  VI.  Cap. 
19.  P-  388.  &c.  Augujtinus  vero  Oregius ,  non 
ignobilis  philofophus,  peculiarem  de  immortalitate 
animae  librum  purgandi  Arijlotelis  caufla  compofuit. 
Vld.  Lib.  Fremendus  in  Philof.  Chrijliana  de  ani¬ 
ma  p.  761.  &  Bayle  Liftionaire  Tbm.  III.  p.  2120. 
Inter  hos  medii  quidam  quaeftiohem  hanc  ex  illis 
efle  cenfuerunt,  de  quibus  nihil  certi  conftituerc 
liceat:  ita  Franc.  Patricius  Difcujj.  Peripatet.  Lib. 
XII.  p-  i52-  quibus  Cud-xvorthus  etiam  accedere 
videtur.  Lgo  quideift ,  ctfi  perobfcure  de  hac  uni- 
verfa  ratione,  confulto  fortaflis,  loquatur  Arijlote¬ 
les,  certum  tamen  prope  arbitror,  interitum  ab 
co  animis  indiftum  etre.  Ita  ut  fentiam ,  ea  me  in 
primis  commovent,  quae  de  origine  animae  fatis 
clare  diflerait  de  generatione  animal.  Lib.  II.  C.  3. 
p.  617.  J.  Hoc  in  loco  primum  arduum  efle  ex¬ 
plicatu  latetur ,  unde  mens  veniat,  &  quo  tempo¬ 
re  homines  eam  'accipiant:  fed  addit,  tentaturum 
fefe,  an  negotium  tam  retrufmn  illuflrarc  queat. 

m  Tum 


90  Arijloteles  parttm  accufatur,  partivi  commendatur .  Cap.  K 

haec  quatuor  fere  funt  :  primo,  quod  mentem  quamdam  fupremam  &  ab  omni 
c!)ncr^tione  corporea  remotam  rerum  omnium  cauflam  &  principium  conftituit: 
deinde,  quod  naturam  excellentis  hujus  mentis  inftrumentum  veluti  efle  didlitat , 
eamque  ideo  non  neceffitate  quadam  ferri  &  abripi ,  fed  certo  ubique  propofito  & 
confilio,  quamvis  ipfa  rationum,  ob  quas  agit,  ignara  fit,  procedere  docet:  ter¬ 
tio,  quod  juflum&  injuftum  ab  ipfa  natura  fecerai  perhibet:  poftremo,  quod  li¬ 
bertatem  live  facultatem  eligendi,  quam  Graeci  •n  nominant,  hominibus 


aflerit. 

Tum  de  anima,  quam  vegetativam  nominant,  & 
de  anima  fentiente  loquitur.  Inde  ad  **»  five  ani¬ 
mam  rationis  compotem  accedit,  quam  folam  extrin- 
fecus  advenire  homini  &  divinam  eflfe  ait.  Efle 
vero  fignificat  in  natura  rerum  corpus  quoddam  ele¬ 
mentis  omnibus  divinius,  quod  nec  ignis  fit,  nec 
tamen  ignis  difllmile,  &  ad  regionis  illius  natu¬ 
ram,  in  qua  fidera  verfantur,  propius  accedens. 
T ir»  &  i  irvef  i  tkxutj  Mrxfjbii  »Y<» ,  J*  *.**• 
xfeiAxfJuSiuioiLttei  c*mru  c-rlrpxrt  xt  <*  r°f 
xnZu.x,  i  i*  ru  irnJfJbXTi  (puni  ,  *<rx  t» 

tu*  'ue£ut  Itaque  non  ignis ,  non  talis  fa¬ 

cultas  aliqua  ejl ,  fed  fpiritus  ,  qui  in  fimine  fpumo- 
foque  corpore  continetur ,  &?  natura ,  quae  ™  eo  fpi- 
ritu  ejl,  proportione  refpondens  elemento  Jtellarum. 
Ex  hac  igitur  natura  gigni  vult  animos.  Idem  cla¬ 
rius  etiam  de  generatione  animal.  i-lb;  Ga P- 

n. p.  664.  docet:  ‘E*  5  tu  retari  "'(f*0** *  , 

hi  rpoiro*  ti*x  reittTx  *****  ***?*  ;5  <rvnrxlxi 

Txvjtu<i ,  citor x*  iu,7tfpt><(pt)y  •  In  t itiiverja  rerum  na¬ 
tura  calor  quidam  ejl  animalis ,  ita  ut  quodammodo 
plena  animae  Jint  omnia.  Ouamobrem  conjijlunt  ce¬ 
leriter ,  quum  calor  ille  ejTexceptus.  Atque  hunc 
calorem  animalem  reor  quintum  illud  ene  genus, 
vacans  nomine ,  ex  quo  Cicero  ait  Arijlotelem  edu- 
xifle  animas,  Tufcul.  Quaejl.  Lib.  I.  Cap.  io.  p. 


2573.  T.  VIII ..Opp.  Haec  igitur  Arijlotelis  clr 
de  ortu  animae  fententia:  Calorem  nefeio  quem 
animalem,  ex  fideribus  forte  fuccenfum ,  per  uni- 
verfam  rerum  naturam  fufum  elfe ,  fabdliffimam 
aliquam,  &  in  primis  igneam,  velocemque  natu¬ 
ram.  Hujus  naturae  partem  aliquam  excipi  a  fe¬ 
mine;  quod  ubi  facium  lit,  animum  in  corpore  cx- 
fiftere,  &  munera  fua  obire.  Quidnam,  quaefo, 
fpei  fupereft  miferis  animis,  vi&uros  fefe  poffc  fa¬ 
ta,  fi  haec  vera  funt?  Sunt  hi  animi  particulae  ca¬ 
lidi  animalis,  per  totam  rerum  univerfitatem  mean¬ 
tis  &  intenti.  Taceo,  hoc  ipfam  calidum  corpo¬ 
reum  efle  aliquid,  non  tale  quidem  corpus,  qua¬ 
lia  funt  elementa  quatuor ,  fed  longe  exilius  &  te¬ 
nuius;  qualia  funt  illa  corpora,  quae  fpiritus  vo¬ 
care  folent  Cfiymici;  at  corpus  tamen.  Id  vero 
quaero:  quidnam  fiet  ejusmodi  animis,  exllinctis 
corporibus?  Nonne  ad  fontem  illum,  unde  vene¬ 
rant,  ad  quintum  illud  igneum  genus,  quod  ubi¬ 
que  eft,  revertentur?  Nonne  particula  illa,  intra 
corpus  quae  fuerat  conclufa,  huic  iterum  naturae 
conjungetur ,  unde  delibata  eft  ?  Nihilo  igitur  me¬ 
lius  Stoicis  dc  anima  fenfit  Arijloteles  ,  nec  illi  er¬ 
rant,  qui  Peripateticorum  principem  mentibus  mu¬ 
le  ominatum  efle  judicant. 


caput 


9» 


CAPUT  SECUNDUM. 

QUO  CUNCTA,  QUAE  EX  PHILOSOPHIA  PETERE  SOLENT  ATHEI  AD 
CONFIRMANDAM  ET  STABILIENDAM  IMPIETATEM  SUAM, 
PRAESIDIA  ET  ARGUMENTA  EXPLICANTUR. 


‘SSIo  ®  <©?&>  ©  <osjo  ©  *  <•©«>  ©  ©  «®?so  ©  <^io>  ©  <sf  k>  ®  o-r^a» 

argumentum. 


qui  csr  atomos  ejje  credidit ,  cT  «//  adimjit ,  »//i  corpora ,  lameiji  multitudinem  quam- 
.n  Deorum  introduxerit  in  orbem ,  pro  irrifore  tamen  Dei  debet  haberi.  Id  enim  Atheis 
*?z  mw*  pofitum  efi  ,  af  ambiguis  utantur  vocabulis ,  animique  fenfa  callide  tegant * 
III.  Philofophia  Democriti  nihil  efi ,  quam  difciplina  Deum  tollens ,  5^0  /aZ>  involucris 
Vbilofophicis  venenum  fuum  recondit.  Efi  quidem  &  aliud  Atheismi  genus ,  quod  Stratoni - 
cum  appellari  pote  fi :  verum  Dcmocriticum  unice ,  quod  examinetur  &  conjideretur ,  dignum 
eje,  cujus  idcirco  myjleria  e  fuis  hoc  in  loco  tenebris  latebris  protrahuntur.  §.  IV.  Quum 
r  //  nf  'ls  3am  egendum  fit ,  oc,  A/ftei  impio  confilio  excogitarunt  ad  cum  de  me - 
1 10  tollendum,  proferenda,  quo  vanitas  eorum  appareat,  nihil  aequius  ejl ,  quam  divinam 
°Peif  Q  auxilium  in  exordio  di/putationis  implorare.  §,  V.  Duo  nobis  funt  perficienda, 
rimo  Atheorum ,  ga/^ax  demonftraturos  fefe  putant,  nullum  ejfi  Deum,  rationes  ar- 
gjmenta  explicanda.  Deinde  ,  quemadmodum  eorum  refellant  rationes,  qui  Deum  ejje 
lentur  videndum.  Primum  Atheorum  argumentum :  Non  licet  ulli  Dei  notionem  in  ani' 
m  ** formare  Igitur  Deus  ineomprehenfum  ejl  nefeio  quid,  aut  nihil  potius,  g.  VI. 

eundum  Atheorum  argumentum.  Neque  ex  nihilo  aliquid  condi ,  neque  ulla  ejfe  natura  po- 
eJ  infinite  potens,  hx  nihilo  enim  nihil  fit.  Igitur  quodeumqus  vere  exfiftit ,  id  ab  aeter  • 
risj  *  f2^  a  Nlimine  quodam  fattum  £?  produStum  efi.  §•  VII.  Tertium  impii  gene- 
hos  at.fus  Deum  argumentum.  Qui  accuratam  Dei  notitiam  informare  volunt  animis , 
in  rcr™  °Por}et '  eum  omni  concretione  corporea  folutum  ejfe  ac  liberum.  At  nullae  funt 
omnis" pl-*Uri'lVerfttclte  naturae>  praeter  corpora.  Igitur  nec  Deus  efi  ejusmodi ,  corporis 
tam  aiirV  v  VIH.  Putant  Athei ,  doftrinam  de  naturis  corpore fecretis  excotjfena- 
fr,  9  nl,ma  ^ui  ^cahula  abfirafta  6?  notiones  animi  pro  naturis  habuerint  vere  exfiflenti - 
efle' tuhirrt  *  imP^enter  principium  fpeft  rorum  atque  omnis  metus  £?  terroris  ducem 
auFinle  M7 rfttUartfvm  *&tur  boc  eorum  efi  contra  Deum  argumentum :  Qui  rerum  omnium 
ti/m,  Ul  7  7  m  e^e  Plltant  corpore  fejunttam,  illi  notionem  quamdam  animi  aut  abfira- 
nulTarJr0  pnrente  huius  un terfitatis  babint .  5.  IX.  Quintum  Atheorum  ar- 

dent  m",  ■  V**”:  ml>Um  DeUm  flFe'  eX  corporibus  ihdrina  efficere  flu. 

ferLJ  l  i^rtt  ^  -r  Una?  q'MC  ceteras  rerum  omnium  uif- 

tj.  fl  1  eJJe  >  n‘fi  accidentia ,  quae  generari  ac  corrumpi  queant.  Nec  ergo  rem  ullam 
accidem- [Mlll,Sen,iae  compotem  natura  fua  incorruptibilem  effe  p„l]i.  Stoicorum  Deus  ex 
"  tant‘cm  efi  a  corruptior, is  periculo  immunis.  §,  x.  Scitum  impii  generis  argi i- 

M  a  '  men, 


91  ARGUMENTUM.  Cap.II. 

mentum.  Trima  rerum  omnium,  quae  exfijlunt ,  initia  corpufcula  funt  omnibus  qnatitati- 
biu  vacua  ,  jfve  atomi.  Igitur  &  haec  corpufcula  fenfu  carent  ac  intelligentia.  Utrumque 
vero  deinceps  ex  certa  compofttione  corumiem  nafeitur.  Igitur  mens  aut  divina  ratio  non 
princeps  eft  rerum  omnium  initium.  §.  XI.  Septimo  Mei  mundum  effe  negant  anima¬ 
tum,  aut  a  natura  eum  animati ,  vitae  ac  rationis  participe ,  gubernari  &  adminiftrcri 
inficiantur.  Senfum  enim  &  intelligentiam  non  nifi  in  carne ,  /anguine  ac  cerebro  inejfe  , 
nec  rationem  usquam ,  praeterquam  in  humana  forma ,  reperiri  affirmant.  §.  XII.  Ofta- 
vum  athei  & reneris  argumentum.  Deum  omnes  cenfent  effe  bcaufjimum ,  immortale  ac  aeter¬ 
num  animal ,  feu  naturam  viventem.  Atqui  omnes  naturae  viventes  concretiones  funt  aU- 
morum  certo  tempore  natae ;  quae  fi  dijfolvantur ,  mors  &  interitus  ipfarum  naturarum  fe- 
quatur  nccejfe  eft.  Vita  non  e  fi  res  Jimplex  per  fe  conflans ,  fed  certa  quaedam  cor¬ 

porum  'compofitorum  temperatio ,  cafu  fc?  fortuito  nata ,  quae  , dijfolutis  partibus ,  in  nihi¬ 
lum  occidit.  Igitur  aeternum  £?  immortale  animal  ejusmodi  effe  nequit.  §.  XIII.  Nona 
profani  genens  ratio.  Deum  qui  dicunt ;  illi  primam  rerum  omnium  caujfam  aut  motorem 
ea  voce  indicant  principem ,  qui  a  nulla  re  alia  externa  motum  acceperit.  At  nihil  femet 
ipfum  movere  potefl.  Ergo  nec  primus  effe  motor  poteft ,  quem  nihil  aliud  movet ,  aut 
prima  quaedam  rerum  caujja ,  five  Deus.  §.  XIV.  Hoc  J citum:  Nihil  femet  ipfum  ma- 
vere  potefl ,  uberius  firmant  Athei ,  atque  inftar  corollarii ,  hoc  inde  derivant ,  fieri  haud 
pofe  ut  cogitans  quaedam  natura  rerum  omnium  caujfa  fit ,  eo  quod  cogitatio  nulla,  nifi 
certa 'ex  caufa ,  exoriri  queat:  quae  quidem  ratiocinatio  pro  decimo  ejus  generis  argumenta 
potefl  haberi.  §.  XV.  Undecimum  Atheorum  argumentum.  Omnis  /cientia  fcf  cognitio 
nihil  eft,  quam  rerum  'extra  nos  po fit  arum  in  animis  noftris  informatio,  nec  nifi  pa  fio  a 
rebus  externis  profecta.  Quare  mundum  oportet  exfiitijfe ,  antequam  ejus  notio  £?  cogni¬ 
tio  exfijleret ,  non  vero  cognitio  &  intelligentia  mundum ,  tamquam  ejus  caujfa ,  potuit  an¬ 
tecedere  §  *  XVI.  Duodecimum  impiae  turbae  argumentum.  Incredibile  eft ,  hunc  mun¬ 
dum  a  Deo  quodam  effe  conditum.  Tot  enim  ille  vitiis  &  deformitatibus  laborat ,  ut  emo¬ 
lumenti  fcf  commodi  noftri  caujfa  faftus  haud  effe  potuerit.  Contra  malorum  illa  copia,  qui¬ 
bus  abundant  omnia,  fatis  declarat ,  ad  naturam  rerum  fingendam  Deum  nullum  accejftffe . 
*  XVII  Decimum  tertium  Atheorum  in  Deum  telum  ab  eo  fumitur ,  quod  nulla  res  humanas 
providentia  regi,  fed  omnia  nullo  ordine  ferri,  appareat,  "g.  XVIII.  Decimum  quartum 
generis  athei  argumentum.  Vieri  nullo  modo  poteft ,  ut  una  natura  tot  res  tamque  varias  , 
quae  in  toto  terrarum  orbe,  locis  ita  disjunftis ,  geruntur,  fitmd  curet,  ordine:  ac  animad¬ 
vertat.  Ouodfi  autem  hoc  fieri  pofet ,  innumerabilis  tamen  haec  negotiorum  multitudo  cinni 
naturam  fllam  felicitate  privaret.  J.  XIX.  Temerariae  nonnullae  ,  at  fubtiles,  Atheo¬ 
rum  quaeftiones :  Quare  mundus  non  citius  conditus?  Quid  Deus  egerit ,  antequam  fabri¬ 
caretur  hunc  orbem?  Quare  omnino  mundum  fecerit ,  quum  tam  diu  marium  ab  hoc  opere 
cohibui]] et  ?  Quibusnam  ferramentis  &  machinis  tantae  molis  opus  perfecerit?  §.  XX.  Cen¬ 
fent  Mei ,  e  re  ejfe  hominum,  ut  credant,  nullum  effe  Deum.  Quare  Democriticorum 
fapientiam  (?  bene  merendi  voluntatem  vehementer  praedicant,  qui  au fi  fuerint  terribilem 
iftam  fummi  Numinis  larvam  aggredi,  hominesque  a  perpetuo  illo  Dei  poenarumque  aeter¬ 
narum  metu  ,  qui  omnem  vitae*  dulcedinem  fuflulerit ,  liberare.  §.  XXI.  Similiter  no¬ 
xiam  effe  contendunt  religionem  rebusp.  fc?  civitatibus:  imperare  enim  illam  metum  illo  Le¬ 
vi  atb  anis  metu  majorem ,  novamque  obligationem  feu  confcientiam,  praeter  jus  civile,  in¬ 
troducere.  Omnem  autem  ejusmodi  confcientiam,  quum  privatum  fit  judicium,  ipfo  fatlo 
focietatem  civilem  dirimere ,  hominesque  ad  ftatum  naturae  reducere.  §•  XXII.  Conclufior 
quam  Athei  ex  argumentis  hisce  ducunt ,  ut  a  Platone  ac  Lucretio  exponitur ,  haec  eft :  Ile* 
sumes  cafu  £?  natura ,  fine  ulla  ratione  aut  Numine ,  ortas  effe ,  aut  ex  necejfariis  mate- 


§•  r*  Pbilojophia  Democriti  ad  Atheistnum  ducit.  93 

iiae  motibus  ,  nullo  confilio  determinetis  ,  profePtas  ejje :  infir.ita  corpufiula ,  fenfuque 
vacua,  ex  mni  aeternitate  in /patio  infinito  commota ,  temere  coivifie  ac  cobaefi/e :  atque  ex 
ac  foTtfiita  concarfione  univer/am  rerum  naturam ,  resque  omnes  &  animatas  &  inanimatas 
exftitijjc , 

rgo  capite  fuperiori  antiquiffimum  illud  phyfices  genus,  quod 69 
initia  rerum  omnium  ab  individuis  corpufculis  arceflit,  quod-! 
que  Mofcbicum  haud  male  aliquis  vocaverit ,  veris  fuis  colori¬ 
bus  adumbratum  exhibuimus.  Nunc  age,  Democriticam  con¬ 
ii  fideremus  difciplinam ,  quae  depravatrix  effc  antiquae  de  ato- 
p  .  ^  mis  do&rinae ,  &  ad  Deum  de  medio  tollendum  comparata. 

Ea  inde  haud  dubie  nata  eft,  quod  cum  veteri  philofophia  ftolidum  illud  fcitum: 
bullas  ejfie  naturas ,  nifi  corporeas ,  a  quo  tota  ceteroquin  prifeae  difciplinae  abhorret 
ratl°,  temere  conjunftum  &  connexum  fuerit.  Illa  vero  philofophia  ,  quae  & 
corpufculis  favet  individuis ,  &  nihil  tamen ,  praeter  corpora  ,  obtrudi  fibi  pati- 
tur,  refta  via,  fi  quid  ego  judico  ,  ad  fummam  ducit  impietatem,  tametfi  neutra 
partium,  ex  quibus  conltat  ,  hoc,  feparatim  fpeftata,  vitio  laboret.  Phyficen  \ 
cmm ,  quae  atomis  innixa  eft  unice ,  ipfa  natura  fua  a  Dei  religionumque  defpi- 1 
cientia  fummopere  diverfam  efle  ,  fatis  jam  a  nobis,  fuperius  demonftratum  eft.  | 
Similiter  quid  obftet,  non  intelligo,  quo  minus  is,  qui  nihil  efle,  praeter  corpora, 
contendit,.  Deum  tamen  corporeum  intelligentemque  naturam  ,  in  ipfa  inhaeren¬ 
tem  materia,  profiteri  poftit,  quae  hoc  univerfum  initio  condiderit,  perpetuoque 
gubernet  atque  moderetur.  Certe  conftat,  eorum  nonnullos,  qui  fimplices  &  aper¬ 
tas  negarunt  efle  mentes,  totam  hanc  univerfltatem  Deum  efle,  fibi  perfuafifle, 
leu ,  quod  idem  eft,  animal  rationis  compos  &  fapientiflimum ,  quod  in  fuo  veluti 
nnu.res  omnes ,  quam  fieri  poflit  optime ,  conficiat ,  prudenterque  dirigat  &  ad- 
nnniltret.  Haud  equidem  negaverim,  graviter  eos  aegrotare  animo  &  ratione, 
quibus  tantae  funt  anguftiae,  ut  nullam  comprehendere  queant  naturam,  praeter 
orpus,  id  eft,  rem  extenfam  ,  quae  penetrari  nequeat,  feu,  ut  cum  Platone  lo¬ 
quar,  quae  wfctr&Aki)  habeat  &  vim  refijlcndi  &  impufum  aliorum  corporum 

JuJUnendi,  vel  etiam,  ut  alii  definiunt,  r  i™  a-A^Wv ,  quae  fic  fpatium  compleat , 
ut  omne  aliud  corpus  omnemque  aliam  naturam  excludat.  Illud  etiam  adjungo  > 
feCLls  non  P.o^fc,  quin  imperfe&am  prorfus  &  abfurdam  Dei  notionem  in  ani- 
retmP/^N ,  qui  ifta  ,  qua  dixi ,  ratione  Deum  fibi  quemdam  fingunt  corpo- 
•  {a)  Nego  vero,  neceflarium  efle,  ut  divinam  prorfus  naturam  tollere  pu-  | 

Ca)  2V  ten* 

ferim,  eos^°  nui  n  n°n  invitus  conces-  ri  partem  compledatur ,  ncc  omnia  tamen ,  quae  cum 

ditum  cxiftimar.f  c0.!,jx>rc1  quodam  efle  prae-  illo  conjuncta  funt,  pcrfpiciat.  Exemplo  nobis  hic 
referendos,  qui  nmrr.,?V  •  ^au<^.  e^*e  continuo  funt  ex  antiquis  Chriflianoruin  coetuum  d odoribus 

ram  tollunt.  Nam  nn;  1VinaIn  radoncm  &  natu-  non  pauci  ,  ndemque  magni  nominis,  Tertullia- 
°mnium  aeternam eflTednr?11^111  ^ua?dam  jcrum  nus,  Melito,&  alii:  ne  quid  de  veteribus  dodri- 
modo  &  potentia  fumma  valent™ 6  fapicntia non  !?ae  c0f.eftl?  corruptoribus  dicam,  qui,  quum  de 
fiberrimam  &  omni  necem^!fc  w«  c?rUm  etiam  De°  l°-qUltl  maSnihce  fentirent  &  egregie,  ita 
tametfi  de  nrmrmllk  mtiiran  i,  olutam ,  is,  tamen  animum  a  eonfuetudine  oculorum  non  po- 

VirtufiKn  r 0nJ1U  S  i  !??ae  buJus  proprietatibus  &  tuerunt  abltrahcre,  ut  Deum  ab  omni  corpore  fc- 
fenba  L«CUS’  aC  '  d£C?  intelliSentem  ,  cretum  eife  crederent  LeS  polTum  quae  de  hi, 

fiofte  habed  *52fn  *™Athe0  f“Pr.emi  Numini*  Dion.  Petavius  DoZ.  77 I.  Lib.  II.  Ca?.  i. 

Ihgenii  imbecillita^’  ^anta  e^.  nimirum  bumani  p.  86.  /  ed.  recent.  &  Jo.  Bapt.  Cotelerius  ad  Cle~ 
imbecillitas,  ut  npn  mimuiain  interdum  ve-  mentinlr.  Homil.  XVll  Tm.  I.  Patr.  Jpojlol,  P. 

M  a 


94  Epicurus  ,  multorum  Deorum  patronus ;  Cap.  Ili 

7q)tentur,  qui  his  monftris  &  flagitiis  infe&i  funt.  Verum  alia  longe  ratio  eft  eo¬ 
rum ,  qui  utrumque  illud,  quod  modo  diximus,  principium  philofophantes  adhi¬ 
bent,  nec  modo  efle  &  exfiftere  aliquid  inficiantur,  praeter  corpora,  verum  etiam 
omnes  a  corporibus  qualitates  removent,  nihilque  his,  nili  magnitudinem,  figu¬ 
ram  ,  fitum  &  motum  relinquunt.  Etenim  hi  prifcae  fapientiae  adulteratores ,  fi 
vel  maxime  clamitent,  injuriam  fibi  fieri ,  illis  fine  controverfia  debent  aggrega¬ 
ri,  qui  divinam  naturam  negant  ,  religionemque  omnem  repudiant.  Qui  fe  Deum 
affirmat  agnofcere ,  eum  confiteri,  certum  eft,  rerum  omnium  primordia  ab  in- 
telligenti  quadam  &  fapientiffima  natura  repetenda  efle.  Verum  hi ,  quos  dixi¬ 
mus,  ad  materiam  fenfiis  expertem  unice  confugiunt,  ex  eaque  omnia,  quae  vi¬ 
demus,  profcda  efle,  praecipiunt. 


§.  II.  Nihilominus  tamen  Epicurus ,  quem  ex  eorum  fuifle  conflat  familia,  qui 
porten tofum  hoc  philofophiae  genus  ,  ex  rebus  conflatum  contrariis ,  confedtati 
funt,  confufam  quamdam  Deorum  turbam  &  multitudinem  comminifcitur.  (£) 
Hos  Deos  ei>Qj>amplfPis(  quidem  five  humana  fpecie  praeditos  efle  docet,  corpore 
autem  tam  tenui  tamque  fubtili  veflitos,  ut,  fi  quis  id  cum  terrenis  noftris  con¬ 
tendat  corporibus ,  certo  modo  corporis  eos  expertes  dicere  pofllt.  Nec  enim 
carnem  habere  eos,  fed  qua, fi  -  carnem  ,  nec  fanguinem ,  fed  quafi -Janguincm  ,  id  eft, 
eertum  quoddam  carnis  &  fanguinis  aetherei  genus.  _  De  fede  &  domicilio  Deo¬ 
rum  quaefitus,  negat,  eos  usquam  in  hoc  orbe  verfari,  eo  quod  nullus  in  eo  locus 
llt,  huic  generi  divino  recipiendo  idoneus. 


738.  obfcrvaiunt.  Verum,  quod  vir  magnus  hic 
quoque  pcrfuafum  nobife  efle  cupit  ,  ne  illos  qui¬ 
dem  cum  Atheis  fodandos  efle ,  qu'  totam  rerum 
naturam  Deum  efle  putant  ,  aut  hanc  univerfita- 
tem  animal  efle  volunt  fapientiflimum ;  id  plus  for¬ 
te,  ac  cenfuit,  difficultatis  &  dubitationis  habet. 
Primum  materiam ,  ex  qua  conftat  hic  orbis ,  cer¬ 
tis  efle  legibus  immutabilibus  alligatam  ,  omnium 
confeffione  &  ipfo  fenfu  conftat.  Haec  igitur  fi  Dei 
corpus  eft ,  quid  inde,  nili  hoc,  confequetur ,  ne- 
ceffitati  divinam  obtemperare  naturam  ?  Quod  fi 
femel  concedas,  cur  cultum  Dei  ab  aliquo  pofcas 
officii  nomine ,  nihil  eft.  Deinde  tota  haecce  re¬ 
rum  univerfitas  fi  Deus  eft,  nos  certe  &  omnia  ani¬ 
malia  partes  ejus  erimus ,  quas  illa  natura  ex  finu 
fuo  protrufit.  A  panibus  vero  cultum  totius  aut 
pietatem  erga  totuin  requirere,  id  non  nimis  ab 
amentia  diftare  videtur.  Nolo  nunc  reliqua  tange¬ 
re,  quae  hanc  opinionem  comitantur.  Quaprop¬ 
ter,  fi  fuo  haec  fententia  pondere  aeftimetur,  ad 
cuncta  eam  fcelcra  &  negationem  fupremi  Numi¬ 
nis  ducere,  evidens  erit.  Interca  fateor ,  fuifle 
nonnullos  a  veri  pcrfpidcntia  tam  remotos,  ut, 
quem  his  opinionibus  fuis  tollebant  Deum  ,  eum 
tamen  revererentur ,  &  fanttiflime  colerent ,  quin 
etiam  omnibus  colendum  proponerent.  iu 
rum  naturae  noftrae  debilitate  comparatum  eft,  ut 
Athei  multi  fuit  fententiis  &  opinionibus,  amici  vc- 


(0  Illuti 

ro  Dei  vita  &  moribus ;  multi  e  contrario  vitae  ra¬ 
tionibus  Deum  negent,  opinione  vero  &  praecep¬ 
tis  affirment.  Vellem,  hoc  femper  animadverte¬ 
rent  viri  dofti ,  qui  de  aliorum ,  veterum  in  primis 
philofophorum ,  religione  ac  pietate  di fputant.  Fa¬ 
ciles  plerique  fumus  in  accufandis  &  excufandis  an¬ 
tiquis  philofophis:  neque  vero  ita  faciles  eflemus 
hac  in  re ,  fi  humani  generis  indolem ,  corruptio¬ 
nem  ,  &  miferias,  fi  rccefliis  ingenii  nollri,  fi  deni¬ 
que  verborum  ambiguitatem  ob  oculos  femper  po¬ 
litam  haberemus. 

(S)  Hos  Deos )  Ex  Ciceroni hacc  fere  deprom- 
ta  funt,  quem  juvabit  Icgille  de  Natura  Deor.  Lib. 
I.  Cap.  18.  p.  2907.  T.  IX.  Opp. 

(c)  Illud  item]  Lucretii  verfus  funt  Lib.  V.  de 
rerum  netura  vf.  1 1.7.  T.  II.  ed.  Havercamp.p.  245. 

(d)  Quas  neque]  Lucretius  Lib.  III.  vf.  19. 
fi  T.  I.  p.  47 6.  De  reliquis,  quae  de  Diis  Epi~ 
curi  hic  memorantur,  idem  Lucretius  Si  Cicero  lo¬ 
cis  indicatis  videri  poterunt. 

(e)  Excors  vero  fit]  Accedo  ego  illis,  qui 
Atheum  fuifle  putant  Epicurum ,  qui  Deos  ideo 
tantum  induxerit,  ne  moleftias  libi  concitaret,  pro- 
boque  ea  omnia,  quae  ven.  Buddeus  contra  Ron- 
dellum  ,  defenforem  Epicuri ,  &  alios  hac  de  re 
difputavit  Thefibus  de  Jtlieifmo  fuperfiit.  Cap.  1. 
p.  66.  f.  Nec  me  commovent,  ut  ab  hac  difcedatn 
fententia,  quae  JPetr.  Baylins  Diciiomire  hijlor . 

J.  U 


2#  pro  Atheo  habendus.  pj* 

(O  item  non  cjl ,  ut  poffis  credere  f edes 
EJje  Deum  fanftas  in  mundi  panibus  ullis . 

Igitur  collocat  eos  in  certis  quibusdam  fpatiis,  quae  intermundia  vocat,  aut  in  orbe 
*!  ,!°  V10  e-tra  hunc  mundum  lito,  cujus  delicias  his  verfibus  veaufte  Lucretius 
^plicat ; 

(<0  Qjdas  neque  concutiunt  venti ,  neque  nubila  nimbis 
•ddfpergunt,  neque  nix  acri  concreta  pruina 
Cana  cadens  violat ,  femperque  innubilus  aether 
Integit ,  &?  large  diffufo  lumine  ridet. 

Addit  a  fupremam  horum  Deorum  felicitatem  confidere  in  omnium  vacatione  mune- 
ruin  nec  aliquid  eos  habere  negotii ,  quo  vitam  ducere  queant  ab  omni  prorfus 
moieltia  liberam  &  voluptatis  omnis  pleniflimam.  Poftremo,  licet  nullum  fit  in- 
ter  nos  illosque  Deos  commercium  vel  confuetudo,  excellentem  tamen  eorum  na¬ 
turam  flatumque  beatiffimum  a  nobis  requirere  contendit,  ut  cultu  eos  &  honore 
quodam  afficiamus. 

T  (O  Excors  vero  fit  &  prorfus  hebes,  qui  non  flatim  hanc  totam  Epicuri  de 
ns  do£lrinam  nugatoriam  efie  &  commentitiam,  perlpiciat.  Namque  pugnat  ca 
prorius  cum  illis,  quibus  philofophiae  fuae  univerfam  molem  commifit,  funda- 71 
mentis,  nullam  effie  rem,  nifi  ex  atomis  concretam  &  compofitam ,  nec  efie  ideo 
a  iqiud,  quod  definii  &  corrumpi  nequeat.  Verfutus  homo  atque  callidus,  quo- 
am  rem  odii  &  periculi  pleniffimam  efie  fentiebat ,  apertis  verbis  divinam  natu- 

r  r  *.  rani 

fend,]<VZ\^PllTlS  ^  G'  p'  1077 •  Petr‘  Gas'  tabili  habitam,  contendito.  Fulciunt  hanc  fenten- 
i  “  ‘T  de  vita  moribus  Epicuri  Lib.  IV.  C.  3.  tiam  difta  veterum,  quae  Baylius  congeflit  /.  c. 
Fabri  r '  ;  Ylp-  &  alii’  <Juos  nominat  Jo.  Alb.  v.  Epicure  Not.  G .  P-  1078.  Quibus  omnino  Lu- 

tiannl  r  °  Dele£lu  arZum-  pro  veritate  relig.  Chris-  cretius  addi  debet  de  natura  rcr.  Lib.  V.  vf.  iaq 
Lab’  H-  P-  373-  hominis  excufandi  gratia  f.  p.  245.  f.  Quare  quod  ex  atomis  conflare  di- 
•alF^Unt-  Praecipuuin’  quod  GaIFendus  &  alii  xit  omnia /id,  etiamfi  Chriflianorura  aliqui  vete- 
feduin?1’-  Utr^llIr  fxeufent ,  hoc  efl,  diligentem  &  ruin  aliter  Tendant,  ad  fpedtabilem  hanc  rerum  uni- 
relim^l  in  DnsIul(rc  folendis  Epicurum ,  atque  dc  verfitatem  unice  pertinere  videtur.  Non  de  mente 
memnr/  Cr^r  ^C0S  ucu  ent0.s  compofuito  com-  &  animo  hic  quaeritur  Epicuri.  Etenim,  quod  jam 
ri  ^  c^um  n°n  recordantur  doftiflimi  vi-  profeflfus  fum,  jocatus  mihi  videtur  elTe,  quum  dc 

erat  dcbuiflo  hominem,  cui  hoc  unum  Diis  ditorerct,  verbisque  reliquito  numina  ouac 

ducefct  P</?min  ’  -Ut  -1-301  c.?mlia?de  ac  tranquille  re  ipfa  fuilulcrat.  Id  vero  unum  hic  exploramus 
Oblice  •  cS^fs  fi  *eliSione.s  quid  prae  fe  publice  tulerit,  &  verbis  expretorit: 

nus,  qUae  .NlhlI°  tamen  mi'  quorum  fL habcrl  debec  ratio,  non  fibimet  ipfi  vi- 

Epicnrum  in  Deu m  loc?  cumulat>  <lll°  dctlir  fuifle  contrarius ,  quum  &  atomis  conflare 

fecum  ipfo,  quum  n«5  injurium  *  atque  omnia  diceret, .  &  fnnul  eto  Deos  tueretur.  Quam- 

haec  ego  non  efr/l^f/5  cfpe  hatucret,  pugnafTe,  quam,  ne  quid  chfllmulem  ,  nullus  vel  Eficuri, 
nimirum  argumentatur  vir^^  fama  judicem.  Sic  yd  aliorum  ex  antiquis  afferri  potefl  locus,  in  quo 
atomis  omnia  conflare  nutavlT”?  **  fj>tcurus  ,ex  dlfc^  /f/®  cxftet>  Dcos  Epicurum  nolui  (Te  ex 
rc  immortales  &  »«S«SS  mi2£r«D«e?  ^  T^n?/^atOS  eire;  fcd  qui  ludantur  de  hoc 
enim  cx  corpufculis  cft  comnnfimtj  P  T/  ^U°d  arg?  m  S  .loci  >  cx  iis  confequutionis  lege  hoc 
effugere  ac  dhlblutioncm  neaSit  Verum  ST  anT^ltUr«  ,  Quarc  n°n  deerunt  fortaflis,  qui- 
£?.  OairenLn  jam  "e Xsy%™  2?,%%  'ifvSs 

Epicuri  P.  2  Cab  2  P  IA  T  t T T  Dht,  * /,  •  \  r  .  exPreflito  videbitur,  fed  in  ambi- 

Eibr.x.  Latoii Epicuri  ex^tomif 'conila-  Sis  fibi  c°nftituifTe  a  malevolorum 

tn  ?>jt. 


Epicurus ,  multor.  Beor,  aifertor  3  pro  Atheo  tamen  habendus  ejl .  Cai».  It 


ram  tollere ,  hac  ratione  communis  odii  gravitatem  infinitasque  ftudebat  effugere 
moleftias.  Rette  igitur,  meo  judicio,  (/)  Pojidonius  pronuntiavit:  Nullos  ejje  Deos 
ppicuro  videri ,  quaeque  is  de  Diis  immortalibus  dixerit ,  invidiae  dete flandae  gratia  dixijje. 
Quamquam  jocatus  etiam  videtur  eiTe  magnam  partem neque  in  eo  mediocrem 
voluptatem  quaefivifle,  quod  ita  multitudinem  jufto  leviorem  &  nimis  ad  creden¬ 
dum  pronam  fallere  ac  deludere  poflet.  (g)  Deos  jocandi  caujja  induxit  Epicurus  per¬ 
lucidos  £?  perflabiles ,  &  habitantes,  tamquam  inter  duos  lucos ,  fic  inter  duos  mundos  prop¬ 
ter  metum  ruinarum.  Fac  vero,  nil  finxifle  Epicurum ,  fed  haec  omnia  pro  veris 
habuiffe  commenta,  haud  tamen  idcirco,  quod  cum  bona  dixerim  Gajfendi  gratia, 
minori  laborabit  impietatis  infamia.  Eumne  Deum  credidiffe  putabimus ,  qui^to- 
tum  orbem  effe&um  efle  docuit ,  ( h )  prikroc 

u*K*e*tTn&  iw r\&  £  ,  fim  naturae  ullius  immortalitate  &  fumma  felicitate 

praeditae  difpofitione  aut  direttione ,  quires  omnes,  quibus  haec  continetur ^uni ver fi- 
tas ,  ipfas  etiam  mentes  &  animos  r  d-rlpu*  rupul-rui ,  eirpcvctjlov  u^>  tvx<Z<*a 
tUvutiv,  ex  individuis  corpusculis ,  fenfu  carentibus ,  temere  que  commotis ,  derivavit,  qui, 
non  fecus  ac  Democritus ,  peflimo  fenfu  mundum  uh  wxllt,  ovum  ejfe  noftis,  afle- 
veravit,  id  eft,  ex  coeca  brutaque  materia,  confufaque  quadam  chao  repente  pro- 
filuiffe  ,  neque  naturae  intelligeptis  opus  efle,  qui  denique,  quidquid  eft  in  orbe 
perfectionum,  ex  re  omnium  viliflima  &  infima  prognatum  efle,  cenfuit?  Ego 
quidem  ,  an  impium  magis  efle  poflic  aliquid ,  vehementer  dubito.  Illi  vero  jocu¬ 
lares  &  monogrammi,  quos  inducit,  Dii  quid  aliud,  obfecro,  erunt,  quam  cer¬ 
tum  quoddam  fpedtrorum  aut  aethereorum  homulorum  genus,  quod  fibi  foli,  ne- 
fcio  quo  in  loco,  extra  orbem  vivit,  (f)  'E mK*p&  uc  usy  crt);  t*V 

,  ois  j  7rf»s  $  (pCnv  r&!‘>u*™v  Epicurus  ad  vulgus  quidem  relinquit  Deum , 

ad  rerum  naturam  autem  nequaquam. 

72  Quod  Epicurus ,  id  reliqui  etiam  fecerunt  impietatis  profeflores.  Latebras  ple¬ 
rumque  quaefiverunt ,  in  quibus  tuti  laterent,  perverfasque  fententias  non  fine  lar¬ 
vis  &  involucris  in  publicum  prodire  pafli  funt.  Atque  his  quidem  fallaciis  aliqui 
jufto  leviores  addu&ifunt,  ut  temere  concluderent,  qui  Deum  efle  neget,  nullum 
inter  homines  efle.  Qui  vero  fagacius  odorantur ,  hi  facile ,  quidnam  fub  iftis 
abditum  fit  argutiis  ,  perfpiciunt ,  hoftesque  iftos  fupremi  Numinis  tum  maxime 
interdum  impietatem’  inftillare  mentibus,  intelligunt,  quum  omnium  ab  ea  remo- 
tiflimi  videri  volunt.  Id  certe  fit,  quum  fieri  nullo  modo  pofle  dicunt,  ut  Dei 
aliquis  notionem  informet  animo ,  quum  Deum,  uti  finitus  haud  eft ,  ita  nec  infi¬ 
nitum  efle  pofle ,  docent ,  quum  intelligentiam  &  fcientiam  non  efle  Deo  attri¬ 
buendam,  contendunt.  Etenim  horum  aliquid  tueri ,  id  nihil  eft,  quam  aliquanto 
obfcurius ,  nullum  effe  Deum,  fateri,  (k)  Qui  Democriti  dele&atur  fcitis  ,  nec 
modo  formas  &  qualitates  corporum  repudiat ,  Jed  etiam  corporibus  totum  hoc 
univerfum  concludit,  is,  tametfi  per  omnia  facra  juret,  corporeum  fefe  credere 

Deum, 


(J)  Pojidonius  pronuntiavit]  Apud  Ciceronem  de 
natura  Deor.  Lib.  I.  Cap.  44.  p.  2949.  T.  IX.  Opp. 

(  g)  Deos  jocandi  cau(Jd]  Ciceronis  haec  verba 
funt  de  divinatione  Libr.  II.  c.  17.  p.  3202.  T. 
IX.  Opp. 

(/;)  aferi/loil®']  Hacc  &  quaeftatim 

fequuntur ,  verba  Graeca  ex  veteri  quodam  fcrip- 
torc  efle  haufta,  non  dubito.  Quis  vero  ille  fit. 


ut  inquirerem  curatius,  non  efle  duxi  ncceflarium- 
Dc  re  ipfa  nullum  aiiquam  efle  poteft  dubium :  quip¬ 
pe  quae  apud  Laertium ,  plutarchum ,  Lucretium 
&  alios  non  diflimilibus  expreto  verbis  legitur. 

({)  '£*■.*»*•«  Malum  cire  morem,  aucto- 
re  non  nominato,  veterum  difta  deferibere ,  vc 
hoc  in  loco  fenfi.  Diu  multumquc  quaefivi ,  ante¬ 
quam  Sextum  Empiricum  adv.  MatJiemat.  Lib.  J** 

f  5<55i 


§•  3*  Thilojopbia  Democriti  Atbeismum  recondit.  97 

Deum  ,  haud  tamen  audiendus  efl.  Nihil  enim  efl ,  quod  magis  reliquis  eius  fen- 
tentus  adverfetur.  &  ^  J 


$•  III.  Conflat  igitur  ex  his,  cujus  indolis  fit  anceps  illa  &  ex  pugnantibus  re¬ 
bus  compofita  philofophia ,  cujus  auftores  atque  principes  Leucippus ,  Democritus ,  & 
1  rotagoras  exfliterunt ,  magnus  vero  deinceps  patronus  Epicurus  evafit ,  quem  qui¬ 
dem  (/)  Laertius  teflatur  r  «W  KTopute,  principia  rerum  omnium  atomos ,  fenfus 
expertes cenfuiffe,  nec  modo  corporum  ,  quae  Empedoclis ,  ceterorumque  ex  anti¬ 
quis,  qui  Deum  adjunxerunt  atomis,  fententia  fuit,  fed  etiam  omnium  omnino, 
quae  in  hac  verfantur  univerfitate ,  rerum,  ideoque  animorum  etiam  &  mentium! 
~Janc  nempe  difciplinam  profiteri  nihil  efl ,  quam  fummam  &  exquifitam  adverfus 
Deum  impietatem  coloribus  philofophicis  exornare :  neque  fedlatores  ejus  meliori , 
quam  gigantum ,  denominatione  digni  funt ,  quos  Deum  ipfum  petere  ac  de  coelo 
deturbare  quondam  voluifTe,  accepimus.  Etenim  non  id  modo  fludent,  ut  rerum 
omnium,  quae  in  hoc  orbe  contingunt,  rationes  fine  Dei  ullius  interventu  expli- 
eent  &  expediant ,  verum  etiam  ifliusmodi  praecepta  adhibent ,  ex  quibus  fine 
controverfia  confequitur,  nullum efTe  omnino  Deum,  five  corporeum,  five  corpore 
Vacuum.  Hoc  vero  quidnam  efl,  quam  Atheifmum,  magnifica fapientiae  &phi- 
]°fophiae  fpecie  tettum  ,  aperte  &  audatter  profiteri  ? 

Sed  efl  tamen  aliud  impietatis  erga  Deum  genus ,  quod  vulgari  de  formis  & 
qualitatibus  do&rina  nititur.  Nos  discriminis  cauffa  Stratonicum  appellabimus. 
Hoc  qui  fequuntur  ,  paullo  plus  habent  verecundiae  &  modefliae ,  quam  ut  res 
omnes  fortuita  ex  atomorum  concurfione  profe£las  effe  clament.  Igitur  lingulis 
materiae  partibus  natura  perceptionem  quamdam  five  fenfum  &  vitam  ineffe  tra¬ 
dunt  ,  easque  ,  fcientia  licet  &  ratiocinandi  facultate  careant ,  fingendi  tamen 
oreandiqiie  poteflate  inflru6tas  efTe ,  judicant ,  cujus  ope  femet  ipfas  artificiofe  fin- 
£ere*  tantumque  fibi  perfe6lionis  dare  queant,  quantum  uniuscujusque  indoles  at¬ 
que  ratio  patitur.  Non  diffimiiis  haec  potentia  ell  naturae  Arijlotelis ,  fi  hoc  unum\ 
demas,  quod  arbitrio  &  imperio  fupremae  cujusdam  &  excellentis  naturae  nulla 
ratione  fubjicitur ,  quemadmodum  illa.  Ouamobrem,  qui  ad  hanc  familiam  per- 
Unent  Athei,  commode  vocari  pofTunt  Hylozoitae ,  quoniam  vitam,  cujus,  uti 
cenfent,  materia  particeps  efl,  omnium  omnino  rerum,  quae  fiunt  in  hoc  uni- 

F°,  mirabilis  figillatim  illius  fabricae,  quam  in  membris  animalium  confpicias, 
tiodrUmqueo™njU™,  tam  eorum>  qui  fentiunt  tantum,  quam  illorum,  qui  ra- 
ratio  inrtUr  *•  Princip^um  &  cauflam  efTe  tuentur.  Verum  tota  haec  philofophandi 
carentium1?18  vi(ktar  effe  &  rudis  ingeniorum  quorumdam  obtufiorum  &  lumine 
matus  efl  toetUs’  qui  nec  umquam  in  juflae  difciplinae  figuram  &  habitum  for- 
nmmmrrp,ne^Ue^c  u^a  arte  atxlue  ratione  limari  potuit,  ut  apertum  fefe  ab 
P  i  111  confpe6lum  offerre  faniorum  auderet.  Majus  aliquid  minantur  illi , 


Lltt  ed‘  £friCi!  haec  de  EPicur°  Icripfifle  cog- 
hibemr^V  I'™  \nteser  tf11fen  hic  Sexti  locus  cx- 
hn  ^ed  verba:  **r  omittuntur,  qui- 

ous  indicatur,  ita  de  Epicuro  non  omnes,  fcd  quos- 
uam  tantum  fentire. 

dinr  ^  Dem°criti  delectatur]  Quibus  vel  me- 
ciuit  cft  Hobbcfius  ,  hos  praeterire  ne- 

x  m  hifce  vcrbis  accufari.  Nam  favebat  il- 


le  Democriti  fcitis,  &  Deum  fimul  effe  contende¬ 
bat  corporeum.  Vid.  Leviathan  Cap.  12.  P •  5<5. 
Cap.  34-  P •  183.  &  Append.  ad  hunc  Lier.  Cap.  3, 
p.  360. 

( l)  Laertius  teflatur]  Lib.  X.  Segm.  41.  p. 
620.  &  alias.  Addi  debet  Lucretius ,  quem  no4 
tum  in  primis  eit  peripicue  hanc  magiftri  dodri-j 
nam  enarraffe. 

N  (»0  Phrp 


£3  Ea  praecipue  examinari  meretur .  Cap.  II, 

cui  Democritum  fequuntur  ,  atomisque  ad  ftabiliendam  abutuntur  impietatem :  quo¬ 
circa  unice  fere  digni  funt,  quibuscum  congrediamur  .  propius.  Namque  reliquos 
primum  impietatis  profeiTores  haec  fe6ta  tam  audacia  ,  quam  differendi  ordine 
fuperat :  id  quod  ex  eo  fatis  intelligitur  ,  quod  non  modo,  quae  contingunt  in  hoc 
orbe,  omnia  ex  fortuita  materiae  commotione  derivare  conatur,  verum  etiam, 
ne  corporeum  quidem  exfiftere  Deum ,  probare  contendit.  Soli  deinde  funt ,  qui 
publicam  haud  formidant  lucem ,  fcientiamque  videri  volunt  partibus  fuis  abfolu- 
tam  &  aptam  ,  membrisque  omnibus  cohaerentem  proponere. 

73  Jam  itaque  in  hoc  noftra  verfabitur  opera ,  ut  univerfam  hanc  difciplinam  fuis 
nervis  inftru&am  &  coloribus,  quibus  poteft ,  ornatam  exhibeamus,  omnesque 
ejus  receffus  &  tenebras  in  aperto  collocemus.  Etenim  fic  perfuafum  habeo ,  fi 
modo  peregrinis  nudata  pigmentis  oculis  pftatur  hominum ,  neminem  fore  fapien- 
tem,  quin  imbecillitatem  ejus  &  deformitatem  continuo  contemnat  &  defpiciat. 
Neque  ulla  ratione ,  quin  planum  fadfurus  fim  ,  dubito ,  monftrum  hoc ,  licet 
magna  turgeat  opinione  fapientiae,  pallioque  te&um  philofophico  incedat,  ipfi- 
met  denique  Deo  gigantum  more  grave  bellum  minitetur ,  re  vera  tamen ,  quem 
poeta  inducit  Anglicus  ,  gigantem  Orgoglio  referre  ,  ftultitiaque  inflatum ,  nil , 
praeter  fumos,  imperitis  vendere.  Umbram  five  fpe&rum  non  male  dixeris,  no- 
dtis  &  caliginis  filiam  ,  infipientiae  &  vanitatis  alumnam. 

Efl:  id  ceterum  in  more  pofitum  religionis  hoftibus ,  ut  aut  tarditatem  noflrairt 
accufent,  quae  obfiflat,  quominus  omnia  eorum  myfteria  totamque  cauffam  per- 
fpiciafhus ,  aut  vero  callide  a  nobis  celari  &  perverti,  conquerantur,  quae  in  rem 
fuam  difputent.  His  ut  occurram  querimoniis,  maximopere,  ne  qua  ratione  fci- 
tis  eorum  injuriae  aliquid  inferam,  cavebo;  verum  omnia,  quanta  fieri  poteft, 
virtute  &  ornatu  communita  leporibus  fpeftanda  praebebo.  Equidem  ab  omni 
rationis  eorum  pervertendi  confilio  tam  fui  remotus,  ut  potius  ingenue  fatear,  in 
votis  quodammodo  meis  fuiffo,  ut  hanc  totam  cauffam  ita  mihi  explicare  liceret, 
ne  prorfus  imbecilla  &  omni  confutatione  indigna  videretur.  Utrum  vero  genus 
hoc  juftiores  fit  cauffas  habiturum  mihi  gratias  agendi,  quod  argumentis  eorum 
plus  fpeciei  &  ornatus,  quam  patiuntur,  tribuerim,  an  vero  iniquitatem  meam  in 
rationibus  fuis  exponendis  reprehendendi ,  id  aequitati  intelligentium  exiftima torum 
reli&um  effe  volo. 


§•  IV.  (m')  piato  au£lor  efl:,  inter  ipfos  fimulacrorum  cultores  aetate  fua  ne- 


(w)  Plato  auftor  eft]  In  Timaeo  p.  235.  ex 
divis.  Jo.  Alb.  Fabricii  Tom.  II.  Opp.  Hippolyti. 

(n)  Videtur  nuperus  quidem  auSor  ]  Is  Tho- 
tnas  eft  Hobbejius  ,  qui  hanc  fententiam  publice 
n0n  uno  loco  profeffus  eft.  Ita  Leviathanis  P.  II. 
C.  31.  P’  ed.  Amjlelod.  De  natura  autem , 
inquit,  divina  difputare ,  honori  Deo  debito  contra¬ 
rium  efl :  fupponttur  enim ,  de  regno  Dei  [ciri  nihil 
Pqfje ,  nift  per  rationem  naturalem ,  id  ejl ,  per  prin¬ 
cipia  phyjica ,  quae ,  tantum  abejl ,  ut  naturam  di¬ 
vinam  patefaciant ,  ut  ne  noftram  quidem  aut  cuj us¬ 
quam  rei  minimae  naturam  nos  docere  pojftnt.  Jn 
attributis  ergo  divinis  rejpiciendum  non  eft  ad  defi¬ 
nitiones  vocabulorum,  fed  ad ,  quam  Jignificant ,  fo¬ 


rni- 

noris  intentionem.  Praetermitto  alia  ejus  generis 
difta,  quae  in  Elementis  de  cive  Cap.  15.  g.  14. 
p.  117.  in  libello  Anglico :  Of  humane  Nature  Cap. 
9.  v.  Hobbs  Tripos.  Lond.  1684.  8.  &  paffim  alias 
leguntur.  Ipfa  quidem  verba  Anglica ,  quae  hic 
affert  Cudworthus ,  egoque  Latine  verti ,  nec  in 
Latinis  operibus  Hobbefti  conjunftim  Amjlelod.  1668. 
4.  editis ,  nec  in  Anglicis  ejus,  quae  paene  omnia 
legifle  me  puto,  opufculis  offendi.  Conjicio  ve¬ 
ro  ,  ea  legi  in  praefatione ,  rariflimae  colledtioni 
libellorum  ejus  de  fato  necejfitate  Lond.  1656.  4» 
praemiffa,  quoniam  Leibnitius  Effais  de  Theodicic 
T.  II.  p.  12.  hanc  fententiam  in  ea  praefatione  de¬ 
prehendit.  Inde  vero  nurn  ellicerc  liceat,  Deum 


§•  4*  fl  Primum  Atheorum  argumentum.  jpp 

minem  fuiffe  tam  impium,  quin  Deorum  imploraret  auxilium,  ubi  arduum  aliquod 
aggrederetur  negotium  :  ndtlit ,  o<m  kxtx  fipx%y  rvfyoovvm  ytn%a<nv  ,  Itu'  rrdc-^  cgyy 
o-fuKp*  ytpdhv  Qkv  dii  7ra  tvnKxAxn.  Omnibus  mos  ejt  &  quaji  quae- 

dam  religio ,  qui  vel  de  maximis  vel  de  minimis  rebus  afturi  aliquid  funt ,  precari  ad  auxi¬ 
lium  divinitatem.  Idem  facinus  addit  non  leve  a  fe  commiflum  iri ,  nifi  de  maximi 
ponderis  quaeftione  commentaturus  in  Timaeo:  Factusne  fit  hic  mundus ,  an  aeternus  ? 

ylytnv ,  n  nfij  Jytvh  \&\  difputationis  exordium  ab  invocatione  fupremae  divini¬ 
tatis  duceret.  Multo  igitur  magis  homo  Chriftianus  peccaret,  ipfamque  offende¬ 
ret  pietatem,  fi  officium  hoc  negligeret,  neque  Deum  fibi  precibus  tum  effe  puta¬ 
ret  placandum,  quum  de  re  omnium  maxima,  de  ipfo  Deo,  agere,  profanasque 
eorum ,  qui  Deum  effe  negant ,  captiones  &  argutias  e  latebris  fuis  non  modo  pro¬ 
trahere,  verum  etiam  vanitatis  convincere,  fupremique  Numinis  cauffam  ab  in¬ 
juriis  vindicare  vellet.  Itaque  Platonem  imitemur,  ejusque  verbis,  id  quod  facere 
licebit,  Deum  precem ur,  ut  nobis  faveat,  quo  primum  ea  dicamus ,  quae  Deo  pia - 
ceant  t  deinde  nihil ,  quod  nos  ipfos  haud  deceat ,  proferamus ,  kxtx  v*»  ixtlvu  yh  yxhh-x  , 
tnfxivuc  </|j  viy.ii  umiv. 


5.  V.  Duo  funt  omnino,  quae  negotium,  quod  fufeepimus ,  conftituunt.  Pri- 
rrio  praecipuae  in  medium  afferendae  funt  rationes,  quibus  illi  nituntur,  qui  divi¬ 
nam  fublatam  effe  cupiunt  naturam ,  atque  lingularum  infirmitas  &  amentia  brevi¬ 
ter  demonftranda  eft.  Deinde,  guibus  machinis  argumenta  foleant  oppugnare, 
quae  plerumque  ab  illis  adhibentur,  qui  tam  Deum  effe,  quam  naturas  ab  omni 
corpore  fecretas  &  liberas,  tuentur,  videndum,  fimulque  magno  conatu  nugas 
non  minores  ab  illis  agi ,  offendendum. 

Rationes ,  quibus  rebus  fuis  confuli  poffe  putant  impietatis  amici,  hae  fere  funt: 
Primo  nullam  informaria  nobis  animo  Dei  notionem  poffe,  difputant;  ex  quo  intelli- 
genduni  effe  dicunt,  obfcurum  effe,  an  exfiffat  ejusmodi  natura.  Hanc  argumenta¬ 
tionem,  ne  nimis  incomta  &  deformis  appareat,  hoc  modo  folent  exornare :  Dei, 
JIjquiiint ,  notio ,  quae  vulgo  obverfatur  animis  hominum  ,  complexio  quaedam 
eff  rerum ,  quae  nec  ingenio  comprehendi  poffunt ,  nec  vel  ullo  modo  fieri.  Men¬ 
tes  hominum  metu  &  formidine  conftri&ae ,  quidquid  putant  honore ,  cultu  &  re¬ 
ferentia  dignum  effe,  id  fine  confilio  &  ratione  colligunt>  &  in  Deum  ,  quem 
hbi  fingunt ,  conferunt.  Nullus  hic  rationi ,  nullus  accuratae  veritatis  invelliga- 
tioni  locus  eft.  (»)  Videtur  nuperus  quidam  au&or  fententiam  iftam  his  verbis 

ediffe- 


bites^  VNUi<rc  H°bbefium,  non  immerito  forfan  du- 
hnino  vp^n  eg9’  quae  Prave  atque  impie  dixit 
Z!  ’ tar  excu&re.  vel  fecm,  qJam  iplS  voluit, 
meum  duco:  contra  peffimum  fuiffe 
*^ue  occultas  veritati  coelefti  ftru- 

fenteiu  am  fm-ri  Hanc  4>fam  quoque 

lentent^i  ferri  poffe  nego,  id  vero -me  dlbitaxe 

W  5  an’  lShTrS  eft»Deum  revereri nul- 

jum  queat.  (I.)  Hobbefius  iis  ipfis  locis,  quibus 
«b  quod  diximus,  tuetur,  &  Deum  effe  ftatuit, 

.  ulum  Deum  omnipotentem  effe  decernit ,  unum , 
infinitum ,  aeternum ,  &  omnis  mutationis  nefeium. 
Qui  aut  mundum  effe  aeternum  di&itent  ,  aut 
eum  res  humanas  curare  negent,  eos  injuriam 


Dgo  facere ,  diferte  praecipit.  At  ( III. )  quae  Deo 
attribuuntur,  reliqua,  bonitatem,  juftitiam,  fanfti- 
tatem,  mifericordiam,  ejus  effe  generis  putat,  ut 
non  declarent,  quid  fit  Deus,fed  quantum  ipfutn 
admiremur  &  veneremur.  Ergo  ( IV. )  non  omni 
Dei  notione  nos  effe  deffitutos  exiftimat,  fed  pef- 
tivam ,  ut  philofophi  loquuntur ,  &  affirmativam  di¬ 
vinarum  virtutum  &  perfectionum  notionem  infor¬ 
mari  a  nobis  poffe  inficiatur.  (V.)  Is  vero,  qui 
fle  fentit ,  fi  in  Atheorum  referri  debet  nmneruni, 
nefeio  ,  quare  non  eos ,  qui  Supralapfarii  dicun¬ 
tur,  eodem  abire  jubeamus.  Nam  &  horum  mul¬ 
tos  conffituere,  notum  eft,  divinas  virtutes,  jujti- 
tian,  mifericordiam,  bonitatem ,  non  iis  refpondere 

N  2  v*- 


'Jro  Secundum  Atheorum  argumentum.  Cap.  IT, 

•7A  ^differuiffe :  Perfe&iones ,  quae  Deo  tribuuntur ,  wram  aliquid  vel  falfum,  neque 

1 ~ ullam  animi  nojiri  opinionem  fignifieant ,  fed  reverentiae  tantum  &?  obfervantiae  ,  in  men¬ 
te  noftra  r e fidentis ,  /«nf.  Falluntur  itaque ,  qui  ex  illis  vel  veritatem  vel  falfitatem 

rei  cujusdam  demonfirari  pofie  judicant.  Id  ipfum  paullo  latius  deinde  perfequitur , 
non  fine  magna  fapientiae  &  rationis  oftentaiione:  de  natura  Dei  ex  his  attribu¬ 

tis  honoris  philofophice  dif putare  aut  ratiocinari  audent ,  hi  in  ipfo  fiatim  difputationis  exor¬ 
dio  omnem  annuunt  pcrfpicientiam,  nec  fibi  cavere  pojjunt ,  quominus  ex  uno  errore  ad 
alterum  fine  omni  fine  &  modo  delabantur.  Idem  illis  evenit ,  quod  bonum  caerimoniarum 
aulicarum  i*naro,  qui ,  dum  virQS  adit  in  magna  dignitate  pofitos ,  in  ipfo  fiatim  cubiculi 
limine  cespitat ,  lapfum  autem  quum  impedire  ftudet  ,  pallium  imprudens  dimittit  ,  dum 
•pallium  recuperare  vult ,  pileum  manu  fibi  patitur  excidere ,  ifioque  modo  vitia  femper  vi¬ 
tiis  emendat ,  ut ,  qui  praefi entes  funt ,  conturbationem  animi  ejus ,  moresque  parum  elegan¬ 
tes  facillime  perfpiciant .  Nifi  fallor,  id  fibi  vult  au&or  ifte  tam  his  locis,  quam 
aliis  ejusdem  plane  generis :  Proprietates  illas,  quibus  naturam  exprimi  divinam  pu¬ 
tamus,  nec  usquam  re  vera  exfiftcre,  nec  veritatis  aliquid  habere,  fi  a  philofoplio 
confiderentur :  natas  effe  eas  unice  ex  inficeto  &  agrefti  quodam  ftupore  animi  , 
quem  immodicus  excitaverit  terror :  illum  ftuporem  fimulacrum  fibi  quoddam 
Dei  fupremaeque  cujusdam  mentis  temere  effinxifle :  hoc  vero  homines  fic  obduci 
&  conturbari ,  ut  in  multa  incurrant  abfurda ,  vocesque  de  illa  mente  &  formulas 
prorfus  ineptas,  quae  nec  fignificent  aliquid ,  neque  ulli  animi  notioni  refpondeant, 
ufurpent.  Habemus  primam  hujus  generis  ra;iocinationem  ,  qua  figillatim  utun¬ 
tur  illi,  qui  recentiori  aetate  Democriti  veltigia  premunt:  Fugit  rationem  noltram 
perfe&a  fupremi  Numinis  notio:  nemo  unus  eft ,  cui  liceat  accurate  animo  com¬ 
prehendere  omnia,  quae  ad  naturam  referri  folent  divinam.  Igitur,  quod  Deum 
vocant  mortales,  id  incomprehenfum  nefeio  quid  &  nihil  eft. 

c  VI  Alterum  quod  jam  explicabimus,  turbae  hujus  argumentum  antiquio¬ 
ribus  Democriti  fe6latoribus  mirifice  placuit,  fupremamque  Dei  potentiam,  facul¬ 
tatemque  ejus  ex  nihilo  creandi  direfte  ferit.  Sic  nempe  calculos  argutum  pone- 
75jbat  genus :  Deum  qui  in  ore  habent,  illi  voce  ifta  naturam  inteiiigunt,  quae  cx 
nihilo  poffit  efficere  aliquid.  Novimus,  variis  diftrahi  contentionibus,  qui  Deum 
humanis  imponunt  cervicibus.  Sunt  inter  eos ,  qui  totum  illud  fpatium  ,  quod 
mundus  hodie  occupat,  olim  unius  Dei  fuiffe  domicilium,  praeter  hunc  vero  nihil 
omnino  tum  exftitilfe ,  opinantur:  ex  quo.  efficitur,  totum  hoc  univerfum  corpo¬ 
reum  certo  tempore  initium  habuiffie ,  neque  definito  quodam  faeculorum  numero 
antiquius  efle.  Ab  his  alii  difcedente^ ,  materiam  quidem  orbis  corporei ,  fi  minus 
formam  quoque,  ab  aeterno  fuiffe  fatentur  ;  verum  addunt,  utramque,  &  formam 


virtutibus,  quae  his  inter  homines  vocabulis  defig- 
nantur:  quod  idem  efle  judico,  ac  fi  dicerent,  ca¬ 
rere  nos  vera  divinarum  perfe&ionum  notione,  no- 
minaque,  quibus  hac  in  re  utimur,  non  definitam 
habere  potcftatem.  His  duo  addo.  (I.)  Hob- 
lefius  fecum  ipfo  pugnat.  Negat  hic,  ex  divinis 
perfettionibus  vel  veritatem  vel  falfitatem  rei  alicu- 
jus  demonftrari  polle,  quoniam  nullam  earum  ve¬ 
ram  notionem  habeamus.  Et  r  lio  tamen  loco ,  Le- 
ytothanis  Cap.  44.  p.  300,  cx  divinae  auferitor- 


hae  notione  apertum  ede,  difputat,  cruciatus  irn- 
)roborum  poft  fata  defituros  elie  aliquando.  Ita 
‘aep.e  numero  illi  a  fe  ipfis  diffident ,  qui  totius  hu¬ 
mani  generis  magiftri  videri  volunt.  ( II. )  Extre¬ 
mis  vitae  annis  Hobbejius  Mpologiam  exaravit,  ea- 
que  omnia,  quae  in  Leviath^ne  quondam  fcripie- 
•at ,  fapientum  judicio  fubjecit ,  teftatus ,  fe  ,  quu 
librum  iftum  componeret ,  ingenii  potius  intemp 
rantiae ,  quam  rationi  obfequutum  efle ,  nec  op 
iiiones  eo  «omprebenfas  poftea  defeadifle. 

IVQK 


§.  6.  Secundum  Atheorum  argumentum.  io* 

&  materiam ,  emanatione  quadam  ex  Deo  proficifci ,  neque  fine  Deo  exfiftere  pos- 
fe:  quod  quidem  fimilitudine  declarant,  a  luce  fumta,  quae,  foli  licet  aequalis  fit, 
nihilominus  tamen  ex  fole  nafcatur ,  a  fole  feparari  nequeat ,  &  a  fole  continuo 
producatur.  Quae  fi  redle  fefe  habeat  fententia ,  nullum  quidem  tempus  exftitit, 
quo  non  fuerint,  quae  funt,  omnia:  attamen,  quum  neque  ex  fe,  neque  virtute 
propria  fint ,  fed  ex  Deo  unice  habeant ,  quod  habent ,  qui  nimirum  perpetuo  eas 
ex  nihilo  procreat ,  fic.  commode  poliunt  fpe&ari ,  ac  fi  nullae  aliquando  re  vera 
fuiflent.  Tertia  effc  eorum  familia,  qui  materiam  hujus  univerfi  non  modo  aeter¬ 
nam  efle  difputant,  verum  etiam  per  femet  ipfam  exfiftere,  nec  a  Deo  quodam 
ulla  ratione  conditam  vel  fa6lam  effe.  At  hi  tamen  formas  &  qualitates  corporum 
vita  vacuorum,  nec  non  mentes  omnium  animantium,  naturas  elle  volunt  a  materia 
diftin&as.  Eas  igitur  a  Deo  ex  nihilo  procreari,  quando  res  quaedam  generatur, 
exiftiment,  neceflc  eft.  Tantis  dimicationibus  ipfos  illos,  qui  Deum  efle  profiten¬ 
tur,  continuo  agitari ,  non  ignoramus.  Verum  iftas  nunc  mittimus:  fufficit,  om¬ 
nes  tamen  confentire,  Deum  certo  quodzftn  fenfu  ex  nihilo  efficere  polle  aliquid, 
caullamque  efle  rerum,  quae  per  fe  nullo  alioquin  pafto  exoriri  potuiflent.  Quam- 
obrem ,  li  fieri  nequeat ,  ut  ex  nihilo  procreetur  aliquid ,  (formulam  hanc  fenfu 
latiori  capimus)  nullus  etiam  fit  Deus,  necefie  eft.  Polle  vero  ex  nihilo  aliquid 
affici,  is  unus  affirmabit,  qui  mentis  fanitatem  amifit,  nec  praecepta  curat  ratio¬ 
nis,  in  quibus  illud  eft,  quod  omni  caret  controverfia:  De  Nihilo  Nihil  Hoc  at' 
jumentum  (0)  Lucretius  ex  Democriti  St  Epicuri  fenfu  fic  urget; 

Principium  hinc  cujus  nobis  exordia  fumet  .* 
nullam  rem  e  nihilo  gigni  divinitus  usquam. 

Quippe  ita  formido  mortales  continet  omnes , 

Quod  multa  in  terris  fieri  coeloque  tuentur , 

Quorum  operum  cauffas  nulla  ratione  videre 
PoJfunty  ac  fieri  divino  Numine  rentur: 

Quas  ob  res  ubi  viderimus ,  nil  pnjfe  creari 
De  nihilo ,  tum  ,  quod  fequimur ,  jam  tutius  inde 
Perfpiciemus ,  £?  unde  queat  res  quaeque  creari  % 

Et  quo  quaeque  modo  fiant  opera  fine  Divum. 


Certum  quidem  eft,  eos  in  primis  hoc  argumento  petere  Lucretium i,  quos  in  tertia 
oorum,  qUi  Deum  efle  credunt,  clafle  paullo  ante  pofuimus,  qui  totius  univerli- 
tatis  materiam  ab  aeterno  quidem  exftitifle  afleverant,  at  formas  tamen  rerum  cor¬ 
porearum  naturas  efle  tuentur,  a  materia  fecretas,  quas,  dum  illae  gignuntur, 

Deum 


Sdif  ' VredSneft0”u  “™0t!a0.  h.aefc  pr0" 

el  Am0rd'CJ  -.  “Sda,’  <luac  feme'  complexus 
&,  quod  idem  Woodius  animadvertit,  ita  in¬ 
jectus  arrogantia ,  Ut  vix  fine  conviciis  difputare 
ponet:  nec  tum  erat  aliquid,  quod  metueret,  quum 
aulae  in  primis  carus  eflet,  magnaque  Caroli  II. 
-Der!!S  ^e,,lcvo.lentia  frueretur.  Latius  haec  ideo 

■r  qui  placuit,  i>attuu  quod  faepius  a  Cudwrtho 


reprehenditur  &  refellitur  Hobbefius  ,  cujus  fata 
nemo  probus  impia  &  religioni  inimica  neget ,  par- 
tim  quod  noftra  aetate  a  doctiflimis  viris  Hobbejii 
pietas  &  religio  in  controverfiam  vocata  fuit- 
(O  Lucretius  ]  De  natura  rerum  Lib.  L  vfi 
150./.  p.  53./.  Sed  vf.  15 6.  in  publicis  editio- 

nibus  loco  tutius,  qUOd  Cudivorthus  habet,  lcgi- 
*ur re^lus ,  quod  meKus  putem.  Vtrju  item  1 5  7* 
nofter  unde  jcgit>  quUin  Gifanius  &  alii  malint 
ut  und(,  quod  pariter  praefero,  n 

N  3  (?) 


Tertium  Atheorum  argumentum. 


Cap.  II* 


Deum  ex  nihilo  procreare,  &  in  materiam  immittere  cenfent:  in  qua  fententia/fc* 
raclitum  &  Stoicos,  quorum  hi  aetate  vixerunt  Epicuri,  fuifle,  condat.  At  nihil 
videt,  qui  difficulter  intelligit ,  multo  etiam  fortius  hanc  rationem  eos  ferire,  qui 
non  modo  formam ,  fed  etiam  hujus  univerfi  materiam  ex  nihilo  divina  virtute 
prodiifle,  defendunt.  Etenim,  fi  ex  nihilo  nihil  profidfcitur  ,  fic  habeamus,  opor¬ 
tet,  ne  formas  quidem  &  qualitates  corporum,  liquidem  illae  res  lunt  a  materia 
didinaae  multo  minus  vitas  mentesque  animalium  a  Numine  quodam  procreatas 
&  faaas  ede  minime  vero  omnium  materiam  ,  ex  qua  rerum  natura  condat. 
Ouidauid  igitur  per  fe  re  vera  exfidit  in  hoc  orbe,  id  ab  omni  fuerit  aeternitate , 
nec  ab  ullo  duftum  fit  principio,  neceffe  ed.  Quando  vero  creatur  &  producitur 
aliauid  tum  quae  ab  aeterno  exditit,  materia  nova  tantum  ratione  temperatur 
&  difponitur/  Nihil  novi  ex  nihilo  gignitur,  verum  individua  corpuscula  folum 
commoventur,  mifcentur,  feparantur,  componuntur,  decernuntur.  Quae  quidem 
omnia  fine  Deo  poffiint  effici,  (p)  quemadmodum  Epicurus  ait:  H  4»*<f 'f* 
Divina  natura  ut  ad  has  res  advocetur  ,  ml  opus  eft.  Sum- 
7  ma  totius  igitur  argumenti  haec  ed:  Quum  nulla  fieri  poffit,  quae  non  ante  fuerit, 
natura  omnia  autem  ,  quae  funt ,  futura  funt ,  &  ede  podiint ,  ex  omni  aeterni¬ 
tate  per  fe  exditerint,  virtus  ida  ex  nihilo  creandi,  eaque  Dei  perfe&io ,  quam 
omnipotentiam  vocamus ,  res  commentitiae  funt  &  mera  nomina.  Ita  vero  qui  den¬ 
tiunt ,  illi  omnem  prorfus  divinam  naturam  &  rationem  tollunt. 

k  vil  Eos  qui  primum  &  fupremum  inter  Dei  vindices  locum  obtinent, 
Deumque'  totum’hoc  univerjum  corporeum  omnesque_  ejus  parces  ex  nihilo  finxiife 
nutant ,  hoc  argumento  fblent  figillatim  religionis  inimici  aggredi.  Qui  totam 
materiae  molem  omniaque  corpora  ex  nihilo  fabricatus  eft  ipfemet  corpori  al- 
Ucttnic  «in.  npnrir  Deum  igitur  qui  rerum  omnium  conditorem  efie  llatuit ,  is 
‘^n  nLpftoS  ouS  affirmtt,  eumdem  nihil  folidi  &  corporei  habere.  At  Deus 
corpor^carens^ommentuni  &  fomnium  eft.  Corpore  nimirum  carere  aut  fignifi- 
catP  nihil  omnino  magnitudinis  vel  extenfioms  habere ,  aut  vero  multo  aliter  quam 
coroora  exTenfum“lft  U|am  fl  fiuis  velit  notionem  tueri,  is  fumum  &  umbram 

SSSiTSSS.  TTn  POteft’  tqUid  flC  a  ^^XnTum 

ftere ,  ut  omni  plane  mole  &  ambitu  careat.  Ad  rerum  quae  exfflhut  .omnium 
naturam  extenfio  ita  pertinet,  ut  res  nullo  modo  extc-nfa  nihil  prorfus  fit.  Nec 
nifi  nugas  idcirco  agunt,  qui  vel  fubftanUam ,  vd  miurn  quemdam/^Kdae  ve 
naturam  aliquam  mente  concipiunt  ab  omni  granditate  fecretam  &  liberam.  Si  quis 
autem  poderiorem  eligat  fignificationem ,  naturamque  corpore  vacuam  rem  ede 


(p)  Quemadmodum  Epicurus  ait]  Fateor,  ne- 
fcire  me,  ubi  dictum  boc  Epicuri  exftet.  Laer¬ 
tium  ,  &  al'os  veterum  ,  ex  recentioribus  Gaffendum 
fruitra  confului.  Quum  res  ipfa  apud  Lucretium 
de  notura  rer.  Lib.  t.  vf.  1020 .  fi  &  alios  lega¬ 
tur,  vix  operae  pretium  fuerit,  haec  verba,  ex 
memoria  haud  dubie  recitata ,  inveftigarc. 

(  q  )  Nam  facere  ]  V  crius  eft  Lucretii  de  natura 
teT.  Lib.  I.  vf.  444.  P •  I23-  fed  Paullo  aliter  me¬ 
moriae  vitio  hic  recitatus,  atque  apud  poetam  cx- 

£at  quem  fic  fcripfiffe  omnes  codices  teftantur : 


Nam  facere  &  fungi  fine  corpore  nulla  poteft  res. 

(r)  Ipfium  audiamus  potiam]  Lib.  1-  vf.  434. 
f.  p.  121. 

(s)  Praeter  inane]  Lucretius  Lib.  I.  vf.  44$«* 

( t )  Recentiores  Democriti  dificipuli  ]  Hobbefium* 

quem  ubivis  pungit  vir  egregius  hic  intelligi, ,  e* 
illis  pcrfpicuuin  eft  »  de  2. 

quit  in  Elementis  phfiofophice  P.  II.  7-  $■  * 

p.  50.  luter  aiia:  SpaLit,  inquit,  definitionem  1^ 


§•  7'  Tertium  Atheorum  argumentum.  io^ 

dicat  extenfam  quidem ,  verum  alio  modo ,  atque  corpora ,  ita  ut  corpori  conjun¬ 
cte  efle ,  &  idem  permeare  fimul  &  penetrare  queat ,  is  vero  viderit ,  ne  fabu¬ 
lam  narrare  videatur  fapientibus.  Res  enim  ejusmodi  propius abefl a  nihilo,  quo¬ 
niam  nec  agere  poteft  aliquid ,  nec  perpeti ,  nec  movere  rem  aliam ,  nec  ab  alia 
moveri. 

(q)  Nam  facere  £?  fungi ,  nifi  corpus ,  nulla  poteft  res. 

Nihil  erit  itaque,  (i  proprie  ac  plane  loquendum  fit,  quam  inane  illud  fpatium; 
quod  per  omnes  quidem  res  tranfit ,  fed  nec  usquam  certam  fedem  habet ,  nec  ab 
ulla  re  afficitur.  Nihil*eft  in  hoc  orbe  corporis  expers ,  praeter  fpatium  iftud  five 
yacuum.  Quamobrem  ,  qui  fimplicem  nobis  Deum  narrant ,  hi ,  quo  nihil  eft 
meptius,  inane  fpatium  res  omnes  condidifle  ftatuunt. 

Sed  (r)  ipfum  audiamus  poetam  Epicureum  hoc  argumentum  explicantem; 


■ -  Quodcumque  erit ,  ejfe  aliquid  debebit  id  ipfuni 

Augmine  vel  grandi  vel  parvo. - 

Cui  fi  taftus  erit ,  quamvis  levis  exiguusque , 
Corporum  adaugebit  numerum fummamque  fequeturZ 
Sin  intaftile  erit ,  nulla  de  parte  quod  ullam 
Rem  prohibere  queat  per  fe  transire  meantem , 

Scilicet  hoc  id  erit  vacuum ,  quod  inane  vocamus . 


Extra  haec  duo  tertium  nullum  datur.  Quod  corpus  non  efl ,  id  aut  inane  fpa-^ 
$ium  aut  nihil  omnino  efl. 


(0  -  Praeter  inane  &  corpora ,  tertia  per  ff 

Nulla  poteft  rerum  in  numero  natura  relinqui. 


Ergo,  quemadmodum  veteres  Democriti  &  Epicuri  affectatores  rationes  fubdu- 
^erint ,  liquet  :  Si  a  fpatio  difcedas ,  nihil  efl  in  natura  ,  quod  corpore  vacet. 
Deum  igitur  corpore  liberum  credere  ,  amentia  efl. 

.  Verum  haec  ipfa  ratiocinatio  plus  religionum  defenforibus  firmamenti  relinquere 
videtur ,  atque  hofles  eorum  vellent.  Affumit  enim,  fpatium  efle  aliquid,  quod 
re  vera  extra  mentem  noflram  exfiflat,  propriamque  ideo  naturam  habeat.  Ex 
quo  confequitur  ,  aut  fubftantiam  illud  efle ,  aut  etiam  modum  naturae  cujusdam 
corpore  deftitutae.  Itaque  (f  )  recendores  Democriti  difeipufi^  ne  jn  has  incauti 

de- 


f'£co  ■  ‘fi  phantafma  ni  exjijtcrats, 

q  «  em,s  eximent,,  id  efl,  JUc  aljo 

fnt\  confiderato,  praeterquam  quod  apparet  extra 
paginantem.  Anglica  verba  Cudwonhi  his  fere 
patinis  refpondent.  Sed  &  Renat.  Cartefms  ita  fp  i- 
Ui  naturam ,  aliis  licet  verbis,  explicat  Principior. 
pJttlos.  p.  ii,  g.  I0>  n.  12.  p.  27.  28.  quem  ex 
*ecentioribusphilofophis,AngH  licet  aliter  fentiant, 
fcqui ,  notum  fatis  efl.  Legantur ,  quae 
jpatn  natura  non  ita  pridem  acutiffime  inter  vi- 


ros  maximos,  Godofr.  Guil.  Leibnitium  &  Sonti. 
Clarckium^ ,  difeeptata  funt :  quorum  quidem  ili® 
Hobbejto  &  Cartefio  aflentitur;  hic  vero  fpatium /w- 
prietatem  efle  tuetur.  Vid.  Recueil  de  diverfes  pie - 
ces  fur  la  pbilofophie  par  Mr.  Clarck,  Neuton ,  Leibr 
7iizy  Tom.  I.  p.  si.,  R  p,  Ai.f.  Forte  minor 
efl  haec,  atque  multis  videtur,  diffenfio,  ac  in 
verbi  potiffimum  controverfla  pofita :  quamquam 
viderint  hoc  alii,  qui  harum  rerum  curam  ad  fe- 
pertinere  credunt.  ,  s  ^ 

<  »)  Ot*. 


Quartum  Atheorum  argumentum. '  CAr.  If. 

77  delabantur  infidias,  fpatium  negant  effe  naturam  extra  nos  exfiffentem,  iiludque 
77  nihil  ene  dicunt  ,  nifi  vifum  corporis  ,  ac  ejus  veluti  umbram ,  quae  nusquam, 
oraeterquam  in  animo  noftro,  refideat.  Non  ergo  placet  his,  duas  effe  difhnctas- 
aue  naturas ,  fpatium  &  corpus,  quoniam  non  ignorant,  hoc  fi  verum  edet,  alte¬ 
ram  earum  corporis  expertem  fore.  Unam  ergo  tantum  contendunt  effe  natu- 
ram,  nempe  corpus.  0)  Omnis,  quam  inflituunt,  difputatio  huc  demum  re- 
dk  Nihilo  fapientius  i  le  loquitur ,  qui  naturam  effe  quamdam  ait  a  corpore  fecre- 
wm ,  ac  is ,  qui  corpus  affirmat  cxfiftere  corpore  vacuum.  Utnque  nugantur ,  ac 
de  nihilo  verba  faciunt. 

(  Vm  Convenit  inter  eos,  qui  fapiunt ,  nullum  errorem  funditus  everti  pos- 
fe  *  nifi  e  iam  rS  mfm,  l  Ut» ,  origo  &  cauffa  erroris  demonftretur  Hujus  prae¬ 
cepti  memores  impietatis  vindices ,  hoc  fibi  quoque  datum  effe  arbitrantur ,  ut  na¬ 
tales  dogmatis  de  naturis  fimplicibus  pandant,  atque  ex  quanam  animi  aberratione 
I illud  nafum  fit,  planum  faciant.  Quam  deinde  difputationem  ad  divinam  natu- 

^ M  Totom' itaque  hoc* dogmate  naturis  ab  omni  corpore  fecretis  ex  eo  contendunt 
.  /r„  nUOci  vocabulis,  quae  abftracta  nominantur,  temere  ac  intprudenter 

I  ufi  fmt  homines.  Duplex  eft  horum  vocabulorum  genus.  Quaedam  iplarum  fub- 
(tantiorum  nomina  funt,  quibus  naturae  corporum,  ut  hominis  vel  equi  ab  ipP 
velnti  abftrahiintur  corooribus  fuis ,  atque  umverfe  conliderantur.  (Quaedam  mo 

eosque  feparatim  extra  res  illas,  quibus  rnhae- 
i-  •  ^rontemDlandos  exhibent.  Pofteriori  generi  lpfamet  ortum  dedit  ne- 
‘  1  ^ -vT  *  hr  mines,  quum  proprietates  dinumerare  vellent  corporum* 
i  ceflitas.  Nar  q  cerre ,  modo  addere  iliis  aliquid  ,  modo  detrahere ,  nunc 

I  atcluf.fieas  imer  lerfemC°^enTdiftnbuere, mature  intellexerunt,  fieri  hoc  non  pofle, 
amplificare  numerum ,  n  n  bft  h  COrporibus.  Sed ,  ut  magna  fit  iftiusmodi 

i-  -» -««  »r“ ««- 


{u')  Omnis,  quam  inflituunt ,  difputatio]  H  - 
beo,  quae  hic  moneam,  nonnulla.  (  l.  )  iNe  ci  , 
an  quis  unquam  vel  veterum  vel  recentiorum 
hoc  argumento  Deum  oppugnaverit:  Mullus  eji 
Deus:  nam  fi  Deus  effe  t,  ejjet  aliquid  corporis  ex¬ 
pers.  At  corporis  expers  nihil  omnino  ejt. 
nec  Deus  efl.  Epicurum  quidem  &  Lucretium  hac 
ratione  dimicaffe ,  vir  doftus  hic  fignificat.  bed, 
quod  pace  ejus  dixerim ,  id  fccus  fefe  habet.  Quam¬ 
vis  enim  Epicurus  &  Lucretius  in  rerum  natura  nil 
effe  ftatuant,  praeter  corpus  &  vacuum ;  haud  ta- 
jnen  inde  hanc  eliciunt  conclufionem :  Ergo  Deus 
efl  nullus,  fed  hoc  tantum  praeceptum  ad  naturae 
rationes  explicandas  adhibent.  Taceo,  multis  non 
iine  omni  ratione  Epicurum  videri  Deos  a  corpore 
&  fpatio  fecreviflfe ,  atque  aliquid  inter  corpora  & 
fpatium  interjectum  &  veluti  medium  putaffe.  Ne¬ 
que  huic  id  obfiftit  fententiae,  quod  Lucretius  ter¬ 
tiam  effe  rem  negat,  praeter  corpus  &  inane.  Nam 
id  de  fpeftabifi  hac  univertitate  rerumque  natura 
jantum  Wlligendum  effe,  res  ip&  docet.  •  Ergo 


non  tam  alicubi  reperiffe,  quam  confinxifle  ipfufll 
hoc  argumentum  virum  fununum ,  prope  fufpicor. 

( II. )  Neceffe  non  eft ,  ut  eos  ftatim  in  Atheorum 
referamus  numerum ,  qui  corporibus  omnia  cenfent 
contineri ,  hisque  fpatium  adjungunt.  Quodemmiple 
Ouchvorthus  non  diffitetur,  inulti  funt  tanta  ingemi 
tarditate,  ut  Deum  corpore  vacuum  non  affequan- 
tur.  Quis  rerum  inter  Chriftianos  gcftarum  gnarus 
Aegyptios  ignorat  monachos ,  qui  Origenem  idcir¬ 
co  capitalis  flagitii  faeculo  quarto  pollulabant ,  quod 
is  Deum  fcripfiffet  ab  omni  corpore  remotum  cs- 
fe !  ( III. )  Quod  hic  nofter  Atheos  ita  ratiocinan- 
tes  inducit :  Dei  qui  notionem  cupit  informare  ani¬ 
mo  ,  is  eum  non  poteft  non  cogitare  corpore  va¬ 
cuum  :  id  hujus  generis  moribus  &  rationibus  pa¬ 
rum  convenire  videtur.  Tantum  enim  abeft,  ut 
haec  turba  dc  vera  Dei  notione  praecenta  ferat, 
ut  potius  nullam  Dei  notionem  fingere  fibi  quem 
nuam  ooffc  putet:  id  <luod  V*®  a™ca  illis  expro 
braverat  (IV. )  Quod  reccntiores  Democriti  fec- 
tatores  ideo  fpatium  dicere  rem  commentitiam  ar? 


§.  s. 


Quartum  Atheorum  argumentum . 


commoda.  Manifeflum  efl ,  nihil  ea  proprie  fignificare:  etenim  hujus  vel  illius 
nominis  natura  minime  ab  ipfo  differt  homine,  nec  proprietas  corporis  diftin£tum 
aliquid  efl  ab  ipfo  corpore.  At  nihilo  tamen  minus  crebro  illorum  ufu  tam  turpi¬ 
ter  fefe  homines  pafifi  funt  abduci ,  ut  rerum  feparatim  exfiftentium  notas  effe  cre-  7S 
diderint  illa  vocabula.  Nulli  magis  ad  hujus  erroris  inficeti  incrementum  contu¬ 
lerunt  ,  quam  Scholaftici ,  quos  tam  intemperanter  has  voces  adhibuiffe  conflat ,  ut 
ne  minimam  quidem  rem  differendo  potuerint  explicare ,  quin  orationem  quiddita- 
tibusy  cntitatibus,'  effentiis ,  haecccitatibus ,  fimilibusque  portentis  condirent.  Hi  igi¬ 
tur  ,  poftquam  ipfimet  principes  delufi  erant ,  bonam  humani  generis  partem^in 
errorem  induxerunt ,  inque  animos  ejus  hanc  intruferunt  opinionem ,  effentias  re- 
rum  ab  ipfis  rebus  diflin&as  atque  fempiternas  effe:  quocirca,  quando  res  quae¬ 
dam  fiat  vel  generetur ,  -tum  novam  haud  produci  naturam  ,  fed  ex  aeternis  ali¬ 
quam  effentiis  novo  habitu  vel  exfiflendi  modo  donari.  Similiter  corporum  pro¬ 
prietates  extra  corpora,  quibus  infunt  ,  folas  poffe  docuerunt  exfiflere.  Ex  quo 
evenit,  ut  exempli  gratia  vitam,  fenfum,  &  confilium,  quae  ineffe  cernimus  ani¬ 
malibus,  &  mentis  defignamus  vocabulo,  exftin&is  animantibus,  corporibusque 
diflipatis,  permanere  tamen  poffe,  &  fuperflites  effe  cenfuerint,  tamquam  effen- 
tias,  quae  ab  ipfo  homine  feparari  poffent  &  abflrahi.  Quod  fi  ita  effec,  non  pos- 
ffnt  etiam  non  naturae  effe  a  corpore  liberae.  Praeclare  id  ( v )  nuperus  quidam 
obfervavit  au6lor ,  cujus  haec  verba  funt:  Efl  nominum  ab/trattorum  tum  in  omni 
Wa,  tum  in  philofopbia  magnus  &  ufus  abufus.  Abufus  in  eo  confiftit ,  quod,  cum 
videant  aliqui,  conjiderari  poffe ,  id  efl,  inferri  in  rationes  accidentium  incrementa  &  de- 
ci  ementa  fine  conjideratione  corporum  fivefubj  e  florum  fuorum  ( id  quod  appellatur  abjlra - 
here)  loquuntur  de  accidentibus ,  tamquam  poffent  ab  omni  corpore  feparari.  Hinc  enim 
originem  trahunt  quorumdam  Metaphy ficorum  craffi  errores.  Nam  ex  eo ,  quod  confidera- 
1  i  potejl  cogitatio  ,  fine  conjideratione  corporis ,  inferre  folent  non  effe  opus  corporis  cogi - 
tan*[s‘  (*)  Idem  feriptor  alio  animadvertit  loco:  Inde  factum,  ut,  homine  quodam 
exfiintto  atque  humato }  animam  ejus ,  id  efl,  vitam,  dicant  a  corpore  f ceret am  vagari , 

at- 


quo  fecurlus  cum  Dei  amicis  decertare  que¬ 
ri' a’  ld,„nifi  me  fallit  animus  ,  aliquanto  durius 
nan!lnr  rCft,vrMuit0S  enim  hanc  dc  fPatio  doftri- 

cuSs  •  e.pi(S’  fcio’  quod’  ne  vulgaris  fententia 
i,J'mjuria  Dei  conjunftaeffet,  vererentur.  Hob- 
piacuif&j?  •  quem  indicavi,  propterea  fibi  hanc 
fa  rpatii  mcmorat>  quod  multos  ex  fal- 

fe,  ut  jiderit  in  hunc  €rrorcm  incidis- 

tius  l.  c.  crtdcrent  infinitum  effe.  Leibni- 

vifum  fit ,  illi, 4  p,uri™os>  quibus  fpatium  aliquid 
Certe  fuerunt S1.cum  Deo  ^  confudiffc,  tradit, 
tianerura  doflS^f antiquis  Chris- 
>"inat  ai  Sextum  Empbicunfp'Aa'  t?bncm>  n0" 
ba  pro  illis  facio  qui  hoc  j^gmaco  fonaTisTj  fce‘- 
£rj  &  portenta  fua  defundenda  funt  abufi:  id  ve- 
fas  eflb’  Seneratim  in  Dei  contemtori- 
ous  habere  philofophos  illos,  qui  fic,  uti  dixi,  de 
ipauo  fentiunt. 


ba^fn  ^  NuPerus  quidam  auttor  ]  Hobbefti  haec  v 
'  Uot  Elementis  philofiphiac  P.  I.  C.  3.  $. 


p.  19.  in  quibus  nonnulla  tamen  omifTa  funt,  fine 
quibus  fententia  ejus  commode  intelligi  poterat. 

'x)  Idem  feriptor}  Haec  ipfa  verba,  qUac  ex 
Anglico  Latina  feci,  non  reperi  in  Operibus  vel 
Anglxcis  vel  Latinis .  Rem  vero  ipfam  ab  eo  effe 
traditam ,  certiffiinum  eft :  nec  id  fimillimo  ejus 
loco  declarare,  alienum  fore  puto:  Ariftoteles,  qui 

non  tam  ad  res  refpexit ,  quam  ad  voces ,  -  «0* 

dubitavit ,  quin  nomen  illud  Effe  alicujus  Rei  no¬ 
men  fuerit:  quaji  effet  in  natura  rerum  aliquid ,  cu¬ 
jus  nomen  effe l  Effe  vel  Effentia.  Ab  hoc  abfurdo 
in  aliud  lapjus  eft  adhuc  pejus,  nempe  effentias  quas¬ 
dam  entibus  fuis  feparatas ,  quas  ,  coeli  orbi¬ 

bus  affiftentes ,  circumagere  illos  affirmabat.  Etiam 
animam  lumariam,  ab  homine  feparatam  &  diffttam , 
per  fe  ffbfiftere  Et  p&ullo  poli :  Ab  hac  dottrina 
de  effentus  formis  fubftantia' ibus  feparatis  Dae- 
monologia  Graecorum  in  eccleffa  reliffa  eft,  &  fu- 
perftitio  illa ,  quam  Jlurtfutueri*’  vocant  Graeci ,  fi- 
ve  metum  phantafmatum.  Leviathanis  Cap.  4 6.  p. 
w*  320.  /.  Conf.  Cap.  2>  p.  7.  Cap.  44-  P-  2S5. 

O  (y)  Nih 


Cai>.  II. 


jc(j  Quartum  Atheorum  argumentum. 

ntmt  noctu  inter  fepukhra  vifam  ejje.  His  tamquam  nervis  anilis  fuperftitio  de 
fneftris  daemonibus,  leniuribus,  manibus  fpiritibusque,  variis  nominibus  appJ- 
luis  qua  imbecilles  multitudinis  animi  confiiclantur ,  continetur :  cui  tamen  i  i 
etiam  fuppeditare  folent  alimenta,  quorum  alioquin  munus  foret  depellere  fuper- 
ditiones ,  hominesque  formidinis  liberare  vinculis.  Quamquam  haec  vulgi  opim 
ex  alio  fonte,  licet  non  prorfus  diffimili,  fluxiffe  primum  re 

mirum  ex  levitate ,  qui  imagines  animis  fuis  obyerfantes  res  effe  em.rc  credunt  re 
vera  extra  fefe  exfilWes.  Sicut  enim  oculi  faepenumero  “ 

fn°ciem  a  fneculo  vel  vitro  repraelentatam  rem  efle  credant  extra  fe  politam ,  quam 
nusquam  tamen  efle  conflat,  quam  in  animo  eorum;  ita  etiam,  quando  mcn,;es 
formidine  oppreflae,  maxime  quum  in  tenebris  verfantur ,  lemurum  fpe&rorumque 
formidolofas  fibi  fingunt  foecies  &  imagines,  non  raro  libi  £erl lel 
cerni  illas  a  fe  imagines,  &  re  vera  exhibere  extra  fe.  Ita  fit,  ut  ipintus  oc  ie 
inures  appellent,  quae  pcrculfae  tantummodo  mentis  fimulacra  funt.  Neque  alia 
faftum  eft  via,  ut  Dei fimulacrum ,  quod  terror  &  metus  creaverat,  Jifldque  ca¬ 
put  omnium  fpeftrorum  &  larvarum  eft,  pro  natura  vere  exfifte  e  ~ 
tum  fit.  Appofite  ad  hanc  rem  (y)  nuperus  quidam  fcriptor  :  ima  »  ,  en  d,  re¬ 
rum  naturalium  eauffis  parum  aut  nihil  folliciti  funt ,  illis  tamen  " 

nfrfnfcVc"s  exiftimarent.  Verum  hebes  f.t,  qui  eadem  ratione  unum  il* 
79F;m  Ty  “  Iem  nnnc  vulgo  colunt  mortales,  oppugnari,  difficulter  animadver- 
ia^Nec  is  mtur  aliud  eft  aliquid,  quam  rex  commentitius,  quem  hominum  me- 
Ss  ommumque  larvarum  rpetorumque  quae  men- 

™  narum  fam-  rrearunt .  caput  &  principium.  Sic,  inquam  ,  valgi  natae  lunt 
de  mentibus  fub  adfpe£tuni  non  cadentibus  Diis  atque 
Stoiidi  mortales,  quas  animo  &  cogitatione  formaverant  naturas  • 
opinati  funt  in  orbe  terrarum  verfan.  Poftea,  quum  corpus  quan  «^“^nalis 
aflignanda  eflet  intelligentiis,  vix  fieri  potuit  aliter,  quam  ut  eas  tales  conciperen 
animo,  quales  funt,  quae  vel  fomniantibus  apparent,  vel  m  fpeculo  a  vigilantibus 
cernuntur,  rpeeies.’  Corpora  iliis  igitur  aetherea  &  fubtiliffima  “ferunt 
quae  jam  oculis  objicere  pro  lubitu,  jam  vero  confpeaui  poffent  fubducerc  Quod 
autem  alii  naturas  iftas  ab  omni  corpore  &  materia  abftraxerunt ,  id  non  - 
turae  faaum  eft  errore ,  quam  animi  vana  eruditione  decepti  morbo.  Amens  illa 

e  ,  )  Nuperus  quidam /eripior]  Hoblefum  denuo  argumento  in  hac  cauda  haberi  poflfe.  i 'Jj£ 
inteilige,  in  cujus  Levtathme  Cap.  1 1,  p.  54.  ver-  fe/io  propterea,  ut  Deum  «PP“SP^  in S  ii 
ba  uuae  deferipii ,  cxftant  diu  fatis  a  me  quaefi-  nec  denique  ‘fortalTls  ab  titlcj  religr  dimicatur  *  nu¬ 
ta,’ .quod  Cuitvoithus,  a  quo  Anglice  relata  funt,  rationibus ,  qaibus  contra  crafet  "" 

omiferat  quaedam,  mentemque  potius  quam  voces,  merata  efle.  Is  fciliccc,  <hjkaaarum  nominibus 
exprelTerat.  Idem  profitetur  XobbtfiL  Libro  of  defipuifTc,  ut  ex  rationum  abi te  Imu  n  nom  ib 
lumarie  noture  Cap.  ir-  P\  7*-  Ceterum  ad  hoc  Deum  facerent  ac  daemones  fit  ont^o  d  e” 
membrum  generarim  notari  velim,  fi  accurate  lo-  videtur  indicare ,  unde f  Pf  tJroferie 

qnendum  fit,  ea,  quae  hic  proteruntur,  nec  pI0  fe;  non  vero  putat,  argumentum  fe  proterre 


§•  9*  Quintum  Atheorum  argumentum .  io? 

litteratorum  hominum  turba  ,  Scholafticorum  ,  Philofophorum ,  &  Theologorum 
otiofa  cohors,  vitium  obtulit  humanis  mentibus,  effecitque,  ut  fibi  temere  per- 
fuaderent,  abftra&as  proprietatum  &  effentiarum  notiones  naturas  effe  diftm£las  & 
ab  omni  concretione  liberas,  quae  fine  corporibus  per  fe  exfifterent. 

Concludamus,  fi  placet,  rationem:  Qui  naturam  quamdam  corpore  vacuam  re* 
Yum  omnium  volunt  efle  cauflam ,  illi  vilionem  quamdam  mentis  atque  commen¬ 
titiam  mundi  animam  re  vera  putant  exflflere,  tamque  turpiter  delirant,  ut  notio¬ 
nem  proprietatis  cujtisdam  vel  ejjentiae ,  in  animo  inhaerentem ,  non  modo  rem 
efle  per  fe  conflantem  ,  naturamque  corpore  liberam,  fufpicentur ,  verum  etiam 
totius  univerfitatis  omniumque  rerum  principium  &  fontem  efle ,  praedicent.  At¬ 
que  hoc  quartum  veluti  argumentum  efl ,  quod  religionum  hofles  adhibent. 


5-  IX.  ( z )  Quinta  nunc  fuccedat  improbi  generis  argumentatio.  Haec  in  eo 
hta  efl,  quod  oftendere  primum  conantur,  praeter  corpora,  nihil  efle  in  hoc  uni- 
verfo :  illud  vero  dogma  deinceps  fic  dilatare  ftudent ,  ut  ne  corporeum  quidem 
efie  Deum  poffe ,  appareat.  Videamus,  quemadmodum  argumententur.  Nemo 
*arn  folers  efl  ingenio,  ut  aliam  fubflantiae  definitionem  excogitare  queat,  praeter 
hanc:  Subjlantia  res  ejl  cxtenfa ,  quae  extra  animum  ■pofita  ejl  hominis ,  veraque,  non 
fitia  praedita  efl  magnitudine.  Quidquid  extenfione  vacat,  id  nihil  efl.  Rem  ita* 
qtte  extenfam  deme ,  nec  habebis  aliquid  praeterea,  in  quo  animus  infiftere  queat. 
Inter  corpus  vero  &  rem  extenfam  nihil  omnino  interefl  diferiminis.  Namque 
virtus  refiftendi ,  quam  Graeci  dt-mvmeuf  vocant ,  neceflario  ex^  amplitudine  flve 
extenfione  confequitur.  Et  qui  fecus  fentiunt,  illi  rationem  afterre  nullam  pos- 
funt ,  cur  ,  quod  nonnulli  eorum  perhibent ,  qui  corporibus  hanc  univeriitatetu 
definiunt ,  corpora  per  alia  corpora  transire  nequeant  &  permeare.  Ex  quo  con¬ 
fequitur  ,  omnium  rerum  fubftantiam  corpus  efle  five  materiam.  Quae  praeterea 
funt  in  hoc  orbe,  id  efl,  corporum  omnium  differentiae,  ea  nihil  funt,  atquQ 
Multiformes  unius  extenfae  rei,  feu  corporis  &  materiae,  affe&iones  &  tempera¬ 
tiones.  Atque  hae  affe£liones&  difpofitiones  corporum  nonnunquam  quidem  qua¬ 
litatum  &  formarum  re  vera  exfiftentium  nominibus  infigniuntur :  nec  etiam  philo¬ 
fophorum  concors  &  eadem  de  illis  efl  fententia.  At  in  univerfum  tamen  omnes 
fatentur,-  qui  naturam  rerum  fpeculati  funt,  haec  duo  in  eas  cadere:  Primum,  nul¬ 
lam  earum  per  fe  conflare,  atque  extra  extenfam  fubftantiam,  five  corpus  &  ma- 
teriam,  qua  fu  (lentetur,  permanere  poffe.  Alterum,  omnes  deleri  &  deftrui  pos- 
fenf  Ut  *nc^e  Jubilantia  detrimenti  aliquid  capiat.  Jam,  quod  ad  vitam, 
lenium  ac  intelligentiam  attinet,  haeres  aeqye  in  his  corporum  funt  affe&ionibus 
c  quaitatibus,  atque  album  &  nigrum,  frigidum  &  calidum.  Ex  quo  apparer, 
piopnam  eas  minime  naturam  habere,  fed  fubftantia  ipfa  feu  materia  permanente, 

•  in- 


Deum  efle  credunt.  At 
e(Te  c  i  rti  1  atlus  ^detur  hoc  capite  ufus 
,  .  U(fov°rthus  >  eoque  defignalTe  omnia  ,  quae 

DJ°knt/  S  Dci  ad  Perverfitaqtem 

JW  cx°mandam.  Qui  homines,  fi  ita  rationem 
lubduccrent:  Homines  ex  abfirattarum  rerum  nomi- 
mbus  occafionem  fumferunt  Deum  fibi  fingendi:  er- 
i°r\AUllus  Beus,  digni  eflent,  quos  fani  omne» 
UriderePt,  non  quos  i«io. confutarent. 


(  3  )  Qytnto  nunc  fuccedat]  Neque  hoc  ego  ar¬ 
gumentum  ita  ab  ullo  Atheo  adhibitum  eiic  puto 
ad  divinam  naturam  oppugnandam,  ut  hic  a  Cu"; 
'wortho  proponitur.  Exiftimo  vero  ,  occulte  hic 
eum  Hobbefium  ferire  voluifle  ,  atque  oftende¬ 
re,  quonam  philofophi  hujus  fcita  ducant,  quem 
Deum  flatuific  corporeum  efle  non  ignotam 


O  a 


co 


ioS 


Quintum  Atheorum  argumentum. 


Cap.  ir: 


80 interire  polle  &  occidere.  Itaque,  quando  membra  corporis  animati  cohaeren¬ 
tia  inter  fe  particulatim  diftrahuncur ,  aut  artificiofa  totius  materiae  difpofitio  con¬ 
turbatur  ,  formae  quidem  illae  &  qualitates ,  quas  Jcnfuni  vacamus  &  intelligen- 
tiam ,  pereunt,  &  in  nihilum  abeunt,  at  ipfius  materiae  nihil  omnino  interit, 
fed  haec  tota  alicubi  in  rerum  univerfitate  permanet.  Quodfi  ergo  a  materia  difees- 
feris  corporum ,  nude  ac  fine  ullis  qualitatibus  fpe£lata,  nusquam  aliquid  in  hoc 
orbe  reperies  ,  quod  corruptionem  &  exitium  evitare  potfit.  Atque  hac  de  mate- 
ria  id  quoque  debet  accipi ,  quod  vulgo  dicitur:  Ex  nihilo  nihil  fit ,  aut  m  nihilum 
abit  Cuius  difti  haec  eft  fententia:  Nulla  res  efhci  poteft  &  gigni,  mfi  praefto 
fit  materia  ex  qua  efficiatur.  Atqui  haec  materia  ab  omni  per  fe  exfiftit  aeterni¬ 
tate  parenteque  caret  &  conditore.  Ex  quo  efficitur,  eam  nec  interitum  metue¬ 
re  aut  in  nihilum  abire  poffe.  Qui  de  qualitatibus  vel  affeSionibus  hoc  vellet 
effatum  intelligere,  nae  is  vehementer  erraret,  quoniam  illae  omnes  &  ortum  ha¬ 
bent  &  finem,  ac  uti  generantur,  ita  etiam  corrumpuntur  &  definunt.  Summa 
veluti  totius  univerfi  w.ij  eft  ixVVK*  materia  Jic  vel  aliter  affecta  &  conftituta.  I  li 
autem  modi,  temperationes,  difpofitiones  &  afte&iones  materiae  nihil  habent  in 
fe  ,  quod  ab  interitu  eas  fervare  queat:  fola,  in  qua  infunt,  mateiia,  quae  va¬ 
riis  qualitatibus  recipiendis  apta,  neque  certis  quibusdam  alligata  eft  ,  perpetua 
eft,  unumque  illud  w  ««4»,  quod  per  fe  &  neceflano  exfiftit.  Quamob- 

rem  hoc  ratum  atque  judicatum  efle  debet,  fieri  nullo  modo  polle,  ut  ullum  atli- 
mal  &  corpus  confilii  &  fenfus  compos  a  corruptione  &  interitu  liberum  maneat. 
Sola  namque  materia  hoc  utitur  jure,  quod  ipfa  cum  nulla  aha  natura  commu. 
liicare  poteft.  Quod  fi  ita  fefe  habet,  quid  evidencjus  eit,  quam  ineptire  eos, 
qui  Deum  fibi  fingunt  corporeum  ,  rerum  omnium  fatorem  &  feminatorem  ,  a 
cuius  natura  omne  prorfus  abfit  corruptelae  &  exitii  periculum? 

Stoicos  quidem  ftatuifle,  certum  eft,  totum  hoc  umvwfum  corporeum  animal 
efle  quoddam  aut  Deum.  Verum  is  ipfe  Deus  corporeus  non  tam  natura  crede¬ 
batur  perennis  &  immortalis ,  quam  cafe.  Efle  enim  negabant  Stoici  ullam  aliam 
extra  mundum  hunc  materiam  ,  quae  vi  quadam  in  eum  ferri,  totmsque  corpo¬ 
ris  compagem  labefaaare  aut  disjicere  queat  (<?).  Quahs  fi  foret  extra  orbem 
hunc  materia  magni  hujus  animalis  aut  folidi  Stoicorum  Dei  fenfus  &  ratio  , 
non  fecus  ac  reliquorum  animantium,  ad  nihilum  redigeretur.  Patet  igitur,  ipfii 
eorum  ,  qui  nil ,  praeter  corpora ,  credunt  efte ,  principia  neceffario  flagitare  ,  ut 
nullum  efle  putetur  corporeum  Numen.  Etenim  Deum  qui  nominat,  is  naturam 
intelligic,  quae  nec  facla  eft  umquam,  nec  ullo  modo  interire  poteft ,  oi^yfiov 
ivutelfn.  Atqui  duo  haec  de  nulla  re  alia,  quam  de  materia  fenfu  vacua  praedi¬ 
cari  poliunt. 


(a)  Qualis  fi  foret  extra  orbem ]  Hoc  vero  quae¬ 
ri  poflct  Non  ego  pugnem  cum  illis,  qui  Stoi¬ 
cos  corporeum  profefTos  efle  Deum,  cumque  ig¬ 
neum  ,  ccnfent.  Sed  aegre  mihi  perfuadeo ,  tam 
abfurdam  hanc  fuifle  familiam ,  ut  iftum  Deum  in- 
curlione  alius  materiae,  fi  quidem  exftitiflet,  diffi- 
pari  polfefibi  perfuaferit.  Quin  etiam  habere  mi¬ 
hi  videor ,  quo  doceam  contrarium.  Deus  Stoico¬ 
rum  habitabat  in  materia,  totamque  molem  virtute 


s- 

ha  agitabat,  &  ad  fententiam  luam' regebat.  Igi- 
;ur  in  eum  nihil  potuit  materia,  quum  ipfe  omnia 
joflet  in  materiam.  Quare,  fi  vel  alia  etiam,  prae- 
:er  eam,  quam  incolebat,  exftitilfet  materia,  ve- 
ifimile  tamen  eft ,  hanc  quoque  ipium  fibi  fubjec- 
urum,  &  certis  legibus  alligaturum  fuifle.  Taceo, 
n  hac  cauflfa  vocem  temere  ***  per  accidens ,  ut  in 
\nglico  eft,  parum  commode  adhiberi.  Nihil  enun 
cmeritati  cafui  &  fortunae  dabant  Stoici,  verum 

om- 


io: 


Sextum  Atheorum  argumentum. 


10«? 


5-  X.  Sed  ( b )  quo  penitus  conficiatur  corporeus  ille,  quem  Stoici  &  alii  qui¬ 
dam  comminifcuntur ,  Deus ,  multo  libi  efficacius  ex  atomorum  difciplina  cen- 
fent  argumentum  petendum  effe  religionis  hoftes.  Sic  nempe  difputant  :  Qui¬ 
cumque  corporeum  effe  Deum  arbitrantur ,  naturamque  aliquam  intelligentem  ma¬ 
teriam  hujus  univerfi  incolere,  quae  totum,  quem  videmus,  orbem  vi  &  ratione 
fabricata  lit ,  contendunt ,  illi  rnaguam  produnt  rerum  philofophicarum  ignoratio¬ 
nem  ,  corporumque  naturam  non  perfpiciunt.  Nam  primo  generatim  afTumunt , 
effe  in  corporibus ,  praeter  magnitudinem ,  figuram ,  fitum ,  &  motum  ,  certas , 
easque  fimplices  &  ipfi  materiae  aequales,  proprietates:  deinde  figillatim  qualita¬ 
tem  quamdam  five  facultatem  intelligendi  in  hujus  orbis  inhaerere  materia  conclu¬ 
dunt,  quae  neque  compofita  fit,  neque  ex  aliis  rebus  derivata,  eamdemque  ha- 
keat,  quam  ipfa  materia,  aeternitatem.  Atqui  manifeftum  eft,  neminem  unum 
qualitates  hujusmodi  vei  facultates ,  ab  ipfa  materiae  extenfae  fubftantia,  ejusquegi 
variis  affe&ionibus ,  figura,  fitu,  motu,  quiete,  diverfas,  animo  fibi  fingere  pos- 
le  >  quin  idem  totidem  diftin&as  effe  naturas  ,  confirmet ,  quibus  nil  folidi  adhae- 
reat  &  corporei.  Sic  philofophi  illi  incauti  &  imprudentes  ad  id  ipfum  delabun- 
tLlr»  quod  omni  fibi  ftudio  fugiendum  effe  ducunt.  Nec  enim  intelligo,  quidnam 
^tralitas  ifta  five  intelligentia  ex  nulla  re  alia  orta,  quam  materiam  hujus  univerfi- 
tatis  volunt  animare,  aliud  effe  queat,  quam  natura  corpore  vacua  &  libera.  Du- 
dum  vero  eft,  quod  Epicurus  hominum  animos  adverfus  vulgarem  hunc  de  qualita'- 
bus  errorem  communire  ftuduit:  ( c )  Non  fic ,  inquit,  cogitandae  funt  qualitates , 
quaji  fint  quaedam  per  fe  • exfiflentcs  naturae  feu  fubjt  antiae  ,  fiquidem  id  mente  ajjequi  non 
licet  ;  Jed  folummodo  ut  varii  modi  fefe  habendi  corporis  confiderandae  fiint. 

Corpus  m  fe  fpe&atum  nullis  praeditum  eft  qualitatibus,  quam  illis  ,  quae  notio- 
12ei'l1.ri.atur?e  exten^ae  conftituunt,  id  eft,  figuram  fitumque  habet,  motus,  quietis, 
utdivifionis  capax  eft :  quarum  quidem  ex  rerum  multiformi  compofitione  aliae 
«aTcuntur  qualitates ,  quae  fenfus  noftros  varie  afficiunt.  Sicut  igitur  plebeji 
pnnofophi  primam ,  quam  fibi  fingunt ,  nec  definire  tamen  perfpicue  poffunt ,  ma¬ 
teriam  omnibus  privatam  effe  qualitatibus  dicunt  ,  at  recipiendis  tamen  omnibus 
!ll?n^arn;  ita  nos  atomos,  quae  omnium  omnino  rerum  primordia  funt,  cunftis 
is  fpoliamus  qualitatibus ,  quibus  corpora  gaudent  compedta.  Nullum  indivi¬ 
duum  corpufculum  natura  nigrum  vel  candidum  ,  calidum  aut  frigidum  ,  ficcum 
aut  humidum,  dulce  vel  amarum  eft.  Haec  omnia  deinceps  ex  varia  eorum  tex- 
id^nr  conJun<^idne  ,,  diverfaque  commotione  nafcuntur  &  proveniunt.  Atque 
Drimisllm*  ^uc/etius  argumento  confirmat ,  ex  do&rina  de  atomis  depromto  :  Si 
fieri  nul.^’  reriim  principiis  ejus  generis  ineffent  qualitates,  quas  diximus  , 

corrLipuonZs  re?°-ffcC,fqui?-in  Yariis.’  qLUS  cvenire  vldemus  in  natura  rerum> 

r  us  res  ipfae  funditus  interirent : 


°mnia  neceflario  & 


flatura7a"’  U^  ^,'t'v  ipfa 

dam  JUa’  nonncafu’.  aeternaque  neceflitate  qua- 
rumi  °1COrU,n  DeUS  irnni0rtalis,  perennis  &  cor- 
uptioniS  omnis  expers  erat.  Sunt  ceterum,  prae- 

tio  it0lC°S’  multi  tamvetcrum>  quam  recen- 

-^rma^Umibus  nunC  flleo1*.  <iui  duPHeis  .efre  8C- 

xiaia  , -en  m  Putarunt ,  aliam  mutationi  obno- 

5  ^  lani  nulia  vi  aut  arte  mutabilem. 


j  m- 

(  b  )Q}10  Penitus  conficiatur  ]  Sed  hoc  argumem 
tum,  u  modo  dignum  cfl  hoc  nomine,  latius  pa? 
tet,  nec  modo  Deum  Stoicorum  corporeum,  fcd 
omnem,  prorfus  divinam  naturam  aggreditur.  Quod- 
fi  enim  ratio ,  confilium  ,  &  fapientia  ex  fortuita  coiv 
eurfione  profecta  funt  atomorum,  id  relinquitur, 
ut  omnem  de  praclhnti  quadam  &  divina  ratione 
cogitationem  abjiciamus. 

•  KcjNonfic.  inquit ]  IlaCC  cujusnam  auctor  1? 

oV  v<!rb* 


IIO 


Sextum  Atheorum  argumentum .  Cap.  lf) 


(d)  Immutabile  enim  quiddam  fuperare  neceff  efL 
Ne  res  ad  nihilum  redigantur  funditus  omnes : 
Proinde  colore  cave  contingas  femina  rerum , 
Ne  res  ad  nihilum  redeant  tibi  funditus  omnes . 


Ex  quo  ftolidum  fore  concludit,  fi  quis  albas  res  ex  sibis,  nigrus  ex  nigris  con- 
feftas  efle  feminibus ,  cogitet : 


^ _ Ne  ex  albis  alba  r caris 

Principiis  ejfe ,  - - - 

ylut  ea ,  quae  nigrant ,  nigro  de  femine  nata : 

Ne  ve  alium  quemvis  quae  funt  induta  colorem , 
Propterea  gerere  hunc  credas ,  quod  materiai 
Corpora  confimili  fint  ejus  tinfta  colore : 

Nullus  enim  color  ejl  omnino  materiai. 

Corporibus ,  neque  par  rebus ,  neque  denique  difpar. 


Nec  aliter  addit  dc  ceteris,  quae  fenfus  cient,  qualitatibus  fentiendum  efle, 
quam  de  coloribus : 

(/)  Sed  ne  forte  putes:  folo  fpoliata  colore , 

Corpora  prima  manere:  etiam  fecreta  teporis 
Sunt  ac  frigoris  omnino  calidique  vaporis , 

Etfonitu  Jlerila ,  fucco  jejuna  feruntur  , 

Nec  jaciant  ullum  proprio  de  corpore  odorem. 


Poltremo  rationem  hanc  ad  fenfun ,  vitam ,  &  confilium  fim, liter  pertinere,  de¬ 
clarat:  negat,  ejusmodi  qualitates  in  feminibus  latere,  ex  quibus  conflata  funt  ani¬ 
malia  principiaque  corporum  fenfu,  vita,  &  mente  penitus  efle  deftituta,  tradit. 


/>>  Nunc  ea ,  quae  fentire  videmus  cunque ,  necejfe  ejl , 
J  Ex  infenfilibus  tamen  omnia  confitear  e 

Principiis  conflare :  neque  id  manifcjle  refutant : 
Sed  magis  ipfa  manu  ducunt  £?  credere  cogunt , 

Ex  infenfilibus ,  quod  dico ,  animalia  gigni. 

Quippe  videre  licet ,  vivos  exfifiere  vermes 
Stercore  de  tetto,  -put rorem  cum  fibi  nacla  ejl 
Intcmpeflivis  ex  imbribus  bumida  tellus. 


ba  fint,  quum  de  ipfa  Epicuri  fententia  nullum 
ruam  ede  dubium  queat,  qui  vel  Laertium  aut 
\'e}:dum  infpcxerit,  non  mihi  curiofc  inquiren- 
Credo  tamen,  GaJjendum  alicubi  haec 

ituro  verba TuppeditaUc. 

[d)  ■ -Immutabile  emtriV  Lucretii  verfus  funt  de 
ura  rerum  Lib.  H*  VJ’  ?5o.  75*-  &  754.  755* 

V) 'Misi  albis]  Lucretius  Lib.  Ii.  vf  ,ToQ. 


f.  p.  392.  Praepoftcro  hi  verfus  Lucretii  ordini 
hic  funt  pofiti ;  neque  forte  totum  argumentum  hoc 
fapiens  negaverit  aliquanto  aptius  &  concinnius  dis¬ 
poni  potuifle. 

(/)  Sed  ve  .forte ]  Lucretius  Lib.  II.  vf.  84-*' 
p.  408. 

(r)  Nune  ea]  Lucretius  Lib.  II.  vf.  864*  ?' 
412,413..  Unus  umen  Lucretii  veifus  ,  ucnip-^ 


§,  IO. 


Sextum  Jthcomm  argumentum . 


nr 


Sunt  nonnulli  quidem  inter  eos,  qui  ceteroquin  pari  nobiscum  ardore  religiones 
oppugnant,  quibus  placet,  fenfum  &  intelligentiam  in  hominibus  &  animantibus 
VKae  cujusdam  &  rationis,  in  ipfa  latentis  materia,  propaginem  efle  Sed  his 
nemo  temere  fidem  adjunget  fapiens.  Namque  fi  materia  per  fe  vita  &  ratione 
ellet  praedita,  quaelibet  ejus  particula  natura  foret  neceflario  per  fe  conflans  vi- 
ya,  fentiens  &  inteliigens.  Quod  quidem  fi  fic  fe  haberet,  quanam,  quaefumus 
latione  tales  inde  fingi  potuifient  homines  &  animantes,  quales  nunc  cernimus? 
Sjtuiibec  enim  homo ,  ex  ejusmodi  materia  conflatus ,  non  animal  eflet ,  fed  vario - 
Tum  animalculonim  acervus. 

Quamobrem  fic  habendum  omnino  cft,  vitam,  fenfum,  &  con  filium ,  non  fecus 
*lc  reliquas,  quae  corporibus  infunt,  qualitates  ex  diverfa  corpufculorum  indivi¬ 
duorum,  quae  his  omnibus  carent  qualitatibus,  textura,  aut  ex  varia  fimplicium 
elementorum,  magnitudinis ,  figurae,  fi  tus  &  mofus.  compofitione  proficifci.  Sic 
Paucis  ex  litteris  multiplicique  earum  conjun&ione  immenfam  vocum  atque  fvllaba- 
ium  multitudinem  exfiftere,  cernimus.  ^ 


(/■>)  Ouin  etiam  refert  nojlris  in  verfibus  ipfis. 

Cum  quibus ,  £?  quali  pofitura  commeantur: 

Namque  eadem  coelum ,  mare,  terras  ,  flumina ,  Jbkin 
Significant,  eadem  fruges ,  arbufia ,  animantes . 

Sic  ipfis  in  rebus  item  jam  materiat 
Intervalla ,  viae ,  connexus ,  pondera ,  plagae  > 
Concurfus ,  wo/ar,  0/7/0,  pofitura ,  figurae 
Cum  permutantur ,  tvj  debent . 


Fortuita  atomorum  fenfus  &  rationis  expertium  coneurfio  in  certis  mundi  par- 
inis,  quae  animantes  vocantur,  animum  &  mentem,  fenfum  &  intelligentiam , 
oniihum  &  fapientiam  genuit.  A  qua  fententia  qui  fibi  putant  abeundum,  & 
anr  animalcm  quamdam  naturam  ante  ipfa  animalia  exftitifle  fibi  peiTuadent 
cm  exce^entei‘t?  quamdam  mentem  &  intelligentiam  ab  aeterno  fuiffe  difputant  ’ 
J  ae  yunfta  animantia  una  cum  ipfo  mundo  fabricata  fit,  illi  retiam 'plane  ratio- 
c:rm  deferunt.  Nam  aut  in  abfurdum  illud  incidunt  vitium,  quod  orbem  five 
0  Cu  Phil°r°?hi  v.ocant  >  atque  fine  fine  modoque  jam  animalia  natura  illa 
eflen inSunt>  animali,  jam  viciflim  naturam  hanc  animalibus  aetate  fuperiorem 

qrai;tatemfin<.anll  1“od  fie-i  n^110  mod°  potBft  ’  ifl*eliSen*em  quamdam 

la  ratio  i  n  a  cal'Pa  ln  matena  effe  ortam >  opinantur.  Nulla  fapientia ,  nul- 
hunc  efficeS'™  a0nfil.mm  adpult  atomis,  quum  primum  coirent  ,  mundumque 

concretione  dein  U  emm  °mnia  nulla  erant  tum  cemP0,ls>  nec  nifi  ex  atomorum 
anceps  nata  funt. 


yaba^aiiaoris inftitimim?  ’  *“niam  non  Valde  i*  Qui  v<*°  hic  «preflus  ell  verliis: 


(i)  Nam 


16 [t)&UJnetiam  tefert^  Lucretius-  Lib.  II.  vf. 
j-i-  '1K.  ®36.  Sed  verfum  fecundum  cx  memo- 
enim  ex,  codice  defcripfifle  videtur.  Omnia 
xempia  fle  legunt: 

*  ‘Jus,  £?  qu*iifint  ordine  quaeque  locata. 


Cum  quibus ,  quali  p0firun  lineantur. 

w  Lib.  I.  de  rer.  natura  cf.  gi®  i»  fimi! i  argi*. 
inent°  tegitur.  Addu,  inter  quartum  &  quintum 
venum  eorum,  qui  hic  exhibentur,  duos  efle  omis- 
os  verius  Lucretii ,  fmc  otubus  fententia  plana  eft 
ac  evidens. 

(0  m 1 


Cap.  ih 


Sextum  feP  feptimum  Atheorum  argumentum. 

(i)  Nam  certe  neque  confilio  primordia  rerum 

Ordine  fe  quaeque  atque  fagaci  mente  locarunt , 
Ncc,  quot  quaeque  darent  motus ,  pepigere  profecto. 


Defipiunt ,  qui  fapientiam  ,  rationem  &  fagacitatem  fundamenta  hujus  univerfi 
iecifle  putant.  Etenim  nihil  in  his  eft  affeaionibus ,  propter  quod  f  y*yu>y  five 
principiorum  nomen  imponi  eispoflit.  Nullum  locum  in  rebus  limplicibus,  quae 
per  fe  exiiftunt  nec  aliquam  fui  cauflam  habent ,  tueri  poliunt ,  led ,  quemad- 
g  9  modum  reliquae  qualitates  corporum  ,  compofitae  funt,  &  ex  aliis  rebus  progna¬ 
tae  ac  derivatae.  Ab  ejusmodi  vero  proprietatibus,  quis,  quaefo,  ubi  perfua- 
deat,  mundum  efle  conditum?  Ratio  &  fapientia  non  funt  Deus,  verum  motus 

&  materiae  effe&us.  ,  .  ,  ..  .  r 

Tuvat  totam  hanc  argumentationem  brevius  comprehendere:  Materia  feu  cor¬ 
puscula  nullis  qualitatibus  inftru6la  femina  funt  &  primordia  totius  univerfi.  Ab 
iisdem  igitur  atomis  vita,  fenfus,  &  intelligentia  trahunt  originem.  Nimis  ergo 
delirant ,  qui  ab  intelligenti  quadam  natura,  five  Deo,  mundum  hunc  vita  &  conii- 
lio  eonftru&um  efle,  ftatuunt. 


K  XI-  Septimum  nunc  afferam  argumentum,  quod  ab  iis  adhibetur,  qui,  De¬ 
mocriti  fcitis  freti ,  religionem  aggrediuntur.  Sic  itaque  ratiocinantur  :  Totum 
mundum  hunc  animatum  efle  (i^v^cv  *  vfcy. cv)  credant  necefle  eft ,  qui 
Deum  efle  non  dubitant ,  feu ,  quod  idem  eft ,  exiftiment  ,  oportet ,  viventem 
quamdam  ,  intelligentem  &  fapientem  naturam  toti  mundo  praefidere.  Jam  ex 
.nonnullis  argumentorum,  quae  adhuc  expofuimus  ,  laus  intelhguur ,  fien  nuto 
modo  pofle ,  ut  mundus  eo  fenfu  fit  animatus ,  quo  volunt  Platonici.  Nam  quum 
antea  demonftratum  fit  commenta  efle  cunfta,  quae  de  naturis  corpore  deftitutis 
feruntur urfa probatu m  eft,  vehementer  falli  eos,  qui  cum  Platonicis  mentem 
in  hoc  univerfo  inefle  fimphcem  &  quovis  corpore  priorem  arbitrantur.  Iisdem 
rationibus  certum  eft  ,  neque  Stoicorum  de  mundo  animato 
pofle,  quippe  qui  mundi  animam  &  intelligentiam  certam  efle  perhibent  qualita 
tem,  in  ipfa  inhaerentem  &  relidentem  materia,  quae  nu  hs  ex  alus  oriatur  pro- 
prietatibus.  Sed  funt  nihilominus  fortaflis,  quibus  tertia  placet  fententia.  Rlt  i 
nobis  ceterisque  animalibus ,  licet  ex  atomis  fenfu  deftitutis  conflata  fint ,  mens 
&  animus  quidam;  qui,  etiamfi  ex  atomorum  textura  natus  i  fit,  tamen,  ex  quo 
femel  ortus  eft,  toti  imperat  corpori,  motusque  ejus  pro  lubitu  gubernat  ^ 
fi  ergo  aliqui  fufpicentur,  ejus  generis  vitam  &  animam  pariter  cum  in  ftellis  ve 
fari,  quas  minores  aliqui  Deos  efle  quondam  crediderunt ,  tum  m  fole ,  quem 
principem  olim  Deum  putarunt?  Quid  fi  pergant  etiam,  ac  in  tota  hacce  uni^^ 


(i)  Nam  certe J  Lucretius  Lib.  I.  vf.  1020. 
*g.  23 9-  . 

( k ,)  Septimum  nunc]  Sed  neque  hoc  argumen¬ 
tum  alicuius  eft  momenti,  aut  vel  ultimum  locum 
in  rationibus  ,  quibus  Deum  vefani  homines  op¬ 
pugnant,  tueri  poteft.  fenfus,  ratio  intelligen¬ 
tia  nafcuntur  ex  certarum  atomorum  concurfiene. 
Er"0  in  mundo  fenfus,  ratio  intelligentia  effe 
nequit.  Igitur  nec  Deus  e  fi.  Hoc  qui  probat  con¬ 


ium,  is  viderit,  ne  jure  fummam 1  faptentum  & 
nationem  incurrat.  Etenim  perspicuum  Prl1^ 

,  hic  illud  afliuni ,  quod  in  controverfia  ver 
,  ex  atomorum  nempe  compofitione  quadam  r 
icm  &  fapientiam  nafei-  Deinde,  fi  vel  ho 
tum  eflet  ,  atomorum  texturae  cuidam  id 
,ere,  quod  fapimi*.  ratiocinamur,  &  mtcM 
s  haud  tamen  inde  fequeretur  nutlum  DjJJ 
» ’  nr-nioue ,  quidnam  libi  vult  haec  ratiociP 


§•  IX’  Septimum  Atheorum  argumentum.  113 

fitate,  ex  terra,  aethere,  aqua,  aere,  fole,  luna  &  ftellis  conflante,  praecipuam 
quamdam  mentem  relidere  dicant,  ex  fortuito  quidem  materiae  concurfu  natam , 
attamen,  poftquarn  femel  efle  coepit,  totum  mundum  ratione  verfantem  diri¬ 
gentem,  cun&aque,  multo  fapientius  ,  ac  mentes  hominum  corpora  fua,  guber¬ 
nantem,  eamdemque  mentem  ab  hocce  principatu  &  dominatione,  dum’ mundus 
permaneat,  dedituram  efle  negent?  Haec  fententia ,  licet  multum  ab  eorum  opi¬ 
nione  diferepet ,  qui  verum  quemdam  &  proprie  fle  diclum  profitentur  Deum ,  fi- 
nrilis  illi  tamen  non  una  ex  parte  videtur,  verendumque  igitur,  ne,  fl  femel *ob- 
tmeat,  cuntta,  quae  do&rinam  de  Deo  comitantur,  incommoda  in  vitam  fecum 
adducat  hominum.  Quocirca ,  ut  ex  hominum  animis  omnis  Dei  metus  radicitus 
extrahatur ,  huic  etiam  commento  bellum  inferemus ,  neque  talem  animam ,  ex 
conjundlione  atomorum  prognatam ,  quae  corporeae  huic  univerfitati  leges  ferat 
exfiftere ,  demonftrabimus. 

Vidimus,  vitam,  fenfum,  rationem,  &  intelligentiam  ,  non  fecus  ac  frigus  & 
calorem,  corporum  concretorum  qualitates  efle,  quae  ex  certa  quadam  atomorum 
textura  unice  proficifcantur.  Sicut  autem  prima  corporum  femina  ,  lingulaeque , 
quibus  illa  conflant,  atomi  nullam  hujusmodi  qualitatem  in  fe  natura  habent •  ita 
Jjec  tota  natura  ulla  inflru&a  eft  hujus  notae  qualitate ,  unde  poflit  appellationem 
ducere,  fed  partes  tantum  ejus  continet.  Totus  mundus  nec  niger  eft,  nec  al¬ 
bus,  nec  calidus,  nec  frigidus,  nec  opacus,  nec  pellucidus;  at  has  omnes  quali¬ 
tates,  certis  partibus  fuis  conclufas  ,  continet.  Similiter  vita,  fenfus,  &  intelli- 
gentia  univerfe  non  infunt  in  mundo ,  fed  in  illis  tantum  ejus  membris ,  quae  ani¬ 
malia  vocantur,  refident.  Vita  &  fenfus  qualitates  funt,  quas  talis  efficit  animo- q  4 
rum  concretio  ,  qualis  mollem  carnem ,  fanguinem  ,  cerebrum  una  cum  capite,  4 
corde,  vifceribus,  nervis,  mufculis ,  venis ,  &  arteriis  in  corporibus  animatis  pro¬ 
ducere  folet.  .  1 


(0  - -  -  Senfus  jungitur  omnis 

Vifceribus ,  nervis,  venis,  quaecumque  videmus 
Mollia  mortali  confijlere  corpore  creta. 

Ratio  vero  quae  nominatur  &  intelligentia ,  qualitas  eft,  quam  fibi  foli  humana 
orrna  habet  adjundtam.  (w)  Ratio  nusquam  ejfe  potejl ,  nifi  in  hominis  figura.  £x 
fluo  conficitur,  in  mundo,  quoniam  fanguine  &  cerebro  caret,  nec  formam  vel 
auap>anam  Ve^  aI^ma^em  habet,  nullam  inefle  mentem  pofle,  vel  vitam  &  adimam" 
manidrrZ Lh°C  Unh£riT  moderetur  &  gubernet,  (n)  Qui  mundum  ipfum  ani- 
cadtuilfnl  u5“  d,xcrunt >  nul,°  m°*>  viderunt  anrnt  naturam,  in  quam  figuram 
ratione  (0  *  hoc  mundo  divi- 

903-  P •  418. 

(m)  Ratio]  Ita  Peltejus  apud  Ciceronem  de 
natura  Deor.  t  I.  Cap.  l8.  p<  2 

(n)  Qui  mundum  ipfUm if  Hacc  Velleji,  Ep!- 

V^ba  fUnt  aPud  Ciceronem  de  natura  Deor. 
Lib.  I.  Cap.  10.  p.  2g93>  T  IX.  0pp' 

[°)  Lucretius  T  Lib.  V.  de  rer.  natura  vf.  143- 
J'  P •  243.  344.  fi  u.  opp. 


nuliu^fcT  «go  Deus  quoque 

neel,>P  .Sed,rqi?od  antea  dixi,  nihil  |hic 
uegligere  voluit  Cudworthus  eorum,  quae  ab  ho- 
£2lbuf  >  quibus  odio  Deus  eft  ,  proferri  pos- 
!T"t.  Igitur  &  ea  hoc  capite  in  argumentis  nu- 
nesraVlt’  quae  inter  corruPtae  mentis  deliratio- 
bunt.  quotquot  rationi  morem  gerunt,  colloca- 

(,>  jungitur  ]  lucretius  Lib.  II.  vf. 


W  0c7a 


■II* 


Ottavum  Atheorum  argumentum.  Cap.  II 

Difpofitum  videtur ,  ubi  ejfe  £f  crefcerc  pojfit  _ 

Seorftm  anima  atque  animus:  tanto  magis  infimandum , 

Totum  pojfe  extra  corpus  for mamque  animalem 
Putribus  in  glebis  terrarum ,  aut  fohs  in  igni , 

Aut  in  aqua  durare ,  aut  altis  aetheris  oris. 

Haud  igitur  conflant  divino  praedita  sensu, 

Quandoquidem  nequeunt  vitaliter  ejfi  animata. 

Onodf,  nullus  extra  nos,  ejusdemque,  cujus  nos,  naturae  participes,  menti  at- 
oue  rationT bcus  eft,  neque  aliquid  in  tota  rerum  natura  nobis  eft  excellentius, 
cetera  ve?o  omnia,  five  fupra  nos  fint  polita ,  five  circum  nos  appareant,  fenfu  at- 
nue  viw  carem:  qiodfi  nec  totum  hoc  corporeum  umverfum  nec  inhgmora  ejus 
Kra,  fol!  'una  &  Miae,  W>tu  &  mente  gaudent,  quid,  quaefo ,  eft,  cur 
Deum  imminere  nobis  aliquem  exiftimemus? 

(p  xil  Perffunt  contra  Deum  difputare  Democriticae  familiae  alumni,  &  fe* 

^  nrtrnmento  .  (p')  cui  odtavum  in  eorum  rationibus  locum 

qnVnavCimuT-  Deum  omnes  animal  efle  dicunt  beatiffimum ,  immortale ,  &  corrup- 
aflignavujius  .  Deum  o  .  Atqui  nulla  eft  inter  res  animatas 

uoms  omnis  expers ,  ^^corZtio  metuent  lit.  Nec  igitur  ede  poteft  ali- 

ourVuaCe°LnrXa™ruaturqfelicitateP  Rerum  omnium  primordia  DmocrUus  docuit 

StStt  }  P^cu.fum fpaduT 

turbari  etiam  non  poteft  &  corrumpi. 

(q)  Et  manet  intactum ,  nec  ab  ictu  fungitur  hilum. 

_  .  ,  r  i  f1Ve  atomi*  namque  haec,  cum  folida  fint  &  tenuis- 

Demde  cqrpufcu^  mrn  ^  ^  Poftren?o  fumma  rerum  omnium  five  om- 

fima  ,  individua  Cmo|_  P  fpatium  longe  lateque  fufarum  ambitus  &  com- 

nium  atomorum  per  °  ^ 

prehenfio.  _ _ Quia  nulla  loci  Jiat  copia  certum , 

1  Ou0  quafi 'res  pojjint  difcedcre  diffoluiquc. 

Sin  vero  recentius  atomorum  vindices  audiendi  fint  quibus  ex  antiquis  Ug 

matiffi^S^  “nihil fmnino^ i  qU  corrumpi  nequeat,  affirmandum 


OBavum]  In  iisdem  hoc  argumentum  hae- 
Tet  vitiis ,  in  quibus  praecedens.  Id  enim  ejusfibilu- 
munt  auftores,  quod  in  controverfiam  cadit,  vitam 
efTe  nullam,  ntfi  e3C  certarum  atomorum  textura 

rmff)Et  mmet]  Lucreti™  Lib.  V.  vf.  358-  t- 
572.  A<W-  Lib.  III.  vf.  814-  P-  eoo. 

'7fr)  Quia  nulla  loci]  Lucretm,  Lcb  m  VJ. 
lii  p  &o.  In  edWs  tajncn  uoaftat,  ut  hic ,  legi¬ 


tur,  verum  fit. 

(s  )  Quae  ejt ]  Ita  Cicero  exclamat  de  natur * 
Dcor.  Lib.  I.  Cap.  8.  p.  2891-  T\  IX-  QPP'  r 
(t)  Non  fic  interimit ]  Lucretius  Lib.  II. 

TWmwidl  Laertius  memoriae  prodidit» 
Hegefiacil  quos  in  Cyrenaicorum  feftis  numgj; 

hanc  fuiffe  fententiam:  t*  «&,,**•«»  ***< 

,L  ejfit  impojfibile,  cumulate  beatam  vitam  conj 


§•  12.  13.  Ochvum  £$?  nonum  Atheorum  argumentum.  iij 

erit.  Reliquae  materiae  compages  omnes  &  commiffurae  ,  <n vftufpcCi*  omnia  <Sc 
«Qfotrpml*,  cundlae  concretiones  &  coagmentationes,  quae  motu  disjunguntur,  una 
cum  qualitatibus  inde  natis  deflrui  &  dillipari  poliunt,  (j)  Quae  eji  coagmentatio  re¬ 
rum  non  diffolubilis  ?  Mors  ipfam  minime  conficit  &  exftinguit  materiam ;  quae  quo- 85 
niam  non  fit  ex  nihilo,  fed  ab  aeterno  exflitit,  ideo  in  nihilum  etiam  ullo  modo 
redire  nequit.  Quae  vero  aggregata  funt  ex  materia ,  ea  vis  mortis  disjicit  & 
frjungit. 

(?)  Non  fic  interimit  mors  res ,  ut  materiai 
Corpora  conficiat ,  fed  coetum  dijfupat  ollis . 

Non  eflvita  animalium  res  quaedam  per  fe  conflans,  aut  natura  fimplex  &  pri¬ 
migenia,  fed  qualitas  tantummodo,  ex  lingulari  com politione  &  textura  certorum 
corpufculorum  prognata.  Quorum  quidem  corpufculorum  vinculis  &  commifliiris 
fublatis,  ipfa  quidem  materia  permanet,  ac  in  varias  partes  difpergitur  &  diflri- 
buitur ,  vita  vero  Ck  anima  perit  &  ad  nihilum  redigitur.  Nulla  vita  perennis  efl, 
nulla  anima  immortalis,  nullum  animal,  nullusque  Deus  fempicernus.  Tota  licet 
mundi  moles  animata  fit,  attamen,  quum  ex  materiae  partibus  colligata  fit ,  nec  a 
corruptione  fefe  nec  ab  interitu  integram  tueri  potefi:.  Nulla  itaque  vivens  natura 
quum  libi  polliceri  queat  aeternitatem  ,  evidens  eft,  in  nullam  etiam  earum  perfec¬ 
tam  cadere  felicitatem  pofle.  Quare  (v)  Cyrenaici  philoTophi  ,  qui  nobiscum 
religiones  omnes  cupiunt  exflin&as,  praeclare  prorfus  praecipiunt,  perfe6lam  feli¬ 
citatem  rem  efie  commentitiam  &  otiofe  confidlam,  quae  nec  umquam  fuerit,  nec 
futura  fit  (  to$x,fAon<»  eivv7TTtpxnov. )  Huic  argumento  feriptum  legimus  Democritum  in- 
fignem  in  primis  vim  tribuiflfe  ad  tollendam  divinam  naturam.  Nihil  efl  immorta¬ 
le:  ergo  nihil  etiam  ab  omni  parte  beatum  efl:  ergo  nullus  quoque  Deus,  (x) 
Qiium  Democritus ,  quia  nihil  femper  fuo  [latu  maneat ,  neget ,  ejje  quicquam  fempiter - 
num ,  nonne  Deum  ita  tollit  omnino ,  ut  nullam  opinionem  ejus  reliquam  faciat  ? 

5*  XIII.  Proximum  locum  inter  temere  fic  appellatas  fectatorum  Democriti  de¬ 
mon  flrationes,  quibus  Deo  vim  afferri  pofle  credunt,  fequens  occupet  ratio:  Deus 
Jntell igitur  prima  cauffa  omnisque  motus  effe  principium ;  natura,  quam  nulla  alia  1 
^ovet  cauffa,  quum  ipfa  contra  motibus  cieat  omnia,  eoque  modo  res  omnes  effi- 
ejat.  Jam  quis  nefeit,  communi  omnium  philofophorum  confenfione  hoc  fcitum 
clie  firmatum :  Nihil  femet  ipfam  movere  pote ft.  Quidquid  autem  movetur ,  ah  alio  mo- 
vetur.  Unaquaeque  aflio  talis  efl  tantaque,  qualis  &  quanta  efl  externa  impulfio, 
quae  producit  a&ionem.  In  hanc  rationis  normam  fine  controverfia  peccant,  qui 
principuim  quoddam  motus,  cauflam  primam,  aut,  quod  idem  efl,  Deum  com- 
mmilcuntur.  Eli  (-y)  nonnemo  inter  recentiores  philofophos ,  qui  hoc  argumen¬ 
tum, 

&  *"*"?*??  trm>  leatam  vitam  fententia ,  negantis,  quicquam  efle  fempitemum, 

V  j  en  non  r°Jte*  Llb-  II.  de  rebus  gejiis  philofi  id  confequutionis  lege  fluere,  nullum  efle  Deum. 

f  \PrT  ^  J35*  (y)  Nonnemo  inter  recentiores 1  Hic  Thomns 

hff)  Qpum  Democritus]  Haec  Ciceronis  verba  •  eft  Hobbefius,  in  cujus  Elementis  philofoph.  P.  IV. 
nt  de  natura  Deor.  Lib.  I.  Cap .  12.  p.  2897.  Ve-  five  Phyfica  Cap.  26.  1,  p.  204.  verba,  quae 

n  ex  his  minime  fequitur,  hoc  argumento  De-  hic  afferuntur,  exftant.  Sed  metuo,  ne  putent 

hilCnm7frdiVil?am  daturam  oppugnafle,  aut  eo  ni-  aliqui,  nonnihil  injuriae  illatum  cfTc  Hobbejio,  fi 
CiceVe  •  vtldius  ad  Deum  de  medio  tollendum,  integra  ejus  verba  legant,  quae  fubjicio:  Etfi ,  m- 
mm  “oc  tantum  perhibet ,  ex  Democriti  quit,  ex  co  ouod  nihil  potefi  movere  / e  ipfiw>  fi- 

p  2  •  iff 


n6  Romtm  6?  decimum  Atheorum  argumentum .  Cap.  II. 

r  im  nrorfns  ex  veterum  Democriti  amicorum  fententia,  fic  urget:  Ex  eo,  inquit, 
n:Z  'nihil  potejl  movere  fe  ipfum,  non  inferetur  id,  quod  inferri  /olet ,  nempe  aeternum  im- 
/id  eft,  Deus ) ,  fed  contra  aeternum  motum ;  fiquukm,  ut  verum eft,  nihil  mo¬ 
veri  a  fe  ipfo ,  ita  etiam  verum  eft,  nihil  moveri ,  nifi  a  moto.  A  motu- igitur  ad  mo¬ 
tum  infinite,  fine  ullo  principio  &  cauffa  movente,  adfcenuendum  femper  &  pro¬ 
grediendum  eft.  Quorfem  fpeftet  haec  argumentatio,  perfpicuum  eft  Id,  a  qui- 
hus  exorta  eft  conScere  ftudent,  non  modo  rationem,  quae  ad  probandum  Deum 
ab  exordio  motus°dacitur ,  futilem  &  inanem  effe,  verum  etiam ,  quaeram ^ocus 
n ituram  intellizic  eum  mimme  dubitare  poffe,  quin  nullum  ejus  fit  exordium, 
nulla  prima  cauffa,  quae  res  omnes  agitet  &  cieat,  nullus  verbo  Deus  aut  parens 
rerum  omnium. 

$6  •  G.  XIV.  At  qui  Dei  cauffam  agunt,  non  diffitentur,  corpora  motum  fibimet  ip- 
fis  impertiri  haud  poffe;  verum  a  natura  quadam  intelligenti  &  perfe&iffima  res  om- 
nes  &  ortum  habere  &  motum,  contendunt.  Igitur,  ut  hanc  eorum  fentenciam 
perimant  religionum  adverfarii ,  fic  fere  difputant:  Quemadmodum  fieri  poffit,  ut 
cogitatio  quaedam  exoriatur  in  homine,  quae  non  exftitit  antea,  nifi  caufia  quae¬ 
dam  fit  extra  cogitantem,  aqua  illa  producatur,  id  vero  nemo  unus  comprehen¬ 
dere  poteft  mortalium.  Finge,  nullam  effe  cauffam  ejusmodi,  &  nihil  omnino  ha¬ 
bebis,  quo  doceas,  cur  haec,  non  vero  alia  in  nobis  cogitatio,  hocque  potius 
tempore,  quam  alio,  nafcatur.  Quare,  quod  Stoici  quondam  pronuntiarunt,  nul¬ 
lam  effc*& liro  «Wn«,  five  nullam  vel  commotionem  fieri,  vel  aflionem  edi  poffe, 
quam  certa  cauffa  non  praecedat ,  id  extra  omnem  pofitum  eft  controverfiam  Ouam. 
fententiam  fz)  recens  quidam  auftor  his  verbis  expofuit:  hihil  oritur  a  fe  i  p,o,Jed 

Quocirca,  qui  res  omnes  a  natura  quadam 
cogitante  derivant  aeque  fapienter  faciunt,  ac  fi  dicerent,  machinam  quamdam 
omSnia  ouae  funt  protuliffe.  Adde  his,  duas  illas  notiones,  alteram  naturae  co- 
citantis  mtonisque  compotis ,  alteram  naturae  ab  omni  parte  beatae,  tam  effe  ab- 
furdas  ut  f-met  infas  evertant.  Quidquid  enim  fcientiae  eft,  id  a  caufia  quadam 
alia  Droceda't  necefle  eft.  ( a  )  Scientia  intelle&us  fignum  eft  potentiae  ab  alio  de* 
pendentis ,  \d  quod  non  eft  leatiffmum, .  Concludimus  itaque,  omnem  actionem  ^  co¬ 
gitationem  nihil  effe ,  nifi  motum :  ex  quo  efficitur,  eam  per  fe  nullo  modo  exfifte- 
re  poffe,  verum  ab  externa  quadam  cauffa  provenire. 

§.  XV.  Videamus  undecimam  Democriticae  fapientiae  feaatorum  argumentatio¬ 
nem  :  Si,  inquiunt,  mundum  mens  quaedam  lapiensque  natura,  aut  vero  Deus 


tis  re&e  infertur ,  primum  aliquod  effe  movens,  quod 
fuerit  aeternum ;  non  tamen  inferetur  id,  quod  in¬ 
ferre  folent ,  nempe  aeternum  immobile  ,  fed  contra 
aeternum  motum:  fiquidem  ut  verum  eft ,  nihil  mo¬ 
veri  a  ft  iPf°->  *ta  verum  eft,  nihil  moveri ,  nifi  a 
moto.  Vident,  qui  haec  verba  diligenter  confide- 
rant,  continuo,  atrocitatem  fententiae,  quam  auc¬ 
tori  eorum  Cudwortbus  attribuit,  illis  nonnihil  di¬ 
minui.  Nec  enim  (I.)  negavit  Hobbejius,  cx  mo¬ 
tu  demonfirari  poffe ,  effe  primum  aliquod  movens , 
idque  aete^uin ,  five  Deum.  Neque  ( II. )  dixit. 


illud  primum  movens  ab  alia  externa  cauffa  move¬ 
ri.  Etenim  diferte  affirmat,  aeternum  illud  effe. 
Sed  hoc  ( III. )  tantum  profeffus  eft ,  primum  il¬ 
lud  movens  non  effe  immobile,  verum  movere  fe- 
fe,  atque,  dum  fefe  movet,  reliqua  corpora  pro¬ 
pellere  Scilicet,  Deum  effe  corporeum  ftatuebat 
Hobbejius.  Concedebat,  ex  motu  cognofci  poffe, 
Deum  effe:  at  corporeum,  quem  libi  lingebat, 
Deum,  fi  corporibus  aliis  motum  dare  velit,  fe' 
met  ipfum  antea  movere  debere,  judicabat.  Caus¬ 
iam  autem  motus,  quo  Deus  iple  agitatur,  no» 


$.  i).  1 6.  Undecimum  &  duodecimum  Atheorum  argumefitum.  1 

quidam  fabricatus  eft,  quis,  antequam  ille  conderetur , exemplum  ejus  quoddam five 
limulacrum  exftitifle,  negaverit?  Igitur  re  vera  notitia  &  fcientia  exftitit ,  antequam 
ies  ipfae  eflent.  Verum  omnis  notitia  rerum  jam  exfiftencium  eft  informatio:  mens 
noftra  quando  apprehendit  aliquid  &  percipit,  tum  a  rebus,  quas  percipit,  impel- 
ntur  &  afficitur.  Quod  quidem  declarat,  notitiam  rebus  ipfis  recentiorem  efle. 
Quamobrem  fic  opinemur,  mundum  hunc  resque  omnes  fuifle,  antequam  notitia 
clfet  aliqua  aut  animi  comprehenfio ,  non  vero  mentem  putemus ,  intelligentiam ,  & 
fcientiam  fiveDeum  mundum  aetate  fuperare,  ejusque  cauflam  efle.  Apponam  ( b ) 
Lucretii  verfus,  quibus  hoc  argumentum  expofuit: 

Exemplum  porro  gignundis  rebus  ipfa- 
Notities  hominum  Divis  unde  infita  primum , 

Quid  vellent  facere ,  ut  fcirent ,  animoque  viderent  ? 

Quoroe  modo  efi  unquam  vis  cognita  principiorum , 

Ouidnam  inter  fej 'e ,  permutato  ordine ,  pqjfent , 

<Si  non  ipfa  dedit  fpccimen  natura  creandi? 

.  5-.  XV r.  Sequitur  duodecima  religionis  hoftium  de  turba  Democriti  &  Epicuri  ra¬ 
tiocinatio  :  Deum,  fi  eflet,  naturam  fore  perfe&iflimam ,  nemo  unus  dubitat.  A 
fcdi  vero  natura  quis  mundum  hunc  confe&um  efle  credat,  qui  tot  maculis,  naevis, 

,  iqorbis  laborat?  (r)  Lucretius  breviter  totam  rationem  his  verflbus  com¬ 
plectitur: 


Quodfi  jam  rerum  ignorem  primordia  quae  fint  ,*  87 

Hoc  tamen  ex  ipfis  coeli  rationibus  aufim 
Confirmare ,  aliisque  ex  rebus  reddere  multis , 

Nequaquam  nobis  divinitus  ejfe  paratam 
Naturam  rerum :  tanta  flat  praedita  culpa. 


Quod  hic  ait  ex  coeli  rationibus  duci  pofle  argumentum,  id  ita  fefe  habet:  (d) 
figura  terrae  fphaerica  fic  ratione  aequatoris  &  eclipticae  conftituta  &  comparata 
^  i  ut  maximam  orbis  partem  nec  homines  queant  incolere,  nec  omnia  genera 
animantium.  .  Torridum  enim  terrae  cingulum  ,  quod  cun&a  complettitur  inter 
ropicos  interje&a  ,  ardore  Tolis  exuritur  vehementiflimo.  Contra  cingulum  utrum- 
vina  ri§ldLim  Verfus  utmmque  coeli  verticem  intolerabile  frigus  affligit.  Stoici  di- 
mnnlnaLlrae  aflertores ,  qui  eodem  ,  quo  Epicurus  ,  florebant  tempore  ,  totum 
m  hominum  caufla  unice  a  Deo  conditum  efle,  difputabant. 

(0  —  Ho - 


S&rD^^.^^^Deocenruit.  1 
tiC  &Sed  nrne  idJnr,am  hanc  circ  crcdo  f< 

.  Q)  Recens  quidam  auEtqr]  Hobbejius  va 
ruorum  locis  hanc  profitetur  fente 
Jo  'dementa  philof.  P.  II.  Cap.  p.  p.  <55, 
nuap  k-68,  &  alias-  Itaque,  quo  ex  loco  \ 
ti,  r«‘c«hibet.  Cu^orthus ,  ego  vero  Latie 
mta  fint,  ignoro. 


(a)  Scientia  £?  intelleStus]  Ita  praecipit  Holh 

bejtus  Elemeriiis  de  cive  Cap.  15.  14.  p.  ng. 

Atque  haec  ipfa  verba  caullae  afFcrtioco ,  quare  di¬ 
ci  nequeat  proprie ,  Deum  fcire  ac  intclligerc.  Eam- 
dcin,  impiam  profe&o  &  flagitiofam  ,  fejitentiau* 
inculcat  in  Leviathane  Cap .  31.  p .  170. 

(b)  Lucretii  verfus]  Lib.  V.ifiSz.fpag-  2\Q.f 
(O  Lucretius  breviter]  Lib.  II.  vf.  1 77.  /• 

P •  29&-  qui  verfus  etiam  exftant  Lib.  V.  vf.  196. 
PaS:  251. 

(d)  Figura  terrae ]  Rem  breviter  his  vcrfibus 
P  3  CXf. 


nB 


•  Duodecimum  Atheorum  argumentum . 

- Horum  omnia  caujja 

Conjlituijjb  Deum  fingunt .  • — •  — 


Cap.  II 


Sed  his  in  mentem  non  venifle  videtur,  quanta  pars  mundi  habitabilis  paludi¬ 
bus  aquis,  fcopulis ,  vaftisque  folitudinibus  repleta-fit,  unde  nulla  manat  ad  huma¬ 
num  -enus  utilitas  Quae  magis  culta  fune  loca ,  illa  fine  perpetuo  &  affiduo  la- 
•fr.iftnnfa  efTe  neaiieunt :  cujus  tamen  laboris  frudibus  non  raro  turbinibus , 
wo ce  S SftcSetoffi priva/i  fefe  fentiunt  homines.  Jam  quid  hoceft,  quod 
ta  non  modo  tot  noxias  &  venenatas  herbas ,  verum  etiam  tot  immanes  & 
faevas  nroduxit  belluas,  quae  robore  multum  vincunt  homines?  Quamquam  uni- 
verfa  hominum  conditio  tanto  eft  deterior  brutorum  animalium  forte  ,  quantum 
fuffidt  ad  intelligcndum ,  his  matris  mdulgentiffimae  loco,  nobis  vero  novercae 
[nftar  naturam  fSffe.  Atque  hoc  (/)  adduxit  Lucreuum,  ut  miferns,  cum  quibus 
'ortus  hominum  conjun&us  effe  folet,  fcite  his  verfibus  depinxerit. 

Tum  porro  puer,  ut  f aevis  projeftus  ab  undis 
Navita,  nudus  humi  jacet ,  infans,  indigus  omni 
Vitat  auxilio ,  cum  primum  in  luminis  auras 
Nixibus  ex  alvo  matris  natura  profudit , 

Vagitu  que  loeum  lugubri  complet ,  ut  aequum  ejl , 

Quoi  tantum  in  vita  reflet  transire  malorum. 

Idem  vates  beftiarum,  quibus  antecellunt  hominibus,  praerogativas  &  commodi- 
tates  hac  ratione  perfequitur . 

At  variae  crefeunt  pecudes ,  armenta  feraeque: 

Nec  crepitacula  eis  opus  funt ,  nec  cuiquam  adhibenda  ft 
Jlmae  nutricis  blanda  atque  infracta  loquela , 

Nec  varias  quaerunt  vefies  pro  tempore  coeli.  . 

Denique  non  armis  opus  eft ,  non  moembus  altis , 

Oueis  fua  tutentur ,  quando  omnibus  omnia  large 
Tellus  ipfa  Par'lt  naturaque  daedala  rerum . 

Poftremo  de  malis  multa  generatim  differunt,  qui  hanc  urgent  ex  Dei  hoftibus 
rationem  Illa  quidem  mala,  quae  mala  vocantur  culpae ,  non  attingunt,  quippe 
quae  nulla  effe,  Icriter  contendunt  fcholae  Democnticae  alumni.  1  anto  vero  1,- 
berius  &  acutius  de  malit  poenae  difputant.  (g)  Deus,  inquiunt ,  quem  orbem ,  hunc 
plerique  volunt  machinatum  effe,  aut  voluit  omnia  ex  illo  mala  tobere,  nec  potu it 
tamen,  aut  potuit,  fed  noluit,  aut  nec  potuit ,  nec  voluit,  aut  denique  ^ 

expretfic  Lucretius  Lib.  v.  uj.  205.  106.  t-  *S*-  in  SttmU  Scipionis  Cap.  6.  p,  3981.  /  T. 

Inde  duas  porro  prope  partes  fervidus  ardor,  X1/  ey fjorum  omnia]  Lucretii  verba  funt  Ltb.  H* 

Ajfiduusque  geli  cafus  mortalibus  aufert.  l75.  p .  256.  <  ,  .. 

ss s; <5£K£c 


§.  i7*  Decimum  tertium  Atheorum  argumentum .  1 19 

&  potuit.  Quod  in  his  poftremum  efl,  id  quidem  omnium  optime  refpondet  ra-S8 
tioni  divinae  naturae:  ac  commentitium  huncce  naturae  rerum  parentem  malis 
omnibus  &  potuifle  &  voluifle  mederi,  id  vero  nemo  fapiens  confirmabit.  Nus¬ 
quam  enim  terrarum  forent  mala ,  li  hoc  ita  fe  haberet.  Jam  vero  immenfa  eo¬ 
rum  multitudo  miferrime  hunc  orbem  &  incolas  ejus  vexat.  Reflat  igitur ,  ut  vel 
voluifle  eum  dicamus  propulfare  mala,  fatis  vero  ad  eam  rem  virium  non  habuis- 
fe,  aut  valuifle  quidem  fatis  ad. tollenda,  quibus  affluit  orbis,  mala,  noluiiTe  vero 
ea  delere.  Quorum  illud  fi  verum  effc,  debilis  &  infirmus,  fin  hoc,  invidus  & 
malignus  fit ,  necefleefl,  Deus.  Utrumque  vero  fi  affirmemus ,  atque  tam  poten¬ 
tiam,  quam  voluntatem  defuifle  Deo  ad  exflinguenda  mala,  fufpicemur,  ancipiti 
quidem  laborabit  malo  :  nam  &  impotens  erit  iimul  &  iniquus. 

§.  XVH.  Decimum  tertium  ,  quod  in  Deum  torquet  telum  genus  impium , 
hoc  eft:  Si  a  Deo  mundus  elt  faflus,  oportet  eum  providentia  quadam  admini- 
ftrari.  Atque  haec  providentia  nusquam  confpici  magis  debet,  quam  in  illis  re- 
bus,  quae  pertinent  ad  homines.  Humanis  vero  rebus  apertum  elt  nil  confufum 
magis  &  perturbatum  cogitari  pofle.  Pari  omnes  mortales  conditione  utuntur,,  ne¬ 
que  probi,  fapientes,  &  pii  viri  profperiori  gaudent  fortuna,  atque  infipientes,  in-  . 
honeili ,  &  impii.  Mirabuntur  fortaflis  aliqui ,  quidnam  haec  vocabula  fibi  velint 
in  ore  hominis ,  qui  virtutem  &  pietatem  pro  ludo  habet  (St  joco,  dumque  natura¬ 
les  jufli  &  injufli  notiones  tollit,  virtutem  ipfam  &  pietatem  fimul  aufert.  Verum 
illi  facile  fentient,  fi  modo  velint  attendere,  in  hac  difputatione  his  vocabulis  ca¬ 
rere  non  pofle  religionis  adverfarios.  Sic  autem  pergunt  arguere:  Quum  itaque 
nullus  ordini  &  juflitiae  locus  fit  inter  homines,  quis  aegre,  quaefo,  capit,  cun6la 
incertis  ferri  cafibus  ,  nec  fapientia ,  fed  vaga  quadam  volubihque  fortuna  re¬ 
gi?  (  h  )  Quanta  fuerit  olim  Diony/U  erga  Deos  impietas ,  quantisve  homo  hic  mju- 
riis  &  contumeliis  facra  omnia  &  divina,  quae  tum  habebantur,  airecerit,  pau- 
c°s  praeterit.  Quorum  tamen  fcelerum  nullas  omnino  Diis  poenas  dedit.  Hunc 
nec  Olympius  Jupiter  fulmine  pcrcujjit ,  nec  Aefculapius  mi  fero  aiuturnoque  morbo  tabes¬ 
centem  interemit ,  verum  infuo  letiulo  mortuus ,  in  Tympanidis  rogum  iratus  ejl  y  eamque 
potcflatem ,  quam  ipfe  per  fcelus  natius  erat ,  quafi  jajlam  &  legitimam hereditatis  loco 
tradidit.  Diogenes  autem  Cynicus,  etiamfi  Deum  profitebatur,,  Harpalum  tamen, 
praedonem  aetatis  illius  nobiliflimum ,  qui  quam  plurima  fcelefta  &  nefaria  com¬ 
mittebat  facinora ,  non  inficiabatur  fecunda  uti  fortuna ,  &  propterea  hunc  tefli- 
monium  contra  Deos  dicere  affirmabat.  Magnum  quidem  libi  praefidium  Deo¬ 
rum  amici  conflitutum  putarunt  in  pidlis  illis  tabulis,  quas  in  templis  fufpendit 
pietas  hominum ,  qui  votis  factis,  vim  tempeflatis  effugerant,  &  in  portum  falvi 
pervenerant.  Sed  fcite  dudum  Diagoras:  Nusquam ,  inquit,  picti  funt>  qui  naufra¬ 
gium  fecerunt.  Scilicet  non  animadvertunt,  quos  formido  Dei  continet,  multos, 
qui  Deorum  rite  imploraverant  auxilium,  aquis  nihilominus  fubmerfos  periiiTe,  & 

vi- 

hic  deferibit,  leguntur  Ijb.  V.  vf  223.  p.  354.  videntiam  defendunt ,  hoc  argumento  perturbari  Je- 
Qui  fequuntur,  hos  continuo  excipiunt.  :  Iere.  Noftra  quidem  aetate  Petrus  Bayle  in  eo 

(.?)  Deus ,  inquiunt]  Hoc  argumentum  ita,  exornando  &  contra  vim  Laftcnrii  muniendo,  oro- 
'jq  hic ,  a  LaCtantio  ex  orc  Epicuri  expofitum  elT:  nem  ingenii  vim  confumfit,  Dictio».  Hijlor.  Crt- 
jr'7  de  ira  Dei  cap.  13.  p.  942.  ed.  ven.  IValchii.  tique  voce  Paitl\ciens  Not.  E-  T.  III.  p.  2204.  . 

ait  LaClantius,  plet  osque  philofophorum ,  qui  pro -  (/t)  Quanta  fuerit  olim ]  Haec  Vellejus  Epicu- 


Decimum  tertium  Atheorum  argumentum.  Cap.  II. 


'viciflim  longe  plurimos  ,«qui  Deos  numquam  deprecati  funt ,  falvos  &  incolumes 
ex  difficillimis  tempeflatibus  evafiffe. 

Jam  fi  effe  putes  Deum,  nil  creditu  proclive  magis  eft,  quam  fulgura  &  toni¬ 
trua  ,  quae  coelum  terramque  concutiunt ,  nuntios  &  interpretes  efle  irati  &  exa¬ 
cerbati  Numinis.  Ac  quid  notius,  quam  haec  fulmina  temere  &  cafu  ferri,  atque 
faepenumero  juftos  &  innocentes  ferire  ac  percutere ,  impuros  vero  homines  & 
lceleratos  ne  attingere  quidem.  Viderint  Deorum  patroni  ,  quemadmodum  his 
fefe  laqueis  expediant. 

(i)  Cur,  quibus  incautum  f celiis  averfabile  cunque  eft. 

Non  faciunt ,  icti  flammas  ut  fulguris  halent , 

Pettore  perfixo ,  documen  mortalibus  aerei 
Et  potius  nullae  fibi  turpis  confcius  rei 
Volvitur  in  flammis  innoxius ,  inque  peditur 
Turbine  coelefli  fubito  correptus  &  igni  ? 

Atque  hujus  argumenti  quanta  virtus  fit&  efficacitas,  ex  eo  debet  intelligi,  quod 
omni  aetate  non  modo  mirifice  conturbaverit  eos ,  qui  religionis  falute  fuam  con¬ 
tineri  arbitrantur ,  fed  etiam  ex  illis  adduxerit  aliquos ,  ut  eorum  fefe  partibus  ad- 
go  jungerent,  qui  fine  Deorum  metu  vivunt.  ( k )  lpfe  Melius  Diagoras  magna  primum 
erat  conftri&us  fuperftitione:  quumque  Dithyrambici  carminis  facultate  polleret, fic 
poema  quoddam  inchoaverat :  $*l/*otoc  ^  mlvS  ritei?).  Deus  &  fortuna  perficiunt 

omnia.  Verum  fententiam  commutabat,  Deumque  negabat  efle,  poftquamde  per¬ 
juro  homine ,  a  quo  non  levem  acceperat  injuriam ,  nullum  fumi  fupplicium  vide¬ 
rat.  Et  quis  omnes  illos  enumeret ,  apud  quos  haec  ratio  tantum  valuit,  ut,  fi  mi¬ 
nus  ipfum  omnino  repudiarent  Deum ,  hanc  tamen  ejicerent  animis  opinionem , 
providentia  ejus  mundum  gubernari,  certasque  naturas,  fub  adfpe6tum  haud  caden¬ 
tes ,  humanorum  negotiorum  procuratione  defungi?  Fuit  in  his  (/)  poeta  ille,  qui 
fic  mentis  fenfa  effatus  eft: 

Sed  cum  res  hominum  tanta  caligine  volvi 
yldf picer  em,  laetos  que  diu  florere  nocentes , 

Vexarique  pios ,  rurfus  labefatta  cadebat 
Pelli gio,  caujfaeque  viam  non  f  ponte  fequebar 
Alterius ,  vacuo  quae  currere  femina  motu 
Affirmat ,  magnumque  novas  per  inane  figuras 
Fortuna ,  non  arte  regi ,  qwe  Numina  fenfu 
Ambiguo ,  vel  nulla  putat,  vel  nefeia  nojiri. 


reus ,  differit  apud  Ciceronem  de  natura  Beor.  Lib. 
HI.  Cap.  35*  P‘  3ior.  Ejusdem  eft,  quod  fequi- 
tur,  Harpali  exemptum  c ap.  34.  p.  3099.  Ea  item , 
quae  de  tabulis  eorum  mox  afferuntur ,  qui  votis 
vim  tempeftatis  effugere  Cap.  p.  3104.  ex 
Diagorae  ore  narrantur.  Addatur  Diogenes  La¬ 
ertius  de  'placitis  philof.  Lib.  VI.  Seg>„.  59  p. 
343* 


§.  xvnr. 

(i)  Cur,  quibus  incautum ]  Lucretium  hi  ver¬ 
ius  auctorem  habent  Lib.  VI.  VJ-  389.  /.  f* 
480.  _ 

(*)  lpfe  Melius  Diagoras ]  Iiaec  iisdem  pr^ 
pe  verbis  Sextus  Empiricus  narrat  Lib.  IX.  adver- 
fus  Mathematicos  $.  53-  Pm  Qualis  vero  fu£' 

rit  injuria  ifta,  quae  Diagoram,  ut  a  Deo  defici 
ret ,  adduxit ,  id  Hefychius  Milefius  memoriae  pr°' 


§.  18.  Decimum  quartum  Atheorum  'argumentum.  i>r 

5-  XVIII.  Accedimus  ad  decimam  quartam  eorum  argumentationem,  qui  ex 
Epicuri  &  Democriti  praefcripto  Deum  oppugnant;  cujus  quidem  haec  fumma  eft : 
Naturam  divinam  talem  eflfe,  omnibus  perfiiafum  eft  hominibus,  ut,  quaecumque 
in  toto  terrarum  orbe  univerfisque  ejus  partibus  ,  magnis  licet  fpatiis  fejun&is,  ge¬ 
runtur,  fimul  animadvertat  &  intelligat,  cunctisque  negotiis  ipfamet  modum  ratio¬ 
nemque  conftituat.  Verum  primo,  num  fatis  fani  ftnt,  nefcimus,  qui  fieri  polle 
putant,  ut  natura  quaedam  uno  omnia  obtutu  luftret  fimul  &  adminiftret. 

(m)  Quis  regere  immenfi  fummam ,  quis  habere  profundi 
Indu  manu  validas  potis  eft  moderanter  habenas ? 

Quis  pariter  coelos  omnes  convertere  ?  &  omnes 
Ignibus  aether  eis  terras  fuffire  f craccis  ? 

Omnibus  inque  locis  effe  omni  tempore  praejio? 

Nubibus  ut  tenebras  faciat ,  coelique  fer  ena 
Concutiat  fonitu? 

Fac  vero  ,  rem  ipfam  nec  incredibilem  nec  abfurdam  efle,  quid  de  felicitate  fiet 
fiaturae,  tam  immenfa  negotiorum  multitudine  opprefiae?  Deumne  putabimus, 
perpetuis  turbis  &  fempiterno  tumultu  agitatum  &  vexatum ,  ulla  animi  ferenitate 
aut  tranquillitate  perfrui  poflTe?  oJ  ^  <rvu<pw>sci  irptfp*T*at ,  ^ 

^  fAXKxeAOTrlh ,  tirB-tvex,  ^  <plCu ,  ^  <3 rOrfoi/d  r  ntyncr  r xvrx  finj) "  Ae¬ 

que  enim  beatitati  conveniunt  negotia ,  curae ,  irae ,  &  gratiae ,  fcd  oh  infirmitatem  , 
ac  timorem ,  &  indigentiam  proximorum  ita  fiunt.  (0)  To  /uaxd&4oy  k,  oltfxfov  £n  ctC* 

7T(>Jf[AU(5  iyj  ,  in  «fE  i 7?  tyyxlq  in  xcce/<n  ^  fi  rrav  ts 

tvixniv'  Quod  beatum  atque  immortale  eji,  neque  ipfum  negotia  habet ,  neque  alii  praebet  : 
quo  fit,  ut  neque  ira  neque  gratia  tangatur:  nam  hujusmodi  omnia  infirmitatis funt.  Id 
ficut  favor  &  benevolentia,  ita  iracundia  &  moleftia  imbecillitatis  documcn- 
ta  funt.  Quae  perfe&e  felix  eft ,  nec  ullius  rei  indiget  natura ,  oaqv  c»  ni0^v 

filus  iCtixiucvlets ,  tota  c Jl  occupata  in  percipienda  felicitate ,  qua  gaudet :  itaque  parum, 
quid  agant  alii,  curat,  verum  fuam  unice  felicitatem  intuens,  nec  prodefle  cupit 90 
aliis,  nec  nocere.  Abeat  itaque  (p)  curiofus  ille  &?  plenus  negotii  Deus,  fine  cu¬ 
jus  interventu  &  auxilio  nihil  in  orbe  poteft  fieri  &  contingere.  Nam  qui  tale  no¬ 
bis  oftendunt  Numen ,  illi  res  copulant  inter  fc  contrarias ,  nec  vident ,  quam  mi- 
ferum  &  calamitofum  fit,  tot  tantisque  negotiis  urgeri  ac  difturbari. 

8«  XIX.  Solent  etiam  impietatis  patroni  quaeftiones  quasdam  in  medio  ponere , 
protervas  certe  &  audaces,  quas  dirimi  poflTe  negant  ab  illis,  qui  ad  Deum  cun&a 
reterunt.  Quaerunt:  Si  mundus  a  Deo  conditus  eft,  quare  non  citius  manum  huic 
operi  admovit  ?  Aut ,  quidnam  tandem  illud  eft ,  quod  Deum  impulit ,  ut ,  tot  fae- 

cu*  I 

elidit  de  his,  qui  erudii,  fama  claruere  p.  i 7.  ed.  Segm.  77.  p.  634. 

Siadr.  Junii.  ( 0)  t«  ]  Hanc  primam  eflc  da  ***»'*« 

(.*)  Poeta  ille  ]  Is  Claudianus  eft ,  cujus  hi  ver-  Epicuri,  quae  vocantur,  <&£*«;,  notum  eft.  Ex¬ 
uis  cxftant  Lib.  I.  in  Rufinum  vf.  12.  f.  ftat  vero  apud  Diogenem  Laertium  Lib .  X.  Segm. 

( ui)  Quis  regere]  Lucretii  verfus  legis  ex  Lib.  139.  p.  661. 

\Vf  109 i'  P •  451,  (P)  Curiofus  ille]  Velleji  hacc  verba  funt  apud 

lai3  w  f  ^  Haec  Epicuri  verba  funt  ex  epifto-  Ciceronem  de  natura  Dcor.  Lib.  I.  C.  20.  p-  29i*- 
Herodotum  apucj  DiogM}em  Laertium  Lib.  X. 

q  f)  ?ur 


J22  Futiles  Atheorum  quaejliones  exploduntur .  Cap.  II, 

culis  otiofe  confumtis,  fubito  tantum  opus  aggrederetur ?  (q)  Cur  mundi  aedificator 
repente  exjlitit ,  innumerabilia  ante  faecula  dormivit!  Quodfi  enim  immenfo  illo,  quod 
mundi  anteceflit  ortum ,  fpatio  vigilaflet ,  aut  maturius  tantae  molis  machinatio¬ 
nem  fufeepiffet ,  aut  vero  prorfus  ab  ea  abftinuiflec.  Nimirum  felicitati  ejus  ante 
conditum  hunc  orbem  vel  defuit  aliquid ,  vel  nihil  defuit.  Si  qua  parte  laboravit 
felicitas  ejus,  antequam  mundus  effet,  ecquis  eum  credat  tam  diu  intermifliirum 
fuifie  fabricationem  hujus  orbis?  Sin  ex  toto  beatus  fuit,  nec  defideravit  aliquid, 
quid,  quaefo ,  erat,  cur  in  rebus  Supervacaneis  conftruendis  elaboraret?  Ia* 
Uttm  ,  niodis  im^ti  Trpctfai'  Nullius  rei  quum  indigeret ,  vano  fef e  ac  inutili 

labore  fatigavit.  Quisquis  rerum  novarum  cupidus  elt ,  nec  forte  fua  contentus,  is 
mentem  prodit  faftidio  &  fatietate  expletam :  quod  vitium  plerumque  folet  ex  in* 
ppia  quadam  proficifci. 

£r)  Ouidve  novi  potuit  tanto  pofl ,  ante  quietos 
Jllicere ,  ut  cuperent  vitam  mutare  priorem  ? 

Nam  gaudere  novis  rebus  debere  videtur , 

Qiioi  veteres  obfunt :  fed  quoi  nil  accidit  aegri 
Tempore  in  ante  atto ,  cum  pulchre  degeret  aevum  > 

Q^uid  potuit  novitatis  amorem  accendere  tali  ? 

Deusne  ideo  totftellis,  tamquam  luminibus,  vaftiflimam  immenfae  caliginis  abvs- 
fum  illuminavit,  ut  ornatiori  uteretur  ac  fplendidiori  domicilio?  Hoc  fi  ita  elt, 
qui  potuit  igitur  ab  aeterno  beatus  efle,  quum  tantis  cin&us  effet,  tamque  horri¬ 
dis  tenebris,  nec  fecus  ac  in  tetro  fqualidoque  carcere  viveret? 

(O  j in  credo ,  in  tenebris  vi* a  &  moerore  jacebat  > 

k  Donec  diluxit  rerum  genitalis  origo ? 

Sed  fortaflis  focietatem  appetiit ,  iflamque  rerum  varietatem ,  quae  coelum  terram¬ 
que  diftinguunt  &  ornant,  videre  defideravit?  Credibile  Scilicet  eft,  voluifle  eum 
tot  faecula  hujus  fpe&aculi  amoenitate  carere, atque  Solitariam  interea  vitam  duce¬ 
re.  Numne  ea  de  caufla  orbem,  ejusque  incolas  condidit,  ut  eflent,  qui  fe  cultu 
&  veneratione  profequerentur ,  precibusque  ac  Sacrificiis  honorarent?  Verum  quid¬ 
nam,  obfecro,  fru&us  aut  voluptatis  ex  religione  potuit  ad  eum  pervenire,  qui 
jam  antea  Suprema  fruebatur  felicitate,  nec  ullius  rei  indigebat?  Sed  hominibus, 
credo ,  placere  fluduit ,  quos  ut  beneficiis  fibi  devinciret ,  haec  omnia ,  quae  vide¬ 
mus,  machinatus  eft. 

(0  -  At  quid  immortalibus  atque  beatis 

Gratia  noftra  queat  largirier  emolumenti , 

Ut  noflra  quicquam  caujja  gerere  aggrediantur? 

Fingamus  vero ,  hominum  caufla  hunc  orbem  eflfe  paratum  &  conditum.  Quo¬ 
rum* 

(q)  Cur  mundi]  Vellejus  ita  difputat,  Epicuri  omnia,  quae  hoc  membro  a  Cudwortho  afferuntur- 
fcftator,  apud  Ciceronem,  de  natura  Deor.  Hb,  i.  (r)  Ouidve  novi ]  Lucretius  de  natura  rer.  Lib» 
Cafi.  9. /1.2891.  Et  hujus  etiam  Velleji  pleraque  fimt  V.  vf.  169.  /•  P-  248- 

(s) 


§.  2o;  Athei  fyjlema  fuum  ah  utilitate  commendant .  123 

rumnam  igitur?  Num#fapientum,  an  vero  ftolidorum  &  amentium?  Sapientum, 
arbitror :  at  quid  erat ,  obfecro ,  cur  tanto  fefe  labori  alligaret  ,  quo  illis  gratifica¬ 
retur,  quorum  perexiguum  effe  condat  inter  mortales  numerum?  Stolidorum  igi¬ 
tur:  led  ut  de  hoc  genere  tam  praeclare  promereri  vellet,  quid  tandem  Deum  in¬ 
ducere  potuit?  Praeterea,  quotquot  hic  degimus,  five  ratione  valeamus,  five  ca- 
reamus,  fi  numquam  fuiffemus  nati,  quidnam  inde  cepiflemus  detrimenti? 

(u)  Quidve  mali  fuerat  nobis  non  ejfc  creatis?  91 

Natus  enim  debet  ,  quicumque  ejli  velle  manere 
In  vita ,  donec  retinebit  blanda  voluptas: 

Qui  numquam  vero  vitae  guftavit  amorem , 

Nec  fuit  in  numero ,  quid  obejl  non  efle  creatum  ? 


( x )  Poftremo,  fi  neceffe  omnino  Deo  fuit,  ut  non  fecus,  ac  architectus  & 
opifex  (i^rn  «Mu/  ^  7 ad  mundum  conftruendum  &  condendum  accede¬ 
ret,  quibusnam  ferramentis  &  ve&ibus  tantum  opus  perfecit?  Quibusnam  mini¬ 
aris  &  opificibus  ufus  eft  ?  Quaenam  illi  machinae  fuerunt  &  inftrumenta  tantis 
Molitionibus  apta  &  idonea?  Quemadmodum  ut  materia  voluntati  ejus  pareret  & 
obediret ,  effecit?  Qua  ratione  commovere  eam,  extollere,  ac  viciliim  deprimere 
potuit?  Nam  fi  corpore  caret  Deus,  nec  ipfe  poteft  attingere  aliquid  ,  nec  attingi 
ab  ulla  re ,  permeabit  quidem  omnia ,  comple&i  vero ,  adornare  &  difponere  nihil 
poterit.  Sin  vero  corporis  eft  particeps  is,  qui  architeftus  eft,  idem  operis  erit 
materia ,  neque  lignum  a  fabro  aliquo  modo  differet.  Credendum ,  fi  hoc  verum 
eft ,  ipfos  fefe  Iapides  in  altiorem  locum  fuftuliffe ,  viaque  &  ratione  coiviffe ,  ut 
aedificium  exfifterec  tandem,  quale  videmus,  ornatiffimum. 


5*  XX.  Poftremo  genus  hoc  ,  cujus  explicamus  difciphnJm ,  Deum  argumento 
lolet  aggredi  ab  utilitate  dudto:  quo  quidem  loco  nihil  interdum  lolet  efficacius  effe 
ad  fle&endos  &  incitandos  hominum  animos.  Primo  enim  univerfe  omnibus  hoc 
faluti  fore  hominibus  difputant  ,  fi  metu  liberentur  Dei ,  yeligioque  univerfa  & 
pietas  animis  mortalium  funditus  extrahatur.  Deinde  figillatiin  oftendere  laborant, 
Multo  majores  fore  regum  &  civitatum  opportunitates ,  ubi  femel  formido  re* 
ftin&a  fit  naturae  cujusdam  divinae ,  quae  rebus  praefic  omnibus cun&aque  pro 
mbitu  moderetur.  Horum  fuperius  ut  planum  faciant,  atque  impietatem  univer- 
10  humano  generi  fingulisque  ejus  membris  fruttuofam  fore  doceant,  fic  fere  ra¬ 
tionem  inftituunt :  Dum  perfuafum  eft  hominibus ,  effe  fapientiflimam  quamdam 
naturam,  eamdemque  infinita  potentia  praeditam ,  quae  ,  quoniam  nulli  fubjc&a 
fcltaln,  fuo  cunfta  arbitratu  &  voluntate  regat,  resque  hominum  pro  lubitu  mo¬ 
deretur  ac  difponat,  neque  femet  ipfis,  neque  ullis  externis  bonis  fecure  frui  pos- 
Mht,  verum  continuo  metu  &  follicitudine ,  quibus  rebus  mifere  conturbantur  ani- 
nn ,  vexari  debent.  Poetae  impendere  apud  inferos  Tantalo  faxum  fingunt ,  quod 
Momento  quolibet  ruinam  homini  comminetur.  Qua  quidem  fabula  etfi  calamito- 

fam 


(-0  dn  credo]  Lucretius ,  ubi  fupra ,  vf.  175. 
(A'  249- 

J  quid  immortalibus]  Lucretius  JLib,  V. 


vf.  i66.f  p.  248. 

■  \v)  Quidve  mali  fuerat] 

%  177-  p.  249. 

Q.  2 


Lucretius  Ltb.  V. 

(*)  Pojlre-f 


Athei  fyjleina  fuum  ah  utilitate  commendant.  Cir.  IT: 

fam  eorum  conditionem  exprimere  voluerunt,  quos  Deorum  femper  urget  metus» 
rei  tamen  non  ita  pinxerunt  atrocitatem ,  uti  fas  fuerat. 

( <y )  Nec  mifer  impendens*  magnum  timet  aere  faxum 
Tantalus ,  (ut  fama  efl)  cajfa  formidine  torpens : 

Sed  magis  in  vita  Divum  metus  urget  inanis 
Mortaks ,  cafumque  timent ,  quemcumque  ferat  fur s. 

Nam  ut  illis  qui  Deum  confitentur,  mala  quaevis  in  hac  vita  continuo  formi- 

nrln  mittam  ,  non  ego  video  ,  quemadmodum  udem  animorum  perennita¬ 

tem^ connexa  eft  do(ftrinae. de  Deo-.  Mentibus  au; 
tem  ii  tribuatur  aeternitas,  fieri  non  poteft ,  quin  fempiterna  malis  fupplicia  po^c 

hanc  vitam  effle  decreta,  ftatuatur.  Quae  opinio  ubi  viget,  ibi  cun£hs  vitae  de¬ 
lectationibus  intercedit,  vetatque  homines  ullum  verae  voluptatis  gultum  fentire. 

(2)  _  Si  certum  finem  effie  viderent 

Aerumnarum  homines ,  aliqua  ratione  valerent 
Relligionibus  atque  minis  obftftere  votum. 

Nunc  ratio  nulla  eft  reflandi,  nulla  facultas, 
yleternas  quoniam  poenas  in  morte  timendum. 
o  Ignoratur  enim  ,  quae  Jit  natura  animai , 

Nata  fit  an  contra  nafcentibus  inftnuetur , 

Et  fimul  intereat  nobiscum  morte  diremta , 

An  tenebras  orci  vifat  vaflasque  lacunas. 

r\  \  ™-;nr*mes  religione  Deorumque  metu  imbuerunt  homines,  quo- 

eos  de  A fose.es «  I— J  p.fce  Jeo- 
meritos  ede,  certum  eft.  Nam  perterrendo  animos  intolerabili  eos  fervitute  con- 
ftrinxerunt,  inlitoqne  vigore  fuo  privarunt. 

(a)  Efficiunt  animos  humiles  formidine  Divum, 

^  Deprcffiosque  premunt  ad  terram. 

Deinde  maximis  calamitatibus  ac  querimoniis ,  quibus  jam  vita  hominum  affli¬ 
gitur,  locum  fecerunt. 

(0  Quantos  tum  gemitus  ipfi  ftbi ,  quantaque  nobis 
Volnera ,  quas  lacrymas  peperere  minoribu  noflris. 


Si  qui  beate  vivere  cupiunt  &  feliciter 

(  x  )  Pofiremo  ]  Lege  hic  Ciceronem  contra  Pla¬ 
tonem'  difputantem  de  natura  Deorum  Lib.  I.  C.  8. 
p.  2890.  De  ipfis  hilcc  quacftionibus  nunc  non 
eft  aliquid  dicendi  locus.  Videt  autem  unusquisque , 
non  hominum  eas  efle  ratione  &  ordine  difputan- 
tlum,  fed  omnia, -ut  rerum  rudes  decipiant,  con- 
Wbantimii.  Si  hoc  femel  idoneis  rationibus  effec- 


,  his  ante  omnia  providendum  eft ,  ne 

quod 

tum  eft ,  efle  Deum ,  eiusque  cura  hunc  mundum 
gubernari,  fponte  concidunt  omnia,  quaecumque 
generis  hujus  quaeri  rofliint :  nec  enim  probant  il¬ 
la,  Deum  non  efle,  fed  noftram  miferiam,  igno¬ 
rantiam,  &  imbecillitatem  declarant.  Verum  haec 

all(y )  Nec  mifer ]  . Lucretius  de  rerum  nat^ 


§.  co.  2r.  Athei  fyftema  fuum  ah  utilitate  commendant .  125* 

quod  in  animo  veftigium  relinquant  duplicis  commenti  hujus,  efle  Deum,  &  per¬ 
manere  poft  fata  animos. 


(c)  Et  metui  ille  for  ai  praecepi  Acheruntis  agendus 
funditus ,  humanam  qui  vitam  turbat  ab  imo , 

Omnia  fuffundens  mortis  nigrore ,  neque  ullam 
EJJe  voluptatem  liquidam  puramque  relinquit. 

Hinc  immortales  debentur  gratiae  Democrito  &  Epicuro  ,  magnis  &  optime  erga 
omnes  aflfeftis  hominibus:  qui,  quum  genus  humanum  graviilimo  religionis  jugo 
Deique  poenarumque  perennium  formidine  oppreffum  cernerent  ,  .  graviter  & 
acerbe  miferias  illas  hominum  tulerunt ,  magnoque  &  imperterrito  animo  terribile 
illud  divinae  providentiae  fpeiftrum  adorti  funt.  Qui  conatus  tam  profpere  illis 
ceffit,  ut  non  modo  validiflimis ,  quas  philofophia  fuppeditabat ,  rationibus  mon- 
ftrum  iftud  profligaverint,  &  ex  orbe  ejecerint,  verum  edam  ejusmodi  excogita¬ 
verint  praecepta,  quorum  ope  &  auxilio  omnium  naturae  converfionum ,  fine  Dei 
ullius  interventu,  planam  &  facilem  rationem  reddere  queas. 


(d)  Quae  bene  cognita  fi  teneas ,  Natura  videtur 
Libera  continuo ,  Dominis  privata  fuperbis , 

Jpfa  fua  per  fe  J ponte  omnia  Dis  agere  expers. 

Quae  fi  cogitemus,  haud  temere  Lucretium  fecifie,  patebit,  quod  vi&oriam  hanc 
<3e  Deo  &  religione  gratulatus  fit  Epicuro  ,  aeternumque  virtuti  ejus  tropaeum 
his  verfibus  pofuerit: 


(?)  Humana  ante  oculos  foede  quum  vita  jaceret 
In  terris,  opprejfa  gravi  fuh  relligione y 
Qjtae  caput  a  coeli  regionibus  ojlendebat 
Horribili  fuper  adfpebtu,  mortalibus  inflans  ‘ 

Primum  Grajus  homo  mortales  tendere  contra 
EJl  oculos  aifus ,  primusque  obfijlere  contra: 

Quem  nec  fama  Deum  ,  nec  fulmina ,  nec  minitanti 
Murmure  compreffit  coelum. 


‘  Sed  nunc  videamus  etiam ,  quibusnam  rationibus  Democriti  affectatores 

impetrare  a  nobis  ftudeant ,  ut  magiftratuum  fummorum  &  civitatum  itidem 
magnopere  intereffe  credamus,  ut  omnis  Dei  cultus  &  reverentia  funditus  exftir- 1 
petur:  (/ )  Corpus,  inquiunt,  civile  aut  res  publica  membris  confiat  fui  i p forum  ) 3 
mantiflimis ,  <Sc  propterea  naturali  quadam  difeordia  fejunctis  inter  fe  &  fegrega- 

Ltbc’™'  */•  993.  P-  fi  34. 

certum]  Lucretius  Lib.  I.  vf.  108.  p. 


Efficiunt]  Lucretius  Lib.  VI.  vf. 

P-  ^^^iantos  tum^  Lucretius  Lib.  V.  vf.  1195. 


•  (c)  Et  metus  ille ]  Lucretius  Lib.  III.  vf  3-7 
p.  480. 

(  d  )  Quae  bene  cognita  ]  Lucretius  Lib:  II. 
1089.  P •  450. 

(  e )  Humana  ante  oculos  ]  Lucretius  Lib.  I*  V- 
63-  />•  26. 

Q  3  -  "in  Cor- 


Cap.  If. 


i  26  Ji/lema  fuitm  ab  utilitate  commendant. 

itis.  Metu  igitur  opus  eft,  ut  in  concilium  quoddam  cogantur:  Jam  fi  major 
I  quaedam  formido  teneat  homines,  quam  illa,  quae  Lcviathanem  five  fupremum 
j  jnagiftratum  fpe&at,  tota  magnae  illius  machinae  moles  prorfus  corruat  &  disjicia- 
;  tur ,  necefle  eft.  Metu  firmantur  unice  jmperia :  qui  metus  nifi  magnitudine  ce¬ 
teros  omnes  terrores  fuperet ,  tota  dominatio  labefaftata  concidet.  Quemadmo¬ 
dum  vero  quondam  Mofis  baculus  ceteros  magorum  devorabat  baculos ;  ita  etiam 
formido  Numinis  infinite  potentis ,  quod  poft  fata  perpetuis  homines  tormentis  ex¬ 
cruciare  poflit,  multo  imbecilliorem  ac  teneriorem  magiftratuum  fupremorum  me¬ 
tum  abfumit  prorfus  &  interimit.  Qua  quidem  ex  re  quid  nafei  poteft  aliud ,  quam 
civitatum ipfarum  interitus,  quippe  quae,  natura  duce,  minime  coaluerunt,  fed 
confilio  &  incantationibus  veluti  callidorum  hominum  conditae  &  conflabilitae 
funt?  Quocirca  praeclare  ( g )  novellus  quidam  au&or  monuit,  cavendum  ejje  ho¬ 
minibus,  ne  doctrina  de  feparatis  ejjentiis  fubftantiisque  incorporeis  (quales  Deus  &  ani¬ 
ma),  cui  vana  Arijlotelis  philofophfa  locum  unice  fecerit ,  decipi  fefe  patiantur :  etenim  hanc 
doctrinam  inanibus  vocabulis  ,  qualia  fint  inferi,  damnatio ,  ignis ,  fulphur ,  mentes  horni* 
num  perterrefacere ,  ne  patriae  fuae  legibus  obediant ,  quemadmodum ,  larvatis  commen¬ 
titiis  hominibus  appofitis ,  aves  terreri  filent ,  ne  fruges  invadant,  (b)  Idem  alio  locos 
Si  metus  fpirituum  (quorum  princeps  Deus  eft)  cejjaret ,  homines  multo  ejfent  propen- 
Jiorcs,  atque  funt ,  ad  obedientiam  legibus  praefandam.  His  adde,  poteftatem  eorum, 
qui  fupremum  tenent  in  populos  imperium ,  dirimi  diftrahique  non  debere.  Aut 
nihil  tribuendum  eft  regibus,  aut  omnia  danda  funt  illis;  nec  imperium  ullum, 
nifi  abfolutum  &  infinitum  fit,  permanere  diu  falvum  &  incolume  poteft.  Igitur 
de  auttoritate  magiftratuum  omnino  adum  erit ,  fi  aliena  quaedam  poteftas  divifum 
cum  illa  habeat  imperium,  id  quod  multo  magis  verendum  erit,  fi  vis  multo  fupe- 
rior  &  excellentior,  qualis  divina  fine  dubio  eft,  cum  ea  committatur  &  conjun- 
gatur.  Neceflarium  eft  propterea ,  ut  Deus  &  religio  de  medio  recedant ,  quo  lo- 
cus  Leviathani  fiat  vires  fuas  exferendi ,  &  membra  explicandi. 

Denique  quis  non  animadvertit,  indoli  &  naturae  civitatis  prorfus  repugnare „ 
fi  privatum  in  ea  judicium  aliquod  conftituatur,  quod  de  boni  malique,  honefti 
&  inhonefti  jufti  &  injufti  finibus  decernat?  Quidnam  vero  eft  confcientia,  quam 
tantopere  commendant  Dei  religionumque  vindices,  quam  ejusmodi  judicium, 
quod  bona  malaque  dijudicat  ?  Ergo  huic  locum  111  civitate  relinquere,  id  vero 
eft  naturam  reipublicae  funditus  evertere.  Una  tantum  efle  poteft  m  regno  vel 
civitate  confcientia  lex  nimirum  civilis.  Privatam  igitur  qui  confcientiam  intro- 

du- 

(/)  Corpus,  inquiunt,  civile ]  Omnia,  quae  ant:  In  corpore ,  Induit,  civitatis,  quando  membra 
hoc  membro  afferuntur,  Thomae  funt  Hobbefii,  movet  poteftas  fpiritualis  per  terrorem  poenarum  ae- 
cujus  has  fuiflb  fententias,  non  ignorare  poflunt,  ternarum  6?  fpem  praemiorum,  aliter  quam  a  poteft  ar 
qui  vel  libros  ejus  attigerunt  Quamquam  non  haec  te  civili  (quat  anima  civitatis  eft, )  moveri  debent, 
co  confilio  difputafle  videri  vult  Hobbejius ,  ut  verbisque  novis  &  peregrinis  intelleSum  Juffocat, 
Deum  tollat,  aut  religionem  animis  eximat,  ve-  fequentur,  quaft  convulfiones ,  diftidia  civium.  Le - 
rum  ut  paci  &  tranquillitati  civitatis  confulat.  Nos-  viathanis  Cap.  29.  p.  155.  Alio  loco  pcriculofius 
ter  vero  ita  ejus  exponit  opiniones,  ac  fi  plane*  etiam  :  Doctrinarum  ,  inquit ,  qfae  ad  feditionein 
negafTet ,  Dei  cognitionem  aut  pietatem  in  civita-  drfponunt,  una  &  prima  haec  eft:  cognitionem  de 
te  bene  conftituta  tolerari  pofle :  qUOj  etfi  fecus  bono  &  malo  pertinere  ad  ftagtilos.  Inftatu  qu*' 

fefe  habet,  vix  audeo  tamen  cauflam  hominis  or-  dem  naturali  -  neram  eam  ejje ,  concedimus :  JL<* 

nare,  quam,  fi  quo  loco,  hoc  certe  peffimam  es-  in  fta:u  civili falf a  eft.  Oftenfum  enim  eft ,  regf 
fe  fateor.  Dabo  aliquot  ejus  difta,  ut  de  fenten-  las  boni  e?  mali.  j"ftl  CJ  tnjufti,  honefti  &  tn m 
tia  ejus  facilius ,  qui  haec  legunt,  exiftimare  que-  nefti  ejje  leges  civiles ,  ideoque ,  quod  legislator  pr^ 


§.  2 2.  Conclufw  Atheorum  fubjungituv •  J2^ 

ducit,  is  nervos,  quibus  continetur  respublica,  continuo  incidit,  efKcitque ,  ut 
ad  ftatum  naturalem  revertatur  populus.  Ex  quibus  omnibus  apparet ,  grandem  illos 
philofophos  utilitatem  &  opportunitatem  imperiis  &  civitatibus  afferre,  qui  Deum 
&  religiones  pro  viribus  exturbatum  eunt. 


5.  XXII.  Atque  fic  praecipua  funt  a  nobis  argumenta  expolita ,  quibus  Democriticae  |94 
familiae  fodales  Deum  ipfum  audatter  oppugnare  folent.  Ilis  freti  ,  univerfitatem 
rerum  negant  effe  ab  intelligenti  quadam  natura  comparatam ,  animumque  ipfum 
&  intelligendi  vim,  haud  aliter  ac  reliquas  hujus  orbis  partes  ,  ex  coeca  fenfuque; 
deftituta  materia ,  aut  ex  fortuita  materiae  hujus  commotione  prognatam  effe , 
difputant.  Hanc  ideo  commotionem  naturam  vocant.  Quidquid  enim  movetur  J 
id,  ex  eorum  fententia,  neceffitate  &  natura  movetur.  Omnes  primorum  femi4 
num  motus ,  mutuae  eorum  concurfationes  &  omfli&us  ,  plagae ,  percufliones , 
reverfiones,  cohaerentiae  &  continuationes,  implicationes  &  confufiones,  difli- 
pationes  &  divortia;  hi  omnes,  inquam,  motus  fato  quodam  &  natura  contin¬ 
gunt.  Solent  etiam  non  raro  cafiis  &  fortunae  vocabulum  huic  rei  accommodare  J 
quoniam  nulla  providentia  &  confilio,  fed  temere ,  haec  omnia  fieri  &  adminiftra- 
ri,  fcifcunt. 

Omnium  ergo  rerum  primordia  corpufcula  ponunt  elle  tenuiffima  ,  five  infi¬ 
nitam  atomorum  multitudinem ,  quas ,  licet  figura  &  mole  mirifice  difcrepent ,  vi¬ 
ta  tamen  omnes  &  fenfu  carere  &  deftitui,  ajunt.  Has  multiformes  atomos  ex 
infinito  tempore  in  immenfo  fpatio,  fine  ulla  cauffa,  volitaffe  perhibent,  variis¬ 
que  modis  paullatim  concurfaffe :  ex  quo  fa6tum  fit,  ut  multiplici  ratione  cohae- 
ferint  inter  fe  &  connexae  fuerint :  at  quum  eadem  deinceps  corpufcula  varios 
feciffent  impetus,  iftaque  ratione  femet  ipfa  &  attrivi  flent  &  impediviffent ,  tan¬ 
dem  cafueveniffe,  ut,  fa£h.  quafi  confpiratione ,  in  concilium  quoddam,  unum- 
que  vel  plures  coirent  vortices.  Pollremo  poft  infinitas  implicationes  &  expli¬ 
cationes  ,  molitiones  &  periclitationes ,  quum  mille  formas  &  figuras  nunc  induis- 
fent,  nunc  exuiffent  atomi,  illam  rerum  figuram  &  complexum  fubito  exftitiffe, 
quam  hodie  adfpicimus  ,  terram ,  aquam  ,  ignem ,  aerem  ,  folem ,  lunam  ,  fidera , 
plantas ,  animalia ,  homines.  Atomi  itaque  fenfus  expertes  temereque  comrno- 
tae  »*  feu  confufum  chaos  materiae,  femina  illa  funt,  fi  h'os  audias,  e  quibus 
tota  rerum  univerfitas  profe&a  primum  &  concreta  efi:. 

Iffam  mundi  concretionem  &  coagmentationem  (*}  Lucretius ,  ex  Epicuri  prae- 

cep- 


hlZumejl0  !!!1'  lu°d id.  P"  ’f° 

rn  £1'  rrr"  -Privati  autem  homines,  dum 

cognitionem  bom  (f  mali  <ut  fe  traIimu  cupimt 
fijcut  reges,  fuoijalva  civitate  fieri  non  potell. 
Elmenus  de  ave  Cap.  12.  J.  r.  /.  8l.  Addam 
j:ri  ®  0CHJn)4  ?UI  ^.Primis  illuftrat  ea,  quae  hic 
ntur :  Do&nna  alta,  quae  obedientiae  civili  re¬ 
pugnat,  efi,  quidquid  faciat  civis  quicumque  contra 
c°uJ dentiam fuam,  peccatum  effe:  quae  doftrina  ab 
eo  uafcitur ,  quod  judices  fe  faciunt  homines  boni  £? 

Conficientia  enim  &  judicium  hominis  eadem 
YaS [fi  &  erroribus  obnoxia.  Etfi  ergo  is,  qui  nui - 
teccet  Civili  Agatur,  contra  conjcientiam  agens 
*  >  propter  e  a  quod  asionum  Juarum  regulam 


aliam  non  habet ,  praeter  fuam  ipfius  rationem ;  ali¬ 
ter  tamen  J e  res  habet  in  iis ,  qui  legibus  civilibus 
fefe  fubmiferunt ,  ubi  non  privata ,  fed  publica  lex 
'unicuique  civi  pro  confcientia  habenda  efi.  Allo¬ 
qui  in  tanta  confidentiarum ,  id  efi,  opinionum  pri¬ 
vatarum  varietate  neceffario  civitas  dividetur,  nec 
furnmae  potefiad  obediet  quisquam,  niji  quatenus  fi- 
' bimet  ipfi  vifum  erit.  Leviathan.  Cap.  29.  p-  1 52- 
(i)  Novellus  quidam  au ftor]  Hobbefi  1  non  qui¬ 
dem  ipfa  verba ,  at  fententiam  hic  expreflit,  qua» 
non  uno  in  loco  profeiius  cft.  Lege  Leviathanis 
CaP-  45-  p.  305.  C.  46.  p.  318./  (fc. 

(  «  )  Idem  alio  loco  ]  Hic  ego  vertere  debui  ver- 
ba  Anglica,  quae  Cudworthus  JIobbeJio  fuppeditat. 


cap.  ii; 


Conclufio  Atheorum  fuh jungitur. 


cepto,  his  verfibus  explicuit':  quamquam  in  illis  nulla  vorticum ,  quos  dixi,  men¬ 
tio  exftat ,  quos  tamen  non  poftremam  partem  fuifle  accepimus  antiquae,  quam 
Democritus  Conftituit ,  difciplinae. 

Sed  quibus •  ille  modis  conjectus  materiai 
Fundant  coelum  ac  terram ,  pontique  profunda , 

Solis,  lunat  curfus ,  ex  ordine  ponam. 

Nam  certe  neque  confilio  primordia  rerum  A 
Ordine  fe  quaeque  atque  fagaci  mente  locarunt. 

Nec' quos  quaeque  darent  motus ,  pepigere  profecto : 

Sed  quia  multa  modis  multis  primordia  rerum 
Ex  inftnho  jam  tempore  percita  plagis  , 

Ponderibusque  fuis  confucrunt  concita  ferri , 

Omni  -modisque  coire  ,  atque  omnia  pertentare  , 

Oiiaecumque  inter  f e  pojfent  congrejja  creare : 
froptcrca  fit ,  uti  magnum  volgata  per  aevum, 

Omnigenos  coetus  &  motus  experiundo , 

Tandem  ea  conveniant ,  quae,  ut  convenere,  repente 
Magnarum  rerum  fiant  exordia  faepe , 

Terrai ,  maris ,  coeli ,  generisque  animantum. 

94  Sed  ne  quis  forte  credat,  quod  videntur  nonnulli  facere,  ab  Epicuro  profeftam 

efle 


ut  de  fenfu,  quem  in  hoc  difto  e  fle  vult,  melius 
conflaret  Icftoribus.  Ipfa  vero  Hobbefii  Latina  ver¬ 
ba,  quae  fine  ullo  dubio  hic  referre  voluit,  paullo 
aliter  fefe  habent,  nec  de  metu  fpirituum ,  fed  de 
metu  fpeftrorum,  quod  quidem  facilius  excufatur, 
loquuntur.  Si  metus  hic  fpeBrorum ,  in  quit  Hobbe- 
jius ,  fuhlatus  effet ,  ftinulque  prognojrica  a  fomniis , 
aliaque  multa ,  quae  inde  dependent ,  c?  quibus  ho¬ 
mines  ambtioji  aftutique  populo  fmpiici  abutuntur , 
cives  in  omni  civitate  ad  obedientiam  multo  magis 
eruditi  ejfent,  quam  nunc  fient.  Leviathan.  Cap.  2. 
p.  8.  ed.  Amjltlod. 

(i  j  Lucretius ]  De  natura  rerum  Lib.% 5.  vf.  417- 
p.  2  79-  f.  At  codices  editi  horum  verfuum  aliqUos 
paullo  aliter  exhibent.  Ita  quintus  verfus  in  mul¬ 
tis  exemplis  ita  legitur  : 

Ordine  fe  fuo  quaeque  fagaci  mente  locarunt. 
Verfus  feptimus  in  omnibus  libris  ita  fefe  habet: 

Sed  quia  multimodis  multis  primordia  rerum. 

Ex  ingenio  itaque  hunc  verfuin  cmendafTe  fufpi- 
cor :  quod  non  male  ipfi  cedit.  Similiter  verfus 
decimus  quartus  aliter  hic,  atque  in  omnibfls  co¬ 
dicibus,  expretius  exuat.  Nov  iiiima  editio  legit: 

Tandem  conveniant  ea->  aLme  conventa  repente. 

(jfc )  Sed  ipfuni  loquentem  audlafnus ]  Verba  haec 


Platonis  exftant  Libro  X.  de  legibus  p.  666.  opp- 
Verfionem  Ficini,  quoniam  male  mentem  refere¬ 
bat  philofophi ,  paffim  emendare  debui.  Quod  au¬ 
tem  Cudworthus  eamdem  his  verbis  fententiam  de 
ortu  naturae  rerum  arbitratur  contineri,  quam  Lu¬ 
cretius  profcfllis  efl ,  id  nec  mihi ,  ncc  aliis  fortas- 
fis  perfuadebit.  Perfpicuum  quidem  efl,  quorum 
fcita  hic  exponit  Plato,  eos  mundum  hunc  putafTc 
temere  ac  fortuito,  non  ratione  quadam  divina  aut 
confilio  comparatum  cfie,  atque  adeo  Deum  fuftu- 
lifle :  neque  aliud  in  univerfum  Lucretio  &  magi- 
flro  ejus,  Epicuro ,  placuit.  Inde  vero  noTidum 
conflat,  utrosque  de  primis  rerum  feminibus  idem 
fenfifTe,  atque  naturae  rerum  origines  ab  atomis 
omni  qualitate  privatis  repetiifle.  Aut  me  omnia 
fallqpt,  aut  contrarium  ex  Plcctone  patet :  qui ,  poft- 
quam  dixerat ,  homines  illos ,  quos  pungit ,  affir¬ 
mare,  cafu  omnia  corpora  clle  fatta,  haec  poft 
verba,  ot*n «j  addit:  ©ipi**  8 

srpsj  bypx ,  ii  f*x>.ctzx  <rx?.-/,fx,  yj  x-xrrx,  **o<rd 
rjj  rir  ttx^r.w  xjxcrii  xzlx.  arx*/** 15  <rv>t- 

•  Singula  Jtngulis,  frigida  calidis ,  ficca 
humi  dis,  mollia  duris,  &  omnino  contraria  contra¬ 
riis  adhaefiffe ,  fortuna  duce  convcriijfe ,  ac  necefji- 
tnte  contemperata  ejfe.  Haec  vero  vehementer  difere- 
pant  ab  Epicuri  &  reliquorum,  qui  atomos efle  puj' 
nant .  fententiis.  Nam  cum  hi  nullam  atomum  na¬ 
tura  ipfa  frigidam ,  calidam  ,  nccam,  aut  humidajn 
e!fc  velint,,  ilii,  quos  plato  inducit,  philofopm 
ouasdam  particulas  lmmidas ,  alias  ficcas,  has  W' 
gidas,  ilia?  calidas,  ideft,  qualitatibus  donatas 


§.  22«  Conclu fio  Atheorum  fuh jungitur.  129 

efle  primum  hanc  do&rinam,  juvabit  hic  indicare,  Platonem  diu  ante,  quam  hanc 
lucem  Epicurus  adfpiceret,  totum  hoc  impietatis  commentum  commemorafle.  Sine 
dubio  Leucippi ,  Democriti ,  &  Protagorae  fcitafunt,  quae  explicat;  ipfe  vero  nomina 
hominum ,  ut  contemni  a  fe  illos  quodammodo  doceret ,  prorfus  fibi  efle  reticenda 
duxit.  ( k )  Sed  ipfum  loquentem  audiamus:  ^  yla>  cttggs  (pien 

*vai  ft<d  wx*l  ^  T*TWr  *  KM  t* 

Hfa  )  crhluC>!<; ,  acpuv  n  me/,  rxruv  ytycmxf ,  rreumhuc  01 7«v  d^v^tov'  nyy  j  cpip- 
/dfax  t?  luvdfxiuc  'imsn  tKotfuv ,  >j  p7ri7p.c0y.lv  ,  u^pirjov^  x.  T.  a.  T<u/'t^ 

*T«  ‘jefoltJMVCtl  7ZV  TS  CAOV  ^aq  5TOV^6  OWOX  KXT  XytVOf  ,  ^  £»#  oJj 

K90  <Pvtt»  ^vpirtcvS  ,  upuv  7nzru)V  ck  txtuv  fyofdfauv  ,  t?  2^'  ,  (<£fliaiv)  asSe  2^35 

©iov ,  n%v!u/ ,  ,  0  Kiytufyj ,  <p viri  nfj  'n,yj$  ,  'ri%vlw  J[  iiifov  c^c  rxruv 

ignem ,  aquam ,  terram ,  aerem  ,  (id  eft,  quatuor  elementa)  omnia  haec 
n°n  arte ,  /ft/  wafMra  &  fortuna  ejfe  (Athei)  dicunt,  (id  efl: ,  haec  omnia  fortuita 
quadam  atomorum  concurfatione ,  non  autem  a  Deo  efle  comparata.)  Corpora  etiam , 
po/2  /j<z££ /««f ,  r^raw  terrenarum ,  yo/fr,  flellarum  omnium  (quae  tum  om¬ 

nes,  Atheis  his  exceptis,  anima  efle  praedita  putabant,  ac  pro  inferioribus  habe¬ 
bant  Diis)  exi/lis  ejfe  fatia ,  animaque  prorfus  carere,  affirmant.  Fortuna  enim ,  quo 
unumquodque  vis  fua  impulit,  latum  ejfe  &c.  Hoc  patio  coelum  totum  &?  quae  in  co  funt , 
omnia,  animalia  quoque ,  &?  plantas,  &  anni  tempora  producta  ejfe ,  non  prr  mentem  quam¬ 
dam,  aut  per  Deum  aliquem  ,  neque  per  artem ,  fed  natura ,  ut  ajunt ,  £?  fortuna.  Ipfatn 
vero  artem  &  mentem  deinceps  ex  iisdem  principiis  exortam  ejfe. 


fe  volunt.  Iidem  contraria  contrariis  adhaefifle  af¬ 
firmant  :  quod  iterum  multum  abeft  ab  Epicuri  dis¬ 
ciplina,  qui  non  ipfam  naturam  corpufculorum ,  fed 
figuram  tantum  &  motum  conjunctiones  illas ,  quas 
fidemus  ,  peperiflfe  ftatuebat.  Quomodocumque 
^itur  hi  Platonis  philofophi  de  rerum  natura  fenfe- 
rmt>  kl  tamen  planum  eft,  non  ita  eos,  ut  Epi- 
curuin ,  fenfifle.  Hinc  infra  C.  3.  §.  23.  multo  ju- 
«ucat  reftius  &  probabilius ,  quum  Platonis  locum 


hunc  ait  deferiptionem  difciplinae  Anaximandri 
continere,  quam  Hylopathicam  appellare  folet.  Sed 
Cwhtiorthus ,  quum  totus  amore  philofophiae  illius 
arderct,  quae  nomen  ex  corpufculis  invenit,  ubi¬ 
cumque  veteres  videbat  diflerere  dc  fortuita  natu¬ 
rae  rerum  creatione,  ibi  atomos  fibi  cernere  vide¬ 
batur.  Quare  etiam,  utfufpicor,  illa  Platonis  ver¬ 
ba  hic  omifit ,  quae  fuae  obftare  non  ignorabat  fen- 
tentiae. 


R  * 


CAPUT 


CAPUT  TERTIUM. 


INTRODUCTIO  AD  CONFUTATIONEM  ARGUMENTORUM,  QUIBUS  PUG¬ 
NARE  SOLENT ,  QUI  DEUM  ESSE  NEGANT :  IN  QUA  VARIAE 
ATHEISMI  FORMAE  AC  SPECIES  SIOILLATIM  ENARRANTUR, 
ATQUE  ISTA  OCCASIONE  DE  NATURA  GENITRICE 
NECESSARIA  DISPUTATIO  INSTITUITUR. 

©  OSSfl»  ©  cOC-Ca  ©  ‘«SS*»  ©  ©  <«S$0  ©  <H1&  ©  •HiO  © 

ARGUMENTUM. 


§.  I.  C uperiori  capite  eorum  argumenta ,  qui ,  ut  Deum  tollant ,  vfczfii  7»  materia  ineffe 
praecipiunt,  non  potuerunt  una  cum  ejus  familiae  rationibus  explicari,  quae  ad 
Deum  tollendum  atomis  abutitur ,  eo  quod  hae  fettae  toto  genere  differant  &?  dis junSlae  fint. 
Natura  &  indoles  doftrinae  ejus,  quae ,  dum  vitam  tribuit  materiae  ,  Deum  tollit ,  clarius 
exponitur.  g.  II.  Decet  vero ,  ne  haec  difputatio  perperam  intelligatur ,  hanc  in  animo 
femper  infixam  habere  regulam  •  Non  omnes ,  qui  vitam  ineffe  volunt  in  mato  ia ,  Jlatiin 
pro  Meis  ‘effe  habendos ,  aut  pro  fimulat oribus  religionis  &  pietatis.  g.  III.  /A  ilii  ta¬ 
men,  qui  fic  vitalem  effe  credunt  materiam ,  nt  fimul ,  fo/pora,  niA/7  e]]e  cenfeant 

in  rerum  natura ,  propter  cauffas  ab  Atheismi  crimine  abfolvi  nequeunt,  f  IV.  Stra¬ 

to  Lampfacenus ,  qui  Phxficus  vulgo  dicitur ,  primus  videtur  illud  Athei  sini  genus,  quod 
vitam  tribuit  materiae  ,  ' introduxi]] c :  nullum  enim  altum  effe  Deum  credidit ,  quam  vitam 
naturalem  quae  refidet  in  materia.  g.  V.  Probatur  amplius  Stratonem  fuiffe  Atheum , 
fed  non  ejus  veneris  cujus  Democritum ;  quoniam  omni  materiae  naturam  quamdam  effec¬ 
tricem  verum fenfu  & 'ratione  deflitutam,  ineffe  judicavit.  g.  VI.  Strato  rerum  omnium 
origines  non  repetebat  a  fortuna  fc?  cafu,  quemadmodum  Democritus,  nec  tamen  genitricem 
quamdam  naturam  toti  univerfitati  pr ae fidere  putabat ,  verum  omnia  effe  nata  cenfebat  ex 
temperatione  quadam  cafus  virtutis  effectricis :  ex  quo  denuo  intelligitur ,  hominem  in  illis 
numerari  debere  Atheis ,  qui  vitam  materiae  tribuunt.  g.  VII.  Celeberrimus  Hippocrates 
neque  ex  Hylozoitarum  ordine,  neque  ex  Democriticorum  familia  fuit  Atheus ,  fed  Deum 
credidit  effe  corporeum ,  ut  Heraclitus  fecit,  g.  VIII.  Plato  neque  impietatis  hujus  hylo> 
zoiticae  meminit ,  neque  aliud  commemorat  Atheorum  genus ,  quam  eos,  qui  rerum  omniuin 
origines  a  fortuita  quadam  natura  repetunt.  Quare  'aut  Democriti  focios  ab  eo  reprehendi 
certum  ejl,  aut  Anaximandri ,  de  cujus  impietate  paullo  pojl  agetur.  g.  IX.  Incredibile 
ejl,  ante  Democritum  &  Leucippum  nullos  fuiffe ,  qui  contra  Deum  difput arent ,  philofo • 
phos.  Plato  omni  aetate  fuiffe  obf er  vat  aliquos,  hoc  morbo  contaminatos.  Arfioteles  vere 
primorum  phihfophorum  aliquos  affirmat  cauffam  tantum  materialem  ,  non  autem  efficien¬ 
tem  aut  intelligwtem ,  naturae  rerum  afignaffe.  Materiam  nimirum  unam  effe  putabant 
rem  illam  ,  quae  fubfijlat ,  reliqua  vero  omnia  qualitates  tantum  materiae ,  quae  gignantur, 
13  vicijjim  corrumpantur,  §.  x.  Sententia  horum  pbilofophorum  melm  cognofcitur  cX 
Arijlttrfis ,  quibus  eos  Oppugnat ,  argumentis.  Is  autem  hoc  primum  illis  objicit ,  quo* 


ARGUMENTUM.  i3r 

nullam  motus  caujjam  redderent ,  fed,  nefeio  unde ,  in  orbem  eum  introducerent.  J.  XT.  Dein¬ 
de  Arifloteles  queritur ,  philofopbos  ijlos  caujjam  §  ii  ^  nullam  afferre,  nec  y  quid 

Jit  illul ,  explicare ,  unde  tanta  naturae  conflantia  tantaque  rerum  concinnitas  nata  fit . 
Anaxagoras  primus  ex  philofopbis  feclae  Ionicae  mentem  bonum  principia  ejfe  rerum  dixit. 

§•  XII.  Arifloteles  igitur  quos  inducit ,  pbilofophi  reapfe  fuerunt  Athei :  non  quidem  prop • 
terta ,  quod  nihil  ejfe  crediderunt ,  praeter  corpora :  idem  enim  Heraclitus  &  Zeno  docue¬ 
runt,  qui  non  idcirco  inter  Atheos  numerantur ,  quoniam  ignem  fuum  putabant  ejfe  praedi¬ 
tum  intelligentia ,  totumque  mundum  animantem  cenfebant :  fed  idcirco  primum  f  quod  ma¬ 
teriam  dictitabant  omni  vita  &  fenfu  vacuam  unum  ejfe  rerum  omnium  principium . 

§•  XIII.  Deinde  ideo ,  quod  fi  ah  ipfa  recedas  materiae  fubflantia ,  res  omnes ,  ipfamque  vitant 
&  intelligentiam  ,  generari  &  corrumpi  pqffe  docebant :  ex  quo  confequitur ,  nullum  ejfe 
( dium  Deum  ,  quam  qui  nafcatur ,  rurfus  obeat.  Veteres  illi  Theologi ,  gw  Theogonias 
confcripferc ,  Deosque  omnes  ex  chao  &  nofte  eduxerunt ,  Deum  reliquerunt ,  razp- 

wro  fujlulcrunt.  Materiam  enim  fenfu  carentem  pro  fummo  habebant  Numine. 

5-  XIV.  Magnum  tamen  intcrefl  discrimen  inter  bos  Ariftotclis  philofopbos ,  qui  ad  mate¬ 
riam  retulerunt  omnia ,  &  inter  veteres  philofopbos  Italicos.  Illi  enim ,  ji  ab  una  disces - 
fris  materia ,  rw  omnes  generari  dicebant ,  rurfus  corrumpit  hi  vero  nullam  rem  vere 
exfijl entem  generari  £?  corrumpi  dicebant ,  ideoque ,  hoc  nixi  principio ,  formas  £?  qualita¬ 
tes  corporum  tollebant ,  animum  vero  corpore  vacare ,  nec  generari  ,  ajfevcrabant.  §.  XV.  Opz- 
iw  moJzx  veteres  illi  phy  (ici ,  quos  Arifloteles  inducit ,  /7/m7  rationis  f citum ,  quod  pbilofophi 
Italici  urgere  folebant:  Ex  nihilo  nihil  fit,  aut  in  nihilum  abit,  propujare  ac  depellere 
Jluduerint.  Anaxagoras  inter  f  citae  Ionicae  philofopbos  primus  eo  usque  huic  praecepto 
rationis  obfequutus  ejl ,  «f  inde  /joc  duceret  confeltarium ,  ejfe  naturam  corpore  vacantem , 
qualitatesque  formas  ante  Jlatueret  exfijtcre  in  atomis  fimilaribus :  formas  enim  £?  qua¬ 
litates  res  ejfe  putabat  a  materiae  fubflantia  dijlinftas.  §.  XVI.  Errant  recentiores  qui¬ 
dam,  qui  ex  eo,  quod  Arifloteles  affirmat ,  pleros  que  omnes  veterum  pbilofoph  orum  cenfuijfe , 
mundum  ejfe  f  altum  ,  concludunt ,  eoi  ozzz/zei  Ztew/w  profcjfos  effli  Arijlotelemque  idcirco 
ineo,  quod  aliquos  fuijfl  affirmat  Atheos,  a  femet  ipfo  djjidere.  Omnes  Athei ^  mundum 
docuerunt  ejfe  f  altum ,  aut  initium  habuiffe:  quemadmodum  nonnulli  etiam  fupremi  Numinis 
Prof effores  aeternum  ejfe  mundum  docuerunt,  verum  ita,  ut  eum  Deo  tamen  fubji cerent. 
Qitamobrem  diflingui  debet  inter  mundi  fyflema  materiam.  Hlud  coepiffe  concedebant 97 
Athei:  hanc  vero  per  fe  ex  omni  aeternitate  exflitijfl  judicabant.  J.  XVII.  Plato  &  alii 
hoc.  impietatis  genus  ad  minimum  aequale  Homero  ejfe  contendunt ,  quippe  qui  ex'  Oceano  feu 
fluida  materia  omnes  Deos  ejfe  natos  perhibet.  Antiquiffuna  certe  ijla  eji  Athehmi  forma , 
qtiae  verbis  quidem  Deos  relinquit,  at  omnes  deinde  ex  chao  nolle  educit.  Ariflopbanes 
hanc  dottrinam  expojuit  verfibus ,  qui  nollem  &  chaos  ovum  primum  peptrijfl  canit ,  ex  qut 
poflea  prodierit  amor:  qui  cum  chao  commijlus  coelum  [f  terram ,  animalia ,  univerfamque 
Deorum  turbam  genuerit.  §.  XVIII.  Arijlotelis  tamen  judicio  Parmenides ,  Hefiodus ,  & 
aliii  qui  amorem  fimilitcr  pro  antiquijfimo  habuerunt  Deo,  ex  turba  Atheorum  eximi  de - 
mt'  Crediderunt  enim  ,  amorem  hunc  principium  ejfe  agendi  facultate  praeditum  ,  aut 
carlffam  motus  in  rerum  natura.  Quod  fi  ita  ejl ,  non  potuit  ex  ovo  no  Itis  aut  ex  chao 
nafei,  fld  natura  fine  dubio  ejl  omni  materia  prior.  Simmiae  Rhodii  carmen ,  quod  honori 
umoris  coelejlis  confecravit ,  Alae  inferiptum.  Hic  amor  non  ejl  ille,  quem  Plato  ait  ex 
lenia  £?  poro  prognatum  ejfe.  Quo  fenfu  refte  dici  queat  amor  fupremum  ejfe  Numen  & 
fons  omnium  rerum.  §.  XIX.  Oitamvis  Arifloteles  aliis  in  locis  Democritum  &?  Leucip- 
fun  e°i  .nomine  cafliget  1  quod  ex  materia  rerum  omnium  origines  repeterent :  hi  tamen  non 
J  m  ««  ,  quos  in  ifcis  paUiiQ  ante  aiiat\s  reprehendit  ideo ,  fed  antiquiores  quidam  philojo- 

R  2 


ARGUMENTUM.  Cap.  iil 

Dhi  •  < lui  propterea  non  atomis  fuerunt  dediti  ,  fed  Hylopathici  potius  dici  debent, 
V  xx.  Omnes  Ionicae  familiae  pbilufopbi ,  qui  ante  Anaxagoram  vixerunt,  quorum  ca- 
j)'ut  Thales  eft ,  ah  Arifiotele  Atbeismi  accufantur.  At  multi  funt  graves  &  idonei  aufto- 
\es,  qui  Thaletem  ab  hoc  crimine  liberant.  Qui  facium  fit ,  quod  Thales  hujus  culpae  poflu- 
latus  Jit.  Proximus  vero  Thaletis  fucccjfor ,  Anaximander ,  multo  rectius  pro  eorum  philo- 
fophorum ,  qui  Deum  ejfe  negarunt ,  habetur.  XXI.  Locus  Arijlotelis  expendi¬ 
tur,  qui  ab  Anaximandro  videtur  Atbeismi  crimen  depellere ,  veteresque  non  ficus,  ac  re - 
c  enti  ores ,  in  hunc  induxit  errorem ,  ut  Anaximandrum  ab  bac  labe  purgarent.  Ofienditur 
vero  hic  'locus  fi  reSe  confiderctur ,  contrarium  probare ,  atque  Anaximandrum  principem 
illorum  pbilofiphorum  facere ,  qui  Deum  fufiulerunt.  §.  XXil.  Quod  vero  Anaximander 
materiam  finfu  vacuam  Deum  appellavit ,  id  mirum  videri  non  debet.  Omnes  enim ,  qui 
nullum  putant  ejfi  Deum  ,  oportet  materiam  pro  fummo  habere  Numine.,  Potefi  etiam 
certo  finfu  materia  immortalis  &  omnium  rerum  moderatrix  dici .  Grmi  interpretes  in 
bunc  Arijlotelis  locum  idem  fintiunt.  §.  XXIII.  Teflimoniis  docetur  pluribus ,  pbilofi • 
phiam  Anaximandri  ad.  alendam  fummam  impietatem  fuijfi  comparatam.  §.  XXIV.  W- 
male  Jemper  de  his  rebus  judicavit ;  neque  inter  viros  ceteroqnin  eruditos  defunt,  qui 
pauciores ,  quam  re apfi  fuerunt ,  numerarunt.  Anaximander  Democritus  idem  , 

ad  fummam  rei ,  fintiunt ;  at  non  unam  fc?  eamdem  philofiphandi  viam  fequuntur. 
Apud  Platonem  loci  quidam  exftant  ,  quibus  illa  Atbeismi  forma  potius  tangitur ,  quae, 
Anaximandro  placuit ,  quam  ea,  quae  Democrito  fij e  probavit.  §.  XXV.  Caujfae,  qui¬ 
bus  Democritus  &?  Leucippus  adducti  funt  ,  ut  novum  Atbeismi  genus  ementirentur. 
J.  XXVI.  Praeter  has  tres  impietatis  formas ,  quarta  etiam  pafiim  deprehenditur :  cui 
qui  dediti  funt ,  mundum  non  ejfi  quidem  animal ,  at  plantae  tamen  genus  arbitrantur ,  in 
qua  natura  lateat  genitrix ,  rerumque  omnium  rffcftrix  £?  moderatrix ,  at  ratione  &  fin¬ 
fu  plane  vacua,  fi.  XXVlI.  Haec  Atbeismi  forma  ,  quae  vitam  quamdam  genitricem 
toti praefidere  naturae  fiifcit ,  haere  ab  Hylozoi tarum  opinione  differt ,  quod  c  afui  (f  for¬ 
tunae  nihil  relinquit  cnmia  vero  fato  &  necejfitati  naturae  unius  genitricis  &  ordine  pro¬ 
cedentis  jubjicit.  fi.  XXVIII-  Tametji  fieri  potuit,  ut  omni  aetate  homines  effient  bac.  lue. 
infefti ,  ut  omnia  crederent  a  natura  quadam  ficlrice ,  at  finfus  rationis  inani,  adtai- 
nijlrari  &  gubernari ;  in  primis  tamen  cx  Heracliti  c?  Stoicorum  dijciplma  nonnulli  ea 
imbuti  fuijje  videntur.  Quocirca  haec  impietatis  forma  ,  quae  unam  ejfi  putat  in  hac 
univerjitate  naturam  genitricem,  P f cudo  -  Zenoni  ana  appellari  poterit.  §.  XXIX.  Prae¬ 
ter  ilks  Atheos,  qui  pbilcfopbati funt ,  omnifimper  aevo  exjhterunt  alii  Athei  Enthufiaftae 
ac  Lanatici.  Quamquam  certo  finfu  omnes  Athei  Enthufiaftae  Lanatici  dici  poffunt , 
quoniam  ab  impetu  rationis  nefiio  impelli  Jefi  patiuntur.  $.  XXX.  Fingi  vix,  ac  ne  vix 
quidem  animo  potefi  alia  forma  Atbeismi,  praeter  ijtas  quatuor ,  quas  enumeravimus. 
Omnes  enim  jithei  corporibus  totam  rerum  naturam  abfilvi  judicant :  quamquam  non 
omnes ,  qui  nihil  ejfi  volunt ,  praeter  corpora ,  propterea  fiatim  inter  Atheos  referendi 
funt,  verum  illi  tantum ,  qui  primam  rerum  omnium  caujfam  ratione  volunt  cjfie  defiitu- 
tam.  §.  XXXI.  Difiributio  Atbeismi  proponitur  :  ex  qua  &  patet  unde  quatuor  illae 
formae  nafcantur  impietatis  adverfus  Deum ,  fcf  fimul  difirimen ,  quo  illae  disjunguntur* 
apparet.  §.  XXXII.  Qui  de  materia  fentiente  fcf  ratione  praedita  garriunt ,  tllt  parum 
intelligunt ,  quidnam  Atbeismi  caujfam  contineat.  Illi  vero ,  qui  ex  afirts  praefidia  ad 
firmandum  Athtismum  petunt ,  quum ,  quid  fibi  velint,  ipfimet  ignorent ,  commifirationeni 
potius,  quam  refutationem  merentur.  $.  XXXIII.  Alia  generum  Atbeismi  difiributio  pro¬ 
ponitur.  Omnes,  qm  Deum  ejfie  negant ,  vel  a  principio  quodam  mere  fortuito  &?  temera¬ 
rio,  a  motu  nimirum  materiae  nulla  lege  definito  ,  rerum  omnium  origines  repetunt,  aut  a 


§.  i.  Athei  Rykmtae  defer  ibunt  ur.  133 

natura ,  via  quidem  &  arte  prngrediente ,  verum  fenfus  inani.  Quinam  Athei  aeternitatem 
mundi  negaverint ,  &  quo  Jenfu  id  fecerint.  .  g.  XXXIV.  Ex i his  quatuor  Atheismi  for¬ 
mis  binae  illae ,  quas  Democriticam  aut  atomicam ,  Stratonicam  five  hylozoicam  nomi¬ 
navimus,  ceteris  praejiant.  Quare,  bis  refte  &  ordine  confutatis ,  omnes  eorum  rationes  f 
qui  Deum  ejfe  negant,  projl ratae  prorfus  &?  convidtac  erunt.  §.  XXXV.  At  bacc  duo 
Atheismi  genera  quum  pugnent  inter  fe ,  illud  in  primis  genus  Jpcttare  nos  oportet ,  quod 
ex  atomis  dif putat.  Deinceps  tamen  ejus  quoque  copias  difpellemus  ,  quod  vitam  inejfe  prae¬ 
dicat  in  materia  ,  &  perfpicue  contra  omnes ,  qui  nil  effe  volunt ,  nifi  corpora ,  demonjlra- 
bimus  ,  nec  cogitationem  nec  vitam  ullo  modo  in  materiam  cadere  pojfe.  §.  XXXVI.  In - 
terim  nulam  earum  feclarum  ,  quae  contra  Deum  pugnant ,  intattam dimittemus  ,  fed 
omnes ,  quoniam  de  eo ,  quod  principium  ejl ,  confentiunt ,  confutabimus.  OJlendemus  etiam 
Deteres  Atheos  atomicos  aetate  multum  eorum  fuperare  ortum ,  qui  vitam  materiae  tribuunt. 


rgo  patent  jam  magna  illa  impietatis  myfteria,  quae  non  male  9$ 
regni  tenebrarum  myficria  dixeris.  In  quorum  nonnullis  expli¬ 
candis,  quod  non  nimis  longus  fuerim,  id  prudens  feci:  nam 
inferius ,  ubi  demonftrabitur,  quanam  verfutia  &  calliditate 
utantur  religionum  irrifores ,  ut  vim  ratiocinandi  &  cogitan¬ 
di,  qua  valent  homines,  fine  Deo  natam  effe,  probent,  co- 
piolius  ea  enarrandi  locus  fuppeditabitur.  Vidimus  adhuc  univerfe,  quot  quibusque 
fulcris  tota  impietatis  cauffa  nitatur :  figillatim ,  quidnam  habeant ,  qui  ad  Deum 
oppugnandum  atomos  in  aciem  educunt ,  quo  genere  nihil  in  hac  turba  nobilius 
ell,  fpe£tavimus.  Praeter  hos  vero  aliam  verfari  etiam  inter  homines  commemo¬ 
ravimus  Atheorum  familiam ,  quibus  Hylozoitarum  a  nobis  inditum  ell:  vocabulum. 
Ejus  familiae  argumentationibus  in  fuperiori  difputatione ,  tametfi  nihil  eorum  prae¬ 
termittere  voluerimus,  quae  cauffam  impietatis  exornare  &  juvare  poterant,  locum 
tamen  aliquem  concedere  non  licuit.  Namque  prorfus  funt  eorum  rationibus  con¬ 
trariae,  qui  atomos  in  Deuin  immittunt ,  fic  ut  una  ftare  nequeant  utriusque  faftio- 
ms  argumenta ,  mutuoque  fefe  tollant  &  interimant.  Scilicet,  qui  atomis  abutun¬ 
tur  ad  religionem  labefadlandam ,  illi  negant,  corpus  effe  aliud  aliquid ,  quam  materiam 
cxtfiofam  &  renitentem,  ideoque  vitam  omnem  &  cogitandi  facultatem  penitus  abeo 
removent.  At  contra,  quos  Hylozoitas  nominavimus ,  cum  ipfa  corpora,  tummi- 
tumam  quamvis  eorum  particulam ,  etfi  ratiocinandi  virtute  careant  ac  intelligen- 
»  vitam  tamen ,  perceptionem ,  &  appetitionem  quamdam  ipfa  naturae  lege  com  - 
plecti .  confirmant.  Ex  quo  apparet,  vitam  eos  &  materiam  extenfam  non  fecus,, 
ac  duas  res  imperfe&as,  quae  unam  conftituant  naturam,  cui  nomen  corpus  fit, 
Jpectare.  litavero  vita,  non  animalis  quidem,  fed  genitrix,  quam  ineffe  praedi¬ 
cant  materiae,  cundtisque  ejus  partibus,  hanc  habet  virtutem,  ut  quaelibet  mate¬ 
riae  portio  fe  ipfam  via  &  artc  formare  &  fingere,  iisque  virtutibus,  quae  in  fe* 
padere  poliunt,  donare  queat,  tametfi  rationem  &  confilium  numquam  vel  adhi- 
eat  ad  eam  rem,  vel  etiam  adhibere  poflit.  Atque* haec  materiae  machinatio  eo- 
lJS?lS  ^0Ce-C^lt ’  hoc  genus  audiamus,  ut  in  brutis  animalibus  fenfus  & 

delectatio,  in  hominibus  vero  confilium,  ratio ,  &  intelligentia  inde  nafcatur.  Haec 
h  ita  fefe  haberent  omnia,  neque  anima  nobis  opus  effet  corporis  experte,  qua  aptf. 
redderemur  ad  intelligendum  &  cogitandum,  neque  rerum  univerfitas  Deo  quodam, 
gubernatore  &  moderatore  ,  ne  qua  ratione  praeceps  ferretur,  indigeret.  Quod  ita- 
H  utrumque  hoc  impiorum  genus  fecernit,  hoc  unum  in  primis  eft;  Qui  ad  ato- 

R  3  mo* 


Kon  mnes  Hylnsoitae  funt  Jthei.  Cap.  III. 

inos  referunt  omnia,  vitam  c(Te  judicant  rem  per  fe  non  conflantem,  fed  quae  ge- 
nerari  queac  &  corrumpi ;  Hylozoitae  vero  vitam  quamdam  naturalem  &  fiftricem 
cfTe  dictitant,  quae  per  fefubfiftat,  neque  gigni  queat  aut  exftingui,  quamvis  ex¬ 
tra  materiam ,  qua  totam  rerum  univerlitatem  concludunt ,  exfiltere  nullo  modo 
que, at.  ' 

5.  II.  Tam  ne  quis  erroribus  ad  hanc  difputationem  aditus  pateat,  equidem  hoc , 
normae*  inflar  adfcifci  debere  arbitror:  Quemadmodum,  qui  atomorum  fufcipmnt 
patrocinium,  non  ideo  flatim  cum  religionis  holtibus  fociandi  funt;  ita  nec  iIIn 
qui  fe  Hylozritis  adjungunt,  neceflario  ftatim  impietatis  nota  inuri  debent.  Si 
quis  enim  vitam  quidem  attribuat  materiae,  at  fimul  tamen  alias,  praeter  mate- 
nam  naturas,  nihil  folidi  &  corporei' habentes,  exfiftere  aoceat,  is  nullo  modo 
tanti' criminis  infimulari  debet.  Interim  haud  reticeri  debet,  nae  etiam  ex :  parte 
atomorum  tutores  &  illos,  qui  vitam  quaerunt  in  materia,  vehementer  diliidere. 
Namy  quoaiupra  planum  fecimus,  atomorum  difciplina  naturali  quadam  necenitu- 
dine  conjuncta  efl  cum  hac  fententia,  efle  naturas  fimplices  &  corpore  vadantes, 
licet,  qui  Democritum  fequuntur,  religionis  hoftes  violenter  hanc  ab  illa  abltraxc- 
rint.  Nil  fi  mil  e  vero  philofophia  eorum  habet ,  qui  vitalem  volunt  eiie  materiam , 
quippe  quae  prorfus  cognata  videtur  illorum  fententiae ,  qui  corporibus  hoc  umver- 
fum  concludunt.  Quodfi  enim,  id  quodpaullo  ante  fignificavimus ,  omnis  materia 
tantum  vitae,  perceptionis,  &  facultatis  natura  poflidet ,  quantum  fatis  e  ac  e  ip- 
fam  figurandam  &  perficiendam ,  fic  ut  modo  folem ,  modo  terram  modo  ltel- 
lam  vagam  producere,  corporaque  animalium  incredibili  artificio  fabricari  queat; 
quodfi  eadem  materia  eo  usque  machinando  poteft  progredi ,  ut  fibimet  lpli  len- 
fum,  vitam,  &  dele&ationem  comparet:  equidem,  quid  obftet  nihil  video ,  quo 
minus  his  excellentiora  quoque  perficere,  vimque  ratiocinandi  &  cogitandi,  qua¬ 
lis  in  hominibus  exfifiit,  poftremo  Tibi  queat  acqmrere.  Vaieat  v, amma  coipo- 
00 ris  expers  &  immortalis,  ipfe  quoque  Deus  valeat,  fi  haec  fieri  polle  certum  fit. 
Praeterea  difficillimum  eft  intellectu,  quemadmodum  adduci  queat  aliquis,  ut  por- 
LSotqShil  efl  ineptius ,  verum  effie  arbitretur:  Quaelibet  atomus  aut bru¬ 
tae  materiae  particula  plus  habet  fapientiae,  quam  praellantiffimi  quique  rerum  p 
blicarum  adminifiri  aut  acutiffimi  philofophi,  quoniam  nihil  omnino  nefciteorum, 
quae  in  naturam  ejus  cadere  pofiunt,  nec  ulla  ejusmoei  in  re  fallitur ,  nili  idem  c 
rupto  jam  utatur  animo ,  Deumque  &  immortales  naturas  antea  judicaverit  libi  pro- 
feribendas  effe.  Scilicet,  qui  femel  illa  lue  infefti  funt,  ut,  quae  de  Deo  ferun- 

(  a)  .Quamlrem  mitiorem]  Acquiflirac  &  fapien-  cuit,  &  rerum  naturam  in  atomos  diviGt,  &  uni¬ 
ter  hae&ecreta  funt.  Fieri  enim  omnino  potell ,  cuique  mhilommmato.no  vium_al^ 
ut  credant  aliqui ,  Deum  eile  &  naturas  omni  Quorum  quidem  fententia 1  nihil  fingi  poeftacom^ 
concretione  Uberas ,  &  fimul  tamen  Deum  vitae  modanus  ad  ea,  quae  CiuJwortiiu- mone  . 
quoddam  genitricis  genus  in  materiae  particu-  da.  Reeitabo,  ne  temere  quid  duu  -  ’  ra 

las  abdidide.  exiftiment.  Id  quo  firmem,  non  eos  fa  Maimomdts  verba,  ut  a  ^  j  n 

huc  advocabo,  qui  &  Deugeffc  volunt,  &  mun-  funt:  Extftmant ,  totum  hunc  ««  m,  luc  jn 
dum  fimul  animo  uno,  vel  etiam  pluribus  opir.an-  omnia  illius  corpora  conflfa  e£  ■  Perexiguis  q 


dum  fimul  animo  uno,  vel  etiam  pluribus  opinan 
tur  efle  praeditum ,  neque  alios  veterum  aut  recen- 
tiorum  philofophos,  quibus  fimile  quid  vifum  fuit. 

r«.i  Hinni  fantLim  nhilrvrr.^i _  . ... 


omnid  illius  corpora  conflato  qu<f 

busdam  particulis,  ,t,ac  *&&?'***%?£ 

,ammucdMflo 


tiorum  philofophos ,  quibus  fifcile  quid  vifum  fuit,  Um  neque  divi/ionem  J 

appellabo,  fed  illam  tantum  ph.lolbphorum  Ara-  que  quantitatem  habeant :  ««««  Marum  muUae 

bum  fedam,  quam  Loquentiwn  Maimonides  nomi-  unum  coeunt ,  fi?  invicem  congregantur,  tu  ty 
«at,  cojnmcmorabo.  Haec  enim  &  Deum  effe  do-  compofitum fieri  quantum,  Cf  'tfa™  Jcl 


§•  2.  3-  Non  omnes  Ilylozoitcie  funt  Atbtu  13  j 

tur,  vulgi  fabulas  &  commenta  efle  putent,  hi  monftrofiffima  quaevis  &  abfurdis- 
fima  citius  amplectuntur,  quam  ut' Deum  efle  credant,  quo  nihil  efle  portentoflus , 
aut  horribilius  vel  cogitari  pofle, opinantur.  Ut  haec  ita  fint,  haud  tamen  eft, 
cur  fieri  pofle  negemus,  eorum  aliquem,  quibus  Deum  efle  &  animas  immortales 
ceteroquin  perfuafum  eft,  flmul  tamen  credere  pofle,  animam  illam,  quae  fenfu 
gaudet  ,  tam  in  animalibus  ,  quam  in  hominibus ,  corpoream  efle  ,  in  ftirpi- 
bus  autem  ,  e  quibus  plantae  gignuntur,  &  animalibus  vitae  quoddam  ge¬ 
nus  latere  reconditum ,  cujus  ope  femet  ipfa  fabricentur  &  fingant.  In  qua  qui 
haerent  fententia  ,  illi  facile  huc  etiam  defeendunt ,  ut  in  omni  materia  vitam 
quamdam,  non  animalem  quidem,  at  machinandi  facultate  praeditam  habitare,  fus- 
fpicentur.  (a)  Quamobrem  mitiorem  fas  eft  in  eos  fententiam  pronuntiare  ,  qui 
vitalem  quidem  ftatuunt  efle  materiam ,  at  efle  tamen  Deum  profitentur ,  nec  ani¬ 
mas  rationis  compotes  perennes  fore  negant ;  neque  femper  exiftimandum,  quibus 
ejusmodi  quid  placet ,  eos  pietajtem  tantummodo  erga  Deum  fimulare ,  re  ipfa  ve¬ 
ro  Deum  una  cum  religione  fublatum  velle. 


§.  III.  Hoc  ergo  primo  ratum  flt,  non  flatim  Atheis  aggregandos  efle,  qui  vitae 
genus  quoddam  materiae  infltum  efle,  opinantur.  At  fi  qui  huic  fententiae  eorum 
adjungunt  flagitia,  qui  extracorpora  efle  aliquid  inficiantur,  nec  modo  vivere  materiam 
ea,  qua  diximus,  ratione  credunt,  fed  etiam  hac  una  totam  rerum  univerfltatem 
Ubfolvi  contendunt, hos  ego  fummo  jure  in  judicium  negatae  divinae  naturae  vocari 
pofle  arbitror.  Ejus  autem  opinionis  binas  habeo  cauflas.  Primo  non  fum  nefeius, 
qui  fle  fentiunt,  rerum  omnium  initia  non  a  bruta,  mortua,  fenfuque  vacua  re  qua¬ 
dam,  quod  atomorum  faciunt  amici,  repetere,  fed  a  natura,  quae  cum  vita  fenfu¬ 
que  quodam  praedita  efl:,  tum  nihil  omnino  eorum  ignorat,  quibus  vel  agendis  vel 
perferendis  idonea  &  apta  fit,  nec  usquam  hac  in  re  fallitur:  quod  quidem  propius 
eorum  videtur  abefle  fententia ,  qui  Deum  efle  putant.  Verumtamen ,  qui  fe- 
cum  expenderit,  non  talena  hanc  efle,  qualis  eft  in  animalibus,  materiae  percep¬ 
tionem  ,  fed  naturalem  quamdam  &  neceflariam  commotionem ,  is  vitam  illam  ma- 
teriae,  qua  femet  ipfam  conformare  dicitur,  omni  voluptatis  &  intelligentiae  fen- 
*u  privatam  efle,  nec  tam  vipam,  quam  fomnium  &  umbram  vitae  efle ,  conti¬ 
cuo  perfpiciet.  Hylozoitamm  natura  res  eft  prorfus  Angularis,  cujus  vim  nemo  unus 
aflequitpr ,  fapientifllma  quidem  &  fagacilfima ,  fed  nihil  tamen  intelligens ,  ni- 
Cn  fentiens,  neque  fuae  fibi  virtutis  confcia  :  Deus  autem,  fi  quidem  recte  de  eo. 
Dntunus,  mens  efl;  nullius  rei  ignara,  fimul  vero  ipfamet  teftis  fapientiae  fuae. 


‘Ta: jJ 

ter  fte  * « 

Tjnl  dlierentmn •  itaque ,  amnia  in  uni- 

j  ini  mpm  ex  ijhs  paniculis  individuis  clTe 
po/tfa  compofitione  conjunCtionis  ;  ( non  per  inu- 
onwn  %'el  mixtionem,  fed  conjunctionem  £?  co- 
*  attonem,  ut  formas  fuas  retineant  :j  £?  proinde  _  ____ 

'f™  nihil  aliud  efl ,  quam  congregatio,  teniia  ,»i$fiit  i»  unaquaque  particula  corporis  vivenr 
utuntur  „U°-udeni’  9V»d  feparOtio :  unde  etiam  non  tis.  Ita  dicunt,  quamvf  particulari  animantis  fn- 
“Ottbus  generationis  £?  corruptionis,  fed  Jk  pf^diu  pe  e  Adm  vita,  fen 


per- 

pro  iis  dicynt  congregationem  e?  feparationem ,  mo¬ 
tum  quietem.  Tanasnt  non  fiatuunt  particulas  ijlar 
ab  asterno  exjifere ,  quemadmodum  Epicurus  voluit , 
alii ,  qui  fententiam  de  atomis  funt  amplexi,  fed 
Deum  illas  J em;. cr  de  novo  creare ,  quando  ipfx  lu- 
bet;  ac  proinde  iterum  quaque  po(f e  entitate  fua  pri¬ 
vari,  in  nihilum  redigi.  Alo  re  Nevochim  Part. 
1.  Cap.  83-  P ■  149*  Vides  Deum  &  atomos:  re- 
itat,  ut  de  vita  atomorum  doceam.  Ita  vero  p? ul¬ 
lo  poft  Maimr.ides  p.  152.  Vita  ex  ipforum  fen¬ 


Cap.  III. 


Oui  ex  filis  corporibus  philofiphantur 

perfectionibus  fuis  gaudens  ,  denique  beatiflima  &  feliciflima.  Deinde  ,  quum 
roo genus  hoc,  cujus  res  hic  agitur,  omni  materiae  vitam  inefle  natura  praedicet, 
connexum  huic  eft  fententiae,  ut  quamlibet  materiae  particulam  propriam  &  lingu¬ 
larem  habere  vitam ,  praecipiat.  Ita  vero  infinitam  vitarum  vim ,  inter  fe  qui¬ 
dem  conjun&arum ,  at  nullius  poteftati  fubje&arum  comminifcuntur ,  totque  pri¬ 
ma  fingunt  rerum  femina,  quorum  nullum  lege  certa  regitur ,  quot  atomis  haec 
univerfitas  confiat;  communem  vero  vitam  quamdam  five  animum,  qui  ceteris 
omnibus  praefideat,  nullum  efle,  non  poliunt  non  opinari.  Atqui  Deum  affirma¬ 
re,  id  quidem  eft,  res  omnes  elp'  ivic  ab  uno  quodam  principio ,  derivare,  natu¬ 

raeque  uni ,  perfe&ifiimo  modo  viventi  &  fapienti ,  rerum  omnium  creationem 
mundique  fabricationem  adferibere. 

( b )  Nihiligitur  dubitandum  eft,  quin  illi,  qui  materiam  vitalem  efle  putant, 
&  limul  nihil ,  praeter  eam ,  in  hoc  univerfo  efle  cenfent ,  Deum  ipfum  ex  orbe 
tollant;  etfi  propterea,  quod  vitae  quoddam  genus  in  materia  ponunt ,  multo  fi- 
miliores  Dei  proftfloribus  videantur  ,  atque  reliqua  impiorum  turba.  Quisquis  ni¬ 
mirum  Deum  cupit  efle  amotum,  is. neceflario  quasdam  ex  divinis  virtutibus,  quae 
in  nullam  aliam  naturam  cadunt,  in  rem  quamdam  aliam,  divinitate  carentem, 
nominatim  in  materiam ,  transferre  debet.  Quicumque  haud  a  fe  impetrant ,  ut 
vitam  materiae  largiantur ,  illi  non  poliunt  tamen  ,  quin  eam  per  fe  neceflario 
exfiftere  ,  primumque  rerum  omnium  principium  efle  ,  dittitenc :  quae  quidem 
duae  res  nullius  funt,  nifi  Dei.  Numen  ergo,  cui  facra  faciunt  illi  ex  Hylozoitis , 
qui  corporibus  hoc  univerfum  contineri  credunt,  coeca  quaedam  Diva  eft,  quam 
naturam  appellant  five  vitam  materiae.  Atque  ea  nihil  eft  abftrufum  magis ,  aut 
rationi  minus  apertum  &  pervium.  Cedit  nemini  fapientia,  callet  omnia,  num- 
quam  decipitur ;  at  fimul  intelligere  fefe  ac  fcire  aliquid ,  ignorat  penitus.  Non 
diflimilis  idcirco  videtur  aenigmati ,  fub  quo  Eunuchus  latet,  vefpertilionem  per¬ 
cudens,  quod  Platonis  aetate  puerorum  in  ore  erat:  (c)  (*)  Vir ,  nec  tamen  vir , 
videns ,  nec  tamen  videns ,  percutiebat ,  nec  percutieoat ,  lapide ,  nec  tamen  lapide ,  avent 
non  avem.  Quamquam  hoc  inter  utrumque  intereft ,  quod  aenigma  iftud  rem  in 
fe  intelle&u  minime  gravem  admirabiliter  tantum  exprimit,  illa  vero  Dea  informe 
videtur  monftrum ,  cujus  rationes  nemo  fanus  capit,  quodque  inde  prognatum  eft 
unice ,  quemadmodum  deinceps  patebit ,  quod  virtutis  genitricis  naturam  parum 
animo  comprehenderent  minuti  quidam  philolophi. 


(*)  De  Republ.  Lib.  V. 

Jus ,  intelleBus,  £?  fapientia  ipjis  funt  accidentia , 
11011  minus  quam  nigredo  £?  albedo.  Totus  vero 
in  hoc  eft  Maimonides ,  ut  hanc  ibi  fententiam  re¬ 
fellat. 

(J)  Nihil  igitur  dubitandum ]  Verum  hoc  in 
univerfum  efle ,  fateor.  Quid  fi  vero  aliquis  &  vi¬ 
tam  tribuat  materiae ,  &  corporibus  univerfam  re¬ 
rum  materiam  concludat,  at  Deum  tamen  credat 
efle  corporeum  ?  Isne  etiam  fummae  erga  Deum 
impietatis  jure  accufabitur  ?  Non  putem.  Quare 
hanc  Cudworthi  regulam  fic  efle  arbitror  conftituen- 
dam:  Quicumque  vitam  inefle  putat  in  materia, 
nec  aliquid  efle  cenfet,  praeter  corpora,  is  meri- 


|.  iv. 


to  audit  Atheus ,  nifi  fotie  corporeum  Jibi  Numen 
fingat.  Num  vero  quisquam  mortalium  umquan»  tam 
abfurde  fcnflt  ?  Ccrtefuit,  qui  fic  fentiret,  vir  non  in- 
doftus,  isque  Chriftianus ,  faeculi  tertii  feriptor» 
qui  Clementina  exaravit.  Hunc  in  ea  fuifie  fenten- 
tia,  cuilibet  parti  materiae  vitae  quoddam  aut  ani¬ 
mi  genus  adjun&um  elTe ,  nemo  dubitabit ,  qui  librum» 
quem  dixi ,  evolverit.  Mihi  fatis  erit ,  unum  ejus  lo¬ 
cum  attulifle,  quo  res  omnes  metu  feu  timore  re¬ 
gi  praecipit:  Nonne  terra  ipfa  M  praecepti  metu 
permanet?  quod  etiam  motu  fm  £?  tremore  tejiatur . 
Mare  jlatutum  terminum  Jervat :  flellae  ordinem  tg 
nsnt  (j  fluvii  meatus.  Recognit.  Clementis  Lib.  I*- 


§•  4-  Hylozoitae  Athei  funt .  13 r 

J.  IV.  Princeps  autem  praecipuusque  philofophiae  hujus,  religioni  Deoque  ini¬ 
micae,  au6Ior,  ut  ego  quidem  arbitror,  (d)  Strato  eft  Lampfaccnus ,  quem  vulgo 
etiam  appellant  Phy  ficum.  Theophraftum  is  audiverat  antea,  neque  mediocrem  lau-101 
dem  ex  philofophiae  Peripateticae  ftudio  aflequutus  erat;  fed  deinceps  ,  deferta 
- driflotelis  difciplina ,  tam  turpiter  a  vera  defecit  ratione ,  ut  novam  contra  Deum 
difputandi  viam  aperiret.  Vellejus  enim ,  Epicuri  feclator ,  idemque  Dei  &  religio¬ 
nis  contemtor,  dum  apud  Ciceronem  varia,  quae  priscis  floruerint  temporibus,  im¬ 
piorum  enumerat  genera  ,  in  his  ita  Stratonis  meminit  ,  ut  nec  Atheus  prorfus 
fuifle  videatur,  nec  omnino  divinae  naturae  profeffor,  verum  ex  utroque,  fi  qui¬ 
dem  res  contrarias  plane  ac  pugnantes  fociare  fas  eft ,  conflatus  &  compofitus.  (?) 
A7??  audiendus ,  inquit ,  Strato ,  qui  Phyficus  appellatur ,  qui  omnem  vim  divinam  in  na- 
tura  fitam  ejfe  cenfet ,  quae  caujfas  gignendi ,  augendi  minuendive  habeat ,  fed  carcat 
omni  fenfu.  Ex  his  Stratonis  Deum  naturam  fuiffe  quamdam  apparet,  viventem 
quidem  &  actuofam,  at  fenfu  deftitutam.  Quoniam  ex  atomorum  foi\uito  con- 
curfu  res  omnes  negat  efle  natas ,  quod  Epicuri  aifirmanc  &  Democriti  difcipuli , 
propterea  non  omnem  hominis  religiofi  formam  atque  fpeciem  amittit.  At  per- 
ipieaciores  turpitudo  ejus  fugere  nequit,  qui  fine  labore  fentiunt,  Dzum  Stratonis 
nil,  nifi  vitam  feu  rem  quamdam  efle  in  materia  latitantem  ,  quae  nec  fenfum  ha¬ 
bet  nec  intelligentiam ,  totaque  in  fingulis  ineft  materiae  particulis.  Neque  Sene¬ 
ca,  cujus  apud  (f)  Auguftinum  verba  exftant,  alium  fuifle  putat  eum,  quam  ho¬ 
minem  portentofum  ,  qui  medium  velud  locum  inter  eos,  qui  Deum  negant  & 
profitentur,  tenuit:  Ego  feram  aut  Platonem  aut  Peripateticum  Stratonem ,  quorum 
alter  Deum  fine  corpore  fecit ;  alter  fine  animo?  Moleftum  fibi  ait  e/Tetoa,  binos 
hosce  philofophos  in  duas  extremitates  aeque  vitiofas  difceflifle.  Platonem  reprehen¬ 
dit,  quod  Deum  apertam  &  fimplicem  efle  mentem  dixerit,  cui  nihil  prorfus  ad- 
miftum  fit  corporei:  Stratonem  vituperat,  quod  corpus  Deo  reliquerit,  mentem 
autem  abftulerit ,  nec  alium  exiftimaverit  efle  Deum,  quam  vitae  quoddam  genus 
rationis  inops ,  fingendique  poteftate  praeditum  ,  quod  in  omnibus  inhaereat  mate¬ 
riae  particulis,  at  nihil  fentiat.  Quapropter,  quod  Strato  inter  Dei  profeflores  in¬ 
terdum  numeratur,  tametfi  reapfe  Deum  fuftulerit,  haec  una  videtur  efle  ratio, 
quod ,  vitam  naturae  feu  materiae  attribuendo ,  ab  illo  impietatis  genere  defeive- 
rit  >  quod  Democritus  &  Epicurus  probarunt,  quodque  tum  unice  notum  erat. 


5-  V.  Sed  nec  ipfe  diffitetur  Cicero ,  divinam  naturam  a  Stratone ,  fecus  licet  ac  a 

ct)  De  civit.  Dei  Lib.  V.  Cap.  io.  ($.  I.  p.  122.  T.  VII.  Opp.  ed.  Benedift.) 

{’  I5'  P'  5Sl-  T.  I.  p.  p .  Apoflol.  Si  metu  res  (O  Vir ,  nec  tamen  vir  ] 
ne  mandata  vi°ient  “>  ^ r~j  ■ 
jL,-  Plnre«hirebUSr°?lnibus  vitam  ineflre  ani' 

ViH  j  1  VT  °ff°S  faci,e  c°nquiret ,  qui  voluerit. 

S  *■  8*  P-  556.  Lib.  VIII.  p.  573. 

nuUaiP\r’  7°4‘  ^c*  Itiem  13111211  homo, 

ani  cire  fine  corpore  naturam,  cenfet,  nefeit- 
qae  omnino,  quid  fit  animus  corpore  vacans.  At 
111  his  corporibus  ipfi  Deo  locum  concedit,  quem 
corporeum  efle ,  multis  non  veretur  tradere.  Vid. 

Clementi 


.  j  Ipfuni  hoc  aenigma 

non  habet  Plato ,  fed  is  meminit  tantum  generatim 
Lib.  V»  de  republica  p.  468.  T®  *•*.&»  niny^*  t® 
^  f 

(d)  Strato  ejl  Lampf acentis]  De  Stratone  hoc, 
praeter  eos ,  quos  infra  nominabimus ,  lege  Dioge¬ 
nem  Laertium  de  rebus  philofoph-or.  Segm.  58.  p. 
298.  /•  J°-  4lb.  Fabricium  Biblioth.  Graec.  Lib. 
-  C.  11.  p.  3 11.  f.  &  peculiarem  de  hoc  Stra- 

ofipr  -  Mtr-' 


...  .  ,  -  {one  fc?  ejus  philolbphia  DiiTertationem  dodliffimi 

Uement./ja  Homil.  XVII.  p.  738-  Non  dubito,  viri , Frid.  Philippi SchlolTeri ,  mtteb.  1 728.  editam, 
nis  2’cErfH?  hunc>  &  in  Judaeis  &  Chrifiia-  (e)  Nec  audiendus  f  Cicero  de  natura  Deor.  Lib. 
UU1C’  b  ^  13-  p-  2002. 

s  (f)  Stra- 


Hylozoitac  Athei  funt.  Cap.  III. 

Democrito  id  fa£him,  fablatam  effe.  (/)  Strato  Lampfaccnus ,  inquit,  negat,  opera 
Deorum  fe  uti  ad  fabricandum  mundum:  quaecumque  fint,  docet ,  omnia  effeti  a  effe  natu¬ 
ra,  nec  ut  ille,  qui  af peris  laevibus  &  hamatis  uncinatis  que  corporibus  concreta  haec  effe 
dicat.  ,  interjetio  inani:  /omnia  cenfet  haec  effe  Democriti,  non  docentis  ,  fed  optantis. 
Conflat  ex  his  verbis,  Stratonem  fimiliter,  ac  Democritum,  negaffe,  mundum  divi¬ 
na  providentia  faftum ,  aut  a  natura  quadam  fapientiffima  &  perfe&iffima  creatum 
effe.  Verum  non  omnia  probavit ,  quae  Democritus ;  praecepit ,  fed  ad  longe  aliam 
'naturam  rerum  omnium  originem  retulit ,  atque  hic  atomorum  patronus ,  qui  ne¬ 
que  cauffam  efficientem  aut  motus  quoddam  principium  obtrudi  fibi  patitut,  nec, 
unde  tam  admirabilis  naturae  coagmentatio  ,  tamque  certi  conflantesque  rerum 
curfus  exftiterint ,  explicat.  Quod  Democritus  naturam  vocat,  id  nihil  efl,  quam 
fortuita  corpufculorum  concurfatio.  At  Stratonis  natura  efl  vis  quaedam  &  inte¬ 
rior  vita,  lingulis  materiae  particulis  conclufa,  cujus  ope  femet  ipfam  quaelibet 
arte  ac  confilio  fingere  ,  in  easque  formas ,  quibus  apta  eft  natura  &  idonea,  ver¬ 
tere  poteff,  etiamli,  quid  faciat,  ipfamet  ignoret,  nec,  quid  velit  facere,  fe¬ 
cum  conflituat.  (g)  Ouidquid  aut  fit  aut  fiat ,  idem  inquit  Cicero ,  naturalibus  fieri 
aut  fati am  effe  docet  ponderibus  &  motibus . 


(/)  Strato  Lampjacenus']  Cicero  Qiiaeftion.  aca- 
demic.  Lib.  IV.  Cap.  38.  p.  2318.  VIII.  Opp. 

Cg )  Otiidquid  autfit]  Cicero ,  ubi  fupra. 

(h)  Pfutarchus ]  Libro adverfus Colotem,  p.  1115. 
T.  II.  Opp.  Verba  fic  a  me  Latine  verfa  funt, 
quemadmodum  Cudworthus  ea  verti  debere  cen- 
fuit,  &  res  ipfa  poftularc  videtur.  Alu  vero  ali¬ 
ter,  ut  quisque  affectus  eft  erga  Stratonem  animo , 
hunc  locum  cenfct  reddendum  effe,  Lefcalopierius 
Coam,  ad  libros  Ciceronis  de  Nat.  Dcor.  p.  58.  ita 
eum  Latine  expreffit:  Denique  mundum  ipfum  ani¬ 
mal  effe  negat  Strato,  vultque ,  naturam /equi  teme¬ 
rarios  fortunae  impetus:  initium  enim  rebus  dare 
fpontaneam  quamdam  naturae  vim  ,  &  fic  deinceps  ab 
eadem  natura  phyficis  motibus  imponi  finem.  Hanc 
verfionem  probat  Petr.  Baylius  Ditiionaire  T.  III. 
voce  Spinofa  Not.  A.  p.  2631.  &  vener.  Buddeus 
Diff.  de  Spinosi  sino  aite  Spinozam  $.  6.  in  Ana- 
leti,  lliflor.  philof.  p.  318.  Baylium  tamen  id  of¬ 
fendit,  quod  in  ca  Strato  docuiffc  perhibetur,  na¬ 
turam  fequi  temerarios  fortunae  impetus .  Id  putat  a 
reliqua  eius  doctrina  abhorrere:  veterum  enim  fi 
qua  fides  fit  teftimoniis,  cum  nihil  fortunae  &  ca- 
fui,  fed  omnia  necelfitati  tribuille ,  ncc  cum  Epi¬ 
cureis,  apud  quos  cafus  unice  regnaverit ,  com¬ 
mune  aliquid  habuiffe.  Et  fateor  ego,  Lefcalopie- 
rium  melius  fuifie  fatturum,  fi  vocem  rv fi m- 
pliciter  reddldiflet  fortunam,  neque  temerarios  for¬ 
tunae  impetus  in  Pnttarchi  verba  introduxiffet.  Quod 
vero  Baylius  arbitratur,  Stratonem  ideo,  quod  om¬ 
nia  necefiitate  quadam  ferri  crediderit ,  nihil  loci 
fortuito  potuiffe  cafui  dare,  id  vero  nuiium  effe, 
mox,  nifi  fallor,  apparebit.  Xylander  Piutarchi 
verba  prorfus  obfcure  convertit:  Negat,  mundum 


5-  vi. 

effe  animal,  &  naturalia  comitari  fortunae  cafu, 
initium  motus  naturae  praebente ,  itaque  hos  porra 
abfolvi.  Ex  qua  verfione  qui  fenfum  exprefferit, 
nae  is  plura  videat,  quam  reliqui  homines,  opor¬ 
tet.  Vir  dodilfimus  Schlofferus  Difi'.  de  Stratone 
Lampfaceno  $.  24.  p.  24.  aliam  fuppeditat  verfio¬ 
nem:  Tandem  mundum  ipfum  non  effe  animal,  di¬ 
cit,  naturalia  vero  fequi  fortuita.  Initium  enim  in¬ 
dere  automaton feufpontaneam  quamdam  naturae  vim, 
tum  vero  ita  continuare  affectiones  rerum  naturalium 
fin gulas.  Quomodocumque  vertatur  locus ,  omnis 
tamen  ab  eo  non  depelletur  obfcuritas  :  quae  qui¬ 
dem  ex  eo  nafeitur  in  primis,  quod  vim  &  notio¬ 
nem  vocum,  ,  tu^i  ,  *urq**!er,  PlutardlUS 
haud  declaraverit.  Ego  quidem ,  quaccumque  cer¬ 
ta  funt  &  perfpicua,  dejungenda  hic  effe  judico  ab 
illis,  quae  ambiguitatis  aliquid  habent.  Itaque  (I.) 
evidens  eft,  Stratonem  negaffe,  mundum  effe  ani¬ 
mal,  aut  per  univerfam  rerum  naturam  communem 
quamdam  vitam  effe  fufam.  (II.)  Cenfuiffe,  ad 
rerum  generationem  &  ortum  res  binas  effe  neces- 
farias,  &  roy.v,  fortunam  &  naturam.  Ita  Pla¬ 
to  Lib.  X.  de  legibus  p.  665.  666.  &  alias,  Atheos 
aetatis  fuae  (pira  &  femper  conjunxiffe  in 

explicandis  naturae  rerum  rationibus,  tradit:  ne 
quid  nunc  de  aliis  dicam  veterum  teftimoniis.  (III.) 

feu  fortunam  ciere  infitam  materiae  gignen¬ 
di  vim.  At  ( IV. )  hanc  ipfam  vim  poftea  perfice¬ 
re  fua  virtute  omnia,  &,  ut  Cicero  ait,  ponderibus 
motibus  tantum,  quantum  natura  poteft,  effice¬ 
re.  Si,  quid  Qvr k,  quid  n lz*  Stratoni  fuiffet,  Plu- 
tarchus  addidiffet  ,  magna  liberaffet  nos  moleftia. 
Intcrim  ,  fi  haec  quatuor  accurate  confideremus , 
hanc  inde  nafei  fententiam,  conftabit,  quae  reli- 


§•  6-  Strato  vitam  materiae  tribuit.  139 

5*.  VI.  His  addendum  eft,  Stratonem ,  licet  vitalem  quamdam  vim  per  omnem 
pertingere  materiam  docuerit,  negafle  tamen,  communem  quamdam  efle  vitam, 
five  fentiendi  &  ratiocinandi ,  live  omnino  fingendi  &  gignendi  facultate  praedi¬ 
tam ,  quae  toti  leges  ferat  materiae,  atque  corporeum  hocce  univerfum  una  mo¬ 
deretur.  Id  ( h )  Plutarcbus  partim  diferte  teflatur,  partim  obfcurius  indicat.  En 
ipfa  ejus  verba  :  Tar  xo cquov  ccunv  *  ,  ni  3  vj  'imcSx  T  njyjw '  IO* 

$  ctMoveu  tb  ccom/uxjov ,  utu  xtco  t  Qutikuv  nocQuv  ixx^vv.  Strato  pu • 

tat ,  mundum  non  effe  animal  (feu  Deum,)  verum  id,  quod  in  qualibet  re  naturale  cjl , 
ftqni  fortuitum  aliquid  antecedens ;  cafum  quidem  motum  incipere ,  naturam  vero  deinceps 
reliqua  peragere.  Horum  ego  verborum  plenam  fententiam  hanc  efle  fufpicor: 
Stratonem  quidem,  quod  ante  'eum  Democritus  aufus  erat,  rerum  omnium  exordia 
&  origines  in  fortuito  atomorum  concurfu  non  quaeflvifle,  materiae  potius  certam 
quamdam  vim  &  vitalem  perceptionem  ,  cujus  ea  gubernetur  arbitrio  ,  adfcrip- 
flfle:  at  eumdem  communem  quamdam  vitam,  vel  genitricem  vel  animalem,  quae 
toti  naturae  imperet  &  dominetur,  ferre  noluifle,  fed  Angulis  tantummodo  materiae 
particulis  vitas  dedifle  lingulas,  a  quibus  regantur.  Ex  quo  quidem  appareat,  multum 
loci  ab  eo  cafui  &  fortunae  reli£tum  efle,  cafumque,  a  Aflrici  quadam  natura  certa 
ratione  temperatum ,  rerum  omnium  caiiflfam  ex  ejus  efle  fententia:  verbo,  ( i)  Hy. 

lo- 

quis  veterum  de  Stratone  dittis  confentanea  eft:  Atheifmi  Sett.  II.  27.  3.  p,  18 <5.  nomina- 

Falluntur,  qui  cenfent,  animam  quamdam,  vim  runt,  non  ultimo  Stratonem  inter  cos  numero  efle, 
aut  rationem  in  tota  rerum  natura  latere,  quae  om-  qui  Deo  &  religioni  bellum  indixerunt.  Is  ipfe 
nes  ejus  motus  gubernet  ac  moderetur;  cuntta  po-  vero  celeberrimus  Reinmannus  l.  c.  §.  4.  p.  jgg. 
tius,  quae  fiunt,  lege  quadam  naturae  fiunt  &  ge-  obfcuriora  &  pauciora  efle,  quae  de  Stratone  fer- 
nerantur.  Quaelibet  fcilicet  materiae  pars  infitam  vata  funt,  veterum  di&a  judicavit,  quam  ut  ex  il¬ 
li  ab  et  quamdam  vim  certos  producendi  effe&us :  •  lis  ,  quid  Strato  docuerit ,  conftitui  queat.  Itaque 
baec  vero  vis  quiescit,  dum  alia  quaedam  caufla  aflenfionem  fuftinuit.  Longius  progrefiiis  eft ,  eu- 
5xterior  eam  veluti  excitet  atque  cieat.  Quodft  jus  jam  aliquoties  mentionem  reci ,  eruditiffimus 
icaque  fortuito  res  quaedam  accedat,  quae  quidem  SchloJJerus ,  neque  pro  Stratone  verba  facere  veri- 
aPta  fit  &  idonea  latentem  illam  vim  efficientem  tus  eft.  Locum  Plutarclii  putat  §•  32.  p.  30.  quo- 
commovendi ,  tum  ea,  quod  poteft,  perficit,  &  niam  magna  laboret  caligine ,  nihil  certi  nos  doce- 
jiulla  ope  aliena  exfequitur,  quae  natura  ipfa  va-  re.  Ciceronis  autem  dicta  &  Senecae  arbitratur  ita 
VT1  exfequi.  Vides,  ut  arbitror,  perfpicue,  quid  commode  intelligi  pofle ,  ut  Strato  putetur  no » 
atrato  fenferit:  vides,  quid  ,  quid  <pu<rt<  iit:  prorfus  Deum  a  mundi  creatione  arcuiffe,  fed  hoc 
haec  vis  illa  eft  efficiendi  &  gignendi,  quam  ma-  tantum  indicare  voluiffe,  non  ab  ipfo  Deo  repe- 
teria  abditam  in  fe  habet  &  reconditam :  illa  vero  tendas  efle  ftatiin  omnes  rerum ,  quae  naturae  ac- 
rur-tCrnUS-  ca<'us’  cuius  auxilium  veluti  requiri-  cidunt,  rationes,  verum  phyfico  cauffas  fecundas 
tjm’eUt  ,fta  Ws  cieatur:  vides  denique,  op-  haud  etTe  negligendas,  aut,  ut  vir  doctus  loquitur , 
curn  q>oQ-tl  jn  Stratonis  difciplina  conjungi,  Deum  non  in  totum,  fed  in  tantum  ab  orbis  creatio- 
mie-nare* °  t ^rayfius  judicavit,  haec  duo  inter  fe  ne  excludendum  effe.  Affert  alia  quoque  ad  luco- 
L.b  r*P‘a  iU.  Stratonis  neceflltatis  erat  rum  iftorum  vim  diminuendam ,  quae  ut  defcribaui , 
ima.  otondus  enim  fuiffet,  fi  line  ulla  caufla  rem  quum  conjecturae  tantum  fint,  haud  duco  efle  ne- 
quamdam  ad  motus  naturales  excitandos  acceffifle,  cellarium.  Ego  vero,  tametfi  eos  de  genere  hu- 
uocuiliet.  conferri  velim  ea,  quae  ad  g.  8.  ex  mano  praeclare  mereri  ftatuam,  qui  inuftam  viris 
tcero?ie  attulimus,  hanc  Stratonis  fententiam  de-  innocentibus  impietatis  maculam  -eluere  tentanc, 
c Arantia.  Haec  doftrinae  Stratonis  declaratio  quam  nec  ingeniofum  Stratoni  patronum  invideam,  &  hs 
cognata  fit  Illi,  quam  hic  Cudwortbus  dedit,  viros  tamen  ex  veterum  diditis  aeftiinanda  fit,  quemad- 
eruditos  exiftimare  volo.  modum  purgari  Strato  queat,  me  plane  nefeire  fa- 

v*)  Hylozoitarim  ex  ordine  fuiffe  ]  Ita  pleris-  teor.  Quod  ad  locum  attinet  Plutarclii ,  credo, 
°»njjUS  viris  Perfuafum  eft,  Bay-  ejus  tenebras  magnam  partem  a  me  diffipatas  eiie, 

Xh0  Sl*d“eo->  Lescalopierio  ,  Leibnitio ,  Clerico ,  fatisque  perfpicuum  ex  iis,  quae  dixi,  efle  puto, 
CoCti&  f  ’  Scblo(ferus  loc.  laud.  &  vir  longe  nullas  Deo  partes  in  condenda  natura  Stratonem  re- 
imus’  Jac'  Rtimnrnnus,  in  Htfiom  liquiiTe.  Relinua  vero  Ciceronis,  ce  Senecae  dicta 

S  2  fulpi- 


I4Q  Democriti  £5?  Stratonis  fyjlemata  multum  differunt.  Cap.  Ilf. 

,-tnrum  ex  ordine  fuiffe  hominem.  ( k )  Ergo  bina  impietatis  habemus  gene- 
103  °  „uae  magnopere  disjunfta  funt  inter  fe.  Alterum  fortuito  materiae  motu, 
nullo  duce  vel  moderatore  adjuncto,  eunda  effe  concreta  opinatur,  naturamque 
viventem  &  omnia  dirigentem  penitus  repudiat.  Alterum,  calum  &  fortunam 

tica  apte  fatis ,  ut  opinor,  vocabitur. 

§  VII.  Hic  vero  Hippocratis  recordor,  viri  longe  celeberrimi,  qui  diu  ante 


fufpicionibus  quidem,  argutis  iftuftrarl,  at  nulla  m- 
terpretatione  ita  leniri  &  mitigari  poffe,  cenieo, 
ut  pius  &  religiofus  fuiffe  Strato  videatur.  Confir¬ 
mat,  quae  Cicero  &  Seneca  perhibent ,  s 

Libro  de  ira  Dei  Cap.  Io.  p.  918.  ubi:  Heturam, 
inquit,  a't  Straton  habere  in  fe  vim  gignenai  CJ 
nuendi:  fed  eam  nec  fenfum  habere  ullum ,  nec  p  gu¬ 
ram  ;  ut  intolligamus ,  omnia 
rata,  nullo  Jifire,  «««».«. Iden. 

&  fimul  refellit  LaBantius  I.  c.  p.  s»«-  Qu‘ ^  "££ 

opera  Deorum  uti  ad  mundum  fabricandam  >  fl  ' 

fine  mente  fingit,  qui  omnem  divinam  vtmtn  n  .  j- 

fcraputat.-qui  ncturamJtnSu^fi^acannUm^. 
lo  artifice,  nec  auttore  ,  con.pa.ffe, 
omnia  judicat,  is  qualem  Deum  co  ere  poffi  ,  equi- 
dem  nulla  cogitatione  confequor.  Jam  "W  «quae- 
rat  ex  me,  an,  quae  Cudworthus  Stratoni  tribuit, 
omnia  eum  docufffe  putem :  an  hominem  cenfuiffe 
credam,  in  fingulis  materiae  part\cuhs  totam  &.m- 
tegram  latere  vitam:  an  praccepifle  eum  ducam, 
fcire  quamlibet  materiae  portionem ,  quibusnam  re¬ 
bus  apta  fit  &  idonea ;  nihil  me  habeie  his  de  re¬ 
bus,  quod  liqueat,  rcfpondebo.  Confe&ana  haec 
funt,  quae  vir  eximius  ex  illis  elicit,  quae  de  Sfr.?- 
tonis  philofophia  feripta  reliquere  veteres.  Multa 
vero  funt,  quae  obfiftunt,  quo  minus  omnia  liceat 
alicui  tribuere ,  quae  ex  ejus  fluere  fcitis  videntur. 
Conflat,  fi  qua  fides  adiungi  debet  veterum  aucto¬ 
ritatibus,  Stratonem  vim  gignendi  in  materia  putas- 
fe  reconditam  eiTc ,  quae  externae  cujusdam  caus- 
fae  indigeat,  ut  excitetur.  Queinadmodem  vero 
hanc  fententiam  ad  omnia ,  quae  fiunt ,  accommo¬ 
daverit,  &  expofuerit,  id,  fi  libri  ejus  fuperes- 
fent,  non  ignoraremus.  His  amittis,  praeftat,  ut 
opinor,  ignorantiam  fateri,  quam  incertis  fufpicio¬ 
nibus  indulgcre;  praefertiin  ,  quum  non  una  ratio¬ 
ne  hanc  opinionem  explicari  poffe,  fatis  videant, 
qui  fapiunt.  Nec  tamen,  quae  doftiflimus  Schlos- 
ferus  monuit,  l.  3i-  P-  29.  30.  ut  Cudnvor- 
thum  refellat ,  multum  habere  firmitatis  arbitror, 
ideo  enim  exiftimat  Stratonem  non  potuifie  cuili¬ 
bet  materiae  parti  vitam  fuam  tribuere,  quod  a  De¬ 
mocrito  tefle  Cicerone ,  dilTeri  ferit ,  nec  cum  hoc 
maturam  in  minuta  corpufcula  feu  atomos^ivifcrit. 


Facile  ego  largior,  rififfo  Stratonem  atomos  Demo¬ 
criti  ,  afperas  &  laeves ,  hamatas  &  uncinatas ,  quo¬ 
niam  Cicero  ejus  rei  auftor  eft.  Verum  hoc  qui 
facit,  isnc  ftatim  negare  putandus  eft ,  materiam 
in  particulas  diftribui  poffe  &  debere  P  Non  arbi¬ 
tror.  Quotquot  funt  naturae  ferutatores ,  noti  pos- 
funt,  quin  materiam  partiantur  ingenio,  &  in  mi¬ 
nuta  corpufcula  diftribuant :  nec  tamen  omnes  Epi¬ 
curi  &  Democriti  probant  atomos.  Scilicet  Stra¬ 
to  inficiabatur,  ex  corpufculis,  omni  qualitate  de- 
llitutis,  &  temere  inter  fe  coeuntibus,  fieri  po- 
tuiffc,  quae  videmus,  omnia.  Id  vero  non  impe¬ 
diebat,  quo  minus  in  harum  atomorum:  locum  fuf- 
ficeret  corpufcula,  qualitatibus  aut  vita  fenfuquc 
praedita.  Quis  Anaxagoram  ignorat ,  qui  atomos  fpre- 
vit,  &  rerum  tamen  naturam  in  corpufcula,  quae 
fimi  lar  i  a  vocant,  divifit?  Quid?  quod  doftiffi  mus 
Baylius  oftendere  conatus  eft,  tolerabiliores  fore 
atomorum  tutores ,  fi  cuilibet  atomo  vitam  &  fen¬ 
fum  tribuerent.  DiSionaire  T.  II.  v.  Leucippe 
JVot  2.  p .  1701.  Nec  defunt  viri  dofti,  quibus 
tamen  haud  attentior,  qui  omnes  Democriti  atomos 
animatas  fuiffe  fufpicantur.  Haec  quod  latius  dis¬ 
putavi,  non  feci  propterea,  ut  aliorum  convelle¬ 
rem  fententias,  fcd  ut,  quantam  cautionem  adhi¬ 
bere  deceat  in  veterum  philofophorum.  fententiis 
inveftigandis,  exemplo  docerem. 

(jk)  Ergo  bina  impietatis ]  Ita  jam  LaBantius 
e0s  diftribuit,  qui  a  gubernatione  &  creatione  mun¬ 
di  Deum  removent.  Qui  nolunt,  inquit,  divina 
providentia  faBum  effe  munium  ,  aut  pri:  cipiis  in¬ 
ter  fe  temere  coeuntibus  dicunt  effe  concretum ,  aut 
repente  natura  exjiitiffe.  De  ira  Dei  Cap.  10.  p- 
918.  Utrumquegenuo  deinceps infedatur  &  refellit. 

(/)  ‘ATtiihvi > ]  Uterque  locus  hic  exftat  in 

Hippocratis  Lib.  VI.  SeB.  V.  'E-  II.  Opp. 

p.  1184.  Verum  nulli  alii  nitt  effent  apud  Hippo¬ 
cratem  loci,  e  quibus  fummae  erga  Deum  impieta¬ 
tis  argui  poffet,  non  eJet  certe,  cur  pietatem  ejus 
multis  verbis  demonftrarcnt  medicorum  filii.  Ete¬ 
nim  his  dictis  hoc  tantum  declarat,  quod  omnes 
quotidie  inculcant  medici,  praecipuam  effe  naturae 
vim  in  morbis  propulfand',  &  curandis ,  aut  quod 
Claro  Tuscuian.  Clb.  III.  Cap.  3. 


§•  7*  Hippocrates  Deum  Jlatuit  corporeum. 


i±i 


Stratonem  fuit ;  quem,  vereor,  nefortaffis  in  illius  impietatis,  qua  Strato  laboravit ,  fu- 
ipicionem  adducant  aliqui.  Certe  funt  apud  eum  nonnulla,  quibus  fimile  quid  affir- 
mare  videtur.  (/)  **  vi  TO'  m-v.  A  nullo  qui¬ 
dem  edofta  natura ,  citraque  inftitutionem  ea ,  conveniunt ,  Et  alio  loco 

‘Akj leJni,  inquit,  *  «vW  €«Vrj*  e<pj&sf ,  ob<  oa  2^i 'olxs'  Natura  ipfa  fibi  per 

/*,  non  conjtlio  vias  invenit.  Verum  nihil  hic  de  natura  praecipit  Hippocrates , 
quod  non  aeque  commode  de  Platonis  &  Arifiotelis  natura  pronuntiari  queat,  quam 
philofophi  hi  ad  certos  fines  ferri  praedicant ,  tametli  nec  ratiocinetur ,  nec  deliberet  fe¬ 
cum.  Atque  ut, quod  fencio ,  libere  expromam, non  mihi  videtur  id  ab  homine  religio- 
fo  alienum  efle,  ii  talem  effe  ftatuat  in  hac  univerlitate  vim  &  naturam,  quae  via 
atque  ratione  ad  certum  finem  tendat,  idque  femper  fpe&et,  quod  optimum  eft. 


T.  VIII.  Opp.  fcrfptum  reliquit:  Ai  corporum  fa- 
natiortem  multum  ipfa  corpora  &  Natura  valent. 
Quod  quidem  fi  impium  eft,  nil  cauflae  video, 
cur  non  aeque  impium  &  in  Deum  injurio- 
fum  putetur,  quod  idem  Hippocrates  6»  2\  I. 

QPP-  p.  2.  pronuntiavit :  Upar$t  (*i>  t*-!*»  Ai 
$o<rj©-»  Quinio  ifriTfecTlirije ,  xivfat  Na¬ 

tura  illi  opus  ejl  in  primis ,  qui  facultatem  artis  fa- 
lutaris  fibi  vult  comparare :  qua  quidem  repugnante , 
irrita  funt  omnia.  Verum  alia  leguntur  apud  Hip¬ 
pocratem,  quibus  viri  dofti  fefe  adduci  pafli  funt, 
Ut  inter  atheos  referrent  medicorum  principem  : 
^tque  ipfe  locus ,  quo  Cudwortlms  eum  ab  hac  la¬ 
be  purgari  cenfet,  ex  Libro  de  carnibus  ab  illis  in 
fententiam  hanc  pertraftus  eft.  In  primis  vir  illu- 
ftris  Nic.  Hieron.  Gundltngius ,  non  ita  piTdcm 
omnem  in  hoc  ingenii  vim  effudit,  ut  Deum  fus- 
tuline  doceret  Hippocratem ,  in  Otiis  T.  II.  Cap. 
3-  &  in  Gundlingianis  Part.  23.  24.  His  op- 

ponti  alii,  acriter  pro  ejus  religione  pugnarunt, 
olnn  Jo.  Stephanus ,  Venetus"  medicus ,  in  Hip¬ 
pocratis  Coi  Theologia ,  Venetiis  1638.  4.  quam  Jo. 
"y.  .’  Fabricius  formis  deferibi  denuo  curavit,  eru- 
uitifllrnis  animadverfionibus  auftam  ,  quibus  Ste- 
Thani  roboratur  fententia ,  Biblioth.  Graecae  Volum. 
tionfrl'  -192’  f-  nuPer  Andr'  Ottom.  Goelicke  Ora- 
l\{rcmirrlshurgi  I7I3‘  edita’  &(lui  P^e  ceteris  di- 
doftiOW  SfV?"  eft'„Vir  lonSe 

Tnirn  .an-  tVilb.  Trtllerus ,  in  Hippocrate 

cUeni  X'  aca‘^°  ’  Xuicljlaiii  ,m.i„  g. 
ClerLs  SibV'Z”'§e^/e  ho±  «gumento  Jc. 

T-ie CUTr°Ueri  oPQ-C  Vid”'“'  femcntia^Vid i  p. 

CZTPT,  xTZf  aquate 

ftfe  aheninn  ortcndit  Jo.  Franc.  huddeus  Thef.lms 
J* Atheismo  &  fuperft itione  Cap.  1.  p.  83.  84. 
■whtto  alios.  Tantis  viris  certantibus ,  vix  ego 
Jneum,  quod  exiguum  eflfe  fcio,  judicium  interpo- 
aufim ;  at  dicam  tamen  breviter,  quae  cir- 
vocahl<i-enti  in  mentem  venerunt.  Quum  nusquam 
rebus  &  reliquorum,  quibus  utitur,  de 

sublimioribus  feribens,  Hippocrates,  defini¬ 


tiones  tradiderit ,  in  utramque  partem  de  ejus  pie¬ 
tate  &  religione  difputari  poteft.  Confequutionis 
lege  fi  quis  agere  velit  cum  fene  Coo ,  vereor  ne 
caufia  cadat,  eo  quod  palfim  apud  eum  occurrant, 
e  quibus  deterrima  quaevis  poliunt  erui.  Ita  ve¬ 
ro  mihi  dudum  perfuafum  eft ,  nullum  veterum  fa- 
pientiac  antiftitum,  ne  quid  de  recentioribus  di¬ 
cam,  innocentem  &  pium  fore,  fi  illa  omnia  fen- 
fille  eos,  pronuntiare  liceret,  ad  quae  nos  prae¬ 
cepta  eorum  videmus  ducere.  Quare  haec  via 
non  placet.  Didtorum  autem  ejus,  quae  de  natu¬ 
ra  rerum  &  ejus  originibus  reliquit,  ita  fefe  ha¬ 
bent  nonnulla,  ut  in  eam  facile  aliquis  fententiam 
induci  queat,  nil,  praeter  quoddam  feu  ca¬ 

lidum,  aut  infitam  quamdam  materiae  gignendi  vhn 
generationi  rerum  ab  eo  praepofitam  elfe.  Atque 
fateor  ego ,  libro  de  carnibus  letto ,  hoc  mihi  pri¬ 
mo  vifum  efle  verifimillimum.  Nam  ,  qui  hic  af¬ 
fertur  a  Cudwortho ,  locus  longioris  de  natura  hu¬ 
jus  calidi  orationis  tantum  eft  initium,  quod  alia 
confequuntur,  quae  hunc  ignem,  quem  Hippocra¬ 
tes  immortalem  &  fapientein  elfe  pronuntiat,  natu¬ 
ram  efle  docent  cum  materia  neceflario  conjunc¬ 
tam.  Viciffim  aliqui  ejus  ex“ant  loci,  quibus  t5 
utetyKtii ,  meminit.  Lib.  I.  de  diae¬ 

ta  T.  I.  p.  182.  de  muliebri  natura  T.  II.  p .  358. 
ed.  Lindenii.  Eft  »  ubi  Deos  omnia  fa- 
pienter  cSc  bene  conftituiflfe  memorat.  Lib.  I.  de 
diaeta  T.  I.  P-  I9°-  cd.  Lindenii.  Quibus  qui¬ 
dem  ex  dittis  videtur  confici,  praeftantiorem  &  ex¬ 
cellentiorem  naturam  Hippocratem  coluifle ,  quae 
motus  ri  $•*/**  feu  ejus ,  quod  calidum  vocat  T 
moderetur ,  &  moderata  fit  olim ,  quum  mundus  na- 
fceretur.  Sed  quid  $■«<»  u»uyK*>  &  ipfi  fitr 
nusquam  ab  eo  proditum  reperio  r  Deos  vero  quan¬ 
do  introducit ,  tum  populariter  eum  loquutum  efle 
cxmore  fapientum  ,  nonnulli  fufpicabuntur.  Quae 
quum  ita  fint,  nefeio,  an  fortaflis  confuItifTimum 
fit,  fateri,  yix  hodie  intelligi  polle,  quidnam  de 
Deo  fen ferit  Hippocrates,  nec  liquere  omnino, 
piusne  fuerit,  an  a  Deo  averfus.  Interim  hoc  fi 
quis  judicium  fpreverit,  equidem  meliora  docenti 
libenter  obtemperabo..  *  , 

83  ^  ^ 


flato  Hylozoitas  non  perfringit. 


Cap.  III. 


licet  infamet  rationem,  quare  fic  agat  nec  alia  ratione  haud  mte  igat  Nifi 
P  quibus  hoc  placet  ,  penitus  defipere  velint ,  fatendum  lphs  eft  ,  efTe 
fvcellentiorem  quamdam  &  iapientiffimam ,  a  qua  haec  inferior  natura  omnem 
vim  fuam  primum -acceperit,  &  ad.  cujus  nutum  &  arbitrium  femper  fefe  to- 
tam  fingat  &  accommodet.  Qui  vero  creantem  &  fingentem  ejusmodi  na¬ 
turam  elle  putant,  quae  nulli  alii,  multo  fupenon  &  praeftantion  febjeQa  fit,  ip- 
faque  omnium,  quae  fiunt,  prmc.pium  &  caufla  haberi  debeat,  illi  quin  in  claiTe 
renonantur  eorum  qui  Stratonis  veiligus  Deum  oppugnant,  aut  ad  aliam  impiae 
cohortis  familiam  de  qua  deinceps  differam,  referantur,  haud  equidem  repugna¬ 
verim  Ad  Hippocratem  ceterum  quod  attinet,  quamvis  corporibus  totam  rerum 
“•  Aefcrinferit,  attamen  non  fine  injuria  libs  eum  generibus  impiorum  aggre- 
naturam  ^  Difer|:e  en;m ;  effe  quoddam  in  orbe  principium ,  genitrice  illa 
oauira  fuperius  &  majus,  quod  fapiat  &  intelligat,. profitetur,  atque  talem  fibi 
Deum  fingit  corporeum,  qualem  credidit  Heraclitus,  id  eft,  ignem  quemdam  rntel- 
ros linentem  &  immortalem,  qui  totam  rerum  umverfitatem  permeet.  (m)Adfcri- 
tj? m  infa  verba  eius*  Aoxif  U  0  x*hicfxiv  ,  afavxlcv  n  «v* ,  x,  vaetr  , 

h  .  P  a  .  /  I  'i'  ™  %  to  U Tfl%*  Quod  calidum  vocamus ,  id 

miti  'immortale  ejjeliietur,  cunilaque  intelligere,  videre  &  audire ,  fentireque  omnia  tum 
praefentia,  tum  futura.  Quid lergo  darius ,  quam  Hippocratem ,  ncc  Democnticae 
nec  Stratonicae  impietati  fuiffe  deditum,  fed  corporeum,  (»)  quemadmodum  He- 
r aditus ,  Deum  credidifle? 

K  vnr  In  Platonis  etiam  dialogo,  quem  Sopbifta  infcripfit  ,  verba  quaedam 
rXnt  quibus  Hylozoitarum,  quos  vocavimus ,  perftringere  videtur  flagitia.  Qtios- 
,  -J?  pxifhimare,  r  ttkv&I  ywciv  m®*  uit.xa  curivpcctTW ,  >9  «v£t> 

dam  em  ^  )  -  naturam  gignere  omnia  ex  caufla  quadam  f  potit  ane  a ,  fine  ulla  ra- 

At  vox  xdnfMTW*  cui  haec  fufpicio  innititur,  aeque  apte/or- 
ttone  u  intellige  *  •  reddi  noteft ;  quamquam  nihil  eft ,  quod  cogat  nos .  ut 

tuitus,  U.x.rqntvolur '  flr  ’dam  artificiofe  quidem  &  via  agente,  verumtamen  in- 
^n;C  °C-““  dr:nt!^ Tnterpretemur.  Alioquin  certum  eft,  (f)  Platonem  ipfum  naturam 
quamdanf,  orchne  &  concio  fingentem  omnia,  huic  univerfitati  praepofuiffe,  quae 


(«)  De  carnibus  Seft.  I.  (P-  »49-  T.  I-  Opp.)  ,  .u  «-i»— 

jtrtr  -T  Sed  exordium  tan-  in  rc  non  diflentientem  habet  Jo.  Clericum  Bibi 

<’ "S1  quae  confequuntur,  ancienne  ff  mi  T»,,,.  XV.  p.  438.  .  Difficile  dicM 
tam  orationis  delcribit.  oi,  j  huic  iani  fi-  eft,  utri  rectius  fentiant:  neque  hujus  loci  angus- 

ssttpsrfs 

•nnt  referretur.  Atque  id  in  controverfiam  in  pn-  nis  tnentem  n°n  auequitur.  ctftent 

vocatur  interco  ,  qui  dc  Hippccraus  religio-  (?)  -jus  verba}  «ace  veg 
SdUBtamt,  utrumis,  praetenhoccc^.,  aliam  verba 

fiocratem ,  Danid  etiam  Clericus  Hi-  te  libellus  nihil  habet  ejusmp^-  g‘tur  fufpicor,m 
TZfde  la  Medicine  p .  109.  e<L  prior.  Gundlin-  quam  a  Platone  hanc  knten^ 

^Z  iZis  indUatis,  &  alii  cenfenu  SodTrillerus  hic  recitatur,  fed  «  difperfis  aliq^ 

f  mtmrate  Atheifmi  fnlfi  accufato  nulli  parcit  philofophi  locis  eam  compofuiflb.  Id  ut  facilius  c 
opefae!  Utt  hof  temere  affirmari,  oftendat1;  qua  dam,biffi5  ffiducor  mprimis  rationibus.  Pnau»^, 


(f)  In  Sophifta. 


in  rc  non  diflentientem  habet  Jo.  Clericum  Bibi . 
ancienne  &  mod.  Tom.  XV.  p.  438.  Difficile  dictu 
eft,  utri  rectius  fentiant:  neque  hujus  loci  angus¬ 
tiae  permittunt ,  ut  ad  hanc  difputationem  aggrediar» 
(  0  )  Ait  exijlimnre  ]  In  Sophifta  p.  168-  Opp» 
Verfio  mea  eft.  Ficinus,  'ut  faepe,  ita  hic  Plato*, 


§.  8.  Tlaio  Hylozoitas  non  perfringit.  14.3 


Dei  tamen  revereatur  voluntatem ,  cujus  quippe  ex  arbitrio  gerantur  omnia ;  quod 
quidem  (p)  haec  ejus  verba  videntur  fignificare:  Tjjv  <pvnv  $  a avv  a cyu  %  vu 
rx  tmi Atynsr/uetv"  Naturam  una  cum  ratione  &?  mente  ad  normam  rationis  res  omnes 
adornare  &  gubernare.  Evidens  eft ,  hic  ab  eo  naturam  quamdam  induci ,  certis  re¬ 
gulis  alligatam ,  quae  res  omnes  quidem  faciat ,  at  ipfae  tamen  fupremae  cauffae  divi¬ 
naeque  intelligentiae fubje&a fit.  Quamobrem  nil  fere  dubito, quin  Arifiotcles  omnia, 
quae  de  natura  praecipit ,  quam  via  &  ordine  agere ,  &  ad  certam  omnia  me¬ 
tam  dirigere  putat,  ex  Platonis  ore  ac  praeceptis  hauferit.  At  illius  impieta¬ 
tis,  cujus  hic  res  agitur,  quae  naturam,  ad  certum  exemplum  &  normam  omnia 
comparantem,  &  vel  in  univerfa  materia,  vel  in  fmgulis  ejus  particulis  relidentem, 
primum  &  fupremum  elfe  rerum  principium.  di61itat,  nusquam  ego  mentionem  a 
Platone  faciam  elfe  crediderim.  In  Libro  enim  (*)  de  legibus ,  ubi  data  opera  in 
eos,  qui  Deum  ede  negant,  invehitur,  fic  perditi  hujus  generis  fententiam  expo¬ 
nit:  Tot  y\v  fAyisx  1 $  xuKj&c  cc7Tte'J.$c£g  Cpvo-iv  r vyjV  <>  w  p  vyntfiit^t  nxjnp  •  Maxi¬ 

ma  dicunt  atque  pulcherrima  natur  a  fortunaque  fieri ,  arte  vero  &  confilio  minora .  Quae  qui¬ 
dem  hoc  libi  aperte  volunt  verba ,  fortuitam  quamdam  naturam  five  commotionem 
materiae,  nullo  ingenio  vel  mente  gubernatam,  elfecilTe  unice,  ut  haec  univerfitas 
resque  omnes,  quibus  illa  continetur,  exfilterent.  Atque  id  ipfum  uberius  pollea 
his  verbis  explanat :  FI^  Kj  ibcao  £  yr,v  ijj  ctiggt  <pvar/  ttccv&c  ei  vui  iq  Qxn  *  3  x&v  txtwv  * 

Isnem ,  aquam ,  terram ,  aerem ,  omnia  haec  affirmant  non  arte  aut  conjilio ,  Jcd  natura 
&  fortuna  ejje  conftituta.  Ad  extremum  totam  mundi  molem  hanc ,  llatas  &  aequa*  I05 
biliter  diflributas  temporum  converfiones,  plantas,  animalia,  ipfos  denique  homi¬ 
nes  eodem  modo,  nimirum  ex  bruta  fenfusque  indigente  materia ,  eademque  teme¬ 
re  ac  fortuito  mota,  ortos  &  prognatos  elfe.  Neque  alia  ratione  Plato  controver- 
fiam,  quae  Dei  profefforibus  cum  impia  turba  tum  temporis  erat,  in  Philebo  con- 
Hituit:  ndnccv,  u  rifum^e,  ni  %vymv&  x,  n$t  n  xxhi  ySfaov  ohev  cjhrfitTnveiv  cpuyfyj  ^  § 
dhcya  fajj  lvsoty.iv  iy  ni  ortj  'Imyi*  >  #  ndvouvTix  ,  y.xQolm*  ol  iyuv  ihipov ,  v£i>  ^ 

<P?otsjnv  77 \ct  S‘xvyot$rt v  ovrruTlxcrccv  thjgxvG j  Utrum ,  o  Protarche ,  dicendum  ejl ,  uni- 
verfum  hoc  agi  ab  irrationali  quadam  t  em  er  ar  iaque  &  fortuita  potcjlate?  an  contra ,  quem- 
admodum  majores  noflri  ferf erunt ,  ordine  quodam  mentis  &  fapientiae  admirabilis  guberna - 
77 ?  ( q )  Quamobrem  nefeivide  Platonem  pro  certo  ducimus,  aliud  aetate  fua  im- 

pie- 

(*)  Lib.  X.  (p.  665.  666.) 


de  genitrice  natura  diflerit ,  g.  6.  hunc  ip 
p/^rt  fed  aliter ,  atque  hic.  Deinde 

jri at onis  diftis  producendis  virum  doftum  minus 
fidelem  interdum,  video:  neque  omnia,  q 
Platoni  ab  eo  tribuuntur,  a  philofopho  hoc  pre 
£  funt.  ^jusquidem  rei  exemplum  infigne  pi 
bent,  quae  ad  5.  6.  Dijg  de  nftura  gen%rif 

servavimus.  Ita  nimirum  virum  egregium  Piati 
operat  ftudium ,  ut  numquam  fere  ab  ejus  feni 
tus  videri  vellet  reccdcrc,  tametfi  rcapfe  ab 
teccderct.  Quapropter  faepenumero  difta  ejus  1 
Se  alio  fenfu,  atque  feripta  funt  ab  auftore, 
Adde  his ,  paflim  apud  Platonem  legi  : 
«ufimiiia  fententiae  hujus.  Ita  in  Philebo  p. 
’?/.  ait  *f»*««ra,,rr ,  mentem  omnia  exornare . 
*Ua  taceam. 


(q)  Quamobrem  nefclviffe ]  Quaenam  Cud-wor- 
tho  caumi  fuerit,  ut  negaret,  Platoni  notum  fuiflTe 
illud  impietatis  genus ,  quod  vitae  quoddara  genus 
in  ipfa  putat  materia  latere,  equidem  ignoro.  Quae 
vero  affert,  ut  id  probet,  iliis  fcio  non  ita  efle  com¬ 
paratum  ,  ut  Iabefattari  nequeant.  (I.)  Locum 
Platonis  cx  Sophifla  putat  intelligi  pofle  de  natura 
tali  genitrice,  qualem  ipfc  fibi  vir  doftus  animo 
effinxerat.  Hoc  vero  haud  facile  perfuadebit  illis , 
qui  Platonem  ipfum  infpexerunt.  Illi  enim,  quos 
Plato  narrat  praecipere,  omnia  natura  ipfa  gigni  a 
canffa  quadam  fpontanea  ,  opponuntur  ab  eo  "iUis, 
qui  cum  ratione  & /cientia  divina  hacc  omnia,  quae 
videmus,  comparata  ette,  feu  a  Deo  efle  profedta, 
opinantiir..  Ex  qU0  intelligi  debet ,  homines  pror- 
fus  fuifle  impios  &  Dei  contemtores ,  qui  fuperio- 

rem 


Cap.  III. 


244  Mtiquijjimh  temporibus  cxjliterunt  Athei, 

-  t  tis  genus  inter  homines  verfari,  praeter  id,  quod  rerum  origines  a  fortuna, 

afu  &  fortuita  materiae  commotione  arceflit ,  negatque ,  in  toto  univerfo  vel  fin¬ 
dis  ejus  partibus  facultatem  quamdam,  res  apte  fingentem  &  ordinantem,  latere. 
Sed  quoniam,  quibus  haec  placuit  in  Deum  difputandi  ratio,  in  duas  rurfus  fciffi 
funt  familias,  quarum  una  ad  atomos  confugit,  quod  Democritus  fecit,  altera  in  for¬ 
mis  &  qualitatibus  praefidium  libi  conftituic,  exemplo  Anaximandri ,  de  quo  pa ullo 
poli*  ideo  quos  Plato  redarguit,  Athei  aut  Democriti  certe  fuerunt  difcipuli,  aut 
Anaximandri:  nifi  forte,  quod  verifimilius  putem,  cum  utrisque  certafle  phitofo- 
phum,  affirmare  velimus. 


ff  IX.  Vix  credibile  eft,  antequam  &  Democritus  &  Leucippus  prodirent,  nemi¬ 
nem  mortalium  contra  Deum  philofophatum  effe.  Dudum  eft,  quod  (r)  Plato 
omni  aevo  plures  vel  pauciores  hujus  generis  exftitifle  aiTeveravit.  Namque  fic 
adolefcentem  ifta  labe  infe&um  compellat :  (*)  oJ  f*cv&  <nt  <pt*o»  vpZroi  k,  vpui vt 
wAw  ©&  Qiuv  irxtli  •  3  ««  *****  *  wi  r  vonv  Quo¬ 

rum  ego  verborum  hanc  effe  plenam  arbitror  iententiam:  Neque  tu,  (mi  hli)  neque 
amici  tui  (Democritus,  Leucippus,  &  Protagoras)  hanc  de  Diis  opinionem  principes  fo- 
viflis ,  verum  omni  aetate  plures  paucioresvc  hoc  capituli  morbo  infetti  fuere.  Igitur  non 
dubito,  quin  operae  fa&urus  fim  pretium,  fi  nunc,  quam  fieri  poteft  acriter,  ex¬ 
plorem’,  num  ante  Leucippum  &  Democritum  alii  etiam  philofophi  in  divina  natura 
tollenda  elaboraverint,  ac,  fi  fuifle  certum  fit,  qui  hoc  moliti  fint,  quanam  ratio¬ 
ne  nefariae  opinioni  vires  &  robur  colligere  (latuerint. 

Arifloteles  quando  libris  Met aphy ficorum  de  quatuor  commentatur  cauffis,  ex  an¬ 
tiquioribus  philofobhis  aliquos  affirmat  materialem  tantummodo  caufiam  affignaffc 
huic  univerfo,  repudiata  efficienti  &  intelligenti  caufia.  CaulTam,  quare  fenferint 
107  fic,  hanc  affert,  quod  materiam  umeam  effe  opinati  fint  rem  ,  quae  vere  fubfiftat, 
cetera  vero  quae  praeter  materiam ,  in  hoc  mundo  fiunt ,  nihil  effe,  quanumto, 
nflwimnpc  mialirares  &  temperationes  varias  unius  materiae:  ex  materia,  quae 

fium  gigni  &  nec 

nullam  mutationem  fubeunte:  nec  enim  eam  generatam  effe,  nec  corrumpi  poffe, 
fed  ex  omni  aeternitate  per  fe  neceffano  exftitifle.  Juvabit  (r)  ipfa  philofophi 
verba  legere*  Tm  0 1  Isoims  c*  vx* 1;  tiM  pwf  urfaret*  -%x*s 

ilveu  1  \\  lyxf>  bv  ****&  ™  •'&>  i  %  *  $  eis  0  tfeirf  nA&mTon 


(*)  *•  888.  ed.  Serrani. 

fem  illam  fententiam  foverint,  necproptcrea  de  ef- 
feftrice  quadam  natura ,  omnia  ad  Dei  nutum  fin¬ 
gente  ,  cogitare  potuilTe.  piato  ceterum  num  ejus¬ 
modi  naturam  efle  crediderit,  id  infra  difputabitur. 
Vox  eturefAi rii<,  fi  vel  maxime,  quod  Cudworrhus 
Vult,  reddatur  fpontaneus,  inde  tamen,  quod  mox 
apparebit,  tion  fequitur,  noluifle  Platonem  hoc  eos 
in  loco  defignare  ,  qui  materiam  virtute  quadam 
gignendi  praeditam  efle  judicabant.  ( II.  )  Plato¬ 
nem  ait  illis  locis ,  quibus  Atheos  aetatis  fuae  vitu¬ 
perat,  in  Libro  de  legibus  &  in  Philebo,  ita  hujus 
generis  doarinam  exponere ,  ut  appareat ,  illud  a 
Fortuna ,  a  temeritate ,  &  cafu  reruin  origines.  repe- 
tiifle.  Ii inc  autem  perfpicuum  effe  putat,  eos  ma¬ 


teriae  virtutem  efficiendi  &  generandi  haud  aftn- 
buifle.  Ego  vero ,  cur  non  idem ,  qui  in  ipfa  ma¬ 
teria  vim  gignendi  putat  effe  reconditam ,  cafui , 
fortunae,  ac  temeritati  adferibere  multa  queat,  haud 


htelligo.  Vidimus  paullo'ante,  Stratonem  &  ca- 
fum  &  vitam  materiae  fimul  amplexum  efle.  fhc 
/erba  Ciceronis  adferibam ,  aptiffima  ad  hanc  reni 
ieclarandam,  ex  Lib.  II.  de  natura  Deor.  Cap.  nZ‘ 
).  3001.  Seminis  ( Ujunt )  vim  ejje  tantam ,  ut 
mamquam  fit  perexiguum ,  tamen ,  fi  inciderit  ( fi1 
ie  hic,  quaefo ,  cafum  &  fo^nam  cum  vita  feminis 
mt  materiae  coniunftam)  *»  concipientem  comprj 
hendenfemque  naturam,  w&umque  fit  ( cafu ) 
nam,  qua  ali  augenque  pojfit ,  ita  fingat  £?  Wct<r 


§.  io.  ii.  ! Arijlotclcs  oppugnat  Atheos  materiales 14; 

$  pi\v  tcnxs  \}xTtpS^Y(JY<: ,  tq!{  j  7rolQi<n  jUSTrifia&iV»}? ,  TfcTr  srr^fibv,  ^  tcluJIw  r  ovruv  r 
ipxcri*  £vai  •  Plurimi  eorum ,  qui  primo  philofophati  funt  y  ea  tantum  rerum  omnium  prin¬ 
cipia  putarunt  ejfe ,  #«<2?  fld  materiam  pertinent.  Illud  enim ,  *a-  quo  exjliterunt  omnia , 
O5  ex  quo  primum  fiunt ,  &?  f»  qnod  pojlremo  corrumpuntur ,  «r  fubjlantia  quidem  ipfa 
maneat  eadem  ,  qualitates  mutentur ,  id  rerum  omnium  elementum  &?  pr  in  Apium  eft 
dixerunt,  (f) 

§.  X.  Quidnam  vere  prifei  hi  philofophi,  qui  ad  materiam  omnia  retulerunt, 
docuerint,  id  multo  fiet  apertius,  fi ,  quemadmodum  adverfus  eos  difputet  /hi- 
ftoteles,  audiamus.  Is  autem  duplex  in  eos  argumentum  immittit,  (f)  Primo  fie¬ 
ri  non  pofle  monet,  ut  illi,  qui  negent,  efle  ullam  in  hac  univerfitate  naturam, 
fi  materiam  inde  demas,  quae  vim  habet  &  poteflatem  agendi,  explicent,  quo¬ 
nam  ex  fonte  motus  atque  virtus  effedfrix  primum  nata  fit.  e/  07i  /uciAisk  mteve 

^  ylvi<ri(  ex  7iv^  ,  ft'f  irof  ii  ^  7tA«A«v ,  'n  Tiro  avfxGouvi  ^  ri  'n  cunor ;  Qu 

$  ui  ye  \5tstx&$jov  ccjuto  mei  ftemca^fty  tcuiro  *•  Atyco  b  cicv ,  ro  ^Jac*  ,  kti  5 
X#Axo?  omttov  $  /xiToc£a^eiv  txanpov  ouuxu v  *  jrml  ro  juev  xAivLv  ,  o  ^«Axof  ccv* 

SptM&ty  a? fc/  tTtpBf  7J  ^  /xixx^ohrs  cuxiov’  to  j  x£n  £>jt£7v  «f*  to  t  tTtptCV  OJT£?r,  <J{ 

«v  r/xtTf  <pxiijfJlo,  ehv  y  tfX,*  t5  tuvinut  •  Et fi  vel  maxime  omnis  corruptio  (f  generatio  cx 
te  quadam ,  five  una  fn  illa ,  yiitf  plures ,  proficifcitur ,  quomodo  tamen  hoc  contingit  ?  ££ 
quaenam  ejus  caufla  eft  ?  Ipfum  enim  fuhjectum  in  /emet  ipfo  nullam  mutationem  producit. 
Verbi  caujfa :  Neque  lignum  ipfum  neque  aes  caujfa  eft ,  ut  hoc  vel  illud  mutetur.  Lignum 
non  ex  Je  ipfo  leftum  facit ,  nec  aes  cx  fe  ipfo  fatuam ,  fed  aliud  quiddam  caujfa  eft  mu¬ 
tationis  illius.  Hoc  vero  quaerere  nil  eft ,  quam  aliud  quaerere  principium,  quemadmodum 
diximus ,  unde  motus  proficifcatur  initium.  Quibus  verbis  id  huic  generi  ab  ArifloteJe 
vitio  dari,  planum  eft,  quod  motum  &  virtutem  agendi  in  orbem  introducant, 
nec  cauffam  tamen  ejus  indicent,  eo  quod  nullum  aliud  agnofeere  velint  rerum 
principium,  quam  materiam  patibilem,  quae  tamen  nec  commovere  femet  ipfam, 
nec  mutare  queat. 


.5-  XI.  Poftea  in  cauflis  pulcritudinis  rerum,  quas  videmus,  indagandis,  quod 
Cerandum  fit ,  hujus  difciplinae  auftores  haerere ,  nec  vel  divinando  conjicere 
pofle,  quidnam  fit,  quod  tantam  elegantiam  tamque  conflantem  ordinem  in  mun¬ 
do  produxerit  ,  obfervat :  nec  enim  in  bruta  ftupidaque  materia  ,  cui  rerum 

om* 

(t)  Lib.  I.  C.  3.  (T.  IV.  Opp.  p.  264.) 


in  fuo  qivdque  genere.  Conf.  quae  fupra  diximus  ai 
\  5;  Accedit,  quod  Plato  homines  illos  ad 
ot  tozv  rerum  initia  retuliffe,  libro  de  legibus  illis, 
a,i°r  >Vir  d°®is  attulit,  l°cis  fignificat.  Igitur  non 
folam  xu%v  icu  fortunam  referebant  omnia,  fed 
Vortv  quoque  confugiebant:  quod  argumento  vi- 
ctur  efTe ,  eos  a  Stratoriis  fententia  non  multuiA 
luuie  alienos.  Ut  verum  fatear,  quae  cum  his, 
tum  aliis  in  locis  de  religionum  aetatis  fuae  irrifo- 
rjbus  Plato  perhibet,  ca  &  breviora  funt  &  obfcu- 
ri0ra ,  ouam  ut  inde  nobis  omnia  liceat  intelligOre , 
quae  de  rerum  natura  illi  homines  praeceperunt. 
}rA  .  Lih-  X.  de  legibus  p.  665. 

v.  j  JPja  piui0j  ophi  veriaj  Monendum  hic  efle 


duco,  verfionem  eorum  Latinam  meam  efTe.  Ob- 
fcurius  enim  verterat  Befarion.  Non  omitti  debet, 
quod  paullo  pofl:  Arifioteles  addit  />.  265.  elfe,  qui 
antiquillimos  mortalium  ita  de  natura  rerum  philo- 
fophatos  efle,  exillimcnt.  Ipfc  vero  incertum  efle 
judicat ,  an  hoc  ita  lefe  habeat. 

(t)  Primo  fieri]  jlrijloteles  Methafihyficor.  L;b. 
I.  Cap.  3-  P-  2 65.  Verba  Ariftotelis  &  haec  & 
quae  fequuntur  ,  ipfc  Latine  reddere  volui.  Addi 
his  debent  ea  ,  quae  idem  pbilofophus  C.  7.  p. 
274.  disputat,  ubi  inter  alia  diferte  ait,  eos  *\ 
x  ctlnc  «yXlfu,  motus  cauffam  tollere ,  qui 

fic  fentiant. 

T  (0  T* 


j^(5  Jrijlotelcs  oppugnat  Atheos  materiales,  Cap.  II L 

omnium  folerent  adfcribere  origines,  confilium,  rationem,  &  intelligentiam  inefle 
pofle.  (t>)  T»  $  iv  w  y.xhus  m  ffiv  tye.v ,  t*  j  ytfvufy  r  or]uv'  fa*  £rg  fijv,  *T’ 

^  tzixtuv  t  giKfl?  ctiuov  UiOf '  ccuTzfActTu  )  t(fj  TOXfJ  ‘ko-ztsv  tTrirpifai  7r^f/xoa 

kxkus  iy**.  Res  hujus  orbis  alias  bene  jam  pulcreque  fefe  habent ,  aliae  nunc  quoque  ita 
nafcuntur.  Non  autem  verifmile ,  hujus  rei  cauffam  aut  terram  effe,  aut  aliud  quoddam 
ejusdem  generis  £?  indolis.  Neque  is  melius  femiret ,  qui  aut  infitae  cuidam  virtuti ,  aut 
108  cafui  &?  fortunae  rem  tantam  attribueret.  Sententia  philofophi  haec  effc :  Quemadmo¬ 
dum  materiati  hi  philofophi,  ut  ita  dicam,  motum  in  orbem  inferant,  nulla  ejus 
caufla  nominata,  fic  etiam  necefle  illis  efle,  ut  hunc  motum  prorfus  efle  fortui¬ 
tum ,  nec  ulla  lege  regi,  pronuntient:  ita  vero  fortunam,  quae  nihil  fit  aliud, 
quam  abfentia  caullae  confilio  &  ratione  agentis  ,  in  locum  caujffae  £?  efficientis 
&  finalis  quodammodo  fubftitui.  Atque  hac  occafione  Ionicae  fcholae  principem , 
/Jnaxagoram ,  collaudat  Arijloteles ,  quod  a  mente  aut  intelligentia  fadhim  hunc  effe 
orbem  dixerit  ;  quem,  fi  cum  illis  comparetur,  qui  aetate  antecelTerint ,  tamque 
ftolide  &  impie  fenferint,  folum  fere  fanum  ait  atque  fobrium  videri.  Tale  enim, 
inquit  ,  conftitutum  efle  ab  Anaxagora  principium,  quod  dpx  $  k*a ut  cutix,  t&j 
rrciout'n\ ,  ohv  y  y.!\r,<ns  Cn a ,  Jintul rationem  reddat ,  unde  motus  exjliterit ,  £*?  cauffam 
declaret  pulcri  &  boni ,  id  elt,  omnis  ordinis,  pulcritudinis ,  virtutis,  &  conflantiae, 
quibus  .imiverfitatem  hanc  ornatam  efle  videmus.  Atque  lic  ipfe  Anaxagoras  fen- 
tentiam  fuam  explicafle  videtur.  (*)  *a vx^xyl^c  n  atvov  $  kx^s  atfus  w 
Anaxagoras  cauffam  ejus ,  quod  retttim ,  pulcrum  ,  &  bonum  ,  mentem  effe  dicit.  Mentis 
enim  &  intelligentiae  elt ,  ad  certum  cunfta  finem  referre,  nec  modo  id,  quod 
optimum  effc,  fpedlare  perpetuo,  fed  etiam  res  omnes  ita  comparare  &  difponere, 
ut  apte  inter  fe  conveniant.  Quae  conlideratio  impulit  Anaxagoram ,  ut  bonum  non 

mi- 

(*)  Ariftoteles  de  anima  L.  I-  C.  2.  (p.  5.  T.  IK  Opp,) 

(v)  T5  fi  ,Z  ^  **a £«]  L.  c.  />•  2 66.  Erunt  SeS.  5.  p.  ir .fi  Ariftotelem  propterea  caftigat, 
forte ,  qui  hunc  locum  fide  non  nimis  bona  deferi-  Ionicos  defendens.  Mihi  vero  maxime  videtur  cs- 
pttimeffe,  dicent.  Omittuntur  enim  poft  veiba,  fe  dubium,  an  Ariftoteles  de  his  philofophis  tam 
*”•*«  haec:  »V  *<*,*<,  Ariftoteles  nec  prave,  ut  in  primis  Cudwortkus  putat,  fenfcrit. 

verifimile  effe  ait,  pulcritudinis,  qua  natura  rerum  Argumenta  hujus  fententiae  fcquentia  habeo.  (I.  ) 
fulget,  cauffam  vel  terram,  vel  aliud  ejus  generis  Ariftoteles  in  philofophorum ,  quorum  res  hic  agi- 
aHquid  effe,  nec  etiam  probabile,  ita  yifumfuiffe  tur,  numero  &  Aiaxagoram  &  Thaletem  ponit.  U- 
philofophis  nus ,  quos  oppugnat.  Sic  ipfe  veteres  trumque  vero  ipfe  Cudwortkus  ex  ordine  Atheo* 
illos  purgat,  dum  incredibile  ait  effe,  tam  ab  fur-  rum  eximit,  neque  id,  quod  mox  patebit,  f.ne 
de  eos  fcnnffe ,  ut  a  materia  rerum  omnium  origi-  cauffa.  ( II. )  Ariftoteles  bis  diferte  affirmat ,  hos 
nes  repeterent.  Haec  fibi  non  ignorabat  obftare  philolophos,  quum  intelligerent,  ex  materiae  lc- 
Cudworthus ,  qui  veteres  philofophos  illos  Atheis  gibus  &  conftitutionc  haud  poffe  rerum  omnium 
aggregatos  volebat  effe;  ideoque  hacc  verba  con-  rationes  reddi,  ipfa  neceffitate  fuiffc  coaftos,  ut 
filio  praetermififfe  videtur.  -aliud  ,  praeter  materiam ,  principium  quaererent. 

(.t)  Poftquam  ipfum  j  Haec  verba  &  quae  fe-  ltpu»n^  4’  *t«;  x-ho  to  z-pzyu,x  torali**’  airdif, 
qnuntur,  nc  a  Cudwortlio  proferuntur,  ac  fi  apud  %  wvxyxxrt  Hoc  autem  modo  quum  prae * 

Ariftotelem  exltarent ,  &  praecedentia  continuo  ex-  cederent ,  ipfa  res  eos  duxit ,  £?  coegit  ulterius  quae - 
ciperent.  ‘V  erum  nihil  eorum  apud  Ariftotelem  le-  rere.  Lib.  I.  Metapkyf  C.  3.  p.  2 <55^  Idem  paul- 
gitur.  Cudwortkus  haec Ut  confectarium  quod-  io  poft  clarius  etiam  repetit:  'r?  «"?{  r  «a  ^tl*u 
dam,  ex  verbis  elicit  philofophi.  ilTTlB  i^T**** 

(y)  igitur  ex  his  credo]  Praeter  Cudworthum ,  Ab  ipfa  veritate,  uti  diximus ,  coafli,  ^ 

fiint  &  alii,  qui  Ariftotelem  putant  hoc  in  loco  Io-  lud ,  quod fequitur,  quaeftv erunt  principium,  Tan- 
nicae  feftae  philofophis  crimen  Atheismi  objeciffe.  tum  igitur  abeft,  ut  Ariftoteles  dicat,  cos  ad  ma- 
Jn  his  Samuel  eft  Parckerus,  qui  Difp.  I.  de  Deo  teriarn  retuliffe  omnia,  ut  contrarium  potius  affir- 

r  inet. 


§.  ii.  Pbyfid  illi,  quos  Arijtoteles  itfucit,  fuerunt  Atbti. 

'T '«T  ’  uni!erfitat,is  h“r  fieret  principia,  (f)  'Kr^&t  *  mrb 
™,r  ^,  5  3®  «*  *»«,  «Jk<*  *<>"  «*««  w®-,  <2«  iW  Anaxaeoras  bonum  illud 

vult  principium,  quod  monet.  Mens  enim  movet,  verum  alicuius  gratia  vovet  (x) 
foflquam  tpfum  a  bono  primum  commotum  ejl.  Quare  bonum  quoque  ei  in  trincioiis  ’  Hoc 
vero  tanto  libentius  obfervo,  quanto  hinc  evidentius  colligtuf ,  «TmoMIo 
ftphos,  /inaxagoram ,  Platonem,  &  Ariftotelem,  in  nobiliffima hac  veritate  tuenda- 
A  mwa  bmi,atis  &  mm,s  Wwpe  res  omnes  ejje  conditas ,  prorfus  fuifle  concordes! 

5-  XII.  (j)  Igitur  ex  his  credo  fatis  raanifeftum  elTe  antiauiores  ili™ 

philofophos ,  qualescumque  demum  illi  fint|  ab  omni  religio- 
cormnbtis  r™?61^  N°n  h“C  lde<i ' criminationem  in  eos  conjicio,  quod 

S  /  nT  7rUm  nftur?™  umce  ?onllare  Putaverint.  Idem  enim  primum  109 
docuer  ,n’r  P  f  ,  F™  Placulire’.non  .gnoro,  qui  ex :  igne  res  omnes  elTe  natas 
docuerunt;  ficut  Anaximenes  ex  aere,  7 hales  autem,  (z)  quod  refert  Arifloteles 
ex  aqua  omnia  eduxit.  In  Zenonis  tamen  &  Heracliti  lententia  paullo  plusVoba- 
bihtatis  lnelTe  videtur.  Namque  veterum  aliqui,  quum  ignem  ceteris  corporibus 
muito  celeriorem  &  fubtiliorem  elTe  cernerent,  inde  eum  "elTe  ci<rcouxrdrdjov  ?id  eft 
naturam,  cui  minimum  corporei  ad  milium  fit ,  concluferunt.  U)  Nec  quisquam 
Propterea  inter  illos  philofophos,  qui  corporibus  defcripferunt  omnia,  exftitit 
^U1  terram  pro  rerum  omnium  habuerit  principio.  Crafliores  nimirum  huius  ele¬ 
menti  paniculae  oblhterunt ,  quo  minus  hanc  ipfi  laudem  tribuerent.  Licet  vero 
ic  £eno  <x  Heraclitus  fenferint,  propterea  tamen  in  Atheorum  numero  jure  non  re- 
^gne*m  .^Pim  »  quam  praedicabant,  materiam  non  modo  vita  dona- 
,  tiam  mtelligentem  &  fapientiflimam  praecipiebant  elTe  naturam ,  quin 

Ct)  Lib.  XIV.  Metaph.  c.  io.  (p.  485.  T.  IV.  Opp.) 


!?e**  (  ^11' )  Quae  hic  ex  Arijlotele  adducuntur  ar¬ 
gumenta,  ca  non  difputandi  caufla  a  philofopho  af- 
leruntur,  fed  ideo  tantum,  ut  oftendat,  necefllta- 
tem  ipfam  impulifle  hos  philofophos,  ut  aliud  a 
Materia  rerum  principium  inveftigarent.  Quare 
etia®»  quod  ad  praecedentem  $.  monuimus,  ip fe¬ 
liet  incredibile  eire  ait,  philofophos  iftos  tam  ab - 
urde  fenfiffe.  (IV.)  Anaxagoram  quidem  reliquis 
generis  fapientiorem  fuifle  vifum  fignificat 
:  id  vero  non  hac  de  caufla  perhibet  es- 
*  ;:"n>  quodifte  mentem  adjunxerit  materiae, 
nro  maSs  r-K  Contra  inaxagoram  propterea 
ftatim  frne  uho^-  fui?c  habitum  ^mat,  ■quod  is 

rat  o  i  &  conr!rClUtU  Profeffus  eflfc  naturam 
rationis  oc  confilu  participem,  unde  haec,  ouae 
ccrnmius,  omnia  profefta  fim,  reUquf  vem S 
innps  crI?rCs  &  va[ias  meditationes  eo  demum, 

1  ncceflitate  magiftra,  pervenerint,  ut  fateren- 
JSl  Poeter  materiam  aliam  rerum  cauflam  ex- 
;ij  andam  efle.  (V.)  Non  video,  ab  Arijlotele 
udicatum  efle  hoc  in  loco ,  philofophos  hos  prae- 
C£pifle,  nihil  efle  in  univerfa  rerum  natura,  quod 
°n  gignatur,  &  viciflim  corrumpatur.  Neque  ta- 
vel  hoc  docui  flent,  quod  ego  non  plane 
S‘  Um’  propterea  llatim  Atheis  eflent  aggre¬ 


gandi  ,  quum  idem  non  paucis  veterum  placuerit, 
quorum  erga  Deum  pietatem  nemo  facile  in  du¬ 
bium  revocaverit.  Haec  omnia  quum  ita  fint ,  quid 
caudae  fuerit  do&iflimo  viro,  ut  Aristotelem  hos 
philofophos  inter  Dei  comtemtores  rctuliire ,  con¬ 
tenderet,  ipfeque  hanc  fententiam  probaret,  non 
equidem  intelligo.  Non  hic  quaero,  utrum  hi  Io¬ 
nicae  fcholae  philofophi  Athei  fuerint ,  nec  ne: 
funt,  qui  genus  hoc  accufant,  ftmt,  qUj  excufant’ 
viri  longe  dottiflimi:  fed  nunc  id  tantum ,  quid  de 
illis  judicaverit  Arijtoteles ,  exploratur. 

(z)  Qtiod  refert  Arijtoteles  j  Metaphyficor.  Lib. 

I.  C.  3-  P-  2 65-  T.  IV.  Opp. 

(a)  Nec  quisquam  ]  Hoc  jam  obfervafle  video 
Ariftotelem  Metaphyficor.  Lib.  I.  Cap.  7.  p.  275. 
item  de  anima  Lib.  I.  Cap.  2.  p.  6.  T.  II.  Opp. 
Nec  tamen  haft  generatim  de  omnibus  dicuntur 
philofophis  ab  Arijiotele ,  fed  de  recent ioribus  tan¬ 
tum  »  <lm  «««»  elfe  elementum  dixerunt.  Contra 
phyfic.  aufcult.  Lib.  II.  Cap.  1.  p.  463.  non  obfcu- 
re  fuille  etiam  111  antiquis  philofophis ,  qui  terram 
Pro.  rf,ri}'T1  ®mn'um  haberent  principio  ,  teftatur. 
Vid.  Gaffendus  T.  I.  Opp.  p.  235.  236.  qui  exeni- 
pla  protulit  philofophorum  ita  fent  i  entium. 

T  2  "  (*)  Pldi 


H$  Fhyfici  Mi,  quos  inducit  Arijlotcles ,  fuerunt  Athei  Cai\  II!. 

totum  hoc  univerfum  animantem  effe  putabant.  Multo  fecus  illi ,  quos  Arijloteks 
reprehendit ;  quippe  qui  ex  ftupida  nihilque  fentiente  materia,  quam  vita  omni  & 
intellia;entia  privabant,  res  omnes  extrahere  audebant.  Vitam  fcilicet  familia 
haec  &  confilium  ,  non  fecus  ac  ceteras  rerum  differentias ,  nil  efle  ffatuebat , 
quam  affedlioncm  quamdam  &  difpofltionem  materiae:  ex  hac  nafei  lnceljigentiarri 
&  mentem,  in  eamdem  abire  iterum  ac  reverti:  quidquid  igitur  vel  fapiamus  vel 
vivamus,  id  ex  fortuita  primarum  qualitatum,  quae  elementis  miunt,  frigidi  & 
calidi,  ficci  &  humidi,  tenuis  &  craffi,  coagmentatione  &  temperatione  prove¬ 
nire  Quidnam  vero  hoc  eft,  quam  aperte  profiteri ,  ipfam  materiam  prorfiis  nec 
vivere  nec  intelligere  ?  Jam  fi  illis  ob  negatum  Deum  dica  non  eft  fcribenda,  qui 
fortuitam  brutae  &  fenfu  carentis  materiae  commotionem  res  omnes  ,  ipfamque 
vitam  &  animam ,  produxiffe  arbitrantur,  nefeio,  an  ulli  fmt,  in  quos  crimen 
iftud  jure  cadat». 


5.  XIII.  Praeterea  hi,  quos  Arifioteles  refellit,  philofophi,  praeter  ipfam  mate¬ 
riae  fubftantiam ,  quam  ad  res  omnes  aptam  dicebant ,  nullam  effe  rem  affevera- 
bant  in  tota  rerum  natura  ,  quae  non  generari ,  &  vicifiim  corrumpi  queat.  At¬ 
qui  hoc  ipfum  dogma  (b)  ,  (*)  FJato  inter  eorum  numerat  praecepta,  qui  religioni 
&  Diis  adverfantur  ,  hisque  verbis  exponit:  v£sr  y\v  $  kSW,  *«  J  ,  Nihil 

enim  ejl  umquam  ,  femper  autem  fit.  Neque  hoc  .injuria  ;  quoniam,  qui  illa  funt 
opinione  imbuti,  non  poffunt,  quin  hoc  fimul  tueantur.,  non  modo  animos  tam 
brutorum  animantium,  quam  hominum,  fed  &  ipfos.Deos ,  fi  modo  ulli  hnt,  na¬ 
tos  effe  &  quum  nati  fint,  exftin&um  &  corruptum  in  aliquando.  Nemo  Deos 
hic  additos  effe  animis  miretur.  Sunt  enim  in  hoc  genere  nonnulli,  qui  verbis 
minimum  profitentur  Deos,  licet  per  eos  tantummodo  certas  quasdam  intelhgentes 
naturas  &  homine  praeftantiores  intelligant  Nefeio  vero,  quanam  re  meliores 
illi  fint,  qui  Deum  effe  negant  aliquem  ,  m fi  fa£him  &  creatum  ,  cui  mortis  ^cor¬ 
ruptionis  ,  &  diffipationis  propterea  periculum  immineat ,  aut  qui  diftuant,  fuiffe 
olim  tempus,  quo  nullus  effet  Deus,  donec  ex  materia  procrearetur,  neque  cer¬ 
tum  effe,  an  femper  futurus  fit  ille,  atque  hi  funt  qui  piorfus  repudiant  Deum 

nihilque  fibi  cum  eo  rei  efle  volunt.  Natum  enim  &  mortalem  Deum  dicere,  id 
vero  eft  delirare  resque  fociare  fempiterno  intervallo  fejunilas.  Quapropter 
jio  non  meliori  loco  collocandos  efle  putem  Theologos  illos,  quos  (c)  Jri/toteles  per- 
hibet  res  omnes  (atque  ipfos  etiam  Deos)  ex  nocle  &  chao  elicuiffe,  U  wktos 
7rav&  ,  atque  hos,  quos  diximus,  qui  omnium  Deorum,  nemine  excepto, 

parentem  inertem  fenfusque  expertem  materiam  efle,  praecipiunt.  Utrique  non 
melius  vocabulum  ,  quam  Atheorum  Theologorum  ,  commerentur.^  Quod  certas 
quasdam  naturas  obtrudunt  nobis,  quibus  Deorum  imponunt .  nomen ,  id  jocus  & 
ludus  eft.  Veram  enim  qui  fecum  expenderit  Dei  notionem ,  is  facile ,  nullum 
illis  effe  Deum,  id  eft,  nullam  ab  illis  intelligentem  naturam  fabricationi  hujus 
orbis  praeponi,  intelliget,  fupremumque  Numen  hujus  familiae  nihil  efle,  quam 

chaos 


(*)  in  Thcaetet.  (p.  118.) 

(  J)  Plato  exponit ]  II°C  fcitum  ita  legitur  apud 
Platonem,  uti  hic  deferiptum  exftat.  Sed  perpe- 
jam  additum  eft,  illud  a  Platone  inter  prima  prae¬ 


cepta  eorum  referri ,  qui  Deum  efle  negant.  £ 
contrario  docet  ille,  onanes  veterum  lapientes,  u 
Per  menides*  ccpto,  in  hac  fuifife  lententia,  mg 


§.  i£.  Inter  ijlos  £5?  pbihf.  It  a  ile,  magnum  inter  efl  dif crimen. 

ebaos  &  nottem ,  feu  ftupidam  &  fenfu  vacuam  materiam,  quae  temere  impulfa  fue¬ 
rit.  .  Atheorum  igitur  ex  rivulis  hortos  fuos  hi  irrigarunt  Theologi ,  nihiioque  me¬ 
lius  iftis  fapiunt ,  qui  aperte  Deum  effe  negant. 

5.  XIV.  Ceterum  loci  hujus  non  alienum  opinor  efle,  fi y quantum  inter  prifeos  hos 
philofophos,  quos  Arijloteles  omnia  tribuiffe  materiae  memorat,  &  inter  eos  inter¬ 
iit  ,  oftendamus ,  quos  primo  capite  affeveraffe  probavimus,  ttb  pIveAui, 
Qfelpiofy y  &tuv  ,  nihil  eorum ,  quae  vere  funt ,  vel  gigni ,  vel  corrumpi,  eo  quod  ex  ni¬ 
hilo  fieri  poflit  nihil.  Haec  eorum  in  primis  doftrina  fuit,  quos  fchola  Italica  vel 
Pythagorica jnltituit.  Hi  vero  minime,  id  quod  Arijlotelem  alicubi  tradere  memi¬ 
ni,  TrZrcur  r  fartr,  omnem  naturalem  generationem  £?  mutationem  tollere ,  volue¬ 

runt:  quod  ii  tentaifent,  fenfui  communi  &  experientiae  quotidianae  repugnaflent : 
fed  naturae  vias  atque  rationes  in  his  rebus  re&ius  explanare ,  illosque  impietatis 
confultos,  quos  modo  nominavimus,  refellere  ftuduerunt.  Summa  do&rinae  eo¬ 
rum  haec  erat:  Quando  lege  naturae  res  mutantur,  generantur,  &  corrumpuntur, 
tum  nihil  novi,  quod  antea  non  exftiterit,  producitur,  nec  ulla  natura  nafcitur| 
re  ipfa  diverfa  ab  illis,  quae  fuerunt  prius,  fed  quae  diu  ante  exftitit  materia  ea 
nova  ratione  temperatur  &  difponitur.  Igitur,  quod  nos  ortum  &  interitum  Vo¬ 
camus  rerum,  id  nihil  efl,  quam  nova  materiae  antiquiflimae  informatio,  aut  par¬ 
ticularum  ejus  vel  coagmentatio  nova ,  vel  fecretio. 

Quorfum  vero  haec  do&rina  fpe&averit,  non  ita  difficile  efl:  conje&u.  Primo, 
qui  favebant  ei,  evellere  cupiebant  ex  animis  opinionem  eorum,  qui  corporibus 
certas  in  efle  formas  &  qualitates  arbitrabantur ,  ab  ipfa  non  modo  extenfae  materiae 
iiibitantia,  fed  etiam  omnibus  affectionibus  ejus,  quas  diverfa  ejus  magnitudo,  fi¬ 
gura,  litus,  quies,  &  motus  parere  folent,  fejunctas.  Quodfl  enim  tales  formae 
vel  qualitates,  quando  lege  naturae  vel  generantur  vel  deftruuntur,  &  mutantur 
corpora,  re  vera  in  illis  producerentur,  fatendum  efle,  profpiciebant  animo,  res 
vere  exiftentes  otc  fxtjhva  iiv7r<xpycv](^  $  '5r£jC7roipyiov']@~ ,  ex  nihilo ,  vel  ex  re ,  quae  nec 
Jit  nec  exijlitcrit  antea ,  creari  polfe.  Quod  quum  intelligerent,  formas  iftas  &  qua¬ 
litates  corporum,  quas  fibi  fingebant  homines,  effe  aliquid  negabant,  quam  diver- 
fas  materiae,  quae  dudum  antea  exftiterit,  affectiones,  ex  magnitudinis,  figurae,  fi- 
tus,  motus  ,  &  quietis  varietate  natas,  aut  concretionum  &  fecretionum  fpecies, 
quae  ab  ipfa  minime  differant  materia,  fed  varia  tantum  in  nobis  vifa  &  fimulacra 
excitent. 

Deinde  etiam,  qui  hac  ratione  philofophabantur ,  fimplicitati  &  immortalitati 
animorum  provifum  &  confuitum  effe  volebant.  Nec  enim  vel  fufpicione  potefl: 
3  1  fl^madmodum  vita,  fenfus,  cogitatio,  confilrum  ex  multiformibus  his 
materiae  affedtionibus,  quae  a  magnitudine,  figura,  fitu,  &  motu  proficifcuntur , 
alci,  aut  ponderibus  &  motibus  effici  queant.  Quod  fi  ica  efl,  effe  naturas,  a 
orpore  extenfo  aut  bruta  mortuaque  materia  fegregatas,  omnino  neceffarium  efl. 

que  ex  materia  nullo  modo  mentes  generari  poffe ,  concludebant  hi  philofophi , 

quo- 

Empedoclem ,  Heraclitum ,  Epi-  nifl  idem  hoc  teneat,  omnia  generari  &  viciflim 
iCT  H*merum  nommatun  indicat.  Jam  quis  corrumpi.  At  nego,  illis  omnibus,  quibus  prac- 
bum>  i-°m^eST,veterum  fapicntcs  pro  Atheis  ha-  ccptum  hoc  probatur,  hoc  nomine  continuo  im- 
vtinet  ’n  •  r  ^uidein»  quod  ad  rcm  at*  Pietatis  notam  efle  inurendam. 

’  iUilCi0r>  neminem  Deum  pofle  tollere,  (c)A  iJlAeles  perhibet]  tib.XiyMetaph.C  6-p- 47?. 


i  yo  Inter  ijlos  philofophos  Italicos  Cap.  IIT; 

quoniam ,  fi  Hoc  fieret ,  res  vere  exfiftentes  ex  nihilo  prodirent.  Mentes  ergo  fta- 
tuebant  efle  peculiare  quoddam  genus  naturarum  a  corpore  abftra&arum ,  quae , 
non  fecus  ac  ipfa  materia,  nec  generari  queant,  nec  perire,  fed  vel  ante  corporis 
generationem  in  rerum  natura  verfentur ,  vel  etiam  divinitus  creentur ,  &  in  cor¬ 
pora  deinceps  immittantur. 

Declaratum  jam  eft  fuperius  capite  primo ,  praeceptum  illud  fcholae  Pythago- 
raeae:  Ex  nihilo  nihil  fit ,  ad  duo  haecce  dogmata,  de  quibus  modo  diximus,  ne- 
ceflario  ducere.  Primo,  ut  animi  credantur  a  corpore  fecreti,  nec  ullo  ortu  ge¬ 
nerati:  deinde,  ut  commentitiae  illae  formae  atque  qualitates  corporum  rejician¬ 
tur,  quidquid  autem  confpicitur  in  corporibus,  id  eZ  figuris  live  atomis  variisque 
imaginibus,  quas  in  noftris  illae  cient  fenfibus,  derivetur.  Horum  autem  polte- 
mrius  (3)  (*)  ex  Jriftotelisloco  quodam  plenius  confirmatur:  quopoftquam  Democritum 
&  Leucippum  dixerat  perhibere,  ignem  &  animam  ex  rotundis  conflare  particulis 
non  diffimilibus  rapientis  illis ,  quae  cernuntur  in  j olis  radiis ,  per  anguftiores  rimas  im - 

iniJJlS ,  (iv  TU  dttA  $oo-[xart )  fic  pergit :  ''Ecots  ^  to  TlvQctytpilav  teycfxtvov  ¥ 

eciJTiw  iyjiv  tytvoteu/ '  tcpu<rx4>  clCtuv ,  nx  iv  tu  cU&a  %vr/xci&'  cl  j, 

To  7av&  xjvxv *  Videtur  autem  illud,  quod  a  Pytbagoraeis  dicitur ,  'eandem  habere  fen - 
tentiam.  Quidam  enim  eorum  dicebant,  animam  ejje  ramenta  ilia,  quae  funt  in  aere ;  alii 
vero  id,  quod  haec  movet.  Quos  pofleriori  loco  nominat,  illi  rerfius  haud  dubie  Py¬ 
thagorae  difciplinam  calluerunt ,  atque  priores.  Sed  utcumque  ell ,  id  nos  ignorare 
non  finunt  haec  verba ,  antiquiores  Pythagoraeos ,  fimiliter  ut  Democritus ,  &*/**$, 
id  eft ,  figuras  &  atomos ,  non  autem  formas  &  qualitates ,  in  perveftigandis  rerum 
naturalium  caudis  adhibuilTe. 

Lon- 

(*)  Natural.  aufcult.  Lib.  I.  C.  2. 

(d)  Ex  Arijlotelis  loco 1  Is  vero  non  legitur,  les  permanere,  alias  vero  corrumpi ,  y*„>, ut  ii  rlc 
ut  memoriae  vitio  in  ora  libri  Cudworthus  perhi-  /m»  uptup.x  iixpvu* ,  tu  ii  q>i*l^ut  •  Hacc 

bet,  natural.  aufcult.  Lib.  I.  C.  2.  fed  Libro  I.  de  vero  poftreina  verba,  quae  aliam  longe  fuifle  do- 
anima  Cap.  2.  p.  4.  T.  II.  Opp •  Putat  autem  vir  *cent  veterum  phyficorum  feu  Ionicae  fcftac  philo- 
doftus,  ex  hoe  loco  efle  perfpicuum,  Pythagorae  Tophorum  fententiam ,  atque  vult  Cudworthus ,  prae- 
feftatores  a  corpufculis  &  atomis  rerum  omnium  termittenda  fibi  efle  ratus  eft.  In  hac  fentenda 
repetiifle  origines.  Sed,  ut  taceain,  vehementer  Hejiodum  efle  ait  Arijloteles  &  veteres  phyficos. 
incertum  efle,  an  Arijloteles  refte  hujus  generis  Alterum  genus  exillimare  tradit,  omnia  fluere,  & 
fententiam  expofuerit,  vix  conftituere  nobis  ali-  perpetuo  curfu  ferri ,  at  unam  tantum  efle  rem  per- 
quid  hac  de  re  licebit,  quain  diu  ignotum  nobis  ennem,  ex  qua  generentur  reliqua.  Huic  opinio- 
erit,  quemadmodum  &  4***’  &  Ma  ex  ni  cum  multos  alios,  tum  in  primis  Heraclitum , 

quibus  eam  conflare  dicebant,  definiverint.  Mit-  Ephefium,  fuifle  deditum ,  addit.  At  Cudworthus, 
to  alia,  quae  fcire  nos  oportet,  antequam  hac  de  quae  de  pofleriori  hoc  genere  dicuntur,  ca  copulat 
re  judicium  ferre  liceat.  cum  illis,  quae  de  priori  perhibentur,  eoque  mo- 

(0  Sic  enim  in  Libro  de  coelo ]  Hunc  ego  lo-  do  locum  profert  Arijlotelis,  ac  fi  illi,  qui  puta- 
cum  ita  verti  Latine,  ut  a  Cudwortho  Anglice  ver-  verint,  omnia  generari,  &  hi,  qui  omnia  fluere, 
fus  erari  At  plus  fibi,  quam  vellem,  in  eo  ver-  una  tantum  re  excepta,  ccnfuerint,  unum  idem- 
tendo  &  deferibendo  vir  d  ocius  fumfit.  Primum  que  fenfiflent :  quod  prorfus  a  fententia  Arijlotelis 
enim  binas  fententias ,  quas  Arijloteles  diferte  fe-  alienum  eft.  At  vir  eximius  non  favebat  memo- 
gregat,  conjunxit,  ut  id,  quod  cupiebat,  facilius  riae  philofophorum  ,  quos  Ionicos  vulgo  dicunt, 
aflequcrctur:  deinde  verba  quaedam  omifit,  quae  eosque  judicio  Arijlotelis  condemnatos  cupiebat: 
jnftitutofuo  parum  conducere  animadvertit.  Ari-  itaque  binas  fententias,  re  ipfa  fejun&as,  fociavit* 
Jloteles  duplex  memorat  hoc  in  iQco  phyficorum  ut  tanto  fuifle  deteriores  viderentur^  Ceterum,  ** 
genus:  primum  eorum,  quod  nihil  efle  dicat,  quod  quis  feifeitetur  ex  nobis ,  quibus  rebus  proprie  diflch' 
non’  generetur ,  &  quaecumque  funt ,  omnia  fieri  ferint  binae  illae,  quas  Arijloteles  inducit,  phyh' 
praecipiat:  rerum Uv.ttm  generatarum  quasdam Jlabi-  eorum  feclae,  fateor,  id  nobis  non  omni  exparte 


$•  H-  magnum,  intereji  difmmen.  i;i 

„f°Dr{e.  alk  ra“0,^  l°!T’Jaos  confutare,  paullo  ante  diximus.  Su- 

munt  libi  primum  hi  philofophi ,  nullam  eiTe  in  hoc  orbe,  quae  vere  fit  &  exfiftat 
naturam,  praeter  corpus  extenfum  feu  materiam.  Addunt  deinde,  qualitates  & 
formas  corporum  res  effe  ab  illis  materiae  affettionibus,  quas  magnitudo  figura 
fitus,  quies,  atque  motus  machinantur,  re  vera  diflinctas.  Tum  auoAiam  ufil 
edocentur,  formas  illas  perpetuo  &  generari  &  corrumpi,  neque  minusVitam  fen- 
fum,  &  intelligentiam  in  corporibus  animalium,  in  quibus  antea  non  fuerint*  ev- 
liltere,  corruptisque  oc  exfiinetis  animalibus,  difiluere  ,  mentes  ideo  concludunt 
animalium  una  cum.  ceteris  formis  &  qualitatibus  corporum  ex  materia  nafci  & 
w  eam  deinceps  redire.  Ad  extremum  ex  his  omnibus  conficiunt,  fi  ab  ipfa  dis- 
cefleris  materiae  fubflantia,  nullam  elle  in  hac  univerfitate  naturam,  quae  non 
creetur  oc  generetur ,  nec  rurfus  deftrui  &  exftingui  queat. 

Arifloteles  aliis  etiam  locis  impiae  hujus  doftrinae  meminit,  (e)  Sic  enim  in 
Libro  de  coelo:  (fi  'Evi  y*$  inquit ,  «r  $««’,  ifflr  «>Wer 

pxAtsKuev  d  <g£a  t»  'Haeie v,  tc,  r  a&av  oi  Qvrioteyti<m>lw '  o  1 

0,  m  ptv  afcct  7tuv&  pvu&ty  n  cpar!  &}  fur,  dcn  j  rm yias  J$r*  bi  ^  ^ov  ^  ' 

ve‘v>fZ  »  fm>rx  7rciv&  pimrxwctvfr&m  rnQvKiv.  Sunt  ,  qui  affirmant,  nonnulli ,  nihil 
omnino  ejje  ingenitum ,  Jed  res  omnes  fieri.  In  hac  autem  fententia  in  primis  eji  'ifejio- 
dus ,  deinde  illi ,  qui  primi  rerum  naturam  fcrutati  funt :  quorum  quidem  haec  erat  fenten¬ 
tia ,  reliqua  omnia  f adi  a  effe  (feti  generata)  fc?  fluere ,  nihil  vero  eorum  /labile  effe * 
unum  autem  quid  (nimirum  materiam)  permanere  tantum ,  ex  quo  reliqua ,  *uae  cerni¬ 
mus  omnia  transformentur.  Quamquam  ,  quod  ad  Hefiodum  attinet  ,  de  eo  dein-112 
ceps  aliter  loquitur.  Similiter  (f)  in  Phy  ficorum  Libris ,  (*)  quum  veterum  alios 

a- 

<t)  Lib.  III.  C.  1.  (p.  668.  T.  I.  Qpp.)  (*)  Lib.IL  C.  1.  (p.  453.  T.  Opp.) 

perlpicuum  effe.  In  enumerandis  enim  &  expo-  luerunt  efle  omnia ,  quidnam  eos  adducere  potuit 
nendis  veterum -philofophorum  fententiis  Arijlote-  ut  rerum  ex  materia  conditarum  nonnullis  ftabilita- 
Js  navitatem  obfcuritaci  folet  adjungere :  cx  quo  tem  &  aeternitatem  tribuerint  ?  Hujusne  rei  caus- 
ut  ex  verbis  ejus  nemo  totam  alicujus  phi-  fam  in  ipfa  quaefiverunt  materia,  an  vero  in  alia 
tophi  difciplinam  informare  queat  animo,  nili  quadam  natura,  fejunfta  a  materia ?  Exerceant  hic 
^  em  incertis  divinationibus  multum  tribuere  velit,  fefe,  qui  prae  ceteris  ingenio  fefe  valere  putant- 
^tque  faepius  ego,  quum  Arifiotelem  legi,  in  hanc  aut  vero  ingenue  fateantur,  in  tanta  rerum  &  opi- 
em  cogitationem ,  hominem  ftudiofe  nonnumquam  nionum  antiquarum  caligine  fapientis’  effe ,  cavere 
pcivcrtille,  &  brevius,  quam  res  flagitabat,  retu-  ne  temere  decernat  &  iudicet. 

Tp£uleterul?  faPientum  Sententias,  quo  citius  eos  (/)  In  phy  ficorum  Libris]  Neque  hic  locus 
riam  %Cr  Jblque  ex  ProfiiSads  eorum  icitis  glo-  cauffam  viri  dofti  juvat.  Putat  is,  eo  contineri  & 
vel  ex  eo  n  facliius  GomParare  pqffct.  Idque  exponi  veterum  quorumdam  -phyficorum  fententiam, 
infn  diflrms*1  are  arbitror,  quod  non  raro  a  femet  qui  Deum  prorfus  a  creatione  &  gubernatione  hu- 
1"  “i  nec  eodem  femper  modo  veteium  jus  mundi  extruferint,  &  cx  materia  omnia,  quae 
p  aecept  rert.  Utcumque  cfl: ,  vel  hic  locus  cernimus,  derivaverint.  Id  vero  nemo,  ut  opinor, 
Reterat,  mmiunifeitinare  viros  dofftos  ,  qui  dc  exiftimabit,  cui  ipfe  lcftus  cft  Arifloteles.  Etenim 
dernFUni  Ionlc“;®filae  pbdofophorum  fententiis  ita  philofophus  hoc  in  loco  non  aliquot ,  fcd  omnes 
hnk0rnunt’  a.C  •  t0tame,oruin  doctrinam  perfpectam  omnino  philofophos  unum  vel  plura  rerum  princi- 
rent,  nimisquc  multa  nos  hodie  fugere,  quam  pia  pofuifle,  ex  illisque  deinde  reliqua  omnia  edu- 
fankf  ™ere  liceat,  quemadmodum  erga  Deum  af-  xiffe,  memorat.  Igitur,  fl,  quod  Cudworthus  vult, 
diffe  quiin  h0Cirfc;CenfentUr'  Cr?di*  verum  cflet,  Arifloteles  omnes  hic  philofophos  in 

eel!  °S ’  hlc  tcftatur  ArWoUle5'  °mma  quidem  Atheis  habendos  effe,  pronuntiaffet •  quod  ab  om- 
re  ^naat  rer.l'^gencratarum  quasdam  permane-  ni  probabilitate  abhorreri  Unum  vel  plura  rerum 
quaefo  ?  corrumPl’  Qllld.haee  [lbl»  Pr,nc'PJa  ponere,  ea  principia  pro  aeternis  &  im- 

q7busnam  eX  haec  m“tablllbus  habere,  denique  ex  illis  cetera  omnia 

ntentia .  ii  ex  materia  confecta  vo-  effe  facta,  praecipere,  id  hominem  quidem  arguit, 

ja* 


i  j  2  Phy  ficorum  Jriftotetts  cum  ItaVicis  philofophis  pugna.  Cap.  Ilf- 

'aquam ,  alios  aerem,’ alios  aliud  elementum  naturae  principium  facere  dixiffet, 
haec  fubjicit :  T*to  tyq  .•ivc-xvtIw  cpuriv  enat  ^  **  3  tk- 

T«v,  ^  e£«f,  ^  ^  TiSTUV  fdiV  C71VV  WO\  d uJW ,  7«  ?  pfvic&ty  ^  <*V«  * 

Hoc  illi  &  tot  inquiunt  ejffe  univerfam  effentiam ;  reliqua  autem  omnia  effe  horum 
affeCliones ,  habitus  &  difpofitioncs :  &  horum  quidem  quodvis  ejfe  aeternum ;  reliqua  vero 
fieri  fc?  interire  infinities. 


§.  XV.  Verum  huic  generi  ceteri  fcholae  Italicae  philofophi  litem  faepenume- 
ro  commovebant,  argumentatione,  quod  jam  diximus,  in  primis  hac  utentes :  Ex 
nihilo  nihil  fit,  nec  ad  nihilum  redigi  potejl  aliquid.  Ergo  nulla  res  vere  exfiftens ,  ab 
ipfius  fubjlantiae  affectionibus  vere  fcjunCta ,  vel  generari ,  vel  corrumpi  potejl.  Huic  ut 
occurrerent  loco,  ipfum  quidem,  quo  haec  ratio  nititur,  fundamentum  labefaftare 
non  audebant,  fic  autem  illud  interpretari  ftudebant,  ut  a  fuis  non  abhorrere  vide¬ 
retur  ,  quibus  imbuti  erant ,  placitis.  Igitur  de  ipfa  materiae  fubflantia  capien¬ 
dum  efle  hoc  fcitum ,  dicebant,  non  autem  de  rebus  aliis:  fic  efle  omnino,  ipfius 
materiae  nihil  vel  generari  vel  corrumpi  polle:  ceteras  vero  res  omnes,  cujuscum- 
que  demum  generis  &  naturae  fint ,  non  formas  tantum  &  qualitates  corporum,  fed 
etiam  animos,  vitam,  rationem,  &  fenfum,  tametfi  re  vera  differant  a  magnitudi¬ 
ne,  fitn,  motu,  &  figura,  tamen  ad  sraflij,  fcu  res,  quae  accidunt  &  obtingunt  ma¬ 
teriae,  referendas  effe,  ideoque  fine  ullius  novae  rei  aut  creatione  aut  corruptione 
&  venerari  ex  ea,  &  in  eandem  redire.  Materiam  enim  ipfam  unicam  illam 
effe6  naturam  ,  quae  vere  exfiflat ,  cuique  nec  deteri  aliquid  per  corruptio¬ 
nem,  nec  per  generationem  accedere  poffit.  (g)^  Haec  omnia,  his  verbis 
Ariftoteles  memoriae  prodidit  :^Kxl  24$  tS™  £n  ytH&y  ifc  c?^,  in  de 

r?  Luvtk  tpJrfwe  dii  d  *  Zwx&TV  Qxtftin  yifafai  «VAaff,  orxv  ylf^ 

x*xk  i  uuffiM&s ,  in  w  «*«f,  ro 

oCrxe  M  r  *h,-  tu  ,  rufo 

k  Iv  ytfvk)  rd  c**lw  Propterea  nihil  peri  neque  corrumpi  opi - 

namur,  i(ia  ( unde  omnia  fiunt)  natura  integra  &  incolumi  femper  manente:  quemad¬ 
modum  neque  Socratem,  quando  formofus  aut  mufteus  efficitur  /impliciter  fieri  dicimus, 
13  neque  quum  i  flos  habitus  amittit,  corrumpi:  eo  quodfubjeftum  ipfum ,  Socrates  nimirum  tl- 
le,  permanet.  Eadem  reliquorum  omnium  ratio  eft.  Oportet  enim  ahquam  naturam  effe, 
aut  unam ,  aut  plures ,  e  quibus  cetera  fiunt  j  illafalva  manente. 

parum  re&e  de  materia  &  huius  orbis  ortu  fentien-  tcrea  fentirent ,  quae  hic  enarrantur ,  equidem  haud 
tem,  non  vero  ftatim  omn  s  religionis  &  ipfius  prorfus  negaverim.  Iftos  autem  phylicos ,  quorun 
Dei  hoftem  &  adverferiutn.  Certe  multi  haec  om-  meminit  Arifioteles ,  fic  cenfiufle  omnino,  quibus- 
nia  crediderunt,  neque  Deum  tamen  effe  inficiati  nam  certum  fit  argumentis,  nefeio.  .  „ 

funt.  Quod  reliquum  eft,  quaehoc  membro  Cui-  ( g)  Haec  omnia  Arifiueles] Locus  hic  fi 
worthus  difputat,  belle  fefe  omnia  haberent,  fi  &  telis  legitur  Metaphyfic.  Lib.  I.  C.  3.  p.*6\.  1.  IV. 
veteres  Italicae  feclae  philofophos,  &  illos  Jrifto-  Opp.  Ille  vero  clarioribus  utatur  luminibus ,  nece 
telis  phyficos  cuncta,  quac  hic  afferuntur,  docuis-  eft,  cui  integrum  eft,  omnia,  quae  hoc  loco  A” 
fe  explorate  cognitum  ciret.  At  cogitare  ita  po-  ftotelis  contineri  putat  Cudworthus.  penpicere.  tw 
tuiffe  antiquos  Pythagoraeos,  ut  eos  cogitaffe  vult  Nullam  in  eo  mentionem  video  dilputationis  m 
vir  egregius,  praeclare  hnelliKo:  an  vero  ita  reap-  philofophos  Pythagoraeos  & }™IC°S  mftitutae.  n 
fe  cogitaverint,  hoc,  dum  teftimonii*  veterum  res  Arijlotelem  affeverare  inte  lg  ,  illos  vulgar  . 

'explanetur,  ignorare  me  fateor.  Similiter  fuiffe  fcitum:  Ex  nihilo  nihil  fit.  Ad  hos  confutando 
forfan  in  antiquis  phyficis  ,  qui  fpreto  fupremo  hibuiffe,  hos  vero  eo  modo  refpondiffe.  ff  . 
Numine,  ad  materiam  referrent  omnia,  &  ea  prae-  erat  doftiffimus  homo  Pythagoraeorum  &  I iat  ^ 


5-  Phy  ficorum  AriJloteUs  cum  Italicis  philofopbis  pugna,  1 5*3 


Atque  hunc  AriJloteUs  locum  eo  adfcripfi  libentius,  quoniam',  qui  noftris  tempori¬ 
bus  Deum  &  religiones  conculcant,  eodem  prorfus  modo  rationem  ineunt,  quo  illi. 
Unam  ajunt  tantum  efle  naturam,  quaereapfe  exfiftat,  materiam  nimirum  feu  ex- 
tenfum  corpus.  Hanc  unam  ex  omni  aeternitate  neceflario  exftitifle ,  nec  idcirco 
creatam  fattamque  efle :  in  hanc  nec  generationem  pofle  aliquid ,  nec  corruptionem. 
Sed  quae,  praeter  hanc  naturam  ,  in  orbefint ,  univerfa,  vitam,  fenfum,  confilium , 
rationem,  non  per  fereipfa  exfiftere,  fed  ad  affe&iones  temperationesque  mate¬ 
riae  pertinere;  pofle  quoque  generari  ex  nihilo,  ac  in  nihilum  viciflim  redigi,  ea¬ 
dem  femper  manente,  cui  infunt,  materia.  Perfpicuum  efl,  quorfum  haec  eva¬ 
dant  omnia,  ut  nimirum  nullum  efle  vel  Deum  vel  Deos  conflituant,  praeter  eos, 
qui  ex  coeca  lenfuque  vacua  materia  primum  orti  funt  &  fadti ,  in  eamdemque  ali¬ 
quando  reverti  poliunt.  Haec  arx  illa  efl: ,  in  qua  impietatis  patroni  maximum  der 
fenfionis  fuae  praefidium  collocant :  Fiunt  &  nafcuntur  ,  intereunt  viciflim  &  cor¬ 
rumpuntur  omnia :  una  res  efl ,  quae  hanc  legem  nefcit ,  ipfa  in  fe  fpeciata  ma¬ 
teria. 

Ut  haec  ita  fint,  Anaxagoras  tamen,  Ionicae  licet  fe&ae  philofophus,  &  prop- 
terea,  quod  mox  planum  fiet,  philofophorum,  quibuscum  pugnat  Arifloteles ,  fuc- 
ceflor  ,  tam  infignem  vim  fenlit  efle  fciti  hujus  Pythagorici  :  Ex  nihilo  fit  nihil , 
ut  ab  eorum  hac  in  re  veftigiis  difcederet ,  quos  ceteroquin  libi  duces  adfci- 
•verat.  Itaque  mentem  &  animum  ,  feu  naturas  omnes ,  quae  cogitant  ,  res 
prorfus  a  materia  fegregatas  fatebatur,  negabatque,  ex  materia  eas  vel  creari, 
vel  in  eam  converti  rurfus  polTe.  Idem  longius  etiam  procedebat ;  quumque  for¬ 
mas  corporum  &  qualitates  ex  diverfis  materiae  temperationibus  nafci ,  quas  mag¬ 
nitudo,  figura,  fitus,  &  motus  efficiunt,  animo  comprehendere  non  poflet,  exfifle- 
re  eas  ftatuebat  ante  generationem  corporis  in  certis  fimilis  naturae  atomis ,  pollea 
vero  cum  corpore  conjungi ,  hocque  diflipato  ,  feparari  tantum  ab  eo ,  non  au¬ 
tem  interire.  Ita  novum  genus  homo  phyficae  corpufculis  utentis  concinnavit ,  ab 
antiquiori  difciplina  valde  disjundtum.  Veteres  nimirum  atomorum  tutores  cor¬ 
porum  prima  femina  fyxut  «vo/xow ,  atomos  dijjitnilis  naturae ,  formis  omnibus  &  qua; 
litatibus  orbas  ,  efle  dixerunt.  Quorum  quidem  corpufculorum  in  locum  Anaxagol 
ras  bjuciofMeJcc* ,  quam  vocabant,  fubftituit,  atomos  paris  naturae  &  indolis,  &  ex 
infinito  tempore  omni  formarum  atque  qualitatum  genere ,  quarum  nulla  perire 
fiueat,  inflru6las. 

5-  XVI. 


C?,™m  .am.0rc>  &  fimul  odio  Hobbefii,  qui  tum 
temporis  in  Britannia  ex  materia  conftare  omnia 
«jocebat ,  multosque  fectatores  nafius  erat ,  totus  ar¬ 
ebat.  igitur  illos  omnia  ifta  ,  quae  ipfemet  pro- 
irfr^Vj-  Proba^e»  atque  eodem  patto,  quo 

^  Hobhefium  oppugnabat,  Ionicos  olim  oppug- 
r  Ae»  facile  in  animum  inducebat.  Ita  animo  af- 
,LCtUs  »  quum  ad  feriptores  antiquos  legendos  acce¬ 
det  ,  non  pausa  fibi  videbatur  animadvertere , 
*lbae  nos  aegre  in  illis  animadvertimus.  ( II. )  id 
quidem  Arijlotelem  hic  affirmare  fentio ,  fic  anti- 
2JLis  hUs  phyficis  fuiffc  perfuafum ,  unum  vel  plura 
naturae  principia  ,  ex  quibus  reliqua  omnia 
vni.L  fint  &  Procreata :  quod  fi  de  rebus  intelligi 
«enim  corporeis,  ferri  omnino  potclh  At  eos¬ 


dem  inter  res  ex  materia  genitas  vitam  quoque, 
fenfum,  animam,  immo  iplos  Deos  rctulifle,  id 
apud  Arijlotelem  feriptum  cxftare,  non  reperio. 
Quare  ne  hoc  quidem  ejus  di&um  tantum  apud  ae¬ 
quos  valebit  rerum  judices ,  ut  Ionicos  ftatim  phi- 
lofophoe  condemnent,  &ad  Dei contemtores  aman¬ 
dent.  Adde  his ,  Arijlotelem  inter  hos ,  qui  ita  de 
rerum  principiis  fenferunt,  Thaletem  numerare  infe- 
quentibus  &  Anaxagoram:  atqui  hos  Lib.  I.  de 
anima  Cap.  3.  p-  6.  7.  T.  II.  Opp .  de  animae  na¬ 
tura  fic  perhibet  docuifle,  ut  facile  appareat,  me¬ 
liorem  fuific  eorum  fententiam,  atque  illam ,  quam 
Cudwortlms  hic  Ionicis  philofophis  attribuit.  De 
Anaxagpra  paullo  poft  dicam. 


W  Ak 


V 


1 5*4-  Non  omnes ,  qui  mundum  ejje  faftum  docent  >  Deum  profitentur .  Cap.  HL 

k  XVI-  Igitur  nil  eft,  cur  dubitemus ,  illos  materiae  machinatores ,  quos  Ari- 
fioteles  inducit,  rationem  &  naturam  divinam  prorfus  fuflulifTe.  Non  autem  hac 
tantum  de  caufla  eos  criminis  hujus  inflmulo  ,  quod,  praeter  corpora,  nihil  efle  in 
hac  univerfitate  afle  vera  veri  nt,  naturasque  corporei  &  concreti  nihil  habentes  con- 
temferint:  quamquam  (/;)  ab  ipfo  Arijlotele  merito  propter  hoc  dogma  graviter 
U4 objurgati  funt  his  verbis:  fikv  Jv  t»  n  ii  nut  k,  pfo  etvx*  mvx  w  m$ix<n , 

rturtw  pwu&nx.w  K)  ip^wxM ,  Sn  cipex^nhnsn'  t  ^  truux-uiv  w 

TiGixin  [xIvm,  t?  3  *<rotpxTuv  iy  oy]uv  >q  oi<ru>[xetruv  Oiiicumque  igitur  univerfum 
unum  £?  unam  quamdam  ejfe  naturam  ponunt ,  ut  materiam ,  hanc  corpoream  &  mag¬ 
nitudinem  habentem  ,  patet ,  quod  multipliciter  errant.  Corporum  enim  elementa  Jolum  po¬ 
nunt,  incorporeorum  vero  minime ,  quum  tamen  &  fiat  incorporea  Sed  quod  me  potis- 
fimum  commovet,  ut  cum  Dei  hoftibus  genus  hoc  componam,  id  eft,  quod  ex  in- 
fipiente  brutaque  materia  omnia,  expreflfa  &  effc&a  efle  ltacuit,  nihilque  efle  in  hoc 
orbe  praecepit ,  quod  gigni  &  interire  nequeat ,  fl  ipfam  demas  materiam ,  eundas* 
qualitatibus  vacantem. 

His  expofitis,  quae  (i)  nuperi  quidam  feriptores  attulerunt,  ut  hanc  Arifiotelis 
accufationem  diluerent,  priseisque  philofophis  illis  exiftimationem  &  famam  pie¬ 
tatis  reftituerent ,  conflderare  juvat.  Ipfum  vero  Ariflotelem  teftimonium  contra 
fe  dicere  jubent,  qui  in  Libro  dc  coelo ,  (*)  quando  de  mundo  vel  coelo  diflerit, 
aperte  perhibet ,  ytvotu%w  *'  ***»1*t  u vx}  <pxnv ,  facium  quidem  ejfc  coelum ,  aut  ini - 
tium  certo  tempore  habuiffe ,  omnes  ante  fe  philofophos  cenfuijfc.  Ex  quo  loco  auStores,- 
quos  diximus,  patere  contendunt,  omnes  ante  Ariflotelem  philofophos  &  Deum  es- 
fe  credidilTe ,  &  mundum  ab  eo  conditum  cenfuifle.  Repugnare  itaque  fibimet 
ipfi  hominem  ajunt,  dum  multis  eorum  impietatis  inurat  notam,  eosque  ftatuifle 
affirmet ,  omnia  ex  materia  efle  orta ,  fine  ulla ,  quae  materiam  machinata  fit  & 
ornaverit,  fapiente  &  intelligente  caufla.  Ego  vero  non  poflum,  quin  viros  hos- 
ce  dodlos  in  ma^no  verfari  errore  pronuntiem ,  quod  omnes  fibi  perfuadent ,  Deum 
olim  credidiflet  qui  mundum  hunc  coepifle  aliquando  &  fadtum  efle ,  putarunt. 
Certum  enim  efl,  primos  eorum  &  vetufliflimos ,  qui  Deum  efle  negarunt,  mun¬ 
dum  hunc  fecijfe  vel  gener ajfe ,  feu ,  ut  verbis  utar  Arifiotelis ,  wpomhv  n  ytwav  i 
mrpiQY:,  id  efl,  aeternitatem  illi  haud  attribuifle,  fed  certo  tempore  natum  Ck  or¬ 
tum,  fuo  etiam  tempore,  quoniam  corrumpi  queat,. interiturum  efle?  cenfuifle^ 
Hanc  profani  generis  fencentiam  his  verflbus  complexus  efl  (*)  Lucretius: 


Et  quoniam  docui ,  mundi  mortalia  templa 
EJfe ,  &?  nativo  confifiere  corpore  coelum , 
Et  quaecumque  in  eo  fiunt  fient  que ,  necejfe 
LJfe ,  ea  dijfohi. 


(*)  Lib.  r.  c.  io.  (p.  632.  T.  I.  Opp.) 

(h)  Ab  ipf°  ‘drijloteie]  Exftant  haec  verba  Me- 
taphyf.  Libro  I.  Cap.  7.  p;  a74.  T.  IV.  Opp.  Hoc 
ipfo  vero  ex  loco  •  conitare  videtur ,  non  negafTe 
omnino  hos  philofophos  ,  efle  naturas  a  corpore 
fecrccas.  Nec  enim  id  iliis  vitio  a 'njloteies  VCrtjt 
quod  naturas  fuftulerint  corpore  -  vacantes,  fed  hoc 
xeprehendit;  quod  ortum  &cauC<is  harum  naturarum 


ion  deflgnaverint.  SI  nullas  hi  philofophi  credi' 
liflent  efle  naturas  fimplices ,  parum  fapienter  con- 
ra  eos  hic  difputaflet  AriftoteU is.  Quomodo  enim » 
juaefo ,  hoc  exprobrari  Poteft  hctrnni,  qui  neg  * 
Ifle  mentes,  quod  in  mentium  naturam  & 
lem  non  inquifivit?  Sapiens  certe  de  rebus,  q»aS 
lusquam.cfle  ducit,  folUcitus  nou  efle  folet. 


§•  Omnes  Athei  mundum  docuerunt  cjfe  faftuml 

Et  videtur  certe  illis,  qui  a  fortuito  quodam  principio  res  omnes  arceflunt, 
•cun&aque  credunt efle  genita,  fi  ipfam  materiam  eximas,  neceflitas  haec  efle  im¬ 
polita,  ut  mundum  hunc  &  ortum  effe  &  diflolvi  pofle  iterum ,  conftituant.  (Ao- 
circa  in  erroribus  popularibus  haec  poni  debet  opinio ,  nullum  umquam  Deo  bel¬ 
lum  indixifle ,  nifi  idem  mundum  efle  fempiternum  crediderit.  Ceterum  fubjicit 
ftatim  Ariftoteles ,  etfi  omnes  prifci  philofophi  mundum  habuilTe  initium  opinati 
fint,  aliquam  tamen  inter  eos  hac  in  re  fuifle  difcordiam:  quosdam  enim  mundum 
putaflfe  aeternum  fore  &  immutabilem ;  alios  vero  impendere  ei  exitium  cenfuifle : 
«ofcot  tyoi^ov  oi  fftr  ciitiov,  ol  j)  cpQxfm •  Horum  illi,  qui  mundum  quidem  fa&um 
effe  ducunt,  at  fimpl  aeternum  fufpicantur  fore,  fed  «YJW,  non  in  clafle 

collocandi  funt  impiorum ,  fed  ad  Dei  profeflores  pertinent.  Talis  Plato  fuit,  quem 
flgillatim  Ariftoteles  videtur  notare.  Is  enim  (/)  in  Timaeo  fupremum  Numen  in¬ 
feriores  Deos,  folem  ,  lunam  &  ftellas,  quos  animatos  Plato  judicavit  efle,  fic  fin¬ 
git  alloqui:  ‘'a  <ft  ejuS  yfrojufy# ,  «A  vix,  ifxxy  $iAov1(&  *  TI  fttv  8»  „£v  hV%y  •  xlyt 

*<*Auc  ttj  'lxov  ^  IQIahv  ,  xxx 2’  a  ^  im 'm$  ciQxvetla  ffev  xk  esr, 

^  x  Avi  ei  to  7rocfX7nxv '  877  |uj;v  St}  Avjvcrr<&e  yt ,  x’bi  nv^toS-e  jwrxrx  polype  ,  £  i/xxs  @xA  >}- 
***«■  fxt  i£ov&  ili  foo-fxv  ^  xvejunipx  Aax&vlts  *  Quorum  operum  ego  parens  effe  Flor  que  fum ,  1 15 
qu.ie  per  me  facta,  non  funt  diffoluta ,  me  invito ;  quamquam  omne  colligatum  folvi  poteft. 

Sed  haudquaquam  boni  eft ,  ratione  vinStum  velle  diffolvere.  Sed  quoniam  eftis  orti ,  im¬ 
mortales  vos  quidem  effe  6?  indffolubiles  non  pete/lis:  neutiquam  tamen  diffolvemini ,  neque 
*os  ulla  mortis  fata  periment.  Nec  fraus  valentior ,  quam  confilium  meum ,  quod  majus 
eft  vinculum  ad  perpetuitatem  veftram.  Nec  ab  hac  Platonis  Philo ,  aliique ,  quo¬ 

rum  de  religione  dubitare  nefas  foret,  diverfi  fuerunt ;  quos  ortum  quidem  mundi 
f a  flos  efle,  at  ejusdem  negafle  interitum,  non  obfcurum  eft.  Contra  ea,  quicum- 
que  inter  veteres  Deum  fuftulerunt,  illi  nominarim,  qui  rerum  omnium  primordia 
ad  naturam  &  cafum retulerunt ,  utramque  aerernitatem ,  tam  praeteriti  temporis, 
quam  futuri,  ab  hac  rerum  univerfitate  abjudicarunt.  Nolim  tamen,  exiftimet 
aliquis ,  folos  ita  fenfifle  Dei  contemtores.  Empedocles  enim  &  Heraclitus quos 
Stoici  poltea  fequuti  funt,  non  modo  mundum  creatum  efle,  &  deftru6tum  iri  ali¬ 
quando,  docuerunt,  verum  etiam  faepenumero  id  ipfum  jam  olim  contigifle,  at¬ 
que  in  pofterum  infinita  viciffiiudine  denuo  eventurum  efle,  praeceperunt. 

His  addendum,  quemadmodum  tota  quondam  impiorum  cohors  aeternitatem  eri¬ 
puit  mundo,  ita  fuiflfe  inter  eos,  qui  Deum  profefli  funt,  quibus  mundus  fempi- 
ternus  efle  vifus  eft.  (;«)  In  hunc  ordinem  Ariftoteles  aggregandus  eft:  ante  quem , 
fi  minus  alii,  faltim  Ocellus  Lucanus  eamdem  tenuit  fententiam,  licet  Ariftoteli  non 
placuerit,  ullam  ejus  mentionem  facere.  Recentiores  deinceps  Platonici  univerfe 
jPJJf  rationem  confe&ati  funt;  quamquam  hi  fic  ex  omni  aeternitate  Deo  mundum 
fmfle  lubje&um  arbitrabantur,  ac  fi  ex  nihilo  ab  eo  certo  tempore  effe&us  fuiflet. 

\  Jgi* 

Tirl* }J^uPer}  feriptores ]  Quinam  hi  fint,  (*)  Lucretius ]  De  rerum  natura  Lib.  VI.  vfi. 

ncfTe  mihi  duxi  multis  inveftigandum.  Ea,  qua  43 .  J.  p.  434-  Adde  Lib.  V.  vf.  236.  f.  p.  256. 
■^Uiff0rthus  vivebat,  aetate  multi  Angloruin  in  cos  (/)  In  Timaeo']  C.  27.  p.  250.  ed.  Fabricii . 
,*jDlice  feribebant,  qui  Deum  efle  negant,  eaque  Verfio  Latina  Ciceronis  eft.  Pluribus  hoc  Platonis 
ccaflone  veterum  philofophorum  de  Deo  fenten-  dogma  perfequutus  eft  Jac.  Thomafius  de  exujiione 
*s  explorabant' :  quos  inter  aliqui  haud  dubie,  mundi  Stoica  Diff.  III.  p,  37>  Adde  Chalcidiu w* 

1  llfatckertt*>  Ionicae  fcftac  philofophos  non  ma-  in  Timaeum  Platonis  Cap.  23.  /.  p.  284.  /. 
■f5wiDeo  fenflffe>  contra  Ariptelem  conati  funt  O)  In  hunc  ordinem  1  De  Anfiotelis  fententia 

Liber  VIII,  Phyjicar .  aufcult.  legi  debet.  Ocelli 

v  1 


IJ6  Mundi  fyjlcma  £=?  materiei  probe  dijlinguenda.  Cap.  III. 

jffjtur>  i  t  hunc  tandem  concludamus  locum,  fic  fentiamus,  oportet:  Qui  mun- 
du%  genitum  efle  putarunt,  &  initium  habuiffe,  illi  non  idcirco  ftatim  fupremi 
IsJuminis  amicis  adjungi  debent;  nec  viciflim,  qui  perennitatem  huic  rerum  natu¬ 
rae  attribuerunt ,  propterea  cum  hoftibus  Dei  fodandi  funt.  Ante  Ariftotelem  qui¬ 
dem  non  omnes  modo  Athei,  fed  etiam  haud  pauci  eorum,  qui  Deum  dixerunt 
efle ,  nil  dubitarunt,  quin  mundus  hic  creatus  &  factus  eflet.  Hoc  vero  intererat 
inter  utrosque,  ut  hi  quidem  Deo  fabricationem  tribuerent  mundi,  quum  illi  ma¬ 
teriam,  temere  &  cafu  commotam,  res  omnes  effecifle,  ftatuerent. 

Quodfialio  etiam,  quod  ad  hanc  quidem  rem  attinet,  difcrimine  profeflores  & 
contemtores  Dei  fecernendi  fint,  diftinguendum  erit  inter  ipfam  hancce  rerum  na¬ 
turam,  quam  cernimus,  &  fubflantiam  materiae.  Etfi  nimirum,  quotquot  prifcis 
temporibus  Deum  tollebant,  aeternitatem  una  mundi  rejiciebant;  attamen  iidem 
fubftantiam  materiae,  ex  qua  res  omnes  dicebant  eife  natas,  non  modo  fempiter- 
nam  faciebant,  verum  etiam  per  fe  neceflario  exfiftere,  nec  ullius  arbitrio  aut  im« 
perio  fubje&am  efle,  praedicabant.  Haec  igitur  unicum  illud,  quod  fatebantur, 
Numen  erat.  Nihil  limile  in  illis,  qui  fic  de  Deo  fentiebant,  uti  par  efl  fentire: 
Quorum  quamvis  plurimi  perennitatem  mundo  tribuerent  ;  nemo  tamen  negare 
aufus  eft,  &  formam  &  materiam  ejus ,  haud  aliter  atque  lumen  adfolem,  ad  Deum 
femper  pertinuifle.  Stoicos  tamen  &  quosdam  alios  excipio. 


§.  XVII.  («)  Narrat  Arijloteles ,  credidifife  aliquos,  impiam  iftam  difciplinam  , 
quae  res  omnes  a  bruta  fenfuque  vacua  materia  profluxifle,  nec  nifi  formas  ejus  & 

qua- 


Lucani  liber  sripl  jr*>)«»  Qua-i^  exftat  in  Opufculis 
mytkol.  veterum,  a  Thoma  Galeo  editis  p.  5 'ol/. 
Recentiores  Platonici  quidnam  fenferint,  omrifflm, 
ut  opinor,  Inculentiflime  expofuit  Zacliarias  Mity- 
lenaeus  Dialogo  de  opificio  mundi  p.  207.  2 1 3.  fi 
Omnes  vero  Platonici  recentiores  an  fic  docuerint, 
id  paullo  mihi  videtur  incertius  efle ,  quam  vir  doc¬ 
tus  putat  Sed  quum  hunc  locum  praetereundo  tan¬ 
tum  attingat,  ideo  nec  nobis  licitum  arbitramur, 
multum  in  eo  explicando  temporis  confumere. 

(n)  Narrat  Arifiloteles  ]  Metapliyfic.  Lib.  I. 
Cap.  3-  T.  IV.  Opp.  p.  265 ■  Locum  ipfe,  quam 
fieri  potuit ,  Arifiotele  propitio,  perfpicue  reddidi. 
Poftrema  Verba  prorfus  obfcura  funt.  Sententia 
vero  eorum  haec  efl :  Per  id  jurare  fas  efle ,  quod 
omnium  praeftantiffimum  &  optimum.  Praeftan- 
tifiimum  autem  &  in  primis  venerabile  illud  efle, 
quod  eft  antiquifliimum.  Dii  igitur  quum  per  Sty- 
gem  juraverint ,  id  inde  videri  perlpicuum  efle , 
aqua  nihil  efle  antiquius  vel  vetuftius. 

(0)  Platonem  in  Theaeteto ]  Ita  eft.  Plato  in 
Theaeteto  p.  118.  omnes  veterum  fapientes,  fi  ab 
uno  difcefleris  Parmenide  ,  cenfuifle  refert,  ex 
aqua  reliflua.  Pr°^e^a  efle  omnia  ,  &  generatio¬ 
nem  fluxionis  cc  motus  efle  genus.  Dabo  ipfa 
ejus  verba:  K*i  T“r“  «'««th  el  ?rW 

t  T«  ^ 

'EftMri b***  tC.  t£>  r.w »/**  *  ^  Uct- 

**i**tl*<  pbSafixM1*9'* 


f&i  UTur'  'n *£«>«»  rt  ©ii»  yvtru  /Aurtpx  T» 6o* , 

erxllx  *.p>jic«»  po~«  t*  xtrqvtvi  *  Et  in  hoc 

omnes  per  ordinem  fiapiemes ,  excepto  Parmenide  , 
confienferunt ,  Protagoras ,  Heraclitus,  Empedocles , 
£?  poetarum  in  utroque  poemate  fiummi ,  in  comoedia 
Epicharmus ,  Homerus  intragoedia :  nam  quum  Ocea¬ 
num  diceret  Deorum  generationem,  &  matrem  Te- 
thyn ,  omnia  ex  filuxu  motuque  effie  genita  praedica¬ 
vit.  At  falfum  eft ,  a  Platone  hanc  fententiam  pro 
impia  haberi:  alioquin ,  quod  incredibile,  omnes 
veterum  fapientes,  &  in  his  Empedoclem  &  Ilo - 
merum,  in  Atheis  Plato  numeraflet.  Plato  vetu- 
ftiflimis  uti  pofle  auftoribus  indicat,  qui  rerum 
omnium  generationem  ad  fluxum  &  motum  refer¬ 
rent:  hoc  vero  facere  aliquis  itapoteft,  ut  Deum 
tamen  efle  non  diffiteatur.  Duas  fcilicet  mifcet 
hic  fententias  Cudworthus ,  quae  fejungi  debent: 
alteram  eorum,  qui  ex  chao  &  no&e,  fine  Deo, 
generata  efle  omnia,  ipfos  etiam  Deos,  cenfent;' 
alteram  eorum,  qui  ab  aqua  repetunt  ortum  om¬ 
nium  ,  &  ideo  generationem  fluxionem  &  motum 
efle  definiunt.  Quamquam  tanto  excufatius  pec¬ 
cat,  quanto  certius  eft,  ipfum  hic  Platonem  r£s 
inter  fe  confundere  diverfas.  De.  Homeri  ut  di¬ 
cam  aliquid  fententia,  vix  a  me  impetro.  Scm» 
veterum  &  recentiorum  plurimos  nil  dubitare,  flul 
idem,  quod  Thales  MUefius,  de  rerum  princip»* 
fen ferit.  Vid.  Heraclides  de  allegoriis  HoniertJ- 

438.  439.  inter  feriptores,  quos  Thomas  Gale  em 


5*  l7'  Antiquiffhni  Graecorum  fuerunt  pbilofophi  materiales ]  i 

qualitates  efle,  difputat,  vetufljffiraam  cfle,  &  jam  usque  ab  ultimis  Graecorum 
temporibus  ^uflam,  eique  ipfos  antiquiores  Theologos  fuilTe  deditos,  e in  U  ww , 

*  $  m  **P****i*S,  KSH  rnhu  TTfWvZv  iru>{  oM  ©6i  ^11$ 

$unut  typte&h ;  'nxutvor  71  $  Tfiv  Imqw  f  ^reercot  f  >&}  }  ofav  r  QtZv 

™  KXteufcr.v  vir’  «Ctuv  Znpx  t  mvjuV  vpiumtiit  fAv  $  rl  neu r&mjov  *\v@-  j  t* 

n/xturxlcv  fav  Sunt  autem  quidam,  qui  etiam  antiquiffimos  illos ,  ’&?  nimis  a  prae f 'enti 
generatione  remotos ,  qui  primo  naturamsDeorum  inveftigarunt ,  fic  arbitrantur  de  natura 
rerum  fcnjijje.  Oceanum  enim  Tetbyn  generationis  parentes  efe  cecinerunt ,  Deosque 
per  aquam  prajje ,  iSVj.t  ab  ipfis  poetis  appelletur .  Honore  enim  id  in  primis  dignum , 
antiquijjimum  ejl:  jusjurandum  vero  omnium  maxime  honorem  &  reverentiam  mere¬ 
tur.  Credibile  eft,  Platonem  his  verbis  obAri/lotele  defignari.  Utcumque  ed,  hoc  cer¬ 
tum  eft,  (0)  Platonem  in  Theaeteto  affirmare ,  nefarium  eorum  dogma,  qui  ex  flu¬ 
xione  &  motu  genita  ejje  tradant  omnia,  (Sn  xzSfe  wyw»  ^  n  ^  naierut)  feu, 
qupd  idem  ed,  ex  materia  res  omnes  confe&as  efle  credant,  vetudiflimae  originis 
elle.  Sed  &  Homerum  ejus  accufat  fententiae,  quod  is  ipfos  Deos  cx  Oceano  (fl- 
ve  fluitanti  materia)  procreatos  ede  hoc  verfu  tradit: 


e-cuv  yvtmv  ^  /ut inyt  TtjSvv’ 

Oceanus  Deorum  pater ,  Tethys  vero  mater  e/i. 


(p)  Omnium  igitur  eorum,  qui  Deum  fudulerunt,  primi  hi  videntur  ede  & 
antiquiflimi,  qui,  etiamfi  certas  ede  naturas  faterentur,  praedantiores  hominibus. 


dit,  Plutarchus  libro  de  Homero.  Sed  &  fcio,  aliis 
cumdem  in  locis  duorum  meminifle  principiorum , 
aquae  &  terrae ,  ut  Iliad.  H.  vf.  99.  ubi  Mene- 
iaum  inducit  optantem ,  ut  Graeci  ad  aquam  &  ter¬ 
ram  feu  prima ,  unde  nati  eflent ,  elementa  re¬ 
deant,  id  eft,  moriantur. 


■A  Xb’  if/jui  ytcCtt  ytvtirif  ’ 

Quare  in  eam  me  fere  fententiam  induci  fentio, 
difficile  efle  componere  omnia,  quae  de  Diis  eo- 
rumque  ortu  &  rerum  generatione  paffim  tradidit 
Homerus.  Si  quis  ex  ipfo  quaefiviflet  Homero, 
quidnam  de  his  rebus  fentiret,  fortafie  vix  habuis- 
fet,  quod  refponderet,  bonus  homo:  qui  quidem 
nihil  certi  mihi  fenfille,  fed  quae  ferebantur  inter 
Graecos  fcita,  nullo  judicio  adhibito,  carminibus 
luis  temere  intexuifTe  videtur.  Quamobrem  nil  mi¬ 
ror,  veteres,  Heraclidem,  Plutarchum ,  &  inultos 
alios  quaecumque  voluerunt  ,  omnesque  fapien- 
tum  &  infipientum  opiniones  &  placita  in  Homero 
jepcrirepotuiOe  Ceterum,  quem  hic  adducit  Pia- 
'overfum  ,  is  cxftat  Iliad.  s.v/.  258.  cum  quo  con- 
tem  poteft  ejusdem  fibri  vf.  303.  3o4.  343.  ut 
hunc  alios  ejus  generis  omittam. 

(P)  Omnium  igitur ]  Statui,  nifi  magna  obfti- 
terint  impedimenta,  i npraefat.  de  illis,  qui  Theo¬ 
gonias  inter  veteres  lcripferunt ,  eorumque  rcligio- 
oe  &  de  rebus  divinis  fenfu  copiofius  commentari. 
*Iic  pauca  tantum  animadverto ,  quae  loci  hujus 


quos 

anguftiae  capiunt.  ( I. )  Si ,  qui  Deorum  genera¬ 
tiones  enarrarunt,  Jthei  fuerunt,  ad  eorum  fine 
dubio  clairem  referri  debent,  qui  vim  aliquam  gig¬ 
nendi  &  efficiendi  in  ip&  efle  ihateria  reconditam 
opinantur.  Ifte  enim  amor,  quem  primum  efle  di¬ 
cunt  Deorum  genitum,  nefeio ,  quid  fit,  nifi  vis 
quaedam  genitrix,  quae  certo  tempore  ex  materia 
prodierit.  (II.)  Neque  id  a  vero  abhorret,  fuifle 
quosdam  tam  vefanos  olim,  ut  ex  ipfo  chao  feu 
rudis  &  indigefliae  materiae  finu  crederent  vim 
quamdam  erupifle  efte&ricem ,  cujus  ope,  quae 
antea  confufa  erant ,  ordinata  &  apte  difpofita ,  om¬ 
nia  denique  generata  fuerint.  Ut  haec  propius  ab. 
ipfa  videantur  dementia  abefle ,  tanta  tamen  homi¬ 
num  eft  miferia  &  coecitas,  ut  fuifle  non  incredi¬ 
bile  fit,  quorum  ingeniis  haec  portenta  placerent. 
Inter  orientalium  populorum  philofophos  funt  ad¬ 
huc,  qui  fimilia  pro  abftrufis  &  reconditis  verita¬ 
tibus  habent.  Ita  Engelbertus  Kaempferus  Hijlory 
of  Japan  Lib.  III.  Qap.  1.  p.  207.  Tom.  I.  Lor.d. 
172"!'  fol*  in  libro  quodam  Odaiki  difto  ,  quem 
Sintos,  qui  vocantur  inter  Japones,  fetta  regio¬ 
nis  ejus  antiquilllma ,  permagni  aeftiment ,  haec, 
de  rerum  originibus  perferipta  cxftare,  memo¬ 
rat:  In  principio  rerum  omnium  Chaos  quoddam  non 
fecus  movebatur ,  atque  pifces  in  aquis ,  quando  vo¬ 
luptate  feruntur  ,  natare  Jolent.  Ex  hoc  res  quaedam 
prodibat ,  fpiculum  referens ,  enque  mobilis ,  formis¬ 
que  variis  recipiendis  apta.  Haec  res  animus  fiebat 

V  3  fi** 


i^3  Ariflophancs  ex  chao  &  node  Deos  eduxit.  Cap.  Illi 

quos  Deos  appellabant ,  reapfe  tamen  Deum  efle  negabant ,  voce  hac  fenfu  pro¬ 
prio  &  accurato  adhibita.  Namque  totam  rerum  uniyerfitatem  praedicabant  ex 
1 17 Oceano  vel  liquida  materia  prodiifle,  feu,  quod  verbis  tantum  differt,  ex  chao 
&  nodte  procreatam  efle;  ipfos  etiam,  quos  ita  nominabant,  Deos  genitos  & fa&os 
efle,  flatuebant:  ex  quo  confequebatur ,  perire  eosdem  ’&  corrumpi  pofle.  ( q ) 
Jriflopbancs  impium  hoc  Theologiae  genus  in  Avibus  hac  nobis  ratione  enarrat  & 
exhibet:  Principio  nihil  exftitifle,  niflno&em  &  chaos:  ex  his  ovum  efle  natum: 
ex  ovo  hoc  procreatum  efle  amorem :  amorem,  chao  admiflum  ,  coelum,  terram % 
animalia ,  ipfos  denique  Deos  generafle. 

?v,  vvg,  71  plAxv  rrpuw,  tyi )  rtt$X(><&. 

r ^  *>v’  c*  xTTiifom  usAmt 

TikH  rrpu7ifBv  iszrqvepuov  *v'|  *  pttAxi 
'££  «  me/nTAo /,$.«*(  ufxit  i€ax rsv  tpus  b  roAnibc, 

UtiaGuv  vunv  ifltpCyotv  XfiVJK‘y’  iiKuc  eiviuuKtcn  tivxig' 

Oit(&  3,  yxi  nlipoivT*  vv%iu) .  >$  rx^rxpov  ivpCv 

‘Evtofjtvrt  }fv(&  nfjLtTtpov ,  K5U  JtfcoTcv  xuryct-fo  it  Que  ’ 

riporipov  ctnt  jjk  yk\&  dGxrXTuy ,  sr/»V  iput  avvluifyv  xrm^' 


Chaos  erat ,  &  nox ,  erebusque  niger  in  principio ,  fc?  tartarus  amplus , 

Terra  vero  non  erat ,  neque  aer ,  «gc  coelum:  erebi  autem  in  infinito  gremio 

Orn- 


five  fpiritus :  atque  hic  Jpiritus  dicitur  K  unito  Ko- 
datsno  Mikotto.  Vides  Deum ,  rerum  omnium  pa¬ 
rentem  ,  aut  id ,  quod  Hefodus  &  alii  amorem  voca¬ 
runt,  ex  ipfa  informr&  rudi  materia  natum.  Hoc  autem 
dogmate  fefta  ifta  negat  fe  majus  aliquid ,  fecretius 
&  admirabilius  habere.  Quis  hominum  non  mire¬ 
tur  infcitiam ,  qui  Dei  lumine  non  utuntur  ?  Hujus 
non  diifimile  eft,  quod  de  aliis  gentis  hujus  phi- 
lofophis,  quos  Sinto  vocant ,  Boock.  III.  Cap.  7. 
t-  250.  idem  refert  Kaempferus ,  cujus  ipfa  verba 
Latine  converfa  exhibebo:  Quidam  horum fapien- 
tum  naturam  ejfe  fatentur  intelligentem,  feu  a  cor¬ 
pore  abjlra£lam :  verum  hanc  naturam  non  ctndidis- 
fe  rerum  miverfitatem  volunt ,  fed  eam  gubernare  £? 
adminijlrare  tantum  omnia,  dicunt.  Quin  etiam  ip- 
fam  naturam  hanc  mentem  produxiffe ,  ajfeverant : 
In  enim  Jo,  id  eJl,  coelum  &  terram,  quorum 
illi  facultatem  agendi ,  huic  patiendi ,  illi  vim  ge¬ 
nerandi,  huic  corrumpendi  tribuunt ,  neturam  illam 
credunt  procreaffc.  Simili  ratione  alias  etiam  natu¬ 
ras  ,  agendi  virtute  praeditas ,  natas  ejfe  dicunt. 
Proxime  haec  accedunt  ad  ea,  quae  de  Deorum 
.generatione  veteres  nugati  funt,  idque  certe  do¬ 
cent,  P°fi*e»  *ut  ita  infaniant  corrupti  homi¬ 
nes  ,  quemadmodum  Cudyjorthus  infaniifle  putat 
genus  illud,  quod  Theogonias  olim  compofuit  (III.) 
At  non  defunt  tamen  inter  viros  doftos,  qui  vete¬ 
res  Theogoniarum  feriptores  exiftimant  de  Deo  fa- 
*iiUo&  melius  fenfiflc,  putantque ,  tametfi  Chaos  pri¬ 
mo  collocetur  ab  illis  in  rerum  natura  ordine,  tamen 


Deum  eos  non  exclufifle,  fed  ipfum  illud  chaos 
ab  efficienti  quadam  conditum  &  generatum  efle 
caufla ,  five  a  Deo  faftum ,  cenfuifle.  Philo ,  Ju¬ 
daeus,  Libro  de  mundo  incorruptibili  p.  941.  ali¬ 
quos  ,  quibus  ipfemet  aflentitur ,  credere  obfer- 
vat,  Hefiodi  chaos  five  mundum  a  Deo  compara¬ 
tum  efle  &  conditum.  Nec  aliter  fententiam  ejus 
explicat  is ,  qui  Clempntina  fcripflt ,  Homil.  VI. 
5*  3-  P •  671.  Tom.  I.  Patr.  Apojiol.  Idem  vifuin 
fuit  celebri  in  recentioribus  Platonicis  philofopho , 
Simplicio,  Comm.  in  Libr.  IV.  Phyficor.  Arijlote- 
lis :  cujus  in  primis  audtoritate  nixus,  vir  longe 
docti fllmus ,  Petrus  Petitus  Obfervation.  mifcellan. 
Cap.  12.  p.  52.  pro  pietate  Hefiodi  &  reliquorum 
veterum  Theologorum  verba  facit.  Eamdem  non 
ita  pridem  ingeniofe  exornavit  fententiam  vir  illu- 
ftris,  Nic.  Hieron.  Gundlingius ,  in  Gundkngiar 
nis  P.  XXXII.  Obferv.  5.  p.  193.  qui  tamen  Hefio- 
dum  putat  cenfuifle,  Chaos  emanafle  ex  Deo,  non 
vero  a  Deo  faftum  efle. 

(q)  Arijlophanes ]  In  Avibus  vf.  P ■  404- 
ed.  Rujleri.  Huc  pertinet,  quod  alio  ejusdem  co-. 
moediae  loco  idem  auctor  perhibet,  aves_  ipfo  Jo¬ 
ve  antiquiores  efle,  &  ante  Saturnum  exftitifle  Ti- 
tanasque,  vf.  468.  item  feu  galeritam  om¬ 

nium  avium  primam  efle  editam ,  ac  terra  priorem, 
vf.  471.  472.  p.  397.  In  priorem  locum  non  in¬ 
digna*  leftu  funt,  quae  Thomas  Burnetus  in  77;*J- 
ria  telluris  facra  Lib.  D-  f-  7-  p.  130.  1.3^-  ,L 
Hueo  Grotius  ad  Lib.  I.  de  verit.  relig.  Chnjt u* 
6  nat 


§•  i?.  Arijlopb.  ex  chao  &  notie  Deos  eduxit.  Talis  Ath.  reus  ejl.  i  yp. 

Omnium  primum  parit  vcntofum  furva  nox  ovum ; 

Ex  quo,  temporibus  exactis ,  propullulavit  amor  defiderabilis , 

Radians  tergo  aureis  alis ,  celeberrimae  ventorutn  vertigini  fimilis. 

Ille  vero ,  alato  mijius  chao  &  caliginofo ,  in  t artaro  in  gente 
Edidit  nofirum  genus ,  primum  eduxit  in  lucem: 

Neque  enim  Deorum  genus  ante  erat ,  quam  omnia  c omini fcuijfet  amor. 


(Jiod  poeta  hicce  comicus  aves  fingit  ante  omnes  Deos  ex  chao  &  amore  gene¬ 
ratas  efle,  id  aliqui  fortaflis  joculare  commentum  ejus  efle,  fufpicabuntur  quod 
idcirco  excogitaverit,  ut  lcenae  infervirec.  (r)  Verum  Salmafius ,  nec  id  fine 
ratione ,  fiutte  id  lpfum  cenfet  in  fcitis  antiquiflimorum  ,  quorum  res  hic  agitor,  ng 
Atneorum.  Hic  nempe  difciplinae  eorum  fuiffe  videtur  habitus:  Chaos  feu  mate¬ 
ria,  confufe,  fine  ulla  lege  ,  commota,  rerum  omnium  principium  eft.  Ex 
hac,  quaecumque  funt,  omnia  gradatim  prodierunt.  Primum  naturae  natae  ftmt, 
quae  maxime  diltant  a  perfectione.  Has  exceperunt  illae,  quibus  major  inefi:  per- 
fe&io.  Principio  res  inanimatae,  ut  elementa,  coelum,  terra,  aquae,  apparue¬ 
runt:  deinde  bruta  exftiterunt  animantia:  tum  homines  nati  funt:  ad  ex  eremum 
P)ii  emerferunt.  Haud  itaque,  fi  hanc  adfcifcamus  rationem,  folam  materiae  fub- 
ftantiam  corporaque  elementorum ,  quae  fenfu  vacant,  ignis,  aquae,  aeris  &  ter- 
ra?’  ( 0  9uod  driftoteles  alicubi  perhibet,  (*)  antiquiores  hi  Theologi,  natura 
priora  efle  Deo,  ipfosque  Deos  efle  putarunt,  (^Vh  t»  0g«,  ©tej.  j  ^  mzgy 


ve- 

(*)  Degenerat.  &  corrupt.  Lib.  II.  Cap.  <5.  (p.  735.  t.  I.  Opp.) 

nae  p.  3 9.  ed.  cl.  Koecheri  monuerunt  :  quorum  la.  ( I. )  De  ortu  humani  generis  &  befflarum  pia- 
tamen  neuter  putat,  Atheorum  hoc  in  loco  fen-  ne  filet.  Coelum  primum,  deinde  aquam,  tum 
tentiam  exponi.  terram,  poftremo  Deos  ab  amore  generatos  efle 

\r)  Ferum  Salmafius ]  Salmafius  quid  fenferit,  narrat.  Nulla  hic  ignis,  nulla  hominum,  nulla 
optime  omnium  ex  ipfis  ejus  verbis  cognofcetur  beftiarum  mentio.  (II.)  Aves  non  beftiis  connu- 

Axerc.  Plinian.  in  Solinum  T.  I.  />.  309.  poftquain  merat,  fed  inter  ipfos  Deos  refert:  quod  ludicrum 

«ixerat,  Aegyptios  ftatuifle,  coelum  &  alba  ante  elt  &  joculare,  ut  omnes  vident.  (III.)  Aves, 
terram  efle  condita,  fic  pergit:  Eadem  antiqui  fi-  quam  ortu  fuo  expofuerunt ,  fententiam  argu- 
norum  Graecorum  fententia  fuit ,  ab  Aegyptiis  fum-  mentis  valde  lepidis  &  ad  rifum  ciendum  accom- 
a'  Nam  avium  genus  prius  editum  ,  quam  terra  modatis  tuentur.  Ex  eo  enim  probant,  fefe  pro- 
tu &  condita,  crediderunt,  ut  ex  his  Arifoplianis  creatas  efle  ab  amore,  quod,  non  fecus  atque 

verfbus  patet.  Hic  deferibit  verfus  Ariftophanis  amor,  alis  infbu&ae  fint,  &  quod  amantibus  ad- 

4?2,  galedta:  quo  fafto,  ita  pergit:  fint:  ut  reliqua  praeteream  aeque  inepta.  Quo* 
N  ^fbtllofa  quidem ,  fed  eam  opinionem  adjlruunt.  circa  parum  abeft,  quin  exillimem,  Anflophanem , 
tinjidirnS(Tritafuit  ”  rerum  Mura,  quum  terra  quae  de  avibus  narrat,  ante  omnes  Deos  editis, 

,  .  coelum  &  aerem  jam  tum  fuiffe  opor-  non  ex  cujusdam  phyfici  aut  philofophi  fententia 

.  ]!.<mdem  de  avibus  ante  terram  &  reliqua  fcripfifle,  fed  ludi  jocique  caufia  confinxifle. 
uini a_c°ncims  fententiam  idem  Salmafius  in  Sim-  (s)  Quod  Arifoteles  perhibet]  (I.  )  Vehementer 
miae  Eh°av  Alts  proponi  ccnfet  in  Notis  ad  Sin>  obfcurus  elt  hic  Arifotelis  locus ,  quem  caullae  fuae 
\ichH  2j°'  ed‘  Crenii-  Sed  hoc  mihi  aliquanto  favere  opinatur  Cudworthus.  Difputat  Arifioteles 
ter  efle,  quam  vellem,  obfcurius,  etiam  fi  re-  contra  Empedoclem ,  quem  notum  eft  quatuor  ele- 
pugnare  nolim  ulis,  qui  Salmafum  deferere  nefas  mentis  fu  is  adiunxiflfe  amicitiam  &  inimicitiam.  In- 
m,  ut  verum  fatear,  ex  Ariflo-  ter  alia  id  ferri  pofle  negat  in  eo,  quod  ad  horum 
putem  veterum  de  ortu  mundi  fen-  elementorum  mifionem  generationem  rerum  om- 
addifei  pofle:.  Quamvis  enim  lu-  riiurn  retulerit.  ’o  s  Porro 

>etam  pleraque  ex  mente  antiquo-  folam  ille  mifionem  collaudat.  Quibus  politis,  i*a 
l°qui;  quaecumquc  tamen  affert,  pergit:  ^  roi  71  r<*  i  r«  »f 

ift  valde,  pcrtuibata  &  muti-  x  fMA»,  t*  <puru  ©<*■  Afw'  difeordiev 

haud*- 


Phanis  jocis  vix 
tentiam  accurate 
bens  largiar,  pc 
Mmphy  ficorum 
®a  perfpicuum  C 


1(j0  -  Amor  a  nonnullis  pro  Deo  habetur.  Cap.  III.' 

um  et:am  ,  fi  minus  hominum  generi,  certe  brutis  animantibus  eamdem 
lenitatem  attribuerunt.  Hoc  ergo  modo  genus  lftud  mundum  effe  creatum 
affeverabat:  Ouod  unum  habebat  Numen ,  id  caliginofum  erat  chaos,  Cve  mate- 
ria  ftupida  &  fenfus  omnis  expers:  hanc  Deos,  hanc  omnia  dicebat  peperiffe. 
.Jam  quis  non  fentit,  ita  homines  illos  totum  hujus  univeriitatis  ordinem  prorfus 
pervertiffe? 

K  XVIII.  Itaque  per fpicuum  efl: ,  ut  opinor,  eos,  qui  amorem,  quem  prae¬ 
cipuum  effe  Deum  perhibent,  ex  no&is  quodam  ovo  profiliiffe  primum,  omnem- 
que  pollea  Deorum  familiam  ex  materia  &  chao,  feu  ex  natura  lucis  experte  teme¬ 
re  procreatam  effe,  praecipiunt,  impietatis  erga  Deum  nullo  modo  poffe  ablolvi. 
Nihilo  tamen  minus  Arifloteles  alicubi  tam Parmenidem ,  quam  H e fio  dum ,  &  quosdam 
alios ,  qui  pariter  amorem  fummum  &  principem  effe  Deorum  cenfent ,  ex  amore 
vero  &  chao  res  ceteras  machinantur,  in.  eorum  claffem  detrudi  debere  negat, 
qui  fic  ad  materiam  cun6ta  retulerunt,  ut  vim  omnem  atque  rationem  divinam 
tollerent.  Videri  enim  hos  ait  nomine  Amoris  naturam  quamdam ,  confilio  &  arte 
fabricantem,  motusque  omnes  in  rerum  natura  cientem,  fignificare:  qualis  quidem 
natura  neque  ex  ovo  quodam  no&is,  nec  ullo  modo  ex  materia  gigni  &  nalci  po- 
teft  fed  haud  dubie  ab  omni  materiae  contagione  fecreta  naturaque  prior  illa  oc 
1 19 antiquior  effe  debet,  (f)  Audiamus  ipfum  philofophum:  *T>xwrwV«e  w,  ‘h™- 

Scv  gpmr*  ii  •*  «W  > 

tTtv  wi  n «i&llns'  kA  $  *  t5  ^£r,v* 


(4>V‘0  Qi™  #*!**&*  7«»' 

Je  *  ,  .  _r  ,  ,  \  O  7» 

Hxvluiv  X*&  i^iT  ’  *****  t7re,(* 

Toti’  1  ,  —  .7  "r 

’HS’  'ipQ*  i  rzvirnosi  [XiTX7rti7M  etvxvotTOinv 

u>(  Itov  iv  to7s  *<rtv  yjttctpxfiv  aliicut ,  ws  wvr.oi  kA  ***#  r*  txtxs  piv  *y 


haudquaquam  feccrnit  elementa  ijla ,  quae  natura  Deo 
priora  funt  y  fed  concordia.  Dii  autem  haec  quo¬ 
que  funt.  Haec  quidnam  fibi  velint,  ut  explorem , 
nec  locus  patitur,  nec  mftitutum:  multos  autem 
fore  non  cTubito,  qui  aenigmata  hic  loqui  Stagiri- 
tam  judicabunt.  Id  vero  apertum  efl ,  non  anti¬ 
quorum  phy  fi  coruni,  ut  putat  Cudwtrthus ,  fenten- 
tiam  hic  edifferere  philofophum ,  verum  Empedoclis 
potius,  quem  ex  Atheorum  ordine  ipfc  vir  doftus 
eximit.  (110  Neque  de  re  ipfa  confentire  mihi 
cum  Cudwortho  licet.  Putat  is,  ex  Arijlophanis 
loco  conflare,  veteres  illos  phyficos,  quos  inter 
Dei  contemtores  refert,  beflias  ante  ipfos  Deos 
crcdidiffe  ex  rudis  materiae  finu  prodiiffe,  eo  quod 
aves  ante  omnes  Deos  fefe  natas  praedicent.  Sed , 
ut,  quae  paullo  ante  monui,  omittam,  non  anim¬ 
advertit  vir  egregius ,  aves  apud  -4rijl0p]imevi 
fe  ex  animalium  numero  eximere,  atque  pro  Diis, 
&  Deorum  quidem  vetuftiflimis ,  haberi  velle. 


Quare  hic  locus  id  docere  potius  videtur,  pbd^ 
fophos  illos,  quorum  placita  fcquitur  Anjlopha' 
nes ,  beflias  poft  Deos  natas  effe,  cenfuiffe. 

(r)  Audiamus  ipfum  philofophum ]  Metafhy 
fic.  Lib.  I.  Cap.  4.  p.  267-  f  Locum  ipfe  Lati- 
ne  converti  ,  quoniam  magna  eum  intelligebant 
obfcuritate  in  Belfarionis  verfione  laborare.  Qua® 
vero  interjecta  funt  interpretationis  cauffa, 
wortho  debentur.  Ceterum  nec  excufat  hic  He- 
f iodum ,  nec  accufat  plane  Arijloteles ,  verum  rem 
omnem  in  medio  relinquit:  nec  ego,«*mn^  licet 
intenderim  ingenii  nervos,  latere  illa  m  poltremis 
loci  huius  verbis,  perfpicere  potui  *  quae  Cudwot - 
thus  in  illis  effe  recondita  fib»  P?rl fuadet  In  * 
rius  fc  disquifiturum  ait  phitofcphus ,  “trum  t.li 
amore,  an  amor  chao  prior  &  antiqmor  exiihman 
debeat.  Haec  (i  iignilicare  poflimt,  morem  H* 
Mi  ipfum  effe  Deum,  chaoque  omm  antiquiorem, 
nefeio 'certe,  quid  Cf  interpretari,  nec  h abe“,a® 


§•  Amor  a  nonnullis  pro  Leo  haletur .  161 

w  %/» i  ©&'  §  ttV  e|«V«  vfi^oi»*  Sufpicaretur  aliquis ,  Hefiodurtt 

primum  hoc  quaefiviffe ,  (idelt,  naturam  quamdam  efficientem,  praeter  materiam ) 
&?  fi  quifunt  alii ,  qui  amorem  aut  cupiditatem  principium  eje  putarunt  rerum ,  quae  ex- 
fifiunt:  quemadmodum  Parmenides ,  de  uruverfi  generatione  agens:  Primum  quidem 
inquit ,  onww  Dm  amorem  produxit.  Hefiodus  vero  ante  omnia  fuijje  chaos  ait  dein¬ 
de  terram  fpatiofam ,  afflw*  amorem ,  qui  inter  omnes  immortales  elucet .  Tamquam  'deceat 
£f  oporteat  in  illis ,  quae  funt  (praeter  materiam)  cauffam  effe  aliquam,  quae  res  omnes 
moveat  &  conjungat.  Haec  autem  quomodo  fint  ordinanda ,  quodnam  horum  primum 
(amor,  an  chaos)  pofierius  licebit  judicare.  Extremis  loci  hujus  verbis  id  puto  in¬ 
dicare  Ariftotelem  ,  amorem ,  fi  ut  natura  fpe&etur ,  commovens  omnia  &  efficiens , 
non  credi  pofle  ex  chao  conditum ,  aetateque  idcirco  iuperiorem  effe  debere  mate¬ 
ria  :  ex  quo  conficitur ,  Hefiodi  amorem  non  pofle  non  ipfum  Deum  efle.  Certe  Cv) 
Simmias  Rhodius ,  qui  carmen  in  hunc  cecinit  amorem,  quod  Alas  infcripfit,  prin¬ 
cipem  Deorum  omnium  eum  efle  affirmat,  totiusque  univerfi  principium,  nec  ei 
commune  efle  aliquid  cum  cupidine,  molli  &  effeminato  Veneris  puero’  fed  ab 
hoc  prorfus  differre  vult. 

Ou-n  y 

'Cly.v7n tks  e/Jl  ctoTos  tfug  xatevucu ' 

Ovlt  fi  iKesv*  /3 id^etv  ,  <aA^fiyu  $  mdol’ 

Tetict,  5wA oto&xq  Ti  pevyo) ,  hgftviuv  7rus  t t  QaS  poi 
T^v  4*  lyuv  onvoc-Qiim puiv  wyvytn  o-Kurilpo»,  c ngfvivot  «  <r$iv  feutsnt' 

Non  ego  fum  Veneris  ille  puer , 

Verum  amor  coeleftis  &  aerius  nuncupor. 

Neque  enim  per  vim  facere  aliquid  confuevi,  fed 
blanditiis  omnia  pellicio. 

Terra,  maria ,  lacus ,  coelum ,  &  ipfe  Deorum  chorus  mihi  obtemperat. 

Sceptrum  ego  in  res  omnes  teneo ,  totaque  urum  natura  ad  meam  fefe  fingit  legenti 


(xj  Neque  efl  praeterea,  cur  viris  quibusdam  doflis  affundamur,  qui  amorem 

iftum 


Phus,  cur  illis  fuccenfeam ,  qui,  quae  ipfimet  he 
*terna  nofte  fomniarunt,  apud  Arijlotelem  &  Pia 
tonem  fine  labore  inveniunt.  Ita  magni  faepe  ho 
nunes  eodem  vexantur  morbo,  quo  mediocri  qui 
torpeo86"10  praediti’  <luiad  fuum  arbitrium  ferip 
fentire ^V<?uos  refin£erc  folent,  ne  cum  illis  dis 

S  tr;-,0*1’  j°-  Ckricu!’ virdo<: 

Qjdwmhus  differ ita  fefc  babe«\“t 

ttlt.  Quapropte;  p urS«' ab 

hunc  fiuum  vemflet  locum. 

foutandum  fibi  effe  ratus  cft  contra  ^riptgkm 

mim°dWnCi'r\-  f rC  “?  vix  <IuIdem  ex  Atheorurr 
Ijumero  tolli  pofle,  docuit,  Bibliotheque  choifu 
£.onk  lI-  P •  4<5.  J-  Exponetur  de  tota  hac  re,  ii 
^eus  voluerit,  inferius. 

(v)  Simmias  Rhodius]  Hoc  carmen  Simmiat 
«otis  criticis  illuftravit  Claud.  Salmajius ,  atque  ita 
ex  ingenio  emendavit,  ut  ejus,  quod  hic  legitur, 
n*»c  videatur  diifimilc.  Curavit  hanc  Qcdmafii 


commentationem  formis  iterum  deferibi  71  tomos 
Crenius  in  Mufeo  philologico  e?  hijlorico  Tom.  II. 
p.  259.  At  quum  fententia  in  utroque  exemplo 
eadem  fere  fit,  non  efle  meum  duxi,  conjcdturas 
viri  dofti  &  correctiones  huc  transferre.  Vix  dig¬ 
num  ell  mediocris  poetae  carmen,  in  quo  exor¬ 
nando  multum  laboris  collocetur.  Ceterum  ego  ita , 
ut  CudwortJius  voluit,  illud  reddidi. 

(x)  Neque  ejl  praetere  a]  Haec  quidem  re&e 
judicat  vir  doftus ,  etfi  veterum  &  recentiorum 
plurimis  fecus  videatur.  Et  ipfe  Plato  confirmat 
hanc  fententiam ;  quippe  qui  in  fuuin  ea  non  con¬ 
venire  amorem,  quae  Parmenides  &  Hefiodus  de 
amore  cecinerunt ,  in  Sympofio  p.  324.  fatetur. 
Ta«  fi ,  inquit,  t**#!*  Tp*y <*,«)»  tm»  ©.#« ,  cc 
^  xlvvr„t  4  c iuUlt  y- 

yertrae* ,  (i  sxmai  tA»yai  •  Prifca  vero  Deorum 

Juae  Hefiodus  Parmenidesque  deferibunt,  ne- 
cejjitati  potius ,  quam  amori  attribuenda ,  fi  modo  il - 


l6,  ■Arifioltles  UylopaiUcos  caJUgamt.  Cap.  III, 

iftnm  pumdem  effe  cenfent,  quem  Piato  in  Sympofto  memorat,  &  ex  Peni*  &  Poro 
0  efle  tradit.  Ipfe  enim  Plato  amorem  hunc  fignificat  non  ex  genere  Deo- 

v„ m  fed  daemonum  efle,  mediaeque  eujusdam  naturae.  Scilicet  nihil  hic  amor 
(fl  'quam  (pihcKscoJx ,  amer  pulcritudhus  in  le  fpeftatae.  QU1  amor  uti  hominum  in¬ 
flammare  animos  &  attollere  poteft ,  f.  quidem  recte  adhibeatur ,  ut  mi  mfl  magnum 
&  generofum  fpirent ,  resque  humiles ,  abjeflas,  &  vitiofas  contemnant  penitus  & 
deficiant;  ita  etiam,  f.  parum  caute  ac  prudenter  homo  legibus  ejus  obtemperet, 
in  coecas  effrenatasque  libidines  praecipitem  agit.  Quod  fi  etiam  optime  fefe  ha¬ 
beat  in  nullas  tamln  cadit,  nili  parum  perfeflas partunentesque  naturas:  ex  quo 
manifeftum  eft  eum  rerum  omnium  nullo  modo  cauflam  &  principium  efle  polle. 
Ouae  omnia  quando  mecum  reputo  ,  nil  equidem ,  quod  impediat  magnopere,  vi- 
cur  fiO  eorum  opinio,  qui  amorem  fupremum  Deum  rerumque  omnium 
anflorem  &  parentem  efle  diflicant ,  fi  nimirum  refle  explicetur ,  &  ab  omni 
fuco  liberetur,  injuriofa  in  Deum  videri  debeat.  Liceat  fic  illis  loqui,  qui  nomi¬ 
ne  amoris  illum  intelligunt  fempiternum ,  per  fe  exfiftentem  ,&  fapiencem  amorem , 
aut  fupremam  &  per  fe  exfiftentem  divinitatem  quae,  quum  ipfamet  infinita  bo¬ 
norum  omnium  multitudine  abundet,  femet  ipfam  fine  ulla  invidia,  fapientiflimo 
tamen  modo,  impertit,  res  omnes,  fine  ulla  vi  atque  violentia,  fuaviter  gubernat 
&  moderatur,  quoniam  omnia  naturaliter  audtentatem  ejus  reverentur,  &  volun¬ 
tati  ejus  libente?  obtemperant,  totum  denique  mundum  quam  aptilfime  colligat  & 
temperat  Ipfe  facer  codex  Deum  e£e  amorem  pronuntiat.  Quidnam  igitur  is 
committit  mali,  qui  amorem  vkiffim,  fenfu  tamen  reflo,  nec  vitio  quodam  in- 
quinato,  Deum  efle  ftatuit? 

*  yty  QoA  mnfomns  faeculum  mythicum ,  &  ad  eam  revertamur  aetatem,  quae 
I2IphlgL  protulit “  ?uinam  cande’*  ex  ili»,  qui  philofophorum  cenferi  volue- 


Ii  vera  narrarunt.  An  vero  retfe  naturam  am 
illius,  quem  in  Sympojio  commendat  Flato,  expo- 
faerit,  illis  dijudicandum  relinquo,  qui  ex  mftituto 
Flatonis  exquirunt  placita.  Narrabo  potius  ea,  quae 
veterum  de  duplici  amore  fcita  meditanti  vcrim- 
ma  vifa  funt.  ( I. )  Nullum  principio  dubium  eft, 
quin  antiquifllmis  Graeciae  populis  certa  praecep¬ 
ta  quaedam  fuerint  de  natura  &  rerum  omnium 
ortu:  atque  haec,  ut  fufpicor,  ex  folis  orientis  re¬ 
gionibus  ad  eos  delata  funt.  Certe  qui  ea  tantum 
confideraverit,  quae  Hugo  Grotius  ad  Lib.  I.  de 
verit.  relig.  Chrijl.  &  Tliom.  Burnetus  in  Theoria 
'telluris  Jacra  de  Phoenicum,  Aegyptiorum,  Syro¬ 
rum  ,  &  aliorum  de  natura  rerum  fententiis  monue¬ 
runt,  is,  tametfi  non  omnia  probet,  quae  viris 
hisce  dottiflimis  placuerunt ,  facile  tamen  a  fe  im¬ 
petrabit,  ut  fateatur,  permagnam  efle  harum  opi¬ 
nionum  cum  illis  dogmatibus  cognationem,  quae 
veteres  Graeci  de  iisdem  rebus  in  Theogoniis  fuis 
tradiderunt.  ( HO  Qui  Theogonias  fcu  carmina 
de  Deorum  generatione  inter  Graecos  confcripfe- 
junt,  illis  unice  hoc  fuit  propofitum,  ut  fabulas 
Graecorum  de  Diis  cum  his  praeceptis  phyficis 
componerent,  Deorumque  res  geftas  &  hiftoriam 


ad  ea  accommodarent.  Hac  ego  de  re  neminem 
arbitror  incertum  efle  pofle,  qui  vel  attente  He- 
fiodum  perlegit;  etiamfi  non  is  fit  Heftodus ,  cui 
negotium  hoc  omnium  optime  &  felicifliine  ceflit. 
(III.)  Hoc  illi  quum  fibi  datum  crediditlent,  con- 
fentaneum  erat ,  ut  Graecorum  Deorum  nomi¬ 
na  rerum  principiis,  naturacque  legibus,  quas  fi¬ 
bi  finxefant ,  affeftiones  imponerent,  eoque  modo 
res  in  perfonas  veluti  converterent.  Nec  id  fac¬ 
tum  efle  negabit ,  cui  veteres  cum  cura  infpecti 
funt.  ( IV. )  In  antiquiffimorum  autem  phyfico- 
rum  praeceptis  hoc  fuifie  videtur ,  virtutem  nefeio 
quam  genitricem  &  effettricem  in  rudi  &  informi 
materia  reconditam  fuifie ,  eamque  virtutem ,  quum 
ortus  immineret  rerum  omnium ,  e  materiae  finu 
prorupifle,  fenfimque  omnia,  quae  funt,  generas- 
fe.  Igitur  haec  etiam  virtus  genitrix,  ex  inftitu- 
to  horum  poetarum ,  Numinis  eujusdam  ,  quod 
Graeci  colebant,  nomine  &  perfona  exornanda 
erat  (  V. )  At  in  Graecorum  Dns  nullus  erat  huic 
rei  aptus  &  idoneus,  quam  Amor,  five  Deus  amo¬ 
ri  proepofuus,  quem  generationem  reram  ommu® 
moderari  volebant  Graeci.  Itaqua  vm  illam  n» 
tutae  femtritem  umoru  vocabulo  nuncupabant- 


§.  ip.  20;  Arljlotehi  Hylopathicos  cajligatilt.  i 6j 


runt  nomine,  ifto,  quem  ante  diximus,  modo  naturam  tollere  divinam aufi  funt? 
Id  quidem  certum  eft ,  Ariftotelem  aliis  in  locis  Democritum  &  Leucippum  ejusdem 
infimulare  criminis ,  idque  in  illis  caftigare ,  quod  materiam  unum  naturae  rerum 
parentem  facerent  ,  nec  motus  caudam  &  originem  demonftrarent.  Sed  quum 
eos,  de  quibus  hoc  in  loco  verba  facit ,  ipfemet  teftetur  efle  «W?  3?  5j?5w  <pi\aro- 
aliquos  ex  iis ,  qui  primi  omnium  philofophati  fint ,  nullum  omnino  dubium  eft, 
quin  ab  his  illi,  quos  pungit,  diverfi  fint.  His  accedit,  quod  ea,  quae  de  hoc 
genere  narrat,  doceant,  non  probafle  eos  rationem  ab  atomis  rerum  derivandi  pri¬ 
mordia,  fed  ad  thlw  &  q?  tW,  materiam ,  affectiones  que ,  conjunctiones,  formas  % 
&  qualitates  materiae,  quibus  univerfitas  haec  continetur,  omnia  retulifle.  Quod 
quidem  argumento  eft,  Hylopathicos  fuiffe  eos  ,  non  autem  ex  eo  genere,  quod 
corpusculis  dele&atur.  Nulla  erat  inter  hanc  familiam  fe&amque  Democriti  de 
ipfo  ,  unde  omnia  manaverint,  principio  diflenfio;  utraque  materiam  inertem  & 
ftupidam,  quum  fortuito  &  temere  quondam  commota  eflet,  res  omnes  genuifle, 
fibi  perfuadebat.  Utramque  vero  quod  disjungebat,  hoc  unum  erat:  Democriti 
fchola  materiam  in  atomos  infinite  fecabat,  &  deinde  rurfus  coagmentabat;  altera 
vero  formas  &  qualitates  materiae  natura  inefle  docebat ;  quae  ufitata  magis  &  re¬ 
cepta  erat  fententia.  Unum  ergo  idemque  erat  utriusque  difciplinae  fundamen¬ 
tum,  diflimilis  autem  forma  &  habitus.  Quapropter,  uti  illa  corpuscularis  vocari 
poteft  impietas,  ita  hanc  (z)  hylopathicam ,  ne  res  inter  fe  diftin&ae  temere  con¬ 
fundantur,  nominare  licebit. 


§.  XX.  Atque  hujus,  quam  hylopathicam  vocavi,  impietatis  omnes  Ionicae  fcho- 
!ae  philofophos,  qui  aetate  Anaxagoram  anteceflerunt ,  fuifTs  reos,  fine  circuitu 
Ariftoteles  fignificat.  Ejus  autem  familiae  princeps  &  veluti  caput  Thales  eft. 
Quamobrem  &  Arijloteli  Vfxvfs  t?  omfw ,  dux  iS  auClor  profanae  hujus 

phi- 


Amoremque  ideo  Deorum  effie  antiquiffimum  dice¬ 
bant.  Id  vel  ex  eo  patet,  quod  fabulas  Graeco¬ 
rum  de  Amore  aut  Cupidine  multos  videmus  ve¬ 
teri  illi  amori  feu  rerum  omnium  efficienti  caus¬ 
iae  temere  accommodare.  Ita  Ariftophanem  paul- 
1°  ante  audivimus  ifti,  a  quo  omnia  generata  funt, 
amori  alas  aureas  attribuere,  quas  Graeci  ; Vene¬ 
ris  filio  folebant  dare.  (  VI. )  At  rccentiores  de 
hoc  Veneris  filio  multas  circumferri  fentiebant  inep- 
tias »  ^ae  in  talem  naturam ,  ex  qua  cunfta  effient 
nulI°  modo  caderent.  Igitur  duplicem 
p°  a  finxerunt  amorem :  alterum  Veneris  filium , 
feu  terreftrem,  alterum,  de  quo  Hejiodus,  Par- 
tnenules  ,  oc  alu  ceciniffient,  rerum  omnium  paren- 
em,  feu  coeleftein.  Tempus  nimirum  confilium 
Iv,rfum »  <1U1  Pnnc.‘pes  de  generatione  Deorum  ex- 
P°luerant,  ex  animis  &  memoriis  hominum  abftu- 
y  tat.  Quamobrem  excogitandum  erat  aliquid ,  ne 
uu  prorfus  inficcte  &  inepte  fenfiffe  viderentur, 
t-redo  ego,  qui  in  veterum  monumentis  nonnihil 
uijigcntiae  confumferunt,  nec  mores  ignorant  ho- 
tfiinum  &  Graecorum  inftituta ,  eos,  proxime  haec 
ad  veritatem  accedere  \  ideri ,  facile  confeffuros 
effic.  Sed  fuo  tamen  quilibet  Utatur  judicio. 


(y)  Eorum  opinio ]  Anglorum  nonnullis,  qui 
Platonem,  in  deliciis  habebant,  id  erat  tum  tem¬ 
poris  in  more  politum,  ut  amorem  effie  Deum  di¬ 
cerent,  &  Spiritum  S.  in  primis  amorem  divinum. 
Vid.  Henr.  Mori  Defence  of  the  Cabbale  Cap.  1.  p. 
75.  &c.  Id  vero  alii  reprehendebant,  illius,  quod 
Tragicus  cecinit,  memores,  cujus  &  Augujtinus 
verba  laudat: 

Deum  effe  amorem,  turpis  £?  vitio  favent ? 

Finxit  libido. 

Libro  XX.  contra  Faujlum  Cap.  9.  P •  24°-  Tom. 
VIII.  Opp.  Pro  his  igitur  verba  libi  facienda 
Cudworthus  ducit. 

(  2  )  Hylopathicam  ]  Neque  tamen ,  fi  fecla  haec 
Ionica  omnia,  quae  vult  Cudworthus,  docuiffiet, 
multum  ea  differret  ab  illo  genere ,  quod  hyhsoi- 
ticum  appellavit  antea.  Vitalem  enim  vim  quam¬ 
dam  &  genitricem  non  potuerunt  non  inter  affec¬ 
tiones  referre  materiae,  ut  docerent,  qua  ratione 
omnia  inde  reliqua  effient  nata.  Sed ,  fi  dicen¬ 
dum  ,  quod  res  eft ,  tot  nobis  non  reliquerunt  ve¬ 
teres  de  his  familiis,  ut,  quid  in  praeceptis  eo 
X  2  ruW 


164.’  Thales  ah  Arljlotek  accufatus ,  ah  aliis  defenfus  ejl.  Cap.  Ilf. 

■philofophiae  audit,  eo  quod,  non  fccus  ac  antea  Homerum  fecifle  accepimus,  aquam 
rerum  omnium  conftituit  principium,  atque  ex  liquida  &  fluitante  materia  omnes 
omnino  res  comparatas  efle  docuit. 

Verum,  quidquid  criminetur  Atijloteles ,  non  defunt ,  qui  de  Thalete  multo  me¬ 
lius  fenferunt ,  idonei  au&ores.  (a)  Cicero  docuifle  eum  perhibet,  aquam  efle 
omnium  rerum  initium,  at  mentem  adjunxiffe  aquae,  quae  ex  ea  omnia  fingeret. 
( b )  Flutarchus  &  Laertius  principem  eum  inter  philofophos  animorum  immortali¬ 
tatem  afleruifle  ,  referunt,  (c)  Praeterea  Deum  ab  illo  di&um  efle  ferunt  jr/>w~ 
™>1uv ,  antiquiffimum  omnium  , . mundum  autem  n  ml^ob  %  > Sii  ,  opus  Dei, 
memoriae  prodiderunt.  ( d )  Clemens  item  quaefitum  eum:  e;  n  frov  rr^aaur 

•n  et>fyu7r&;  Late atne  Deum  homo  agens  aliquid?  refpondifle  memorat :  os  yt 

Tt  quomodo,  qui  ne  cogitans  quidem  Deum  latet  ?  Mitto  quod  (*)  apud 
Laertium  feriptum  ex  flat ,  cenfuifle  eum,  r  t&a-ucv  tpfaxPWi  mundum 

ejjl  animatum  &?  daemonibus  plenum.  Poflremo  ipfemet  Jrijloteles  ita  ejus  loco  quo¬ 
dam  (*)  meminit,  ut  fi  Deum  credidiflet:  k Lv  ru>  <?X«  Si  r.vtc  \lvxJw  <P*<n»  ’ 

Miv  frus  w  ©*Aijf  utfn,  ?r«k£  ©*»»’  i  Quidam  animam  in  univerfo  rebus  omnibus 

permiftam  ejfe  perbibent:  unde  for  tajjis  etiam  Thales  putavit ,  omnia  ejje  Deorum  plena. 
Quibus  ego  quidem  au&oritatibus  commoveor,  ut  Thaletem ,  qui  ad  impiorum  tur- 
^  bam 

(*)  De  anima  Lib.  I.  C.  5.  (p.  17-  T-  n-  °PP-3 


irum  fuerit,  vel  non  fuerit,  firme  conftituere  fem- 
per  nobis  liceat. 

(a)  Cicero ]  De  natura  Deor.  Ltb.  i.  C.  10. 
p,  2894.  T.  IX.  Opp. 

(  b  )  Flutarchus  Laertius  ]  Hic  quidem  Ltb. 
I.  Segm.  24.  p.  16.  efle.fcriptum  reliquit s  qui  hoc 
tradant,  &  in  his  Choerilum  poetam.  Ad  quem 
locum  Aegid.  Menagius ,  in  Comm .  p.  14.  obfer- 
vavit,  Nemefium  de  natura  hominis  Cap.  2.  idem 
tradere.  Ille  vero,  Plutarchus,  idem  non  dilerte 
prodidit,  fed  obfcurius:  ex  quo  faftum  puto,  quod 
iocum  ejus  viri  doCti  praetermiferunt,  qui  hoc  ar¬ 
gumentum  attigerunt.  <=>**»<;,  ^inquit , 

t',y  (fori*  ii/*»»Jjl*»  «  uuruati, }■'•>*  Pri- 

mus  Thales  dixit ,  animam  naturam  effe,  quae  cum 
ex  fe  ipfo  moveatur  ,  tum  femper  moveatur.  De 
placitis philof.  Lib.  IV.  Cap.  2.  p.  908.  T.  II.  Opp. 
Hoc  quidem  eft  ,  idem,  quod  Laertius,  verum 
aliis  verbis  ,  narrare. 

(O  Praeterea ]  Hoc  Diogenes  Laertius  literis 
prodidit  Lib.  I.  Segm.  35.  p.  2i.  apud  quem  ta¬ 
men  non  legitur,  ut  hic,  t£»  *•*►']*„>,  fed  Situi' 
Idem  apud  Plutarchum  legas  in  Convivio  feptem 
[apientum  p.  153.  T.  II.  Opp. 

( d )  Clemens ]  Clemens  Alexandrin.  Stromat. 
Lib.  V.  P-  7°4*  Potteri.  Idem  Diogenes  La¬ 
ertius  Lib.  I.  Segm.  36.  p.  22.  &  Valerius  Maxi¬ 
mus  Lib.  VII.  Cap.  2.  $.  8.  p.  602.  referunt. 

( e )  Apud  Laertium]  Lib.  1.  Segm.  27.  p.  18. 
Sed  neque  hic,  nec,  qui  fequitur,  a riftotelis  lo¬ 
cus  Thaletis  purgarent  memoriam ,  fi  aliunde  con¬ 
flaret,  eum  Athcum  fuilfe.  Nec  enim  ex  eo. 


quod  aliquis  mentem  inefle  putat  materiae,  Deo 
rumque  omnia  plena  cenfet,  cogi  poteft-  &  eflki , 
eum  de  Deo  fic,  uti  fas  eft,  fentire.  Ipfe  non 
repudiaret,  fi  viveret,  opinionem  hanc,  quo  ne¬ 
mo  tamen  Deum  callidius  oppugnavit,  Bened.  de 
Spinofa. 

(/)  Laertius  £?  Tliemijlius ]  Ilje  Lib.  I.  Segm. 
23.  p.  15-  efle  narrat,  qui  putent,  nihil  a  Thale¬ 
te  in  litteras  efle  relatum,  quibus  tamen  ipfe  non 
omnino  aflentitur:  hic  vero  Orat.  XXVI.  p.  317. 
ed.  Harduin.i  de  Thalete  &  Anaximandro  id  difer- 
te  feribit,  quod  hic  Cudworthus  perhibet.  Conf. 
Jo.  Alb.  Fabricii  Biblioth.  Graec.  Lib.  I.  Cap. 
35-  $•  3-  P-  238.  239. 

(g)  Jam  quis  de  miretur]  Jo.  Clericus  Bibi, 
choiftt  Tom.  II.  p.  50.  aliam  huic  adjungit  ratio¬ 
nem,  quare  Ariftoteles  parum  benigne  de  Thale¬ 
tis  religione  ac  pietate  fenferit.  Ariftotelem  fu- 
fpicatur  ex  difcipulorum  ejus  fententiis  de  magiftri 
judicafle  difciplina,  quumque  illos  vidiflet  male  er¬ 
ga  Deum  atfcCtos  efle ,  hunc  ejusdem  criminis  reutn 
cxiftiinafle ,  a  quo  tamen  prorfus  adhorruerit-  Ve¬ 
rum  non  opus  eft  ejusmodi  conjecturis.  Supra  enim 
docuimus ,  nec  de  ipfo  Thalete ,  nec  de  reliqui  fcho- 
lae  Ionicae  philofophis  Ariftotelem  tam  iniquam  fo- 
vifle  opinionem,  ut  Cudworthus  &  alii  arbitrantur. 

(h)  Demus  itaque]  Ita  quidem  plurimi  fece¬ 
runt,  iique  doCkiflimi  viri,  quos  inter  Thom.  St  an- 
lejum  Hiftor.  philof.  P.  I.  c;  6-  P •  9-  10.  J°- 
Potterum  ad  Clementis  Alexandr.  Protreptic.  p-  S6* 
?o.  Franc.  Buddeum  Thefibus  de  Atheifmo  &P 
perftit%  C.  1.  5-  i©-  faS'  21  •  Samucl.  Parckerum 


§.  Anaximander  Atheismi  retis .  16$ 

bam  amandant,  eos  injuriam  homini  facere  cenfeam.  CaufTam  vero,  propter  quam 
tam  ancipici  &  dubia  exiftimatione  laborat,  hanc  equidem  efle  fufpicor:  (/)  Laer¬ 
tius  &  Themifiius  nulla  eum  ingenii  monumenta  pofteritati  reliquifle  ,  teftantur. 
Primus  fcilicet,  qui  ex  philofophis  litteris,  quae  meditatus  erat,  confignavit,  Anaxi - 
viander  eft.  (g)  Jam  quis  magnopere  demiretur,  hominis  difciplinam,  cujus  liber 
exftabat  nullus ,  varie  poftea  a  variis  intellegam  &  expofitam  efle ,  au&oremque 
ejus  ab  his  quidem  amicis  Dei,  ab  illis  infenfiflimis  ejus  hoftibus  adferiptum  efle? 

( h )  Demus  itaque  hoc  his  tantis  teftibus,  quos  produximus,  ut  Thaletem  impie¬ 
tatis  carere  nota  pronuntiemus.  Sed ,  qui  proxime  hunc  confequutus  eft  ,  Anaxi¬ 
mander  ,  quonam  modo  hanc  eluere  poflit  maculam,  equidem  nullo  modo  video. 
Neque  dubitem  idcirco,  quin  potiori  longe  jure  nomen  iftud,  quod  Thaleti  Ari  flo  - 
tcles  impofuit,  in  hunc  conveniat,  isque  *£  aaecuanf  <pi\oa$$l«c( 9  dux  6?  auftor 

/celeratae  hujus  difciplinae ,  falutari  debeat,  quaeres  omnes  ex  materia,  certis  for¬ 
mis  &  qualitatibus  praedita,  genitas  efle  ftatuit.  Finxit  fibi  homo  animo  mate¬ 
riam  quamdam  primam,  eamque  infinitam ,  non  ignem,  non  aquam,  non  aerem, 
verum  ad  haec  &  reliqua  omnia  aptam,  aut  ex  omnibus  temperatam  atque  mix¬ 
tam,  ex  eaque  fa&a  efle  dixit  &  nara  omnia  :  cujus  veftigia  multi  deinceps  alii  123 
religionum  irrifores,  ut  (i)  Hippo,  cui  Simplicius  &  alii  cognomen  dedere. 


de  Deo  £?  provid.  Di(T.  I.  Se&.  6.  p.  14-  Jnc. 
Frid.  Re  irim  annum  H  [Horia  Atheismi  Cap.  19.  5- 
a.  p.  142.  fio.  Chrijl.  IVolfium  Dififi.  de  Atheismi 
falfo  fufpeSis  p.  31.  nomino.  Verum  alii  tot  ad¬ 
duci  non  potuerunt  auttoritatibus ,  ut  Thaletem  ab- 
folvercnt:  in  quibus  is,  qui  Obferoatlonem  XXI. 
Tom.  II.  Ohfervat.  HalenJ.  p.  447.  fcripfit,  &  Pe¬ 
trus  Bayle  DiQion.  hijlor.  £?  critique  Tom.  I.  vo¬ 
ce  Anaxagoras  Not.  D.  p .  209.  &  Tom.  IV.  vo¬ 
ce  Thales  Not.  C.  p.  2714.  Quae  adhibentur  ab 
his  argumenta  ad  tot  infringenda  veterum  de  pieta¬ 
te  Thaletis  teftimonia,  haec  fere  funt.  (I.)  Om¬ 
nes  fere  veteres,  &  in  primis  Ariflotelem ,  affir¬ 
mare,  primum  Anaxagoram  mentem  fcu  cauflam 
efficientem  addidifle  materiae.  Quare,  qui  Ana- 
xagoram  aetate  ruperat,  Thaletem  in  hac  non  fuis- 
fe  fententia,  judicant,  verum  a  fola  materia  re¬ 
rum  omnium  origines  repeti ifle.  Verum  hicipfe, 
qui  accufationis  auttor  adducitur,  Arifioteles  faci- 
*c  *y?lctent  purgabit.  Is  enim  minime  (implici¬ 
ter  affirmat,  ante  Anaxagoram  neminem  philofo- 
phorum  mentem  adjunxifle  materiae,  fed  hoc  tan¬ 
tum  perhibet,  Anaxagoram  .  aperte  &  pa- 

km,  illud  prunum  feciife,  Metaphyfic.  Lib.  I .  Cap. 
3-  p.  264.  d.  IV.  Opp.  Ex  quo  inteliigi  debet, 
ceteros  hanc  ffinuem  rem  non  prorfus  intermififle , 
led  obfcurius  tractafle.  Haec  fi  confiderentur ,  un¬ 
de  vulgaris  illa  fama  manaverit,  quam  ipfe  Cicero 
•alicubi  fequitur,  Anaxagoram  primum  omnium  men- 
infinitae  vi  rerum  omnium  deferiptionem  £?  mo- 
dum  confici  voluijje  ,  facili  negotio  perfpicietur. 
Quoniam  nimirum  nemo  apertius  de  mente  diflfe- 
ruerat,  quam  Anaxagoros ,  ideo  princeps  eorum  a 
^lerisquc  habitus  eft,  qUj  jjjtcr  rerum  principia 


mentem  collocarunt.  Conferri  velim  hic  ea,  quae 
paullo  ante  ad  $.  12.  obfervavimus.  (II.)  Au- 
gufiinum  diferte  Thaletem  inter  homines  Dei  ne- 
fcios  retulifle,  monent,  Lib.  de  civitate  Dei  VIII. 
C.  2.  p.  146.  147.  T.  VII.  Opp.  Certe  negat 
Augujlinus ,  Thaletem  naturae  rerum  aliquid  ex  di¬ 
vina  mente  praepofuijje.  Miror ,  Clementem  Alex. 
omifium  efle  a  viris  do&is,  qui  diferte  omnes, 
qui  ante  Anaxagoram  vixere,  phyficos  inter  Dei 
contemtores  confidere  jubet  Stromat.  Ltb.  l  C.  11. 

p.  347.  &  Lib.  II.  Cap.  4-  P-  435-  item lEufeMum , . 
idem  facientem  Prae  par.  Etiang.  L.s.L.  7  p.  21. 
22.  Verum,  fi  antiquiora  in  promtufintde  Tha¬ 
letis  pietate  teftimonia,  tanti  non  putari  debet  ho¬ 
rum  auctoritas ,  ut  una  tot  aliis  opponatur  fenten- 
tiis ,  quibus  tanti  fceleris  purus  Thales  pronuntia¬ 
tor :  praefertim  quum  Augujlinwn  credibile  fit  ea, 
quae  vulgo  tuin  temporis  ferebantur ,  fequutum  es- 
fe.  Interim  in  tanta  veterum  auftorum  inconftan- 
tia  &  teftimoniorum  paucitate  neminem  facile  con- 
cdrerim  aliquid  certi  de  religione  antiquiffimorum 
philofophorum  conftituere  polle.  Ea  tamen  pro 
meliori  debet  haberi  fententia,  quae  contrariam 
probabilitate  vincit.  Nuper  admodum  Jac.  Bruc¬ 
terus,  vir  doftiffimus,  Thaletem  iis  favifle,  non 
fine  ingenio  docere  ftuduit,  qui  Deum  credunt 
mentem  efle  per  univerfam  rerum  naturam  inten¬ 
tam,  in  Otio  Vindelico  Exerc.  II.  g.  2.  p.  129. 
Scd  neque  haec  fententia  omni  dubitatione  vacat. 

(i)  Hippo 1  De  Hippone  vid.  Fabricius  Biblioth. 
Graec.  Lib.  II.  Cap.  23.  J.  20.  p.  777-  Anaxi¬ 
menes  hoftibus  Dei  connumeratur  quoque  ab  Au- 
• pujlino  de  civit.  Dei  Lib.  VIII.  Cap.  2.  p.  147- 
T.  VII,  Opp,  &  inter  rcccntiorcs  a  Nic.  J?ier- 

X  3  Gund' 


\66  jiriftotclcs  eum  abfolvcrc  Jludet  irrito  conatu ]  C\r.  III. 

Anaximenes ,  Diogenes  Apolloniates ,  pluresque  alii  fequuti  funt.  .  Licet  enim  hi  de 
minutis  quibusdam  rebus  diflfenferint  inter  fe,  una  tamen  omnium  &  concors  fuit 
haec  fententia,  materiam  fenfu  atque  ratione  deftitutam  totius  rerum  naturae  eflfe 
parentem.  Longo  poft  intervallo  Anaxagoras  exftitit,  qui  non  paflus  efl  latius  im¬ 
piam  hanc  inter  Ionicae  fcholae  philofophos  difciplinam  ferpere,  verum  menti  ma¬ 
chinationem  hujus  mundi  attribuit. 

§.  XXI.  Non  fum  ego  nefcius,  efle  (k)  apud  Arijlotelem  in  Phyficorum  libris 
locum  qui  huic  videatur  refragari  fententiae,  &  Anaximandrum ,  ex  ordine  Atheo¬ 
rum  exemtum,  inter  eos  collocare  philofophos ,  qui  Deum  profefli  funt.  Poflquam 
fcilicet  efle  in  Antiquioribus  phyficis,  philofophus  monuerat,  qui  «rape  v  five  infini¬ 
tum  rerum  omnium  traderent  ^efle  exordium,  fic  pergit:  ,  KxQetmf  ,  s 

vtum*;  i  ^  *vtLi  ^  W  ****&  i  KSH  ***&  xyGip* v,  us 

Qeunv,  orn  ju>j  m&n  «re  **rut9  'olsv  vsv,  »j  QiaIxv'  ly u  Tfc«ra  «re  3*3V* 

Mvxlcv  £  KSH  civutetpov,  imrtt  <P*)™  ,  t(&  ei  t  (pvnofjym.  Qua¬ 

propter,  ficut  dicimus ,  infiniti  quidem  nullum  videtur  ejje  principium ,  fed  hoc  aliorum  ejje 
principium ,  fc?  continere  omnia ,  fc?  omnia  gubernare ,  ut  illi  ajunt ,  qui,  praeter  infini¬ 
tum  non  alias  rerum  caujjas  conjlituunt ,  uti  mentem ,  t>«/  amicitiam.  Atque  hoc  ejje  nu¬ 
men:  ejje  enim  immortale,  &** non  pojje ,  ut  inquit  Anaximander,  fc?  p/wnrci  eorum  , 
cui  naturam  rerum  adhuc  ferutati  funt.  Hic  ille  efl  locus ,  quo  recentiores  quidam 
addufti  funt  au&ores,  ut  Anaximandrum ,  ceterosque,  qui  ab  Arijlotele  memorantur, 
phvficos  infiniti  nomine  ipfum  defignaffe  Deum,  qualem  credere  fas  efl,  feu  men¬ 
tem  infinitam ,  res  omnes  efficientem  &  moderantem ,  non  vero  coecam  &  fenfus 
expertem  materiam,  confidenter  pronuntiarent.  Negant  enim  ,  fefe  intelligere, 
quomodo  materia  fempiterna  rerumque  omnium  moderatrix  dici  queat.  Ex  quo 
deinceps  conficiunt,  Arijlotelem,  qui  alias  omnes  familiae  Ionicae  philofophos  in 
a divinitatis  contemtoribus  &  materiae  tutoribus  collocat,  femet  ipfum  aperte  refel- 
lere  Tt  hoc  bfum  fortaffis  Ariflotelis  dictum  quum  a  (/)  Clcmente  Alexandrino  le¬ 
geretur*  neque  fatis  expenderetur,  in  hanc  eum  mentem  impulit,  ut  (*)  Anaxi¬ 
mandro  in  Protreptico  ad  Graecos  locum  quemdam  inter  philofophos  divinitatis  afler- 
tores  deberi  duceret.  Poflquam  enim  antiquiorum  philofophorum  nonnullos  Deum 
fuflulifle,  cun&a  tribuendo  materiae,  indicaverat,  haec  flatim  verba  fubjicit: 
T«w  j  4);a offipuv  ,  ow  «  *™fi*f*  »  tntvfr&rpbnimr  ti  Cfadnf"  K& 

Ctrlertpov ,  CJ  asv  w  «wtfpoi'  mAvI*W**  i  *A o  MiAw©-  ,  ^t)  ’Av*f*- 

p&t  5  KW0<X@-  ,  w  S  'aW^  E  reliquis  autem  pbilofophis ,  qui,  ele¬ 

mentis  praeteritis  excelfius  aliquid  fc?  praejlantius  indagarunt,  alii  quidem  infinitum  cele¬ 
braverunt;  ex  quibus  fuit  Anaximander  Milefius,  fc?  Anaxagoras  Clazomenius,  fc?  Arche¬ 
laus  Athenienfis.  quafi  vero  tres,  quos  nominat,  philofophi  Deum  omni  corpore 
Vcacuum  conjun&im  profefli  eflent  ,  machinationemque  hujus  orbis  ad  infinitam 
mentem,  a  materia prorfus  fejun6tam,  retuMent. 

Sed , 

(*)  Clem.  Protrept.  p.  43. 

Gundliti  Ao  in  Otiis  P.  n.  Cap.  3.  $.  8.  p .  108.  videatur  portentis  Diogenes  <luibus  aetate 

&  in  Obferv.  Halenfib.  Tom.  11.  Qbferv.  XXI.  p.  noftra  Spinofa.  - 

450.  De  Diogene  Apolloniae  diligentiffime  egit  (*)  Arijlotelem]  ^!]ftcar'  aufcult- 

Petr.  Bayle  Dittionaire  Tom.  L  p.  lOQ5  loo6, .  Ul.  Cap.  4.  p.  485-  fj’  r  , 

qui  nulli  parcit  diligentiae,  ut  usdem  contaminatus  (!)  ClewnS*  AUx**r.\  In  Protreptico  Cap-^ 


§.  2i.  22.  Anaximander  Aiheismi  reus .  \6y 

Sed,  qui  modo  locum,  quem  attulimus,  Ariflotelis  accurate  confideraverit ,  is, 
non  dubito,  nuntium  huic  opinioni  mittet.  Opponuntur  ,  quod  perfpicuum  eft, 
in  eo  Anaximander  ceterique  phy  fici  primum  Anaxagorac  ,  qui ,  praeter  materiam 
infinitam  fenluque  carentem  ,  live  ejusdem  generis  &  naturae  atomos,  mentem 
quamdam  fabricae  hujus  orbis  praepofuit ;  deinde .  Empedocli,  quem  accepimus  ge¬ 
nitricem  quamdam  vitam  five  naturam ,  quam  amicitiam  nominabat ,  pro  corporei 
hujus  mundi  principio  habuiffe.  Ex  quo  fine  labore  intelligitur,  Anaximandrum  cum 
iodalibus  non  infinitum  animum ,  fed  infinitam  materiam ,  ab  omni  mente  fingen- 
dique  facultate  reli&am,  unum  rerum  omnium  principium  folumque  Numen  fecifle. 

(w)  Jam  fi  hic  locus  ad  Anaximandrum  purgandum  fufficit,  idem  in  Democrito 
nullam  ejusmodi  culpam  haerere ,  demonftrabit.  Jungitur  enim  Anaximandro  De¬ 
mocritus,  ac  utrique  tribuitur  haec  opinio,  five  infinitum  unum  illud  effe, 

unde  omnes  res  profe&ae  fint,  initium.  Sed,  quemadmodum  Democritus  ab  infi¬ 
nitate  corpusculorum  cundta  derivavit,  neque  ullam  mentem  aut  effettricem  natu¬ 
ram  agnovit ,  ita  materiae  fenfu  &  confilio  privatae  infinitatem  rerum  omnium 
machinationi  praefecit  Anaximander.  Uterque  igitur  Deum  efie  nullum  voluit ;  licet 
Anaximandro  in  verbis  Ariftotelis  hic  honos ,  fi  quidem  aptum  huic  rei  eft  honoris 
vocabulum  ,  habeatur ,  ut ,  tamquam  vetuftifiimus  ejus  generis ,  quod  bellum  Deo 
intulit,  totiusque  fa&ionis  dux  &  fignifer,  folus  nominetur, 

XXII.  Nihil  huic  obftat fententiae,  quod  Anaximander ,  ceterique,  quos  ea¬ 
dem  conjungit  de  materia  fententia,  infinitam  illam  materiam,  fenfu  licet  omni  & 
intelligentia  orbam ,  ro  $*lav  tamen  ,  divinitatem  five  Numen ,  appellarunt.  .  Omnes 
enim,  qui  talem  efie  Deum  negant,  qualem  habere  decet  &  credere,  ac  in  locum 
ejus  aliud  rerum  omnium  principium  fufficiunt,  illi  non  pofibnt,  quin  hoc  ipfum, 
qualecumque  demum  fit,  ipfamque  ideo  ftupidam  &  inertem  materiam,  pro  unico 
lumine  five  eo  ,  quod  in  hoc  orbe  diviniflimum  eft,  habeant. 

Similiter  nihil  eft,  cur  hoc  conturbet  aliquem,  quod  infinitum  hoc  five  infinita 
materia  non  modo  corruptionis  expers,  verum  etiam  immortalis  ab  illis  vocata  eft: 
nam  haec  duo  nomina  faepenumero ,  ut  ejusdem  vocabula  poteftatis ,  inter  fe  com¬ 
mutantur  (w)  Lucretius  corruptionem  rerum  omnium  inanimatarum  mortem  ap¬ 
pellat: 

• -  Mors  ejus ,  quod  fuit  ante. 

Et  poftea:  .. 

Ouando  aliud  ex  alio  reficit  natura ,  nec  ullam 
Rem  gigni  patitur ,  ni  fi  morte  adjutam  aliena . 

Idem  vates  id  mortale  vocat,  quod  alioquin  corruptioni  obnoxium  dicitur: 

Nam  fi  quid  mortale  a  cunilis  partibus  effit , 

JEx  oculis  res  quaeque  repente  erepta  periret . 

.  J  (P)  Hg’ 

p-  57.  T.  I.  Opp.  Sed  non  omitti  debet,  Clemen-  hibet  idem,  quod  Anaximandrum  ,  fenftfle,  idcir- 
non  eodem  loco  tres  hos  philofophos  habuiffe.  co  Cudviorthus  in  his  Democritum  quoque  indica- 
Addit  enim  ,  Archelaum  &  Anaxagoram  mentem  tum  eflfc,  cenfet.  Hinc  fi  dimittendus  fit  Anaxi- 
praefeciffe  infinitati.  Ergo  negat,  idem  fecifle  Ana-  mander ,  Democritum  quoque  innocentem  fore,  pug- 
ndrum.  '  nat.  Cuius  roboris  hoc  argumentum  fit,  omnes 

O)  jam  fi  hic  locus  1  Quoniam  Arijloteles  ex-  perfpicere,  opinor,  qui  ratione  utuntur, 
tremis  loci  hujus  verbis  phy  ficorum  plurimos  per-  (»)  Lucretius  ]  Primus  locus  legitur^- 


k53  Anaximander  &  qui  cum  co  faciunt ,  Atheismi  rei.  Cap.  III. 

125  (0)  Heraclitum  frequentiflime  fle  Ioquutum  efle  ,  hi  ejus  oftendunt  loci:  n vpot 

K&  **?<&  f)Kvxi(&  vlotlt  Mors  ignis  generatio  ejl  aeris :  mors 

aeris  ortus  ejt  aquae ,  id  eft,  corruptio  harum  rerum.  Yvjtf  3*»*7@* .  foltQtq' 
£$otU  j  yyy  pfyeduf'  Aeri  feu  vapori  mortem  affert ,  feri  aquam  ,  &  aquae  mors 

ejl,  in  terram  commutari.  In  quo  quidem  Heraclitus  Orpheum  imitatus  eft,  quod  ex 
hoc  apparet  verfu  ejus ,  quem  (/>)  Clemens  Alexandr.  fervavit: 

^X?  t  3»V« T*  ecjuoiCj. 


Sunt  &  multi  Graecorum  au&orum  loci ,  quibus  vocabulum  ci9*w1&  eadem  no¬ 
tione  adhibitum  efle  quondam,  probare  licet.  Nec  ipfius  nos  defticuit  ( q )  Ari- 
ftotelis  auftoritas,  qui,  de  coelis  verba  faciens ,  dfatetdx*  eis  &  «jMtijS T,  tamquam 
rem  unam  eamdemque,  tribuit,  veteresque  propterea  Deum  in  coelo  repofuifle, 
tradit,  quod  illud  folum  immortale,  id  eft,  a  corruptionis  periculo  liberum,  eflet, 
uq  ucvov  clQotv&lor. 

Id  aliquanto  plus  difficultatis  primo  habet  adfpe&u ,  quod  «mipcr  live  infinitum  hoc 
non  modo  res  omnes  compkftiy  verum  etiam  gubernare  &  moderari  dicitur.  Sed  hoc 
itidem  de  materia  accipiendum  efle  ,  idque  tantum  fignificare  ,  res  omnes  ab  ea 
proficifci,  exeaque,  tamquam  primo  fuo  principio ,  pendere,  (r)  Simplicium  auc¬ 
torem  habemus.  'o  j  A cy@*  ^  (pvny.ur  >fxuv  ,  «JA’  apd  <33 &  r  Cm‘ 

ei  j  ^  mes^X*1*  '^iAv  **&&&  i  favi****-  ro  y Vr  $  «««crf  t5 

vAixw  047?«  ,  «v  2^5?  rcaV/o»»  *  73  3  **  *5  ^  3‘fo‘nW'nfS?  cwnf  r  ikr’  tussi/ 

126  $jqu%uv.'  Philofophi  hi  loquuntur  tantum  de  principiis  naturalibus ,  »0«  wr*  de  illis , 

naturam  furit.  Et  quamvis  dicant ,  Aoe  infinitum  continere  £?  gubernare  omnia; 
hoc  tamen  mirum  videri  non  debet.  Continere  enim  ad  cauffam  pertinet  materialem ,  quippe 

quae 


vf.  672.  p.  r<58.  alter  LfJ.  I.  2<s4-  265.  />•  78. 
tertius  Lib.  I.  t;/.  219.  p.  <57*  „  „  , 

(o)  Heraclitum ]  rrhnum  diftum  Henr.Stepha- 
«w,  cx  quo  depromfit  nofter  haud  dubie,  in  Poefi 
Philofophica  p.  137.  recitat,  adferipto  Plutarchi  n o- 
mine.  At  quum  viri  dodti  non  meminiirent,  illud 
apud  PlutarcJium  exftare,  quamvis  ipfam  Heracliti 
lententiam  de  principiorum  mutatione  fatis  perfpi- 
cue  Plutarchus  enarret  de  placitis  philof.  Lib.  I. 
C-  3-  P •  877.  T.  II.  Opp.  Stephanum  tantum  auc¬ 
torem,  quum  illud  fibi  adhibendum  ducerent,  lau¬ 
darunt.  Exemplo  fint  viri  longe  dottiflimi,  Jo. 
Potterus  ad  Clementem  Alexandr.  p.  74 6.  &  Godofr. 
Olearius  Dijf.  II.  de  geneft  rerum  natural.  ex  men¬ 
te  Heracliti  §.  7.  Operae  igitur  pretium  duco  mo¬ 
nere  ,  Heraclito  quidem  illud  non  tribui  a  Plutar- 
cho ,  at  legi  tamen  ex  parte  apud  eum.  Locus  eft 
Libr.  de  primo  frigido  p.  948.  949.  ** 

X*xuq  T0  ■  «s>$-  ybwrtt '  Vi¬ 

deamus,  reftene  hoc  ditium  fit ,  ignis  mortem  ejfe 
ortum  aeris.  Paullo  poft  Plutarchus  de  altera  dicti 
hujus  parte ,  quae  aquam  dictat  cx  aere  fieri ,  prae¬ 
cipit  p.  950.  951.  ait,  VtruSiKu  tii  0*V 

Tvnxhy»^-  ■  Aer  conjppatus  in  aquam  abit.  Ste- 
fhanus  igitur,  quod  norat,  fimile  ditium  Heracli¬ 


ti  apud  alios  laudari ,  non  dubitavit ,  quod  Plutor' 
chus  fine  auftoris  nomine  affert ,  praeceptum  ad 
Heraclitum  referre:  in  quo  quidem  plus  fibi, quam 
fas  erat,  fumfiffe  videtur.  Alterum  vero  Heracli¬ 
ti  fcitum ,  praeter  Philonem  Libro  ,  quod  mundus 
fit  incorruptibilis  p.  958.  Clemens  Alexandrinus  Stro- 
mzt.  Lib.  VI.  Cap.  2.  p.  74 <5.  ipfis  Heracliti  ver* 
bis  profert. 

(p)  Clemens  Alexandrin .]  Stromatum  Lib.  VL 
Cap.  2.  p.  746. 

Lympha  animae  ejl ,  fed  mors  ejl  commutati * 
lymphis. 

(?)  Arifiotelis  auS  critas]  Rem  ipfam ,  quae 
hic  memoratur,  Arifioteles  de  coelo  Lib.  I.  Cap.  3* 
p.  614.  615-  T.  I.  Opp .  tradit,  fed  non  iisdem» 
quibus  hic,  verbis.  Juvabit  ipfa  philofophi  verba 
huc  transferre:  n*7*;  ©««» 

Irolr^ir ,  5T«>7i?  r  Texti 

PUri,  - rm  iSxtiltTf  '™  rv^Ttlf**' 

nt  ’  Omnes  homines  de  D  f  exifiimationem  ha¬ 
bent  ,  fc?  univerfi .  ipfum  farnum  locum  Dlt 
attribuerunt  y  eo  quod  el  ’  quod  immortale  ejl ,  J^ 
immortalis  omnium  optime  conveniat.  Ex  Latim> 


§•  22-  23.  Anaximander  Atheismi  reus.  169 

quae  res  omnes  penetrat  &  permeat:  ejusdem  caujjhe  efl  gubernate ,  eo  quod  omnia  ab  illa 
perficiuntur ,  aptitudinh  eorum  ratione  habita,  (s)  Philoponus ,  qui  Chrijium  profeflus 
quid  Ariflotelcs  hoc  fibi  in  loco  voluerit,  paullo  copioiius  his  verbis  explicati 
Antiquorum  phyficorum  illi ,  qui  de  caujjh  quadam  efficiente  totius  naturae  non  cogitarunt , 
quemadmodum  Anaxagoras  ,  qui  mentem  ,  aut  Empedocles  ,  qui  amicitiam  £?  difeordiam 
cum  materia  conjunxit ,  materiam  cenfuerunt  rerum  omnium  unam  effie  caujjam ,  eamque 
dixerunt  magnitudine  infinitam ,  ortusque  non  minus ,  quam  interitus  expertem , 
ram  quamdam  divinam ,  omnia  gubernantem ,  totique  rerum  univer filiali  praefidentem , 
que  immortalem ,  id  'efl ,  w///o  wjodo  perituram.  Anaximenes  hanc  rem  aerem  effie  dixit , 
Thales  aquam,  Anaximander  naturam  nefeio  quam  mediam:  hi  illud ,  illi  aliud.  k«) 
favpot$zv  Cpyjnv  ,  o»  TXf  irpcirus  fxq  Tij  e<p£^jcv;«  t5  cX«y 

luvapi ,  ey  t  sr/%e<«v  ,  ome  vkrtnltiei  'hois<&  aiwv  nt Te  «^0,s  n  d,vcq  f  T£*re  tCOvt  >&j 
Oeov  %smmt<reK.  Docet  nos  hoc  in  loco  Ariflotelcs ,  nemini  mirum  videri  debere ,  quod  illi  | 
<p<i  nullam  efficientis  cauffiae  rationem  habuerunt ,  fofaw  moderatur  univerfitatem , 
elementis  unum  quoddam ,  quidem  reliquorum  omnium  caufjdm  effie  putarunt ,  pro  Deo 
habuerunt.  Verum ,  quemadmodum  hi  ultra  catiffiam  materialem  non  progreffi  funt ,  quam 
pro  rerum  omnium  initio  &  cauffia  habuerunt;  ita  Anaxagoras  mentem  rerum  omnium  ccn • 
/«/?  effie  principium ,  Empedocles  vero  amicitiam  contentionem. 


5.  XXIII.  Sed  quo  tanto  minus  dubitationis  id  habeat ,  quod  probandum  indi- 
tuimus  ,  difciplinam  Anaximandri  prorfus  ad  fumrpam  ad verfus  Deum  impietatem 
ftabiliendam  comparatam  fuifle  ,  juvabit  aliorum  de  ea  feriptorum  judicia  in  medio 
ponere,  (r)  Plutarchus  in  libello  de  placitis philofopborum  (*)  dogmata  philofophi  hu¬ 
jus  una  refert  &  vituperat  breviter.  Verba  haec  funt :  'A yctZjueu-fycg  tyrn  ,  fir  o. luv  r 
vveci  70  amtjicv '  on  yo  txtx  nvcv$  ^  eis  tsw  mty&  *  *!'J  KSH 

«ttei- 

(*)  Lib.  I.  C.  3.  Cp-875.  T.  II.  Opp.) 

Lucretius  vocem  immortalis  eo  fenfu  ufurpavit,  ut  Ad  quem  locum  ita  bene  Servius:  Locum  morti, 
ugniticet  id,  quod  dcftrui  ■&  corrumpi  nullo  modo  id  ejl ,  perditioni.  Nihil  enimefi ,  quod  perire  fun- 
P°te^ :  ditus  pojjit.  Sed  nec  apud  feriptores  libera  oratio- 

Immortali  funt  natura  praei, ta  certe.  {L  iTl  i  Xr.  A»r.  Ci*.  k  f.  289fi 

atomis  loquitur,  Lib.  I.  vf.  236.  237.  p.  72.  IX.  Opp.  Has ,  inquit,  quatuor  naturas  £?  Nasci 
eterum ,  quae  hic  difputat  Cudworthus ,  quum  mi-  Exstingui  ,  perfpicuum  ejl ,  fenfu  omni  carere. 


tmt  P^fPic“e  fint  expolita  ,  brevibus  declarabo. 

^  fcr»tentia  haec  eft :  Ex  eo ,  quod  Ana- 
l  njn  fuum  immortale  appellavit,  nul- 

V.  .  ..  :nqn;J[l  ^  efl*ci  polfe,  animam  aut  mentem 


(r)  5/wp/*V*“w]  Commentario  inotto  libros  phyft- 
cac  aufcult.  Arijlot.  Lib.  I.  Cap.  3 .p.  32.  ei.  Aldhae. 

(r)  Philoponus ]  Comm.  in  IV.  primos  libros 
Phy  fi  cor.  L.  I.  Cap.  3.  I0.  Add.  Cap.  1.  eiir. 


hi  v  infinifr*  t —  puuc,  animam  aut  mentem  nix/itui.  —e*  o-  «.  ju.  xvuu.  x.  cj». 

fr  t  !  -  f  •  e.°  tributam  cfle.  Graecis  enim  Graecae  renet.  1535.  fol.  Hanc  interpretationem 

Latinis  lcriptoribus  in  more  e(Tc  politum ,  ut  vo-  verborum  Arijlotelis  non  mediocriter  firmat  &  illu- 
4Sa  mors:  immortalis  dc  rebus  etiam  ftrat  is,  cujus  funt  Philofophumcnd ,  qllae  Ori  geni 

locant  vita  K  lenfu  carentibus  ,  idque  mortale  vulgo  tribuuntur:  qui,_  de  Anaximandri  infinita  na- 
•  ^pent,  quod  mutari,  deftrui,  &  interire,  illud  tura  verba  faciens,  ita  fententiam  ejus  exponit: 

nonale ,  quod  nullo  modo  mutari  aut  corrumpi  T*ar>j»  dj  Sdh"  ***•  ^  ^  xx-.tx( 

Plane  queat.  Nihil  autem  hac  obfervatione  verius,  r«s  Aa-uunr  Wam  vero  ait  ( infinitam  naturam  ac- 
Pracfertiin  in  poetis.  Ex  multis  Virgilium  lilio,  ternam  e[Je  feniique  expertem,  Pfuniverfoscircum- 
Wi  Georgic.  {.a.  IV.  vf  225.  pleSentem  w.ndos.  Philofcphum.  C.  6.  p.  57.  ni- 

o  .  .  „  .  xerisferc,  hunc,  quae  Ariflotelcs  obfcuriua  doce- 

puicet  huc  reddi  deinde  ac  refoluta  referri ,  iat,  apertius  declarare  voluillfe. 

nta)  nec  Morti  cjfe  locum.  (f)  Plutarchus ]  Contraxit  vero  Cud&orthut 

Y 


17° 


Anaximander  Jtheismi  reus. 


Cap.  Iit 


Ol  S 

Ttf  5^  ClTWpGV  •»  "»  “  t/  i/  •**  •  r  '  CJ3  • 

Anaximander  principium  rerum  infinitum  effe  ait ,  quo  omnia  fiant ,  (j  m  quod  omnia 
cHfTolvantur :  idccquc  etiam  nafci  infinitos  mundos ,  &  iterum  illuc ,  unde  orti  erant ,  redire 
ceti  fuit  Propiore  a  vero  infinitum  tffe  vult  ,  ne  aliquando  ortus  rerum  deficiant.  Peccat 

autem  in  eo.  quod ,  tautt  laudando ,  cauffam  effectricem  delet .  Infinitum  enim 

nihil  e  fi,  nifi  materia ,  ni  fi  efficiens  cauffa  accedat ,  rm  ciwrt  «ito  potejl.  Hoc 

ipfo  loco  id  etiam  indicat,  Anaximenem  id  quidem  affentitum  effe  Anaximandro , 
rerum  omnium  origines  ab  una  repetendas  effe  materia ,  cauflamque  efficientem 
urorfus  ideo  repudiafie ;  verum  in  eo  ,  quod  primam  materiam  aurem  effe  dixerit , 
cuius  concretiones  &  extenuationes  res  omnes  parerent,  ab  illo  difceffiffe,  fuum- 
Que  effe  judicium  ffqiiutum.  Hunc  itaque  fi  audiamus,  Anaximandri  infinitum  non 
animum  cfTe  infinitum  ,  qui  non  alius ,  quam  ipfc  Deus  eft ,  fud  infinitam  mate¬ 
riam,  eamque  vita  omni  &  virtute  agendi  prorlus  carentem,  tenendum  efl.  Sed, 
quemadmodum  Anaximander  mundum  effe  facium  ,  fufpicatus  fit,  id  explicatius 
etiam  (»)  Eufebius  declarat:  (t)  Qam  *  fo*  \  * 

folndt  n  W  *S -S  *»'  ‘P‘"n  ”*  "  ‘Wf  ^nuixeiAi,  KW  il/es  «r 

dmlfus  tr&t  «sVfu.5  •  imtivcelo  0  %  4-W'  ¥  #««> ,  «T ««■(“ 

*v*r.v»l*u%w  mfiw  cutrdr.  «“«f  Si  T«  f*®  XT,  ,  ',3iT 

&«,  •,*  0«'«©. ,  Sm  «»  *  rei™  si  »«©-■  T,_c«  $  «rJf*  W»  S*{f« 

«»#>  ,W*  ,*  ¥  $w»  t5S*  5  «V  -irnte***  .  ^“ej»  «<W- 

™  ®SJ  r  M*  «fci  ,  «  ™  if  TC®-  W  ur  »«[  '«nxAw- 

kw  ~W,  *  ?*«,  «4  »  «*  Afe* 

rerum  ««  Adttwt  affignandam  ejfe,  *w»j  «  «“«“»«“»  eM&>'  wi"  * 

»«  infinitos  plane  mundos  eductos  ac  fieret  os  ejfe ,  dicebat.  Corruptionem  autem,  multo- 
Ze  ante  generationem  ipfam  ex  eo  fieri,  afierebat,  quod  munit  , fi,  omnes  ab  mmenfi  quo¬ 
dam  aeJ  perpetua  eonstrfmc  veherentur:  terram  vero  figura  cylindrum  mnar, ,  ejusque 
altitudinis  effe,  quae,  fi  cum  latitudine  conferatur,  tertiam  illius  partem  cotfiituat.  Cete- 
Tum  foecmdas  atque  genitales  calidi  frigidique  partes  crea  mundi  bujus  procreationem  ab 
omni  aeternitate  fepofi, as  fuijc,  pronuntiabat;  ex  quibus  conflata  fpbtera  quaedam  ignea 
circumfufum  terrae  acrem,  wluti  cortex  arborem,  tmokeret :  e*  dismpta  quum  effit,  ac 
circulis  quibusdam  inienlufa ,  filem  inde ,  lunam ,  ac  ftellas  exfiaijfe.  (x)  Arfioteles  bre- 
vius  his  verbis  hanc  eius  de  mundi  creatione  fententiam  complexus  eit :  0,  3  c*  £ 
itis  ovxexs  tk;  h)x$7ihK&  cMKejwnv  ,  ucnrt*  ‘A vc$p*»}jls  Qw*  _  dlli  phuofophi  ,  qui  (V 
uno  arccffimt  omnia,  quemadmodum  Anaximander  ait ,  cxfiftcntes  in  co  contranetates Jecer* 
nunt .  Qui  quidem  alibi  edam  (y)  in  Metapbyficis  <n  plff**  A flve  mip*- 
nem  Anaximandri  commemorat.  "  Ex  his  omnibus  colligimus  ,  infinitum ,  quod 
Anaximander  naturae  rerum  praepofuic,  nil  effe,  quam  lmmenfum  materiae  cnaos , 
quod  omnia  omnino  qualitatum  genera  vel  reapfe  jam  habuerit,  vel  etiam  produ- 


I27  fylatds 


(j)  Euang.  pwep.  L.  I.  p.  j5.  cd.  Sepb.  (meae  Cap.  8.  p.  22.) 
verba  Plutarchi ,  &  omifit,  quae  ad  rem  propofi-  (x)  Ariftrteles}  ’ i*  [fi 

tam  non  pertinere  videbantur  .  5.  p.  451.  T.  I.  Q».  ^ocam»  «  P^que,  »P 

(v)  Evfebtus']  Qui  tamen  haec  de  veterum  phi-  fe  vertere  debui.  .  -  **.  .  _  r  .,  vfV. 
lofophorum  placftis  verba  fele  defer, pOffe  indicat  a  (»)  *  Metaphyfictr. 

flutmbi,  quae  periere,  Stromatibus,  C®.  a- 1-  «3-  X  IVl  *«•  "?• ,f,T  ^ 


§•  -3-  Anaximander  Athehmi  reus. 


m 


cere  potuerit.  Atque  hujus  fortuita  fecretione  &  fegregatione  innumerabiles  mun¬ 
dos  longis  intervallis  ortos  &  deletos  efle,  afleverabac.  Qua  quidem  ex  re  appa¬ 
ret,  unde  infinitos  illos  mundos,  quos  crepabant,  Democritus  &  Leucippus  accepe¬ 
rint  ,  quantaque  fit  utriusque  difciplinae  hujus,  quae  ipfi  Deo  litem  intentat  teme¬ 
re  ,  cognatio.  Verum  lingularis  hoc  loco  Anaximandri  opinio  de  brutorum  ani¬ 
mantium  &  hominum  ortu  non  eft  praetermittenda.  Quomodo  animalia  efle  pro¬ 
creata  putaverit,  Flutar chus  his  verbis  enarrat:  (*)  ’a vx£(uetirty(&  b>  vyfZ 

**  rrpuTX  tuoo  (pAoio?g  7T?£M%0[d{u3t  etxctvGuSin’  •ZTfpGouvvayg  j  £  nixe  cJ9n  ai 

$KI>inpov,  usti  me/ffaywpSIitit  I  (pAoi*  W  oAlycv  xjovov- pn u&uvtu.  Anaximander  prima  ani- 
vialia ,  in  humore  nata  t  corticibus  fpinofis  munita  dixit:  adultiora  vero  fati  a,  ad  ficcitatcm 
magis  defcmjje ;  rupto  autem  cortice ,  non  multum  temporis  fupcrvixijfe.  Quid  de  homi¬ 
num  vero  praeceperit  generatione,  Eufebius  ita  exponit:  (f)  ’e£  d>Aosi$uv  Ifcuv  c 

avQau7r<&‘  tfyvrrfti  *  c4i  2?  'xw  fx\v  alAx  iocurm  rxyj  rifitdSg,  pxtvov  J  r  aiQpuira v  fn\v%fmlx 
7i9nmr/etf.  h)  %  cstc  dv  mn  vvixtvv  forti  tAlgruOfjett.  Hominem  ex  divcrfae 

formae  animantibus  initio  genitum  ejfe  ,  defendebat.  Nam  quum  ceterae  per  fe  ipfas  con¬ 
tinuo  paftum  capcjfant ,  tum  certe  hominem ,  qui  per  diu  laftc  operaque  nutricis  indigeat , 
vumquam  alias ,  fi  ejusmodi  foret ,  eo  tempore  /alvum  ejfe  potuijfe.  Quamquam  Flutar - 
chus  etiam  hoc  aliquanto  declarat  apertius:  ($)  ’avx$p**$(>@*  in  trfvnv  iyfpAAjp  ii 

rrpcoviv  ctvQpumi;  ^  rpxQivlxe  $  foojuius?  Hxvds  icwrdig  /SojQihv  ,  ohSai» ^vxt  mw 

KxZ&t  ^  y*f  AxGgfy.  Anaximander  homines  in  pifeibus  innatos  ejfe  initio  aff eruit ,  quum- 
que  nutriti  ejfent  f  &  jam  ad  fefe  tuendum  fatis  haberent  virium,  ejcftos  terram  occupafle. 
Agmen  Fellejus  claudat,  Epicuri  fe&ator,  qui  apud  Ciceronem  Anaximandri  de  Diis 
fententiam  una  refert  &  rejicit:  (  ff)  Anaximandri  opinio  ejl ,  nativos  ejfe  Deos ,  kn- 
gis  intervallis  orientes  occidentesque ,  eosque  innumerabiles  ejfe  mundos.  Sed  nos  Deum,  nlfi 
Sempiternum ,  intelligere  qui  pojfumus?  Ha&enus  itaque  Anaximander  cum  vulgo  fen- 
fit,  quod  ex  hoc  apparet  loco,  ut  Deorum  retineret  vocabulum.  Ipfarn  vero  rem, 
quae  hac  voce  defignatur,  negafle  hominem,  quum  Deos  omnes  nativos  <S :  mor¬ 
des  elfe  diceret ,  nec  alios  putaret,  quam  innumerabiles  illos  mundos,  quos  cer¬ 
tis  temporum  intervallis  exortos  &  everfos  efle,  judicabat,  quis,  quae fo,  non 
cum  Epicureo  ifto  philofopho  intelligit?  Jam  quid  de  difciplina  fentiendum  fit 
Anaximandri ,  perfpicuum  efl.  Unum  ,  quod  agnofeebat ,  Numen ,  feu  primum 
rerum  principium,  quod  neque  natum  efle t ,  nec  corrumpi  ullo  modo  ponet,  in¬ 
finita  erat  materia ,  eaque  nec  vitae  nec  rationis  particeps.  _  Qualitatibus  vero , 
quae  huic  inerant  materiae,  partibusque  ejusdem  cafu  &  fortuito  fecretis  ac  diflo-ieg 
Ilicis  principio  elementa,  terram,  aquam,  aerem  &  ignem,  exftitifle  putabat, 
deinde  folis,  lunae,  ftellarumque  corpora,  fimul  &  mentes  tam  animalium,  quam 
Hominum,  poftremo  innumerabiles  feu  infinitos  mundos,  qualis  hic  nofler  efl, 
ceu  totidem  Deos  fecundarios,  qui,  ut  nati  fmt,  ita  obire  queant  etiam.  Quae 
omnia  apte  concinunt  cum  deferiptione  impiae  iflius  difciplinae,  (z)  quam  Flato 


f  wiv 

(*)  Plac.  philof.  L.V.  C.  19.  (p.908.  T.  II.  Onp.)  (t)  Eiiang.  praep.  L.I.  (C.  g.  p.  22V  ‘ 

(S)  Sympof.  IJb.  VIII.  8.  fp.  730.  T.  n/'opp.)  ;  °  '  P  ' 

vtt)  De  nat.  Deor.  Lib.  I.  C.  io.  (p.  2894.  T.  IX.  Opp. ) 

?'*  f  **  'Ef**b*\i*i  Empedoclis  Anaximandri  miftio. 

.  Et  hoc  eft  Anaxagorae  (  2)  Quam  Plato  didit  ]  Indicat  haud  dubie  FUfi 
-  <m«m  cunfta  fimd ,  &  qum  tonis  J  -  .  — . —  e..~— 


tinum ; 


:  melius  namque , 


■  iooffir  ex  Lib.  X.  de  legibus  p.  666.  Supra 
y  3 


Numerus  Atheorum  ah  aliis  multiplicatus ,  Cir.  IU 

r  XXIV.  Ceterum  multitudinem  omni  tempore  pefTimum  harum  rerum  arbi¬ 
trum  fuiffe ,  extra  omnem  pofitum  arbitror  controverfiam.  Namque  multos ,  opti¬ 
me  licet  ac  praeclare  de  Deo  fentientes ,  non  alia.  de  cauffa  impietatis  infimulavit, 
quam  quod  nonnulla  inftituta  &  fententias  fuperftitione  infectas  rejicerent,  (a)  Id 
Anaxagorae  ufu  venit  Clazomenio :  qui,  etiamfi  princeps  inter fcholae  Ionicae  philo- 
fophos,  fi  ab  uno  abeas  Thalete ,  res  omnes  ab  infinita  mente  factas  elle,.  docuerit , 
Deumque  idcirco  non  verbo  r  &d  re  ipfa  profeffus  fit ,.  a  multis  tamen  inter  fum- 
mae  erga  Deum  impietatis  flatores  relatus  eft.  Cauffam  fi  quis  requirat,  haec  una 
'  erat  quod  folem  lem  five  globum  igneum ,  lunam  vero  terram  efle 

doceret  id  eft,  lidera  haec  naturas  efle  negaret  anima  <&  intelligentia  praeditas , 
I^oatqu^  e  Deorum  ita  numero  eximeret.  Similiter  Socrates  conculcatae  majeflatis  di¬ 
vinae  &  accufatus  Si  publice  condemnatus  eft,  etfi,  quod  criminarentur  in  eo, 
hoc  unum  haberent  adverfarii  ejus:  (b)  Socratem  ©»V  fA  npifafy  te  u‘  mAie 

S  louyl,ut  etc&r™’  praecipere ,  quae  civitas  coleret  gumina,  pro  veris 
ea  Diis  non  effe  habenda ,  Deosque  peregrinos  meorum  locum  introducere.  Nec  alia  de  caus- 
fa  primi  Chriflianorum  a  Deorum  inanium  cultoribus  negati  Dei  vu.go  poftulati 
funt,  quod  in  Apologia  (c)  JuJUnus  M.  teftatur:  "aS-ci  kA  ^oa r 

W*'T  Wioufyhm  etZfclhci  Zvcu.  Athei  vocamur,  neque  nos  hoc  nomine  dignos  negamus ,  fi 
Athei  funt,  qui  eos  ,  qui  vulgo  Dii  putantur ,  fpernunt  Sicut  vero  multi,  in  quos  nihil 
tale  cadit,  vulgi  judicio  ad  Dei  contemtores  ablegati  funt;  ita  quoque  non  pauci, 
qui  omnem  funditus  fuftulerunt  divinam  rationem  ,  propterea  quod  nec  in  formu¬ 
lis  &  vocibus,  nec  in  cultu  Deorum  externo  multitudinis  veftigia  defererent  in¬ 
tegri  fcelerisque  hujus  puri  pronuntiati  funt.  Quamquam  quid  eft ,  quod  plebem 
folam  hoc  nomine  cafligamus?  Ipfa  doctorum,  hominum  concio  tam  modicam  um- 
verfe  in  hoc  negotio  diligentiam  &  circumfpeaionem  adhibuit ,  ut  vix  tres  vel 


vero  Cap.  I.  13.  &  Cap.  2.  I  ^er 

de  hoc  Platonis  loco. exiftimat-  Pl'tat  enim,  De¬ 
mocriti, ,  Leucippi,  &  Epicuri  fententiam  illo  per- 
ftringi;  quod  quidem  ad  Cap.  -•  $.  22g  abhorrere 
ab  omni  verifimilitudine ,  docuimus.  Pemma  cer¬ 
te  videtur  Anaximandri  efle  cauffa ,  fi  tot  auctorita¬ 
tes,  quibus  Cudworthus  fretus,  condemnat  nemi¬ 
nem  ,  ponderis  aliquid  habent.  Itaque  ne  illi  qui¬ 
dem  ,  qui  alioquin  bene  cupiunt  antiquorum  pht- 
lofophorum  famae ,  verba  pro  eo  facere  aufi  funt : 
in  quibus  honoris  cauffa  viros  prudentia  &  aequi¬ 
tate  nulli  fecundos  indicare  placet,  jo.Franc.  Bud- 
deum  Thefibus  de  Atheismo  £?  fuperji it.  C.  1.  §.  i°- 
p.  22.  &  Jo.  Chrift.  Wolfiwn  DiJJ.  de  Atheismi 
falfo  fufpeEtis  §.  9.  p.  33.  At  inftaurarc  tamen 
perditam  philofophi  exiftimationem  ex  Anglis  Sam. 
J>arckerus  DiJJ.  de  Deo  I.  SeEt.  VI.  p.  i5-.eX 
Germanis  Jac.  Uafaeus  DiJJ.  de  veterum  philof. 
jtheumo  CaP’  5’  $•  *•/.  p.  19.  f.  conatus  eft.  Quo¬ 
rum  e^o  quidem  rationibus ,  quas  non  diffiteor  in¬ 
geniolis  effe,  libenter  cederem,  fi  impetrare pos- 
fem  ab  animo  meo ,  ut  officio  fuo  viros  dexftos  fatis- 
feciffe  crederet.  Verum  partem  tantum  difciplinac 
Anaximandri ,  ut  a  veteribus  expolita  eft,  egregii 

Vili  contemplati  lunt,  non  vero  totam  fuisque  mem¬ 


bris  cohaerentem  fpe&anmt,  nec  vel  tetigerunt  ea  , 
quae  dc  ortu  hominum  &  animalium  ex  Eufebio  & 
Plutarcho  hic  referuntur,  impia  certe,  ncc  homi¬ 
ne,/ cui  pietas  &  religio  curae  eft,  ulla  ratione 
digna.  Cunfta  interim  accurate  &,  qua  fas  eft, 
animi  moderatione  circumfpicienti  tria  occurrerunt 
alia,  quae  nonnihil  Anaximandri  rationibus  fubve- 
nire  videntur.  ( I. )  Arijloteles  Metaphyf.  Lib.  I. 
Cap.  3.  quod  fupra  monui  ad  <J.  12.  omnes  fcholae 
Ionicae  philofophos  ipfa  neceffitate  coactos  effe, 
tradit,  ut  excellius  aliquod  &  majus  principium  in- 
veftigarent,  quam  materia  eft.  In  his  igitur  phi- 
lofophis  quum  Anaximander  fit,  is  quoque  vide¬ 
tur  ,  relicta  materia ,  mente  ad  majora  demum  con- 
tendiffe,  &  rerum  omnium  parentem  &  effefto- 
rem  quaefiviffe.  (II.)  Inftitutus  fuit  a  Thalete , 
cujus  pietatem  &  religionem  paullo  ante  Cudwor* 
thus  tuitus  eft.  Si  magiftri  non  diffimihs  efle  folct 
difcipulus,  evidens  videtur  effe,  hic  etiam  clemen¬ 
tius  de  difcipulo  pronuntiandum  effe.  (III.  1  11  Jp 
mias ,  antiquus  feriptor,  in  irrifone  gentilium  Pff 
lof.  5.  10.  p.  221.  ed.  Hr orthii  Anaximandrum  do- 
cuiffe  perhibet,  aeternato  effe  motionem  ,  aqua 
Thaletis  feu  i 7  *  vetuftiorem.  „ 

V7[V  xprZvrs*’  i1K‘  *hn<ra ,  $ 


§.  24*  au  cillis  imminutus  eft.  173 

quatuor  ex  omni  memoria  contemtores  Dei ,  Diagoram ,  Theodorum ,  Eucmerum ,  & 
Protagoram ,  nominet ;  quum  tamen  Democritum  &  Leucippum  ceteris  omnibus  de¬ 
teriores  fere  fuifle  certum  fit ,  licet  vitam  externasque  a&iones  callidius  &  pru¬ 
dentius  inftituerint.  Certe  idem  eft  impietatis  genus  ,  quo  Anaximander  labora¬ 
vit,  atque  illud  ,  cui  Democritus  addittus  fuit.  Uterque  fortuitam  inertis  &  ftupi- 
.dae  materiae  commotionem  rebus  omnibus  initium  dediffe  ftatuit.  Nihil  eos  fe- 
jungit ,  nifi  hoc  unum,  quod,  ubi  ad  fingula  ventum  eft,  non  eodem  modo  regn 
expTicent.  Anaximander  ad  formas  &  qualitates  materiae  confugit ;  quae  ratio  con¬ 
tra  Deum  difputandi  notior  eft  &  ufitatior.  Democritus  vero  atomis  &  figuris  uti¬ 
tur;  qui  modus  plus  videtur  eruditionis  &  fubtilitatis  habere. 

(d)  Platonem  equidem  decimo  de  legibus  libro ,  quo  in  eos  difputat ,  qui  Deum 
tollunt,  non  dubito,  tam  Anaximandri,  quam  Democriti  vefana  profligare  volui ITe 
placita.  Attamen,  quae  exponit  ibi  fcita  in  Deum  injuriofa,  ea  certum  eft  fimi- 
liora  efle  Anaximandri ,  quam  Democriti  flagitiis.  Cauda  hujus  confilii  obfcura 
eft;  nec  ego  dixerim,  an  omnino  Democritum  confulto  nominare^  noluerit,  cujus 
nusquam  vel  verbo  mentionem  facit,  an  vero  propterea  fententias  ejus  praeter- 
miferit,  quod  parum  perfpedtam  haberet  eorum  difciplinam,  qui  corpufculorum 
ope  in  explicandis  naturae  eventis  utuntur.  Philofophos ,  in  quorum  ibi  rationem 
invehitur,  coelum  atque  terram,  quaeque  funt  in  his,  omnia,  ex  fortuita  corpus¬ 
culorum  ficcorum  &  humidorum  ,  calidarum  &  frigidorum,  mollium  ac  duro¬ 
rum  concurfione  nata  efie,  perhibere,  fignificat.  Atqui  haec  lententia  y  id  quod 
omnes  fentient  ,  multo  melius  cum  Anaximandri  confpirat  opinione,  qui  orbem 
ex  fecretione  qualitatum  contrariarum  in  materia  inhaerentium  generatum  affirma¬ 
bat  efle ,  quam  cum  Democriti  dogmate,  qui  fortuitam  corpufculorum  omni  forma 
&  qualitate  vacuorum  coitionem  hoc  univerfum  effeciiTe,  llatuebat. 

Non 


“reiuTtf  re*  fSli,  yn>u&iti ,  Tei  Anaximan¬ 

der  ejje  principium  aliquod  docet  antiquius  humido , 
veternam  nimirum  motionem ,  eaque  alia  oriri ,  alia 
interire.  Quid,  fi  haec  verba  fic  interpretetur  ali¬ 
quis,  Anaximandro  vifura  efie,  omni  materia  ve- 
turtiorem  aliquam  efie  rerum  cauflam ,  quam  aeter¬ 
nam  dixerit  motionem ,  aut  potius  motorem  fempiter - 
num.  Sed  his  quantum  momenti  tribui  debeat, 
viri  viderint  eruditiffimi.  Mihi  quidem  vix  viden¬ 
tur  fulficeie  ad  ea  profliganda ,  quibus  utuntur,  qui 
Anaximandrum  in  fupremi  Numinis  contemtoribus 
numerant.  Neque  tamen,  quae  hic  Cvdworthus 
tribuit  Anaximandro ,  fatis  omnia  certa  efie  putem. 
N  ec  enim  «  quae  rcftant  nobis ,  veterum  difta.  tam 
Ijerfpicue  difciplinam  ejus  exponunt,  ut  totam  il- 
Uus  indolem-  &  naturam  apte  &  ordine  nobis  enar- 
re  liceat.  In  primis,  quod  Anaximandrum  in» 
Jnitam  materiam  ,  eamque  vita  omni  &  fenfu 
vacuam  ,  pro  rerum  principio  habuifle,  pugnat, 
viro  dofto  tardius  affentior.  Videtur  mihi  ho- 
m°  vitae  &  virtutis  genitricis  aliquid  in  ipfa  collo- 
5afie  materia,  cui  infinitatem  dabat.  Quamquam 
in  tanta  rerum  veterum  obfcuritate  quis,  quaefo, 
fapiens  ita  libi  faveat,  ut,  quae  fufpicatur  &  con¬ 
jicit  dc  veterum  phiiofophorum  fcitis,  ea  omnia 


non  inferiori  foco,  atque  decreta,  velit  haberi? 
Id  vero  praeterire  nequeo,  ex  illis,  quae  de  ortu 
animantium,  audtorc  Plutarcho,  tradidit ,  perfpicuum 
efie ,  eum ,  tametfi  magiftrum  non  omnino  fequutus 
lit,  nec  tamen  prorfus  praecepta  ejus  repudiaffe. 
* ryp  *  negabat  rerum  omnium  die  principium ,  quod 
Thaleti  vifum  fuerat.  At  hoc  tamen  kumidum  haud 
dubie  praecipuam  &  nobiliflimam.  aeternae  mate¬ 
riae  partem  efie  cenfuit,  quoniam  in  illo  animantia 
&  homines  putavit  natos  efle ,  quibus  nihil  in  cor¬ 
porea  rerum  natura  praeftantius  eft. 

(a')  Id  Anaxagorae ]  Adeant,  qui  hanc  rem  fibi 
copiolius  exponi  volunt,  Petr.  Baylium  DiStionab- 
re  v.  Anaxogoras  A kt.  K.  Tom.  I.  p-  213. 

( b )  Socratem]  Lege  Platonis  Apologiam  pro 
Socrate  p.  362.  unde  haec  verba  delcripta  funt. 

(O  J-uJHnus  M.  ]  Apologia  II.  pro  Clirijlian. 
p.  56.  Opp.  Omnes  fere  veterum  Chriftianorum 
Apologiae  calumniam  hanc  depellunt,  de  qua  do- 
dita  opera  Adamus  Rechenhergius  DiJJ.  peculiari 
in  Syntagm.  Diff.  ad  N.  T.  fc?  Hijl.  Eccl.  perti¬ 
nentium  p.  257.  &  Chriji.  Kortholtus  in  Pagano  ob¬ 
trectatore  commentati  funt. 

(d)  Platonem ]  Verba  jam  allata  funt.  Vidi 


CauJJae  Athcismi  Democriti  &  Leucippi.  Cap.  IIT. 

Non  ignoro  quidem  ,  efle  aliquos ,  qui  Peripateticum  vel  Ariflotelicum  vocant  illud 
impietatis  genus ,  quod  rerum  omnium  origines  a  materia  formis  &  qualitatibus 
induta  repetit :  quos  quidem  in  hanc  ideo  delapfos  efle  fententiam  arbitror,  quod 
Arijtotekm  cernerent  formas  &  qualitates  in  rebus  phyficis  probare ,  quas  ex  ma¬ 
teriae  educit  potentia.  Verum  quum  ipfemet  Arifioteles  jure  Deum  fuftulifle  dici 
nequeat,  fatius,  ut  opinor,  erit,  fi  haec  forma  impietatis  ab  Anaximandro  nomen 
accipiat,  impietasque  vocetur  Anaximandrina . 

g.  XXV.  Cauflas  vero ,  quae  Democritum  &  Leucippum  excitaverunt ,  ut ,  relifla 
Anaximandri  &  IJylopathkorum  adverfus  Deum  difputandi  ratione ,  novum  impie- 
130 tatis  genus  ementirentur,  corpusculis  nixum ,  has  ego  praecipuas  fuifle  reor.  Prin¬ 
cipio,  quoniam  in  eo  phyflces  genere,  quod  ex  atomis  cunfta  machinatur,  prae¬ 
clare  verfati  erant,  hoc  eos  minime  fugere  poterat,  illam  philofophandi  viam  & 
ingcniofatn  magis  efle,  &  ad  veritatis  limilitudinem  propenfiorem  ,  quam  alteram 
illam.  Difficillimum  certe  imelledtu  efl:,  quidnam  fibi  velint  illi  ,  qui  qualitates 
&  formas  inefle  praedicant  in  materia.  Deinde,  (e)  id  quod  refert  Lucretius, 
fore  profpiciebant  animo ,  ut,  fi  formas  &  qualitates  ex  nihilo  gigni,  &  in  nihi¬ 
lum  redigi  concederent ,  homines  occafionem  inde  arriperent  divinam  credendi 
mentem ,  quae  &  finxerit  omnia ,  &  in  nihilum  aliquando  converfura  fit.  Poftre- 
ino  ancipitis  efle  naturae ,  id  quod  jam  a  nobis  indicatum  efl,  doctrinam  hanc  de 
formis  &  qualitatibus  materiae ,  fentiebant :  pofle  quidem  eam  nonnumquam  im¬ 
pietati  latibulum  praebere,  fed  eamdem  eorum  etiam  juvare  cauflam  pofle,  qui 
corporeum  fibi  Deum  concipiunt  animo.  Quodfi  enim  femel  tibi  perfuaferis,  cer¬ 
tas  materiam  habere  formas  &  qualitates ,  quid  impedit ,  quo  minus  vel  totam 
hanc  univerfitatem ,  vel  partem  ejus  igneam  &  fubtiliflimam  intelligenti  quadam 
qualitate  vel  forma  natura  efle  praeditam  ftatuas?  Quod  fi  ita  eflet,  mundus  hic 
animal  quoddam  aut  Deus  foret.  Itaque,  ne  in  has  inciderent  infidias,  corpo- 
reumque  Deum  illum  penitus  interimerent ,  tutiorem  fibi  viam  ineundam  efle  rati 
funt,  omniaque  ex  atomis,  nulla  forma  vel  qualitate  inffru&is ,  nec  quidquam, 
praeter  magnitudinem,  figuram,  litum ,  &  motum,  habentibus,  tamquam  primis 
rerum  feminibus,  coagmentanda  fibi  efle  duxerunt.  Namque  haec  fi  vera  fit  fen- 
tentia,  quis  fieri*  potuifle  neget  ,  ut  vita  &  intelligentia ,  non  fecus  ac  reliquae 
qualitates ,  ex  fortuita  quadam  concretione  texturaque  atomorum  temere  deinceps 
&  cafu  nafcerentur ?  At  nec  Deo  nobis  opus  efl: ,  nec  omnino  neceiTarium ,  ut 

con- 

(0  Id  qnod  refert  Lucretius]  Ubinam  vero?  hic  ceterum  dc  cauflis  leguntur,  quibus  DemocrL 
Certus  ego  fum  ,  nusquam  fcripfifle  Lucretium,  tus  adductus  fuerit,  ut,  fpretis  qualitatibus  &  for- 
ideo  formas  &  qualitates  repudiaffe  Democritum ,  mis ,  corpufcula  adoptaret  individua ,  in  conjettu- 
ejusque  feaatores,  &  atomos  adfeivifie ,  quod  in-  ris,  nifi  multum  fallor ,  non  nimis  probabilibus  ha- 
telligerent,  a  formis  &  qualitatibus  facilem  efle  ad  beri  debent.  Affumere  videtur  vir  eximius,  De* 
pcuni  &  religionem  tranfitum.  Sufpicor  igitur,  mocritum  a  Deo  averfun»  fuifle,  antequam  atomos 
illos  Lucretii  verfus  in  animo  habuiffc  viruin  duc-  adfciiccret,  nec  alia  de  cauffa  hanc  viam  elegiiTe 
tum,  quibus  fignificat,  homines,  fi  hoc  unum  mo-  philofophandi ,  quam  ut  Deum  tanto  melius  oppug' 
do  teneant,  ex  nihilo  nil  heri  pofle  ,  fine  negotio  nare  pollet.  Cuinam  vero,  quaefo ,  exploratum  h oc 
peifpe&uros  efle,  quaccurnque  funt,  ea  ftr.e  Di*  videbitur?  Si,  quod  ego  minime  negem,  Deutf* 

vuvt  opera  fieri,  Lib.  I.  vf.  156. - 159.  p.  55.  cife,  inficiatus  eft  Democritus ,  dubium  tamen  fem* 

Namque  hoc  dum  aflirmat,  id  innui  concedit,  quod  per  manebit,  utrum  hominem  philofopbia ,  quan* 
&  antea  obfcure  indicaverat,  Deum  illis  etTb  faW-  fequebatur,  ad  impietatem,  an  vero  impietas 

dum,  qui  ex  nihilo  fieri  aliquid  pofle  putent,  quae  ga  Ikum  ad  hanc  yhiiofophiam  deduxerit.  •  Cete» 


§.  i6.  2Y,  Quartum  Atheorum  genus  mundum  plantae  comparat.  i?f 

confilio  &  ratione  hunc  orbem  efle  fa6him  dicamus,  fi  haec  nihil  habent,  quod  a 
vero  abhorreat. 

$.  XXVI.  Ergo  tres  jam  expofuimus  impietatis  erga  Deum  fpecies  &  formas ,  De- 
wocriticam  ,  Stratonicam  ,&  Anaximandrinam.  Nunc  quartam  etiam,  cui  nulla  eft  cum 
illis,  quas  enarravimus,  cognatio,  ex  veterum  monumentis  eruemus.  Ejus  vin¬ 
dices  &  tutores  certam  quamdam  naturam,  fingendi  facultate  praeditam,  artis¬ 
que  &  ordinis  non  ignaram ,  at  fenfu  &  intelligentia  vacuam ,  huic  univerfitati 
praefidere  ,  resque  omnes  non  modo  ordinare  &  moderari,  fed  etiam,  ne  rur- 
fus  diffluant  ,  &  formam  ,  quam  na6ti  funt,  amittant,  prohibere,  autumant.  Hoc 
Atheorum  genus  obfcurus  hic  (/)  Senecae  locus  videtur  tangere;  (*)  Sive  animal 
(fic  enim  legendum  eft ,  non  anima )  eft  mundus  (id  eft ,  vita  fentiente  &  rationis  com¬ 
pote  praeditus)  five  corpus ,  natura  gubernante,  (fingente  quidem  &  ordine  pro-i3X 
grediente,  verum  a  fenfu  relitta)  ut  arbores ,  ut  Jata.  Hic  homo,  cui  nihil  es- 
ie,  praeter  corpora,  in  orbe  perfuafum  eft ,  binas  diffidenter  proponit,  easque  di- 
verfas  de  natura  &  conftitutione  hujus  mundi  fententias.  Quarum  quidem  prior 
haec  eft:  Naturam  rerum,  tota  licet  fle  corporea,  animal  tamen  efle,  qualia  no- 
ftra  fint  corpora,  in  qua  fenfus  infit ,  confilium,  ratio,  &  anima  quaedam,  mode¬ 
ratrix  atque  gubernatrix  rerum  omnium.  Atque  haec  opinio,  quae  mundo  corpo¬ 
reo  vitam  quamdam  &  animam  attribuit ,  Deum  nobis  haud  videtur  prorfus  tol¬ 
lere.  Verentur,  fi  quid  ego  judico,  aflc&atores  ejus  Deum  quemdam,  at  miri¬ 
fice  adulteratum ,  profanoque  veluti  habitu  conclufum ,  quem  tot  falfis  praeterea 
commentis,  ut  vix  agnofei  polTit,  obruerunt.  Altera,  quae  apud  Senecam  expo¬ 
nitur,  fententia  haec  eft:  Univerfitatem  hanc  non  cfle  animal,  verum  corpus  non 
diffi mile  plantarum  &  arborum,  quod  natura  quaedam  incolat  fiftrix  &  genitrix, 
quae  ratione  atque  ordine ,  quamvis  ipfa  nec  fenfum  nec  intelligentiam  habeat , 
cun<fta  explicet  &  generet.  Atque  haec  fententia,  quoniam  rerum  omnium  initium 
naturae  cuidam  intelligenti  &  fu  ime  t  ipfius  confciae  non  adferibit,  omnino  fupremo 
■Numini  adverfa  &  inimica  cenferi  debet. 

$  XXVII.  Hoc  impietatis  genus,  quod  univerfitatem  hanc  totam  efle  ducit 
corpoream,  non  vero  animal,  fed  ingentem  veluti  plantam ,  in  qua  moderatrix  quae¬ 
dam  natura  habitet,  totum  corpus  artificiofe,  quamquam  fine  ratione  &  mente, 
componens  &  ordinans,  hoc,  inquam,  genus  fl  cum  J/ylozoitarum ,  quae  fupra  re- 

cen- 

(*)  Nat.  Quaeft.  Lib.  III.  Sedi.  29.  (p.  574.  T.  II.  Opp.)  ' 

xa  non  tango ,  nc  nimius  in  reprehendendo  vi-  quid.  Eadem  manet  verborum  vis ,  five  animal  Ic- 
Qe^r-  gas,  five  anima.  Animam  Vero  mundum  dici  ani- 

h-.yj  Senecae.  1ocm]'  Ingeniofa  funt  omnia,  quae  ma  praeditum,  nemo  mirabitur,  qui  a  nobiliore  fui 
^PUtat  vir  eximius,  ut  Senecae  locum  expia-  paite  faepenumero  rem  aliquam  appellari  non  igno- 
At  bina  tamen  ifta  legenti  in  mentem  venere,  rat.  (II- )  Etiamfi  aliquis  mundum  plantae  xd  ar- 
J.  J  Concinnius  videtur  e(Tc,  fi  recepta  lcdio  re-  bori  fimilem  effe  cenfcat;  haud  tamen  idcirco  fta- 
I^eatur,  ncc  in  locum  verbi  anima,  quod  eunda  tim  Atheis  connumerari  debet.  Nec  enim  hacc  duo 
Jubent  exempla  ,  fufficiatur  animal.  Quod  enim  pugnant  inter  fe,  mundum  pro  planta  habere  & 
frnes  imelligunt,  anima  &  corpus  venufte  inter  Deum  profiteri,  plantae  illius  nimirum  parentem  & 

£  opponuntur:  quae  elegantia  tollitur,  fi  animal  conditorem.  Non  haec  ea  re  moneo  ut  Seneca 
Ie6M- .  Neque  ideo  fententiae,  quampu-  quos  inducit,  philofophis  auxilium  feram,’  fed  uc 
nis  verbis  latere  Cudwrthw >  decedit  ali-  illis  occurram,  qui,  metuendum  eft,  ne  hac  ob- 

f«r* 


Idem  omnia  fato  naturae  genitricis  fubjicit:  Cai\  IIFj 

cenfaimits,  portentis  conferamur,  propius  ab  his  diffcare  videtur.  Etenim  naturam 
omnia  fingentem  non  eoeco  quadam  &  fortuito  impulfu  ferri ,  verum  arte  atque  or¬ 
dine  procedere,  praecipit.  Sed  eft  tamen,  quod  utramque  disjungit  difciplinam. 
Hylozoitae  omnem  materiam  per  fe  &  fua  natura  vitam  habere  dicunt:  quam  ob 
cauflam  non  poliunt,  quin  fi  non  unicuique  materiae  particulae,  faltim  toti  cuili¬ 
bet,  quod  propter  partium  continuationem  unum  eft  ,  propriam  &  peculiarem 
quamdam  vitam  fingentem  &  gignentem  attribuant.  Ergo  communem  quamdam 
vitam,  quae  toti  corporeae  univerfitati  leges  ferat,  in  difciplinam  fuam  admittere 
nequeunt.  Hac  autem  fublata ,  fequitur,  id  quod  jam  obfervatum  a  nobis  eft,  ut 
rerum  omnium  machinatio  ad  nefcio  quam  fortunae  feu  cafus,  &  naturae  cujus- 
dam  artificiofe  ambulantis  temperationem  referatur.  Verum  hi ,  quos  modo  e  late¬ 
bris  fuis  produximus,  philofophi  cafum  omnem  &  fortunam  profcribunt,  resque 
univerfas  unius  naturae,  certa  omnia  &  immutabili  lege  moderantis  <St  fingentis , 
imperio  fubjiciunt.  Quare  philofophus  ille,  quem  ex  Seneca  jamjam  audivimus, 
five  mundus  fit  animal  Stoicorum  fenfu,  five  planta  tantummodo,  fic  rationem  ta¬ 
men  concludit:  Ab  initio  ejus  usque  ad  exitum ,  quidquid  facere ,  quidquid  pati  debeat , 
inclufum  eft.  Ut  in  femine  omnis  futuri  ratio  hominis  comprehenfa  eft.  Et  legem  barbae 
&  canorum  nondum  natus  infans  habet.  Totius  enim  corporis  &  fequentis  aetatis  in  parvo 
occultoque  lineamenta  funt.  Sic  origo  mundi  non  magis  folem  &  lunam  vices  fiderum  & 
animalium  ortus ,  quam  quibus  mutarentur :  terrena ,  continuit.  In  his  fuit  inundatio ,  quae 
non  fecus,  quam  hiems ,  quam  aeftas ,  lege  mundi  (fingentem  &  creantem  naturam, 
quae  in  mundo  eft,  intelligiO  venit. 


§.  XXVIII.  Ceterum  non  ego  negaverim,  fieri  potuifle,  ut  omni  aetate  es- 
fent,  qui  huic  impietatis  generi  faverent,  resque  omnes  naturae  cujusdam  in  ma¬ 
teria  latentis,  atque  ordine  quidem  &  artificiofe,  at  fine  mente  & confilio  agen¬ 
tis,  opus  e  fle  dicerent.  Nusquam  vero  exprefliora  ejus  veftigia  deprehendere  pos- 
ium,  quam  inter  Stoicos,  quorum  difciplinam  Seneca  probavit ,  quem  tam  dubitan¬ 
ter  &  diffidenter  de  hac  quaeftione:  mundusnc  animal  fitt  an  plantae  Jimilis?  loquen- 

tem 


lervatione  ad  viros  innocentes  accufandos  abutantur. 

(&)  Aoyo»]  Laertius  Libr.  VII. 

Segm.  135,  p m  450.  Fallitur  vero  virdofctus,  qui 
.Stoicos  ita  quosdam  fenfiffe  perhibet,  non  item  fa¬ 
miliae  totius  parentem ,  Zenonem.  Poftquam  enim 
hanc  lententiam  retulerat  Diogenes ,  continuo  fub- 

^  e“'T“'  Z*  Ut  7t  ci  ri  zrtpi  tS  «A»  • 

Dijfct  it , jta  Zeno  in  libro  de  univerfo. 

(h)  Zeno  enim ]  ^  Zeno  naturam  ita  definivit: 

,KE?1  ^  WJTr.i  XVVlSpi)  XXTX  A*. 

j  *fT,A3r*  TI  $  vvdy.xrx.  TX  \\  xlrif  ci 
roH  %fe,e,S’  Tai^rx  JpZrx ,  xjr  c'tut  ixtxpih. 

Ejl  autem  natura  habitus  ex  fe  ipfo  motum  accipiens 
juxta  feminales  rationes,  efficiensque  continens , 
quae  ex  ip[a  conflant,  Jlatutis  definitisque  tempori¬ 
bus,  taliaque  faciens ,  qualia  fint  ea,  a  quibus fecre- 
ta  fuerit.  Diogenes  Laertius  Lib.  vil.  Segni.  148. 
p,  459.  Ex  hac  naturae  definitione  &  hoc  iOCo, 
&  paullo  clarius  infra  in  Di[f.  de  natura  genitrice 
y  6.  id  ftudet  efficere  Cudworthus,  Stoicos  cre- 


didifle,  duo  in  rerum  natura  latere  principia,  un- 
de  gignantur  &  fiant  omnia :  primum  mentem  quam¬ 
dam  &  ratior, em,  five  Deum;  deinde  genitricem  quam¬ 
dam  fcueffe&ricein  naturam ,  Dei  legibus  obtempe¬ 
rantem,  &  cx  ejus  arbitratu  fingentem,  quae  fiunt, 
omnia.  Verum,  nifi  me  fallunt  omnia,  plus  hic  dat, 
quam  par  cr::t,  fententiae,  quam  receperat,  de  na¬ 
tura  genitrice  vir  dodtiflimus,  resque  diflrahit,  quas 
conjunctiffimas  efle  judicabant  Stoici.  Nam  qui 
difciplinam  hujus  generis  callet,  is  non  ignorabit, 
rationem  &  vim  genitricem  non  ab  iis,  ut  res  duas 
diifin&as,  fpe&atas  efle,  fed  ut  virtutes  &  perfec¬ 
tiones  unius  ejusdemque  Dei,  feu  naturae  illius, 
'quam  per  tot  :n  univerfitatem  intentam  putabant 
efle.  Patet  id  ex  ipfo  illo,  quem  paullo  ante  at¬ 
tuli,  Laertii  loco,  fi  confequeptia recte  pondei'£n* 
tur.  Neque  obliffit  huic  opinioni,  quod  gignen- 
tem  iliam  rem  &  motus  in  orbe  neceflarios  cien¬ 
tem  <t> iri»  &  naturam ,  non  autem  Deum  femper  ap- 
pelient.  Quamvis  enim  naturae  vocabulum, 


§•  2%'  'Stoici  in  primis  hac  lue  infetti  fuere.  lYf 

tem  audivimus.  Et  funt  certe  do&ifiimi  quidam  homines,  qui  Zenonis  &  Heracliti 
eum  nihil  efle  fuipicati  iunt ,  quam  fi&ricem  ejusmodi  natuiam  aut  feminans  prin¬ 
cipium  in  hoc  mundo  reconditum,  quale  in  plantarum  &  animalium  feminibus  la¬ 
tet,  corporaque  eorum  ordine  &  arte  fabricatur  &  perficit.  Ego  vero,  etfi  haud 
negem  ,  nobilifiimos  quosdam  e  Stoicorum  familia  philofophos  Deum  interdum  & 
naturam  inter  fe  confudifle,  nec  aliter  de  Deo  verba  fecifle,  ac  fi  eum  ignem 
quemdam  efle  ducerent ,  via  atque  ratione  res  omnes  procreantem  &  gignentem ; 
neque  Laertium  feriptum  reliquifle  ignorem,  Deum  creberrime  ab  hac  fe&a  (e)*3- 
rmtuawjv  hoyw  g  nJrpx ,  rationem  feminantem  five  formam  mundi  appellatum  efle; 
proptereaque  juftam  eos  male  de  fe  fufpicandi  cauflam  aliis  praebuifle ,  non  invi¬ 
tus  largiar:  tamen  principes  &  antiquiflimos  Stoicos  impietatis  erga  Deum  in  uni- 
verfum  abfolvendos  efle  arbitror.  ( h )  Zeno  enim  non  modo,  aliique  ex  celeber¬ 
rimis  feftae  hujus  dodloribus  faepius  etiam  intra  materiam  hujus  univerfi  naturam 
rationis  &  inteUigcntiae  participem ,  (pvrjy  voe^av  /yq  refidere  profefli  funt:  quod 

argumento  eft ,  non  ab  illis  omnia  ad  fingens  &  creans  principium  qU0ddam  relata 
cflTe;  verum  etiam  iidem  mundum  hunc  animal  efle,  non  vero  plantam  tantum, 
docuerunt.  Quae  quum  ita  fint ,  hanc  rationem  contra  Deum  difputandi ,  cujus 
jam.  inveftigamus  naturam ,  corruptionem  potius  quamdam  &  adulterationem  efle 
difciplinae,  quam  Zeno  &  Heraclitus  fuis  tradiderunt,  mihi  perfuadeo.  Binis  au¬ 
tem  haec  difciplina  momentis  continebatur,  fi  quid  ego  video:  quorum  quidem  hoc 
unum  erat:  efle  naturam  quamdam  fentientem,  animalem,  &  fapientem,  five  men¬ 
tem  rationis  compotem,  quae  in  ignea  hujus  univerfitatis  materi*,  tamquam  in  do¬ 
micilio  fuo ,  commoretur ,  toti  vero  mundo  imperet  &  praefit.  Alterum  vero  hoc : 
Sentientem  hanc  &  intelligentem  naturam ,  feu  corpoream  mundi  hujus  animam , 
fub  fe  vel  in  fe,  ut  partem  fui  deteriorem,  continere  aliam  quamdam  vim  genitri¬ 
cem  feu  fingens  principium,  quae  proprie  id  fit,  quod  rerum  omnium  fatum  ap¬ 
pellari  debeat,  (i)  Heraclitus  enim  fatum  definit  aI^cv  £  £  rmvTos 

n  «iSegjcv  cupoi)  cTriQiix  £  $  ttccvTss  ytvlorug ,  certam  rationem  per  univerfam  mundi  fub - 
Jtamiam  permeantem  ,  aut  aetherium  corpus  ,  femen  generationis  omnium.  (&)  Zeno 

au- 

primis  apud  Stoicos,  flexiloquum  fit  &  ambiguum;  dus  corpus  Dei.  Divinar.  Jnjlitut.  Lib.V  II.  Cap.  3  .p. 
c°nfl:at  tamen,  eos  hoc  nomine  ipfum  Deum  defig-  781.  Non  erat  igitur,  cur  vir  do&us  exiftimaiet, 
naflb,  quem  modo  Jovem ,  modo  fatum  ,  modo  id,  quod  Stoici  naturam  vocant,  aqua  motus  om- 
vientem ,  modo  naturam ,  modo  aliter  appellabant,  nis  proficifcatur,  vim  efle  aliquam  a  mente  five  Deo 
tene,  praeter  alios  ,  Diogene  Laertio  Lib.  VII.  fejunftam,  feu,  ut  ejus  vocabulo  utar ,  naturam 
JfZ  P\  4SI-  Veterum  difta ,  quibus  efH-  plafticam.  Facile  patior,  eos  hic  increpari,  qui 
r .  ’  C5t.ol<ros  ita  nomen  natura  ufurpafle,  ut  Deum  Stoicorum  cenfent  Deum  naturam  efle  ratione  & 
eo  m  prinus  fignificarent,  Julius  Lipjius  jam  attu-  mente  vacantem:  difficillime  enim  hanc  fententiaih 
ut  bene  multa  in  Phyjiologia  Stoica  Lib.  I.  DiJJ.  5.  probari  pofle ,  concedo.  At  non  fero,  Deo  Stoico- 
0/.  10.  0.  Fgo  unum  tantum  Lactantii  locum  da-  rum  ab  co  vim  peculiarem  gignentem  adjungi, 
inn  -1*110  rCS  SptC  &  PcrfPicuc  explicatui-.  Stoici,  quae  juflis  divinis  obtemperet:  quain  certe  tota 
'  >  naturam  dividunt  in  duas  partes :  unam ,  Stoicorum  natio  ignorat. 

quae  efficiat,  alteram,  quae  fe  ad  faciendum  tractabi-  (*)  Heraclitus ]  Haec  fati  definitio  fuppeditatur 
Pmjlet.  In  illa  prima  effe  vim  faciendi ,  in  a  Plutarcho  de  placitis  philof  Lib.  I.  Cap.  28.  p. 
mc  materiam,  nec  alterum  fine  altero  effle  poffe.  Ita  885.  T.  II.  Opp- 

jT  Uno  naturae’  nomine  res  diverfijfimas  comprehen-  (*  j  Zeno  autem]  Plutarchus  d*  placitis  philof. 

Dcion  &  mundum ,  artificem  tf  opus,  di -  Lib.  I.  Cap.  7.  p .  g8r  0/  ZTUi*ei  xorinco  o' It 
fiZlUSr  allerum  altero  nihil  poffe,  tamquam  lK 

lic  coiif  f*eus  nn*ndo  permijlus.  Nam  interdum  jtAxi(iiiAq<por&»  xk.TXi  t»; 

J  Junciunt  1  ut  fit  Deus  ipfamw  mundi,  muri'  Ur.-*  kht  *./**fuW  '>»’)•  Stoici  commrrrlter 

Z  ‘  Veit^ 


5*9  Heraclitus  &  Stoici  naturam  finxerunt  genitricem .  Cap.  Iit 

autem  ficut  primum,  quodftatuit,  principium  incelligentem  efle ait  naturam,  ita 
133  etiam  concludi  eo  &  coerceri  afleverat  sr«c» nt  myuniMt  riyitt,  x«t 

,  0»*»«  rationes  /onftw  feminantes ,  per  quaelibet  res  ad  normam 
fati  gignitur.  (/)  Haec  quidem  germana  videtur  Heracliti  ac  Zenonis  doftrina  efle. 
Verum  difcipulorum  &  fellatorum  utriusque  nonnulli  duo  haec  deinde  fejugarunt , 
pofteriorique  unice  arrepto,  fupremum  totius  univerfi  principium  naturam  quamdam 
genitricem  ac  fiftricem  fecerunt ,  eamque  neque  animatam  neque  rationis  &  mtelli- 
gentiae  compotem  ,  aut  fa&orum  confcientia  praeditam.  Sic  fcnptum  exftat  apud 
Laertium  (m)  Boethum ,  nobile  &  eximium  inter  fcholae  Stoicae  magiltros  no¬ 
men  aperte  negafle ,  mundum  efle  animal ,  id  eft ,  nullam  gubernationi  hujus 
mundi  fapientem ,  feptientem ,  &  intelligentem  naturam  praepofuifle.  Itaque  cen- 
fuerit  hic  neceffe  eft,  mundum  corpus  ejfi,  natura  gubernante ,  ut  arbores  &  fata, 
Fortaflis  ante  Boethum  hunc  aliis  ex  Zenonis  &  Heracliti  difcipuhs  idem  vifum  eft. 
.  j^aPoft  eum  quin  multi  eamdem  amplexi  fint  fententiam  ,  nii  fere  dubitandum  eft. 
Quorum  quidem  in  ordine  («)  Plinius  Secundus  collocari  debet:  nec  ipfum  pror- 
ius  ex  eo  Senecam  excipio ,  qui  quam  timide  &  dubitanter  de  hoc  genere  impieta¬ 
tis  loquatur,  paullo  ante  vidimus.  Atque  haec  me  caufia  commovet,  ut  eorum 
commentum ,  qui  rerum  omnium  origines  a  natura  quadam  fi6trice,  five  vitali  qua- 


Deum  pronuntiant  effe  ignem  artificiofum ,  via  pro¬ 
gredientem  ad  mundi  procreationem,  qui  mundus  m 
%  contineat  omnes  feminal  es  formas ,  ex  quibus  Jin- 
iuhfao  nafcamJ.  Eadem  fete  »«*«>, x  habet 
Eclog.  phyf.Lib.  I.  Cap.  3.  P-  5-  m- 

'\17  nitidi  I  ««P»-», 

quam  Heraclitus  profeflus  eft,  & 
cae  cognationem  ,  equidem  m inim e  ^ negaverun. 
Cicero  jam  hujus  auftor  eft  fententiae  de  natur 
Beor.  Lib.  III.  Cap.  14.  P-  3^7-  f  «.  Oph 
Omnia  veftri  f  olent  ad  igneam  vim  referre.  Hera- 
editum,  ut  opinor,  Jequentes.  Id  vero  nefcio,  an 
aeque  fit  cognitum  &  exploratum ,  Heraclitum  ( I. ) 
Deum  feu  aeternam  mentem  credidifie;  &  (  II. ) 
huic  Deo  genitricem  naturam  focialie ,  ex  Dei  vo¬ 
luntate  corpora  univerfa  fingentem.  Utrumque 
Heraclito  hic  tribuit  Cudworthus,  luculentius  etiam 
infra  in  Dijf.  de  natura  genitrice  6 .  quo  nil  ve¬ 
retur  inter  nujus  naturae  patronos  numerare  Hera¬ 
clitum.  (I.)  Atheus  fuerit  Heraclitus,  nec  ne, 
noftra  in  primis  aetate  in  controverfiam  vocatum 
fuit.  Cauflam  hominis  ingeniofiflime  &  erudite 
ornavit  Godofr.  Olearius  binis  Dijfertat.  de  rerum 
geneft  ex  mente  Heracliti  $•  3.  /.  &  de  igne  rerum 
omnium  principio  ex  mente  Heracliti  §.  13./.  quae 
in  verlione  Latina  Hifloriae  philofophicae  Stanleji 
hodie  exftant.  In  primis  docuit  is,  to/**®/***»»  five 
fatum  Heracliti  ipfum  efle  Deum  :  quo  nomine 
multis  veterum  locis  oftendit  Deum  a  Stoicis  & 
aliis  falutatum  efle.  Sed  nec  tamen  omnibus  fatis- 
fecit  vir  eximius:  e  quibus  duos  hic  tantum  nomi¬ 
no  gloria  do&rinae  &  ingenii  infignes :  Petr.  Bay- 
iium,  qui  Continuatione  cogitti*  de  cometis  Ton 3.  ii. 


p.  495.  f.  philofophiam  Heracliti  turpifllmis  inure¬ 
re  ftudet  maculis ,  &  Jo.  Franc.  Buddeum  Theftbns 
de  Atheismo  &  fuperjtitione  Cap.  1.  p.  82./.  Equi¬ 
dem,  rebus  omnibus  expenfis,  fic  ftatuo:  Si  ex 
confe&ariis  aeftimanda  fit  doctrina  Heracliti,  de 
religione  atque  pietate  ejus  conclamatum  efle.  Ex 
eo  enim ,  quod  Deum  fubtiliffimum  efle  ignem  vo* 
luit,  &  fato  quidem  certa  ratione  conftrictum  T  quid¬ 
nam  confequatur ,  apertum  eft.  Verum,  fi  in  fu 
fpe&entur,  quae  de  fcitis  &  decretis  ejus  ad  nos 
pervenerunt,  non  pofle  hominem  apparet  ex  nu¬ 
mero  eorum  fine  injuria  exturbari ,  qui  Deum  qua- 
lemcumque ,  valde  licet  truncatum  &  parum  per- 
feduin,  profefii  funt.  Certe  videtur  eife  aliquid 
credidifie  fejundum  a  corporibus  hifce  crafllori- 
bus,  quod  per  fe  fubfiftat,  quod  vivat,  quod  in- 
telligat,  quod  interire  nequeat:  quo  &  noftros  re¬ 
tulit  animos.  Dicta  funt  quaedam  hac  de  re  infra 
ad  Differt,  de  natura  genitrice  6.  &  plura  ipf® 
Cudavorthus  attulit  Cap.  4.  p.  378.  (II.)  Aliter 

vero  de  eo  pronuntiandum  arbitror,  an  naturam 
idem  genitricem  eire  afleveraverit.  Equidem  ni¬ 
hil  video,  ex  quo  conftet,  fejunxifle  eum  rerum 
generationem  ab  ipfo  Deo  ,  &  in  aliam  quamdam 
naturam  Deo  fubjeftam  contulifle.  E  contrario» 
quemadmodum  Stoici  ipfum  Deum,  quein  crede¬ 
bant  efle ,  gignere  ac  procreare  omnia  fibi  perfua- 
debant;  ita  etiam  Heraclitus  ab  ipfo  Deo  proh' 
cifci,  quae  generantur,  univerfa  exiltimavit.  -10' 
fra  quidem  f.  6.  Diff.  de  genitrice  natura 
fuiJ  feu  fatum  Heracliti  hanc  ipfam  efle,  quaDl 
ipfe  animo  informaverat,  naturam  effe&ncem, 
Cud-worthus  tuetur.  Sed  ex  ipfa  fati  Herae  ^ 

quae  qpudBluiarchum  &  S.obdeum  Eclog.phyf-  g  lt 


$.  29*  Athei  Enthufiajlae  ac  Fanatici.  179 

dam  in  orbe  vi ,  qualis  in  plantis  confpicitur ,  repetunt ,  difcriminis  caufTa  impieta¬ 
tem  Stoicam  vel  Ffeudo  -  Stoicam  vocari  pofle  commode,  cenfeam. 

XXIX.  Vidimus,  quinam  ex  philofophis ,  quotque  modis  Deum  ipfum  ag¬ 
gredi  fint.  Praeter  hos ,  nil  ego  dubito ,  quin  alii  etiam  omni  memoria  exftiterint 
impietatis  profeflores,  quos  nec  philofophia  quaedam  ad  Deum  laceflendum  incita¬ 
vit  ,  neque  ratio  &  ingenium  ad  inficiationem  fupremi-  Numinis  deduxit ,  verum 
ftultum  qupddam  &  praeceps,  quamquam  audaciflimum ,  confilium  nihil  omnino 
credendi ,  nifi  quod  ipfimet  fentirent  aut  viderent ,  in  nefariam  hanc  mentem  impu¬ 
lit.  Hoc  ego  genus  non  inepte  Atheorum  Fanaticorum  familiam  vocari  pofle  pu¬ 
tem.  Quamquam  omnes,  quibus  Deum  vifum  eft  invadere,  ad  quodcumque  de¬ 
mum  genus  pertineant,  ne  illis  quidem,  qui  prae  ceteris  phiiofophiae  atque  ratio¬ 
nis  ftudiofi  videri  volunt ,  exceptis ,  certo  fenfu  Fanatici  &  Enthufiajlae  re&iflime 
nominantur.  Nec  enim,  ut  tam  nefariam  &  impiam  animo  fententiam  concipe¬ 
rent  ,  perfpicua  &  aperta  quaedam  rationis  praecepta  concitarunt  homines,  verum 
h[*yi  «Aoy®-,  coccus  quidam  &  rationis  expers  impetus.  Rebus  videlicet  eorum  fimili- 
ter  comparatum  eft,  ac  fi  (o)  inferior  illa  &  terrena  natura  &  vita  mentes  eorum 
perculiflet ,  quam  facrae  litterae  75  mivpcc  5  u fpiritum  mundi  appellant,  &yp£- 

ri- 

£.  t.  p.  2.  legitur,  definitione  perfpicuum  eft,  fa-  ferre  non  dubitant:  dc  quibus  lege  Jo.  Franc.  Bud- 
tuin  hoc  illud  ipfum  efle ,  quod^Asyo»  feu  mentem ,  deum  Thefibus  de  Jtheismo  &  fuperfiit.  C.  1 .  p. 
per  univerfam  rerum  naturam  commeantem,  dixit  102.  &  Jac.  Frid.  Reimmannum  Hijtoria  Atheismi 
Heraclitus ,  verbo,  Deum  ipfius,  minime  vero  na-  Lib.  I.  C.  39.  §.  2.  pog-  283. 
turam  ex  praeferipto  Dei  generantem.  Lege  plu-  (e)  Inferior  illa  &  terrena']  Haec  terrena  & 
ra  hac  de  re  ditlerentem  b.  Olearium  loc.  indic,  p .  inferior  vita ,  qua  Dei  adverfarios  agi  putat  vir 
853.  &  860./.  doftus,  inferior  eft  haud  dubie  facultas  animi  no- 

O)  Boethum]  Diogenes  Laertius  Lib.  VII.  ftri.  Aflentiri  enim  videtur  Platonicis,  quos  vita- 
Segm.  143.  p.  455.  b oqtcs  Queri-  **  r  lem  &  rationis  compotem  animum  mu  tum  fejunxiflb 

Boethus  autem  negavit ,  mundum  eff e  ani -  conftat.  Viderint  de  hac  fententia  aln.  Mihi  mo- 
inal.  Egit  de  hoc  Boetho  Acgid.  Menagius  Comm.  nuifle  fatis  erit,  verba  ^fali  1.  Cor.  2.  12. 
in  Ding.  Lae'rtium  p.  316.  Nefcio  vero,  an  hic  5  v  r«  vnvfA»  tZ  *•«■/**  ***  *nvu,ct  10 

refte  iententiam  eximii  hujus  Stoici  exponat  Cud-  C*.  0t5,  parum  opportune  ad  hanc  op truonem  tra- 
'worthus.  Ex  eo,  quod  mundum  Boethus  negavit  hi,  Spiritus  enim  mundi ,  qui .  Jpiritui  Dei  hic  op. 
animal  efle,  concludit,  ipfum  Deum  feu  naturam  ponitur,  minime  omnium  eft  facultas  quaedam  ani- 
aeternam  rationis  participem  prorfus  fuftulifle ,  at-  mi  aut  vita  terrena.  Negat  enim  vir  divinus ,  fe- 
<lUe  mundo  nihil  reliquifle ,  quam  ejusmodi  ani-  feneam  facultatem  acceptjje:  cx  quo  apparet,  eum 

piam,  qualis  in  piantia  &  arboribus  cernitur.  Sed  non  de  infita  quadam  animi  virtute  loqui,  fed  de 

ita  non  1'enfiiTe  Boethum  ex  eodem  apparet  Laertio,  vi  quadam  aliunde  haulta  &  accepta.  Ifta  vere 
qui  Segm,.  148.  p.  459.  inquit,  rS  jrjpi  terrena  Cudworthi  vita  infita  quaedam  virtus  eft: 

t"9"*"*  ™  c<p*7pxv.  Boethus  mentis.  Mihi  quidem  ri  tuw*#  TZ  xir**  videtur 

m  hbro  de  natura  Dei  fubfiantiam  fixorum  fi  d  erum  cire  illa  vis  differendi ,  loquendi,  ratiocinandi, 
globum  dixit.  Ergo  Deum  non  plane  negavit  es-  quam  mundus  fuppeditat,  verbo,  dia  ra¬ 
te,  etu  vim  ejus,  quod  reliqui  faciebant  Stoici,  ?/*,  fapientia  C5  eruditio  humana,  quam  toties  vir 

Jion  per  totam  fufam  efle  naturam  fed  in  glo-  fanftus  hac  epiftola  commemorat,  quamque  Clirijli 
00  fideram  refidere,  diceret.  Ex  quo  etiam  in-  legatos  animare  negat,  vf.  4.  5-  6.  13.  Haec 

“"igitur  ,  quemadmodum  hoc  ejus  dogma  acci-  humana  eruditio  ,  Jpiritus  veluti  quidam 

Pjenduni  lit,  quo  mundum  animal  efle  negavit-  erat,  qui  philofophos  &  rhetores  iftius  aetatis  ap- 

‘Ioc  videlicet  fibi  voluit,  non  Deum  per  totam  re-  ;tos  &.  idoneos  ad  ceteris  reftius  &  1'ubtilius  difpu- 

r  11111  naturam  intentum  efle ,  fed  ex  allris  vim  ge-  tandum  ac  differendum  reddebat.  Hoc  ergo  fpiri- 
^itricem  a  Deo  in  reliqua  naturae  rerum  membra  tu  feque  &  focios  regi  ,  divinus  vir  negat ,  quos 
immitti.  longe  divinior  .quidam  fpiritus  incitaret ,  ut  verbis 

\n)  Plinius  Secundus ]  Multi  funt  inter  viros  divinis  loqueremur, 
auditos,  qui  Plinium  inter  Dei  contemtarcs  re-  * 

Z  z  W  Ut 


i8o 


Oiiaiuor  lanium  funi  Athei  sim  genera.  Caf>  Ilf. 


rivi  ex  Deo ,  t»  m e£,  opponunt.  Paulus  nimirum,  quando:  Nos ,  ii> 
oiiit  'non  fpiritum  mundi  accepimus ,  verum  fpiritum ,  qui  ex  Deo  eft,  id  nos  edocere 
videtur :  Quemadmodum  nonnulli  homines  a  fpiritu  Dei  agitentur  &  commovean¬ 
tur,  fic  alios  e  contrario  per  mundi  fpiritum,  quae  terrena  illa  vita  efl,  urgeri  & 
concitari.  Atque  fuperiores  quidem  Entbufiaflis,  fi  quidem  vox  vulgari  notione , 
quae  mali  defignat  aliquid,  capiatur,  aggregare  nefas  foret.  Namque  Dei  fpin- 
tus  non  effc  natura  ratione -vacua,  fed  vel  ipfa  ratio,  vel  ejusmodi  quid,  quale  An- 
flctcks  non  fecus  ac  fi  vaticinaretur ,  kcyx  m  xfid Ut  nominat  x  excellentius  aliquid  cp 
divinius  ratione.  Plotinus  vero  l  kly* ,  radicem  rationis  dicit.  Contra  mundi  fpi- 
ritus  feu  vita  terrena  nil  nifi  fatuitas  &  dementia  efl.  Qua  qui  concitari  fefe  pa- 
tiuirur  ut  Deum  recufent,  illi,*  quantopere  etiam  ahoquin  a  Fanaticorum  dehra* 
tionibus  &  Enthufiasmo  videantur  abhorrere,  nihilo  tamen  meliores  funt  illo  ho¬ 
minum  genere ,  quod  afflatus  &  inftin&us  nefeio  quis  de  flatu  mentis  dejecit,  quos¬ 
que  fatalis  quaedam ,  quamvis  coeca,  lumineque  non  minus ,  quam  libertate  capta, 
natura  totos  obfidet  &  agitat,  atque,  ut  verbo  eorum  utar,_  inflatos  reddit,  fic  ut 
nihil  fanum  &  integrum,  nil  verae  rationi  confentaneum,  etiam  in  illis  rebus,  quae 
meditatione  fola  perficiuntur ,  ab  illis  proficifci  queat.  Sed  &  iidem  pro  Fanati¬ 
cis  habendi  funt ;  quamquam  vox  haec  nullis  apta  videatur  effle,  praeterquam  illis, 
qui  divinitatem  quamdam  agnofeunt.  Quotquot  enim  Deum  negant,  naturae  fune, 
quam  qoecam  merito  divam  appellaveris,  Fanatici. 


1351  J.  XXX.  Ouatuor  adhuc  enarravimus  difciplinas  fupremo  Numini  inimicas. 
I  larum  prima  efl  ffy lopatica  five  Anaximandrina ,  quae  inertem  (Sc  feiifii  carentem 
materiam  rerum  omnium  affluunt  effle  principium,  atque  ex  formis  ejus  &  qualitati¬ 
bus  quas  &  <n<mi  poffle  o£  deflrui  contendit,  cunela,  quae  confpicimus,  conflata 
effle’  affirmat  &A  Itera,  Democrito  auflore  nata.,  reje&is  formis ,  in  figuras  &  ato¬ 
mos’ materiam  infinite  fecat,  ex  quibus  cunela  deinceps  effle  comparata  perhibet* 

!  Quare  Atomicam  non  male  dixeris.  Tertia  Stoicis  debetur  ingemis,  quae  toti  huic 
univerfitati  quam  corporibus  unice  contineri  cenfet,  naturam  quamdam,  artifi-. 
ciofe  omnia  machinantem ,  at  ratione  fenfuque  vacuam ,  praeponit.  Quare  Cosmo - 
plafticam  hanc  non  inconcinne  vocaveris  impietatem.  Extremum  Stratonis  occupat 
five  IMozoitarum  fententia ,  qui  materiam  omnem  naturaliter  &  vita  &  efficientia 
effle  praeditam  fflatuunc ,  at  eamdem  fenfu ,  ratione ,  &  confilio  privant.  Plures  Deum 
oppugnandi  formas  nusquam  confignatas  litteris  reperi.  Atque  certus  prope  fum , 
plures,  praeter  has  quatuor ,  difciplinas  vix,  ac  ne  vix  quidem  excogitari  ac  con¬ 
fingi  poffle:  cujus  quidem  mihi  opinionis  binae  rationes  funt.  Primo,  quotquot 
Deum  effle  negant ,  illi  omnes  corporibus  unice  naturam  rerum  concludunt ,  nec 
ullam  fibi  rem,  praeter  materiam  &  corpus,  obtrudi  patiuntur.  Sicut  nemo  unus 
inventus  efl  adhuc,  qui  naturas  corporis  expertes  effle  putaret,  &  Deum  tamen 
effle  inficiaretur;  ita  nulla  etiam  apparet  ratio ,  quae  adducere  poffit  hominem ,  qui 

*  meti- 


(p)  Ut  nonnulli  pensris  hujus']  Loquebatur  ita 
tum  temporis  inter  Anglos  Tkom.  Hobbeftus ,  publi¬ 
cis  negans  feriptis ,  intelligere  fcfe  p0fie ,  quid  fit 
Deus  corpore  folutus  &  liber.  Lege  Appendicem 
ejus  ad  Leviathanem  Cap.  1.  p.  345.  &  ^  p # 

ubi  inter  alia;  Illi  quidem,  qui  z>(Q  furitor 


n  tribuunt ,  reBe  faciunt :  ejl  ent™  honoroficut». 
d  tenuitatem  attribuere ,  quae  gradus  quidam  efl 
nihilitatem ,  periculofum  eft •  Repeti  ceterum  W 
velim,  quae  fupra  ad  Cap.  2.  |.  1.  fcripfim  * 
dde,  quae  Tobias  Pfannerusde  illis,  qui  Deum 
ter  Chriftianos  corporeum  efie  voluerunt,  coUV 


§.  ;o.  Non  omnes,  qui  nil nifi  corpora  admittunt.  Athei  funt  iS* 

mentes  a  corpore  abftracfcas  in  hac  univerfitate  verfari  fatetur,  ut  divinam  natu¬ 
ram  tollat.  £  contrario  eadem,  quae  homines,  ut  Deum  elTe  negent,  incitat  coc¬ 
ca  &  terrena  incredulitas  aut  animi  levitas  &  perverfitas  ,  trahere  eos  &  alli¬ 
cere  quoque  debet ,  ut  mentibus  a  corpore  fecretis  litem  moveant.  Quemad¬ 
modum  fcilicet  Medici  morbi  quoddam  genus  commemorant ,  quod  hydropho¬ 
biam  appellant  ,  quae  cos  invadere  folet  ,  qnos  rabiofi  canis  morfus  ulceravit, 
efficitque,  ut  ab  omni  aqua  quam  diligentiiTime  fugiant:  ita,  qui  Deum  negant, 
mirabili  quodam  irm!o  afficiuntur,  quod  Pneumatopbobiam  non  inepte  dixeris.  Ex 
quo  fit ,  ut  omnes  lpiritus  naturasque  corpore  liberas  ftulte  quidem  &  perdite ,  at 
vehementiffime  tamen,  averfentur.  Huic  autem  morbo  alius  quidam  fociatus  efl, 
quem  Hylomaniam  re&e  nomines,  cujus  vis  incitat  homines,  ut  infano  materiae 
amore  inflammentur  ,  eique  tamquam  unico  fuo  Numini ,  facra  religiofiffime 
faciant. 

Deinde,  licet  omnes,  qui  Deum  ferre  nolunt,  hanc  univerfitatem  corpoream 
totam  efie,  fimul  tueantur;  haud  omnes  tamen ,  qui  nil,  praeter  corpora,  putant 
exfiflere  ,  cum  Dei  ftatim  hoftibus  &  contemtoribus  fociare  fas  ell.  Aequitas 
enim  &  fana  jubet  ratio,  ut  ab  iis  hoc  flagitium  abefle  judicemus,  qui,  tametli 
ex  materia  conftare  omnia  difputant ,  in tel figentem  tamen  &  fapientem  naturam 
quamdam  inelTe  in  materia,  totique  univerfitati  leges  ferre,  praecipiunt.*  Certum 
elt,  nullo  non  tempore  tam  imbecilli  ingenio  homines  fuifle,  qui  animum  a  fenli- 
bus  avocare  non  potuerint,  Deumque  propterea  corporis  expertem  Deum  ex  voci¬ 
bus  conflatum,  ( p )  ut  nonnulli  generis  hujus  folent  loqui,  aut  inanem  fonum,  for¬ 
mulam  nihil  fignificantem,  quae  rem  eamdem  fimul  neget  &  affirmet,  efie  credi¬ 
derint.  .  At  iisdem  nihilominus,  efie  Deum  aliquem,  firmiter  perfuafum  fuit,  nec 
dubitavit  eorum  aliquis ,  quin  toti  huic  univerfitati  perfedtiffima.  &  fapientiffima 
natura,  gubernatrix  &  moderatrix  rerum  omnium,  praefit.  Quare **><; 

***  >  genus  quoddam  materiae  Deum  efie  rati  funt.  Cujus  quidem  familiae  illi  ceteris 
ftupore  videntur  &  infeitia  praefiare,  qui  Deum  fibi  perfuadent  partem  efie  tan- 
tum  materiae  via  &  confilio  temperatae,  eamque  lbatura  atque  facie  humana  prae¬ 
dam  ,  quae ,  excellentifiimo  ingenio  &  lingulari  ratione  praedita ,  reliqua  omnia 
gubernet  &  adminillret.  Placuit  quondam  haec  fententia  nonnullis  ex  ipfis  Chri- 
Icianae  religionis  profefioribus :  at  recentiori  aetate  omnem  prorfus  dignitatem  & 
au&oritatem  amifit.  Quin  etiam  antiquiorum  pilofophprum  aliqui  v  etiamfi  cor¬ 
poribus  concluderent  hanc  univerfitatem,  quemadmodum  Stoici,  pro  ridiculo  ta- 
JPe.n  eam  commento  habuerunt,  atque  cum  indignatione  &  ffiomacho  rejecerunt,  136 
Jerio  &  graviter  contendentes ,  ( q )  fiitJvcu  ©fcv  ,  Deum,  etiamfi  cor- 

fi°rei“  eonftet,  qui  humana  tamen  cenfeant  efie  fpecie,  eos  turpiter  defipere.  (r) 
Xenophanes un  primis,  qui  carmine  olim  philofophiam  complexus  eft,  quam  pueri- 
iS- jt  oc  abfurda  haec  opinio,  his  verfibus  expofuit: 


***  emote  Thcol.  gentilis  Cap.  2.  §.  19.  pag. 

"i  11’ «1]  Haec  Clementis  Alex,  dc  Xeno- 
*  Tba  funt  Stromatum  Lib.  V.  p.  714. 
irent  *fnophanes] j  Hi  Xenophanis  verfus  ne  inter- 
’  Lieilicns  Alexandr .  vetuit ,  apud  quem  ex- 


Rant  Stromat.  Lib.  V.  p.  715.  Cndvoorthus  nec  emen- 
datilfimos  eos  hic  exhibuit,  nec  integros.  Tertium 
enim  omifit  verfum,  qui  [n  Latina,  quam  adjeci, 
verfione  expretius  ell : 

(til  J'  ','nx w,  pfa  &  Tl  /3 zrlr  „ 

z  3  ’  "!<*■ 


i8i  Kon  omnes ,  qui  ni!  ni  fi  corpora  admittunt,  Athei  funt.  Cap.  IU} 

*tf)\  ifat  xci&s  y  i?xov  fiw  $  hMn  , 

*H  yc^^en  Xlki<rri  •>  K&i  My*  itteh  y  ctm£  artytf, 

Kxt  u  Qiuy  llltu:  syytipo* ,  tyt)  irufxetT  immv 
ToThot  ,  stof  KSH  *JtqI  tt/uxt  t%ov  opoM* 


_  Si  manus  bovi ,  manus  apta  leoni 

Pingeret,  atque  hominum  traftare  adfuefcerct  artes # 
Illa  bovi  fimiles  fuperos  Jtmilesque  leoni 
Fingeret :  acer  equus  fpecie  formaret  equina: 
Quisque  fuo  proprium  vejliret  corpore  Numen. 


At  in  illis  ex  hoc  genere,  qui  totum  hunc  mundurn  animatum  efle  credunt* 
Deum  vero  fubtilillimam  quamdam  &  aetheriam  ,  at  intelligentem ,  materiam , 
per  totum  orbem  pertinentem ,  multo  plus  videtur  efle  dignitatis  &  p  er  fpi  ejici  ta¬ 
tis.  Et  jam  ante  Stoicos  exftiterunt ,  qui  huic  opinioni  faverent,  (s )  T 0 
"l*™*®*  J  5  ^  i  'e cpi<n(&  Ignem 

ille  Metapontinus  &  Heraclitus  Ephefius  Deum  ejfe  putarunt.  ( t )  Utcumque  eft, ^  neu¬ 
tros,  nec  Stoicos  hos  &  Heracliti  feftatores,  nec  Anthropomorphitas  lllos>  in^  e°S 
referendos  putamus ,  quibus  Dei  nomen  exofum  eft.  Crediderunt  ,  efle :  Deum , 
fed  infantum  &  puerorum  modo  ,  veramque  fententiam  ignorantia  &  imperitia 
miferrime  corruperunt  &  adulterarunt.  .  .  n 

Anguftis  ergo  finibus  univerfam  eorum  turbam  circumfcripfimus  ,  qui  Deum 
efle  nolunt.  Nullos  enim  primo  oftendimus  eis  aggregandos  efle,  mfi  e°s,  qui, 
quaecumque  funt,  corporea  effe  dlftitant:  nec  deinde  omnes,  SU1  fjc.  fent*'j  ’ 
propterea  tanti  criminis  reos  efle  agendos,  cenfuimus,  verum  eos  ex  his  unice 
r37q„i  naturam  quamdam  intelligentem  &  rationis  compotem  praefle  huic  naturae 
rerum  negant?  Scilicet,  qui  nefariis  hifce  facris  initiati  funt,  quamcumque  euam 
probent  &  fequantur  difciplinam,  haec  tamen  fena  confentientibus  recipiunt  fuf- 
fragiis*  Primam  univerfitatis  hujus  cauflam  non  efle  naturam,  in  qua  lenius, 

5  &  confiiium  infit:  quidquid  vero  ingenii ,  fenfus,  &  rationis  verfetur  m  orbe 
id  ex  aliis  rebus  natum  &  derivatum  efle,  conjungi  vero,  atque  vicnilmp 
ri  >  gigni ,  &  rurfus  corrumpi  pofle ,  quoniam  materia  certa  ratione  ^ 


^  Ver  fu  quarto  pro  iotxt  evidens  eft  legi  debere 
Reliqua  omitto.  Simillima  prorfus  huic  pro¬ 
nuntiato  Xenophanis  funt ,  quae  Cotta  diflerttapud 
Ciceronem  de  natura  Deor.  Lib.  I.  Cap.  27.  p.  291 9. 
T.  IX.  Opp.  quo  Epicureos  reprimat,  Deos  con¬ 
tendentes  fonna  efle  ac  fpecie  humana:  AcceJfit 
ijla  opinio  fortajje ,  quod  homini  homine  nil  pulchrius 
videatur.  Sed  tu  hoc,  phyjice ,  non  vides,  quam 
blanda  conciliatrix  quaji  Jui  Jit  lena  natura?  An 
putas,  ullam  effe  terra  marique  belluam,  quae  non 

fui  generis  bellua  maxime  delectetur?  - -  An  tu 

aquilam ,  aut  leonem  >  aut  dclphinum  ullam  anteferre 
cenfes  figuram  fuae?  Quid  igitur  mirum ,  fi  hoc 
eodem  modo  homini  natura  praefcripjit,  ut  nih)lpul- 
chriiis  putaret ,  quam  hominem  ,  eam  ejj \  caujfam , 


cur  Deos  hominum  fimiles  putaremus?  Quid  cenfes, 
(i  ratio  e  jet  in  belluis?  non  fuo  quasque  generi  plui* 

ex  Clementis  Alexandr, 

Protreptico  Cap.  5-  P-  55-  depromta  funt.  Utrum- 
que  hunc  philofophum  ignem  pro  rerum 
principio  habuifle,  plures  veterum  memoriae  pro 
Siderunt.  At  qui  diferte  feriptum  reliquem,  ignem 
Deum  ipfis  cfTe  vifum,  praeter  Clementem  Ale xand 
&  Stobaeum  Eclog.  phyf  Lib.  I.  c  P-  *•  P •  2- 

105  ESSi  vew?«CCqui^ito  funt; 

'ES DeuS  puri®^ 


§.  3 1 .  Athei  funt ,  qui  naturam  intelligentem  mundo  prateffe  ntgant.  1 83 

digefta  omnem  illam  rationem  producat  :  qua  diffipata  &  difloluta ,  fimul  affe&io- 
nes  illae  ex  eorum  quidem  fententia  disjiciuntur  &  auferuntur. 


XXXI.  Jam  fi  quis  ita  fecum  conftituat ,  quaecumque  hac  rerum  univerfi- 
tate  continentur  omnia,  ea  a  corpore  five  materia,  fenfus  atque  rationis  omnis 
experte,  profe&a  effe,  eum  iflam  materiam  aut  prorfus  mortuam,  inertem,  om- 
nique  vacuam  efie  vita,  oportet  credere,  aut  talem  ei  vitae  formam  ,  qualem  alii 
vitam  fictricem  &  feminantem ,  alii  vitam  naturalem  vel  perceptionem  naturalem  vocant, 
attribuere.  Superius  fi  probet ,  rerumque  omnium  initium  crafTam,  flupidam,  & 
rationis  inanem  putet  efie  materiam ,  iterum  vel  formas  &  qualitates ,  ut  expediat 
fefe,  adfcifcere  debet:  quod  quidem  illi  faciunt,  qui  Anaximandri  via  Deum  ado¬ 
riuntur  :  aut  vero  ad  figuras  &  atomos  confugiat,  necefle  eft :  quod  Democriticae 
fcholae  alumni  faciunt.  Sin  pofterius  eligat,  atque  materiam,  unde  cun&a  pro¬ 
dierunt,  vita  valere  genitrice  tueatur,  aut  unam  tantum  ejusmodi  vitam  per  to¬ 
tam  materiae  molem  fufam  efie  ,  credere  debet:  quod  fi  faciat,  ad  eorum  refe¬ 
rendus  erk  familiam ,  qui  Stoicis  argumentis  &  rationibus  Deum  oppugnant :  aut 
vero  fic  habeat,  oportet,  omnem  materiam  per  fe  vitam  quamdam  continere,  feu. 
naturam  operantem ,  fenfu  licet  &  intelligentia  carentem,  nullamque  idcirco  ma¬ 
teriae  particulam  efie,  nullam  rem ,  quae  ob  partium  fuarum  continuationem  to¬ 
tum  vocari  poteft ,  quin  peculiarem  fibi  atque  propriam  ejus  generis  vitam  ambitu 
fuo  coerceat:  quod  qui  cenfent,  ad  Stratonis  gregem  adjungendi  funt.  Ex  quibus 
omnibus  apparet ,  fieri  vix  ullo  modo  pofle,  ut  novum  genus  impietatis,  praeter 
quatuor  illa,  quae  commemoravimus,  ab  aliquo  fingi  &  excogitari  queat. 

Hoc  vero  loco  praecipuum  illud  diferimen ,  quo  hae  feftae,  quibus  cum  ipfo 
Deo  bellum  eft,  fejunguntur ,  denuo  mihi  inculcandum  opinor  efie,  licet  id  fupe- 
nus  jam  attigerim-  Quaedam  nempe  earum  omni  prorfus  vita  materiam  in  fe  fpe- 
clatam  exuunt,  negantque,  vitam  quamdam ,  quae  fingat  &  creet  omnia,  ab  animali 
Vlta  diftin&am ,  in  natura  rerum  inefle  :  quaecumque  vero  rerum  univerfitatem 
confiituunt,  ea  &  generari  &  corrumpi  dicunt,  ipfa  tamen  materia,  omnibus  de¬ 
luta  qualitatibus  ,  (va»j  cimi®*)  five  corpore  folido  excepto.  Ex  quo  efficiunt 
P°ftea,  quidquid  eft  in  orbe  vitae,  cujuscumque  demum  fit  naturae  &  indolis,  id 
generationi  pariter  &  corruptioni  obnoxium  efie,  five  ex  nihilo  educi,  &  ad  nihi¬ 
lum  viciffim  redigi.  In  hac  illi  funt  fententia ,  qui  fe  Anaximandri  &  Democriti  par- 

ti- 


decl arare  tcftimoni is.  Verum',  ne  nimius  videar,  id 
tantum  cogitare  nunc  jubeo,  igneas  omnibus  fere 
lias  luilTe  animas,  qui  immortalitatem  illis  dede- 
TiTt’  A ralS1  Cj  coelelti  aetherioque  igne  five 
fof  r*  <luem-  «Molui»  “rpore,  rur- 

^  effemreverfurae.  Quid?  d  a. 

banc  affignat  fententiam  de  natura  Deor.  Lib .  I. 
*»/>«* -13'  V'  28"‘  ?°elt  ard,rem  -Deum  dicit  eJTe , 
non  melli  gens ,  coelum  mundi  effe  partem. 

(0  Utcumque  eft]  Non  repugnabo,  fi  quis  cle- 
•pentiorem  de  illis  opinionem  fequi  velit ,  qui 
naturam  effe  cenfent  ratione  praeditam ,  & 
univerfitatem  hanc  intentam;  quamvis  talia  ex 
vc  dogmate  confe6taria  fluant,  quae  divinam  plane 
®  Ulram  ^Uunt.  At  difpicienduiii  tamen  maxime 


l 


arbitror,  quando  de  his  quaeritur,  utrum  Deo  iL* 
li,  quem  ementiuntur,  Kbfirtatem  relinquant,  an 
vero  fati  &  ncceflitatis  cum  legibus  alligent.  Hoc 
fi  faciant,  Deumque  decernant  agere  ncceffario, 
quidquid  etiam  de  fapientia  &  potentia  Dei  didi, 
tent,  in  Atheorum  tamen  eos  referendos  effe  fa¬ 
miliam,  judico.  Dei  enim  fublata  libertate,  om¬ 
nem  pietatem  &  religionem,  omne  jufti  &  injufti 
diferimen ,  ipfum  denique  Deum ,  vere  &  proprie 
fic  didum,  tolli,  neceffe  ell.  Ante  igitur,  quam 
plane  fecundum  Heraclitum  &  Stoicos  judicetur,  id 
disquirendum  mea  fententia  foret  praecipue :  utrum 
hi  philofophi  Deo  fatum  adjunxiffent,  an  vero  li¬ 
bertatem  ipfi  xeUquiffent. 

(v)  Non 


i8  f  Ungantur  Athei ,  qui  materiat  fenfum  £•?  rationem  tribuunt.  Cap.  111* 

-  Edixerunt.  Verum  reliquae  factiones ,  quas  Stoicorum  &  Sttatonicorum  no- 
■niinibus  appellavimus  *  hac  in  re  cum  illis  diffentiunt,  quod  vitam  aliquam,  natura 
bnic  univeriitati  infitam,  ac  in  materia  ipfa  inhaerentem,  quae  nec  oriatur,  neC 
occidat,  rerum  omnium  cauflam  &  initium  efle,  difputant.  Quamquam  huic  vi; 
tae  omnem  rationem ,  fenfum ,  &  confilium  eripiunt,  uniCamque  fingendi  &  creandi 
potentiam  relinquunt.  Etenim  omnes  qui  divinam  rationem  fublatam  ^cupiunt , 
Suo  ifta,  quae  jam  ante  diximus,  conflanti  confehfione  probant,  Prunum  nul¬ 
lam  efle  in  hac  rerum  univerfitate  rem  vere  exfiftencem  praeter  corpus  &  mate- 
riam  •  deinde  omnem  vitam  animalem,  omnem  fenfum  &  perceptionem,  omnem 
denkjue  intdligentiam  &  rationem  gigni,  &  viciffim  deflrui ,  ex  nihflo  gradatim 
&  fenfim  oriri ,  &  ad  nihilum  rurfus  redire. 

,„r  «  XXXII.  O)  Non  fum  ego  nefcius,  fuifle ,  qui,  quoniam  fortalfls  non  ni- 

mismaic  cupiebant  illi  generi ,  quod  contra  Deum  pugnat ,  de  materia  &  fcntiente 
&  rationis  compote  nonnumquam  verba  facerent.  Videntur  hi  triplicis  generis 
materiam  in  hac  rerum  natura  flbi  animo  concepifle,  quae  tametfi  genere  ditte- 
rat  inter  fe  ex  infinito  tamen  tempore  per  fe  talis,  qualis  nunc  eft,  exltitent , 
fevfu  nimirum  vacuam ,  fmtkntem ,  &  ratiomr  participem ;  non  fecus.  ac  fi  rerum  haec' 
ceuniverfitas  ex  certa  quadam  triplicis i  materiae  hujus  temperatione  confufione 
&  conjunftione,  poft  diuturna  m  tenebris  certamina,  per  fe  fine  Dei  ope  nata 
nnimalia  eumdem  omnino  ortum  habuiffent.  Verum  quis 

tfm  hel^s  eft  cutofotim  videat’  totara  hanc  fententiam  Pr°rfo  «**  fut.‘‘emf 

commentitiam?  Nemo  enim  unus  mortalium  tam  perfpicax  eft  ,  ut  ,  quibus  de 
■  fPr  moreriam  differentia  exftiterit,  aut  qui  facium  fit,  ut  hacc  qui- 

^  Lts  m  Sae  fentkns,  illa  rationis  compos,  iftafenfu  vacua  fieret ,  vel  di- 
dem  pars  mat  r  parum  mihi  exercitati  videntur  patroni  hujus  opinionis, 

v.nando  confequi  valeat.  J*™1"  adjuvare  cupiunt ,  contineat ,  intelligere. 

Suae  mUalinexifldmationi  confulunt,  dum  illis  favere  ftudent,  qui  Deum  ex  animis 
cuae  male  exiitimatio  at  p  nrimo  fi- haec  certa  fit  opinio,  credendum 

evellere  humanis  conantur-  exP^ngu?,  quum  vel  gene- 

taftm.nu  moriuntur  fed  conjungi  tantum  in  illis,  &  feparari  rurfus.  Igitur 
id,  quod  homines  facit  &  conftituit  proprie,  aeternum  erit ,  &  ab  omni  corrup- 


(v)  Non  fum  ego  nefcius ]  Hacc,  niti me  ani¬ 
mus  meus  fallit,  in  Robertum  Fluddum,  Medicum, 
fratresque  Rofaecrucios  di£ta  funt ,  quorum  philo- 
fophia  tum  temporis  multorum  fermonibus  fereba¬ 
tur,  ncc paucis,  tamquam  unice  divina,  ut  hodie, 
placebat^  Qui  vel  Petri  GafTendi  Examen  philofo- 
phiae  Fluddanae  legerit  T.  III.  Opp.  is  fentiet  fa¬ 
cile,  quanta  hujus  generis  infdtia  lit  in  explicandis 
naturae  rerum  rationibus ,  nec  ignorare  poterit , 
tuiam  re&e  Cudwottkus  materiam  ab  illis  fomniari 
ratior  e  fenfuque  praeditam  feribat.  Rcftiusne  de 
homine  fentiri  poteft,  quem  dccuifle  notum  eft, 
lucem  tenebras  duo  efle  rerum  i  omnium  princi¬ 
pia  illam  rerum  animatarum!,  has  inanimatarum , 
Sifertisque  verbis  praecepit»  animam vitam  ex 
fole  in  haec  inferiora  quotidie  impluere .  Nomen  ho¬ 


minis  &  fociorum  cur  reticeret  Cudworthiis,  hand 
fine  dubio  cauffiun  habuit,  quod  in  ipfa  Cantabri- 
gienfi  acidemia  tum  viverent,  qui  bene  erga  fluU' 
dum  affecti  erant,  nec  ipfe  IPnr.  Morus,  quo  ta- 
miliari  &  ncceffario  utebatur ,  prorfus  eum iiPJ; 
nendum  cxiftimarct.  Addendum  tainen  num  eu 
(l. )  quaedam  ab  eo  a  (lignari  huic  generi ,  quae  t - 
gc  tantum  confequutionis  ex  ejus  fcitis  .eliciu  , 
tur :  (II*)  nullo  verifimile  modo  id  videri ,  qu 
hic  praetereundo  innuit  vir  doft«s  >  Flmi  . 
cum  foriis  Dei  contemtoribus  auxiuum  Prae  _ 
tis  fuis  ferre  vol affle.  Quamquam  non  . 

«,rt tex  modo,  fed 

ris  phiiofophi,  Gajfeniur.  Mar, nur  Me  feur.uj 

Frlc.  Lmovius,  reta  via  opiniones.  FluM 
mmtrn  erga  Usum  impietatem  Habitandam  . 


§.  32-  Qui  cX  njlris  philofophantur  3  commiferationc  digni  funt.  iS; 

ti°ne  prorfus  liberum.  Id  autem  idem  eft ,  ac  fi  dicat  aliquis,  mentes  omnes  ab 
omni  aeternitate  exftitifle,  &  aeternum  permanfuras  efle:  quam  tamen  fenten- 
tiam  omnes,  qui  contra  Deum  flant eumque  rebus  humanis  exemtum  volunt, 
aeque  deteflantur  &  fugiunt,  atque  ipfum  Deum.  Deinde,  quidnam  habent, 
qui  fic  fentiunt,  quo  doceant,  fieri  non  potuifle,  ut,  perinde  ac  fentiens  &  ra¬ 
tionis  compos  materia ,  divina  quaedam  etiam ,  fapientiflima ,  &  per  fe  conflans 
materia  ab  omni  aevo  exflfleret?  Quare  nihil  omnino  firmamenti  in  ejusmodi  opi¬ 
nione  ad  roborandam  impietatis  cauflam  pofitum  eft.  Quotquot  vero  tamen  ne¬ 
fariae  illius  difciplinae,  quae  Deo  infidiatur,  rationem  perfpe&am  habent,  cun- 
6lisque  ejus  tenebricofis  &  retrufis  initiati  funt  myfteriis,  illi  omnes,  id  quod  jam 
monitum  eft,  uno  profitentur  ore,  omnem  vitam  animalem,  &  cumfenfu  ratione¬ 
que  conjunclam ,  omnes  animos  ,  omne  denique ,  quod  ab  animantibus  reliquis 
fejungit  hominem,  gigni  ex  materia,  &  in  eam  diffolvi  viciflim,  aut  potius  ex  ni¬ 
hilo  creari ,  &  in  nihilum  quoque  reverti. 

(tf)  Accepimus  etiam,  efle  genus  quoddam  Atheorum,  qUOd  ab  aflris  petit 
auxilium,  incredibilique  armatum  audacia,  rerum  omnium  initia  a  retrufis  &  oc¬ 
cultis  fiderum  qualitatibus  &  virtutibus  derivat,  ficque  cun6ia  infra  lanam  cadere 
&  evenire  affirmat ,  ut  vel  conjunctiones  vel  oppofitiones  fiderum  coelique  affe¬ 
ctiones  flagitant  ,  modus  licet  obfcurus  plane  fit ,  nec  ulli  hominum  cognitus,  r 
Verum  hanc  familiam  omnis  plane  fugit  ratio.  Nec  enim  fiderum  illorum  ratio¬ 
nem  &  naturam  declarat  nobis,  aut,  fintne  animalia,  nec  ne,  explicat,  neque, 
unde  nata  fint  &  genita  ,  indicat.  Quod  quidem  poflerius  fi  ita  tentarenc  expla¬ 
nare  ,  ut  Dei  folent  &  debent  adverfarii ,  certe  ad  extremum  uni  fefe  ex  difci- 
plinis,  quas  antea  propofuimus,  adjungere  deberent.  Quapropter  ne  dignos  qui¬ 
dem  hos  effe  homines  arbitror  ,  quorum  aliqua  ducatur  ratio.  Hoc  unum  tantum 
animadverti  velim,  eos,  qui  coeleflia  corpora  praeter  modum  reverentur,  fic  ut 
ftellas  minores  efle  Deos  credant,  folem  autem  fupremum  omnium  totiusque  mun¬ 
di  regem  &  moderatorem  ,  eumdemque  fumma fapientia&  intelligentia  praeditum, 
quam  fententiam  Cleanthes  quodammodo  fovit ,  non  tam  in  contemtoribus  &  ho- 
ftibus  efle  Dei  numerandos ,  quam  in  ftolidis  verae  de  Deo  doClrinae  corruptori¬ 
as,  qui  ad  idolorum  cultum  gentiumque  delirationes  turpiter  defecerint.  Quae 
omnia  qui  fecum  diligenter  ponderat,  is  ei  facile  aflentiecur,  quod  diximus:  lia 

qua- 


ccre  ,  publice  fcriptum  reliquerunt. 

^S?ePimus  etiam]  Fuifle  jam  inter  anti- 
,iL  Phljofophos  ejusmodi  homines,  qui,  tamet- 
■  n^garent’  mirabilem  tamen  fideribus 
emcacitatcm  m  homines  &  totam  univerfitatem  tri- 
uerent,  ingulare •  illud  exemplum  oftendit  fenis 
2US.’  ,'!  ,  vmtU?IS  fcriP m  Recognitionum  CU- 
2l“S  i,'i’-,VIIr,-  *:  P'  5 66.  TSI.  Patr.  Apo- 

J  •  producit.  Is  enim  ita  Petrum  alloquitur:  Ne- 
Deusejl ,  neque  cultus,  hic. aliquis  eft,  neque  pro- 
Videntia  in  mundo fed '  fortuitus  cafus  &P  Genesis 
agunt  omnia :  Jicut  ego  ex  me  ipfo  manifejlijfime  com- 
5  in  difciplina  Mathefeos  prae  ceteris  eruditus. 
•Minus  igitur  incredibile  videri  debet  exemplum 
dio?*  Pcclcratiflimi  hominis,  qui  prae- 

ombus  &  vaticinationibus  ex  aflris  in  primis 


operam  dedit,  Deumque  tamen  &  daemones  ede, 
fine  circuitu  negavit.  Vid.  Baylii  DicHonaire  Tom. 
III.  p.  2499.  Not.  D.  Non  multum  ab  hac  difta- 
rc  videntur  fententia,  qui  religionum  ortum  &  inter¬ 
itum  allris  unice  adferibunt.  Fuit  Saeculo  XV. 
Didacus  quidam  Gotnes  in  Hifpania ,  qui  JeJttm 
Chriftum  htibuijje  fpiritum  Mercurii ,  Mahometem 
Jpi ritum  Martis ,  Abrahamum  Saturni ,  rejefta  omni 
vera  religione ,  non  impie  minus,  quam  ftulte,  de¬ 
cerneret.  Vid.  Alph.  de  Spina  Fortalitium  fidei 
Lib.  II.  Confiderat.  6.  fol.  30.  De  Cardann ,  Va- 
nino,  &  aliis,  qui  recentiori  aetate  ineptiis  &  fla- 
gitiis  ejusmodi  fefe  contaminarunt,  fileo.  Refte 
vero  Cudworthus  indignum  eJe  hoc  genus quo- 
cum  ferio  certet  vir  fapiens,  quum  ipfum,  quid  li¬ 
bi  velit,  nefeiat,  concludit.  *  .. 

A  a  •  '  W 


■  g<j  Differentiae  generum  Aihehml  exponuntur.  Cap.  Ilf. 

iUis  Deum  oppugnandi  formis  abeas ,  Anaximandri ,  Democriti,  Stratonis \ 
L  Qt0*coriim ,  quas  faepenumero  commemoravimus ,  vix  ullam  aliam ,  quae  divi' 
nae  officiat  naturae,  rationem  a,b  homine  quoquam  inveniri  oc  aperiri  polle. 

k  XXXIII.  Pergo  ad  aliud  quoddam,  quo  nefariae  hae  fettae,  quas  diximus, 
disjunguntur,  diferimen,  quod,  ut  alia  quoque  ratione  totam  cohortem  diftnbue- 
re  liceat,  efficit.  Principio  conftat  jam  ,  omnes  hos  impiorum  ordines  ,  nili  fuis 
iPfimet  fcitis  adverfari ,  &  res  jungere  velint  umverfo  genere  fejundas ,  non  polle 
non  fateri,  fato  fieri  omnia,  quamvis  de  natura  &  rationibus  fati  hujus  inter  fe 
diffentiant  Epicurus  quidem  libertatis  humanae  caudam  fufeepit  tuendam ;  _  ied  m- 
hil  evidentius  eft ,  quam  invitis  id  hominem  feciffe  fundamentis ,  quae  jecerat» 
difcinlinae  fuae.  Et  hoc  ipfum  mihi  in  toto  hoc  opere  cum  primis  eft  propofi- 
tum  ut  eorum  de  mundi  hujus  ortu  &  conftitutione  fententiam  vanitatis  convin¬ 
cam’  qui  eunda  immutabili  neceflitatis  lege  ferri,  cum  alus  rationious  impietate 
plenis,  tum  potiffimum  legibus  freti  machinalibus,  perfundere  cupiunt  hominibus. 
Licet  vero  nullus  Deum  poffit  inficiari  ,  mfi  idem  necefficatem  &  latum  introduce¬ 
re  velit  in  orbem;  non  unum  tamen  idemque  omnes  hujus  generis  fatum  libi  tin¬ 
gunt,  fed  in  duas  difcedunt  vias.  Quidam  omnem  neceffitatem  a  fola  materia 
inerti  &  vita  vacua  repetunt:  quae  quidem  illa  eft  necellitas  quam  vulgo  neces - 
fi, atem  materiae ,  «■«*&«.  appellant,  Anjloteks  vero  ahfilutam  rerum  ommum 

neceffitatem  vocat.  Verum  alii  vitam  aliquam  genitricem  fingunt,  quam  fato  as- 
figimnt:  quam  idem  (y)  Jrifoteles  hypotheticam  necetfitatem  nominat.  Ordinis  De- 
mocritici  &  Anaximandrini  Athei  neceflitau  materiae  five  abfolutae  favent  um- 

verfi ,  quamquam  difpari  ratione,  quum  illi  qualitatibus,  Iu  legibus  mechanicis  ad 

rem  fuam  abutantur!  Stoicae  vero  &  Stratomcae  familiae  lodales  alterum  ne- 
cefli tatis  genus  quod  hypotheticum  4eunt»  ampleduntur. 

Eft  &  lilia  inter  utrumque  hoc  genus  neceffitatemque ,  quam  probant ,  eaque 
non  levis  differentia.  Superiores  nimirum,  etfi  res  omnes  neceffitat.  parere  di¬ 
cant  Imul  tamen  cafu  «St  fortuito  eunda  fieri  praecipiunt:  quae  quidem  duo  quo 
jaomWs  cSSntur  ,  nulla  plane  impedit  ratio,  (.z)  Elato  quidnam  vere  fentiant, 
apte  his  verbis  exprefiiffe  videtur :  nd,&  $  rC7Jw  %  omm&p  Res  mm> 

neceflttate  jubente ,  fortuna  iS  temeritate  duce ,  intafe  mi/centur  b  confunduntur.  Ifta. 
enim ,  quam  rerum  omnium  cauflam  faciunt  illi  philofophi ,  natura  &  neceffana  fimul 
eft  &  fortuita.  Diffimilis  pofteriorum  eft  fentenua:  qui,  tame  Ii  primum  umverfita; 
tis  hujus  principium  neceiCtati  cuidam  alligant ,  cafu  tamen  illud  &  temere  moveri 
negant,  fed  ratione,  via,  &  ordine  procedere  difputant.  _  Stoici  nihil  plane  loci 
fortunae  &  cafui  reliquum  faciunt,  verum  omnia  uni  genitrici  naturae,  quae  to¬ 
ti  praefideat  orbi ,  regenda  &  temperanda  committunt.  (Quibus  StratGnici  ex  par- 
$e  aflentiuntur ,  quos  conftat  tantum  in  producendis  univerOs  rebus  fortunae  r  quan- 


(y)  JnJloteles~\  Parum  abeil,  quin  ita  efl*e  ne¬ 
gem  ,  Arijlotelem  urnquam  difUnctioni  neceflitatis  in 
dbfolutam  <$c  hypotheticam  hanc  vim  fubjeciflTe,  ut  il¬ 
la  voce  necej/itaiem  materiae ,  hac  necejfitatem  natu¬ 
rae  cuiusdam  genitricis  defignaret.  111  Ls  certe  in  lo¬ 
cis  ubi  CX  indi  tuto  de  ncceflltate  difputat,  nul- 
iym  hujus  rei  veftigium  occurrit.  Vid.  Amiytic, 


pofierior.  Lib.  II.  Cap.  ii.  p.  243-  ^  J-  Opp.  & 

Logo  Libium  X.  Je  legibus  p.  66& 
ubi  inter  alia  Atheorum  aetatis  Tuae,  hanc  e(fe  p 

hibet  fententiam:  *?* 

Tiivij»  a  •  Contraria  contra 

riiSy  ducc  fortuna ,  tmtwfft,  mcejjano  con 


§•  33-  L/ (Terentiae  generum  Athehmi  exponuntur.  13^ 

tum  virtuti  generanti,  adfcribere,  &  ex  utriusque  permiftione  rerum  univerfitatem 
ortam  efle,  defendere. 

Atque  hinc  tam  eos ,  qui  Deum  efle  negant,  quam  qui  profitentur,  voci  natu¬ 
rae  non  unam,  fed  duplicem  fubjicere  poteflatem  ,  intelligitur.  Quam  eeo  rem 
vix  aptius,  quam  Balbi ,  Stoici,  quem  ( a )  Cicero  Ioquentem  inducit,  verbis  ex¬ 
ponere  potero:  Alii  naturam  cenfent  efle  vim  quamdam  fine  ratione ,  cientem  motus  in 
corpore  neceflarios ;  alii  autem  vim  participem  ordinis ,  tamquam  via  progredientem ,  cujus 
folertiam  nulla  ars ,  nulla,  manus ,  nemo  opifex  confequi  potejl  imitando.  Seminis  enim 
*un  efle  tantam  ^  ut  id ,  quamquam  perexiguum  naclumque  fit  materiam ,  qua  ali  auge - 
rique  poflit  ?  ita  fingat  £?  efficiat  in  fuo  quidque  genere ,  partim  ut  per  flirpes  alantur 
*ii  Part*m.!lt  mo?ere  m  etiam  pojjint ,  £?  ex  fe  fimi  lia  fui  generare.  Addam,  quae 
paullo  poft  idem  difTerit:  Sunt ,  qui  omnia  naturae  nomine  appellent ,  ut  Epicurus:  fed 
quum  dicimus ,  natura  conflare  adminijlrarique  mundum ,  non  ita  dicimus ,  glebam , 
fragmentum  lapidis ,  aut  aliquid  ejusmodi ,  nulla  cohaerendi  natura;  fed  ut  arborem ,  rtf 
animalia ,  in  quibus  nulla  temeritas ,  fed  ordo  apparet  &  artis  quaedam  fimilitudo.  Du* 
plex  haec  diverfaque  vocabuli  naturae  notio  aliam  nobis  viam  fuppeditat  quatuor 
quas  antea  defcripfimus ,  difciplinas,  ad  Deum  tollendum  comparatas,  diftribuen- 
di.  Aliae  nimirum  earum  primordia  rerum  omnium  naturae  cuidam  fortuitae  ac 
temeritatis  plenae  accepta  referunt,  quae  nec  artis  aliquid,  nec  ordinis  &  rationis 
habeat.  Aliae  vero  vim  quamdam  in  materia  ordinis  compotem  certa  via  &  ra¬ 
tione  res  omnes  perficere  arbitrantur ,  quae  tamen  ipfa  fenfus  &  confilii  indigeat. 
Hae  Stoicam  &  Stratonicam ,  illae  Democriticam  &  Anaximandrinam  difciplinam 
Jequuntur. 

Oui  cafum  &  fortunam  in  hac  rerum  natura  procreanda  cun&a  fibi  perfuadent 
effecme^,  resque  omnes ,  fi  unam  demas  materiae  fubftantiam  five  corpus  foli- 
dum,  (vAq  )  &  gigni  pofle  &  corrumpi  judicant,  hi,  quod  jam  ante  anim¬ 
advertimus,  licet  ipfam  aeternam  velint  efle  materiam,  mundi  tamen  aeterni¬ 
tatem  perpetuamque  flabili tatem  ,  nili  a  femet  ipfis  defeifeere  velint,  tueri  ne¬ 
queunt.  Quapropter  &  ( b )  Democriti  &  Anaximandri  familia  mundum  profitetur 
tactum  efle,  &  certo  tempore  interiturum  ,  (ytvopnot  cpQxffiv.fi  Idque  ipfum 
commovit  Lucretium ,  ut  tantum  diligentiae  poneret  in  mundi  hujus  tam  novita- 
*e>  quam  futura  diflipatione  &  diflolutione  demonflranda. 


(0  Totum  (inquit)  nativum  mortali  corpore  conflat. 

*  iimf^T111  perennitati  mundi  in  placitis  fuis  denegant  locum  hae  binae  impio- 
aimiiae  ,  illum  alii  fententiae  aeque  portentofae  &  fholidae  viciflim  ape- 
lll.n  1  °Smati  nimirum  de  infinitate  mundorum:  otrcipjM  vocant  xor/uw  Nec 
mm  tantum  infinitos  mundos  in  illo  fpatio,  quod  hunc  noftrum  orbem  jam  occu¬ 
pare 


l  erata  f infla.  Ita  &  Laertius  Democriti  exponi; 

mentum  Lib.  IX.  Segm. 44.  45.  p.  573.  Cete 
n  confer,  quae  lupra  ad  1$.  13.  monuimus,  que 
icgare  videtur  id,  quod  hic  concedit,  virdo&ifll- 
naus.  1 

P. ^QOfic4^0Jv^natura  Teorum  Lib.  II.  Cap.  32 
•«.  IX.  Opp,  Non  integra  liic  exhibenti 


Ciceronis  verba ,  fed  brevitatis  caufla  omittuntuf 
hinc  &  inde  quaedam. 

(b)  Democriti  Anaximandri]  Dc  illo  vid. 
Laertius  Lib.  IX.  Segm.  44.  p.  573.  de  hoc  Lib.  II. 
Segm.  1.  1.  p.  73.  79< 

(0  Totumi^  Lucretius  Lib.  V.  vf.  322.  p.  2<5 S. 

A  a  2  «  Sc:t^ 


iSS  Quinam  Athei  aeternitatem  mundi  negaverint.  Cap.  Ilfc 

T4Tnare  videmus,  certis  intervallis  &  olim  exftitiffe,  &  futuro  aevo  exftituros  effe, 

4  praecipiunt,  verum  etiam  una  innumerabiles  omni  aetate  mundos  per  totum  im- 
menfum  &  infinitum ,  quod  animo  concipimus,  exfiftere  cocent. 

(d)  Scio,  non  deefle,  qui,  quoniam  ad  Deum  tollendum  proclives  funt,  aliam 
elabendi  viam  quaerant,  praefentemque  mundi  formam  &  conftitutionem  &  ab  om¬ 
ni  aeternitate  fuiffe,  &  ad  infinitum  tempus,  natura  ordinis  &  artis  compote,  li¬ 
cet  a  fenfu  &  ratione  relito ,  eam  adminifirante  ,  permanfuram  effe-,  conten¬ 
dant.  Nec  id  mirum.  (O  Sacrae  dudum  litterae  praefigmficarunt  r  fore,  ut 
ejusmodi  hominibus  ultima  in  primis,  quae  vivimus  orbis  noftri  tempora ^abunda¬ 
rent  Venient  extremis  temporibus  irrifores ,  in  fui s  tpforum  cupiditatibus-  incedentes ^  o 
dicentes'  Ubi  eft  pollicitatio  adventus  ejus?  Nam  ex  quo  patres  obdormierunt ,  omnia  ita 
tennanent  ab  initio  creationis.  Quae  hoc  di6lum  claudunt ,  verba  ad  Judaeorum  ac¬ 
commodata  funt  vulgarem  opinionem.  Ceteroquin  enim  hi  impietatis  confulti  coe* 
«iffe  &  creatum  effe  mundum  negant,  resque  omnes,  ut  nunc  leie  habent,  ita  ie- 
fe  ex  omni  habuiffe  aeternitate ,  cenfent.  Nihil  a  mobis  fingi  hic,  ex  illis,  quae 
divinus  vir  ad  refutandos  hos  cavillatores  addit,  ineelhgi,  necefle  eft.  Illud  emm 
volentes  ipfos  fugit,  coelos  jam  olim  exftitiffi  per  Deifermonem,  &  terram  ex  aqua  y  in 
aqua  confijlentem.  Quamobrem  is ,  qui  tum  erat  mundus  aquis  mundatus  penit.  Qui  vera 
■nunc  funt  ,  coeli  6?  terra  eodem  fermon:  reconditi  acervantur  tgm  m  diem  damnationis  K 
exitii  impiorum  hominum.  (/)  Certe  evidens  eft,  inter  illos ,  qui  noftra  aetate  divi- 
mm  tollunt  naturam  ejuosdam  banaticorum  integumentis  impietatem  fuam  occul- 
tare,  tametfi  nullun/excra  femet  ipfos  vel  Deum  vel  Chriftum  efle  putent.  Hinc, 
quae  de  extremo  judicio  mundique  conflagratione  memoriae  prodita  funt  a  facris 
feriptoribus,  myfticis  contaminant  interpretationibus,  aut  refluus  ita  pervertunt,, 
ut  nihil  fignificent ,  neque  profanis  impiae  cohortis  confilns  obftare  queant.  Sed 
hoc  genus"  fi  ratione  velit  contendere,  cum  altera  earum,  quas  diximus,  familia¬ 
rum  (bci-tatem  noftremo  inire  debebit.  Nam  aut  unam  quamdam  vim  &  naturam , 
vi"  i"  formandis  rebus  omnibus  &  confilio  progredientem ,  totam  hanc  rerum  na¬ 
turam  aSiftr  re,  fatebitur:  aut  vero  vitam  natura  inefle  in  materia,  praedura¬ 
bit  Igitur  fupremi  Numinis  loco  altera  illis  erit  naturarum  ,  de  quibus  antea  dixi¬ 
mus.  Nihil  enim  eft  ia  utraque ,  quam,  memoravimus ,  difciplina,  quod  impediat. 


(O  Scie,  non  deeffe j  Et  qui,  quaefo,  id  ig¬ 
norare  poterat  vir  do&ifllmus  ?  jirijtoteleiti  enim  & 
plerosque  Peripateticorum ,  in  vUlgus  notum  eft, 
in  hac  fuifTe  lententia,  nec  natum  efle,  nec  inte¬ 
riturum  umquam  hunc  mundum.  Vid.  Petrus  Gas- 
fendus  Phyftc.  Se£t.  i.  ub.  I.  Cap.  6.  p.  162.  Jac. 
Thomajius  de  Stoica  mundi  exujlione  DiJJ.  IV.  p.  58. 
&  alii.  Plurcs  ita  haud  dubie  fenlerunt  philofo- 
phorum  veterum.  Hinc  video ,  Manilium  in  4ftro- 
nomico  Lib.  I.  vf.  56.  p .  m.  5.  inter  philofophorum 
de  inundo  fententias  hanc,  ac  fi  praecipua  eflet, 
jirimo  commemorare  loco ; 

Quem  five  ex  nullis  repetentem  femina  rebus, 
natali  quoque  egere  placet  ,femperqu;  fuijfe , 
et  tore,  principio  pariter  fato^  carentem. 

(e)  Sacrae  Litterae]  2.Pctr.Jll.  4./, 


(f)  Certe  evidens  eft]  Quosnam  proprie  hic  in- 
crepet  vir  doctus ,  me  quidem  praeterit.  At  inter 
Fanaticos,  quibus  tum  temporis  adhuc  abundabat 
Analia,  fuilfe  certum  eft,  qui  facras  Litteras  Aj- 
penitus  obfcurarent,  &  a  rcftD  fenfu  ab¬ 
ducerent.  Nec  omni  aetate  exftitifle  philofophos 
ignotum  eft  ,  qui ,  ne  facer  Codex  nimis  alienus  a 
commentis  fuis  videretur,  corticem  feu  litteram 
ejus  efie  deferendam,  &  medullam  eruendam ,  con¬ 
tenderunt.  Ipfe  Bened.  de  Spinofa  hoc  nomine 
Maimonidem  caftigavit,  quod  non  dubitaverit  facras 
Litteras  violenter  torquere  ,  ut  idem,  quod  ipfe» 
docere  viderentur.  Vid.  TraQat-  theol.  politit* 
Cap.  7.  p.  00.  100.  Quamquam  in  id  vitium 
poftea  homo  impius  incidit  >  ' q?un!..ea  >  .qfricri 
Servatoris  noftri  refi.rrea.one  &  alus  rebus  6« 
tradunt  feriptores.  at  Mterm  effe  capienda, 
.iffime  negaret.  Vid-  Opera ej usptfthum  Et-  X 


§  33*  Quinam  Athei  aeternitatem  mundi  negaverint.  iSp 

fle  mundus  ab  ejus  defenforibus  &  fuifle  ab  aeterno  &  perpetuo  futurus  credatur. 

-At  pofterior  tamen,  quam  HyJozoitarum  vocamus,  quoniam  vitalem  materiae  vim 
cum  cafu  &  fortuna  fociat ,  numquam  fieri  pofle  credit,  ut  magnum  hoc  totius  or¬ 
bis  aedificium  ex  omni  parte  unam  eamdemque  formam  perpetuo  ab  omni  aeterni¬ 
tate  ad  infinitum  tempus  fine  ulla  viciffitudine  confervet  &  retineat;  tametfi  con¬ 
cedere  queat,  nervos,  quibus  res  univerfae  continentur,  praecipuos  mutari  nym- 
quam  pofle,  certumque  ordinem  atque  rerum  diftributionem  in  hac  univerfitate 
conftanter  manfyram  efle.  (g)  Strabo  Stratonem  narrat  Phyficum  perhibuifle:  14* 
Pontum  Euxinum  initio  ad  Byzantium  os  nequaquam  babuijje  ,  flumina  •cero  in  ipfutn 
irrumpentia  violenter  aperuijje ,  deinde  aquas  in  Propontidem  &  Hcllefpontum  excidijje: 
idem  in  noflro  evenijje  mari.  Ibi  enim  ad  columnas  { Herculis , )  quum  mare  amnibus 
impleretur ,  eff radium  ejje  tranfitum.  Magnam  idcirco  continentis  partem  quibusdam 
temporibus  inundatam  ,  £?  rurfus  deteftam  exflitijje.  Quod  fi  ita  eft,  dubitare  nemini 
licebit,  eumdem  Stratonem  docuifle,  in  majoribus  hujus  orbis  partibus  pares  fem- 
per  converfiones  &  viciflitudines  contigifle. 

Secus  fefe  res  habet,  fi  de  iis  quaeftio  fit,  qui,  Stoicis  fuffult i  decretis,  fupre- 
mum  Numen  adoriuntur,  totamque  rerum  univerlitatem  ab  una  gubernari  natura 
quae  fingendi  valeat  potentia,  exiftimant.  His  quod  obftet,  nihil  eft,  quo  minus 
&  aeternum  efTe  mundum  putent ,  &  fimul  certo  omnia  &  conflanti  curfu.  ferri , 
femperque  latum  iri,  praecipiant.  Sic  Plinius  Secundus  fenfic,  qui,  fi  modo  ullam 
m  philofophando  rationem  fequutus  eft,  huic  aggregari  debet  familiae.  (*) 
Mundum,  inquit,  &  hoc ,  quod  nomine  alio  coelum  appellare  libuit,  {cujus  circumflexu 
reguntur  cund;  a)  Numen  ejje,  credi  par  ejl ,  aeternum,  immenfuvt ,  neque  genitum,  neque 

interiturum.  - -  Idem  rerum  naturae  opus  fc?  rerum  ipfa  natura.  Ad  quae  verba , 

non  pofllim,  quin  praeteriens  obfervem,  eos  etiam,  qui  talem  efle  Deum  negant, 
qualem  credere  par  eft,  naturam  nempe  fapientiflimam  &  fumma  ratione  praedi¬ 
tam  ,  quae  totum  adminiftret  orbem  ,  Dei  tamen  fimulacrum  quoddam  flbi  efEn- 
gere  animo,  quod  nec  gigni  queat,  nec  interire.  Scilicet  vel  ipfutn  mundum, 
yel  vim  ordinis  participem,  qme  cun&a  procreet,  licet  ipfa,  quid  agat,  nefeiat, 

Jn  veri  Dei  locum  fufficiunt.  Ceterum  hic  ipfe  Plinius ,  uti ,  Stoicorum  fretus  prae¬ 
ceptis,  contra  Democriti  Si.  Anaximandri  familiam  pro  aeternitate  &  Habilitate  mundi 

pug- 

(*)  Hifforiae  natural.  Lib.  II.  C.  1. 


jS*?;  iPrum  sPinofa'  exemplum  propterea 
Iffc  !Lffcrrc  •’  ut  nil  temcre  a  Cudivortho  diftum 
«mni  aP5ret.’  quum  homincs  a  Oco  &  religione 
occultare  feibm§Umenlis  Fanattco™“>  Angitia  fua 

i£*«-mrblr\->,?e°SratMlK  Lil'  L  P-  ”>•  4«-  47- 
c(f,  J,^nfC"atr  cft-  «“>  qui  aeternum 
nS  rnd haud  tame"  id«  convertio- 
vieiffltudmes  omnes  naturae  rerum  tollere, 
ronnam  mundi  nullo  umquam  tempore  mutatam 
CIle>  decernere,  rotuiflet  id  exemplo  ipfius  fir- 
1riare  A 'riftotelis  Cudworthus;  qui  quum  mundum' 
Seneratim  neutiquam  diflolutum  &  deftruttum  iri 
contenderet,  haud  tamen  his  vel  illis  mundi  par- 
vrule-xitiu.m.&  dadcm  imminere  negavit.  Infpici 
m  in  primis  Libri  I.  Mcteorologicorum  Cap.  14. 


pag.  770.  T.  I-  Opp.  quo  non  eadem  telluris  lo¬ 
ca  aut  aquis  femper  oppleta  aut  arida  eUe,  fed 
ubi  mare  nunc  crt,  illic  terram  nafci.posfe,  & 
ubi  terra,  ibi  mare  exfiftere  pofle ;  amices  etiam 
alio  commigrare ,  &  alia  ejusmodi  bene  multa 
difputat.  At  haec  tamen  omnia  negat  fententiae 
fuac  de  mundo  non  perituro  repugnare :  partibus 
enim  mutatis ,  totum  tamen  integrum  &  immutabile 
permanere.  'Er*i  }  *>«'/* »  ri  e\u  pi,  n- 

ut  /**!*?•**»,  p.  yttiru  ^  ux.p 

To  pru>‘  Necejfe  quidem  eft ,  mundi  quamdam  mu¬ 
tationem  fieri ,  non  vero  ortum  aut  interitum ,  quo¬ 
niam  totum  manet  integrum ,  l.  c.  p.  773.  Omnes 
certe  ii  c  fentire  oportet,  qui  vel  pertinaciffime  pr° 
mundi  pugnant  aeternitate,  nifi  mente  capti  aut 
fenfibus  videri  velint.. 

A  a  3  W 


ipo  Quinam  Athei  mundi  aeternitatem  negaverint.  Cap.  IIL 

t  *ta  ?  llt  eorumdem  dirae**»  wpuv  fea  infinitatem  mundorum  interimat,  unum 
ede  tantummodo  mundum,  eumque  finitum,  ponit.  Similiter  nobilem  Stoicum, 

( }A  Boethum ,  quem  Laertius  perhibet  negaffe  ,  mundum  efle  animal,  aut  omnino 
Deum  efle,  (haec  enim  duo  idem  tum  temporis  fignificabant)  fimul  contendifle 
accepimus ,  mundum  ab  aeterno  exftiufle ,  nec  umquam  efle  periturum  ,  fecus 
atque  difciplina  vulgaris  &  ufitata  Stoicorum  ferebat.  Idque  Philo  euam  in  Libro 
njrue,  de  mundo  incorruptibili,  memoriae  prodidit. 

141  Nihilo  tamen  minus  aliquos  hujus  genens  idem,  quod  ceteros  putafle  Stoicos , 
Joui  Deum  profitebantur,  non  dubitem,  infinitam  mundorum  multitudinem  certis 
intervallis  &  olim  ortam  efle,  &  jam  occidite,  nec  fieri  fecus  pote,  quin  ter¬ 
rae  exufeiones  certo  tempore  contingerent.  Has  tamen  omnes  conflagrationes  6c 
converflones  ftupidae  ejusmodi  &  nil  fentientis  naturae ,  qualis  in  fatis  eft  &  ftir- 
oibus  adminiftrationi  unice  tribuebant.  In  hanc  nos  adducit  Seneca  fencentiam 
eo  loco  ( < )  quem  fupra  attulimus  ,  quo  hujus  contra  Deum  difputandi  rationis 
meminit.  Nam  fi  vel  certum  fit,  inquit,  plantae  fimilem  ejfie  hunc  mundum,  fime  a 
natura  quadam  confilii  experte ,  at  augendi  fcf  procreandi  potentia  injlruda ,  regi  atque 
gubernari;  id  tamen  non  impedit,  ne  ortu  quodam  generatus  t?  ex,tio  obnoxius  habeatur 
?ab  initio  eius  usque  ad  exitum:,)  nec  idem  objlat ,  quo  minus  certa  quadam  b  con- 
Itanti  lege  ab  ortu  ejus  ad  interitum  adminiftrari  omnia  putentur,  ipfaeque  illae  eluviones 
y  cxulliones  terrarum ,  quae  nonnumquam  evenerint ,  vel  eventurae  fini  m  pofterum,  a 
naturae  ejus  moderatione  &  gubernatione  profici/ci  judicentur.  _  Sed  haec  ita  tamen  vo¬ 
lebant  accipi,  ut  in  illis  mundorum  converfion.bus  &  circuitionibus  quas  certis 
non  pofle  non  temporibus  evenire  ftatuebant,  cunfta  eflent  «im&iKxzG,  feu  pror- 
fus  illis,  quae  ab  infinito  tempore  fuiflent ,  futuraque  eflent  in  omnem  aeternita¬ 
tem  ,  aequalia.  Qua  quidem  de  re  copioflus  alias  exponemus. 

K  YYYTV  Ceterum  quatuor  iftae,  quas  adhuc  defcripflmus,  adverfus  Deum 
difnutantes  familiae  tot  inteftinis  litibus  agitantur ,  ut  in  mutuas  fingulae  caedes 
&  vdnera  ruant  neque  male  regnum  tenebrarum  m  femet  ipfum  faeviens  appel¬ 
lari  oueant  OuancaDeum  omnes  contentione  oppugnant,  tanta  in  femet  ipfas 
invicem IndigMtione  ardent.  Quamobrem ,  fi  placeret,  uberiori  impietatem  ad¬ 
verfus  Deum  reprimendi  labori  fuperfedere ,  atque  quatuor  filas  fedlas  inter  fe 
committere  tantum  ut  mutuis  caderent  telis  &  mlibus ,  pollemus.  Principio, 
quae  Democriti  &  Jnaximandri  deditae  funt  fems,  feftae  Stoicae  &  Stratomcae 


(i)  Boethum']  Vide,  quae  de  hujus  fententia 
fupra  diximus  ai  §.  29.  Ex  quibus  patebit ,  nullo 
jure  deteriorem  ceteris  exiftimari  Stoicis  Boethum 1, 
aut  inter  Dei  contemtorcs  referri.  At  pro  mundi 
Stoicum  hunc  aeternitate  ftetifle,  relictis  exuftio- 
nibus,  Philo  auttor  eft  Libro  hic  indicato  p.  9 47* 

yW  ^  narsitTi&'t  uifyi  cis/  tc.s 

Xraiixo*  Mf*xru  urt  5n'Aajr!e»,  Ttti  f*Tt" 

p  5  v'  TTfOi  Siuripo'  Joyf** 

Vo  *  StWectri*'’  &  *«>toS  7, IrofAolTiTco  *  BoS- 

tkus>  Pofidonius,  Panaetius  ,  Viri  Stoica  doctrina 
valenti  (fimi ,  tamqum  correpti  Numine ,  onvftis  exu- 
riinnihus  £?  inftmrationfbus ,  transfugerunt  ad  divi- 
iius  de  mundi  incorruptibilitate  placitum,  interjec¬ 


tis  nonnullis,  Philo  quoque  p.  952.  Boethi  affert  ar¬ 
gumentationem  ,  qua perfuaderi  fibi  paflus eft,  mun¬ 
dum  aeternum  efle.  In  ea  hac  primum  locum * 
quod  omittere  nequeo,  occupat:  Si  mundus  ej);t 
genitus,  aut  interiturus  eft,  de  nihilo  fiet  ^aliquid; 
quod  nemo  Stoicorum  probat.  £«’  fi 

6  ,  c’«  ra  jt*! i  «ii  ri  ysrijirir*»  *  ®T,f  Ttii 

Xr  mxc7i  itToiruT*)**  t  imi  otici  r*  Cetcttwn,  hanc  'P 

fam  fi  lcgiflfet  Boethi  demonftrationcm  Cudworthus* 

Inulto  de  homine  fenfiffet  benignius  ,  nec  a  fc  ^ 
petrafiet,  ut  crederet,  Delboftem  fuiffe  Boethi  ’ 
Dei  enim  magnifice  collaudat  providentiam ,  et  v  - 
ideo  pugnat  pro  mundi  aeternitate,  quod  Deus, 
muudu^interiret,  a  procuratione  rerum  omm*® 


§•  34-  Gravi ffime  inter  fe  pugnant  quatuor  Athetsmi  format.  19  r 

fcholae  fe&atores  omnino  interimunt  &  conficiunt.  At  hi  viciffim  fummam  illis 
cladem  &  interitum  comminantur.  Illi  quidem,  quos  primo  nominavimus,  iners 
pondus  brutamque  &  rudem  materiam  ,  in  qua  nihil  vitae  fenfusque  fit ,  rerum 
omnium  initium  &  parentem  effe,  pugnant:  vitam  vero  omnem,  fimiliter  ac  qua¬ 
litates  ceteras,  &  nafci,  &  obire  rurfus  ,_feu  inter  ipfius  materiae  affeftiones  re¬ 
ferri  debere,  putant:  vim  denique  efficientem  omnium,  quam  naturae  reliqui 
indfe  dicunt,  rem  efle  jocularem  &  commentitiam  arbitrantur,  quae  non  multo 
minus  terroris,  ac  ipfe  Deus,  hominum  objiciat  mentibus,  &  tantumdem  tamen, 
quantum  ipfium  Numen  fupremum,  controverfiae  habeat.  E  contrario  poflerio- 
res  totam  difciplinam  luam  huic  uni  committunt  fundamento:  Eft  in  materia  vita 
quaedam  aut  percipiendi  facultas  natura  infita.  Quare  fieri  ulla  pofle  ratione  ne¬ 
gant,  nili  quis  vim  ejusmodi  vitalem  materiae  attribuat,  ut  rerum,  quae  in  hoc 
inundo  eveniunt,  rationem  reddat,  motus  principium  &  originem  demonfiret , 
confentientis  illius,  quam  in  rerum  natura  confpicimus,  coagmentationis  cauflas 
oftendat ,  animalium  denique  &  hominum  naturam  &  indolem  explicet. 

Singulas  fi  deinde  accedamus  fedtas,  quae  fub  binas  hasce  clafles  fubje&ae  funt  , 
nihil  minus  controverfiarum  &  rixarum  deprehendemus.  Rident  Democriti  fecba- 
tores  formas  &,  qualitates  Anaximandri ,  longeque lapiendus  facere  dictitant  eos, 
qui  divinam  mentem  res  omnes  ex  nihilo  produxifle,  &  in  nihilum  olim  conver- 
furam  efle,  cenfieant,  quam  hos,  qui  formas  iftas  ex  nihilo  fine  ulla  caufla  fieri, 

&  in  nihilum  abire  fiomnient.  Contra,  qui  Anaximandri  fiequuntur  difciplinam ,  in 
Democriti  difcipulos  &  atomorum  curatores  graviter  invehuntur  :  quos  quidem ,  144 
poflquam  bilem  omnem  in  qualitates  &  formas  effuderunt,  nihilque  intentatum 
omiferunt ,  ut  fine  ope  &  auxilio  illarum  eventorum  naturalium  origines  &  cauflas 
explicent ,  poflremo  perfpicue  docent ,  ebriorum  inftar  ,  praecipites  ad  easdem 
formas  ferri ,  ipfa  eos  ad  extremum  neceflitate  cogente,  ut  ad  formas  &  qualita¬ 
tes,  tamquam  ad  facram  anchoram,  confugiant. 

Non  minora  inter  Stoicos  &  Stratonicos  vigent  certamina.  Illi  Stratonicis 
hoc  primum  vitio  vertunt  ,  quod  fingulas  rudis  materiae  particulas  &  atomos  fa- 
pientiflimas  faciant,  falli  nefeias,  nulliusque  rei  ignaras,  &  ratione  tamen  eas  pri¬ 
vent:  quo  nihil  delirum  magis  aut  dementius  fieri  &  cogitari  polle  ,  clamant. 
Deinde  mimquam  fore  contendunt,  ut  Hylozottae  expediant,  quid  fit,  cur  totius 
fcniverfitatis  materia  non  aeque  poflit  una  cognatione  quadam  continuari  &  con- 
fpirare  ,  atque  fingulae  ,  quibus  hominis  aut  animantis  corpus  confiat ,  particu¬ 
lae, 

eadem  ceterum  demonftratione  patet,  refte  fupra 
a  nobis  Beiithi  huius  decretum,  quod  Laertius  re- 
fert,  expolitum  eiTe ;  Mundus  non  eft  animal.  Nam 
non  obfcure  rejicit  Stoicorum  fententiam ,  Deum 
animam  effe  mundi,  putantium^  j ,  ait,  t3 

T~c’  •t  TiMirrtti  i  Ex  mente  ad~ 

verfariortm  (  noi>  igitur  ipfius  )  mundi  Deus  eji  ani¬ 
ma.  Quare  *  nili  multum  fallor,  hunc  Boethum  cx 
eorum  oportet  eximere  numero,  qui  proprie  Athei 
nominari  debent. 

(0  Qw  fupra  ]  Yid.  fupra  f.  26.  &  qua* 
ibi  monuimus. 

CO  Ex^ 


CCilaturas  foret.  Digna  funt,  de  quibus  nonnulla 
djicum,  philofophi  verba,  ne  diutius  in  eo  tan- 
,*  «.mtms  macula  taceat  “£«,  inquit,  e*  W. 

PV"  „•  „r-  ;  0li(  „fi. 

fjbY.rroT’  u*of0s' 

f  T  \**i*  £  ru, cf*  rxr',0 , 

,  xj  f.  ait  t  it >)3if  «iVnv  f  xv~t£  *-ns 

xj  lUjtrvpuTM?!* ,  6c  quae  fe¬ 

runtur.  Praeterea  ,  J'  exurentur  omnia ,  quid  in- 
terhn  Deus  faciet  nihilne  omnino ?  quod  merito  mi- 
Tetllr  aliquis.  Nuv.e  enim  iftpicit  ftngula ,  paternam 
curam  gerens  rerum  omnium ,  &?,  ut  verum  fate  a- 
nur  aurigae  mere  gubtrnatorisque  regit  £?  guber- 
unv**rf».  I  lura  ejus  generis  ibi  difputat.  Ex 


jp,  Oraviffime  'pugnant  inter  fe  quatuor  Jtbeistni  formae.  Caf.  III.' 

he  ut  qu;d  obdet,  ne  tota  moles  materiae  unam  habeat,  ut  animalium  corpo¬ 
ri'  ’  contendentem  &  rationis  compotem  vitam,  per  quam  totus  mundus  animal 
nuoddam  fi  ve  Deus  fiat.  Rurfus  Stratonici  negant  Stoicos  ullam  afferre  caudam 
poffe,  quare  mundus  hic,  cui  vim  genitricem  attribuant,  non  etiam  vitam  len¬ 
ius  &  rationis  compotem  habere  queat,  aut,  quod  idem  ed,  cur  rerum  natura 
pro  planta  potius,  quam  pro  animali ,  habenda  lit.  Addunt,  quemadmodum  am- 
lnac  fentientes  brutorum  animantium,  &  illae  rationis  compo  s,  qui  us  va  * 
homines,  ab  una  gignente  &  fingente  anima  ,  quae  totum  occupet  mundum  ma¬ 
nare  no.ffmt ,  id  neminem  unum  comprehendere  poffe  mortalium.  Denique  nuba- 
ri  Stoicos  monent ,  quum  totum  quidem  mundum  vitae  participem  efle  dicunt,  at 
lingulas  ejus  partes  propria  gaudere  vita  negant :  i aeque  enim  id  fapienter  affeve- 
rarf  ac  ii  quis  totum  quidem  mundum  nigrum  efle  &  candidum  contenderet,  nul¬ 
lam  vero  ejus  partem  nigroris  aut  alboris  aliquid  habere,  continuo  fubjiceret.  Ex 
quibus  podremo  conficiunt,  tam  eos  inter  Stoicos,  qui  ajunt,  efle  Deum,  quam 
cos  ,  qui  negant ,  verbis  tantum  mentes  corporis  expertes  tollere  ,  reapfe  vero 
relinquere:  unam  enim  limplicemque  vitam,  quae  omnia  corporeae  hujus  umver- 
fitatis,  difperfa licet,  membra  agitet  &  animet  non  poffe  aliam  efle  quam  na¬ 
turam  ab  omni  concretione  liberam  :  totam  videlicet  hanc  vitam  in  toto  efle,  at¬ 
que  quamlibet  ejus  partem  ciere  &  moderari,  nec  tamen  in  ulla  parte  feparatim 
verfari  &  exfidere:  quodfi  enim  in  ulla  parte  feparatim  effet,  non i  una  foret  a  , 
verum  varia  &  multiplex.  Haeccme  omnia  quid  ,  quaefo  ,  docent  nos ,  quam 
impietatem  erea  Deum  deforme  quoddam  ac  quadriceps  mon (Irum  efle,  quod  ae¬ 
ternas  in  femetipfo  alat  inimicitias ,  Ungulis  capitibus  reliqua  vulnerantibus,  la- 

Quamvis  fitem^Tquod  vidimus,  inteflinis  litibus  &  rixis  hae  quatuor  fa6ho* 
nes  Deolnim  cae  femetqiPfas  conficiant  &  enecent  nec  ulla  tantae  virtutis  fepta 
fif  &  munka  rationibus,  ut  cuiquam  fanae  mentis  formidinem  injicere  queat;  fi 
lit  (X  munita  rationio  ,  &  comparentur ,  alias  fatendum  efl  alus  munitiores 

S^aUdlores  videri^  Principio,  quas  Anaximandri  turba  adfeifeit ,  formae  &  qua- 
re  vera  diflinftae ,  praeclarum  aliquid  nihil funt ,  cujus  nemo 
unts  vim  &  naw  amaflequitnr.  Neque  patet,  quanam  fpecie  vel  colore  genus 
hoc  conTendere  queat,  fieri  nullo  modo  poffe,  ut  vera  fint ,  quae  de  divina  mea¬ 
te*  omnia,  &  ad  nihilum  rurfus  redigente  traduntur  quum 

tamen  ipfum  formas  illas  natura  de  nihilo  prodire ,  &  m  nihilum  abire,  fentia it. 
Democriti  deinde  difciplina,  quae  multo  ingeniofius  Anaximandri  conflhum  exorn 
vit,  nec  modo  majorem  ei  doctrinae  ornatum  comparavit,  verum  etiam  tam  fci 
te  fcenam  inftruxit  omnem,  ut,  quae  nulla  funt  in  fe ,  alicujus  tamen  viderentur 
ponderis  &  momenti,  rationem  illius  univerfam  abforpfit  fere  ,  &  in  long 
formam  convertit.  Quare  evenit,  ut  multis  jam  abhinc  feculis  omnem  Anax. 
mandri  fubtilitatibus  &  difputationibus  dignitatem  &  famam  detraxerit , 
re  imperium  obtinuerit.  Quod  quidem  argumento  efl,  multo  mag.s  haber.  ipe_ 
ciei  ac  probabilitatis  Democriti  cum  Deo  conflictum ,  quam  quae  Anaximander 


§.  34*  Dcmocriticus  &  St  r  atonicus  Jtbeisnius  ceteris  validiores  funt .  19$ 

terique  Hylopathici  in  aciem  adverfus  divinam  naturam  eduxerunt. 

Quod  ad  binas  attinet  reliquas  impietatis  formas ,  (1  quidem  ulla  elt  cum  mate¬ 
ria  vita  per  fe  connexa ,  nulla  re  alia  interveniente,  fequitur,  hanc  vitam  non  ali¬ 
ter  in  ea  efie,  atque  reliquae  omnes  qualitates  corporeae  funt  in  corporibus,  fic 
ut  una  cum  ipfa  dividi  queat  materia  ,  ac  in  qualibet  ejus  parte  feparatim  refideat 
&  inhaereat.  Atque  fic  fentiunt  illi,  quos  Hylozoitas  appellavimus.  Verum  his 
oppofiti  Athei  Stoici  unam  tantum  in  tota  mundi  materia  fufpicantur  efie  vitam , 
neque  quamlibet  materiae  hujus  partem  propria  &  peculiari  vita  praeditam  efie, 
fibi  perfuadent.  Ex  quo  manifeftum  efl ,  eos,  non  fecus  ac  reliquos  Stoicos,  qui  145 
Deum  putant  efie ,  vitam  iftam  in  qualitatibus  &  formis  corporeis  numerare  non 
pofle ,  fed  ut  naturam  nihil  concreti  &  corporei  habentem  fpe&are  debere.  Qua 
quidem  ratione  fua  ipfimet  evertunt ,  quae  antea  jecere  ,  fundamenta.  Igitur 
Stoicos  hos  impietatis  confultos  fi  Stratonicis  virtute  &  robore  inferiores  efie  fta- 
tuamus,  nil  decernemus,  praeter  id,  quod  ex  his,  quae  modo  monuimus,  per- 
fpicuum  &  apertum  efi:. 

Sic  ergo  rationem  concludamus ,  necefle  efl ,  ex  quatuor  illis ,  quae  Deo  bellum 
denuntiant,  difciplinis,  quarum  declaravimus  indolem  &  rationes,  Democriticam , 
quae  atomis  abutitur,  &  Stratonicam ,  quae  vitam  aflignat  materiae,  ceteris  prac- 
fiabiliores  &  validiores  videri.  Schola  Democritica  in  eo  principes  &  antiquiflimos 
atomorum  flatores  imitatur ,  quod  de  natura  corporum  re£te  fentit ,  idque  mokm 
definit  efie  refijl entem ,  nec  ullius  vitae  participem.  Sed  eadem  pro  certo  fumit, 
praeter  corpora  ,  nullas  efie  in  orbe  terrarum  naturas.  Ex  quo  fit ,  ut  vitam  & 
intelligentiam  ,  qua  vel  belluae  fruuntur  ,  vel  homines  gaudent ,  ex  flupida  & 
inani  materia  nafci ,  &  in  eamdem  reverti  decernat.  ]NTegatvero,  id  ita  fieri, 
ut  formae  &  qualitates,  quas  Anaximandri  fe&atores  amant,  generentur  ;  contra 
ex  atomorum  contextu  quodam  aut  lingulari  magnitudinis,  figurae,  fitus,  &  mo¬ 
tus  coagmentatione  id  omne  proficifci  opinatur  ,  quod  yitae  &  rationis  nomine 
indicamus,  fic  ut  omnis  ejus  ratio  in  motu  exteriori  particularum  legibusque  ma¬ 
chinalibus  conflitui  unice  debeat.  Atque  hanc  rem  non  ita  pridem  doccifijmus 
(&)  Exercitationis  epifiolicae  au£tor  ,  quem  nunc  reverendifiimum  veneramur  epifco- 
pum ,  pulcre  ac  ingeniofe  &  animadvertit  &  profligavit.  Contra  Stratonici  aut 
Hyhzoitae  bene  ac  praeclare  obfervant ,  fieri  nulla  ratione  pofle,  ut  ex  motu  par¬ 
ticularum,  ad  legum  mechanicarum  normam  inftituto,_vita,  fenfus,  &  cogitatio 
pxoriantur ,  fallique  vehementer  propterea  ,  qui  materiam  vitae  omnis  &  motus 
inanem  parentem  &  au&orem  fibi  harum  rerum  efie  fingant;  quaerendam  potius  in 
hac  univerfitate  naturam  efie  aliquam,  in  qua  haec  per  fe  inhaereant,  &  infint  na¬ 
turaliter.  Verum  quoniam  itidem  non  dubitant  affirmare  ,  extra  materiam  nihil 
omnino  rerum  exfiftere,  ideo  materiae  depravant  notionem,  eamque  temere  cum 
vita  mifcent  &  confundunt.  Vitam  fcilicet  &  materiam  uni  attribuendam  efie 
Putant  naturae,  omnemque  materiam  per  fe  &  naturaliter  vivere,  percipere ,  ac 
intelligere,  etfi  ratio  illi  defit  &  confilium ,  dictitant:  quod  ad  rationem  vero  at¬ 
tinet,  fenfum,  &  intelligentiam,  quales  funt  in  animantibus  ,  eas  fortuito  dicunt 

ex- 

Pendicula  ad  calumnias,  al  eodem  tJoblio  in  fex  do -  tnp.  3.  p.  225./  in  co  elaborat  ail&or,  ut  ex  mente 
TU!*1**?  nuPerrin'e  in  ou&orem congeftar, refponforia.  Hobbefii fenfum,  imaginationem  .folertiam ,fagaclU'1' 
ineeni;*7*  8'  H.UJUS  libri>  'm  <lu0  ma8na  certe  vis  tem in  hominibus &bclluis  nil ettQ,niCimotumlocatem 

k  »  nec  minor  apparet  eloquentia,  Sett.  IV.'  cum  rcd&ione  oftencTat ,  haneque fefitentfamreienaf. 


Cai\  III, 


*0,  Uter  que  igitur  debellari  meretur , 

cxfiftere,  quando  naturalis  illa,  qua  polleat  materia,  vita  certa  modo  in  corpori’ 
bus  anificiofe  dispofitis  temperetur.  .  ,  .  .  . 

Quae  quum  ita  lint,  fic  nobis  perfuafum  eft:  fi  binae  hae  impietatis  erga  Deum 
formae,  quas robtiftiores  videri  ceteris  diximus ,  dignitate  fua  exuantur,  tum  uni* 
verfam  cohortem  eorum  ,  qui  religioni  ftruunt  tendiculas  ,  debellatam .  fore. 
Omnis  enim  ut  omnino  reprimatur  contra  Deum  difputandi  fcabies ,  haec  duo  tan¬ 
tum  validis  communire  rationibus  oportet :  Primum  :  Vitam  &  mtelhgentiam 
„nn  effe  naturaliter  cum  materia  connexam.  Alterum  :  Quomodocumque  tandem 
"ners  &  ""materia  temperetur,  digeratur,  &  afficiamur ,  mullo  tamen  modo 
fieri  pofle  ut  in  ca  feiifus  oriatur  &  ratio.  Quotquot  nimirum ,  id  quod  ante 
iam obfervatum  a  nobis  eft,  Deo  inimici  funt,  ilii  corporibus  rerum  univerfita- 
tem  concludunt.  Atqui  haec  fententia  duplici  rurfus  more  poteft  defendi. .  Nam 
aut  vitam  licet  ftatuere  naturaliter  inhaerere  in  materia,  quae  vita  proptereanec 
generari  queat,  nec  exftingui:  aut  vero  vitam  nen  minus,  atque  reliqua  omnia, 
excepta  ipfa  materia  feu  extenfo  &  folido  corpore,  (t?jj  «.7 «©*)  fortuito  nafei  <$c 
.146 interire  ,  atque  ex  certa  quadam  materiae  provenire  temperatione.  Quocirca, 
qui  duo  illa t  quae  modo  nominavimus,  omni  controverfia  liberat,  nihil,  quod 
ad  impietatis  confutationem  &  debeUationem  conducit,  reliqui  facit:  quo  perfec¬ 
to  fequetur  ut  hoc  etiam  certum  &  dubitatione  vacuum  videri  debeat:  Deum 
naturam  effea  corporea  hac  univerfitate  prorfus  fecretam  &  femotam. 


k  XXXV  Tam  fi  HylozoHarum  expendamus  rationem  ,  qui  vitam  &  intelligen* 
tiam  naturaliter  inefle  in  materia  praedicant,  aut  materiam  fcnfu  carentem,  quam¬ 
vis  nullius  rei  fibi  confeia  fit,  nihil  carum  rerum  fugere,  quibus  apta  fit  &  idonea, 
praecipiunt ,  nefeio ,  an  quid  fieri  poflit  vel  excogitari  amentms  &  ineptius.  Certe 
tam  mcnftrofa  haec  videtur  dotant,  ut  pauciffimos  putem  tantum  habere  teme¬ 
ritatis  &  profanae  levitatis,  quantum  ad  eam  aequo  animo  ferendam  &  recipien¬ 
dam  fufficit.  Ouamobrem  numquam  inde  ab  jpfis  initiis  fuis  nobilitatem  quamdam 
adepta  eft,  tamque  paucos  reperit  tutores  ac  vindices,  ut  pro  defperata  paene  at¬ 
que  orba  fuerit  habita.  Nullum  omnino  fcnptum  exftat  aut  monumentum  m 
quo  difciplina  haec  aperte  defenfa,  probata  artisque  &  fcientiae  donata  fit  ha¬ 
bitu.  Nec  ego  genus  hoc  ab  inferis  revocaffem,  locoque  quodam  hoc  tempore 
inter  difdplinas  Deo-adverfas  collocaffem,  mfi  Stratonis  compenffem  fpintum  non 
ita  pridem  «affati  coepiffe  inter  nos,  atque  effe  inter  eos,  qui  Deum  averfan- 
tur,  quibus  commenta  illius  hominis,  quoniam  atomis,  propemodum  diffidunt,, 
novum  ruentis  impietatis  fulcrum  videantur  ,  fc?  tamquam  fpes  altera  Trojae . .  Certe 
non  pauca  fibi  pollicentur  de  hac  difciplina,  quam  defperaus  opibus  fuis. auxilio 
venturam ,  collapfisque  Atheorum  rebus  medelam  effe  allaturam  fperant. 

Quod  ad  alteram  vero  attinet,  quam  Domocriticarn  appellavimus,  familiam,  hoc 
ea  quidem  habet  laudabile,  quod  corpus  refte  definit,  idque  nihil  effe  dicit,  quam 
pondus  refiftendi  facultate  praeditum.  Quam  quidem  fi  premamus  defcnptionem 
diligentius,  non  hujus  modo  controverfiae  reperiemus  exitum,  verum  etiam  mulca 
extricabimus  alia  ,  _  quae  philofophis  moleftias  &  difficultates  commovere  folenc. 
Quare  etiam  viginti  jam  faecula  difciplina  ifta  in  orbe  terrarum  ^in  primis  viguic , 
nuiltisque  voluminibus  olim  &  iUuftrata  ,  &  in  formam  artis  redacta  eft.  Noftra 
«yero  aecate  quum  phyfices  illud  genus ,  quod  ex  figuris  &  corpuffiuiis  rerum  na* 


§•  3?- 3  &  Omnes  tamen  Atheorum  feclae  confutabuntur.  ipj 

turalium  reddit  cauffas ,  renafceretur ,  eadem  fimul  in  lucem  revocata  ,  orbique  I 
litterato  exquifitae  fapientiae  &  reconditae  philofophiae  nomine  commendata  eft.  | 
Nos  quo  minus  hoc  in  loco  cum  utraque  illa  fetla.  fimul  confligere  queamus, 
haec  in  primis  impedit  ratio,  quod  verendum  fit,  ne  formulas  &  fermonis,  quo 
uti  folent,  genus  mifceamus,  taleque  certamen  inter  eas  exhibeamus,  quale  meer 
filios  a  Cadmo  fatos  exflitifle  quondam  ,  poetae  canunt ,  quos  femet  *ipfos  ftatim 
confecifle  &  trucidafle  narrant,  Quamobrem  noflrum  erit,  Demo  criticam-  primum 
difciplinam  omni  ope  aggredi.  Namque  haec  una  prae  ceteris  omnibus  non  modo 
dignitatis  aliquam  habet  Ipeciem,  verum  etiam  fola  publice  litem  intentat  homini¬ 
bus  reliquis,  neque  fecus ,  ac  fuperba  quondam  Phililtaeorum  gens»  viventis 
Dei  copias  ad  praelium  provocat.  Haud  tamen  prorfus  alteram  negligere  animus 
eft.  In  extremo  enim,  quod  inflituirrius ,  volumine,  five  ultimo  ejus  libro,  quo 
&  veram  hujus  univerfitatis  rationem  explicabimus.,  &  Deum  efle  concretione 
.omni  vacuum  ollendemus,  in  eo  diligenter  elaborabimus,  uc  falli  eos  vehementer 
appareat,  qui  vitam,  confi!ium,&  intelligentiam  naturaliter  in  materia  vel  corpo¬ 
re  inefle  praedicant ,  re£te  vero  atque  ordine  fentire ,  qui  haec  naturis  corpore  va¬ 
cuis  unice  propria  efle  ftatuunt. 


XXXVI.  Quod  his  autem  binis  difciplinis  bellum  in  primis  indicere  flatui* 
mus,  idcirco  ullam  aliam  hujus  generis  a  nobis  inta&am  dimiflum  iri,  neminem 
fibi  unum  perfuadere  velim.  Namque  univerfis  diem  dicemus,  quando  ad  fecun¬ 
di  Atheorum  argumenti  confutationem  perventum  erit:  quo  quidem  loco  id, 
quod  omnes  adfcifcunt ,  fcicum  convellere  decrevimus:  Materiam  vita  fentiente 
deftitutam  ,  vel  etiam  rudem  molem,  nullius  rationis,  con  filii',  &  intelligenciae 
compotem ,  res  omnes  effecifle  &  produxifle.  In  depulfione  quarti ,  quod  in 
Deum  immittunt,  teli  breviter  argumenta  fiflemus ,  quibus  uti  folet  ratio  ,  ut  na-  1 
turas  exfiflere  doceat  fimplices  &  apertas.  Tum  ad  quintae  rationis  ubi  progre¬ 
diemur  explorationem,  Anaximandri,  quam  ibi  explicabimus,  difciplinam,  in  qua 
Prima  veluti  videas  impietatis  lineamenta,  rudemque  &  inchoatam  formam,  ever¬ 
temus.  Ad  fexti  argumenti  confutationem  delati ,  quantum  aetate  fuperet  illo- 
rum  difciplina ,  qui  ex  atomis  contra  Deum  difputant,  eorum,  quos  Hyhz oitas  no¬ 
minavimus,  do&rinam  ,  planum  faciemus.  Poftremo  ,  ne  quid  intermittamus, 
quod  ad  penitus  proflernendam  eorum  cauflam ,  qui  vel  mundum  femet  ipfum  fa¬ 
bricatum  efle,  vel  materiae  vitam  inhaerere  naturaliter,  opinantur,  conducere 
au.c  c°nferre  queat  aliquid  ,  intexemus  hoc  loco  Angularem  &  copiofam  de  geni - 
Vlce 'naturae  vita  difputationem.  In  qua  quidem  primo  veram  ejus  vitae  indolem 
explicare  Audebimus :  deinde  vero,  quantum  utriusque^  quam  diximus,  fe&ae  pa¬ 
troni  a  retia  ejus  notione  declinent,  quamque  femet  ipfos  decipiant,  dum  fub 
ejus  latere  volunt  umbra,  explanabimus.  (/)  Hujus  autem  paullo  longioris  di- 
greflionis  f umma  capita,  quoniam  vix  commode  in  ipfo  capitis  hujus  argumento 
poterant  exhiberi ,  conjuntlim  oculis  lectorum  objiciam ,  ubi  finem,  capiti  fecero. 


0)  Hujus  autem]  Mihi  vero  multo  fatius  & 
Opportunius  vifum  eft,  hanc  de  natura  genitrice 
^JJertationm  ab  hoc  capite,  cum  quo  nihil  coni* 


mune  habet,  ieparare,  argumentum  que  ejus  prae» 
mittere. 


Bb  2 


DISSER- 


dissertatio 


NATURA  GENITRICE. 

argumentum. 

I  'Kjeque  illi  Athei ,  qui  vitam  inejje  in  materia ,  nec  hi ,  qui  vim  quamdam  gignen* 
^  fff/n  /«  rerum  natura  verfari  cen/ent ,  ideo  condemnantur ,  naturam  quamdam 
ordine  &  via  procedentem ,  anf  ute  quoddam  genus ,  ab  animalium  vita  difiinCtum,  pro- 
pugnant  effie  in  hac  univerfitate.  Verum  illi  non  motio  Athei ,  qui ,  corpusculis  nixi  Deum 
tollunt ,  mW/  naturam  ferre  nolunt ,  fed  etiam  eorum  nonnulli ,  4«*  Domi  profitentur  ; 
aui  fortafjis  plus ,  gnaro  ratio  &  Pietas  permittunt  ,  mechanicorum  praeceptis  &  to- 
L/  favent  $  II  Oai  «afnraro  repudiant  fSrtcem  aut  genitricem  ,  1///  anf 
tueri  debent,  omnia  fortuito,  mechanica  lege  &  necejfitate  accidere ,  w»  /)««B 
«p/am  fcr*  mariroari  pulicis ,  mufeae  ,&  pediculi  cujusvis  corpus  futs 

manibus  fabricari.  Leges  enim  &  manda, a  divina  /emet  tpfa  exfequi,  aut  cauffiae  rerum , 
quae  in  hoc  orbe  contingunt ,  efficientes  nullo  effie  modo  pojjunt.  i  III.  Qut  res  omnes 
fortuito,  fola  materiae  commotione,  accidere  putant,  ilh  tfi  m  Janam  rationem,  (fi  tn 
iorum  n/um  ataue  religionem  peccant.  Multa  enim  fiunt  ,  non  modo  legibus  tnecba - 
nicis  fupericral  verum* etiam  illis  contraria  Qui  Deum  profitentur,  (fi  ad  leges  ta¬ 
men  mechanicas  femoer  confugiunt,  h,  Deum  faciunt  otwfum fortuitarum  materiae  commo¬ 
tionum  fpeSatorem ,  fa pieJiamque  ejus  nullius  effie  f rudus  e?  utilitatis  cenfent.  Jriftote- 
lis  prudens  judicium  de  mechanicis  illis,  qui  cafui  &  for  unae  committunt  omnia  Ridiculi 
funi,  qui  contendunt,  philofophiae  nullas  alias  rationes  effie  proprias,  quam  mechanicas  &■  ex 
materia  duftas.  $.  IV.  Neque  divina  majejlate  dignum ,  neque  rationi  videtur  ejfe ennjenta- 
neum ,  Deum  ipfum  omnia ,  nulla  re  alia  interveniente ,  machinari  &  fabricari  ita  ut  na¬ 
tura  nihil  plane  faciat ,  totaque  quiefeat.  Eadem  fent entia  ex  eo  refellitur,  quod  gradatim  , 
tarde ,  ac  lente  cuntta  fiunt  in  rerum  natura,  &  quod  varia  in  ea  vitia  &  errores  admittun¬ 
tur.  Materia  certe ,  refijlens  nonnumquam  a  via  deflectens ,  fatis  docet ,  cum ,  a  quo 
agitatur  ef  temperatur,  non  ejfe  fumma  poteflatc  praeditum.  §.  V.  Igitur  concludi  debet , 
effie  in  orbe  genitricem  aliquam  naturam ,  qua ,  tamquam  injlrumento ,  divina  providentia 
utatur  in  difponenda  ordinandaque  materia.  Eam  tamen  afublimiori  quadam  providentia 
regi  &  gubernari,  fentiendum  eft ,  quoniam  ita  conjlituta  ejl  haec  natura,  ut  cum  deletili 
aut  judicio  nihil  agere  queat .  Leges  motus ,  quas  mechanici  tmprejfas  effie  materiae  conten¬ 
dunt,  nihil  funt,  quam  ejusmodi  natura  procreatrix.  §•  VI.  Optimi  quique  omniurn  aeta¬ 
tum  philofopbi,  Ariftotelcs,  Plato ,  Empedocles,  Heraclitus ,  Hippocrates ,  Zeno,  far  a- 

celfii  fectatores ,  naturam  ejusmodi  effectricem  effie ,  concedunt.  Anaxagoras,  et lamfi  aper¬ 
te  profiteretur ,  Deum  ejfie,  tamen  fevere  ab  Arijlotelc  ac  Platone  objurgatus ,  &  impa^ 
trae  fildi  a  f 1  ppedita  re  vifus  efl  non  alia  de  cauffia ,  quam  quod  cauffis  me  famis  £?  ex  mate- 
.ria  fumtis  plus  uteretur  i  quam  finalibus,  Quare  pbjfici  ^  AJtrmmi  pknque  aetate  P  ' 


ARGUMENTUM.  jp? 

tonis  fuerint  Meis  mi  pofiulati.  g.  VIT.  Natura  procreatrix  non  e fi  occulta  qualitas ,  ve* 
rum  unica ,  quae  intclhgi  pote  [i ,  caujfa  ordinis ,  confiantiae,  &  pulchritudinis  hujus  univer - 
fitatis ,  qua  nihil  in  hac  tota  reruin  natura  admirabilius  &  majus,  eft,  Qui  Deum  profiten¬ 
tur  ,  £*?  caujjis  unice  mechanicis  utuntur ,  caujfam  tantae  rei  nullam  reddere  valent:  contra 
Deum  ficu  infinitam  mentem  frujlr a  &  omni  fine  fructu  fc?  utilitate  in  pbilofophiam  fuant 
introducunt.  §.  VIII.  Duo  nos  hic  declarare  oportet.  Primum  vera  notio  naturae  geni¬ 
tricis  explicanda  efi :  deinde  oflendendum ,  quantopere ,  qui  Deum  ejfe  negant ,  notio- 
nem  perverterint.  Arifioteles  primo  hanc  naturam  jubet  concipere ,  tamquam  artem  quam¬ 
dam,  fua  vi  materiam ,  in  qua  latet ,  temperantem ,  aut  uf  viventem  quamdam  harmo¬ 
niam. ,  in  inftrumentis  muficis  reconditam  ,  8*  fides  fine  ullo  impulfu  externo  incitantem. 
J.  IX.  Natura  genitrix  humana  omni  arte  duplici  nomine  praeftantior  efi.  Primum  ars 
humana  extrin/ccus  in  materiam  labor iofe ,  nec  fine  multa  moleftia  &  Jlrepitu ,  ag/7:  nafu- 
™  vero  interius  multo  facilius  ,  commodius ,  fcp  fine  turbis  opus  fuum  perficit.  Ars  humana 
mechanice  materiam  f ubi  git ,  at  natura  creatrix  magice  ac  vitaliter,  g.  X.  Secundo ,  etiam 
foc  natura  omni  arte  humana  praeftantior  eft ,  humani  artifices  non  raro  exitum ,  quem  fus¬ 
ce  per  unt  ,  reperirc  nequeunt ,  ideoque  anxie  conjultant  &  deliberant ,  &? ,  re  melius  putata ,  emerc- 
corrigunt ,  primum  fecerant.  At  natura  viribus  numquam  defiituitur ,  numquam  an¬ 
ceps  haeret  ac  dubitat ,  numquam ,  quae  femel  exfequuta  eft ,  tollit  &  emendat ,  a&f  curfum 
mutat.  Ipfi  humani  artifices,  dum  confultant ,  non  confultant  ut  artifices ,  fed  ut  homines , 
quos  ars  deficit.  Itaque  natura  ,  tametfi  non  deliberet ,  via  tamen  £?  arte 
*ari.  Ex  quibus  efficitur ,  id ,  guoi  alioquin  natura  dicitur ,  reapfe  divinam  artem  effe . 
§.  XI.  A7i&f7o  tamen  minus  natura  non  eft  ars  divina  pura  &  abftraft a,  fed  concreta 
materia ,  tamquam  corpore ,  conclufa;  ratio  merfa  &  confufa,*  non  divina  ars  archetypa , 
fed  cttypa.  Differt  natura  ab  arte  divina ,  uti  operae  diftant  ab  architeflo.  g.  XII.  //f  £/- 
'nutamen  rebus  rurfus  natura  humana  arte  inferior  eft.  Primo ,  tametfi  natura  certo  con - 
filio  artificiofe  agit,  tamen  ipfa  fines  fuos  non  intelligit ,  nec  rationem  novit  eorum,  quae 
facit.  Quocirca  cum  dclcftu  nequit  agere.  Differentia  inter  rationes  feminantes  &  fiden¬ 
tiam.  Natura  aemulatur  tantum  &  imitatur  divinam  artem  fea  f api  enti  am,  nec  magifira 
e.fi  ejus  rationis ,  ex  cujus  norma  operatur ,  verum  minifira  tantum  &  mandatorum  ejus 
fidelis  effectrix.  g.  XIII.  Docetur,  fieri  piffe,  ut  natura  fit  ejusmodi,  quae  arte  quidem 
cgat ,  at  ipfa  artem  illam,  qua  motus  ejus  reguntur ,  non  comprehendat ;  &  primo  quidem 
exemplo  habituum  muficorum.  Saltator  refert  artificiofam  naturae  vitam,  g.  XIV,  Idem 
fecundo  ex  brutorum  animantium  inftinftu  docetur ,  a  quo  illa  diriguntur ,  ut  fidenter  ar¬ 
ti  fici  of  e ,  utilitatis  &  boni  tam  fui,  quam  totius  orbis,  caujfa ,  agant ,  etiam  fi ,  cur  ita 
agant,'  nefdant.  Infinitus  hi  in  animantibus  brutis  vcfiigia  fiunt  divinae  fapientiae ,  itn - 
prefia  illis,  aut  futi  quoddam  in  illis  genus .  g.  XV.  /Utera  res ,  qua  natura  fictrix  infe¬ 
rior  efi  humana  arte ,  haec  eft ,  quod  haec  animali  <ruox*&r.rt  expreffaque  conficientia  ,  nec 
ipfa  percipit  fabt a  fua,  aut  illis  delectatur,  g.  XVI.  De  vocabulis  potius,  quam  de  re 
tpfa  ,  dimicant ,  qui  fdfdtantur  ,  utrum  haec  efficientia  naturae  fictricis  cogitatio  vocari 
debeat ,  nec  ne.  Conceditur  facile ,  illud  ,  quod  fataliter  movet  materiam ,  neceffario  hoc 
propria  quadam  virtute  facere  debere ,  a  locali  motu  diftinlta.  Verum  fieri  tamen  potefl , 
f  fimplex  quaedam  exfiftat  efficientia  vitalis,  non  vero  duplici  illa  virtute  praedita,  qua • 
™[n  habet  owcut&wn  fine  clara  &  difiincla  con/cientia.  Nihilo  tamen  minus  hanc  naturae 
vtm  certum  genus  quondam  cogitationis  fiupuhe  aut  fomno  opprffae  nominare  nil  impedit. 
\  XVII.  Exempla.  &  comparationes  ,  ex  quibus  intelligit ur ,  fieri  poffe  ,  ut  exfifiat  effi- 
TT^rcdam  vita-ls  j*ue  CWJ0U^icni  aut  cJa™  difc rtaque  confenfme  ac  conficientia . 
9*  aVI!I.  Matura  genitrix  nccjwnttr  6?  cogitato,  nec  appetitione  quadam ,  fed  fataliter, 

*  Bb  3  »»«• 


ARGUMENTA*  m. 

•  cg  Sympathetice  agit.  Divinae  leges  fatumque  illud,  quod  ad  materiam  pertinet* 
nnn  fiunt  merae  in  Dei  animo  re  fidentes  cogitationes ,  fed  principium  quoddam  efficax:  na¬ 
tura  vero  genitrix  verum  &  proprium  efi  materiae  J eu  mundi  corporei  fatum.  Explicatur , 
aaidfn  magicum ,  doceturquc ,  naturam ,  quae  magice  agit,  fataliter  quoque  &  fympatbe - 
Ucff  J.  XIX.  Genitrix  natura ,  fcwtf/S  <zrx  >  divina  8*  fatum  divinum,  non  ta¬ 

men  Deus  eft,  aut  Dea  ,  fed  res  condita  ex  inferiori  genere ,  Wf  ahter  ari  ficiofe  6?  r<*- 
tionaliter  agit ,  quam  formae  litterarum  compffitcie  fententiam  fundunt  pbilofopbicam  ,  aut 
quemadmodum  bipennis  vel  afeia  in  mana  periti  artificis .  Vita  genitrix  U  vegetativa  na¬ 
turae  infima  efi  omnium  vitarum  vita Jenticnie  inferior,  ipjumquc  mundum  corporeum 
providentia  multo  fiblimior  regit,  quam  natura  haec  genitrix.  §.  XX.  At  nihilo  tamen 
minus  quum  vita  fit  procreatrix  natura ,  corpore  vacare  debet.  Una  enim  eademque  res , 
auae  terfettum  continet  in  fe  exemplum  operis  f pedem,  atque  varias  fimul  difiantesque 
materiae  partes  uno  otlu  temperat ,  coercet,  ac  difponit ,  nudo  modo  corporea  effie  potefl. 
Ariftoteles  quidem  nusquam  explicate  tradit ,  utrum  corpoream  velit  effie  naturam,  aneor - 
tore  liberam  :  quod  etiam  nu  quam  de  anima  rationali  prodidit.  Sectatores  ejus  naturam 
volunt  effie  corpoream .  At  fi  germana  hujus  pbilofopbiae  fundamenta  fequamur ,  concludere 
oportebit,  naturam  corpore  vacare.  $.  XXI.  Quum  corpore  vacet  natura  procreatrix ,  ne- 
ceffe  eft,  eam  aut  effie  inferiorem  quamdam  facultatem ,  in  ipfis  animis  confcientiae ,  JenJus, 
&  rationis  compotibus  latentem ,  aut  vero  vitam  quamdam  per  fe  fubftftentem,  ammamque 
cx  inferiori  quodam  ordine.  Platonici  haec  duo  componunt :  cum  quibus  Arjjloteles t  eonf en- 
tit,  qui  naturam  aut  effie  partem  animae,  aut  non  fine  anima  pronuntiat.  §.  XXII.  Quod 
ad  animalia  attinet ,  genitrix  Ari flot  dis  natura  pars  efl  aut  inferior  quaedam  facultas  animae 
eorum  Effie  Archaeum  quemdam  J eu  naturam  genitricem  in  animantibus ,  quae  accidunt  illis , 
docent  Hanc  vero  ab  anima  torum  fejun&am  putare ,  id  vero  efi  praeter  nec  effit  at  em  finitu. 
multiplicare.  Anima  virtute  genitrice  praedita  princeps  efl  cauffia 
quamquam  aliae  quoque  cauffiae  id  faciunt  hac  tn  re  quod  fuum  eft.  §.  XXIII.  Praeter 
laturam  tremtricem  in  fingults  animalium  corporibus  inclufam ,  quae  corpora  animalium , 
non  fecus  ac  mundos  minores,  confiruit  &  fabricatur,  aUa  eft  generatu  natura  formatrix, 
rerum  umverfisatem  animans.  Haec  natura  fumUs er  ex  ‘i 

8*  inferior  potejlas  animi  munii  , /enfu  &  conficientia  praediti,  aut  aero <  res  quaedam  tlk 
animi  mundaJ fuijeSa.  §.  XXIV.  Ariftoteles  non  fetus,  ac  Socrates  &  flato,  cenfiui  , 

nos  Vitam  ex  vita  hujus  tmiverfttath  hauftam  habere,  quemadmodum  frigus  &  calorem  ex 
naturae  totius  frigido  £?  calido  ducimus.  Ex  quo  apparet ,  Anflotelem  pariter  credidtjje, 
mundum  tffe  animatum.  Atque  hoc  argumentis  minime  dubiis  confirmatur.  Ad  bina  An- 
fiotelis  effata  rc  fi  on  detur  ,  quae  contrarium  fuadere  videntur.  Primus  motor  Anflotelis , 
quem  immobilem  dicit,  non  efl  Anima ,  fed  perfecta  intelK genti  a ,  a  materia  omni  fieret  a • 
fed  hunc  tamen  motorem  Ariftoteles  unice  movere ,  ut  cauffam  finalem  ,  dijputat,  adjungens 
ei  animam  mundi  naturam  que  genitricem ,  ci  quibus  mundum  efficienter  moveri  vult.  e 
Ari  fiotelis  ifuur  natura,  ncc  mundi  ejus  anima  fupremus  Deus  funt.  Etianiji  tafs  no 
icq effiet  mundUnima  ,  qualem  fibi  Plato  &  Ariftoteles  finxerunt ;  nil  tamen  impedit  quo 
minus  natura  quaedam  fit  genitrix  ,  naturae  alii  multo  altiori  &?  exeetjhn  Jubdita- 
G  XXV.  Forte,  praeter  hanc  generalem  naturam  genitricem ,  aliae  quoque  Junt  partu » 
lares.  Stultum  quidem  eft  exiflimare,  Jingulas  herbas,  plantas,  fc? gramma  propriam  »  ■ 
Iere  naturam  formatricem:  nec  minus  abfurdum  eft  affirmatu,  terram  ejjc  animal.  / 'It  n 
tamen  obftat ,  quo  miram  arbitremur,  effie  communem  quamdam  in  toto  hoc ,  qui  aquav 
terra  conflat ,  globo  naturam  genitricem,  quae  plantas  omnes  (f  arbores,  mfuo  Quat  1 
genere  ,  formet ,  &  cunfila  illa  perficiat,  quae  legum  mactortaliUQ j  virtutem  ^exee^  ^ 


ARGUMENTU  M.  m 

%  XXVI,  Sequitur  altera  laboris  noftri  pars :  qua  docebimus ,  quam  turpiter  ac  perverfc 
Mei  illi ,  qui  ejfe  concedunt  naturam  ejusmodi  genitricem ?  notione  &  ratione  ejus  abutan- 
tur ,  repudiato  vero  Deo ,  naturam  illa-n  in  ejus  locum  /afficientes.  Primo  enim  naturam 
hanc  primum  &  fiummum  orbis  hujus  principium  ejfe  volunt ,  quae  infima  tamen  &  potire - 
tna  ejl  omnium  vitarum ,  nec  fecus  cx  majori  quouam  &  excelfiori  pendet  principio  natura¬ 
que  ratione  praedita ,  quam  Echo  ex  voce  pendet.  g.  XXVII.  Secundo  fenfum  &  rationem 
in  animalibus  nafei  judicant  cx  vita  naturae  fenfu  dcjlituta ,  fola  materiae  temperatione  & 
dfpofitme  organica.  Fieri  nulla  ratione  potejl ,  ut  ,  duplicatis  corporum  organis ,  una 
inde  vita  fimplex ^  &  conjcientia  vacans  duplex  fiat ,  £?  confidentiam  fenfumque  interiorem 
accipiat.  §.  XXVIII.  ierlio  perfectam  cognitionem  &  intelligentiam  vitae  naturae  tri¬ 
buunt  ;  quam  tamen  ipfi  non  negant  ab  omni  fenfiu  animali  &  conficientia  relictam  effe . 
$.  XXIX.  Poflremo  vitam  naturae  genitricem  totam  effe  putant  corpoream.  Hylozoitae 
enim  naturam  inadaequatam  ejfe  corporis  notionem  cenfent:  concludunt  enim  omnia  corpori¬ 
bus :  ufitatam  vero  Dei  notionem  nil  ejfe  exijlimanty  quam  inadaequatam  materiae ,  ex  qua 
rerum  conflet  univerfttas ,  notionem ,  quam  homines  perperam  pro  natura  habeant  per  fe 
conflante  ae  perfe&a ,  r er umque  omnium  caujfa.  g.  XXX.  Rationes ,  quare  in  primis  hac 
aetate  refelli  debeant  Athei.  §.  XXXI.  Duplex  genus  philofophiae  corpuscularis  in  lucem 
noflra  aetate  revocatum  cft.  Cenfura  philofophiae  Cartcfianae.  $.  XXXII.  Quamvis  con¬ 
futatio  argumentorum ,  quibus  Dei  pugnant  infores ,  ex  lege  rationis  ad  pofliemam  proprie 
pertineat  laboris  noflri  partem ;  caufifae  tamen  nobis  funt  graves ,  quare  aliam  ineamus  ra¬ 
tionem  ,  £?  pracpojlcro  procedamus  ordine  :  quod  quidem  excufatur.  g.  XXXIII.  Plato 
egregie  obfervavit ,  ut  in  Atheorum  partes  propendeant  homines ,  id  non  modo  criminum  fieri 
amore ,  fed  etiam  arrogantia  &  fuptrbia ,  quod  reliquis  hominibus  fapientiores  videri  quidam 
‘Velint,  g.  XXXIV.  Quum  tantopere fapientiam  &  rationem  fuam  jaftent  Athei ,  confien- 
taneum  cjl  rationi ,  ojlcndere  illis ,  argumentationibus  eorum  &  ratiocinationibus  nil 'fingi 
V°Jfic  levius  £?  futilius.  Speramus ,  demonftratum  a  nobis  iri ,  Jtbeos  nihil  ejfie  minus , 
qilam  Magos ,  omnesque  At beismi  formas  &  filultitia  laborare ,  &  ex  earum  rerum  genere 
€JUei  quae  fieri  nequeunt . 

trabit  omnino,  fi  quis  fibi  perfuaferit,  nos  propterea  tam  eos, 
qui  Stoicorum  nixi  praeceptis  ,  aggrediuntur  Deum ,  quam 
hos,  qui  Stratonem  fcquuntur,  ftulciciae  &  impietatis  condem¬ 
nare  ,  quod  vim  quamdam  genitricem  aut  vitam  aliquam  , 
ab  illo  vitae  genere,  quod  animalibus  inefl,  diverfam,  in  re- 
^  m  rum  verfari  natura  ftatuunt.  Illi  quidem  ,  quos  individua  de¬ 

lectant  unice  corpufcula  ,  ut  Deo  &  religioni  noceant,  vitam  hanc  inane  ducunt 
commentum  efle,  cui  nemo  fidem  queat  fapiens  adjungere.  Quos,  ut  ita  fen- 
tiant ,  metus  fortaffis  incitat,  ne  haec  res,  quam  Dei  aliquam  habere  vident  fi- 
^ilitudinem,  ipfi  fortaftis  Deo  viam  iuter  homines  muniat.  Nec  {a)  inter  noftri 
te™poris  philofophos,  qui  Deum  ceteroquin  profitentur,  defiunt,  qui  nihil  fibi 
.prorfius  rei  cum  ifta  vi  genitrice  volunt  die.  Verum  hi,  quum  omnes  e  rerum 

uni- 


(a)  Inter  noftri  temporis  pkUofophos'} 
Praeter  Thom,  Hobbejium ,  Renat.  Car 
®jus  afleclas  intelligi.  Sei  !:■  tum  quoque 
fl.vSa* Jtoatonhu*  alir ,  map\  \n  his  in  r< 
I -i  terulffc ,  alios  nulli  pepercillc  dili. 


ut  eius,  a  quo  difciplinam  acceperant,  fententias 
mollius  interpretarentur.  Vid.  Carteftus  ipfein  Prin¬ 
cipiis  philofi  p,  i,  3<5.  r  p,  37.  &  P.  111.  $.  2. 

P-  §0.  &c, 


W  «f 


200  Qui  naturam  genitricem  negant  5  Atbehmo  proximi  Juntl 

tfniverfitate  fines  audate  profcribant ,  nec  alias  rerum  efficientes  cauffiis  efle  ve¬ 
lint  ,  quam  philofophicas ,  materiam  nimirum  &  leges  motus ,  equidem  vereor , 
ne  aliqua  iflius  impietatis  parte  ,  quae  legibus  mechanicis  ad  tollendum  Deum 
abutitur  ,  contaminati  fmt :  certe  propius  ab  ea  videntur  abeffe.  Reapfe  enim 
negant ,  ullam  in  rerum  natura  caufTam  efle,  quae  confilio  &  certa  ratione  agat, 
ijiipfamque  ideo  divinam  efficientiam  ex  ea  ejiciunt.  Ex  quo  confequitur,  totum 
hunc  orbem  pulveris  quemdam  acervum  efle,  qui  fortuito  ac  temere  agitetur  ,  aut 
vitae  omnis  inanem  rudemque  molem,  in  qua  nulla  rationis,  fapientiae,  &  ingenii 
vefhgia  appareant.  Quidquid  materiae  relinquunt,  hoc  unum  efl,  quod  ceitam 
quamdam  motus  exterioris  menfuram  in  ea  produ&am  efle,  atque  ad  generaliorum 
quarumdam  legum  normam  confervari  ,  praecipiunt.  Atque  haec  omnia  illud 
Atheorum  genus,  quod  ad  Democriti  fefe  placita  applicuit,  fine  negotio  amplen¬ 
tur  ,  quoniam  fine  Deo  quoque  haec  materiae  evenire  &  accidere  polle  intelli- 
git/  \b)  Idque  Arifloteks  confirmat,  qui  (*)  hanc  fe&am  ait  mundum  totum 
componere  cm  auuxruv  fxavov  £  juev#W ,  ytkv  ,  cilvx»9  D  nxpirxM  ,  ex  cor¬ 

poribus  tantum  £?  unitatibus ,  ordinem  quidem  habentibus ,  at  anima  prorfus  vacuis. 

k  II.  Si  quis  naturam  quamdam  fi&ricem ,  quae  in  corporibus  formandis  non 
modo  ordine  &  via  progrediatur ,  fed  etiam  5 ,  ad  certum  finem  certoque 

con- 


(*)  De  coelo  Lib.  II.  Cap.  12.  (p*  <55<5.  T.  I.  Opp. ) 


( b )  Idque  Arijloteles ]  Res  alias,  haec  fcribens, 

meditatus  efle  videtur  vir  dodtus.  Nec  enim  Ari¬ 
jloteles  loco  illo  de  Democrito,  aut  ejus  difcipulis, 
verum  de  fe  ipfo  loquitur.  Poftquam  enim  de  ftel- 
lis  &  fidcribus  multa  utiliter  quaeri  &  difputari  pos- 
fe  dixerat,  fe  tamen  fidcra junice  fpeftaturum  efle, 
ut  corpora,  fubjicit.  inquit,  «j  sr*p i  rupi- 

piro*  tturSt  /ao**}*»  ,  rufy»  (*'*>  iyjijtn , 

y*u>  0  *»(*•*** .  %}cf.voxiAt6*‘ 

(c)  Horum,  inquam,  alterum ]  Ego  vero,  ne 
multi  fmt,  vereor,  qui  dicant,  non  efle  necefla- 
rium,  ut  illi,  qui  nihil  fibi  rei  efle  volunt  cum  na¬ 
turis  genitricibus,  alteram  harum  fententiarum  am¬ 
plexantur.  (I.)  Ipfi,  qui  Cartefii  praecepta  fequun- 
tur,  injuriam  fibi  fieri  conquerentur,  negabuntque, 
fefe  fortuitae  materiae  commotioni  generationem  & 
ortum  rerum  omnium  attribuere.  Et  qui  Deum 
praecipiunt  certas  motus  leges  cum  materia  con- 
junxifle,  eumdemque  has  leges  confervare  affir¬ 
mant,  denique  cx  his  motus  legibus  a  Deo  defi¬ 
nitis  &  eonfervatis  rerum  omnium  generationem  fie- 
xi  volunt,  ilii,  tantuin  abeft,  ut  ad  cafum,  fortu¬ 
nam,  &  temerarios  materiae  motus  omnia  referant, 
ut  potius  nonnullis  fato  &  neceflltati  plus,  quam 
nccelfc  eft ,  tribuere  videri  queant.  Medium ,  ni- 
fi  me  fallit  opinio,  locum  Cartefii  fententia  inter 
eos  tenet,  qui  a  materia  ejusque  motu,  &  inter 
eos,  qui  ab  ipfo  Deo  rerum  omnium  degeneratio¬ 
num  initia  &  origines  repetunt.  Materiam  enim 
ille  quidem  certis  motus  legibus  a]ligatam  e(fe> 
at  Deum  tamen  motus  materiae  moderari  &  gu¬ 


bernare,  tuetur.  Vid.  Nlc.  Malebranche  Eclair - 
ciffement  fur  1’Optique  g.  39.  p.  602.  ad  calcem 
Libri  de  inquirenda  veritate ,  &  multi  ejus  generis 
alii.  ( II. )  E  ire  multos  philofophorum ,  non  igno¬ 
tum  eft  ,  qui  animam  fibimet  ipfi  corpus  fuum  fin- 
gere  &  formare  afleverant :  quorum  alii  femen  ani¬ 
matum  efle ,  aut  animam ,  in  quovis  femine  recon¬ 
ditam  latere,  alii  animam  in  femen  extrinfccus  a 
DeO  immitti  cenfent.  Vid.  ex  inultis  Dan.  Sen- 
nertus  de  generatione  viventium  T.  I.  Cap.  I.  p . 
123.  Guil.  Harveus  de  generatione  animal.  Exerc. 
XLIX.  p.  271.  Quamquam,  ut  verum  fatear,  ab 
hac  fententia,  quae  plurimorum  eft  Peripatetico¬ 
rum,  non  videtur  alienus  Cudwonhus  effe.  Qui 
quum  hoc  capite  faepius  ita  loquatur,  ac  fi  natu¬ 
ra  genitrix  res  quaedam  effiet  per  fe  conflans  & 
feparata,  poftremo  tamen  §.  22.  Arijlotclis  noi» 
dubitat  probare  dogma  ,  cenfentis ,  naturam  efle 
partem  animi  ratione  praediti  &  fentientis.  Qui¬ 
bus  hoc  verum  videtur  efle,  illi  nec  a  folo  ma¬ 
teriae  motu,  nec  a  Deo  ipfo  arceffiunt  corporum 
conftructionem;  neque  tamen  talem,  qualem  Cita* 
‘ivorthus,  naturam  genitricem  efle  putant.  ( III. ) 
Neque  defunt  inter  veteres  &  rccentiores,  qui 
ipfo  femine  vim  quamdam  plajlicam  five  genitrice rn 
ineffie  volunt,  eaque  virtute  c°iPora  tradunt  mu¬ 
ci  deformari:  quemadmodum  Aigrifolius,  Itam  ’ 
aetate  noftra ,  qui  nefeio  quod  lumen  fe 
ementitus  eft,  ab  Antora  Conti  confutatus.  J1* 
Recueil  des  piices  pblofoph .  de  Mr.  LetbnMf 
ojpAiton  Tom,  XI. 


P..rnm  hi  flui- 


§•  2*  Qui  naturam  genitricem  negant ,  Atbeismo  proximi  funt .  201 

confilio  machinetur,  profiteri  nolit,  is  alterum  eorum,  quae  jam  afferemus,  re- 15 
cipiat ,  neceffe  eft.  Aut  mentem  negare  debet  ullam  vel  naturam  intelligentem 
corporum  animatorum  fabricationem  machinationem,  ceterarumque  rerum  or¬ 
tus  moderari  &  temperare,  contra  omnia,  quae  fiunt,  contendere  fortuito  &  te¬ 
mere  cadere  &  formari  ,  ut  formantur  &  cadunt:  aut,  fi  hoc  nolit,  hoc  eum 
oportet  ftatuere,  ipfum  Deum  fine  ullius  naturae  interventu  atque  fuis  veluti  ma¬ 
nibus  cuilibet  animanti ,  quod  generatur ,  corpus  fingere ,  neque  majoribus  tan¬ 
tum  &  praeflantioribns,  fed  cuivis  etiam  mufcae  &  pulici,  aut  fi  quid  hisce  vi¬ 
lius  eft.  Nam  &  haec  animalcula  tanta  conftru&a  funt  induftria  ,  ut  fcriptum 
Galenus  reliquerit,  fefe  numquam  fatis  artem  admirari  pofte,  quam  vel  pes  mufcae 
prodat  &  confpiciendam  offerat.  Cui  fi  oculis  vitro  armatis  opera  contueri  li- 
cuiffet  naturae,  quanto  plus  admirabilem,  quae  in  illis  recondita  eft,  fufpe&urus 
fuiftet  ftpientiam.  ( c )  Horum,  inquam,  alterum  eos  decet  ample&i,  qui  natu- *5 
ram  quamdam  gignentem  &  machinantem  ferre  recufant.  (rf)  Nec  enim,  qui 
fibi  perfuadeat,  aliquem  effe  putem,  quod  res  omnes  tam  conflanti  ordine  tamque 
admirabili  adminiftrentur  fapientia,  id  unice  inferiorum  illarum  mentium,  quas 
daemones  &  angelos  nuncupamus,  virtuti,  confilio,  &  providentiae  adferibendum 
effe.  Verum  quidem  eft,  quod  vulgo  dici  folet ,  divina  lege  ac  mandato  dirigi 
omnia  &  gubernari  naturae  opera :  at  non  eo  fenfu  verum  eft  ,  quo  a  multitu¬ 
dine 

dem  fapienter ,  quum  ignorantiam  vocabulo  quo-  tamen ,  &  efle ,  qui  hoc  fibi  perfuadeant ,  omni 
dam  tegere  videantur:  neutram  harum  tamen  opi-  controverfia  vacat.  Taceo  &  Platonicorum  & 
nionum  probant,  quas  vir  doftus  memorat,  aut  na-  Chriftianorum  veterum  illos,  qui  cuivis  animalium 
turae  genitrici  favent.  ( IV.)  Praeftantiflimi  acta-  &  bcfliarum  generi  fuos  a  Deo  genios  praefectos 
tis  noftrae  philofophi,  nec  pauci  ex  ipfis  Cartefii  efle  docebant:  de  quibus  Jo.  Bapt.  Coteleriust git 
fectatoribus  corpora  ftatuunt  oinnia  cum  animis  ab  ad  Hermae  Pajtorem  Lib.  1-  Ptf  4.  pag.  82.  T.  I. 
*pfo  Deo  in  exordio  rerum  omnium  formata  ede,  PP.  Hpojtol.  Nec  tot  alios  c  Judaeis ,  Aegyptiis, 
ncc  ullum  idcirco  novum  corpus  hodie  gigni,  ve-  &  haereticis  antiquis  commemoro,  fiuos  jjunc  mun- 
rum  minuta  tantum  corpufcula,  olim  a  Deo  fafta,  dum  omniaque  corpora,  quae  in  illo  funt,  a  ccr- 
5xplicari,  evolvi,  &  ope  legum  motus  fenfim  ad  tis  geniis,  fummo  Numine  multum  inferioribus, 
juftam  magnitudinem  crefcere.  Vid.  Malebranche  clfc  conftru&a  &  condita  docuifle ,  ex  Irenaeo, 
Recherclie  de  la  verite  Lib.  II.  Cap.  7.  p.  324.  &  Tertulliano ,  totque  aliis  confiat.  Philofophorum 
EclairciJJement  fur  1'Optique  p.  607.  908.  j.  Leib-  tantum  recentiorum  unum  vel  alterum  lta  fentien- 
■'Kitius  dans  le  Journal  des  Scavans  A.  1695.  p.  449-  tem  indicabo.  Olim  Jo-  Boamus  ita  ccnluit,  qui 
J’ innumerabiles  alii,  quos  nominare  nccefle  non  in  univ.  naturae  theatro  Lib.  V.  p.  631.  632.  Quem- 
ed.  Et  hos  pcrfpicuum  eft  ab  utraque  illa  opinio-  admodum ,  inquk,  republica  bene  conjtituta  non 
"nc  recedere.  Nec  epim  omnia  legibus  materiae,  minus  funt  neceffarii  carnifices,  luteres,  vespillo- 
s  ignant,  nec  Deum  hodie  ipfum  quodvis  animal  nes ,  quam  magijl ratus  ac  judices  (j  curatores :  fic  in 
a  non*inem  gignere  alleverant.  Taceo  formas  Pe-  hac  republica  mundana  Deus  ipfe  ad  rerum  gene- 
JW'1tetiCon\rnJubJlantiaIes,&.  ejus  generis  alia  quae-  rationem,  procreationum,  ac  tutelam  angelo* 
dam.  IN  olim  vero,  quoquam  arbitretur,  haec  ea  locis  omnibus  coelejt  ibus,  elementmribus ,  animanti - 

de  rc  a  me  moneri ,  ut  naturis  genitricibus  bellum  bus , - principes  ac  moderatores  colloca - 

moveam,  aut  hac  fententia  Cudworthi  de  caufla  vit.  Hodie  Dn.  i  e  Maitre,  coetus  Gallici  Baru- 
8?nerationis  corporum  alias  efle  praeftantiores ,  in-  thini  paftor,  epi&ola  ad  Jac.  Lenfant  data  hanc 
dicem.  Illuftrandi  tantum  caufla  &  haec,  &  quae  fententiam  &  propofuit,  &  diftis  quibusdam  facri 
deinceps  afferam,  dicuntur,  nihil  dimicandi.  Con-  Codicis  munire  fiuduit.  Vid.  Biblioth.  German. 
Intutum  mihi  eft,  nullius  opinionem  de  re  tam  Tom.  IX.  p.  157-  x58.  Quid?  quod  celeberrimus 
impedita  hoc  in  loco  adfcifcerc,  fed  Tagaciorum  Baylius -illos  quoque,  qui  ex  Cartefii  fe&atoribus 
omnia  judiciis  relinquere.  Quae  vero  de  fatis  na-  plurimum  generalibus  motus  legibus  attribuunt, 
turarum  fi&ricium  ac  de  certaminibus  fuper  illis  non  poftremo  cd  mentes  intelligcntesque  naturas  con- 
Ini>ridSm  gcftis  fcitu  mihi  videbuntur  neceflTaria,  fugere,  ut  corporum  explicent  fabricationem,  quo 
(d\nrione  exP°^re,  fi  Deus  voluerit,  decrevi,  jure,  nefeio,  difputat  DiStion.  hiflor .  &  critique 
^  }  Aec  €nim’  F*ftbL perfuadeat  ]  Sed  fuilTe  Tm.l  v.  Cenites  p.  718. 

Cc  (0  7** 


202  Oui  naturam  genitricem  negant ,  difficulter  fefe  expediunt. 

dine  accipitur,  ac  fi  lex  ore  Dei  prolata ,  aut  fola  vox  ejus  jubens  &  imperans , 
aaae  fiunt  &  contingunt,  omnia  efficiat.  Etenim,  quae  vita  carent  &  anima, 
voci  &  legi  ejusmodi  obtemperare  nullo  modo  queunt.  Quamobrem  .praeter  vo- 
luntatem  divinam,  alia  quaedam  in  univerfitate  natura  fit,  n|ceA|  quae  line 
ulla  aliena  ope  divina  juffa  perficiat ,  fingulosque  eventus  &  effectus  producat. 
Numquam  lapis  aut  grave  corpus  aliud  inferiorem  petet  locum,  U  nulla  cauda 
vel  vi  pellatur  alia,  quam  folo  vocis  imperio.  Aut  Deus  ipie,  ut  labatur,  effi¬ 
ciat  ,  neceffe  eft,  aut  alia  quaedam  minor  cauffa  fit  iu  rerum  natura  ,  quae  motum 
ejus  cieat.  Quamobrem  ,  quae  de  divina  quadam  lege  ac  mandato ,  cujus  virtute 
omnes  naturae  adminiftrentur  aftus ,  feruntur,  ea  de  cauffae  cujusdam,  qjae  effi¬ 
cientiam  intra  fe  cohibeat  naturalem,  imprefiione  &  in  quovis  effe&u  producendo 
folertia  intelligi  debent. 


III.  (e)  Jam  fi  quis  prius  illorum ,  quae  diximus  ,  teneat  ,  atque  omnia  * 
quae  contingunt  in  rerum  natura  ,  ex  mera  neceffitate  mechanica  provenire  ,  aut 
materiam,  temere  &  fortuito  commotam,  nec  duce  quodam  vel  auctore  guberna¬ 
tam,  cauffam  effe  rerum  omnium  opinetur,  is  vero  non  imperite  minus  &  mlcien- 
ter,  quam  impie  ac  nefarie,  fentiet.  Nec  enim  tantum  ullus  homo  ingenii  habet, 
ut,  qua  ratione  fieri  poffit ,  comprehendat,  ut  temerariam  materiae  concitatio¬ 
nem  aequalitas  iffa  motus  atque  infinita  illa,  quam  haec  univerfitas  offendit ,  ars 
&  fapientia  ex  omni  aeternitate  confequatur.  Praeterea  multa  fiunt  111  rerum  na¬ 
tura  ,  quae  vim  legum  mechanicarum  multis  modis  fuperare  ,  mamleitum  eit , 
153  nec  ullo  idcirco  pa&o  ex  his  regulis  explanari  poffunt:  ex  quo  genere  refpirandi 
facultas  eft  in  animalibus.  Aha  quoque  legibus  his  repugnant  penitus:  quo qui¬ 
dem  diftantia  pertinet  inter  polos  aequatons  &  eclipticae:,  quam  rem  copioi  “ 
fequentibus  traftabimus.  Utnusque  genens  hujus  plura  do6fimmus  familiaris 
meus,  {/)  Henricus  Morus ,  exempla  habuit  in  Enchiridio  Metapbyfico:  m  quibus  ex¬ 
plicandis  cum  mire  ingeniofus  eft ,  tum  id,  quod  nos,  propofitum  habet,  ut  aliam 
quamdam  extra  leges  motus  in  hac  univerfitate  naturam  verfan  doceat,  indeque 
mentes  corpore  vacuas  effe  probet.  . 

Verum  aliae  quoque  difficultates  hanc  philofophiae  formam  urgent ,  quae  ad  ne- 
ceffariam  &  temerariam  materiae  commotionem  refert  omnia,  quae  corporibus  ac¬ 
cidunt.  Deum  fibi  fingunt  amici  ejus,  qui  nihil  procuret  lpfe,  fed  otiole  tantum 
fpeftet,  quales  quamque  varios  effeaus  fortuiti ,  at  necefiarn 1,  corporum  motus 
edere  poffint.  Ita  vero,  quis  tam  hebes  eft,  ut  divinam  ab  illis  laedi  fapientiam 
non  animadvertat ,  quippe  quae  in  rem  nullius  convertitur  ufus ,  angultisque  cir- 


(O  Jam  fi  quis  prius ]  Haec  tota  fi  in  Corte - 
fium  &  aficftatores  e  jus  inftituta  eft  difputatio,  fi¬ 
ne  dubio  illi  eam  ad  fe  pertinere  negabunt.  Con¬ 
tra  conquerentur ,  parum  ingenue  fententiam  ma- 
giftri  hic  expom. 

(/)  Henricus  Morus-]  Conferri  idem  poterit 
Antidoto  contra  Atheismum  -Libro  11.  ferg  toto  p.  37. 
&in  Apologiapro  Cartejio  p .  115.  Opp, 

( g )  Arifioteles ]  Sed  haec  multo  aliter  apud 
w irifiotdm  leguntur,  atque  hic.  Poftquam  enim 


philofophus  eos  increpaverat  naturae  ferutatores, 
qui  de  rerum  quidem  folliciti  elTent  patena  ct  li¬ 
guris,  non  item  deforma  aut  virtute  in  ““S  .  xt 

te,  haec  fubjicit:  A/*»  «»  itrxUi  p  T 

(nec  <>mulin*£ 

ie,;  ac  munu  H  &  virtutem  interiorem 

)  et  praecife  fere  femyer  &  * 


§.  3«  Qui  fortuito  omnia  accidere  putant ,  femper  in  Deum  injurii  funt .  203 

cumferibitur  peftoris  fui,  ut  fic  loquar,  cancellis,  quafi  nihil  extra  fe  vel  tentare 
vel  efficere  valeret? 

Adde  quod,  five  Deum  efle  putent,  five  negent  hi  philofophi,  in  eamdem , 
qua  dudum  (g)  Ariftoteles  fapienter  Democritum  excepit,  reprehenfionem  incur¬ 
rant.  Hunc  enim  dicebat  Arijtottles  in  locum  manus  viventis  manum  ligneam  opi¬ 
ficis  vel  fabri ,  quae  machinatione  quadam  moveatur,  fufficere,  teW 

vot.)  (*)  Mediocri  opus  eft  attentione ,  ut  fentiat  aliquis,  fingentem  quamdam 
&  efficientem  vim  legibus  motus  in  hac  univerlitate  admiftam  effe,  ac  per  totum 
permeare  mundum.  Hoc  vero  genus  ligneum  quemdam  &  vita  vacuum  fabrica¬ 
tur  mundum ,  qui ,  fimiliter  ac  fi  fignum  elfet  e  faxo  vel  ligno  fculptum ,  nihil 
vitae  aut  virtutis  genitalis  in  fe  contineat. 

Quod  vero  difputant,  non  modo  cun&orum,  quae  corporibus  eveniunt,  ratio¬ 
nem  ,  nulla  caufla  efficiente  adhibita ,  ex  legibus  reddi  pofle  mechanicis  motuque 
materiae,  fed  etiam  philofophorum  non  mereri  vocabulum,  qui  alias  rerum  natu¬ 
ralium  caulfas  comminifcantur,  praeter  materiam  &  motum,  ajunt,  ejus  oratio¬ 
nis  infeitiam  praedare  ac  ingeniofe  dudum  ( h )  caftigavit  Arijlotfles.  Namque 
non  diffimiles  ,  qui  haec  audeant  alfeverare,  opificis  vel  machinatoris  efle  dicit 
qni ,  confultus  de  fiatuae-  cujusdam  vel  fimulacri  aut  machinae  pulchritudine  ,  ejus’ 
nane  unam  efle  cauflam  refponderet ,  ipmffivl®*  5  ™  f*v  \yuvn ,  ro  j 

trimtiov ,  quod ,  incidente  injlr ument o ,  partim  cava  ,  partim  plana  cxjliterint ,  atque  hw 
latione  hanc  vel  illam  formam  opus  fuum  acccpijfe. 

Certe  nihilo  plus  habent  fapientiae,  qui  nullius  rei  fefe  indigere  arbitrantur  ad 
univerfam  corporum  animatorum  compofitionem  &  fabricam  declarandam,  prae¬ 
ter  temerarium  materiae  motum  ,  ad  certas  leges  inftitutum  ,  omnesque  caulfas 
effe6trices&  intelligentes  penitus  repudiant.  (/)  Qiiaefiti :  cur  hoc  loco  cor,  illo 
cerebrum  fit  politum  :  quid  cauflae  fit ,  quod  exitus  &  introitus  ventriculorum 
cordis  tot  tamque  varias  habeant  valvas :  quamobrem  reliquae  partes  interiores 
corporum,  venae  &  arteriae,  nervi  ac  mufculi,  ofla  &  cartilagines,  una  cum  174 
Jpcmbris  &  commifliiris,  hanc  potius,  quam  aliam,  adepti  fint  formam:  nihil  re- 
ipondent ,  quam  liquidam  feminis  materiam  hac  vel  illa  ratione  in  certis  locis  te¬ 
gere  commotam  fuifle:  inde  has  omnes  formas  totamque  corporum  difpofitionem, 
quae  in  d  i  verfis  praeterea  diverfa  folet  efle  animantibus,  natam  efle:  certam  mo- 
lUs  portionem  inditam  efle  primum  tenuiflimis  materiae ,  ex  qua  haec  univerfitas 
conflat  ,  particulis,  vorticis  inflar  &  globi  circumagis:  ex  eo  motu  neceflario 
omnia  ifta  exftitifle.  Quo  quidem  quid  abfurdum  &  ridiculum  magis  fieri  poflit , 
non  eqmdem  intelligo.  Re£le  Arifhoteles  nullum  efle  fubjicit  artificem  tam  vecor¬ 
dem 


(*)  De  part.  animal.  Lib.  I.  C.  r.  (p.  473.  T.  II.  Opp.) 


ita  &  hic:  <!>»«  <■<*- 
'«Ionem  quamdam  addere  vifum  fuit  fententiae 


QO  Cajligavit  Ariftoteles~\  De  partibus  ani- 
M  L.  I.  Cap.  1.  pag.  473-  T.  II.  Opp.  Locum 
au“°  longiorem  contrahit  hic  Cudworthus.  At 
Paullo  poft  totum  attulit,  omilfis  illis,  quae  hic 
.x  eo  decerpfit. 

1 )  Quaefiti  cur  hoc  kco]  Quibus  Renati  Carte- 


fii  Liber,  quem  reliquit,  de  homine  &  de  forma¬ 
tione  foetus  leflus  eft,  hi  nefeire  non  poterunt, 
quemnam  haec ,  verba  tefte  reprehendant  &  per- 
ftringant.  Verum  ne  illi  quidem,  qui  cetcroquin 
Cartejjo  totos  fefe  tradiderunt,  diffiteri  potuerunt, 
hoc  libro  exfpeftationi  prudentum  magiftrum  haud 
latisfecifle.  Vid.  Male  branche  Rechershe  de  la  ve¬ 
rite  Lib.  II.  Cap.  7.  p.  324.  f 


Oui  Deum  immediate  fabricari  omnia  cxijlimant , 

j  &  ftolidum,  ut  rationes  operum  fuorum  feifeitantibus  hoc  modo  refpondeat  , 
e  ita  fefe  cunflis  quaerentium  dubiis  fatisfecifie  putet ;  neminem  potius  ex  hoc 
fore  o-enere,  qui  non  iemet  ipfum  inftrumentorum  moderatum  efie  motum,  certo- 
que  ac  deftinaco  laborafle  confilio  ,  profiteatur:  BiA™*  °  ntfuv’  *  $  U*  **- 
t5  75  wZrcv  ftVft»,  cu  tfjLTiim 1(&  2  *•  t.  A.  dxJ  Uti  t  tA^  tucutIw  , 

Ja  *?r@-  ,  c«a  r  oui \om  ,  *«ov*«  n  roiovUmlt  V-  O*  ,  AMur  faber , 

quippe  qui  parum  fufficere  arbitratur ,  fi  dicat ,  infirumento  delapjo ,  hinc  cava,  illinc : 
plana  ex  (liti [fe:  fed  adjiciet,  quoniam  talem  materiae  impegerit  ictum  ,  ideo  hoc  vel  illud 
eveniffe ,  cauffamque  ,  wr  /«««*»  fit  >  ^ponet  ,  «i  /atiw  toff  w/  f//aw/or- 
mam  adipi  [ceretur.  Id  vero  eft  finem  operis  indicare,  aut  cauflam  ,  quare  id  fus- 
centum  fit  demon  ftrare.  (*)  Atque  ego  neminem  tam  a  ratione  averfum  arbi¬ 
tror  quin  eorum  orationem ,  qui  cauflas  diverfae  valvularum  cordis  ftru&urae  & 
compofitionis  ex  utilitatibus  &  commodis ,  quibus  ferviunt  ,  metiuntur  ,  longe 
plus  habere  probabilitatis  &  roboris,  profiteatur,  quam  omne  id,  quod  aln  ex 
motu  temerario  primorum  feminum  ex  legum  mechanicarum  norma  liutituto,  de-* 
monftrare  ftudent, 

5  IV.  Sed  fingamus,  efic,  quibus  alterum  eorum,  q*iae  in  difputationis  hu¬ 
ius  principio  pofuimus,  magis  placeat :  Nihil  fieri  in  rerum  natura,  nifi  quod  ip- 
fe  Deus,  line  ullius  rei  interventu,  efficiat.  (/)  Hi,  fi  multitudinem  velint  opi¬ 
nionis  fuae  arbitrum  adfcifcere,  in  divinam  providentiam  audient  lmmenfam  vim 
follicitudinis,  curarum, &  negotiorum  hac fententia conferri:  ex  quo  quidem  eve¬ 
niet,  ut,  qui  homines  in  officio  erga  Deum  continere  ftudent,  multo  plus  labo¬ 
ris  ^rrifores  autem  fupremi  Numinis  faciliorem  ad  animos  aditum  reperiant.  Du- 
dum  eft  quod  au&or  Libri  de  mundo  animadvertit ,  indignum  id  divina  fore  maje- 
rtate  fi  Deus  ipfemet  rebus  omnibus  admoveret  manus,  (xdr^ySv  incute)  atque, 
mancipii  inftar ,  viliflimum  quodvis  &  minimum  negotium  v  nullo  adminiftro  aut  in¬ 
feriori  inftrumento  adhibito,  folus  procuraret :  (f)  Itmq  aaipvov  Kv,  to>c«v 

i\w  MTveySv  axeug  W  Sfer**'  >  *  tys*utvw  pocKov  «V* 

5^;  ©=w  •  aff^vlnfov  jj  ^  >tfi7ruX*pv,  r  Uvxui »  *//V5 ,  tya  2  ovfxvMl®'  Hirpex 

JtUxrx*  niolv  nnvuv  *,  nh^tw.  Quapropter ,  fi  e  dignitate  regis  haudquaquam  ejjet , 
Xerxeni 'funftione  propria  adminiftr  are  omnia  &  abfolvere ,  quaecumque  facta  cuperet ,  ne 
ipfum  quidem  ,  operibus  faciundis  inflantem  ,  curatoris  operum  officio  perfungi ,  longe  td 
nimirum  minus  Deo  convenit.  Quare  id  auguftius  decentiusque  exi/limandum  eft ,  fi  vim 
Qei  dicamus  per  totum  mundum  pertinere ,  folemque  lunam  &  coelum  omne  circumagere. 


(1)  Cap.  7.  (inter  opera  Ariftotelfe  Tom.  I.  Cap.  6.  p.  86o.  In  poftremis  verbis  quaedam  hic 
omiffa  funt.) 


( k )  Htque  ego  ]  At  ingenue  profiteri  decet’., 
haec  duo  non  ita  pugnare  inter  fe ,  ut  fodari  ne¬ 
queant.  FaC’  ahquem  cum  Cartefio  totam  homi¬ 
nis  fabricam  legibus  mechanicis  attribuere ,  fi  mo¬ 
do  idem  Deum  harum  legum  auftorem  faciat,*  ni¬ 
hil  erit,  quod  impediat,  quo  minus  de  finibus 
uniuscujusque  membri  apte  &  commode  ex  ufu 
cius  differat. 

(/}  Hi  i  fi  multitudinem ]  Ego  vero,  fi  refte 


lominum  naturam  novi,  aeque  facile,  fiuin  fact¬ 
ius,  fubfcriptores  de  multitudine  inventurum  e(Te» 
rertus  fum ,  qui  rerum  omnium  rationes  &  macb:- 
lationem  ad  ipfum  Deum  refert,  atque  is,  qui  au 
le  naturis  genitricibus,  aut  aliis ,  praeter  Deum» 
:auffis  philofophatur.  Haec  quidem  pierisque  u> 
elleftu  videntur  difficilia ;  non  item  illa.  DtoJ 
iue  eft  ,  qui  indignum  cenfent  majellate  divina , 
Deum  ipfum  rebus  omnibus  intervenire, 


##  /«  2)*«»  £5?  rationem  peccant.  20$ 

Rationem  vero  fi  confidere  velint,  quibus  haec  arridet  fententia  ,  vehementer 
^ani  1°1  rePugnare  fentient,  atque  molefte  ferre,  naturam  ,  quae  tamen  uti  res 
jpectatur  a  Deo  difiin&a,  oinm  prorfus  officio  &  labore  privari,  Deum  autem  ip- 
ium  rerum  omnium  machinatorem  &  fabricatorem  introduci ,  qui  neminem  ope¬ 
ris  adfcifcat  focium  &  adjutorem.  Namque  hoc  fi  ita  fe  haberet ,  quidnam  reli¬ 
quum  effiet,  quam  ut  omnia,  quae  fiunt  &  eveniunt,  aut  violenter  &  neceffiario, 
put  vero  arte  ac  machinatione  quadam  fieri ,  nihil  vero  ab  interiori  quodam ,  quod 
m  materia  inhaereat ,  principio  procedere,  confti tueremus? 

Jam  nihil  efi: ,  quod  univerfam  hanc  fententiam  celerius  conficit,  quam  quod 
fenfim ,  t^rde ,  &  gradatim  generari  omnia  confpicimus.  Quodfi  enim  cauffia  re¬ 
rum  omnium  efficiens  infinita  valeret  potentia,  tarditas  ifta  &  procraftinatio  in 
gignendis  corporibus  aut  vanae  ac  inanis  pompae  fpeciem  haberet ,  aut  vero  na¬ 
turam  argueret  omnia  momenta  fine  ullo  fru£tu  disponentem.  Qiudnam  vero  de 
erroribus  atque  vitiis  dicemus,  vocat  Arijloteles ,  quae  exfiftunt  in  ope¬ 

ribus  naturae,  fi  materia  minus  fit  idonea  ,  aut  conlilio  repugnet  fabricantis?  Aut 
nihil  ego  video,  aut  haec  argumento  funt,  non  tantam  effe  archite&i  virtutem, 
ut  nihil  eam  remorari  queat,  naturam  vero  effe&ricem  rem  effie,  cujus  faepenu- 
mero  confilia ,  non  fecus  ac  humanorum  artificum ,  materiae  deformitate  aut  vi¬ 
tio  intervertantur  ac  diffipentur.  Nihil  ejus  fimile  in  mentem  infinite  potentem  ca¬ 
dit:  quae,  ficuti  omnia  momento  potefi:,  quaccumque  vult,  perficere,  ita  nulla  vi, 
quo  minus  abfolvat  inflitutam  rem  ,  conturbatur,  aut  a  propofito  abducitur.  Perin¬ 
de  huic  efi:,  utrum  vitiofa  fit  an  contumax  materia:  femper  tamen,  quod  cupit, 
confequitur,  neque  ulla,  quod  coepit,  opus  macula  contaminatum,  aut  parum 
abfolutum  &  perfe6tum  e  manibus  dimittit. 


§•  V.  Haec  quum  ita  fefe  omnino  habeant,  neque  illi  tantum  aperte  fallantur, 
fini  res  omnes  fortuito  procreari  ex  materia  ad  certas  leges  incitata,  perhibent, 
.  etiam  his  adverfetur  ratio,  qui  Deum  fuis  omnia  manibus  fabricari  &  perficere 
opinantur ,  id  unum  refiat,  ut  concludamus,  effie  procreatricem  quamdam  natu¬ 
um  in  hoc  univerfo.  Eam  vero  naturam  effie  inffirumentum  vel  uti  Deo  ffibjec- 
tlim  ,  putandum  efi:,  quo  divina  providentia  ,  tamquam  minifiro  ,  utatur  in  ea 
funeris  fui  parte adminifiranda,  quae  ad  materiae  difpofitionem ,  temperationem, 
^  gubernationem  pertinet.  Praeterea  fuperior  quaedam  providentia  adjungi  fem- 
m'freicdebet ’  ad  CUJUS  nutllm  &  arbitrium  componatur,  quae  perperam  ab  ea  ad- 
Ula  laepenumero  corrigat,  quae  denique  nonnumquam  etiam  adtionibus  ejus  & 

con- 


'laturam  infinitam,  quam  nulla  vis  negotiorum  fran- 
,  f !  nulla,  innumerabilis  licet  fit,  occupationum 
multitudo  conturbare  aut  debilitare  potcfl :  nec  obli- 


Iuntatis  fuac  miniftris  utuntur,  reges  atque  magi- 
•  ftratus  hujus  orbis  quid  aliud  ,  quaefo,  quam  hoc, 
declarant,  paucis  fefe  rebus  pares  cfle,  id  eft  ,  in¬ 
firmos  arftisque  finibus  conclufos  homines?  Taceo, 
voluptatis  magnam  partem  &  incredibilis  ignaviae 
inftrumcnta  videri ,  qui  nutus  magnorum  hominum 
ob fervant ,  &  ad  vocem  fummoram  imperantium 
praefto  funt.  Num  vero  hominis  eft  ratione  uten¬ 
tis,  ea,  quae  in  hominibus  infirmitati*,  calamita- 


us,  ca,  quae  in  nominibus  infirmitati»,  calamita 
fDlenHmo-at,,ea’  quae  ^aSnifica  ducuntur  &  tis,  vitiorum  nonnumquam  tcftimonia  funt,  regu- 
bccilS-intCr  homines>  miferiae  plerumque  &  im-  lae  inftar  adfcifccre,  ex  qua  Dei  gloria  &  majerta; 
itatis  humanae  argumenta  cfle.  Qui  tot  vo-  metienda  lit  ?  **  ® 


206  jji  natura  genitrix,  'quae  a  Deo  regitur. 

confiliis  intercedat.  Neque  enim  haec  natura  eligendi ,  re&umque  a  pravo  fecer- 
nendi  facultatem  habet.  Talem  qui  in  mundo  vim  verfari  credunt,  illi  fapientiam 
divinam  anguflis,  quibus  eam  alii  concludunt,  carceribus  liberant,  ac  per  totum 
ita  fufam  efle  orbem  praecipiunt ,  ut  in  unaquaque  re  figna  ejus  &  veftigia  fint 
imprefla.  His,  quod  poft  Orpheum  ( m )  Plato  dixit,  Deus  non  modo  fummum  & 
extremum  y  fed  &  medium  in  lingulis  rebus  habetur.  Namque  cunfta  ex  hac  len¬ 
tentia  poftremo  ad  efficientiam  Dei  redeunt,  non  minus,  quam  fi  ipfcmet,  nulla 
alterius  naturae  ope  aut  inftrumento  quodam  minoris  potentiae  adhibito ,  perficere 
&  moderari  diceretur  omnia.  Ita  etiam  humana  melius  comprehendit  ratio,  quem¬ 
admodum  fieri  pofiit,  ut  a  Deo  regantur  &  efficiantur  omnia,  nec  tamen  is  ulla 
cura  tangatur ,  aut  ulla  follicitudine  &  moleftia  diftineatur. 

156  Qu"1  naturae  ejusmodi  cun&a  procreanti  non  favent,  &  ad  leges  omnia  referunt 
mechanicas,  neque  Deum  tamen  negant,  illi,  quantum  poliunt ,  eum  a  procura- 

tio- 


(m)  Plato  dixit ]  Facile  mihi  omnes  aflenfuros 

rirbitror ,  fi  hunc  Platonis  locum  ex  Lib.  IV.  de  /e- 
gibus  p.  600.  indicari  conftituero :  ©**«  ((  $ 

c  Ttilttik  ifXH'  T*  $  TitovTK*  1$  r 

uttmtui  luiuec»  Ttfxhii  xxric  «rS^PMW/M- 

*©»•  Deus ,  Jicut  antiquus  quoque  fermo  tejtatur , 
principium ,  finem  ,  &  media  rerum  omnium  conti¬ 
nens  ,  retia  peragit  fecundum  naturam  circumiens. 
Quod  Plato  r***to,  efle  ait,  id  Cudwortkus 
fufpicatur  ab  Orpheo  diftum  efle.  Et .exit ant  certe 
inter  verfus,  qui  Orpheo  tribuuntur,  huic  dicto  non 
dillimiles  apud  Apulejum  dt  mundo  p •  m.  25. 

Ztui  jrpSr®-  ztuf  vr»l9f  , 

ZIVS  Xf<pX A'i)  ,  Zfli  f/stOSX ' 

Primus  eunti  orum  ejl  Juppiter  ultimus  idem, 
Juppiter  £p  caput  &  medium  efi. 

(n)  Quod  me  quidem  adducit ]  Id  vero  incre¬ 
dibile  e(t :  ncc  ullus  Cartcfii  aut  amicorum  ejus  ex- 
ftat  locus,  unde  queat  intelligi»  eos  ilhid,  quod 
leges  motus  vocant,  pro  natura  habuiffe  animata, 
materiam  moderante  &  incitante.  Evidens  eft  e 
contrario,  leges  motus  ab  illis  ut  motum  confide- 

•  *ari  materiae :  nec  ullum  dubium  eft,  quin  has  le¬ 
ges  femper  diftinguant  a  divina  vi,  quae  leges  illas 
&  impreirerit  primum  materiae ,  &  confervet  in  ea. 
Vid.  CartefiiEp.  LXXXII.  Tom.  I.  p.  237.  Cete¬ 
rum  arbiter  ego  litis  hujus  efle  nolo:  tametfi  non 
diffitear,  cx  quo  harum  rerum  a  vulgari  cognitione 
ycmotarum  aliquid  attigi,  femper  mihi  vifum  efle, 

•  minori  discrimine  Cartejii  fettatores  &  naturarum 
gcnitricium  amicos  fejungi,  atque  utrique  cenfent. 
Sed  duo  tamen  monebo,  quae,  nifi  fallor,  ad  to¬ 
tam  controverfiam  cognoscendam  nonnihil  momen¬ 
ti  afferent.  (I.  )  Ne  ipfe  quidem  Cartefius  ita  a  na¬ 
tura  genitrice  abhorruit,  Ut  adverfariis  ejus  videtur. 
Concede  hOC  Cartefio,  Deum  ab  initio  generaliores 


leges  motus  materiae  imprefllfle.  Adde ,  omnis 
generationis  &  procreationis  naturalis  nonnam 
&  regulam  has  efle  leges  :  ncc  repugnabit  am¬ 
plius  Cartefius,  fi  vel  genium  vel  naturam  quam¬ 
dam  procreatricem ,  aut  fi  quod  aliud  placeat  vo¬ 
cabulum  ,  materiae  adjungas ,  camque  naturam 
ad  iftarum  legum  praeferiptum  fingere ,  quaecum¬ 
que  generantur,  ftatuas.  Ipfe  concedit  multis  in 
locis ,  opus  efle  Dei  auxilio ,  ut  hae  leges  in  ma¬ 
teria  conferventur,  idque,  quod  conveniens  na¬ 
turae  illarum  eft,  efficiatur.  Ergo  fimul  fatetur, 
vim  quamdam  exteriorem  accedere  debere ,  ut  ha¬ 
rum  legum  ope  fiant,  quaccumque  fieri  Deo  pla¬ 
cuit.  Si  Deum  ipfum  nolis  huic  rei  praeponere, 
non  repugnabit  Cartefius,  paticturque,  ut  aliam  na¬ 
turam  aut  virtutem  Deo  inferiorem  moderari  &  ad- 
miniftrare  motus  materiae,  decernas.  Ipfe  vero 
cur  hanc  rem  occultius  in  feriptis  fuis  exprefferit, 
id  propterea  fecit,  ne  Deum  videretur  cum  mate¬ 
ria,  tamquam  animam,  conjungere.  Nihil  hic  a 
me  praeter  voluntatem  Cartejii  fingi ,  luculentus  ejus 
locus  docebit  ex  epiftola  ad  Hcnr.  Morum ,  non 
diu  ante  obitum,  ut  videtur,  exarata,  &  in  fche- 
dis  ejus  inventa,  Epp.  Tom.  I.  Ep.  LXXII.  p .  m. 
237.  Translatio  illa,  inquit,  quam  motum  voco,  non 
ejl  res  minoris  entitatis,  quam  fit  figura ;  nempe  efi 
modus  in  corpore.  Fis  autem  Movens  potefi  effie  ip- 
fius  Dei ,  confervantis  tantumdsm  translationis  in  ma¬ 
teria,  quantum  a  primo  creationis  momento  in  ea  po- 
1  fuit,  vel  etiam  substantiae  creatae,  ut  mentis 
nojlrae ,  vel  cujdsvis  alterius  rei,  cui  vim  dede¬ 
rit  corpus  movendi:  (vides  ipfam  genitricem 
naturam)  £?  quidem  illa  vis  in  fubjlantia  creata  efi 
ejus  modus,  non  autem  in  Deo :  q'lod  ?&ja  non  *ta 
facile  ab  omnibus  potefi  intelligi ,  nolui  de 
re  in  scriptis  meis  agere,  ne  viderer  faver ~ 
eorum  fententiae,  qui  Deum,  tamquam  animam  mu 
di  materiae  unitam ,  confiderant.  Haec  Cartefius 
Hsnr  Morum ,  quem  rerum  eruditarum  non  igU"* 
fciunt  naturae  procreatricis  infignem  fuiffe 


§•  natura  genitrix ,  quae  a  Leo  regitur.  207 

tione  hujus  orbis  removent.  Quod  utrum  idcirco  faciant ,  quoniam  verentur ,  ne , 

"  ®ln‘ma  ^evis  officia  Deo  tribuant  m  majeftatem  ejus  peccent,  an  vero, 
quod  Deum  mille  curis  &  negotiis  difturban  nolint,  haud  equidem  conftituo  Ut¬ 
cumque  eft  ne  quid  ejus  genens  ftatuere  cogantur ,  Deum  negant  in  hoc  orbe 
creando  fecifle  aliquid  ,  praeter  hoc  unum ,  quod  certam  motus  menfuram  primo 
materiae  impreflent ;  hunc  vero  motum  ab  eo  ad  generaliorum  quarumdam  legum, 
praeferiptum  confervari.  Fallor  vero,  aut,  quid  fibi  velint,  qui  fic  fentiunt 
lpfimet  non  lntelligunc.  TVamque  aut  has  leges  motus ,  quas  praedicant,  femec 
jpfas  cuftodire  6:  exfequi ,  ftatuere  oportet  genus  hoc,  aut  vero,  quo  ferventur 
leges  illae,  Deum  ipfum  quamlibet  materiae  particulam  per  totam  rerum  univerft- 
tatem  perpetuo  concitare  &  impellere  ,  fateri  debet.  Atqui  prius  tam  abfurdum 
eft  &  ridiculum,  ut  a  nullo  fufeipi  fano  queat:  pofteriori  vero  ,  nihil  eft  a  quo 
magis  abhorreant  hi  philofophi.  (n)  Quod  me  quidem  adducit,’  ut  fere  credam  -  r 57 

im- 


fium,  aut  ■principii ,  ut  loquebatur,  hylarchici.  Er¬ 
go  aequiflimo  vides  uti  Cartejio.,  qui  naturam  fem- 
per  genitricem  inculcant.  Permittit  enim  magnus 
homo,  naturam  aut  virtutem  ejusmodi  cum  legibus 
inechanicis  conjungi ,  ut  omnis  procreatio  jufta  ra¬ 
tione  &  ordine  fiat.  Nunc,  quaefote,  nifi  grave 
fit,  cogita  tecum  ,  quidnam  reftet  controverfiae. 
Quaere  in  primis  ex  naturarum  fiftricium  fautore  : 
Num  putet,  materiam  certis  efle  legibus  alligatam? 
num  concedat,  naturas  fuas  his  legibus,  dum  fin¬ 
gunt  &  fabricantur,  obfequi  &  obtemperare  debe* 
re?  nam  cenfeat,  quidlibet  ex  qualibet  materiae 
parte  naturam  fuam  efficere  poife?  Forte  ita  refpon- 
«ebit,  ut  intelligas ,  minus  homini,  atque  ipfecre- 
d;t,  certaminis  cum  Cartejio  &  amicis  ejus,  qui  fa- 
P'ynt,  intercedere.  Sed  nihil  ego  hic  decerno.  Vi- 
oerint,  ad  quos  harum  rerum  cura  pertinet,  quem¬ 
admodum  ftatuendum  fit.  (II.,  Naturarum  geni- 
tricium  tutores  hoc  nomine  in  primis  fententiam 
juam  commendant ,  quod  ea  Deum  perpetuo  mo- 
leftifllmoque  labore  levet ,  omnemque  praeterea 
culpam  vitiorum  &  deformitatum,  quibus  natura  re- 
*lnn  paflim  laborat,  ab  aeterna  illa  &  fapientiffima 
rtm^S  “[“Y0^3^  caufla  removeat.  Indigne  fc- 
omniL  •  iUis.’  ‘I11*  ab  Ipl®  Heo  procurari  credunt 
^^;h:inlnfinitam  negotiorum  multitudinem  &  in- 
•  inmrm-l  moIeftiarum  numerum  fupremo  Numi- 
rvn  ip^cnCC  Cart?Jio  parcunt,  quod  confervari 
d  jC  „  ^  rmotUs  in  materia  dixerit:  quod  qui- 
fe.e*  V  ac  fi  De“®  numquam  feriari  aut 
«twfuin  cllb  Profiteretur.  Verum  ipii,  dum  Deum 
v-.;  Ppr  vigilantem  inducunt,  ne  natura  genitrix  in 
a  mcurrat  graviora;  dum  naturam  hanc  judicio 
lacultate  reftum  «a  pravo  fecernendi  ,  praedi- 
a,n  efle  negan  t  dum  moderari  Deum  attiones 
eJUs  cenfent;  dum  corrigere  Deum  &  emendare, 
quae  forfan  admifithaec  natura,  affeverant,  ut  alia 
taceam  :  num  minus  in  Deum  negotii  minusque 
confc™nt»  atque  illi?  Habet  certe,  quod 
.  agat ,  dominus  ifte,  cui  providendum  eft 


continuo  ,  ne  fervi ,  quibus  utitur,  imperiti  &  ra¬ 
tione  vacui  peccent  ,  qui  omnibus  miniftroruni 
a&ionibus  interefle,  perpetuis  denique  eorum  de- 
liftis  perpetuam  opponere  medicinam  debet.  Et 
erunt ,  nullus  dubito ,  qui  multo  &  fimplicius  & 
rationi  convenientius  cenfeant,  Deum  cogitare,  ip¬ 
fum  omnia  perficientem ,  quam  naturam  ipfi  adjun¬ 
gere  nec  fapientem  nec  potentem,  fed  rerum  & 
rationum  vehementer  ignaram ,  cujus  ille  aftus  per¬ 
petuo  moderari  debeat:  praefertim  fi  Deum  infini¬ 
te  potentem  efle  recordentur,  cui  commotio  &  di- 
ftributio  materiae  plus  creare  nequeat  moleftiae, 
quam  procreatio  cx  nihilo  exhibuit.  Isne  Domi¬ 
nus  beatior  eft,  qui,  quum  ipfe  valeat  potentia  ne¬ 
gotia  fua  adminiftrandi ,  nullum  adbibet  admini- 
ftrum,  an  vero  ille,  qui  fervulos  adfeifeit  fibi  pa¬ 
rum  cautos  &  prudentes,  quorum  imperitiae  ac  te¬ 
meritati  femper  occurrendum  eft  ?  Cartejti  vero 
Deum,  leges  motus  confervantem ,  cur  rideant, 
prorfus  ignoro.  Quid  enim,  quacfo,  inter  Deum 
intereft  femper  vigilantem ,  ne  genitrix  natura  de¬ 
teriora,  melioribus  reli&is ,  fequatur,  vitiaque  ejus¬ 
dem  emendantem,  &  inter  Deum  leges  motus  in 
materia  confervantem?  Ad  deformitates  &  vitia ,  fi 
modo  his  uti  fas  eft  vocabulis,  quod  attinet,  quae 
paflim  in  natura  rerum  cernuntur,  etiamfi  naturam 
procreatricem  Deo  adjungas,  multi  tamen  de  his  li¬ 
bi  fatis  efle  facium  negabunt  Etenim  fi  Deus 
femper  videt,  quid  agat  haec  natura,  fi  adtiones 
ejus  moderatur ,  fi  cavet,  ne  defciscat  a  norma ,  fi 
denique  corrigit  opera  ejus;  nonne  rerum  omnium  , 
quas  ea  peragit,  caufla  &  ratio  ad  ipfum  Deum 
poftremo  referenda  erit  ?  Isne  dominis ,  qui  fer- 
vum  numquam  cx  oculis  dimittit,  modumque  ponit 
laboribus  ejus,  reus  efle  videbitur  vitiorum,  qui¬ 
bus  hic  fefe  adltrmgit?  Non  haec  ea  re  difputo,  ac 
T  -k  aUt  5uius(iuam  alius  fententiam  probem. 
.Ubere,  quae  in  mentem  mihi  venerunt,  expono, 
ut  de  tota  hac  Cudworthi  differta  tione  facilius  judi¬ 
ca ie  leftores  poffint 

(0)  Ari* 


„o5  Leges  motus  ipfa  funt  natura  genitrix. 

•  ....dentes  eos  &  incautos  rem ,  quam  verbis  tollunt .  reaplfe  amplefli ,  Iegesque , 

a  «fingunt,  naturae,  motum  materiae  dirigentes,  nihil  efle,  quam  effe&ricem 
nuamdam  naturam,  quae  totam  hujus  univerfitatis  materiam  moderetur,  nec  eam- 
dem  modo  motus  in  ea  menfuram  confervet,  fed  etiam  m  nova  femper  eam  cor¬ 
pora  ex  legibus  femel  ipfi  latis  &  impolitis  transferat  Jam  fi  materiae  commo¬ 
tioni,  ut  certa  fiat  lege,  fiarix  ejusmodi  natura  praefideat ,  quidnam  illud  fit, 
non  equidem  intelligo,  quare  nolint  concedere,  eamdem  naturam  artificiofe  mate¬ 
riam  diftribuere,  ut  homines  ex  ea  conformentur,  plantae,  animalia,  reliqua, 
quo  toti  univerfitati  concentus  fuus  atque  pulchritudo  confiet. 

K  VI  Quod  reliquum  eft,  quibus  gignentem  iftiusmodi  vim,  quam  diximus, 
in  rerum  natura  verfari  placet,  ilii  non  modo  rationem  habent  faventem,  Se 
etiam  meliores  ex  omni  memoria  philofophos  fecum  confentientes.  Principio  0) 
Jriflotdem  nihil  inculcare  diligentius  confiat,  quam  hoc  lpfum:  ortus  &  mitia  re- 
runv  non  efle ,  a  fortuito  ac  necellario  materiae  motu  repetenda ,  fed  naturae  cui¬ 
dam  adfcribenda ,  quae  certo  confiho  res  omnes  apte  diftribuat  &  ordinet.  Ne¬ 
gat  item ,  naturam  iftam  primam  efle  rerum  cauflam  aut  fupremum  Numen ,  fed 
isSeam  perfeftiori  menti  ac  naturae  fubjicit  N«  inquit,  «,%:»  *,  «ptnt  «J.  i  ™rK, 
Mensum  cum  natura  cauja  efi  tetius  umverfitaus.  Haec  vero  duo  coelum  ,  terram  , 
plantas,  &  animalia  omnia  finxifle  &  fingere,  affeverat.  Mentem  nemp  p  ^  ^ 


(V,  Ariflotelem ]  Arijlotelem  muta iap.ru  feu 

natura  quaim,  u^nroficifcanturomma.prae- 

cepiflc ,  bini  priores  rhyfieaeau^u  ^  hanc  es. 

?  *«■>  /»7- 

LibAl.  Cap.  8.  p.  475-  At  hacc  Anjiotelu  na(u- 
ra.  cujus  ipfe  iccuratam  £ 
animo  informaverat,  vehementer  diftat  a  genitrice 
Cudvoorthi  natura,  quae  rationis  certo  modo  par¬ 
ticeps  eft,  atque  Dei  nutu  regitur.  Atqui  Anfio - 
teles  naturam  fuam,  qualiscumque  demum  fuerit, 
fenfu  omni  (poliat,  &  neceflitati  alligat  materiae, 
Lib.  II.  Pkyf.  c.  n.  pag.  478.  Deum  vero  pror- 
fus  a  rerum  ,  quae  infra  lunam  geruntur ,  id  quod 
notum  eft,  procuratione  removet.  Sufpicor  ego 
formam  feu  naturam  Ariftotelis  non  differre  ab  illa 
4«wqi,  calore  illo  animali ,  ex  fole  & 
aftris,  ut  opinor,  nato,  quem  ci  ri  t**t\,  in  om¬ 
nibus  rebus,  ineffe,  degenerationis  univerfae  caus- 
fam  effe»  diferte  pronuntiat,  de  generatione 

animal.  Lib .  IU*  Cap.  n.  p,  664.  Ex  quo  eodem 
loco  hoc  efficit :  Omnia  animae  ejje  plena,  «« 
neu  ««'*•  •  At  quid  dc  binis  illis 

locis  fiet,  quibus  Cudworthus  probare  voluit,  Ari- 
(lotelem  naturae  Deum  adjunxiife?  Breviter  refpon- 
debo.  Primum  confidenter  affirmo  non  legi  apud 
Arijlotclem.  Memoria  &  caullae ,  quam  tuebatur , 


ftudium  eximium  hominem  fefellerunt ,  &  in  erro¬ 
rem  induxerunt.  Nullus  cxftat  alius  apud  Arijlo¬ 
tclem  locus,  nifi  me  oculi  defecerunt,  huic :  limi- 
lis,  quam  hic:  AiyoJxs ,  tu  pii  ££«  t x  (ptiiu 

riyjt n  pnrt  titut  pnrt  yi/sisS*»,  Ittitd  Urei  4>Y2lN,  h 
NOfN  ,  i In  tui  ira»  ir/fai  tZut  t«  'AITION  *  Sunt  ,*qui> 
exijlimant ,  animalia  &?  plantas  nec  e[fe  nec  jieri  for¬ 
tuna,  fed  eorum  caussam  effe  aut  naturam,  aut 
mentem,  aut  aliud  ejus  generis  quiddam.  Phyfi- 
cae  aufcult.  Lib.  II.  Cap.  4.  pag.  470.  Sed  hoc 
loco  non  fuam  Arifioteles,  fed  aliorum,  refert  opi¬ 
nionem,  neque  mentem  &  naturam  conjungit,  feu 
aperte  disjungit.  Alterum  diftum :  Deus  o  natu-r 
ra  nihil  frufira  faciunt ,  &  apud  Arijlotelem  &  apud 
veteres  alios  legitur.  Verum  illud  hoc  tantum  in¬ 
culcat,  non  Deum  modo,  fed  &  naturam  certo 
a«*cre  confilio,  non  autem  naturam  Deo  lubjicit, 
aut  ejus  ope  res  fuas  perficere,  tradit. 

(p)  Plato ]  Hic  iterum  praeclari  viri  non  tam 
fagacitatcm,  quam  nimium  rerum  &  opinionum, 
quibus  imbutus  erat,  amorem,  accufare  cogor.  Pla¬ 
tonem  animae  per  totum  orbem  fufae  rerum  om¬ 
nium  generationem  &  procreationem  ^ttribuiffe, 
ex  Libro  XII.  de  legibus,  ex  Sympofto ,  &  aliis  eju 
libris,  fi  locus  id  pateretur,  docere  poffem.  N 
invitus  largior,  affinem  prorfus  «cognatam  c 
mundi  animam,  quam  P/otf  ^bl  finxit,  nat  » 
cujus  res  hic  agitur ,  genitrici  &  procreatrici.  A 
Apulejum  de  dogmate  Platonis  p.  32.  6 ed  illa  ^ 
l  efi  em  an  imam ,  fontem  animarum  omnium ,  optimarnV 
fapientijfimam,  virTUTEM  esse 


§.<5.  Optimi  omnium  aetatum  pbilofophi  naturam  effcfiricem  aimlf erunt.  :op 

pem  &  gubernantem  cauflam  arbitratur  eiTe ,  naturam  ;„n.  , 

iliius  ferviat  confiliis,  mandataque  exfequatur.  Aliis  locis  TV  *  ruroentum,  quod 
ratione  conjungit,  ut  quum  dicit:  Deum  &  naturam  nil  frUnra  naCUram  Parl 
Non  is  vero  eft  Jriftoteles ,  a  quo  primum  haec  doftrina  M  •'  o  ■ 
eft-  Wem  ante  eum  (p)  Plato  docuit.  Namque  hujus  iupra 
tum,  quo  naturam  una  cum  ratione  £?  «  hujus  praeferipto  res  omL 
Itaque  naturam  fatetur  vim  eflb,  a  Deo  quidem  feparatam  &  diiCshm af*d-  ' 
tamen  confilio  &  lapiendae  obedientem  &  fubjeftam.  Alio  loco  cermTV  ,  i“s 

5^  Ca$alZya-'  apm'  n‘ &  ar!ifici°fae[  Deus,  tamquam  adminijlris,  uMur^ 
i/uQpov©-  $v<nus  ouvau; ,  «,?  Kjcrupirzozus  o  &ics  xfiTa< •’  quin  etiam  effc  ineulcir  ’ 

c*f  ^twipyus  0£J?  •  caujjas  quasdam  comitantes  ,  quas  Deus  adhibet  trwe  ' 

cum  ipjo,  ordine  licet  fuo ,  operentur .  ******  *iae  un* 

Verum  altius  etiam  adfcendere  licet.  Etenim  ,  qui  Platon*,»  r. 

Empedocles  non  alia  ratione  philofophacus  eft.  Binos  is  animo  fibi  £  m-S’ 
alterum ,  alterum  Uniav  Inferiorem  vero  mundum  hunc  a  hinic  \ 
ait  &  gubernari. principiis,  )  amicitia  &  discordia  (<+t n 

Male  mentem  ejus  interpretantur  qui  (?)  cum  PWAo  &  aliis  i!onnu1lis  vXi2 
fe  eum  cenfent  his  vocibus  duo  defignare  principia  per  fe  conftantia,  alterum  I  o 
ni  omnis  ,  alterum  omnis  mah  fontem  &  originem,  (r)  Arijloteles  notius  a 
duseft,  qui  locis  aliquot  fhftricem  aliquam  naturam  his  vocabulis  ab  eo  nominari  t  vp 

petv 

“  pren un^fT^e  ??  “  CUra  eiTcnt,  tandem 

C halcidium  nnn  i„orhl„  'r-  ,nt.iatO  Acitlc  mihi  fefe  eo  obtulerunt  loco,  quo  minimo-  cxfpec- 

cre;  rr?  ,  si-»  ^  .•*  ><!». 


T:  '.  ™nerrV°™  ™  acubus  Dei  opificis,  loquuntur.  T*V  inau;t 

nativi  -Z  dypofttwniblls  obfequens,  providentia*  *i,r  IV,  v  (v  «V  0*1«  «^irir,  Tl  r'i 

cZZ-  Vnper  icns'  ^ternorum  fimilxtudme  propter  *,,V«  r«  •  HK>r*s  \  £ 

ifnlTP?  beata‘  Vc™  vir  exanius,  quoniam,  *■*,>«,  *’Wx,* ,  i  a*  «,V,«  «fw  *  .  CV™ 

po^dinffius  Pateblt>  Pronis  Trinitatem  com-  ita  vertit:  ^u/  0*»fe  (fenfus  hominis  W* 

difcin,„ftUC!|bat  Clim  5a*  quam  Chrijli  profitentur  eo  genere  funt,  quae  rerum  adjuvant  canftas 
cPr*  ^  i  o  bci°  1^°  ^  muncre  gignendi,  aequum  utitur  minijlris  Deut ,  quum  optimi  fpeciem  an  *  ; 
diffim,Tebat’  m^dianLmaom  Iibcrarc-  Nimis  enim  fieri  potcjl ,  efficit.  Sed  aejlimvit  plerique , 
d£S  erunt  SPiritus  S;  &  haec  mundi  anima,  fi  ^J/ JWb  clarum  ,  /d  Aar 
mr:  cnn,rms  Procrcandi  &  g^pndi  cura  refera-  Paullo  poft:  Ti,  3  «  %  Sr% '°™lu? 

tiquis  doftoribus110?  t31?  -Ut°S  5*lfl*C  mult0S  ex  an'  *'«’***  fcP0’®4  <P^i 

di  anima  discr^i££ecJ?-piriJ?im  ?*  a  8emtr,cc  mun*  aute *»  «“«*  "Agenti  J  fapi&joe- 

ter  animam  mundi  %r  dOCeb°*  ./-ltaqUe’  prae'  Fie  fe  amatorem  P^tur,  neceje  eft ,  ikelli gentis' 
procrertricem  comnan^ur  naturam  Japientisquc  naturae  cauffos  primas  conquirem  P!a>0 

tutem  vult  attribuiOfc  ?encrandi  .vir’  in  *  .36‘  p'  Hic  inteUigcntis  quidem 

veruMCii11  *«*“ 

‘■'Piis  quartum  fca  naiS adju^'" id  K  ,  ^l^diTopp1  pf, fres  >  PU  H  Q?ri<fe 

“/•  «So-  Sedtafi  hVec 

c^copwfius  agetur.  Hic  monuifle  fatis  erit,  lo-  tc  Mankh.  f.  30.  p.  nof  in  w- 

quos  adducit  hic,  Platonis  naturae  huic  geni-  (r)  jfri/hteles  trniuc  /•  ,  ; 

Pii  minime  favere.  Primum,  qui  poteft,  apud  Ies,  nec  uHusv^mm'  Ncc 

“latonem  invenio  iv,i ,v,;  nrnnp  nprfnjfnm  pii  Ar  — :  '■‘•-fum  usquam  dixit ,  contentione** 


/  auum.11  ini. ,  ^  iwjuia  naturae  nuic  gem-  { 

--lmuiimc  favere.  Primum,  qui  poteft,  apud  les,  nec  ullus  vefpn,.,  . "“‘CI 

natonetn  inveniat  Mih:  nrope  perfuafum  eft  &  r  ,“t'’Irum  usquam  dixit,  contentionem 

°Pera!n  fruftra  COTfumX  ir1PVH  quae  fun  a  1 ^  Empedoclis  «.dic  natura» gentai- 
tnonulmus  nti  Cat«  a  (?  oU  «•*  •  i-  *  ■  ccni>  qu  .m  JtwPedocles  a  duplici  ofliclo  c,uo  fun- 

c.p.  3.  $.  8.  Bim  rdiqui,  quum  dm  gatur,  fejungendi  &  coagmc^!  i» ^vocaverit. 

D  d  Scio, 


,10  Optimi  fcmper  pMofopbl 

viKp,  Nomina  vero  ilia  partim  ideo  adhibuit,  quod  fentiret ,  quando  in  re- 
irm  natura  vel  generatur  vel  corrumpitur  aliquid ,  tum  milceri  tantum  ac  fepara- 
t  concrefeere  aut  fecerni  materiae  ante  jam  csfidentis  particuias;  parum  quod 
senitricem  illam  naturam  intelligeret  res  disjunctas  atque  contrarias  vi  fua  focia- 
&  conjungere ,  quo  continuata  fiat  totius  mundi  cognatio,  ommumque  par- 


fe  &  conjungere  ,  quo  continuata  fiat  totius  mundi  cognatio ,  ommumque  par- 
i(5otiura  apta  &  confentiens  coagmentatio.  Hanc  rem  Plctinus  eo  oco,  quo  procrea¬ 
tricem  illam  &  fidricem  mundi  naturam  feu  mentem  feminantem  ddcnbit ,  ingc- 
Serfequitur:  quamquam  is  paullo  latiorem  atque  nos,  poteftatem  voci  huic 
fubiicit.  (*)  Audiamus  ipfijm  loquentem:  'Arni™  3  «Ww  ™  c,- 

„««,  *  Uri  t*  pifm  mAlpm  ,  J«X  5»  H»  ^  *'  «  **7f  «’ • 

T  S  txm  i»  OT».«  '  si  ftlv  i,  «WWF*™  *‘f  f""' 

L'  iyi  ovuQuhqv.  - i-  it  «  f**»»  *>  m  TJ  rp  cm  p*%R*.*m '«*«««. 

“Suum  vero  partes  in  fe  oppofitas  inter  Je  habeat,  ideoque  miigas  certe  het  tjediiwmsque 
profert  originem :  atque  ita  ejt  una  omnis,  fi  non  fit  unum,  tatta  cmm  fiutmet  per  par- 


(*)  Ennead.  III.  Lib.  II.  5. 1«.  (P-  26y-  °PP-) 

Scio,  quosdam  <M‘«>  &  .*©-  pro  cfficic(!!^“®  f 
turis  &  caudis  habuide:  nec  ignoro.  Clementem  n 
Jlexandr.  Exhort.  ad  gentes  Cap.  5-  W J*55;  50.  t 
exiftimafle ,  Empedoclem  haec  bina  m  Dcorom^  * 
cregafle  numerum.  Verum,  cui  m  1 
rit ,  unam  ea'  effe  naturam,  quaC  8'S  ’  m  f 

vat  rurfus  omnia  corpora,  nemo  vnuS  j  ^intum 

novi,  exftitit.  Nec,  ut  ita /enttat  aUqms,  i£a  t 
ratio  doctrinae  Empedoclis  patitur,  «creationem  &  1 

tus  fum  primorum  animantiinn  procreationem  oc 

conftruftioncm,  non  fecus  ’  oS  ! 

riis  materiae  motibus  adfcripfifle;  S  »  J  ’  ( 

^etm  «i  < 

nullo'  loco  copiofius ,  quam  Lib.  I.  _A/rti#y/  Gp.  \ 
4-  p««,  267.  de  amicit»  &  contentione  Empedoclis  < 
commemoravit.  Eo  igitur  loco  primum  videri  i 
pofTe  ait  haec  bina,  alterum  bonorum,  aiterum  < 

malorum,  eflfe  caudam:  fed  fatetur,  hanc  Empe¬ 
doclis  non  eire  fententiairr.  Poftea,  inte-rjeccis  non¬ 
nullis,  ad  camdem  rem  redit,  negatque,  ad  ex¬ 
plicandas  rerum  naturas  haec  duo  fufficere.  o^t 

j,  TbToti  pyfirxu  to  6fjLo>*ybf6i<ot*  ySr  uvtm  it 

fgjit  Qi>lo c  zJfKptm ,  TO  3  nf: t-3-  trvyxphu '  i0t’ 

£  n\  r «  tci^ux  ro  cr*’.  i/ro  tS 

«5  *»  «nrVxp»»iT«<  ,  k]  T1  tifrire** 

/i  ipro  f  trvnSn*  tt\  7«  *» , 

x«~e'  *l  “  T64  in  Air 

Minime  invenit,  quod,  cupit  confequi.  Multis  enim 
ih  locis  apud  eum  amicitia  quidem  disjungit ,  con¬ 
tentio  vero  conjungit.  Quum  enim  in  elementa  per 
contentionem  unlvtrfiM  divolvitur,  tunc  ignis  in 
unum  coalefcit,  ceterorum  elementorum  unumquad- 
Quum  autem  rurfus  oimfa  per  amicitiam  in 
Imm  conveniunt,  neceffe  eft  ,  ifmtm  particulas 
^Zctqusqurfip^i.  Non  mihi  animus  eft,  vim 


&  fententiam  hujus  loci  declarare,  quam  non  cHe 
nimis  abftrufam  opinor,  fed  ea  re  tantum  haec  af¬ 
fero,  ut  inde  pateat,  neque  jdrijiotelem  amicitiam 
&  contentionem  Empedoclis  pro  rc  una  eademque 
habuide  ,  nec  pro  natura  via  &  ratione  progredien- 
te  ac  fabricante,  ut  Cudvmrtho  vifum  fitit.  Ccn- 
fuit  Jrijloteles ,  id  quod  in  fcquentibus  aperte  fa¬ 
tetur,  haec  duo  vim  efife  moventem,  in  ipfa  lati¬ 
tantem  materia.  Ego  quidem,  quare  tam  obfcu- 
rum  viris  doftis  &  propemodum  inexplicabile  videa¬ 
tur,  quid  binis  hisco  vocabulis  fignificaverit  Empe¬ 
docles,  faepius  mecum  admiratus  fum.  Rem  anti¬ 
quam  &  a  multis  dictam ,  fed  novis  vocabulis  velti- 
tam,  &  licentius,  quod  poetae  folent ,  explicatam, 
propofuit  Empedocles .  Quare  plero sque  omnes  in 
eam  induxit  fententiam,  ac  fi  novum  aliquid  &  ab  om¬ 
nium  opinionibus  remotum  excogita  (Tot ,  quatuor- 
que  rerum  principiis  binas  adjunxitfet  naturas,  per 
fe  conflantes  &  efficiendi  virtute  praeditas:  a  quo 
tamen  quam  longiffimc  abfuit.  Qui  ligatam  adhi¬ 
bent  orationem,  illis  folcmne  ell,  de  rerum  af- 
feftionibus  &  proprietatibus  ita  loqui ,  at  fi  per- 
fonae  elfent  &  naturae  per  fe  conflantes.  Idem  fe¬ 
cit,  qui  praecepta  fua  numeris  alligavit,  Empedo¬ 
cles.  Veterum  fequutus  eft  opinionem;  novis  au¬ 
tem'  nominibus  rem  antiquam  &  obfoletam  deco- 
j^vit;  praetereaque  fic  loquutus  eft,  ac  fi  mentem' 
&  confilium  ineffe  putaifet  in  amicitia  &  contentio¬ 
ne.  Quid  vetat,  quo  minus  id  clarius  explicem» 
Fuit  (I.)  cx  eorum  genere  Empedocles,  qui  ma¬ 
teriam  natura  qualitatibus  imbutam  elTe  opinantu  • 
quod  vel  c&  docent,  ouae  ad  Cap.  1.  §.  13.  1 4- 
attulimus.  Qualitatum  vero  quod  faunt  oum«- 
aliae  aliis  funt  oppofttae.  ut  humidum  ficco,  m 
gidum  calido,  dulco  amaro.  (II ■ i  Rudem  «  '® 
formem  maceriae  molem  animo  fibi  concipi^  > 


^  6'  naturam  procreatricem  admiferunt ,  a , , 

«SS/-T 

dtnt,  tn  unam  concordem  redigit  temperantiam.  - - -  OuaDrontcr  »'■  ■  °  a’  4  meii.JJi- 

pugnantibus refultanti  magis  comparabit.  Nihil  opportunTushoc  hUmomae  ex 

pcdoclis  fententiam  decitandi,  uti  eam 

r»tT  rn;.r  *  f  %««>».  £*«»<*« /«  «.»,«<«/»  .«<*</«, «*«•«,»  ,1™ 

*"»  a/tcr““  **&••  »/«!/?*«  patentem :  i»  Aw  „^2,  li 
Jenfibiis  e/l  expofitus,  concordiam  ponit  effe  ac  difeordiam.  ’  iJt 

Memini,  fupra  me  fignificare,  Heraclitum  fimiliter  naturam  animam  9 

3re£S,n"m'  “  ss 

xuic.  Lerte  raric  ejus,  tf.vrtw  />«•  ow«*.r  pertinere  res  ait ,  aut  atthercum  ili.  d 
quod  femen  perhibet  efle,  unde  generentur  omnia  in  hac  univerfitate  nihil  eQ:  lam 
ha  c  ipfa,  cujus  cauflam  hic  agimus,  genitrix  omnium  nSa.’  /  M 
em,  durum  quoddam  &  inficetum  philofophorum  hujus  generis  diclum  memo- 

Ct)  In  Arift.  de  cocio  Lib.  I.  Cap.  10.  (p.  71.  a.  b.  cd.  Graec.  Venet.  1525.  fol.) 


Jut»  ut  veterum  voce  loquar,  Chios,  in  quo  om- 
?es  hae  repugnantes  &  contrariae  qualitates  mittae 
fei^  ^  atqUC  confufae  ex  °mni  aeternitate  jacuis- 

„ -  Congefiaque  eodem 

Noti  bene  junUarum  discordia  femina  rerum. 
Uvidius  Metamorphof.  Lib.  1.  vf.  5. 

te!*r  )C°^rariis  *ta(luc qualitatibus  hac  ratione  in- 
nu<n^  TltlS’  fi?ri  non  Poterat>  quin  gravilfima 
P  Sna  &  horrenda  lis  exoriretur. 

Ofifiabatque  aliis  aliud ,  quia  corpore  in  uno 
V?$.da  ^gnabant  calidis ,  hument  ia  fecis, 
ytollia  cum  duris ,  fine  pondere  habentia  pondus. 

»^a;bes  id’  <luod  &  discordiam  vocavit  Em- 

£fSSl  ( ‘V  >  At  P0(l  ,on»”ara  litcm  *  incredTw- 

particub?  c0gnatac  Qualitates  aut  illae  materiae 
cohaeferum  lUae  natura  Pares  &  aequalcs  erant, 
divina,  an  ;~QOncreverunt :  utrum  virtute  quadam 
Hinttu,  nunc  ionn-atUrali  (luadam  facultate  &  in- 
ticulae  in  u„am  m,S“lr°-  flS,ccf  &  f™c  P“- 
<lucae,  terrcftres  funt-  <™>litcr  a- 

t  ^oquatuo?«rUe*SiDi^  « 

^  Aa«.  &  amicitiam  ZpXto  ^ 

Natura 

BiJJociata  locis  concordi  pace  ligavit. 

ln^a*dem  d^scor^ia  &  eadem  amicitia  manent  ad- 
tcriae11  re™m  univerfitate,  omniumque,  quae  ma- 
cauflae  rvlirunt  ’  ex  mente  Empedoclis  efficientes 
WK;  ^uo  m°do,  ne  multis  dicam,  locus  1 


-  impedit.  At  definent  aliquando  haec  certamina 
;  Poft  i  minitas  enim  pugnas  una  tandem  regnabit’ 
■  fublata  discordia,  amicitia,  otnnesque  contrariae 
qualitates  diverfaque  haec  rerum  principia  &  fe¬ 
mina  ad  unum  ignem  redibunt.  Clemens  Aexa-dr 
Stromat.  Lib.V.  Cap.i\-  pag:7u.  Ergo’ non  res 
JP&,  quam  Empedocles  docuit,  fed  nomina  illa, 
quae  adhibuit,  viros  doftos  conturbarunt,  totque 
veterum  &  recentiorum  pepcrcrunt  de  fenfu  ejus  di¬ 
micationes.  Simplicii  ceterum  &  Plctini di<5ba,  qU;;e 
Cudworthus  producit,  nihil  ad  totam  hancce  caus¬ 
iam  faciunt. 

(O  Scio  quidem]  De  Heraclito  fupra  difba  funt, 
quae  videbantur  neceiTaria,  ad  Cap.  3.  $.  28.  Pro¬ 
nuntiatum,  quod  hic  affertur,  ejus  apud  Plutar- 
chwn  exflat  Libro  de  animae  procreat,  ex  Timaeo 
Tom.  II.  Opp.  p.  1014*  ^  mu,t0  luculentius  apud 
Clementem  Alexandr.  Str ornat.  Lib.  V.  Cap.  14. 
pag.  71 1.  interpretationem  ejus,  quam  hic  Cui 
worthus  dedit,  pauci,  ut  opinor,  approbabunt, 
ncc  ipfe  eam  approbaffet  vir  egregius,  fi,  haec 
feribens,  non  Plutarchum  tantum  ,  verum’  chara 
Clementem  infpcxiffet.  Ex  hoc  evidens  eff ,  Hera¬ 
clito  vilum  eife,  duos  effe  mundos,  alterum  aeter¬ 
num,  alterum  mutabilem.  Aeternus  ipfi  mundus 
prima  cft  mundi  materia ,  quam  igneam  ducebat 
effe.  Genitus  vero  mundos  &  corruptioni  obna- 
xius,  haec  rerum  cft  quam  cernimus  natura  ex 
illa  aeterna  materia  conflata  &  generata1  De  il¬ 
lo  autem  perenni  &  fempiterno  mundo,  id  quod  in’ 

D  ejus  verba  apud  Clementem  docent,  hoc  effatum 
ejus  accipi  debet.  Quare  ex  eo  quidem  nihil, 
praeter  hoc,  efficias,  Herbitum,  non  fecus  ac 
omnes  veteres  philofophos ,  aeternitatem  crcdidis- 
le  materiae,  iftamque  molem,  unde  omnia  pro- 
creata  funt,  putafle  nec  a  Diis,  nec  ab  hominibus 
Dd  2  fae- 


- 1 2  Optimi  fentper  pbilofoptt  naturam  admifcrunl  genitricem. 

f„-  exftare  ,  quod ,  tametfi  PluUuchus  merito,  ut  agrefle  ac  parum  aca- 
PSri3S  primo  tamen  adfpeftu  ex  ingenio  hominis  a  Deo  prorfus  averfi  ma* 

»  -VT  ”*!/«  z.t; ihis,;?*:  asA£ 

ssSifcSSSiafco-M-i-i 

o  r  i 0_~  fflftum  efTe,  qua  architectus  domuui  cxitru.t,  qui  iaDu- 

&  conditor,  non  ea  'eJ!  inisl&  mftrumencis  adhibitis,  materiam,  extra  fe 'confli* 
riofe  ac  difnculter,  amdam  effectricem,  in  ipfa  inhaerentem  &  refiden- 

ten^rnatefia  \  dffpofuiffe  eam,  temperaffe,  atque  ex  ea  orbem  umverfum  con- 

ftruxiffe  diximus,  comitem  fefe  hac  in  re  (t)  Hippocrates  prae- 

,  f*c  t  °r  aliter  Zcroni  vifum  eft  ac  Stoicis.  Illi  enim  primo  intelligentem 
quamdam  natmam  fupremum  hujus  orbis  architectum  &  parentem  famunt.  achuic 

n,  fullineat,  ,|querupeno^naffe  J  ^  eafu&  temtre,  ftd  arte,  via, 

jdimus,  “  &  agentem.  His  nunc  addemus  Laertii  locum ,  quo , 

atqiie  01  P  o  definiverit,  explicat:  (*)  'rsi  'j  Qic.t  t£<c  s£ »rw  r.mpt «T  TJnt’ 
ut  ero  P  ffvvlyycK  rx  *vTyf  Iv  oz/ru%ois  $  ructvTii  fyfc em  , 

t**?™  7fyw  \  vTuraeii  habitus,  motum  ex  fi  ipjo  accipiens  fecundum  ratwr.es  fim- 
‘V‘WV  u^To  Jnens,  quae  ex  ipfa  conflant ,  certis  ac  conjhtutis  tcmponbus, 

na/es ,  pcrfiucnsqu ej  contwe .  , 

tauaquefacm  ,  >  biniores  Platonici  &  Peripatetici  concordi  voluntate  magiftro- 
Poftremo  ,  ficu  J  ecepta  probant ;  quorum  qiiippe  anima  vegetativa  nihil  eft, 
rum  fuorum  hac  d<_  P  natura  *  jta  Chymici  quoque  &  ParaceJfi  fe&atores  his 
quam  haec  ip.a  Scnu  ~  -j  <?  quoci  hi  ceteris  etiam  longius  videntur  proceflifle, 
prorfus  alFcntiuntur.  nl  j  •  ^  ,;n  animalmm  corpora  protuliflfe  ,  in  quibus  novo 
imesque  impern  na  ,  invent;umeft,  nomine  Archacum  appellare  folent. 

eam,  ^  ^rea  quod  hic  minimo  emittendum  arbitror,  (^uemaarho- 

Verura  habeo  praaerca,  ^  jam 


(*)  Vit.  Zenonis  (Life.  VII.  Segm.  148.  p*  459. 

fa&am  cfle.  Igitur,  nili  alia  accedant,  hoc  quidem 
di&um  apud  aequos  rerum  judices  tantum  niud  va¬ 
lebit,  ut  Heraclitum  Atheis  connumerent.  Confu¬ 
git  hoc  ingeniofum  Heracliti  patronum  ,  Goaofr. 
Olearium ,  in  Dl[J\  prima  de  rerum  omnium  ne^eji 
ex  mente  Heracliti  $.  13*  P-  852.  in  Stanleji  Hijior. 
philof.  T.  I. 

(f)  Hippocrates ]  Dc  Hippocratis  natura,  quod 
fatis  eft?  monuimus  c.d  Cai).  3.  §.  8.  Neque  re- 
netamhic,  quae  de  Stoicis  &  Zenone  oblcrvavi  ad 

Cnh  n  28 ■ 

(v}  Vides  hic]  yfrijloteles  i  fio  loco  Anaxago- 
ram  non  impietatis  erga  Deum  aut  Atheismi  infi¬ 
gat,  nec  fevere  &  aperte  reprehendit,  fed  fim- 
nliciter  tantum  commemorat,  eum  tametfi  aliud, 
Laeter  materiam  ,  principu»®  pofuiffet,  feu  caus- 
to  motus  a  materia  diftinftam ,  eo  tamen  prin- 


cipio  in  explicandis  naturae  rationibus  raro  ufuffl 

fUifv)  Fleto  in  Piatione  ]  Ita  eft.  Plato  in  Phtf 
/iry- L  303.  graviter  fert,  Anaxagoram ,  quum 
mente  omnia  disponi  &  exornari  dixilTet,  poilea 
tamen  ad  cauftas  naturales,  ut  rerum  omnium  ra¬ 
tiones  redderet,  confugiiTe.  N.ec  tamen  nic  id¬ 
circo  Anaxagoram  pronuntiat  Deo  injuriam  mt 

‘‘t, )  Dwtitcim  vero]  Omittit  in  hoc  loco  quae; 

ta  Wi»,  nec  totam 

recitat  •  cui  ego  in  verfione  nredtri  ltudui. 


§.  6.  Male  audicnint  pbilojophi  qui  naturam  genitricem  fujlulcrimt.  1 13 

'^um  inter  veteres  illi  inter  Dei  omnisque  religionis  numerati  funt  contemtores  & 
inimicos  qui  corpus  fjve  materiam,  temere  ac  neceflario  commotam,  unum  illud 
elle,  unde  reliqua  omnia  manaverint,  principium  difpucarunt;  quod  quidem  Demo- 
cr.tum,  principesque  fcholae  Ionicae  philofophos  fecifle  conflat  -  ita  ipfemet  Ana- 
xegoras  non  a  vulgo  tantum  &  plebe,  cui  Meus  audiebat  injuria,  verum  etiam  a 
Platone  ac  Arifloteic  hoc  nomine  graviter  ac  fevere  objurgatus  efl.  Aperte  quidem 
is  Deum  profitebatur,  mentemque -omnem  materiam,  quum  haec  rerum  univerfi- 
tas  exfifteret,  elabora  fle  ac  finxifle,  contendebat.  Attamen  neceflitati  plus,  quam 
par  efl,  imperii  tribuebat  in  materiam,  neque  genitrici  huic  naturae  feu  mundi 
animae  loci  aliquid  efTe  patiebatur.  Hac  igitur  de  caufla  in  Deum  valde  injurio- 
fus  fummaeque  impietatis  non  poflremum  vifus  efl  efle  columen.  Arifioteles  in 
Metapbyficts^his  ejus  philofophiam  verbis  perfequitiir :  (f) 

%P>Teq  TU  lu  7rroc  r  xo^uotrdxv ,  £  orav  %nf>y,rvi ,  r  W  ctlr,*#  %  civolfa?  h i,  vtn  «A  ii{ 
«J-kV  iv  j  roT;  «Koig  7rxv&  pdAov  cuTiurcq  r  yinjfttn  ,  n  vSr.  Anaxagoras  tamquam 
machina  utitur  mente  (id  efl,  Deo)  ad  mundi  conjlruttmcm :  quumque  dubitat ,  propter 
quani  caujjdm  haec  vel  illa  res  nece  Jano  fi: ,  tum  mentem  advocat.  jn  reliquis  vero  alia 
omnia  citius  pro  caufils  rerum  habet ,  quae  funt  &  fiunt ,  quam  mentem  illam  &  ratio¬ 
nem.  ( t )  Vides  hic,  in  Anaxagoram ,  qui  Deum  tamen  efle  putabat,  invehi  id¬ 
circo  / irijlotclem ,  quod  in  cauflis  rerum  corporearum  invefligandis  ad  naturam  vi¬ 
tae  &  confilii  compotem  raro ,  nec  antea ,  quam  ceteras  caufTas  corporeas  &  me¬ 
chanicas  deficere  perfpiceret  ,  confugerit.  Atque  id  lpfe  Anaxagoras  fafTus  efle 
videtur  alicubi.  Quodnam  igitur  hujus  philofophi  futurum  fuifle  judicium  putabi¬ 
mus,  fi  in  noflros  incidiflet  lapientes,  in  quibus  tam  infignis  efl  temeritas,  ut  a 
gubernatione  hujus  univerfitatis  divinam  penitus  potentiam  removeant ,  fupremum- 
tjue  Numen,  motu  femel  in  materiam  immiflb,  quiefeere  omnino  ab  ejus  admi- 
riiflratione  ac  temperatione,  affirmare  non  vereantur? 

Sed  &  (a;)  Plato  tam  in  Phaedone ,  quam  aliis  in  locis,  eadem  de  caufla  nomi- 
*>atim  cafligat  Anaxagoram ,  quod ,  quum  vim  rationis  participem  non  negaret  re- 
iuin  efle  pauflam,  auxilium  tamen  &  opem  illius  in  arcariis  naturae  rerum  expio- 
Tundis  &  declarandis  rarius  imploraverit,  (v)  Duodecimo  vero  de  legibus  libro  tec¬ 
tius 

(t)  Lib.  I.  C.  4.  (p.  267.  T.  IV.  Opp.)' 


mo  adfpeftu  non  convenire  videri  in  Anaxagor 
caraorn!?'0  • homines »  riuos  perftringit ,  men 
'tam  J?n,orcm  facere,  affirmat.  Nec  c 
ono-tet  S/Ult  Anaxagoras,  fi  fidem  nos  ha’ 

Ito  p<»  cdrpoMMto^ea-’  Ut  ra.tionem  &  1 

'fcntcniu  fl  nt ,  llh  meo  judicio  nihilo  Dei  coit 
or.bus  mchores  fum.  Haec  vero  dubitatio  t 
rf  >  "  Gl?“ca,  Plfm?  confideret, tur:  K 

Jue  13  philofophos  hos  non  diferte  affirmat  r 
lem  corporibus  recentiorem  facere,  fed  cos 
tum  fic  rationes  fuas  inftituere  fignificat,  i 
<]Uam  mentem  judicarent  poft  corpora  demuir 
.ta®.  efle,  h  ‘sis  nuiTipot.  Quare 

tan^um  ind{care  P'ato  videtur,  id  quod 
aue  fcriptuin  reliqui^  non  nimis  lapiente) 


cifie  Anaxagoram ,  quod  caufTas  rerum  ante- om¬ 
nia  ex  ipfa  materiae  conditione  eruere  conatus  cs- 
fet,  neque  Deum  &  mentem,  nifi  in  dignum  vin¬ 
dice  nodum  incidiflet,  ad  auxilium  vocalTet.  Hac 
enim  ratione  evenifle,  ut  mentem  infra  res  corpo¬ 
reas  deprimere,  Dcoque  nihil  fere  loci  in  conden¬ 
da  rerum  natura  relinquere  multis  videretur.  Quae 
vero  in  extremo  hoccc  membro  Cudworthus  mo¬ 
net,  ea,  nifi  me  fallit  opinio,  non  tam  ratio,  quam 
indignatio  erga,  eos  animo  concepta  ,  qui  mechani¬ 
cis  legibus  univerfam  rerum  naturam  tum  metie¬ 
bantur  ,  expreffit.  'Quod  enim .  multitudo  omni  fe¬ 
re  aetate,  &  Platonis  etiam  aevo  ,  viros  retrufis  & 
fublimioribus  fcientiis  &  meditationibus  deditos  im¬ 
pietatis  erga  Deum  poftnlavit,*  hoccine  argumento 
elle  potert,  naturam  ipfam  eo  homines  impellere, 
ut  eos  in  Dei  habeant  inimicis,  quos  vident  in  cx- 
D  d  3  pii- 


514,  Male  audicrwit  pWofi  qui  naturam  'genitricem  fujiuleruntl  - 

rius  in  eumdem,  paetermiflb  nomine,  difputat ,  id  ei  vitio  vertens,  quod,  ipfa 
? licet  Deum  non  rejecerit,  aliis  tamen,  ut  id  facerent  liberius,  occafionem  dede- 
•j.  Verba  haec  funt :  (*)  Aeyrlts  ,  u>s  l  wctPJax  **T 

j  5TOAJV  cin#0TUvcvhs  Qverui,,  on  ir?tc€vTt?:v  e.n  O-UACUW  ,  atOTfvd’,  us  fimi* 

i7T<&  ,  ctKffuiar  mxhiv.  ra  $  ^  ofxuuruv  7mv&  cum;  i$m ,  id  k*J’  x&vov  cpipl- 

u^joi  p25KV  MOH  hkem  K9U  y;  K&  <TU>yXTW  ,  24&Vip ivluv  Ttff 

CTavTfV  §  *$*■£-«  *  «£f  >jf  to  sgeifyvfjfa  m*a(  dkiin&e.  Nonnulli  mentem  omnia 
omaJTe  coelefiia  qlfeverant.  At  fidem  circa  animae  naturam  peccarunt ,  quam  ,  tametfi 
omnibus  corporibus  antiquior  fit  ,  juniorem  illis  ejfie  cenfuerunt  ,  aigut  r<tf/<ww  omnia  ite¬ 
rum  ut  ita  dicam  ,  everterunt.  In  corporibus  enim  coclefiibus  eadem,  effis  judicarunt , 
quae’ hic  videmus.  Itaque  terra,  lapidibus ,  fcf  aliis  rebus  inanimatis  plena  efifie  coelefiia 
credentes ,  /j  ;x  mius  «pa»#  ajjignarunt:  qua  re  multis  ad  impietatem  auctores  fue¬ 

runt  Eodem  loco  omnes  fere  Phyficos  &  Aftronomos  aetatis  fuae  Plato  refert  ia 
ma£r*na  pofitos  fuifle  apud  plerosque  impietatis  erga  .Deum  fufpicione,  nec  id  alio 
nomine,  quam  quod  naturae  rerum  explorandae,  praeter  cauflas  corporeas,* vix 
aliquid  adhiberem,  o i  m*d  ,  tw  «m  maZ-m  ^mx^eA^^/rn .  a^ouU  n 

W  nZi;  ^  tovW  Mxf*odou<  *****  Ax>W  ,  «fcw  «V  *-«»  « 

uLa»  wfaut  -i»  ve?rP*T  *  Hifv:ieuS  cijafcr  «&'  ntof$>uv.  Mtt/f/  filbi 

per-l  nodent  ,  m,  qui  Afirmotnium  ccterasque  artes,  quae  ad  bone  fiunt  neccjfiariae , 
tra  fiant ,  vfrkor  (/?«  /ludiis  fieri-  Nam  quum,  quantum  fieri  po:efi  ,  neccjfianas  caus¬ 
ias  quibus  rts  omnes  fiunt ,  indagent  fc?  explorent,  non  voluntate  6?  mente  boni  caus¬ 
ia  < omnia  tigni  credere  illos  arbitrantur.  Iraque  lpfam  paene  naturam  omni  tem¬ 
pore  audorem  fuifle  hominibus  ,  apparet ,  ut ,  quos  inte fligerent  materiae  & 
motui  quae  geruntur  in  orbe  ,  omnia  tribuere  ,  nec  ullum  menti  ,  certo  con- 
filio  &  ratione  agenti  ,  locum  relinquere  ,  eos  in  divinitatis  hoftibus  habendos 

effe  ducerent. 


$  VII  Sed  quum  fore  fortaffis  animo  profpiciam ,  qui  nihil  inter  genitricem 
naturam  &  occultas  qualitates  interdie  fufpicentur ,  operam  dabo  nunc,  ut  his  per- 
fpedum  fit  quanto  duo  haec  difcrimine  disjunda  lint.  Qui  occultam  qualitatem  rei 
alicuius  dTe  cauflam  cenfet,  is  nullam  reapfe  ejus  cauflam  nominat,  fed  obfcurum 
e  fle  (ibi  profitetur,  a  quonam  ea  profeda  Iit  initio.  Secus  illi,  qui  genitricem  dTe 
naturam  fbntiunt:  qui  non  modo  certam  &  vere  proprieque  fic  didam  rerum  caus- 
fam  indicant ,  verum  etiam  foli  omnium  philofophorum  rei  illius ,  qua  nihil  orbis 
habet  mirabilius  ac  praeftantius ,  •*'  tl  w  intelligo ,  conflandam  illam  ,  or¬ 

natum  ,  ac  aequabiles  naturae  curfus ,  eam  afferunt  rationem ,  quae  percipi  poffit 
ac  intelli^i  Quo  quidem  nomine  multum  materiariis  nofiris,  quos  ita  voco,  prae¬ 
ibant,  qui  tametfi  nihil  fibi  dari  velint,  ut  res  omnes  expediant,  nifi  motum  & 
materiam,  hoc  tamen  in  loco  prorfus  haerent,  nec  ullam  tantae  rei  cauflam  pro¬ 
ferunt.  Una  eft,  ex  qua  ordo  omnis  atque  pulchritudo  nafeitur  ,  caufla,  mens 
&  ratio.  At  qui  genitricem  naturam  incile  credant  in  hac  univerfltate ,  hi  vim 

quam- 

(*)  p.  967-  e£h  Stcph.  (ed.  Ficini  p.  696-) 


plicandis  rerum  naturalium  cauiTis  multa  motus  legi¬ 
bus  tribuere,  ponderibusque  ac  momentis  ea,  quae 
corporibus  accidunt,  aeftimarc?  Vulgi  certe  judi- 

aia  c-usrnodi  levitatem  hominum  &  temeritatem, 


non  rationis  &  naturae  inftinftmn,  indicant.  . 

(s)  Etenim  Deo ]  Sed  conftanter  negabunt  C*£ 
tefti  fectatores,  Deuin  a  fe  ab  omni  procuratione 
naturae  excludi j  <1U1  h)cum  leges  motus  conierv 


0 


§,  ?,  8.  Natura  ijla  genitrix  non  ejl  occulta  quaedam  qualitas .  ii  f 

quamdam  ratione  praeditam  in  ea  verfari  perhibent.  Contra  ilii,  qui  fortuito  (Stifo 
temerario  materiae  motui  unice  adferibunt  omnia,  cauflasque  certa  ratione  &  con- 
filio  agentes  explodunt,  nec,  fine  mente  ac  intelligentia  fadta  efle  omnia,  veren¬ 
tur  contendere,  nullo  modo,  quidnam  illud  fit,  demonflrare  queunt,  unde  tanta 
proficifcatur  in  hoc  orbe  motus  aequabilitas,  tamque  certa  omnium  &  conflans  ra¬ 
tio.  Quamobrem ,  nifi  forte  confufionem  peperifle  ordinem ,  cafumque  &  fortu¬ 
nam  produxifle  aequabilitatem  &  conflandam ,  dicere  velint,  in  occultam  poflre- 
mo  qualitatem  fefe  debent  induere.  Atque  ego,  quidnam  fit  illud,  quare  genus 
hoc  infinitam  quamdam  mentem  univerfitati  huic  praeficere  oporteat,  nullo  pa¬ 
cto  intelligo.  (s)  Etenim  Deo  quid  opus  eft  illis,  qui  ab  omni  Deum  procura¬ 
tione  &  attione  amovent,  otiofumque  illum,  quid  geratur,  &  eveniat  in  rerum 
natura,  fpedlare  &  contemplari  perhibent? 


§.  VIII.  Ceterum  genitricem  hanc  naturam  non  fum  nefeius  ex  illis  efle  rebus, 
quarum  non  continuo  patet  omnibus  indoles.  Quocirca  flatui,  ne  quid  intermit¬ 
tam  eorum,  quibus  ratio  ejus  declarari  poteft,  bina  momenta  paullo  copiofius  per- 
fequi.  Primo  veram  ejus  naturae  notionem  explanare  Audebo:  deinde,  quanto¬ 
pere  notionem  hanc  perverterint  &  adulteraverint ,  patefaciam ,  qui  ex  Dei  con- 
temtoribus  naturam  illam  unum  efle  praepotentem  Deum  rerumque  omnium  uni¬ 
cam  cauflam  &  fontem  arbitrati  funt. 

Ac  primo  quidem ,  quemadmodum  generatim  &  in  univerfum  naturam  genitri¬ 
cem  animo  nobis  effingere  debeamus,  /Jrijioteles  his  verbis  fignificat:  (*  )  n hti»  i», 
rZ>  fyA«  >j  vccvTWiyiKn ,  luo  lw<;  olv  t?  0tV</  Si  in  ligno  i  nefiet  ars  navium  conftruenda - 

rum ,  fimihter  ut  natura  faceret .  Pari  modo  ceteras  huc  trahere  licet  artes  &  fcien- 
tias.  Ita  fefe  habet  natura  haec ,  ac  fi  fingat  aiiquis ,  artem  architecturae ,  quae 
iri  animo  infidet  alioquin  architecti,  in  materiam,  lateres  &  calcem  translatam 
*fi*e,  in  iisque  inhaerentem  efficere,  ut  fine  ulla  ope  aliena  coeat  illa  materies,  fe- 
flue  ipfam  tam  fcite  componat  &  diftribuat,  ut  ornatiflima  exfiflat  domus  omni- 
busque  partibus  abfoluta;  quo  modo  Amphionem  veteres  memorant  lyra  tam  fua- 
viter  cecinifle,  ut  ipfos  lapides,  ut  femet  ipfos  fcienter  &  apte  collocarent,^  The- 
hanosque  muros  ifto  paCto  fua  vi  conftruerent  ,  impelleret.  Aut  ,  fi  quis  ma- 
ht ,  ab  arte  mufica  imaginem  licebit  petere,  atque  ita  huic  naturae  comparatum 
eflb  cogitare  ,  ut  fi  ars  iita  in  i p fis  fidibus  &  inflrumentis  lateret,  eaque,  viven¬ 
tis  inltar  mentis,  fic  afficeret  &  animaret,  ut  fine  ullo  alieno  impulfu  modulate  fo- 
narent ,  &  numerofo  cantu  aures  demulcerent.  Haec  aliaque  ejus  generis  fimu- 
lacra,  ut  shiftotclis  quidem  fert  opinio,  commode  explicant  naturae,  de  qua  lo¬ 
quimur,  veras  rationes.  Itaque- generatim  ars  quaedam  erit  haec  natura,  in  ipfa 
inhaerens  materia,  eamque,  nullius  adjuta  auxilio,  moderans,  temperans,  &  cer¬ 
ta  confilio  difponens  &  machinans.  Cui  rei  philqfophus  idem  quo  majorem  com- 
paret  pcrfpicuitatem  &  evddentiam ,  (a)  aliud  etiam  exemplum  fubjicit  aut  com¬ 
parationem:  (f)  j  JJJaov  ,  ane v  V(  i*Tf> «v»}  wjtU  ixvTOV  *  t*tw  fi  toiKiv  rt 

.  (*)  Phy  fic.  Lib.  'II.  C.  8.  (p.  477.  T.  I.  Opp.)  (t)  Loc.  cit. 


^  in  materia  diftitent.  Legi  velim  hic  ea ,  quae 
Paullo  ante  ad  §.  e.  fcripfi ;  cx  quibus  reliquorum 
WpteMfc,30  h0C  7'  Sputantur,  dignitas  &  ra- 


(o)  sliUid  exemplum  ]  Hanc  vero  eomparatio- 
nem  tudwortliui  paullo  poft  §.  11.  non  elTe  aptam 
omni  ex  parte  fatetur  ad  naturae  hujus  rationem  ob 
oculos  ponendam, 

(&)  Ouri 


tl6  Natura  genitrix  humana  arte  praeftantior  efl. 

Orni  maxime  manifejlum  efl ,  quum  aliquis  fibi  'ipft  medetur :  huic  enim  natura  fimilis  efl! 
Kx  a  uibus  apparet,  Arifloteli  naturam  vilam  e  fle  artem,  non  extra  fe  aut  interval- 
lo  quodam  laborantem ,  fed  inipfare,  quam  fabricatur  &  perficit,  refidentem  & 
operantem.  Habemus ,  quantum  generarim  fatis  efb  ad  naturae  procreatricis  in¬ 
dolem  intelligendam.  Ars  nimirum  ea  efl  ,  materiam  animans  ,  mteriusque  ali¬ 
quod  ,  quo  folo  conformatur  &  arrificiofe  difponitur  materia,  principium. 

fi  IX.  Sequitur  ut  doceamus,  naturam  iftam,  tametfi  arti  non  diflimilis  fit , 
omni  tamen  humana  arte  ac  induftria  multo  efle  praeftanriorem  &  excellentiorem. 
Ac  primo  ars  humana  materiam  quamdam  nullo  modo  tra&are  &  fingere  potelt, 
i6anifi  eam  extra  fe  &  certo  intervallo  collocatam  habeat;  nec  fine  ingenti  ftrepitu  , 
fono  ac  ftridore  ,  fine  manu ,  fecuri ,  ferra ,  malleo  ,  alnsque  machinis  &  mflru- 
mentis  ornatum  ei  aliquem  &  fpeciem  conciliare  valet.  Ex  quo  evenit,  ut  multo 
labore,  fudore,  ac  follertia  opus  fit,  antequam  opus  aliquod  perficiatur,  nec,  niti 
crebro  contufa  &  pulfata  materia,  formam  aliquam,  navis  verbi  gratia  aut  do¬ 
mus,  paullatim  recipiat.  Naturae  difpar  prorfus  efi:  ratio  :  quippe  quae  m  ipfas 
fefe  res  infinuans,  ac  intra  vifcera  earum  abdita,  materiam  quoque,  in  qua  nimi¬ 
rum  infita  efl ,  multo  leviori  labore  fubigens,  quae  meditatur ,  line  molelba,  cre¬ 
pitu  ac  turba  tacite  &  occulte  perficit.  Non  male  dixeris,  artem  hanc  ita  cor¬ 
pori  alligatam  elfe  materiae,  ut  anima  corpore  nofiro  conclufa  efi:,  neque  machi¬ 
natorum  &  architedorum  more  extrirtfecus,  fed  interne,^ vitaliter  ^  «wg/c*  age- 
re.  (4)  o.ts  ya.K  i ,-rml»,  mtit ,  Ire  -n  t;ytm  Ixxktc,  nmpfi *  J  5«.  1<P 

t,  £  i*  itii  %£i  j  *Jr  «  nW&m  o*  tK<  fMiMf 

Lfm*-  W  JUui,  i  **  »•  *  A.  Oie  neque  manus  funt,  neque  pedes, 

rrnue  aliquod  inlrumentum  sci  adwmitium  vel  cognatum.  Mater, a  tantum  opus  effle  mani- 
1  •  J  nhereftr,  jquamve  in  certam  formam  redigat.  Neque  vero  putandum, 

{a  materiam  fic  futim  opus  perficere ,  vehit  impellendo  fcf  premendo.  Qualis  enim  impulfio 
te  figurat  &  coloret  efficere  potej U  Quemadmodum 
Deus  intus  efl:  in  rebus  fmguhs;  ita  natura  materiae  pro  interiori  viventeque  ani¬ 
ma,  &  veluti  lege  efi  ,  a  qua,  nulla  re  alia  interveniente ,  ad  certos  ufus  praepa- 
ratur  &  difponituh 

§.  X.  Efl  etiam  aliud  praeterea,  quo  natura  omnem. artem  humanam  longe 
vincit  &  fuperat.  Humani  artifices ,  dum  fervet. opus,  virium  faepenumero  fua- 
rum  imbecillitatem  fentiunt;  qua  quidem  impediti,  in  coniilium  ire  fol.ent ,  <x  d  - 
liberare;  quid  facio  opus  fit:  nonnumquam  edam  pofteriores  cogitationes  fup  ** 


(fc)  ol!rt  ]  Plotini  haec  verba  funt  Libro 
de  natura  ,  contemplatione  &  uno  Ennead.  III.  Lib. 
VIII.  $.  *•  I’;  34+.  Solet  Cudworthiu  libenter  Pla¬ 
tonicis  junioribus  hac.  in  caufla  auctoribus  uti,  nec 
raro  voce?  &  formulas  eorum  adfeisccrc:  quid? 
quod  ipfe  libri  totius  index  vocibus  confiat  e  fcho- 
la  Platonica  fumtis.  Et  fatendum  omnino  cft,  nul¬ 
los  veterum  philofophorum  his  Platonicis  propius 
ad  ejus  fontentiam  accedere.  Plotini  in  primis  & 
Procli  longae  &  fubtiles  panim  cxltant  de  natura 
gignente  ac  feminante  difputationes,  quas  penitus 


animo  vir  dofias  imbiberat.  .  . 

(c)  Arfioteles  quidem]  Hoc  ipfum ,  fiu°d  IC' 
quitur,  argumentum  non  memoriae  usquam  man¬ 
davit  Ariftoteles:  qx  verbis  autem  cj«s  >  nuac  PaU 

lo  poft  oroducit,  fuifle  quosdam  aetatls  fufpic* 
tur  Cuimenhus,  qui  cimnpdi  «f™»» 
adorei  funt.  Fodiant  haec  verba  Phy/, cor.  L,b.  » 

CV)  <*»**  d"- 


§•  10.'  Natura  genitrix  lumatia  arte  pracjlantior  ejt.  n? 

lioribus  praeferre  coeptamque  opus  refingere  non  dubitant.  At  natura  numquam 
Haeret,  aut  a  viribus  relictam  &  deftitutam  fefe  videt.  Ouam  oroDter  caufibm 
cui  tamen  &  aUa  erit  addenda,  de  qua  poflea,  numquam  confilium  capit,  aut  de- 
f.df  ,  fr'^hs  quldem  videtur ,  antiquiores,  quibus  odio  Deus 

ruit,  philofophos ,  hoc  argumento  potiflimum  vim  naturae  fictricem  adortos  efle  • 
Quoniam  corpora  naturalia  numquam  confultare  ac  deliberationes  injlituere  videmus  idcirc» 
■anis  aliquid ,  con filii ,  o  rationis  in  illis  ejje  reconditum  ,  haud  nobis  perfuademus  verum 
omnia  temere  &  cafu  fieri  judicamus.  Sed  ipfemec  his  ita  occurrit:  'a™™  j  T\  L  ohZ 
tviK*  l  ynicfy ,  iotv  ^  fturt  ra  xnh  /3**6°k$jov  Kodvn  ^  i,'  rl^n  i  fahdCtj).  Illud 
etiam  ab jur dum  eft ,  quod  non  putant ,  aliquid  alicujus  gratia  jieri ,  nifi  videant  movens 
conjultajje.  At  qui  etiam  ars  non  confultat.  Ex  quo  concludit,  quod  natura  deliberet 
numquam  ac  confultet,  id  nullo  impedire  patto ,  ne  ordine,  ratione,  &  via  age¬ 
re,  ad  certamque  metam  collineare  putetur.  Ipfi,  qui  artifices  internos  falutan- 
tur,  non,  ut  artifices,  quid  res  poftulet ,  urgente  neceflitate,  circumfpiciunt  * 
ied,  arte  deficiente,  aut  quando  non  fatis  fibi  roboris  &  virium  efle  ad  perfi¬ 
cienda  cogitata  propter  artis ,  quam  extrinfecus  hauferunt,  inopiam  &  penuriam 
mtelligunt ,  tum  demum  etiam  atque  etiam,  quid  faciendum  fit,  confiderant.  Ipfa 
vero  ars,  five  ars  perfe&a ,  quoniam  virtute  numquam  deflituitur,  ideo  confllii 
quoque  nullo  tempore  inops  eft.  (d)  Hanc  vero  artem  natura  habet  Quare 
numquam,  quid  res  pofcat,  confultat,  aut  rationes  follicite  fubducit,  fedadagen-itfr 
dum  promta  femper  &  parata  eft.  Nihil  fufcipit,  cujus  poenitere  poflit  deinde- 
numquam  ex  pofteriori  meditatione  fuperiores  labores  emendat  &  corrigit,  fed 
perpetuo,  conftantu,  ac  immutabili  curfu  a  generatione  ad  generationem  progredi- 
tur.  Namque  fimulacrum  aut  imago  quaedam  eft  infinitae  ejus  artis  atque  falli 
nefciae,  quae  ipfius  Dei  eft  in  animo:  quae  quidem  ars  omnis  re&i  bonique,  quod 
unaquaeque  res  habet ,  unica  lex  eft,  norma,  &  regula. 

Vidimus  ergo,  quidnam  inter  naturam  &  humanam  artem  interfit  differentiae. 
•Haec  a  perfe&ione  valde  diftat,  materiamque  extra  fe  certo  intervallo  conftitul 
.tam  fabricatur  &  ornat.  Illa  perfefta  ars,  five  ipfa  potius  ars  eft,  quae  inhaerec 
ln  materia,  &  interne  eam  adornat,  temperat  ,&  machinatur.  Itaque,  quod  in 
proverbiis  verfatur,  artem  imitari  naturam ,  eius  haec  eft  fententia:  Artem  huim 

nnm  _ _  i _ l _ a. _ r  .c\‘  •  ~  _ 


ge  dicuntur  fieri  facta  effe, 


ea  re  v era  divina  perficiuntur  arte , 


Praecinir  *  n  Wr  XI*  ra-  r<’-  ^e  hac  natura 
facu  Mc(cVrere  ':ir"atUram  dcli8cl>Ji  &  judican¬ 
tur ^  j„Th/lo  eVC^'  Hic  P<-™d<=  loqui- 
’  c  fi  deliberato  confilio  quodvis  opus  aegre- 
deretur  Ncgatenim,  ut  rcliq‘ua  . 

fa  ahquid,  cujus  poenitere  queat.  (II.)  Alias 
Um  ernendare  nonnumquam  &  corrigere  admis- 
,vida  natura  errores  concedit.  Hic  vero  fignilicare 
ourn^’  nihil  umquam  vitiofi,  aut  cujus  poenitere 
tle  re  ’_Aaturarn  efficere.  Mitto  reliqua.  Sed  qui 
,^unt>  <luam  ‘Pfi  cx  parte  tantum  fibi  cogni¬ 


tam  efle  fatentur,  crafllsque  tenebris  circumfii- 
fam,  his  plerumque  ufu  venire  folet,  ut  verbis  x 
femet  Lpfis  diflentiant,  ideinque,  quod  fuftulcrunt 
alicubi,  aliis  locis  affirmare  videantur.  Hanc  ve¬ 
niam  nos  humanae  infirmitati  oportet  dare,  ut  ejus¬ 
modi  vitia  moderate  reprehendamus. 

(O  £laf° ]  S°phifta  in  extremo  Dialogo  p.  r 68. 
Opp.  Sed  cave,  putes ,  in  his  verbis  Platonis 
<Putn*  lignificare  naturam  creatricem,  aut  hujus  d  icti 
hanc  efle  vim ,  quam  Cudworthus  putat.  Pisto  , 
quum  COinmerooraffet,  efle  homines  quosdam ,  qui 
E  e  Deu® 


2ig  Katuva  genitrix  ab  arte  divina  differt. 

«  vT  Haec  licet  ita  fefe  habeant,  nolim  tamen,  aliquis  fibi  perfuadeat,  ns- 
furam  hanc  ipfam  elTe  divinam  artem  in  fe  &  libere  pureque  confidentam.  Quem- 
'ulmodum  enim  natura  non  ipfe  Deus  eft,  verum  res  non  modo  a  Deo  diftinda^ 
fed  multo  etiam  Deo  minor  &  inferior:  ita  eadem  cum  divina  arte  pure  &  abftrac- 
tc  fpeflata  confundi  nullo  modo  debet.  Ars  ea  quidem  eft  divina  at  concreta  & 
corpori  admifta  Ipfa  ars  divir.a,  ut  in  fe  eft,  nihil  eft,  quam  fcientia  mtelli- 
jrenua,  &  fap  entia  illa,  quae  divinam  mentem  habitat  &  incolit.  Atqui  fcientia, 
fatio  &  intelli-rentia,  fi  quis  indolem  ejus  extra  omnem  peregrinum  ornatum  ex- 
nendat  tes  quaedam  eft  feParata  &  a  ceterls  rebua  omnibus  fecre- 

ta  naturamie  tam  tenui  atque  fubtili  praedita,  ut  nullo  plane  modo  materiae  coag- 
mentari  atque  f.C,  ut  colori  anima’  mifceri  &  foam  queat.  Quocirca  alte- 
rain  uuam  /Irijioteles  in  medium  profert,  f.mUitudinem ,  atque  ad  naturae  hujus 
indolem  declarandam  cenfet  aptiflimam,  ab  arte  nimirum  Medici,  qua  femet  lp* 
furn  curat  &  fanat,  du6bam,  equidem  ab  hac  cauffa  remotiorem  effe  arbitror.  Ete¬ 
nim  ars  medendi,  quum  ipfimet ,  in  cmus  animo  refidet,  Medico  opem  &  auxi¬ 
lium  comparat,  non  hoc  ei  praeftat  officium ,  ut  natura ,  five  ut  ars  concreta  & 
corpori  admifta,  fed  tantum  ut  fcientia  &  rapientia,  quae  eft  ars  nuda,  corporis¬ 
que  omnis  &  concretionis  expers.  Praeterea  circuitione  &  quafi  anfradlu  opus 
fuum  perfequituf:  voluntate  nimirum  utitur  Medici,  ftbimet  ipli  talia  praefer  ben- 
tis  medicamenta ,  qualia  impedimentis ;  removendis  funt  neceflanx,  quae  virtuti  ob- 
ftant  naturae  five  inteftini  Archei,  ne  fanationem  hic  ipfe  perficere  poffit._  Ars  (/) 
ab  Aritlotelc  definitur  5  kv»  rattotpfius  rei  ab  omni  materia  fpmSa. 

Imnue  divina  ars  five  fcientia,  quae  in  animo  Dei  eft,  ratio  eft  a  corpore  fecreta. 
Natura  vero  ratio  eft  merfa  in  materiam  &  confufa,  ac  veluti  corpore  ebria.  _  Non 
i\atura  \  ,  eft  natura,  fed  tantum  cftypa,  vivens  quaedam  imago 

*5<5dmna  zxs  archetypa  lieet  accurate  aeternae  &  archetypae  fapientiae 

&  fenum  divinae  (ap i^uae .  q  ^  modo  eo  e  perfi&  &  ^fequi. 

^^''^ufffm  a^r^ione^  intemgit.  Ita,  fi  quid  ego  JSnfo  valeo,  duo  Siec 
diferenant  inter^fe  quemadmodum  nlyx  ratio  &  perceptio  animi  quam 

vrri  J  appeUant  , neniis.  &  ^  ratio,  quae  fermone  externo  Morator  : 

quarum  haec,  etfi  certam  illius  notam  habeat  lmpreilam,  in  fe  tamen  nihil  eft, 
quam  fonus  fuis  conftans  articulis,  omni  vero  carens  fenfu  ac  intelhgentia.  Quam¬ 
quam  &  alia  haec  res  fimilitndine  illuftrari  poteft.  Ars  fcilicet  &  lapientia  divina 


Deum  tollerent,  &  <Pu'r{  feu  natura  omnia  die  fac¬ 
ta  confirmarent,  fe  vero  fubjicit  affumturum  effe  in 
ifta  dif^utatione,  quae  illi  profani  <P»tr{  dicant  fac¬ 
ta  effe,  ea  divino  confilio  &  arte  effe  condita.  Iiaec 
quantopere  diffident  lentenda  a  C ndteorthi  interpre¬ 
tatione,  perfpicuum  eft;  quippe  qui  Platonem  hoc 
vultdixiffe:  Quae  natura  procreatrix  efficit,  ea  ex 
divina  fluunt  arte,  aut  natura  fictrix  artem  divinam , 
normae  ac  regulae  inftar  fequitur. 

(f)  j4b  jfrijtotete  ]  De  part%  animalium  Lio.  1. 
Cap.  i.  pag.  472,  ^  H*_Qpp. 

( g )  Itaque  ztvTrt”>< i  CI-)  Etli  auilo  parcat 
hic  labori  vir  egregius,  ut  naturae,  de  qua  agi¬ 
tur  accuratam  rationem  quamdam  in  lectorum  in- 
ftrmet  animis,  ej usque  a  divina  arte  diferimen  do¬ 


ceat;  haud  pauci  tamen  erunt,  nil  dubito,,  qui 
tis  fibi  faftum  effe  negabunt.  Nec  ipfe  diffiteor, 
legi  hic  nonnulla,  quae  rem  magis  implicare,  quam 
explicare ,  videntur.  Mitto,  quae  de  arte  meden¬ 
di,  Medicum  ipfum  fanante,  dicuntur,  in' quibus 

plus  forte  iubtilitatis  eft ,  quam  vellent  pluri  ni.  Id 

vero  mihi  declarari  vellem,  quomodo,  quum  ar* 
res  fit  ab  omni  materia  fej uncta,  natura  creatrix  0 
effe  queat  cum  materia  confufa ,  &  diflimilis  tam 
artis  medendi,  Medico  ipfi  confulentis.  Sed  n 
omnia  &  alia  mirari  &  quaerere  delino,  Wjaj-J 
rum  doctum  in  re  hic  c*Pl*  ^erfan  c  f\\.  > 
quam  ipfe  parum  fibi  notam  effe  fatetur.  C  ^ 
Inter  archivum  & hommon  man.u.Ia^  fedo- 
quid- intereflet,  non  opus  erat,  ut  Ariftotehs  eu 


$•  12.  'Natura  genitrix  humana  arte  inferior  ejl.  2I<, 

tem'^  A™nrhhiteai :  IJatra/ffr°  °Perar‘um  male  refert  manu  labora n- 
rem.  Atqui  horum  qualis  fit  differentia,  id  ab  Ariflatel?  far *A 

ftrum  accommodate  lic  video  expolitum:  (*)  t ?P^V1  ■  ^  , 

s*  r^vr?,  r  xT”zm\  *  ZrT*>  *■  »>  ,w-  ci 

0,  «ar^  4  r  «4iw»  «M,  m/mt,  ^  tfigj  *»«?,  qTqv  xctfy  to  rfg.  J 
(pvH  w,»  t*™  U«s»,  *** J  XetfonXvc«  ii  Op.-  Quare  fc?  m /„ 
orchite fti  Junt ,  honorabiliores  &  doctiores ,  ac  eis ,  qui  mfnibus  operantur  fjapientiowVu 
tamus,  quoniam  caujfas  eorum ,  quoe  fiunt ,  fciunt ;  illi  vero,  ficut  ijia,  quae  inanimata 

ZSJH*?,*..  ut  W  ‘°mburi‘i  ftd  inanimata 


nbus  obtemperat,  (A)  j  pb  agit  quidem  fc?  operatur,  fed  ignara 

ejt  rationum ,  propter  quas  agjt.  1  J  6 

.  5*  XII.  Ut  igitur  fuperius ,  quot  modis  natura  fuperet  humanam  artem  declara¬ 
vimus;  ita  nunc  quoque  doceamus,  neceffe  eft,  quibusnam  rebus  eadem  humanis 
artibus  cedat  &  inferior  fit.  Hae  autem  binae  funt.  Primo,  licet  natura  ordine 
«  ratione  agat,  ac  ad  certos  omnia  ufus  dirigat,  ipfa  tamen  metam  &  confilium 
nefeit  operis  fui,  neque  cauffam,  cur  lic  agat,  non  alia  ratione,  perfpe&am  ha- 
_  et .  INon  magiltra  eft  perfedtiflimae  illius  artis  &  fapientiae,  cujus  reculam  & 
mltitutum  fequitur ,  fed  minillra  tantum,  quae  praeceptis  ejus  morem  t^erit  id- 
que,  quod  jufla  eft .  efficit.  Placet  (i)  verba  Plotini  adferibere ,  quibus  differen- 
liam  hanc  naturae  artisque  vel  fapientiae,  uti  extra  materiam  fpefiatur,  exponit: 

T.  toH*  A«W*vw  <pvt tm  <Ji,Vw;  „■  fi»  j  <fvr„  lrZx 1„-  r.S^c. 

>  $ povwiu;  H  Qvcig .  ^  ipvX>,g  Uycvnv  oa ,  ttr^xlov  ^  rov  iit  «ilrij  ifiMxUTnftfaov  Kcy^v  £%<(  • 

U  **  xy,?u  fixQti  Jiwyenv  iit  i<rXetlcv  im  faenyt  iv  ri*  SfaQotvtix  wV©*,  ivxoyZg  ftcv 
«v« ,  tXm  j  dr&tvSt  $  KCCTU ,  ohv  ,  ^vw  j  j*ml  •  Quonam  modo 

japientia  differt  a  natura?  yfioc  f ane ,  quod /apientia  quidem  primum  eft,  natura  vero  ulti¬ 
mi.  Natura  enim  fapientiae  tantum  imago,  eft:  quumque  poflremum  animae  fit ,  ultimam 167 
v  0  quem  fe  ratione  n  babet  lucentem  £?  emicantem.  Quemadmodum  fi ,  dum  profundior 
ra  imprimitur ,  usque  dd  alteram  ejus  fupcrficiem  penitus  figura  pertranfeat ,  aZu  quidem 
J  Sura  Juperior  perfpicua  fit ,  poftrema  vero  veftigium  fit  obf eurum.  Similiter  natura  ni¬ 
hil 

(*)  Metaph.  L.  I.  C,  i.  (p.  2<Jo.  T.  IV.  Opp.) 

cerentur  homine  _  .  >.  _ 

nui  vel  mediocr-rc  ,  imonia  Sciunt  id  omnes,  lis  li  haec  natura  foret,  Deus  ipfe  rerum  omnium 

Ipfa  vero  comnarin^1?1  humanarum  periti  funt.  machinator  eliet  &  artifex,  neque  natura  jure  vi- 
etiain  mta  eft  ad  diftV*’  1  .quid  CS°  judico,  minus  tii  cujusdam  accufaretur,  fed  ipfe  Deus,  cujus  ea 
&  Dei  nftendendam  ofrtiai??,  naturae  Procreatricis  juflu  &  mandato  agit,  ipfa  artis  rerumque  omnium 
Co  fumta  Natura  1  a  ^riftotelis  a  Medi-  nefeia.  Dicam,  quod  fentio:  Quae  vir  doftus  de 

cr»m  ani«  divinae  nimirum  cft’  fimuIa-  hac  natura  diirerip’  vix  raihi  videntur  omnia  com- 

rum  cv  n  ,-i  omr  filS’  quas  agit,  &  regula-  mode  inter  fe  conciliari  poflfc. 
teni|  fciensb&  tn.n  Cu(dw°rjhi  men-  (A)  «  f**']  Plotinut ,  quo  in  primis  fa- 

opifi’  '  gn  ^  :  quaefo,  horum  in  miliariter  Cudworthus  ufus  eft,  ita  loquitur  Li - 

manU  “  fcrvien*  Utrum  ftellae  aliquid  a«mt,  EnneJ.  ll.  Lil 

candi  i  1  e  artem  callet  archlteftlJ  non  aedifi-  III.  Cap.  17.  pa<r  I4l  45 
tat,  firmaT  ]  Ex  Libro  II.  de  dubitati 

’  dlsponit>  uu  fabricator  ipfe  jubet,  fa-  mbus  mimae  Ennead.iV ,  Lib.  IV.  Cap.  1 3.  P-467- 

E  e  2'  '  (*)  ld™ 


5j5  Natura  genitrix  humana  arte  inferior  ejl. 

m  novit  f'j efficit  tentum,  (k)  Idem  philofophus  alias,  quidnam  inter  aJm  feu  ra. 
f  ines  aiitnentes  &  notitias  five  animi  comprehenhones  interfit  hoc  modo  expli¬ 
cat  nfrL  3  .1  f™  «■ «  Wi  «»«  ,**  $  ‘ 

»  *  -  *,  *  L,'  v  cp  **«&•  Quaerendum  vero ,  utrum  /emmales  hae 

*a  *fUffK  %  'Sne  infarti  mdligcntiae  fint?^it  enim  quonam  modo  per  melli gentias 

r;;::^io  z:z  tzxtrL  &  4*,  -**. « «Tj  ** 

Mio  'e*  M£J«C  oi/io  fed  W  “Sitans  “««•“'»»  non  /ane  cognofcms  .  fei  agens 

an tuf  'nX s  ac  forma  figuraque  inaqua.  Atque  huic  veterum  dotbmae ,  quae 
hatuam  remeffeftatuit  efficientem,  non  vero  ratioc, nantem ,  (/)  ex  recentmri- 
bu  naturae  fpeculatoribus  is  penitus  videtur  aflenttn,  qui  jud.cio  &  fagacitate  nui- 
h  fecundus  St.  Etenim  ille ,  poffquam  fapientiam  &  artem  illam ,  quae  ex  corpo 
tum  animatorum  ftruttura  elucet,  admiratus  erat,  fic  rationem  concludit:  Aut 
vim  animae  fingentem  &  machinantem ,  per  quam  lpfa  corpus  fuum  fabricatur  <1 
aptiffime  comparat,  confitendum  effe,  ea  virtute  mentis,  quae  ratione  valet  &  in- 
rSwnria  excellentiorem  ac  diviniorem  effe;  aut  vero  concedi  debere .  (  )  In 
tmtJrae  operibus  neque  prudentiam  nec  intellectum  inejfie ,  fed  ita  filum  videri  conceptui 
naturae  opertius  ei  J  ‘/;m  Q>  facultates  feu  exemplaria  a  mbismet  tpfis  mutuata 

rw/lro,  qui  f  indicamus:  quafi  principia  naturae  altiva  effetius  fuos  en  modo 

de  rebus  naturae  dmmsjudscam  ^  £ftantifrimol.um  ex 

producerent ,  quo  nos  op >  ” Jf  auSoritatibus  freti,  naturam  affirmamus  rem  effe, 

omni  memoria  ph.lofophorumn(.iio  ^jedentem*  „  divina£  tantum  3rtis  &  fa, 

artificiofe  quidam  c  oq  ipfamet  profpiciat ,  quonam  tendant  labores  ejus , 

pient, aeim.tatricem  qwe  P  P  r  finemH  iftum  confequarar,  fufepit. 

nCa  enl  d  cauffa  nec  deliberare  a4  confilium  capere,  nec  ex  pluribus  rebus 
^Tm  ^gere  nec  den^e  ullum  in  agendo  judicium  adhibere  poteff 

c  XIII  Non  deerunt,  fufpicor,  quibus  hoc  prima  fpeeie  valde  videbitur  mi- 
1':i-  nnod  naturam  agere  quidem  contendimus  &  operrri  tona  5,  feu  ut  certos 
Mnfcouathr  finVs^wdineque  ac  confilio  in  perficiendis  operibus  fim  progredi,  at 
fimul  confihi  rationis,  &  intelligentiae  participem  effe  negamus.  His  igitur  ut 
omnes  eximamus  ex  animo  ferupulos,  nihil  effe  imhac  fttttmu,  quod  creditu  gru- 

(*)  Harveus  de  gener,  animal.  Ex.  XL1X. 

(  k)  Idem  philofophus  alias 1  Enneal.  II.  Lib:  III. 

Libro  ,  utriM  Jtellae  aliquid  agant,  -Gap.  17.  p- 

(i)  Ex  recentioribus 'naturae  /peculatoribus]  Har- 
\ei  auftoritas  quantum  ponderis  habeat  ad  hanc 
Tem  firmandam ,  melius  intelligetur ,  fi  ipfa  ejus 

Verba  huc  integra  tranfiulero  c»-  Libro  de  genera - 
itione  anima!.  Exerc.  L.  (non  XL1X.  ut  in  ora  li- 
bri  tiwtovorthas  Tiaavityp.  288.  ed.  Patav.  1666. 
in  12.  Quoniam  igitur,  -inquit,  in  pulli  fabrica 
•r.v-  &  providentia  non -minus  elucefcunt ,  quam  in 
homin;s  ac  totius  mundi  creottone  ;  neceffe  ejl ,  fa- 

■  teamur ,  in:  generati  oh  s  nbmtnis  cauffam  efficientem 

ijjjtfo  kiminc.- Juperiorem '4j  fraejtantioum  dari,  vel 


facultatem  vegetativam  ,  five  eam  animae  partem  1 
quae  hominem  fabricet  £?  confervefit,  multo  exceb 
lentiorem  &  diviniorem  ejfe ,  magisque  fimilitudf 
nem  Dei  referre ,  quam  partem  ejus  rationalem ,  cu¬ 
jus  tamen  excellentiam  miris  laudibus  fupra  omnes 
omnium  animalium  facultates  extollimus ,  tamquo* 
quae  jus  £?  imperium  in-illas  obtineat ,  cuique  cuna * 
creata  famulentur.  Velfaltim  fatendum  eft  &c.Sequun' 
tur  ea,  quae  hic  defcripfit  Cndivorthus.  Quae  ba 
verba  apud  Harveum  excipiunt,  ea  aptiora  ett 
fuiflent  viri  dodi  inftituto:  fed  ex  nsdem  Patu'  al 

Harveum  talem  libi  minime  finxifie  animo  nat 
m,  qualem  Cui^onhas.  Itaque' his  uti  vem 

-maluit.  Uarveus  reium 


221 


§•  J3-  Natura  genitrix  humana  arte  inferior  efl. 

ve  fit,  aliquot  exemplis  feu  comparationibus  demonftrare  ftudebimus.  Ergo  pri¬ 
mum  habitus  cogitemus,  figillatim  eos,  qui  ad  Muficam  pertinent,  cantandi, 
fiimirum ,  fidibus  canendi,  faltandi.  liti  habitus  quemlibet  manus,  vocis  totius*  i<5S 
que  corporis  motum  moderancur,  &  fine  ulla -mora  efficiunt,  tametfi  numquam 
exquirant  aut  deliberent,  quinam  numerus  aut  quale  motus  genus  primum  excipiat 
conlequatur .motum.  Muficum,  quaefo,  dormitantem  adorire,  atque  carmi¬ 
nis,  quod  vel  ipfe  numeris  alligavit  mulices,  vel  memoriae  mandavit  antea 
exordium  cane:  is  vero  continuo,  ac  fortalfis  ante,  quam  fomno  prorfus  fuerit 
follitus,  vocem  fuam  tuae  junget,  co:ptamque  cantilenam  non  definet  perfequi 
donec  ad  totius  exitum  carminis  perventum  fit.  Eadem  vis  habituum  indufbia 
comparatorum  in  digitis  conlpicitur  hominis,  fidibus- fcienter  canere  do&i,  aut  in 
pedibus  totoque  corpore  periti  faltatoris.  Etenim  habitus  ipfi,  tametfi  leges  mull¬ 
eas  ac  concentus,  ex  quibus  pedes  manusque  moveri  fas  eft,  penitus  ignorent  lon¬ 
gam  tamen  &  continuatam  variorum  motuum  feriem  fcitiffime  &  artificiofilfime 
gubernant  &  dirigunt  Quare,  quod  de  natura  paullo  ante  diximus,  efficere  qui¬ 
dem  eam,  at  non  ratiocinari  &  intelligere,  id  in  hos  etiam  cadit  habitus.  Ergo 
valeant,  qui  naturam  genitricem,  quae  corpora  fcienter  &  certa  via  moveat"  ex 
eorum  genere  putant  efle,  quae  nullo- efle  modo  pofiunt.  Nam  ,  quod  diximus, 
habitus  quoque,  in  quibus  nulla  efi:  artis  ejus  aut  rationis,  qua  reguntur,  notitia* 
gradatim  nihilominus  &  minutatim  femet  ipfos  explicant,  atque  diuturnam  artifi- 
cioforum  motuum  continuationem  promte  fine  ulla  .i ntermiffibne  producunt.  Ii 
ipfe,  quem  modo  jaudavi,  Plotinus  eadem  fimilitudine  feminantis  rationis  aut  ge- 
nitricis  naturae  hujus  indolem  d<  clarat:  (*)  h  m‘vw  ctCiys  rt^uxii  ■  Zctn? 

QWW©-*  xJvtia%o(&  ut}  -  0  fi  fyxws  Ttj  Ztu  Tixnxv,  £ciw  ti  etCrc*  xi- 

k<,  xtu)  x/vb  ,  us  fave  ccCris  t oiocvTHf  7tu$  Quamobrem  Jiblus  ejus  aitificiofus 

eJt,  ceu  fi  quis  tripudio  moveat  uv.  tripudiator  enim  vitae  fic  arti-isisifac  fi  miis- ejl.  yjrS 
ipfirn  movet ,  atque  ita  movet ,  ac  fi- vita  ipfa  talis  quodammodo  ejfet.  (m)  Nec  aliud 
veteres  opinor  fpc&afle  mythologos ,  quum  naturam  hujus  univerfitatis  imagine 
ranis,  fifbula  aut  lyra  canentis,  atque  fimul  Nymphae,  cui  Echo  nomen,  amore 
calentis,  exprimerent.  Id  libi  nimirum  voluifle  videntur ,  naturam  tacito  quodam 
concentus  &  mu fices  genere  partes  hujus  univerfitatis  omnes,  artis  .lifeiqueac  pro- 
portionis  ratione  habita,  machinari ,  ipfam  autem  interea  fummam  ex  refonante  : 

xon-; 

(*)  Ennead.  III.  Lib.  II.  Sed.  i<5.  (p.  267.  Opp.) 


&  generationem  ad  ipfum  Deum. 

reputaverit!  ^rekL  »•'  P-  i9°'  r‘m  reSe  pi^ue 
H  rerum  omnium  generationes  ab  eo - 
dem  illo  aeterno  atque  ^potente  Numine  deduxe - 
J  ’  .  ™aSn°Per'  -litigandum  cenfeo,  quo 

ranjie  P  ■  rc  ^8ens  compellandum  aut  vene- 
^eus »  J*ve  natura  naturans, 
{)  le  ani>M  mundi  appelletur,  u  enim  omnes  intel- 
ub*que  praefens  fin  gulis  rerum 
Muralium  operibus  non  minus  adjit.,  quam  toti  uni- 
*erf°,  quod  rumine  fuo  five  providentia  ,  arte  ac 
nente  divina  cuntta  animalia  procreet.  Natura  igi- 
,  r  non  prov ;dentiat  difcipHna  &corjiliof  ut  Har- 
ait,,  agens,  ipfe  Deus  illi  eft. 


(-m)  Nec  aliud  veteres  ]  Favent  huic  explica¬ 
tioni  fabulae  de  Pane  multi  veterum,  qui,  Deum 
hunc  aut  totius  mundi  aut  aetherei.  fpiritus  per  to¬ 
tum  mundum  pertinentis  fimulacrum  efle  credide¬ 
runt.  Vid.  Gerli.  j0.  VoJJiu:  de  nlololatr.  »ei}t. 
Lib.  VII.  Cap.  3.  pag.  721 ./  Sed  alii  folis^eum 
fuifle  volunt  imaginem.  Vid.  Gilb.  Cuperi  Jlarpo - 
crates  />.  88-  Equidem  neutri  parti  attentior,  fcd 
cum  antiquiiTimis  Chnfhanorutn  ;  dtfdoribus.-exiili- 
mo,  has  fabularum  veterum  expolitiones  adtegen- 
dam  Deorum,  quos  populi  colebant,  turpitudinem 
a  fapientibus  inventas  &  excogitatas  eHe.  Reji¬ 
ci113’.  quae  monere  hic  pofiem ,  prudens  omitto. 
Res  Ipfa  docet,  quantum,  virtutis.  &  limilitudink  ® 
>£e^  Ijhac 


C22  flatura  genitrix  humana  arte  inferior  ejt. 

,  C0ncenta  ifio  voluptatem  &  laetitiam  capere.  Habitus  adventitia  quaedam  &  ac- 
nuifita  dicuntur  tfle  natura.  Atque  ipfam  (n)*  Stoici  quondam  naturam  Q»  ap- 
nellarunt  five  habitum.  Quamobrem  nulla  re  alia  haec  duo  videntur  efie  disjun&a, 
quam  hac  una,  quod  habitus  induftria,  difcendilludio  ac  exercitatione  comparetur, 
natura  vero,  quae  voces  funt  (0)  Hippocratis  dmtttovl&  ut  %  *  ,  u  nemine 

infiituta  &  erudita.  Neque  obftac  aliquid ,  quin  haec  ipfa  natura  (/>)  quodammo¬ 
do  fui  ipfius  magijira  vocetur  ,  quamvis  eam  leraper  a  divina  fa- 

pientia  &  arte  fecreto  afflari,  mterneque  agitari  &  impelli,  nullum  omnino  du¬ 
bium  fit. 


Ttfo  fi  XIV  Addo  aliam  fimilitudinem,  ex  qua  fieri  pofife  confiat ,  ut  natura  quae¬ 
dam  via  atque  ordine  in  operibus  fuis  progrediatur,  nec  ipfa  tamen  caudarum  ,  qua¬ 
re  fic  vel  aliter  agat,  gnara  fit.  Naturales  nimirum,  quos  in  brutis  animanti  jus 
videmus ,  inftin£lus  confiderari  jubeo.  In  his  nemo  fapiens  inftinftibus  fcientiam 
efie  dixerit.  At  iidem  tamen  animalia,  ut  apte  omnia  faciant  &  lcienter ,  atque 
cun61as  aftiones  ad  fuum  non  modo,  fed  totius  univerfitatis  commodum  referant, 
impellunt  &  infligant.  Sic  apes  animant  ad  mei  conficiendum,  favos  fingendos, 
aediculasque  fuas  fexangulas  condendas ,  araneas  ad  telas  fuas  texendas ,  aves  ad 
nidos  fuos  conftruendos,  alia  ad  alios  ejus  generis  adus  animalia  incitant  Quos 
fi  quis  intueatur  a6tus ,  is  magnam  effle  in  auftonbus  eorum  fagacitatem  fufpice- 
tur;  quum  tamen,  id  quod  (q)  Ariftotelcs  obfervat  in  in 

*««,  nec  arte ,  ntc  deliberatione  habita ,  nec  denique  confilw  ilh  omnia  fufa- 
fiant,  neque  in  poteftate  Tua  iftam  fapientiam  ,  cujus  inforatis  &  praeceptu 
obtemperant,  contineant,  fed  facultatem  tantum  habeant  infonflus  ejus  tb;  tm- 
nrefiiones  recioiendi  Certe  ,  fi  quis  bruta  animantia  haec  omnia ,  quae  diximus , 
propria  fapientia  &' virtute  duce,  fine  ulla  confutatione  &  deliberatione  efficere 
cenfuerit  is  vero  praeftantiffimam  illis  mtelligendi  vim ,  quae  humanam  longe  fu- 
peret  rationem  ,  attribuet.  E  contrario  perfpicuum  fatis  eft,  minime  tam  eximia 


hac  comparatione  naturae  procreatricis  cum  Pane 
fiftula  canente  &  Nympham  amante  lateat 

(»)  Stoici  naturam  *?«*]  Apud  Diogenem  Laer¬ 
tium  Libro  VII.  Segm.  148-  Pag-  459- 

(0.)  Hippocratis  ]  Lib.  VI.  Epidemcor.  Se8.  5. 
pag •  509.  T.  I.  ed.  Lindenii.  Vide,  quae  dixi¬ 
mus  ad  Cap.  3.  5.  7.  Non  dillimile  dictum  Hip¬ 
pocratis  exftat  Libro  nfi  5*  8-  pag.  597. 

T.  I.  Opp.  /rus  TruiTui  uftbux '  Naturae  om¬ 
nium  nullo  dottore  ufae  funt.  Sed  Hippocratis 
multum  differt  a  natura  effc&rice  Cudworthi. 

(?)  Quodammodo  ]  Credo,  virum 

dofium  his  verbis  H arvei  rationem  habuifie.  Hic  cmin 
de  generat,  animal.  Exerc.  L.  pag.  290.  naturam  vo¬ 
cat  *oto2\’ t1***”'  Quod  ad  ipfam  attinet  naturae 
procreatricis  &  habituum  comparationem ,  quae 
hic  exhibetur,  equidem  minus  eam  habere  conve¬ 
nientiae  &  fimilitudinis  arbitror,  atque  cenfuit  vir- 
eximius.  (I.)  Natura  fi&rix  res  eft  per  fe  fubli- 
ftens,  non  facultas  naturae  alius.  QUjj  ver0  ha. 
bitus  ?  Certe  nihil,  quain  animi  facultates  &  vi¬ 


res.  Quamvis  enim  hic  Cudworthus  ita  loquatur 
de  his  habitifeus ,  ac  fi  res  &  naturae  effient  libi 
conflantes  &  efficiendi  virtute  praeditae;  perfpi¬ 
cuum  tamen  ell,  eos  nihil  effe,  quam  ipfam  ani¬ 
mam,  fuis  vinutibus  in  his  vel  illis  rebus  celerius 
&  expeditius,  atque  in  aliis  folet,  utentem,  aut 
proprietates  animae.  Habitus  canendi  &  faltandt 
quid,  cuaefo,  funt?  Vis  &  poteftas  animae,  lon- 
n-am  motuum  &  numerorum  feriem  folito  citius 
ciens  &  producens.  Habitus  litteras  exarandi  quid 
eft  ?  Animae  vis  memoriae  facultatem  quam  celerri¬ 
me  adhibens.  Licetne  vero  affeftionem  rei  cujus- 
dam  cum  natura  quadam  per  fc  conflante  compo¬ 
nere  ?  (II.)  Natura  procreatrix  non  ratiocinatur» 
non  cogitat,  non  deliberat,  non  fibi  ^ orum  e1 
confcia,  fed  certa  tantum  lege,  perinde  ac  fi  n 

regeretur,  agit.  Anima  vero  habitus  fuos  e 

cens  num  otiofa  prorfus  eft?  Hon  credo.  Cog» 
certe  faltatoris  &  cantatoris  animus,  quinam  motu* 
&  numeri  deceant,  vel  dedeceant,  fequantur, 
non  fequantur ,  nec,  dum  homo  vel  canit  vel  w 


§•  *?•  Katura genitrix  humana  arte  inferior  efl*  22^ 

efle  animalia  ratione  praedita,  ut  deliberationis  nullius  indigeant,  quin  ne  confi- 
lio  quidem  capiendo  ea  efle  idonea  lflos  vero  naturae  inltinftus  fati  quoddam 
elle  genus ,  cujus  illis  vim  &  leges  elingere  (r)  nulla  ratione  liceat. 

§.  XV.  Accedo  ad  alterum  illud,  quo  genitrix  natura,  humanis  artibus  cedit 
Igitur  natura  haec,  quemadmodum  eorum,  quae  efficit,  cauflas  &  rationes  igno¬ 
rat,  ita  libi  etiam  eorum,  quae  gerit,  clare  ac  diferte  non  eft  eonfcia.  Quo  qui¬ 
dem  nomine  non  modo  infra  humanam  artem  polita  efl,  fed  etiam  brutis  minor 
efl  animantibus  Namque  befliae  tametii,  quum  faciunt  aliquid,  cauflas  rerum 
quas,  natura  mitigante ,  perficiunt,  haud  comprehendunt;  nemo  tamen  negat! 
fcire  eas  cfe  fentire,  quidnam  peragant,  vifisque  pelli  &  affici.  Contra  vis  haec 
genitrix,  de  qua  loquimur,  in  formandis  animalium  &  plantarum  corporibus  non 
lito,  quo  animantia  ,  modo  impelli  &  commoveri,  nec  exprefla  faftorum  con- 
lcientia,  awou&birtv  appellant  Graeci,  tangi  videtur.  Audiamus,  quem  aliquoties  170 
commendavimus,  Plotinum fle  diflerentem  hac  de  re:  (*)  *h  <p^  <pxvma;xv  4 
»J  'j'fkns  Cpocvmtnxf  xpii^uv.  Qctvmri*  j  /uencg*  (putreat  W7ns  ^  ,0jrrut.  tj  j/ey  ye 
ijfav  Atrii v  xVe  avviTiv  ixi-  Imaginationem  natura  non  habet.  Intelligcntia  vero  ejl 
imaginatione  praejfantior.  Sed  imaginatio  inter  naturalem  figuram  intelligentiamque  eft 
inedia  Natura  vero  nullius  rei  anima dverfionem  cognitionemque  habet.  Verbo,  natura 
res  efl  inteftino  illo  fenfli  atque  interiore  delegatione,  qua  gaudent  animalia  de- 
ltituta.  9 


§■  ^VI-  Jam  ego  (r)  recentiores  quosdam  philofophos ,  qui  anguflioribus: 
quam  fas  erat,  difciplinam  fuam  terminis  defcripferunt,  huic  dogmati  in  tere  effli - 
tos  elTe  non  dubito,  atque  duo  tantum  a&ionum  dari- genera,  pugnaturos,  mo¬ 
tum  nimirum  corporum  externum ,  &  cogitationem  cum  fenfu  mentis  interiori 
7*  confeientia  connexam.  Solent  nimirum  hi ,  quaecumque  exliflunt,  omnia  ad 
«uas  omnino  revocare  clafles,  alteram  corporum  extenforum,  alteram  naturarum 

co- 

(*)  Ennead.  IV.  Lib.  IV.-Seft.  13.  (Lib.  II.  de  dubitat,  animae  p.  407.) 


mens  ftertit  aut  torpet.  At  quoniam  his  moti¬ 
bus  adfuetus  dudum  eft  animus,  ideb  tanta'  cogitat 
?on?ibc-r^tceleritatc»  llt  c°ghationes  &  rajiocina- 
‘  vix  animadvcrtat  homo.  Numquam 

*go  mihi  perfuaferim, 


Chironomon  Ledam  molli  /altante  Batillo, 

( Juvenal.  Satyr.  vi.  v/  68<)  ct{amfl  nfhn 

"  celiLpror- 
&  fitf0  ?1„  Pe<^es. %aliter  veluti  impelli, 

fermn6 U  ^  moveri’  Quemadmodum,  qui 
ermonem  memoriae  mandatum  promte  &  alacri- 
cer  recitat ,  etiamfi  nihil  cogitare  &  meditari  videa- 
JJj: »  tamen  commentatur  &  animo  laborat :  ita  & 
- ,  >  Qui  modos  cdofti  mufices,  incredibili  celeri ta- 
le  fides  pulfant.  (III. )  Natura,  quo  conii  lio  & 
cuJiis  rei  cauiTa  agat,  nefeit.  Norunt  vero  id  illi, 
qui  aut  (altandi,  aut  canendi,  aut  feribendi,  aut 
0  quovis  habitu  utuntur.  Saltat  nemo  &  cantat  , 


nifi  placendi  ayt  oble&andi  gratia ,  nec  ignorat, 
ideo  fe  canere  ac  faltarc.  Mitto  reliqua.  Haec  ideo- 
minime  difputo,  ut.  naturam  genitricem  perimam. 
Vivat  illa,  licet,  fi  tueri  fefe  queat.  Ego  tantum, 
non  nimis  apte  cum  habitibus  eam  componi,  coi> 
tendo. 

(?)  Jri/loteles  obf errat ]  Phyjtcor.  Lib.  11.  Cap . 
io.  pag.  476.  T.  I.  Opp . 

(r)  Nulla  ratione  liceat]  Hanc  ego  comparatio¬ 
nem,  a  brutorum  animantium  inftinftu  duftam , 
vix  exfpeftaiTem  ab  illo,  qui  animas  in  beftiis  es- 
fe ,  corumque  motus  moderari ,  (latuit.  Ubi  enim 
animus  quidam  imperat,  ibi  inftinftui  parum  loci 
relinquitur.  Taceo,  virum  magnum  de  his  inftino- 
tibus  ita  verba  facere,  ac  fi  eflent  certae  naturae, 
agendi  virtute  mftrufrae. 

(s)  Recentiores  quosdam  philofophos ]  Vix,  uf 
moneam,  necefie  eft,  Cartejium  &  alieftatorcs  ejus 
mtcHigi. 

<0  Nos 


2*4  N&turat  genitricis  efficientia  dici  potejl  cogitatio , 

cogitantium.  Nullam  deinde  fieri  cogitationem  decernunt  pofTe,  quae  non  cura 
interiore  fenfu  &  perceptione  copulata  fit.  Sic  autem  quum  fentiant,  talem  geni¬ 
tricem  naturam ,  qualem  nos  proponimus,  quae  fic  agat,  ut  nulla  fa&orum  conr 
fcientia  afficiatur,  ipfis  elementis  fuae  fapientiae  falvis,  recipere  nequeunt.  ( 0 
Nos  itaque  alias  rerum  omnium,  quae  exftdunt ,  claflfes  conditui  debere  puta¬ 
mus  ,  easque  primum  in  corpora  folida  &  reddendi  virtute  praedita ,  atque  natui* 
ras  viventes ,  dve  tales,  in  quibus potedas  quaedam  ed  per  fe  agendi  &  operan- 
di ,  didribuendas  efTe  ducimus.  Poderioris  generi*  duplex  rurfus  ordo  ed.  Nam¬ 
que  aliae  res  dc  agunt,  ut  dmul  fentiant  &  lciant,  fefe  agere;  aliae,  tametd  ef¬ 
ficiant  aliquid,  nihil  tamen,  dum  agunt  &  laborant,  cogitationis  intimae  aut  fen¬ 
fus  percipiunt :  &  hujus  quidem  generis  natura  haec  genitrix  ed  ,  cujus  indolem 
&  rationem  quaerimus.  Medium  ergo  quoddam  genus  asionum  efle  opinamur  in¬ 
iter  motum  externum  &  vitalem  illam  facultatem,  quam  in  animantibus  efle  novi¬ 
mus  ;  a  quo  genere  fenfus  ille  abdt ,  qui  vitae  animalium  conjun6tus  ed.  Ed  flm- 
plex  quaedam  &  interior  efficacitas,  visque  ex  fe  ipfo  fefe  movendi,  quae  ca¬ 
ret  altera  virtute  illius  rei,  quam  Graeci  awMtinv  dicunt,  cujus  benefleio  fleri 
folet,  ut  natura  quaedam  flbimet  ipfl,  dum  agit,  praedo  dt,  ut  ad  ea,  quae  mo¬ 
litur  ,  accurate  attendat ,  ut  fefe  agere  aut  ferri  ac  perpeti  fentiat,  ut  denique  in- 
tedino  quodam  fenfu  &  perceptione  afficiatur.  Illud  quidem  fine  ullo  dubio  conce¬ 
dendum  ed,  eam  rem,  quae  materiam  commovet,  aut  motum  ejus,  vitae  indar, 
dirigit,  id  ipfum  propVia  quadam  &  inflta  virtute  facere,  a  motu  fejun&a.  Id 
etiam  ut  credamus,  ipfa  exigit  ratio,  rei  illi  cum  materia,  quam  regit  &  mode- 
I7iratur,  naturalem  quamdam  &  vitalem  efle  cognationem  &  neceffitudinem.  Utrum¬ 
que  vero  hoc  fieri  pofle  exidimamus  fine  clara  &  exprefla  fattorum  cognitione  & 
confcientia.  Enarrabo  hoc  herum  Phtirn  verbis, .  qui :  (*)  inquit , 

ivityt:»  &  ,  HJH  *l  ™  9  ,  v4v  P*  di&vnf 

W  mtfH ,  w  c^c  u*Z-  Omnis  vita  actus  ejt ,  vel  viliffima  infima  vita.  Non 
autem ‘haec  efficientia  fic  operatur ,  quemadmodum  ignis, /ed  talis  e  fi,  ut ,  etiamfi  nullus 
\ji  adjit  fenfus ,  motio  tamen  minime  fit  temeraria  &  fortuita.  Quocirca,  qui  pugnant 
\  inter  fe:  fltne  virtus  naturae  hujus  genitricis  cogitatio,  nec  ne,  de  vocibus  mihi 
tantum  dimicare  videntur.  Quodfl  enim  ita  cogitationem  definiat  aliquis,  ut  cla- 

ran* 

(*)  Ennead.  III.  Lib.  II.  C.  i<5.  (Libro  I.  de  provid.  p.  257-) 


(0  Nos  itaque  alias]  Placuit  viro  longe  do&ifll- 
mo,  Joanni  Clerico ,  quum  fummain  harum  cogi¬ 
tationum  Cudiuorthi  referret,  eas  quodammodo  ful¬ 
cire  ac  communire:  quem  ejus  locum,  quum  mul¬ 
tum  ponderis  &  elegantiae  habeat ,  ex  Gallico  non 
gravabor  Latine  vertere.  IJlam  certe,  inquit,  na¬ 
turarum  partitionem,  qua  utimur  plerumque,  nulla 
re  dlia  n,tL  quam  cognitionis  nojlrae  finibus,  ex¬ 
ploratum  ejt.  Quodque  duo  dicuntur  effe  vulgo  re¬ 
rum  genera,  alterum  mentium  aut  naturarum ,  quae 
cogitant,  O  fimul  fintiunt  ac  percipiunt,  effe  fefe 
ac  cogitare ,  alterum  corporum  feu  rerum  extenfarum, 
'f olidarum,  &  dividuarum ;  u  propterca  tantum  fit , 
quod  plurium  rerum  diJtinSlas  non  habemus  notiones 
animo  informatas.  Quis  vero  dixerit ,  nihil  effe  in 
rerum  natura ,  praeter  id,  cujus  nos  dijlinftam  g.^'- 


mo  notionem  comprehenfam  habemus?  Quis ,  ohfecro  t 
negaverit,  Deum  potuiffe  naturas  condere,  quarum 
illi  haud  placuit  notionem  nobis  impertiri  ?  Ideo*e 
Deus  nos  fecit,  ut  omnia  cognofeamus  &  intelliga' 
mus?  Aut  num  lege  quadam  jubetur  nos  omnium  ar¬ 
canorum  confiliorum  Jtiorum  participes  facere  ?  Cer* 
te,  quum  infinita  rerum  fit  copia,  quas  ignoramus  i 
nemo  quidem  unus  hoc  affeveraverit.  Sed  haec  non 
fufficere ,  fortaffe  dicet  aliquis,  ut  certo  credamus » 
effe  naturam  quamdam  ab  illis,  quas  cognofeimus » 
diverfam.  Equidem  hoc  fateor ;  nec  milii  a!t^U 
efi ,  ex  eo  unice,  quod  nos  multa  ignoramus 9  fM10 
re ,  naturas  effe  nobis  incognitas.  Satii  mihi  ert  » 
fi  hoc  primum  obtinuero,  nullam  effe  vim  conncxt  nu 
jus.  Ego  hujus  vel  iilius  naturae  notionem  anim 
concipere  nequeo :  igitur  non  ell  natura  ejusmo^^ 


batur  ejicientia  vitalis  fine  vam 


ZXi 


ram  exprefTamque  ab  eo  cognitionem  &  fenfum  numquam  fejunfhim  efle  velit, 
negandum  omnino  erit,  vim  cogitandi  in  naturam  iflam  five  virtutem  genitricem 
cadere.  Sin  autem  latior  voci  poteflas  fubjiciatur,  omnesque  illi  adus  cogitatio- 
ms  nomine  indicentur,  qui  a  motu  corporeo  diflin&i  fune,  fic  ut  par  &  eadem 
poteflas  vocabulo,  huic  detur,  atque  verbo  vita ;  tum  naturae  huius  vim  in  cogi¬ 
tando  confiftere ,  extra  controverfiam  haberi  debebit.  Sed  nec  magnopere  quem 
modo  laudavi ,  philofophus  repugnat ,  fi  qui  velint  obfcuram  quamdam,  nec  omni 
ex  parte  perfetlam  perceptionem  aut  fenfum ,  ab  animalium  fenfu  &  perceptione 
diftindtum  ,  naturae  huic  attribuere,  ejusque  virtutem  flupidae,  dormitantis  & 
conturbatae  cogitationis  genus  quoddam  appellare,  (f)  ti'  M  ,} 

cuAtjffiv  CUJTV!  difovcq ,  oi.v  hiyopiiy  feri.  r  aKuv  r  «  £  avnnv ,  oiTk'  oTov  \i  7if  £ 

l  V7TVX  TA  §  tyw}*pcT(&  Trpsa-eiKclo-Hi.  Si  quis  cognitionem  quamdam  &  fenfum  ei  tribuere 
velit ,  non  qudlcm  ita  in  ceteris  rebus  dicimus  vel  agnitionem  vel  fenfum  ,  attribuere  ei  de¬ 
bet  ,  fed  perinde  ac  fi  quis  fomniantis  cognitionem  cum  vigilantis  cognitione  'conferat . 
Quumque  praeterea  obtufam  aliquam  &  hebetem  earum  rerum ,  quas  imprimit  ma¬ 
teriae  ,  fpeciem  in  hac  efie  natura  oporteat,  (v)  idem  non  veretur  philofophus 
hanc  ideam  five  fpeciein  &  tkdpyjux ,  fpett  aculum  &  contemplamen  ,  ipfa m  ve¬ 

to  naturae  virtutem,  qua  fertur  in  eam,  tacitam  contemplationem  (SW* 
appellare.  <^uid?  quod  naturam  certo  fenfu  fatetur  <ptKoU^cVl»  ,  fpeftaculorum  feu 
contemplationis  amantem  nominari  poffe. 


I 


§.  XVII.  Utcumque  efl,  variis,  nec  certe  contemnendis  effici  poteffi  rationi-  I 
bus,  exfiflere  vitalem  quamdam  efficientiam,  quam  tamen  interior  fenfus,  atten-  1 
tio,  confcientia,  perceptioque  non  comitetur.  Principio  ipfum  illud  philofophorum  f 
genus,  quod  naturam  animae  in  cogitatione,  cogitationis  vero  indolem  in  clara 
&  explicata  rerum  perceptione  politam  efie  arbitratur,  nihil  habet,  quo  doceat, 
animas  hominum  fomno  altiori,  lethargia  aut  apoplexia  oppreflbrum ,  aut  infan¬ 
dum  in  utero  latentium  fine  ulla  intermiffione  non  modo  cogitare,  fed  etiam  per¬ 
cipere  femper  ac  fentire,  fefe  cogitare.  Atqui  mentes  hae,  fi  uno  tantum  cogi¬ 
tare  delinant  momento,  nihil  flatim  fint  aut  efie  delinant,  ex  horum  philofopho- 
rum  legibus  &  inflitutis  necefle  efl.  (^uodfi  igitur  hoc  certum  fit,  fieri  pofie, 

(t)  Ennead.  III.  Lib.  VIII.  Seft.  3.  (Libro  de  natura,  contemplatione  &  uno  p.  345.  f.) 


t°C  Ve,ro  extra  controverfiam  pojito,  reliquum  erit, 
fa/XPrfremus  ’  anne  jufi05  habemus  credendi  caus- 
•b  •  ’  i/ re.m,  Mquam  in  hac  univerfitate ,  quae  me- 
tZ  r  ™  T  c‘rP">  & Mrto».  ut  haec 
**«>  '«>“*  Bibliothtquc 
JZf  T,1  2'  P ■  I07*  108.  Ceterum 

m  eamdem ,  cfTc  aha  naturarum  viventium  gene- 
*'  Praeter  me™f  &  «rpora,  doftiffimusCud- 
CIVIS,  Nehemas  Grew  ,  ne  plures  nomi- 
copiofe  &  erudite  pcrfcquutus  eft  in  Cosmo- 
[08la  Jacra  or  a  Discourfe  of  the  univerfe  Libro  II 
toto. 

(  v  )  Idem  non  veretur  philofophus ]  Cognofcetur 
t  lotini  fententia  omnium  optime  ex  ipfis  ejus  ver¬ 
iti  ^flro  de  natura ,  contemplatione  £?  uno  Ennead. 
•  Lib.  VIII.  Cap.  3.  pagt  345.  Viiprx  ^  $**.. 


fUfAx  xuTKi ,  itxxxutrxi ,  yn«^#»  aurvi  cit  r*  it  «Jrif 
Xj  <rvt  xvT*j  pyt»,  *b  SttofvfA* '  tZut ,  *> 

<P«5,  xpvfyoripx  y  fjffx  y>  xut7<;  u\  $Ur  vxfytrtfX • 

i  tiPvXtt  Stvftxi  ’  SpeStamen  namque  Juum 
contemplans,  conquiefcit;  fpeStamen,  inquam ,  in  ea 
fa£tum ,  ex  eo ,  quod  in  fe  ipfa  fecumque  ipfa  perma¬ 
neat  ,  fit  que  Jpe  Stamen  ipfum  quietaque  perfpeSio 
olfeurior  tamen  atque  debilior.  Altera  enim  haec  e  it 
effic ocior  ad  intuitum:  haec  autem  imago  eft  contem¬ 
plationis  alterius.  Paullo  ante  dixerat:  Decebat  te 
intelligere ,  me,  quum  ex  contemplatione  quadam  na- 
tUS  Jim  ,  t„.  <poi n,  yut  (PiloStapcx  It*k*<tx,  ,  VOft 
•  mjuna  naturam  habere  fpeStaculi  cupidam.  Quae 
verba  lpia  natura,  quam  loquemem  inducit  Ploti- 
nus,  profert. 


Ff 


(x)  Ari- 


226  Datur  efficientia  vitalis  fine  owucSr&ffJ. 

ut  hominum  brutorumque  animalium  mentes  inteftino  cogitationum  fenfu  ad  tem¬ 
pus  quodddcn  careant ;  quis,  quaefo,  negaverit,  non  omnem  vitam  cum  ejusmo¬ 
di  fenfu  neceflario  conjun&am  efle  ?  In  nonnullis  deinde  plantis  &  herbis  vita 
quaedam  aut  vitalis  convenientia  confpicitur,  quae  propterea  fentientes  aut  anima- 
les  plantae  vocantur.  His  autem  num  talis ,  qualis  in  animalibus  eft ,  fenfus  atque 
diferta  cognitio,  non  invita  ratione,  queat  adferibi ,  equidem  vehementer  dubi¬ 
to.  Nec  tamen  efle  quosdam  ignoro,  qui  naturalibus  ponderibus  &  motibus 
c-un6h,  quae  in  his  videmus  evenire  plantis,  fieri  arbitrantur.  Sed  ne  ipfae  qui¬ 
dem  hominum  animae  confciae  fibi  femper  funt  earum  rerum ,  quas  complexas  at- 
j^que  comprehenfas  tenent.  Geometra,  etiam  quando  dormit,  nihilque  fentit , 

‘  omnes  dimenfiones,  circulos,  &  theoremata  intra  mentem  fuam  cohibet.  Neque 
ftertenci  Mufico  carmina  modique,  quos  antea  didicit,  e  memoria  folent  elabi. 
Quidni  igitur  animam  quoque  virtuiem  quamdam  continere  pofle,  cujus  ea  tamen 
non  fatis  explicatam  habeat  notitiam,  fufpicari  nobis  liceat?  Nemo  porro  noftrum 
eft,  quem  ufus  non  docuerit,  multas  faepenumero  a  nobis  paene  infeiis  actiones 
i  edi  animales,  quas  poftea  demum  expendimus  &  confideramus.  Ita  longis  atque 
!  diuturnis  interdum  motibus  corpora  verfamus ,  quum  tamen  nihil,  fi  a  latente 
quadam  &  fecreta  voluntate  recefleris,  nos  incitet,  nec  accurata  praecc-flerit  de- 
j  liberatio.  Illa  porro  vitalis  convenientia  &  conjunctio,  quae  mentem  noftrarn 
i  corpori ,  nodi  atque  vinculi  inftar,  alligat,  non  ex  fe  direCte  fentitur  &  cagnofci- 
tur  a  nobis,  verum  ex  effeCtu  tantum.  Similiter,  quidnam  caudae  fit,  cur  di- 
verfi,  quibus  corpora  noftra  afficiuntur  &  pelluntur,  motus  animam  quoque  no- 
ltram  varia  ratione  afficiant  ,  qui  demonftrare  poflit ,  nullus  omnino  eft.  Et 
quis,  quaefo,  illam  comprehendit  ac  percipit  virtutem  ,  cujus  ope  tot  tamque  va¬ 
rios  motus  atque  formas  in  animales  cerebri  noftri  fpiritus  inducimus,  quando  cogi¬ 
tationes  intendere  ac  meditando  ludere  vifum  eft?  Ut  enim,  qui  lineas,  circulos,  & 
triangula  in  pulvere  deferibit,  Geometra  praeclare  quidem  fefe  digito  haec  omnia 


(aO  sirifloteles]  Lege  Librum  III.  de  anima 
Cap.  3.  4.  pag.  45./.  T.  IL  Opp. 

(y)  Cartefius ]  Lege  Librum  eius  de  homine  & 
de  formatione  foetus  P.  II.  p.  195'  /• 

(2)  Qjiae  omnia]  Propofitum  Fuit  Cudwortho , 
his  rationibus  &  exemplis  oftenderc,  fieri  pofle, 
ut  agat  natura  quaedam  ,  neque  tamen  explicate 
fciat  &  percipiat,  quidnam  perficiat  &  agat.  In  rc 
ipfa  quod  magnopere  requiram,  nihil  fere  habeo. 
Nec  enim,  quidvetet,  intelligo,  ne  Deus,  cujus 
interminata  eft  potentia,  naturas  fingat  certa  lege 
agentes,  nec  tamen  explicate  fcientes  ,  quidnam 
agant  ct  machinentur ,  quum  &  machinas  effici  vi- 
'  deam  ab  hominibus,  certa  munera  obeuntes,  & 
omni  tamen  fenfu  ac  cognitione  vacuas  &  deftitu- 
’  tas.  Multa  quoque  mechanice,  Ut  fic  loquar,  a 
multis  fufeipi  &  agi  ,  quorum  diftin&am  animo 
notionem  non  habent  informatam ,  vel  ea  docent, 
quae  ab  hominibus  iracundia  aut  alia  mentis  per¬ 
turbatione  agitatis  peraguntur,  in  exemplis  vero 
nonnullis  eorum,  quae  hic  exftant,  fi  longus  efle 
.  vellem,  defiderarem  aliquid,  Primam  prorfus  omit¬ 


ti  poterat.  Quodfi  enim  Cartefiani  probare  ne¬ 
queunt,  animum  gravi  morbo  opprefTum  fentire» 
fefe  cogitare;  adverfariis  tamen  eorum  aeque  dif¬ 
ficile  eft  contrarium  docere ,  animum  tuin  temporis 
non  fentire,  fefe  cogitare:  Tertium  a  Geometr 
&  Mufico  fumtum  nihil  ad  rem  inftitutam  facit* 
Nec  enim  quaeritur ,  an  virtutes  quaedam  eu 
queant  in  natura  quadam,  quas  non  femper  ili» 
fentiat  &  percipiat.  Hoc  vero  nemo  prudens  ne¬ 
gaverit.  Sed  id  quaeritur:  an  natura  quaedam  vir¬ 
tutibus  fibi  infitis  uti,  nec  tamen  fentire  queat,  t® 
fefe  facere.  Hanc  quaeftionem  reliqua  exempla 
ab  anima  dufta  melius  dirimunt:  quamquam 
taffis  &  in  his  quaedam  non  prorfus  expedita  fun  • 
Sed  haec  nunc  omitto.  Sunt  mihi,  <lua£  brevt 
moneam,  pauca  quaedam  alia.  (I.)  Tota  haec  f 
•wortlii  difputatio  multo  plus  lucis  &  perfpicuitati 
buiflfet,  fi  viro  dexfto  placuiflet,  accuratam  ^ 
nium  vocabulorum,  quibus  utitur ,  notion  m 
definitionem,  in  primis 
praemittere.  Quod  quoniam  intermifit,  ut 

incenia ,  ita  multi  negabunt,  iem  *lbl  .. 


§.  i?.  Datur  efficientia  vitalis  fine  orna <Sv,H  227 

efficere  teneat;  idem  tamen,  quo  modo  figuras  illas  primo  corporeis  cerebri  fpiri- 
tibus  imprimat,  nullo  pa6lo  intelfigic,  unde  tamen,  tamquam  a  fpeculo  radii ,  ad 
mentem  ejus  repelluntur.  Ilecte  igitur  (a;)  Arijloteks  cp^mAccr  debilem  effe  &  ob - 
fcurttm fenfum  praecepit.  Eli  vero  aliud  quoque,  idque  magis  retrufum  &  abdi¬ 
tum,  virtutis  genitricis,  fi  quidem  ita  loqui  convenit,  genus  animae  noltrae  in  li¬ 
tum;  virtutem  mentis  intelligo,  quae  fuas  ipfa  cogitationes  producere  &  fingere 
yalet.  Atqui  hanc  non  femper  fentit  atque  percipit  animus  nofter:  veluti  quando  i 
in  fomniis  colloquia  cum  aliis  fatis  diuturna  apteque  inter  fe  connexa  &  colligata 
comminifeimur,  in  quibus. inexfpe&atis  faepe  refponfionibus  commovemur;  quum 
ipfimet  tamen  totius  fabulae  &  au&ores  fimus  &  a&ores.  Nam  quod.  ad  oculo¬ 
rum  nidlus  in  vigilantibus  corporisque  volutationes  noflurnas  in  fomnis  attinet, 
quid  notius  elt ,  quam  hoc  ,  magnam  partem  earum  fine  aliquo  fenfu  nofiro  & 
cognitione  exprefla  fieri '?  Et  quid  de  refpiratione  five  de  motu  illo  diaphragma¬ 
tis  ceterorumque  mufculorum,  qui  refpirationem  efficit,  dicam,  cujus  fru lira  ra¬ 
tionem  ex  mechanicis  legibus  nonnulli  reddere  conati  funt?  Eam  quidem  pro  vi¬ 
tali  commotione  femper  haberi  pofle  ,  arbitror  ,  non  autem  pro  animali.  Nec 
enim  quisquam ,  fefe  vigilantem  fentire  femper  illam  animi  efficientiam ,  unde  mo¬ 
tus  ille  proficifcitur ,  fi  modo  fanus  fit,  affirmavit:  multo  minus  dormienti  eam 
femper  obfervari  dixerit.  Pollremo  ,  quae  (y)  Cartefius  excogitavit,  ut  cordis 
niotum  ex  legibus  explicaret  mechanicis ,  ea  dudum  oculorum  fenfus  &  experien¬ 
tia  confutarunt  :  ex  quibus  quidem  cognitum  eft  ,  cordis  fyllolen  mufculorum 
efle  contra&ionem  ,  a  vitali  quodam  principio  profe&am,  eosque  nimis  pueriliter 
abfurde  philofophari ,  qui  eam  nihil  eflfe  velint,  quam  corpoream  qualitatem, 
pellendi  virtute  inllru6lam ,  quae  in  ipfo  corde  refideat,  &  cum  ejus  natura  con- 
juncla  fit.  Ut  igitur  nemo  noltrum  imperium  aliquod  in  fyllolen  illam  &  diallo- 
ien  cordis  tenet  ;  ita  etiam  vim  illam  mentis  nollrae ,  quae.  effe6lrix.  ejus 
eft,  qui  fentiac  &  percipiat,  nemo  unus  elt.  (2)  Quae  omnia  ilthuc  impel-i73 

lunt 


tis  clare  expofitam  efle.  (II.)  Neleio,  cur  viro 
eximio  vifum  fuerit,  naturae  genitrici  interiorem 
Ienfum  &  confcientiam  detrahere.  Cauflam  certe 
hullam  ego  video,  cur  ei  feientiam  &  confcientiam 
^linquere  non  potuerit.  Scio,  juniores  Platoni¬ 
cos,  quos  in  primis  duces  fibi  delegit ,  ita  fecifle. 

horum  longe  alia  erat  ratio,  atque  Cudvaor- 
in.  Erit  mihi,  fi  vixero,  alio  tempore  locus  de 
lltius  tamihae  inftitutis  &  rationibus  copiofius  ex¬ 
ponendi,  atque  dcmonftrandi,  ltudium  eorum  dis- 
ciphnam  fuam  ad  Chriftianam  religionem  accom- 
odandip  eraque  eorum,  quae  de  natura  genitri- 
rLf^?f0pha-1  funt’  ?Cperl!Te-  (HI.)  Cudwor- 
***“"  multa  agere,  cujus  explicatam 

^uioncm  haud  habeat  exemplis  hic  allatis  do- 
dort- J0llllt-  At  hae£  ,pfa  exempla  tantum  apud 
J*octiUimum  virum,  fo.  Clericum,  valuerunt,  ut 
ongius  etiam  procederet,  &  verifimile  duceret, 
ue  medium  quoddam  inter  animam  &  corpus  in 
"omine  principium  ,  unde  omnes  iftae  a&iones , 
CudwcrtJms  animae  tribuit,  proficifcerentur. 
^tbliotheque  choijie  Tom.  II.  p.  II 3-  Mpiratio , 


inquit,  U  motus  cordis  asiones  funt,  quorum  ni¬ 
hil  ad  animam  pertinet.  -  Interim  mechanice  eas 

fieri ,  nullo  modo  probabile  eft.  In  voluntariis  com¬ 
motionibus  nefeiunt  animi  noftri ,  qmdfaBo  opus 
fit ,  ut  membra  commoveantur :  imperant  illi  tantum. 
Eft  vero  aliud  nefeio  quid ,  quod  fideliter ,  fi  mo¬ 
do  organa  refte  fint  aftcSa,  mandata  ejus  exf equi¬ 
tur.  — — —  Quidni  igitur  fuf picemur ,  effe  naturam 
in  corpore  nofiro  viventem ,  praeter  animam  noftram , 
cujus  fit  animae  praeceptis  &  jufiis  morem  gerere  ? 
quamquam  potentia  ejus  ita  fit  definita  ,  ut  obedire 

nequeat,  nifi  refte  f§fe  habeant  organa.  -  Eadem 

forte  natura ,  corporis  noftri  motibus  tmpiilfa ,  ani¬ 
mam  edocet,  quid  faSum  fit ,  ut  illa  poffit  praeci¬ 
pere,  quae  ad  confervationem  corporis  neceffaria  ju¬ 
dicat.  -  Anima,  pergit,  fi  haec  vera  effe  putes, 

fimilis  erit  domino ,  fibimet  ipfi  fervire  nefeio,  nec 
ulla  facultate  alia,  quam  imperandi  &  jubendi ,  in- 
JlruBo.  Haec  vero  natura  fictrix  non  diffimilis  erit 
mancipii,  cui  nihil  eorum,  quae  dominus  meditatur, 
notum  eft ,  quodque  nihil  aliud  facit ,  quam  ut  jufiis 
pareat ,  dominum  de  illis  rebus  admoneat ,  quae  ad 
Ff  2  /a ' 


2;8  Natura  genitrix  fataliter,  magice,  &P  fympathetice  agit. 

|,„nr  *.  adducunt  nos,  ut  fic  rationem  concludamus:  EfTe  omnino  vim  quamdam 
(vitalem,  a  qua  confcientia  ,  fenfus ,  amituAnm,  claraque  &  explicata  abfit  per- 
•  ceptio. 

K.  XVIII.  Ouamobrem ,  quum  naturam,  de  qua  loquimur,  procreatricem  non 
fcienter  &  cogitato,  uti  animalia,  nec  appetitione  quadam  aut  cum  deleftu  &  ju¬ 
dicio  certum  fit  agere ,  fataliter  eam _,  magice, ac  convenientia  quadam  &  conj unc¬ 
atione  naturae  fajympa, helice  operm,  confitendum  eft.  Sic  quidem  {a)  accura¬ 
tus  ile  &  diluens  naturae  fpeculator,  quem  fupra  lauiftvi,  pronuntiat,  Satura 
tamquam  fa,o  quodam  fiu  mandato  fecundum  leges  operante  movet.  Fatum  «que  leges 
:  feci  mundata  Dei  de  mundi  huius  conftitutione ,  quae  duo  reapfe  non  d  fferunt , 
non  foeaari  debent  ut  voces  &  juffa,  nec  ut  cogitatio  quaedam  aut  voluntas  m 
IDei  animo  refidens ,  fed  tamquam  principium  virtute  ac  efficientia  praeditum  , 
i  quod  ad  decreta  fua  perficienda  ipfe  Deus  machinatus  eft.  (*)  /Iphrodifienfis  ,  & 
malii  ex  antiquis  philofophis  naturam  &  fatum  duo  efle  praeceperunt  nomina ,  qui¬ 
bus  una  eademque  res  indicetur,  ldque  docuerunt,  quod  fataliter  fiat ,  tidturahter 
fieri  6?  viciifim .  qmd  naturaliter  efficiatur ,  id  fataliter  evenire  ,  u>  -n  <pu- 

^  X  Nos  vero  nihil,  nifi  hoc,  nunc  quidem  pugnamus, 

effcilVicem  omnium  naturam  proprium  &  verum  vocari  polle  materiae  fcu  mundi 
corporei  fatum.  Quidquid  vero  fic  opera  fua  perficit,  ut  neque  exprefia  conful- 
tatio  &  coanitio  hic  voluntas  &  appetitio  praecedat  &  moderetur  axonem  ,  fed 
fataliter  tantum;  certa  lege  aliunde  accepta,  quae  pro  varietate  tamen  rerum  & 
eventuum  varie  ipfi  imprimitur,  quaecumque  facit,  peragit,  id  ,  ml  video  quid 
obdet  ne  magice  etiam  &  naturae  quadam  conjunaione  dicatur  agere.  H  «at 
/  a  ’  ,  i nnn it  nhilofophLis,  i  i»  xZ>  neu <pi>. Ven 7  magia  con • 

«««V. ^  «***»»,  ^ 

efTe  ait  io  t?  avyoomt) tlf  K*  r?  ?  T  6'  riwn*»1*>, 

falutem  iplius  pertinent.  Si  quis  huic  loco  fic  oc- 
currat:  Hac  ratione  tria  fingi  in  homine  principia; 
rcfpondet  vir  doftus:  (I.)  N“»'s  c°nftare  ar8"' 
mentis,  binis  tantum  hominem  partibus  conitare. 

I  componat,  nUul!a°mionc  expjicare  poffie  naturam  thi  de  natura  fententia.  Vid.  quae  diximus  ad 

*-(P)  MpHrtiifienfis-l  Utro  de  fato J.  6.  p.*. 
hoc  vero  divina  macftate  prorfus  indignum  e(Te.  25 .  td.  Lond.  Ita  gen«aum  omnes  Pcripatetira 
Definitionem  accuratam  mediae  hujus  naturae  pos-  fentire,  Aphrodifienfis  affirmat  5.  6.  p.  30.  Smu 
utentibus  fefc  talem  darTnin  polTc  definitionem  liter  Smci  fatum ,  &  naturam  idem  efie  femmnt. 
(p.  1.6.)  reTpondet:  Hoc  unum  fefe  feire:  elTe  ' Seneca  de  benefit,,:  L,b.  IV.  C.  8.  p.  428.  J.  I. 
cam  naturam  interiori  agendi  vfttute  inftruftam,  Opp.  Kturam vacat  fatum,  fortunam:  ***%>*- 
quae  ex  fc  &  animam  &  corpus  afficere  queat;  na-  dem  Dei  no™n  fuJ*  j  vane  *lfer!ttsJu.a  fj! *j 
iram,  q«ae  doceat  animam,  quid  rerum  geratur  (O  Inqutt  phtlofophtis ]  PloUnum  tntdlto  ad- 
/-,-irnore:  n ituram  deriinue  .  nuae  nnimi  manda-  ‘verfus  quem  incredibili  fuit  Cudlvorthus  itudio. 


exemplo  adipfam  refert  animam,  cujus  inferiores 
effc  virtutes  hacc  omnia  judicat. 

(a)  Accuratus  ille ]  Guil.  Harveum  intelligit, 
cujus  haec  verba  funt  de  generat,  animal.  Exerc. 
L.  p.  289.  Sed  multum  diftat  Harvei  &  Cudwor - 


tUI  cHM  5  1  o  y 

in  corpore;  rnturam  denique,  quae  animi  manda¬ 
tis  quorum  tamen’ cauffas  nefeiat,  fideliter  obtem¬ 
peret.  Reliqua  ’  quae  illuftrandae  hujus  rei'cau(Ta 
Clericus  affeit,  praetereo.  Satis  copiofa  eft  in  il¬ 
lis,  quae  produximus  ,  meditandi  materia.  Cete- 
rdm  cautior  in  hac  re  &  magis  circum, pedtus  Cud- 
rthus  eft,  qui  infra  5-  °-2*  h-’ec  «mnia  non  ad 
tcuium  quoddam  'principium ,  led  -ScholmUcorum 


verfus  quem  incredibili  fuit  Cudtoorthus  Itudio. 
i  acc  autem  verba  eius  exftant  Libro  II.  de  dubiis 
animas  Ennead.  IV.  Lib.  IV.  Cap.  40-  Pag.  434- 

(d)  Nominari  poterit]  Erudite  quamvis^ haec 

dirputata  fmt;  lucem  tamen,  nd  dubito,  dclider  ' 
bur.t ,  qui  altius  meditantur.  Naturam  ait  vir  < 
tus  agere  fataliter  ,  magice,  fymMthetice ,  atque 
h*c  vocabula  nonnullis  a.  philotophis  olim  eJc^_ 


2L9 


$.  1 9-  Natura  genitrix  non  Deus  cjt . 


in  fympathia  &  varietate  multarum  virtutum  in  unum  animal  confpir antium.  Quorum 
di&orum  etfi  haec  fententia  praecipue  videatur  effe ,  virtutem  magicam  ab  uno 
quodam  vitali  &  continuante  principio  in  hac  univerfitate  nafci;  hoc  tamen  etiam 
iimul  lignificant ,  effe  vim  aliquam  vitalem ,  quae  non  fcienter  atque  tali  modo  & 
appetitione,  quali  folent  animalia  ,  fed  fataliter ,  magice ,  cS c focietate  ac  convenientia 
quadam  naturae  agat  &  efficiat.  Ita  mutua  illa  corporis  &  animae  conjun&io  & 
convenientia  ,  quam  longinquus  ufus  extra  controverfiam  collocavit  ,  non  res 
quaedam  efl  ex  materia  conflata,  aut  legibus  adftri&a  &  ponderibus  naturalibus, 
fed  vitalis;  ideoque  non  male  magica  ( d )  nominari  poterit. 


§.  XIX.  Quae  adhuc  devi  five  natura  effedlrice  difputavimus ,  ea  haec,  ut 
opinor,  offendunt:  Via  quidem  atque  ratione  eam  progredi  in  operibus  fuis,  cer- 
tosque  fibi  fines  in  agendo  propofitos  habere ,  redleque  ideo  divinam  artem  feu  fa¬ 
tum  mundi  corporei  appellari :  neqtie  tamen  idcirco  Deum  effe  illam  aut  Deam , 
fed  rem  a  Deo  fadlam  ,  &  a  perfectione  valde  remotam.  Nec  enim  artis  &  fa-  | 
pientiae  illius,  quam  agendo  exprimit,  magiftra  efl,  neque,  quarum  rerum  caus- 
fa  fabricetur  &  agat,  accurate  intelligit,  nec  denique  eorum,  quae  operatur  &  j 
perficit,  explicate  confcia  fibi  efl,  eo  quod  non  tam  cognofeit  &  ratiocinatur,  ! 
qaam  ad  regulam  praeceptorum  &  legum,  quas  fibi  fentit  aliunde  imprimi,  machi¬ 
natur  &  efficit.  Atque  horum  nihil  mirificum  aut  incredibile  haberi  debet,  (e)  | 
Quodfi  enim  formae  litterarum  compofitae  &  connexae  inter  fefe,  tametfi  omni 
prorfus  cognitione  ac  intdligentia  vacuae  fint ,  aptam  tamen  fuisque  nervis  &  ra¬ 
tionibus  cohaerentem  deferibere  poffunt  orationem  ,  quidni  etiam  natura  fine  ulla 
rerum  notitia  fenfuque  interno  fcienter  &  artificiofe  queat  agere?  Nec,  quid  ob¬ 
elet,  video,  quo  minus  eadem  a&iones  fuas  ad  certam  referre  queat  metam  ,  quam 
ipfamet  tamen  non  perfpicit,  fed  fuperior  quaedam  natura,  non  fecus  ac  ferra 
fiVe  fecuris  in  manu  fabri  aut  archite&i.  (*)  To  nfaupn  mx*  r*  mAs**,  *  np- 

X *)  Simplicius  in  Ariftot.  Phyf.  Lib.  II.  (pag.33.  cd.  Gr. ) 


hibita,  docet.  Bene  haec  omnia.  Sed  quaenam 
&  propria  vis  &  potcllas  horum  vocabulorum  ? 
Id  vero  non  explicat  vir  egregius.  Quare  fi  c  fere 
exiftimo,  haec  omnia  id  tantum  indicare,  fingulari 
quadam  ratione  naturam  agere,  quae,  ut  ab  ah  is 
agendi  modis  diftinguatur ,  magica,  fatalis  ,  fym- 
?  :  ica  did  queat;  at  veram  indolem  hujus  mo- 
1  agendi  a  nemine  explicari  potle,  nec  omnia  hacc 
vocabfila,  quando  de  natura  ufurpantur,  certas  & 
definitas  habere  potcftatcs. 
fe)  (fuodji  emm^\  At  has. comparationes  admo¬ 
dum  prudenter  ac  moderate  decet  interpretari ,  nifi 
*.«  eorum  transire  caftra,  qui,  quod  Cartefiu- 
",  facere  plurimos  non  ignotum  cfi,  Deum  ipfum 
Jus  omnius  intervcniie,  omniaque  jpfum  effi- 
_^re>  quae  fiunt  in  rerum  natura,  fentiunt.  Etfi 
ccuri5  q  formis  litterarum  fimilis  eft  natura  geni- 
:rJ?’  num multum  differt  a  legibus  motus,  quas' Car. 

Deum  in  materiam  impreffifie,  &  perpetuo 
^confervare  tradebat?  Dicam  ego,  quod  fentio.  Quo 
mtius,  quae  de  natura  hic  differuntur,-  cogito,-  eo 


minus-vim  ejus  atque  indolem  plane  &  accurate  in- 
telligo.  Atque  parum  abeft ,  quin  exutimem ,  na¬ 
turae  procreaticis  patronos  ,  etiamfi  Cartejii  leges 
motus  irrideant,  nec  cum  iis  facere  velint,  qui  ip¬ 
fum  Deum  per  totam  fufum  elfe  rerum  naturam , 
aut  omnia  efficere,  opinantur,  propius  tamen ,  quam 
jpfi  putant,  ad  utrosque  accedere,  modico  certe 
intervallo  ab  utrisque  Tejungi.  Utcumque  eft ,  fa¬ 
teor,  mc  ignorare,  quemadmodum  haec  duc»,  quae 
Cudworthus  de  natura  hic  tradit,  componi  queant: 
Securi  formisque  litterarum,  id  efi ,  brutae  mate¬ 
riae,  certo  modo  afFe&ae  ac  difpofitae',  fimilem 
cflfe,  &  magnam  tamen,  providentiae  divinae  partem 
continere.  Si  nihil,  quam  inftrumentum,  ell  na- 
.turainmanu  Dei,  fic  loqui,) nifi  fidior  decebat: 
Deus  ipfe  omnia  efficit,  quaccumque  fieri  vide 
mus.  At  d(fponit primum  &  temperat  materiae  par¬ 
tem  quamdam,  qua  utitur  deinceps  in  maehinan- 
dis  operibus  fuis.  Haec  fi  parum  accurate  vide¬ 
buntur  meditata,  occationem  tamen  fuppedhabtmt 
aliis  apertius  rem  explicandi.  ,  ,, 

fff..3 


230  Katura  genitrix  non  Deus  cjl ,  verum  res  condita . 

™  Securis  rei  cujusdam  caujja  caedit ,  etiam  fi 

ipfauiinime  ratiocinetur ,  aut  efficiendum  fibi  proponat  aliquid ,  fed  ei  tantum  fer  viat,  qui 
ratiocinatur ,  &  confilium  ante  capit.  Certum  efl,  hominum  a&iones  tanta  ratione, 
fapientia,  &  arte  minime  gubernari,  neque  tanta  conflantia  &  aequabilitate  ad  pro- 
pofita  ferri  &  procedere,  quanta  naturae  opera  &  fafla  gubernantur  &  procedunt. 
I7c  At  nihilo  tamen  minus  vita  illa  rationis  particeps,  quae  in  nobis  ineft ,  longe  prae- 
7  ltantior,  perfe&ior,  &  nobilior  cenferi  debet,  quam  ea  ,  quae  naturam  animat, 
vita ,  quae  fabricandi  poteflatem  habet.  Namque  nos  non  aliena ,  fed  noflra  ,  re¬ 
gimur  intelligentia ,  fapientiaeque  illius ,  quae  noflra  moderatur  a&a,  ipfimet  pa¬ 
rentes  &  auttores  fumus :  neque  fato  quodam  compellimur  &  abripimur,  fed  con- 
fcii  nobis  fumus  eorum  ,  quae  facimus ,  nec  modo  libere  ■,  quae  volumus ,  eli¬ 
gimus  fed  etiam ,  quonam  tendant  facla  noflra  ,  perfpicimus.  Tantum  certe 
abefl/ut  effe&rix  haec  natura  optimo  &  praeflantiflimo  vitae  genere  fit  praedita, 
ut  e  contrario  vitae  genus  habeat  omnium  infimum  &  ultimum  ,  quum  reapfe  a 
vita,  quam  vegetativam  vocant ,  non  differat,  quae  vita  fentiente  inferior  eft.  (Quan¬ 
to  natura  &  fapientia  diflent  intervallo ,  fupra  jam  obfervatum  efl.  Sapientia 
res  efl  omnium  luprema  &  maxima,  natura  poflrema  omnium  &  contemtiffima , 
nec  nifi  rudis  &  umbratilis  fapientiae  imago.  Quod  ut  fignificaret  idem ,  quem 
ante  nominavi ,  naturam  genitricem  his  verbis  defcribere  pergit.  (*)  -i®W 
l  a cy®-  em  cumxt,  2*  i? ntul'®*  6  ***" 

W,  oJov  iKAaCU^K  >  **  KSH  4^*  S^xeiy^tK  , 

w  hlycv  tZtov.  Eft  igitur  ratio  haec  non  Jincera  mens ,  nec  mens  ipfa ,  nec  denique  ani¬ 
mae  purae  genus ;  Jed  res  ex  hac  dependens ,  &?  quafi  fulgor  ex  ambabus ,  mente  videlicet 
atque  anima,  ab  anima ,  inquam,  affeSt a  fecundum  mentem,  his  utique  generantibus  ra¬ 
tionem  hanc ,  veluti  vitam,  quae  quietam  quamdam  in  fe  habeat  rationem. 

Fateor  natura  haec,  de  qua  agitur,  procreatrix  non  ultimam  divinae  provi¬ 
dentiae  partem  continet.  Attamen,  quum  eadem  nec  libere  neque  fapienter 
qaeat  agere  hac  longe  majorem  ac  diviniorem  effe  providentiam,  quae  ipfi  etiam 
corporeo  praefideat  mundo,  una  concedamus,  neceffe  efl.  Neque  hanc  rem  phi- 
lofophus ,  quem  dixi,  ignoravit,  qui:  (f)  fiVeJ,  inquit,  rd  b>  tu  xan)  *  # 

,  >5  Aeyu?  mpiknTrmtxf  W  ?  tir&Kpuv ,  vj  $  rvs  ?  moucxlyrn  Ac ym'  i  $ 

r  •ms  <rmwcniKo~i  a lyft  tvt  %  ?  rvef^uv'  W?  otCris  Ac’y«.  Fiunt  igi¬ 

tur ,  quae  in  mundo  fiunt,  non  fecundum  rationes  dumtaxat  feininales  ,  fed  fecundum  ratio¬ 
nes  alias  ampliores ,  quae  in  fe  comprehendunt  vires  rationibus  feminariis  longe  priores. 
Kon  enim  in  feminariis  rationibus  ineft  quidquam  eorum ,  quae,  praeter  ipfas  rationes  fe- 
minarias ,  alicubi  fiant.  Licet  enim  fortaffis  rationibus,  quas  feminator  es  vocat,  plus 
hoc  in  loco  tribuat,  atque  ego  genitrici  naturae  arrogo,  cujus  unicum  effe  ccnfeo 
officium ,  ciere  &  incitare  materiam ;  id  tamen  noflris  conducit  rationibus ,  qu  )d 
filblimiuj  quoddam  effe  principium  concludit ,  quod  totam  rerum  univerfiiat.-m 
ploderetur.  Non  itaque  ratio  quaedam  in  materiam  merfa  £?  cum  ea  confufa^  fupre- 
mum  habet  orbis  hujus  imperium,  verum  providentia  perfe£lae  compos  fapientiae, 
liberrima,  &  ab  omni  denique  materia  Ck  concretione  fejun6la  &  feparata. 

j.  XX.  Etfi  veto  genitrix  haec  vita  poflremum  inter  vitas  locum  ten:t ,  n 

/*■)  Plotinus  Ennead,  III.  Lib.  11.  c.  16.  f  Libro  I.  de  providentia  p.  267-) 

(|)  Ennead.  IV.  Lib.  IV.  Cap.  39.  (Lib.  II.  dc  dubiis  animae  p.  4330 


§.  20.  Natura  genitrix  corpore  vacat.  231 

lo  tamen  minus,  quum  vita  fit,  corporis  expers  cenferi  debet.  Nulla  enim  eft, 
qnae  corpore  non  careat,  vita.  Corpus  nihil  eft,  qLiam  moles  extenfa,  in  qua  re- 
fidendi  facultas  eft,  aliud  extra  aliud ,  quod  recipiendi  atque  patiendi  vim  adjunc¬ 
tam  habet,  nec  ulla  efficacitate  interiori  aut  vita  potenciaque  agendi  fruitur.  Ex  176 
quo  quidem  hoc  nafcitiir  confettarium :  nullum  corpus  femet  ipftim  commovere, 
ac  multo  minus  propterea  motui  fuo  certas  rogare  leges  pofie.  Praeter  haec ,  in  * 
fingendis  corporibus  animalium  una  eadcmque  natura  toti  fabricationi  praeeft, 
eamque  moderatur.  Fieri  enim  nullo  modo  poteft  ,  ut  id  ,  quod  oculos  fabrica¬ 
tur  &  perficit,  diverfum  quid  ab  eo  fit,  quod  aures  conftruit,  aut  ut  alius  manum 
hominis  formet,  alius  vero  pedes  fingat.  A  quo  venae  omnes  defcribuntur ,  ab 
eo  etiam  arterias  proficifci ,  necefie  eft.  Quidquid  nervos  componit  &  diftribuit , 
id  certe  mufculorum  etiam  &  commi fiurarum  ftru&uram  curat.  Quumque  cere¬ 
bri  atque  cordis  tanta  fit  cognatio  &  communitas,  ecquis  utrumque  non  fentit  at) 
.eadem  caufia  ortum  efie?  Paucis,  nifi  unam  quamdam  naturam  totius  corporis  ani¬ 
malis  figuram  &  perfe&am  defcriptionem  animo  habere  comprehenfam  cenfeamus  , 
non  fatis  fani  &  fapientes  fimus.  Namque  lingulas  materiae  partes,  feparatas  & 
fejunttas  inter  fe,  propriaque  virtute  fine  communi  quodam  moderatore  agentes, 
quis,  quaefo  ,  fui  compos  credat,  confenfione  quadam  confpirare  pofie  ad  tam 
mirabile  tamque  continens  opus  machinandum,  qualia  funt  animalium  corpora, 
quum  confilia  nulla  ratione  inter  fe  conferre ,  aut  cogitata  communicare  queant  ? 
Similiter  de  natura  illa  pronuntiare  fas  eft,  quae  totam  hanc  univerficatem  regit 
&  gubernat,  in  qua  ero?  er  e-iwn-mx?) ,  omnia  ad  unum  quoddam  dircfta  &  or¬ 

dinata  funt.  Certe,  nifi  una  eademque  caulla  totum  orbem  coagmentaflet  &  con- 
ftruxifiet  ,  quemadmodum  tam  fcite  omnia  coire  ,  cunftaeque  ejus  partes  tam  exi¬ 
mio  &  venufto  oVdine  collocari  potuiflent,  quo  nunc  cernuntur,  nemo  unus  eft, 
qui  pofiic  intelligere.  Unum  vero  tale  idemque  principium,  quod  varias  longeque 
diffitas  materiae  partes  fubigit,  temperat,  &  ordinat,  id  credibile  nullo  modo  eft 
concretum  aliquid  efie  ac  corporeum. 

Sunt  certe,  qui  in  Ariflottlem  graviter  invehuntur  ,  do£tifiimi  homines,  quod, 
tametfi  mentionem  faciat  faepenumero  naturae  talis,  quae  via  progrediatur,  ra¬ 
tione,  atque  ordine,  femperque  fpe&et  id,  quod  optimum  eft,  nusquam  tamen, 
utrum  ea  corporea  fit,  an  vero  limplex  &  corpore  vacua,  num  inter  fubftantias , 
an  vero  inter  accidentia  fit  numeranda,  diferte  decernat.  Quod  ego  quidem  tan-l 
to  minus  demirandum  efie  puto,  quanto  certius  conftat,  eum  ne  de  rationalis  qui- 
f  e-rr.  ar?imac  natura  clarius  praecipere  ,  verum  ita  loqui  ,  ut  anceps  &  dubius 
fume  videatur,  quidnam  de  ratione  ejus  conftituendum  eflet.  Quod  ad  ejus  au¬ 
tem  luctatores  attinet ,  confitendum  eft,  plerosque  eorum  corpus  huic  magiftri 
fui  naturae  attribuure:  in  quam  fententiam  numquam  delapfi  eiTcnc  ,  fi  philofo- 

phiae  ,  quain  adoptaverant,  principia  &  fundamenta  diligentius  penlitafient.  Sic 
«imirura  Peripateticis  perfuafum  eft,  in  unoquoque  corpore  tria  eBe,  materiam, 

Jortnam ,  &  accidentia.  Atqui  nullum  horum  quadrat  in  naturam  Ariflotelis.  Princi- 

PJo  materia  efie  non  poteft  haec  natura.  Namque  Arijioteles  eam  omnis  motus 
*ontem  &  originem  efie  dictitat :  at  materia  in  fe  confiderata  motu  prorfus  omni 
caret.  (/)  Idem  praeterea  philofophus  eos  nullam  reapfe  cauffam  judicat  afferre 

(/)  Idem  praeterea ]  Vid.  Lib.  I.  Metaphyf.  Cap .  3.  w  266 .  T.  IV.  Opp. 

(g)  {tyem 


Natura  genitrix  corpore  vacat. 

23.2 

s  r  i  'ctiZt  boni  pulchri  ,  flve  artificiofiffimae  illius  &  e’egantiffimae  rerunt 
Amnium  machinationis,  quae  naturae  adferibitur ,  qui  a  cauffa  tantum  corporea 
•  m  derivant,  (g)  Quam  propter  rationem  naturam  quoque  principium  rerum 
notius  efle  &  caudam,  quam  materiam  affirmat:  H  Qvw  p*&ov  $  ouaiet  £  vA»jf. 
Quod  fi  ita  fefe  habet ,  quis  non  videt ,  eam  a  materia  toto  genere  differre  ?  A 
formis  autem  fmgulorum  corporum  qui  hanc  naturam  Artftotelis  non  01* crepare 
nutant,  quod  Peripateticorum  vulgo  perfuafum  videtur  efle,  illi  fecum  haud  ex¬ 
pendunt  formas  omnes  a  natura  procreatas  &  genitas  efle,  nec  modo  gigni,  fed 
Evidffim  corrumpi  &  deftrui  pofle  Nihil  fi  mile natura  habet  quae  prm- 
riniiim  &  caufla  elt  omnis  generationis.  &  interitus,  ipfa  vero  ortus  &  corruptio- 
Quare,  qui  naturam  formasque  corporum  rem  unam  efle  eamdemque 
contendunt ,  iui  haud  fapientius  agunt,  ac  fi  quis  praeciperet,  figuram  figilli  in 

cera 

(rr \  Quam  propter  rationem!  Arifioteles  de  par -  natura  Arifiotelis  in  homine  &  animalibus  manet 
Tib  \  i  a??,  T.  U.Opp.  quam  diu  vivunt,  omnesque  omnino  motus  in  ii- 
171 iift.  i  &  UJ2;  Vtm-  PriZ-  l  neceffatios  ciet:  at  Jura  «nitris  generationi 
Or  *  1  t  t~„  inateria.  At  tantum  &  confervationi  praefiact  corporum,  non 

tum  rerum  nat tura  pol. £  efl,  ,  Obverto  vero  in  homine  &  animali  omnes  motus  cordis, 

«m»  rerum  na  haec  feribenti ,  alia  pedum,  cetcrorumque  membrorum  ciet,  modera- 

<*•  *•  tur,&  dirigit.  Igitur  multo  latius  natura  patet  Peri- 
philofophi  .  •  jungitur ,  natu-  pateticorum,  atque  Cudovorthi ,  &  munere  multo 

pag.  4 6  .  q  »*_  dicitur  motus  &  quietis  laboriofiori  &  ampliori  fungitur;  fi  quidem  do&iifi- 

raque  principium  &  ^  ^  ^  ^  fementia*f  qui  Jn  ubique  cadem  perfpt. 

^  ca  legere,  quae  de  cuitate  difierit,  nec  eumdem  fervare  femper  cur- 

wptu.  monuit  Medicus  fum  videtur,  refte  aficquor.  Quale  vero  aut  cujus 

|lacil,artura®  «  .  p  ,pnm  III.  Obferv.  l.pag.  143.  generis  eft  hoc  motus  &  quietis  principium,  cui 
0 ^fervat.  J-  .*•  antea,  quaecumque  naturae  nomen  impofuit  Arifioteles?  Haefiflet 
(. h )  Vtfamege\Vx^*n ^  ^  ipfc>  ut  opinor>  ^ore/Wj  nJec  vcrba  facile  re- 

demum  fit  natura  \W  >  fi  Cudwortki  differre,  periffet,  quibus  mentem  exprimeret,  fi  fuper  hac 
Jloteles,  eam  a  natura  gei  peique  ju(plS  &  man-  re  quaefitus  fuiffet.  Homo  fic  ratiocinabatur:  I11 
quae  res  elt  per  te  conua  qUaedam  adjicere  materia  in  fe  fpettata  nulla  ineft  virtus  movendi, 

datis  obtemperans.  1  clarius  appareat,  nec  Igitur  in  illis  naturis ,  quae  moventur  &  quiefeunt, 
placet,  quo  dncrin  ^  ccfe  habeat,  quod  Cud-  alia  quaedam  fit  neceffe  elt  caufla,  unde  motus  nas- 
lectores  fugiat ,  nnruram  Arifiotelis  corpore  va-  catur.  At  qualis  haec  caufla?  Natura,  refpondct 
wrtMtfaffcver  t»  ^  vejjlQ  omn;no>  qU0<i  Arifioteles:  id  eft,  fatetur,  fe  rem  ignorare.  Quod 

turam  proprie  vocat,  id  eire  nihil,  fi  enim  clare  cognoviffet,  certe  non  obfcuro  eam 
quam  incioium  illud  a  quo  omnis  motus  &  quies  vocabulo  defignaflet ,  cujus  poteftatcm  nusquam 
rX  v Z  &  fenfu  praeditis  proficifcitur.  Sic  indicat.  Ipfa  ergo  naturae  vox  documento  nobi» 

enim  non  uno  in  loco  Saturam  philofophus  diferte  eft,  Arifiotelem  inter  occultas  qualitates,  fi  ita  lo 
enim  non  uno  m  ioco  nac  t  ,  •  b  ou;  par  eft,  hoc  principium  motus  retulifle:  e* 

dCfi/lnSepSmrf  ’  ^.462!  Tl.  quo  vadetur  effici*,  vanum  &  inutile  efle,  id  multi/ 
t'  Lbi»  &af  i»  exquirere  conari ,  quod  dubium  &  incertum  a  ph1' 

22«  r~«.  lofopho  relictam  eft.  .Sum  quae  adducere  <*£ 

«  ii  ,Lr-  «.  h  «r  i. w/«..  •  aliquem  ,  ut  m  hanc  ingrediatur  fcmentiam,  natu 

Ornecum,,,,  notura  conflant ,  Udentur  in  fe  ipfis  ram  Anjkteh  vim  illud  fiuffe,  quod /e«nuo» 
haberi  principium  motus  £?  quietis,  alia  fecundum  bus  pbilofcphis,  Rob.  Boyle,  Jo.  .  lruni 

locum,  «Ha  fiemdum  accretionem  &  diminutionem,  mto,  Salus  efle  videtur,  Mechants 
%a  fecundum  variationem.  Igitur  ab  omnibus  re-  aut  modum  ipfius  materiae,  qiu  .ex  w» 

bus  nec  animatis  nec  fe„,  tentibus ,  aut  ab  illis,  in  pernione  uafcatur.  Vide,  Bocet 

nulla  movendi  fefq  poteftas  eft,  naturam  ut  in  hanc  prope  opinionem  conceucrcm.  u  T 
™et.  Nulla  eft  in  lig„oP.°nulla  in  a6re,  nulla  Jriftoteles diferte 

inferia  natura.  Vel  hinc  magn»  efle  naturae  ge-  Cap.  .3.  Pag  6.8.  T.  i\.OPP- •  « l< ajmgJU 
nirricis  Cudworthi  &  eJus  rei’  fiuam  hiaturam  Sta-  hominem  &  animal  venir  ,  praeter  me 
gidu  nomtoat,  differentiam,  inteins«.  scilicet  animum  rationis  compotem. 


§•  2a  Natura  genitrix  corpore  vacat .  233 

cera  expreflam ,  eumque,  qui  impreflic  eam,  ab  ipfo  non- difcrepare  figillo.  Po- 
itremo  cum  qualitatibus  corporum  aut  accidentibus ,  quae  vocant,  naturam  Ari  flo - 
telis  componere  velle,  id  vero  prorfus  abfurdum  &  puerile  foret  Qualitates 
emm,  quamcumque  virtutem  habent ,  eam  corpori  totam  debent  inquoinfunt 
neque  vim  aliquam  in  eo  exercere  pofliint.  Atqui  genitrix  natura  toti  leges  ponit 
univerfitati ,  in  omni  ejus  dominatur  materia,  Deoque  moderante,  ifhm  quam 
adhuc  habent  ,  fpeciem  &  formam  coelo  terraeque  indidit.  Quare ,  quum  nec 
ad  materiam ,  nec  ad  formas ,  nec  denique  ad  qualitates  corporum  Arijlotelis  re¬ 
ferri  queat  natura,  manifeftum  eft,  nifi  a  fuis  philofophum  praeceptis  defcivifle 
velimus ,  conltituendum  nobis  efle  ,  naturam  hanc  omni  concretione  corporea  li¬ 
beram  &  folutam  ipfi  (  h )  vifam  efle. 

•  $.  XXI. 


»«*  S-opct6tv  S-»» «i  H>ctt  fi, otov  •  Mens  fi 

fola  extrinfecus  in  animal  ingreditur,  reliqua  om- 
nia ,  quae  conftitimnt  animal ,  e  potentia  educi  ma¬ 
teriae  ,  nccefle  eft :  igitur  &  hoc  motus  &  quietis 
principium ,  fi  quidem  a  mente  fejunttum  eft ,  quod 
naturam  appellat.  Ex  quo  quidem  id  fequi  videtur , 
cxiftimaiTe  Arijlotelem ,  materiam,  ea  lege  &  ra¬ 
tione  temperatam  atque  conftitutam,  quemadmo¬ 
dum  in  hominibus  &  animalibus  temperata  &  con- 
ftituta  eft,  ex  fe  facultatem  fefe  concitandi,  &  ad 
quietem  viciftim  componendi  adipifei:  facultatem 
iftam  manere,  quam  diu  corpus  ita  fit  affectum ,  ut 
initio  fuit,  quum  nafceretur  animal :  abire  vero,  fi 
materia  vitium  capiat,  &  alia  ratione  confthuatur. 
Certe  propendifle  interdum  in  hanc  fententiam  Pe¬ 
ripateticorum  principem,  multi  funt  ejus,  qui  do- 
c?nt,  loci:  quos  quidem  nunc,  ne  jufto  fim  lon- 
Sl°r ,  praetereo.  Quando  vero  mccum  omnia 
confidero,  quae  de  natura  fua  praedicat,  parum 
abeft,  qUin  ab  hac  opinione  dimovear.  Primum, 
quod  mox  patebit,  fatetur,  fefe  ignorare,  an  na¬ 
tura  differat  ab  anima:  deinde,  quod  natura  ipfi  di¬ 
citur  certo  confilio  &  propofito  agere ,  quod  rerum 
principium  vocatur,  quod  a  materia  interdum  di- 
ftinguitur,  de  partibus  animal.  Lib.  I.  Cap.  i.  p. 
475-  T.  n.  Opp.  quod  omnis  pulchritudinis  &  or- 
Is  cau£a  nominatur ;  haec  omnia  ejusmodi  vi- 
„iri  .  cfre  ’  ut  in  nullam  rem  cadere  queant, 
n-1 noiram  .r,ati°nis  compotem  &  per  fe  con- 
flante  .  Quare  illa  non  veri  effe  videtur  diflimi- 
fent^ntm ,  quam  fupra  jam  propofui,  naturam 
Ariflotehs  partem  effe  quintae  illius  naturae,  aut 
ram  ^!r  8  *  Per  univerfam  rerum  natu- 

***  fufum  e  Te  arbitrabatur.  Ex  hac  enim  quinta 
natura,  quod  ad  Cap.  i.  jj.  'planum  feci,  men¬ 
tes  noftras  ratione  valentes  decerptas*cffe  decrevit: 
finidni  &  motus  &  quietis  principium  feu  naturam  ? 
Neque  parum  inde  haec  opinio  firmitatis  accipit, 
quod  naturam  aut  animam  aut  partem  animi  effe 
voluit  Arijloteles.  Lege ,  quae  jj.  fequenti  affe¬ 
runtur.  Sed  fatius  opinor  efle ,  ad  inexplicabilia 


hanc  quaeftionem  referre:  Quid  eji  natura  Arijlo¬ 
telis?  quam  multis  rem  declarare  conari,  in  qua 
explicanda  tam  parum  fibi  conftat  Arijloteles ,  ut 
facile  appareat,  ipfum  nefeivifie,  quidnam  fibi 'de¬ 
cernendum  effet.  Illud  vero  apertum  effe  arbi¬ 
tror,  naturam  Arijlotelis,  cujuscumque  demum  ea 
generis  fit,  non  effe  rem  corpore  vacantem;  tamet- 
fi  multus  in  eo  fit  vir  longe  dofUffimus,  ut  contra¬ 
rium  doceat.  Equidem  certus  fum ,  atque ,  fi  quis 
flagitet,  probandum  recipio,  de  rebus  prorfus  cor¬ 
pore  vacantibus  &  plane  fimplicibus  Arijlotelem  ni¬ 
hil  omnino  praecepiffe.  Ne  ipfum  quidem  Deum 
ita  fibi  finxit,  ut  eum  ab  omni  corpore  femotum 
judicaret.  Nos  vero  ex  noftris  notionibus  Arijlo¬ 
telis  metimur  vocabula:  qua  re  fit,  ut  noftras  etiam 
illi  faepenumero  tribuamus  opiniones,  a  quibus, 
fi  ex  ejus  mente  definiantur  verba,  prorfus  tamen 
alienus  fuit.  Eruditiflimus  Cuduoorthus ,  ut  pro. 
bet,  naturam  Arijlotelis  rcin  effe  corporis  inanem, 
ita  rationem  concludit:  Natura  Arijlotelis  non  eft 
materia,  nec  forma,  nec  qualitas  corporis.  Ergo 
corpore  vacat.  Differre  a  materia  naturam,  pro¬ 
prie  &  arctiori  fcnfu  ita  dictam ,  equidem  non  in¬ 
vitus  conccfferim.  At  nego,  illud,  quod  ab  ii  a, 
feu  concreta  illa  &  craffa  materia  diferepat,  prop- 
terea  pro  re  corporis  experte  haberi  debere.  Quis 
harum  rerum  peritus  quintam  Arijlotelis  haturam 
ignorat,  quam  Cicero  Tufcnl.  Quaejl.  Lib.  I.  Cap. 
17.  pag.  2588.  T.  VIII.  Opp, \ non  nominatam  ma¬ 
gis,  quam  non  intellegam,  appellat V  Etiam* hanc 
ab  «a*  feu  materia ,  qua  quatuor  conflant  elemen¬ 
ta,  fejungit  Arijloteles.  Nec  tamen  propterea  ab 
eo  res  effe  credita  eft  corporis  nefeia.  Quod  vi¬ 
delicet  ibijj*  feu  materiam  vocant  veteres,  id  rudis, 
concreta,  &  craffa  moles  eft.  IHis  crg0  rebus?  qua’ 
feparant  ab  bac  materia,  majorem  quidem  fubtili- 
tatem  tribuunt,  non  autem  talem ,  qualem  nos  fpi- 
rmbus,  a  materia  &  concretione  libertatem.  Fbr- 
mam,  quare  vir  dottiffimus  naturam  effe  neget, 
non  video.  Arijlotels  certe  id  repugnante  fit,  qui 

aperte  naturam  effe  formam  ait :  'H  *  * 

G  g  *  Afa- 


=34- 


Kaiuva  genitrix  anima  ejl  ex  inferiori  ordine . 


.  0  dfi  ver6  corpore  prorfus  vacat  natura  genitrix  ,  aut  inferior  aliqua 

1  Amentis  cuiusdam  facultas  fit,  necefleeft,  ejusdemque  aut  fenfu  quoque  aut  con- 
fcientia  &  ratione  gaudentis,  vel  etiam  vita  quaedam  feparatim  &  per  fe  exfifkns , 
ouamvis  ceteris  vitarum  generibus  dignitate  cedat,  ifloque  mentis  interiori  fenfu , 
aueS  animantibus  videmus  efle  datum,  orbata  fit.  Platonici  utrumque  videntur 
'  alfirmare  Nam  &  in  fingulis  hominum  &  belluarum  mentibus  fiflncem  quamdam 
naturam  collocant  &  praeterea  caudam  efle  rerum  omnium  efficientem ,  quae  per 
totam  «rum  univerfitatem  pertineat,  illamque  moderetur  ,  praecipiunt :  quam 
qufdl  caulkm  a  nobiliori,  quam  fingunt  fibi,  mundi  anima  diihnguun  ,  ejusque 
imDerio  &  legibus  fubjediam  efle  volunt.  (  0  H  nyuU*  $ur,! 

XaeZjtdJ,,  Quod  naturam  vocamus,  id  /oboles  ejt  ollior, s cujusdam  animat , 

McaciZ  vZ  renere  intuitae.  Ariftoteks  quidem  non  tam  perfpicue,  animos  na- 

tfras  effe  fimplices,  corpore  carentes  ,&  per  fe  exfiftentes ,  tradidit :  at  non  m- 

tur  nmm  nb  Hoc  Platonicorum  dogmate  remotus  fuit,  quod,  naturam  efle  fancit 
mlS  •  anima"  alicuius  ratione  &  fenfu  praeditae  facultatem,  aut 

nT“S “ « t  i.»»».,  i*™™  l, 

cime  au.l.ro.  l’riiicip'0  ig'Wr  philofoohm ,  pnecer 

*'***>  W  nnmis  vioiionis  nafeitur  (  five  ciuflarri  eiScientem :)  quarum  qui¬ 

dem’  illam  hac  effe  ait  praefbmtiorem  &  nobiliorem:  qZvQ  tto*™ , 
demillamjiacelleait  ^  ,  i,  ~  ^ 

CnveVla  obtinere  videtur,  quam  fui  hoc  verbo,  cujus  gratia ,  figmfi* 
Principatum  fane  iWt  ^  .^lum  ^  in  reblls  tam  Jarte*  quam  natura , 

camus  t  bacc  enun  tatio  J •  ,  .-•  in  naturae  faftis  &  operibus  plus  rationis,  con- 

^T"ri^ia%uam  in  rebus  hominum  ingenio  &  induffria  fabrefaftis.  mZkc, 
filn,  &  anis  cerni,  q  i  ^  ^  ^  ^  ^  Qttamquam  illa 

J[  ^  ™  x  try.a  W  u  ratio  boni  pulchri  naturae  operibus  potius ,  quam 

CaUZ  ^r^i  ^/^  TuL  primcrvetuftiflimosq/e  naturae  exploratores ,  Anaximan- 
Spu  fefi  ^sque  fcholae  Ionicae  ,  qui  Anaxagcram  aerate  y 

nos  vehementer  eo  nomine  accufat,  quod  ^,1»  tantum 

jam  materialem  fpeftaviflent ,  nulla  ceterarum  ^rum  caufl&rum_  eJUS  nimirum , 
quae  motum  efficit,  illiusque,  quae  certo  cunfta  confiho  moderatur,  ratione  ha 
bita.  Ignem  Jaquam ,  a&ern  &  terram  his  fuffeciffe  queritur  philofophis,  quippe 


flatura  igitur  forma  eji.  Phy  (icor.  Lib.  II.  Cap.l. 
tar  464-  T-  I.  0 pp.  Adde  de  partib.  animal. 
■Lib.  I.  Cap-  1.  r.  II.  Opp.  pag.  472.  Praeterea 
non  recordatur  vir  egregius,  nifi  fallor,  quae  de 
formis  fuhjiodtiolibus  dilTererc  folent  Peripatetici, 
quas  *  formis  accidentalibus  &  materialibus  diftin- 
iruunt.  Formam  accidentalem  &  materialem  non  efle 
naturam,  commode  ifta  comparatione,  a  figura  fi- 
eilli  cerae  imprefla,  dcmonftravit  Verum  non 
S  fed  hoc  in  difputationem  venit:  anfubftantia- 


Us  forma  fit  natura  Arijlotelis?  Atque  hoc  plerique 
peripateticorum  non  verentur  aflfeverare.  Non 
fum  nefeius ,  ifta?  formarum  diftinftiones ,  quas 
Peripatetici  inculcant,  in  magiftro  eorum  non  per¬ 
fpicue  elTe  traditas :  fed  fundamenta  tamen  ab  ip 
fo  jafta  cflfe  Arijiotele,  controverfia ,  ut  opinor, 
caret.  E  qualitatibus  corporum  utrum i  «uni, 
non  eximi  debeat  natura  ,  multis  difputari  P 
fct.  Sed  largiar,  eam  male  cum  qualitatibus  com 
poni:  inde  vero  quemadmodum  confequatur,  no» 


&  21. 


Arijlotelis  de  natura  genitrice  opinio . 


qui  ex  .corporum  horum  Inanimatorum  fortuita  concurfione  totum  orbem  efle  na¬ 
tum  fibi  temere  perfuaferint.  Denique  Democrito  iitem  movet 5  qui,  recentior  li¬ 
cet  phyficis,  quos  nominavimus,  non  minori  tamen  erga  Deum  impietate  fuit  at 
novam  fibi  viam  ingenio  munivit,  atomos  adfcifcendo.  ^Negavit  is  ullam  elTevei 
in  hac  univerfitate  vel  in  animalium  corporibus  naturam,  fi  a  fortuita  particularum 
ex  legibus  motus  concurfione  difcedas ,  variamque  magnitudinis,  figurae ,  fitus,  at¬ 
que  motus  concretionem  &  temperationem  res  omnes  effecifle  &  efficere  opinatus 
eft.  In  hanc  igitur  Democriti  philofophiam  his  verbis  invehitur  Aristoteles :  e/  ^ 

iv  Tto  tyq  TW  xpupxh  zv  ep  r  n  fyuv  ^  ?  pueJuv  ,  otiuf  ccv  AtjjuoKe/1(&> 

hjyoi  ‘  Qouvtp  $  ist©-*  ,sszn\ct€eiv.  <p>}<n  jt>  rreufilt  $»;Acv  thvcq ,  clov  071  r  fxcgpltfi  t$iv  ciQpu-x(&- , 

ttV  0v1&  CUJTH^  TU,  71  CX r.gbult  UPI  TU  xffifxetlt  '  XXlTOt  i  71  QvtUf  T  CuItIuU  g 

pcflko,  cIa’  Ojxug  Gtnc  fov  .  't7t  j  cLhwoflov  etveq  otu<t*v  2Jg,w  n 


‘  ccA’  'Ictus  i  fjCtv  Tixluv  tpei  7nr.lx.11u  *j 

'nx\uv'  y  ixcuiov  auruy  70  Torxrcv  eimtr,  on  tumaivl(§*  §  o*/«»y  td  p gy  x,o"A ov  ifiqii- 

*°i  to  immfov ,  $‘C7i  t  rrAtyytw  inroitjevtjo  tqixvtIw  ,  3  lUx*  6^«  t>  a<7m, 

eiraj  wlevSe  jj  r»7ov  We  r  pctfiluj  Igitur  ,  fi  animalium  membrorumque  unum - 

quodque  figura  coloreque  eft,  reti  e  Democritus  difjerit ,  qui  ex  iis  ipfis  putaffe  conjlare  ani¬ 
malia  videtur :  quippe  qui  perfpicuum  ejfc  dicat ,  /orwtf  tao  ,  quafi  fua  ipfe  ho¬ 

mo  figura  colorcque  pateat.  Atqui  mortuus  homo ,  quamquam  figurae  formam  babct  eam - 
dem  ,  tamen  homo  non  eft .  Adhaec  fieri  non  poteji ,  «f  manus  fit ,  quocumque  modo  con¬ 
flans,  ut  aenea ,  aut  lignea ,  nife  aequivoca  nominis  communione ,  ficut  quae  picta  eft,  ut- 
pote  quae  fuo  fungi  officio  nequeat:  quomodo  nec  lapideae  tibiae  fuum  exjequi  munus  pos - 
«Aw,  Medicus  pittus  artem  medicinalem  exercere  potcfl.  Pari  ratione  membrorum 
quoque  hominis  vita  funfti  nullum  id  ejfe  infuper  potcfl; ,  quod  erat ,  quum  viveret ,  ut  ocu - 
lus ,  w«h«j,  pes,  reliqua.  Ergo  fimplici  admodum  &' pingui  Minerva  dictum  hoc  eft  , 
ac  perinde  quafi  faber  de  lignea  manu  loqueretur.  Sic  enim  naturae  illi  exploratores  ortus 
o  cauffas  referunt  figurarum :  a  quibus  enim  facultatibus  condita  fuerint ,  exponunt.  Jta- 
que  faber fecurim fortajfe  aut  terebram  dicet,  illi  terram  acrem:  fed  melius  faber  ,  ut  180 
qut  parum  f afficere  arbitretur,  fi  dicat,  quod  inftrumcnto  incidente  partim  cava,  partim 
P  ana  exfiiterunt ;  fed  adjiciat,  quoniam  talem  adegerit  iftuni ,  caujfam ,  cur  ita  cx- 
^°naI\  Videlicet,  ut  talem  aut  talem  formam  opus  acciperet. 

E  extremum  aliud  omnino  efle  rerum  corporearum  principium ,  praeter  mate¬ 
riam  , 

Inteiligo,  corpoream  eam  haud  e(tc.  Ceterum  hoc  hoc,  nec  habebis,  quo  convincas  hominem ,  Ari* 
*«mime  praetermitti  debet,  virum  egregium  in  hac  ftotelis  naturam  corporeae  concretionis  eOe  nc- 
tota  d.fputauonerd  afTumcre,  quod  imTltum  dubi-  fciam. 
tatioms  &  controverfiae  habet,  Arijlotelis  naturam 
^genitricem  illam,  quam  ipfe  in  animo  habebat, 
ituram  nullo  modo  inter  fe  differre,  fed  eodem 


(i)  'h  ]  PlotiM  haec  eft  definitio  Li- 

0  de  1 


jnunere  fungi,  qualitatibus  iisdem  valere.  Atqui 
noc  VU  pro  certo  ducit,  &  fundamenti  adfeifeit  lo- 
J°>  ci  non  difficile  eft,  probabili  argumentatione 
concludere,  naturam  corpore  carere,  Tolle  vero 


bro  de  natura ,  contemplatione  £?  uno  Ennead.  IITr 
Lib.  VIII.  Cap.  3.  pagt  345.  Qppm 

(  k  )  *Hri  r 

Lib.  I,  Cap, 


*jikx  ]  Lege  de  partibus  animal- 
pag.  470.  fi  T.  II.  Opp. 


Gg  2 


CD 


il6 


EJI  &P  in  animalibus 


*  oraecipit  Anftoteks ,  neque  tale  tantum,  quod^rflotum  cieat,  fed  quod jia 
ordine  ad  certum  progrediatur  propofitum.  ’E?i  m  v>uv»>,  $  ^  %  xettejw 
.  -  Quocirca  ejusmodi  aliquid  ejfe  confiat ,  quod  naturam  vocamus,  id  eft,  non  for¬ 
tuitam  brutae  &  ftupidae  materiae  permotionem  ,  fed  genitricem  naturam  quam- 
dam  quae  certo  agat  confilio,  idque  fpe&et  femper ,  quod  optimum  eft.  Eodem 
loco  declarat  etiam,  qualis  haec  fit  natura,  nimirum  «toj’  *  W*  H*f& »  *  A41» 
M  toat,  mima,  aut  pars  animat ,  aut  non  fine  anima.  £x  quo  deinceps  efficit, 
phyfici  proprie  officium  effe,  de  animae  natura  «Merere.  Sed  poftea  totam  ani¬ 
mam  non  effe  naturam,  praecipit :  OvTs  (0  <fc»i  Quae  quidem  faus 

T.„nr  naturam  ex  fenfu  Ariftotelis  aut  partem  tj]e  animae ,  aut  non  fine  anima,  „ 
SI*.,  i  ni  +**»,  id  eft,  aut  inferiorem  mentis  cuiusdam  ratione 
partem  &  facultatem  ,  aut  vero  vitae  quoddam  genus  feparatim  exfi- 
ftens  ,  neque  mente  prorfus  carens  ,  verum  ejus  praeceptis  &  imperio  («> 
obnoxium. 

«  XXII  Animantium  quod  ad  corpora  attinet,  primo  quidem  genera  tim  Ari- 
Meles  docet,  naturam  in  illis  aut  totam  effe  animam',  aut  vero  panem  ejus  ali¬ 
quam.  0)  <**«  m  i  *»?«,  5  «  Tj  i  <WC"V  '  {‘f®'  ”  “l7!5 

Natura  )  tamquam  motus  caujfis,  autid,  q.oi  certo  artifisiofe  agis  confilio,  (  quantum  ad 
animantium  corpora  pertinet)  aut  tota  eft  anima,  aut  viro  pars  e;«r  Deinde  vero 
explicatius,  naturam  genitricem  non  effe  totam  in  animalibus  mentem ,  fed  par¬ 
tem  tantum  ejus  aliquam,  decernit:  o.  *«<«  i,.Xn  **»  *  «»**•  Id 

eft  -  Natura  in  animalibus,  quae  proprie  fic  vocantur ,  minor  quaedam.  potentia  eft 
feu  facultas,  quae  in  animis  eorum ,  five  fcnuant  tantum,  five  rationis  etiam  par¬ 
ticipes  fint,  relidet.  loco,  effe  in  animis  animalium  naturam  quamdam 

3lprocree"mPcem?P&  pr^-r,  «Se  hoc  pafto  probat :  xi  ^  £t 


rn  M  His  jungo  (erpcmixArpti- 

lu  verba,  quibus  naturam  ait  aut  unam  ejje  partem , 
aut  plures  animae  partes ,  loc.  ait.  p.  474*  *  Tl 

fAOflnt  airS^SV,  S  XtetV’  _  , 

(w)  Obnoxium  1  Omnia  hacc  Arijtot elisae  na¬ 
tura  difta  id  (I. )  luculenter  probant,  id  quod  patu¬ 
lo  ante  monuimus,  naturam  apud  Ariftotelem  oa- 
fcurum  e  (Te  vocabulum,  quod  ad  rem  quamdam 
exprimendam  ,  quam  ipfc  fibi  fatebatur  ignotam 
effe,  'philofophus  adhibuit.  Videbat  Ariptelcs , 
praeter  materiam ,  aliquid  dandum  effe  animanti¬ 
bus,  unde  generatio ,  quies ,  &  motus  nafcatur.  At 
quale  illud  effet,  non  aufus  eft  decernere.  Itaque 
hoc  quidem  perfpicuum  effe  ait  ,  ignotam  illam 
iem  rationis  &  confilii  compotem,  ideoque  animi 
noftri  non  diffimilem  effe  debere :  illud  vero  valde 
effe  dubium ,  concedit,  utrum  anima  quaedam  fit 
per  fe  conflans  &  aniin>  fentiente  &  ratione  va¬ 
lente  fejundta ,  an  vero  pars  una  mentis  ratione 
praeditae,  an  denique  plure*  ejus  animi  partes. 
Oiild  ergo  dc  re  quaerimus,  cujus  rationem  ipfe 
Jripttles  fibi  perfpectam  &  exploratam  clfe  nc- 


gavit?  Aut  quomodo  cum  naturae  genitricis  patvov 
nis  fociari  poterit  Stagirita,  qui  nefclre  fefc  pro- 
feffus  eft,  quid  fit  natura.  (II.)  patet  hinc,  eos  , 
qui  ex  Peripateticis  &  aliis  philofophis  recentiori- 
bus  animam  fibi  ipfum  corpus  fuum  fingere  judi¬ 
cant,  non  effe  nimis  ab  Arift^eUs  fententia  re¬ 
motos.  V-id.  Dan.  Sennertus  de  generatione  vi¬ 
ventium  Tom.  I.  Cap.  i.  pag-  123.  Guil.  Harveus 
de  ^ner at.  animalium  pag.  121.  Conceflit  enim 
Arijioteles,  iftam  viin  animalia  moventem  &gig' 
nentem  fortaflis  nihil  effe,  quam  unam  vel  plures 
animi  noftri  facultates.  (III.  )  Multum  ex  his  ro¬ 
boratur  ifta  fententia  dc  natura  Arijlotelis ,  quam 
aliquoties  jam  propofui ,  eam  effe  partem  quintae 
naturae  fcu  ignis  fubtiliflimi,  per  rerum  naturam 
fufi,  quae  femine  excepta  in  corpus  tran ferretur . 
Si  pars  animi  ratione  praediti  natura  haec  eft  ,  1 
quod  fieri  poffe  non  negat  Arip^as  nullum  hac 
de  re  dubium  cuiquam  effe  poteft.  Isam,  llu® 
fi.  1 iit.  Cap.  1.  docuimus,  tota  mens  ratione  valcn* 
caloris  illius  particula  eft:  ergq  &  partes  ejus-  S 
vero  leparata  quaedam  eft  anima,  ml  video,  <1  ^ 


§•  22,  natura  quaedam  procreatrix.  237 

^x\  yws  ^  77  w'  Ww'  *  4*  fa,  t?t’  &V  n 

k,  to  cuvov  5  ^  T/^pe-%.  Praeterea ,  quidnam  illud ,  quaefo  efl  ,  quod 

res,  quae  in  contrariam  partem  feruntur ,  quales  ignis  funt  £f  *rrfl  (in  animalium  cor¬ 
poribus)  ne  dilabantur ,  CT  continet?  Diftraheritur  enim ,  ni  fi  quid  fuerit  quod 

mpediturum  fit.  Si  vero  fuerit ,  anf/na  cm*  erit ,  quae  &  cauffa  efl ,  augeantur 

C7  nutriantur.  Quibus  addit  ,  tametfi  fint  ,  qui  ignem  unicam  efle  cauflam 
quae  alat  &  nutriat  an imafia,  perhibeant,  eum  tamen  nil  nhi  crm;*<W»>  ^  efle,  J 
y>iv  yt  a,.™ ,  «&.«  r  ,  concquffam  tantum  quamdam ,  non  vero  [im¬ 
pliciter  cauffam,  quae  potius  fit  anima.  Quod  ipfum  (p)  alias  etiam  his  verbis  ex¬ 
plicat  &  inculcat:  OuTe  ^,i)  h  n  rpcty'  yinj)  Tolf  in  clvdL  ^vxjw, 

«  5«^:7>?rc?  i$t  •  7rt/^J  $  t&Qf)  ™*v&.  Non  enim  concofikio ,  p^r  animantes  ali¬ 

mentum  capiunt  ,  fine  anima  &  calore  abjolvi  poiejl:  quandoquidem  omnia  igni  cibum 
conficiunt . 

.  (?)  Certe,  quicumque  ea  confideret  attentius,  quae  animalibus  eveniunt  &  ac¬ 
cidunt,  eum  ego  non  admirabor,  fi  in  hanc  ingrediatur  fentendam  ,  efle  majus 
aliquid  &  fuperius  in  animantibus  ,  quam  leges  motus  &  artificium  quoddam  ma¬ 
chinale.  Quis,  quaefo,  non  fufipicetur ,  efle  Angularem  aliquam  cauflam,  quae 
. Ruidas  corporum  coerceat  particulas,  ut  eamdem  femper  formam  &  figuram  fer¬ 
vent,  neque,  licet  plus,  quam  fatis  erat,  capiatur  cibi,  praeter  modum  crefcant 
tk  dilatentur;  quae  amiflam  reficiat  carnem,  disruptas  partes  refarciat ,  alimenta- 
que  nuper  fumta  reliquo  corpori  conjungat ,  atque  carni  &  oflibus  ceteris  fociet; 
quae  venas,  five  difeiflae  fint ,  five  ufu  attritae,  inflauret  &reflituat;  qUae  den¬ 
tes  tam  fcice  ac  affabre  non  infantibus  tantum,  fed  adultis  etiam  procreet;  quae 
fordibus  corpus  purget,  &  fupervacanea  rejiciat  ;  quae  denique,  ut  res  guftatui 
gratas  &  dulces  interior  quidam  fenfus  aveFletur,  efficiat?  Haec  elt  natura  illa, 
quam  (/•)  Hippocrates  morbis  ait  mederi,  eu  <$tW  tt  w<rav  Itjrpoi ;  hic  ille  Chymico- 
rum  &  Par  acci  fi  fellatorum  Archaeus,  cui  cun6la  fervire  dicunt  remedia,  quippe 

quae 


cbftet,  ne  ex  eodem  fonte  manaflfc  credatur,  < 
<1110  mens  aut  animus  rationis  particeps  fluxit.  Mi 
ta  funt  c  contrario,  quae  fuadent,  aliunde  cam  n< 
efle  derivandam. 

(  n)  <!>«>/{  in]  De  partib.  animal.  Lil.  I.  Cap. 
$ag-  473-  Paullo  aliter  vero,  atque  hic  exhibe 
tUFr  Jerba  illa  aPuc^  Arijlotelem  leguntur:  ,;£r<»  a 
JpI/S  ,ni®irum  proprie  fle  difta,  quam  Arih 
f  .r,*\  appellare  folet)  i* $ 

f**  iuTln9!!®"  fliCC  ita  verti  debent:  A 

<£#,  r  iSrpfiTt.  ** 

S-Tl  JfU-  au,n'  nat*ravel  tfil/ m 

nalts  anima ,  vel  etiam  pars  ejus.  J 

2 S°)  De„aninm  Lib-  II.  Cap.  4.  pa 

2(5;  /  T.  II.  opp.  Hoc  in  loco  &  toto  fere 
fima  Opere  ad  hanc  proclivis  cft  fententiam,  qua 
Jiipra  cum  vidimus  nec  approbare  nec  improbari 
naturam  animi  vel  fentientis  vel  ratione  valeni 
efle  partem,  aut  gignendi,  corpus  movendi,  fo 
«jandi  nutriendi  facultatem  in  ipfa  refldere  anim 
11110  fuam  poflea  magnam  partem  Scholafticorun 


qui  vocantur,  plerique  fecerunt,  quos  animam  hu¬ 
manam  cx  duplici  parte,  altera  ratione  carente, 
altera  rationis  compote,  compofuifle ,  &  illi  facul¬ 
tatem  vegetativam  &  fenfitivan  aedifle,  non  igno¬ 
tum  elt.  Exftat  longum  Fortunii  Liceti,  philofo- 
phi  Itali,  de  ortu  animae  Opus ,  quo  hanc  fibi  fen¬ 
tentiam  copioie  exornandam  fumfit. 

(p)  st  lias]  Libro  de  refpiratione  Cap.  8.  pag. 
141.  T.  II.  Opp. 

(j)  Certe ]  Lege,  quae  fupra  ad  §.  r8.  hac  de 
re  ex  fo.  Clerico  prolata  funt.  Nifi  me  ratio  fal¬ 
lit,  tota  haec  celeberrimi  viri  de  natura  difputati» 
aliquid  habet  inconftantiae:  Plerumque  enim  non 
aliter  de  ea  diflerit,  quam  de  re  per  fc  conflante- 
&  extra  hominem  poflta:  hic  vero  naturam  facul¬ 
tatem  &  virtutem  tantum  efle  in  animo  refldentem 
aflinnat.  Qua  quidem  in  re,  id  quod  jam  monui¬ 
mus  ,  a  Scholafticoruni  propius  abeft  placitis.  Ex: 
quo  apparet,  non  omni  ex  parte  errafle,  qui  natu¬ 
ras  genitrice^  cum  formis  fub/lantialibus ,  quas  no¬ 
minant  Scholaftici,  compararunt. 

(r)  Hippocrates]  Epidemicer.  Lib,  VI.  Se£t.  5. 

Gg  3  • 


^  Tracter  naturam  genitricem  in  animantibus 

nil5P  r.ne  eius  auxilio  nulla  forent  &  virtute  vacua.  _  Igitur ,  quum  corporibus 
animantium  principium  ejusmodi  vitale  omnique  machinatione  praeftantius  inefie 
Wleatur,  rerum  vero  genera,  nifi  fic  neceffitas  jubeat ,  non  lint  amplificanda, 
eauidem  /Jnfloteli ,  opinor,  non  multum  efle  repugnandum ,  qui  illud  ^  ^u 
uifjov  certam  mentis  animalium  illorum  partem,  aut  ignobiliorem  poten¬ 

tiam  quamdam  propriaeque  virtutis  ignaram ,  quae  in  animis  eorum  habitet ,  efie 
exiftimat. 


r  XXIII  Praeter  hanc  vero  fictricem  naturam,  quae  in  animantibus  verfatur , 
corooraaue  eorum ,  ceu  totidem  minores  mundos,  apte  fciteque,  in  fuo  quodli- 
bct^-encre  conftruic  &  fabricatur,  alia  fit  neceffe  ell  ejusmodi  natura,  quae  to- 
ram  hnne  univerfitatem  corpoream  gubernet,  ac,  ut  omnes  ejus  partes  cognatio- 
,  ne  cmafi  continuatae  confpirent ,  efficiat.  Illam,  quae  toti  praefidet  orbi,  natur 
'rzm(s)  feriptor  Libri  de  mundo  his  verbis  defignat:  Kcu  t  o\cv  K$<rpioi  p* 

J  LzU  Totum  mundum  vis  una,  per  omnia  pertinens ,  concinne  di. 

jrctm.  ( t )  Rurfus  TrnZptM  vocat  eam  ,  w  Km W*» 

(lantiam  genitalem  ac  animatam:  quo  etiam  Joco  non  obfcure  figmficat,  differre  oui- 
dem  illam  a  Deo,  atqui  mandatis  ejus  &  imperio  fubjeaam  efle.  Ipfe  vero  (fi) 
Arirtoteies  libro ,.  quem  paullo  ante  laudavi,  quemque  nemo  ab  eo  profettum  effe  • 
negat  &  hanc  totius  univerfitaus  fiftricem  naturam,  &  illam,  quae  animantibus 


par.  800.  T.  I.  Opp.  ect.  Linienti-  Vide,  'luaf 
fupra  ai  Cap.  3.  5.  7.  &  ai  hujus  DigreJJionis  ie 
Jura  5.  13,  monui.  Hippecratie  natura,  fi  quae 
mihi  eft  de  rebus  ejusmbdi  judicandi  poteftas , 
nihil  eft,  quam  mechanica  corporum  c  nftitutio. 

Cs)  Scriptor  Libri  de  mundo  ]  Cf-J-  W- 
T.l.  Opp.  Ariftotelis,  cui  perperam  hic  lib.r 
olim  adferiptus  fuit.  Verum  non  fed  *?«■ 

iit  dixit.  quisquis  eft  libri  hujus  a  • 

(t)  Rurfus  1  Totum  locum,  ex  quo  haec  ver¬ 
ba  decerpta  funt,  adferibere  placet.  Exftat  Cap.  4. 
p.  852.  Poftquam  au&or  dixerat,  ventum  Grae¬ 
cis  t vocari,  haec  continuo  adjicit :  A.y*r«< 
*  xnouea ,  U  i»  fvw,  *&  ***?**'; 

TU»  hviKtstrx  *«*J /vx,os  Ti  £  yonptci  ,  Ttf‘  ii 

yw  »Z»  cint,  cHuyx.xTo».  Alioquin  fpiritus  etiam  appel¬ 
latur  fubftantia  genitalis  &  animata  ,  in  ftirpibus 
atque  in  animantibus  exfiftens,  per  omniaque  perti- 
nens ,  de  qua  nunc  differ  er  e  nihil  neceffe  ejl.  Fa¬ 
teor  ,  uterque  hic  Libri  de  mundo  locus  ita  fefe  ha^ 
bet,  ut  facile  aliquem  in. hanc  fententiam  adduce- 
*c  queat,  in  quam  lefe  Cudworthus  adduci  pafliis 
eft,  feriptorem  libelli  ejus  mundo  lingularem  as- 
fignatfe  animam,  a  fupremo  Numine  diftin&am. 
At  haC  opinione  liberabitur ,  quisquis  ultimum  li¬ 
belli  hujus  Caput  attente  &  circumfpefte  legerit. 
Hoc  enim  capite  au&or  ipfum  Deum  omnia  gig¬ 
nere,  moderari,  perficere,  nulla  alia  napira  in  con- 
filium  vel  auxilium  adhibita ,  aliquoties  diferte  tra¬ 
dit  Turtf  yj  OTU»  «4 7Tx»Tut  in ,  ^  yttiruf  r 

;V invort  K*l*  rlrfr  T  kos-^o»  i  0^5  • 


CunSorum ,  quae  rerum  natura  complebitur,  cum 
fervator  eft  Deus  tum  vero ,  quaecumque  in  hoc  mun¬ 
do  quoquo  modo  perficiuntur ,  eorum  omnium  idem 
genitor  eft,  pag.  859.  His  politis  &  declaratis,  ca, 
quae  propiora  funt  Deo,  quem  in  coelo  refidere 
nil  dubitat,  ceteris  rebus  efficacius  vim  ipfius  fen* 
tirc,  remotiora  vero  imbecillius,  decernit.  Ex 
quo  efficit,  quum  terrenae  res  infinito  a  Deo  in¬ 
tervallo  diftent,  etiamfi  vis  Numinis  per  univer- 
fum  orbem  pertineat,  tamen  omnium  eas  minime 
a  virtute  divina  affici,  multoque  minus  concinni¬ 
tatis  &  pulchritudinis  habere ,  atque  coeleftia  & 
fuperiora,  pag.  860.  /.  Haec  aliquoties  inculcat  , 
illud  vero  faepius ,  virtutem  ipfius  fummi  Numinis 
per  omnia  permeare  &  transire.  Liquet  hinc,  ut 
opinor,  hunc  Libri  de  mundo  feriptorem  non  efle 
illis  connumerandum ,  qui  mundo  animam  tribuunt , 
nec,  qui  hic  afferuntur,  locos  ejus  aliter  exponi 
poffe,  quam  de  ipfo  Deo,  certo  quodam  modo  res 
hujus’ orbis  adminiftrante ,  &  virtute  fua  etiam  ad 
has  inferiores  fedes  penetrante,  nifi  hominem  11- 
bimet  ipfi  adverfatum  efle ,  ftatuere  velimus.  Haec 
co  monui  libentius,  quod  alios  etiam,  nec  levtS 
vel  ingenii  vel  exiftimationis  viros  nil  dubitare  vn; 
deo,  quin  hic  feriptor  animae  mundi  faverit.  E 
quibus  Jac.  Thomafium,  inftar  omnium,  nomin 
de  Stoica  mundi  exuftione  DiJJ -  ^IV.  $.  15  * 


%)^rijleteles]  Locus  exftat  Lifro  1.  ie  f£ 
tibu!  animal.  Cnp.  i.  png;  474-  VcrUonem 
divi  &  mutavi  v aliis  to  locis,  quod  veiba 


§•  2 3*  citam  ejl  generalis  natura  formatrix .  239 

propria  efl ,  luculenter  &  copiofe  fic  explicat  &  adumbrat:  c pxtvtf  i9 

**  'nxvxtfs  W  *i  nz»l,  Ut  eoe  b>  cuhcle  rote  jr&ypot„v  ^  tk  ^  eu 77*  vucuJtv  9 

**  eWW,  To&ifuov  %  t 0  kP  f*  *  ™rrh’  fio  ^ov  «xk ,  £  d^tlv  yfpnSf 

Istro  ‘ntxovK  curixe  ,  ei  jiyo\i,  >yij  thai  2fc&  tuxitLw  ecirtxv  pta^cv ,  t,  ni  £«*  £hqjf  •  T‘& 

y~v7mtf/4icv  vfiqfurfi&w  otAu  ^*<V)  c*  rolj  y^evloie^  j  *£}  jju£e •  To  j'  «^a- 

71  5  «&»?  ,  »9  «V  6W%«,  ®&'  'HJC  3--/JJ7W  jua^c»*  cl  j  r  f*'sr  6*«$™  cptW  cpx<riv  tiiaf 
*t  ’c8g,  r  $  &T9  ^  §  uvTopctTX  tpiUtcv  avsKveu  ,  c*  w  &ni  to;^j$£  £  «tw- 

$***  kT  07ia*  4)^Ve^).  C/f  *«f//z  arf  /«  rebus  artificiofe  faftis ,  ira  in  rebus  naturalibus  ali - 

$««<*  ejfe  principium  aliud  g>  fa/jj  aaz/#a  tw/tfwr,  «i/w  ipfi  fumus  participes ,  quemadmo¬ 
dum  frigidi  &  calidi  primordia  ex  rerum  univerfitate  haurimus.  Ouambbrcm  verifimilius 
dixerim ,  coelum  &  faftum  effe  ab  ejusmodi  caufia ,  fi  quidem  onmiuo  fattum  ejl ,  £?  per 
ea/;z  caujfam  magis  confervari ,  ^wa/;z  animalia  caduca  &  mortalia.  Ordo  enim  &  ratus 
certusque fiat us  longe  magis  in  rebus  patet  coele ftibus,  quam  in  nobis:  incerta  autem,  in - 
conflans ,  £?  fortuita  conditio  in  genere  mortali  potius  ejl.  Sunt  tamen  nihilominus  j qui , 
inficiari  non  audeant ,  £enw  animalium  quodque  natura  quadam  audior  e  aut  effe  aut 
permanere,  coelum  tamen  temere  &?  cafu  fic  conftitijfe  volunt ,  in  #no  «-£//  fortunae  vel 
temeritatis  deprehendere  licet .  Quibus  -diTputatis  ,  fic  rationem  concludit:  £Iaf 

Qxnpcv ,  on  i, i  n  tviZtcv  ,  o  q  $  xahxyfyj  (Qtitnv.  Quocirca  ejusmodi  aliquid  effe  conflat , 
9"a/e  nos  naturam  appellamus,  (x)  Itaque  haec  ejus  efl  lententia :  Non  modo  in 
animalibus  naturam  quamdam  artis,  viae,  &  rationis  compotem  commorari,  quaeiS-t 

cor- 


Tjuam  fenfum ,  Arlftottlis  a  Gaza  exprefla  efle  fen- 
ticbam :  unde  obfcuritas  nafccbatur. 

(a)  Itaque  haec  ejus  ejl  fententia]  Quod  vero 
pace  magni  hominis  dixerim,  hic  locus  Arijlote- 
Hs  neminem  jufto  modo  rationes  fubducentcm 
commovebit,  ut  eum  inter  animae  mundi  ftatores 
referat.  Nec  enim  philofophus  hic  abfolutc  loqui¬ 
tur,  fed  comparate  tantum.  (I.)  Naturam  efle 
concedit  in  animalibus :  qua  de  re  jam  faepius  dic¬ 
tum  eft.  ( II. )  Reprehendit  cos ,  qui  coelum  ca¬ 
fu  &  fortuna  conflatum  efle  dicerent.  (III.)  Com¬ 
parat  hujus  generis  fententiam  cum  eorum  dogma¬ 
te  >  qui  coelum  a  natura  quadam  rationis  compote 
&  comparatum  efle  &  confervari  dicant,  neque  du¬ 
bitat  horum  opinionem  illi  fententiae  anteponere. 

a Nihil  tamen  ipfe  decernit,  fed,  fi  coelum 
factum  eflet,  id  quod  alias  negat  efle  factura,  & 
ex  omni  aeternitate  exftitffle  contendit,  eorum  fo¬ 
re  to;crabihorum  &  meliorem  conftituit  fententiam , 
qui  etiam  coelo  naturam  tribuerent.  Non  igitur 
ic  de  mundi  &  de  totius  univerfitatis  anima  qua- 
am  loquitur,  fed  de  coeli  tantum  ,  quod  pars  eft 
miJus  mundi ,  &  ortu  &  confervatione :  nec  piace- 
rc  fibi  ait  eos,  qui  coelo  &  ortum  &  certam  natu- 
*am  affignarenti  *pfc  enim  aeternum  efle  coelum , 
Jd  quod  notum  eft,  credebat:  fed  fapientius  tan- 
tum  ratiocinari ,  qui  coelo  naturam  tribuant ,  quam 
eos ,  qui  illud  cafu  &  fortuna  concretum  efle  pu- 
Jent,  decernit.  Ex  quibus  omnibus  id  quidem  con¬ 
fici  poteft,  fi  optio  data  fuiflet  Ariftoteli,  utrum 
ad  Democritum,  an  vero  ad  Platonem  fele  mallet 


adjungere,  hujus  eum  partes  probaturum  fnifle: 
numquam  vero  hoc  inde  elicias,  Platonis  ipfi  dog¬ 
ma  dc  mundi  anima  verum  fuifle  vifum.  Non  alie¬ 
num  hujus  loci  erit,  de  hac  univerfa  re  aliquanto 
dilucidius  exponere ,  quod  do&iflimos  viros  &,  olim 
dimicafle  inter  fe,  nec  hodie  certare  defiifle,  no¬ 
vi,  utrum  animam  huic  rerum  univerlitati  inelfij 
putaverit,  nec  nc,  fummus  Arijloteles,  Cudivor - 
thus  etiam  ex  inftituto  iftam  quaeftionem  hoc  in 
loco  pertraftet,  iisque  accedat,  qui  prius  ftatuunt. 
Principio  de  anima  mundi ,  quam  affijlentem  vo¬ 
cat,  non  quaeritur.  Pauci  enim  funt,  qui  hoc  in 
controvcrfiam  vocent,  Arijlatelevi  intelligentiae  ne- 
fcio  cui,  quam  intelleflun  agentem  Schoiaftici  vo¬ 
cant  doftores,  humani  generis  curam,  &  pluribus 
intelligcntiis  adminiftrationem  naturae  rerum  com- 
mififlb.  Digni  funt,  praeter  multos,  qui  hac  dc 
re  legantur,  Francijc.  Piccolomineus  Libro  de  mun¬ 
do  Cap.  30.  Pag-  6V.J  Jac.  'fhomajius  de  cxujiio- 
ne  mundi  Stoica  Diff.  XIV.  5-  I40,  PaS-  2li.  f. 
Omnis  eft  de  anima  informante  difeeptatio,  feu  |d 
quaeritur:  an  Arijloteles ,  id  quod  Platonem  fecifle 
novimus,  animam  quamdam  per  totam  rerum  na¬ 
turam  fufam  eire  voluerit ,  unde  animos  hauftos  & 
delibatos  haberent  homines.  Princeps,  quantum 
novi ,  Clemens  Alexandrinus  Arijloteli  hanc  opi¬ 
nionem  adfcripfit ,  qui  objurgat  hominem,  quod 
providentiam  fuftulerit,  &  Deum  tamen  animam 
efle  mundi  fibi  perfualerit,  in  Protreptico  Cap.  5- 
jng'  53.  K eti  p  mlpinni  XXTr.{ ,  r  o>ut  *  »»»*■* 5 

T  7tnTifct}  t  ixjtTtt  , 


240  Jrijlotelci  mundum  ccnfuit  animatum  ejje. 

rnrnnra  eorum  &  machinetur  &  confervet,  fed  etiam  totam  hanc  molem  corpo- 
rZrn  quam  videmus,  ab  ejusmodi  natura  genitrice  animari ,  quae  coelos  totum¬ 
que  orbem  tam  artificiofe  &  mirabiliter  coagmentaverit  &  difpofuerit. 

184.  i  XXIV.  Hic  autem  omnino  velim  animadverti ,  quod  Arijloteles  loco ,  quem 
attulimus,  declarat,  vitam  &  inteiligentiam  nos  ex  univerlitatis  hujus  natura  hau- 
ftam  &  libatam  habere,  non  fecus  atque  frigidum  &  calidum  ex  eo,  quod  huic 
univer litati  ineft  ,  frigido  &  calido  tractum  &  acceptum  habemus  ,  “  (jr)  « 
Socratis  difciplina  fumtum  e(Te.  Xenophon  nimirum  &  Plato,  Socratem  hac  lenten¬ 
tia  tamauam  valido  argumento,  ufum  efle  ad  comprimendos  divinitatis  holles, 
fcriptum  reliquerunt.  Summam  opinionis  hujus  (2)  Latinus  vates  his  oiim  ver- 
*  fibus  exprefllc. 

Principio  coelum  &  terram  camposque  liquentes , 

Lucentemque  globum  lunae ,  Titaniaque  ajlra , 

Spiritus  intus  alit ,  totosque  infufa  per  artus 
Mens  agitat  molem ,  £?  magno  fe  corpore  mifcet: 

Inde  hominum  pecudumque  genus  vitaeque  volantum. 

Haec 

modo  vocari  poterit :  Sed ,  quod  jam  monui ,  nul¬ 
lum  dubium  eft,  quin  hi  A~iJloteli  dogma,  a  quo 
alienus  fuit,  adfcripferint.  Nec  niinus  certum  eft, 
fi  huic  eflet  opinioni  deditus,  minorem  tamen  ejus 
&  Platonis  fore  hac  in  rc  cognationem,  quam  mul¬ 
tis  videtur.  Alii  multo  his  apertius  Arijlotelemhzc 
in  re  Platoni  conciliare  ftuducrunt:  olim  quidem 
illi ,  qui  recentiores  nominantur  Platonici ,  Proeliis , 
Plotinus  ,  Porphyrius ,  quibus  nil  antiquius  erat , 
quam  omnem  difeordiam  inter  Platonem  &  Arifto - 
telem  funditus  tollere;  recentius  tam  ex  Peripate¬ 
ticis  aliqui,  quam  ex  Platonis  feftatoribus  bene 
multi ,  quotum  nomina  praetereo.  Contra  Peripa¬ 
tetici  plerique  abhorruiflb  prorfus  Arijlotelem  ab 
anima  mundi  pugnant,  negantque  acriter,  reperirj 
in  feriptis  ejus  aliquid,  quod  commento  huic  vel 
Stoico  vel  Platonico  faveat.  Vide,  quae  pro  horum 
lententia  Jac.  Thomafius  difputat  *  Stoica  mundi' 
exullione  Diff.  XIV.  pag.  !»•/•  Adjunxit  fele 
his  non  ita  pridem  Leibnitius  de  Ia  conformi  de  l* 
foi  R  de  la  raifon  $.  8.  pag.  12.  ne  quid  nunc 
dicam  de  aliis.  Ego,  re  bene  putata,  neutri  par¬ 
ti  omnino  efle  accedendum  arbitror.  Arijloteles 
animae  mundi,  quam  Plato  finxit,  parum  certe 
amicus  fuit:  quod  quidem  nemo  mirabitur,  qul 
philo fophiam  ejus  ferutatus  eft.  Sed  nec  tamen  om¬ 
nem  mihi  animam  mundi  fprevifle  videtur,  tametu 
ipfum  vocabulum  in  eiu;  libris  nusquam  legatur* 
E(Te  paflirn  concedit  Arijloteles  vitalem  quemda 
calorem,  per  totam  rerum  naturam  diftufum,  1 
tentum ,  &  commeantem :  quo  ^c»t0  eJ“S  J»®  . 

quoties  commemoravimus. 

Arijlotelis  quid,  quae fo,  eft»  Sua m  ar}imac  ^a0d 
dam  genus  informantis?  Q™*11  dc  ea  lcjf® ’  •? 
Manilius  de  anima  mundi ,  pronuntiarent? 


ron  .Ur*f  Sectae  Peripateticae  pater,  re™m fi¬ 
nium  patrem  ignorans,  eum,  qui fupremus  ejje  dici¬ 
tur,  animam  univerft  e  [Te  exijlimat .  Hunc  vero 

locum  ambiguum  primum  elfe ,  deinde  ex  auttore 
Libri  de  mundo,  qui  Ariftoteli  fallo  adfcnptus  ohm 
fit,  Clementem  id  haufifle  videri,  non  autem  ex 
Ariftotele,  multis  jam  Jac.  Uomafiur  tfpuavit 
de  exujlione  mundi  Stoica  Diff •  X  •  p '  &•  * 

Non  recordatus  eft,  quum  httcraS. 
vir  veteris  philofophiae  peritiffimus ,  £  * 

qui  optimus  eft  Clementis  interpres,  P  - 

plicat,  quemadmodum  antiqui  ChF1^  ’ 

tores  Arijiotelis  fententiam  ceperint  & 
rint,  aut  quo  fenfu  hoc  de  anima  mundi  decretum 
Stagiritae  tribuerint.  Ariftotelem  refert  ^henago- 
™APologiae  Cap.  6.  pag -  28.  &  corpus  dedilfc 
Deo  &  animam.  Corpus  Dei,  addit,  exiftimafie  aethe- 
rem  efle  &  fidera,  in  quibus  omnibus  Deus,  ani¬ 
mae  inftar,  verfetur:  Aci™  *T'V 

ipfum  quidem  immobi¬ 
lem,  fed  corporis  motum  efficientem ,  eique  praefiden¬ 
tem.  Vide,  quid  fibi  velit  Clemens,  quum  Arifto¬ 
telem  indicat  Deum  pro  anima  habuifle  mundi. 
Non  hanc  efle  Arijlotelis  fententiam,  facile  con- 
ceflerim :  fed  non  id  nunc  quaero ,  quid  fenferit 
Arijloteles,  fed  quid  eum  fcnfiflc  multi  veterum 
Chriftianorutn ,  &  in  primis  Clemens , ,  putaverint. 
Ipfum  igitur  Deum,  non  certas  intelligentias,  mo¬ 
tui  fiderum  &  coeli  praefe&um  efle  ab  Ariftotele, 
opinati  funt:  ex  quo  apparet,  proxime  ad  eorum 
illos  acccfliflc  fententiam,  qUi  informantem  mun¬ 
do  ,  coelo  faltim  &  aetheri ,  animam  ab  Ariftotele 
attributam  efle  volunt.  Nam  ut  nofter  animus  cor- 
informare  dicitur ;  “  hdera  &  aether  Dei 

funt,  animus  informans  eorum  Deus  certo 


pus 

corpus 


§•  24*  Arijtotcles  mundum  cenfuit  animatum  ejje.  24.1 

Haec  nos  eo  fere  ducunt,  ut  Arijiotelem  credamus  cenfuifle,  genitricem  hanc 
univerfitatis  naturam  efle  t,  pep®*  j  pj  «W  auc  parcem  efle  animae 

cujusdam  mundi,  quae  ipfamec  intelligencia  &  fenfu  praedita  fit  interiori,  qualis 
ea  eft,  quae  animalium  regit  corpora,  natura,  aut  inferius  faltim  principium 
quoddam,  quod  ejusmodi  animae  legibus  &  decretis  pareat.  Ego  quidem,  quid¬ 
quid  etiam  recentiores  fentiant  Peripatetici ,  magiftrum  eorum  certus  fum  mun¬ 
dum  exiflimaffe  animatum  efle,  au:  de  mundi  anima  nil  dubitafle.  Ipfe  enim, 
quid  fibi  videatur  hac  de  re,  Libro  de  coelo ,  clarillime  his  vocibus  exponit:  (*)  *a^’ 

y.jLtei;  Ui  ©&  cupotruv  poyov  ccuruiv  fyq  pavottiav,  p\v  tyoncov  ,  «ifn/fcwr  j  Tirxp-nwv , 

y  ug  pin%ovTuv  \Jzn\ctp6uveiv  7r°J.%iag  ^  £uiyg.  Sed  nos  de  ipfis  ,  Ut  de 
corporibus  &  unitatibus  ,  ordinem  quidem  habentibus ,  inanimatis  autem  penitus ,  co cita¬ 
mus.  Oportet  autem  ipfa  viventia  efje  exi  (limare ,  atque  a6tionem  habere ,  id  efl:,  effe 
ea  vita  rationis  &  intelligentiae  participe  praediti.  Quem  quidem*  locum  refte 
interpretatur  Simplicius :  (  f  )  j  ug  <s£a  ipL^xuv  ooutmv  £  AcpAu)  i%ct%iv 

,  oog  K.  7rpq%iug  iq  £w~g  Koyix yg  '  ni  pev  fi  mte»  §  ^  dhlym 

t  d^dyuv  o-uuoItuv  ,  ni  j  irgjfleii  xvgjus  v  toytKuv  'kvyjw  x,xre~ 
}*f  Decet  nos  de  coelis  fentire ,  ut  de  naturis  anima  rationali  praeditis ,  propter  ea 

6? 

(*)  Lib.  II.  C.  12.  (p.  656.  T.  I.  Opp.)  (f)  Comm.  in  Libros  de  coelo  f.  2*5. 

-  -  Quum  fpiritus  unus  verum  nihil  fere  efficere,  nec  jufti  ordinis  in  dis- 

Per  cun&as  habitet  partes ,  atque  irriget  orbem,  ferendo  &  commentando  rationem  habuiife.  Often- 
pQmnia  pervolitans.  dent,  quae  monebimus,  ncc  temere  nec  refragan- 

*  te  veritate  hoc  affirmari.  Hic  primum  Socratem 

AJlronomico  Lib.  II.  vf.  64.  f.  pag.  31.  Igi-  auttorem  facit  ejus  fententiae  de  anima  mundi  & 
'tur,  a  nomine  licet  abftinuerit  Arijloteles ,  nema-  natura  genitrice ,  cui  Platonem  &  Arijiotelem  vult 
giftri  Platonis  probare  videretur  fententiam,  ani-  addiftos  fuiiic.  Nihil  vero  minus  certum  eft ,  at- 
mam  tamen  qualcmcumque  mundi  feu  fpiritum  co-  que  hoc.  Scio,  in  Timaeo  Platonis  Socratem  Ti- 
gitatione  effinxit,  &  informantem  quidem  certo  mo-  mneo  de  anima  mundi  diiferenti  applaudere:  nec 
do  ,  ut  Scholafticorum  utar  vocabulo:  quamquam  ignoro,  pafllm  apud  Platonem  ita  diflerere  Socra- 
^on  omni  ex  parte  talem ,  qualem  Plato  antea ,  Py-  tem ,  ac  fi  his  fententiis  imbutus  fuiifet.  At  quem  , 
thagoram  fequutus,  commentus  erat.  Nolo  ego  prin-  obfecro,  rerum  antiquarum  peritum  fugit,  abom- 
ceps  hujus  fententiae  au&or  videri:  nec  enim  ignoro,  nibus  ejusmodi  quaettionibus  de  natura  Socratem 
ftui  Arijiotelem  inter  animae  mundi  fautores  rctule-  prorfus  abhoiruifle,  atque  irrififle  A  iaxagoram  cc- 
mnt,  calorem  ejus  vitalem  quoque  teftatos  efle:  terosque  philofophos,  qui  rebus  phyficis  unice  de- 
nec  me  praeterit,  GaJJendum  Pliyfic.  Sed;.  III.  1  celarentur ,  Platonem  vero  quae  vel  a  Pythago- 
Lib.  III,  pag.  243.  T.  II.  dixiffc,  Arijiotelem  f  a-  raeis  acceperat,  vel  ipfcmet  ementitus  erat,  utma- 
cile  pertrahi  poffe  ad  fententiam  de  anima  mundi,  jori  e  fient  auftoritate,  SocraTt  falfo  attribuiffe ?  Vid. 
Sed  diferimen  hi  tamen  omilenint ,  quo  Platonis  ani-  Diogenes  Laertius  Libro  III.  Segni.  35.  pag ,  185. 
ma mundi  ab  Arillotelis  femota  cft  anima.  His  ca  &  Menagius  ad  h.  I.  Xenophon  vero,  quem  Cud- 
junge,  quae  paullo  poft  ad  fequentem  §.  differemus,  worthus,  praeter  Platonem,  auttorera  laudat,  tan- 
(y)  ~ ,x  Socratis  difciplina]  Numquxm,  nifi  tum  ahclt,  ut  Socratem  de  anima  mundi  difputan- 
graviter  a  aegre,  a  me  impetro,  ut  docliffimi  vi-  tem  inducat,  ut  potius  nihil  ei  minus  fuifle  curae, 

1  i,  quo  me  longe  inferiorem  ciTe  &  ingenio  &  doc-  quam  has  phyficorum  argutias,  diferte  tellctur. 
trina  fentio  ,  repugnem  opinionibus.  Sed  ncc,  Vid.  Memordbil.  Socratis  Lib.  I.  pag.  5<5It  Ani- 
®bi  veritas  fentire  jubet  aliter,  tacendum  mihi  cs-  mi  praeftantiam  collaudat  apud  Xenophontem  So - 
le  arbitror.  Nam  quo  major  alicujus  cft  auftori-  crates,  cumque  a  Diis  nobis  efte  datum  fignificat, 
tas>  tanto  magis  verendum  cft,  ne,  tamquam  ad  loc.  indic.  Lib.  I.  P-  574*  Verum  nihil  ibi ,  ncc 
laxum  quoddam,  plcrique  ad  fententias  ejus  ad-  alias  de  anima  mundi ,  nihil  etiam  de  genitrice  na- 
bnerefcant,  magnoque  nomine  capti  &  irretiti,  tura.  Multo  minus  illud  verum  eft,  quod  addit  vir 
Cn-orum  hauriant  &  imbibant  femina.  Itaque  inge-  doftiflimus ,  Socratem  hac  opinione,  tamquam  telo, 
nuc  &  libere  profiteor,  toto  hocce  membro  multa  impios  divinae  rationis  contemtores  jugulaffe. 
nulccre  &  perturbare  virum  eximium,  ut  non  mo-  (2)  L  at  :nus  vates]  Virgilius  Aene  idos  Lib.  VI. 
oo  Platonicus ,  fed  fu0s  etiam  videatur  Arifttftlu;  vf.  724. 

'  Hh  C*)  PmU* 


Jrifloieles  mundum 

cj>  »,Wj  6?  v Hae  rationalis  participibus.  Quamvis  enim  vocabulum  »«»,  facere,  non 
L  fLZ  Jtur  de  animis  ratione  vacantibus ,  fed  etiam  de  corporibus  mammatis;  nomen 
,n‘en  ij-fjm  non  ni  fi  de  naturis  adbibetur  ratione  valentibus.  Atque ,  ne  quid  hac 
f  re  fuperfit  dubitationis,  eodem  libro  Arifioteles  (a)  paullo  ante  d.fert.d.me 

affigat,  At  !  «'»«  f‘t um'"denotat  terrarum 

orbem^quae^LiuTvocis  notio  familiaris  admodum  eft  P/atoni  &  (*)  Ariftoteli. 
,««  FT'f«eor  in  hoc  ipfo  *  coefo  Libro  locus,  qui,  fi  mediocrem  aliquis  attenuo- 
186  nemafferac°r  contrarium  facile  perfuaferit.  Ex  quo  verifimile  fit,  qui  negarunt, 
SSm  mundo  huic  dedifle  animam  hoc  ipffi,  ut :  .ta  femirent ,  locoaJduto. 
elfe  En  verba  philofophi :  (*)  ii*  csm  k*  ‘^oy,,  a, abeant  «W 

'  O'  T  r/  o  ,  ,0/«  £  ffoouxl'®*  Cl>i<n{  ,  73V©-  fXOl^.7 

^  T  T5J  Nw  vero  rationi  confentaneum  eft  credere ,  quod  coelum 

rxnX*r  aon,  aih«  W  « J*  ;  .  ^  ^  A>?liC  em„,j5«i  prte/l,  ut 

femp, terram  maneat  V  «  ^  ^  ■««*  «rpwi,,  fi  moveatur 

ta  is  anima  J'  in  linat  negotiofum  atque  ab  omni  voluptate  mentis  /emotum  ej]'e, 
ahter  atque  natura  inci  nat  ,  mg  J  animalium  mortalium  mentibus 

pe/fimm m  Confingit!  ^Qptare  talis  mundi  anima  idem  illud  fufiineret  fatum ,  quod  htm 


(*)  Lib.  II.  Cap.  i.  (p.  64°-  T>  L  0pp^ 

(a)  Paullo  ante ]  Libro  H-  Ca/>*  2’ 

DoctifTi nius  vero  Cudworthus  plura  Ubi  dari  tlagi 
tat.  Nec  enim  tantum  obtinere 
do  animam  attribuiffe  Ariflotelem,  qualem  Piata  & 
Pythagoras,  fed  etiam,  praeter  «mnam ?  peculia¬ 
rem  natUram  genitricem,  ab  ifta  anima  diftinftan, 
ab  Arijlotele  mundo  effe  attributam  >  pugnat.  Quo 
jure  id  fiat,  fequentia  declarabunt.  Hic,  ut  do¬ 
ceat,  pro  anima  mundi  ftetifle  S.tagiritam  ,  (1.) 
locum  ex  Libro  de  coelo  affert.  Is  vero  locus  de 
ftellis  agit  &  fideribus,  quae  Arifloteles  animalia 
hic  efle  feifeit:  quam  fententiam  veterum  longe 
plurimos,  Platonicos,  Judaeos,  Chriftianos,  & 
alios  probaffe,  notum  eft.  Lege  Petr.  Dnn.  Hu- 
ftium  in  Ori  geni  arris  Lib.  II.  Qjiaeft.  VIII.  Pag- 
Jn6-  f-  J°'  Bap*.  Cotelerium  in  Notis  ad  Clemen¬ 
tis  Recognitiones  T.  I.  p.  P.  Apoflol.  pag.  55?- 
&  de  Judaeis  Jac.  Bafnagium  Hifloire  des  JuUf 
Tom  IV  Cap.  8-  pag-  i79-  Huius  vero  connexi 
milii  mihi  videtur  virtus  efle:  Arifloteles  credidit, 
fidera  eTe  animalia  fenm  «  ratione  praedita.  Igi¬ 
tur  &  toti  «rum  univerlitati  mentem  ineffe  credi- 
,i;r  Etiamfi  enim  aliquis  partes  huius  univerlita- 
tiTan^aUa  efle  diffitet,  haud  inde  tamen  «fida., 


eum  totum  orbem  animal  efle  quoddam  arbitrari. 
Nec  juvabit  doftifllmum  virum  Simplici  i ,  quam 
adjungit,  interpretatio.  Fuit  enim  S:mplicius  ex 
eo  genere,  quod  rccentiorum  dicitur  Platonicorum. 
Illud  vero  genus  quanto  ftudio  &  labore  Arlflote- 
Um  in  Platonis  opiniones ,  veritate  renitente,  per¬ 
trahere  ftuducric,  nemini  obfcurum  erit,  qui  inte¬ 
riore;  attigit  litteras.  (II.)  Aliud  didum  laudat 
Ariflotelis,  quo  coelum  ede  i'u4 v^*  ,  &  motus 
habere  principium,  edixit:  in  quo  quidem  nomi¬ 
ne  »>**«  totum  mundum  lignificari  arbitratur.  Sed 
hoc  quidem  primum  repudiabit  ,  qui  Ariftotelem 
ipfum  infpexerit.  Nec  deinde,  fi  res  ita  fefe  ha¬ 
beret,  multum  ad  finnandam  doctiffiini  viri  fenten- 
tiam  conduceret.  Declarabo,  quum  res  ita  ferat, 
fententiam  Ariflotelis  aliquanto  clarius.  Ariflote - 

1/,  tametfi  non  unain  vocabulo  *’,.*>««  poteftatem 
fubjiciat,  fenfu  tamen  udtatiori  coelum  omnu  illud 
eft,  quod  a  faprema  coeli  regione,  feu  ab  ultima 
fphaera,  in  qua  ipfum  verfari  Deum  putabat,  ad 
infimam  usque  terram  noflrumquc  dpnncilium  per¬ 
tinet.  Aty»/4»  inquit,  ro  Ae**Z»,  pv  <r  "» 

W.  r  iriir..  <Se#*,  Dicimus  coelum  *J  cor 

pus,  pol  jub  ultima  comerfione  feu  Jplncra  <M« 

Wur.  aut  quod  ab  ultimo  M- orbo  ig*P«» 
&  ad  ros  usque  extenditur-  Lib.  I.  de  coelo  Cap.  9 

t  fiio  T  1  Opp.  Illud  coelu:n  totuin  ntl  nl  ,,C 

terte  Arifloteles,  at  corp£ 


243 


§• 


cenfult  animatum  ejje. 


fuftmuijfe  fertur.  Sed  hic  Ariftoteles  coelos  iijfita  quadam  ipfis  anima  moveri,  mi¬ 
nime  negat:  id  quod  alio  loco  plane  &  aperte  affirmat  &  praecipit.  Quod  rejicit 
&  improbat,  hoc  unum  eft,  coelos  a  violento  quodam  &  vehementi  Ibiritu  agi¬ 
tari,  qui  vi  eos  in  orbem  torqueat  quum  natura  ab  ejusmodi  motu  abhorreant, 
atque  gravitate  fua  in  locum  mundi  medium  ferantur.  Quidnam  vero  de  coe 
lorum  motu  fenfent,  id  Simplicius  his  verbis  apte  declaravit:  r\  j  % iWv 

ww'  *****  KMhcti  <plo T«f.  Totus  mundus  five  coelum  (tuum 

non  naturale  minus  fit ,  quum  animatum  corpus,  proprie  ab  anima  quadam  movetur  fed 
naturali  modo  C 7  ratione,  (natura  tamquam  inftrumento  agente)  ita  ut  motus  eius 
minime  violentus  fit.  Quod  hic  ceterum  Ariftoteles  Platonem  pungit,  ac  fi  coelum  is 
violenter  ab  anima  quadam  in  orbem  rapi  cenfuiffiet ,  quum  alio  natura  tendat, 
id  idem  Simplicius,  Stagiritae  ahoquin  ftudiofiflimus ,  refellit ,  ingenueque  errafle 
magiltrum,  ac  Platoni  feciffie  injuriam,  fatetur.  Contra  Platonem  demon  ftr  at  tam 
naturae  genitrici,  quam  mundi  animae,  favifle,  atque  inter  decem,  quae  recen- 
fet,  motus  genera  nonum  motui  naturae  locum  affignare,  (f)  $  ^ 

K&  y.intGx^oaty.luj  C<p'  kn?*  ,  qui  aliam  rem  extra  fe  femper  moveat,  &  ipfe  fimul 
a  re  quadam  alia  quodammodo  mutetur,  decimo  vero  loco  commotionem  animae 
mundi  collocare ,  r  Ixvftw  wxa-xv  tffij  tnyt,  quae  &  femet  ipfiam  ex  fe  moveat ,  £?  aliud 
'  €t,ajn  cieat.  Quali  Plato  eo  loco  fignificare  voluiflet ,  naturam ,  tametfi  vivat ,  in- 
teriorique  gaudeat  efficacitate  ,  nihilo  tamen  minus  excelfioris  cujusdam  animae 
mandatis  obtemperare,  a  qua  omnis  motus  initium  fuum  &  principium  (c)  habeat. 

Ve- 

(t)  De  Leg.  L.  X. 


fimplex,  quod  cx  fe  &  fua  natura  in  orbem  con¬ 
citetur  &  commoveatur.  Lcge^  Libri  I.  de  coebo 

faP;  2-  31  4*  'Atxyx-xTof,  ait,  tfwi  r«  a-SfAx  U7r>iit, 
r*i»  xujthM  x/rqri’  Kotict  tett/rS  • 
Aecejfe  ejl ,  in  rerum  natura  corpus  quoddam  fim- 
plex  ejje ,  quod  quidem  Jit  aptum  circulari  motu  fu - 
apte  natura  ferri.  Igitur  non  erat,  cur  exiftimaret 
v‘r  doctifHmus ,  coelum  Arifiotelis  anima  &  corpo- 
rc  conflare:  cujus  quidem  rei  Stagiritae  nihil  in 
mentem  venit.  Coelum  ejus  totum  eft  corporeum , 
quamquam  a  reliquis  corporibus  natura  &  indole  dif- 
ierat.  Neque  a  fc  ipfo  diflentit  Ariftoteles,  quum 
hoc  lpfum  coelum  fafaz»*  &  principio  motus  cire 
praeditum  decernit.  Corpora  nimirum  omnia  Sta- 
.girita  partitur  in  ,  inanimata ,  & 
animata  item  in  compofita  &  ftmplicia.  Illa  funt, 
quae  motu  carent  &  alieno  indigent,  ut  loco^fe- 
e  moveant,  impulfu:  haec  illa,  quae  cx  fe  &  fua 
atuva  fele  movent,  neque  concitationem  exterio- 
rem  deuderant.  Adde  Mctaphyf  Lib.  XIV.  Cap.  2. 
na*'  ^2‘  ^ '  ,  ‘  Tale  corpus  coelum  ipfl 

c.u>  quemadmododum  jam  vidimus.  Vis  ergo  dic- 
tl  Arifiotelis  haec  cft:  Coelum  corpus  eft ,  in  quo 
lPfa  natura  vis  niotrix  inclufa  eft ,  qua  reliqua  carent 
c°rpora.  Quocirca ,  nili  vehementer  fallor ,  his 
Arifiotelis  verbis  non  conficit  Cud-worthus ,  coelo 
'T  univerfitati  rerum  animam  quamdam  a  Peripate¬ 
ticorum  principe  datam  elTe.  Non  ego  negem,  ca¬ 


lorem  illum  vitalem,  unde  animos  nafei  fufpicaba* 
tur,  coelum  permeare.  Verum,  ut  omittam,  hoc 
calore  coelum  nec  moveri  nec  informari ,  evidens 
eft,  inter  hunc  &  inter  animam  mundi,  quam  ita 
Plato  vocavit ,  multum  interdie  differentiae. 

(c)  Habeat ]  Cogam  hic  in  unum  locum,  quae 
in  hac  arbitror  dilputationc  animadvertenda  cflb. 
( I. )  Arifiotelis  locum  perperam  vir  doctiiTimus  in¬ 
terpretatur:  in  quo  temere  recentiorcs  Platonicos, 
Simplicium  in  primis,  pefllmum  harum  rerum  in¬ 
terpretem,  fequutus  cft.  Nec  enim  vel  verbo  figni- 
ficat  illo  loco  Ariftoteles ,  fe  de  violenta  concita¬ 
tione  coeli  loqui ,  cosque  repellere ,  qui  coelum  pu¬ 
tent  ab  anima  quadam  contra  naturam  in  orbem 
torqueri,  fed  omnem  animam  coelo  abjudicat.  In 
exordio  capitis  pro  certo  id*fumit,  quod  fibi  vide¬ 
tur  Libro  primo  probalfe,  coelum  fempiternum  ip- 
fa  natura  fua  effc ,  nec  ulla  ratione  diffolvi  ac  dis- 
fipari  polle.  Tum  ex  ipfis  fecus  fentientium  opi¬ 
nionibus  hanc  roborari  poflc  opinionem  adjicit,  eo 
quod,  fi  ridiculae  &  abfurdae  fint  eorum  opinio¬ 
nes,  id  inde  fequi,  hpccffe  Iit,  unice  veram  effe 
illam,  quam  ipfe  tradididbt*,  Itaque  refert  primo 
veterum  fufpicionem,  qui  ab  Atlante  fuftentari  coe¬ 
lum  ccnfucnnt ,  ne  rueret ,  eamque  ridet.  Ilis  ve¬ 
ro  nihilo  Ciie  fapientiores  ,  llatim  addit,  qui  in 
coe.o  intus  e.Te  animum  inclufum  a Ife verarent , 
qu! ,  nc  dililuat,  impediret, 

II  h  2  *  ***• 


1*7 


Jrijloleles  mundam 

244 ' 

et:am  aliquid,  quo  fententiam  meantur,  in  promtu  illis  efl,  qui 
,  SS  rn  credldiffe  mundum  negant.  Scilicet  (d)  macorum  L, 
ffanpeTlant,  quibus  coelum  fummum  fteliiferum  ab  immobili  quodam  motore 

ss  phiiofophu.  sc 

interpretantur,  non  vero  mu  ^og  genios:  ex  qU0  efficitur,  non  exiftimaffe 

natiom  totidem  ibi  Pr®e  “  ;llos  fiderum  &  coe|i  pruficifci.  Huic  ut  occurramus 
AnJloteJem,  ab  animis  immobilem  illum  Ariftotelis  motorem  non  ede 

loco,  principio  4£>dem  ute  ^  ^  concretione  «St  corpore  feparatam  &  libe- 
mundi  animam,  j;  ver0  quemadmodum  coelos  commoveat , 

ram,  ipfumque  Mo^vero,  ut  id,  ,„.d  amatur.  Qua  dc 

ctuffa  Cpraeter  fupremum  hunc  motorem,  quem  motus  iplummet  expertem  effe 
1  oiEul  etiam  inferius  introducit  motionis  principium,  ldque  mobile ,  five 
vult,  al  _  r,rnnrie  nulla  re  alia  interje&a,  codos  vcrfet  &  impellat, 

mundi  anima  ,q  ?  P  j  ,,  3  ^7.  Quod  ipfum  movetur  (appetitu  ni- 

Atque  de  hoc  *oqui _  _  ■  ^  f  ^  ka  quidem  Alexamler  /Iphro- 

^mum  &  defWe  ‘°PImSus  nemo  Arifiotelit  fenfus  declaravit ,  praeceptoris  fui 
mfntemUimerpretatut:  qiem  tatuiffe  perhibet,  coelum,.  etC  animi  fit  particeps. 


WH»  >5  V<5»  2  '"^“qmfipZdZ 

«"C  !“**»<  fZ-elaut  e ITenc 

haberent  fupera  corpora  «u «.  ywre.  Faucis 
necejfitatem  animae  participem  JVPPJ 
verbis  interjeffis,  fequitu. ' 

hic  Cuiworthus  affert,  coelum  conti- 

haec  fumma  eft:  An!®”  ‘  j  requies- 

nentem  miferrimam  fore,  quod  I  ^ 

ccrc  poffet.  Ex  his  fed 

lenta  coeli  concitatione  hic  loq  j  ,  r 

dc  ejus  perennime,  sanDBJ^“m  ”ocl’^  vio|enter 

intorquentem,  fed  animem  coelum  continentem , 
ne  dZctur,  fed  perpetuo  maneat,  aut  anmm 
infomlntem.  Omnem  igitur  derogat  ammam  c«- 
lo,  quod  ipfa  natura  fua  habile,  perpetuum  ac 
perenne  eire ,  ipfa  etiam  natura  fua  moveri  &  con¬ 
citari,  docet.  ldque  vel  ex  argumento,  quod  con¬ 
tra  animae  mundi  patronos  producit ,  apparet.  Si 
coelum  >  inquit ,  animae  particeps  cflet ,  illa  ani¬ 
ma,  quoniam  coelum  continuo  movetur,  infelix 
prorfus  eflet ,  nec  ullo  tempore  quieta.  I  inge  ti¬ 
bi,  quamcumquc  cupis  aut  potes,  animam,  haec 
latio  femper  ex  mente  Arijlotelis  feriet,  utpote  qui 
nihd  divinum,  nihil  felix,  nihil  beatum  effe  con¬ 
tendit  ,  praeter  id ,  quod  immobile  cll ,  tamctfi  alia 
moveat.  Animam  ajfijlentem ,  quam  vocant  ,  « 
coelo  tribuas ,  non  repugnabit  fortaflis  Stagirita : 
at  informantem  ,  qualem  Plato,  numquam  feret, 
nec  ferre  poterit,  nifi  difciplinae  fuae  fundamenta 
convellere  velit.  (  H-O  Simplicium  quod  mentem 
Jrifiotelis  optime  aflequutum  effe  cenfet  Cudwor- 
thus'  id  parum  caute  facit.  Nam  filiis  cft  Sim- 
filius,  quibus  nihil  antiquius  eft  Platonis  &  Ari¬ 


jlotelis  conjiin&ione.  ( III.  )  Platonem  hoc  in  lo¬ 
co  non  diferte  increpat  Arijloteles ,  quod  hic  af¬ 
firmari  videtur.  Ac  occulte  eum  tangi ,  fatis  ex 
illis  conflat ,  quae  Libro  X-  de  legibus  Plato  pag. 
669.  de  anima  coelum  agitante  differit.  (IV. )  De¬ 
cem  motuum  genera,  quorum  hic  mentio  fit,  Pla¬ 
to  enumerat  Libro  X.  de  legibus  p.  667-  668-  At 
non  video,  eum  naturae  genitricis  mentionem  Ja¬ 
cere,  aut  nonum  illi  motus  genus  tribuere.  Sim- 
plicii  haec  commenta  funt,  qui  femper  id  agit ,  ut 
Platoni  amicus  videatur  Arijloteles.  Animae  tamen 
mundi,  coelum  &  omnia  -fidera  cientis,  meminit 
piato ,  cui  non  obfcure  decimum  illud  motus  ge¬ 
nus  affignat. 

r  d )  Metaphyjicorum  Libros ]  Vid.  ArijloteUJ 
Metaphyf.  Libro  XIV.  Cap.  7.  8.  9-  P*g-  476.  J- 
T  IV.  Opp. 

V  e  )  ]  Haec  &  fequentia  verba  Arijlotelis  j 

de  quibus  mox  dicemus ,  leguntur  Cap.  8.  Lib.  XlV- 
Metaphyf.  pag.  479-  T  '  „  ,  .  . 

(J)  Platoni  videtur ]  Lege  Librum  X.  de  leg 
lus  pag.  669.  &  alias* 

(g)  Movere ]  Meo  quidem  judicio  re£tifutfie 
faciunt,  qui  Arijlotelis  fententiam  dc  intelligentllS 
orbes  cocleflcs  cientibus  &  commoventibus  mag¬ 
num  effe  putant  argumentum  ad  eos  profligandos» 
qui  philofophum  hunc  inter  animae  numdi  patrO' 
nos  referunt.  Nam  fi  orbes  coeleftes  interiori  qu 
dam  vigerent  anima  ,  femet  ipf°s  llil  commo 
rent,  nec  adminiftratio  eorum  lingulares  requff  , 
genios:  quos  Arijloteles  tamen  motui  illorum  ^ 
!  Deo  praefeftos  effe.  hic  affertur  ai  Q" 

a  Cuiwortho ,  quod  ab  hac  aliquem  lententia . 
movere  poflit,  qui  mcJiocntct  cum  A  J 


§.  H*  ctnfuit  animatum  effe,  145* 

Infitaque  idcirco  virtute  fua  commoveatur ,  motus  tamen  principium  a  natura  qua¬ 
dam  immobili  &  feparata  accepiffe,  quae  omni  anima  praeftantior  fit,  (*)  tw 
1*  *vii  f&)  tytnv  ^  eri™ ,  hanc  coeli  animum  contemplatum 

e]J'e ,  indeque  appetitum  fc?  defideriurn  imitandi  eam  concepijje.  (/)  Platoni  videtur  hanc 
Stagirita  fententiam  debere,  quem  docuifle  novimus,  coelos  perpetua  converfione 
fua  &  orbis  circuitu  mentis  motum  live  efficacitatem  imitari.  Igitur  princeps  mo¬ 
tor  Ariftotelis  haud  proprie  efficiens  motus  caufla  eft,  verum  catilla  tamum  illa  mo¬ 
tus  leges  &  ordinem  praefcribens  &  defiderans.  Anima  vero  &  natura,  ^ 
binae  illae  ex  ejus  fententia  caullae  funt,  a  quibus  proprie  ac  vere  motus 
ille  proficifcitur. 

Neque  contra  hanc  fententiam  reliqui,  quos  ceteris  cocli  orbibus  praeponit,  ge¬ 
nii  poliunt  aliquid.  Pariter  enim  perfuafum  fuit  Ariftottli ,  iitos  genios  abftra&as 
elfe  mentes  live  incelligentias  inferiorum  quarumdam  animarum,  quae  corpora  fua 
live  fphaeras  ad  exemplum  harum  animarum  in  orbem  certa  conllantique  lege 
Verfent.  Quod  quidem  fatis  ex  eo  intelligitur,  quoniam  idem,  quod  de  principe 
motore,  de  his  etiam  minoribus  affirmat  geniis,  eos  xtvuv  «V  linis  inllar,  ( g ) 

movere.  *  ^  ; 

Ex  his  igitur  ma^ifeftum  efl,  ecfi  Ariftotek s  mundo  animam  attribuerit  intelli- 1 88 

gen- 

(*)  Quaeft.  natural.  Quaeft.  I.  Cap.  r. 


confucverit.  Pugnat  vir  doftiflimus,  Deum  pro¬ 
prie  ex  Stagiritae  fententia  non  movere  ultimum 
orbem,  fed  tantum  cupcre  ac  defiderare  motum 
fejus:  irefle  vero  in  illa  fphaera  peculiarem ,  aqua 
gubernetur,  animam ,  a  Deo  diftinctam.  Simili 
ter  intelligcntias  Ariftotelis  abflraftas  efle  mentes 
animarum  exiftimat,  quae  motum  orbium  fuorum 
fpcftcnt  tantummodo  ,  non  veto  ipfae  moveant. 
Ne  hoc  quidem  contentus  eft;  fed,.  praeter  iftam 
animam ,  Ariftotelem  aliam  quamdam  feu  na¬ 
turam  genitricem  adjurat  i  fle  huic  rerum  univerfita- 
ti,  afleverat.  Is  vero  perfpicax  flt,  oportet,  qui 
veftigia  harum  rerum  apud  Ariftotelem  fefe  offen¬ 
surum  fperat.  (I.'»  Quod  ad  poltremum attinet,  du¬ 
plicem  nimirum  mundi  animam,  feu  animam  mundi 
proprie  ita  dittam ,  &  naturam  genitricem,  tota  haec 
doctrina  a  rccentioribus  Platonicis  non  expolita  tan¬ 
tum,  fed  etiam  primum  excogitata  cft:  qua  dc  caus- 
fa  ,  inferius  oftendetur.  Quodfl  Plato  quaedam  ha¬ 
bet ,  quae  fufpicionem  commovere  poflint ,  ab 
hoc  eum  dogmate  non  averfum  fuifle,  certe  Arifto- 
teles  nihil  ejusmodi  fuppeditat,  cujus  tota  ratio  hanc 
duplicem  animam  recufat:  id  quod  quidem  ex  illis, 
quaC  adhuc  diftwtavimus,  intelligentibus  apertum 
pffe  reor.  ( II. )  Ut  probet  vir  doftiflimus ,  Deum 
ipium  non  proprie  ultimum  orbem  coelellem  mo¬ 
vere,  fed  ejus  tantum  motum  cupere,  quum  in¬ 
terea  anima  quaedam  in  ifto  orbe  latens  necefla- 
rios  ejus  motus  cieat ,  haec  Ariftotelis  verba  pro- 
«Ucit  Mataphyf.  Lib.  XIV.  Cap.  7.  pag.  497.  *i- 
*“  D  iyo> /*)*»*•  j  TU**  Kitii’  Movet  ve- 

fOj  Ut  res  amaiq :  quod  vero  movetur ,  alia  movet. 


Hanc  rationem  prorfu9  ex  praeferipto  Porphyrii, 
Plotini ,  cc  aliorum  Platonicorum,  quibus  &  Arifto- 
telici nonnulli poffunt  jungi»  interpretatur.  Primum 
ejus  membrum  judicat  ad  Deum  pertinere,  alte¬ 
rum  vero  ad  animam  mundi.  Dubito  vero ,  an 
haec  probaturi  fint  ex  toto,  qui  Ariftotelis  prae¬ 
cepta  diligenter  explorarunt.  Eft  hoc  ipfo  capite , 
unde  fumta  funt  haec  verba,  mirabiliter  obfcurus 
Ariftoteles.  Sic  enim  fieri  non  poterat,  quin  is 
eflet,  qui  de  rebus  exponebat,  quarum  ipfe  non 
callebat  naturam.  Quamobrcm  in  eo  capite  expo¬ 
nendo  ita  fudarunt  interpretes ,  ut  in  nullo  fere 
alio:  nec  ego  hominis  me  fententiam  ita  declara¬ 
turum  efle  opinor,  ut  omnis  dubitationi  locus  prae¬ 
cidatur  ,  tametfi  certus  lim ,  id  eum  non  dixifle , 
quod  ab  eo  Cudworthus  dictum  putat.  Tentabo 
tamen ,  num  lucis  aliquid  in  hanc  mihi  caliginem 
inducere  liceat.  Eft  hoc  in  praeceptis  Ariftotelis 
phyflcis:  Oiiodcumque  movetur ,  id  motum  ab  alio 
habeat ,  neceffe  eft.  Plures  funt  ejus,  quibus  hoc 
decretum  accurate  inculcat,  loci.  Hoc  nixus  ici¬ 
to,  praeter  alios,  Platonem  oppugnat,  qui  animam 
ex  fe  ipfa  moveri  afleveraverat,  &  immortalitatem 
ejus  hoc  argumento  probavit.  Anima  movetur ,  in¬ 
quit.  Igitur  a  re  alia  moveatur ,  nec  ipfa  motus  in 
fe  habeat  initium,  neceffe  eft.  Lege  de  anima  Lib.  L 
C.  2.  pag.  4.  Erfl?’  quum  a  progreffu  in  infini¬ 
tum  abhorreret  Anftcteles ,  neque  dubitaret,  es- 
fe  primum  quoddam  omnis  motus  in  rerum  natura 
principium  ,  decebat  eum  immobilitatem  primae 
illi  caullae  attribuere,  unde  motus  omnis  proficis¬ 
ceretur.  Quodii  enim  &  hanc  moveri  dixiffet,  il- 
Iih  3  iud, 


246  Arifloteles  a  Plalone  circa  naturam  genitricem  non  diffenfit. 

irentem  eique  naturam  adjunxerit  genitricem,  quae  ve!  animae  illius  facultas  fit, 
ve  o raecentis  ejus  faltim  pareat ,  neutram  tamen  harum  rerum  pro  fupremo  Nu¬ 
mine  ab  eo  efle  habitam.  Primum  e  contrario  rerum  principium  mentem  efle  cen- 
moluit  five  intclligentiam ,  omnibus  abfolutam  numeris,  &  ab  omni  prorfus  lecretam 
materia,  naturam  immobilem  ,  («xmjl©-  *<**)  (^)  cujus  ejjcntia  ipfa  Jit  operatio  ejus, 
quae  commoveat  tantummodo  ut  res ,  quae  amatur ,  aut  ut  caujja  jma  /r.  De  na 
autem  ita  praecipit  natura  (*)  'on  o*  2  *&yc\  ^ >  eX 

tali  principio  &  coelum  &?  naturam  omnem  pendere,  (;)  Quibus  verbis  hoc  iigmficari, 
manifeftum  eft,  fieri  nullo  pafto  poffe,  quin  coelum  animatum  Gye  mu^S  amma 
una  cum  natura  totius  univerfi  genitrice  legibus  &  decretis  mentis  ejusmodi  per 

feftiflimae  ac  immobilis  fubje6la  fit.  .  .  .  ■  .  . .  , 

Vidimus  quidnam  Arifloteli  de  natura  huj‘us  univerfitatis  fictrice  videatur  > 
quam  S  4**«,  i  M  «A  'bfr,  “ut  partem  animi  mundam  tntelligentia  praedat, 

f  id  eft,  inferiorem  ejus  facultatem)  aut  certi  non  fine  ea ,  fed  rem  quamdam  tnferto- 
rem ,  ex  ea  pendentem ,  efle  cenfuit.  Qua  quidem  in  re  cum  Platone  nrnla  ipfi  diffen- 
fio  eft.  His  quod  addam  hoc  in  loco,  unum  hoc  in  primis  habeo:  Si,  quod  Pla¬ 
to  &  Mlioteles  de  mundi  docent  anima,  a  fupremo  Numine  diftinita  ,  nihil 
veritatis  haberet,  haud  tamen  effet ,  cur  aliquis  genitricem  hujus  univerfitatis  na¬ 
turam  fimul  rejiceret.  Fieri  enim  poteft,  ut  natura  haec  ab  ipfomet  Deo,  nulla 
re  alia  intercedente,  regatur  &  gubernetur.  Eft  nimirum  id  naturae  huic  pro¬ 
prium  ,  ut  menti  (ive  intelligentiae  fabjeSa  fit ,  neque  ullo  modo  fine  ea  poflit  efle. 
Id  aperte  declarant,  quae  paulo  ante  attulimus,  verba:  E.  »«,  «pO* 

■Qtm.  Natura  pendet  ex  ejusmodi  prtncjpto  ratione  valente.  Atque  haec  cauffa  eft, 
quare  alio  loco  philofophus  naturam  &  mentem  (>»r  &  cpvm)  conjungit  &  lociat. 

$.  XXV. 

(*)  Metaphyf.  Lib.  XIV.  Cap.  7-  (P-  479-  T.  IV.  Opp.) 


lud,  quod  attuli,  decretum  coegiflet  hominem  al- 
tius  adfcendere ,  &  novam  motus  cauffam  quaere¬ 
re.  Tam  vero  non  exiguam  nafci  fentiebat  A,  tfto- 
tcles  difficultatem,  quemadmodum  id ,  quod  ipfum 
non  movetur,  alios  movere  &  concitare  (|ue^5* 
Cui  quaeltioni  ut  occurreret ,  ftatuendum  fibi  efle 
fatis  intelligebat ,  modum ,  quo  prima  caufia  mo¬ 
veret,  prorfus  ab  illis  motus  generibus  differre, 
quae  in  rerum  confpiciuntur  natura.  Ita  vero  non¬ 
dum  fatisfaftura  erat  univerfae  quaeftioni.  Perge¬ 
re  enim  poterant  feifeitari ,  qui  res  altius  ferutaban- 
tur:  cujus  demum  generis  hic  motus  e  flet?  Quare 
modum  motus  illius  quadam  ratione  explicare  ni¬ 
titur  capite  hoc.  Deum  nempe  ait  movere,  ^  info- 
fjt,jjTer ,  <7?  to  cptKTa. t  ite  ve-JtTot ,  denique  ut 

appetibile,  ut  intelligibne ,  ut  res  emeta.  Haec  nomina 
pro  fuo  interpretum  quisque  fenfu  explicat  &  inter¬ 
pretatur:  quorum  aliqui,  dum  magiftrum  illuftrarc 
rtudent ,  in  novas  moleftias  le&orcs  conjiciunt ,  ae  Jrc 
vim  verborum  <i  fe.itcntiarum  capientes.  Exempli  lo¬ 
co  erit,  qui  reliquos  expofitoresalioquin  perfpicuita- 
-te  vincit , •Guil.  du  Val ,  Prof.Philof.  Parificnfis,  in 
Synopfi  Analyt.  dottrinae  Peripatet,  p.  44.  Sed  non 


erat,  nifl  prorfus  fallor,  cur  tantopere  fefe  fatigarent 
viri  eruditi.  Hacc  enim  omnia  nihil  funt,  quam 
copia  quaedam  verborum,  ideo  ab  Arijlotele,  quod 
in  more  ipfi  pofituin  eft,  inventa,  ut  ignorantiam 
fuam  occultaret.  Ipfa  brevitas  &  obfcuritas  eju* 
docet,  fenfiflc  hominem,  veram  rationem  motus, 
quo  Deus  movet  ipfc  immobilis,  explicari  nullo 
pacto  pofle :  ne  tamen  nefeivifle  videretur  aliquid, 
novis  &  inufitatis  verbis,  ut  objecta  offa  Cerberum, 
curioforum  fibi  comprimendam  efle  duxit  temeri¬ 
tatem.  Certe  clarius  &  apertius  loquutus  cflet : 
fi  quid  habuitfet,  quod  exfpe&ationi  legentium  ici' 
viflet  refponfurum  efle.  Circumfpicienti  omnia  v  is 
hujus  lentendae :  Deus  ut  res  dejiderata  C9 
movet ,  nulla  videtur  effe  alia,  quam  haec:  Deu ^ 
nulla  vel  fua  vel  aliena  movet  molejlla:  quemadmo¬ 
dum  illi ,  qui  a  fuis  amantur ,  vel  nutu  oculoru 
illis  imperant ,  ejfciintque  omnia*  quum  ipfi 
agant,  [id  eft:  N^cio.cgo 
dum  i  le  concitet,  qui  ip“-  caret. 

fcio,  eum  non  ita  movere,  ut  natura:  reliquae 

vent  quae  &  ipfac.  dum  movent,  impelluntur , 

&  vim  rebus,  quas  cient,  adhibent.  Hocc.nccft, 


§.  2).  Globo  icrraqueo  una  praeejl  natura  genitrix. 

J-  XXV.  Praeter  generalem  illam  totique  rerum  univerfitati  communem  natu- 
Tam  genitricem,  virtutesque  fingendi  Ungulas,-  quae  mentibus  infunt  animalium, 
fien  poteft,  ut  quaedam  majores  hujus  orors  partes  fuis  etiam  naturis  genitricibus 
gaudeant,  aut,  quod  idem  elt,  impertetto  quodam  vitae  genere  vel  anima  effe&ri- 
ce  praeditae  fint.  Atque  hae  omnes  naturae  aut  excelfioris  cujusdam  &  nobilioris 
animae,  quae  interiori  gaudet  fenfu,  legibus  reguntur,  aut  faltim  perfcftae  cui¬ 
dam  intelligentiae  ,  quae  totam  moderatur  molem  ,  obtemperant.  Exemplum 
afferemus.  Stolidus  ,  ilii  dubito,  foret,  qui  cuivis  plantae  &  herbae  fingulisque 
graminibus  peculiarem  aliquam  genitricem  vitam  aut  animam  vegetantem ,  cui  nihil  ioo 
cum  corporis  commune  fit  fabrica,  ineffe  duceret:  nec  is,  opinor,  foret  fapien- 
tior  ,  qui  hunc  orbem  univerfum  animal  effe  crederet  mentis  particeps  ratione  prae¬ 
ditae.  At  quis  fieri  poffe  neget,  li  ex  noftra  quidem  judicandum  fit  fciemia  ut 
toti  huic  globo,  ex  aqua  &  terra  confiato ,  una  praeiit  fi&rix  vita  feu  natura 
quae  certo  modo  cun&is  plantis,  herbis,  arboribusque  conjunrta  fit,  easque  omnes 
pro  natura  feminis  cujuslibet  fingat  &  fabricetur,  quae  pariter  metalla,  cetera- 
que  corpora,  quae  plus  habent  artis,  quam  ut  a  fortuito  materiae  motu  produci 
queant,  conficiat  &  difponat ,  quae  denique,  nulla  cauffa  alia  interveniente, 
haec  omnia  elaboret,  tametfi  ex  aliis  ipfamet  caudis,  quarum  primaria  ipfe  Deus 
eft,  pendeat?  Hoc  eorum  fortaffis  follicitudinem  allevabit ,  qui  toti  univerfo  unam 
tantum  genitricem  praeponi  naturam ,  graviter  &  jnolefte  ferunt. 


£  XXVI.  Prima  igitur  laboris  noftri  parte  defundi  fumus,  atque  genitricis  na¬ 
turae  indolem  declaravimus.  Summam  fi  quis  brevem  eorum,  quae  difputavimus 
requirat  ,  is  vero  hanc  habeat.  Exftat  vitae  quoddam  genus  animali  vita  deterius 
Ot  inferius.  lita  vita,  cx  praeferipto  mentis  cujusdam  feu  intelligentiae,  ratio¬ 
nis, 


V)  agni  furis  vocabulis  infeitiam  fuam  tegere,  multaque 
Velle  videri,  quum  nihil  fere  dicas,  dicere?  Jam 
Vero  aequi  rerum  arbitri  judicent,  an  credibile  fit, 
«tagiritam  his  indicare  verbis  voiuifie,  in  ultimo 
orbe  coelefti,  cui  Deum  praeponebat ,  peculiarem  re¬ 
conditam  effe  animam,  quae  moveat,  Deo  motum 
ttntuni  fpeftante,  non  vero  efficiente.  Omnia  cer- 
te>  quae  hoc  ultimo  Metaphyjicornm  Libro  difputat 
- drijtoteles ,  perfuafum  ipfi  fuiffe  fignilicant,  Deum 
verarn  cOe  &  elficientem  motus  omnis  cauflam.  Ex 
inultis  unum  ejus  diftum  adferibam :  'H  pi, 

7o  »puiTot  v  ^  KXg' 

•  *"»•  i)  T,i»  y;  ^  iun<rt, .  Frin_ 
yunn  ac  prtmrm  entium  tum  per /e,  tum  per  acci¬ 
ens  mmobilt  e  fi;  movens  autem  primo,  fembiterno, 
V  uno  motu.  Mctaphyf.  Lib .  XIV.  Cap.  ‘s.  pag. 
48q;  Quonam  vero  jure  pofleriora  verba : 

D  Tu*tt  ad  animam  mundi  referamur,  pror- 
lus  'Snoro.  Hoc  enim  fignificant:  Id  autem,  quod 
ytw;;,  efiv  aiiis  vicijfm  motum  impertit.  Nihil  hac 
ientcntia  fimplicius  &  ad  Ariflotelis  phirofophTam 
^commodatius.  Haec  paullo  latius  mihi  placuit 
Pcrfcqpi,  quod  viderem,  in  hac  Metaphy ficorum 
Ariflotelis  parte  declaranda ,  quae  de  Deo’  &  intel- 
iiijcntns  agit,  quod  miferandum  lit,  laborare  inter¬ 


pretes,  multaque  ementiri,  quorum  nullum  vefti- 
gium  apud  magiftrum  exllat,  neque  paucos  ex  ip- 
fo  Peripateticorum  grege  a  fe  impetrafle  intellige- 
rem,  ut  non  multum  ab  hac  Platonicorum  interpre¬ 
tatione  ,  quam  Cudvuorthus  probat ,  recederent. 
(III.)  De  intelligcntiis  quae  perhibet,  quo  vera 
videantur,  feriptum  cfie  ab  Ariftoteie  commemo¬ 
rat,  eas  ««  *»  “"'•  Ex  quo  conficit,  eas  non 

vere  movere,  fed  motum  tantum  animae,  intra  or¬ 
bes,  quibus  praciunt,  abditae,  gubernare  ac  diri¬ 
gere.  At  formula  hacc,  quod  non  praeterit  atten¬ 
tos  Ariflotelis  lectores,  nihil  apud  cum  fignificat. 
quam  certo  propofito  £?  conjilio  movere.  Num  vero 
ii,  qui  certo  corpus  quoddam  confilio  movent,  nou 
efficienter  &  vere  movent? 

(//)  Cujus  egentia  ]  Ariflotelis  hacc  verba  funt 
Metaphyf.  Lib.  XIV.  Cap.  fi.  p.  477.  A.r 

««'nr,  i  Wf v«»-  Oportet  igitur 

tale  efjs  principium ,  cujus  fubflantia  alius  fit 
(i)  Quibus-  verbis ]  Si  certum  effet,  his  in  verbis 
coelinncmmn flbulari inflrutium natu-- 

\ZrSenTCem  probatura  fefe  facile  eflet 

haec  interpretatio  verborum  Ariflotelis.  Verum, 
ui  quod  vidimus,  nullo  conflat  argumento,  vocibus 
nis  litam  poteftatein  ab  Arillotele  fubjeftam  efie. 

C*) 


„^8  Turpiter  abutuntur  Athei  notione  genitricis  naturae. 

nis  &  fapientiae,  via  &  ordine  procedit  ac  agit  ,  laboresque  fuos  ad  certam  re- 
fprt  femper  metam,  aut  id  femper  fpeclat,  quod  optimum  eft.  Verum  ipfa  ta¬ 
men  rationem  earum  rerum,  quas  efficit,  ignorat,  neque  fapientiae  illius,  cujus 
normam  fequitur  &  regulam  ,  magiftra  eft.  Sola  emm  ei  ferviendi  gloria  reliSa 
eft  praeceptisque  fapientiae  illius  obtemperandi.  Agit  ea  fataliter  certaque  qua¬ 
dam  naturae  conjun6tione  ac  concentu,  ad  exemplum  legum  atque  praeceptorum, 
quae  perfefta  mens  rogavit,  in  camque  ind.dit  &  immifit.  An  ceterum  animae 
cuiusdam  intelligentiae  &  condii  compotis  facultas  fit  inferior  an  vero  mens 
ouaedam  aut  vita,  per  fe  quidem  feparatim  exfiftens,  at  minor  &  imperfuftior, 
nnn  ex  omni  parte  perfpicuiim  eft.  Sed  id  dubio  caret,  eam  fupenons  cujusdam 

intelligentiae  voluntati  &  imperio  fubjeftam  efTe.  , 

Reftat  altera  pars  inftituti  laboris ,  qua  turpitudinem  demonftrabimus  utrms- 
oue  illius,  quod  ante  nominavimus.  Atheorum  generis,  Stoicorum  &  Stratomco- 
rum  qui,  quum  vitam  naturae  genitricem  meire  fateantur  ,  vehementer  tamen 
hanc  fententiam  corrumpunt,  aut  ea  perverfiffime  abutuntur.  Solent  ennn  adulte¬ 
rini  cuiusdam  &  commentitii  Nunnms  habitu  naturam  jftam  fiaricem  inducere, 
eiquenon  modo  rerum  omnium  tribuere  originem,  fed  etiam,  fupremo  &  infini¬ 
te  notente  Deo ,  qui  perfectiffima  mens  eft  aut  natura  intelligentiae  &  rationis  par- 

iceps  quae  totam  univerfitatcm  moderatur,  dirnifTo  prorfus  &  repudiato,  m 

hujus  locum  inlipiens  &  ftupidum  illud  idolum  fufficere.  _ 

Haec  vero  dum  faciunt,  quatuor  in  primis  graviffimis  erronbus  doannam  de 
natura  genitrice  contaminant.  Et  primo  quidem  quis  tam  hebes  eft,  ut  patienter 
ferat  homines  iftos  vitarum  omnium  poftremam  &  infimam ,  quae  non  poteft  non 
x,  :mn„rio  fuperioris  pendere  cauffae  ,  rerum  omnium  principium 
ex  voluntate  &  imperio  1  -P  q  j p maximam  &  praeftantiffimam  cenTere?  Ete- 
naturatnqueunamtotius^t  genitrix>  JfiV  tan£m  eft  inteUigentiie  ,  nec  niQ 

VJC k-’r  Aii™  mentis  atque  rationis  imitatio.  Quemadmodum  umbra  ni- 

va  de  debilis  &  nfirm  mentd  a  ^  ,  n£c  ul,a  in  nifi  vera  facies 

•  hiVrft  noteft  apparere  .neque  ullus  denique  fine  voce  exfifteret  reperculTus 

de  qua  loquimur  ,fi  mente  &  fapientia  moderatrice 
deftkueretur  Quamobrem,  fi  nulla  fuiflet  in  hoc  orbe  mens  infinitae  compos  per¬ 
fectionis  nulla  quoque  in  eo  genitrix  efTe  potuifiet  natura,  haud  aliter,  atque, 
vultu abfenm  fpeculum  imagine  caret,  voxque  nuha  fi  audiatur,  nec  Echo  per¬ 
cipitur^  prorfus  ratione  fejungi  &  feparari  poffunt.  St  natu¬ 

ram  orbis  habet4 genitricem ,  via  quidem  omnia  &  ratione  perficientem ,  neque  al 
quid,  nifi  ex  fapientiae  praefcripto  certoque  conlibo ,  tentantem,  at  ignaram  ta 
men  caufTarum  /propter  quas  fingit,  neque  fatis  fib.  eonfciam  eorum,  quae  e® 
cit;  certe  perfefliflimae  eam  oportet  menti  &  intelligentiae,  fi  ve  Deo  cujus  nu 

tu&  inftinctu  agat  omnia ,  fubjeftam  ejTe.  QafKnrca  Anjlettks,  qoi 
tuo  &»i»,  naturam  &  mentem  conjungit ,  id  quidem  facit ,  quod  philofop 
cere  decet.  At  hi  fupremi  Numinis  hoftes,  qui  res  omnes  a  natura  g  ’ 

fenfus  &  cogitationis  experte  ,  ideoque  ab  omni  ratione  &  intelhgentta  relift», 
unice  profeftas  effe  difputant ,  animum  teftantur  fomnus  refertum  &  ineptus, 
veraque  fkpienti<i  vacuum.  . 

§.  XXVII.  Huic  errori  magna  deinde  fit  ex  eo  acceftio,  quod  hoc  genispraeftV^ 


•  5*  2?.  28. 2p.  Turpiter  abutuntur  Athei  notione  genitricis  natirae . 

tlores  illas  facultates  fentiendi  &  ratiocinandi  ex  vita  iffca  viliori  &  a  fenfu  remo¬ 
ta,  quam  omnis  vitae  unicum  ducunt  efle  principium ,  procreatas  efle  opinatur. 
Id  tam  fcite  &  fapienter  dicitur,  ac  fi  quis  lucem,  qua  fplendet  aer  vel  aether, 
omnis  efle  luminis  fontem  contenderet,  folisque  &  fiderum  omnium  lumina  de 
hac  una  luce  accenfaefle,  quippe  quae  nihil  fint,  quam  una  illa  lux  aeria,  varie 
afle&a  &  difpofita,  condenfationeque  amplificata  ,  praeciperet,  aut  vero*,  -ac  fi 
fluis  folem,  lynam  ftellasque  omnes  nihil  efle  affirmaret,  quam  imaginum*,  quas 
in  ftagnis  &  fluminibus  confpicimus,  reflexiones.  Verum  haec  femper  in  eorum 
levitate,  qui  in  Deum  gerunt  inimicitias,  infeitia  fuit  &  perverfitas,  ut  naturae 
ordinem  inverterent,  talemque  nobis  hujus  orbis  pitturam  exhiberent,  qualis  ho¬ 
minis  eft  ere&is  cruribus  in  tabula  depifti.  Quum  intelligentia  &  ratio  res  longel 
fit  nobilior  &  praeflantior  ,  quam  flupida  ilta  rerum  procreatrix  natura  ,  quae 
non  intelligit,  fed  efficit  tantum  &  agit,  fieri  nullo  modo  poteft,  ut  haec  illam 
pariat  &  producat.  Neque,  licet  corporea  duplicentur  organa,  quin  vel  infinite  i 
augeantur,  bruta  illa  &  fimplex  naturae  vita  eo  umquam  hac  ratione  perveniet,  ! 
ut  interiorem  adipifeatur  fenfum  ,  aut  ratiocinandi  vim  &  intelligendi  nancis*  i 
catur. 

XXVIIT.  Sequitur  tertius  hujus  generis  error.  Hybzoitae ,  quos  vocavimus 
ne  nimis  nudi  ac  deformes  videantur  errores  hi,  quos  jam  attigimus,  fic  notionem 
naturae  genitricis  adulterant  ,  ut  eam  cum  fapientia  &  intelligentia  confundant. 
Quumque  ipfimct  non  diffiteantur,  abefle  ab  ea  fenfum  animalem,  perceptionem, 
&  confcientiam  ,  rem  tamen  nihilominus  omnium  fapientiflimam  haberi  volunt  na¬ 
turam  iftam ,  nullamque  efle  idcirco  craflioris  materiae  in  toto  terrarum  orbe  par¬ 
ticulam,  nullum  corpufculum,  quod  non  accurate  teneat  &  calleat,  quibusnam 
rebus  aptum  fit  aut  ineptum,  quidve  vel  facere  vel  ferre  queat.  Verum  haec  quis 
non  inter  fe  pugnare  fentit?  Quamvis  enim  talis  exfiftere  poflit  natura  genitrix, 
qualem  nos  ante  definivimus,  quae,  tametfi  agat,  haud  tamen  intelligat,  rerum¬ 
que,  quas  efficit ,  rationes  perfpiciat;  id  tamen  nullo  prorfus  pafto  fieri  poteft,  ut 
perfe&a  fcientia  <&  intelligentia  expers  fit  interioris  fenfus,  &  faftorum  fuorum 
nullam  habeat  confcientiam.  Demens  foret,  qui  hoc  fibi  credi  vellet?  Nec  ego 
video  idcirco,  quemadmodum  fupremae  poflint  ftultitiae  abfolvi  hi  homines,  quj 
ftupidam  fenfuque  vacuam  naturam  perfe&ae  fapientiae  &  intelligentiac  partici¬ 
pem  faciunt ,  quum  nihil  tamen  ea  fit,  nifi  inftrumentum  &  opifex  Dei 

aut  fummae  fapientiae. 

XXIX.  Poftremo  id  vitio  duci  debet  his  irriforibus  religionum,  quod  ge¬ 
nitricem  naturae  vitam  rem  efle  opinantur  plane  corpoream  &  ex  materia  conflan¬ 
tem.  Nec  enim  femet  ipfam  ciere  &  movere  poteft  materia,  multo  vero  minus  mo¬ 
tus  Tuos  ratione  moderari,  partesque,  quibus  continetur,  fcite  &  ornare  collocare  ac 
difponere.  Cedit  ,  fateor  ,  natura  genitrix  omnibus  reliquis  vitarum  generibus, 
poftremoque  in  illis  numero  eft.  At  vita  tamen  eft  feu  interior  quaedam  efficien¬ 
tia  atque  facultas  per  fe  agendi,  a  motu  externo  diftin&a.  Qualis  quum  fit,  cor¬ 
pore  quoque  careat ,  necefle  eft,  eo  quod  omnis  vita  nihil  concreti  vel  corporei 
admiftum  habet.  Sed  ,  qui  vitam  inefle  praedicant  materiae,  philofophi  de  vita 
nonfecus,  quam  de  intelligentia,  pingui  folent  Minerva  philofophari.  Namque 

Ii  om: 


5JS  Duplex  phtlofopbia  corpuscuhris  revocata  eft  in  /cenam. 

Drimo  materiam,  non  aliter  ac  panem  butyro,  aut  caemento  parietem  ,. 
uiinum.  Materiam  deinde  una  cum  ipfa  vita  &  incelligencia  m  varias  partes  & 
fmfta  fecant  &  concidunt,  itaque  falli  eos  opinantur ,  qui  vitam  &  mentem  epa- 
radm  fibi  perfuadeant  exfiftere  ,  quae  materiae  vel  corporum  facultates  tantum 
&  partes  fint.  Ex  quo  poftremo  concludunt ,  ulitatam  &  recep  am  ei  no 
„„  nihit  «ir«,  jiiiiii  ,«= 

infmienti  commento  fuo  poftea  occurremus  loco.  Nunc  tempus  eit,  ut  lon 
gam  hanc,  licet  neceffariam ,  de  natura  genitrice,  via  atque  ratione  op  ra  i. 
perficiente,  difputationem  concludamus. 

s  XXX.  Plato  quare  neceffarium  duxerit ,  ut  aetate  fua  rationes  &  argumenta, 
divinitatis  hoftium  in  medium  afferrentur  &  confutarentur ,  va  i  isquc.  pan  e 
«■umentis  doceretur ,  effe  Deum ,  his  feriptum  verbis  reliquit :  (  ) 

ym,  U!  Pm  e«)  ,v,  a.Sfa  Nifijermones  inter  omnes,  ut  ita a, cum.  h"n‘"e  'jl 

iieffent ,  nihil  opus  effet  argumentis  demmjlrare.  effe  Deos  .nunc  vero 
dem  rationibus  eademque  temporum  calamitate  nofter  hicce  <  noftra 

Neque  enim  minori  temeritate  nefaria  haecce  dt^ta  recenuori  amte  nMlra 
•  publice  propofita  &  defenfa  funt ,  atque  Platonis  olim  nlenSledbus  im- 

Plalonis  quidem  aetate  nullum  eft  dubium,  quin  ^eris  Athen^nlmm  legb» 
pietati  huic  frenum  injeftum  fit,  ne  latius  manaret.  Nam  &  pZZoras , 

jufte  criminis  hujus  accufatus  erat,  capitis  tamen 

dubitare  fe  profeiTu^  effit,  «  Dii  fint,  nec  ne:  (t)  me)  j*  5 

L  S  JZ'«  /J  Stt  ftt».  ncfieo .  ..  fint ,  »£  «  .*»»  «"I"1  f* 

t/,  £7d /cire  prohibeam,  /uippe  &  fummn  rei  incerti, udo  &  brevis  hmmsjn* 
Noffri  e  contrario  feculi  tam  effrenis  &  immoderata  eft  licentia,  ut •  nu 
aevo  majori  impudentia  Deus  laceifitus ,  aut  acriondifigenua  injunofilTimae  inei 
doftrinae  propagatae  fint.  Atque  ipfa  illa  ex  corpufcuhs  pluiofophand i  rai n  )  ,  qu 
paullo  ante  plenis  aetatem  Leucippus,  Protagoras,  &  OemocrausuA  Deumde  medi_ 
tollendum  excogitarunt,  ab  inferis ,  nobis  viventibus,  re  > ■ j- 

fitis  exornata  laudibus  eft,  ac’ fi  nulli  effe  philofophi,  au  P  P  c*  ^ 
nifi  qui  eam  unice  ampieclerentur  &  probarent» 

§.  XXXI.  Duplex  effe  genus  eorum,  qni  «  individuis  orbem  toce«jJ[| 
olim  conflatum  effe  putarunt ,  fuperius  expolitum  eft.  Quorum  qu  ftudiofum» 
quod  &  antiquitate  praeftat  alteri  &  doftrmae  veritate,  religionis  eit  di 


(*)  Lib.  X.  de  leglK  (p.  666.  Opp.) 

(jfc)  «fe»  ??]  Diogenis  haec  funt  Lai. 
iro  IX.  Segm.  51.  pag.  576. 


5*  31*  Pbilofophiae  Cariefmnae  cenfura \ 

Mofcbiumque  aut,  fi  quis  malit ,  Mofaicum  <5t  Pythagoreum  vocari  poteft:  alterum 
vero ,  idque  adulterinum  &  mirifice  corruptum  ,  Deum  religionemque  omnem 
contemnit ,  atque  Leucippeanum  vel  Democriticum  appellatur.  Eadem  prorfus  hac 
aetate  noftra  diftributio  viget,  quippe  qua  duplex  ac  univerfa  re  difcreta  veteris 
de  atomis  difciplinae  reftitutio  &  inftauratio  comparuit.  Renatus  enim  Cartefius , 
qui  princeps  atomos  ab  exfilio  revocavit,  dogmata  fua  vetuftioris,  quam  Mofchi* 
cam  aut  Pythagoricam  diximus ,  difciplinae  praeceptis  magnam  partem  accommo¬ 
davit  ,  naturaeque  folidae  &  extenfae  ieu  corporeis  atomis  aliam  naturam  corpore 
vacuam  &  cogitantem  adjunxit.  Quo  quidem  inftituto  Metapbyficam  feu  Theolo¬ 
giam  cum  Phy  fica  fociavit,  &  unum  integrumque  ex  utraque  philofophia  corpus 
compofuit.  Atque  haec  ejus  phyfica ,  fi  partem  intuearis  mechanicam ,  tam  apte  r 
fcite,  &  compofite  ab  ingenioliifimo  viro  difpofita  &  defcripta  efl,  ut,  quin  acu- 
tiflimos  veterum ,  qui  hac  via  &  ratione  philofophati  funt ,  fi  minus  fuperavit, 
certe  aflequutus  fit,  nullum  omnino  dubium  cuiquam  efle  queat  reliquum.  Nihilo 
tamen  minus  funt  in  hac  Cartefii  philofophia  nonnulla ,  quae  vehementer  dignita¬ 
tem  &  au&oritatem  ejus  diminuunt.  (/)  Inter  quae  praecipuum  hoc  fere  efl,, 
quod,  rejedlis  genitricibus  naturis,  quas  antiquiflimi  do&rinae  Mofchicae  fella¬ 
tores  adfciverant,  univerfum  terrarum  orbem,  quatenus  corporibus  confiat,  ex 
neceflario  motu  materiae,  in  minutiflimas  partes  tantum  divifae ,  ac  orbem  ccn-, 
verfione  fua  conficientis,  fine  ullius  inteiligeutis  naturae  auxilio  &  ope,  exftitifle , 
alleverat.  Licet  enim  hoc  fefe  dogmate  duce  omnium ,  quae  corporibus  accidunt ,  193 
rationem  ex  fortuita  materiae  ad  leges  mechanicas  commotione  reddere  pofTe, 
praedicet ,  nec  ulla  libi  ad  hanc  rem  caufla  opus  effe ,  quae  certo  omnia  confilio 
moderetur,  affirmet;  id  tamen  non  expedit,  quo  nihil  majus  &  excellentius  in! 
oculos  noftros  incurrit,  n  tu  nimirum  ,  five  admirabilem  illum  concen-. 

tum  puleherrimumque  ordinem,  quem  in  orbe  noftro  confpicimus.  Quidnam 
hominem  adduxerit,  ut  in  has  incideret  falebras,  fijpra  jam  demonllratum  eft.  1 
Duo  is  tantum  confiituebat  rerum  genera,  alterum  eorum,  quae  folida  funt,  al¬ 
terum  cogitantium  :  cogitationis  autem  indolem  &  naturam  in  fenfu  interiori  & 
confcientia  efle  pofitam  docebat.  Quae  fi  vera  fint ,  genitrici  naturae  nullus  efle  1 
locus  potefi:  qua  fublara  ,  qui  naturam  pandere  rerum  cupit  ,  is  aut  omnia  ex 
fortuito  &  temerario  materiae  motu  derivet ,  aut  vero  Deum  ipfum  cuivis  a£lui  , 
naturae  praeponat ,  necefle  prorfus  eft.  Atqui  hoc,  quod  abfurdum  videbat  efTe,  | 
follicite  nimis  fugiebat  Cartefius .  Itaque  illud  ampleflebatur ,  profcriptisque  omni¬ 
bus  ex .  hac  univerfitate  cauffis  intelligentibus,  materiam  &  leges  machinales  fuf- 
ficere  judicabat  philofopho  ad  rerum  omnium  naturalium  rationes  declarandas 
explicandas.  Fateor,  inter  veteres  etiam  philofophos,  qui  fic  atomis  fiuduerunt, 
ut  religioni  fimul  &  pietati  erga  Deum  confulerent,  quosdam  ab  hac  non  alienos 
iuifie  fcntentia.  Verum  ,  id  quod  deinceps  demonftrabimus  ,  Renatus  Cartefius 
noi\  hos  tantum  omnes  hac  quidem  ex  parte  fuperavit ,  verum  etiam  ipfis  Dei  con- 
temtoribus  audacius  philofophatus  eft.  (;/i)  Quamobrem  praeclarum  illud  argu¬ 
mentum,  quod  a  concentu  conftantique  hujus  orbis  ordine  fumitur ,  uiDeumeffe 

do- 

(w)  Qtmmobrm ]  Haec  fortaflis  acerbius  ali-  bus  &  metibus  naturalibus  fieri  omnia,  quae  fiunt 
Fanto  &  vehementius  in  Cartefium  dicuntur.  Nec  in  rerum  natura,  d. .litat,  fi  modo  Deum  efle  cro 
raS  totum  iIlud  argumentiim  a  concentu  &  admi-  dat.  Nam  quum  talis  omnes  iftas  leges  machina- 
1  naturae  rerum  contextu  tollit ,  qui  ponderi-  les  ,  quibus  naturam  gubernari  ceufct ,  ad  Deam  * 

*  Ii  2  tai*k 


iys'  Hatio  fervali  in  confutando  ordinis  redditur. 

,  ^ano  ex  terrarum  orbe,  quantum  quidem  in  ipfo  fuit,  fuftulit.  Cui 

norterno  hoc  addi  debet  etiam,  quod  materiam  neceffario  exi.ftere,  ipfaquenatu- 

1  fua  infinitam  &  aeternam  eile,  docuifle  videtur,  (n)  Haec  licet  ita  fint,  id 
tamen  a  me  impetrare  nequeo ,  ut  impietatis  erga  Deum  condemnem  Cartcfium, 
au"  hominem  religionibus  infenfum  fuifle  credam  qui  ea  d.fciplinae  fuac  funda- 
menta  kcit,  quibus  falvis,  illi  incolumes  &  falvi  ede  nequeunt ,  quibus  cum  Deo 
&  religione  bellum  eft.  At  non  multo  poft  Canefii  conatus,  qui  antiquam  de  ato- 
oc  reng  one  Denum  eu.  fti  ftuduit,  naturasque  corporis  expertes  pro- 

SX ?! noft "m  Temporum  Leucippi  &  DcnJu  inmdmm  procefferunt 
ataue  aterum  "kd  philofophandi  ex  atomis  genus,  quod  Deum  tollit  atque 
inaeornufcula  fenfu  vitaque  pro  fus  vacua  unica  totius  umverti  principia  ftatmt , 
J04corpufcula  jent  &  ingenio  expoliverunt.  Oua  doflrina  fhbdita, 

j  de  mentium  immortalitate,  naturis  fimplicibus  &  corpore  delbtutis, 
P0,?-  Jninftiaue  difcrimine  ipfo  denique  Deo  conclamatum  fuit,  verum  etiam  fieri, 
iion  Tqufn  ~ dominum  aclones  &  eventus  fato  cuidam  &  naturae  ne- 

j  ceJicati  alligarentur. 

YYYTT  Haec  autem  nefaria  &  fcelerata  difciplina  fuo  nullo  modo  robore- 
nrnrfns Voteil  exui  nifi  prius  cun6ta  ejus  praefidia  &  firmamenta,  quantum  fieri 
IZt  plane  ^accurate Exponantur:  idcirco  notiam 

tavimus.  Quemadmodum  vero  his  argumentis,  quae  ^^^^"V^Xtutione 
tunt,  occurrendum  fit,  poftrema  totius  laboris  parte :, ,  qua  de  conftatutmne 

finium  nniverfitatis  fententiam  declarabimus,  demonftrandum  foret ,  ii  kges  ordi 
nis  a^que  viae  quam  inivimus,  fequi  vellemus.  Hic  enim  locus  id  unice  requi- 
v  ^  friric  A^hnius  univerfitatis  natura  fententias,  quas  tres  efle  numero  di- 
•’  !  sJ  ouibusve  modis  Cngulae  fefe  tueri  foleant,  doceamus.  Sed 

ximus  ,  explanemus,  q  eorum,  qui  Deum  effe  nolunt,  in  extremo  ponam 

vereor,  ne,  fi  cortfut  exiguo  ab  argumentis  diftraham  , -quibus  reli- 

opere,  &  intervallo  3  inferius  rei  dignitate  videatur  &  prae- 

gio  convelli  folet’.  uicl  rcapre  habeac  incommodi.  Itaque  normam,  quam 

flantia,  verum  «ia™ 9  defe^ere  ac ,  neglefta  ordinis  a  natura  diftiti  lege, 

conti,iueoerreqfponfiones  ad  impiorum  argumenta  fubjicere  decrevL  Quod  tametfi. 
fiat  praepollere ,  lectorum  tamen  facile  exculabit  aequitas. 

§.  XXXIII. 

tamquam  auftornn  referat,  quidquid  haram  Ic-  vit.  °^^de’XriaetetoLtoe^acCteS” 
gum  virtute  everht,  id  onmc  Deo  tribuit,  &  divi-  tur,  in  pri  renetam  nunc  tacco. 

nae  fapientiac  virtutisque  opus  effe  praecipit,  non  ne  ita  fint]  Multi  'licet  lini..  <lui- 

fecus  ac  omnes  machinae  cujusdam  effettus  ad  ar-  "  if  a  n  5J  omnfsnuc  religionis  es- 

tificis  fagacitatem  &  fapientiam  extollendam  proprie  bus  Cart  J  mediam  fententiam ,  quae 

faciunt.  Quocirca  viri  graves  &  acuti  ex  ipfa  Car-  *  h°^s  ’  1 at  oiaccepta  eju* 
teHanorum  familia  exftitfcrunt,  qui  ex  naturae  con-  religionem  ipfi  quidem  .^ica,  ftatuit, 

llitutione  fi  operibus  Dei  magnitudinem,  poten-  quaedam  religioni  non  (fe.-l*1  &  Je““atls 
Uam.fi  fapientiam  ir,gCTio(iflfmc  demoiArarant:  onmes  fif5Pj L CWuwrdU  &" 
quorum  facile  princeps  Bemharius  Nieuwtn ■  curam  fibi  effe  daum  arbitram  ^  ^  fellteo- 
tyit,  cuius  Virus  ufus  contemplationis  orbis  hujus  miliaris  fi  neceffam  fui,  «  eft;  c  ,uj  v;dcri  Je- 
Belgice  primum  Jmflelodami  1715.  4>  deinde  An-  nam  de  Caite/Fo  hic  f  Cartefio,  qua? 

elice  &  Gallice  prodiit,  ommutnque  fibi  rirorum  bet  Epiflola  ai  virum  ...  .  nperibus  phi' 

Iere  eruditorum  fuffragia  &  plaufus  facile  concilia-  &  Enchiridio  tth.co  eft  addita,  &  in  Upcnvu  ^ 


5*  32-  33*  Tlatonn  caujjae  Atbehmi.  2J3 

-  XXXIII.  Certum  eil,  omnes,  quotquot  Deum  efle  negarunt,  hac  univerfe 
de  cauflain  hanc  mcidiffe  amentiam,  quod  temere,  &  nefcio  qua  mentis  perver- 
fitate  abrepti  nihil  efle  fibi  perfoderent ,  praeter  ea,  quae  fofibus  &  oculis  no¬ 
litis  patent.  Nec  ego  cunftos,  qui  hac  lue  fune  infefli ,  naturali  ouadam  ad  fcelera 


ftris  patent.  Nec  ego  cunftos,  qui  hac  lue  funt  infefti ,  naturali  quadam  ad  fcelera 
&  improbitatem  propeniione  ferri ,  negaverim,  quum  omnis  Deo  inimica  ratio 
&  difciplma  virtuti  prorfus  obdet,  &  ad  fcelera  &  flagitia  ducat  S“d  errabit 


^  uiiLipuna.  VII iuu  piui.ui  uuiuri,  aa  icelera  Ol  ilagitia  ducat.  Sed  errabit 
tamen  ,  qui  propt.  rea  neminem  umquam  Deum  ratione  oppugnafle  crediderit  nid 
quem  intemperantia,  libidines,  &  voluptatum  amor  praecipitem  egerint.  ' Plato 
qiiidem  Atheorum  quoddam  genus  fua  fuifle  aetate  commemorat:  (^*)  oTg 

X)  T  '  &[U,V  W,u*  t!l^  »  (tK^raxi  ft  tfcvdp  ^  hv7rpJv  w<r7JC0C<n ,  n 

S.  ilen  Tmfiri  j Qui  ad  hanc  opinionem  ,  ejje  omnia  Diis  vacua , 

etiamji  ingenio  ahoquin ,  acumine ,.  &  memoria  valeant ,  ideo  ferantur  unice  quod  immodera¬ 
te  conjectentur  voluptates  ,£?  dolores  intemperanter  ferant.  Hos  Atheos  dixeris  Iibidino- 

los,  turiofis,  atque  often  tat  ores.  Sed  idem  tamen  philofophus,  praeter  hos  aliam 
alni  mat  efle  cluflem Jm  piorum  :  (  f  )  ol?  juti  vopufyn  e<V«f  tb  <pi<r{ 

to&rpvi p  C.xouov ,  furinit  71  yiytovf)^  r*V  xasxfeV  4,  tu  hrtfpeuw*  r  aAx/«»,  TOlXv- 

TUS  yr^eii  yr£9<nity  ,  w  Slj  fixulxt  r  oi>6fU7ruv  cpdCyxct ,  , JVWw  Ap- 

yxnv.  (Jui ,  tamctjj  .iens  ejfe  nullos  credant ,  natura  tamen  ipfa  ad jujlitiam  &  probita¬ 
tem  proclives  funt ,  idcircoque  nza/or  oi/o  profequuntur ,  £?  indignatione  quadam  adver - 
yi/r  injuflitiam  moti  ab  injuriis  pravis  actionibus  abjlinent ,  iniquos  tantum  &  ma¬ 
los  fugiunt,  fed  etiam  bonorum  confiet udinem  appetunt.  Hoc  genus  Atheorum  ho- 
nedatis  ftudiofum,  aut  ingenui  &  liberalioris  animi  dixeris.  Si  quis  autem ,  quid¬ 
nam  illud  fit,  fcifcitetur,  quod  homines  a  voluptatis  &  libidinum  amore  alienos 
al  icere  poffit,  ut  fencentias  in  Deum  injuriofas  confe&entur ,  idem  refpondebic 
Flato,  id  illis  invitamenti  loco  ad  hoc  crimen  efle,  quod  multitudine  ingeniofio- 
res  &  luperiores  ,  certisque  mortalibus  fapientia  praedare  videri  velint.  Clinias 
enim,  podquam  honede  apud  eum  &  moderate  contra  hodes  divinitatis  difputa- 
verat,  ufltataque  in  eos  torferat  argumenta,  quae  ab  univerfitatis  hujus  admira¬ 
bili  concentu  motuque  ordinatilflmo  &  condantiflimo,  quem  in  primis  folis,  lu¬ 
nae ,  fiderumque  curfus ,  nec  non  tempedates  odendant  anni,  a  communi  item 
omnium  gencium  atque  nationum  confenfu ,  quae,  five  Graecae  flnt  ,  five  bar¬ 
barae,  Deum  efle  fateantur,  fumi  folent,  nil  dubitat,  fatis  fefe  his  argumentis 
fecifle  religionum  irrifonbus.  Verum  hofpes  ,  quocum  fabulatur.  Athenienfls 
Vehementer  fefe  pertimefeere,  ad  haec  refpondet,  ne  Clinias  dc  femet  ipfum  Con- 
.  tem- 

(  )  De  legib.  Lib.  X.  pag.  908.  (ed.Ficini  pag.  <574.  Pefllme  hunc  locum verterat.)  (  f  )  Ibid. 

ctfJnr! hmfSa™  I2‘-T.3-  i>‘  I28‘  /*  Ex  re-  Cartefius  de  omnibus  initio  fuadens  dubitare  Atheis 
tdRfr-i-fermiiSim  nSlni°n  m  probarUnt’  ut  maI'  ideo  &  Scepticisnonfit  adferibendus ,  Regiom.  1724. 

T  n  7 //  GeorS-  Morhofius  in  4.  Qui  recentiffime'  Cartefium  fummae  impie- 
ven  «  rJ  Z-  PaS-  m.  tatis  erga  Deum  intimuhrunt,  commemorantur  a 

Z  f/r'  al  '  /At  m  nefibus  de  At}ieis-  viro  longe  doctiffimo,  Gottlieb.  Stollio ,  in  Introd. 


**  '^iefihus  de  Atheis-  vixu  iwugt  uuuiuuiBu,  <oiutuo ,  in  ititroa. 

Cilli  'r!>er/ltl0n  ’  xa^'  I52‘  &  cx  An8ii§  ad  Hiftoriam  litterariam  P.  II.  Cap.  3,  §.  28.  Pag. 

Oui/.  Derham ,  vir  acutus  &  ingenio  praeflantffli  -  -  J  *  * 0 


vius,  in  Theologia  phy  fica  Lib.  V.  Cap.  1.  pag. 
385.  ed.  Gallicae;  illi  item,  qui  cx  i  nil  i  tuto  hoc 
argumentum  traftarunt,  A"dr.  Ritterus  in  Differ- 
atione  de  religione  Cartefii  Gryphifur.  1705.  in  4. 
mta,  &  Quii.  Hcnr.  Beckkrus  in  Dijff.  quod 


(0)  Nojl rorum  temporum  Democriti ]  Hobbefium. 
&  ejus  amicos  haec  unice,  feriunt,  quos  corpori¬ 
bus  umverfam  rerum  naturam  conclufifTe,  repudia¬ 
tis  omnibus  naturis  corpore  carentibus,  notum  eft* 


2J4* 


Platonis  caujfao  Athcismi , 


temtioni  &  defpicientiae  exponat  Atheorum ,  qui  pro  nullius  ingenii  rationisqu6 
* 05 impeditae  homine  ipfum  forte  habituri  eflent.  *c Z  poxflwi r* 

K*uwv  xfl4T«<p/>ov»jVifcr^  *  ^ugv  $  ceryJre  autoov  v&J  r  l^oi/po^fg  curi\a*  ,  ctftd 

yjyfcto^e  MK&T ttX  /X0V6V  »J &0VUV  n  T^t}  £7n4u(U<oV  6777  *?■  0O[Aa<&£  TKf  ^v^txg  etCruv. 

Timeo ,  o  ®/r ,  /celejlos  homines  ,  fle  forte  vos  irrideant .  .  Vos  enim  hujus  generis 
rationes  &  dif crimen  prorfus  ignoratis ,  quod  exiftimatis ,  incontinentia  tantum  voluptatum 
£?  cupiditatum  ad  impiam  animos  eorum  vitam  ruere.  Tum  Clinias:  To  j  ai  ntfjs  nrotg 
ctHnov  «»,  Z  £W,  €/V;  Quaertam  igitur ,  ohfecro ,  hofpos ,  a//a,  te,  eft  impieta¬ 

tis  caufja  ?  Ad  haec^Athenienfis :  r^c^or  o  7rwnimx<riv  CjutTg  i?u  %ums  crx.  av  Myn, 
ctfol  Ja«f  «\  ?et*Uv{-  W*  quidem ,  quam  vos  penitus  ignoratis ,  qui  ab  hominum  com¬ 
mercio  remoti  vivitis.  'ApctQlco  vq  /m»  xxteirn  So»**»  *‘V«/  pcflpi  (ppctyng.  Ignoran¬ 
tia  quaedam  certe  gravijjima ,  m7;//o  fazwf/i  minus  pro  exquifit a  habetur  (p)  fapientia. 

Quainobrem ,  quum  paullo  poft  ad  explanandam  impii  generis  phijofophiam  acce¬ 
dit  Plato  ,  vocat  eam  r  c>^c'  otHKo»?  io^at^o^or  n<puTxlov  xtuxv fav  teyw ,  ea 
omnium  doflrinarum  multis  videatur  ejfe  fapientifjima. 


§.  XXXIV.  Eadem  hac  noflra  aetate  fabula  ,  mutatis  perfonis,  agitur.  Re¬ 
ligionis  enim  contemtores  cujusdam  fublimioris  philofophiae  &  fapientiae  fibi  lau¬ 
dem  arrogant,  neque  pauci  funt,  qui,  ut  eruditionis  &  fubtilitatis  fibi  famam 

coi* 


(p)  Sapientia 1  Quae  hic  leguntur  ex  Platone , 
in  ipfofere  Libri  de  legibus  decimi i  exordio  p.  664. 
Qpp.  exttant.  Illud  vero,  quod  hic  tradere  Plato¬ 
nem  alleverat  Cudovorthus,  arrogantiam  &  cupidita¬ 
tem  eminendi  prae  aliis  multos  adducere,  ut  a  Deo 
&  religione  deficiant,  tsmetfi  veriffimum  m  fc  fit, 
vix  tamen,  nili  machinis  adhibitis,  ex  lftis  verbis 
eruas.  Animadvertit  Plato,  non  omnes  vitiorum 
amore  ad  partes  contemtoriim  Dei  transire,  fed 
quosdam  vanae  cujusdam  philofophiae,  cui  fefe 
addixerint,  commentis  impelli,  ut  tam  perverfc  de 
rebus  divinis  fentiant.  Haec  eft  illa  */**«*«  z«>“ 
* ,  gravis  infeitia ,  quam  ab  illis  tamen  pro  magna 
haberi  fapientia  diftitat.  Tum ,  quale  hoc  fit  fa- 
pientiac  genus,  quod  confe&entur  Athei  philofo- 
phi,  exponit.  Duplex  vero  illud  elle  ait:  quos¬ 
dam  Theogonias  veterum  poetarum ,  feu  carmina  de 
hujus  orbis  &  ipforum  Deorum  ortu  ad  impieta¬ 
tem  fummam  ducere;  alios  vero  natura  &  fortuna 
feu  ponderibus  &  motibus  naturalibus  omnia  efic 
fatta  tueri.  Multum  vero  inter  haec  duo  intereft : 
Deum  ideo  negare,  ut  ceteris  videaris  ingeniofior 
&  fapientior,  &  philofophiam  aliquam  fequi ,  quae 
impietatem  cr5a  Deum  foveat.  Fieri  poteft,  ut 
alterum  horum  fit  fine  altero.  Nec  exempla  defunt 
mifercrum  hominum,  qui  ex  Dei  negatone  nul¬ 
lam  quaefivere  gloriam  ,  at  ineptae  tamen*  & 
futilis  fapientiae  cujusdam  ftudio  in  tantam  inci¬ 
derunt  amentiam,  ut  ad  tempus  nullum  efle  Deum 
fibi  perfuaderent.  Ceterum  cum  illis,  quae  hic  de 
caudis  Atheffmt  afferuntur,  conferri  debent  ca, 
quae  de  iisdem  cauffis  tradidere  doftiffimi  vui , 


Matur.  Veijfiere  la  Croze  Differt  at.  hijioriques 
critiques  pag.  267.  Jo.  Mullerus ,  Theologus  Ham- 
burgenfisnon  ignobilis,  in  Atheifmo  de  villo  Prole- 
gom.  Cap.  3.  pag.  35.  ,  54.  Jo.  Franc.-  Buddeus 
Thefibus  de  Atheifmo  &  juper/litione  Cap.  4.  pag. 
308.  Chrijioph.  Matth.  Pfajjus  in  Primitiis  Tu- 
bingenjibus  P.  II.  pag.  75.  petr.  Bavle  Continua¬ 
tiori  des  Penfees  fur  i  es  Cometes  p.  1.  Tp.  pag.  69. 
f.  Sam.  Clarckius  Demonjlration  de  Vexf  jlence  de 
Dieu  T.  I.  Cap.  I.  pag.  4.  f.  ed.  Gallicae,  & 
omnes  fere  illi ,  "qui  Atheorum  copias  aggrefli  funt. 
Alios  auctores  bene  multos  de  eodem  argumento, 
copiofe  laudavit  cel.  Jo.  Alb.  Fabricius  in  Del  diu 
argumentorum  pro  veritate  religiojiis  Chrijlianae  Cap • 
36.  pag.  653.  Ego  illis,  quae  ab  his  commode, 
accurate.  &:  ingeniofe  dicta  funt,  nil  addam,  nili 
elegantiflima  LaSantii  verba  de  hac  rc  ex  lnfii - 
tut.  divinar.  Libro  VIR  Cap.  1.  pag.  775.  quo¬ 
rum  veritatem  vitae  ufus  proh  dolor!  •&  confue- 
tudo  cum  illis,  quos  altiori  fortuna  loco  pofuit*. 
omnium  docebunt  optime:  Nojlra,  quae  tradimus, 
pravae  vitiofacquc  mentes  aut  omnino  non  intelligcnt* 
aut ,  etiamji  .intelligent ,  dijfnnulabunt  tamen  ,  fcf 
ha:-c  vera  effe  nolent ,  quia  trahuntur  a  vitiis,  & 
fcientes  malis  fuis  favent,  quorum  fuavitate  capiun¬ 
tur,  &  virtutis  viam  deferunt,  cujus  acerbitate  of¬ 
fenduntur.  -  Qui  autem  fanat  i  erunt,  id  ep  7. 

non  ita  vitiis  immerji,  ut fariabitesnonfint ,  ffef 

dent  his,  &  libenter  accedcnt.fj  >quaecumque  “f*' 
mus  aperta  &  plana  &  fimpliff  ,  cf ,  quod  maxit 
opus  ejl,  vera  &  inexpugnabilia  illis  videbuntur.  > 

(qj  Ideifl 


§.  34**  Stultitia  Athei smi  ojlcndenda  ejl.  J 

Colligant,  Deum  ipfum  laceflere  nil  verentur.  Atque  hoc  ego  magis  me  impelli 
fentio  ad  omnia  impietatis  myfteria  retegenda  &  evolvenda.  Ufu  enim  comper¬ 
tum  &  exploratum  habeo,  li  haec  itudiofe  celentur  dogmata,  nec  nifi  abfcondite 
&  inter  paucos  proferantur,  facila  heri  polle  ,  ut  fufpicentur  aliqui  maenam  & 
lingularem  in  illis  reconditam  latere  lapiendam,  nobilillimasque  omnium  &  prae- 
ftantiffimas  veritates  a  fuperlbtiofis  religionum  amatoribus  inique  premi  &  oc¬ 
cultari. 

Haec  quum  ita  fefe  habeant,  (q)  idem,  quem  antea  nominavi,  philofophus 
praeclare  monuit  :^Ou  rpuplv  7«  n  Zfa&pov ,  ti  4>#Ww  oi  a lyuv 

r n  AcV°*  Non  enim  res  levis  £?  196 

exigui  momenti  ejt ,  fi  ojtenderimus  ,  m  ,  qui  impia  fovent  dogmata,  aliosque  ad  im¬ 
pietatem  trahunt  ,  non  rede,  fed  perverfe  differ tr e.  Idque  nos  hocce  labore  noftro 
confeqimturos  efle  fperamus :  quo  quidem,  ut  omnes  intelligant,  Audebimus  per¬ 
ficere  ,  non  efle  tales  Magos ,  quales  videri  volunt ,  tametfl  genios  &  mentes  efle 
negent  corpore  folutas ,  Atheos ,  nec  homines  excellenti  &  praeftanci  quodam  prae 
ceteris  omnibus  acumine  &  natura  praeditos,  aut  mirifica  philofophiae  cognitione 
inftruttos,  fed  omnem  turbae  hujus  impietatem  ,  quidquid  etiam  de  fe  fuisque 
praedicent  inventis  &  ingeniis  ,  nihil  efle,  nili  fummam  ignorantiam  ju»- 

xatevlu))  animique  ftuporem  &  infeitiam  prorfus  incredibilem. 

Itaque  ftatim  omnes  illos  daemones quos  teterrimis  fuis  coloribus  fuperiori  ca¬ 
pite  depidlos  exhibuimus,  comparere  jubebimus,  aut,  ut  clarius  loquar,  perficie¬ 
mus,  ut  pateat,  id-efle  Atheorum  argumenta  &  rationes,  quod  ipfi  Deum  mentes¬ 
que  corpore  liberas  efle  contendunt ,  fpe&ra ,  nugas ,  commenta,  lemures,  aegro¬ 
tantis  ingenii  fomnia,  quibus  nec  dignitas  ulla  iniit,  nec  veritatis  quaedam  fpe- 
cies.  Sed  nec  in  confutandis  fceleratae  turbae  rationibus  unice  occupati  erimus, 
aut  pro  noflra  tantum  caufla  verba  faciemus.  Stat  nobis  animus  ,  fuis  impietatem 
armis  jugulare,  nullamque  excogitari  ejus  formam  pofle,  demonftrare,  quae  falis 
aliquid  vel  lucis  &  claritatis  habeat,  aut  ab  humana  ratione  ullo  modo  comprehen¬ 
di  &  probari  queat.  Dabitur  &  fuus  paflim  argumentis  quibusdam  invidiis ,  ut  ar¬ 
bitror,  locus,  quibus  homines,  ut  Deum  efle  credant,  commoveri,  fifapiant, 
omnino  poliunt. 

(O  Nem  philofophus  ]  Libro  X.  de  legibus  pag.  667.  /. 


CAPUT 


CAPUT  QUA  R  T  U  M. 

OUO  UT  PRIMUM  ATHEORUM  ARGUMENTUM  DILUATUR,  NOTIO  DEI 
v.  DECLARATUR  ,  ATQUE  MULTIS  DOCETUR  ,  EOS  ,  QUI  HANC  N0- 
TIONEM  DEI  QUATENUS  UNITATEM  ETIAM  DEL. CONTINET, 
PROPTEREA*  NATURA  OMNIBUS  INNATAM  ESSE  NEGANT, 
OUONIAM  TOT  OLIM  POPULI  PLURES  DEOS  COLUE¬ 
RUNT,  VEHEMENTER  FALLI.  HINC  SAPIENTES  OLIM 
OMNES  UNUM  SUMMUM  DEUM  PROFESSOS  ESSE, 
OSTENDITUR,  VETERUMQUE  POPULORUM  RE¬ 
LIGIO  ET  DEORUM  CULTUS  UUERIUS  EX¬ 
PLICATUR  ,  QUO  CHRISTIANAE  RELI* 

-  GlONIS  NATURA  TANTO  POSTEA 
MELIUS  DECLARARI  QUEAT. 


ARGUMENTUM. 

^  I  D  ut  vocabulum  Deus  aut  nullam  habere  potejlatem  affirmant ,  aut  ullam  ei  notio- 
nem  re  [pondere  negant ,  quam  merum  fonum ,  il!i  aut  praeter  modum  ftu  fidi  re- 
rumque  funt  imperiti,  aut  vero  exquiftta  laborant  impudentia.  Quisnam  ille  animi  mor¬ 
ius  fu  ,  exponitur ,  quem  philofophus  5  w»  ,  petnficationetn aut  ftuporem 

mentis  nominat.  g.  II.  dn  ipforum  Meorum  animis  [pectes  quaedam  Dei  infidere  debet : 
alio  quin ,  quum’ negant,  Deum  exfiftere ,  id  tantum  negarent ,  nihil  exi  fere.  Qitin  etiam 

Dei  notio  in  animis  eorum  fit,  necejfe  efi,  quam  illi  habent ,  qui  Deum  effie  volunt,  lclenl 
enim,  quod  adver far  ii  eorum  affirmant ,  id  illi  negant,  g.  III.  Via  munitur  ad  explana¬ 
tionem  notionis  Dcii  hoc  fundamenti  loco  pofito:  Etiam  fi  res  quaedam  fint  procreatae  & 
genitae ;  fieri  tamen  nullo  modo  poteft ,  res  omnes  effie  genitas  fc?  facias,  verum  aliquid  fi* 
ne  omni  controverfia  ex  infinito  tempore  exfiitit,  nec  utnquam  f altum  efi  aut  genitum ,  quo 
idcirco  cauffia  efi  rerum  omnium ,  quae  fattae  funt  £?  genitae,  g.  IV.  Duae  funt  pbilo - 
fophorum  contrariae  opiniones  de  eo,  quod  per  fc  ex  omni  aeternitate  exfiitit ,  &  leliquis  rc 
bus  omnibus  ortum  £f  initium  dedit.  Mi  aeternum  hoc  id  effie  volunt,  quod  rerum  omnium 
minime  perfectum  efi ,  materiam  fenfu  vacuam.  Verum  alii  cauffiam  hanc  perennem  per * 
feftiffimam  effie ,  ff  propter  ea  fenfu  praeditam  £?  intelligcntia ,  exfiimant.  Qui  hanc :/0- 
vent  fententiam ,  proprie  &  vere  Dei  defenfores  vocantur ;  qui  illam  tuentur,  ^thel’ 
rc  vera  fcf  propria  notio  Dei  haec  efi:  Deus  efi  natura  five  mens  perfecte  fapiens  CT  mte  * 
ligens,  ex  omni  exfifieus  aeternitate ,  rerum  denique  omnium  cauffia  &  ratio,  s-  \  •  /ltbe  \ 
t  amet  fi,  Deum  effie  negent ,  tamen  vocabulo  Deus  interdum  abutuntur,  coque  nomine  ma  r 
riam  fenfus  expertem  nuncupant,  aut  gener  atim  eo  primum  principium  aut  rem  peryee  j 
( lentem ,  neque  faftam  aut  genitam,  "defiznant.  Ita  vero  fi  vocabulum  fumatur  ue  • 
nullus  omnino  erit  in  toto  terrarum  orbe  Meus:  neo  enim  fibi  fanus  W isquam 


Argumentum;  ^ 

umquam ,  omnia  ex  nihilo  ejfe  nata .  g.  VI.  Ne  quid  omittatur  eorum ,  quae  ad  rite  de¬ 

clarandam  Dei  notionem  pertinent,  opinio  eorum  commemoratur ,  qui  duo  ejfe  volunt  aeter¬ 
na  rerum  principia ,  Deum  &  materiam,  Deumque  idcirco  non  unicum  tfjolum,  fcd  prae¬ 
cipuum,  rerum  omnium  principium  effe  volunt  g.  VII:  Qui  fic  fentiunt,  Deum  quidem 
ejfe  credunt ,  fed  non  talem,  qualem  par  ejl  credere.  Explicatur  notio  Dei  quae  in  hujus 
generis  ejl  animo ,  atque  ejus  oftenditur  imperfectio.  late  patet  familia  'profejjoiumfu- 
premi  luminis ,  nec  ulli  in  Atheorum  numerum  funt  aggregandi,  niji  qui  negant ,  ifjit 
mentem  aliquam  aeternam ,  nec  genitam ,  imperantem  materiae.  g.  VIII.  Qptma  bre- 
viffima  Dei  definitio:  Deus  e  [i  natura  perfeCliJJima.  Haec  enim  non  modo  compkftitur 
exfijlentiam  necejfariam  &  intelligentiam,  fed  etiam  infinitam  poteflatem  &?  rerum  om¬ 
nium  produChonem.  Quare  Deus  unum  ejl  rerum  omnium  principium  cauffaque  mate¬ 
riae.  Vera  notio  potentiae  infinitae.  Deorum  cultores  Deum  ejje  fatentur  infinite  poten- 
tem .  Ipfi  Athei ,  id  quod  ex  Lucretio  probatur ,  ad  notionem  Dei  omnipotentiam  quoque 
pefinere  agnofeunt.  g.  IX.  Abfolutam  ad  pcrfeCtionem  plus  requiritur ,  quam  potentia  8* 
/cientia.  Ejl  in  omnium  hominum  animis  prae / en fio  /eu  vaticinatio  quaedam ,  effe  aliquid 
potentia  &  /cientia  melius .  Arijlotclcs  bonitatem  opinatus  ejl  meliorem  ejfe  /cientia ,  atque 

naturam  divinam  non  modo  juftitia  naturali  ejfe  praeditam  cen/uit ,  /ed  in  hac  etiam  prae¬ 
cipuam  Dei  felicitatem  collocavit.  Quam  doctrinam  ex  Platone  videtur  kaufijje ,  qui/um- 
mam  pcr/etlioncm  13  ip/am  divinitatem  in  bonitate  collocat ,  omni  intelligentia  &  cognitio¬ 
ne  excellentiori.  Deus  £?  fupremum  bonum,  ex  mente  /aerarum  Litterarum  amor  funt. 
Deus  non  ejl  amor  mollis^  &  ab/urdus ,  verum  lex  partium  /ludio  carens ,  menfura  re¬ 
rum  omnium.  Jpfi  Athei  bonitatem  fatentur  ad  notionem  fupremi  Numinis  pertinere.  No¬ 
tio  6?  idea  copiofius  declaratur  &  explicatur.  Ejt  vero  Deus  natura  per/eCliJ/ima ,  infinite 
bona,  potens ,  fc?  fapiens ,  exfi/tens  necejfario ,  nec  orbis  modo  terrarum  conditor,  fed  etiam 
perennis  rerum  omnium  caujfa.  g..  X.  Notio  Dei  necejfario  continet  in  /e  unitatem.  Nec 
enim  niji  una  potejl  ejfe  rerum  omnium  caujfa ,  infinite  potens ,  &  ab/olutijjlma.  Hanc  unita - 19$ 
tem  divinam  &  Lucretius  &  Epicurus  intellexerunt  a  Dei  notione /eparari  non  pqfje ,  quippe 
qui  diferte  eam  oppugnant,  g.  XI.  Maximum  argumentum  contra  hinc  Dei  notionem ,  qua¬ 
tenus  unitatem  etiam  adjunCtam  habet ,  ex  eo  ducitur ,  quod  omnes  olim  populi ,  exceptis  Ju¬ 
daeis  ,  fapicntifjimi  quoque  philofophi ,  plures  ejfe  Deos  crediderint.  Ex  hoc  enim  effici  vide¬ 
tur  ,  notionem  hanc  non  ejfe  natura  nobis  innatam ,  verum  arte  tantum  comparatam ,  &  ex 
humanis  legibus  &  injlitutis  derivatam.  Itaque  in  veram  naturam  fententiae  illorum ,  q^i 
plures  olim  ejfe  Deos  putarunt ,  inquiritur.  Qui  hoc  argumento  utuntur ,  illi  ajfumunt,  cos, 
qui  plures  olim  Deos  profeffi  funt ,  cxijlimajfc ,  multas  ejje  net  aras  per  fe  exjijlentes ,  nul¬ 
lique  alii  naturae  fubjeCtas ,  quarum  fingulae  per  fe  partem  quamdam  hujus  orbis  condiderint . 

§.  XII.  Hujus  igitur  opinionis  primum  declaratur  dementia ,  ojlenditurque ,  eam  non  conve¬ 
nire  phaenomenis '  naturalibus .  Ex  quo  probabile  fit ,  eam  illis  non  potuijfe  placere  univer- 
Jis ,  qui  plures  olim  ejfe  Deos  crediderunt,  g.  XIII.  Deinde  nullo  declarari  exemplo  pojfe 
docetur ,  fuiffe  quosdam  inter  fapientes  ethnicos,  qui  plura  Numina  aeterna ,  ex  Jc  genita, 
nullique  Jubjctta  crederent.  Dii  Hefiodi.  Valent inianorum  aeones.  Manichaeorum  de  bo- 
«08  malo  Deo  doctrina  proxime  accedit  ad  opinionem  de  multis  Diis  per  fe  exjifientibus. 

ec  tamen  ,  quod  P lutare bus  contendit ,  omnes  Graecorum  philofophi  hac  opinione  imbuti  fue- 
runt.  Difquiritur ,  an  Pe  rf arum  malignus  Deus  feu  Arimanius  natura  fuerit  perfe  exfijlens 
O  mfe  prava  &  vitiofa.  Arijloteles  rejicit  &  explodit  eos ,  qui  plura  ejfe  volunt  principia 
aut.  multos  Deos  per  fe  exfi flentes.  Faufli  Manichaei  opinio ,  exi  [limantis ,  Chriflianos  ac- 
cedere  propius  ad  ethnicos ,  una  cum  Augufiim  h  ic  de  re  judicio .  g.  XIV.  Concluditur ,  quum 
multitudinem  Deorum  ethnici  colu \jfe  leguntur ,  vocabulum  Dii,  quod  ambiguum  ejl ,  ita  ejfe 

Kk  u  «i* 


•  •  „t  eo  Micari  putentur  naturae  creatae  8  rationis  participes ,  at  homine  longi 

renum  fit  leligiofi  cultu  venerari.  Ethnici,  id  quod  ipfeOnatus,  Pythu - 
soraeus  pbilofopbus,  fcriptum  reliquit,  8  unum  tf  plures  Deos  itverfifinfu  coluerunt.  Crc- 
Lum  cft  illis,  multos  Deos  inferiores  uni Jummo  Deo  fubjeftos  ejje.  §.  XV.  Copiojius  L> 
luculentius  demonjlratur,  qui  ratione  valuerunt  inter  mullorum  Numinum  cultores,  hoc  tan¬ 
tum  Mu  plures  ejje  Deos  credidijfe ,  ut  multa  minora  Numina  unius  fummi  Nummts  legi- 
lus  parere  judicaverint.  Id  ex  eo  primum  intelligitur,  quod  pojl  introducam  m  orbem  ter- 
ranL  religionem  Chrijlianam  8  certamina 

exorta  non  modo  horum  nemo,  quotiefcumque  de  Dtts  i, /ferendi  occafio  ejfet,  familiam  ah- 
emam  Deorum  ter  re  exfift  entium  a  fi  coli,  dixit,  verum  etiam  omnes  injuriam  Jibi  fieri 
clamarunt  Mac  ratione  religio  fua  intelligerelur ,  L  unum /immuni  Deum  ejje ,  concor- 
disnrofefli  int.  §.  XVI.  Neque  hoc,  quod  aliquis  forte fufpican  poffet,  eorum  unice  tn- 
C  tutum  fuit,  ««i  iterem  religionem  interpolare  8  emendare  voluerunt.  Etenim  vetuftis- 
fimi  nentium  Iheologi,  illi  item,  quorum  acerrima  exftUit  in  propagando  mu  torum  Numt - 
„um  cultu  diligentia ,  eadem  imbuti  fuerunt  opinione.  Quod  quidem  non  ex  tlhs tantum  af¬ 
far  et  libris,  qui  fifpkionc  fuppofitionh  laborant ,  quales  funtHer, netis  8  Sibyharum ,  fidi 
etiam  ex  monumentis,  quorum  nemo  fincen tatem  vocat  in  dubium .  Zg°°P'  , 

quod  ex  Eubulo  apud  Ptrpbsrium  8  «*  #*  Zor.ajlns  verbis  ab  Eufibio  allatis  liquet, 
unum  fupremwn  Numen  profeffus  ejl ,  quo  tamen  nemo  ardentior,  /ludio  cultum  multorum 
Numinum  in  orientis  partibus  promovit.  §.  XVII.  Orpheum,  quem  Graeci  vulgo  Ibeo- 
logum  vocant,  fine  controverfia  unum  futnmum  Deum  veneratum  ege.  ex  ipfis  ejus  verbis 
apud  ethnicos  feriptores  /ervatis ,  probatur  tame, fi  aUoqum 

tudinis  illius  Deorum  fuerit,  cui  Graeci /aera  fecerunt.  §•  XVIII.  Jpfi Aegyptt t,  qui- 
v.  fiiurgr  /w  habuit ,  ttm  Jummo  tamen  Deofupplicarunt.  §.  XiX.  Ipfi  poe • 

,  LrS  Z,tZ  ceZoquin  Theologiam  in  primis  adulterarunt  8  contaminarunt , 
tae  , q  i  "fabulis  occafionem  praebuerunt  ,  ut  Ariftocratiam  aliquam  Deo - 

ineptisque  fui  f.Jrent  homines ,  nihilo  tamen  minus  Monarchiae  favent .  8  unum 

rum  aequalium  fib  J  'j  CMerrimm  Ulud  Sophoclis  imum ,  licet  in 

raT‘r^SL  eZ  qude  esMan,  hodie,  reperiatur,  haud  tamen  ideo  f a, fimis  fu- 
ZauiJe/l  debet  §  XX.5  Omnes  antiqui  philo/ophi  ,  in  quibus  religio  quaedam  8  erga 
tiZiasf  t,  ulm  mundo  univerfoVum  JrLfidere ,  arbitrati  funt.  Si  quis  umquam 
muZnlis  Lduit,  Pythagoras  id  fecit:  8  is  tamen  unitatem  /eu  monada  rerum  om- 

«...  £. /«.  f*,}.'.»  #  » 

legitur.  1  XXII.  Philolai  princeps  8  gubernator  omnium ,  Deus  femper  unus.  Euc  ' 
dis  Megarenfis  Deus,  quem  vocat  i,  tJ  unum  verum  bonum.  Ttmae,  Lo  ri 

mens  8  bonum ,  quod  mundi  anima  majus  ejfi  cenfet.  /Ir.tiflhems  unus  Deus 
lis  Onati  Coryphaeus.  §.  XXIII.  Fertur  vulgo  Socrates  unum  fummum  Deu*jroJ‘ 
fuselfe:  ’<¥'  'e(te  fifi  habet.  Atquodcumdcm  omnes  inferiores  Graecorum  Oeo  rtpu 
ijdiaffe  perbibent ,  ii  p^ularis  error  eft.  Similiter  Plato  m  tlhs  numerari 


adia  le  perowem  ,  populant  error  eji.  u -  *  p 

9 efje  putarunt  Numina.  Notijjimum  enim  illud  ejus  ditium,  m  quo  tantum  multi  colo 

Talfidn,  fifi,  fi ‘Deu  'Jdiaturepijlolam,  ferio  loqui,  at,  fi  Deos^ memore,  ,n  e^ 

trincipio >  jocari,  nothum  efl  &  |p/i  fuppofitum.  Et  is  ip/e  tamen  a  f  fu  fine  *  ,. 

■tmerjia  unum  #  Deum  agnovit,  unum  Deum  fuptr  omnia,  unum  mundi  coniem> 


A  R  G  U  M  E  N  T  U  M.  i$9 

rem ,  principem  Deum,  maximum  Deorum  laudavit.  Prima  hypoftafis  Platonicae 
Trinitatis  Rex  proprie  eft  omnium  rerum,  cujus  cauffa  exfiftunt  omnia:  parens  cauffac 

principis  mundi  f eu  internae  intelligentiae  aut  hoy*.  g.  XXIV.  Arijloteles  plura  effe  c en- 

fuit  Numina:  nam  fidera  Diis  aggregat .  Ab  eodem  tamen  aperte  unus  prin¬ 

ceps,  unus  motor  ipfe  immobilis  inculcatur,  g.  XXV.  Cleanthes  &  Cbryfippus ,  Stoi¬ 
ci,  t  amet  fi  totum  coelum  &  terram,  oceanum  £f  aerem  Diis  replerent ,  nihilo  tamen  minus 
unum  Deum  immortalem  feu  Iovem  reveriti  funi ,  quem  in  illis  mundi ,  quas  fiatis  tem¬ 
poribus  contingere  putabant ,  exujiionibus  reliqua  omnia  Numina  abforpturum,  &  ex  fe  po¬ 
llear  urfus  nova  producturum  effe,  confirmabant.  Cleanthis  praeclarus  &  pius ,  quojum - 
mum  Deum  celebrat ,  hymnus  fi  g.  XXVI.  Infinitum  foret,  omnes  illos  locos  recentiorum 
ethnicorum ,  quibus  unum  afferuere  Deum ,  excitare .  Quidam  eorum ,  figiUatim  Plotinus , 
de  Deo  egregie  &  fapienter  loquuti  funt.  Plotinus ,  quamvis  omnia ,  ne  ipfa  quidem  mate¬ 
ria  excepta,  ex  uno  fummo  Deo  genita  eff e  putaret ,  plures  tamen  Deos  colendos  effe ,  duxit. 
g.  XXVII.  Dogma  hoc,  unum  effe  maximum  &  fupremum  Deum ,  non  philofophorum 
tantum  &  eruditorum  fuiffc ,  verum  etiam  omnibus  univerfe  populis  olim  placuiffe  Maximi 
Tyrii  teftimonio  probatur .  *  Romanorum  Deus  optimus  maximus.  Ethnici ,  quum  gravi¬ 
ter,  &  ferio  loquerentur ,  unum  tantum  Deum  tefiabantur.  Formula  Kyrie  eleefon  pars 
e  fi  precationis,  qua  ethnici  fummum  Numen  placabant .  Et  hodie  adhuc ,  qui  politiores 
funt,  populi  ethnici  unum  fummum  Deum ,  orbis  fabricatorem ,  profitentur. .  g.  XXVIII.  Plu- 
tarchi  locus ,  quo  fignificat ,  magna  licet  fit  religionum  varietas ,  &  mira  nominum  divi¬ 
norum  diferepantia  &  diverfitas,  unam  tamen  rationem ,  mentem  feu  providentiam  om¬ 
nia  gubernare  &  ordinare,  cujus  minifiri  inferiores  ubique  terrarum  ab  univerfis  colantur 
honorentur,  g.  XXIX.  Qui  inter  ethnicos  Deum  effe  affirmarunt ,  quum  vulgo  totum 
mundum  unum  effe  crederent  animal,  unius  animae  legibus  c?  impen0  parens,  non  po¬ 
tuerunt  non  unum  fummum  Deum  e(fe  concedere.  Quidam  eorum  hanc  mundi  animam  pro 
fummo  habebant  Deo :  alii  vero  fummum  Deum  mentem  effe  ccnfebant  ab  omni  concretione 
fccretam  &  illa  fuperiorem.  §.  XXX.  Hebraeorum  do6t ores  fere  omnes _  nil  dubitant  decer¬ 
nere,  ethnicos  uni  fummo  Numini  ferviiffe ,  reliquos  vero,  quos  divinis  honoribus  affe  cis  - 
fent.  Deos  nil  effe  nifii  conciliatores  fumtni  illius  Dei  &  hominum,  g.  XaaI. ,  i  of tremo 
ex  facris  id  ipfum  Litteris  confirmatur.  Ethnici  Deum  dicuntur  noffe.  Arati  Jupiter  & 
ignotus  Athenienfium  Deus  fummum  omnium  Numen  eft.  g.  XXXII.  Quo  Merum  po¬ 
pulorum  de  Diis  eorumque  cultu  fenfus  clarius  explicetur,  &  quidnam  tantam  in  lheblo- 
giam  eorum  corruptionem  invexerit ,  intclligatur  ,  tria  in  primis  inoinenta  funt  expedienda. 
Primum  ofiendendum ,  populos  illos  variis  nominibus  unum  fummum  Deum  affecifje.  Deinde 
docendum,  varios  quidem  Deos ,  praeter  hunc  unum,  ab  illis  effe  cultos ,  hos  autem  inferio¬ 
ra  tantum  fui  [fe  Numina ,  celfifjhni  illius  Dei  voluntati  fub dita.  Poftremo >,  quum  fum¬ 
mum  aeque  Deum ,  atque  inferiora  Numina ,  ftatuis ,  fimulacvis ,  &  fymbdis  honorarent , 
proptereafadtum  effe  ,demorftr  ari  debet,  ut  hae  fatuae  ac  fimulacr  a  interdum  quoque  Dn  pa¬ 
rum  proprie  appellarentur.  Igitur  primum  docetur , fupremo  Numini  varia  nomina  ab  antiquis 
populis  effe  impofitapro  multifariis  ejus  virtutibus ,  in  orbe  terrarum  confpicuis ,  beneficiis ,  atque 
donis ,  quibus  homines  impertivit ,  atque  fub  bis  nominibus  eidem  varii  generis  bonores  decretos 
e[fe.  g.  XXXIU.  Hinc  etiam  evenit ,  ut  multae  res ,  perfe  minime  fub fiftentes ,  in  Deos  Wnen 
&  perfonas  a  veteribus  commutarentur ,  & ,  tamquam  totidem  nomina  aut  notiones  unius  fu- 
'premi  Numinis,  religiofo  cultu  afficerentur,  g.  XXXIV.  Qiiemadmodum  non  pauci  veterum 
totum  huncce  mundum  corporeum ,  quem  anima  praeditum  putabant,  pro  fummo  habuere  Deo: 
ita  hunc  etiam  Deum  in  fengulis  mundi  partibus  membris ,  quibus  perfonarum  dare  /olebant 
nomina,  venerati  funt ,  exiftwwM  >  M  unimfitatis  partes  ipjius  Dsi  portiones  aut  pa- 

Kk  s  Tuw 


,6o  argumentum. 

terfeftas  ejus  notiones  effe.  Quidam  veterum  mundum  e  corporeis  rebus  conflantem  tem - 
ulum  tantum  &  domicilium  effe  Dei .  voluerunt;  at  alii  corpus  eum  effe  Dei  opinati  funt. 
?  XXXV.  Hinc  ad  alterum  caput  fit  progrefjio:  in  quo  veteres  dicentur  populi ,  praeter 
unum  fummum  Deum ,  quem  variis  compellabant  nominibus ,  multa  etiam  alia  minora  Nu¬ 
mina  coluiffe ,  e»V  ymnlw  Deos  generatos  &  fa&os ,  art  Wfltarax  ratione  praeditas  &  homi¬ 
ne  excellentiores .  J.  XXXVI.  Trinitas  divinarum  perfonarum  Platonica^  g  Pytbagoraea . 
Principes  horum  Numinum  inferiorum  ex  hac  fententia  vis  funt ,  o  fotax  mundus 

corporeus  nec  non  peculiares  Noes  Henades  8-  XXXVII.  Reliqua  Isumma  minora 
tam  multitudo ,  quam  pbilofophi  tribus  concludunt  claffibus.  Prima  confiat  ex  Dns  infen - 


ZOOtlS,  , 

riores ,  qui  fub  adfpettum  )•».»  ,  — ~~ . . . »  .  .  Co 

«ffx  irn/go  nominabant.  Hos  fummus  jujfit  Deus  imperiis ,  civitatibus ,  /ccrr,  perfonis ,  g 
r^Mf  praefidere.  J.  XXXIX.  Ultimum  ordinem  Deorum  inferiorum  occupant  heroes  & 
etcMpvtni,  feu  fcml-Dii  &  femihomines..  Euemerus  idea  a  Plutarcbo  vituperatur ,  fuoi 
f*tam  Deorum  turbam  homines  effe  mortuos  exiflimavit .  §.  XL.  Tertium  fucceAt  mo¬ 
mentum  ,  arm  populis  antiquis  fuiffe  ofienditur  in  more  pofitum  ,  tam  altiffimum  Deum  , 
quam  inferioris  gereris  Numina  in  fatuis ,  imaginibus ,  Q* 

mis  primum  temporibus ,  antequam  templa  £?  dedicarentur,  informia Jaxa  &  ru¬ 

des  columnas ,  nulla  arfe  politas  aut  elaboratas,  erigere  J 'olebant ,  ut  religionis  ejfent  figna 
fc?  monumenta :  haec  Wam  wfc®  nominabantur  §.  XLI  Procedente  tempore  ,  imagi- 
fatuae ,  &  fymbola  funt  introducta,  certisque  templis  conclufa.  Haec  autem  fimu- 
hera  in  templis  ea  pane ,  quae  folem  fp, (labat  occidentem,  ita  collocari  /olebant ,  ut  orien- 
tem  intuerentur.  Quare,  qui  templum  ingrediebantur ,  Deos  occidentem  verjus  adorabant. 
Quam  inter  alia  caujfam  futffi  antiquis  Cbrifiianis ,  probabile  e  fi  ut  facte  adorientem 
verfa,  preces  funderent.  Aureus  ille  vitulus ,  quem  Aaron  conflabat,  fignurn  effe  debebat 
&  fyt nbolum  praej entis  in  populo  Dei.  §.  XLII.  Pfota  parUs  omnes  umverfae  illius  reli¬ 
gionis ,  quae  olim  antiquis  populis  placuit ,  uno  loco  expofuit.  XLIII.  iWiortx 
im  au&ores  ,  quoniam  perperam  veterum  de  Deo  fententias  intellexerunt  omnem  eorum 
perverterunt  Theologiam  ,  fiatuentes ,  inanimatas  mundi  partes  per  Je  ab  illis  pro  Dns  ejje 
habitas.  Quocirca  inter  animales  naturales  <ror«m  te  diflmguunt.  At  certum  cfi , 
antiquos  quas  coluerunt ,  wtffwrax  corporeas  ideo  tantum  divinis  honoribus  affieciJJ e ,  quod 
vel  eas  peculiaribus  animis  effe  praeditas  ducerent ,  vel  lotius  mundi  animati  partes  ejfe  ac 
membra  cen ferent ,  vel  certos  illis  genios  &  daemones  pracfcBos  effe ,  ad  quos  proprie  cultum 
fuum  referebant ,  putarent ,  vel  denique  divinarum  eas  rerum  imagines  u Jymbola  ejje  ju <■ 
§•  XLI  V.  Aegyptii  quidem  vulgo  putantur  beftias  &  animalia  ratione  vacua 
c  olui  [Te ,  eoque  nomine  a  reliquis  Deorum  cultoribus  olim  cafligati  Juni-  s*t ,  qui  Japien* 
tiores  erant  in  hac  gente ,  f///x  te  roborum  tantam  wrnni  divinarum  virtu¬ 
tum  fymbola  £?  habebantur.  §.  XLV.  Sofcte  wtera  tam  <?*»*««* 

tam  fN/noram  ordiHum  Deos  vidimis  6?  facrificiis  corporeis  placare.  Erant  vero 

facrificia,  quae  igne  comburebantur ,  initio  nihil  aliud ,  quam  grati  animi  figna  U  teJU - 
tnonta ,  precibusque  vulgo  addebantur.  At,  procedente  tempore,  facrificiis  animalibus  Ju¬ 
gularis  quoque  vis  attributa  ef  expiandi  crimina :  quae  fententia  utrum  ab  «P/° 
verit ,  an  vero  ex  hominum  fluxerit  opinione,  id  in  medio  relinquitur.  §:  •X‘I^VL  Quem¬ 
admodum  ethnici  tria  illa ,  quae  diximus ,  excufaverint ,  indicatur.  Et  PJff10  quidem ,  qm 
confuctudinem  veierum  popWorum  unum  fummum  Deum  variis  fub  nominibus  non  modo  p 
varietate  virtutum,  quibus  valet  9  fed  etiam  pro  diverfitate  beneficiorum  fcr  munerum  ,  9’^ 


ARGUMENTUM.  26t 

lU!  hunc  orbem  tf  homines  ornavit ,  colendi  &  honorandi  tolerabiliorem  faciat,  explicatur. 
Qua  occajme  pro  illis  etiam  corporei  Numims  profcjfiribus,  qui  totum  mundum  animatum 
fo  fummo  Deo  coluerunt  &  fingulas  ejus  partes,  tamquam  viva  Dei  membra,  pertona- 
tum  ,11, s  nominibus  mpofms ,  venerat,  Jum,  dtcuur.  §.  XLVIf.  Ouidnam  pro  more  ve- 
terum  faciat,  praeter  unum  Jupremum  Deum ,  Numina  multa  minora*  &  inferiora  colendi 
exponitur.  Quum  inferiores  iftos  Deos  ut  inferiores  venerati  fint ,  non  eos  dici  pofTunt  eo 
genere  cultus  &  honoris  afiecijje,  qui  fummo  lumini  proprius  efh.  Altiffimum  quidem 
maximum  Deum  ita  colebam ,  ut  nullum  alium;  nec  eodem  omnia  facnficia  habebant  loco 
VicTunas  erum  corporeas  &  animales  fummo  Numini  non  convenire ,  fed  minoribus  tantum 
Dns ,  cenjebant.  g.  XLVm.  Cariae  veterum  Dei  cultorum  rationes ,  quare  naturas  Deo 
inferiores  V  ab  eo  conditas  religwfis  honoribus  prof equuli  fint.  Primum  honorem ,  quem  his 
exhibebant  Dns  minoribus ,  ad  Jupremum  proprie  Deum  ultimo  referri ,  e  jusque  gloriam 
viajefiatem  amplificare  contendebant ;  cujus  quippe  fervi  ac  minifiri  fint  Dii  illi  fi 
XLIX.  Quemadmodum  daemones  putabant  efie  conciliatores  Deorum  coclefiium  bomi- 
num  :  ita  bos  coeleftes  Deos  &  cetera  omnia  minora  Numina  conciliatores  ejfe  arbitrabantur 
Jupremi  Numinis  &  hominum  ,  per  quos ,  tamquam  gradus ,  cum  reverentiae  &  religionis 
fi^nificatione  ad  altijfimum  Deum  nos  adfcendere  deceat,  g.  L.  Jpfa  poftulat  aequitas ,  ut 
honor  aliquis  tribuatur  excellentibus  illis  naturis ,  quae  humanae  naturae  modum  virtute  & 
dignitate  excedunt.  Veteres  vero,  qui  plura  venerabantur  Numina ,  non  majoribus  quamli¬ 
bet  naturam  honoribus  afficiebant,  quam  flatus  £?  locus  cujus  libet,  in  quo  a  fummo  Numi¬ 
ne  collocata  erat ,  flagitabat,  j.  L I.  Quum  daemones  feu  angeli  ffiffit  fint  a  Deo  curam 
gerere  regnorum,  urbium,  hominum ,  variarum  denique  naturae  rerum  partium ,  multisquc 
inodis  bene  nobis  faciant  ^  aequum  e  fi ,  ut  facrificih  mentem  illis  gratam  viciffitm  teflemur. 

LU.  Omnes  Dtt  inferiores .  heroes  &  daemones  £?  beneficiis  nos  afficere  valent,  &  ca¬ 
lamitati  bus  nos  affligere:  praeterea  ad  iram  valde  furit  proclives ,  ideoque ,  fi  negligantur 
a  nobis  er  contemnantur ,  facile  inflammari  paffiunt ,  £?  in  nos  exar deficere.  Hinc  non  modo 
nojlriejl  officii,  verum  etiam  faluti  prodejl  noftrae,  cultu  quodam  eos  placare  propitios 2< 
reddere,  g.  LUI.  Pofiremo  jdmmum  Numen  inferioribus  illis  Diis  cultum ,  quo  ab  homi¬ 
nibus  honorantur,  invidere,  aut fuf picari  £?  vereri ,  nc  ex  illis  aliquis,  fuperbia  inflatus , 
res  novas  moliatur ,  imperium  aliquod  affeftet ,  nullo  modo  credibile  efi.  g.  LI V.  Oui. 
am  ethnicorum  nullos ,  nifi  bonos ,  reverebantur  daemones.  Oui  malis  vero  prdeterecTcui- 
*tlfn  quemdam  reddebant,  illi  id  ideo  faciebant  unice,  ut  eos  mitigarent ,  ab  injuriis  eo¬ 
rum  tuti  effient.  Cacodacmonis fervi  &  cultores  nulli  proprie  vocari  poffiunt  ,  praeterquam 
Magi  qui  malos  idcirco  genios  venerantur  ,  ut  eorum  auxilio  cupiditates  fuas ,  ambitio - 
nem  libidinem  ,  vindice  defiderium  expleant,  g.  LV.  Veteres,  qui  Diis  J erviebant 
,  ncn  nullo  modo  poffie  pugnabant ,  quin  boni  effient  daemones  ilii ,  qui  oracula  funde- 
Tnh  '  7mi  acula  facerent.  Nihil  enim  in  Deum  putabant  fingi  poffie  &  cogitari  injurio * 

amJl  ls  ccnfeatur  malis  daemonibus  admini fi  rationem  &  curam  terrarum  orbis  com- 
nujijjc .  au  pravis  naturis  tantum  pote  (latis  &  virtutis  in  natura  rerum  reliquiffc  quan- 
uvi  1  equit  unt  oracula  &  prodigia.  Platonis  effatum  ,  quo  divinae  providentiae  vim  c (Te 
7.  amProfte  ur'  1lt  non  poffint  non  mala  femper  a  bonis  in  orbe  terrarum  fuperari ,  nec/lpol- 
nem  Delphicum  hac  de  caujjdin  bonis  daemonibus  effie  numerandum .  dubitat,  fi  LVI  Quem • 
S™  cxcJaP  1Uea\ lm°s  Jmtmmn  Deum  in  /lituis,  fymMis ,  &  imajinibu, 

colenj,  expheutur.  Sta, une  6 f  ,mag, nes  mn  nbjhlute  &  in  fi  cwtne  fun,  ah  antiquis, 

aui  tm  t  V,Um.  tmtm  '  qUT  rrVd  cre:iehamur ■  ad  hunc  proprie  omnis  honor, 

rei  nn,L  ‘blrha‘Urr'  tram,bat •  Suw"  corporibus  conclufi  hic  vivamus,  nec  faci/e  ullius 

wtmtmjtne  v,Jo  quodam  aut  imagine  corporea  mentibus  informare  queamus,  hacc  venia 

Kk  ^  hu,- 


102 

.  „aturae  infirmitati,  multitudinis  faltim  Jlupori ,  danda  eft,  ut  Deum  f ab  ima s 

•  °  ‘‘L0rea  colere  illi  liceat,  ne  praeceps  ad f  animam  feratur  erga  Deum  impietatem. 
«'"lVII.  Qme  adhac  tr»  Deorum  inanium  cultoribus  dicta  Junt,  ea  videntur  quidem  tanti 
rhi  tonderis,  ut  non  pofjit  non  caujfia  eorum  multo  melior ,  atque  vulgo  efie  putatur ,  a 
liabis  haberi:  at  minime  tamen /afficiunt  ad  purgandos  eos,  b  indignitatem  trium  illarum- 
rerum,  quas  diximus,  diminuendam.  Sacris  enim  Litteris  nemo  Janus  refluent,  quae  ve¬ 
niam  eos  pronuntiant  nullam  propterea  mereri,  eo  quod,  tametfi Deum  nefient  non  tamen 
eum  ut  Deum  coluerint,  &  nomen  ejus  dignis  modis  celebraverint,  ,d  eft,  ita  eum  haud 
venerati  fmt,  ut  natura  ejus  incomparabilis,  fohtana,  fingulans,  reliqua  omnia  longo  pofl 
re  intervallo  relinquens,  nec  cum  ullo  alio  communicanda,  requirebat ,  Jed  cultum  rerum 
neatarum  hac  vel  illa  ratione  ipfius  conditoris  cultui  temere  mifiuerint.  Primum  ,  quod 
unum  Deum  in  variis  ejus  donis  8'  virtutibus  colebant,  quas  perferarum  habitu  £?  nomi- 
’  exornabant,  facinus  erat  cuminft  ahfurdum  6?  ineptum,  tum  viam  ad  omnis  reli - 
ssionis  &  Dei  contemtum  aperiebat,  lpfas  enim  res  naturales  quum  Deorum  appellari  no- 
iinibus  audirent  homines,  quum  vinum  verbi  gratia  Bacchum,  fruges  Cererem  dia  mt el¬ 
uerent,  in  hanc  facile  cogitationem  inttdert  poterant ,  nulla,  praeter  has  ipfas  res,  effe 
Numina,  nullos  Deos  alios ,  quam  bona  tlk  naturae,  quibus  f  ruimur.  Mundum  vero  to- 
tum  corporeum  anima  inftrutlum  credere,  £?  eumdem  pro  fummo  Lumine,  partes  vero  ejus 
uro  membris  Dei  habere,  quid  aliud  eft,  quam  Deum  cum  rebus  ab  eo  conditis  confundere, 
,,ec  eum  ut  conditorem  &  opificem  ,  aut  modo  ftngulan  tffpmtuah  ejus  naturae  convenien- 
ti  colere.  1  LVJUI.  Daemones fivs angelos ,  heroes  vtl  Janitos,  aut  alias  naturas  rationis 
participes  cultu  quodam  (f  honoribus  religiofts  prqfequi ,  et, amfi  multo  minus  tlhs  officit  & 
honoris,  quam  fummo  Numini,  tribuatur,  nihil  aliud  eft,  quam  Deo,  qui /olus  per  fe 
cx/i/lit  «  a  quo,  per  quem,  &  in  quo  Junt  omnia,  tamquam  uno  rerum  omnium par ente , 

Sitire  ^ 

Wfimil  eft:  ita  Ule  tali  etiam  cultu  deblt  affici,  quali  nulla  natura  alia,  nec  fas  eft,  ut 
Y  Jt .  J  n  -.r  nmr]uir  alinuid  ad  res  conditas  ab  eo  transferatur .  Qui  ipfi  colunt  £? 
ZZ'  Zi  felSTcZZ adorari  non  debent.  §.  LIX.  Verum  ejt,  cultum  genio- 
ruin  creatorum  inde  potijfimum  profeHum  effe,  quod  metuerent  homines,  ne ,  fine gh geren¬ 
tur  hi  oeni  i  indignationem  conciperent,  fc?  parcos  fui  cultores  vexarent.  Sed  opimo  haec 
infiLilonos’ genios  contumelia  afficit ,  ipfum  vero  Deum  tam  imbecillum  fingit ,  ut  cultores 
fuof  contra  vim  (fi  potentiam  geniorum  tueri  nequeat.  Benigni  fc?  boni  gena,  tametfi  nullo 
officio  bS  cultu  a  nobis  honorentur,  fua  tamen  natura  promtt  (f  parati  funt  ad  eos  juvan¬ 
dos  qui  fupremo  Numini  fine  fuco  ferviunt ,  6?  mandatis  ejus  obfequ  ntur.  Igitur  ne 
opus  eft  religiofts  honoribus  ad  eos  nobis  conciliandos  nec  iffi  aequo  animo  ferunt  homines 
precibus  tf  facrificiis  fefc  adeuntes.  $.  LX.  Qui  ftatuas  &  figna Deorum  deprecantur, 
illi  multo  magis  defipimt ,  quam  pueri,  qui  cum  icunculis  ex  centonibus  confutis  colloquun¬ 
tur  ;  at  fimut graviffime  peccant.  Nam  fibimet  tpfis  £?  De,  gravfmam >  £ 

iuriam.  Deum  quidem  non  ita  honorant,  ut  natura  ejus  fpmtuahs  b  nulli  al  f 
poftulat,  verum  gloriam  Dei  incorruptibilis  in  ftmhtuainem  hominis  aut  teJUae  corruptib, 
lis  commutant.  S.  LXI.  Vehementer  illi  errant ,  qui  nem, nem,  qut  ab  uno  Dco  bu* 
orbem  effe  comparatum  credit ,  idololatriae  reum  effe  pofft  ,  cenfent.  aut 

tlem  decreto  rationis,  ex  quo  conf equitur ,  neminem,  praeter  fummum  orni »  »  Deum , 
eum ,  eui  ipfe  perfonam  fua, n  concredidit ,  religiofc colendum  efie,  hoc  ntmi  um.  Quum  D 
naturae  prorfus  fingulans  nullique  par  fc?  fimilis  fit,  ideo  etiam  medo  naturae  ejus  con 
ZnZf&  tali  ratione,  quali  nulli  res  alia,  honorari  debe, :  ex  eodem  decreto 


ARGUMENTUM.  a  6; 

ficitur ,  y£<:ttx  nonnulli  eorum  cenfcnt,  qui  idololatriam  oppugnant ,  »cw  mediocri  res  f aeras 
£?  profanas  diferimine  dijlare ,  wec  fine  metu  &  reverentia  Deum  adeundum  &  colendum 
ejje.  Sacrilegii  &  idololatriae  magna  cfi  nccejfitudo.  g.  LXIII.  Praeter  haec ,  facrae  lit¬ 
terae  Deorum  cultores  malos  daemones  colere  &  adorare  affirmant.  Quod  non  ita  debet  in - 
telligi ,  ac  fi  omnis  eorum  cultus  ad  cacodacmones  placandos  &?  honorandos  tenderet ;  fed 
hoc  unice  fignificat ,  religiones  gentium  &  cultum  inanium  Deorum ,  qui  Deo  bonisque  geniis 
vehementer  difplicet ,  ope  &  auxilio  malignorum  geniorum  confirmari  £?  propagari ,  quippe 
qui  non  modo  oracula  olim  ediderunt ,  miracula  fecerunt ,  ad  nefandis  tjlis  religionibus 
auctoritatem  exifiimationem  comparandam ,  verum  etiam  intra  templa  fefe  &  jigna  [)co, 
tum  abdiderunt  Quam  propter  cauffam  bonos  ille  Diis  exhibitus  non  aliter  fpeftatur ,  ac 
fi  malis  geniis  oblatus  ejfet.  Quod  de  ethnicis  feriptum  ex  flat ,  cacodaemones  ab  illis  cultos 
ejje ,  id  aliis  quoque  exprobratum  legitur.  g.  LXIV.  Fuiffe  autem  illos ,  qui  &  olim  ora¬ 
cula  fuderunt  inter  populos  ,  miracula  publicarum  religionum  fiabiliendaruui  cauffa  pa¬ 
trarunt  ,  malignos  genios ,  ex  variis  probatur  obfeoenis  turpiffimisque  my/leriis  &  caerimo¬ 
niis  ,  a  quibus  tantum  abefi  ut  arcuerint  cultores  fuos ,  ut  potius  eos  ad  fiagitia  illa  obeunda 
incitaverint.  g.  LXV.  Idem  ex  aliis  cruentis  &P  fanguinariis  ritibus  ,  omnium  autem 
maxime  ex  victimarum  humanarum  immolatione  apparet.  Plutarchi  locus ,  quo  aperte  pro¬ 
fitetur  ,  a  geniis  pravis  malignis  cum  objeoenos  illos  ritus ,  tum  humana  facrificia  ,  quae 
olim  inter  gentes  viguerunt ,  pr  ofella  ejje.  g.  LXVI.  Jfraelis  nec  fla  git  ajfe  urn- 

quam ,  «ee  clementer  recepiffc  humanas  viftimas ,  conrr*  nuperum  quemdam  Diatribarum 
feriptorem  oflendititr.  g.  LXVII.  Delphicus ,  quidquid  etiam  Plato  de  dignitate 

&  fide  ejus  fentiat ,  «//  /tt/f ,  w(/i  cacodaemon.  Refponfio  ad  argumentum ,  quod  contra 
haec  a  divina  providentia  Deorum  amici  fumere  folent  g.  LXVIII-  Veterum  populorum, 
religio  ,  cujus  ipfa  fundamenta  initia  male  fana  funt ,  quatuor  ex  caujfis  infinitas 
Jordes  &  maculas  contraxit :  primum  ex  [uperflitione  rudis  3  inficetae  multitudinis. 
g.  LXIX.  Deinde  ex  immani  poetarum  &  fabulatorum  licentia ,  quam  Plato  &  alii  viri 
fapientes  atque  graves  frequentijfime  detellati  funt.  g.  LXX.  Tum  ex  facerdotum  £?  ma¬ 
gi  flr  at  uum  dolis  &  fraudibus,  g.  LXXI.  Pojtremo  ex  macorum  daemonum fallaciis .  Hae 
quatuor  caujfae  effecerunt ,  «f  religio  veterum  populorum  [enfirn  turpiffima  &  omni  ex  farte 
nefaria  fieret.  Interim ,  qui  illi  dediti  erant,  eorum  alii  fub  fuper /titione ,  tamquam  one¬ 
re  gravijfimo.  gemebant,  alii  vero  ad  fummam  adverfus  Deum  impietatem  &  religionis 
omnis  contemtionem  vehementer  propendebant,  g  LXXII.  Non  ignarus  erat  Plato ,  aeta¬ 
tis  fuae  religionem  emendationis  &  medicinae  maxime  indigere ,  nihilo  tamen  minus ,  quo¬ 
niam  in  ea  erat  fent entia  ,  plerosque  ritus ,  qui  tum  recepti  erant ,  &?  caerimonias ,  quibus 
ID  ii  colebantur ,  oraculis ,  apparitionibus  Deorum,  [f  fomniis  introduftas  ejfe,  ideo  fapien- 
Hs  ejfe  negabat  legislatoris ,  eorum ,  quae  de  religione  conflituta  ejfent ,  aliquid  fuo  arbi¬ 
tratu  vel  mutare  vel  tollere.  Quod  dum  ftatuebat ,  id  una  tacite  indicabat ,  tum  demum 
licere  corruptae  religionis  fanationem  fufeipere,  fi  Deus  id  ipfe  jubeat ,  &  miraculis  injli- 
tutum  approbet  Omnibus  fere  antiquis  populis  perjuajitm  hoc  erat ,  non  ejfe ,  cur  aliquis 
in  religionum  veritatem  anxie  inquirat;  J afficere .  fi  quis  placide  ac  tranquille  Deum  ilpuc 
,  ex  lege  &  praeferipto  civitatis ,  in  qua  viveret ,  colat,  g.  LXXIII.  In  tanta  opi¬ 
nionum  perverfitate  praepotens  Deus ,  mifericordia  amore  erga  genus  humanum  duftus  9 
ipfe  confiituit  corruptam  &  depravatam  veteris  orbis  religionem  emendare  aliamque  in 
tjus  locum  religionem  fubftituere ,  a  ferret  ipfo  comparatam  &  faScam.  Ejus  voluntatis 
primum  in  populo  Ifraelitico  fpe  men  dedit:  quem  quidem  voce  ex  igne  emiffa  diferte  in 
primo  praecepto  monuit,  ne ,  praeter  /e,  ulla  inferiora  Numina,  quod  tum  populi  facie- 
bant  reliqui  ,  veneraretur  i  altero  vero  praecepto  morem  illum  gentium  fugere  jujjit  fum" 

mum 


ARGUMENTUM.  Cap.  IV. 

wum  Deum  in  Jlatuis ,  imaginibus ,  £?  fymbolis  colenti.  Praeterea  facrificiorum  ufum  cer * 
tis  legibus  circumfer  ipjit.  Denique  fure  aliquando  pollicitus  eft  femper ,  ut  AleJJias  veniret , 
qui  miraculorum  numero  fidem  fibi  facile  apud  omnes  conciliaturus  ejfct .  $.  LXXIV. 
fica  conftituto  tempore  promi (Jum  hunc  ad  homines  amandavit  Meffiam.  Is  autem  aeter¬ 
num  erat  Dei  verbum ,  hypoftatice  cum  pura  mente  humana  &  corpore  vero  conjunftum , 
&  idcirco  fcu  Deus  &  homo.  Hunc  vivum  ejfe  volebat ,  in  quo  divinitas  ap¬ 

pareret  &  coleretur  ,  templum  ,  fpcftabilemque  ejusdem  imaginem  ,  &  w/afi  fignum . 
Eumdcm,  poftquam  mortem  vice  hominum  fujtinwt ,  &  f*  morte  in  vitam  rediit ,  omni 
auttoritate  &  divina  potentia  inftruxit ,  &  ►  in  coelum  fu b latum ,  regem  &  dominum , 
deprecatorem  &  conciliatorem  inter  Deum  £?  homines  conjlituit.  §.  LXXV.  ///c  £**»'- 
Qpw&feu  Deus  fcf  W20  tantum  abcjl  ut  a  cultoribus  fuis  humanas  viStimas ,  quod  ma¬ 
ligni  oiim  daemones  inter  populos  fecerant ,  requifiverit ,  ut  potius  /emet  ipfum  in  f acri  fidum 
viftimam  pro  totius  mundi  peccatis  devoverit ,  Aac  ratione ,  praedixerat  Deus , 
omnia  facrificia ,  igne  conf  umebantur ,  cujuscumque  demum  ejfent  generis ,  fufiulerit. 
fi  LXXVI.  Trinitas,  quam  Chrftiani  profitentur ,  myfierium  licet  fit ,  humanae  tamen 
rationi  magis  eft  confentanea,  quam  Platonis  Trinitas.  Neque  in  hoc  abfurdi  ejl  aliquid, 
quod  purum  animum  £?  corpus  Meffiae  factum  ejfe  Jlatuimus  vivum  templum ,  aaf  Sche- 
203  chinah ,  imaginem  feu  fignum  divinitatis.  Religio,  quam  unus  hicce  Deus  £?  unus  con- 
*  cf/mter  Dfi  hominum,  aut  QiclvfyaTr®* ,  Homo -Deus  ,  mter  populos  proponi  £?  mi¬ 
raculis  corroborari  jujfit ,  omnia  rcapfe  inferiora  Numina  ,  Deos  medios  &  mediato¬ 
res  ,  daemones  &  herods  ,  una  cum  Jlatuis  eorum  6?  fimulacris  delevit  &  abrogavit . 
§.  LXXVII.  A7ow  iniquum  eft  aut  divina  maje/late  indignum  exiftimare  ,  Deum  quum 
novam  religionis  formam  in  orbem  introducere  vellet  ,  humani  generis  infirmitati  pro  be¬ 
nignitate  fua  &  clementia  nonnihil  indulfejfe ,  a  quo  duo  illa,  quibus  nihil  fieri  peftilentius 
potefl  mala,  cultum  nimirum  multorum  Deorum  &  idololatriam  aboleret,  hominesque  ad 
Deum  in  fpiritu  veritate  colendum  adduceret.  §.  LXXVIIT.  Daemones  &  angeli, 
heroes  fantti  diverfa  tantum  funt  earumdem  naturarum  nomina ,  quae ,  dum  honoribus 
afficiuntur  divinis ,  Dii  fiunt.  Qui  angelorum  ,  fanttorum ,  fcf  imaginum  cultum  inter  Chris¬ 
tiane*  imperant,  illi  videntur  alterum  ex  Dei  confiliis,  quaefibi,  quum  conderet  civitatem 
Chriftianam,  propofuit,  evertere ,  idque  in  paganismum  commutare ,  quod  ad  labefactan¬ 
dum  delendum  paganismum  a  Deo  comparatum  fuit.  §.  LXXIX.  Sacrae  Litterae 
aliam  quoque  rationem ,  oh  quam  Deus  religionem  Chriftianam  conftituerit,coimnenmant > 
illi  fuperiori  non  repugnantem .  Illa  haec  eft :  Deus  ,  quum  intelligeret ,  viam  fapientiae 

&  cognitionis  omnem  fere  vim  amifijfe  ad  convertendos  &  fanandos  pleros  que  homines ,  ideo 
religionem  Chriftianam  in  orbem  demifit ,  ut  fine  magna  fapientia  u  cognitione  per  viam 
fidei  ad  reSiam  doftrinam  vitae  f auctitat  em  mortales  ducerentur.  §.  LXXX.  Docent 
nos  divina  oracula,  ejfe  aliud  lumen  fanftius ,  majus,  &  admirabilius ,  quam  illud,  quod  cx 
meditatione  £?  ufu  rationis  nafeitur.  §.  LXXXI.  Quaecumque  in  hoc  orbe  magna  &  e 
mia  videntur,  aut  gloriae,  dignitatis,  &  nobilitatis  laude  fulgent ,  ea  omnia,  fi  ad  ftunf 
ffefu  Cbrfti,  quam  religio  Chriftiana  nos  intueri  jubet ,  referantur ,  fortiida ,  vilia,  C-  a&“ 
jefta  Jlatim  videntur .  $.  LXXXII.  In  religione  Chriftiana  nihil  eorum  de  eft  ,  Wftf  aA 

homines  a  vitae  pravitate  ad  retta  ftudia  &  fanttos  mores  revocandos  apta  funt  &  fidonea- 
§.  LXXXIII.  Duo  gravijftmi  hic  errores  animadvertendi  funt.  / liter  eorum  ,  W*  ihrijtm- 
nam  religionem  ita  /pectant ,  ac  fi  ea  unice  comparata  ejfet ,  ut  lex  naturae  veraque  cur 
illa  juftitia  convelleretur ,  aut  non  fecus  ac  ftcretum  veluti  cum  c  ac  odae  mone  p  altum  conji - 
derant.  Alter  eorum  ,  qui  religionem  hanc  ,  quam  Deus  eo  unice >  confilio  condidit ,  u 
machinae  infiar  ejfet ,  qua  homines  ad  vitam  divinam  &  Deo  dignam  impellerentur,  in  far 


§•  I"  ARGUMENTUM.  2  <5y 

teriam  contentionum ,  rixarum ,  opinionum ,  &  jurgiorum  unice  convertunt,  g.  LXXXIV.  £* 
confideratione  potentiae  Deo  adverfae  f eu  Satanicae ,  in  terrarum  verfatur  ma¬ 
jor  illis  lux  exoritur ,  qui  naturam  religionis  Chriftianae  cognofcere  defiderant.  Haec  po¬ 
tentia  non  tale  eft  malum ,  quale  fibi  Manichaei  comminif celantur ,  principium  per  fe  exji- 
flens,  fed  refpuUica  quaedam  geniorum ,  gai  a  Deo  defecerunt ;  in  quorum  civitatem  impro¬ 
borum  £?  /celeratorum  hominum  animi  etiam  aggregantur .  Quare  non  immerito  regnum 
tenebrarum  vocatur .  g.  LXXXV.  Hiftoria  geniorum ,  qui  a  Deo  def civerunt ,  breviter 
in /acris  Litteris  exponitur .  g.  LXXXVI.  Ethnici  quoque  cum  /acris  Litteris  confen - 
tiunt  9  ejfe  malignos  genios  /eu  caco  daemones ,  u///z  fuam  paflim  in  orbe  exercere. 

g.  LXXXVII.  Perpetuum  £?  aeternum  eft  inter  duo  regna  in  hoc  mundo  bellum ,  inter 
regnum  nimirum  lucis  £?  inter  regnum  tenebrarum.  Servator  vero  nofler ,  Jefus  Chris¬ 
tus,  feu  Mejftas  caput  /eu  dux  &  praefectus  eft  coeleftis  militiae ,  flve  copiarum ,  quae 
regnum  lucis  cuflodiunt.  g.  LXXXV1II.  ©soj  /eu  Deus  modo  extraordina¬ 

rio  &  miraculo/o  con/picicndum  /e/e  praebens  omnem  Satanae  potentiam  &  univer/um  tene¬ 
brarum  regnum  poftremo  funditus  evertet  atque  deftruet.  Geretur  magnum  hoc  fcp  ar¬ 
duum  negotium  duce  Jefu  Cbriflo ,  Servatore  noftro ,  qui  Dei  vices /uftinet ,  judex  fpec- 
t  abi  lis  defignatus  eft  vivorum  &  mortuorum,  g.  LXXXIX.  Nqwe  tamen  Servator  hicce 
nofter,  Jefus  Chriftus ,  faftiofe  fef e  fupremo  Numini  opponet ,  aaf  jtJ&i©-  ©£,  Deo  /«pe- 
nor  uo/e^ ,  /ed  ,  magno  illo  opere  perfeCto ,  omnique  fublata  potentia  ,  quae  Deo 

adver/abatur ,  ipfemet  Deo  Patri  fubjeftus  erit ,  ut  Deus  fit  omnia  in  omnibus,  g.  XC.  Po- 
flremo ,  luftratis  tribus  religionum  formis ,  Judaea,  Chriftiana ,  6?  ethnica,  ita  nobis  licet 
rationem  concludere ,  notionem  Dei,  quatenus  ea  unitatem  comprehendit ,  in  omnibus  reli¬ 
gionibus  confcrvatam  ejfe  puram  &  integram.  Nam  quod  ad  quartam  attinet  religionis 
formam,  Mahumedanam,  ejus  pr of effores  notum  e fl  vix  aliquid  acrius  tueri,  quam  hoc: 
unum  ejfe  Deum.  Expenditur  illa  Dei ,  quae  hanc  religionem  conftitui  pajfa  eft ,  provi¬ 
dentia,  fingularis  certe  primo  ad/pe Clu  &  mirabilis.  De  origine  vero,  progrejfu,  &  in¬ 
crementis  Mahumedanae  religionis  di/putatio  hic  omittitur,  alio  fortajfis  loco /u/cipienda. 

NB.  Qui  hoc  argumentum  legunt,  eos  recordari  oportet  coram,  quae  in  praefatione  Cudworthus 
«gnificavit,  feriptum  illud  efle,  antequam  caput  ipfum  ,  cui  praefixum  efl: ,  in  litteras  referretur ,  quum 
exiftimaret  adhuc  auftor,  fieri  pofle,  ut  omnia,  quae  hic  vides  propofita,  uno  capite  &  volumine 
commode  comprehenderentur  &  explicarentur.  Quod  quum  poftea,  crefeente  fub  calamo  materia  fieri 
nullo  modo  pofle  intclligeret,  propterea  contigit,  ut  ne  dimidiam  quidem  partem  eorum,  quae  propo- 
ucrat>  &  hoc  argumento  complexus  erat,  in  ipfo  capite  perfequutus  fit.  Eadem  de  caufla  evenit,  ut 
quaedam  argumenti  hujus  partes  non  fatis  rebus  ipfis  relpondeant,  ad  quas  referri  debent.  Haec  fa¬ 
cile  feret  &  emendabit  aequus  &  eruditus  lettor. 


|ia  igitur  fuperiori  capite  nobis  munita,  jam,  quod  Deus  fau-2C4. 
»  flum  efle  ac  falutare  jubeat ,  ipfam  confutationem  aggredi- 
;  mur  omnium  argumentorum  atque  rationum  fuperius  enarra- 
,  tarum ,  quibus  impii  adverfus  Deum  utuntur.  In  his  primum 
)  illud  locum  tenet,  quod  nullam  Dei  notionem  animis  informari 
J  P°Jfe  perhibent:  ex  quo  concludunt >  nullam  usquam  ejusmodi  natu - 
atn  fxflflere  ,  faltim  neminem,  qualis  illa  fit ,  mente  fi?  ingenio  comprehendere  &  (a) 
Welligere  poffe. 


No- 

nobfi?  fuif  obfen-atf ^  Legenda  ad  hujus  rei  enodationem  funt,  quae  fupra  ad  Cap.  2.  $•  5-  a 

L1  (6)  Prfj 


266 


Notio  Lci  vindicatur. 


Cap,  IV. 


Notionem  Dei  ullam  qui  informari  poffe  negant  animo ,  illi ,  fi  quid  omnino  di- 
'  mnt  hoc  dicunt  :  mentem  noftram  nihil  plane  cogitando  poffe  effingere  ,  cui 
vocabulum  Deus  refpondeat.  Nec,  qui  Deum  hodie  oppugnant,  id  ipfam  affir¬ 
mare  verentur.  Vocabulo  Deus  nullam  ajunt  omnino  poteltatem  fubjettam  e  Ile , 
neque  ,  fi  a  fono  vocis  inani  discefferis ,  ullam  in  animis  noltris^ effe  notionem ,  N 
quam  ad  illud  referre  nomen  liceat.  Cum  his  fi  quis  accurate  &  eircumfpefte 
decertaret  ac  difputaret,  nomenque  Deus  non  effe  verbum,  quod  poteftate  careat, 
rationibus  contenderet,  neque  homines  fugienti  fono  ubique  terrarum  fupphcare , 
aut  virtute  cafliim  vocabulum  omnis  boni  caput  &  originem  ducere,  ierio  libi  de- 
monftrandum  fumeret,  nil  equidem  dubito  quin  fapientibus  &  reftis  rerum  'exifti- 
matoribus  ftolidum  &  ridiculum  laborem  fufcepiffe  videretur.  Namque  lpfa  res 
evidentiffima  eft,  nec  ulla  difficultate  laborat.  Sic  vero  rebus  plamffimis  &  cer- 
tiffimis  natura  comparatum  efl ,  ut  omnium  difficillime  argumentis  probari  queant, 
•o  bbfSc,  inquit  (b)  P  rodus,  imlmS  rsw/uxar  iynlud,  a,cufu  Uut  res  omnes 

exiftimat  demonftrari  poffe ,  is  vero  ipfam  tollit  iemmftratmem.  Igitur  hoc  tantum 
monere  flatui  :  Quum  fmgulae  linguae  fui  habeant  propria  diverlaque  nomina, 
quibus  naturam  illam,  quam  nos  Deum  falutamus,  figmficant ,  omnes  autem  om¬ 
nium  sentium  homines  eamdem  in  animis  impreflam  gerant  notionem ,  tot  tamque 
variis  refpondentem  vocabulis,  illos  ftultmae  &  amentiae  merito  argui,  qui  fibi 
perfuadeant ,  tot  populorum  mentibus  ml ,  praeter  vanos  &  manes  fonos ,  obver- 
fari,  quum  vocabula  illa  pronuntiant.  Certe  aut  nefcio  quis  ammi  ftupor  &.  mfci- 
tia  aua  maior  finffi  &  fieri  nulla  poteft,  aut  vero  portentofa  quaedam  impudentia 
imoium  iftud  senus  unice  regat,  necefle  eft,  quod  nullam  informari  Dei  notionem 
in  animis  noflris  poffe  confidenter  affeverat,  vocabulumque  Deus  poteftate  callum 

&  vacuum  effe  difputat.  _  .  sm\  *  ,  ,  ~  »  v 

EpiOeti  hoc  quondam  praeceptum  fiuffe  accepimus :  (  )  M 

fm*)  tuimur  ,  i-n  *  S  tlUmoO©-  a&nttx*  .  <x*  trrr  «imyjvs  wAj?. 
Si  auis  res  eviicntiilimas  oppugnat,  adverfus  hunc  nulla  jacile  ratio  reperietur ,  qua  deduco.- 
tiJa  kntentia  fuit  Neque  vero  illud  accidit  vel  illius  virtute  aut  ingemi  facultate .vel  imbe¬ 
cillitate  ejus,  qui  docet,  fed  quum  quis  captus  vel  in  lapidem  converfus  fuerit.  Huic 
enuntiato  addit  philofophus,  duplicem  effe  animae  Woc,*™  vel  WW,  exjtmc- 
tionem  aut  convcrfioncm  in  lapidem:  alteram,  qua  facultas  mtelhgendi ,  qua  natura 


l *)  Arrian.  Lib.  I.  Cap.  5.  (pag.  95- .e J.  Cantabr.) 


(b)  P  roclus]  Comm.  :n  Timaeum  Platonis  pag. 
57 6.  ed.  Graecae  BaCil .  1534.  /* t  Plurcs  ejus¬ 
modi  fcntentiae  de  dilHcultate  res  planas  &  faciles 
demondrandi  apud  Arijlotelem ,  Ciceronem ,  &  alios 
veterum  fapientcs  leguntur.  Appofite  Arijioteles 
Topicorum  Lib.  I.  cap.  II#  pag.  2 66.  T-  I.  Opp. 

OuL  h  irirxoxuo  4$*  erunyyvq  i 

£0  AU*  iroffH  *  $  c**  ?*«  'dsnplat ,  t'u  }  xXtU, 

5  **?*  yvfje**?Mv-  Nec  de  iliis  difputare  decet , 
quorum  in  promtu  ejl  demonftratio ,  nec  de  his ,  quo¬ 
rum  nimis  eji  remota:  quoniam  illa  non  habent  dis¬ 
putationem,  haec  vero  majorem  habent,  quam  gym- 
■ijajlicae  conveniat . 


U)  n.r«]  Haec  quidem  verba  apud  Jrrtd' 
num  omnia  exftant  /.  c.  pag.  9 6.  at  non»  ut 
hic  ,  continuata  ibi  fcric  leguntur.  Foftrem» 
enim  verba:  i\ti'tu„$  *.  T.  a.  a  reliquis  mo¬ 
dico  intervallo  fq' uncta  funt ,  nec  r  nuot' 
fit,  per  particulam  ^  cum  antecedentibus  c° 
jungantur,  ac  fi  rationem  ejus,  nu0^  antca  T1 
ctum  effet,  continerent.  In  Academicos  ce  ermn 
aetatis  fuae  philofophos  haec  umverfa  ab  £p 

t.vtv ]  Hacc  EpiSeti  verba 
apud  Jrrimum  Li«- 1 -  <$■  5-  Pfg.< pfi.  <l'“f  ?  s. 


Notio  Lei  vindicatur. 


§.  i. 


pollet  animus ,  debilitetur  &  obtundatur;  alteram,  qua  morales  ejus  virtutes,  is- 
que pudor,  quem  natura  ipfa  humano  generi  attribuit,  exflinguatur  &  enecetur. 
Utriusque  vero  flatus  hujus  tantam  efle  ait  miferiam  &  calamitatem ,  tametfl  fe- 
ciis  plerisque  videatur  hominibus,  ut  vitae,  qua  corpora  vivunt,  exflinftione  ni¬ 
hilo  prope  melior  fit.  Quamobrem  cum  illis  etiam  difputandum  efle  negat  omni¬ 
no,  quibus  tam  mifera  iors  obtigerit.  Nam:  n oiw,  inquit  ,  eu>  tu  7W(}  ij  m>'iv  r^tjfov 
•vr&ffxyu ,  iv’  '  tit  xeipev  &  $  nxp*  *  Uii-  205 

TfArf  fi  ™  ai^ucv  ou> tS  £  ovt pi^iKsv.  Nam  quem  ei  ignem ,  quod  ferrum  admovebo ,  ut 
mortuum  feje  ejfe  fentiat  ?  Sin ,  quum  animadvertat  ,  diffimulat ,  mortuo  etiam  ejl  dete¬ 
rior .  Refcttus  enim  efi  ejus  pudor  &  reformidatio.  Praeter  haec ,  idem  fcriptum  re¬ 
liquit  philofophus,  temporibus  fuis,  quibus  haec  mentis  fcabies  veritates  apertifli- 
mas  debellandi ,  non  tam  ex  tarditate  quadam  ingenii,  quam  impudentia,  proficis¬ 
cebatur;  plebem  tamen  Angularis  lapiendae  maximaeque  eruditionis  in  loco  eam 
habuifle.  * Av  $£  w©-  ni  *lhr,[Mv  &rcviK(w6>j ,  TiTB  67i  yju  t uvxLuv  Kctfouiv.  Sin  alicu- 
jus  reformidatio  &  pudor  emortuus  fit ,  id  vero  etiam  facultatem  &  vim  ingenii  ap¬ 
pellamus. 

Olim  academicos  hicce  morbus  mifere  vexabat:  hodie  illos  invafit  univerfe,  qui 
religionibus  inimici  funt.  Quorum  quidem  animi  ita  pamm  funt  excoecati ,  tan¬ 
toque  veluti  callo  obdu6li,  ut  res  ipfa  luce  clariores  Secernere  nequeant,  partim 
omni  fic  pudore  atque  verecundia  exuti,  ut,  tametfi,  verum  quid  flt,  fentiant, 
obflinate  tamen  &  praefra&e  evidentiflimis  obflrepant  veritatibus  qualis  haec 
quidem  efl ,  de  qua  nunc  agimus;  Efle  notionem  quamdam  in  hominum  animis,! 
quae  verbo  Deus  refpondeat ,  neque  hanc  vocem  merum  efle  Tonum  fignificationis  \ 
expertem.  Nobis  vero  portentofam  hanc  infamam  &  infulfitatem,  quae  mentes' 
obfedit  cohords  impiae  ,  tanto  copiofius  caftigare  vifum  fuit  .  hoc  in  loco , 
quanto  ejus  plura  in  confequentibus  fpecimina  &  documenta  nobis  fefe  offerent. 
Quid  verbi  caufla  amentius ,  quam  quod  eos  affirmare  audiemus ,  motum  corporum 
exteriorem  &  cogitationem  genere  non  differre,  fed  ejusdem  naturae  efle?  Neque 
ullum  mihi  dubium  efl,  id,  quod  rerum  rudes  &  imperiti  in  hoc  faepe  genere 
magnopere  admirantur ,  .fcientiamque  putant  efle  &  fubtilitatem  non  mediocrem 
aut  vulgarem,  nihil  efle  faepenumero,  quam  aut  incredibilem^  impudentiam ,  aut 
miferabilern  fluporem  &  infeitiam.  (d)  'a Wt lw  luvetuiv  p*  oW*  *  ei  pxy.2QG 

Ksq  t*  t  xuoxISuy ,  xxQ’  w  7iKv  iz  1 7n?$o¥  iv  [xio-u  ^  muci  tey*<n.  Hanc  ego  vim 

in - 


quae  hoc  in  loco  de  Dei  notione  differuntur,  ea 
conferenda  funt ,  quae  infra  Cap.  5.  (J.  2.  /.  de 
eadem  re  difputantur.  Illic  enim ,  quae  hic  ob- 
fcuriora  videntur,  clarius  &  diftin&ius  exponun¬ 
tur.  Internn  tota  haec  de  notione  fcu  idea  Dei 
uifputatio  propter  vocabulorum ,  in  primis  nomi¬ 
nis  idea ,  ambiguitatem  vehementer  efl  ambigua  & 
lubrica.  Quare,  ut  mihi  quidem  videtur,  fi  cum  ho¬ 
mine  dimicandum  fit,  qui  primum  nos  Dei  notionem 
in  animo  informare  pofie  negat,  &  deinde  ex  co  ftu- 
det  efficere,  nullum  Deum  efle;  is  ante  omnia  co¬ 
gendus  efl,  ut  apertis  &  perfpicuis  vocabulis  animi 
fui  declaret  fententiam.  Quod  ubi  fecerit,  opinio¬ 
ne  citius  fuperabitur.  Triplex  fenfus  fciti  hujus, 
nifi  fallor,  elfe  poteft:  Nulla  efl  in  animjs  noflris 


Dei  notio  conjignata.  Primus :  Non  efl  nobis  inna¬ 
ta  aut  natura  inflta  Dei  fpecies.  Huic  multi  favent 
opinioni,  id  quod  neminem  fugit,  quos  fine  fum- 
ma  injuria  numquam  impietatis  erga  Deum  accufa- 
veris.  Atheus  vero  fi  iflam  amplexetur  fenten¬ 
tiam  ,  &  ex  eo  nullum  effe  Deum  fibi  dcmonftran- 
dum  fumferit ,  dignus  erit ,  quem  fani  omnes  irrideant. 
Licebit,  fi  ita  fas  erit  difputare,  fic  quoque  rationem 
concludere :  Nullus  efl  fol ,  nulla  luna ,  nulla  fidera. 
Nec  enim ,  quum  nafeimur ,  fpecies  &  formas  coeles¬ 
tium  corporum  in  animis  impreffas  nobifeum  afferi¬ 
mus.  Alter  fenfus  hic  erit  ':  Nemo  perfettam  &  omni 
exparte  abfolutam  Deinotionem  animo  valet  effingere* 
Id  quidem  nemo  ditfitctur  fapiens,  &  innumerabi¬ 
lis  exftat  tam  philofophorum,  quam  theologorum, 
Lia  m* 


Motio  Dei  vindicatur.  "  Cap.  \V; 

intremi  feu  facultatem  dicam  ?  Mb/w*  faciam  ;  ni f\  forte  cinaedorum  ita  etiam  dicenda  fit 
impudentia,  qua,  quidquid  in  animum  venerit ,  palam  dicunt  &  faciunt. 

• 

S.  II.  Quidquid  vero  verbis  improbi  fupremi  Numinis  hoftes  difputent,  res  ip- 
fa  tamen  loquitur ,  eorum  quoque  animis  notionem  quamdam  obverfari ,  quae  vo¬ 
cabulo  Deus  refpondeat.  Negant  homines,  exfiftefe  Deum:  quae  vox  fi  nihil 
fignificaret,  &  fonus  eflec  tantum,  id  unumfibi  vellent,  non  exhibere  nihil.  Sed 
&  ipfam  illam  Dei  notionem,  quam  illi  habent,  qui  Deum  efle  contendunt ,  elTe 
mentibus  eorum  infixam,  manifeftum  eft.  Nullam  enim  rem  aliam  elTe  negant, 
nili  eam  quam  Dei  aflertores  exfiftere  affirmant.  Ut  in  omnibus  de  veritate 
controverfiis  ,  in  quibus,  quod  alter  negat,  id  affirmat  alter,  rei  illius de  qua 
inftituta  eft  dimicatio,  eadem  in  utriusque  difputatoris  animo  verfan  debet  fpe- 
cies  atque  notio ,  nifi  cum  umbris  collufctari nihilque  magno  conatu  velint  age¬ 
re-  Ita  etiam  in  hoc,  quod  amicis  Dei  cum  ejus  hoftibus  eft,  certamine  res  aliter 
fefe  habere  nequit.  Neque  fieri  poflbe  omnino  ,  ut  hae  duae  pugnam  inter  fe 
committerent  familiae,  nifi  voci  Deu:  parem  utraeque  vim  &  potellatem  adjun¬ 
gerent  Athei  definerent  efle  Athei  ,  fi  non  eam  ipfam  naturam ,  pro  qua  Dei 
cultores  propugnant,  verum  aliam  &  diverfam,  tollere  de  medio  conarentur. 


K  III  Ouae  quum  ita  fefe  habeant,  nihil  fore  magis  opportunum  &  utilius 
arbitror,’  qudm  fi  continuo  notionem  iftam  Dei,  quam  in  animo  utraque  pars  ha¬ 
bet,  explanem,  aut  qualis  illa  res  fit,  declarem,  quam  qui  negant  efle,  Athei, 
qui  affirmant,  Dei  vindices  &  defenfores  appellari  iolent.  Id  vero  ne  praepolle- 
re  fiat  hoc  mihi  rationis  fcitum  univerfae  difputatiom  praemittendum  elie  ac  tun- 
|  damemi  loco  ponendum,  video:  Quemadmodum  omnes  omnino  profitentur,  non 
exftitifle  ab  aeterno  res  univerfas  ita ,  ut  nunc  funt,  verum  aliquas  earum  certo 
!  tempore  genitas,  fartas,  &  produrtas :  efle :  Ica  fieri  quoque  nullo  modo  poteft,  ut 
res  omnes  faftae  fint  &  conditae,  fed  oportet  omnino  naturam  efle  quamdam  ,  a 
nanine^  procreatam ,  &  ex  omni  aeternitate  per  fe  exflflentem.  Etenim  nihil  ii 
ante  res  fuiflet  conditas,  nulla  quoque  res  generari  pounflet  &  proferri.  Huic 
'  perfpicuitas,  ut  ne  ipfl  quidem  religionum  lrrifo- 

res 


lUlAAWU  ^  ~  “ - -  1  1  e 

'  dogmati  tanta  inefl  evidentia  &  perfpicuitas , 


numerus,  qui  publice  tcftati  funt,  nullius  tantam 
elie  ingenii  aciem ,  ut  Deum  animo  perfecte  com¬ 
prehendere  ac  comple&i  valeat.  Veruin  Dei  con- 
temtori  nihil  plane  proderit  haec  fententia:  qui  fi 
Deum  efle  negaret  ideo,  quoniam  a  nemine  mor¬ 
talium  ex  toto  cognofci  pofiet,  pueriliter  &  ridicu¬ 
le  faceret.  Quis  enim  ignorat,  multa  certo  exfifte¬ 
re  ,  quorum  naturam  tamen  ex  parte  tantum  intelli- 
gimus?  Aeternum  efle  aliquid,  nemo  rationis  par¬ 
ticeps  negaverit.  At  quid  aeternitate  gravius  eft 
&  magis  arduum  intelledu?  Ideone  vero  efle  ali¬ 
quid  aeternum  inficiabimur,  quoniam  aeternitatis 
notionem  anguftus  animus  noder  haud  capit?  Re¬ 
flat  igitur  tertius  fenfus,  qUem  f0iUm  dodiflimus 
Cudworthus  fpedare ,  &  religionum  irriforibus  tri¬ 
buere  videtur:  Nulla  omnino  Dei  notio  in  animis 
informari  potejl ,  vocabulumque  Deus  nullam  proprie 
fbtejlatem  habet,  £?  inanis  Jonus  eji,  cujur  vim  ne- 


mo  inteUigir.  Dubito  certe,  an  quis  umquam  ita 
fen ferit  fui  compos ,  nec  de  mentis  &  rationis  flatu 
morbo  quodam  de j edus.  Hobbefius  certe,  etfi  mul¬ 
ta  dixit,"  quae  magnam  levitatem  &  infeitiam  figni' 
Scant,  ab  hoc  tamen  furoris  genere,  id  quod  fupr® 
oflendimus,  alienus  fuit.  Sed  ut  incredibilis  eft 
hominum  libidinum  &  peccatorum  ftudio  inquina¬ 
torum  amentia;  ita  non  ego  omnino  negem»  fl-due 
aliquem  tam  vefanum ,  ut  hujusmodi  quid  diceret. 
Quem  ego  quidem  Deo  &  Medicis  potius  commen¬ 
dandum  efle  arbitror,  quam  rationibus  &  argumen¬ 
tis  coercendum.  Quid  enim  homini  facias ,  cuju 
tanta  eft  perverfitas,  ut,  quum  »pfe  non  P° 
Deum  oppugnare ,  nifi  notionem  ejus  aliquam 
formet  animo,  efle  tamen  Dei  notionem  aliq 

in  cujusquam  hominis  mente ,  neget.  Sed  ac 

te  tamen  &  ingeniofe  hanc  amenaam  reprefllt  tua 
•worthus.  ^  jri- 


§.  3*  4;  Notio  Lei  vindicatur  &  explicatur .  169 

res  ejus  aliquid  veritati  derogare  audeant.  Nemo  eft  eorum ,  quin  certifllmum  &  mi- 
tiime  dubium  putet,  efle  dffntjjov  aliquid,  naturam  aliquam  nec  f a  fiam  nec  procreatam , 
aqua,  tamquam  caufla ,  ceterae  res  omnes  profe&ae  fint,  quae  initium  habuerunt 
aliquando.  Fatentur  omnes,  efle  f  &  aC&vmfulev  aliquid ,  rem  ex  feipfa,  fi 
iic  loqui  fas  eft ,  natam  &  per  fe  exfiftentem ,  quae ,  uti  eft  &  a  nulla 

alia  generata  ,  ita  etiam  «wAefl/#*  &  a<pQxgl&  fit ,  five  nullo  modo  vel  corrumpi 
vel  exftingui  queat.  Quod  dum  concedunt,  non  pofliint  etiam,  quin  eam  rem 
necefiario  exfiftere  largiantur.  Quodfi  enim  cafu  &  fortuito  ex  infinito  tempore 
exfticifiet,  fieri  poftet  quoque,  ut  eodem  modo  aliquando  efle  defineret.  Igitur  id  ' 
unum  inter  Dei  hoftes  &  amicos  vocatur  in  controverfiam  :  Qualenam  illud  fit  in¬ 
genitum  ,  corruptionis  expers ,  cx  fe  ipfo  natum ,  per  fe  cxfijiens  ,  ,  dvutefycv ,  xvn- 

<pv\q  &  uvQvmsajov ,  quod  fons,  initium,  atque  caufla  rebus  omnibus,  quae  deinceps 
prodierunt ,  exftitit. 

J.  IV.  Hac  vero  de  re  duae  in  primis  inter  philofophos  verfantur  opiniones , 
quarum  altera  tollit  prorfus  &  interimit  alteram.  Sunt  enim  primo, ?qui  naturam 
iftam,  quam  quaerimus  ,  per  fe  exfiftentem ,  nec  fattarn ,  net  interituram  aliquando, 
primumque  rerum  omnium  principium  materiam  efle  cenfent  fenfus  expertem ,  id 
eft,  materiam  aut  omnino  brutam,  rudem,  &  mortuam,  aut  ab  omni  faltim  ani¬ 
mali  vita  fenfuque  inteftino  reli6tam.  Contra  alii  ,  quoniam  hanc  materiam 
omnium ,  quae  exfiftunt  in  hac  univerfitate  ,  rerum  viliflimam  efle  vident  &  in¬ 
fimam ,  id  primo  exploratum  efle  oportere,  judicant,  rerum  omnium  cauffam  at¬ 
que  caput  ceteris  perfe&ione  ac  praeftantia  longe  antecedere.  Sic  (e)  Arifiote - 
les  Pherecydem,  ejusque  fe&atores  praecepifle  feriptum  reliquit:  Tj 
aej&v  7 -ititem  Primum  generans  optimum  effe  conjUtuunt.  Deinde  longe  illud  efle  intelii- 
gunt  perfe6lius,  quod  vita  ,  mente,  atque  fenfu  praeditum  eft,  quam  id,  quod  ni¬ 
hil  horum  habet :  quod  quidem  Balbus  (/)  apud  Ciceronem ,  hac  ipfa  de  re  difpu- 
tans,  his  verbis  enuntiat:  Ncc  dubium ,  quin ,  quod  animans  fit ,  habeat  que  mentem  & 
rationem  &  fenfum  ,  id  fit  melius  ,  quam  id,  quod  his  careat.  Quibus  politis  ,  effi¬ 
ciunt  ,  naturam  illam,  quae  fola  nullum  fui  au&orem  agnofeit ,  ceterisque  rebus 
ompibus  initium  &  originem  dedit,  non  efle  materiam  vita  atque  fenfu  vacuam, 

fed 

(O  Arijloteles ]  Locus  eft  Metaphyf.  Lib.  XII.  mum  effe  cenfuerunt.  Vides,  has  voces:  Pherecy- 
CaP-  4-  pag.  44 6.  T.  IV.  Opp.  fed  ambiguus  eft.  des  &  alii  quidam ,  ita  effepofitas,  ut  dubium  fit. 
Itaque  totum  deferibam.  Arijloteles  Pythagoraeo-  utrum  ad  antecedentia ,  an  vero  ad  confequent» 
rum  dc  primis  initiis  fententiam  refutat,  eamque  referendae  fint:  Aut  utrum  hoc  dicere  voluerit  ./Ori¬ 
cum  veterum  theologorum  five  poStarum  de  eadem  Jloteles ,  Pherecydem  omnia  fabulofe  lcripfifle;  an 
rc  opinionibus  comparat.  Poetas  vero  hos  dividit  vero  hoc ,  eum  rerum  principium  pro  optimo  ha- 
m  eos,  qui  fabulis  omnia,  quae  tradidere,  refer-  buifle.  Quae  de  Pherecyde  nobis  rcftant,  perpauca 
ferint,  &  in  mixtos,  ut  loquitur,  feu  m  eos,  qui  utrumque  defendendi  poteftatem  faciunt.  Certe,  quae 
fabulas  veris  quibusdam  praeceptis  temperaverint.  Clemens  Alexandr.  Stromat.  Lib.  VI.  p.  74!.  ex 
sjc  enim  interpretor  Arijlotelem:  id  quod  oratio-  ejus  carminibus  affert,  tam  funt  obfcura  &  a  coni¬ 
ci5  pofeit  contextus,  &  res  ipfa  flagitare  videtur,  muni  fenfu  remota,  aut,  ut  Arijlotelis  verbo  utar , 
Interpres  vehementer  obfcurat  Stagiritam ,  fatis  per  ita  ,  ut  Hejiodus ,  Orpheus,  &  reliqui,  qui  de 

jam  caliginofum.  De  pofteriori  genere  fic  loqui-  Diis  fcripfere,  poetae  prae  hoc  dilucidi  &  apertifli- 
tu*-  E*u  ii  y»  ccCrait , '  xj  ri  ^  [A,vh*Z<;  mi  videantur.  Non  tetigerunt  hunc  Arijlotelis  lo- 

irtZtjx  f  eitv  (Ttfei  xmc, .  yiMw*»  cum  ,  qui  ex  inftituto  de  Pherecyde  commentati 

£pis.„  r dieta-t'  JUi  quidem  poetarum ,  qui  ex  funt,  do&iffuni  viri. 
utroque  mijli  funt ,  nec  omnia  fabulofe  dicunt,  ut  (f)  Apud  Ciceronem ]  De  natura  Deor.  Lib.lt, 
jrnerecydes  £?  alii  quidam ,  primum  generans  opti-  Cap.  17.  p.  2978.  7'.  IX.  Opp. 

LI3  K&JM- 


2w0  Notio  Dei  explicatur.  Cap.  IV. 

fed  mentem  fumma  fapientia  &  intelligentia  valentem.  Huic  qui  fe  adjungunt 
fententiae,  resque  omnes  a  natura  five  mente  perle&iflime  fapiente  ac  intelligen- 
te,  atque  ex  omni  aeternitate  fine  ulla  caulla  exfiftente,  ortas  atque  generatas  efle 
exiftimant,  illi  vere  atque  proprie  Dei  vocantur  amici,  aflertores,  &  vindices. 
Quibus  autem  contrarium  ejus,  quod  diximus,  placet,  fic  ut  naturam  negent  efle 
fapientiflimam ,  quae  nuili  ortum  flium  debeat,  &  ab  infinito  tempore  fuerit ,  re¬ 
rum  vero  omnium  parentem  unam  faciant  materiam,  vita  lenfuque  deftitutam,  hi 
demum  funt,  iri  quos  vere  atque  proprie  Atheorum  cadit  vocabulum.  Generarim, 
igitur,  fi  quis  quaerat,  quomodo  definiatur  Deus,  aut  quaenam  ejus  notio  fit,  ita 
refpondendum  efle  arbitror:  Deus  ejl  natura  five  mens  pcrfccdfiimae  particeps  /den¬ 
tiae  &  fapiendae,  quae  per  fe  ab  aeterno  exfiiiit ,  ceterisque  rebus  omnibus  vitam  &  or¬ 
tum  dedit. 


§.  V.  Hic  autem  non  omittenda  eft  nonnullorum  ex  eo  genere,  in  quod  pro-’ 
prie  ac  vere  Atheorum  cadere  appellationem  monuimus  ,  verfutia  ,  qui  ,  tametfii 
Deum  n  ege  ni,  voce  tamen  Deus  iaepenumero  abutuntur,  eaque  materiam  nil  fen- 
tientem  defignant.  Cujus  quidem  confilii  duplicem  fine  dubio  cauflam  habent. 
Nam  &  invidiofiflimum  &  ignominiofum  Athei  nomen  ita  declinare  fefe  pofle  fpe- 
rant ,  &  hoc  modo  natura  illa,  ex  qua  reliqua  omnia  manarunt,'  quaeque  nec  ini¬ 
tium  habitura  efl,  nihil  fieri  pofle  divinius,  fignificare  volunt.  His  igitur  ver- 
bum  Deus  nihil  fignificat,  nifi  id,  quod  el^lcv ,  cx  nullo  genitum,  Ck  ex  Je  ipjo  exfi- 
Jltns ,  rerumque  omnium  "zfcx*  eft ‘five  principium.  Sic  Anaximandrum ,  id  quod  (g) 
lupra  jam  oblervavimus ,  infinitam  materiam  omnique  vita  prorfus  vacuam  ^ 


(g)  Supra ]  Lege  Cap.  3-. 5; 
a  me  obfervata  funt.  De  Plinio  vid.  idem  p.  3. 
$.  33.  Sed  quae  dc  Deo  aut  rerum  omnium  initus 

tradidit  Plinius ,  tantum  habent  oblcuritatis  &  am¬ 
biguitatis  ,  ut  facile  appareat ,  quid  fibi  lentiendum 
effet,  vix  apud  fe  conflitucre  potuille  hominem, 
tametfi  talem  Deum  venerari  nollet,  qualem  nos 
ipfa  ratio  venerari  jubet. 

(/*)  Ariftoteles ]  Fallit  doftiffunum  virum  me¬ 
moria.  Nec  enim  Ariftoteles  haec  verba  de  ns 
lifurpat  philofophis,  qui  elementa  quatuor  pro  Diis 
habebant,  fed  de  Empedocle  notilfimisque  ejus  re¬ 
rum  principiis,  am:citia  &  difeordia.  Exhibebo  ip¬ 
fa  ejus  verba  ex  Libro  de  generat.  &  corruptione^ 
Cap.  6.  p.  734.  ST.  I.  Opp.  Tu  rot%ux  * 

70  X  <puix  ,  TU  (Puri  TTftOTtp*  &  ©i»  * 

©EOi'  ae'  KAl'  TAT TA.  Difeordia  haudquaquam 
fecernit  elementa  ijla ,  quae  Deo  priora  funt,  fed 
concordia.  Dii  autem  &  haec  quoque  funt.  Lucu¬ 
lentius  poftsirijlotelem  &  Clemens  &  Simplicius  Empe¬ 
doclem  cum  quatuor  elementa ,  tum  amicitiam  difeor- 
diamque  pro  Diis  habuifle,  affirmarunt:  Qui  tamen 
injuriam  mihi  omnes  fecifle  videntur  homini,  nec 
ejus  fententiam  rei  te  intellcxiffe.  Ipfe  cum  pur¬ 
gabit  Ariftoteles  Metaphyf.  Lib.  m.  C.  4.  p.  295. 
y.  IV.  Opp.  Clemens  Alex.  Exhortatione  ad  gentes 
Cap.  5.  P •  55-  5<5.  »;« 

ip7rt<r'ur ,  reti  Ttrl a*rt  roi%uoif  t*t»k 


NsTV.©-  <i>» */<*»  xetTUfiPutti^j  ( ©for<  • )  Empedocles 
Agrigentinus  in  multitudinem  incidit,  nec  elementa 
tantum  quatuor,  fed  &  contentionem  amicitiamque 
Diis  aggregavit.  At  de  rerum  principiis  pro  Diis 
habitis  alium  offendi  apud  Ariftotelem  locum  multo 
clariorem ,  quem  deferibere  non  gravabor.  De  an¬ 
tiquis  poetis  loquitur  philofophus :  ©eot's  fi  roih- 

TU,  TUt,  x}  C*  T  &tur  ,  T*  y.urtf- 

f/%U  tS  »i XTap^  id  T5  B-1ZTU  yi>*^ 

Quum  enim  principia  Deos  facerent,  &  ex  Diis 
fuiffe  dicerent,  quae  non  guftarunt  nettar  £?  ambro- 
fiam ,  mortalia  dicunt  fuiffe.  Metaphyf.  Lib.  III- 
Cap.  4.  p.  295.  T.  IV.  Opp.  Ceterum  multos 
olim  inter  populos  verae  religionis  nefeios  fuiffe, 
qui  ignem,  terram,  aquam  Deorum  ritu  venera¬ 
rentur,  notius  eft,  quam  ut  teftimoniorum  indi¬ 
geat.  Lege  Voffium  de  origine  £?  progreffu  idolo - 
latr.  Lib.f  II.  P .  II.  Cap.  1.  f.  p.  21 6- f 
(/)  T«r»?]  Verum  hicce  locus  non  is  eft , ,  ut, 
fi  vel  ipfi  patres  Grammaticorum  confcripti  judices 
fcdcrent ,  Ariftoteles  cx  eo  male  adhibiti  vocabuli 
Deus  poftulari  queat.  Affert  is  verfum  hunc  Pal" 


nP«ris-6,  fi  tf».*  QtS’  **iTvr  • 

Tum’  Hefiodi  do  amore  &  chat  vetfus  fubjiot.  Se- 
quuncur  raullo  poft  verba,  quae  hic  lcgu«^; 


§•  Athei  £5?  materiae  patroni  vocabulo  Dei  abutuntur .  57  r 

five  Deum  appellafle  accepimus.  Plinius  corporeum  hunc  mundum ,  cui  nihil ,  nift 
genitricem  naturam ,  eamque  mentis  expertem,  attribuit ,  Numen  vocat.  ( b )  Ari - 
Jtoteles  philofophorum  quorumdam  meminit ,  qui  non  alia  de  caufla  inanimata  ele¬ 
menta,  quae  rerum  omnium  ducebant  efle  initia,  Deos  nominarunt,  ©eoi  j  $  'mor*.  208 
Nam  hi  Dii funt.  Quid  ?  quod  ipfe  /Jriftoteles  hac  non  penitus  carere  culpa,  fed 
vocem  Deus  parum  proprie  &  apte  adhibuifle  videtur.  Sic  enim  alicubi  de  amore 
(kchaoy  quibus  initiis  hanc  univerfitatem  aliqui  natam  efle  quondam  difputarunt , 
verba  facit,  ut?  quin  duo  haec  Deos  efle  edixerit,  fi  quidem  ex  Grammaticorum 
legibus  oratio  ejus  metienda  fit ,  dubitari  nullo  modo  queat,  (i)  (*)  TkV*?  pb  U 
7TU S-  %o>j  2^cf.vetfxeq ,  ©&«  5  fq  r  //ox  autem  quomodo  ordinare 

oporteat ,  flH/J  fcilicet  eorum  prunus  fit ,  tazf  deinceps  judicare.  Qui  locus  Arifloielis 
huic  (&)  Epicharmi  praecepto  videtur  efle  confentaneus :  *a^«  irpS- 

w  s<%  ©eav.  .  Dicitur  vero  Chaos  primum  ejfie  omnium  Deorum:  Nili  forte  fic  illud 
interpretari  velimus :  Chaos  fertur ,  antequam  Dii  exfifterent ,  fa£lum  ejfie.  Ceterum 
do&iflimus  etiam  Origencs  Libris  adverfus  Celfum ,  quum  follicite  cavendum  efle 
monet ,  ne  vocabulis  rerum  impropria  &  aliena  poteftas  tribuatur ,  eos  reprehen¬ 
dit,  qui  peregrinam  iftam  notionem  vocabulo  Deus  fubjiciunt.  (f)  'o  tp hiw  ptyx- 
^o^ufipov ,  v-etv  QMyltu  THTuy  ‘n&tvQittv  itAviPolq  ,  ,  clf^x  otf^oiq  t<Px^fxc^uv  ovcuatgi 

7r^fyuoi<n ,  ptnwn  ouoiomx.^  tp?;  tc  ©£0f  tivoy.ee  kaQxKu^uq  <ptte<riv  ivn  thlw  a^v^ov.  Igi¬ 
tur,  qui  vel  minima  harum  rerum  cognitione  praeditus  eji,  is  diligenter  &  retigiofe  pro¬ 
videbit ,  ne  parum  propria  rebus  imponat  nomina ,  ne  forte  in  eorum  incidat  perverjitatem , 
qui  nomen  Dei  materiae  tribuunt  inanimatae  &  fenfu  dejlitutae  (/)  Haec  vero  minus 
propria  nec  legitima  vocis  Deus  fignificatio  fi  valeat ,  idque  tantum  ea  indicetur , 

quod 

(*)  Metaphyf.  L.  I.  C.  4.  (p.  267.  T.  IV.  Opp.) 

(t)  Lib- 1.  adv.  Celfum  p.  19.  (ed.  Cantabr.  dpenceri.) 

Rxiftimat  vero  Cuchvorthtis,  in  illis  nomen  de  rerum  principiis  exftat,  quos  Diogenes  Laer- 

Jion  pofTe  referri,  nifi  ad  vocem  &t*<r  in  verfu  Par-  tius  exhibet  in  vita  Platonis  Lib -  III-  Segni.  jo. 
menidis ,  ac  fi  hod  dixiflet  Stagirita:  Quisnam  prior  p.  171. 

Ut  horum  Deorum,  id  poftea  dicam.  Sed  id  ne-  (/)  Haec  vero']  In  hac  de  vocabulo  Deus  dis¬ 
cede  non  cfife,  quilibet  inteiligit.  Mens  Arijlote-  putatione  tria  mifcere  mihi  videtur  vir  doftiflimus, 
iis  hacc  eft:  Quisnam  horum,  amoris  aut  chao,  quae,  tametli  cognata  &  finitima  fins,  certa  tamen 
Pnor  fit ,  ex  fenfu  nimirum  poetarum  veterum ,  ratione  diftant.  (1.)  Nomen  Deus  quidem  adhibere , 
inferius  explicabo.  Ipfe  vero  non  fignificat,  utrum  at  eo  materiam  aut  totam  rerum  naturam  defignare, 

Dii  fint,nec  ne.  Quamquam  quid  multis?  Si  id  ferip-  ne  nimis  apertum  fit,  quod  in  Deum  meditantur, 
fi  flet,  quod  vult  vir  doctus,  Arijloteles ,  amorem  flagitium.  (II.)  Vocabulo  Deus  latius  uti,  coque 
tamen  &  chaos  non  ex  lup  fenfu,  fed  cx  alieno,  res  lignificare,  in  quas  illud  proprie  fumtum  haud 
Deos  vocafTet.  Sed  alium  ego  dabo  ilkiflriorem  cadit.  (IIL)  Res,  in  quibus  nihil  divini  eft,  ho- 
'Ariflotebs  locum,  quo  perfpicue  voce  Dii  abuti-  mines  demortuos,  elementa,  animalia  pro  Diis  ha- 
tur,  ex  Metaphyf  cor  XIV.  Cap.  8.  p.  483.  bere  ac  revereri.  Quod  horum  poftremum  eft,  id 

Dixerat,  ab  antiquis  fidera  pro  Diis  dfc  habita:  omnium  illorum  crimen  fuit  olim  ,  &  eft  hodie, 
Nonnullis  vero  interjeftis,  univerfc  &  hanc  fen-  qui,  conditoris  obliti,  res  ab  ipfo  conditas  cultu  & 
tcutiam  &  eorum  opinionem  ,  qui  divinitatem  pri-  honore  affecerunt.  De  his  vero  minime  hoc  in  lo 
mis  quondam  rerum  initiis  tribuerint,  probat,  &  co  quaeritur,  ubi  de  illis  unice  fermo  eft,  qui  col¬ 
luam  facit  quodammodo,  'ci,  tf  T<4  «iri  lide  ac  confulto  Dei  abutuntur  vocabulo.  Alterum 

u,o,6t  ra  -rftfTo».  «ti  ©eot'x  7ct(  pemti  inultis  exprobrari  poteft  antiquis  feriptoribus.  Plu- 

btimq  U*  iio:--Pxt  Quonfm  Ji  res  certe  funt  Graecor  um  &  Latinorum,  qui  voca- 

9?is  idfeparatim  confideret,  quod  primas  Jubeant  i  as  bula,  ©*'«<,  ,  frumen,  Deus ,  ad  res  traxerunt 

~jeos  e.ue  dixerunt,  divine  id  profefto  diCtum  puta-  a  vero  Deo  multum  remotas,  idque  Deum  &  di- 
***•  vinum  dixerunt  ,  quod  eximium,  praertans ,  & 

(i’)  Epicharmi  praecepto  j  Jioc  inter  verius  ejus  magnum  ducebant-  Exempla  hujus  moris  fio. 


Dei  materiae  patroni .  Cap.  IV. 

quod  initio  caret,  per  fe  exfiftit ,  ceterasque  res  procreavit,  cujuscumque  demum 
illud  generis  &  naturae  fit,  nihil  erit  caullae,  cur  efle  affirmemus  homines  Deum 
negantes.  Incredibile  enim  eft ,  tantam  efle  in  aliquo  vecordiam  &  amentiam  , 
ut  inficietur,  aliquid  ab  aeterno  per  fe  exftitifle,  quod  ex  nulla  re  alia  profe&um 
fit,  ceteras  autem  res  omnes  produxerit  &  generaverit.  Vera. autem  propriaque 
vocabuli  Deus  poteftas ,  ex  qua,  quinam  Athei  fint,  quinam  Dei  vindices,  confti- 
209 tui  debet,  illa  eft,  quam  paullo  ante  attulimus:  Deus  eft  perfe&ijjtma  mens ,  aut 
natura  fentiens  &  intelligens  ,  quae  ex  omni  aeternitate  per  fe  exftitit ,  ut  que  ceterae  res 
omnes  orirentur ,  effecit.  Hac  una  Athei  Deique  profeffiores  nota  discernuntur.  Illi 
vere  Deum  profitentur  ,  qui  rerum  omnium  principium  generatim  naturam  efle 
putant  intelligentem  &  fapientem,  five  mentem  perfeaiflimam.  Materiae  vero, 
five  eam  prorfus  brutam  &  mortuam  efle  cenfeant ,  five  vita  tantum  animali  &  in- 
telligen te  privent ,  qui  totius  univerficatis  conftru&ionem  unice  adferibunt,  hi  uni 
funt3,  quibus  jure  fumrao  Atheorum  convenit  denominatio. 

VI.  Video  vero ,  ne  quis  mutilam  efle  hanc  putet  atque  mancam  verae  Del 
notionis  explanationem  ,  attingendam  mihi  hic  efle  nonnullorum  ex  philofophis 
fententiam,  qui  medium  veluti  locum  inter  duas,  quas  memoravi ,  familias  tenere 
videntur.  Eos  intelligo,  qui  nec  ad  folam  materiam,  nec  ad  Deum  unice  re¬ 
rum 


Clericus  collegit  in  Arte  Critica  P-  II.  Se 8.  I. 
C.  3.  $.  4.  p.  14 <5.  Sunt  &  hodie,  qui  id  faciunt 
Horum  ego  morem  haud  probaverim  ,  nec  Origeni 
&  aliis  repugnem ,  qui  temere  hoc  &  imprudenter 
Heri  cenfent,  nec  tamen  malo  omnes  id  animo  aut 
perverfo  confilio  fecifle ,  quisquam  nobis  perfuale- 
rit.  Itaque  primum  tantum  hic  locum  habet :  quod 
nullius,  nifi  Anaximandri ,  exemplo  declaravit  Cud- 
worthus.  Reliqua  enim  exempla,  id  quod  ex  his, 
quae  diximus  >  patet ,  alieni  funt  generis.  Addere 
poterat  ex  veteri  memoria  Epicurum  ,  .  quem  tot 
graves  auftores  Deos  verbis  rcliquiiTe  ad  amoven¬ 
dam  invidiam,  reapfe  vero  fuflulille,  conquerun¬ 
tur.  Ex  recentiori  memoria  Bcnedi&us  de  Sptno- 
za  huc  pertinet ,  qui,  quum  omnem  divinam  ever¬ 
tat  funditus  naturam  &  rationem,  vocabulo  tamen 
Deus  diligenter  in  Ethica  fua  utitur ,  ne  nimis  de¬ 
formis  difciplina  ejus  videatur.  Omiferat  homo 
in  tota  Ethica ,  quam  Belgice  primum  exaravit,  vo¬ 
cabulum  Deus ,  nec  nifi  nomen  naturae  adhibuerat. 
Verum  Ludov.  Meyerus ,  cui  Latine  vertendum 
tradiderat  librum ,  admonuit  ipfuin ,  fore ,  ut  gra- 
villimum  fibi  conflaret  odium,  &  magiflratus  in  fe, 
ut  hominem  Beo  inimicum,  annaret,  fi  ita  liber 
ederetur.  Quare  paffus  cfl: ,  ut  interpres  in  locum 
vocabuli  natura  nomen  Deus  fufiiceret.  Ilaec  ex 
fide  digno  viro  fefe  accepiffe,  Jo.  Clericus  memo¬ 
rat  Biblioth.  ancienne  moderne  Tom.  XXXI.  P.  I. 

P'  I3S‘  ,  ,  . 

O)  Ciceronem}  Academcar.  Quaejlion.  Lib.  I. 
C.  6.  P •  2231-  T.  VIII.  upp.  Verum  his  verbis 
non  Stoicorum  exponit  fententiam  Cicero,  fed  Fla- 


tonis  &feclatorum  ejus  veterum,  five  Academicorum 
illorum,  qui  primi  nominantur.  De  Stoicorum  ve¬ 
ro  fententiis  de  Deo  &  materia  accurate,  praeter 
JuJlum  Lipfium  Pkyjiologiae  Stoicae  p.  71.  /.  ex- 
pofuit  b.  Jac.  Thomajius  de  Stoica  mundi  exujlione 
p.  14.  &  paflim. 

(»)  Prodiderunt  ]  Quum  plerosque  videam, 
quando  veterum  de  mundo  &  materiae  aeternita¬ 
te  fententias  commemorant,  minus  accurate  diflerc- 
re,  resque  diflinctas  milcere  ac  confundere,  ne 
quis  errori  pateat  aditus,  breviter  declarabo,  ut, 
mea  quidem  fententia,  hac  opiniones  defcribendafl 
fint.  Principio,  quoniam  omnes  antiqui,  fapiente* 
ex  nihilo  nihil  fleri  pofle  decreverunt,  id  certum 
opinor  efle,  omnes  materiam  exiftimafle  aeternam 
efle.  Scio  ,  viros  longe  do&iflimos ,  Huetium* 
Eugubinum,  Pf annorum,  &  alios,  quorum  meri¬ 
tis  ceteroquin  aflurgo,  in  ea  efle  fententia,  fuifT® 
veterum  aliquos,  qui  naturam  rerum  ex  nihilo  as- 
feveraverint  efle  conditam ,  &  materiae  idcirco  ac- 
temitatem  negaverint.  Verum  alio  oftendain  loco , 
quae  ad  hanc  rem  probandam  afferuntur,  pronun* 
tiata  hoc  tantum  fignificare,  Deum  formam  &  ordir 
nem  in  confufam  &  rudem  induxifle  materiam.  Ac' 
ternam  autem  quam  omnes  credebant ,  llt  qUL' 
dem  perfuadeo,  materiam  alii  feparatim  extra  Deum 
exftitifle  ex  infinito  tempore  ftatuebant,  alii  ex  ow 
ni  aeternitate  cum  ipfo  Deo  conjun&am  fui  fle  d 
cebant.  De  fuperioribus  hic  agit  proprie  Cuafty* 
thus  i  quibus  Anaxagoram,  Archelaum,  Atticu > 
6c  plures  alios,  deinde  Pythagoran  etiam  &  P 
nem ,  ex  aliorum  fententia,  aggregat.  Et  An#* 


?•  6-  Dei  &P  materiae  patroni 

Tum  omnium  origines  referunt,  fed  utrumque  copulant,  duoque  laudant  univerfi- 
tatis rerum  principia,  five  naturas  per  fe  ab  aeterno  exfiftentes,  quarum  alteri  ni¬ 
hil  fit  in  alteram  juris  &  poteftatis,  Deum  nimirum  &  materiam.  Ad  hos  Stoici 
pertinent.  Quamquam  hi,  tamet fi  duo  rerum  efle  docebant  principia  ,  alterum 
efficiens ,  alterum ,  quod  efficeretur ,  tamen ,  quoniam  ,  praeter  corpora  ,  nihil 
efle  praecipiebant,  in  mirificas. fcfe  captiones  inducebant,  quibus  aliter  fefe  non 
poterant  expedire,  quam  bina  ifta  principia  fic  commifcendo  ut  reapfe  non  nili 
una  fierent  eademque  natura..  Juvat  (w)  Ciceronem  audire,  hoc  dogma  eorum 
exponentem.  Naturam ,  inquit,  dividebant  in  res  duas ,  ut  ahera  effit  efficiens ,  alte¬ 
ra  autem  quafi  huic  fe  praebens ,  ex  qua  efficeretur  aliquid.  In  co ,  quod  efficeret ,  vim 
effie  cenfebant ;  m  eo.,  quod  efficeretur,  materiam  quamdam:  in  utroque  tamen  utrumque. 
Neque  enim  materiam  ipfam  cohaerere  potuiffie ,  fi  nulla  vi  contineretur ,  neque  vim  fine 
aliqua  materia.  Nihil  ejl  enim ,  quod  non  alicubi  effie  cogatur.  At  fuerunt  tamen  alii 
praeter  Stoicos ,  philofophi ,  qui  fimplices  &  corpore  liberas  mentes  profeffi ,  duo 
diverfa  diftindtaque  prorfus  rerum  principia  ab  aeterno  fimul  exftitifle  aflevera- 
runt,  Deum  omni  concretione  corporea  vacantem  liberumque,  &  materiam"  Sic 
Anaxagoras  fenfit ,  fic  Archelaus ,  fic  Atticus ,  fic  plures  alii.  Sed  &  ipfum  Pyiha- 
goram  in  hac  fuifle  fententia,  Numenius  auftor  eft.  Platonem  idem  fenfifle,  Plu- 
tarchus  &  Laertius  memoriae  («)  prodiderunt. 

.  («)  4ri- 


gpram  quidem  ita  docuiile,  cx  hoc  Operis  ejus  ini¬ 
tio  apparet,  quod  Laertius  fervavit  Lib.ll.  Segm.  6. 

,  82.  n  xt\u  fcpi»//.*]*  ,  UTCt  .ii  tA 0Al.  CLUToC 

tttirymrt.  Omnia  fimul  erant,  (id  eft,  Chaos 
erat)  deinde  accejfit  mens ,  eaque  digejfit  &  ornbvit. 
Archelaum  vero  quisnam  veterum  dixerit  idem  cen¬ 
fuiffe,  nefeio,  fi  a  Simplicia  difcedas,  qui  Comm. 
i*i  Lib.  I.  Phyftc.  Arijlotclis  p.  7.  ed.  Graec.  Al- 
dinae  de  rerum  principiis  idem ,  quod  Anaxagoram , 
Archelaum  exiftimaflc  refert.  At  quae  Diogenes 
&  alii  de  fcitis  ejus  memoriae  prodiderunt,  talia 
mihi  videntur  efle,  ut  difficulter  cum  hac  compo¬ 
ni  queant  opinione:  nec  ii  funt  juniores  Platonici, 
In  quibus  Simplicius  eft,  ut  omnia  ftatim  proban¬ 
da  fint,  quae  de  veterum  fapientum  praeceptis  re¬ 
ferunt.  Concordiam  enim  quoniam  femper  medi¬ 
tantur  omnium  philofophorum ,  ideo  non  raro  opi¬ 
niones  eorum  pervertunt.  Atticus,  qui  hic  nomi¬ 
natur,  haud  dubie  eft  Platonicus  ille,  ex  cujus  ad- 
verfus  Arijlotelem  difputationibus  infignes  locos  Eu- 
febius  excerpfit  Praeparat,  euan g.  Lib.  XV.  C.  4. 
J.  p.  794*  Lege  in  primis  Eufebii  Cap.  6.  p.  801. 
quo  Attici  de  ortu  mundi  difputatio  continetur. 
Adde,  qua f  Aeneas  Gazacus  in  Theophrafto  p.  58. 
de  hujus  Attici  fententiis  de  mundo  memorat,  a 
Lafp.  Barthio  in  Notis  p.  137.  declarata.  De  Py¬ 
thagora  multi  telles  funt:  quamquam  alii,  praeter 
materiam  aeternam,  bina  cum  rerum  omnium  prin¬ 
cipia,  bonum  alterum,  alterum  malum,  effinxifle 
■animo  volunt.  Vide ,  quae  Jo.  Chrijl.  IVolfius  in 
ManicJiaeifmo  ante  Manichaeos  collegit  SeSt.  II. 
I*  29-  p.  116.  Platonis  lenientia  in  disputationem 


vocari  poteft.  Illos  quidem  non  moror,  qui,  quod 
Petr.  Dan.  Huctius  fecit,  praeter  alios ,  in  Quae- 
Jlionibus  Alnetanis  p.  138-  Platonem  affirmalfe  cen- 
fent,  mundum  ex  nihilo  efle  a  Deo  conditum.  Nec 
ego  Hieroclis  verba,  quibus  in  primis  nititur,  id 
arbitror  fignificare,  quod  ipfe  &  alii  viri  dofti  pu¬ 
tant  :  qua  de  re  alias.  Sed  id  quaeri  poteft;  utrum  Pla¬ 
to  materiam  per  fe  ex  infinito  tempore  feparatim  a 
Deo  exftitifle ,  Deumque  certo  tempore  libere  ad  eam 
fingendam  &  conformandam  accefliffe,  cenfueriti 
an  vero  cx  omni  aeternitate  materiam  vinculo  quo¬ 
dam  cum  Deo  fociatani  fuifle,  &  cx  eo  emanaffe. 
judicaverit.  Utraque  fententia  magnis  utitur  auc¬ 
toribus.  Illa  non  P  lutare  hi  modo ,  cujus  diftum 
paullo  poft  affertur,  &  Laertii  Lib.  III.  Segm.  71. 
aufboritate  fulcitur,  led  etiam  multis  aliis  tam  ve¬ 
terum  ,  quam  recentiorum ,  effatis.  Vjd.  Ven. 
IVolfius  l.  c.  5.  32-  P-  124.  Hanc  Proclus,  Sim¬ 
plicius,  &  tota  cohors  eorum,  qui  recentiores  no¬ 
minantur  Platonici,  probant,  Platonem  contenden¬ 
tes  cenfuiffe,  mundum,  non  fecus  ac  radios  e  fo- 
le,  ex  omni  aeternitate  e  Deo  emanaffe,  Dcoque 
idcirco  non  tempore,  fcd  natura,  pofteriorem  effe. 
Lege  de  hac  fententia  Zichar.iam  Mitylenaeum  Dia¬ 
logo  de  opificio  mundi  p.  207.  ed.  Barthii.  Equi¬ 
dem  veri  multo  effe  fimiliorem  concedo  illorum 
opinionem,  qui  Platonem  cenfuiffe  volunt,  Deum 
certo  tempore  materiam  a  fe  fejuiiftam  omaffe  & 
formaffe.  Sed  m  eam  tamen  fere  lententiam  pro¬ 
pendeo,  omnes  illos,  qui  Deum  &  materiam  pro 
aeternis  habuere  principiis  rerum,  focietate®  &  co* 
pulain  nefeio  quam  utriufque  principii  hujus  in  ani* 
M  m 


Kon  jrijloteles , 


Cap.  IV. 


,,,  eamdera  fovifle  opinionem ,  ^rfuafum  elTe  plemque  omnibus, 

C10rniel  <rf  sed  falluntur,  qui  ex  eo  hoc  conftare  arbitrantur,  id  quod  nonnullis 
olacerfvidetur,  quod  aeternum  efle  mundum  hunc  philofophus  crediderit.  Non 
2UaHtCT  de  mundo  Plotinus,  Porpbyrius ,  Jambtichus,  Proclus&  M»  praecepe- 
K  quos  omhes  tamen  f.mul  docuiffe ,  certum  eft  ,  folum  Deum  cajMi  atque 
cauffatti  rerum  efle  omnium,  ex  quo  ipfa  etiam  prodierit  &  , 

Sed  nec  illos  audiendos  elTe  arbitror,  qm  contrarium  ftatmlTe/^^.  cx  hoc 
eius  didio  in  Libris  Metapbyficorum  probari  poffe  ducunt:  0»f  «*«  j  «mw  mcmt- 
TvT^rs  Deus  videtur  urum  omnium  fc  cauffa  6?  iniuum  quoddam  earum. 
jVil  enim  obftat  quo  minus  verba  haec  de  folis  rerum  formis  accipiantur. 

^Cert  us  eft  ,  Phwchum  (?)  in  doarinae  hujus  profefforibus  connumerandum 
elTe  cuod  qu  dem,  ut  alia  ejus  praetermittam  effata  ex  judico  ejus  de Platoy 
PhciZL  fatis  liquet,  ita»  !•  ,  nx,’™,.  M*  *  **»  «TT «f.JW 
JX  »«  *S«»  ■  'O  ut»  jS  ««Sus®*  ¥  T  I?J  “Z*"  ^e 

ST  X  f.  X0J4.'he,  aSi»  ari  »  V‘W»  >  «  afefcnr* 

'  '  _L£  J  '  «Jf  Jutura»  oJ  £  5  W 

r?'.’  V*  7°*  ™  ?T  TV  “  •  JV  £  «»J&t«»7©-.  Prurit  qjrtar 

W  Zf/laTn^M  refeutam /equi ,  a^X?  &  dicere  &  canere,  mundumaDeo 
cj/efaSuin.  Nam  &  mundas  omnium  operum  ejl  pulcherrimum ,  &  Deus  omnium  caus-^ 


ibo  babuifle.  Nec,  nili  aegre,m  v«™  fatear  ^  - - - - ...  ... 

mihi  perfiiadeo ,  qui  Deum  ex  mente  i  ^  ^  ^  vid>  Hinckrtmannus ,  vir  longe 

herrime  acccffiffc  volunt  ad  n»«jt  ‘  ?  doflillimus ,  in  Deteftione  fundamenti  Boehmiant 

fecretam  exornandam  &digcrenc^  ^  fortaffis  Pubi  p.  'g4.  &  de  Indis  Bernierius  Voyages  aux  terres 

te  refte  praecipere.,  Sed  haec  aliasj  ^  *er_  paux  \rand  Mogel  T.  II.  p.  164.  de  Judaeis  Jac- 
locus  fuerit  magis  opportunus.  Nu  &  ufanL  Bafnage  Hijloire  des  Juifs  Tum.  IV.  p.  13«.  /• 
go,  qui  materiam  cum  ipfo  Dt0  deberc  vj.  Nec  aliter,  id  quod  vel  ex  Irenaeo  patet,  fenferunt 

Hi  mihi  in  binas  iterum  claffes  min-  materiam  pierique  eorum,  qui  primis  rerum  Chrirtianaruitt 

dentur.  Sunt  e^im ,  qui  ex  omm  Sic  temporibus  civitatem  facram  turbarunt, 

ex  Deo  fluxiffe ,  ficut  de  fole  lum  >  natum  r  P  \  Jrijlotelem  ]  Quae  de  Ariftotele  hic  dicun- 

ovnncs  illi,  quod  paulio  ante  »  q  cPenfueruni.  tur,  ea  lucem  ex  illis  accipient,  quae  paullo  ante 

Servatorem  Platoni  nomen  >  l  uidavi  de  ejus  fententia  differuimus.  Non  cum  illis  com- 

Vtde  ,  praeter  Zachariam ,  .«P*®  ,  H{  ’  poni  prorfus  poteft  Ariftoteles,  qui  bina  rerum  fe- 

Proclum  in  Timaeum  Platonis  p.  IJ6.  J.  Hisnum  £  p  ue  ftatuunt  principia ,  Deum  materiam* 
Jrijloteles  connumerari  debeat,  n^c  Ar&ilfime  enim  utrumque  hoc  initium  conjunxit 

cft.  Platonici  quidem  fuum  omnino  efle  volunt  toMBae  emm  uff  neceflitate  Deum  co- 

Jrijlotelem:  nec  diffitendum  eft,  admodum  affinem  8  ’cun?Hlote  hac  corporea  putavit.  Quare, 
&  cognatam  efle  opinionem  ejus  huius  genens  prae-  na  recentiores  Platonici  facili  negotiO- 

ceptis.  Mundum  enim  ex  omni  fuifle  aeyo,  &  cum  eum  fententiam  de  aeterna  mundi  ex  Deo 

Deo  quidem  fcu  p^o  ^rc  «nmto  indjflMobl  „ahcrc  poterant..  Quamquam  hoc  f' 


opinioni  tot  inter  veteres  &  recentiores,  ipfbs  etiam 
Tudaeos  &  Chriftianos,  favent,  ut  incredibile  dic- 

j  r.  VlimrVaUttnnmtf  .  vir  long® 


v'  ,  - .  ;  .  i-.  „n..  (enliones  vcLcium  lauiwjLuui  Luiicuui,  — 

fub  adfpeftum  non  cadunt, ^  vaide :  impedita icft ,  «  ^  otcurrere  poffent  melius,  dum  Platonem  idem 

jion  fetis  liquet ,  num  crediderit,  fluere  de  D  .  ctiam  docuiffe  pugnavit,  modum  omnino  eX' 

teriam  perpetuo,  an  Vero  aliam  animo  hujus  rei  « 

notionem  informaverit,  an  potius,  quum  libi  dicere  •  feriunt,  qui,  W 

videretur  aliquid  »  neapfe  nihil  dixerit.  Nec  1  ve  a  ,  ^Ptelem  exiftimaffev- 

ne  accedo  viris  doftis,  qm  Platonicorum  «  Arijvo  viw  piui  rondidiffe  omnia.  Oli*» 

ulis  conjungunt  opiniones,  nec  prorfus  repugno,  lunt ,  Deum i  ex  mh  obdncr(,  ftuduiti  quen» 
Alteram  clafcm  illi  conftituunr,  qui  femper  qm-  Oeorgtus  TrapeaMw  „  c,iunm<et°- 

fntra  Deum  reconditam  fuifle  materiam  arbi-  o 7-  Recentius ,  F*' 

‘  at  certo  tamen  &  tempore  ab  eo  rem  P,  a,m  s  JL  ^Ssssssx oderato  ^ri/Jetefc 

^fi»  &forBstameffe,J«to.  Cui  qqidcm  tei  ato  quosdam,  b™  te 


§•  &  fed  Flutar chus  £5?  Mattriarn ,  * 

farum  pracflantijjima.  Subjlantiam  autem  &  materiam  ,  ex  qua  fattus  cfi  muitfus ,  »03 
natam,  fed  femper  fubjfftam  opifici ,  dif ponendam  f e  &  ordinandam  ,  />/% 

tudinem ,  quantum  fieri  pote/i,  effingendam  Jef e  praebuiffc.  Non  enim  ex  nihilo  ex  [Iit  it 
mundus ,  fed  ex  eo ,  quod  non  pulcre ,  «0»  nec  perfefte  fefe  haberet ,  quomodo  fiunt 
domus ,  ve  [lis ,  ftatua. 

Exploratam  eft  quoque,  (r)  Hermogenem  aliosque  eorum,  qui  primis  tempori¬ 
bus  coetus  conturbarunt  CAri/fo  confecratos ,  materiam  non  efle  fa&am ,  ae¬ 
ternam  ,  afleverafle.  Cujus  dogmatis  caufla  Materiarii  vulgo  vocati  funt.  ilis 
autem  idcirco  error  hic  probatus  fuit,  non  fecus  ac  antea  Stoicis,  quod  ope  ejus 
quaeflionem  de  origine  mali  cenfuerunt  explicari ,  Deumque  omnis  culpae  abfolvi 
pofle.  (j)  Ipfam  eorum  hanc  in  rem  argumentationem  Tertullianus  coifllgr^-sii 
vit:  (*)  Deus  omnia  confiruxit  aut  de  femet  ipfo ,  aut  de  nihilo ,  aut  de  materia.  Ex 
fi emet  ipfo  condere  non  potuit  omnia.  Nam ,  quum  ipfe  fattus  non  fit ,  conditor  re  vera 
nihil  effit ,  fi  ex  fefecififit  aliquid.  Neque  ex  nihilo  efficere  potuit  omnia.  Nam ,  quum 
natura  bonus  fit  &  optimus ,  nihil  non  fecififet  optimum  ,  nec  ullus  idcirco  locus  malo  cui • 
dam  in  orbe  fuififet.  At  funt  mala  in  hoc  mundo:  neque  mala  haec  ex  Dei  voluntate  pro¬ 
cedere  potuerunt.  Igitur  intelligi  oportet  ex  vitio  rei  alicujus.  illa  effis  profefta.  Itaque 
tx  materia  fine  dubio  nata  funt ,  ex  qua  omnia  cernuntur  fa&a  efifie.  Poftremo  ( t )  re- 
centiores  quasdam  inter  Chriftianos  fe&as  adhuc  pro  materiae  pugnare  aeternitate , 

ne- 

(*)  Adv.  Herrnog.  p.  282.  Reg.  (  Cap.  2.  p.  138.  cd.  Venct.) 


Te  flagrantes ,  fo.  Zeifoldus  in  primis ,  Prof.  Je-  verum  fua.  Sed  dum  Tuis  verbis  vir  doftus  Her- 
nenfis.  Libro  de  Arijtotelis  cum  feriptura  f.  con-  mogenis  exponit  argumenta  ,  fuppedrtat  illi  quae- 
fenfu  Difp.  II.  Art.  1.  g.  1.  p.  68.  multis  difpu-  dam,  quae  Tertullianus  nusquam  Hermogeni  ad- 
tat,  dari ,  ut  verbis  ejus  utar,  juxta  Arifiotelem  ve-  feribit,  &  omittit  alia,  quae  ipfi  tribuit  Id  facile 
rum  mundi  principium  &  creationem  cum  novitate  ex  ipfis  Tertulliani  vocibus  intelleftu  erit,  quibus 
offendi.  Confer,  quae  idem  antea  dixerat  Difp.  II.  Hermogenis  argumentationem  explicat  Cap.  2.  p.  138. 
Art.  T.  SeSt.  1.  g.  10./.  p.  60.  Et  hicipie  Zei-  Praejiruit ,  Dominum  aut  de  femet  ipfo  feciffe  cunc- 

foldus  l.  c.  J.  13.  p.  61.  ut  probet  novam  &  in-  ta,  aut  de  nihilo ,  aut  de  aliquo. - -  Negat,  il- 

auditam  hancce  fententiam ,  locum  illum  in  primis  lum  ex  femet  ipfo  facere  potuijfc »  inia  partes  ip- 
teftatur  &  urget,  ex  quo  Cudworthus  negat  hoc  ftus  fuiffent ,  quaecumque  ex  femet  ipfo  feciffet 
oftendi  pofle.  Exllat  is  Lilro  I.  Metaphyf  Cap.  2.  Dominiis.  Porro  in  partes  non  devenire ,  ut  in- 
P-  263.  T.  IV.  Opp.  Quriinobrem  fufpicor  fere,  divifibilem  &  indemutabilem,  eumdem  femper, 
hunc  Zeifoldum  maxime  fpectafle  Cudworthum,  qua  Dominus.  (Hanc  rationem  Cudworthus  prae- 
quum  haec  litteris  confignaret.  Eumdem ,  omiflo  licet  termittit,  &  longe  aliam  in  ejus  locum  fubftituit, 
nomine ,  caftigaflc  videtur  fac.  Thomafius  de  exus-  quam  nefeit  Tertullianus.  )  Ex  nihilo  non  potuiffe 
tione  munii  Stoica  Di[f.  IV.  p.  58.  f.  Aperte  ve-  eum  facere  Jic  contendit ,  bonum  &  optimum  defi- 
ro  hac  de  caufla  perrtringitur  a  fo.  Franc.  Buddeo  niens  Dominum,  qui  bona  a' que  optima  tam  velit  fa- 
de  conciliatione  philofophorum  cum  feriptura  S.  in  cere ,  quam  Jit:  immo  nihil  non  bonum  atque  opti- 
Obfervat.  Halenfibus  T.  III,  Obf.  XIII.  g.  7.  mum  velle  eum  &  facere.  Igitur  omnia  ab  et 
P-  243*  bona  &  optima  oportuiffe  fieri  fecundum  conditionem 

(?)• Elutarchm']  De  procreat,  animae  ex  Ti-  ipjius.  Inveniri  autem  mala  ab  eo  fatta ,  utique 
maeo  T.  II.  Opp.  p.  1014.  non  ex  arbitrio,  nec  ex  voluntate :  quia,  fi  ex  arbi - 

(r)  Hermogenem ]  Non  Hermogenes  tantum,  trio  voluntate ,  nihil  incongruens  &  indignum  fi- 
ted  plerique  omnes,  qui  primis  rerum  Chriftiana-  hi  faceret.  Quod  ergo  non  arbitrio  fuo  fecerit,  in- 
ruin  temporibus  dogmata  diflbminarunt  facris  Lit-  telligi  oportere  ex  vitio  alicujus  rei  faftum :  exma- 
taris  contraria,  Deo  aeternam  adjunxerunt  mate-  teria  effe  fine  dubio. 

fiam,  His  Materiariorum  nomen  Tertullianus  pri-  (f)  Recenti  ores  quasdam]  Socinianos  in  primis 
Inus  impofuit  Libro  contra  Hermogen.  Cap.  15.  p.  intelligit,  quorum  praecipuos  negare,  notum  eft, 
2 42.  Opp.  quod  alii  poftea  retinuerunt.  Deum  ex  nihilo  terrarum  orbem  conftruxiire.  ScJ 

eorum  argumentationem]  Verba  non  nec  inter  reliquas  Chriilianormn  familias  defunt, 
•I iertulltmi  aut  Hermogenis  hic  affert  Qudwmhus,  quibus  idem  placet.  Jix  civibus  Cudworthi ,  ut  de 

Min  2  ^ 


Cap.  IV', 


’  Materiarii  non  fuerunt  Athei. 

•  m  temere  fugit  eruditorum.  Verum  hi  fimul,  quod  olim  fecifle  Stoicos 
diximus ,  nihil  efle  in  hac  univerfitate ,  fi  a  corporibus  difcefferis,  reliqui,  con. 

jendunt. 

K  VII.  De  his  omnibus,  cujuscumque  demum  fint  generis,  qui  duo  rerum 
principia  per  fe  ab  aeterno  exftitifle  Deum  &  materiam  ftatuunt,  ii  quis  noftram 
requirat  fententiam,  equidem  fic  generarim  pronuntiari  debere  arbitror  ,  nec  omnir 
no  eos  in  eorum  efle  numerum  referendos,  qm  talem  Deum  efle,  qualem  credere 
fas  eft,  credunt,  nec  in  eorum  prorfus,  qui  Deum  negant,  coetum  aggregandos. 

Efl:  in  animis  eorum  certa  quaedam  fupremi  Numinis  lmpreffa  notio,  quae  ab 
ea  non  videtur  diferepare  ,  quam  (o)  apud  /Irijhttlem  his  vocibus  expreflim  le¬ 
gimus:  z  <*»  «$•»,  animal  acernum ,  &  fimul  optimum,  quamve  (v)  Epicu¬ 
rus  etiam  hoc  modo  propofuit:  Zae.  ftMf.nrj-.ir/s-  ytr  «cpSs^jiM .  ammal 

mnem  habens  beatitatem ,  adjunfta incorruptibilitate. 

Hanc  autem  qui  adhibent  definitionem,  eos  profiteri,  mamfeflaim  eft,  praeter 
materiam  fenfus  omnis  expertem ,  naturam  efle  quamdam,  quae  ex  infinito  tenv 
pore  fine  ulla  cauffii  exftiterit ,  eamque  non  modo  animatam  &  viventem  led 
etiam  intelligentia  &  ratione  valentem.  Quod  dum  profitentur,  prorfus  fefe  ab 
illis  feiungunt,  qui  Deum  efle  negant:  quippe  quos  materiam,  aut  omni  omnino 
vita  vacuam  ,  aut  intelligentia  faltim  &  cognofcendi  facultate  carentem  ,  unicum 

rerum  omnium  principium  eonftituere,  exploratum  eft.  Id  faepms  qui  em  a  i 

adverfum  eft,  inter  cos,  qui  Deum  omnioo  adfpernantur ,  nonnullos  efle  tamen, 
qui  materiam  ,  ad  quam  rerum  omnium  origines  referunt,  vita  quadam  live  natu¬ 
ra  genitrice  induere  non  vereantur.  Dudum  eft,  quod  Seneca  duplex  hoc  impie¬ 
tatis  genus  his  verbis  indicavit:  (f)  Univtrfum  ,  m  quo  nos  quoque  fumus,  expers 
elTecMUi  eu t  ferri  temeritate  quadam,  aut  natura  nrfaente,  quid faciat.  Verum 
nemo  malefanae  hujus  cohortis  id  a  fe  potuit  impetrare,  ut  naturam  illam,  a  qua 
tamauam  capite  res  ceterae  omnes  manarunt ,  confihi  participem  faceret,  aut  to- 
tanAanc  univerfitatem  a  natura  quadam  fentiente,  cogitante,  ac  ratmemante  ad- 
miniftrari  diceret.  Quotquot  e  contrario  Deura  efle  negant ,  id  quod  antea  cie 
SSSm  eft,  cunfta  animalia,  vitamque  omnem,  cqnfllium  &  cognitionem 
&  nafei  &  interire,  id  eft,  ex  nihilo  produci,  &  ad  nihilum  poftremo  redigi, 
praecipiunt.  Quae  quum  ita  fint,  fic  rationem  concludimus:  non ^effe  compos 
nendos  cum  divinitatis  hoftibus ,  qui  principium  illud  ,  a  quo 
non  folum  animatum ,  fed  &  certa  nocitu  &  intelligentia  praeditum  effe  cenfenr. 
»i3-Re6i:e  Balbus,  quem  (y)  Ocero  loquentem  inducit ,  illum  efll  Deum  credere,  affi  . 
mat ,  qui  ab  animantibus  principiis  mundum  ejjk  gentraium  aoceat ,  atque  eumdem^ 


(f)  Nat.  Quaeflr.  Praef.  L.  I.  (T.  II.  Opp.  p- 

alii?  taceam ,  Thom.  Burnetus  non  ita  pridem  hanc 
opinionem  profeflus  eft.  Vid.  ejus  Archaeologiae 
philof.  Lib-  U*  CaP-  V-  P-  S2o. 

(v)  Apud  ATifiotllem'\  Mctaphyf.  Lib.  XIV. 
Cap.  8.  p.  479.  T.  IV.  Opp. 

(x)  Epicurus]  Non  Epicuri  verba  hic  expres- 
lit ,  fed  fententiam;  Epicuri  reroa  de  Deo  apud  DA- 


eenem  Laertium  Libro  X.  Sigm.  123.  P- 6 55- 
funt:  n pirer  uri*  r  0»»»  cf»»»  v'  «****tf' 

„„i{~.  Primum  quidem  Deum  effe  ™ml  .,»»»' 

tale  &  beatum  puta.  .  A 

(ie)  Cicero  I  De  natura  Deor.  Lib.  II.  Lap.  i 
V  *  t.  JY  i4on  hoc  vera  loco  otr 

p.  2999-  T.  IX.  Opp.  A  .  pvimendi  fint 

aumeio,0ifciq«n^moJum  StoW 


&  r- 


Materiarii  non  fuerunt  JtbcK 


zrr 


mtura  ejusmodi  perpetuo  gubernari  cenfeat :  w  omnes  mum  rent;enti  fubj r. 
Stas  ejje.  J  J  J 

Sed  quo  divinum  hocce  animal  a  ceteris  omnibus  diftingiant  animantibus  hi 
quibus  ifta  definitio  arridet,  adjiciunt,  efle  illud  &  optimum 

er  beatijjimum.  Quam  requutus  rationem,  Balbus ,  Stoicae  familiae  philofopbus  ( z ) 
apud  Ciceronem  parum  perfettam  fore  Dei  ratus  effc  notionem,  nili  hanc  ipfam' dif¬ 
ferentiam  generaliori  vocabulo  animans ,  quo  Deum  defignat,  adderet:  'lalem  ejje 
Deum ,  certa  notione  animi  praefentimus:  primum ,  ut  Jit  animans ,  deinde  ut  in  omni  na - 
tura  nihil  eo  fit  praeftar.tius. 

Sic  igitur  his  Dei  profefloribus ,  quos  non  male  Materiarios  vocaveris ,  perfua- 
fum  erat  ,  Deum  efle  naturam  perfe&iflimae  compotem  fapientiae,  quae  pro  lubi- 
tu  &  arbitrio  totam,  qua  haec  univerfitas  continetur,  materiae  molem  commove¬ 
re  queat  &  moderari  ,  quum  ipfa  materia  nullam  habeat  fefe  ulla  ratione  inci¬ 
tandi,  aut  aliquid  extra  fele  producendi  facultatem.  Neque  aliquis  in  hoc  genere 
umquam  exftitit,  fi  ab  illis  abeas,  qui  ab  Anaxngora  ( a )  difcipiinam  acceperunt, 
qui  Deum  formas* omnes  corporum  inanimatorum  &  mentes  animalium  condidifle 
negaret.  Interim  in  hac  univerfi  erant  fententia ,  res  omnes  faltim  a  Deo  apte 
collocatas,  difpofitas,  &  ordinatas  efle:  quam  propter  cauflam  huupjtv  five  condi¬ 
torem  &  fabricatorem  orbis  commode  eum  vocari  pofle,  concedebant. 

Nihilo  tamen  minus,  quum  materiam  Dei  opus  efle  negarent,  contra  eam  fae- 
penumero  Deo  refragari  ac  contumaciter  refifbere  contenderent,  ex  qua  materiae 
contumacia  omne  malum  nafei  praedicabant,  a  quo  Deus  maximopere  abhorreat, 
fieri  nullo  modo  potuit,  ut  Deum  omnipotentem  efle  crederent,  fi  quidem  vox 
haec  nativo  proprioque  fenfu  fuo  capiatur.  Idque  ex  his  etiam  ( b )  Senecae  de 
Deo  quaeftionibus  manifeftum  eft:  Quantum  Deus  pojjit ;  materiam  ipfe  fibi formet, 
an  data  utatur ;  Deus ,  quidquid  vult ,  efficiat,  an  in  multis  rebus  illum  traStanda  defii - 
luant ,  a  magno  artifice  prave  formentur  multa,  non  quia  cejfat  ars ,  fed  quia  id,  in 
quo  exercetur,  faepe  inobfequens  arti  eft.  Quamobrem  non,  ut  opinor,  erravero,  fi 
hos  ipfos  Dei  aflertores,  qui  materiam  fupremo  Numini  comitem  &  fociam  ad^ 
jungunt,  perverfam  &  adulterinam  Dei  notionem  in  animis  habere  dixero. 

Eos  vero  viciflTm  falli  arbitror,  qui  idcirco  homines  hos  inter  eos,  qui  Deuni 
omnino  efle  negant,  referri  debere  a  nobis,  ducunt.  Nec  enim,  quid  obilet, 
fentio,  ne  in  plura  illos  partiamur  genera,  qui  Deum  efle  credunt.  Fateor,  fi 
quis  proprie  velit  &  accurate  loqui,  nullos  Dei  profeflores  vocari  debere,  prae¬ 
ter  eos,  qui  unum  efle  Deum  ,  eum  prorfus  omnipotentem,  cenfent,  ex  quo  folo 
reliqua  omnia  manaverint,  univerfaque  materia  fuam  ducat  unice  originem.  Idem 
tamen  infirmitatis,  quae  mortalium  contaminavit  ingenia,  hanc  efle  judico  ratio- 


dc  Deo  dirtnfiuere  foleant ,  «plicat.  Leger, 
placet,  verba,  ut  reftius  judica 

queas,  quid  libi  Bolbus, voluerit :  Secunda  (pars  d 
de  X)eo  )  efl ,  quae  docet ,  omnes  res  fu 
..J  e  flas  effc  naturae  J  enti  enti ,  ab  eaque  omnia  pulcht 
t  rinK  geri:  quo  conjlitutoi,  J equitur,  ab  animantib 
principiis  eam  e ff e.  generatam. 

iz  )  4pud  Ciceronem  ]  De  natura  Deor.  Lib.  ] 
17-  P<  2977’.  r.  IX.  Opp. 

Anaxagvral  Hic  enid*  M  quod,-  pK 


nem 

ter  alios ,  Diogenes  Laertius  Lib.  II.  Segm.  9.  p,  8£. 
memoriae  prodidit,  animantes  primum  ex  humore 
£?  calore  terraque  natas  eJTe ,  docebat,  &,  quod 
Plato  graviter  in  eo  reprehendi* ,  tamctfi  mentem 
adderet  materiae ,  pleraque  tamen ,  quae  continge¬ 
rent  ei,  ad  cauflas  naturales,  aet heroas  ££  aqueas., 
referebat,  in  Phaedone  p.  393.  Opp. 

(ft)  Senecae  ]  Praef.  Lib.  I.  Quaejl.  naturaS . 
T.  II.  Opp.  p.  48S. 

Um  3  , 


Deus  definitur'. 


Ca  t.  IV; 


,  1  «nrljm  ut  illis  etiam  aliquis  in  divinitatis  aflertoribus  locus  concedatur, 
nem  negent,  materiam  a  fupremo  Numine  conditam  effe,  unum  tamen  fa- 

qSntiffimumque  rerum  principium  exfiftere  putant  quod  ex  infinito  tempore  fue- 
£t  “o  amque  hanc  orbis  molem  &  fabricatum  fit,  &  perpetuo  admimftret.  Ne- 
nue’  aequo  \erre  poiTum  animo,  fupremae  ftatim  impietatis  aliquem  hac  una  de 
raufla  Doftulari  quod  materiam  fempiternam  efle,  nec  a  Deo  fa&am,  fibi  per- 
4fuadet  -a  jus  egomminis  eos  tantum  effe  reos  arbitror,  qui  ex  fola  materia  vitae 
fcnfusaue  exnerte  res  omnes  derivant,  mentemque  aeternam  &  ex  nulla  cauffa 
icn  1  usque  exp  . ,  negant»  Haec  mea  fententia  communi  omnium  fenfui 

natam  materi  P  entanea  Certe  Epicurus  &  Democritus  numquam  Atheis 

fi  hoc  unum  dummodo  praecepiffent  corpufcula  individua, 
fUlffe^rnmfs  nominant,  fine  ulla  cauffa  ab  aeterno  exftitiffe.  Idem  enim  Anaxa- 
quae  M°m°s "  docu<;runt ;  quibus  tamen  fceleris  hujus  notam  non  mullam  effe 
goras  &■  ..  nocuit  quod  perfcftijfimam  mentem ,  quam  hi  materiae 

uccepmus.  Hoc  vero  diis  noc  ,  4  cenruerunt  effe  conditum  (,) 

comitem  dabant  ommnolui^  ^  ^  ^  ^  nulla 

mturl  ^mtnfilii  &  mionis ,  tum  Uatituiinis  &  incorruptibilitatis  participe,  difponcn- 
te  omnia  £?  gubernante. 

I  R  VITI  Dei  nulla  verior  &  accuratior  definitio ,  nulla  etiam  brevior  excogitari 
J;t>  n nnnThaee  Deis  e (l  natura  ex  omni  parte  perfecta.  Ab  ejusmodi  enim  fi 
I  poteft,  gaam  liaec  Dr  Jmprehendi  animo  poteft  alia,  quae  non  poffic  non  ex- 
difceffens  natura,  »““a‘°7notio  cunaa>  quae  in  Deum  cadere  poffunt,  com- 
fillere  nece{P  •  •  natUram  nominat  perfeaiflimam ,  is  eam  non  modo  fine 

pleftitur.  g  »  fi  neceffario  exfiftere,  fummaque  praeditam  effe  intelligentia 
ulla  cauffa  P*  J*.*  verum  etiam  facultatem  res  omnes  generandi  &  procrean- 
&  fapientia,  confi  ’:am  &  virtutem  in  ea  ineffe  profitetur.  Deus  non  tan- 
di,  mfimtamque :p°te  n;w/  jn  mni  „atura  pracjlantius ;  quam  illi  defcriptio- 

e Uhi^-nr’  uui  Deum  cum  materia  conjungunt:  neque  u&w  ,  rerum 

nem  adhibent,  q  Zenoni  Eleati  placuiffe  definitionem  accepimus. 

omnmm  potent, fiimum ,  infinite  potens,  ommumqu' 
fed  «iam  TO^  "re  /mJeria  neque  res  ulla  alia  per  fe  fine  Deo 

i"”VrfStfr”»PP=T“  ,lk  “  quo  cuna»  manant  atque  ptew 

tis  profeffonbus ,  qui  Pronr£s  “f? .& 5 mera  vocabula  referunt.  Hac  ego 
nita,  proptereaque  ad  >nane  ew  fonos  <& opofitionibus  totam  ejusfic, 


rc\  2^r«r1*,TS-]  Haec  nullius  Graeci 

'•bftoris ,  fed  'P^1Us  cudv>orthi ,  verba  funt.  Ce¬ 
terum  eos,  qui  materiam  aeternam  efle  fatentur, 
ron  propterea  ftatim  inter  divinae  naturae  adverfa- 
rios  referendos  effe,  fi  ceteroquin  non  male  de  Deo 
fenriant,  &  ipfa  ratio  docet,  &  poft  Cudviorthum 
copiofe  &  erudite  demonftravit  Samuel  CUrckius  in 


dmonfiratime  exjijlentiae  Dei  P .  I*  4*  P-  44 

Teius  f  ^Mtes  iffc 
de^ Xenocrate ,  Zenone,  £?  G Cap.  3.  p .  84« 

n  Primus  locus  exftat  Odyjf-  Lih** 
I £  SS  OM.  Liba.  v/. 


8.  Omnipotentia  Del  279. 

mo  hujus  gregis  habeat.  Primo  igicur  infinitam  potentiam  nihil  effe  aliud  affirmo, 
quam  perfeftam  potentiam  ,  feu,  ut  Simplicio  vocatur,  SHw  hwxpn,  potejiatem  ab - 
folutam  fc?  integram  ,  a  qua  omnis  omnino  imbecillitas  &  inopia  virium  remota 
eit.  Deinde  hanc  ipfam  perfe&am  potentiam  ,  quae  ab  infinita  non  nifi  nomine 
differt ,  facultatem  effe  dico  faciendi  atque  procreandi  omnia ,  quae  animo  pos- 
funt  fingi  &  concipi ,  nec  inter  fe  ita  pugnant  ,  ut  alterum  tollatur  ab  altero. 
Nam  ,  quod  fuo  Joco  copiolius  demonllrabitur ,  potentia  nulla  alia  re  termina¬ 
tur  ,  quam  ingenii  noftri  viribus  &  foecunditate  ,  aut  menfura  potentiae  vis  conci¬ 
piendi  efl. 

Non  erit,  ppinor,  alienum  hujus  loci ,  fi  eos  ipfos,  qui  Deum  inter  gentes  ve¬ 
rae  Dei  cognitionis  nefeias  profefli  funt,  omnipotens  communiter  praedicaffe  fu- 
premum  Numen,  obfervavero.  Conflat  id  ex  innumeris  eorum ,  quorum  produ¬ 
cemus  aliqua ,  pronuntiatis. 

(0  Homerus  OdyJJ'.  A. 

- -  ■ —  •  ©#o?  «».0  T  W  afou 

26 Of  a 'yxtyv  71  KXKOV  n  ttloi-  Uva?)  fi  artw£. 

- - Deus  aliud  poft  aliud  ^.\y 

Jupitcr  bonumque  malumquc  dat:  potejl  enim  omnia * 

Idem  poflea  OdyJJ'.  z.  ait: 


■  3  7$  1 usv  taiai  ,  w  e/[  idraf  % 

*OtJ»  XiV  U)  &V[AU)  Wchi  '  Suurf  fi  oltvcmQ.. 

- -  -  Deus  autem  hoc  dabit ,  illud  omittet  , 

Quodcunque  ei  libitum  fuerit:  poteji  enim  omnia , 

idem  jam  ante  Homerum  cecinit  (/)  Linus: 

®tuj  7i Ktccq ,  avitio v  kSeK* 

i^tpofl  Homerum  ( g )  Callimachus: 

Aeupovi  £af  7iviv  Iwjxuv.  • 


Deus  omnia  potejl  efficere. 


Xf)  ‘Linus ]  Jamblichus  in  Vita  Pythagorae 
aP-  28.  /).  117.  1 18.  hos  binos  verius  rucitat, 
inquam  Initium  carminis  heroici,  quod  Lino  tri¬ 
buant  Pythagoraei  : 

EAticPJ  Xp'„  7r£,T’  jT((  ff’  jjTi»  «i Ar?o»  • 

"f1*»  Xj'  *>?**>  * 


In 

Omnia  funt  fperanda,  nec  infperdnle  quidquatn  ejl : 
Cuntta  Deus  peragit  facile ,  rjf/  impedit  ipfum. 

Sed  addit  Iamblichus ,  videri  fibi,  non  efie  Litti 
hos  verfus,  ied  a  Pythagoraeis  profeftos. 

(g-)  Col/iztwcj^j  Plutarchus  de  placitis  philof 


2£Q  Omnipotentia  Del  Cap.  IV? 

fn  Latinis  vatibus  VirgWus  Aeneid.  Libro  primo  haec  habet: 

Sed  pater  omnipotens  fpeluncis  abdidit  atris . 

Et  11«  ita  canit : 

At  pater  Anchifes  oculos  ad  ftdera  laetus 
Extulit ,  coelo  palmas  cum  voce  tetendit : 

Jupiter  omnipotens,  precibus  fi  fleSteris  ullis . 


Xec  aliter  Ovidius  Metamorph.  Libro  primo : 

Tum  pater  omnipotens  mijjo  perfregit  Olympum 
Fulmine ,  &  excuffit  fubjectum  Pelion  Offae . 


Plures  cur  acores  laudem,  nil  caulTae  eft  Unum  commemorabo  tantum  Agathf 
nem  verum  poetam  Graecum  ,  _quem  (4)  Anjioteles  ideo  commendat,  quod 

*  i-  * _ a 


fcriDtum  reliquerit ,  nihil  non  a  Deo  perfici  poffe,  fi  hoc  unum  excipias,  quod 
ia&a  nequeat  infeSa  reddere  ac  irrita,  id  eft,  ea  efficere,  quae  direao  pugnant 
inter  fe. 

Movu  $  **tx  w  , 

'hftfrfa  ***  ?  7MT&y$>ct. 


Hoc  namque  dumtaxat  negatum  etiam  Deo  eft. 
Quae  facU  funt ,  infecta  poffe  reddere. 


2 ie Accedit  his,  quod  illi  ipfi  inter  profanas  gentes,  quibus  Deus  ipfe  &  omnis  cum 
Deo  exofa  fuit  religio  ,  infinitam  potentiam  mter  eas  retulerunt  perfectiones , 
quae  a  Dei  fegregari  notione  nequeunt.  Id  vero  ex  Lucretio  manifeftum  eft,  qui 
Epicurum ,  quum  religionem  aggreilurus  effiet  ,  infinitae  potentiae  notionem  ex¬ 
trahere  libi  funditus  ex  animis  hominum  propofuiffie,  perhibet. 


(i)  Omne  immenfum  peragravit  mente  animoque, 
Unde  refert  nobis  victor,  quid  poffit  oriri , 


Quid 


Graecos  verfus  ita  fcripfi ,  ut  ab  illuffcri  viro,  Rieb- 
Bentlejo,  digefti  funt  in  Fragmentis  Callimachi  N. 
137-  P-  372. 


-  "  ^  —  —  — >  Et’  0ie»  oT&tt , 

Tc9'’ ,  *r‘  p*&«<  tktf/uou  nxt  Sinxrot' 

Nugae  enim  poetarum  valeant  una  cum  Callimacho , 
cujus  hoc  eft  ■ 

Effe  T)eum  fi  credis ,  &  hoc  te  fcire  neceffte  eft  , 
jjil  non  hunc  etiam  pojje  Deum.  facere. 


{h)  Ariftoteles ]  Libro  VI.  ad  fiTteomachu* 
Cap.  2.  p.  98.  T.  III.  Opp.  Alia  veterum  de  di¬ 
vina  potentia  teftimonia  Tobias  Pf*fnfrus  colieg 
in  Syftemate  Theologiae  gentti*s  f-aP'  2.  5*  * 

p.  59  quibus,  fi  res  id  ><*««•  “C“S 

addere.  Mihi  vero  dubium  videtur,  an ,  q 
hic  auftores  Cudworthus  laudat ,  eamdem  > 
finitae  potentiae  notionem ,  quam  ipfe  pauli  ^ 


5.  8.  9*  Dei  omnipotentia  &  bonitas  adjlruitur 28 1 

Quid  nequeat:  finita  potestas  denique  quoique 
Quanam  Jit  ratione ,  atque  alte  Terminus  haerens . 

rllligio  pedibus  fuhjecla  vicijfim 
Obteritur ,  mox  exaequat  viftoria  coelo. 

Quorum  quidem  verborum  hanc  effe  vim  &  fententiam,  proclive  intelle&u  eft ; 
Lpicurus,  quoniam  omnem  potentiam  finitam  efle  docuit  ,  totam  reapfe  religio¬ 
nem  evertit  &  fuftulit.  Illud  enim ,  ad  quod  omnis  refertur  religio ,  de  medio 
removit ,  Numen  nimirum  omnipotens  ,  infinitaeque  virtutis  particeps.  Atque 
hanc  ipfam  faepius  cantilenam  repetit  Lucretius ;  Nullam  efle  potentiam  infini¬ 
tam  ,  nec  idcirco  Deum  exfiftere  talem ,  qualem  profitentur  illi ,  qui  re&am  ratio¬ 
nem  audiunt.  Extremo  vero  Libro  fexto  carminis  fui  graviffimae  amicos  religio¬ 
nis  ftultitiae  arguit,  quod  infinitae  potentiae  naturam  (live  Deum)  exfiftere  affir¬ 
marent.  En  ipfa  hominis  verba ; 

Rurfus  in  antiquas  referuntur  relligiones, 

Et  Dominos  acres  adjcifcunt ,  omnia  posse 
Quos  mi  fer  i  credunt ,  ignari ,  quid  queat  efle, 

Quid  nequeat ,  finita  potestas  denique  quoique 
Quanam  Jit  ratione ,  atque  alte  Terminus  haerens  3 
Qito  magis  errantes  tuta  regione  feruntur. 

Hic  poeta,  quae  faeculi  illius  fcabies  erat,  parum  accurate  ac  diligenter  loqui¬ 
tur  ,  pluribusque  Diis  potentiam  infinitam  videtur  attribuere.  Sed  ex  ipfa  vir¬ 
tutis  hujus  natura  patet,  eam  in  plures,  praeter  unum  fupremumque  Deum,  ca¬ 
dere  nullo  modo  pofle.  Quamobrem  &  in  illis  poetarum  ceterorum,  quae  fupra 
excerpfimus,  effatis  femper  uni  tantum  Deo  poteftas  haec  adferibitur.  Quamquam 
hi  omnes  tamen  fingulos  minorum  gentium  Deos  certas  quasdam  infinitae  virtutis 
hujus  particulas,  pro  fua  quemque  ratione,  munere,  &  indole,  traditas  accepiffe, 
fimul  exftimabant. 

5-  IX.  Ita  vero  nondum  cun&a  funt  a  nobis  expedita  ,  quae  de  re&a  perfefra- 
que  Dei  notione  cognitu  funt  neceffaria.  Etenim  plura,  praeter  fapientiam  & 
potentiam  ifta  habeat  natura,  neceffeeft,  quam  Dei  nomine  appellamus.  Deutn 
univerfi  naturam  effe  credunt  fumma  omnium  veneratione  exquifitiifimoque  ftudio 

& 


propofuerat,  in  animo  habuerint.  Homerus  pri¬ 
mum  Jovi  luo  talem  non  potuit  potentiam  tribue¬ 
re,  qualem  nos  Deo  tribuimus.  Saepius  enim  prin¬ 
cipem  Deorum  fatorum  decretis  impediri,  ne  hoc 
vel  illud  faccre  queat,  fignificat:  atque  multa  im¬ 
becillitatis  divinae  apud  poetam  hunc  teftimonia 
exftant.  Idem  de  VirgHio  dixerim :  cujus  qui  poe¬ 
ma  legit,  is  non  ignorabit,  Jovem  ipfius,  quem 
omnipotentem  vocat,  multis  faepe  circumveniri  mo- 
leftiis ,  iratamque  Junonem  confiliis  ejus  non  levia 
objicere  impedimenta.  Quot  machinis,  quot  cu¬ 
ris,  quot  admiiiiftris,  quot  meditationibus  Jovi  il¬ 


li  Virgiliano  &  Homerico  opus  eft,  ut,  quae  cupit 
fieri,  confequatur?  Ego  quidem  in  eam  prepe  ve¬ 
nio  fententiam ,  ex  veterum  in  primis  poetarum  or-, 
dine  paucos  adduci  pofle,  quibus  idem  de  divina 
vifum  fuerit  potentia,  quod  nobis,  vocabulqmque 
omnipotens ,  nihil  apud  plerosque  denotare,  quam 
multipotens,  aut  naturam  indicare  multo  plura  va¬ 
lentem  efficere,  quam  homines. 

(0  Omne  mmenfum]  Lucretius  Lib.  I.  vf  7$' 
/./>.  3°-  Alter,  qui  fequitur,  locus,  exftat  VI- 


„£2  Dei  lonitas  adftruitur.  Cap.  IV. 

st,  amore  dijrniflimam.  Finge  vero  Deum ,  fumma  quidem  fcientia  &  abfoluta  nec 
nliis  circum fcripta  Jimitibus  potentia  praeditum,  at  omni  tamen  jufhtia  &  b^nlt/ 
r itate ,  quae  voluntatem  ejus  moderetur  &  dirigat,  vacuum,  nec  habebis  aliqui 
in  animo  ,  quod  venerabile  ac  auguftum  appellare  poliis.  Notum  eft,  quod  m 
proverbiis  verfari  folet :  $ne  bonitate  nulla  majeflas.  Neque  etiam  defiderabilis 
amore  dignus  is  tibi  Deus  videbitur ,  quem  cur  metuas  &  verearis  , latls  .in  e,° 
multas,  cur  diligas,  &  fiducia  plenus  comple&aris,  nullas  prorfus  cauflas  animad¬ 
vertis.  ( k )  Plutarchus  in  Vita  Ariflidis :  To  3-«or  rej<n 
luvapi,  KM  «>rV  uv  <nuvlrx\ov  »j  eifiav  citfdpri*  fxiv  ^ 

xwu  yjo  Tolt  stix*o  <;  avp&Gw  ‘  Suvxun  j  rwuoi  K.W  y.iocu»cl  ^  Tn&fxaxw  WP  \ 

tJrm  imtof*}  fiiyxAw  0  $  *l'i¥  S7t  T*  Kt 

$Z.V  ucTD^ufx^i,  A  0  Tfiw»  & T«v,  «  tkwGxojv  c i  TO  ^  .1 

arjyJ  «/*&  jubr  xdn'<  w  puKMjfrv  ioir.x<n  $  ti  «•*“•»  c*xh*$*%  3 

'  *)  SeAJ,*  k?  m  xv&m.iL  W7cv,  o  $  $  **&■%  ;$  T  *'*cuo™¥lw- 

D<w  tribus  praecellere  videtur  ,  immortalitate ,  po^nria ,  6?  «w*»'* ;  1 
Limae  majeftatis  eft  &  divinitatis  virtus.  Nam  vacuum  quoque  b  elementa  aeterna 
'funt:  vim  vero  terrae  motus ,  fulgura ,  ventorum  procellae ,  aquarum  imprejftones  ingen¬ 
tem  obtinent.  At  juris  rettique  ne  Deus  quidem ,  nifi  fapiendo  £? ratiocinando  ,  «*»»*«* 
con  fortium.  Quare,  quum  tria  quoque  fint ,  quibus  affeftum  erga  Deum  vulgus  eft  quoa 
cum  beatum  putet ,  /tor,  fc?  foftixxt  tori?  videtur  ,  gata  immortalis  eft,  nec 

interit  ,  exborrefeere  &  metuere  ob  vim  &?  potentiam ,  diligere  &  honorare  &  ™ne™” 
iuflitiae  caujfa.  Certe,  Deum  qui  nobis  narrant  infinitis  viribus  lnltructum ,  cun 
tfisque  fimul  legibus  folatum ,  illi  naturam  nobis  deteriorem  minusque  amabilem  > 
quam  malus  erat  Manichaeorum  Deus,  loco  Numinis  obtrudunt  Etenim  malus  . 
ifte  Deus  finite  tantum  malus  e  fle  poteft:  illi  vero,  quominus  infinite  maius lUt, 
nil  obftat.  Quidquid  id  eft,  hoc  ego  dubio  propemodum  carere  arbitror ,  totam 
Manichaeorum  d6£rinam  ,  fi  conjunaim  fpeftetur,  multo  plus  habere  fpeciei  at¬ 
que  dignitatis,  quam  eorum  fententiam,  qui  rerum  omnium  gubernationi  Deum 
praeficiunt  omnis  legis  atque  bonitatis  expertem ,  at  infinitae  potentiae  participem. 
Quod  enim  Manichaei  commimfcuntur  malum  principium,  id  aliud & 
juhaum  habet  principium,  quoniam  natura  bonum  ac  benignum  elt,  a?“°"1n_.r’ 
confiliis  mali  principii  femper  intercedit  &  refiftit.  Taceo, 
cum  videri  Deo,  fi  juftitiae  &  bonitatis  habeatur  inops,  quam  fi  aliqua  laborar 
dicatur  infirmitate.  r  «  1  .  w  3 

Adde  his,  quod  fola  fcientia  &  potentia  nullam  naturam  perfette  beatam  red^ 


(*)  Plutarchus*]  In  Arijiidcp.  322.  T.  I.  Opp. 

(D  A riftoteles ]  Magnor.  Moralium  f.  Eude- 

9tior .  Libro  VH.  Cap.  14.  p.  384.  T.  III.  Opp. 

( m )  -P/flf»]  Libro  VI.  Republica  p.  477- 
Opp.  Omifit  pauca  quaedam  &  mutavit  in  verbis 
PlofWW  Cudworthus ,  fed  de  fenfu  &  fumma  ora¬ 
tionis  nihil  detraxit.  Verfionem  Ficini  ad  perfpi- 
cuitatem,  quantum  per  Platonem  ipfum  licuit,  ac¬ 
commodavi.  Quam  vero  hic  vit  doftiffimUs  inter 
Platonis  &  Ariflatelis  de  bonitate  Dei  fententias 
£bi  deprehendifle  vifus  eft  eonvenientiam,  eam 


mihi  non  licuit  intclligere.  Quaeritur,  an  boni; 
tas  in  divinis  perfeftionibus  fupremum  locum  t 
neat  Illud  quidem  Plato  affirmavit;  non  item  ,  1 
auid*  judico,  Arijloteles.  Deus  Arip^>  <f£ 
quid  agit,  id  neceffitate  agit  naturae.  M  c 
lum  &  reliqua  certa  ratione  omnia: 

nere  aut  digerere  potelt.  Si  ibu  H  nou  p0t- 
cum  naturis  comimmcat  natura  quidnam.  °b- 

eft  ncn  ccmmumcarc  Tal^^  i  habet  ? 

benignum  ^ 


9*  Dei  bonitas  adjlruitui\  -g. 

0mnibus  nimiT  monalibus  P«ura  fiindjyul  *,  ut  Plato  &  Ari. 

ttlTT  ’  ^lgerltUT  eftr-  aut  dlvinatl°  .quaedam  ac  nefeio  quae  praefen- 
.0  mpreflkeft,  efle  al.qutd  melius  &  excellentius  in  rerum  natura,  praeter  po- 
tentiam  &  cognitionem.  Scientia  &  cognitio,  id  quod  omnes  fentiunt,  praelia- 
bilior  eft  potentia  ;  cujus  quippe  coecos  impetus  praecipi tesque  conatus  una  tem¬ 
perat  &  moderatur  ratio.  Atqui  ipfe  praecipit  (/)  Ariftoteks,  efle  xtV*  „  v6a„ 
^uod  fit  <*?%>?  A®ys# ,  melius  aliquid  ratione  cognitione ,  unde  ratio  nimirum  omnis  orta 
6  nata  fit.  Nam,  inquit  philofophus,  hlyx  ,  dihol  «n  ratio* 

nis  principium  non  eft  ratio ,  wram  prae  flant  i  us  aliquid.  Quo  etiam  loco  iignificat 
id  lpfum,  quod  omni  majus  &  fuperius  ratione  eft,  praeter  Deum,  nullum  efle 
pofte  alium.  yt  h  «r  $  fam  «fo,  5  ©£5'f.  autem  [cientia  prae - 

Jtantms  eft  ,  mfi  Deusi  Alio  loco  diferte  feriptum  reliquit  Ariftoteles ,  divinam  na¬ 
turam  virtutis  &  juftitiae  compotem  efle,  &  in  hac  praecipue  felicitatem  eius 
efle  pofitam,  non  vero  in  externis  rebus  aut  poteftatis,  qua  valet,  exercitatione 
**  Uril>  X  '  *****  T**’  dticu/xovleit  Iwj Geifcj  «w  ^  ^  <pp:vj. 

;  5  * '*f*i len>  >$  jruJToie  ,  Uu  <ruvvpoAoyrr$ov  jyTiv ,  fAstowiA  ee^  XP*>,u%.otg •  a; 
(SLSxsfxtev  pn  £5!  >9  [AtxKxe/(&  s  A'  fc^r  J  r  Ifam/ituv  dpxfcv ,  cifcoc  X  *urh  eouVsg  ,  ^ 

5ro‘°f  w  ^  4)U£r^-  Tantum  igitur  ad  unumquemque  felicitatis  pervenire ,  quantum 
cuique  virtutis  &  prudentiae  &  atlionum  his  confient  ane  arum  contingit ,  conveniat  necejje 
eft  inter  nos ,  qui  hac  in  re  Deo  ipfio  tefie  utimur.  Is  enim ,  quamvis  fortunatus  &  bea- 
tus  fit  .  non  tamen  propter  externa  quaedam  bona  beatus  eft ,  fied  ipfe  propter  fie ,  &  qui* 
ex  ipfia  nfttnra  fiua  talis  eft ,  id  eft,  quoniam  ipfa  natura  fua  virtute  &  bonitate  im- 
p/^  t  ;L  P“c*utem«  dotfrinam  Ariftoteles  haulifle  videtur.  Namque  (w)„r 

t'*0  Libris  de  Repubhca,  quum  de  virtute  diflerit,  ad  quaeftionem  de  furamo 
ono,  commoda  occafione ;  oblata,  divertit,  idque  bonum  neque  voluptatem  efle, 
quemadmodum  vulgus  libi  perluadeat ,  neque  folam  fcientiam  &  incelligentiam , 
quod  alii  cenfeant  humanitate  politiores  ac  ingenio,  difputat.  o l&x,  Sn  h\v 

<rn>Aon  jSovy)  8ox.es  tlvaj  ii  dpxQov ,  m~g  $  xopx^onpoig  (pplvtjng  •  ^  on  n  oi  r um  iy^utyuci  qt* 
tpTt  8u;ctf  ,  1)77 f  (ppovwg,  «*/  «mfaifnj  rtAdhruvIig  %  §  «yfc?  4»*,*, ,  }«A3wg* 

omJfiovlig  3^,  0 77  CIP«  trptv  jn  dyxfa ,  AtytHn  xdhv  wV  e/JoVi.  Nq/2i,  multitudini  Volupta¬ 
tem  bonum  videri,  elegant  ioribus  vero  fiapientiam.  At  Qui  hanc  fovent  pofteriorem  opinio- 
nem,  illi,  fi  rogentur,  qualis  jft  a  fit  fapientia,  non  habent ,  quod  refpondeant ,  fied  co¬ 
guntur  pofiremo  dicere ,  fiapientiam  boni  fiefie  intelligere.  Valde  vero  ridicule.  Nos  enim 
quum  idcirco  reprehendant ,  quod  ignoremus  bonum ,  fic  tamen  nobiscum  loquuntur  &  agunt 
a»  fi  nnffimus  bonum  illud.  Quibus  aliisque  expolitis,  haec  addit:  Kxhuv  duprnpx* 

\  De  rePublica  Lib.  VII.  C.i.  (p.  559.  T.  III.  Opp.) 

quefiirV  qlTiec^ Taceroln?intenii?te  facit’  nuaeoim-  tum  efle,  fed  fua  natura  &  virtute  infiu.  Kc  hinc 
t-K  nl;„  modo  potefl:  aliter?  aut  quidem  elicias,  Deum  fumme  bonum  efle  Oui 

tum  dnrccoSir  TmcSiS?1  n-an-tum  dat  *  fluan'  omnem  a  Deo  bonitatem  &  iuftitiani  removet, 
vir  cogitur  neceirarm^Bjm,  quos  producit  hanc  tamcn  fuam  non  invitus  faciet  fententiam. 
vir  doto  Anftotehs  loci  huic  non  obftant  opi-  Equidem  eos  minime  probo,  qui  auod  olim  hxl 
2^imo  Arifioteles  Deum  efle  meliorem  ra.  niires  exiftimafle  Platonicos  noviml  id  f!bi  dl 
ionc  &  fontem  rationis  fcifcit.  Id  illi  omnes  li-  tum  efle  credunt,  ut  difcordlam  omnem  inter  Ph 
b  nter  conc=de„t.  qui  Deo  nihil,  nifi  poten-  tollant  &  ™ 

toat  noPK  tlam’  relinquunt  Altey?i)eura  rf-  w»e  «c  tota  ratione  diffident 
1  non  honorum  externorum  poireffione  bea- 


;8* 


Dei  honitas  afijlruitur. 


Cap.  IV. 


oaQuf  rybcy^) '  Effl' 

r,Atov  c/J,'  fytiofy  C*51* 


VI  n  i,  «W«'«  .  «&»  i,  utJHn  fei  tJh  d»)^  i 

S«ulu/  0  $  ,  '  , 9  •  g. >eat  ctyocbov  J[  r.yncfy  cmmpcv  ctnuv 

**  /«  4 .«J»* _«^S.A  ^JSTSA  vw  adcopZah  t»,a  haec  auo 

<"»  «i” f  #/'-«•■ « 

‘"'n/<’/"  Afl^  ^  Z  forZm  Zdem  &  A*ri«  boni  habere ,  diei  poteft ,  minime 
cognmomm  &  veritatem  formam  qa ide  O  ^  ^  fias  &  a,mMf.  Fallor , 

«f™>  '?/«»!#  m  yv\,putn  nraecer  id  de  quo  ipfe  animi  nofiri  lenfus  apud 
aut  hic  nihil  prope  dixit  r/tf£0  ,  pra  »  renuemur  receflus  efle  aliquod  in  ea 

nos  teftatur.  PQuodfi  en,in 

vitae  genus,  five  propenfio  q  napcjtur  voluptas,  atque  omnis  illa  , 

Jirr*lb?U^riuUM  aut  omnis  ,  cujuscumque  generis  fu,  fcientia  & 

,neS^?e^rrbdemPum1upremum  illud  bonum  fit,  quod  omni  fcientiae  & 
v.  .  ^  •  j  i  t  h nc  extra  controverfiam  politum  arbitratur  (n)  i  leito9 

cognitioni  anteponi debet ,  hoc extra  w»«wp  Deum  £tiam  »  ^  ,.  a>S; 

m  finV  Tram  *»*•  Quaquidem  in  re  Pythagoraeorum  velli- 

nominat ,  veram  ideamje  JJ  familia  (o)  Timaeus  Locrus ,  quum  duo  uni- 

&  »#;«»•  haec  de  fuperion 
verfitatis  hujus  principia  0.,(  ^  *»;««»*%  7^«»  et  er 

H^rum  rerum  a$,  mtura? bonorum  eradam  rerum  optimarum  prine,- 
aMm  «at»'»  rsr““’  nL’c  aliter  philofophi  cenfent  Hebraeorum  five  (p)  Cab- 
pwiH,  id««e  Deam  vocari.  ^  .  m  inPdivinitPte  collocare  confiat,  quae  &  Bina*  & 

balifiae:  quos  Scphiram  q  quam  Sapientia ,  praeftantior  fit  &  nobilior:  quam 

ai9 Cbocbmab.  mtelligentia  n  aDDellant  Et  fune  ,  qui  do&rinam  hanc  vecufiiflimis 
idcirco  Chether  live  ,  PP|  uiq-£  neqBe  Parmenidi  fuifle  ignotam,  fufpican- 

tur,  qm  D  »  "  ^  ias  bUofophorurn  de  Deo  fententias  enumeret, 

&Zn<Thb1 no “effe  praet=re8ndamPputavit.  Parmenides,  inqutt,  commentitium 

Vellem,  locum  fipiilicaffet:  nec 

a,Tumas,Pquod  mihi  quidem  veri  eOe  flmilUrnvu» 
videtur  fupremi  Numihis  perfectiones ,  earumque 
cognitionem  in  tabula  veluti  Cabbaliftas  adumbra- 
6 ’  5ra  imn c  facile  lnm-edteris  fententiam: 


Similia  vero  paflira  legas.  Vide  Lib.  II.  de  Repu- 
llica  p.  431.  Philebum  p.  77-  &c- 
(  o )  Timaeus  Locrus  ]  Libro  de  anima  mundi 
Cap.  i.  p.  543.  inter  Scriptores  mythologicos  a  Tno- 
ma  Gale  editos.  Plura  &  alia  veterum  de  Def  bo¬ 
nitate  tellimonia  congeflit  Tobias  Pfannerus  Syjie- 
mate  Theol.  gentilis  Cap.  2.  J.  ^3.  p.  85. 

rp')  Cabbaliftae  ]  Tot  vero  exftant  tamque  va¬ 
riae  acf&iflimorum  virorum  interpretationes  arbo- 
ric  rabbalifticae,  ut  difficile  fit,  an  haec  Cud-iror- 

*ls  .  _  C«TvV>irsis»  _ _ _  ■ 


re^oluiffe,  in  hanc  facile  ingredieris  fententiam, 
quam  Cudworthur  tuetur ,  primam  Sephiram,  q^nl 
Cether  feu  coronam  nominant,  amorem  divinum  ug- 
nificare,  tamquam  reliquarum  omnium  divinarum 
virtutum  fontem  ac  principium. 

(  a)  Ciceronem 1  De  natura  Deor.  Lib .  *•  ,  P'  1 .  * 
p.  S89S-  Q m  Parmenidem  autumant  «emplc i  Ca  ; 


rk  Cabbalimcae,  ut  difficile  fit,  an  haec  uisw/m  y  ‘uyj.  -  -"TT? ™  ;  Delim  rtd>x„,  fcu 

lw  primae  Sephirae  expoMo  firmamenti  habeat  bal'ftaru“>  “K*. »  ■"“'««  affentientes 

aliqidd.  Lege  vener ■  mifii  Biblioth.  Hebraeae  cormm  wptet.  SSTverb a,  quae  hic  **' 
Pol  II.  Lib.  VII.  Cap.  *.  J.  7 ./.  t.  ,aat.  /  &  P?*”"  finS  „p7nioncm  refellunt.  Qu?' 

.?»•  «f  teULUULt  "^“"cq^temfit  vener.  mifiue  a 

»u 


rtn  tranc.  jsuaati  mji.  jmuoj.  nc-  ,  - -  - -  - 

Krawrm»  $•  39-  P-  335- /•  ff?.  Q^^MIofaPfaiMM  Cap.  ii- 

jpsdita  eft  j  nec  e8°  quemqua®  iore  aliquando  nu-  Motu  ad  Vr.gen.  v 


5*  9- 


Dei  bonitas  adflruitur. 


28* 


quiddam  coronae  fimilitudine  efficit ,  Stephanem  appellat ,  continentem  ardore  lucis  orbem , 
qui  cingit  coelum ,  quem  appellat  Deum. 

Nondum  tamen,  tametli  quis  haec  omnia  teneat,  quale  tandem  fupremum  illud 
bonum  fit ,  quod  fcientiam  nobilitate  fuperat ,  intimamque  Dei  naturam  in  pri¬ 
mis  conftituit ,  compertum  atque  exploratum  haoet.  Et  Plato  quidem,  id  quod 
nemo  prudens  negaverit,  nimis  faeptnumero  fubtiliter  &  obfcure  de  eo  praecipit. 
Quam  propter  cauflam  non  tantum  in  Arijlotelis  incurrit  reprehenfionem ,  verum 
etiam  communem  fere  omnium  vituperationem  fufhinuit.  Teftes  funt  Ampbis , 
poetae  Graeci,  quos  (r)  Laertius  recitat ,  verficuli: 

T o  e/[  ixyaQcy  o\  7 \  rvr  t&v ,  *  ov  •wlyji\oro 
'TwtTrr,  irrfov  oidc6  t£t'  iyu , 

*H  t o  $  nAaTa»©-  ctyxQcv. 

Atqui  bonum  illud ,  quod  nancifci  cogitas 
de  pojfe  propter  hanc ,  certe  id  minus  fcio  , 

Quam  Platonis  illud  bonum . 

Interim  duo  poni  ab  eo  ad  indolem  boni  illius  declarandam  ,  perfpicuum  eft.  Pri¬ 
mo  ad  naturam  boni,  quae  a  Dei  non  diferepat  natura,  benignitatem  pertinere, 
praecipit:  quod  quidem  (j)  ex  his  ejus  verbis  patet,  quibus  &  condidifle  Deum 
hunc  orbem ,  &  certa  lege  modoque  condidifle  lignificat  :  Quum  bonus  ejfet  id 
vero  ,  quod  bonum  ejl ,  omni  careat  invidia ,  propterea  &  orbem  hunc  fecit .  &?  ita  fecit , 
ut  fui ,  quantum  fieri  poffit ,  /tmillimus  ejfet.  Deinde  omnis  illud  virtutis  &  juftitiae 
radicem  efle,  cujus  quippe  unica  norma  &  exemplum  divina  fit  natura,  confitetur. 
Hinc  virtus  (f)  imitatio  divinitatis  dicitur.  Non  ingenio  funt  &  arte  inventae  ac 
excogitatae  honeftas  &  juftitia ,  nec  potentioris  arbitrio  &  voluntate  imbecilliori¬ 
bus  pro  lege  datae,  verum  perfectiones  funt  naturae ,  quae  ab  ipfo  fupremo  Numi¬ 
ne  ad  homines  manarunt  &  derivatae  funt. 

Longe  facrae  Litterae  etiam  hic  Platoni  antecellunt.  Namque  hae  ,  rejedlis 
Omnibus  metaphyficis  argutiis  &  inani  fubiilicate,  perfpicue  caritatem  &  amorem 

nos 


87-  Quemadmodum  vero  de  Deo  fenferit  Parme¬ 
nides,  &  qUae  vis  fit  hujus  fententiae,  de  eo  infra 
dillcretur  ex  inftituto  jj.  21. 

O)  Laertius]  Lib.  III.  Segm.  27.  p.  18 1.  Hi 
veroverfus,  fi  quid  video,  non  tam  id  carpunt  in 
Platone,  quod  de  bono  fubtilius,  quam  fas  erat, 
praeceperit,  fed  quod  bonum  iftud  ignotum  eire  di- 
Xcnt.  Servus  enim  ,  quem  Comicus  inducit,  ne- 
fcire  fe  ait  bonum  illud,  quod  fperet  dominus ,  ae- 
jue  ac  Plato  boni  fui  naturam  nulli  pcrfpeftam  es- 
fcafleveravent.  Certe  Socrates  apud  Platonem  quae- 
ftKinem  de  natura  fummi  boni  in  primis  explicatu 
<-ue  difficilem,  nec  quemquam  enarrandae  ejus  na¬ 
turae  parem  cire  fatetur,  de  republica  Lib.  VI.  p.  478. 
479.  Adde  Dialogum ,  quem  infcripfit  Parmeni- 
des,  p .  5^  ubj  aperte:  'A y «V**.  ro 
r,  i  ifi ,  k.  ri  Ignotum  nobis  ipfum 

Pdcrwn  £?  ipfum  bonum  ejl. 


(s'  Ex  his  ejus  verbis]  Nullum  dubium  eft, 
quin  hic  ea  verba  Platonis  in  Timaeo  exprimat 
p.  527.  quae  fubjicio:  \Ay«&4  iy*6*  Ji  ulin  xtpl 

lilhrSI»  iyfly>f*i  tvt*  J[‘  i*ri«  »> ,  xutl* 

en  fjbiXtf»  yi^riai  ttori.  Bonus 

erat.  Bonus  autem  nulla  umquam  aliqua  de  re  invidia 
tangitur.  Ergo ,  quum  livor  ab  eo  alienijfmus  ejfet , 
omnia  Jibi ,  quantum  fieri  poterat  ,ftmillima  fieri  voluit. 

( t )  Imitat. e  divinitatis]  Ita  veteres  Pythago- 
raeos,  Platonicos,  nec  non  Stoicos  vulgo  virtu¬ 
tem  definiifle ,  notius  eft,  quam  ut  probari  debeat 
Multa  collegit  de  hoc  argumento  Renatus  Vallinus 
in  Notis  ad  Boethium  de  conjalat.  philof.  p.  23.  /. 
Ipfc  Plato ,  <fe  quo  hic  praecipue  ferino  eft ,  in 
Theaeteto  p .  128.  inter  alia:  'Opoiuru,  inquit, 
Jiumat  Jfc  «rie.  mrcl  ^ e  ^iotu  Dei  fmi- 

litudo  ineo  conjijlit ,  ut  jujli,fan3i ,  &  prudentes 
evadamus. 

Nn  3  00 


Nn  3 


28  6 


Dei  bonitas  atlflruitur,  Cap. 


a2onos  edocuerunt  rerum  omnium ,  quae  mente  tantum  cernuntur ,  praeflantiflimum  efle, 
atque  non  modo  x/>«7?ev  illud  \iyts  %  iTn&pm ,  quod  quaerimus ,  illud,  quod  ratione  omni 

[cientia  nobilius ejl ,  fed  etiam  virtutis  omnis  fontem  atque  animam,  i.  Cor .  XIII.  i. 

vel  hominum  &  angelorum  linguis  loquerer ,  &  amore  tamen  vacarem ,  nil  ejfem ,  prae- 
terquam  %ct\xc7  \ *  xv(u€othov  eihxhel&v ,  aes  tinniens  aut  cymbalum  garrulum,  quod 

nimirum  inanem  tantum  fonum  fundit ,  ipfum  vitae  omnis  interioris  expers.  5/ 
vel  vaticinandi  facultate  injlruftus  ejfcm ,  nec  ullum  me  myfterium  aut  ulla  /cientia  fu¬ 
geret  ,  fi  omnem  fidem  pojjiderem  ,  fic  ut  montes  loco  pojfem  fuo  dimovere  ,  fc?  amoris  ta¬ 
men  inops  forem,  nihil  prorfus  ejfem ,  id  eft,  vera  animi  dele&atione ,  tranquillitate 
ac  felicitate  carerem.  Quodji  vel  omnes  fortunas  meas  pauperibus  erogarem ,  corpusque 
meum  comburendum  flammis  traderem,  nec  amore  fimul  ejfem  plenus ,  haec  mihi  omnia  ni¬ 
hil  prodeffent ,  id  eft,  cun£la  haec  externa  germanam  mihi  virtutem ,  juftitiam,  at¬ 
que  gratiam  haud  impertire  valerent.  Aeque  nobis  evidenter  facer  Codex,  qua¬ 
lis  fit  fupremi  Numinis  natura  ,  explicat;  quippe  quam  nec  potentia  nec  fcientia 
proprie  abfolvi  &  contineri,  tametfi  nec  his  deftituta  fit  perfe&ionibus ,  verum 
amore  in  primis,  perhibet.  Nitantur,  quantum  velint ,  certi  homines  ingenio, 
ut  tenebricofos  de  Deo  fenfus  ac  nefeio  quae  flagitia  pariant ;  id  fapientum  tamen 
perfuadebunt  nemini ,  naturam  illam,  quae  fibirnet  ipfa  unice  fufficit,  atque  pro-, 
pria  prae  reliquis  omnibus  felicitate  gaudet ,  (IkxvwtkIov  drdvluv  ^  xim^lsdlov 
commodorum  quorundam  extra  fe  pofitorum  praepoftero  ftudio  duci ,  aut  adven¬ 
titiis  bonis  gaudere:  multo  etiam  minus  id  ab  homine  rationis  compote  impetra¬ 
bunt  ,  ut  naturam  hanc  confilia  defpicientiae  &  odii  plena  in  res  a  fe  conditas  fo¬ 
vere  credat. 

Sed  multi  tamen  funt  mortalium,  qui  hoc  dogmate  turpiter  abutuntur,  atque 
fimulacrum  aliquod  amoris  &  benevolentiae  divinae  fibi  fingunt,  quod  fingulareni 
illum  reverentiaeque  conjunftum  maximae  timorem ,  quo  nos  Deum  fas  eft  profe- 
qui ,  exftinguit  ,  hominesque  ad  facinora  quaevis  &  fcelera  incitat  &  abducit. 
Hujus  generis  levitatem  ut  comprimamus  &  ftultitiam ,  Deum  non  abundare  ad¬ 
jiciendum  eft  mollitie  quadam,  aut  abfurdo  &  puerili  ardere  amore,  fed  juftitiam 
indiflblubili  prorfus  vinculo  cum  divina  benignitate  fociatam  efle.  Deus  eft ,  id 
quod  ( v )  auctor  Libri  de  mundo  fcite  feriptum  reliquit,  vo/x@-  imKhvns,  lex  aequa' 
bilem  juris  rationem  tenens ,  &  quae  (.v)  vox  Platonis  eft,  pUrpoo  7mvluy,  rerum  omniurfl 
menfura.  Quod  dictum  imitatus  Arifloteles ,  bonum  etiam  virum  dixit  efle,  fen- 
fu  tamen  minus  perfe6to  &  integro  ,  yX-r^sr  ,  rerum  atque  aftionum  menfuram  ac - 
quabilem . 

Ipfi,  qui  ante  natum  Chrijlum  humano  generi  molefti  fuerunt,  Dei  contemtore* 
bonitatem  inter  naturales  Dei,  quem  oppugnabant,  perfe&iones  non  dubitabant 


(v)  AuUor  Libri  de  mundo ]  Cap.  6.  p.  865. 
T-  I.  OpP-  Ariftotelis.  Sed  'videtur  praeceptum 
illud  apud  nunc  auctorem  non  id  fignificare,  quod 
vir  doflus  vult,  oenignitatenu  divinam  jullitia  tem¬ 
perari,  fed  hoc,  Dei  curant  ad  omnes  omnino  res 
aequali  modo  pertinere. 

O)  Vox  Platonis ]  Viato  de  hgibtk  Lib.  IV. 
p  6c I.  'O  3  it/*» 

do  L):us  nobis  fit  omnium  rerum  in  primis 


menfura.  Vis  vero  didi  hujus,  id  quod  apertum» 
illa  eft :  Decet  nos  in  omni  a&ione  Deum  nobis  in 
exemplum ,  quod  imitemur,  proponere,  non  au¬ 
tem  homines,  quod  diferte addit philofophus.  Quun* 
ex  memoria  haec  dida  retulerit  Cudworthus ,  no  , 
eft ,  cur  demiremur  magnopere,  a  vero  eorum  ie 
fu  hic  paullum  aberratum  efl*c.  De  Arijlotehsai 
to  nihil  dico,  quod  prorfus  ab  hoc  inftituto  abnox  ( 
rct.  Lege  de  Ripublic *  Lib,  III,  C.  4’  P' 
7-.1U.OW.  Sato  0j  Aii 


9*  Ztatf  definitur .  «g* 

deferre.  Quod  ipfum  argumento  nobis  eft,  qui  tum  Deum  profeffi  funt ,  hanc  el 
qmnes  affe&ionem  attribuiffe.  Exftant ,  &  fuperius  a  nobis  loco  duodecimo  & 
decimo  tertio  expofita  funt  veterum  Atheorum  argumenta,  a  malis,  quibus  orbis 
hic  affligitur,  a  mundi,  quam  inconcinnam  &  minus  aptam  effle  contendebant, 
fabrica,  &  a  perverfa  rerum  humanarum  adminiftratione  fumta ,  ex  quibus  id, 
quod  diximus,  manifeftum  eft.  Quae  fi  valida  forent  argumenta,  iftum  tamen, 
quem  multi  hodie  comminifcuntur ,  Deum  nullo  modo  tollerent,  qui  totus  ex  po¬ 
tentia  &  arbitrio  compofitus,  nulliusque  bonitatis  &  juftitiae  natura  particeps  eft. 

Sed  perfpicuum  eft,  non  hanc,  fed  veram  atque  re6iam,  quam  natura  docet  ip- 
fa,  Dei  notionem  has  rationes  hoftium  divinae  naturae  petere:  cui  quoque,  fi  qui¬ 
dem  tanta  efflent  virtute  atque  firmitate  praedita ,  quantam  ineffle  volunt  illis 
Athei  ,  multum  fine  dubio  detrimenti  afferrent.  Namque  hoc  fi  dubio  vacet, 
Deum  in  fe  &  natura  fua  bonum,  benevolum,  ac  benignum  effle,  omnino  confen- 
taneum  eft,  mundum  ut  hunc  non  modo  refte  atque  ordine  conftrudhim  effle, 221 
Verum  etiam  prudenter  &  feienter  gubernari  credamus.  Sed  haec  alio  loco  co- 
piofius:  quo,  tametfi  partes  mundi  malo  quodam  laborent,  rerum  tamen  univer- 
fitatem  nihil  habere  propterea  vitii ,  mala  vero ,  quae  moralia  dicuntur ,  ad  Deum 
fcullo  modo  poffle  referri ,  planum  faciemus. 

Tres  igitur  praecipuas,  quibus  Deus  prae  omnibus  rebus  eminet,  perfe&iones 
expofuimus:  quarum  quidem  prima  infinita  eft  bonitas,  cum  foecunditae  conjunc¬ 
ta;  altera  fapientia  atque  cognitio,  nullis  circumfcripta  limitibus;  poftrema  deni¬ 
que  interminata  poteftas  &  agendi  &  percipiendi  omnia.  Hanc  triplicem  fupre- 
mi  Numinis  virtutem  quum  fecum  expenderent  Platonici  ac  Pythagoraei,  occafio- 
nem  inde  cepiffe  videntur  tres  illas  excogitandi ,  quas  ‘*f%Kccs  appellare, 

ac  pro  totius  univerficatis  principiis  habere  folent.  Licet  enim  eas  plerumque  ut 
naturas  feparatas  &  diftin£tas  fpectare  jubeant ,  quae  certis  fingulae  gradibus  di- 
ftent ;  divinae  tamen  naturae  faepenumero  notionem  fic  amplificant  &  dilatant , 
ut  haec  tria  principia  ad  eam  unam  pertinere  fignificent.  ( y )  Jriftoteks  ,  nifi 
fallor,  hanc  Pythagoraeorum  trinitatem  his  indicavit  vocibus:  (*)  yu» 

<t>c«n  tyc)  c!  n vQxylfetot ,  rrav  ^  tk  5r«V^e  rcif  re/<n  Jiwe/Tuj.  Nam  ,  \lt  Pythagoraei 
etiam  docent ,  ipfum  omne  ac  omnia  tribus  Junt  definita.  Sed  de  hoc  inferius  argu¬ 
mento  latius.  Nunc  id  agendum  eft  ,  ut ,  quae  de  Dei  notione  dicenda  nobis 
funt,  ad  exitum  perducamus.  Brevifflimam  fupra  definitionem  fupremi  Numinis 
praemifimus ,  quod  naturam  effle  diximus  ex  omni  parte  perferam.  Jam  per  ea , 
quae  adhuc  difputavimus,  praecifam  hanc  &  anguftam  Dei  informationem  fic  na¬ 
bis  locupletare  licebit  &  augere:  Deus  e (l  natura  pcrfeftifjima  ,  infinite  bona,  potens , 
atque  fapiens ,  fine  ulla  caufjd  exfijlens  necefjario ,  quae  non  modo  totum  orbem  terrarum 

/<*• 

(*)  Dc  coelo  Lib.  I.  C.  i.  (p.  6l0 .  t.  I.  Opp.) 

.  (y)  Arijloteles]  Hoc  ego  vero  minime  credi-  rant  loci,  quos  Jo.  Mturfius  collegit  in  Denari » 
feritn.  Arifiateles  enim  hoc  Pythagoraeorum  fci-  Pythagarico  Cap.  5.  P ■  35-  In  rebus  omnibus  tria 
‘H111  de  numero  ternario  de  rebus  intellexit phyfi-  fpectari  pofle,  inculcatum  volebant,  principium * 
cis.  P0ftqUam  nimirum  dixerat ,  ad  magnitudinem  medium ,  6?  finem.  In  hoc  nempe  tota  verfabatur 
Pla  Pertinere,  lineam,  fuperficiem,&  corpus,  ad  Pythagoraeorum  fapientia  naturalis,  ut  ad  nume- 
anc  doftrinam  hoc  Pythagoraeorum  praeceptum  ros  naturae  rationes  accommodarent,  praepoftero, 
j^commodat.  Quare  vero  tribus  omnia  contineri  quod  omnes  intclligunt,  conlilio  &  ordine. 

««eruit  difcipuii  Pythagorae ,  multi  veterum  dccla- 


Unitas  Dei. 


Cap.  IV. 


fabricata  efl,  verum  etiam  rtbus  omnibus  initium  dedit  e?  originem.  Ampliorem  hoc 
infiitutnm  noilrum  non  requirit  Dei  defcriptionem.  _ 

Quodfi  tamen  non  ea  tantum  intueri  fas  eft ,  quae  homini  certamen  cum  Del 
contemtoribus  fufcepturo  cognitu  neceflaria  funt,  verum  etiam  piarum  fancta- 
rumque  mentium  habere  rationem  convenit,  quae  hanc  gloriofiflimam i  nullique  a- 
tis  admirandam  naturam  exquiiito  ftudio  ac  amore  venerantur,  nihil  fortaliis  alie¬ 
ni  committemus,  fi  pleniorem,  uberiorem ,  atque  liberiorem  Dei  definitionem  ea- 
rum  caufla  fuppeditemus.  Sic  igitur  Deum  defcribimus:  Deus  natura  ejl  omnibus 
numeris  abfduufftma  perfedifftma ,  exje  ipfa  fine  u' ia  alia  cauffa  nata,  neceffarsoqut 
exfiflens  quae  non  modo  infinita  praedita  efl  foecunditat e ,  rerumque omnium  Jemina  com- 
tlectitur  fixu  fuo  continet ,  verum  etiam  admirabilem  prorfus  benignitatem  amoremque 
incredibilem  erga  omnes  fovet , /eque  ipfamfme  ulla  impertit  &  cum  aliis  communicat  in¬ 
vidia,  idque  Jumma  fervata  juflitia  atque  aequitate,  partwnque  omni  rejetio  /ludio:  quae 
fui  ipfius  indolem  omnemque  foecunditatis fuae  amplitudinem  perfede  comprehendit  &  mtcl- 
ligit  ,  r.ec  aliquid  idcirco  eorum,  quae  fieri  poffunt,  ignorat ,  fed  rerum  omnium  naturas , 
cognationes,  atque  difcrepantias  perfpicit ,  atque,  totius  mundi  quaenam  fit  optima  omnium 
fabrica  &  compofitio ,  cognofcit:  quae  praeterea  potefiatem  nullis  finibus  terminatam ,  ad- 
iunda  percipiendi  ac  agendi  facultate ,  poffidet:  fons  ftirpsque  rerum  omnium,  eunda  per¬ 
ficiens,  quae  fieri  poffunt,  atque  fas  eft  fieri:  quae  quidem  omnia  fic  fabricatur,  ut  na¬ 
turae  ejus ,  id  efl ,  naturali  ejus  bonitati  atque  fapienliae  refpondeant :  ex  quo  fit  .  ut 
nihil  vel  meliori  norma  &?  exemplo  vel  modo  praefiantiori  fieri  queat  ad  totius  umverfitaUS 
falutem  &?  commodam  promovendum.  Haec  ipfa  natura  multifarias  atque  fibi  contrarias, 
quibus  hic  orbis  continetur  ,  res  tam  feite  IS  egregie  temperat  (S  ordinat,  ut  omnium  na- 
fcatur  [uavifiimus  prorfusque  admirabilis  concentus.  Haec  denique  res  omnes  Juflsnet  ac 
con fervat  obtimaque  ratione  gubernat  &?  moderatur  ,  nulla  tamen  vt  ve!  violentia  adhibita, 
JZomnefZZter  imperio  ejus  fubjedae  fint  legibusque  ejus  fpenic  tf  libere  obedsant 
Fx  hac  deferiptione  neminem  ego  fore  credo,  qum  ftaum  mtelligat,  talem  e  (Te 
ninremi  Numinis  naturam  ,  ut  nihil  viro  bono  atque  fapicnti  poflic  efle  opta¬ 
bilius  ,  fi  quidem  in  eam  forte  incideret  cogitationem  ,  nullum  efle  Numen 
ejusmodi. 

K  X  Ceterum  haec  ipfa  Dei,  quam  expofuimus,  notio  plures  una  ejus  gene¬ 
ris  naturas  exfiftere  non  pofle ,  atque  five  unitatem  inter  naturales  diviniw 

tis  afte&iones  efle  numerandam,  fine  controverfia  declarat.  Prorfus  enim  rep 
gnat  rationi,  plures  efle  cauflas  fupremas  aut  naturas  infinite  potentes  rerumq 
omnium  principia.  Epicurus  quidem,  quum  in  corrumpenda  atque  perverte 
vera  Dei  notione  elaboraret,  iftam  Dei  anticipationem  live  praenotionem ,  q 
in  mentibus  omnium  efl  hominum,  fefe  ratus  etl  exflinguere  pofle,  fi  fifctam  a  q 
commentitiam  introduceret  Deorum  multitudinem ,  potellate  atque  dignitate  i 
fe  parium,  nec  unius  fupremi  Dei  arbitrio  parentium,  quorum  nullus  aliqu  . 
orbis  hujus  conftru6lionem  contuliflet,  aut  res  ullo  modo  humanas  curare  -ffe 
hanc  ipfam  Dei  notionem,  quam  nos  paullo  ante  exhibuimus,  in  animo  nacim 
hominem,  quum  philofopharetur ,  neque  alium  tollere  voluifle  Deum,  flu.am_ 
lem,  qui  nullum  omnino  habeat  fibi  parem  &  focium,  naturaque  unus  lit,  id 
vel  ifla  ejus  argumentatione ,  quam  fuperius  attulimus,  teftatilTrmum  elt.  i 
mus,  ut  canat  (2)  Lucretius:  qu\S 


.(2)  Lucretius ]  Lib.  II.  vf.  1(594-  V-  m.  451. 


§.  IO. 


Unitas  Dei. 


Ouis  regere  immcnfi  fummam,  quis  habere  profundi 
Indu  manu  validas  potis  efb  moderanter  habenas  ? 

Ouis  pariter  coelos  omnes  convertere,  &  omnes 
Tgnibus  aetheriis  terras  fuffire  feraces , 

Omnibus  inque  locis  ejfe  omni  tempore  praejio? 

Difputat  his  verfibus  philofophus,  Deum  res  omnes  curare,  gubernare,  difpone- 
re,  &  ordinare,  omnibusque  locis  praefentem  efle,  id  neminem  polle  credere,  nili 
qui  omnem  prius  rationem  abjecerit.  Hoc  quis ,  obfecro ,  diftum  putet  in  Deo¬ 
rum  turbam  aliquam  poteftate  aequalium,  quorum  quisque  partem  imperii  hujus 
orbis  teneat?  Igitur  talem  unice  Deum  feriant  haec,  necefle  eft,  qui  folus  totius 
terrarum  orbis  imperium  adminiftret,  neque  ullum  gubernationis  adminiftrum  ha¬ 
beat.  Idem  Epicurus,  quando  argumentum  hoc,  quod  diximus,  apud  Ciceronem 
latius  perfequitur.  Deumque,  rerum  omnium  moderatorem,  fi  quidem  exfifter 
ret ,  felicitatis  ullius  &  quietis  pofle  participem  efle,  negat,  deliraflet  prorfus, 
nihilque  dixiflet,  nifi  fcitum  hoc  in  animo  habuiflfet:  Deus  eft  unus,  (a)  Sive 
ipfe  mundus  Deus  ejl ,  quid  potejl  ejfe  minus  quietum,  quam,  nullo  puntio  temporis  in - 
tcrmijfo,  verfari  circum  axem  coeli  admirabili  celeritate ?  Sive  in  ipfo  mundo  Deus  inejt 
aliquis,  qui  regat,  qui  gubernet,  qui  curfus  aftrorum ,  mutationes  temporum  ,  hominum 
commoda  vitasque  tueatur ,  nae  ille  ejl  implicatus  molejlis  negotiis  ac  operofis .  Unum 
hic  tantum  Deum  Epicurus  nominat.  Neque  pollet  etiam  tanta  cum  gubernatione 
&  adminiflratione  hujus  orbis  moleftia ,  tantaque  conjun6D  efle  animi  perturba¬ 
tio,  quantam  memorat,  fi  plures  Dii  aequales  totam  molem  fuftinerent,  fuisque 
finguli  praefiderent  muneribus.  Contra  verifimile  eft,  fore,  ut  tot  Numina  levi 
admodum  labore  atque  ludibunda  fere  fuas  quaeque  partes  &  officia  in  regendo 
terrarum  orbe  obirent.  Quae  quum  ita  fint,  nihil  eft  omnino  caullae,  cur  dubi¬ 
temus,  iftam  Dei  informationem,  quam  pofuimus,  a  qua  unitas  fejungi  nullo  mo¬ 
do  poteft,  antiquioribus,  qui  ante  natum  Servatorem  fuerant,  impietatis  profes- 
foribus  ita  cognitam  fuifle,  ut  ad  eam  potillimum  oppugnandam  omnes  ingenii 
vires  animique  aciem  converterint.  Verum  metuo,  ne  haec  loco  parum  opportuno 
atque  citius,  quam  oportuerat,  difputari  videantur.  Certe  inferius  commodior 
patebit  haec  explicandi  &  enodandi  occafio :  quare  nunc  quidem  defino. 


fi.  XI.  Nihil  eft,  unde  praefentius  periculum  immineat  ifti ,  quam  modo  dc-223 
claravimus,  Dei  notioni,  quae  adjunttam  habet  povunv  five  unitatem;  nihil,  quod 
magis  infirmare  videatur  hoc  dogma  noftrum,  unum  tantum  Deum  toti  rerum 
univerfitati  praefldere  &  jura  feribere,  quam  communis  haec  opinio:  Omnes  olim 
populos,  fi  ab  angufta  &  pufilla  Judaeorum  gente  difcedas,  maximos  etiam  &  ex- 
cellentiffimis  ingeniis  philofophos,  ubicumque  terrarum  fuerint,  plures  efle  Deos 
cenfuifle,  nec  unum,  fed  multa  Numina,  religiofo  cultu  affecifle.  Bina  haecce 
dogmata:  Deus  eft  unus,  &:  piures  exfiftunt  Dii,  tota  ratione  totoque  genere  dif¬ 
ferunt.  Quare  non  deefle  videas,  qui  decernunt,  eorum  fententiam ,  qui  Deum! 
praecipiunt  unum  &  fupremum  efle,  a  quo  folo  univerfltas  haec  regatur  &  guber- 
netur,  minime  naturae  vocem  efle,  nec  in  illis  poni  notionibus  debere,  quae  men-i 
Ubus  hominum  informatae  funt  &  anticipatae ,  fed  artificiofum  efle  dogma ,  quodj 
•  #  aut' 

(«)  Sive  ipfe  mundus]  Cicere  de  natura  Dior.  Lib.  I.  Cap.  20.  p.  ?occ.  T.  IX.  Opp. 

00  wM*- 


zno 


Tolythei  refutantur  gtneratm . 


Cap.  IV; 

„nr  „ivata  hominum  induftria  &  meditatio  pepererit,  aut Judaeorum ,  Chriftia- 
norum,  Turcorumque  publicae  leges  &  inftituta  «edere  (i)  juffermt. 
n°Terrorem  non  diffiteor,  &  formidinem  haec  difficultas  primo  adfpeftu  com- 
S2+. novet.  Quamobrem ,  quo  omni  ea  virtute  exuatur ,  w  hoc  noftra  verfari  defiet  in 
orimis  dilidentia  ,  ut ,  quid  illi  fxbi  proprie  voluerint,  exploremus  quos  piares 
olim  Deos  veneratos  eflfc  accepimus.  Tanta  quidem  neminem  vefania  laborare 
nolTe  certum  eft ,  ut  plures  fibi  ejus  generis  Deos  commmifcatur ,  quales  nos  de- 
?crinfimus  aut  multas  effe  tueatur  naturas  infinitas,  omnipotentes ,  fupremaque  per- 
fS  nobiles  Ex  quo  efficitur,  eos,  quibus  plures  ftatuere  Deos  placuit ,  aliam 
vocabulo  0«r  poteftatem  fubjsciffe,  aut  vano  vocem  iftam  fenfu  adhibuifie.  Mc- 
mini  m ef iiprffi gnificare,  exftitiffe  quondam  inter  populos  veri  Dei  nefcios,  qui 
Deon™  vocabulo  «nmmr  tantum  defignavermt  mtclhgtntcs  bomn,  fuperm" ,  mul- 
Deorum  vocaoi  •  •  exiftimaverint  qui  &  nafcantur  &  intereant,  non  fe- 

tosque  efie  Deos  ejus  generis  ex  u  Democriti  ,  ex  materia  paulatim 

cus  ac  homines,* ^demcme Verum  hos  Deorum  fabricatores;  qui  res 
exfiftant,  &  m  eam  vc.ffim  redea^.^  £j£  noae,  chao,  &  oceano  five 

omnino  omt!j's  >  p£rhibebant ,  Plato  atque  Arifiottks  dudum  ad  veros 

Dei^hoftes^r<jun^uid^ti^^*e^^s  garrirent ,  abireW*-  Namque  materiam 


'  (b)  Juflerint]  Evidens  effe  arbitror,  virum 

doMimum  nomine  notionis  nSuralisJ^  mentihis 

hominum  informatae  intcllexiffe 

infitam  fc?  innatam  nominant,  neqhb  aliud  velle 

quam  hoc,  unitatis  feu  fingularMts 

in  omnium  hominum  ,  qui  nafcuntur,  m  vel 

fignatam  effe,  antequam  vel  ratione  e,u’s  ra. 

erudiantur  &  dotali»  imbuantur  Ton  e  r 

\°  ^  rent 

cj usucepit!  qu'i  Lockii  audori tate _utltu.r ’  Ut  Ca™ 

«  ^qidemonftratum  effe  fignitot,  nui- 
hs  nlane  foedes  c0c  -irffifias  rerum,  ne  Dei  qui- 
S  Si.  III.  b  32-  Verum  h  qui 

CudiDorthi  librum  in  compendium  «degit,  vir  doe 
tiflimus,  Thomas  IVife ,  noluit  aliquid  pugna-  i  - 
ter  Lockkim  &  auftorem  fuum  effe.  Itaque  m  ln- 
troduStione  Compendio  illi  pracmiffa  P-  135.  natura¬ 
lem  ideam  alleverat  Cvdwortjio  nihil  effe,  quam  ta¬ 
lem  ideam,  quae  ex  ufu  ra:;o~:i~  natura  nobis  datae 
nafcatur.  (  He  not  exprefty  fayir.g,  that  the  Idea 
tf  God  is  innata,  non  in  a; iy  other  fenfe  naturaL, 
than  as  it  rifes  up  and  appears  upo.i  tbe  ufe  cf  the 
naturalfoculty  0f  reafon. )  Totus  vero  fallor ,  aut 
hic  plus  dedit,  quam  neceffe  erat,  ftudio  fuo  er- 
«1  virum  do&iflimnm ,  quem  perfpicuum  eft  cum 
Piai-oniciS  affevcraffe,  fpecies  &  formas  rerum  raul- 
‘  ...  :~C.c  nnfri  hnmi„;u„.-  TmCrtr»  rontr 


qui  cum  gentibus  dimicarunt  a  rcfta  religione  a  ver-  • 
fis,  unitatem  fupremi  Numinis,  quod  hi:  Cudwor- 
thus  fecit,  inter  notiones,  quas  ipfa  natura  aut 
Deus  in  animis  hominum  contignaverint,  rctuliffe. 
Exftat  Tertulliani  Libellus  de  teftimonio  animae  , 
quo  lpfo  naturae  cc  mentis  fuae  inftin&u  huc  ferri 
quemlibet,  dcmonftrandum  fibi  fuinit,  ut  &  Deum 
&.  unum  effe  Deum  non  modo  fentiat,  fcd  etiam 
communi  fermone  profiteatur.  Tertulliani  veftigia 
pleriquc  alii,  ex  Latinis  praefertim,  Minutius , 
Amellus ,  Lactantius ,  &  plures  fequuntur:  Ne 
quid  nunc  de  Graecis  dicanu  Luculenta  in  pri¬ 
mis  eft  Arnobii  vox  Libro  I.  adv.  gentes  p.  23. 
Quisquamne  eft  hominum ,  qui  non  cum  iftius  prin - 
apis  notione  diem  primae  nativitatis  intraverit?  cvft 
non  fit  ingenitum,  non  affixum ,  imo  ipfts  paene  in 
genitalibus  matris  non  impreflum,  noninfttum,  eft* 
Regem  ac  Dominum,  cunSorum,  quaecumque  furti* 
moderatorem?  (II.)  Ab  hac  vero  fententia  nimium 
quantum ,  qui  rccentiori  memoria  philofophari  funt  * 
difccfferunt.  Ut  enim  Lockium  &  ejus  affectatores 
taceam ,  qui  nullam  in  animis  noftris  notionem  na- 
,  effe  infitam  opinantur,  fuerunt,  qui_  longius 


etiam  progrederentur,  &  ne  ex  ratione  quidem  hir- 
miter  cognofci  pofle  contenderent,  unam  effe  re¬ 
rum. omnium  cauflam.  ln  his  numerari  prae  cete- 
_  ris  debet  Papinus .  Claud.  Pajonii  nepos,  Gallus* 

quiad  Pon.LtoS’poftr=mo  ianmt  in  Efff  * 

5uam  in/i-  JW fi* g  frllf 

.ZtZlT.nmc.  quum  alia  fint  asenda,  omitto,  edms  p.  n- J-  f**™*?™JZg* 

Libri ,  quem  mfcripht:  jugeme.w  jur jes  q 

«rexrtfjiur  It  providete'  &  gmt ,  Roiterd- 1 683 
J2.  'u  Peti.  Raylius  Confinius  ion  das  Penjees 


fiam  de  ideis  mnam  ^  noiuia  uci,  quam  ««/• 
tam  vocant,  nunc,  quum  alia  fint  agenda,  omitto, 
qitius  erit,  alia  quaedam  commemorare,  quae  hanc 
cauffam  ingrediuntur.  #  ( I* )  Animadverti  velim, 
“riqios  ecclefiac  Corilfianae  doftores  fere  omnes. 


§•  ir;  Polythci  refutantur  gener atim.  291 

vita  fenfuque  vacuam  folam  exfiftere  neceflario,  resque  omnes  reliquas  infita  vir¬ 
tute  ex  fele  procreafle  ,  docebant. 

Quaerendum  igitur  eft,  an  hi,  quorum  res  nunc  agitur,  aliam  notionem  voca¬ 
bulo  Dii  impofuerint,  atque  eo  naturas  intelligentes  homine  excellentiores ,  nec  immorta¬ 
les  tantum ,  verum  etiam  per  fe  exfift entes ,  nec  ab  alia  caujja  proferas  ,  fortaflis  in¬ 
tellexerint.  Certe  hi ,  quibus  multos  ejusmodi  Deos  efle  vifum  fuit,  tametfi  ad 
eos  proprie  referri  nequeant,  qui  talem  efle  Deum  credunt,  qualem  nos  antea  de- 
fcripfimus,  meliores  tamen  etiam  vulgo  habiti  funt  divinitatis  hoftibus,  medioque 
velud  loco  inter  Dei  profeflores  &  contemtores  pofiti:  quod  vel  ipfum  illud  Po- 
hytheiftarum  nomen ,  quod  ufus  fermonis  illis  indidit,  fignificat.  Neque  longe  ra¬ 
tio  hujus  rei  quaerenda  eft.  Sic  plerique  omnes  cenfent,  eos  demum  impietatis 
erga  Deum  fine  ulla  injuria  pofle  infimulari  ,  qui  materiam  infipientem  &  vita 
vacuam  unicum  rerum  omnium  principium  efle  putant,  naturasque  idcirco  omnes 
cognitione  &  vita  praeditas  &  nafei  &  interire  rurfus,  praedicant.  Quod  fi  ita 
efl,  illi,  qui  non  unam  quidem,  at  pl ures  tamen  efle  volunt  naturas  intelligentes , 
per  fe  exfiflentes,  nec  a  quoquam  fa£las,  non  poflunt  non  aequo  ab  amicis  Dei 
&  ab  hoftibus  ejusdem  intervallo  disjun&i  videri.  Qia  de  caufla  Polytheos  potius, 
quam  Atheos ,  eos  appellare  convenit. 

Illi, 

les  Cometes  7.  II.  §.  107.  p.  513.  repreflemnt.  quidem  inde  efficies,  iftam  turbam  animi  fui  cul- 
(III. )  Argumentum  illud  contra  infitam  Dei  notio-  tum  prorfus  neglexifie ,  imprudentemque  paffiun 
nem,  in  quo  enarrando  tantam  ingenii  &  eruditio-  efic,  ut  ager  mentis  dumeto  par  fieret,  vepribus 
nis  copiam  hic  confumit  vir  dottiffimus ,  non  tain  &  fpinis  horridis  obfito:  Numquam  vero  hinc  pre- 
mihi  videtur  terribile  ac  formidolofiim ,  ut  ipfi  vi-  babis,  nulla  bonorum  fructuum  femina,  nullam  unius 
fum  eft.  Nam  qui  natura  nobis  fpecies  quasdam  Dei  notionem  his  mentibus  commi iTam  &  concre- 
rerum  infitas  efle  volunt,  &  in  his  Dei,  &  unius  ditam  eflfe,  &  illis  natura  ineffe.  Quemadmodum, 
quidem  Dei,  notionem,  illi  non  exiftimant,  iftas  fi  agrum  videas  deformem  &  plane  fpinofum ,  ha- 
fpecies  &  notione*s  tam  efle  planas  &  apertas,  ut  bes  quidem,  cur  patrisfamilias  negligcntiatn  &  in¬ 
gemo  unus  eas  pervertere  &  obruere  poffit  .  E  con-  curiam  arguas;  nil  autem  habes,  quo  doceas ,  fub 
trario  libenter,  nifi  fallor,  concedent,  efle  eas  in  iftis  fruticibus,  rubis,  &  lappis  nihil  plane  frugifc- 
his  clariores,  in  illis  obfcuriores:  concedent  no-  rum  &  fertile  reconditum  latere:  Ita,  fi  hominem 
tiones  illas  obduftas  veluti  fitu  quodam  &  rubi-  intclligas  aut  rudem,  aut  inepte  &  abfurde  de  Deo 
gine  efle,  attentionemque  idcirco  &  diligentiam  &  veritate  fentientem,  tuto  quidem  ejus  accufabis 
requiri,  ut  perpoliantur,  explanentur,  &  natu-  ignaviam,  &  miferiam  deplorabis,  at  parum  fecure 
rae  fordibus  liberentur:  concedent,  qui  pravita-  &  firmiter  animam  ejus  nullam  Dei  aut  veritatis  no¬ 
ti  fuae  naturali  morem  gerunt,  nec  ullam  in  ani-  tionem  in  orbem  attulifle  fecum ,  conftitues.  Hem 
tuae  facultatibus  purgandis  induftriam  adhibent,  lu-  illis  quoque  di&um  velim  ,  qui 'exemplo  gentiuin 
cem  illam  animae  infitam  fua  culpa  opprimere  &  Dei  cognitione  vacuarum  infitam  fupremi  Numinis 
propemodum  exftinguere.  Quis  nefeit,  totam  Py-  notitiam  oppugnant,  quod  viros  ingeniofiffimos, 
tbagoraeorum  &  Platonicorum  familiam,  qua  nulla  Baylium ,  Bentlejumt  Lockium,  totque  alios  no- 
acnus  pro  mfitis  notionibus  pugnavit ,  inftitutione  ftris  temporibus  feciiTe  novimus.  Finge ,  tales  es- 
tamenoc  exteriori  quadam  excitatione,  ut  latentes  fe  gentes,  quae  Deum  prorfus  ignorent;  id  quod 
^flammarentur  igniculi ,  opus  cenfuilTe?  Agri  hi  tamen  nondum  exploratum  eft:  hi  tamen  populi  id 
dlcent  animum  noftrum  efle  limilem,  in  quo  pauca  unum  fignificabunt,  fi  homo  fibi  relinquatur  unice, 
Raedam  bonae  frugis  femina  magnam  infelicis  lolii  nec  animo  natura  aegrotanti  mederi  ftudeat,  exi- 
vi>n  adiniftam  habent.  Patere  lolium  iftud  iecure  guam  illam,  quam  mente  conclufam  gerit,  cogni- 
crefeere;  quid,  obfecro,  bono  fiet  femini?  Non-  tionis  divinae  fcintillam  facile  alienis  rebus  ac  com- 
??e  copia  lolii  exiguum  illud  femen  ita  obducet,  de-  motionum  animi  tam  violentia,  cuam  perverfitate, 
Jj.c*et ,  &  deformabit ,  ut  vix  ejus  veftigium  appareat?  obrui  ac  prope  dei  eri.  Poflem  id,’  ni res  hoc  ferret  ac  in- 

igitur  ,  infinitam'  hominum  multitudinem  &  ftitutum  ,  multo  latius  exponere,  &  exemplis  exme- 
®.lm  &  hodie  plures  credidifle  &  credere  Deos,  dia  vita  humana  petitis  demonftrarc:  Sed' vel  rerum 
ixquc  UI10  &  finali  COgiufie  Numine:  Illud  mediocriter  peritis  haec,  quae  diiimus,  fuffiejent. 

o  o  2  tT; 


Cap.  IV. 


Folytbei  dementes  funt. 

tu;  mii  Deorum  multitudinem,  cui  totus  paene  orbis  ante  natum  fervatorem 
fimnlicavit,  propterea  nobis  obducunt,  ut  unius  Dei  notionem  m  hominum  men¬ 
tibus  non  eiTe  natura  impreflam  efficiant,  nullo  modo  dubitant,  id  quod  prorfus 
perfpicuum  eft,  quin  prifei  mortales  vocem  D»  fenfu  ifto  acceperint,  atque  plu¬ 
mes  Deos  per  fe  exfiftentes  ,  &  ex  nulla  alia  caufTa  natos  ,  "ull  que  ideo  excellen¬ 
tiori  naturae  fubditos ,  totque  f.mul  hujus  un.verl.tatis  principia  p rimasque  caufTas 
reli-ofis  honoribus  profequuti  fine.  Atque  hoc  h  nobis  probare,  D.osque  vete¬ 
ris  orbis  pro  naturis  ex  fe  natis,  nec  cuiquam  naturae  fuperiori  obnoxiis,  imfle  ha¬ 
bitos  demonftrare  polient,  non  equidem  negaverim,  verendum  fore ,  ne  difputa- 
tffi  eorum  hoc  loco  adverfus  notionem  unitatis  divinae  mftituta  virtutem  habeat 
nullo  modo  contemnendam,  vifloriamque  fibi  fere  (0  polliceri  queat. 

VTT  Vprnm  ha ec  fententia ,  piares  efle  Deos  principes,  nec  genitos,  fed 
225  §•  '  '  ,  modo  lanae  rationi  penitus  adverfatur  in  fe  fpefta- 

omni  us  o  u  os  g  lationibus  coelique  converlionibus  nulla  ratione  convenit, 
ta  ,  fed  rationi  affirmo.  Per  fe  exfiftere  ac 

Principio  in  nullam  cadere  potiunt  naturam, 

neceflario  e  i  p  P  ftolidi  lint  oportet  &  a  ratione  averfi,  qui  multas 

qTJ ^er^as  i  intelligente.,  naturas  per  fe  exfiftere,  non  vero 
C°n  6  iri  ^  Praeterea,  fi  multas  naturas  imperfectas,  at  ratione  va- 

lentes  ex  ^S^mpore  per  ro  exftitilTe  fingas,  nunquam  excogitare  poter, s 
lentes,  ex  inunito  p  v  snaturae,  non  vero  plures  aut  pauciores,  exftice- 

ZZZeZZ  cur  gvel  una  debueHt  eiTe  ,  ull  caulTu  meditandi  occurret, 
rint,  neque  etiam  ,  exfiftentes  cafu  ab  omni  aeternitate,  non  autem  ne- 

S,n  autem  Deos ;  hos  per  le ^‘^bebis ,  quod  illis  opponas,  qui  ex  hoc  confcqu, 
ceflario,  exftitifle  .  ’  j  ut  eaedem  naturae  exfiftere  aliquando  delinant, 
dicent,  fieri  etiam  fortuite, ’ionis  injuriis  liberas  eflfe.  His  adde  ,  fi  ulla  ab 
nec  idcirco  perennes  e  jmperfe&a  natura,  qualiscumque  demum  ea  fit, 

aeterno  poffit  per  ft  exhlter^  p  ^  r£  V  modo  materia,  fed  etiam 

KlSS^*!Si*-.  *  - “f"  *»  %°. 

°rrf  g&ZZSZzS&SSXS 

num  fore  arbitror,  fi  hicobfcrvem,  Ul  .  y:L  j,,neam  populis  tribuere  id,  quod 

qui  ex  antiquis  Chriftianorum  doloribus  Cudworthus  ab  illis  propulfare  conatur,  coli  ab  il- 

fum  cultonbus  congrcfli  funt  ,  fic  advcrfaittruni  Numina  per  fe  exfiftentia  &  ullius  initii- 

fuorum  plerumque  intellexifle  fentennam,  P  •  rtja  Similia,  ut  alios  taceam ,  Zacharias  Mi¬ 
res  illi  Deos  inter  fe  pares  &  aequa  es v  tvlcnaeus  ,  non  ignobilis  Chriftianorum  philofo- 

tur  Docent  id  multa  ex  argumentis  illis,  quibus  gj»  ip|t  D%logo  de  op;ficio  mindi\,  ,77. 
in  Apologus  tam  Graeci,  quam. Lati  *  !, -8.  Lege  quoque,  fi  placet,  Cyprianum  de  idoloruit 

piultitudmem  adoriuntur.  Nec  td  •  *  vanitate,  &  AthanaRum  Libro  contra  gentes.  Ac 

Confuje  enim  &  perturbate  qui  dc i  Dns  inter  ve^  ^  cuitorjbus  tam  abfurda  &  ftolida  haec 

tcr^S  x7MrSr,aeci£IUntr* _ Trito-  videbatur  fententia,  ut  injuriam  fibi  inferri  pubh- 


tcrCb  ,  inactipiuiJt.  ,  - 

fVnftra  dixidc  videar,  Aeneae  Gazaei  locum  ex  i  *:°- 
phratlo  p •  4<S*  adfcribatn:  k.*4  *5«  wpufa  0 

;_4  JTU,  StKUfMcrctPti  *'* (' 


ipi»  JL/wumi  vutLUiiuuD  UU1I  cuiuiuu 

videbatur  fententia,  ut  injuriam  fibi  inferri  publi¬ 
ce  clamarent,  eoque  modo  fententiam  fuam  dc  ple* 
ribus  Diis  declararent,  ut  hic  a  doftimmo  viro  ex- 


C  dicebant  fefe  Deum  fum- 

X*',™  ££7Z*l%<,  II**»  «>ri  r  r*.  mum,  plures  ejus  adminvftros&  inferiores  Deos  re* 

Pr~vu*  Dew^oi  v  ereri.  Eius  «i  multos  ex  Chnftiaa.s  ant, quis 

P  Z  rctbionalts  pote  (Id  es  admiranter,  sine  prin-  tes  excitare  poffum :  Sed,  ne  longum  faciam ,  1  **  ^ 
& ii GLmrJeJex^imarati , mult^RiNciPiA  Onjii  teitimouio  contentus  ero,  quod  m  p  ^ 


§.  12.  Tolythei  devient  is  funt .  '  293 

pofito,  nullas  erit  amplius  orbis  hujus  fabricator  ,  tolletur  hujus  univerfitatis  con- 
flructio,  neque  illi,  qui  vocantur  Dii,  jure  aliquo  hoc  nomine  appellari  poterunt. 

His  omnibus  poflremo  liceret  adjicere,  fieri  nullo  modo  pofle,  ut  plures  naturae 
iint  intelligentes  &  ex  nulla  caufla  natae ,  quoniam  redla  &  incorrupta  di&itet  ra¬ 
tio,  cunilas  mentes  five  naturas  minus  perfeile  fapientes  &  cognofcentes ,  quid¬ 
quid  habent  confilii  &  cognitionis ,  id  ex  una  mente  perfectiftima  &  omnibus  ab- 
foluta  numeris  liaufium  ac  delibatum  habere:  Ex  quo  hoc  quoque  confequitur,  ut 
naturam  aliquam  infinite  potentem  cunilisque  aliis  fuperiorem  efie,  credamus.  Sed 
quum  haec  difputatio  paullo  fit  fublimior  &  fubtilior,  quam  ut  ejus  vis  ftatim  ab 
omnibus  comprehendatur  ,  tutius  erit ,  opinor ,  &  utilius ,  in  aequiorem  eam 
differre  locum. 

Sed,  quod  antea  dixi ,  non  modo  rationi  refragatur  eorum  opinio,  qui  plures 
fingunt  clfe  Deos  per  fe  exfiflentes,  verum  etiam  nullo  modo  ad  ea  poterit  ac¬ 
commodari,  quae  in  rerum  natura  continuo  videmus  contingere.  Omnia ,  quod  (d) 
Macrobius  fcriptum  reliquit,  connexa  funt  in  mundo.  Cunila  in  eo  placide  ac  quie¬ 
te  fummaque  conflantia  &  aequalitate  feruntur  ;  Nihil  usquam  feditiofi  aut  tur¬ 
bulenti  apparet:  Nullus  confulioni  vel  perturbationi  locus  eft:  Ne  umbram  qui¬ 
dem  belli  alicujus  vel  failionis  confpicias.  Tantane  vero  pax  &  concordia  hanc 
univerlitatem  contineret,  fi  turba  quaedam  Deorum  per  fe  exfiftentium  &  aequa¬ 
lium  ,  nec  ullius  fupremi  Numinis  julfis  parentium ,  rerum  adminiflrationi  praefi-  226 
deret?  Quod  quum  confideraret  Origenes ,  fic  aliud  agendo  in  hanc  inveiius  efl 
Deorum  plurium  gubernationem:  n c<ru  tv  otc  r  bp*>[$av  neiQo/dkov  n7t  ^ 

dtWfue*  £  yja-ua  ercSuv  r  ccutx  $vaf  i"]®*  %\<x ,  i y  <ruu7n/iQv1<&  oKu  keu/ru  ,  ^ 

ty?  fXYj  hjjjot$.v  fyfxtvjryuv  yyovlvxi ,  uf  tsT  (ruviyjtcQg 

oAav  r  KHitruv.  Quanto  praejtabilius  eft,  ea  credere ,  quae  perfetta  mundi  hujus 

harmonia  credere  nos  jubet ,  unumque  mundi  hujus ,  qui  unus  eft ,  fabricatorem  venerarii 
Fieri  enim  omnino  nequit ,  ut  tale  opus ,  cujus  partes  tam  apte  inter  fe  cohaerent  &  conci¬ 
nunt ,  ortum  fuum  multis  archiicftis  debeat :  quemadmodum  incredibile  efl ,  ut  coeli  motus  a 
multis  animis  (e)  dirigantur.  Jam  quis  tam  levis  aeque  excors  eft,  ut,  quidquid 
t>lim  virorum  fapientum  &  ingenio  praeflantium  vixit,  id  talem  probafle  &  foviife 

doc- 

(*)  Contra  Cclfuin  Lib.  I.  p.  18.  (ed.  Cantabr.) 

evidens  eft,  ex  Hijloriarum  Libro  VI.  Cap.  i.  p.  tatio  contra  Deorum  multitudinem,  qua  hic  utitur 
4 1 7-  Unde  etiam ,  inquit,  nunc  pagani ,  quos  jam  Cndworthus ,  a  pacato  mundi  totius  ftatu  &  harmo- 
declarata  veritas  de  contumacia  magis ,  quamde  ig-  nia  du<5ta,  apud  illos,  qui  primis  rerum  Chriftia- 
norantia ,  convincit ,  quum  a  nobis  aifcutiuntur ,  non  narum  temporibus  cum  Deorum  amicis  (criptis  li- 
fe  plures  deos  sequi,  sed  sub  uno  deo  magno  bris  decertarunt.  Inlpicc  Minutium  Felicem  in  Oc- 
Pi.uitEs  ministros  venerari  y  fatentur.  Lege  &  tavio  C.  18.  p ■  164.  ubi  inter  alia  eleganter :  Ariji 
minutium  felicem  in  O [tavio ,  &  Au^uflinum  ds  forte  inquirendum  putas ,  utrum  unius  imperio ,  an 
'ivit.  Dei  palhin.  Intelligis  igitur,  non  novam,  arbitrio  plurimorum  ,  coelejie  regnum  gubernetur: 

antiquam,  efle  de  vera  eorum,  qui  plura  eile  Q»od  iPfwn  non  efl  ^ulti  laboris  aperire  cogitanti 
lumina  opinantur,  fententia  controverfiam.  'imperia  terrena  ,  quibus  exempla  utique  de  coelo. 

(<D  Macrobius]  Spectavit,  ut  arbitror,  vir  Qttando  um  quam  regni  fccietas  aut  cum  fide  coepit , 
hacc  verba  Macrobii  Lib.  I.  in  Somnium  aut  fine  cruore  d ifc effit  ?  Adde  Cyprianum  de  idolo - 
pipionis  Cap.  14.  p .  75-  Invenietur  preffius  in-  rum  vanitate  p.  227.  Opp.  ed.  Baluzii ,  Lactantium 
tllenti  a  fummo  Deo  ufque  ad  ultimam  rerum  faecem  de  ira  Dei  Cap.  n.  pm  9^0>  Jthanajium  Libro  coti- 
*!la  futuis  fe  vinculis  religans  £f  nusquam  ititer*  tra  gentes  p.  42.  43.  j\  ].  op/>.  qui  copiofc  in 
l,pta  connexio.  primis  hanc  rationem  &  difertoperfequitur ,  &  sli°s » 

Dirigantur]  Pervulgata  eft  haec  argumen-  quorum  nomina  omitto.  Vel  ex  hac  vero  argumen- 

Oo  3 


'Ethnici  mn  fuerunt  FoJythel  Cap.  IV. 

do&rinam,  fibl  facile  perfuadeat ,  quam  &  incorrupta  deteflatur  ratio,  &  quoti¬ 
dianus  naturae  flatus  falficatis  coarguit  ? 

§.  XIII.  Haec  in  univerfum  difputata  funt.  Nunc  preflius  agendum ,  atque 
eos  vehementer  falli ,  declarandum  eft,  quibus  placet  omnes,  qui  multis  olim  Diis 
fupplicarunt,  totidem  naturas  per  fe  &  neceflario  exfiftentes,  nec  ex  ulla  alia  caus- 
fa  natas,  coluiffe.  Qui  fic  fentiunt,  eos  hoc  manifefto  refellit,  quod  ab  Homeri 
falcim  &  Hefiodi  aetate  Graeci  Theogoniam  quamdam  five  generationem  Deorum, 
quam  certo  contigiffe  tempore  dicebant,  profefll  funt.  Quamquam  hoc  dogma 
non  fic  accipiendum  eft,  ac  fi  omnes  omnino  Deos  crediderint  procreatos  effe. 
Nec  enim  Deum  vere  potefl  profiteri  aliquis ,  nifi  idem  aliquod  effe  Numen  putet  , 
ex  nulla  alia  cauffa  profectum.  Herodotus ,  in  hanc  incidens  Theogoniam  ,  fic  loqui¬ 
tur  :  ( f )  rfO0«v  $  ifyjzlo  ?  Giuv  ,  tin  dtl  qc -cuv  xrevlee  ,  oroiol  ii  7 nes  rx  tfttot , 

Ctry,  ;f*lo  *  TCfulut  n  K5H  ii7T*~v  Aeycj’  H <nc$:v  vjy  O fxtjiov 

•nr&iwncm  tnn  /xiv  irp&GunpS  ytdefy,  *  rA*cm '  oUsi  $e  iln  o<  ™r,rx*]is  fcoy- 

vi‘ctv  ,  t(ou  to7s  ©ioTn  toV  trruwfxla ce  tofa.  Unde  autem  unusquisque  Deorum  exjli • 

terit ,  an  vero  cuntti  femper  fuerint ,  aut  qua  fpecie  ,  ignorarunt  usque  prius  &  heri , 
ut  vere  dicam.  Nam  Hefiodus  atque  Homerus ,  quos  quadringentis  &  non  amplius  annis 
ante  me  opinor  exjlitijfc ,  illi  fuere ,  qui  Graecis  Theogoniam  fecerunt ,  Diisque  cognomina 
dederunt ,  id  eft,  Theologiam  Graecorum  ordinarunt  &  compofuerunt.  Si  Graeci, 
antequam  Homerus  &  Hefiodus  canerent,  vel  ignari  plane,  vel  etiam  dubii  &  in¬ 
certi 

(f)  Euterpe  p.  53.  (f.  Lib.  II.  C.  53.  p.  109.  ed.  Gronovii.) 

tatione  liquet ,  veteres  ecclefiac  doftores  ita  popu-  fententiis ,  ex  Graecorum  de  antiquis  heroibus  aut 
lorum,  qui  plures  colebant  Deos,  fententiam  ce-  Diis  fabulis,  &  ex  figuris  fi&ionibusque  poeticis, 
pifle,  ut  exiftimarent,  multa  ab  illis  induci  Nu-  nulla  vel  ordinis  vel  decori  ratione  habita,  com¬ 
mina  per  fe  exfiltentia,  nec  ullius  fuperioris  Dei  politum  eft.  Semina  &  initia  veteris  philofophiac 
imperio  fubjefta:  Quam  hic  fententiam  vir  doftusreji-  in  hoc  fparfa  latere  poemate,  res  ipfa  docet.  At 
cit.  Omnis  enim  ,  nili  hoc  conftitutum  animo  habeas ,  his  philofophiae  praeceptis  poeta  accommodare  ftu- 
vis  argumenti  hujus  perit , quod  in  eos  nihil  valet,  duit  ea,  quae  de  Diis  aetate  fua  inter  Graecos  fe- 
qui  gradus  Numinum  &,  ut  ufitato  utar  vocabulo ,  rebantur.  Quare  illis,  qui  Theogonias  fcripfere, 
fubordinationem  Deorum  quamdam  effingunt  animo,  hoc  mihi  videtur  in  primis  propofitum  fuifle ,  ut 

(/)  Credere  ]  In  unum  hunc  conferre  locum  Graecorum  de  antiquis  heroibus  aut  Diis  fuis  fabu* 
conftitui,  quae  mihi  ad  haec  obfervatu  non  indig-  las  cum  phyficis  temporum  illorum  fcitis  compone- 
na  videntur  effe.  (I.)  Jo.  Clericus ,  vir doftiffi-  rent,  neque  haec  illis  adverfari  docerent,  aut  ut 
mus,  in  Netis  ad  Hefiodi  Theogoniam  p.  3.  &  p.  37.  religionem  vulgi  cum  philofop.iiae  ,  quam  unie® 
38.  Herodotum  falli  cenfet,  quod  ab  Homero  &  He-  putabant  effe  veram,  dogmatibus  fociarent.  In- 
fiodo  dicit  ea  effe  primum  profefla,  quae  de  Deo-  de,  cur  &  pbilofopht  quidam  ingenio  excellentes, 
rum  generatione  &  ortu  Graeci  nugabantur.  Du-  ut  Parmenides,  Orpheus ,  &  alii,  Theogonias  ex* 
bitaverat  jam  ante  cum  de  rei  ab  Herodoto  traditae  raverint ,  liquet.  Hoc  nimirum  agebant  in  ilh* 
veritate  Everard.  Feithius  in  Antiqq.  Homericis  canninibus,  ut  praecepta  fua  de  rerum  natura  mul- 
Lib.  I.  c.  1.  p .  4>  certe  uterque  poeta,  quae  titudinis  de  Diis  opinionibus  &  religionibus  copi¬ 
de  Diis  perhibet,  non  ut  res  novas  &  a  fe  pri-  liarent  quodammodo.  Quumque  haec  philofophiac 
mum  inventas  narrat:  Ex  quo  verifimile  fit,  utrum-  praecepta  non  eadem  effent  apud  omnes,  propter- 
que  res  inter  Graecos  jam  notas  novo  tantum  ha-  ea  factum  elt ,  ut  variae  etiam  prodirent  Theog°~ 
bitu  exornafle.  (II.)  Equidem  de  carminum  il-  niae,  ncc  omnes  idem  de  Deorum  natalibus  oc  s  ' 
lorum,  quas  Theogonias  Graeci  vocant,  origini-  tionibus  fentirent,  qui  ejusmodi  poemata  C0IT1P  " 
bus  illum  demum  recte  judicaturum  effe,  opinor,  nebant.  Erant  line  ullo  dubio ,  ut  inter  omnes 
qui  vel  unum  Hefiodwn  attente  legit.  Totum  He -  re  populos,  ita  inter  Graecos  etiam,  vetufta  quae- 
fiodi  carmen,  quod  Theogoniam  infcripfit,  ex  anti-  dam  carmina  de  antiquorum  heroum  fuoruin ,  <]“"* 
quiorum  philofophorum  de  ortu  rerum  naturae  in  Diis  numerabant,  rebus  getiis  &  fatis,  quae  1 


§.  13*  Ethnici  non  fuerunt  Tolytbcu 


cerei  fuerunt,  an  certo  tempore  Dii,  quos  verebantur,  geniti  eflent,  an  vero  ex 
omni  aeternitate  per  fe  exfticiffent,  id  ex  eo  confequitur  haud  dubie,  haud  per- 
fuafum  fuifle  omnibus  Deos  nulli  originem  fuam  debere,  fed  neceflario  exfiftere. 
Non  ego  antiquiflimis  illis  temporibus  diflenfiflTe  Graecos  inter  fefe  fortafiis  de 
Diis  negem:  Forte  alii  aeternos  efle  eos  flatuerunt,  alii  contra  tempore  quodam, 
procreatos  efle  putarunt.'  Id  vero  planum  elTe  nego,  fieri  non  potuifle,  quin  illi, 
quibus  aeterni  vifi  funt,  fimul  eos  per  fe  exfiflere,  nec  a  quoquam  fa&os  efle, 
ducerent.  Arifiottles ,  ut  id  faciam,  me  inducit:  Qui  tametfi  mundum  efle  fem- 
piternum  arbitratus  eft,  Diisque  propterea ,  quos  putabat,  live  coeleflibus  corpori¬ 
bus  eamdem  tribuere  gloriam  debuit,  haud  tamen  eos  per  fe  exfiflere  docuit,  aut 227 
pro  rerum  omnium  principiis  haberi  voluit ,  fed  uni  omnia  fupremo  Deo  &  principi 
fubjecir.  Atque,  fi  quid  ego  judicando  valeo,  illa,  quam  Herodotus  commemo¬ 
rat,  quaeflio:  Diine  generati  fint,  an  vero  omnes  ex  infinito  tempore  exftiterint, 
ab  illa  Platonis  controverfia  reapfe  non  diferepat :  E*  yiytn»  l  > \9<rp<& ,  jt  1 ; 

Paftusne  mundus  eft ,  an  vero  non  faftus ?  Ilabuitne  aliquod  hic  orbis  initium,  an  ve¬ 
ro,  ut  nunc  eft,  ab  omni  aeternitate  fuit?  Quam  nos  quidem  rem  deinceps  co- 
piofius  explicabimus.  Nunc  id  tantum  pro  explorato  fumimus ,  ab  Homeri  &  He - 
fodi  temporibus,  quibus  Deorum  generatio  ex  tenebris  emerfit,  Graecisque  omni¬ 
bus  recepta  eft,  gentem  hanc  nullo  modo  potuifle  Diis  omnibus  perennitatem  tri¬ 
buere,  multo  minus  eos  ex  fe  natos  &  fine  ulla  caufla,  (/)  credere. 

Ita  quidem  extra  controverfiam  pofuimus,  vehementer  eos  errare,  qui  univer- 228 

fas 


penumero  recitabant.  At  verfabantur  quoque  inter 
eosdem  fcita  quaedam  &  decreta,  ex  Phoenicia 
haud  dubie  illuc  delata,  de  rerum  natura  &  ejus 
initiis.  Utrisque  ufi  funt  ilii,  qui  primum  Theogo¬ 
nias  fcripfere,  ac,  quae  majorum  carmina  de  Jo- 
ve>  Saturno  ,  &  aliis  Diis  tradebant,  philofophicis 
fententiis,  alius  alio  aptius  &  ornatius,  tempera¬ 
runt.  Placuit  inftitutuin  illis,  qui  recentius  inter 
Graecos  novas  philofophandi  vias  ingrefli  funt. 
Qui  quo  invidiam  populi  evitarent,  fuaque  tamen 
nihilo  minus  decreta'  propagarent,  &.  auctoritate 
quadam  communirent,  nihil  fore  melius  rati  funt, 
quam  11  eodem  modo,  quo  Hefiodus  olim,  hifto- 
riam  Deorum  fuis  dogmatibus  accommodarent.  Quae 
quum  ita  fint,  qui  Hefiodum  &  Homerum  interpre¬ 
tari  cupit,  eum  ante  omnia  di fpicere  oportet,  quid- 
nam  ex  eorum  carminibus  ad  veterum  phyficam , 
quidnam  deinde  ad  antiquam  Graecorum  hilloriam, 
quidnam  denique  ad  ingenii  lafcivientis,  quo  poe¬ 
tae  valuere,  commenta  &  fomnia  referendum  fit. 
Idem  dc  illis  di&um  velim,  quae  ex  reliquis  vete¬ 
rum  Theogoniis  ad  nos  pervenerunt.  (III.)  Ne¬ 
gat  vir  doftifluuus ,  eum,  qui  aeternum  aliquid  cs- 
fe  docet,  eo  ftatim  ut  idem  per  fe  exftitifle  fatea¬ 
tur;  idque  Arifiotelis  firmat  exemplo,  qui  aeterna 
docuerit  efle  Numina  fua  feu  fidera,  at  illis  tamen 
fumrauia  Deum  praefecerit.  Si  volulflec,  rcccn- 
tiores  addere  potuiflet  Platonicos  ,  qui  Deos  & 
mundum  aeternos  efle  pugnant ,  at  eosdem  per  fe 
•xfifiQj-g  }  aut,  ut  loqui  folenij  aeternos 


efle  tempore,  non  vero  natura,  volunt*  Nec  ig¬ 
notum  eft ,  quid  de  omnium  rerum  aeterna  ex  Deo 
emanatione  cum  doftores  quidam  Scholaftici,  tum 
recentiores  aliqui  philofophi  docuerunt.  Haec  mi¬ 
hi  univerfa  ratio  propter  vocabulorum  ambiguita¬ 
tem  femper  vifa  eft  impedita  efle.  De  aeternitate 
naturae  nunc  fileo:  quam  qui  ftatuunt,  illi  vocabula 
aeternum  &  aeternitas  alio  fenfu  adhibent ,  ac  vulgo 
fumuntur.  De  formula  per  fe  exfiflere  tantum  di¬ 
cam.  Haec  bina  fignilicare  poteft :  aut  hoc :  Re¬ 
rum  omnium  eauffam  primani  effe  aut  fupremum  ca 
put ,  aut  fine  cauffa  exfiflere ;  aut  illud:  Nonpoffe 
non  exfiflere.  Si  priorem  aiupleftaris  poteftatcm , 
refte  fefe  habet  Cudworthi  fententia ,  neque  is , 
qui  Deos  aeternos  efle  ducit ,  ideo  fateri  debet, 
eos  per  fe  cxfiftere.  Finge  tibi  animo  aeternam 
quamdam  rerum  &  emanationum  feriem  &  ordi¬ 
nem  ,  qualem  fibi  Ariftoteles  &  juniores  Platonici 
finxerunt;  fi  hoc  fenfu  formulam,  quam  dixi,  fu¬ 
mas,  praeter  rem  unam,  unde  fluunt  reliqua,  ne¬ 
gare  te  oportebit,  ceteras  per  fc  exftitifle.  Caus¬ 
iam  enim  habent,  fub  quam  funt  fubje&ae,  &  ex 
qua  pendent.  At  fi  per  fe  exfiflere  idem  valeat, 
quod  non  poffe  non  effe ,  necejfitateoue  naturae  aut 
r.tceffario  exfiflere ,  deferenda  tibi ‘erit  Cud-worthi 
fententia,  atfirmandumque ,  quae  ab  aeterno  fuat, 
ea  quoque  per  fe  exfiftere.  Nullum  enim  eft  aeter¬ 
nae  hujus  catenae  membrum,  quod  non  poftit  non 
eae:  Omnes  Platonicorum  Dii,  omnes  Arifiotelis 
iutclligentiac  ipfa  cxiiltunt  necelliute  naturae,  &» 

quem 


Cai>.  IV. 


Dii  Hefiodi. 

fas  olim  mentes  Deos  omnes  pro  tot  naturis  neque  faclis  habuifle  exidimnnt.  Ob- 
ftat  enirn  huic  opinioni  Deorum ,  quam  crediderunt ,  generatio  feu  Theogonia.  Sed 
id  nondum  expeditum  ed,  anne  multos  ex  Deorum  numero,  non  autem  unum, 
ex  infinito  tempore  fine  ulla  exditiflb  caufla  putaverint.  Itaque  hoc  diftis  adjicia¬ 
mus,  res  ipfa  flagitat,  nihil  omnino  efle,  ex  quo  efficere  liceat,  populos  verae  re¬ 
ligionis  expertes  tam  fuifle  umquam  dolidos,  ut  multitudinem  quamdam  Deorum 
ab  aeterno  fine  ullo  exordio  per  fe  exfidentium  proficerentur.  Namque  primo, 
quod  ad  Hefiodi  Deos  attinet,  praeter  quos  Graeci  nullos  coluerunt  alios ,  id  omni 
caret  dubio,  aut  unum  tantummodo  eorum  aeternum  efle,  nec  ex  aliqua  caufla 
procreatum  ’  aut  vero  nullum  plane.  Omnes,  quos  Hefiodus  praedicat,  Dii  aut  ex 
Chao  exfliterunt  flve  fluida  materia ,  ipfeque  amor ,  quod  Arifiophancm  fupra  tradere 
odendimus,  ex  eodem  fonte  prodiit;  aut  vero  cenfuit  Hefiodus ,  amorem  didin&am 
efle  aliquam  a  chao  naturam  ,  principium  nimirum  illud  univerfitads,  in  quo  vis 
ined  agendi,  &  ex  quo  omnis  Theogonia  &  Cosmo, gonia ,  mundi  Deorumque  gene¬ 
ratio,  una  cum  ipfo  chao  unice  manavit.  Utrum  verius  fit,  in  hoc  quidem  ne¬ 
gotio5  perinde  ed.  Si  Deos  omnes  Hefiodus  exidimavit  ex  chao  flve  oceano  pro¬ 
creatos  efle  certum  ed,  quantuscumque  fit  etiam,  quem  ludrat ,  Deorum  exer¬ 
citus,  hominem  ad  illos,  quos  fupra  tetigimus,  pertinere,  qui,  tametfi  de  ortu 
Deorum  multa  fabularentur ,  Athei  tamen  erant,  Deumque  talem,  qualem  fas  ed 
credere,  prorfus  fudulifle.  Deum  enim  qui  negat  efle  per  fe  exfidentem  ,  nec 
ex  aliquo  natum  ,  eum  inter  Numinis  profeflores  nullo  modo  numerare  decet. 
Sin  autem  hoc  alterum  verius  fit ,  Hefiodusque  amorem  diverfam  efle  a  chao  natu¬ 
ram  duxerit  ,  illam  nimirum  ,  quae  in  hac  rerum  univerfitate  efficientia  unice 
praediti  ed ,  *ex  eoque  omnes  reliquos  efle  Deos  natos  crediderit ,  talis  certe  Dei 
fuit  aflertor*  quales  erant  olim  populi  fuperditione  polluti,  id  ed,  multitudinem 
quidem  Deorum  introduxit,  at  unum  tamen  illis  Deum  fempiternum  ac  fine  ulla 
caufla  exfidentem  praepofuit,  a  quo  ceteri  omnes  Dii  ortum  &  initium  accepis- 
fent.  /Jrifioteles  quidem ,  id  quod  ex  locis  ejus  apparet ,  quos  antea  protulimus , 
dubius  videtur  fuiffe  aliquando,  quemadmodum  de  Hefiodo  fentiret ,  neque  fatis 
fecum  condituifie,  utrum  ad  profeflores  divinitatis,  an  ad  contemtores  ejus  va¬ 
tem  referret.  Namque  Libro  de  coelo  hominem  in  eorum  familia  collocat ,  qui  res 
omnes ,  fi  ipfam  excipias  informem  &  rudem  materiam ,  nafci  non  minus ,  quam 
corrumpi,  judicant,  quin  ut  caput  idius  fa&ionis  fpe&are  jubet  eum.  Hanc  vero  fe- 
&am  Deum  omnino  ex  orbe  tollere,  apertum  ed.  Libris  autem  Metaphyficorum ,  rc 
melius  expcnfa,  quosdam  eorum ,  qui  amorem  principem  efle  putant  Deorum,  nui- 


quem  tenent  ordinem,  neceflario  fervant.  (IV.) 
Nefcio,  quonam  argumento  condet,  illam  Grae¬ 
corum  veterum  quaeftionem  :  utrum  Dii  fuerint 
aeterni ,  an  geniti ,  quam  Herodotus  commemorat , 
&  Platonis  controverfiam :  mundus  an  fit  genitus, 
an  vero  non,  eamdem  vim  &  notionem  habere. 
Conieftura  haec  ed ,  nullo  freta  fundamento. 

*(£)  Plutatchum ]  Nullus  ed  apud  Plutarchum 
de  Hefiodo  locus,  quem  referre  huc  queas ,  fi  hunc 
excipias,  qui  de  placitis  philcf.  Lib.  I.  C.  6.  p •  880. 
legitur:  /S T®;<  V“»utb7s  zxTt* 

fxrvrnr**»  drr,ynyt  f 


Tt  xfu'e>6\  X Tsciotce  r’,  'lurtrlt  ri* 

Aik  txt»  poivut  xUxf).  Hefiodus ,  quum  geni¬ 
tis  Diis  patrem  vellet  fiatuere  ,  hos  Deorum  geni¬ 
tores  protulit, 

Coeumque  induperantem ,  Hyperlonaque  ,  Jape' 
tumque. 

Itaque  hic  locus  fabulofus  dicitur.  Ex  hoc  fcx0 
aegerrime  conficias ,  Plutarchum  affirmafle,  Deu 
non  genitum  Hefiodum  cecinifle.  Ex  memoria 


§.i3.  Valent  inianorum  aeones ,  Ver  fac  >  Marclonitae \  Manichaei 

lam  Deo  ipfi  injuriam  inferre ,  fed  amorem  pro  primo  hujus  univerfitatis  princi¬ 
pio  cauflaque  rerum  efficiente  ducere,  fufpicatur:  atque  in  his  non  modo  Parme¬ 
nidem,  verum  etiam  Hefiodum  fu  i  fle,  nil  dubitat.  Quae  pofterior  fententia  quum 
multo  plus  priori  probabilitatis  habeat,  idcirco  (g)  Plutarcbum  etiam  libi  conci¬ 
liavit,  qui  alicubi  Hefiodum  unumefev  ufyvtflov,  unum  Deum  a  nemine  faftum ,  cecinilfe 
perhibet.  Neque  aliter  veteri  Hefiodi  beiioliaftae  vifum  fuit,  cui  amor,  quem  lau¬ 
dat  vates,  'o  elrfywf,  U  qfif  erff  'ofi,  addit,  ’A<ppcfnrr  vidnpos  /Imor 

Hefiodi  amor  ejl  coeleflis ,  qui  Deus  quoque  eft.  Ille  enim ,  qui  ex  tenere  natus  efl ,  amor  229 
junior  efl  Ab  hoc  quodammodo  Joannes  difcedit  Diaconus ,  qui:  '/E(a£.  inquit, 
j  imiuQot  vctjmv  ,  *  r  'p  ’  AQaAirr.g  7rou$a  ,  rrug  fi  ^  jutjrppg  xtu  ycysmxc  ‘toQjtytf)  ; 

«V  sv  Ttvst  irpes&foij  \ \pm&-  *[{#  j  r  iyv.xTir^vc^lw  (pvjixZg  ruvv/nAw  oixx»  hoicaj 
v  ovluv  Amoris  nomine  hic  nos  non  intelligere  oportet  Veneris  filium ,  cujus  nondum  nate t 
e'}  mater,  fed  alium  amorem  antiquiorem ,  quem  ego  caujfam  efficientem  aut  principium 
opinor  motus  e[Je  rebus  omnibus  infitum.  Quamquam  &  hic,  tametii  Hefiodi  amorem 
fupremum  elfe  Deum  neget,  elfe  tamen  concedit  eum  principium  aliquod  univerfi- 
tatis ,  efficiendi  virtute  inftrudhim  ,  quod  ex  ipfo  Deo,  non  vero  ex  materia,  pro¬ 
fectum  fit.  Sed  huic  inferius  fententiae  firmiora  comparabimus  praefidia. 

Si  quid  efl: ,  quod  magnam  prae  fe  ferat  fpeciem  multitudinis  cujusdam  Deorum 
ex  fe  ipfis  exfiftentium,  triginta  id  funt  Dii  live  aeones,  quos  Valentinus  olim  exco¬ 
gitavit.  Neque  defuerunt,  qui  fic  hominis  hujus  portenta  interpretarentur,  viri 
do&ifiimi.  Sed  hos  omnes  aeones  ,  uno  tantum  excepto ,  genitos  ac  procreatos 
fuiffe  ,  manifeflum  eft.  Feftivus  enim  eorum  conditor  &  parens  unum  illis  Deum 
au&orem  dedit  ex  nemine  natum,  quem  Pythum  appellare  confuevit.  Ita  nos  edo¬ 
cet  (ft)  Epiphanius .  TgjctKQtfe  fi  xt(&  ©sevs  iffij  00  uveo;  tytj  vgjtvcvg  (Bcvhtf)  rm-f&nt- 
yesv ,  uv  b  ir  putas  Isi  BvQ!g.  Etenim  Deos  ille  triginta  &  aeonas  coe/efiesque  totidem  or¬ 
bes  conflit  uit,  quorum  princeps  eft  Bytbus.  Bytbus  vero  immenfam  defignavit  vora¬ 
ginem,  quae  omnium  abforbeat  cogitationes.  Quare  etiam  b  uvutut(& 
pxs®*  57WT fummus  nec  ulli  pronuntiandus  pater ,  ipfi  audit. 

Equidem  fateor,  exftitifle  olim,  qui  duos  naturae  Deos,  quales  diximus,  feu 
naturas  animales  &  intelligentes ,  omnisque  caulfae  &  originis  nefeias,  profefli 
funt,  alteram  bonorum  caiilfam ,  alteram  mali  omnis  &  calamitatis  fontem.  At¬ 
que  haec  de  duplici  Deo  fententia  proxime  omnium  ad  eam  de  Diis  pluribus 
do&rinam  accedit  ,  quam  populos  verae  religionis  ignaros  ante  Chriftum  natum 
fovifle,  putant  plurimi.  Addendum  tamen  efl,  (i)  Plutarcbum  de  antiquioribus 
affirmare  Perfis,  eos  binis  illis  Diis,  bono  maloque,  feu  Oromasdi  &  Arimanio ,  & 

ter- 

15t  Cudworthus,  quae  effatum  boc  paullo  aliter  ipfi  (/;)  Epiphanius  ]  Ilaerefi  31.  Cap.  2.  p. 
exhibuit,  atque  fefe  habet.  Ceterum  amor  Hefiodi  T.  I.  C>pp.  Si  qui  fuere,  qui  oeonai  Valentini  to 
fnihi  nihil  videtur  cire,  quam  vis  quaedam  genitrix  tidein  elfe  Deos  cenfuerunt  per  fe  conftantes,  in- 
ln  materia  latens,  cui  more  fetarum  habitum  per-  vitifllmis  id  omnibus  antiquis  feriptoribus  fecerunt. 
j»nae  poeta  circumdedit.  Lege,  quae  fupra  Cap.  3.  Emanationes  cx  Deo  funt,  id  quod  perfpicuum  eft* 

5-  1 7-  de  tota  hac  re  jam  funt  obfervata.  Ibidem  haec  Valentini  fonmia. 

fd  $•  18.  de  duplici  Graecorum  amore,  quantum  (!)  Plutarcbum  ]  Libro  de  Igde  R  Orinde 
«tis  erat,  diximus.  Interpretum  Hefiodi  auftori-  T.  II.  p .  36 9.  x)  addit  r  *»- 

fates  exigui  funt  ponderis ,  eo  quod  ex  fuae  aetatis  «r.T„  Quare  R  Mithrani  Perfae  media - 

praeceptis  &  opinionibus,  aut  ex  recentiorum  Grae*  torem  appellare  filent.  De  Pcriaruin  doctrina  plura 
corum  fententiis  veterum  poetarum  plerumque  lci^  infra  dicentur  ad  \\.  1  a.. 

^^iri  folent. 


2pg  piutarchus  an  duplicis  Dei  patronus.  Caf.  IV. 

tertium  addidifle  Numen,  inter  utrumque  illum  interjeOum,  cui  nomen  Mttbrjs 
•  |-u»rint  Nec  id  praetereundum  ,  antiquis  ex  Chriftianorum  do£toribus  al 
Zs  (  )  res  a  Marine  Deos  induftoseflS,  teftari:  ne  quid  de  (/)  Unulham 
dicam,  qui ,  ceteris  multo  liberalior,  novem  illi  Deos  aflignat.  Nam  qui  Trahet- 
tat  vuDo  appellantur ,  quum  Chriftiani  fuit  errore  decepti,  a  quibus  doftrina  de 
TriniuSe  perverfe  eft  intellcfla ,  hoc  quidem  loco  non  in  cenfum  veniunt.  Quod 
ad  illam  v&o  attinet  de  binis  Deis  fententiam ,  quorum  alter  bonus  &  bemgni« 
f.r  alter  vero  malus  evidens  eft,  mde  primum  eam  eiTe  natam  ,  quod  bomtaum 
a  natum  divinanullo  modo  feparari  poife  ,  malum  autem,  quod  in  orbe  verfatur, 
ab  ifta  bonitate  divina  prorfus  abhorrere  ,  mortales  mtelligerent.  Quamobrem  , 
ne  deeflet  quod  rerum  cauffas  feifeitantibus  refponderent,  lpfa  fefe  necellitate  pu- 
ne  cieeiiec ,  4uou  f  aliauam  a  benigno  Numine  naturam  per  fe  exii- 

*^°ftentem1U  Deunf  nim^ram^naDm  ,*  introducerentf  Qui  his  ergo  imbuti 'erant  placi- 
u  omn5bns  in  auibus  boni  quaedam  ineft  nota,  unum  praeficiebant  tan- 
t,s,  rebus  omnibus  ,rn  quibus  t>o  4  &  ben£volemiae  plenmn.  Neque 

tum  parentem  &  ’  t  amentiam  }  ut  plures  D>os  fi  ve  principia  fibi  fin- 

umquam  ad  anc  n  jnfeaum  cernebant  terrarum  orbem,  obfticiflet:  cu- 
fusrequidemf  cauflam  defperabant  reddi  poffe,  nifi  origines  ejus  ad  peculiare  quod¬ 
dam  referrentur  ('»)  Pr‘^‘P‘“n];ujas  doarinae  quae  a  duobus  hunc  orbem  Diis 
Inter  profeffores  po  en  olae  in^em  fere  ,ocum  Manichaei  obti- 

admimftrari  ,  bono  atque  1  ^  g  numero  qPuojam  &  loco  inter  Chriftianos  habe- 

n.ent& ["rvotitam^n  VuTnumquam  fafl.  funt  compotes.  (»)  Sed  diu  ante, 
n  cuPete"t’r„  x  ipfIS  multorum  Deorum  cultoribus  fuilTe  .quibus  eadem 

quam  hx  - exlilterent,  ex  P  &  loratum  eft.  piutarchus  Chaeronenfis ,  qrn 

placeret  fentent.a ,  fatis  cogmt  haud  dubie  amplexus  eft  eam :  cujus  ex 

t7°i  T  /ttWO»  quibus  dogma  hoc,  aliquantulum  licet  immutatum,  enar- 
hbro  de  JftJe  t?  OJtr  e,  q  rjv  «  •  5  ft-mt  kssi  <rw«  i4  ummm, 

»t.  (o  h.ae"  vt;rba  l-L-T&S  *  ».<>>  *****  a  *  «•»* 

Ti:iztpS«-  emm  h“]us  mundi  >ris°  “ iue  CQmmes  tx  cwtra% 


(t)  Tres  a  Marciane"]  VIA  Eujtbuis  H,Jl.  Ec- 
tlef.  Lib.  V.  Cup.  13.  V-  x 77-  &  au?°Ie*  '.f 
los,  quos  Jo.  Bapt.  Cottlerius  laudat  ai  CmJH.. 
Apiftol.  f  .  359.  T.  I.  PE-  Apoflol.  Magna  pars 
veterum  Gnoilicorum  tria  principia,  Deum  bo“™  > 
])eum  malum ,  &  materiam ,  id  quod  facile  probatu 
foret,  fi  id  locus  ferret,  difcipulis  fuis  commenda¬ 
vit:  nec  idcirco  in  folum  Marci onem  haec  cadit  in¬ 
famia.  Exftat  in  Conjlitut.  Apoftolicis  Lib.  v  1. 
Cnt  8.  />•  339-  T.  1.  PP.  Apofiol.  infignis  de  tn- 
Knc  his  principiis  locus,  quem  adferibam,  quoniam 
ad  halic  rem  maxime  pertinet:  o,  S,  (ex  Gnofttcs 

niiidam  'l  rpui  * &its'  *•“?**«*  *f>  ,xt" 

~  Qiiidam  trcs  ^eos  contrarios ,  prin- 

linro  carentes l  femper  una  exfiftevtt,  celebrant 
P(n  Tertulliano]  Libro  adv  Marnonem  l  Cap. 
it  l  237*  238.  Sed  ludit  Tertullianus,  &  ex 


notionibus  abfiraftis  aliisque  rebus  nova  Numina 
fabricatur,  quo  tanto  deterior  &  turpior  videatur 
Marcianis  fententia.  Jam  tum  Micet  pulcrum  mul¬ 
tis  videbatur,  adverfariorum  opiniones  pervertere 
ac  corrumpere ,  confeftar iisque  onerare  deformi¬ 
bus,  ut  plus  illis  conflaretur  invidiae. 

fm)  Principium]  Cauffas,  quibus  homines  in- 

dufti  fuerunt,  ut  pravum  libi  quemdam  D*®®  V 
fingerent,  apte  &  ordine  is  expofuit,  qm  K 
tiones  Clementis  compofiiit,  Lib.  II.  53-  P-  5  * 

T  1.  PP-  Ap»Jh lior,  ubi  Simm  Etagus  loquen» 
inducitur. 

wi^erfe^tus  cfte  vtrd^iS  multisquf  nomi- 

Mmehans 


§•  1 3*  P1  ut  archiis  an  duplicis  Dei  patronus ♦  299 

facultatibus  ,  fed  quarum  vires  non  funt  aequales.  Melius  enim  praevalet  quidem,  Dete¬ 
rius  autem  &  pejus  ut  funditus  deleatur •,  fieri  nullo  modo  poteft ,  quum  &?  in  corpore  va¬ 
lide  inhaereat ,  &>' ;»  univerfi ,  &  meliori  femper  repugnet. 

Recentiori  quidem  memoria  magna  virorum  eruditiflimorum  pars  Plutar - 
c^tm  hic  expofuifle  tantum ,  quid  aliis  videretur  philofophis  ,  cenfuit  Non¬ 
nulli  ,  accepifle  eum  ab  aliis  hoc  dogma  ,  non  vero  ftabilivilTe ,  vel  aliis  com- 
niendafle ,  judicarunt.  Verum,  quidquid  hi  pro  Plutarcho  verborum  fecerint, 
equidem,  fic  cenfeo  :  qui  Plutarchum  negant  huic  fentendae  vehementer  fuifTe 
deditum  ,  illos  fegniter  feripta  ejus  legifle  ,  quorum  quippe  variis  in  locis  ex- 
quifitum  erga  hoc  portentum  declarat  lludium.  In  (p)  Quaejlionibus  verbi  caus¬ 
ia  Platonicis  fic  ,  quid  fentiat  de  hoc  fcito  ,  eloquitur  :  n  mTkuM  J<p’  y,uu* 

teylpfyjcv ,  aAfiUg  ift rj  q  /*h  $  uvas  fax*  KW  ™  ccuotfor  <rd>fxco  o-iwvttyi^x^  Mis  citi, 

Kfi  ro  k^Ttpsv  xCtuv  verum  e  fi  id ,  quod  faepe  diximus ? 

Scilicet  mentis  expers  anima  &  corpus  informe  femper  fimul  fuerunt ,  neutrumque  eorum 
ortum  habuit  aut  principium.  Similiter  ( g )  in  Pfychogonia  Timaeana  multus  in  eo  eft 
diligens,  ut  colorem  aliquem  ac  praefidium  huic  dogmati  conciliet:  quod  quidem 
ot  aliis  in  locis  facit,  nulli  parcens  operae,  ut  rationi  nihil  eo  efle  convenien¬ 
dus,  demonflret.  (r)  Exponam  breviter  argumenta  ejus,  quibus  hanc  cauflamaqi 
tuetur.  Igitur  primo  fieri  non  pofle  difputat ,  ut  exfiftat  aliquid  fine  caufla :  ex 
quo  mali  etiam  oportere  neceflario  caulTam  efle,  neque  deficientem  tantum,  ve¬ 
rum  efficientem,^  concludit.  Eos  enim  ,  qui  naturam  mali  nihil  efle  aliud  di6ti- 
tent,  quam  hujus  orbis,  five  appendicem  cafu  &  fortuito  natam,  omne- 

que  vitium  ,  quo  naturam  rerum  videmus  contaminatam  ,  paullatim  ex  aliis  rebus 
enatum  efle ,  non  vero  ex  peculiari  quadam  caufla  mana  fle ,  irrifionem  podus  au¬ 
dientium  promereri  ait  ,  quam  feriam  confutationem.  His  explicatis  ,  Deum, 
quum,  natura  bonus  &  benignus  fit,  malum  nullo  modo  efficere  potuifle,  difputat. 
vaio  loco  fummis  Platonem  exornat  laudibus ,  quod  unus  omnium  mali  excitati 
culpam  quam  longiffime  a  Deo  removerit  ac  fegregaverit.  Tum  ,  quemadmo¬ 
dum  Deus  ab  omni  fufpicione  creati  vidi  exemtus  fit,  fic  Za lw  umov,  materiam  ; 
jormis  omnibus  &  qualitatibus  vacuam ,  nulla  plane  ratione  pro  mali  caufla  haberi 
pofle,  afleverat,  tametfi  Stoici  ad  eam,  ut  vitiorum  fontem  &  originem  reperi- 

rent. 


*7°?.8.  quoplcrasque  fettas,quae  vel  jure  vel  inju¬ 
ria  opinionis  hujus  arguuntur,  longo  ordine,  mul¬ 
tis  interjeftis  eruditis  obfervationibus,  enumerat. 

(  o  j  Haec  verba  funt]  De  Ifde  fc?  Oftride  p.  37t. 
.  f  ‘SceJ?  verbis,  Plutarchum  hac  opinione  im- 
Paru®  tuto  colligitur.  Etenim  non 
tam  Aiam ,  quam  Platonis,  qua  de  ibi  loquitur,  & 

CTa  fententiaiIl  cxpHcat.  Mitto,  quae 
hocd^oexpomtur,  opmionem  multum  ab  eorum 
«jtterre  dogmate,  qui  binis  Deis  aequalibus  &acter- 
nis  naturam  rerum  regi  exiftimant. 
n(P)  Qiiaeftionibus  Platonicis ]  p.  1003.  T.  II. 
j .PP'  Sed  nec  hic  locus  probat,  Plutarchum  in  il- 
'f  numerandum,  qui  binis  naturam  rerum  prin- 
P'is  fubjecerunt.  Ut  enim  omittam,  Plutarchum 
^  binis  loqui  naturis  fupremo  Numini  fubditis, 
nte  &  materia,  nihil  bic  decernit,  fed  quaerit 


tantum ,  an  fortaflb  verior  habenda  fit  reliquis  opi¬ 
nio  illa,  id  eft  ,  Ie&orum  arbitrio  rem  omnem 
committit,  nihil  ipfe  conflituens. 

(q )  In  Pfychogonia]  QUae  ex  hoc  Plutarchi 
libello  in  hoc  negotio  produci  poliunt  teflimonia, 
ea  parmn  apud  eos  valebunt,  quos  non  praeterit, 
plutarchum  ifto  non  fuas  enarrare  fententias,  fed 
Platonis  ex  ejus  Timaeo  mentem  de  animae  pro¬ 
creatione  tantum  explicare  &  declarare. 

(r)  Exponam  breviter ]  Haec  omnia  argumen¬ 
ta  Plutarchus  Libro  de  Ifide  £?  Oftride  p.  3 69.  & 
in  Pfychogonia  p.  1014.  1015.  T.  II.  Opp.  con- 
geftlt,  at  nec  eo,  quo  hic  leguntur,  ordine,  ncc 
continuata  fene.  Utroque  loco,  quid  Plato  &  alii 
fentiant,  exponit;  non  iu  fibi  etiam  videri,  com¬ 
memorat. 

Pp  2 


3oo 


TJutarchus  an  duplicis  Dei  patronus . 


Cap.  IV. 


„nr  confugerint.  Quamquam  in  reprehendendi.  Stoicis,  in  quorum  faepms  fen- 
«n  i’am  demalo  invehitur?  parum  fecum  ipfo  Plutarcbm  concinit  Nonnunquam 
Cnim  nullam  prorfus  malo  cauffam  ab  illis  aflignan,  affirmat,  interdum  vero  omne 
'"ab  ipfo  eos  Deo  derivare,  concludit.  (0  In  .fatetur,  n fi  pe¬ 
culiarem  quamdam  ftatuamus  effe  naturam ,  unde  omne  mu  u,^  t.  -  «  -  - 

Stoicorum  nos  in  anguftias  conjiciant  difficultates :  Ai  ~ 

W«,  vi  i*  3  ,ui  »1®-  w  «T»"1?*  J,  * 

ilii  pravitatis  ferat  &  patiatur,  mali  omnis  culpam  conjiciat.  a«.  » **»«> 

*  fi'  at  7*  '  mihrn'  Ou’  $  »1  vAiJ  TO  KfitXOV  g|  7ZUf  .c^Vy-iv  yctf  6?*  j 

C!rflW,  ^ ^  $  u*;  aw©- ,  f/  *  2Jd  r  5  0£* 

to  ***-*'  ,  u  fxiv  a  1  ^vmaiorum  principium  Deum  ,  qui  bonus  e\h%  faciunt.  Non  enimeX 
xsax^yfiv.  pj  ma*mr\a:  expers  enim  efi  qualitatum ,  ,  quascunque  recipit  (bfj e- 

fe  m0  j}abet  quj  garn  format  &  movet.  NeceJJe  itaque  eft ,  malum i,  fi  nui - 

Tjn  h  A  t  cau/ram  ex  nihilo  fi  vero  a  principio  movente  sxfijlat,  a  Deo  profe&um  ejje. 
Jam  babet  caujjam  “  ”tmA/aVimUS #  expofitis  &  disputatis,  fic  rationem  conclu- 
Nifi  finzulare  quoddam  efle  principium  conftituamus ,  five  certam 
Jrl^  &  expertem  rationis,  quae  per  fe  ex  infinito 

tpinnore  una  cum  Deo  &  materia  exftitent,  omneque  vitium,  quo  res  hujus  unr- 
tC  r  f-c  liKnnnt  oroduxerit,  nulla  cujusquam  fieri  pofle  induftria,  ut  natura 
verfitatis  laboia  ,  p  .  •  qilidquid  boni  &  falutaris  in  corpore  <x  anima 
origo  mali  dedar  u  .  animis  {lominum  atque  daemonum  deprehendatur, 

hujus  umverfitatis  ,  &  auftorCm  habendum  efle,  praecipit.  E  contrario, 

**w" 

&  inordinata  pars  earum  malo  tribui  ^m^Cnraeterea  hoc  etiam  firmiter  com- 
Sed  Plusarcbum  nondum  efficere  poffe, 

plexus  erat  anmjo,  ne  lpfam  quidem  lupremi  i\umi  t  r  ^ 


redditam  e(tc ,  ubi  de  his  Plutarchi  locis 
ftituto  agit.  Reftc  vero  fi  haec  dicta  Plutarchi  * 
vertantur  &  explorentur,  nulla  inter  illa  erit  co 
tentio,  nec  fecum  ipfo,  quod  Cui.^*™  &ar- 
Plutarchus  dimicabit.  Neutro  enim  locorV./t  ,{d 
chus,  quid  Stoici  vere  fenferint,  exponit, ,  fed  W 
ex  eorum  fequatur  &  elici  p0^  fententus  > 
cat-  Duo  faciebant  Stoici  rerum  principia 
&  materiam.  De  utroque  vero  prmapio  hoc^ 
ZTu^iTrxuftme  rnundi  sioUatiff.  XII.  p.  faepenumero  difodgnt,«  ^"^"Stabant. 
,61.  mentem  Plutarchi  peffime  a  Xylandn  Lati-  fam  refidere  putarent,  n  quu» 


(r)  In  Pfychogonia]  p.  1015.  T.  II.  Opp • 
Vcrfionem  Xylandri ,  quod  vitiofa  erat ,  rejeci,  & 
eam ,  quam  jac.  Thmajius  de  exujl.  mundi  Stoica 
p.  164-  dedit,  hic  defcripfi. 

(t)  In  libro -in  Stoicos]  De  communibus  notitiis 
contra  Stoicos  p.  1075.  T.  II.  Opp.  Vcrfionem 
ven  Wolfilp  Xylandriana  longe  meliorem  &  emen¬ 
datiorem,  cx  Manichaeifmo  ante  Manichaeos  p.  150. 
Graecis  addidi.  Animadverterat  jam  Jac.  Thoma- 


§•  13-  Plutarcbus  an  duplicis  Lci  patronus .  30 [ 

ut  aliquid  vere  exfiftens  propriaque  gaudens  natura,  ex  nihilo  proveniat.  Hoc 
fretus  dogmate,  rerum  omnium ,  quibus  conflat  hatc  univerfitas,  initia  &  mate¬ 
riam  ex  omni  aeternitate  exflitifle  cenfet,  nec  ulla  ex  caufTa  manafle;  Deum  ve¬ 
ro  tantum  in  his  rebus  omnibus  ornandis,  digerendis,  &  inter  fe  conciliandis  ela- 
borafle.  £2?  quibus,  quid  cum  de  ipfo  mundo,  tum  de  mundi,  quam  ubivis  efle 
profitetur,  anima  fenferit,  apertum  efl.  Mundum  nimirum  ipfum  corporeum  in 
fe  fpedlacum  ex  nihilo  a  Deo  procreatum  efle,  negat,  at  inordinatos  materiae  ab 
aeterno  exfiflentis  motus  fic  efle  tuetur  a  Deo  compofitos  &  temperatos,  ut  ele- 
gantiflimus  ordo  mirabilisque  rerum  omnium  contextus  &  concentus  in  ea  exftite- 
rit.  Similiter  mundi  animam  ex  nihilo  a  Deo  extrariam  efle ,  negat  ;  nec  illis 
aflentitur  ,*qui  ex  bruta  quadam  mentisque  experte  materia  Deum  efle  hanc  ani¬ 
mam  fabricatum  opinantur:  exflitifle  vero  credit  ex  infinito  tempore  mentem  ali¬ 
quam  valde  perturbatam  &  confufam  ,  in  quam  Deus  ordinem  conflantiamque  im- 

mi ferit.  (  * )  ’Ax.o<rplx  fi  rtv  tu  '5S£)  £  $  Kff<rpa  yfateteog  ,  olr^a-ploc  j  cvtc  xcu'px}& ,  kbl 
,  «Te  orpooQcv  pev  >yu  acvsuhv  r  o  arupx\ot ,  iurrAtpclov  j  >9  ahcycv 

xiitlVKGv  'iyjim e  -  txtv  </[’  r,v  dvx^pofx  crx  Aoycv '  o  fi  Qug  hti  rupee,  to  ei.ru  • 

pxlov  .  xn  fyvyfw  t 0  arin^cv  imhpev  ,  ciik'  urm(>  ecfpeniKsv  xvb^o/L  >9  pi £pivj,v  i  <pa,vLc  miiiv 
»<§8  jciV»jrjv,  iupiAvj  §  (puvlu)  ^  y.iv/.cnv  tvpvQpov  ci%£ p%j ,  krug  e  @tog  5  reopetiQ*  r s  xdjor 
^  dvTPwn r»,  xn  t?  ve  to  QxeTKftKfv  Jtn>j7iH5v  etCret  imtjfftv'  xpQore^g  j  <ntf 

,  T  ptv  ciuvlgfiv  >9  emoTetvlw  ,  t  j  TUea%u$n  >9  xvltfiov ,  an Aslf  J)  $  GT&c 7M&v,Q*  eipQO’ 
•n^eg  >9  tru^i  k,  ^msrutjre  >9  ciw^porc ,  to  xdTAtsvv  xm^ycumpty®'  k,  nAitomlov  ctv- 

t uv  £ucv.  fuit  nimirum ,  antequam  mundus  nafceretur ,  informis  13  ru^s  soteria ,  «ow  orro 
corporis  expers ,  motu  vel  anima  carens ,  corpwr  informe  &  temerario  brutoque  mo¬ 
tu  praeditum.  Haec  vero  deformitas  animae  erat  inconcinnitas  ratione  carentis.  Nec  enim 
Deus  corpus  ex  re  corporis  experte ,  aut  animam  ex  re  inanimata  efficit.  Sed ,  quemad¬ 
modum  virum  Mufices  peritum  non  ipfum  vocem  aut  motum  facere ,  fed  concinnam  vocem 
numerofumque  motum  producere  opinamur ,  ita  Deus  neque  corpori ,  ut  tangi  13  rrfi  lere 
poffety  neque  animae ,  &£  imaginari  13  movere ,  indidit ;  fcd  utrumque  f  umens  princi¬ 
pium,  alterum  obfcurum  13  tenebricofum ,  alterum  turbulentum  13  amens ,  amLo  imper¬ 
fecta  13  indefinita ,  ita  ordinavit,  digeffit ,  ac  temperavit ,  ut  pulcherrimum  13  per feStiffi- 
mum  nnimal  efficeret.  Pofl,  interje6lis  nonnullis,  ita  denuo  loquitur:  (f)  6^' 

vupx\(&  axAug ,  oyxx  >9  va^s  ,  avppire/ou;  'S&4  cupa  ,  >9  xa^Afg  ,  >9  ipcicTtflQ* 

*y  0  Qecg  mnvq  ttf  hpnsfyor  ttwtv,  bti  19  ©£<  "f  ^  iw'6*'  **  5 

HoVjUK  ±<ra*  ,  dfAot  Ttvx  (pxt/Tzigix^g  >9  bo^x^Kt .  xAcya  3  >9  oc-mxhs  (po* 

f9ff  ^  buvxuiv  XVTTxlv*]lo>  >9  daxivtilov  *  T  ^  «vroV  5  ^figt1**** (*%■<&  'ZTfjKJYY^ClV 

'ZfiOpolg  >9  Aoyoig  iyxxri^crtv  yytpcvx  S  rjrpx  ytyoicr®*  9  fomdw  icxv  '  Non  corporis  Jiin - 

p/:- 

(*)  Dc  Pfychogon.  p.  1014.  Par-  (verHonem  in  multis  corrigere  me  decuit. )  Ct)  L.  c.  p.  mj. 


<juum  origo  mali  explicanda  eflet.  Deum  efle  di¬ 
cebant  optimum ,  materiam  omni  qualitate  vacuam, 
•igitur  priori  loco  Plntarchus  ex  eorum  hoc  confc- 
qtii  dicit  fententia,  malum  ex  nihilo  natum  efle. 
Pofteriori  autem  loco,  fi  hoc  nolint  Stoici,  alio 
e°s  abfurdo  preflum  iri  fignificat,  hoc  nimirum, 
*haluin  ab  ipfo  Deo  proficifci.  Ipfa  enim  quum 
1X10 vere  fefe  nequeat  materia ,  omnisque  ejus  a  Deo 
motus  proficifcatur ,  nil  efle  reliqui,  quam  ut  Deus 


omnis  mali  ex  motu  materiae  nati  credatur  efle  caus- 
fa.  Dignus  ceterum  eft ,  qui  de  Stoicorum  de  ori¬ 
gine  mali  dogmate  legatur  lVolfm  Manichaeifm 
ante  Manichaeos  Sett.  II.  p.  149.  J, 

(v)  K  xi  m-m]  Plutarchus  de  animae  procreat,  ex 
Timaeo  p.  io^7*  Outu,  v£fi*tvj  xo**%e(it  %  T* 

P»  *■*’  *ev°\  u-«i  9 ti  ry,  4^*»,  eifjupvlf  'l**- 

<rxv  0*  Uv Tvj  tk»  r»  pve7fxt  ut  fi.'» 

fy.rtxi.  Ita  undique  nolis ofienditur,  non  totam  ani- 

Pp  3  «w» 


Plufarcbus  an  duplicis  Dei  patronus*  CaP.  1^* 


„„„  molis ,  non  materiae ,  fed  concinnitatis  in  corpore ,  pulcritudinis ,  fumlitudinis- 
*  ta,  e/J  nater  &  opifex.  Haec  etiam  cogitanda  funt  de  amma:  numrmn  illam  neque 

a  Deo  e  fle  procreatam,  neque  animam  ejje  mundi,  fed  facultatem  tmagmatncts  fc?  opimo- 
%c  bruti  inierim  incompofitique  motus  &  impetus,  quae  fe  spfam,  tdque  perpetuo,  moveat. 
Jlmc  vero  Deus  componens,  numerisque  6?  rationibus  digerens  prmapem  3  ammam  ge¬ 
niti  hujus  mundi  conlituit.  Hunc  igitur  fi  audiamus,  mundi  quidem  anima,  quam 
profitetur  certo  tempore  exorta  eft,  fed  ex  nihilo  tamen  haud  profla.  Ex- 
ftitit  ex  omni  aeternitate  mens  quaedam,  fed  parum  ordinata  &  «mpofita,  quam 
quuln  Deus  virtute  fua  fubigeret,  aptam  &  concmnam  formam  natta  eft,  certis- 
-nque  legibus  eft  adftritta.  Quocirca  lic  concludit:  H  ^Xn  »*  p 

%  1'Cri  «>w.  Mima  mentis,  rationis  ,  fcr  harmoniae  comptis  non  fo.um  opus  eft  Det, 
Lue  tam  per  ipfum  faUa  eft,  quam  ab  ipfo  3  ex  ipfofiuxtt.  Quod  de  mundi  docuit 
anima PiLrchus  ,  id  de  ceteris  quoque  animis,  hominum  nimirum  &  daemonum , 

.....  /r  t)„:  rpA  anum  Cibi  innatam  haberet  tarchus  veri  non  diffimilem  efle  duxit,  &  Platoni, 
£7  Trt in  In  aDoSdZflam  fc?  ordina-  nec,  ut  mihi  videtur,  line  cauda,  adfcnpfit,  fen- 
mali  Verbis  liquet,  quae  hic  ad-  tentia  multum  diferepat  ab  eorum  opinione,  qui 

'  ch?rr rnretation^m  potius  femen-  duos  fibi  Deos  contrarios,  perpetuis  fefe  pugnis 
dita  funt  Graecis,  intcrprctation  \  exercentes  fin<mnt.  Quod  quum  a  paucis  intelli- 

^I^Ertit  ^Ex^iUis^11  quae^pautlo  ante  ad  $™l  nec  ipfe  CuLonhus  Plu- 

Plutarchi  difta  ouaedam  hic  allata  monuimus,  ma-  tarchi  mentem  aperte  declaraverit,  operam  ego  da- 
Plutarcln  dicta  quaedam  n  c  auat  ^  ^  quid  fibi  voluerit,  ex  Libris  in  primis  de 

rlt^VTJald  in  ruTAchi  Cop!  9.  &  Ifide  ($  Ofmie  ac  de  Pfychogonio  perfpicumn  faciam, 
carere  Jo.  Rualdi  injLia  -d  fibi  placeat ,  Deus  fuit  ex  omni  aeternitate,  isque  bonus,  nec  ullo 
aliorum  fentemiam,  non  ta  qf  i  cd  flevere,  contaminatus  vitio,  a  quo  propterca  nihil  mali  profi- 
quam  tametfi  cifei  potuit.  Legepadim  Librum  de  Ifide  fc?  Oftnde. 

quum  de  b jus  loquitur  rc  Cndworthus  velit,  Exftitit  etiam  ex  infinito  tempore  materia,  omnis 

hominum  efle  hanc  opini  ,  -nt  vix  ul-  qualitatis  omnisque  motus  in  fefpeftata  expers.  Qua- 

qui  non  md  fegniter  Plutarchu  i  to  r-’ri  p0de,  re  neque  haec  materia  pro  mali  cauda  haberi  poteft. 
Ium  certus  ego  fum  ex  c°  ‘u^  fi  quis  ede  velit,  Libro  de  Pfychogonia  p.  1015.  3  «p» 

stfTeuMSsKSj» 

quas  praedicat  alias,  naturis.  i>et  tamen  isp^  1  „  nuaedam  ratione  carens  &  malefica, 

ne  accedo ,  quos  vir  doctidimiis  hic  deferendos  es-  brutam  illam 

fc  indicat  Quoti  enim  toties  hanc  opinionem  P/«-  ^Plutarchi  illa  eft  anima  ,W- 

tarchus  commemorat,  quod  totus  in  eo  eft,  /  j,«.r‘w  yU,  contraria  fc?  contrariorum 

Platonem,  qui  princeps  philofophorum  a«ate  eju  *&  Libro  de  Ifide  fc?  Oftride  p.  370.  aut  4*- 

habebatur  ei  deditum  fuide  doceat,  quod. mnem  £/«,  LibroJeJJ^  ^  ^  ^ 

veterum  fapientum  turbam,  exceptis  Stoicis ,  quo  *  de  pfychogonia  p.  1014.  «S 

odio  habebat,  ea  fuide  imbutam  co  ,  .  anima  incompofita  fc?  mente  vacua ,  ib .  P‘ 

argumento  effe  largior,  propendifle  M»1”'  I029  |,talia,  quibus  hanc  naturam  dcflgnat,  no- 

^0C1.  mina  praeteream.  Haec  vero  anima  quum  c°nfi- 

k;  mfmiiionis .  &  ratirtnic  tnnrts  Iit.  evidens  elt. 


fopbotum  fcitis  hanc  fuifle  Plmarche  vifam  fcnren-  &  eft, 

tW.  P— »US'  “"m^Tinft?  v"imaPm ,  »«,  quae  ma- 

certam.  Conftat,  mores  Academicorum  &  mu  confilio  &  dedita  onera  facere,  verum  nc- 

dlSutaba””  *£  ju-  ceffitate  quadam  naturae. 

dicabant  habere  probabilitatis.  Et  hanc  ergo  opi-  etiam  non  dubitat  eam  de’  qlio 

“  f,  aliqua  proband.  fi,  fibi  prae-  l^uan- 

ferendam  videri,  n°n  obfcurc  figmneat,  ncutiquam  £c  poetae  «aoennt,  «  F  *  Vcrb0- 

tamen  ad  eam  ita  fefc  adjunge,  ac  n  nihil  ci  ad  ve-  tur,  contendere,  Pft  vis  qUacdam 

titatem deeffc opinaretur.  Haec  vero,  quam  Flu-  Haec  amma  malefica  eft  netc.o  quae  qua 


§.  i3.  T  luta  rebus  an  duplicis  Dei  patronus ]  303 

praecipere  debuit,  nifi  ab  illa,  quam  femel  fanxerat,  norma  difcedere  vellet: 
Nullam  novam  naturam  ex  nihilo  a  Deo  procreatam  effe.  Itaque  aut  omnes  men¬ 
tes  ab  ipfa  utriusque  Dei,  tam  boni,  quam  mali,  natura  non  diferepare,  aut  vero 
ex  utroque  Deo  nefeio  quo  modo  delibatas  atque  hauftas  elTe,  afTeverare  debuit: 
quarum  tamen  fententiarum  pofterior  num  ab  aliquo  intelligi  podit,  equidem  ve¬ 
hementer  dubito.  Jam ,  qualis  fuerit  Plutarcbus ,  liquet.  In  exordio  quidem  ca¬ 
pitis  hujus  in  illis  hominem  collocavimus,  qui  duo  aMvm&C.t»  aut  principia  ex Je  ipfts 
cxfijlentia,  Deum  &  materiam  ,  huic  univerfitati  attribuerunt.  Jam  vero  pro 
tertio  quoque  principio  ,  quod  ipfe  lic  appellat,  acriter  eum  militaffe  intelligimus, 
pro  nimirum  kvu  »>  mente  ftvc  daemone  ratione  vacuo  &  malefico.  Quae 

fi  omnia  cogitemus,  ‘Plutarcbum  tria  quidem  principia,  at  binos  tantum  Deos,  ita- 
tuiffe  ,  fentiemus.  Vocem  vero  Deus  eo  ,  quem  fuperius  expofui  ,  fenfu  hic 
accipio ,  'ut  naturam  fignificet  animalem  &  intelligentem  ,  quae  per  fe  fem- 
per  (s)  exftitit. 

Equi- 

motrix  in  materia  refidens,  quae  nullis  legibus  al-  exhibet  fibimet  ipji  concinentem  £?  morigeram,  fem- 
ligata  eft,  verum  incerto  curfu  fertur.  Certo  tem-  per  optimo  e  ac  diviniffimae  parti  reliquis  omnibus  con¬ 
fove  Deus  ad  mundum  ex  hac  materia  conftrucn-  fentientibus.  Vides  cx  his  naturam,  vides  ortum 
dumacceffit,  de  Pfychogonia  p.  1014.  Hunc  vero  &  natales  animae  illius,  quae  rerum  univerfitatem 
quuin  omni  ex  parte’ pulcrum  &  fecum  concinentem  &  mundum  adminiftrat  &  regit.  Conflata  illa  eft 
efficere  vellet,  &  materiam,  quam  animae  illius  mundi  anima  ex  binis  partibus,  ex  antiqua  illa  na¬ 
tatione  carentis  impetus  mirifice  conturbaverant,  tura  malefica,  quae,  antequam  Deus  orbem  terra- 
componcndam  fibi  &  dirigendam,  &  maleficae  men-  rura  fabricaretur,  materiam  turbulento  modo  agi¬ 
tis  materiam  adminiftrantis  motus,  a  refti  &  pulcri  taverat,  &  ex  parte  divinae  naturae,  quam  Deus 
regula  vehementer  devios ,  fibi  corrigendos  &  tem-  cum  ifta  fociavit,  quum  mundum  omni  ex  parte 
perandos  cfle,  perfpexit.  Utrumque  igitur  fecit,  abfolutum  perficere  vellet.  Hia  pars  ,  quidquid 
Materiam  primum  digeffit,  &  fuum  elemento  cui-  mali  vides  oriri,  producit:  haec,  ne  quid  detrimen- 
libet locum aflignavit,  de  Pfychogonia  p.  1016.  Dein-  ti  capiat  inde  rerum  univerfitas,  providet,  aequa- 
de,  ne  redte  conftituta  denuo  convellerentur,  mun-  bilique  quadam  lege  coSrcct  omnia  &  continet, 
di  animam  emendavit,  quantum  potuit,  &  de  fua  Ex  hac  mundi  anima  illi  fluxere  ex  fententia  Pia - 
illi  edentia  partem  addidit ,  quae  varios  ejus  motus  tonis  animi,  quibus  noftra  corpora  gubernantur, 
ita  dirigeret,  ut  fumma  rerum  omnium  pulcritudo  Quod  de  illa  igitur,  id  xle  his  quoque  dictum  puta. 
&  admirabilis  totius  univerfitatis  concentus  nafcc-  Quemadmodum  mundi  anima  biijis  conflat  parti¬ 
retur.  Haec  toties  inculcat  Plutarchus ,  ut  fuiffe  bus,  altera  bruta  &  ratione  vacua,  altera  ratione 
mirum  fit,  qui  longe  aliam  ipfi  opinionem  tribue-  praedita  &  fapienti;  ita  &  noftrae  mentes.  Plata- 
rent.  Afferam  cx  multis  ejus  diftis  aliqua :  'O  0il<  nem  ita  fcnfiffe,  dubio  caret.  PJutarchi  c rgo  ver- 
**  r*  7  K  ut  m  Vj  tS?  »#p*.i**  Ti  k.  d<n'x(  bis  tantum  rem  confirmabo:  ili* 

•'ptyot*  ^  TtTHyjSfn*  itrtpy utrxUlfi®- ,  xutxTif  «A j  jj  r£  y, t* 

tticttjTixS  tc  toifov  xj  tu  xi*sr<*«  to  TtTtry-  «A iym  7«  T?  3  A«y»*»  to  vjtxxto»  Tecti 

4-  *tr’  cturi  t etpectr%0> ,  vyt\M\et  ri  rx*7rf  iyxot-  ^  «icdiirJfri  to  xarv^-yxcio-f^o* ,  t»  »5  T'o  auri- 

TiT>i(rtt§  Deus  ex  hac  (mala  anima)  &  flabili  op-  xpxl *<.  Animae  nulla  pars  ftneera  eft,  nulla  mix- 
t imaque  illa  natura  prudentem  ordinatamque  confecit,  turae  expers.  In  bruta  parte  apparet  turbulenta 
£?,  tamquam  formam  fenfili  intelligibilem ,  moventi  illa  natura,  in  rationem  habente  ordinata ,  in  fenfl- 
•jdinatam  praebens ,  ducem  univerfitatis  conflit  uit,  bus  ncceffttas ,  in  mente  fui  ipjius  pot  eft  as.  Paullo 
•*  Pfychogonia  l.  c.  p.  1016.  IIoc  Platonem  in  poft:  Ou%  vx.cx  3  i’r»  zPU  y  *« ti»  >0  to 

rimaeo  figniflcaffe,  multis  difputat,  quum  ex  Di-  xio-^ »,  «n  r*  xpet,  to  hSo  >£  to  x>.yi{Ht  ucelif  T, 
Verfo ,  id  eft,  mala  illa  natura,  &  Eodem  compofi-  r  *p*»r*»  hfotnxa-poi,  rS  <?t- 

cfTe  mundi  animam  diceret,  ibid.  p.  1024. 1025.  XokxW  TpU  t*  iwA«r«»,  t'0  y, Xk  r*  r? 

Addo  alium  luculentum  locum ,  extremo  fere  libro  ^  C?T  -*  *r.T*’  Tat 

exftantetn  p.  1029.  ^  !)  xupmratTi  <?•.>«-  Aeque  fecius  diverji  motus  ad  ho- 

«p«r»<  iyKtxf»*)  rtj  nejium  &  turpe  ,  ad  jucundum  (5P  molejlum,  tum 

irtiimov ,  in’  tm  xp*ric9  >9  bt.oTxry  y,ioi  r  amantium  furores ,  trepidationesque ,  &  lufta  honefla- 
i/*****?**.  Prima  vero  praejlan-  tys  Jiudii  contra  libidinem,  animam  demonjlraut  mix- 
!Jfi'na  virtus  aperte  contemperata  ejl  animae,  eamque  tam  effe  e  divina  perptffionumque  experte  parte ,  £f 

tntr- 


Cap.  IV, 


Plutarchus  an  duplicis  Dei  patronus . 

Equidem  non  fum  nefcius,  quantam  animi  contentionem  adhibeat  Plutarchus, 
2  ut  non  aliter  omnibus  olim  gentibus,  cunClisque,  qui  vixerunt  in  illis  ,  philofophis 
inclytisque  laude  fapientiae  viris  vifum  fuifle,  atque  libi ,  legentibus  perfuadeat. 
Audiamus,  ut  in  ( y )  Libro  de  Jfide  &  Ofiride  differat:  Ajo  >>  5 mumKct,®.  xC™  zxr- 
errev  c/X  faAoyuv  fju  vouoQircov  ti'i  ts  .ttivjtkV  t[auj  (PiAoovQzS  Sc^x  r  yjoo 
ex  ,  T"  $  7rtyiv  la^uicjlv  yfiq  hvot-xA.eioPsv  ,  cnnc  cv  A cyois  tuzvsv  ,  tv  ri 

nhtlouf,  (v  n  jvr.eus  ,  ^  @etfG*pois  K&  ,  vtfoxyj  *T’  «v*v  Ktf 

aAoyov  iyu  cixi&fv>ilov  cdup&J  ru>  ccuacuUTU  ai  ra» ,  ^  e£  f$ty  5  xtyruv  ^  kxt&Qhu* 
Uf7n%  OtxZlV  Vj  7707  mdwtCK  %«A<»0»f  A 5R».«  ^  /Hi/Ltifu^-X  KCtvfic  Xj  C(’l<X,Qo7f, 
juxftov  j  fxrfcv ,  *f  ecn-Aut  ftVft»  ,  mk^Iov  invZQx  <$'l<nus  (pifoys  ,  s  t^v  *n0«v 
TKjUj^  «W?  v«?,uflc^  tk  7r*fiyua&  nxrniAiKUi  Zl&viuuv^  «‘«xc^tnmv  a^’  ^ 

^  Suifr  oevvxuAuv  Siwotjxiuv  ,  7?  ftW  Ion  tk  x«r’  dMftx*  vpvj yi- 

pfatif,  T?  '{umxAtv  «HtfplQMm  ^  dvaxAuors  ,  on  /3 /©-  jtWXTCf  JTt  £i’  X,  TTttff* 

«?A«  0  medyeiQ^  *>*<&  ^  fi*T*  <nhr,*liv  .  oivuipotA®-  £  mixiA®*  ytyovi ^  ptirr-GoAUf  nu- 
™s  **  $  «M**»»  ^<PUJIS  3  ****  7»  «>e0or  cire  ** 

ie?  $u'e<nv  1%'**  £  •  $  ****  r  <£Joir  £  So-feT  t*t*  wlf  TT/.ifcois  ^  czl?^ 

mw  vouityn  fi  oi  IMV  0£bV  St!o  KxVxmt  dvTnlxyxc  .  r  pzt  jS  «7«^»  r  j  ^«i/Aav 
u;^7)v  •  ci  i)'  T  dfxtivovx  Qiov  ,  t  5'  erT5/>or  $M/u:rx  xothUw  ,  urm^  Zupu  re/f  0  Mxy&- 
f/etu/lijjima  proinde  a  /aerarum  litterarum  profeJfuriLits  &  legumlatoribus  derivata  ejL  ad 
poetas  &  pbilofopbos  opinio ,  dwtfo''*  quidem  ignoto  ,  af  jS*  tam  ;<?rta  &*  indelebili  ,  &r 
i >n  fer  mortibus  tantum  &?  rumoribus  verfata  fit  hominum  ,  verum  etiam  in  myfieria  fcr 
facrificia  tam  Graeca .  quam  barbara  ,  fefe  infinuaverit ,  wgwf  cnfu  ferri ,  ^.v  /orr«n^ 

temeritate  pendere  hanc  univcrfitatem ,  ratione  9  &  gubernatore  dejlitutam  , 

ttW/cam  ejfg  naturam ,  contineat  illam  &  dirigat ,  tamquam  clavum  aut  frena  mode¬ 
rantem’  [cd  quum  permulta  e  bonis  juxta  malisque  fint  confufa ,  immo  nihil  haec  natura 
fincerum  ut  verbo  dicam ,  proferat ,  ko«  ejfe  unum  aliquem  promum ,  gui  *  doliis 


mortali  alia  atque  afeSliomhus  obnoxia,  de  Pfycho- 
1026.  .Liquet  jam,  rufi  me  fallit  animus, 
male  Plutarchi  mentem  plerique  capiant, 
ct  quid  is  de  cauila  mali  &  mundi  anima  vere  fen- 
ferit  Principio  non  haec  nova  cft  aut  uni  Plutar- 
cho  propria  opinio ,  quod  viris  doctiflimis  perfua- 
fum  eft.  Ipfe  Plato  an  fecus  haud  praeceperit  de 
his  rebus  in  Timaeo  &  alias,  atque  Plutarchus,  nunc 
quidem  ,quo  tempori  &  fpatio  parcam ,  explorare  no^ 
lo :  quamquam  Timaeum  attente  legenti  non  ineptum 
ejus  femper  Plutarchum  mihi  vifum  eflfe  interpretem , 
non  diffiteor :  qua  de  re  paullo  poli  plura.  At  Pla¬ 
tonicorum  multos  pari  ratione  &  magiftrum  fuum 
intellexifle ,  &  ipfos  cenfuilfe,  Chalcidius ,  praeter 
alios ,  auttor  eft  Cornvt.  in  Timaeum  Platonis  cap.  2. 
fj.  31.  P •  28?-  Diffidere  is  oftendit  veteres  Pla¬ 
tonis  expofitores ,  quidnam  illud  Idem  &  Diverfum , 
dividuum  &  individuum  fit ,  ex  quibus  animam 
mundi  in  Timaeo  conflatam  cfte  praecipit.  Quum- 
que  nonnullas  enumeraflet  fententias,  e(Te  inultos 
antiquorum  ait,  qui  dicant:  Fui [fe  femper  tam  ani¬ 
mae  quam  corporis  vim :  nec  Deum  ex  his ,  quae  non 
erant,  ficijfe  mundum ,  fi»  £A»  ^uae  e&akt  si- 


gonia  p. 
&  quam 


KE  ORDINE  ET  MODO,  ORDINASSE.  -  TNORDl* 

NATOS  QUIPPE  ANIMI  ERRORES  ET  AGITATIONEM 
FLUCTIBUS  STMILEM  ,  INTELLECTU  ASSIGNATO» 

ex  inordinata  ja&atione  ad  ordinem  r  ede gijje. 

Quare ,  quum  fenfili  mundo  conveniens  anima  inJU ' 
tuatur ,  ortum' ejus  ex  individua  una,  quae  mkN* 

INTELLECTUSQUE  eft,  &  ALIA,  QUAE  PER  UNI¬ 
VERSA  corpora  dividitur  &  fiinditur ,  proveni¬ 
re.  Habes  ipfam  Plutarchi  fententiam,  quam  m1' 
rabilcm  fmgularemque  putant  plurimi.  Nil  novi 
Plutarchus  excogitavit,  fed  cx  variis  interpretum 
Platonis  fententiis ,  quam  ceteris  vero  ducebat  es' 
fe  propiorem ,  exornandam  fibi  fumfit.  Patebit  m 
etiam  ex  illis,  quae  paullo  poft  afferemus,  lucu¬ 
lentius.  Deinde  haec  Plutarchi  opinio  mirifice 
dilcrepat  ab  eorum  portentis,  qui  binos  effe  Deo 
aequales  &  contrarios  ftatuunt.  Tantum  enim  at>- 
eft ,  ut  haec  maleflca  Plutarchi  anima  pro  Deo  PoS' 
fit  haberi ,  ut  potius  vix  ac  nc  vix  quidem  natu^ 
per  fe  conltantis  aut  principii  nomen  merea  * 

Vis  eft  quaedam  motrix  - n Ata. 

ratione  vacua,  quam 


_ in  materia  recondita, 

Deus,  mundum  conditurus. 


ratione  vacua,  quam  ^  .  v  ,  “  , 

fubigit,  emendat,  corrigit,  &  ad  fuam  volunwg* 


§•  *3-  Plutarchus  an  duplicis  Dei  patronus .  30 ? 

rw  MoWf,  w/aJi  aliquem  liquorem ,  cauponis  more  diflribuat  atque  mifceat.  Ergo  a  duobus 
principiis  contrariis  adverfisque  binis  facultatibus ,  quarum  altera  ad  dextram  &  recta  du¬ 
cat,  altera  retrorfum  avertatur  atque  re  fle  Stat ,  cum  vitam  ejfe  mixtam ,  ipfum  mun¬ 
dum  ,  Ji  non  univerfum ,  eum  faltitn ,  gw/  ad  terram  e  fi ,  £5*  fubjacet ,  inaequaliter 
furi ,  variisque  6?  omnis  generis  motibus  agitari.  Si  enim  nihil  fine  caujfa  fit ,  ma/* 
caujfam  bonum  non  praebet ,  necejfe  efl  in  natura  ut  boni,  ita  etiam  mali  ortum  peculiarem 
fuumque  principium  exflare .  haec  quidem  fententia  plerisqns,  &  iisdem  fapientiffi- 

mis ,  probatur.  Exiflimant  enim  alii,  duos  ejfe  Deos ,  quafi  contrariis  deditos  artibus ,  ut 
bona  alter,  alter  mala  opera  conficiat.  Alii  eum,  qui  efl  melior,  Deum  ,  qui  deterior, 
daemonem  dicunt.  In  qua  fententia  fuit  Zoroaflris  Magus.  Quod  hic  Zoroaflrem  Per- 
farumque  Magos  Plutarchus  fenlilfe  ait,  ejus  idem  veftigia  Ck  femina  non  modo 
in  Chaldaeorum  Aftrologia,  verum  etiam  in  myfteriis  facrisque  ceremoniis  cum 
Aegyptiorum ,  tum  ipforum  Graecorum  reperifle  fibi  videtur.  Quin  etiam  omnes, 
qui  inter  Graecorum  philofophos  famam  &  auftoritatem  aliquam  confequuti  funt, 

1J)  thagoram  nominatim ,  Empedoclem ,  Heraclitum,  Anaxagoram ,  Platonem,  &  Ariflo- 
telem ,  ab  his  ftetifle  fcitis,  contendit.  Sed  in  nulla  re  magis  elaborat ,  quam  ut 
Platonem  huic  difciplinae  fine  ulla  controverfia  ftuduifle ,  demonflret:  (*)  ‘A&d 
'tzcotv  YlAaruv  ci tc  'icis  v&pov  ,  *Tg  mtejSwv  ,  toV  tKtiyot  ,  r  /uiml-v  t?  Caks  itj  5  ©e* 

xlut  >5» X U»  ^  $UVX/XIV  ,  yjZTtUSHVl  T  A OyuV  75  UTZ7TUTOcJoV  ,  lX€i9t^lOV  Cl nc  ci$X  CTTUf  mwlgl 

tt  xxkuv  <pu<nv  oIt  etiitfJLUT*  <rv/u&&iK0i  •  jus»'  eixapss  tyxAivai  r  atvucv 

wyxupisffiv  .  feV  dvedmov  lniimcy>Cli  xi*i<nv  on  i  /utj  o. 1(&- '  <ttTrl  Q  xxkixv  KXKoixxpicvlx# 
'icncxnbjj  ■  en-<v(  ti  ,zzr€a  <ru[xx  [a,vs,-xa  atomus  ^  Iv^ipileo;  xIt.ov  ov  VWS  ot^aig  One  i^yltrxs ,  2r'6 
xxt’  tmxK4te6v<riv  ytycUveu  Alymrtv  5  V.Kxtwv  Ztu<;  ,  r  v'  k"  24$(P0C5?s  amare 

^  5  ©£»  r  r  xaxaiv  ««rac*  x7tututu  Platoni  vero  non  accidit  idem , 

quod  pofterioribus  illis  philofophis ,  neque  is ,  ncglefta ,  quod  his  ufu  venit ,  tertia  facultate 
&  principio,  quod  inter  materiam  &  Deum  efl  medio  loco,  admifit  abfurdtjjimum  illud 

COlll- 

(*)  De  Pfychogonia  p.  1015. 

fleftit  &  accommodat,  nova  denique  parte  auget,  Platonicorum  de  variis  rebus  fentehtias  intclligen- 
ne  incerto  diutius  impetu  feratur.  Nihil  horum  in  ,das,  liec  paucos  errores  vulgares  depellendos,  ve- 
J^eum  quemdam  pravum  aut  malum  principium  ca-  rum  etiam ,  quemadmodum  accipi  debeant ,  quae 
dit,  quale  Manichaeos  &  alios  effinxilTe  accepimus,  mox  vir  do&iffimus  pro  Platone  contra  Plutarchum 
Eximamus  igitur  Plutarchum  ex  illis,  qui  binos  difputai,  declarabunt. 

Ecos,  bonum  alterum,  a'terum  malum,  naturae  (y)  Libro  de  Ifide]  T.  II.  Opp.  p.  35^ 
rerum  praepofuerunt.  Poftremo  ne  hoc  quidem  ex  lini  vero ,  fibi  quisquam  perfuadeat ,  in  fuam ,  quam 
toro  probo ,  quod  vir  doftus  conllituit ,  Plutarchum  paullo  ante  copiofe  expofui ,  fententiam  de  ortu 
tria  conftituiire  rerum  principia,  Deum  bonum,  mali  Plutarchum  omnes  veterum  Capientes  omnino 
Deum  malignum  ,&  materiam.  Etenim  maligna  haec  pertrahere  velle.  Ab  hac  enim  fufpicionc  vel  id 
Plutarchi  &  aliorum  Platonicorum  natura  non  eft  eum  liberat,  quod  diffidere  inter  Ce  philofophos  il¬ 
latura  fibi  conflans ,  quae  fejungi  poteft  a  mate-  los  ,  nec  una  omnes  fententia  elle ,  quos  fecum 
ria,  led  vis  quaedam  cum  materia  fociata,  a  qua  ne-  alioquin  fentire  vult,  fignificat.  Hoc  unum  ergo 
quit  avelli.  Quocirca,  fi  proprie  &  accurate  lo-  fibi  credi  cupit  Plutarchus ,  plerofque  veteris  fa- 
quendum  fit,  bina  tantum  decernemus  Plutarchum  pientiae  profeirores  univerfe  ac  gencratim  mali  ori- 
'uduxifle  rerum  principia,  '  eum  benignum  &  ma-  ginem  fecum  a  fupremo  Numine  removifle  ,  & 
tenam  animatam,  aut  a  bruta  quadam  anima  im-  ad  aliam  naturam  retulifle,  a  Deo,  quem  optimum 
Pulfam.  Quamquam,  fi  cie  rebus  ipfis  confenfio  efle  ratio  doceat,  diftin&um :  haud  nrgat,  varias 
flt»  de  numeris  &  rerum  diflinftionibus  cum  nemi-  cos  iniiflfe  vias  &  rationes  in  hac  explicanda  fenten- 
n?  certare  velim.  Haec,  quae  latius  explanare  tia,  aliosque  aliis  piopius  ab  opinione  illa,  quam 
uubi  vifmn  fuit,  non  modo  multum  conducent  ad  Platonis  eiTe  vult,  nec  ipfe  improbat,  abeffie. 

Qq  (*)  Oai- 


3c  6 


An  Flato  bina  Numina  crediderit. 


Ca r.  IV. 


commentum,  quod  nefcio  quomodo  fingit ,  mairn  appendicem  tuntum  ejji  hujus  orbis,  £f 
cdfu  fcu  temere  in  illum  ejfe  introductum .  It n que  hi  philofopbi ,  quum  ahoquin  ne  mini¬ 
mam  quidem  atomi  declinationem  concedere  vehat  Epicuro ,  affirmantes ,  eum  motum  Jme 
cauffa  &  ex  nihilo  in  mundum  introducere ,  ipfi  nihilominus  malitiam  tantamque  calamita¬ 
tum  vim  alias  que  circa  corpus  infinitas  incommoditates  &  difficultates  in  orbem  ex  conje- 
auutione  quadam  intmiffc ,  quum  nulla  earum  in  primis  rerum  mitirs  canjja  jit ,  ajeve- 
rant.  Non  ita  Plato:  qui ,  quum  materiam  omni  qualitate  ac  d> fl er  entia,  Deum  que  a 
malorum  cauffa  quam  longiffime  rcmovijjet ,  (2)  omnem  mali  culpam  ad  tertium  quoddam 
principium ,  inter  Deum  &  materiam  medium  &  aeternum  ,  retulit,  ad  animam  nempe 
feu  daemonem  ratione  carentem ,  materiamque  motu  inordinato  cientem. 

Masna  femper  &  graviffima  vifa  fuit  fi  lutor chi  au&oritas.  Quare  non  ita  pri¬ 
dem  inventi  funt  plurimi  ,  qui  hoc  ipfum  ejus  teftimomum  non  fecus  fpeftarunt , 
ac  fi  ex  Apollinis  tripode  eflet  editum  ;  nec  idcirco  dubitandum  efie  decreverunt, 
omnes  olim  ,  qui  religioni  pretium  quoddam  ante  natum  fervatorem  pofuerunt, 
binis  Diis  ,  bono  atque  malo,  fupphcafle,  Platonemque  prae  ceteris  ad  hanc  fuper- 
flitionem  adhaefifle.  Ego  vero  audebo  hic  aliquid ,  atque ,  quibus  fretus  argu¬ 
mentis  Plutarchus  haec  tam  confidenter  &  audafter  perhibuerit,  attentius  explora¬ 
bo,  cum  primis  ,  de  Platone  ut  fic  ftatueret,  quidnam  cauflae  habuerit,  exqui¬ 
ram.  Tria  video  Plutarcbum  adducere,  ut  Platonem  fecum  hac  in  re  confenlilie 
probet.  Primum  (a)  in  Politico  Platonem  de  neceflaria  quadam  &  innata  loqui  ap¬ 
petitione,  oblervat,  cujus  virtute  coeli  nonnunquam  coatrano  motu  verfan ,  mi- 
rabilisque  inde  rerum  perturbatio  excitari  queat.  Deinde  decimo  e  egi  us  1  1 
eumdem  philofophum  duplex  animarum  genus  commemorare  monet  alterum  be¬ 
neficum,  alterum  malevolum  &  iniquum.  Poftremo  id  ,  quod  in  hmaeo  docuit 
Plato ,  animadverti  jubet,  antequam  mundus  fieret,  materiam  perturbato  &  inae¬ 
quali  motu  errafle.  Namque  ,  quum  materia  femetmfam  ciendi  atque ^  commo¬ 
vendi  facultate  careat ,  hoc  nulli  fcitum  probari  pofle  ,  opinatur  ,  praeterquam 
illi  qui  mentem  quamdam  nec  rationis  &  confihi  ,  nec  ordinis  &  aras  participem 
in  materia  ante  orbem  conditum,  latuifle,  fimul  ftatuat,  unde  motus  ille  omnis 
natus  fuerit  Verum ,  quod  hic  prime  loco  ponit  Platonis  di&urn ,  id  nullam  pror- 


(s)  Omnem  mali  culpam ]  Haec  quae^fe- 
quuntur ,  verba,  tamctfi  a  Cudwortho  fic  afferan- 
tur,  ac  fi  Plutarchi  cfient,  haud  tamen  apud  il¬ 
lum  cxftant,  fed  ex  univerfa  oratione  ejus  a  viro 
dofto  collcfta  &  reliquis  eius  verbis  adjecta  funt. 

(  a  )  In  Politico  ]  Verba ,  quae  fibi  placere  pu¬ 
tat  Plutarchus ,  haec  funt:  .n«t*  /*»»  T* 

TTutl*  TX  KUCU  xUttQ  ‘  .  _  ijg  $  T5  *&««  ,  °‘~U 

^ctMvu  tCj  uh\u  c.’*  xpxv»  TUvTOi  SMiiffif  xu- 

10<,  r  i  t%{  ,  *£  T#^  fyoiq  bxin^yct^t)  •  AI)  eO  fatie , 
qui  ipfum  conjlruxit ,  bona  omnia  pojjidet,  a  priori 
autem  deformitate  incommoda  injujla  omnia,  quae 
intra  coelum  fiunt ,  &  mundus  ipfe  fujtinet ,  &  ani¬ 
mantibus  inj  erit.  Item  haec:  ll />»«'«*!  <£  p  ri  Xt”** 
»9  k  iyfrnpbv*  *•  «*Tf,  /«.£*•»  hvxrtoj  r  e  f  **- 
>,asZi  *»2vhv{  zjfXvl  tlf  iit  ro 

f  «re/twiwir©-  «nm  t»t«»  <W,  wxM*  *  Pro- 

gr effit  autem  temporis  oblivione  ei  obrepente  r.iagis 
tdiiuc  invaluit  prifeat  inconcinnitatis  morbus ,  peri- 


eulumqut  ejl ,  ne  diffolutus  rurfum  fubeat  infinitum- 
deformitatis  periculum ,  Politici  p.  176.  Opp.  1» 
pofterioribus  verbis  omifit  Plutarchus  multa,  & 
brevius  enuntiavit,  quae  Plato  copiofius diflerit. 

(&)  Haec  verba  ]  Plato  in  Politico  p.  J 75- 
Haec  verba  valerent  ad  Plutarchi: n  confutandum  r 
fi  is  Platonem  docuiflet  bina  introduxifle  Numina 
infeftis  fignis  concurrentia  &  fibimet  adverfantim 
Sed  ex  illis,  quae  paullo  ante  fufe  monuimus,  & 
Cudworthum  &  multos  alios  viros  do6tifliroos  per- 
peram  Plutarcho  hanc  fententiam  tribuere,  apertui» 
erit.  .  r 

(c)  Ex  decimo  ]  Oportet  nos  iterum  ipfa  ve 
ba  Platonis  deferibere ,  ut  caudam  omnem  line  im¬ 
pedimentis  cog  nofcere  queant  lefto^s.  Sic  e  g 
PUU  Lib.  X.  de  legibus  p-  669 ■  +<*»'  *  * 

„  *  fc«.5r„  i.  W. 

Mi».,  S  «A»»«  «.  “»“*»•  (*»  **  « 


S*  !3-  An  Flato  bina  Numina  crediderit .  30^ 

?1S  vim  a<J  han/£  cauflam  habet.  Plato  enim,  non  fecus  ac  fi  profpexiflet  animo, 
tore,  ut  fortafiis  aliqui  fententiam  fuam  fic  ,  uti  Plutarcbus  ,  perverterant  (b) 
haec  verba  interpofuit :  M,V  -5  ^  ™  e»',  wf  d«*7w  U™. 

rar/ar  exijtmandum  ejt ,  Z)m,  contraria  fentientes  ,  coelum  verteie  Quibus 
verbis  quoniam  aperte  animi  fui  fenfa  declaravit  P/aro,  non  ego  video  quid  reli 
qui  Plutarcbo  maneat,  quo  interpretationem  fuam  fulciat •  aut  Platonem duplicis 
Dei  cultum  fufcepiffe ,  oftendat.  Atque  hic  locus  fufficit,  quoque  ad  alteram 
quae  (0  ex  decimo  de  legibus  /Producitur,  argumentationem  diluendam.  Nam- 207 
que,  ibi  fi  praecepifiet  Plato ,  duplici  coelum  agitari  anima,  quarum  altera  be¬ 
neficentiae  ol  amoris  plena  fit,  altera  malitia  laboret,  duos  certe  Deos  introduxis¬ 
set  repugnantes  inter  fefe  ac  contrarios:  a  qua  tamen  fefe  alienum  profitetur  fen- 
teniia.  Sed  opportunum  fortafiis  erit,  fi  huic  etiam  loco  aliquanto  fiudiofius  oc¬ 
curram.  Igitur  animadverti  velim,  Platonem  ifthic  primo  generatim  animas  di¬ 
stribuere  in  bonas  malasque  mentes.  Hoc  enim  morali  diferimine  fejunguntur  pro¬ 
prie  naturae  illae,  quas  animas  vocat,  nec  efl  aliquid,  quam  hoc  ipfum,  quod 
citius  in  illis  fefe  prodat,  fi  quidem  redle  fefe  habet  illud,  quod  praemiferat  & 
alium  fer  at  philofophus  antea  ,  placitum  :  t  uv  clyabuv  eufiot  n  ^  xaxcU»,  >L 

xukuv  ,  4  ,  c hiutiav  n  >9  ola{y.uv.  Anima  caujja  ejl  bonorum  &  malorum ,  benefio - 

Tlini  &  turpium ,  jujtorum  &  injujlorum.  Pollea  ad  mundi  procedit  animam,  quum- 
que  quaefivifiet ,  ad  quamnam  ea  mentium  claflem  referri  debeat,  effe  concludit 
eam  animam  omni  virtute  praeditam:  (*)  P"  ter  »  membyum  ifA 

T,',T  ?  *?***  %  uvciyw  mejctyeiv  Qxncv  ,  imuihstpSiplw  *,  KoruSrctv . 

T  «wi  T-  treumsuf  ‘  KA.  "a  0v«  ,  «*«'  &  ^  #4’  Snw  kI- 

yuv  r  TiuctM  eupirlu.  *  $vyjw  fxiuv  j  TrAftW  m&dytiv  cui nl.  Jam  ergo  aperte  pos- 
Jumus  clamare ,  quum  ab  anima  euntia  agitentur ,  necejjarium  effe,  coeli  circuitum  a  pro¬ 
curante  exornanteque  anima  circumduci ,  five  optima  illa  quidem ,  five  contraria.  CI.  At , 
™JPes »  cx  ditiis  jam  apparuit ,  nefas  effe  aliter  dicere ,  quam  ab  anima  omni  virtute  refer¬ 
ta  .  fve  una  five  pluribus ,  haec  omnia  ( d)  circumagi.  Quod  Plutarcbus  tertio  Pla, 
tonem  docuifle  monet,  materiam  ante  mundi  hujus  ortum  inordinato  agitatum  efie 


(*)  p.  898.  Steph. 


tuif  «jS 


tarchus,  ex  illis  confequeretur.  Id  vero  minime  fe- 


.  *  ' '  /v7  — larcnus,  c.\  inis  unuiine  te- 

f  '  Animam,  euntia  gubernantem ,  £?  cit;  fed  locum  tantum  P/ofowV  ex  confequenti  eius 

n  omnibus,  quae  moventur,  habitantem,  nonne  fcp  oratione  P  lutare  fio  obducit,  quo  philofophus  ille 
U,  am  Znare  neceffano  confitebimur  ?  Omnino,  mundi  animam  omnis  virtutis  effe  plenam  affirmat: 
d,mT»n  JHlre3,  PlureS  certe:  nec  Peiores,  quam  quali  inde  pateret,  eam  nihil  ex  mente  Platonis  ha- 
lontrnrZ  beneficam,  alteram  bere  pravitatis  pofle.  Verum  (I.)  fi  Platonis  ver- 


\’nr\Z°pfn?emi  Nu'Ium  dubium  eft,  haec  ba  id  li^nificarent ,  quod  figniiicare  ea  Cudivorthus 
5vE  ZrnZ ffrilrS  inte,,exerit,  tam  et  n  tam  in  vult,  id  quidem  nobis  inde  conftarct,  Platonem, 
niAae  r.  -tr'  37°*  ^uam  in  Pfycbogo-  quae  antea  clare  dixerat,  pollea  iterum  e  verti  ire, 
luZf  I°1^-  S  Jjeratim  tantum  Platonem  de  legi-  ac  idcirco  fecum  ipfo  mirifice  pugnare;  non  autem 
f/fw?*  nu  ?  eju^Ioco  nominatim  laudato.  hoc,  non  dixifle  Platonem ,  abditam  efle  in  hac  re- 
Ai!.  J  ^ircumafit  J  H?c  refponfionc  nullo  modo  rum  natura  mentem  pravam  &  a  recti  rezula  deviam : 
j_.tur  Pfifiarchi  argumentum,  cx  difertiffimis  Pia-  quod  quidem  pcrfpicue  profitetur.  ( II  )  Quod  do 
Cn  VenS>  qUaC  c^ccrPfim»s •  ■ haii-  anima  mundi  Plato  perhibet,  eam  abundare  omni 

uni.  Decuerat  dottiffimum  virum  ollenderc ,  virtute,  id  non  repugnat  fmtenrhe  illi  ouim  inii 
~^um  rap  quibus  binas  effe  Piatu  Phtanhm  attribuit, Quamque  paullo  a'nte  luculen- 
exDoni  /l!'mas’  b0?l";  aiurilm  tcr  «pofmmus.  Anima  enim  mundi,  poilquam 

tnni  debeant,  ne  id,  quod  inde  derivavit  Plu-  ad  eam  divinae  pars  naturae  acceffit,  omni  certe 


An  Plato  bina  Numina  crediderit. 


Caf  IV. 


: j  pariter  (e)  nullum  eft.  Namque  mhil ,  opinor,  aliud  philofophus  figm- 
I38ficavi-  praeter  id  /quod  a  Mofi  primum  ipfo  traditum,  poftea  ad  plures  mana- 
vit  gentes:  Cbaos  fuiffe  antea  ,  quam  mundus  elle  inciperet,  five  materiam,  per- 
turbatifftme  olim  concitatam  &  aflam  ,  ad  certum  ordinem  atque  formam  a  Deo 
adduflam  effe,  quum  mundus  (f)  fieret.  Quocirca  nihil  eft  in  illis,  quae  ex 
Platone  propofuit  PlutaMus .  ad  hanc  cauffam  momenti  vel  ponderis  nec  usquam 
exftat  aliquid  in  Platonis  libris,  ex  quo  eum  tantopere  pateat  a  refla  ratione  de- 
feciffe,  o?  malum  quoddam  principium  per  fe  exfiftens  five  Deum  aut  mak-volam 
aliauam  mentem  vel  daemonem ,  qui  nulli  debeat  initium  caullae ,  led  ex  fe  ab 
omnT aeternitate  fuerit,  cenferet,  idque  principium  bono  femper  Numini  refraga- 
ri  divifumque  hujus  univerfitatis  cum  eo  imperium  habere  crederet.  Ccite,  qui 
hanc  opinionem  fequuntur  ,  illi  unice  rem  cacodaemoms  feu  malorum  geniorum 
pdncipi  curant:  cujus  ita  vires  extollunt  &  potentiam,  ut  Deo  prorfus  aequalis, 
ac  iisdem  idcirco  honoribus  &  officiis  dignus  effe  videatur,  quibus  ahoqu.n  Deus  a 

m Ipfc^WaMrciar r  M  quod  nullo  modo  praetermittendum  effe  arbitror,  nova  fele 
atque  admirabili  ratione  Platonem  interpretari ,  aut  fibi  primum  hujus  expofitioms 
it/mentem  veniffe,  non  diffitetur  :  (*)  K«J  afei.  «  *****  *  vae,- 

S«4-o.  Excufanone  opus  habet  bacc  ehJputaUo  ,  qwmamp.emqu' 

pjatotucorum  adverjatur.  Quapropter  &  ad  ea  ,  quae  dixerat  haec  _  addit  po- 

a...  f  4- 1  I.  i.  tva  es/tu  T±rm  ZUtciav  ,  ,  rnrsfUiv©-  tu 

ft?'  liKtfa  5  AtyxTk  Mfr-  meant  de  hac  re  fen- 

tcntitm  explicabo,  &  probabilem  reddere  fiudebo ,  aumumque  fieri potefi ,  eam  veram  eje. 


(*)  Pfycholog.  p.  1012. 


(t)  p-  IOI4* 


virtutum  genere  abundare  debet,  tametfi  bruta  ejus 
&  incompofita  pars  nihUomm^^n^ ,  nec  prw- 
tas  aboleri  queat.  Qucmadn.oduni  vir  rapien  om 
ni  virtute  refertus  dici  poteft,  &  a  Platone-  faepe 
dicitur,  etiamfi  anima  ejus  ex  Platonis  fententia  bi¬ 
nis  e  partibus,  altera  ratione  valente,  altera  cocca 
&  pravis  commotionibus  obnoxia,  connata  ut.  ita, 
quid  impedit,  animam  mundi  omnis  virtutis  com¬ 
potem  appellare,  quam  Deus  ex  temet  ipfo  exor¬ 
navit,  correxit,  emendavit,  &  ad  meliorem  ftatum 
revocavit,  maneat  licet  deterior  ejus  pars,  &  non¬ 
numquam,  quidquid  reludetur  divina  ratio,  vim 
fuam  exerceat?  (III.)  Ex  tota  Platonis ,  b  atten¬ 
tius  eam  confiderare  libeat,  oratione  maniteitum 
eft ,  Aev/A  Txcrue  iffTn*  ,  anima  omnem  virtu¬ 

tem  habens ,  non  denotare  animam  omni  pravo  & 
perverfo  motu,  omni  vitiofa  propenfione  vacan¬ 
tem  ,  fed  animam  ordinis  Jludiofam  £?  ratione  prae¬ 
ditam.  Quaerit  nimirum  primo  Athenienfis :  utrum 
anima  mundi  mente  virtuteque  referta  fit ,  an  vero 
his  dotibus  carcat,  ^  *rS«  xxigm  *  Tum 

oftendit ,  eam  virtute  &  ratione  praeditam  cfle,  ex 
aequabili  &  conflanti  coeli  &  orbis  terrarum  con- 
verfionc  &  motu.  Ex  hoc  aequali  motu  naturam 
ouidem  rationis  &  fapientiae  participem  facile  in- 
jelligas,  aegre  vero  mentem  nullo  vitio,  nulla  li¬ 


bidine  inquinatam.  Quamquam  quid  multis?  Aut 
Plutarchi  interpretatio  Platonis  adfcifccnda ,  aut 
confitendum  eft,  nefcivitfe,  quid  loqueretur,  di¬ 
vinum  Platonem ,  ac  turpiter  a  femet  ipfo  defeivis*- 
fe,  quum  rem  omnium  gravifllmam  inculcaret. 

(  e  )  Nullum  ejl  ]  Plato  in  Timaeo  Cap.~  1 4.  p.  527. 

e  ©ifiS  uyxU  /J.i>  fX+vpn  D  pnji* 

il»0  Une  h  'arce  »»  ifXTctt, 

XotZa* ,  YtrvZ.u>  uyon ,  *»*  vX*pi*iX*f 

xj  urutrut,  »'{  ruly  *SnJy*Y»  =*  T  ,  «V«- 

xu>Tcsi  ufAuec*.  Cicero  haec  ita 
Olim  vertit:  Nam ,  quum  confiituiffet  Deus  boni s 
omnibus  explere  mundum ,  mali  nihil  admifeere ,  quo\ 
ad  natura  pateretur ,  quidquid  erat ,  quod  in  cernendi 
fenfum  caderet ,  id  fibi  ajumfit ,  non  tranquillum  p 
quietum ,  fed  immoderate  agitatum  £?  fiuttuans ,  id¬ 
que  ex  inordinato  in  ordinem  adduxit:  hoc  enim  ju¬ 
dicabat  effe  praefiantius.  Plures  funt  apud  Platonem 
loci,  qui  dubitare  neminem  patiuntur,  hominem 
non  quietam  animo  concepifle  materiam  ,  antequam 

ad  eam  fingendam  &  componendam  aggrederetur 

fummum  Numen,  fed  vehementer  jactatam  &  in 
ordinatis  motibus  agitatam.  _L.<rp.c  in  Prbnis ,  qua 
difierit  de  materiae  motu  in  Politico <  p. ,  r  75.  17^-  . 

(/)  Fieret]  Monuit  jam  vir  dodiffimus,  fi1*1 
Cudworthi  aUoquin  partes  tuetur,  Jo.  Chnfiop to* 


§• 1  3-  An  Viato  bina  Numina  crediderit.  *  309 

tamctfi  paradoxa  fit ,  efficere  conabor.  Proclus  praeterea  in  Timaeum  Platonis ,  prae¬ 
ter  Pluiarcbum  &  Atticum ,  nullos  alios. ex  philofophis  nominat,  qui  vel  ipfi  bina 
Kumina ,  bonum  atque  malum  ,  naturae  rerum  praefecerint  ,  vel  etiam  Platoni 
hanc  fententiam  attribuerint.  Quamquam  Numenium  tamen  omifit ,  quem  fateor 
Chalcidium  inter  eos  numerare  ,  quibus  haec  placuerit  opinio.  Recitabimus  ipfa 
Procli  verba:  (*)  o l  fik*  r  Xoupuvix  ’\t,iyJv  <£«0- 1  r  ocycur/XY]- 

vhlw  essfj  3^7-  x.XKi(>)ctwv  r  «w  xivxoxv  mQn  fi  >J  x/- 

vWf  rv ,  >5  &tb  \J/ v%ks  ;  «  jj  ct7zui(&‘  n  xl\‘Y,<ns ,  &Td  cltukJh  Qui  Plutarchum  Chae - 

ronenfem  &  Atticum  fequuntur ,  i///,  antequam  mundus  formaretur^  generaretur ,  war*- 
r/flw  &?  indige  fiam  (ex  omni  aeternitate)  exjlitijfe ,  afleverant.  Addunt ,  wa- 

leficam  etiam  exfiitijje  animam  materiam  hanc  commoventem.  Unde  enim  motus  ille , 
ajunt,  (cujus  Plato  in  Timaeo  meminit)  n[/i  ab  anima?  Hic  vero  motus  fi  fuit  inordi¬ 
natus,  necefie  ejl ,  af  anima  illa  etiam  inordinata  fuerit.  Addit  Proclus,  Jamblicbum 
&  Porphyriam  contra  hanc  difputafle  jam  doctrinam,  quippe  quae  non  modo  ratio-  239 
ni  prorfus  adverfetur ,  verum  etiam  pietatem  erga  Deum  evertat  funditus.  Atque 
ipfe,  ut  ejus  infirmitatem  breviter  demonftret,  binis  eam  oppugnat  fcitis.  Quo¬ 
rum  quidem  prius  hoc  eft:  Ylxm  flmpd  «s*  §  ©e».  Ouaelibet  anima  Dei  opus 
*ft,  nec  ulla  anima  vel  alia  res,  fi  a  Deo  difcefleris,  perTe  poteft  exfiftere.  Al¬ 
terum  vero  hoc  :  T 0  Kxyc,v  2jgp:uvi:v  ntiliv,  u<r7n(>  I£qIj  to  ciyctpM ,  cnvxtv '  &  fi  bpiCTipuv 
TU  (-iu  ni  akov ,  «75  imszs  xfgvrf.v ,  «rg  oaus'  oirTiSi-^j^ov .  Abfurdum  e  fi  Jlatuere  ,  rna- 
lum  aeque  ejje  aeternum ,  atque  bonum :  nec  enim  id ,  quod  divinitate  caret ,  ejusdem  ejje 
dignitatis  pote fi ,  cujus  id,  quod  divinum  e  fi ,  aut  fimiliter  ingenitum ,  nec  omnino  Jieri  po- 
tejt ,  ut  aliquid  Deo  contrarium  &  (g)  oppofitum  Jit 

Ve- 

(*)  P.  H(5.  (ed.  Graev. ) 

r*j  TVolfius,  in  Manichaeifmo  ante  Manichaeos  Se SUI.  nis  voluntati  perpetuo  rcfiftentem.  Materiam  tan- 
»*.  33>  P‘  x38.  139-  hac  refponfione  eximii  horni-  tum  voluit  ante  mundum  conditum  animi  ratione 
nis  non  tam  infringi  Plutarchi  argumentum ,  quam  vacantis  imperio  fubjeftam  fuilTe,  cujus  naturam 
concedi.  Quare  novam  ipfe  viam  iniit,  ut  Plato-  Deus  poftea  prorfus  emendaverit,  &  quantum  fieri 
nem  purgaret:  de  qua  mox  dicemus.  Certe,  fi  potuerit,  divinis  dotibus  decoraverit, 
materia,  antequam  Dei  virtute  &  auftoritate  com-  ( g )  Oppofitum  Jit ]  Conjunftim  hic  exhibebo, 

poneretur,  motu  inordinato  concitata  &  impulfa  quae  ad  ea,  quae  praecedunt,  iiluftranda  &  con- 
juit,  in  ipfa  vero  materia,  id  quod  toties  largitur  firmanda  mihi  videbuntur  efle  necefiaria.  (I.) 
yuaworthus ,  nulla  ineft  vis  femet  ipfam  ciendi  &  Plutarckus  opinionem ,  de  qua  hic  agitur,  non  di- 
jncitandi,  huc  omnino  nos  devenire  oportet,  ut  il-  cit  efle  prorfus  novam  &  a  fe  primum  excogitatam, 
lum  motum  a  mente  ac  natura  quadam  vitali  in  fed  hoc  tantum  alleverat,  picrisque  Platonicis,  fuae 
Inateria latente profe&um  ede conftituamus.  Quum-  potifiimum  aetatis,  parum  eam  arridere:  id  quod 
que  motus  ille  veri  reftique  nefeius  &  ordinis  om-  aliquos  tamen  ex  Platonicis  eam  probade  ante  Plu- 
nis  expers  luent,  nonne  fic  decernamus,  necefie  tardum,  argumento  effc.  Et  attuli  paullo  ante  ex 
eit,  initium  ejus  motus  feu  naturam,  unde  natus  Chakidio  locum,  qui  non  paucis  familiae  Platoni- 
it,  rationis,  virtutis,  &  confilii  expertem  fuifle?  cae  eam  fuifle  acceptam  oftendit  (II.)  Etfi  Pro - 
«ume  igitur  ea,  quae  conccflU  Cudmorthus ,  &  ha-  cius  in  Timaeum  Platonis  rejicit  hanc  Plutarchi  ex- 
oebis  maleficam  illam  &  inficetam  Plutarchi  ani-  pofitionem  Platonis,  ipfc  tamen  propius  ab  illa  fen- 
mam.  quam  divina  correxit  fapientia.  Sed  dilfi-  {entia  abeft.  Nam  Theologiae  Platonicae  Lib.  V. 
mulan  tamen  minime  debet ,  id  quod  ex  fequenti-  Cap.  7.  />.  25 9-  univerfitatem  hanc  duplicem  ha- 
ous  apparet,  perperam  mtelleaain  e(Tc  a  dotfilfi-  bere  vitam  difputat,  alteram  obfeuram,  alteram  no- 
«  P  homine  Plutarchi  fententiam.  Quae  fi  talis  tiorem  &  minus  compofitam.  A.rT,{  ^  ,V 
I’  qualis  h«c  explicatur,  aliquid  omnino  vir-  ri  ^  ^  s  ^  ^ 

itis  haec  haberet  refponfio.  Vgrum  Plutarchus  <pvrixartpx<  £  ^  ^  't,  KXTX  Ty,  Uirot*, 

bon!me  binos  introduxit  Deos  aquales,  alterum  ^  urixTUi 

ni  °mnis  fontem,  alterum  malum  &  boniNumi-  *  Avn'p«  k:  x9>,vijKSy  , c  i  Uir#»- 

Qq  3  pWJ 


*  TO  *  An  Viato  bina  Numina  crediderit.  Cap.  IV. 

Verum  hic  fortaflis  quaerent  aliqui :  Quanam  igitur  via  Plato  vitiofitatis  omnis 
fontem  fic  demonftrare  potuit,  ut  nullam  Deo  conflaret  invidiam,  fi  nec  thlu/ 
awov,  rudem  0*  omni  qualitate  vacuam  materiam  mali  cauflam  putavit  efle,  quam  fen- 
tentiam  falfitatis  atque  levitatis  aperte  convicit  Plutarchus ,  neque  mundi  quam¬ 
dam  animam  five  daemonem  ,  rationis  non  minus ,  quam  bonitatis ,  inopem  , 
(4,*^  ab  aeterno  per  fe  exftitifle  in  materia  cenfuit?  His  ut  breviter  fa- 
tisfaciamus,  aequum  erit  Certum  eft ,  Platonem  neque  ad  materiam  qualitatibus 
orbam,  neque  ad  mentem  quamdam  five  daemonem  maleficam  in  originibus  mali 
inveftigandis  confugi  fle.  Sed  &  aeque  exploratum  eft,  omnem  eum  mali  culpam 
a  Deo  prorfus  removifle.  Si  quid  ego  vero  video,  naturarum  imperfectarum  nece ffi- 
tat  em  in  auxilium  vocavit,  ut  ex  hifce  captionibus  fefe  expediret.  Sicut  enim  jam 
ante  Platonem  Timaeus  Locrus  orbem  hunc  a  Deo  &  necejjitate  conftrudhim  efle  do¬ 
cuit;  ita  ipfe  Plato  (  b )  in  Timaeo  in  eamdem  ivit  fententiam:  rfO-n  pupufu%*i  5 
yjr/xv  $tW  «vaTxijr  ensecTTUi  vi  j  oiiafas  Mundi  hujus  generatio 

ex  mentis  &  necejfitatis  conjunftione  mixta  cjt  :  mens  autem  ncceffitati  dominatur. 

Sic  ero-o  vifurn  fuit  Platoni:  Deum  quidem  ipfum  proprie  atque  dire&o  nihil 
eflecifle  atque  procreafle,  praeter  res  natura  bonas  atque  utiles;  at  per  naturarum 


fj, i,,,  f  Duplex  nimirum  in 

mundo  eft  vita ,  una  quidem  obfcura  ac  ignota,  & 
quae  magis  eji  intellectualis ,  altera  vero  magis 
naturalis  £?  magis  manfiefta  notaque:  quarum  al¬ 
tera  per  providentiam  definitur  ,  altera  vero  prop¬ 
ter  fatum  inordinate  progreditur :  fecunda  qui¬ 
dem,  quae  multiformis  eft ,  &  per  ipfam  naturam 
perficitur,  ex  Jovio  pendet  ordine.  Haec  phyfica 
mundi  vita,  quae  confufe progreditur,  &  fati  pa¬ 
ret  legibus,  etfi  quodammodo  diftat  a  malefica 
Plutarchi  anima,  vehementer  tamen  ipfi  cognata 
&  affinis  eft.  (III.)  Et  quid  multis?  Toca  Plato¬ 
nicorum  natio,  quorum  alioquin  mirabilis  eft  dis- 
fenfio  in  exponendis  magiftri  fui  jufto  obfcurioris 
placitis ,  id ,  quod  princeps  eft  ac  praecipuum  in 
Plutarchi  fententia  ,  rejicere  nequeunt.  Etenim 
univerfi ,  nifi  nobiliffimum  praeceptoris  opus ,  Ti¬ 
maeum,  deferere  velint,  animam  mundi  ex  binis 
partibus.  Eodem  &  Diverfo ,  feu  ex  divinae  natu 
rae  portione  quadam  &  ex  re  quadam  alia  diftin&a 
a  Deo  &  cum  materia  fociata ,  conflatam  efle ,  con¬ 
fiteri  debent.  Illud  vero  Diverfum,  quod.  Deus 
cum  fui  parte  quadam  conjunxit,  ut  animam  mun¬ 
di  ex  utrisque  conftrueret,  tametfi  varie  interpre¬ 
tentur  ,  ut  funt  homines  praeter  modum  ingenioli , 
non  poliunt  tamen,  quin  concedant,  ante  illud 
fuifle  in  materia,  quam  a  Deo  fingeretur,  efle  ali¬ 
quid,  quod  virtute  movendi  valeat,  denique  mo¬ 
tus  illius  Diverfi  a  retti  &jufti  norma  aberra  fle.  Le¬ 
ge  Chalcidium  de  variis  his  fententiis  in  Timaeum 
Platonis  Cap.  2.  5-3*.  /.  p.  287.  &  Cap.  13. 
298.  p.  388-  389;  Pr°clum  in  eumdem  Timaeum 
p.  114 .fq.  Atqui  haec  fj  quis  teneat,  quot,  quae- 
fo .  illi  paflus  ad  inordinatam  Plutarchi  animam 
reflant?  Quapropter  &  omnes,  qui  fuperfunt  no¬ 


bis  ex  Platonicis,  etfi  verborum  integumentis  fefe 
abfeondant,  huic  opinioni,  quando  de  anima  mun¬ 
di  ditlerunt,  non  nimis  inimici  videntur  efle.  In- 
fpice,  fi  placet,  quae  vel  ex  Latinis  Macrobius  ha¬ 
bet  in  Somnium  Scipionis  Lib.  I.  Cap.  6.  p.  2 6» 
Cap.  14.  p.  75.  &  alias.  Quid?  quod  ipfi  recen- 
tiores  Platonici ,  qui  hanc  contemnunt  in  pri¬ 
mis  fententiam,  duplicem  &  ipfi  animam  in  hac 
univerfitate  collocandam  efle,  fi  Plato  fit  audien¬ 
dus  ,  decreverunt :  qua  de  re  alias.  (  IV. )  De  Nup- 
mento  haec  habet  Chalcidius  in  Timaeum  Platonis 
Cap.  13.  295.  p.  387.  praeter  multa  alia:  Nu- 

menius  Platonem  laudat ,  quod  duas  mundi  animas ■ 
autumet,  unam  beneficentiffimam  ,  malignam  alte - 
ram,  fcilicet  Jylvam.  Quae  licet  modice  fluttuet, 
tamen ,  quia  intimo  proprioque  motu  movetur ,  vivat  ? 

anima  convegetetur .  neceffe  eft ,  lege  eorum  om¬ 
nium  .  quae  genuino  motu  moventur.  Quae  quidem 
etiam  patibilis  animae  partis,-  in  qua  eft  aliquid  cor¬ 
pulentum  mort  aleque  £?  corporis  fimile ,  auftrix  eft 
&p  patrona ,  fic  ut  rationabilis  animae  pars  auBof 
utitur  ratione  ac 'Deu.  Non  omittere  vero  debuis- 
fet  vir  do&iffimus,  Numentwn  id  etiam  egi  fle,  u* 
non  aliter  Pytkagoram  exiftimafle  doceret:  quod 
quidem  fufe  a  Chalcidi »  exponitur.  Nec  id  impi°' 
bat  Chalcidius,  qui  296  />.'  388.  Ergo,  in¬ 
quit,  juxta  Pythagoramfylvae  anima  neque  fine  ul¬ 
la  eftfubftantia ,  ut  plerique  arbitrantur.  &  adver- 
fatur  providentiae ,  confulta  ejus  impugnare  gcftten„ 
malitiae  Juae  viribus.  Sed  providentia  quidem  </* 
Dei  opus  cf  officium;  coeca  vero  fortuitaque  terne’ * 
tas  ex  projapia Jylvae.  (V.)  I«ud  etiam  magis  anim¬ 
advertendum  arbitror,  quod  ,  nonnullis  inter» 
tis,  idem  ille  Chalcidius  id  confirmat,  quod  pam 
ante  infigni  ejus  loco  jam  oftendimus,  non  P» 


§.  13*  dn  Flato  bina  Numina  crediderit. 


3u 


inferiorum  &  minus  perfe&arum  indolem  fieri  nullo  modo  potuifle,  quin  mala 
,  nafcerentur,  &  rerum  naturam  replerent.  Incipiamus,  ut  id  fiat  planius,  a  malis 
moralibus,  quae  merito  in  praecipuis  ponuntur.  Neceflarium  igitur  fuit,  ut  in 
omnibus  naturis  ratione  praeditis,  quae  corpus  habent  adjunctum,  non  pares  es- 
fent  voluntatis  propenfiones,  led  quaedam  nobilioribus ,  aliae  inferioribus  exorna¬ 
tae  eflent.  Quumque  libera  efflent  omnes  voluntate,  fas  tamen  fuit,  ut  difpar  efflet 
haec  libertas,  nec  omnes  pari  gauderent  poteftate  ad  alteram  fefe  partem  incli¬ 
nandi.  Ob  hanc  ipfam  porro  voluntatis  libertatem ,  qua  omnes  gaudent  naturae 
rationis  compotes,  in  eo  politae  funt  flatu,  ut  laudem  atque  praemia  ex  reae  fa&is 
referre  queant.  Ex  quo  necefflario  confequitur  ,  fieri  quoque  polfe,  ut  poenis  at¬ 
que  calligatione  dignas  fefe  reddant.  Pergimus  ad  mala  ,  quae  dolores  nominan¬ 
tur  &  incommoda.  Hic  vero  quis  tam  hebes  efi:,  quin  intelligat ,  neceflarium 
omnino  effle,  ut  animalia  parum  perfe&a  &  terreftria,  quae  voluptatis  fenfu  pos- 
funt  affici,  viciifim  doloribus  atque  laboribus  affligantur  ,  fi  rerum  quaedam  acci¬ 
dant  converfiones?  quas  quidem  faepenumero  in  hac  rerum  noftrarum  fragilitate 
&  inconlbmtia  evenire,  nil  mirum  eft.  Superfunt  mala  corruptionis  &  diflolu- 
tionis.  Num  quid  vero  naturae  convenientius  efi:  aut  magis  neceflarium,  quam 241 

res. 


cos  ex  Platonicis  hanc  approbafle  doftrinam.  Alii, 
inquit  5.  .298.  p.  388.  (  Platonici )  fylvam  volunt 

ejfcfine  generatione,  fcd  anima  praeditam ;  quando 
ante  illujl rationem  quoque  motu  inflabili  atque  inor¬ 
dinato  dixerit  eam  JluluaJTe ,  quum  motus  intimus 
genuinusque  Jit  viventium  proprius,  quodque  idem 
Jaepe  alias  duas  mundi  animas  dixerit ,  unam  malig¬ 
nam  ex  fylva ,  alteram  beneficam  ex  Deo.  Non  igi¬ 
tur  nova  aut  uni  Plutarcho,  Numenio,  Attico  gra 
ta  fuit  hacc  opinio.  (VI.)  Quod  omnium  mireris 
maxime,  Chalcidius  ipfos  Hebraeos  ita  fcnfilfe  con¬ 
tendit,  &  cum  Platone  binas  mundo  &  homini  ani¬ 
mas  dedi  (re.  Vide,  ut  loquatur:  Quibus,  inquit, 
Hebraei  concinunt ,  quum  dicunt ,  homini  quidem 
a  Deo  datam  ejje  animam  ex  infpiratione  coelefli , 
quam  rationem  atque  animam  rationabilem  appellant; 
niutis  vero  fi?  agreflibus  ex  fylva  rationis  experte 
juffu  Dei  vivis  animantibus  &  befliis  terrae  gremio 
profufls :  quorum  in  numero  fuerit  etiam  ille  ferpens , 
qui  primitias  generis  humani  malis  fuaflonibus  illa¬ 
queaverit.  Praeclarum  vero  Mofls  interpretem !  qui 
vel  hic  teftatum  fecit,  fefe  Chriftianis  non  eife 
jplanc  annumerandum,  quoniam  hanc  ipfam,  quam 
Mofls  tamen  ede  vult,  fententiam  deinceps  defe- 
rit.  Quod  quidem  fcciflct  nullo  modo,  fi  fuum 
duxiflet,  inftitutis  Chrifli  ex  animo  parere.  (VII.) 
■Nefcio,  an  ullus  obfervaverit,  hos  ipfos  Platoni¬ 
cos,  qui  cum  Plutarcho  voluere,  Platonem  ab  ani- 
ma  parum  benigna  mali  ortum  rqietiffle,  in  binas 
^milias  fuifle  tamen  fciflos  atque  divifos.  Me  qui¬ 
dem  Stobaeus  id  docuit,  cujus  haec  funt  verba  ex 
Alogis  phy  ficis  Lib.  I.  Cap.  40.  p.  112.  ei.  Plan- 

tin-  *W„  Toiiv»  yS  V  reTi 

•  (^ic  enim  feribi  oportere  arbitror 
quod  in  Cauteri  legitur  editione:) 


0!  pii  i'(  fjoteti  run*Za  f*1**  ifixi  r*  tx 

(AtOfix  -f  Kj  TX  iJa-xtf  IIAa »- 

rSi*  ti  rief  ,  ei  j  tu Ztcl  kxtuth- 

arxeo  KxiA>tn&- ,  0  ^  «urse 

,  a>cr.T if  ei  irtft  AA«'  nA«r*£jj«.  Quin 
etiam  ipfi  inter fe  diffident  Platonici ,  partim  ad  unam 
ideam  Jpecies  ac  partes  vitae  fi?  functiones  referen¬ 
tes ,  ut  Piotinus  fi?  Porphyrius,  partim  in  contra¬ 
rium  hacc  diftrahentes ,  ut  Numenius,  partim  con¬ 
traria  inter  fe  componentes ,  ut  Atticus  fi?  Plutar- 
chus.  Intclligis  ex  hoc  loco,  generatim  quidem, 
id  quod  aliis  hic  etiam  tcftimoniis  probatum  vides, 
Numenium ,  Plutarchum ,  &  Atticum  confenfifle,  non 
omnes  motus  &  omnia ,  quae  naturae  rerum  acci¬ 
dunt,  ab  uno  fonte  efle  derivanda ,  led  a  binis 
caudis,  at  in  explicanda  hac  fcntcntia  diflcnfifie. 
Numenius  enim  &  qui  ab  ejus  (labant  partibus, 
diftrahebant  binas,  quas  fibi  finxerant,  animas,  eas- 
que  feparatim  femper  agere  &  operari,  non  vero 
coagmentatas  &  compaflas  ede  a  Deo ,  (latuebant. 
Secus  videbatur  Attico  &  Plutarcho :  qui  Deum  as- 
feverabant  malignam  materiae  animam  cum  altera 
bona  fociaflfe,  unamque  concretam  ex  binis  feeifle 
animis.  Ex  his  efficitur,  multo  majori  fpecie  at¬ 
que  jure  Numenium  illis  aggregari ,  qui  bina  re¬ 
rum  efle  principia,  bonum  alterum,  alterum  ma¬ 
lum,  fibi  perfuaferunt,  quam  Plutarchum  &  Atti¬ 
cum.  Quae  reilant  monenda ,  ne  in  nimiam  haec 
annotatio  molem  cxcrefcat,  ad  fequentes  rejicio. 

W  In  Timaeo ]  P.  533.  Qpp  $ed  fi  jntegra 

Plutonis  verba  dcfcnpfiflet  vir  doftus,  nec  omifis- 
fet  confequentia ,  patuiflet  ftatim  plus  ea  Plutar - 
eni,  quamfuae,  favere  fententiae.  Sedbaecpaul- 
lo  poft. 

(»)  l£b 


An  Plato  bina  Numina  crediderit . 


Cap.  iv: 


res,  quae  generatae  funt ,  corrumpi  etiam  &  diflipari  ?  Optime  id  perfpexit, 
quem  antea  excitavimus ,  (i)  Lucretius ,  ita  canens: 

Quando  aliud  ex  alio  rejicit  natura ,  nec  ullam 
Rem  gigni  patitur ,  nifi  morte  adjutam  aliena . 

Quibus  omnibus  id ,  quod  nonnulli  tuentur,  adjicere  licet:  Carere  hunc  orbem  non 
polTe  malis  quibusdam,  quo  conditiora  fiant  &  gratiora,  quibus  in  eo  fruimur ,  bo¬ 
na.  Id  enim  cuiusvis  parum  abfolud  animantis  naturae  proprium  eit,  ut  bono¬ 
rum  fenfu  leviter  afficiatur,  neque  tantam  ex  illis  delegationem  &  jucunditatem 
capiat,  quantam  poteffi capere,  nifi  falis  quafi  ac  condimenti  loco  mala  nonnun- 
quam  interveniant ,  quorum  cum  bonis  inftituta  comparatio  gufiatum  ejus  exacuat. 
Taceo  mala  illa,  quae  kxku  Graeci  vocant  «* Z<n*,  mala  poenae ,  quae  praeter  volunta - 
tem  infliguntur ,  maximo  in  vita  hominum  ufui  videri,  partim  ut  ad  virtutem,  ex¬ 
citentur  mortales,  fegnitiemque  deponant  &  ignaviam ,  partim  ut  ***«  illa 
mala  five  crimina  £?  facinora  voluntaria  refrenentur  atque  coerceantur  Hujus  gene¬ 
ris  credo  ego,  rationibus  commovere  fefe  paifus  eit  Plato ,  ut  mala  penitus  exitir- 
pari  &  deleri  non  pofle  decerneret,  in  hoc  faltim,  quem  nos  incolimus,  orbe, 
quem  mentium  fcelere  olim  deyin&arum  fedem  atque  domicilium  opinabatur 
effie  (*)  ’A^’  ir  1W  ***«  Swxiiv ,  U>  (\bc?iva*T0t  yxe  *n 

dii  «r«r  dvuUn)  *t  a>  Gn 7e  «i™  Zlvfy ,  £  „  Qvcn  t  r  «W 

dymfm  -  &  w  hi  T «%'**■  <P*yi  j  ©*  *5  ™ 

t»,  *wta**w  At  fieri  nullo  modo  poteji  ,  o  Theodore , 

ut  mala  penitus  exjlirpentur.  Nam  bono  oppofitum  aliquid  ejfefemper  necejfe  eft.  Neque 


(*)  Theact.  p.  176.  Steph.  (p.  128.  ed.  Ficini.; 

(O  Lucretius  1  Life.  L  v-  2<H-  P\  77;  1 

(O  rempwntiif]  Cujus  ex  antiquioribus phi-  j 
lofophis  effatum  hoc  fit,  nefeire  me  profiteor.  Si-  i 
milia  multos  dixifle  novi.  Dicam  potius  de  re  ip-  . 
fa,  ac,  num  redi <y  Platonis  de  mali  ortu  fentenuam 
vir  eximius  declaraverit,  difpiciam.  Celeb.  JVolfius 
in  Manichaeifmo  ante  Manich.  p.  H1*  !42-  jam  mo 
nuit,  Platonis  amori  plus,  quam  fatis  erat,  Cud- 
‘ivorthum  hic  dedifie :  ipfe  vero  ex  conditione  ma¬ 
teriae  Platonem ,  quidquid  mali  &  pravi  eft,  deri- 
vafle ,  autumat.  Licebit  mihi  haec  aliquanto  ube¬ 
rius  enarrare,  &  in  nonnullis  a  viri  eruditiflimi, 
cujus  alioquin  judicium  meo  libenter  antepono , 
fententia  difcedere.  (I.)  Fallitur  doctiilimus  Cua- 
nvorthus ,  quod  ca,  quae  de  necejfitate  in  Timaeo 
dixit  Plato ,  cenfuit  ad  firmandam  illam,  quam  hic 
dedit,  fententiae  Platonis  de  ortu  mali  interpreta¬ 
tionem  conducere.  Id  ftatim  patebit,  fi  verba  Pla¬ 
tonis  integra  deferibam.  Sic  igitur  ille  Timaeo 
Cap.  39.  Opp-  P-  533-  ,  K5  J1*  u,x yxn  , 

r«  a-i.Vtl»  xortf  T  Tlt  rXtWx  ir)  t  o 

fef  «y«*  ,  ruor] I  r.xrx  i V  xuiy  *.*,<;  «tt upoi- 

f)1f  uro  ruSif  ,  is™  ^vt  f- x.to  to- 

T'0  zxt.  Mens  enim  quum  nccejjitati  dominare¬ 


tur,  propter  ea  quod  perfuadendo  eam  ad  optimos  ut 
plurimum  rerum  eventu s  induceret ,  ipfaque  hac  ra¬ 
tione  cedens fapienti  perfuafioni  pareret,  mundi  hu¬ 
jus  exordia  conftiterunt.  Haec  fi  verba  fint  unice 
fpeftanda,  numquam  fiet,  ut  credamus,  talem  ne- 
ceffitatem  induftam  efle  a  Platone ,  ut  malorum  ron- 
tem  declararet,  qualem  dodtiffimus  hic  CudwortM» 
commemorat.  E  contrario,  quum  mentem  per 
fuadendo  vicifie  neceflitatem,  &  necefiitatcm  men¬ 
ti  perfuadenti  obtemperafie  ,  dicat  Plato,  ra»‘to 
probabilior  &  aptior  ad  haec  verba  Plutarchi  vide¬ 
bitur  de  anima  inordinata  mundum  olim  admin1' 
lirante  opinio.  Cui  enim,  nifi  animae,  perfu^j 
ri,  &  quaenam,  praeter  animam,  natura  fuadenj» 
morem  gerere  valet?  ( II. )  Nec  tamen  ex  toto  rai- 
fum  id  eiTe,  opinor,  quod  hic  ingeniofe  &  acuto 
Cud-joorthus  dilferr.it.  Plato  enim ,  quoniam  DcU 
exiftimabat  ex  inflituto  &  fapienter  res  alias  pene 
tiores  &  meliores  aliis  condidifle,  quo  aequa 

totius  univerfitatis  concentus  nafccretur ,  quo 

quidem  non  i. morabunt,  quibus  vel  Timaeus  * } 
ledus  eft,  non  potuit,  qum  multas  incommodi» 
tes  &  mala  ex  ipfo  flatu  rerum  &  naturarum  ^ 
fhret,  in  quo  a  Deo  data  opera  effent  coUocata 


§•  J3*  An  flato  bina  Numina  crediderit.  313 

?//a  tamen  apud  Deos  locum  habere  pojjunt  aliquem.  At  naturam  mortalem  regionemque  in¬ 
feriorem  necejjario  circumeunt.  Quare  conandum  ejl ,  ut  hinc  illuc  quam  celerrime  fugia* 
mus:  fuga  autem  eft,  ut  Deo  fvniles  pro  viribus  efficiamur.  Deo  vero  Jimiles  efficit  ju - 
Jlitia  &  fanttitas  cum  prudentia  conjuntta.  Ita ,  qua  ratione  malorum  Plato  origines 
aperuerit,  perfpe&um  eft.  Deum  quidem  rerum  omnium  parentem  fatebatur  & 
conditorem;  cauflam  vero  malorum  proprie  dici  polle,  negabat;  minime  omnium 
mala  ad  eum  referri  polle  moralia  ,  docebat,  quippe  quae  defe&iones  tantum  fint; 
cun&a  vero,  quae  contingant  mala  ,  ea  neceflario  ex  natura  ftatuque  rerum  minus 
perferarum  fluere  ac  confequi,  judicabat.  Atque  haec  illa  eft  T$  ©<£ 

SvrfAxxpnc  afyMtQtm ,  neceffitas  illa ,  quae  Deo  faepius  refiftit  ,  £?  frenum  'veluti 
excutere  nititur.  Hanc  unam  efficere ,  ftatuebat ,  ut  naturae  rationis  compotes 
Dei  faepenumero  legibus  &  voluntati  non  minus ,  quam  fuis  commodis  &  oppor¬ 
tunitatibus,  agendo  queant  adverfari:  hanc  etiam  impedimento  efle,  quo  minus 
ceterae  res  tanta  potiantur  felicitate  ac  perfe&ione  ,  quantam  alioquin  fupremi 
Numinis  benignitas  impertiri  illis  vellet.  Sic  quum  Plato  docuerit ,  nihilo  tamen 
minus  idem  mentem ,  id  eft,  Deum,  neceflitati  leges  ferre,  affirmavit.  Solet  enim 
fupremi  Numinis  lapientia  &  providentia  ifta  mala  ,  quae  neceffitas  naturarum 
minus  perfe&arum  gignit,  magna  cura  fledfere  ac  moderari,  ut  bonum  atque  falu- 
tarem  habeant  exitum.  Ofiris  &  Oromasdes ,  fi  quidem  hoc  fermonis  genus  adhi¬ 
bere  fas  eft,  infidiis  veluti  Typhonem  ac  Arimanium  circumveniunt,  ac,  ut  fumma 
quaevis  eorum flagitia,  fecus  atque  ipfl  cupiunt  &  volunt,  univerfltatis  rationibus 
conducant  &  prolint,  perficiunt.  t&ts  rfx,vtis  xyotAommv  m  kxkm.  Hanc 

quidem  confitendum  eft  artem  omnium  ejfe  maximam ,  efficere  pojffe ,  ut  mala  bona  fiant, 
aut  ut  bonis  (£)  temperentur. 

Er- 


Haec  mala  illa  funt,  quae  imperfectionis  vocant: 
quamquam  recte  &  prudenter,  qui  recentius  de  his 
rebus  funt  philofophati ,  mala  ea  proprie  vocari 
pofle,  negarunt.  (III.)  Reflant  mala  phyfica  & 
*« oralia.  De  illis  etfl  nufquam  ita  loquatur  Plato , 
ut  univcrfa  ejus  fententia  clare  &  aperte  poflit  in¬ 
fligi;  perfpicuum  tamen  eire  arbitror,  ex  uno  fon¬ 
te  ab  eo  non  efle  illa  omnia  vitia  derivata.  Prin¬ 
cipio  materiae  conditionem  &  naturam ,  quae  Dei , 
optima  quaevis  cupientis,  confiliis  &  voluntati  fae¬ 
penumero  reftiterit,  multa  produxifle,  quae  hunc 
orbem  circumflant,  incommoda,  exiftimafle  om¬ 
nino  videtur.  Expofuit  hoc  latius  Maximus  Ty¬ 
rius,  Platonicus,  Dijfertatione  XXV.  p.  246.  cu¬ 
jus  fentcntiam 1  vcnufte  fatis  &  eleganter  &  enarrat 
&  oppugnat ■  ftetr.  Bnyle  DiQionaire  Tom.  III.  v. 
Bauliciens  Aot.  L.  p.  2212.  Non  repetam  hic  ea, 
Muac  viri  docti  dudum  ea  de  re  attulerunt :  fed  hoc 
•tantum  indicabo,  ex  ipfo  Timaeo  fatis  patere,  fle 
vifuni  efle  Platoni.  Dabo  quaedam  ejus  verba : 
P*^542*  ita  de  ni2tcria:  TuZru.  6 

i»  T *  UUTU  irpot  ttoTo  irpct  rv/jb- 

inTelurt»,  Ti  *?  A"*Tei  Ut  'tttixtyx 

»r**i  Quum  haec  ordine  carerent  >fin- 
&uljs  Deus  £?  ad  fefe  ad  alia  invicem  eatenus 
nodum  rationemque  proportionis  indidit ,  quatenvs 


SINGULA  SUSCIPERE  POTERANT.  Vides  ,  Deum 
tantum  ordinis  &  ornatus  addidifle  materiae,  quan¬ 
tum  natura  ejus  pateretur  &  ferret;  quemadmodum 
ex  ligno ,  quod  nec  Minervam  nec  Mercurium 
fpondet,  tale  ftatuarius  lignum  fingit,  quale  Iig- 
num  permittit  ex  fe  fingi.  Habet  Timaeus  plura 
ejusmodi,  quae  nunc  praetereo ,  ne  nimis  longus 
efle  videar.  (IV.  )  Nego  vero,  ab  hac  una  caus- 
fa  mala  omnia  phyfica  Platonem  arcefllviffe:  nego, 
incendia,  terraemotus,  tonitrua,  &  his  graviores 
naturae  rerum  converfiones  vifas  ipfi  fuifle  a  ma¬ 
teriae  natura  proficifei.  Unde  igitur?  Dicam  bre¬ 
viter  &  fine  ullo  circuitu.  Ab  anima  quadam  intra 
materiam  abdita  &  turbulenta,  aut  a  bruta  illa  par¬ 
te  mundi  animae ,  quae  inordinatis  fertur  motibus , 
ncc,  nifi  a  Deo  gubernetur,  ordinem  fervare  va¬ 
let.  Lege,  fi  placet,  quae  jam  afferam  ex  Politi¬ 
co  Platonis. p.  176.  verba,  &,  num  aliter  decer¬ 
nere  liceat,  judica.  Loquitur  Plato  de  magnis  il¬ 
lis  naturae  rerum  converflonibus,  quae  flatis  acci¬ 
dant  temporibus ,  earumque  cauflas  &  rationes  ex 
plicat,  aut  potius,  unde  magna  illa  mala  natura¬ 
lia,  quae  totum  interimant  &  concutiant  orbem, 
oriantur,  docet.  Ti»  Jl  j}  xorp»*  *«a(» 

1 C  fyu.q>ilT<&-  tnivfAiu.  Mundum  vero  fa¬ 
tum  revolvit  iterum  c?  innata  cupiditas.  Hoc  de- 
Rr  cla~ 


3H 


An  Flato  Una  Numina  crediderit. 


C a.  IV. 


3  *  T 

nifi  fallor,  demonflratum ,  ut  potuit  planiflime,  dedimus,  parum  firmi- 
atque  roboris  habere ,  quibus  fefe  Plutarchus  induSum  fenfit,  ut  Platonem 
„,„duo  huic  orbi  praefecifle  Numina,  quorum  unum  bonis  &  falutanbus  delegare¬ 
tur,  alterum  malis  &  perniciofis,  perhiberet.  Quae  de  reliquis  Graeci  orbis  phi- 
a44lofophis  difputat,  quo  hanc  eos  quoque  fovifle  oltendat  doftnnam,  his  etiam  de- 

,  .  .  .  rr>  ~*y'cu  u> «»  8 •  A*p*C*-  porc  omne  malum  oritur.  Corpus,  quoniam  ex 

clarat  aliquanto  plenius .  &  T;74),  $  diverfis  ab  his  Diis  elementis  conflatum  eft,  vehe- 

1  ’  Tl  iV^Ta.tJ./„Srtv<;  «iVio »,  xetxou  menter  animae  divinae  obliftit,  ne  viin  fuam  ex- 
**  "  T"*™**  *  ,  plicare  queat.  Ouare  etiam  initio  anima  haec  cor- 

Principio  igitur  porc  conclufa  amenti  fimilrs  eft:  fuccedente  vero 
(natura  rerum)  fSftaUu  (mandata  Dei)  tempore,  fcnflm  vuesfuas  recipit.  Lege  Timaeum 

'ZaelU  feci  ab  e  a  demum  imitatione  longius  dege-  p.  531-  532.  ubi  haec  fufius  enarrantur.  Illa  ve- 
nTal  t  cujus  quidem  defeBus  cauffa  eft  natura  cor-  ro  anima ,  quae  mater  &  nutrix  eft  libidinum  &  cu- 
ZrTa  antiaiJ naturae  fomes.  Nam  quondam  val -  piditatum  fenfuumque  alumna,  primo  &  ipfa  cor- 
cj>  Jpfnrmie  erat  natura  ,  antequam  pus  conturbat  mirifice.  Quare  fit,  ut  morbis  illud 
variis  aerumnis  vexetur  atque  excrucietur.  Pla¬ 
to  in  Charmide  p.  237-  n*4«*  **  f 

K,  rat  KKKd  x}  TU  Ityuiu  tu  r£[**\  1  % 

T*  uttpvTM ,  vtiTiti  hrtffM,  mrxt’  wt  #  xiQuXnt 
iti  tu  iuip/tUTu.  Omnia ,  inquit  [Zamolxis ,  cujus 
hanc  fenientiam  approbat  Plato  )  vel  bona  vel  mala 
ab  anima  in  corpus  fc?  hominem  totum  manant ,  inde- 
que ,  Jimiliter  ut  ex  capite  in  oculos ,  effluunt.  Dein- 
.nims  vireri*  illa .  nuae  ratione  nrae- 


torea,  antiquae  ntaurae  jomes.  tv»».  - ™  ™  r— — 

de  inordinata  deformis  erat  natura  ,  antequam  pus  con 
praefenti  ornatu  decoraretur,  n ^  ™  &  varii 

£ r@-  oreliTu  xuXu  «6* 0*  *• 

IV.  4  5A..  i-  •>«;?  wft5,  TvT  IT',';  - 

w<  .(Iris  r*  foV ,  T-“  «. vltfV-Nh  . 

fon*,  ?tti  Aanc  univerfitatem  conjlruxit , bona  omnia 
to/jidet:  a  priori  autem  habitu  incommoda  et  in¬ 
justa  OMNIA,  QUAE  INTRA  COELUM  NASCUNTUR, 
xt  mundus  ipse  sustinet,  et  anima  tibus 


'  .  „„vniIC  T  p  c  p  citctinpt  ET  AMiMAfl  11JHUS  que ,  Jimmter  ut,  c*  ^  . 

"se”  ^  Plura  eius  generis  ibi  legas,  quae  nunc  de  eadem  anima,  nifi  altera  illa,  quae  ratione  prae- 

”  j„_  •  L“  .Ut  nihil  figniiicant,  dita  eft,  escubias  agat  perpetuo,  fenfim  omne  fi: 


inserit,  riura  ejus  generi:»  *  - 

quidem  omitto.  Haec  veto  aut  mhvl  fignmcant, 
aut  hoc  clariffime  docent,  es  m  t*»m. 


UC  caucill  niliuia,  mu  «uwviii  I - 

dita  eft ,  excubias  agat  perpetuo ,  fenfim  omne  11- 
i-ior ; iiTin p  <4nrpn f  ex  Platonis  lententia,  bi  in  corpus  imperium  arrogat,  quumque  modi 
aut  hoc  c1™®  componeret ,  fuifle  in  &  ordinis  nefeia  fit,  immoderatas  cupiditates  &  vi- 

antequam  mun  ,  _  nec  via  nec  ratio-  tia  in  eo  excitat,  quin  etiam  ipfam  diviniorem  am- 

matena  vim  quamd  nrogredientem :  hanc  inam  fibi  fubjicit.  Contuli  hic  velim,  qui  fcite, 

ne,  fed  bruto  &  coe^  COnftrueret,  &  licet  non  omni  ex  parte  ad  mentem  Platonis  ,  rem 

Deum  correxiire,  quum  ^  iorem  ftatUm  addu-  totam  expofuit,  Maximum  Tyrium  Diff.  XXV. 
parte  fui  a^!^^mf„men^aturae  retinere  forni-  p.  248.  f  Quamvis  enim ,  quibus  Deus  fabrica- 
xiire:  at  veteris  eam  ta  n  aiiquando  fiat,  tum  tionem  hominis  demandaverat,  inferiora  Numina 
Sum  nafc^malorum  fegetem  ^  &  totam  rerum  nulli  pepercerint  labori  ,  ut,  quod  fummum  Nu- 


mnnitam  naici  maiuiuu.  - •  .  ....  c 

naturam  mifere  conturbari  &  concuti.  (  V. )  Sac 
cedant  mala  ,  quae  moralia  nominantur ,  ltem- 
que  illa  phy  fica ,  quae  ad  hominis  in  primis  cor¬ 
pus  pertinent.  Haec  vero  omnia  ad  animam 
Plato  retulit.  Quod  quidem  ejus  dogma  vix  pote¬ 
rit  intelligi,  nifi  generatim  antea  cognita  habeamus, 
quae  de  animae  natura  &  ortu  philofophus  ifte  tra¬ 
didit.  Binas  igitur  is ,  aut  tres  potius,  in  homine 
voluit  animas  efle  reconditas ,  rationis  unam  parti¬ 
cipem  ,  reliquas  ratione  vacuas ,  &  concitationibus 
ac  commotionibus  inordinatis  obnoxias.  Quae  ra¬ 
tionis  compos  eft  anima ,  illam  Deus  ipfe  ex  fe 
produxit :  ex  quo  efficitur ,  quum  Deus  ipfe  bonus 
}jt  nihil  eam  in  fe  mali  &  vitiofi  habere  pofle. 
A  t  reliquam  animam,  five  unam  five  plures,  in 
ouibus  irae ,  defiderii,  cupidinum,  &  reliquarum 
animi  affeftionum  cauffae  latent ,  una  cum  corpore 
finaendam  Deus  commifit  Diis  inferioribus,  qui, 

^  munere  fnnA;  Am_ 


llUUI  lauvyi  1  ,  UL ,  - 

men  praeceperat ,  hominem  quam  optimum  con¬ 
derent  ;  haud  tamen  animam  illam  natura  fua  exue¬ 
re  potuerunt  penitus.  Plato  Timaeo  p .  543. 

trn tvoi  fi  f  TV  rurpif  ixifoXK  •»'  ri/Hf«»Ti«  1 i*u<, 
•71  tc  3-njre»  yi.®-  ixi f»AA«*  uptCet  «’t  &tup »» 

x»h7>  ,  urtt  Ai  uuTttiit TH  tc  <PuuXor  y //.£» ,  l»u  u>e- 

iuuf  tu  xitruvTttT «.  Qui  nos  compofuerunt , 
terni  illius  mandati  memores ,  quo  mortale  genus  prae¬ 
ceperat  quam  optimum  pro  viribus  fieri ,  ita  deterio¬ 
rem  nofiri  partem  infiituerunt ,  ut  ipfa  quoque  veri¬ 
tatis  quodammodo  foret  particeps.  Jam  unde  mino* 
res  illi  Dii,  qui  hominem  fabricati  funt,  iftam  ani¬ 
mam  natti  funt  rationis  expertem,  quam  in  corpo¬ 
re  noftro  collocarunt?  Illud  quidem  Plato  non  aper¬ 
te  in  Timaeo  feriptum  reliquit:  fed  fi  ea,  quae  ad¬ 
huc  aliquoties  inculcavimus,  confideres  , 
quidnam  fenferit,  fufpicaberis.  Neque  ex  De 
edu&a  eft  haec  anima,  qui  optimus  eft:  n^que 

~  . .  /-  — /wn-MTimf*  n pr  rfpmnuC? 


Deus  commifit  Diis  inferioribus,  qui,  educta  eit  naec  anima,  qui  ^ — - . 

^p~rhocrnun«e^i£0nHl«om:  taMDH  «fe  «m  fSS 

U-  H«^rfnirue  Plato  narrat  cum  alias  praccife,  tum  a  materia  profecta  eft,  quae  quaiuattous  a.  1 
nia-^  in  7Vm^  ?.  531*  °PP-  ^  C  igftur  caret.  Relinquitur  ergo  ,  ut  ex  inordinata  illa 

quae  rTtionl  caret,  &  Cmul  ab  ipfo  cor-  di  anima,  de  qua  pauUo  ante  verba  fecunus,  ^ 


§•13«  Plutarcbus  Pytbagoraeos ,  31  j 

teriora  funt  &  leviora.  (•)  Pythagoraeos  enim  hanc  unam  propter  cauflam  in 
duplicis  Dei  profefloribus  numerat  ,  quod  isxwo-mfa  &  rv^ei^dc ,  pugnas  &  cognatio - 
nes  rerum,  finiti  nimirum  &  infiniti,  dextri  atque  finiftri,  numeri  paris  atque  im¬ 
paris,  aliarumque  ejus  generis,  interdum  (/)  commemorent.  Heraclitum  idcirco 
huic  aggregat  familiae ,  quod  de  7m\ivrpl7ru  feu  verfatili  quadam  mundi  245 

Aar- 

(*)  o;  TJviaylfttti  »}*(**  ro  ci  r«r<  £#«r«  trupt*uf*Guft.  Pythagoraei  nusquam  malum  in  rei 
principiis  ponunt.  Syrianus  in  Ariftotelis  Metaphyf.  MS.  p.  218. 


libata  &  haufta  fit.  Itaque  mundi  totius  imagi¬ 
nem  gerit  homo ,  fi  Platonem  adfcifcam  magiftrum. 
Uterque,  &  mundus  &homo,  ex, anima  &  mate¬ 
ria  conflatus  eft.  Utriusque  anima  partim  ratione 
valet,  partim  ratione  vacat.  Illa,  quae  ratione 
valet ,  anima  omnium  bonorum ,  haec ,  quae  ratio¬ 
nis  indiget,  omnium  malorum,  omnium  conver- 
fionum  naturae  rerum  vim  afferentium,  omnium 
pravarum  commotionum  mater  &  origo  eft.  Prae¬ 
clare  video,  non  eam  effe  hanc  opinionem,  quae 
Deum  omni  culpa  purget,  &  quaeftionem  de  ortu 
mali  difficultatibus  cunftis  liberet.  Verum  ncc  hic, 
quam  pulcre  &  rationi  convenienter  docuerit  Pla¬ 
to,  fed  quid  fenferit  de  his  rebus,  quaeritur.  (VI.) 
Haec  dum  fufius  expofui,  una,  quid  mihi  de  Plu- 
tarchi  videatur  fententia,  quam  Cudworthus  caiti- 
gat,  indicavi.  Equidem  hoc  confirmare  nolim, 
iftam  interpretationem  Platonis ,  quam  probat  Plu- 
tarchus,  omni  ex  parte  rette  fefe  habere,  nec  ulla 
in  re  aliter  fenlifle  Platonem ,  atque  Plutarcho  fen- 
fiffe  vifus  eft.  In  tanta  enim  caligine  &  obfcurita- 
*e ,  quantam  Plato  confulto  videtur  confe&atus  es- 
*.e»  ut  multitudinis  effugeret  invidiam  ,  quis  fibi 
«anus  ita  faveat,  ut  fe  dogmata  ejus  de  rebus  di¬ 
vinis  omnia  prorfus  explorata  &  perfpefta  habere 
affeveret  'i  Sed  hoc  .tamen  iis  rationibus,  &  audto- 
ritatibus ,  quas  adhuc  attuli,  me  confcquutum  es¬ 
te,  fpero,  ut  aequi  rerum  exiftimatores  fateantur, 
in  univerfum  fic  non  potuiffe  non  Platonem  fenti- 
*e,  nullainque  verilimiliorem  ejus  expofitionem  il¬ 
la  ,  quam  Plutarchus  dedit ,  excogitari  poffe.  (VII.) 
Poft  Cud-worthum  pro  Platone  contra  Plutarchum 
verba  fecit  venerandus  vir,  Jo.  Chrifioph.  Ijfol- 
fius ,  Manichaeifmo  ante  Manichaeos  p.  124./.  Is 
plerisquc  Cudworthi  rationibus  affenfus  eft :  in  non¬ 
nullis  novas  rationes  fequutus  eft.  Quae  cum  Cud- 
•wortho  habet  communia,  aliqua  ex  illis  etiam, 
quae  ipfemet  pofuit,  jam  confideravi.  Supereft, 
ut  id,  quod  ceteris  robore  &  fpecie  pracftat,  ex¬ 
pendam,  ne  quid  praetermittatur.  Non  potui»  in- 
ficiari  vir  longe  doftiflimus,  Platonem  praecepiffe, 
materiam,  priufquam  a  Deo  fingeretur,  motu  in¬ 
ordinato  concullam  &  fluftuum  inftar  agitatam  fuis- 
fc.  Nec,  qua  eft  fagacitate,  impetrare  potuit  a  fe, 
id  quod  fupra  jam  vidimus,  ut,  quae  Cudworthus 
ad  hunc  nodum  diffoftendum  fcripferat,  fua  face- 
ret-  Itaque  nova  fibi  ratione  confuluit,  atque 
ristonem  ipfi  materiae  motum  per  fe  proprium  effe 


fc?  convenientem  Jlatuiffe  videri ,  affirmavit,  Ma¬ 
nichaeifmo  p.  139.  Si,  addit,  inficiari  quis  illud 
voluerit,  vel  manifejlus  Platonis  locus  afferendus 
foret ,  qui  id  conceptis  verbis  neget ,  vel  ojlendcndum , 
hanc  affertionem  cum  Platonis  principiis  -  con¬ 

ciliari  non  poffe.  Non  recordabatur,  quum  haec 
in  litteras  referret,  vir  praeftantilfimus ,  Platonem 
facultatem  fefe  motu  proprio  concitandi  nulli,  nifi 
animae ,  tribuiffe ,  &  ex  h0c  in  primis  demonftrare 
voluiffe,  animos  effe  immortales,  quoniam  femet 
ipfos  cieant  &  moveant ,  quod  rebus  reliquis  cx 
materia  conflatis  negatum  fit.  Lege  hac  de  re  Pla¬ 
tonis  Phaedrum  p.  344-  Sed  quoniam  manifeftum 
Platonis  locum  requirit ,  binos  afferam ,  quibus  Pla¬ 
to  diferte  fignificavit,  omnem  motum  ab  anima  ori¬ 
ri.  Alter  eft  ex  Libro  de  legibus  X.  p.  66 8.  Ei 

tr«  Tbru  itTUf  »%•* ,  tT/ 

txutIi  •>  xj  t'«»  Xfurti>  y«nr«»  x,  «.oijo-i»  x  T« 
«w,  ^  y tfrlrvty  K,  7*  . 

T  txt$h  i  Quod  fi  ita  efi,  an  adhuc  defideramus , 
fiifficientius  domonfirari ,  idem  effe  animam  £?  pri¬ 
mam  generationem  ac  motum  rerum ,  quae  funt,  quae 
fuerunt,  quaeque  futurae  funt,  omniumque  rtirfus 
ifiis  contrariarum  ?  Alterum  locum  Phaedrus  dabit 
p.  344.  k,  t  Hi  5r’,vi  *r- 

xj*  **•«« *c.  Anima  omnibus ,  quae  moventur,  reli¬ 
quis  fons  &  principium  motus  e  fi-  Hinc  Cicero  de 
natura  Deor.  Lib.  II.  c.  12.  Hunc  mo¬ 

tum  (  Plato  )  in  folis  animis  efie  ponit ,  ab  hifque 
principium  motus  effe  dubium  putat.  (VIII.)  Pos- 
tremo  nec  hoc  quidem  tacendum  reor ,  binos  mihi 
magni  ingenii  fingularifque  eruditionis  viros  fefe 
obtuliffe,  qui  Flutar chi  expolitionem  Platonis  non 
effe  contemnendam  pronuntiarunt.  Alter  fufius 
Lipfius  eft  Phyfiolog.  Stoicor.  Lib.  I.  Dijf.  XIV. 
p.  32.  qui  brevibus  hanc  rem  tangit;  alter  Petr. 
Gaffendus,  qui  Phyfices  ScSt.  I.  Lib.  I.  Cap.  5. 
p.  15 6.  T.  I.  Opp.  apertius  eam  probat:  quam¬ 
quam  in  eo  peccat,  quod  Porphyrium  &  Proclum 
eidem  ,  cui  Plato ,  fententiae  addi&os  fuiffe  opina¬ 
tur,  quos  aliter  fenfiffe  conflat.  Quamquam  quid 
recentiores  commemoro?  Antiquiilimus  Chriftia- 
norum  au&or,  Clemens  Alexandr.  Stromca.  Lib.  V. 
p.  701.  malam  Platonem  induxiffe  animam  fatetur, 
&  hanc  animam  illam  effe  naturam  vult,  quam 
Chrilliani  diabolum  appellent. 

( l )  Commemorent  ]  Monui  jam  fupra ,  non  hoc 
Plutarchum  fibi  velle,  omnes  Graecorum,  phnoio- 
Rr  2  Ph0* 


316 


Heraclitum , 


Cap.  IV. 


htrmonia  loquatur,  qua  fiat,  ut  res  omnes  nunc  refla  via  procedant,  mmcviciflim 
retrorfi m  ferantur,  non  fecus  atque  arcum  jam  intendi,  jam  rurfus  laxari  videas, 

quod- 


phos  eadem  plane  fententia  fuifle  imbutos,  qua 
ipfc  Platonem  fuifle  imbutum  cenfuit,  verum -hoc 
tantum  fibi  credi  poftulare,  cunttos,  qui  de  Deo 
rette  philofophati  flnt,  malorum  &  vitiorum  caus- 
fam  ab  eo  removiffle,  &  ad  aliam  quamdam  natu¬ 
ram  ,  non  una  licet  omnes  ratione ,  retulifle.  Ego 
non  omnia,  quae  de  philofophis  illis  diflferere  pos  • 
fem,  quorum  contra  Plutarchum  cauflam  Cudwor- 
thus  tuetur ,  effundam ,  quoniam  haec  res  aequio¬ 
rem  locum  efflagitat,  verum  ea  tantum  commemo¬ 
rabo  ,  quae  mihi  aut  cognitu  prae  ceteris  videbun¬ 
tur  neceffaria,  aut  ab  aliis  omiffla.  Quod  igitur  ad 
Pythagoram  primum  attinet,  fateor,  ex  numero¬ 
rum  difciplina,  quae  philofopho  huic  Pr°pria  fuit  •, 
parum  apte  ac  luculenter  a  Plutarcho  effici ,  b.nas 
ab  eo  naturas,  alteram  benignitatis,  alteram  Pa¬ 
vitatis  plenam  ,  univerfitati  rerum  praefectas  effle. 
Namque,  id  quod  ex  Jo.  Meurfii  Denario  liquet 
Pythagorico,  quae  de  numeris  praecepit  tyttiago- 
ras,  li  pauca  quaedam  demas,  tot  dubiis  tamque 
variis  veterum  au&orum  opinionibus  premuntur ,  ut 
difficillimum  diftu  fit,  quibus  proprie  rebus  natura¬ 
libus  numeros  fuos  accommodaverit.  JNec  omnis 
tamen  eos  deftituit  au&oritas ,  qui  Py  am  vo' 
lunt  a  Angulari  quadam  natura  mali  omnis  ortum 
arceffiviffle.  Omitto  ea,  quacconegitven.^o- 
Jius  in  Manichaeijmo  ante  Manichaeos  SeEt  II. 
t  20.  p.  u6.  cx  quibus  hoc  faltim  mamfeftum 
e lt ,  aeternam  a  Pythagora  materiam  Deo  c  " 
junftam;  unde  fine  dubio  partem  maloium,  quibus 

affligimur,  nafei  judicavit.  Taceo,  quaedema- 
gittris  ejus,  Aegyptiorum  facerdotibus  Zarata  & 
Magis  Perfarum  ab  aliis  jam  obfervata  funt.  Bina 
vero  proferam,  quae,  tametfi  practermiffa  video 
ab  illis  qui  hoc  argumentum  attigere,  nonnihil 
mihi  tamen  ponderis  hac  in  cauffla  habere  videntur. 
(I.)  Numenius,  non  ignobilis  Pythagoraeus ,  mali 
omnis  originem  in  peculiari  aliqua  quaefivit  anima 
in  mundo  latente ,  nec  aliter  magiftri  fui  fcita  inter¬ 
pretatus  eft.  Qua  de  re  copiofus  cft'Chalcidius  tn 
Timaeum  Platonis  Cap.  13.  $.  293 .  p-  387-  C11-) 
Qui  cum  Manichaeis  congrefli  funt ,  Chriftianorum 
veterum  doftores  non  dubitarunt,  flagitia  &  por¬ 
tenta  hujus  fe&ae  ex  Pythagorae  in  primis  fchola 
effle  haufta,  confirmare,  aut  Pythagoram  in  paren¬ 
tibus  &  conditoribus  familiae  Manichaeae  nume¬ 
rare.  Audiamus,  ut  Archelaus  loquatur,  praecla¬ 
rus  faeculi  tertii  doftor ,  in  Dijputatione  cum  Ma¬ 
nete  $.  51.  p-  I*1-  ed •  Fabricii  T.  II.  Opp.  Hip¬ 
polyti.  Scythianus  dualitatem  ijlam  introducit  con¬ 
trariam  fibi  ,  QUOD  IPSE  A  PYTHAGORA  fufeepit , 
ficut  £?  alii  omnes  hujus  dogmatis  feQatores  ,  qui 
omnes  dualitatem  defendunt,  declinantes  feripturae 
'  viam  direUam.  Interea ,  fi  Pythagoras  mtlum  ej us¬ 


modi  profeffus  eft  principium ,  hoc  tamen  contro- 
verfia  mihi  vacare  videtur,  fummo  Numine  multo 
inferius  id  ab  eo  effle  habitum ,  nec  idcirco  ad  eos 
pertinere  hominem,  qui  bina  Numina  ejusdem  po- 
teftatis  introduxerunt.  Scilicet  non  una  eft  eorum 
claffis,  qui  binis  favent  rerum  principiis,  &  benig¬ 
no  Numini  aliam  fodant  naturam  ,  unde,  malum 
omne  nafcatur.  Quod  quoniam  illos,  qui  notum 
fibi  cupiunt  eflfc.,  quatenus  antiquiores  philofophi 
hoc  dogmate  contaminati  fuerint,  in  primis  memo 
ria  tenere  decet,  ne  fumma  difputationis  totius  ex- 
fiftat  confufio,  neglettum  vero  vel  ab  iis  effle  vi¬ 
de-'  .  qui  noftra  aetate  in  Manichaeorum  rationes 
&  fcita  diligentiflime  inquiliverunt ,  &  feclae  du- 
dum  condemnatae  patrocinio  defungi  gloriofum  es- 
fj  putarunt;  antequam  de  reliquis  dicam  aliquid 
philofophis ,  paucis  declarare  couft  itu  i.  Igitur  pri¬ 
mum  omnes ,  -quibus  bina  placet  effle  rerum  princi¬ 
pia,  commode  in  duas  familias  majores  diftribucre 
licet.  Primam  illi  occupaftt,  qui  Deum  &  mate¬ 
riam  ex  omni  fuifle  aevo  decernunt.  Alteram  con¬ 
ficiunt,  qui,  praeter  materiam,  aliam  cogitatione 
fingunt  naturam,  unde,  quae  vitium  habent,  uni- 
verfa  profici fcantur,  atque  tria  idcirco,  li  proprie 
loquendum  fit,  rerum  initia  introducunt,  Deuai , 
naturam  vitiofam  ,  &  materiam.  In  qua  quidem 
fententia  omnes  prope  fuerunt,  qui  primis  reipu- 
blicae  Chriftianae  temporibus  coeleftem  do&rinam 
commentis  fuis  inquinarunt,  &  Gnojiici  vulgo  vo¬ 
cantur;  ut  de  multis  aliis  nunc  taceam.  Utraque 
familia  in  fuas  interim  inferiores  claffles  deferibi  po< 
teft.  Nos,  miffa  fuperiori,  de  pofterioris  tantum 
divifione  dicemus.  Primo  loco  collocandi  funt,  qui 
naturam  illam  malitiae  plenam  Deo  bono  parem  fa¬ 
ciunt  aetate  &  robore,  binofque  eos  Deos  comme¬ 
morant  pugnis  &  certaminibus  aeternis  fefe  fatigan¬ 
tes,  &  nunc  aequiori,  nunc  iniquiori  dimicantes 
Marte.  Hanc  fuifle  Manichaeorum  do&rinam ,  pleri- 
que,  nec  vanis  addufti  rationibus,  credunt.  Secundum 
illis  affignamus  gradum ,  qui  malum  illud  principium 
ex  omni  quidem  fuifle  aeternitate  judicant,  at  Deo 
tamen  fummo  poteftate  &  robore  multum  concede¬ 
re  volunt.  Hi  Deum  bonum  vi&oriarum  multitu¬ 
dine  Deum  pravum  &  malignum  non  modo  fupera- 
re,  fed  etiam  fore  aliquando  tempus ,  volunt,  qua 
malus  iile  Deus  prorfus  a  bono  conteratur  &  de¬ 
leatur.  Hacc  mihi  Aegyptiis  olim  placuifflc  &  mul¬ 
tis  orientalibus  populis  vel  hodie  adhuc  animo  fc- 
dere  videtur  opinio.  Abfurdum  fateor  effle  hoc 
dogma,  nec  intelUgi  fatis  poffle  ,  quemadmodum 
id,  quod  per  fe  ac  neceffario  ex  infinito  fuit  tem¬ 
pore,  dcftrui  queat  &  exftingm.  At  quis  nefci  * 
quae  fanis  &  ratione  praeditis  lneptiflima  hodie  * 
dentur  effle,  multis  olim  omni  ferro  &  aere  firnn<> 


§.  13*  "Empedoclem ,  31* 

quodque  idem  affirmaverit,  fluere  omnia ,  bellumque  patrem  ejje  ac  dominum  (m) 
omnium .  Empedocles  prima  naturae  amicitiam  ponit  efle  ac  difcordiam;  nosque  fupra246 

non 


ra  fuifle  vifa?  Nihil  eft  tam  dolidum  &  vecors, 
quin  ab  illis  olim  id  receptum  fit,  &  interdum  ho¬ 
die  recipiatur,  qui  fapientiae  &  eruditionis  laude 
prae  ceteris  florere  ftudent.  Tertium  ordinem  du¬ 
cunt,  qui  unum  Deum  fummum  efle  concedunt,  at 
huic  binas  fubjiciunt  naturas  praeftantiffimas ,  qua¬ 
rum  altera  bona ,  quae  fiunt ,  efficiat ,  altera  pra¬ 
vis  omnibus  cauflam  &  originem  praebeat.  De  his 
vero  binis  naturis  non  una  fuit  omnium  fententia. 
Namque  alii  ipfa  natura  fua  talia  efle  haec  Numi¬ 
na,  fi  hoc  vocabulo  uti  par  eft,  qualia  funt,  opi¬ 
nantur:  alii  utrumque  initio  fuifle  bonum  ,  alterum 
vero  deinceps  a  bonitate  fua  defecitTe,  veterem 
altero  retinente  ftatum,  fcifcunt.  Utrofque  fi  ro¬ 
ges,  unde  igitur  bina  haec  principia  profe&a  fint, 
non  dubitabunt  refpondere:  ex  fummo  illo  Deo. 
At  de  modo  &  via,  qua  id  fattum  fit,  diffidebunt, 
illis  in  neceflfariis  Dei  emanationibus  ea  numeran¬ 
tibus,  his  a  Deo  libere  condita  efle  affirmantibus. 
Neque  eft,  quod  mireris,  cx  Deo  rem  ita  malig¬ 
nam  emanafle ;  ut  natura  illa  eft  ,  quae  malis  dc- 
'lettatur  unice.  Quis  enim  doitior  inultis  tam  an¬ 
tiquis,  quam  recentioribus,  immo  non  paucis  Chri- 
ftianorum ,  perfuafum  efle  ignorat,  ea,  quae  ex 
ipfa  Dei  natura  fluunt,  quo  longius  ab  ea  digre¬ 
diantur  &  abeant,  eo  magis  concreta  &  deterio¬ 
ra  fieri?  Polleri or  fententia  multis  ita  vifa  fuit 
probabilis,  ut  inter  ipfos  rei  Chriftianac  vindices 
tutores  fuos  invenerit  approbatores,  qui  dodtri- 
r^de  Chrijlo  &  cacodaemone,  regno  fervatoris 
inudiante,  fic  interpretati  funt,  ut  illum  bonum, 
hunc  malum  efle  illud  dittitarent  principium,  utrum¬ 
que  vero  ex  Deo  genitum.  Infpice,  quae  Lattan- 
tllls  hac  de  re  impie  prorfus  diflerit  Lib.  II.  divi- 
Var ■  injlitut.  Cap.  8.  p.  204.  Ac,  ut  verum  fa- 
populorum  omnium  folem  orientem  intuen¬ 
dum,  qui  bina  commemorarunt  Numina,  hanc  an- 
tiqulffimam  fuifle  reor  opinionem,  unum  efle  Deum 
fupremum,  mali  expertem ,  at  binos  genios,  Deo 
illo  multum  quidem  minores,  attamen  magni  ro¬ 
boris  &  virtutis,  qui  bona  &  mala  in  orbe  mis¬ 
ceant,  &  certatim  mox  faluti,  mox  damnis  homi¬ 
num  Audeant:  in  quam  fententiam,  ut  fufpicor, 
ea  re  potiffimum  inciderunt,  quod  minus  rette  ca¬ 
perent,  quae  de  primis  hominibus,  aftutia  maligni 
Senii  deceptis  &  tentatis,  a  majoribus  fuis  accepe- 
rant  tradita.  Paullatim  vero,  ut  fit  inter  homines, 
^ctus  haec  opinio  multum  de  germana  fua  indole 
Perdidit,  &,  fummo  illo  Numine  hominum  ex  me¬ 
moria  prope  deleto,  bini  illi  genii,  quos  Deo  prin- 
£’Pi  fubjecerant  veteres ,  fic  a  plerisque  fpeclati 
*Unt  >  ac  fi  ex  fe  haberent  omnia ,  nec  ullius  po- 
^pntiam  &  leges  venerarentur.  Huic  familiae  fini- 
lmi  “*ht,  quibus  quartum  arbitror  locum  efle  dan¬ 


dum,  antiqui  Graecorum,  Aegyptiorum ,  &  aliarum 
gentium  poetae,  qui  Deos,  ad  quos  vel  bona  vel 
mala  omnia  referunt,  in  illis  numerant  Numinibus, 
quae  ex  chao  aut  ex  hominibus  genita  &  nata  efle 
canunt,  negantque  idcirco  originis  omnis  efle  ne- 
fcia.  OJiris  &  Typhon,  Aegyptiorum  Dii,  quo¬ 
rum  ille  rebus  praefidet  falutaribus,  hic  noxiis, 
quid  aliud  funt ,  quam  Dii  certo  tempore  generati, 
quum  antea  non  fuiffent?  Quintam  denique  clafjem 
conftituunt,  qui  animam  quamdam  in  materia  re¬ 
conditam  omnis  mali  cauflam  efle  volunt.  His  Pla¬ 
tonem  non  fine  caufla  a  Piutarcho  aggregari  demon- 
ftratum  a  nobis  arbitror.  Favent  eidem  fe&ae  Nu- 
menius ,  Atticus,  &  alii.  Quamquam  nec  hi  con¬ 
cordes  funt,  verum  in  binas. fciffi  familias.  Alii 
enim  Deum  malignam  illam  mundi  animam  cor- 
rexifle,  quantum  fieri  poterat,  &,  divina  anima 
adjun&a,  cx  binis  unam  confiafle,  judicabant:  alii 
vitiofo  mundi  animo  Deum  focium  addidifle  alium 
animum,  ordinis,  confilii,  &  rationis  compotem, 
ducebant,  qui,  ne  cunfta  vetus  illa  denuo  turba¬ 
ret  anima,  &  antiquum  chaos  reftitueret ,  provide¬ 
ret.  Varias  has  atque  diverfas  fententias  eum,  qui 
de  duorum  principiorum  fautoribus  difputationem 
fufeipit ,  fi  rite  omnia  comple&i ,  'neque  rerum  con- 
fufioni  locum  aperire  velit,  cogitatione  diligenter 
fejungere  decet.  Quodfi  vera  uno  omnes  numero 
&  loco  habeat ,  qui  duo  rerum  introduxerunt  prin¬ 
cipia  ,  &  culpam  omnis  mali  in  peculiarem  aliquam 
naturam  contulerunt,  fieri  nullo  modo  poterit,  quin 
injuria  graviori  quosdam  afficiat ,  aliorum  perverfe 
fententiam  explicet. 

(m)  Omnium]  Memoria  hic  in  nonnullis  doc- 
tiffimum  virum  fefellit.  (I.)  Nufquam  video,  He¬ 
raclitum  propterea  efle  a  Piutarcho  illis  connume¬ 
ratum,  qui  peculiare  quoddam  mali  caput  confti- 
tuerunt,  quod  fluere  omnia  ,  &  perpetua  viciffitu- 
dine  ferri,  decreverit.  Dignus  eflet,  quem  fani 
omnes  irriderent,  Plutarchus,  fi  tam  inepte  calcu¬ 
los  pofuiflet:  Heraclitus  fluere  dixit  omnia:  Igi¬ 
tur  vitium  a  peculiari  quadam  anima  aut  natura 
derivavit.  (H-)  Nec  id  omnino  refte  fefe  habet, 
quod  dc  verfatili  mundi  harmonia  affertur  a  viro 
docto.  Plutarchus  Libro  de  animae  procreatione  ex 
Timaeo  T.  II.  Opp.  p.  1026.  id,  quod  Plato  mun¬ 
di  vocat  animam,  alios  philofophos  contendit  aliis 
nominibus  appellaffe.  Inter  hos  philofophos  refert 
etiam  Heraclitum ,  a  quo  illam  univerfitatis  animam 
ait  nominatam  effe  «•«Ar.rp.To»  ««<*•>  <V  ,  i*»* 

*■«*  >d  ,  verfatilem  mundi  harmoniam ,  inr 
Jtar  contentionis ,  quae  in  lyra  ejl  aut  arcu.  Refte, 
an  ftcus,  Heraclitum  interpretetur,  id  nunc  qui¬ 
dem  non  curo.  Hoc  autem  planum  efle  intelligo, 
hanc  Heracliti  harmoniam  mundi  non  a  Piutarcho 
Rr  j  iteo 


;i8  Anaxcigoram ,  Ariftotelem ,  Chaldaeos ,  Graecos  Cap.  IV. 

non  fpernendis  oftendimus  rationibus ,  indicaffe  eum  his  vocibus  genitricem  ali¬ 
quam  &  operofam  virtutem,  quae  in  mundo  hoc  corporeo  lateat,  rerumque  or¬ 
tus  &  interitus  moderetur.  Vlutarchus  vero  ,  quin  gemini ,  quos  fingit ,  Dii  his 
verbis  defignati  fint,  («)  nil  dubitat.  Eodem  modo  Anaxngorae  interpretatur 
placita:  qui,  quoniam  duo  conftituit  univerfitatis  principia,  mentem  &  infinitam 
materiam ,  a  duobus  ipfi  Deis  non  abhorruifle  ( o )  videtur.  Ne  ipfe  quidem  per- 
fpicacitatem  ejus  effugere  potuit  Ariftoteles ,  fed  invitus  in  hunc  numerum  propter- 
ea  detrufus  eft,  quod  duo  efTe  corporum  naturalium  principia  fcriptum  reliquit, 
formam  &  privationem.  Nec  in  gentium  atque  populorum  de  hoc  dogmate  fenten- 
tiis  explorandis  certioribus  incedit  veftigiis.  Quod  enim  Chaldatorum  quondam 
Aftrologi  praeceperunt,  ex  ftellis  errantibus  duas  efTe  beneficas ,  totidemque  ma¬ 
leficas,  tres  vero  reliquas  mediae  naturae,  id  homini  fatis  eft,  ut  univerfam  Chal¬ 
daeorum  nationem  duos  coluifTe  Deos  concludat.  Idem  vero  Graecis  placuifte 

pris- 


ideo  memoratam  efTe,  ut  philofophum  hunc  binis 
faviffe  principiis  offenderet.  ( III. )  Solum  igitur , 
quo  id  probare  cupit  Plutarchus ,  argumentum  il¬ 
lud  eft  Heracliti  diftum,  quo  bellum  patrem  ejje 
rerum  omnium  affeveravit.  ait» 

7r«rfp«  ^  /3«<r*A»*  xufio>  xutr* » .  Libro  de  IJide  ac 
OJiride  p.  370.  Hujus  effati  Heracliti  meminit 
etiam  Prtclus  in  Timaeum  Platonis  p.  24.  Sed 
hoc  bellum  Heracliti  fi  mala  quaedam  effet  anima  , 
id  ex  hoc  confequeretur  ejus  pronuntiato,  nihil 
omnino  Deo  bono  adfcribendum  effe  eorum  , 
quae  vel  fatta  funt,  vel  fiunt  &  eveniunt,  fed  cunc¬ 
ta  maligno  Numini,  quippe  quod  omnium  pater, 
dominus ,  rex  effet.  Quod  quum  prorfus  ablur- 
dum  &  ab  Heracliti  fentcntia  remotum  fit,  relin¬ 
quitur  ,  ut  ftatuamus ,  bellum  ejus  nihil  effe ,  quam 
difcordiam  Empedoclis ,  aut  contrarium  primorum 
principiorum  motum ,  ex  quo  phyfici  veteres  ple- 
lique  res  omnes  eflb  profeftas ,  fibi  perfuadebant. 

(  n  )  Nil  dubitat  ]  Sunt  &  alii ,  praeter  Plutar- 
'hum,  qui  Empedoclis  litem  &  amicitiam  ita  fere 
intellexerunt,  ac  fi  binas  his  vocabulis  naturas, 
alteram  boni,  alteram  mali  cauffam,  defignaffet: 
quorum  quidem  difta  congefta  vide  a  Jo.  Chrijloph. 
IVolfio  Manichaeifmo  ante  Manichaeos  Sctt.  II.  $.  30. 
p.  120.  Mihi  vero,  id  quod  fupra  fufius  explana¬ 
vi,  DiJJ.  de  natura  genitrice  5*  6-  haec  duo  re¬ 
rum  ,  non  perfonarum ,  videntur  effe  nomina ,  qui¬ 
bus  idem,  quod  plerique  veteres  naturae  ferutato- 
jes }  Empedocles  indicaverit.  Intcrim  in  illis  fuiffe 
non  negem  Empedoclem ,  qui  a  materiae  conditio¬ 
ne  &  vario  motu  malorum  cauffas  arceffere  fole- 
bant. 

(0)  Videtur ]  Plutarchus  de  IJide  £?  Oftride 
p.  370.  Certe  injuriam  fecit  Plutarchus  Anaxa- 
gorae,  fi  hoc  dicere  voluit,  infinitum  ejus  malig¬ 
nam  effe  menteni.  Sed  mihi  hoc  tantum  fignifi- 
caffe  videtur,  Anaxagoram  non  in  mente,  fed  in 
infinita  materia ,  malorum  origines  quaefiviffe. 
Quamquam  in  hoc  toto  negotio  parum  fibi  conftat 


Plutarchus,  quod  vel  ex  iis  apparet,  quae  de  Ari- 
Jlotele  fequuntur.  Quis  enim,  quaefo,  fibi  per- 
fuadeat ,  Arijlotelis  privationem  fingularem  effe , 
quae  malum  omne  genuerit ,  naturam  ? 

(p)  Sacra  fecerint ]  Paullo  plus  habebunt  fpe- 
ciei,  quae  de  Chaldaeis  &  Graecis  Plutarchus  tra¬ 
dit,  fi  cogites,  hoc  generatim  ei  fuiffe  tantum 
propofitum  ,  ut  plerosque  doceret  populos  non 
ab  uno  fonte  bona  &  mala  credidiffe  nata  effe. 
De  Chaldaeis  interim  vide  Wolfium  Manichaeifmo 
p .  45.  f. 

( q )  ExcogitaJJe ]  Miflis  omnibus,  quae  de  7y- 
phone  viri  eruditi  parum  plerumque  folide  fufpicati 
funt,  accipio  id  ,  quod  vir  dodtus  fponte  dat, 
Typhonem  imaginem  &  iimulacrum  effe  malorum, 
quibus  orbis  nofter  affligitur.  Reftat,  ut,  num  id 
verum  fit,  disquiramus,  quod  ille  tuetur,  non  cer¬ 
tam  aliquam  naturam ,  mali  parentem ,  hoc  nomi¬ 
ne  figniticatam  effe  ab  Aegyptiis,  fed  ipfum  ma¬ 
lum  ,  variosque  ejus  impetus  &  naturae  rerum  con- 
verfiones.  Nefcio  vero,  an  ulli  hanc  fententiatn 
probaturus  fit,  qui  praejudicatis  liber  opinionibus 
legerit ,  quae  de  Ofiridis ,  Ifidis ,  &  Typhonis  rebus 
geftis  &  actionibus  memoriae  prodiderunt  Diodorus 
Siculus,  Plutarchus ,  &  alii:  quae  aut  nihil  plane 
fignificant,  aut  hoc  docent,  homines  fuiffe  eos» 
&  variis  bellis,  legibus,  ac  inventis  famam  apud 
polteros  divinosque  honores  fibi  promeruiffe.  Dein¬ 
de  &  hoc,  ut  alia  mittam,  huic  conjefturae  po* 
tiflimum  obftat,  quod  iidem  au&ores  Aegypti°s 
iram  Typhonis  victimis  &  facrificiis  placare  confue* 
viffe,  fcriptum  reliquerunt.  Plutarchus  de  Ifia* 
ac  OJiride  p.  362.  Diodorus  Siculus  BibHoth.  Hifl°r • 
Lib.  I.  p.  9.  Nec  enim  quisquam  cultu  &  hono¬ 
ribus  notiones  animi  fui,  aut  res  mente  &  pote  - 
tia  vacuas ,  aut  eventa  denique  &  aftiones  altori 
afficere  folet.  Ego  quidem,  tametfi  nulla  fcre 
pluribus  divinationibus  &  fufpiciombus  eruditorum 
obfcurata  &  oppreffa  fit,  quam  Aegyptiorum 

gio  fic  in  univerfum  efle  fenuendum  de  ^ 


§.  13*  antiquos ,  Aegyptios ,  31^ 

priscis,  ex  eo  judicat  manifeflum  efle,  quod  non  modo  Jovi  Olympio ,  fed  etiam 
"aJij  five  Plutoni ,  quem  &  interdum  infernalem  nominant,^  (p)  facra  fece¬ 

rint.  In  Aegyptiorum  veterum  myfleriis  &  inflitutis  exponendis  non  ego  negem 
magno  eum  videri  ingenio.  Sed,  quod  me  cogat,  ut  Typhonem  eorum  principium 
defignafle  mali ,  aut  pravum  aliquem  Deum  per  fe  exfiflentem  fignificafle ,  cre¬ 
dam  ,  nihil  equidem  ab  eo  in  medium  prolatum  video.  Quod  enim  inferius  a  no¬ 
bis  diligenter  demon  lirabitur  ,  hoc  antiquiorum  populorum  fapientibus  in  more 
pofitum  erat,  ut  Phyficam  certa  ratione  cum  Theologia  componerent,  omnibus- 
que  rebus,  quibus  natura  rerum  continetur,  perfonam  aliquam  imponerent.  Quam 
confuetudinem  quum  Aegyptios  etiam  fequutos  fuifle  conflet ,  verifimile  efl ,  eos 
tantum  malis  iflis  confufionique  &  perturbationi ,  quae  perpetuas  rerum  humana¬ 
rum  viciffitudines  orcusque  ac  interitus,  cun&a  tamen  gubernante  Deo,  comitari 
folent,  perfonam  indubie,  Typhonis^ue  ideo  vocabulum  (g)  excogitafTe. 

Res- 


Aegyptiorum  inftitutis  &  caerimoniis  opinor.  Dii 
patrii,  quibus  facra  fcceruntmagna  religione  Aegyp¬ 
tii,  OJiris,  Ifis,  Typhon ,  &  alii,  reges  fuerunt 
&  heroes  perantiqui,  qui  populis  iftis  imperarunt, 
&  poft  fata  inter  Numina  fuperftitiofe  relati  funt. 
Ofiris  ligillatim  &  Typhon ,  11  qua  vis  iis  ineft, 
quae  dc  illis  accepimus  tradita ,  fratres  fuerunt  con¬ 
trariis  plane  ingeniis  &  ftudiis ,  quorum  hic ,  natu¬ 
ra  crudelis  &  maleficus,  illum,  miti  &  clementi 
praeditum  indole  ,  infidiis  circumventum  intere¬ 
mit,  at  Ifidi  parricidii  poftea  poenas  dedit. 

Et  quem  tu  plangens  hominem  tejlaris  OJirin. 

Lucanus  Pharfal.  Lib.  VIII.  vf.  133.  Vide,  quae 
peneratim  obfervavit  Jo.  Clericus  in  Explicatione 
fabulae  Adonidis  Tom.  III.  Bibi,  univerf.  &  hijlor. 
P-  I2-/.  cujus  tamen  omnia  mea  facere  nolo,  & 
copiofius  ingeniofiflimus  Banierius  peculiari  Diff. 
de  Typhone  dans  VHiJloire  de  VAcademie  des  ln - 
feriptions  &  belles  lettres  Tom.  VI.  p.  162.  f.  Pro¬ 
cedente  vero  tempore,  quum  viros  jam  fapientes 
puderet,  tales  coli  a  populis  Deos,  quos  res  ges¬ 
tae  &  fata,  quae  fubierint,  homines  fuifle  teftaren- 
tur,  Aegyptii  non  fecus,  atque  Graeci,  Perfae, 
'&  aliae  gentes  antiquam  Deorum  hiftoriam  ad  prae¬ 
cepta  phyfica  &  philofophica  ,  quae  prudentiores 
fovebant,  accommodare  ftudebant.  Ex  hoc  fon¬ 
te,  nili  totus  fallor,  omnes  Theogoniae  fluxerunt, 
omnes  illae  difficultates  &  tenebrae,  quae  vete- 
tujfa  populorum  rationes  obfcurant  hodie.  Itaque, 
quum  Aegyptiorum  pcrfuafum  effiet  philofophis, 
effie  Deum  fummum ,  a  quo  omne  abfit  vitium , 
Peculiarem  vero  praeterea  naturam ,  Dei  confiliis 
Perpetuo  adverfantem,  &  bona  malis  diluentem, 
hiftoriam  Typhonis  &  Oftridis  cum  hac  copularunt 
doftrina,  aut  religionem  populorum  hiftoricam  cum 
religione  mifcuerunt  temere  philofophica,  hunc 
Qfirin  cum  Deo,  quem  profitebantur,  mali  omnis 
experte,  illum  cum  natura  maligna,  omnis  vi- 
lu  &  difcorcUae  parente  ,  componentes.  Quam 


rationem  poftquam  femel  inierant,  aliis  idem  ten- 
tandi  via  patefadta  eft.  Quumque  varie  fentirent, 
ut  fit  inter  homines ,  qui  lapientum  affe&abant  glo¬ 
riam  ,  ille  hoc ,  ifte  alio  modo  OJirin  &  Typhonem 
interpretatus  cft:  ex  quo  evenit,  ut  nihil  Aegyp¬ 
tiorum  religione  incertius  fit.  Vid.  Laur.  Pigno- 
rius  in  Menfam  IJiacam  p-  i.  f.  Ut  enim  quisque 
de  rebus  naturalibus  &  divinis  fentiebat,  ita  vete¬ 
rum  Deorum  Aegyptiorum  hiftoriam ,  ut  fuis  con- 
fentanea  dogmatibus  videretur ,  &  explicabat ,  & 
enarrabat.  Quocirca,  qui  de  Aegyptiorum  religio¬ 
nibus  &  facris  accurate  commentari  volunt  ,  eos 
caute  &  fapienter  dillinguere  decet,  quae  ad  pris¬ 
cam  pertinent  terrae  illius  hiftoriam ,  &  quae  facer- 
dotum  &  fapientum  recentiori  aevo  in  ea  invexit 
ftudium.  Quod  quoniam  a  plerisque  negligitur, 
ideo  haec  res  tot  laborat  &  veterum  &  juniorum 
contentionibus  &  diffienfionibus  ,  quot  nulla  ffcre 
alia.  OJiris  huic  fol,  illi  Bacchus,  alii  Oceanus, 
nonnullis  Pluto  videtur  effic.  Cuinam  fides  haben¬ 
da  eft  ?  Nulli ,  ut  arbitror.  Vetus  rex  Aegyptio¬ 
rum  OJiris  fuit.  At  quum  Aegyptii  cum  Graeco¬ 
rum  fcitis  &  philolophorum  placitis  fua  inftituta 
conjungere  inciperent,  ille  hac,  ifte  alia  forma 
Oftrin  induit  ut  conveniens  rebus  illis  &  fenten- 
tiis,  quas  complexus  quilibet  erat ,  videbatur.  Ce¬ 
terum  non  in  illis  numerandi  funt  Aegyptii,  qui  bi¬ 
nos  effie  Deos  aequales  judicarunt.  Nam,  quod  ex 
Plutarcho  de  Jftde  &  Ojiride  p.  362.  liquet ,  Ty¬ 
phonis  potentiam  fenfim  inermem  fieri ,  &  deletum 
aliquando  prorfus  iri,  ftatuebant.  Ti»  ri  Tvpi,&- 
nijuxvfupvn'  fuixp» ,  #ri  5  ^ 

pxyirxf  <r<puP*fr<rxf  ^fnVpint.  Typhonis  ob- 
f curatam  atque  contritam  potentiam ,  atque  adeo  f emi- 
animem  injlantem  interitum  trementem  ,  demul¬ 
cent.  In  eorum  ergo  numero  illos  habere  decet , 
quos  Plutarehus  /.  c.  p.  369.  ait  Deum  deteriorem 
pro  genio  tantum  quodam  feu  dhemone  habere- 
Omnem  fcilicet  eorum  familiam,  qui  malo  fingqla* 
ic  quoddam  Numen  praeeffe  volunt,  in  duo  cbftri- 


Cap.  IV. 


£«?  Perfarum  Magos , 


24.7  Reflat,  ut  de  Perfarum  Magis  videamus ,  an  his  jure  quodam  ifta  de  binis  Diis, 
47 bono  &  malo,  dottrina,  quam  Plutarchus  deinde  atque  Manichaei  tenuerunt,  tri¬ 
bui  queat.  Atque  hic  ego  fateor  ,  magnis  fefe  rationibus  tueri  pofle,  qui  fic  Ma- 
*48gos  docuifle,  affirmant.  Namque,  praeter  Plutarcbum ,  Diogenes  id  teflatur  (r) 
Laertius ,  SJo  kut  «Jm  urat  "Zfxxsi  dyxSb v  Ixauovx  %  kxksv  ,  duo  ex  eorum  fcntentia 
rerum  ejje  principia  ,  daemonem  malum  &  daemonem  bonum ,  qui  Hermippi ,  Eudoxi » 
&  Theopompi  videtur  au&oritace  munitus  efle.  Nihilo  tamen  minus,  ut  haec  no¬ 
mina  fint  graviffima,  nil  eum  temere  fa&urum  efle,  putem,  qui,  num  hi  aufto- 
res  ita,  uti  fas  erat,  Magorum  fententiam  intellexerint,  deliberandum  efle,  cen- 
fuerit.  Fieri  enim  potefl,  ut  malo,  quod  profitebantur  ,  Numini  haud  amplio¬ 
rem  Magi  poteflatem  adfcripferint ,  quam  nos  geniorum  infernalium  principi  tri¬ 
buimus,  neque  malum  efle  principium  crediderint,  Deo  haud  fubje&um,  atque 
ex  fe  ipfo  ex  infinito  tempore  exfiflens ,  fed  malorum  tantum  geniorum  civitatem 
aliquam  feu  rempublicam ,  cui  unus  leges  ferat  &  imperet,  ingenio  conflruxerint. 
Ego  quidem  propius  me  ab  hac  abefle  non  inficior  fufpicione :  in  quam  me  fen¬ 
tentiam  non  id  impellit  tantum,  quod  (j)  Theodorus  apud  Pbotium  Perfarum  Ari- 
manium  eodem  Satanae  compellat  cognomine ,  quo  facer  codex  malorum  geniorum 
caput  defignat,  fed  etiam  quod  ipfa  Magorum  fcita  ,  ut  a  Plutarchr  exhibentur, 
haud  obfcure  eam  ftabilire  ac  firmare  video.  Ita  nimirum  Plutarchus  eos  fentire  per¬ 
hibet:  (*)  vE7 r«<n  j  ,  iv  u  ttv  'Apeiudviov  ,  Aoiuo*  im*yov(£  k,  Aijuor, 

xi nv  T xtuv  dvd.fv.Yi  (pQxfivtci  irarrdimn  5  d$x*t&fvxi  ,  j  frc  1™*$*  *i  ouxhnt  , 

ivx  (3lcv  Kj  fxlxY  mAndxv  d^fdmuv  fxxxxeJuv  it,  bpteyhdosuv  uvdvlur  Jn/tare  vero 


(*)  De  Ifide  &  Ofir.  p.  37©-  Pu¬ 
buit  genera,  in  eos,  qui  parem  Diis,  bono  &  ma¬ 
lo  ,  poteflatem  tribuerent ,  &  in  eos »  flul  malum 
Deum  imbecilliorem  efle  bono  ducerent.  Ita  cer¬ 
te  verba  ejus  capit:  7». 

K*6dxi(  it>T,Tiv K<,  r  *y*6u,tr  9  0«»- 

Jn/Mwgy iv  oi  i  r  *(**»•*»  t  fi  trt- 

fn  fxipti*  xxrtn*.  Exiftimant  enim  alii ,  duos  ejje 
Deos,  quaji  contrariis  deditos  artibus ,  ut  bona  al¬ 
ter,  alter  mala  opera  faciat :  alii  eum,  qui  ejl  melior , 
Deum,  qui  deterior,  daemonem  tantum  dicunt.  At  hunc 
ipfum  tamen  malignum  daemonem  Aegyptii  viden¬ 
tur  non  a  Deo  efle  conditum  exiflimafle,  fed  na¬ 
turam  e(Tc  per  fe  &  neceflario ,  non  fecus  ac  bo¬ 
nus  ille  Deus,  exfiflentem.  Ofirin  enim  &  Typho¬ 
nem  fratres  fuifle,  perhibent.  Quocirca,  Ofiris  fi 
is  Deus  cft,  quo  nihil  fieri  melius  aut  majus  po- 
teft ,  Typhonem ,  confequens  elt ,  ut  credamus  , 
ejusdem  efle  naturae  &  aeternitatis.  Verum  in 
tanta  rerum  antiquarum  caligine  quis  omnia  fic  ex¬ 
pediat  ,  ut  nihil  quaerendum  reflet? 

1  (r)  Laertius-]  in  Prooemio  Segm.  8-  P- 6.  qui 
uirillotelis  haec  fe  auftoritate  feribere  perhibet. 

(j)  Theodorus]  Hic  Theodorus  e ft  Mopsvefle- 
pus,  cujus  oliin  exflitere  Libri  III.  de  Perfarum 
Magia,  e  quorum  primo  libro  Photius  Btblioth. 
Coi.  LXXXI.  p.  1 99-  refert’  perfas  cenfere  Zar- 
xam,  Deum  principem  omnium,  Homisdam  ge- 


nuiffe ,  &  Satanam.  Verifimile  efl, 

quod  Andr.  Schottus  in  Notis  ad  h.  I.  obfervat, 
malum  Perfarum  genium,  quem  Arimanium  alio- 
quin  nominabant,  hoc  vocabulo  defignari.  Rc&e 
vero  facit  vir  do&us ,  quod  huic  argumento  ex  no¬ 
mine  dufto  parum  tribuit.  Etenim  ex  co,  quod 
Chrifliani  eodem  vocabulo  malignorum  geniorum 
ducem  vocamus,  quo  Perfae  principium  malum, 
nullo  modo  efficitur ,  idem  de  utroque  utrosque 
credere. 

(r)  Theopompus-]  Haec  ex  Theopompo  excerp- 
fit  Plutarchus  Libro  de  Ifide  &  OJiride  p.  37°* 

r.  11.  Opp. 

(v)  Spe  flatum  fuiffe ]  Etfi  nullus  neget  erudi¬ 
torum,  Perfis  olim  placuifle,  duo  efle  rerum  omnium 
principia,  bonum  alterum,  alterum  malum;  haud 
tamen  omnes  fententiam  eorum  de  binis  illis  Numi¬ 
nibus  eodem  modo  explicant.  Quidnam  ante  Zo- 
roajlrem  docuerint,  exquirere,  quum  nihil  veterum 
monumentorum  ad  nos  pervenerit,  cui  fidem  tutu 
nobis  habore  liceat,  inutile  propemodum  arbitror. 
Arabes  nonnullos  feviptores  produxerunt  Eduara. 
Pocockius  in  Specim.  Hiflor.  Arabum  p.  147.  H»* 
&.  Thom.  Hyde  in  Hiftoria  religionis  veter.  Perl* 
rum  Cap.  9.  p.  163.  &  Cap .  22  p.  299  qm  Mg 

gos  ante  Zoroajlrem  perhibent  docuifle,  duos  efle 
Deos  aequales,  quorum  alter  falutaria  &  bon» 


§.  13«  duplicis  Del  facit  patronos ] 


321 


fatale  tempus ,  quo  necejje  fit ,  pe  fi  e  £f  fame  ab  his  addutta,  A rimanium  omnino  perdi  at¬ 
que  aboleri ,  terraque  aequabili  &?  plana  fafta ,  unam  vitam  unamque  civitatem  beatorum  f 
hominum  utiiver forum  tmaque  lingua  utentium  fore.  Nec,  quae  (f)  Theopompus  lpfe 
de  hoc  dogmate  Perfarum  memoriae  prodidit ,  ab  hac  opinione  abhorrent :  Tca®- 
T  "aMw  ,  £  TirV  fitv  citras  dZApow  eWo%*,  pnn  TfoQw  pxr,n  <m,xv 

mixvTxs  ■  nv  j  n wm  fXtix*vK<™ $>ov  ©£cv  nptptdv  nfii  dwmuiicfy  %pdm ,  fx\v  *  roKuxi 

7 u  Giu> ,  u<rm°  clvQpooru  wpxu$iu  pirejov.  7'andem  Plutonem  deficere ,  &  homines 
fore  beatos  ,  alimento  utentes  ,  neque  umbram  producentes  :  Deum  porro ,  i  fi  a  qui 

machinetur  ,  quiefeere  ad  aliquod  tempus ,  woh  quod  longum  fit  Deo ,  fed  fimile  quieti , 
quam  homo  dormieris  capit  Illud  mali  principium,  quod  praeter  Plutarchum ,  Ma¬ 
nichaei  confinxerunt,  quoniam  per  fe  ab  aeterno  exftitit,  nec  a  cauffa  quadam 
profe&um  eft ,  nullo  modo  penitus  exftingui  poteft  ac  deleri.  Quamobrem  multo 
probabilior  meo  quidem  judicio  eorum  videtur  fententia,  qui  aut  Magos  Perfa¬ 
rum  ex  inftituto  veteri  habitu  perfonae  ipfum  malum  donafle,  ideoque  Arimanium 
vocafle,  fufpicantur ,  quemadmod#m  Aegyptios  paullo  ante  fecifie  diximus,  Typho¬ 
nem  comminifeendo  ,  aut  vero  lic  eos  de  malo.cenfuifie  Numine,  ut  nos  de  Sata¬ 
na ,  judicant.  Neque  eft,  quod  occurrat  aliquis,  rem  tamen  divinam  fecifie  Per- 
fas  Arimanio.  Nam  &  Graecos  accepimus  malos  daemones  vi&imis  &  facrificiis 
placare  fibi  ftuduifle.  Ut  omittam,  ad  ipfum  forte  Deum  pertinuifle,  quod  Ari¬ 
manio  perfolvebant,  officium,  huneque  non  ftcus,  atque  miniftrum  irae  ac  vin- 
di&ae  divinae,  (v)  fpe£tatum  fuifle. 

Utcumque  eft,  id  ex  illis,  quae  hucusque  difputavimus ,  opinor  elucere,  Plu  249  # 

tar - 


quaevis,  alter  mala  omnia  procuret:  a  qua  cos 
dottrina  Zoroajler  abduxerit.  Sed  leviores  efle  re- 
centiores  Arabum  feriptores ,  quam  ut  omnia ,  quae 
tradunt,  probare  ftatim  queamus ,  inter  omnes  fe¬ 
re  conftat.  Quamobrem,  quando  de  Perfarum  re¬ 
ligione  quaeritur,  eorum  maxime  praeceptorum  ha¬ 
betur  ratio,  quae  a  Zoroajlre  acceperunt  tradita, 
&  quid  a  philofopbi  huius  aetate  crediderint,  ex¬ 
ploratur.  Tres  fere  video  inter  viros  do&os  hac 
de  re  opiniones  verfari.  Pleriquc  Perfas,  a  Zo¬ 
roajlre  edoftos ,  duos  coluifle  Deos  volunt,  aeter¬ 
nos,  per  fe  exfiftentes,  omnisque  initii  nefeios. 
Alii  Deum  unum  fummum  &  benignum,  bina  au¬ 
tem  inferiora  Numina,  huic  fempitemo  Deo  fub- 
jefta,  &  ab  eo  condita,  bonum  alterum,  alterum 
malum  ,  hanc  gentem  efle  pvofefiam  perhibent. 
Alii  denique  uni  eos  Deo  fupremo,  rerum  omnium 
conditori  &  parenti,  fupplicafle,  at  huic  tamen 
malum  quemdam  genium,  non  diflimilem  ejus  ca- 
codaemonis ,  cujus  facer  codex  meminit,  adjun- 
xifle,  contendunt.  Ita  Thomas  Hyde  religionem 
veterum  Perfarum  explicat  /.  c.  Cap.  20.  p.  161. 
Mihi  media  fententia  meliori  loco  pofita  eflc  vide¬ 
tur,  quam  priina  &  ultima,  quae  prorfus  auftorita- 
te  caret.  Primum  eam  Plutarclii  &  Theopompi 
difta  fi nnant,  quae  do&ilfimus  Cudworthus  attulit. 
Deinde  nullus  exftat  alicujus  Graeci  feriptoris  lo¬ 
cus,  qui.  eos  aliter  docuifle  teftetur.  Denique  alia 
quoque  his  tcftimoniis  addi  poliunt.  Plutanhus 


de  Ifide  £?  OJiride  p.  3 69-  poflquam  dixerat,  Zo' 
roajlrem  in  illis  efle ,  qui  mali  omnis  cauflam  ad  pe¬ 
culiarem  aliquem  Deum  retulerint,  euin  tres  indu- 
xifle  Deos,  ftatim  fubjicit,  unum  bonum,  Oro- 
mafdem ,  alterum  malum,  Arimanium,  tertium  inter 
hos  medium,  Mithran,  quem  Perfae  z*f<r.T»»  vo¬ 
cent.  Paullo  poft  aperte  &  bonum  &  malum  Nu¬ 
men  generatum  efle  praecipit.  Haec  ,  nefeio , 
quemadmodum  exponi  queant  aliter ,  quam  ita  : 
Efle  quidem  Numina  duo,  bonis  &  malis  rebus 
p Aepofita ,  at  horum  conatum  unum  moderari  fum¬ 
mum  Numen,  quod,  medio  loco  veluti  pofitum, 
ita  temperet  omnia ,  ut  fumma  rerum  ex  horum 
Numinum  pugnis  &  confli&u  nihil  detrimenti  ca¬ 
piat.  Alter  mihi  teftis  hujus  rei  non  contemnendus 
Diogenes  videtur  efle  Laertius ,  qui  in  Prooemio 
Hijloriae  Juae  p.  6.  7.  cx  optimis  feriptoribus  Ma¬ 
gorum  fententias  recitat.  Et  primum  quidem  ex 
Jrijlotele  obfervat,  binos  ab  illis  daemones,  bonum 
&  malum,  introduci  ^  Paullo  vero^poft  ex  Heca- 
taeo  monet,  v*»»*-#*  Tf  “**<  xf  «dr»?. 
Deos  ex  Magorum  fententia  etiam  genitos  e[Je.  Hoc 
quid  clarius  dici  poteft?  Non  Deos,  fed  genios 
aut  daemones  tantum ,  cosque  genitos,  Magi  duce¬ 
bant  bina  fua  efle  Numina.  Magni  etiam  momen¬ 
ti  ad  hanc  cauflam  eft  Theodori  Mopsvcfteni  aucto¬ 
ritas  paullo  ante  laudata,  qui  apud  Photium  Cod. 
LXXXI.  p.  199.  diferte  tellatur ,  ex  fententia  Per- 

faruin  fummum  Deum,  Z arvam,  cx  fe  genuiflb- 
Ss  Oro- 


322 


Cap.  IV. 


Lc  quo  quidem 

tarchum  qui  apud  °mnes  fere  Sentes  hanc  de  b!n!s  Diis  aetern!s .  a,tero  boni 
omnis,  altero  mali  fonte,  opinionem  floruiffe,  perfuafum  eiTe  cupit  omnibus,  fu¬ 
cum  fecifle  legentibus,  fdque  hoc  etiam  in  primis  confirmat,  quod  ipfimet  Ma¬ 
nichaei  fefe  dUciplinam  fuam  a  gentibus  verae  religionis  ignaris  accepifTe,  nega- 
mnt ,  neque  fe6tam  fefe  ex  aliis  egreffam  atque  natam  vocari  pa  li  funt,  contra 
a  reliquis  fefe  populis  prorfus  differre  dogmatibus ,  contenderunt.  Ita  Fauftus  apud 
S.  Augujiinum :  (*)  Pagani.,  inquit,  bona  &  mala ,  Utra  &  Jpkndida ,  perpetua  & 
caduca ,  mutabilia  fc?  certa  ,  corporalia  &  divina  unum  babae  principium  dogmatizant, 
diis  ego  valde  contraria  cenfeo ,  qui  bonis  omnibus  principium  fateor  Deum ,  contrariis  vero 
2jc hylen)  (fic  enim  mali  principium  &  naturam  Theologus  nojler  appellat.)  Idem  deinceps 
Fauflus "duo  tantum  in  orbe  commemorat  effe  colendi  Deum  genera,  quae  re  vera 
differant,  Padanorum  nimirum  religionem  &  Manichaeorum  (x)  difciplinam.  Lx  quo 
mihi  quidem  fatis  intclligi  videtur,  dogma  de  geminis  Numinibus  fuptemis  tum 
temporis  non  ita  fpe&atum  effe,  ac  fi  omnium  populorum  lapient  mus  vulgo  pro¬ 
baretur.  Itanue  relinquamus ,  neceffe  eft,  fentftitiam  Plntanhi ,  qui  totum  ab  eo 
ftetiffe  orbem  contendit.  Quod  quidem  propterea  finxiffe  hominem,  verilimile 
eff  ut  quam  ipfemet  in  deliciis  habebat,  doctrinam  aliis  tanto  commendatiorem 
redderet  ac  gratiorem  ;  nifi  forte  nimium  erga  eam  (ludium  morbum  quemdam  ani¬ 
mi  ei  contraxiffe,  fufpicari  malimus,  cujus  vi  &  impetu,  ut,  quaracum  que  modo 
intueretur  difciplinam ,  eam  fuae  non  diifimilem  putant ,  evenerit.  N  os  quidem , 
tametfi  univerfam  Graecorum  fapien tum  turbam  haud  fegmter  luftraverimus ,  in 
nullos  tamen,  qui  publicis  feriptis  ifthuc  dogma  defenderint,  inciaimus,  praeter 

Plutarcbum ,  Numenium ,  &  (y)  n  . 

Atque  hos  unice  ab  oculos  habui  (Te  (2)  Atbanafium  arbitror,  quum  in  Oratione 


(*)  Contra  Fauftum  Lib.  XX.  C.  3.  (P-  *37-  Tom.  VIII.  0PP.  ed.  Benedidt.) 

,  c  Crx  1  nuod  idem  eft ,  bo-  arbitro.  Poft  infinita  &  longa  praelia  benignum  il- 

mTmatiwie^Deum  ’  His’ omnibus  Arabum  ac-  lud  Numen,  quod  ad  alttffimi  Numinis  naturam  ac- 

«dum  Srores  &  rerfarum .  qui  Zormftris  ita  cedat  propius,  mahgnum  illum  daemonem  prori* 

cedunt  lcrtptorcs  «.  x  m  _  interemturum  &  deleturum  $ffe :  tumque  pacis 

cxponunHogtna,  a  1  ’  f  r  s.  pDQckio  Ste-  omnia,  tranquillitatis,  &  felicitatis  plena  fore.  Non 
PT^trUm  2  2l/*  !?  '  f  hudati  Non  is  fum  nefeius,  Petrum  Baylium,  virum  acutiflimum  , 

'  a  st.  n  h"hUq  unice  creden-  multum  in  eo  pofuilfe  diligentiae,  ut  contra  Tho-n. 

egofum  qui  his  Pcrhs  6  Hyjt  doceret;  non  effe  audiendos  hac  in  cauda 

igitur  mihi  dubium  eft,  quin  antiquiorum  Perla-  p.  29-&-  -9J9-  Etvi.useft  vms  doJtmmis,  q 
ruro  haec  fuerit  opinio:  Unum  effe  fmnmtun  &  rum  magna  fur.tin  orbe  litterato  nomnia,  cauffutt 
aeternum  Numen,  quod  nullum  tamen  humanum  hanc  pla.ro  confectffe,  Ego  vero,  quinam  . .  . 

capiat  ingenium,  qiodque  interioti  potius  animi  fonptores  id  dixero»,  qjod  vtr  doctus  co.  a  runUc 
veneratione,  quam  externis  ritibus  &  caerimoniis,  dtxiffe,  ignorare  ine,  proh teor.  r.um* ™ 
coli  debeat.  Hoc  fupremum  Numen  duos  ex  fefe,  tur  unice.  V  erum  huic  fi  <Undum  m,  td  quo 
nefeio  quomodo,  produxife  Deos,  magni  quidem  offendimus,  numquam  ZorMfcn”7Salium 
roboris '&  eximiae  virtutis,  quorum  alter  res  ero-  fac,  dffcipuii  ejus,  duorum  i(?,““™ro  eiuTratio- 
«et  &  adminiitret  humano  generi  utiles  &  neceffa-  cultores .  dici  poterunt.  'cr0  el  J  fti. 

rias,  alter  noxiis  &  permciofis  delectetur.  Haec  nes  nihil  valent  in  hac  cau  »,  imerim 

him  Nftninapcrpcnio  inter  fefe  dimicare,  fuinmo  tnoniis  &  auctoritatibus  du.mere  licet,  lnt 
Sn  Deo  conKdt  pugnae  moderatore  atque  non  ego  negem,  quosdam  forte  Perfartun 


§.  13-  magnopere  fallitur.  323 

contra  gentes  in  hanc  ita  difciplinam  inveheretur:  *v  irnt  $  o$S9 

K&  t  X&sov  cvTi  lymrsns ,  cm  visrowW  HSU  lecuAw  eivxi  r  kxkIxv  cimQwxvlo ,  «  -xo- 
Tutovjtf  >(§  5vo  'izuirob  ,  >5  'r'  $*}utxgy>v  "&av  ■■  p*v  ns  §  «iw  7roityrluj  ep  ojwv  %  fi  oiv  ify  t  ov]w 
xveA(& ,  ii'  ye  kxt  xurfi  v}  kxkIx  kx$’  IxuAxu  cWsw nv  *oixv‘  i\  ttuAiv  fctovlt;  cu- 

vn  TTOIYI^XO  tTm  r  9 AU* ,  civxfas  >yu  §  xxxi  tiunsmv  uai '  iv  fi  TO7f  ^  ^  ^  KXi^„ 
x.xt  ccuTisi  i#  Graecorum  quidam  errabundi,  &  verae  viae  Chriftique  ignari,  malum  pro¬ 
nuntiarunt  fubfiantiam  effi,  &  per  Je  in  rerum  natura  lonfiftere.  Qua  in  re  dupliciter 
peccant  Nam  &  mundi  opificem  defraudant  creatione  rerum  omnium  ,  quae  in  natura 
funt :  nec  enim  rerum  dominus  haberi  paffit  ,  fi,  quod  illi  volunt ,  malum  res  efict /olida, 

&  vere  fubfifteret.  Sin  vero  omnium  illum  volunt  conditorem  effi ,  neceffario  quoque  dabunt 
etiam  mali  effi  opificem.  Nam  &  ipfum  malum  in  illis  rebus  eft  ex  finientia  'eorum  ,  quae 
vere  funt  &  exfijlunt .  Quae  poftquam  dixit  Athanafius ,  ad  degeneres  quosdam 
Chriftianos  oratione  delabitur,  quos  ejusdem  portenti  amor  ceperit:  ol  j  o? 

edplorcov  QMmorvltt  n?  cKKAvmastxrjf  i\^xtmxAleo; ,  nj/cf  «r&f  T  vxuxfioxvlec  ,  ncju  xrot 

fiiv  \sazfttnv  5  xftKx  KUTKQpevSirw  fiyet/.  Quidam  vero  haeretici,  ab  ecdefiae  dofitrina  de¬ 
vii,  &  in  fide  naufragi,  ipfi  quoque  ita  delirant ,  ut  malum  vere  fubfiijerc  dicant .  At¬ 
que  hujus  generis  haereticorum  non  una ,  etiam  ante  natos  Manichaeos ,  familia  ex- 
ftitit:  quae ,  tantum  abeft,  utphilofophorum  inter  gentes  notitiam  fugerint ,  ut  ab  his  251 
interdum  notatae  fint  ac  reprehenfae.  («)  Celfus  id  Chriftianis  criminidat,  quod  Deum 
txfecrabilem  effi  credant ,  Deo  magno  contrarium  .  oti  c *ew'h&  tu  ptyocAu  ©e£  ©jjf  xxttpjl- 
Plotinus  vero  peculiarem  in  hoc  genus  librum  exaravit  ,  qui  nonus  eft  En¬ 
neadis  fecundae  in  Operibus  ejus,  atque  a  Porphyrio  hoc  indice  infignitus  eft: 

T*?  rvu&Kze  ,  in  Gnofiicos 

Ceterum ,  fi  qui  forte  fint ,  qui  tantum  apud  fe  valere  negent  ea ,  quae  adhuc 

con- 


,  ut  Zorr>a(lre:n  fenfific  vult  Baylius.  Ipfe  Thom. 
Hyde  /.  c.  cap.  5.  p.  164.  non  diffitetur,  e(fe  fec-' 
tam  bualijlantm  inter  Portas,  quae  bina  libi  Nu- 
uiina  aequis  viribus  praedita  &  ex  fe  ipfis  exfiften- 
tia  placanda  effe  ducat.  Forte  alii  etiam*  in  il¬ 
lis  exiliterunt,  quibus  tertia  placuit  opinio,  &  ma¬ 
lus  Deus  eodem  loco  habitus  eft.  quo  daemonum 
a  Chriftianis  princeps  habetur.  Sed  minorum  ejus¬ 
modi  familiarum  ratio-nulla  ducitur,  quum  genera- 
tim  dc  gentis  alicuius  religione  &  facris  difeeptatio 
inftituitur.  Ex  his,  quid  de  illis  judicandum  fit, 
quae  Cudvjorthus  hic  difieiuit ,  per  fe  liquet.  Ple¬ 
raque  ille  bene:  nec  erat,  cur  docUflimi  quidam 
viri  ab  eo  hac  in  re  monerent  difeedendum  effe. 
Quod  reliquum  eft  ,  nomina ,  quae  Perfae  binis 
hiice  geniis  impoluere,  Ari  manius  &  Oror.iasdes , 
hon  fecus  ac  inter  Aegyptios  Ofiris  &  Typhon, 
h°mina  veterum  belli  ducum  aut  regum  effe  arbi- 
tr°r ,  quorum  res  geftas  &  ingenium ,  exftincta  re- 
tum  antiquarum  memoria,  Perfae  ad  religionem  & 
fes  divinas  accommodarunt.  Non  indignae  leftu 
funt  conjefturae,  quas  Godofr.  Guil.  Leibnitius  hac 
rc  propofuit  Effais  de  Theodicce  5.138./-  28 sf 
C  v  Difciplinam ]  Verba  Faufti  apud  sDgufli- 
71111,1  t.  c.  Cap.  4.  p.  237.  haec  funt:  Seilas  Ji 
iuaeras ,  non  p[us  erunt,  quam  duae,  id  eft ,  gen¬ 


tium  &  noftra ,  qui  eis  longe  diverfafentimus. 

(y)  Atticum ]  Haec  omnia,  quae  m  Plutar - 
chum  hic  acerbe  dicuntur  ,  quemadmodum  acci¬ 
pienda  fint,  ex  illis,  quae  fupra  monuimus,  con- 
llabit.  Perperam  intellexit  vir  doftiflimus  Plutar- 
chi  opinionem ,  quem  ab  eorum  uogmate ,  quibus 
bini  videntur  pares  efte  Dii,  alter  bonus,  malus 
alter ,  longe  fuifle  remotum ,  controverfia  vacat. 
Sed  nec  folus  hic  errat,  verum  multos  in  doclifti- 
mis  &  huius  &  fuperioris  memoriae  viris  ejusdem 
peccati  focios  habet.  Omnium  inftar  Petr.  Bay- 
lius  erit,  quo  nemo  tamen  fagacius  veterum  fapien- 
tum  fcita  exploravit,  qui  nll  veritus  eft  Plutarclnm 
ad  Manichaeos  amandare.  Vid .  Dittionaire  hiftor. 
v.  Manicheens  T.  IU.  p .  jgpy.  JVot.  C.  &.  alias. 
Quod  de  Plutarcho  dico,  id  ad  Numentum  etiam 
£  Atticum  pertinet,  qui  inulto  aliter  fenferunt,  at¬ 
que  putat  Cudvjorthus.  Rctte  vero  hic  reprehen¬ 
ditur  eo  nomine  Plutarchus ,  quod  multos  fecum 
fenliffe  de  origine  mali  fcripferit,  quibus  nihil  ta¬ 
men  ejus  opinionis  in  mentem  venit.  Id.-m  &  ip¬ 
fe  vituperat  Bayltus  1,  c.  p.  1898.  ut  ven.  Wotftm 
&  alios  nunc 'taceam. 

(zj  Athanajium  I  Oratione  contra  gentes  T.  I* 

Opp.  p.  6. 

{a)  Celfus ]  Apud  Origenem  Lib.  VI.  cor£™ 


3*4  Arijloteles  refutat  Cap.  IV. 

contra  Plutarchum  difleruimus ,  ut  ab  ejus  fibi  difcedendum  efle  putent  lententia  in 
hac  caufla ,  illi  hoc  unum  tamen  alTentientur  nobis:  Si  omnes  antiquarum  gentium 
Theologi  binos  profelTi  effient  Deos,  bonum  atque  malum,  certum  fore,  eos  fine 
controverfia  falli ,  qui  ceteros,  quos  venerati  funt  Deos  vetufli  populi ,  pronaturis 
per  fe  ab  aeterno  exfiftentibus  ab  illis  efle  habitos,  exiftimant.  .  .'amque  fic  fi  de 
Numinibus  fuis  cenfuiffient  veteres,  non  duo  rerum  omnium  principia,  fed  tot 
habuiflent,  quot  publice  coluerunt  Deos.  Plutarchus  quidem,  nili  forte  fecum  ip- 
fo  diffienfit,  in  hac  efle  debuit  fententia,  nullum  Deorum,  fi  a  duplici  illo  princi¬ 
pio  difceffieris ,  bono  maloque ,  tam  alte  politum  efle  ab  ullo  Theologorum  veterum , 
ut  ex  nemine  natus,  initii  expers,  fuique  ipfius  fons  &  origo  videretur.  Nam  ad  ip- 
fum  quod  attinet  hunc  philofophum,  nullum  omnino,  quin  ita  docuerit,  dubium  eft. 
Qui,  tametfi  fuperftitione  devinaus  erat  gentium  ,  omniaque  eorum  Numina  Deo¬ 
rum  cultu  &  honore  afficiebat ,  in  primis  vero  Delio  Apollini ,  cujus  fefe  facerdotem 
profitetur,  Audebat,  nullum  tamen  ex  commentitiis  hifee  Numinibus  aeternum 
principiique  &  originis  nefcium  credidit,  praeter  bonum  illum  malumque  Deum, 
contra  nativos  efle  Deos  omnes  (©sol  ytmflol)  (£)  tellatus  eft.  Neque  cauflae  ali¬ 
quid  nobis  eft,  cur  ceteros,  qui  mulutudinem  Deorum  venerati  funt,  alienos  ab 
eo  fuiffie  hac  in  re,  conjiciamus.  Sed  &  Manichaeis  idem  placuit;  quos,  praeter 
binos  illos  Deos,  quibus  folis  aeternitatis  adfcribebant  gloriam,  innumerabiles  ob- 
fervafle  alios  Deos ,  facrae  gnaros  hiftoriae  non  praeterit. 

Adhuc  igitur  nemo  nobis  inter  falfarum  religionum  amatores  obvenit ,  qui  mul¬ 
tos  efle  Deos  ex  nulla  caufla  natos,  verum  fua  exfiftentes  virtute,  exiftimaveric. 
Sed  nunc  hominem  in  medio  fiftemus,  qui  non  modo  dogmatis  illius  de  m^otlg  ^ 
yulg,  de  multis  principiis  mentionem  fecit,  fed  id  quoque  confutandum  fibi  efle  duxit. 
y. iriftoteles  is  eft:  quem  nemo  tamen  credat  proptcrea  hoc  ulcus  tetigifle,  quod  tum 
omnes  populi''  ex  eo  laborarent.  Odio  flagrabat  homo  eorum,  qui  Pythagorae  Ck 
Platonis  legebant  veftigia:  quorum  idcirco  de  exemplis  rerum  feu  ideis,  qui  &  nu¬ 
meri  nonnumquam  vocantur,  placita  ut  invifa  redderet  &  odiofa ,  hac  ea  ratione 
interpretabatur.  Quod  quidem  tanto  facere  jpfi  licebat  fecurius,  quanto  notius 
erat,  ideas,  certo  licet  fenfu,  a  Platonicis  principia  nominari.  Quidquid  id  eft, 
ipfum  dogma  hoc  folide  ab  Ariftotele  ex  confideratione  rerum,  quae  obtingunt  in 
hac  rerum  natura,  refellitur.  Verba  ejus  haec  funt:  (*)  o:  j  r 

7Tf>UM 


(*)  Metaphyf.  Lib.  XIV.  C.  io.  (p.  486.  T.  IV-  Opp.) 


CeJfum  p.  303.  Refte  fefe  habent  omnia,  quae 
hic  de  antiquis  traduntur  Gnofticis.  Dudum  enim, 
antequam  prodirent  Manichaei,  inter  Chriftianos 
fuerunt,  qui  malum  aliquem  Deum  hunc  orbem 
condidiire  dicerent. 

(&)  Tcjlatus  efi  ]  Vid.  Rualdum  in  Vita  Plu- 
tarclii  Cap-  9 •  Veteres  Chriftiani  feriptores,  qui 
religioni  fuae  caudam  contra  multorum  Deorum 
cultores  tuentur ,  hinc  fapius  Plutarcho  adverfus 
eos  auftore  utuntur. 

(c)  SimpliciJJimum  ]  Verum  eft,  Arifiotelem 
ultimo  Metaphyf  eorum  Capite  contra  eos  difputare, 
qui  plura  vellent  efle  rerum  principia.  Hos  autem 
in  aliquot  clafles  diftribuit.  Frinwm  efle  ait,  qui 


Deo  materiam  focient.  Alios  deinde  affirmat  nec 
bonum  nec  malum  in  principiis  numerare.  Reli¬ 
quas  fe&as,  quum  obfcurius  ab  eo  proponantur  , 
omitto.  His  omnibus  hanc  generaliorem  opponit 
rationem ,  eos ,  qui  duo  ponant  contraria  principia, 
cogi ,  ut  his  aliud  majus  praeficiant  principium , 
ad  unam  idcirco  cauflam  poftremo  referant  omnia. 

Kai  7«K,  ait,  *■•'£*<,  ToiisJ-H  i**' 

xvfmri'*  I f«i.  Illis ,  qui  duo  faciunt  principi*’ 
neceffe  efi,  ut  aliud  principalius  principium  effe  J*~ 
teantur.  Interjeftis  nonnuUis,  quibus  contranU- 

'  "tutat,  ca  fequuntur  ver- 

extrema  funt  Librorum 

Ne  haeefecus,  atque 
d©r 


meros  &  rerum  fpecies  ui 
ba,  quae  hic  leguntur,  &- 
Jrifiotdis  Metapbyficornm. 


§  13*  dogma  de  pluribus  Diis .  32$ 

vrfuTtv  t-  yoi^uxnvlv ,  ^  *t«$  aeJ  u^nv  e%o^oV  fc<n*v  ^  ex«W  «TA#,  isTSwiW^ 

T  §  fl-akjo?  kVUv  mixnv  (*T«v  $  >j  4n^e  t?  4/?/>«  truuCa^e^)  ir<rae ,  >5  f 

Aa?  ’  m  ^  &<§*  K  /3fcA^)  7rA»;7iv£^  Ot/>c  «>«5si/  7nhvKoi^tilyj  '  ili  KciggttQ*  Qui 

numerum  mathematicum  primum  ejje  dicunt ,  &?  itafemper  aliam  attiguam  fubjtantiam  & 
alia  cuj usque  rei  principia,  illi  rerum  univerfitatem  fimilem  faciunt  poemati ,  cujus  partes 
viale  inter  fe  cohacient ,  enim  altera  confert  alteri ,  five  fit ,  non  fit ,)  &  prin¬ 
cipia  multa.  At ,  /««£ ,  nolunt  male  gubernari,  h lon  ejl  bonus  multorum  prin¬ 

cipatus:  smus  efio  princeps.  Explodit  hic  Arifloteles  non  modo  fententiam  eorum, 
qui  Tro^af  multa  rerum  introducant  principia,  fed  etiam  diferte  ab  uno  deri¬ 

vat  omnia  capite:  quin  hoc  ipfo  affirmat  capite,  bonum  efle  illud  principium ,  non 
vero  malum.  Igitur  perfpicuum  efl:  ,  etfi  gentium  aemulatus  fit  fuper  (titionem 
Arifloteles ,  multisque  Diis  fupplicaverit,  eosque  etiam  alicubi  levitatis  ac  dementiae 
poftulaverit ,  qui  uni  tantum  Jovi  hoftias  efTe  immolandas  divitent ,  haud  tamen 
eum  fic  a  veri  aberrafle  regula,  ut  vel  tales  efle  Deos  crederet,  quales  multi  hodie 252 
libi  fingunt,  naturas  nimirum  nec  ortas,  nec  ulli  fubjeftas ,  vel,  quod  eum  fecifle 
Plutarchus  perhibet ,  duo  r.rum  univerfitati  daret  principia,  alterum  benignum  na¬ 
tura,  alterum  malevolum  &  vitiofum.  At  viciffim  Platonis  &  Pythagorae  fe&atori- 
bus  injuriam  omnino  infert  Stagirita ,  quum  eosiffco,  quem  diximus,  errore  con¬ 
taminatos  efle,  tradit.  Non  inficior,  certo  fenfu  ideas ,  ut  exempla  rerum  om¬ 
nium,  principia  fuifle  ab  illis  vocata.  Sed  iidem  tamen,  id  quod  ipfe  fatetur  hoc 
capite  Ari/htelcs,  efle  «^»;v  d?yjv  xvejun^v,  aliud  xxccllentius  &  fuperius  principium , 
praecipiebant.  Qua  quidem  formula  id  ipfum  indicabant,  quod  $»  illis  alioquin, 
unum ,  aut  povcts  dicitur,  Deum  nimirum  unum,  eumque  (c)  flmplicilTimum. 

Ergo  multa,  quae  ad  inftitutam  pertinent  rationem,  feliciter  a  nobis  expedita 
funt.  Primo  enim  ex  illis,  quae  de  generatione  Deorum  antiqui  vates  cecinerunt  , 
nihil  omnino  eos  agere,  demonftravimus ,  qui  inanes  veterum  gentium  Deos  in  na¬ 
turis  fempiternis ,  nec  umquam  natis  numeratos  fuifle,  perfuadere  laborant  aliis. 
Quumque  hoc  argumentum  non  efle  cerneremus  aptiflimum  ad  omnes  eorum  fufpi- 
ciones  funditus  exflirpandas,  qui  in  templa  gentium  turbam  aeternorum  Deorum 
introducunt,  majori  hoc  negotium  a  nobis  diligentia  tra6landum  efle,  rati  fumus. 
Itaque,  cun&is  antiquitatis  vefligiis  curiofe  exploratis  &  indagatis,  id  unum  nobis 
reperire  licuit ,  paucos  quosdam  cum  ex  Deorum  inanium  cultoribus ,  tum  ex  femi- 

Chris- 


decet,  intelligantur ,  fequentia  velim  animadverti. 
(I.)  Arifloteles ,  dum  unum  efle  defendit  princi- 
pium,  longe  alia  id  facit  ratione,  quam  illi,  qui 
Clirijtum  ducem  fequuntur.  Quamvis  enim  unum 
efle  profiteatur  Deum,  ex  quo  pendeant  univerfa ; 
hunc  tamen  Deum  non  dominari  materiae,  putat, 
aut  eam  ex  nihilo  finxifle ,  fed  indifiolubili  &  aeter¬ 
no  cum  materia  &  rebus  omnibus,  quae  cernun¬ 
tur,  vinculo  colligatum  efle.  Ergo,  fi  omnia  per¬ 
pendas  accurate,  unum  illud  Ariftotelis ,  pro  quo 
pugnat,  principium  tota  haec  erit  rerum  univerfi- 
tas  ex  Deo  conflans  &  materia.  (II.)  Tum  tem¬ 
poris,  quum  haec  feriberet  Arifloteles,  inter  Grae¬ 
cos  illa  Manichaeorum  fententia  de  binis  Diis,  ad- 
Verfis  femper  fignis  concurrentibus  ,  ignota  fuiflfc 
Ridetur.  Nec  enim  hoc  in  capite,  quo  eos  confu¬ 


tat,  qui  plura  fingerent  principia,  hujus  dogmati» 
meminit  Stagirita.  Nominat  eos,  qui  materiam, 
qui  fpecics  rerum  feu  ideas ,  qui  numeros  Deo  fo¬ 
darent:  at  binorum  Numinum  nullam  habet  men¬ 
tionem.  ( IU;  )  Quod  hic  Cudworthus  ab  Ariflote- 
le  numeros  &  ideas  pro  iisdem  haberi,  ait,  id  fecus 
fefe  habet.  Nam  diferte  ru  ttfn  &  t*;  di- 

ftinguit.  (IV.)  Nefcio  quoque,  an  verum  illud 
fit,  quod  hic  adjicitur,  injuriam  fecifle  Ariflotelem 
Platonis  &  Pythagorae  difcipulis,  quum  lcriberet, 
plura  rerutn  ab  illis  conftituta  efle  principia.  Nec 
enim  hoc  illis  tribuit  Peripateticorum  princeps,  plu¬ 
ra  aequalia  ab  illis  efle  principia  introdu&a :  quod 
fi  faceret,  aequitati  reniteretur :  alia  vero  ab  ill& 
principia  inferiora  fummo  Numine  efle  introdu&a, 
ne  ipfe  quidem  hie  CudwQrthus  negat. 

Ss  3  CO  ** 


1  ClaJJcs  Deorum .  Cap.  IV, 

ChriftUnis,  binos  ejus  generis  Deos  five  naturas  aeternas  &  intelligentes ,  quorum 
alter  bonitate,  alter  malitia  plenus  fit,  redlorum  loco  rebus  humanis  impofuifle, 
non  vero  plures.  Sed  &  Arijlotelem  ex  altera  parte  contra  eos  ferio  decertantem 
vidimus,  qui  plura  principia  live  Deos  haud  faftos  comminifcerentur.  Quam  ille 
dimicationem  certe  non  aufus  fuiflet  ingredi ,  fi  tum  temporis  omnium  haec  fuillet 
populorum  communis  opinio.  Non  ignoro  quidem,  fuifTe  ex  antiquioribus  Chris¬ 
tianis  aliquos,  qui  in  difputationibus  contra  fimulacrorum  cultores  valde  eos  irrife- 
rint ,  quod  multos  Deos  efle  crederent  per  fe  ab  aeterno  exfiftentes.  Sed  neminem 
ego  fentio  fuifTe,  qui  hanc  eis  ferio  exprobraret  opinionem;  contra  omnes  idcirco 
tantum  ad  hanc  delati  videntur  controverfiam,  ut  nihil  eorum  praetermitterent, 
quae  commoveri  poterant ,  atque  adverfariis  abundanter  (d)  lacisfacerent. 

Ut  haec  omnia  fatis  fint  aperta  &  manifefia,  longe  tamen  apparebit  clarius, 
quidnam  fit  de  toto  hocce  negotio  judicandum ,  numque  tanta  fuerint  antiquiores 
populi  amentia ,  ut  cohortem  quamdam  aut  turbam  Deorum  omni  lege  folutorum 
253  &  ex  infinito  tempore  .exfiftentium  res  humanas  procurare  putarent ,  fi  fummam 
religionis  eorum  breviter  exhibuero  ,  diverfaque  Deorum ,  quibus  facra  fecerunt , 
genera  luflravero.  . 

Omnes,  quos  coluit  antiquitas,  Dii  certis,  fi  quid  ego  fentio,  claflibus  com¬ 
prehendi  poffunt.  Principio  multos  eorum  nomines  fuifTe  vita  fun&os,  five  ani* 
mas  potius  hominum,  qui  decefferant,  extra  omnem  controverfiam  pofitum  cffc. 
Hoc  genus  Graeci  Heroes ,  Latini  Manes  vocabant:  in  quod  Hercules  ,  /. /e/cula - 
pus  .Liber,  Cajlor ,  Pollux.  Quirinus ,  &  alii,  referri  debent.  Non  Graeci  tantum 
&  Romani  commentitios  hujus  notae  Deos  venerati  funt ,  verum  etiam  Aegyptii, 
Syri,  atque  Babylonii.  Quare  ( e )  facer  codex  iacrificia  gentium  defpe&us  cauda 
facrifitia  mortis  nominat  :  quae  denominatio  facnficia  mortuis  oblata  hominibus 
figmficat,  non  vero,  quod  multis  placuifle  video,  victimas  fimulacris  &  flatuis 
vitae  omnis  expertibus  mactatas.  Eamdem  propter  cauflnm  multa,  quae  religio- 
fifiime  obfervabant  Deorum  facerdotes  ,  facra  funebris  pompae  referebant  fpe- 
ciem  luttuque  &  lamentationibus  tota  repleta  erant.  Qua  de  re  luculentum 
*  ^  ex- 


(d)  Satisfacerent}  Vide,  quae  fupra  fcripfimus 
ad  hujus  Capitis  g.  n.  12. 

CO  Sacer  codex  }  Pf.  10 6.  28.  Et  comederunt 
facrificia  erntt  mortuorum.  Quae  verba  Jo.  Spen- 
cerus  de  legibus  ritualib.  Hebraeor.  Lib.  II.  Cap. 
37-  P-  58o.  T.  I.  ed.  recentifflmae  fic  interpreta¬ 
tur :  Mortuorum ,  hoc  ejl ,  idolorum ,  quae  i'  Baa- 
lim  aut  heroum  defunSt orum  Jimulacra  fuerunt.  Hanc 
expolitionem ,  omitto  Spenceri  nomine,  'qr;i  in  ea¬ 
dem,  qua  ipfe ,  academia  docebat ,  Cuivoorthus  hic 
repudiat.  Ad  eumdem  Spencerum  potiflimum  per- 
tinent,  quae  paullo  poft  de  cauflis,  cur  Judaeo¬ 
rum  iacerdotibus  interdictum  fuerit  barbam  &  ca¬ 
put  radere,  monet.  Vide  Lib.  II.  de  legibus  ri- 
tual.  CW>.  I»-  t-  394.  f. 

(/)  Poeta  |  Lucanus  Pharfal.  Lib.VUl.  vj.  133. 
(g)  Xenophanem}  Refert  Plutarchus  de  Super- 
ftitione  p.  171.  T.  Il-  OpP-  ©j,  na-., 

Sfvn.rt  Ctijic-  «;  oi  adfUTM,  f*n  »JlT,  St 

Dii  fiunt  t  nolite  illos  lugere;  fi  vero  homines,  noli¬ 


te  'illis  facrificia  offerre.  Arifloieles  Rhetoricor. 
Lib.  II.  Cap.  23.  p.  789.  T.  III.  Opp.  Eleatis 
de  cultu  Leucotheae  ipfum  confulentibus  Xenopha¬ 
nem  hoc  refptndiTe  perhibet.  Nil  obftat,  ne  bis 
idem  dixifTe  nhilofopbum  hunc  putemus. 

(/;)  Imperatoribus  ]  Lege  binas  pereruditas 
Dan.  Georgii  Morhofii  Differtationes  de  divinitate 
principum ,  quae  in  Diffehationibus  ejus  conjunc- 
tim  editis  cxftant  p.  83-  /• 

yi)  Creati ]  Homines  fuifTe,  quos  veteres  co¬ 
luere  popuii,  Deos,  Chriftianorum  &  aliorum 
fatis  expeditum  eft  teftimoniis  &  rationibus.  Con- 
fule  ex  his  Ciceronem  tantum  Libris  de  natura  Deo¬ 
rum ,  exiliis LaZcntium,  Cyprianum,  Tertullianum , 
&  omnes  praeterea,  qui  pro  facris  Chriftianis  con¬ 
tra  Deorum  inanium  cultores  olim  dimicarunt.  A 
qua  ratione  factum  fit,  ut  homines  vita  fundto» 
vinis  afficerent  honoribus,  quos  lpfa  mors  divi 
tatis  docebat  expertes  fuiffe.  non  aeque  luculen¬ 
tum  &  periplorum  cft  Mihi  quidem  fic  videtur. 


§.  T3*  Clajfts  Deorum.  32? 

exftac  Baruchi  vatis  teftimonium  :  (*)  In  domibus  ipforumf edent  fac  er  dotes ,  tunicis  di/cis - 
yfr  induti ,  ra/tr  £?  capitibus,  reteStoque  capite ,  rugiunt  que  clamantes  coram  Diis 

fuis ,  ut  [olent  in  epuh  ad  mortuum  cadaver  facto.  Atque  fune  viri  do6li ,  qui  horum 
rituum  nonnullis  facerdotibus  judaeorum  idcirco  fufpicantur  inter  effe,  ne 

illis  Deorum  mancipiis  pares  effe  viacrentur  quodammodo.  <^)uod  de  Babyloniis 
Baruchus ,  id  quoque  de  Aegyptiis  (/)  poeta  icnptum  reliquit : 

Et  quem  tu  plangens  hominem  te  [laris  Ofirin. 


Et  praeterea  ( g )  Xenophanem  Colophonium  hunc  morem  graviter  in  Aegyptiis  vitu- 
peraffe,  accpimus,  quos  iic  monuiffe  fertur:  £<  ©«*?  yoplfym,  *  ei  j  3-p». 

<n,  fxvj  vcu(<f<ri  Si  Deos  effe  ducerent ,  quos  colerent ,  plorare  eos  defwercnt  j  fin 
flere  vellent  cos  pro  Diis  amplius  non  haberent.  Nihilo  tamen  minus  turpis  illa  con- 
fuetudo  homines  in  Deorum  referendi  numerum  longius  poftea  ferpfit  ac  progreffa 
eft:  neque  vivis  etiam  hominibus,  (h)  Imperatoribus  nimirum  ,  flatuas  atque 
templa  dedicare,  populos  puduit.  Ne  quid  nunc  de  eo  commemorem,  quod  civi¬ 
tates  ipfas  hominumque  collegia  &  focietates  aliquando  Diis  adferibere  non  fune 
Veriti.  Ipfa  certe  Roma,  id  quod  paucos  fugit,  Diva  falutata  efl.  Tam  ego 
Vero  neminem  imprudentem  effe  arbitror,  ut  hos  homines  aut  hominum  fodalita- 
tes,  quibus  (lulritia  &  libido  populorum  divinos  honores  erogavit,  pro  Diis  pe¬ 
rennibus  &  ex  nulla  cauffa  natis  fuiiTe  habitos,  fibi  perfuadeat.  Nec  enim  vel  <pj- 
H  ©eoi,  Dii  natura  facti  fuerunt,  verum  hominum  unice  arbitrio  &  volunta¬ 

te  (i)  ejeati. 

Alteram  veterum  Deorum  claffem  nobiliores  &  majores  fpe&abilis  hujus  uni- 254 
verfitatis  feu  mundi  corporei  partes ,  quibus  anima  ineffe  credebatur  ,  conftituunt, 
fol  nimirum,  luna,  Hellae,  quin  ipfa  quoque  terra,  quam  variis  nominibus,  EeJ lat, 
Cybeles ,  matris  Deum .  aliisque  inligniebant.  Neque  horum  Deorum  aliquis  credi 
potuit  per  fe  ex  omni  aeternitate  fuiffe.  Nam,  quod  (£)  Arifloteles  ante  fuam 
aetatem  ab  omnibus  receptum  fuiffe  tellatur ,  totam  hancce  univerlitatem  ge- 

ne- 

(*)  Cap.  6.  v.  30.  31» 


Antiquiflimis  perfuafum- fuit  populis,  effe  genios  & 
daemones,  quorum  fupremus  Deus  opera  in  admi- 
niftrando  terrarum  orbe  &  humanis  rebus  procuran¬ 
dis  uteretur,  quosvc  nonnumquam  ad  homines  fa- 
?  Jutis  &  utilitatis  cauffa  mitteret.  Quodfl  igitur  ali¬ 
quem  ceteris  hominibus  potentia  aut  virtute  &  in¬ 
genio  maiorem  &  excellentiorem  confpicerent,  hu¬ 
jus  corpore  genium  ejusmodi  five  daemonem  con- 
clufum  effe ,  cumque  divinitus  rtiiffum ,  fupcrfti- 
viofi  ducebant.  DilTipato  corpore,  ex  fententia  eo- 
ium  genius  ille  ad  iwGm  ordinem,  unde  defccnde- 
rat,  revertebatur;  nec  tamen  curare  delinebat  ea , 
quae  ad  populum,  cui  praefuerat  olim,  pertine¬ 
rent.  Hinc  illae  fupplicationes ,  hinc  honores, 
bine  facrificia,  magnis  viris  &  regibus  a  populis, 
quos  rexerant,  poli  fata  decreta  &  exhibita.  Be- 
mgniores  fi  fuerant  &  benefici  reges  &  heroes,  c 
meliorum  geniorum  familia,  fi  crudeles,  feveri  & 


inclementes,  ex  deteriorum  ordine  ad  nos  profcflf 
videbantur.  Nam  &  malignos  arbitrabantur  genios 
rebus  intereffe  nonnumquam  humanis.  Auxit  po¬ 
pulorum  fuperftitionein  fupremqrum  imperantium 
verfutia,  qui  e  re  fua  fore  cernebant,  ut  divinae 
a  fuis  crederentur  originis  ,  adulatorum  levitas , 
placendi  rtudiura,  &  quae  funt  huius  generis  alio, 
Catullus  de  nuptiis  Thetis  £?  Pelei  vf.  65.  f 


Praef entes  namque  ante  domos  imifere  cajlas 
Nereus ,  ut  fefe  mortali  oflendere  coetu 
Coelicolae,  nondum  fpreta  pietate ,  /olebant. 


Adde  omnino  Plutarchum  de  IJide  &  OJiride  p.  3^0. 
T.  II.  Opp. 

C  *  )  Arifloteles-]  Libro  de  coelo  I.  Cap.  10.  t- 

!•  Opp.  1  /Alt  J».  T»t 

riq  thtu  (parn,  Omes  coelum  fatentur  foQ ttm  effe. 

(D  £*> 


Cap.  IV. 


ClaJJes  Deorum. 

neratam  efle  ,  feu  initium  habuifle  ,  id  vulgo  gentibus  perfuafum  erat. 

Ad  tertiam  familiam  Deorum  illos  retulerim',  quos  daemones  ,  genios ,  &  Lares  vo¬ 
cabant,  five  Deos  aetherios  &  aerios,  animales,  neque  oculis  cernendos,  quos 
excellentioris  quidem  naturae  efle,  quam  homines,  at  infra  tamen  coeleftes  mun¬ 
danosque  Deos  politos,  arbitrabantur.  Atque  haec  Numina  quoniam  certae  tan¬ 
tum  partes  videbantur  totius  univerfitatis ,  quam  totam  coepifle  dicebant  aliquan¬ 
do  ,  immo  ne  praecipuum  quidem  in  eo  locum  tenere  putabantur,  fine  ullo  dubio 
in  0£oTj  $u»»i toj  ,  Diis  genitis  tantum  numerati  funt. 

Quartum  genus  Deorum ,  cui  facra  faciebant  veteres  populi ,  affe&ionibus  con- 
Itatfive  proprietatibus  rerum  atque  naturarum  certarum.  In  his  virtus  erat,  pic¬ 
tas ,  felicitas ,  veritas,  fides ,  [pes,  juftitia ,  clementia ,  amor ,  defiderium ,  fanitas,pax , 
honor ,  fama,  libertas  ,  memoria ,  fomnus ,  no*,  pluresque  aliae:  quibus  omnibus  fu- 
perftitio  aras  templaque  olim  confecraverat.  Ifba  Numina  quis ,  quaefo ,  fanus  crede¬ 
re  potuit  per  fe  exfiftere,  quum  propria  deflituta  natura  aliarum  tantum  rerum  vir¬ 
tutes  vel  partes  eflent?  Ceterum,  qui  hanc  Deorum  turbam  excogitarunt,  hos 
nihil  feciiTe  aliud ,  verifimile  efl: ,  quam  ut  unius  illius  divinae  virtutis ,  potentiae, 
ac  providentiae,  quae  per  totum  terrarum  orbem  commeat,  bonaque  non  minus, 
quam  mala,  difpenfat  mortalium,  varios  diverfosque  effe&us  perfonarum  habitu 
condecorarent,  atque  Deorum  Dearumque  formis  vellitos  (/)  exhiberent. 

Reflat  una  Deorum  claflis  ;  quae,  tametfi  nomina  habeat  perfonis  naturisque 
per  fe  conflantibus  propria,  vel  hanc  tamen  propter  cauflam  perennis,  originis 
expers,  nullique  fupremo  Numini  fubjetla#cenferi  haud  potuit,  quod  fmgula  ejus 
membra  certis  muneribus,  officiis,  locis,  atque  provinciis  alligata  funt,  quarum  ip- 
fis  migrare  fines  haud  licuit,  ne  aliorum  rationes  perturbarent,  fed  ctfnjuntlim 
omnes  fuavem  quemdam  naturae  totius  concentum  &  confenfum  efficerent.  Unus 
ex  his  Diis  coelo  praefidet  folus:  alius  aerem  moderatur:  tertius  maris  gubernat 
motus:  quartus  terrae  atque  inferorum  imperium  fullinet.  Hic  Deus  vel  Dea  fa- 
pientiae  &  eruditionis  tutelam  gerit :  ille  eloquentiae  habet  adrniniflrationem : 
alius  ab  hoc  juftitiam  legesque  civiles  curat.  Hic  belli  Deus  efl:,  ille  deliciarum 
^55atque  voluptatum  cuflos :  hic  terrae  frugibus  pracpofitus  efl: ,  ille  vino:  ut  cetera 
eorum  omittam  munera.  Jam  ex  fe  ipfo  quaerat  velim  aliquis  confideratus  &  ratio¬ 
ne  praeditus ,  an  fieri  ullo  modo  potuerit,  ut  naturarum  intelligentium ,  aeterna¬ 
rum,  nullique  parentium  multitudo  fponte  fua  tam  concinnum  atque  admirabilem 
fibi  ordinem  praefcribere  potuerit:  an  tot  Deos,  ex  fe  iplis  natos,  aequabilique 
utentes  potentia  ,  fine  ullis  rixis,  contentionibus,  &  bellis  terrarum  orbis  impe¬ 
rium  tam  fcite  inter  fe  partitos  efle  ,  probabile  fit :  an  denique  proclive  creditu 
fit,  numerofam  iflain  Deorum  turbam  in  adminitlrandis  univerfitatis  hujus  rebus 
tantam  adhuc  fer  vare  potuifle  concordiam.  Mihi  quidem,  haec  omnia  attentius 


(1)  Exhiberent']  Ego  vero  haec  Numina  inde 
putem  ortum  habuifle ,  quod  Romani  veteres  puta¬ 
rent  ,  rebus  omnibus ,  &  minutillimis  etiam ,  certa 
praeiidere  Numina.  Quumque  alias  res  appetant 
homines,  alias  vero,  ut  inimicas  fibi,  averfentur, 
inde  evenit,  ut  &  bonis  &  malis  rebus  Numina  da¬ 
rent.  Ita,  qui  templum  pietati  dedicavit,  is  mihi 
videtur  Deum  fpeftaflfc  illum ,  cujus  munus  ert  pie¬ 


tatem  in  hominum  accendere  animis.  QLli  febrem , 
tum ,  &  pavorem  confecrarunt ,  illi  ca  placare  volue¬ 
runt  Numina,  quae  metum  propellere,  pavorem  ani¬ 
mis  fugare,  febres  corpore  ci icere  valerent.  Manav 
hujus  opinionis  nonnihil  ad  i pfos  civitatis  Chri 
nae  conditores,  quorum  multos  &  vitus  &  virt 
bus  omnibus  peculiares  daemones  &  genios  p^e 
fecifle,  qui  vel  hominum  mentes  vitiis  cert^u^ 


§•  13«  Polythei  mundum  hunc  ftatuerunt  Deum  cjje.  329 

expendenti,  fic  videtur,  nullos  ex  Deorum  cultoribus,  nifi  rationi  voluiflent  nun¬ 
tium  mittere  ,  tam  magnifice  de  Numinibus  fuis  fentire  potuiiTe ,  ut  ea  tot  natu¬ 
ras  ortus  nefcias,  reaple  diftin&as,  ac  per  fe  exflflentes  putarent.  Neque  ullos 
ego  ab  hac  regula  Deos  exceptos  volo,  non  hos  majorum  gentium  Deos,  non  vi g in¬ 
ii  feleftos ,  non  duodecim  Confentes ,  quos  nominabant.  Ne  ipfos  quidem  tres  illos 
Deos,  qui  nonnumquam  Jupitcr  coele /iis ,  maritimus ,  &  terreflns  vocantur,  tam  au- 
gufto  eire  loco  a  quoquam  pofitos,  arbitror,  tametfi,  (w)  Maximo  Tyrio  au&o- 
re,  Homerus  univerfi  terrarum  orbis  procurationem  inter  eos  diftribuerit.  Te/xQ* 
Otuypu)  liletfcu  m  ttvc^'  Uccalm  fievt ztKiku  ahet  voctuiv  cuety  ‘'Ai^s  d[  thotyt 
fipUvfe,  ZtvsJl  i t^w.  Homerus  trifariam  divijit  omnia :  Neptuno  tribuitur ,  canis  ut  vivat 
Jemper  in  undis  aequoris ;  Pluto  incolit  trijles  caliginis  umbras  ;  Jupiter  vero  coelum . 
Neque  aliam  de  tribus  illis  Romanorum  vel  Samothracum  Numinibus,  quibus  una 
in  Capitolio  rem  divinam  faciebant,  fove,  Minerva ,  &  Junone  fententiam  foveo. 

Equidem,  quoties  numerofum  illud  Deorum,  quibus  priscus  orbis  fupplicavir, 
agmen  animo  contemplor,  vix  me  contineo,  quin  inde  natum  illud  efle  fufpi- 
cer,  quod  cognitionem  rerum  naturalium  atque  divinarum  temere  conjunxerunt 
veteres.  Nam  aut  totum  mundum  animatum  elfe  ,  cenfuerunt,  atque  fupremuin 
Deum  :  ex  quo  confequitur,  omnes  mundi  partes  totidem  elfe  viventia  Dei  mem¬ 
bra.  Aut  vero  faltim  orbem  hunc  fpeculum  elfe  divinitatis  aut  fpecUbilem  invifi 
Dei  imaginem,  opinati  funt:  ex  quo  diverfas  ejus  partes  onmesque  naturae  effeclus 
tot  efle  declarationes  &  fimulacra  divinae  potentiae  ac  providentiae,  efficitur.  Ita 
quum  cen ferent,  haud  libi  fas  judicabant  efle,  univerfam,  quam  naturae  divinae 
deberent,  reverentiam  hac  una  generaliori  neque  fatis  explicato  profeflione  con¬ 
cludere  ,  efle  numen  aliquod  fupremum  ,  quod  fub  nullius  mortalium  adfpe&um 
cadat,  resque  omnes  &  produxerit  &  gubernet:  Contra  omnia,  in  quibus  divina 
virtus  hominibus  fefe  fpedlandam  &  admirandam  praebuerit,  leparatim  conlide- 
rari  debere,  divinique  honoris  partem  aliquam  fuo  jure  pofcere,  exiftimabant.  At- 
flue  huic  ut  tanto  commodius  obtemperarent  opinioni,  placebat  illis  t 

leu  de  rebus  naturalibus  partibusque  naturae  rerum,  tamquam  de  perfonis,  verba 
facere,  Deorumque  etiam  &  Dearum  illis  nomina  imponere.  Sed  hoc  ita  tamen 
faciebant ,  ut  confilium  hujus  inftituti  line  negotio  fapientiores  perfpicerent ,  at¬ 
que  omnes  illos  Deos  nil  efle  viderent,  quam  varias  unius  fupremi  Numinis  divi¬ 
naeque  virtutis  &  potentiae  notiones  &  denominationes;  quam  virtutem  per  totam 
rerum  naturam  intentam  efle  &  commeantem,  fuaque  ubivis  veftigia  relinquere 
atque  prodere ,  flacuebant.  Hanc  Balbus  («)  apud  Ciceronem  fententiam  his  ver¬ 
bis  tangit:  Videtisne,  ut  a  phyjicis  rebus  trafta  ratio  fit  ad  commentitios  £?  fiftos  Deos? 
Qunmque  Celfus  Chriftianis  aeque  ac  Judaeis  id  vitio  verteret,  quod  unum  tan¬ 
tum  Deum  colerent ,  Origenes  hanc  ipfam  adhibet  rationem  ad  petulantiam  ho¬ 
rni- 


buerent,  vel  etiam  contrariis  virtutibus  exornarent, 
cx  antiquis  monumentis  conflat.  Infpice  Herniae 
Tajlorem,  &  quae  ad  hunc  librum  Jo.  Bapt.  Cote • 
lerins  notavit.  Is  angelos  aequitatis ,  poenitentiae , 
tr(flitiae,  &  aliarum  virtutum  &  cupiditatum  com¬ 
memorat.  Recognitiones  Clementis  Lib.  IV.  C.  13. 
tp 541.  C.  30.  p.  546.  Lib.  V.  C.  32.  33.  p.  554. 
^ c«  &  quae  reverendi!!'.  Jo.  Potterus  ad  Clemen¬ 


tem  Alexandr.  collegit  Tom.  I.  p .  j74< 

(m)  Maximo  Tyrio]  Diff.  XVI.  p.  163.  De 
his  ceterum  omnibus  Diis  Gerh.  Jo.  VoJJiu  n  Libro 
de  origine  progrejju  idololatriae  confule. 

(n')  Apud  Ciceronem]  De  natura  Deorum 
Lib.  II.  C.  28.  p.  2995.  T-  IX.  Opp. 


T 


(O  £x* 


Cap.  IW 


Pohthei 

minis  coercendam  ,  negans ,  fieri  ullo  modo  poffe ,  ut  gentium  Dii  tot  efle  cre¬ 
dantur  Numina  diftin&a ,  fempi terna  ,  nec  ullius  imperio  parentia:  (*)  AnxiJr» 
•nl  uu,  7Twf  cwmSiwxJ)  irftyrirctj  n  TrKvfij<&  ?  x«$’ ©e« ^  tm  Aoore*  * 

J«x»vt»  iJzrvsxnv  iyi}  *<r,cu>  Mvriuoffvi^f  'ftntowtt  &rs  Aw  rx$  Mzo-etc  .  >i  Q?[a&§*  W{  Jlp$K  > 
$  rug  XugJJccc  dei  yvuvois  «z&^s^mTu»  iQcWWW ,  *  ^uvr.exj)  'rx 

*£»itjW  dvxrrAoitrux^t  (mpxm?m*&£  forSvm  ’&n  r  ir&ypxTav )  imvivxi  Ipje  igitur 

Celfus  viderit ,  quemadmodum  ejje  i  [tam  Deorum  multitudinem ,  flw/to  CT  Gra*«  8"  reli¬ 
qui  barbari  facra  faciunt ,  demon jir are  queat.  OJlendat ,  obfecro ,  nobis,  ijlam  Mnmo - 
fytien  ,  quae  ex  Jove  Mnfas  peperiffe  dicitur ,  aut  illam  Tbemidem,  ex  qua  Horae  dicuntur 
efle  genitae  ,  naturas  ejje  vere  exfijientes  &  fubjifilcntes ,  nzif  Gratias  illas ,  quae  femper 
nudae  perbibentur  ejje ,  7?  pojjit ,  per/tmaf  ejje  doceat  per  fe  conflantes.  Numquam  vero 
zj6 nobis  probaverit ,  (/?«  Graecorum  figmenta,  (quae  nihil  ejje  videntur,  quam  res  natura . 


(*)  Lib.  I.  contra  Cclfum  p.  18.  ed.  Cantabr. 

(o)  Exfijientes]  Verti  ego  totum  hunc  Ori^e- 
wfj  locum,  ut  fenfus  Graecae  orationis  polcit:  ver¬ 
ba  vero,  dc  quibus  hic  agitur,  ex  fententia  Cmo- 
wofthi  reddidi.  Verfio  illa  Latina  Origenis  Libro¬ 
rum  contra  Celfium  ,  quae  a  Gelenio  primum  elabo¬ 
rata  ,  poftea  a  Spencero  emendata  eft ,  infinitis  la¬ 
borat  vitiis,  inultis  in  locis  plane  oblcura  eft  & 
fenfus  expers,  non  raro  fententias  Ongem  attri¬ 
buit,  a  quibus  plane  remotus  fuit,  denique  nihil 
minus  eft,  quam  bona  verfio.  Merebatur  vero 
tam  infigne  opus,  quod  ab  homine  profectum  eft , 
cui  parem  vix  habuit  Chrift inna  civitas ,  melius 
haberi,  &  a  viro  exornari  &  Graecatum  Irtteramm 
&  veteris  Chriftianorum  difeiphnae  hiftor  aeque 
peritifluno.  Itaque,  quum  exmua  eum  uti  itat 
omnium  hunc  fore  laborem  conjunctum  mtellige- 
rem,  cepi  ante  aliquot  annos  confiltum  Origenis 
hunc  librum  nova  verfione-,  nec  paucis  observatio¬ 
nibus  illuftratum  edendi ,  in  quibus  oc  ea iex;  u^a- 
rem,quae  ad  rem  pertinent  criticam ,  &  opinionibus 
dogmatibusque  illius  aetatis,  Celfi qim  non  minus, 
quam  Origenis,  argumentis  lucem  afferrem.  Non 
minimam  quoque  laboris  partem  profligavi.  Ve¬ 
rum  poftea  ad  alia  me  ftudia  ipla  necefljtas  pertra¬ 
xit,  fic  ut  illius  conatus  fere  curam  abjicere  pror- 
fus  debuerim:  ad  quem  tamen,  fimulatque  liaie- 
rft,  redire  conftitui-.  Vel  cx  ifto  autem  fpecimine, 
quod  Cudnuortluis  hoc  in  loco  dedit,  manifeftum 
eft,  quanta  faepe  interpretes  illi,  quos  dixi,  Ori- 
genis ,  incuria  dicam  aut  infeitia,  opus  hoc  aggrefli 
fuerint.  Paullo  melius  locum  reddidit  Bouhierius 
in  Ver  forte  Gallica:  11  ne  fauroit  jamais  nous  prou- 
ver,  que  ces  Fantotfes  des  Grecs  ,'  auxquelles  on 
V tribue  des  corps ,  fioytnt  des  divinitez  reelles.  Ali¬ 
quid  faltim  haec  verba  fignificant ,  &  a  leftoribus 
intelliguntur.  Sed  bis  tamen  &  hic  peccavit  vir 
alioquin  elegantUfimus  &  doftiflimus.  Primum  ver¬ 
ba,  ddi  t  rfttyyitxTuf ,  pronus  omifit,  nefeius  for- 
Xfc S)  quidnam  ea  fxbi  vellent.  Deinde  Graecum 


Verbum  mumreroiu^ ,  male  vult  fignificarc  corpus- 
alicui  attribuere.  Hujus  enim  vocabuli  vim  hoc  in' 
loco  e  (Te  in  perfonas  convertere ,  &  ipfa  res  docet,. 
&,  fi  vixero,  ad  hunc  locum  Origenis  aliquando 
docebo.  Propius  igitur  ad  fententiam  Origenis  Cud- 
avorthi  accedit  interpretatio.  Verum  nec  is  ex  to¬ 
to  placet.  Primo  nomen  srpSy p>*  hic  vult  fignifi- 
care  res  phyficas  feu  membra  &  affe&iones  natu¬ 
rae  :  quod  quemadmodum  probari  queat ,  me  qui¬ 
dem  praeterit.  Deinde  Origenes  tametfi  allegoriis 
vehementer  favebat,  haud  tamen  phyficis  iliis  alle¬ 
goriis,  in  quas  Stoici  &  alii  Deorum  convertebant 
htftoriam ,  magnum  ftatuebat  pretium ;  quippe  quas 
aperte  contemnit,  Lib.  IV.  contra  Cclfum  p.  196.fi 
Mihi  plana,  facilis,  &  Graecis  verbis  convenientis- 
fima  videtur  haec  verfio  verborum  Origenis:  Ouac 
videntur  ex  rebus  in  perfionas  mutata  effie.  Id  fibl 
vult  nimirum :  Graecos  ex  rebus  ipfis  Deos  feu  per¬ 
fonas  feciife ,  aut  res  perlonarum  habitu  exornafle. 
Adde,  de  Mnemofiyne ,  dc  Themide  &  Gratiis  hacc 
tantum  verba  efle  accipienda. 

(p)  Numinis’]  Non  diffiteor,  totam  iftam  ra¬ 
tionem  fabulas  &  hiftorias  Deorum  ex  phyfica  in¬ 
terpretandi  ,  quam  doctiffiflius  vir  hic  fequitur , 
numquam  mihi  placuifle.  Scio,  multos  efle  etiam 
ex  illis ,  qui  reconditis  &  interioribus  imbuti  funt 
litteris,  quibus  nihil  videtur  efle  certius  &  verius. 
Nec  ignoro ,  non  ita  pridem  eruditiffimum  ceteroquij* 
virum,  Andr.  Clirifit.  Efichenbachium ,  peculiari  Li¬ 
bro,  quem  Epigenes  feu  de  peef  Orpliica  infcripfit, 
Norib.  1702.  4.  ad  eam  curam  incubuiffc,  ut  om¬ 
nibus  illis  fidem  faceret,  quae  recentiores  Platonici, 
de  veterum  fabularum  arcanis  fenfibus,  invita  ple¬ 
rumque  Minerva ,  excogitarunt.  Ne  quid  nunc  de 
iis  dicam,  quae  Gisbertus  Cuperus  in  Harpocrate , 
&  multi  alii  paflim  monuerunt.  Sed  certus  quoque 
fum,  fi  fundamenta  harum  explicationum  attentius 
perpendere  voluiflent  viri  -dofhfluni ,  eos  fine 
gotio  fuHfe  perfpe&uros,  miid  efle  in  hac  tota  vo- 


§•  J3’  mundum  hmc  Jiat  nerunt  Deum  cjje.  551 

ksf  perfonarum  habitu  indutae ,)  tot  Deos  ejjb  (per  fe  (0)  exfiftentes.)  Poftrema 
haecce  verba  fic  nuperus  Origenis  editor  reddidit:  Sed  numquam  peterit  (  Celfus ) 
Graecorum  figmenta  ,  quae  validiora  fieri  videntur  ,  ex  rebus  ipfis  Deos  efije  arguere  Sed 
haec  mihi  prorfus  efle  obfcura ,  fateor.  Credo  ego ,  verbum  quod 

interpres  reddidit  validiora  fieri ,  idem  apud  Origensm  fignificare,  quod  wtw 
irotZtfy.  Neque  dubito  propterea ,  quin  id  ipfum  fenferit  Origencs  ,  quod  eum 
paullo  ante  fentire  diximus :  Commenta  Graecorum ,  ceterorumque  populorum  bar¬ 
barorum,  quae  idem  funt,  quod  commentitii  &  ficti  Dii,  a  Balbo  commemorati, 
nihil  reapfe  efle ,  quam  res  naturales  ,  habitu  perfonae  veftitas  &  condecoratas , 
neque  igitur  tot  Numina  feparatim  exfiftentia  per  fe  ,  fed  varias  tantum  notiones 
&  appellationes  unius,  quod  toti  praefidet  terrarum  orbi  ,  (p)  Numinis. 

Huic  arti  Deos  commentitios  ingenio  formandi,  qui  ex  antiquis  operam  da- 257 

bant 


teres  fabulas  exponendi  ratione ,  quod  illis  magno¬ 
pere  queat  probari ,  qui  redum  obliquo  valent  fc- 
cernere.  Tota  enim  rc6  ad  audoritatem  philofo- 
phorum  quorumdam  redit,  qui  nimis  funt  recen¬ 
tes,  quam  ut  recipi  queant  omnia,  quae  de  anti- 
qu  i  (Timorum  fapientum  praeceptis  ex  fuo  narrarunt 
nobis  ingenio.  Antiquiffimi  populorum ,  tam  Grae¬ 
corum,  quam  barbarorum  Dii  homines  fuerunt,  re¬ 
rum  geftarum  gloria  &  magnitudine  inter  fuos  in¬ 
clyti,  legibusque,  inftitutis,  inventis,  aliisque  re¬ 
bus  ,  de  gentibus  praeclare  meriti,  quos  grati  &  me¬ 
mores  acceptorum  beneficiorum  animi  poli:  fata  ad 
Deorum  evexere  fafiigium.  Quanam  de  cauda  id 
facium  fit,  fupra  jam  tetigi.  Daemones  nimirum  aut 
cx  eorum  ordine  genios,  quibus  tutelam  &  admini- 
«rationem  hujus  orbis  commi  fi  fler  Deus ,  mortali  cor- 
pore  Jovis,  Apollinis ,  Ifidis  ad  certum  tempus 
conclufos  fuifle  opinabantur ,  ut  populorum  res 
tanto  curare  poirent  melius.  At  nec  omnis  pror¬ 
fus  exaruerat  inter  plerasque  gentes  Dei  naturalis 
cognitio;  nec  deerant  fenfim,  qui,  quum  ratione 
„  ferentur,  intelligerent,  in  Diis  nullo  modo  anti¬ 
quos  illos  heroes  haberi  pofTe ,  fi  vera  eflent  omnia , 
quae  de  ortu  eorum  fadisque  referrentur.  Itaque 
homines  femipoctae  &  femiphilofophi  primum  ex- 
«itere,  qui  hiftoriam  Numinum  illorum  cum  phy- 
ficis,  quae  in  unaquaque  gente  vigebant ,  prae- 
ceptis^  conjunxerunt ,  Deosque  illos  non  modo  ex 
cnao  &  node  in  ipfo  rerum  omnium  exordio  geni¬ 
tos  elle ,  cecinere,  verum  etiam  familiam  veluti 
quamdam  Deorum  certa  ratione  diftributam,  ex¬ 
cogitarunt.  Hmc  illae  Theogoniae ,  quarum  nobis 
adhuc  exempla  reftant:  quas  qui  lludiofe  legerit, 
.s  cito,  fi  rel.dus  libi  fit,  intelligct,  mirificam  cfie 
illis  &  interdum  prorlus  ineptam  veteris  hifto- 
jiac  &  fcientiae  naturalis,  qualis  olim  fuit,  confu- 
honem ,  figuris  poeticis  exornatam  &  amplificatam. 
Procedente  vero  tempore ,  pluribus  exortis  fapien- 
tiae  profefloribus  &  rerum  naturalium  ferutatoi  ibus , 
haec  via  paullatim  deferta  cll.  Etenim  nimis  erant 
abfurda  &  1 1 olida,  quae  de  Diis  carminibus  fuis 


Homerus ,  Ilejiodus ,  &  reliqui  poetae  intexuerant, 
quam  ut  ferri  pollent  a  viris  rectae  rationis  ftudio- 
fis  &  fupra  vulgus  lapientibus.  Itaque,  fi  horum 
ada  res  fuiflet  arbitrio,  omnia  haec  de  Diis  carmi¬ 
na  &  narratiunculae  penitus  ejedae  e  civitatibus, 
religioque  longe  a  vulgari  diverfa  introducta  fuiflet. 
Exemplo  hic  efle  pollent  inftar  omnium  SocraLes 
&  Plato :  quorum  hic  &  in  Eutliyphrone  p.  48.  & 
aliis  iq  locis  illum  graviffime  poetis  fuccenfentcm 
inducit,  &  ipfe  e  republica,  quam  animo  finxerat, 
omnem  vatum  familiam  una  cum  carminibus  fuis 
fevere  proferibit,  de  republica  Lib.  II.  p.  430.  f. 
Bina  vero  obftabant,  quo  minus,  quod  hi  cupie¬ 
bant  philofophi,  commode  &  fine  periculo  fieri  pos- 
fct.  Primum  incredibilis  erat  Hefiodi,  Homeri, 
ceterorumque  poetarum  audoritas ,  quorum  libri 
pueris  in  fcholis  explicabantur ,  &  omnis  fiipientiae 
pleniflimi  a  Grammaticis  &  Rhetoribus,  qui  viduin 
libi  ex  carminum  interpretatione  quaerebant ,  fere¬ 
bantur.  Dciade  publicae  religiones ,  caerimoniae, 
&  dies  fefti  illis  Deorum  hiftoriis  nitebantur;  quas 
convellere  velle,  hominis  fuiflet  fibimet  ipfi  necem 
&  interitum  exoptantis..  Periculofifiimuin  certe 
erat ,  cum  fophiftis  &  facerdotibus  certamen  fufei- 
pere:  nec  tam  magno  erant  multi  animo,  quo  So¬ 
crates,  qui  utrisque  bellum  indicebat,  invidiam  ni¬ 
hil  &  mortem  curans.  Itaque  prudentiores  hanc 
inibant,  quae  tutior  erat,  rationem,  ut  res  gcftas 
Deorum  ad  res  naturales  &phyficas  traherent,  Ion- 
geque  alia,  quam  verba  prae  fe  ferrent,  antiquos 
poetas  inculcare  voluifle,  contenderent.  Ita  d  li¬ 
bi  &  rationi  &  philofophiae.  fuae  quodammodo  coq- 
fulcbant.  Veriflima  haec  efle,  vel  ea  (litis  indicant, 
quae  Eujebius  de  praeparat,  euangel.  Lib.  I.  Cap.  9. 
p.  30./  &  Plato  de  republica  Lib.  II.  p.  429.  tra¬ 
didere.  Via  hac  femel  patefada ,  innumerabiles 
eam  ingrcfll  lunt,  quorum  quisque  fuo  modo  Deo¬ 
rum  hiftoriam  interpretatus  eft.  Nomina  praeci¬ 
puorum  ,  quorum  hodie  amilfa  funt  opera ,  collecta 
lunt  ex  Graecis  monumentis  a  Thoma  Gale  in  AV 
tis  ad  Phuruutum  de  natura  Deorum  p. .  236^  fiui 
Xt  2  Phur- 


332 


Dii  EtbHicorum  Cap.  IV. 


bant  Theologis,  illi  duplicem  fequebantur  viam.  Interdum  enim  de  ipfis  rebus 
naturalibus,  cmifiis  omnibus  fabulis  &  narratiunculis,  nulla  quoque  nominum  im¬ 
mutatione  fa&a  ,  tamquam  de  perfonis,  loquebantur,  Deorumque  fic  ac  Dearum 
aggregabant  numero  :  cujus  quidem  moris  fatis  mulca  paullo  ante  exempla  propo- 
fuimus.  Saepenumero  vero,  nonnullis  harum  rerum  fi  propria  darent  vocabula, 
perfonas  defignantia,  fapientius  fefe  fatturos  putabant.  Ita  prudentiam  Minervam 
dixerunt,  oceanum  Neptunum  ,  fruges  Cererem ,  vinum  Bacchum.  Horum  autem 
vocabulorum,  id  quod  animadverti  velim,  non  una  femper  potefhs  eft.  Proprie 
quidem  divinas  illas  virtutes  five  naturas  indicant ,  quas  oculis  quidem  cerni  non 
polfe ,  at  variis  tamen  rebus  naturalibus  praepofitas  efle,  veteres  ducebant.  Hae 
naturae  Dii  funt  illi  re  vera  atque  Deae,  ( q )  qui  Sumpte  iaav ,  bonorum  dijiributores 
&  largitores ,  malorum  vero  depulfores,  audiunt.  Sed  nonnumquam  improprie  de 
ipfis  rebus  naturalibus  hae  voces  etiam  adhiberi  folent:  ex  quo  evenit,  ut  haec 
divinae  bonitatis,  virtutis,  ac  potentiae  fpecimina  &  documenta ,  quoniam  perfo- 
narum  adepta  funt  ornatum,  interdum  quoque,  fed  parum  jufte  ac  legicime. 
Dii  Deaeque  falutentur.  Nemo  aptius  &  clarius  hoc  veterum  Deorum  numerum 
amplilicandi  artificium  enarravit^  quam  Mofcbopulus;  cujus  idcirco  verba  recita¬ 
bimus :  'Ic/cv ,  cn  mx\&  oI^ETbtjW  ■  *  i uv'au/y  IcJpuv,  ar«  w>d.  'vmvunou:  fhw  ¥  hwx- 

y.iv  clutuv  ivi^y&v  ctcpi&v ,  6  <  j  ovcuxlt  t*  7?  ¥  huvxuir  e%or  r  tTnjwmS c  fiiiv  <f.hiuo6- 

tcv' 

(*)  In  Hefiod.  p.  r. 


Phunmtus  ipfe  in  hoc  ordine  eft-  Neque  id  mirum 
cuiquam  videbitur,  qui  hominum  rationes  &  inge¬ 
nia  non  ignorat.  Etenim,  ut  taceam,  ita  plcros- 
que  mortalium  efle  affeftos,  ut  nihil  eis  faci.ius 
perfuaderi  poflit,  quam  hoc,  omnem  lapientiam 
cum  antiquis  fepultam  efTe,  pofterosnil,  nili  um¬ 
bram  ejus,  complecti,  philofophis  &  novarum  dis¬ 
ciplinarum  conditoribus  in  primis  opportuna  erat  & 
utilis  haec  ratio  ad  dignitatem  &  gloriam  decretis  oc 
inventis  fuis  conciliandam.  Nemo  fcilicet  nefeit, 
in  varios  fenfus,  fi  allegoriis  &  myfticis  interpreta¬ 
tionibus  locus  concedatur,  quamlibet  flefti  polle 
hiltoriam.  Finge ,  fi  placet ,  JuUi  Casfaris  aut 
Alexandri  M.  hiltoriam  fabulam  efle  a  philofopho 
quodam  ingeniofe  confictam,  ut  occulta  &  recondita 
ratione  veritatem  doceret:  quid,  obfecro,  hoc  con- 
Itituto,  liet?  Impetu  quafi  fado,  omnes  ad  interpre¬ 
tationem  hujus  fabulae  philofophi  convolabunt , 
nec  quisquam,  nifi  prorlus  careat  ingenio,  fua 
fr ultra  decreta  in  illa  quaeret.  Perfarum  copias 
hic  atomorum  fimulacra  &  imagines  dicet  efie,  fi 
cum  Gajfendo  &  aliis  fentiat;  ille  formarum  &  qua- 
litatum.  Galliam,  quam  fubegit  Caejar,  ille  cum 
prima  materia,  hic  cum  aethere,  alius  fortailis  cum 
Empedoclis  amicitia  &  difeordia  componet.  Quam- 
obrem ,  quum  hoc  femel  Graecis  &  aliis  populis 
vifum  cfiet,  magnarum  veritatum  femina  in  Deo¬ 
rum  latere  hiftoriis,  quorum  vim,  femods  involu¬ 
cris  ,  fapiens  oftendere  valeat ,  quicumque  novis 
opinionibus  ftudebant ,  hi  nihil  prius  habebant, 
quam  ut  eas  in  vetuftis  carminibus  diu  autc  fig* 


nificatas  efle  dcmonftrarent.  Quod  fi  perfuafis- 
fent  aliis,  tutos  fefe  fatis  fore  profpicicbant  ani¬ 
mo  a  populari  odio  &  multitudinis  inle&ationi- 
bus  ,  quae  infinitum  hiftoriis  illis  pretium  pone¬ 
bat.  Quae  qui  fecum  cogitat,  is  e  re  &  commo¬ 
do  philofophorum  fuifTe  fentiet ,  ut  haec  opinio 
maneret ,  quae  lecurum  ipfis  contra  quosvis  inful- 
tus  latibulum  praebebat.  Itaque  omnes  philofophi 
Homerii  m  in  fuas  trahere  partes  conati  funt:  quod, 
qui  hodie  exftat,  Heraclidis  de  Allegoriis  Homeri 
Liber  non  fine  admiratione  quadam  docebit.^  Vid- 
Thom.  Gale  Scriptores  mythologici  p.  407 . /.  Ipfe 
Epicurus  hanc  viam  fequebatur,  quod  ex  Lucretia 
difees,  qui  Lib.  II.  vf.  598.  /.  p.  369-  quae  de 
matre  Deum  Graeci  poetae  cecinerant,  phyfice  in¬ 
terpretatur,  quo  a  religione  publica  fuas  non  ab¬ 
horrere  doceret  opiniones.  Nulli  vero  inter  Grae¬ 
corum  philofophos  ftudiofiores  in  hoc  genere  fue¬ 
runt  Stoicis,  quorum  diligentiam  in  Deorum  hifto- 
riis  ex  fententia  fua  exponendis  fuaviter ,  praeter 
alios,  irridet  Cicero  Libro  III.  de  natura  Deorum 


c.  23.  24.  /.  p.  3088.  /.  Poft  natum  fervato- 
rera,  quum  in  difputationem  adductus  efTet  uni- 
verfus  Deorum  cultus  ,  hac  explicatione  fabula¬ 
rum  &  enodatione  nominum  Deorum  nihil  inve¬ 
niebant  Deorum  amici  utilius  &  falutarius  adei- 
fugiendam  vim  argumentorum  ,  quibus  Chriftiani 
facra  Deorum  oppugnabant ,  resque  fuas  juvan¬ 
das  ,  quae  fenfim  collabebantur  Quumque  ilU 
philofophi,  quos  recentieres  vu.go  Platonicos  nomi- 

W,  in  eo  toti  efiene  in  prunis,  ut  pubUce  intes 


333 


§•  J3*  res  funt  naturales . 

Scv‘  ^  <W'W  Ti  Zfeww  nnmft  i&j  $  iatmnvS  **<?  nr*  hr-a- 

m"{  ^  Ayf*firpM^r  <n?»  «'f  x«^r»V  ,  ^  Zccpxrf  lw  rtryg  fcv  yjt) 

fow*ra«w-  «m/to?*  ^  ’>Qvlw  r  (ppovtirw  KW  r  6$o/w  J  epfovr^ue  <kJy  ^  £  Adivetv  r 

«‘Voi/  t  tJtov  5mv,  &  p'  5  <Moi«f  T  «Tcv  inAttV»  'stftyyi  ,  jyy  AifaVwvr 

Tkw  J75.«  ,  aTW  ^f}  AihveaT  tyu  HUetQvUq  Tif  tozm  >>  <raf  i^ooua-xc  T*?  T{K±g  $yecg  *  HJH 
Afyoo) t  c-u^ic-'^  ^  imgxTyiTxv  toJts?  &0V  *  yj  ^  N‘acr^  &6>«v  tkV  ti  teytxxg 

3  0,0V  r»} TV?X.!w,  tepiVSfttcty  ,  KufAtoletV  ,  T^^O)  f<tV,  l£  TO?  £  mtpc^g  ttvtuv 

j?«?.  Sciendum  eji  ,  Graecos  (paganos)  exijlitiiajje  ,  quidquid  vim  aliquam ,  virtutem , 

C?  efficientiam  haberet ,  fV/ai  ■y/w  ///aw  fine  Deorum  auxilio  &  providentia  minime  exercere 
poffie,  Ilinc  &  rem  ipfam ,  /w  virtutem  illam  ineffie  vident ,  Numenque  illi  rei  prae¬ 
fectum  £?  praepofitum  uno  codemque  nomine  appellare  [olent.  Ita  Hephaejlum  feu  Vulcanum 
nominant  tam  ignem  illum ,  quo  utimur ,  ^naw*  Deum,  qui  artibus  illis  prae  fi  det  mechani¬ 
cis,  quae  ignis  beneficio  £?  ope  carere  nequeunt.  Nomen  Demet  r  a  feu  Ceres  &  frugibus  159 
tribuitur  terrae  frumentoque,  £?  f//i  Z);W,  quae  fruges  ijl as  largitur.  Athena  feu  Mi-  ' 
nava  cum  ipfam  fapientiam }  tum  Deam ,  fapientiae  praefidem ,  fignificat.  Dionyfus  feu 
Pacchus  &?  v;m  eft,  &  Dei  illius ,  cw/ar  benignitati  debetur  vinum:  quare  Plato 

nomen  bos  ita  interpretatur ,  ac  fi  idem  effiet ,  quod  vini  largitor.  Simili  ratione  £?  partus 
mulierum  &  Deas ,  at/  quas  partuum  cura  pertinet  ,  Ilithyiam  feu  Lucinam  nuncupant. 
Coitus  &  Dea  coitui  &  amori  praepofita  uno  vocabulo  Npb rodite  feu  Venus  dicitur.  1  Nec 

alia 

populos  receptis  fupcrftitionibus  opem  ferrent,  quas  *.  80.  &  Eufebium  Praeparat,  euangel.  Lib  II 
verbi  divini  vis  in  orbe  terrarum  ubique  diffeminata  G*.  4.  />.  67.  f  maxime  vero,  qui  reliquos ‘fere 

finret  rrw^fn’  S?*0  'JJ1.  lJ?1S  faSaciores  &  argu-  omnes  perfpicuitate  &  argumentorum  pondere  vin- 
tiorcs  erant  in  rebus  geftis  Deorum  aut  ex  morum  cit,  Clementinorum  auftorem  T/mf/.  VI.  Gip.  17. 
doctrina  aut  ex  naturali  philofophia  interpretandis,  f.  p.  67?.  f.  coli  cum  Recognit.  Clementis  Lib.  X. 

1  citantur  id  Porphyrii,  Procli ,  P/oti»i,  Juliani,  Cap.  30.  p.  595.’/.  7'.  I.  Ptfr.  Apofi.  Ex  Latinis 
uorumque  ejus  generis,  quae  ad  nos  pervenerunt,  confulere  juvabit  Arnobhm  Libro  III.  0^.  jgentej 
monumenta,  plena  explicationibus  ejusmodi,  futi-  p.  147.  &  LfL  V.  p.  225./.  Prudentium  Hymno  X. 

1  us  plerumque  &  inficetis,  certe  coaftis  &  omni  ^  coronis  p.  119  LaBantium  divinar.  infiitut. 
ime  vacuis.  Quas  quum  hodie  multos,  eosque  eru-  LfZ>.  H.  r.  IO,  p .  229.  Plaec  licet  itafint,  haud 
mtos  viros,  magni  video  facere,  miror,  non  recor-  tamen  negem ,  figuras  poetarum ,  resque  alias  effe¬ 
rari  eos,  a  Chriftiam  nominis  inimicis  eas  effe  pro-  dffe,  ut  Dii  alii  paullatim  antiquis  illis  adderen- 
rectas,  qui  dcfperatae  Deorum  cauffae  nullo  al:o 

lnnrlri  nn.m  _ •, _ 


cifle,  ut  Dii  alii  paullatim  antiquis  illis  adderen- 
jeccas,  qui  dcfperatae  Deorum  cauffae  nullo  alio  tur,  quos  nemo  pro  hominibus  habeat,  nifi  velit 
modo,  quam  ineptis  illis  fubtilitatibus ,  quarum  defipere.  Exempla  in  fequentibus  apparebunt 
nullam  reddere  rationem  valebant,  fubvenire  pote-  Conferri  ceterum  poffunt  ea,  quae  de  hac  re  ante 
mnt.  Quamquam  hoc  jam  fatis  futilitatem  &  levi-  mc  vir  longe  doftiffimus ,  J».  Clericus  ,  monuit 
tatem  omnium  illarum  allegoriarum  indicat,  quod  B  hlioth.  ciioifie  Tom.  VII.  p.  92.  item  ea  nuae 
muli  magis  inter  fe  diffentiunt,  quam  elegantes  hi,  Biblioth.  univ.  &  hiftor.  Tom.  I.  p.  245  jn  hiilo- 
h,K  nihn  nf  ?  v«™  fabularum  interpretes ,  qui-  riam  Jafonis  &  Herculis,  Tom.  III.  in  hifforiam 
i  "  P?Cft  lncon^antius.  Viderint  ergo  Adonidis,  Tom.  VI.  p.  55.  in  myfteria  Cereris, 
^  r,.nroc  »rSUl  iUS  veteres  Deos  rerum  naturas,  ncc  non  in  Notis  ad  Hefiodum  de  picrisque  Grae- 
«!■  iSSSLrf  P!acet  Dcorum,  quemnam  horum  Cprum  Diis  ingeniofe  animadvertit.  Mitto  Sam 
conjeamum  fcqm  velint,  prmsquam ,  ut  ftcran  Bochnrtum,  Abbatem  Bm;trhm,  aliosque  exim  i 
r  jfJ.11' .  Longe  melius  antiquiffimi  nominis  viros,  quibus  paria  in  mentem  venere 

re  Chnft^nac  defenfores  hane  holtium  veritatis  , 

^.d,t,itcm&veriui,amperfpiciebant,utpotequim  (,)  Quit»  4«]  l/tfaius  in  Tkcogma  vf  iri 
ommbus  fere  hbris,  quos  pro  veritate  facrorum  p.  li.  o  ‘ 

Vhriftianonim  olim  confcripierunt,  illo?  allegoria¬ 
rum  architeftos  turpitudinis  &  infeitiae  convicc-  ot  r  d*  r  iyioflo  IL**  • 

funt:  nec  alia  dc  cauffa  hanc  totam  harufpicinam  '  ’  'f 

inventam  effe  docuerunt,  quam  ut  deformitas  an-  Mufae  ,  ait,  celebrate  Deos ,  qui  ex  Coelo  fif 

LeeerHmJUperftitl0,num  ahqU?  rat,?C.ve'aretur.  Tellure  nati  funt,  bonorum  datores. 

£e  zx.  Graecis  Athenagormi  Ul  Apologus  Cap.  18. 


(?)  Hefiodus  in  Theogonia  vf.  uu 

p.  21. 

Ol  r  d*  ?  hiwl*  StJ,  }u7  Kf-i  lum  • 

Mufae  ,  ait ,  celebrate  Deos ,  qui  ex  Coelo 
Tellure  nati  funt,  bonorum  datores . 

Tt  3  (0  'Ajpud 


Cap.  IV. 


034  Ethnicorum  Dii  res  funt  naturales. 

alia  nominis  Mufarum  cjt  ratio ,  quod  non  modo  artes  rationales ,  Rhetoricam ,  Aftrono* 
miam  ,  Poefin  ,  verum  etiam  Deas ,  quae  has  artes  tuentur  £f  promovent ,  defignat. 
Hanc  pofteriorem  fi  adfcifcamus  notionem,  atque  varias  naturae  rerum  feu  mundi 
corporei  partes  Deos  Deasque ,  figurate  licet  &  parum  apte ,  vocatas  efle  pute¬ 
mus,  nemo  erit,  opinor,  tama  ratione  reli6tus,  quin  flatim  intelligat,  antiquio¬ 
res  populos,  qui  mundum  ipfum  generatura  atque  ortum  efle,  nil  dubitarunt, 
commentitiis  hifce  Diis  haud  poftiifle  aeternitatem  adferibere.  Sin  autem  verius 
&  magis  proprie  haec  nomina  efle  ufurpata  judicemus,  naturasque  illis  defignari 
autumemus  rationis  compotes,  quae,  tametfi  oculorum  fugiant  fenfum ,  rebus  ta¬ 
men  praelint  naturalibus,  easque  diftribuant  &  moderentur  ,  turba  certe  quaedam 
Deorum  feparatim  exfiflentium  ex  hac  nafei  nobis  opinione  videtur.  Sed  aut  ego 
fallor,  aut  hi  Dii  nihil  fuerunt,  praeter  id,  quod  Ballo  (r)  apud  Ciceronem  Deus 
vocatur  pertinens  per  naturam  cujusque  rei.  Quod  fi  re6le  fufpicor  ,  Numina  iila 
gentium  ceu  totidem  confiderari  debent  nomina,  aut  notiones  atque  formae 
unius  fupremi  Numinis  ,  cujus  immenfa  virtus,  potentia,  &  providentia  per  to¬ 
tum  permeat  terrarum  orbem  ,  variisque  fefe  modis  in  eo  contemplandam  prae¬ 
poter  eos ,  quos  modo  enumeravimns ,  nullos  habuerunt  antiquiores  populi 
Deos ,  quos  refigiofis  fibi  colendos  efle  honoribus  ducerent.  Non  equidem  infeius 
fum,  flatuas ,  imagines,  &  fimulacra  Deos  etiam  interdum  nominari:  fed,  prae¬ 
terquam  quod  id  nullo  jure  fit  parumque  legitime  ,  nemo  unus  tam  amentes  fuifle 
putabit  veteres,  ut  hoc  Deorum  genus,  quod  artificis  manu  e  faxo  fculptum,  aut 
ex  arbore  dolatum  efle,  non  ignorabant,  fempiternum  initiique  expers  cenfuerint. 
Quae  quum  ita  fint,  totum  illum  veterum  Deorum  exercitum,  qui  tantum  nobis 
hodie  terroris  &  exercitationis  parit ,  aut  ex  variis  compofitum  &  confcriptum 
eflfe  concludimus  unius  fupremi  Numinis  appellationibus  &  notionibus,  cujus  quip¬ 
pe  varia  dona  virtutes,  atque  in  hoc  orbe  veluti  molitiones  perfonarum  defignare 
folebant  veteres  nominibus;  aut  vero  ex  naturis  conflare  intdligentibus,  at  infe¬ 
rioris  ordinis,  ab  uno  celfiflimo  &  maximo  Numine  conditis.  Quare,  quotquot 
ceteris  fapientia  praeflabant  inter  populos  antiquiores,  hi  unum  tantum  profiteban¬ 
tur  Deum  ex  nulla  caufla  ortum ,  atque  necelTario  exfiflentem  ,  non  vero  plures. 
Ex  quo  perfpicuum  cft,  non  illud  Deorum  cultoribus  crimini  dandum  efle,  quod 
multis  fupplicaverint  naturis  ex  infinito  tempore  exfiflentibus ,  nullique  caullae  fu- 
periori  fubiedlis,  verum  hoc,  quod,  fecus  atque  res  &  ratio  lpfa  flagitat ,  cultum 
fummi  rerum  conditoris  cum  conditarum  &  genitarum  rerum  cultu  temere  quo¬ 
dammodo  confuderint.  Cui  fententiae  noftrae  fi  quis  multitudinem  &  populum 


(r)  Apud  Ciceronem  \ De  natura  Deor.Lib.  II.  C.  28. 
p.  299<5-  T.  IX.  Opp.  Sed  tamen ,  inquit,  his 
fabulis  fpretisac  repudiatis ,  Deus  pertinens  per  na¬ 
turam  cujusque  rei ,  per  terras  Ceres ,  per  maria  Nep¬ 
tunus,  alii  per  alia,  poterunt  intelligi. 

(s)  Macrobius ]  Sufpicor  f  hunc  Macrobii  lo* 
cum  ob  oculos  ipfi  veTktum  ciTe,  qui  exltat  in 
Somnium  Scipionis  Lib.  I.  Cap.  XVII.  p.  87.  Deum 
vero,  quod  non  modo  imnortale  animal  ac  divinum 
fit,  plenum  inclytae  ex  illa purijjima  mente  rationis , 


fed  quod  &  virtutes  omnes,  quae  illam  primae 
omnipotentiam  summitatis  fequuntur ,  aut  ipje 
faciat ,  aut  ipfe  contineat ,  ipfum  denique  Jovem  vCr 
teres  vocaverunt. 

(t)  Simpliciter]  Hier,  mlfius ,  ut  pleraque 
rapientis  huius  &  eruditi  auftoris,  parum  apte  hunc 
locum  reddidit.  Itaque  fimp^us  &  apertius  p  H 
lofophi  mentem  expofui.  Quod  vero  doaUEoW* 
Cuiwertlner  cenfet,  his  eos  verbts  confutan.  qu'. 
quod  Manichaei  vulgo  fccrffe  putantur,  duo 


§•  13- 


Pohtbei  refelluntur. 


33? 


opponat,  is  vero  plebis,  quando  religionis  res  agitur,  exquirendumque  efl,  quae 
fumma  ejus  fuerit,  nullam  polfe  rationem  haberi,  audiet. 

Ita  vero,  ut  diximus,  reni  fefe  habere ,  Deique  profeflbres  in  antiquis  gentibus 
unum  tantum  unum  Deum  a  nemine  faStum  &  genitum,  coluifle,  vel  ex 

eo  fme  controverfia  colligitur,  quod  infinitam  potentiam  in  fupremi  Numinis  efle 
perfectionibus,  crediderunt:  id  quod  fupra  demonflratum  a  nobis  eft.  Ad  illos 
enim  quod  attinet,  qui  multos  quondam  Deos  putarunt  efle,  at  nuilum  eorum 
fempi ternum  &  ex  nulla  caufla  genitum ,  verum  omnes  natos  atque  faCtos ,  hos 
ego  fupremae  in  Deum  impietatis  redte  infimulari  arbitror.  Multos  qui  fibi  fin¬ 
gunt  Deos,  neque  ortos,  neque  ex  alio  genitos  &fadios,  hi  nullum  ex  illis  omni¬ 
potentem  ftatuere  poflunt :  id  vero  efl  infinitam  poteftatem  prorfus  ex  rerum  natu¬ 
ra  tollere  ac  delere.  Quare  (.?)  Macrobius ,  qui  omnipotentiam  fumrni  Dei  dixit, 260 
redte  atque  fapienter  loquutus  eft ,  eo  quod  in  nullius  rei  naturam  haec  cadat  per- 
fedlio,  quam  in  unius  fupremi  Numinis,  quod  originem  fuam  nulli  refert  accep¬ 
tam  ,  fed  ex  omni  aeternitate  fuit  neceflario.  (*)  Simplicius  quoque  ,  tametfi 
pjures  elTe  D.-os  putaret ,  hoc  argumento  tamen  Manichaeorum  compreflit  infa- 
niam  ,  duosque  fedlae  hujus  Deos  ,  nulli  fubjedlos  alii,  idcirco  ferri  non  pofle, 
disputavit,  quod  fic  infinita poteflas  deleretur,  &  ex  orbe  proferiberetur.  (*)  ‘Avotfi 

$uo  oAuv  ,  (r 0  rt  et^x6'v  ii  ro  Kstyjv ,  )  ^  va  oyxfilv  mtp’  culrsiq  Aepo- 

P%JCV  ©eov  JUJJH-TI  7TKV Imv  OUT.CV  hiyCiV  ,  /U J}Sg  Uq  fft  ^KOtlCOq  «VoUketl»  ,  Ut J$g  SlWOtfXlV 

r  ctKpoTK-rlw  ^  oaIuj  clvctttQivcy  ,  cclAei  to  rtutav  T?  oavj;  $vv*(*lW,  ^  txtv. 

Qui  dito  rerum  omnium  principia ,  bonum  alterum,  alterum  malum ,  ejje  dicunt,  concedere 
coguntur ,  bonum  illud  principium ,  quod  ipfi  Deum  vocant,  no»  #  rerum  omnium  caus - 
Jam,  neque  pojjunt  illud  ut  omnipotens  celebrare ,  neque  fummam  &?  univerfam  ei  poten¬ 
tiam  attribuere,  fed  dimidiam  tantum  ei  poteftatem  affignare  valent,  fi  medo  £?  hoc  facere 
Hlis  licet.  Praetermitto  nunc,  quod  fu-^a  itidem  oftendimus ,  eos,  qui  Deum 
quondam  inter  gentes  vetullas  oppugnarunt ,  eorum  unice  fententiam  aggreflos 
efle,  qui  unum  tantum  fupremum  Deum  tori  rerum  univerfitati  praefidentem  pro¬ 
fitebantur.  Ex  quo,  ut  arbitror,  patet,  talem  in  animo  Deum  habuifle  illos,  qui 
tum  temporis  plures  efle  Deos  cenfebant. 

Id  vero  in  primis  qbfervatu  dignum  arbitror,  tam  fuifle  olim  hanc  rem  inter 
omnes  notam  &  tritam  ,  ut  Faujtus  etiam  Mamcbaeus  icribere  non  Iit  veritus, 
Chriflianos  atque  Judaeos ,  quod  unum  Deum  llatuerent ,  ex  quo  ceterae  res 
omnes  manaflent ,  id  ab  ethnicis  acceptum  habere,  neque  fecus  idcirco  ,  ac  fami¬ 
lias  aut  fedhs  ex  linu profanorum  populorum  egreflas ,  fpedlari  debere:  (f)  yos* 
inquit,  defeifeentes  a  gentibus ,  Monarchias  opinionem  primo  vobiscum  divulftftis  y  id  cft\ 

ut 


(*)  In  Epiftet.  Cap.  4.  (potius  in  Cap.  34.  p.  164..  cJ.  Salmafii.) 

Ct)  S.  Auguftinus  contra  Fauftum  Lib.  XX.  (Cap.  IV.  p.  237-  ?.  VIII.  Opp.) 


5rediderunt  principia  aeterna  &  aequalia,  id  vix 
ipfi  alFentior.  Obftanthuic  fententiae,  nifi  fallor, 
bacc  verba  Simpuii:  K«i  ri  iyngi*  >*- 

©io,.  Bonum,  quod  ipfi  Deum  vocant.  Ex 
"is  enim  liquet,  bonum  principium  Deum  tantum 
efle  falutatum  ab  illis,  quos  caftigat  Simplicius, 
item  malum:  quod  quidem  argumento  eft, 
,uiffe  eos  ex  illorum  ordine»  qui»  quod  Flutv- 


citus  memorat  de  Ifide  £?  Ofirid'e  p.  3 6g .  m6nUs 
principium  Deum.,  deterius  vero  daemonem  appel¬ 
labant  ,  aut ,  quod  idem  eft ,  difparis  eire  ordinis 
&  poteftatis  bina  fua  principia,  praecipiebant. 

.  (  v  )  JJS.’  wquit  J  Haec  Faufii  verba  non  con- 
timiata  fene  apud  Auguftinum  leguntur,  fed  cof- 
^  1110  ^  *r^e  funt  a  viro  dotto  ex  fermone 

Faujti,  qui  ibi  legitur, 

00  De 


336  Manichaei  de  Chrijlianis  opinio .  CaP.  IV. 

ut  omnia  credatis  ex  Deo.  EJlis  Jane  Jchisma ,  nec  non  &  priores  veflri  Judaei.  • De  opi¬ 
nione  Monarchiae  in  nullo  etiam  ipji  difjentiunt  a  paganis.  Quare  conjlat  ,  vos  atque 
Judaeos  ejje  Jchisma  gentilitatis.  Secias  autem  fi  quaeras  ,  non  plures  erunt ,  quam  duae , 
gentium  &  nojtra.  Haec  falfo  dici  ac  inepte  prorfus,  nemo  eft,  quin  ftatim  fen- 
tiat.  Ecquis  enim  fibi  fanus  perfuadeat,  Chriftianos  &  Judaeos  dodftrinam  de  uno 
Deo  a  fimulacrorum  cultoribus  accepifle  traditam  ,  quam  ipfa  hominibus  natura 
inftillare  videtur?  Sed  id  tamen  inde  luculenter  apparet,  ita  vulgo  cun&is  per- 
fuafum  fuifle  populis  ,  Deos  omnes  naturam  fuam  uni  fupremo  Numini  debere. 
Quod  fi  ita  eft,  neque  plures  efle  cenfuerunt  Deos  non  genitos  nec  fa&os,  ne¬ 
que  etiam  ,  quod  Plutarcbum  feciffe  vidimus,  binos  humanis  rebus  Deos,  unum 
bonum,  alterum  vero  malum,  praefecerunt.  Quo  quum  imbutus  efiet  dogmate 
Plutarchus ,  huc  eum  devenifle,  nil  mirum  eft,  ut  Deum  omnium  rerum  unam  efle 
negaret  cauflam.  Sic  enim  Libro  (x)  de  liefeuu  oraculorum :  ol  fitv  fcStvc*  «Va&?  % 
©4ov  ,  ot  j  ejux  n  ttuviuv  otiTicv  mn?v7ec,  <*<F>xJ<n  $  7rpbm\(&.  Quidam  nullius  rei  i 

alii  omnium  in  unherjum  rerum  caujjam  Oeam  faciunt :  utrique  a  mediocritate  &  decoro 
aberrant.  Verum  portentofum  hocce  dogma  ,  uti  Graecis  antiquioribus  ignotum 
fuit,  ita  etiam  ,  renitentibus  omnibus  philofophis  ,  altiores  agere  radices  inter 
gentes  haud  potuit.  Ex  quo  efficitur,  minime  illud  impedire,  ne  vera  efle  uni- 
verfe  cenfeancur  ,  quae  Faufium  de  populorum  religione  perhibere  audivimus. 
Ipfe  certe  Augufiinus ,  quum  refponderet  homini,  huic  ejus  nil  dubitavit  fenten- 
tiae  accedere  :  (  *)  Si  quis  ita  dividat ,  ut  dicat ,  eorum ,  qui  aliqua  religione  detinentur , 
z6\ aliis  placere  unum  Deum  colendum ,  aliis  multos;  per  hanc  differentiam  pagani  a  nobis 
remoti  funt  y  &  ifli  cum  paganis  deputantur ,  nos  autem  cum  Judaeis.  Hic  forte  dicatis , 
quod  multos  Deos  vejlros  ex  una  Jubilantia  perhibetis:  quafi  pagani  multos  fuot  non  ex  una 
afferant;  quamvis  diverja  illis  officia  &  opera  &  potejtates  attribuant,  ficut  etiam  apud 
vos  alius  Deus  expugnat  gentem  tenebrarum ,  alius  ex  ea  capta  fabricat  mundum.  &c. 
Idem,  multis  interje&is  aliis,  ita  perfluitur  hoc  argumentum:  (f)  Difcat  ergo 
Fauflus  ,  Monarchiae  opinionem  non  ex  gentibus  nos  habere  y  fed  gentes  non  usque  adeo  ad 
Jafos  Deos  effe  dilapfas ,  ut  opinionem  amitterem  unius  veri  Dei ,  cx  quo  efi  omnis  qualis - 
cumque  natura. 

§.  XIV.  Ergo,  quae  adhuc  a  nobis  disputata  funt,  id  quidem  extra  contro- 
verfiam  collocant ,  quae  plures  olim  veneratae  funt  Deos,  gentes  vocabulum  Dii 
non  eo  cepifle  fenfu  ,  quem  antea  indicavimus,  ut  eue  ^  oubvm&rMy 

Deos  ex  nullo  genitos ,  atque  fine  ulla  cauffa  exfifentes ,  intelligerenc ,  fed  aliam  ac  di' 
verfamilli  verbo  notionem  fubjecifle.  Nomen  emmOeus  ex  illis  eft,  quae  Graeci  ** 
inKot%ug  Atyufax ,  vocabula ,  quae  variis  ufur p ari  J olent  fignificationibus ,  vocant.  Atqu2 
j  illiipli,  quibus  omnis  ceteroquin  exofa  eft  religio  &  divinitas ,  Deum  tamen  Deosqu c 
|  Angulari  quodam  atque  peculiari  fenfu ,  de  quo  tamen  omnium  non  una  eft  &  con- 


(*)  Lib.  XX.  C.  IO.  (p.  241.  T.  VIII.  Opp.  ) 

Lib.  XX.  contra  Fauft.  C.  19.  (p.  146.) 

(x)  De  defeSu  oraculorum]  T.  II.  Opp.p.  414.  tonicum  magis,  quam  Chriftianum,  efi:,  fed ,  quol 

(y)  Divinae  particeps]  2.  Petr.  I.  4.  7-»-  orationis  contextus  declarat,  proxime  ad  Dei  n 

vrn nonani  $</'«•»**.  Dubito  vero,  an  turam,  qui  fanctifllmus  eft»  accedere  dicuntur, 

fla  Petri  verba  huc  apte  trahantur.  Nec  enim  fanfti  fanflitati  operam  dent,  &  corruptos  lacculi  m 
omines  hic  Dii  appellantur ,  quod  Stoicum  &  Pia-  fincera  pietate  exuant.  ^ 


§.  i4* 


Vocabulum  Leus  7n\vav[jio i  eft. 


337 


tors  opinio,  profiteri  non  recufant.  Neque  his,  qui  pro  Deo  propugnant,  una 
femper  atque  eadem  vocis  hujus  obverfatur  ratio.  Sacer  codex  coeleites  genios 
interdum  Deos  nominat.  Igitur  vocabulum  Dii  mentes  interdum  in  eo  defi°mt 
five  naturas  intelligentes  homine  excellentiores,  immortales,  fanttas,&  beatas. 
Aliis  in  locis  viri  principes  atque  magiftratus  Dii  audiunt,  quae  vocabuli  notio 
minor  etiam  eft  priori.  Quin  etiam  pii  &  Deo  placentes  viri  hoc  honeftantur  1 
nomine:  quos  (y)  divinae  participes  naturae  dici,  notum  eft.  Ita  ( z )  Boethius, 
celeberrimus  inter  Chriftianos  philofophus :  Omnis ,  inquit,  beatus  Deus ,  fed  natura 
quidem  unus ,  participatione  vero  nihil  prohibet  effie  quam  plurimos.  Viciflim  vero  alio 
fenfu  tam  homines,  quam  genii  Deorum  indigni  judicantur  nomine  :  quod  quidem 
tum  fit  praecipue ,  quum  de  religiofo  cultu  decernitur.  Tu  Dominum  Deum  tuum 
coles  unice ,  haec  ipfius  Dei  vox  eft,  atque  ipfifoli  fervies.  Secus  vero  illi,  quibus 
plures  olim  placuit  Deos  adfcifcere.  Etenim  hi  Deum  atque  Deos  quando  nomi¬ 
nant,  id  una  indicant,  ejus  effe  dignitatis  naturas  iftas,  ut  cultu  pio  atque  reli¬ 
gione  honorari  debeant.  Quod  fi  cogitemus,  hanc  Dei  ex  mente  eorum,  qui  fu- 
perftitionibus  olim  dediti  erant,  definitionem  in  univerfum  habebimus:  Deus  ejt 
natura  intelli gens ,  homine  prae  [tantior ,  ex  materia  fenfus  experte  haud  procreata,  tamque 
alte  pofita ,  ut  jujlis  a  mortalibus  honoribus  affici  debeat.  Verum  generalis  haec  de- 
feriptio  ,  ubi  deinceps  ad  divifionem  atque  diftributionem  Deorum  defcendicur, 
varie  circumfcribitur  &  coar&atur.  Talis,  qualem  modo  definivimus,  Deus  aut 
k^vyi effepoteft,  ex  nulla  cauffia  procreatus ,  atque  propria  virtute  idcirco  exfi- 
ftens,  aut  generatus  atque  produftus ,  eaque  de  cauffa  fuperiori  cuidam  na¬ 

turae  ,  ex  qua  prodiit,  fubje£tus.  Illa  fi  valeat  notio,  fapientes  olim  viri  inter 
Deorum  cultores  unum  tantum  Deum  ,  id  quod  planum  fecimus,  profefii  funt; 
quem  propterea  ©ssr  kut'  \fyxlw  nominarunt.  Notum  eft  Thaletis ,  quod  (a)  Laer¬ 
tius  fervavit,  effatum:  r  ovhv  b  e&,  ov  yol^  Antiquiffimum  eorum 

omnium ,  quae  funt  ,  Deus  ejt:  ingenitus  enim  eft.  Sin  vero  hanc  fequamur  notio- 
pem  ,  certum  eft  ,  multorum  eos  Deorum  religione  devin&os  fuiffe  ,  aut ,  quod  262 
idem  eft,  multas  effe  naturas  fapientiae  &  rationis  compotes,  cenfuiffe  ,  quae, 
tametfi  aliquando  initium  habuerint,  homines  tamen  multum  au&oritate  &  virtute 
fuperent,  ideoque  ab  illis  fan&e  ac  religiofe  coli  &  obfervari  debeant.  Ex  his  in- 
telligitur,  &  plurium  Deorum,  &  unius  fupremi  Numinis  cultores  commode  vete¬ 
res  gentes  dici  poffe,  pro  eo  nimirum,  ac  vox  Deus  accipitur.  Sic  ipfe  Onatus , 
Pythagorae  difcipulus,  fententiam  fuam  apud  Stobaeum  explicat:  (,*)  Aote  U 

£  j  «c  ei  u\*  h  ,  alk’  Cis  pt*  '°  [**}*?(&  %  &  x&rnw  5  7tkvtos  •  0 i 

4’  $  huuot/Mi'  j  mxvluv  clCtuv  o  £  ^  /btiyi&l  ^ 

U/piTCC  *  fll/T©-  $  Kj  tfy  0  7Tl£/i%UV  T  OVfXT! HgffAOV  *  IU  nf^Ol  Ql  SCoVTti  iltTX 

y.xr  sgpiov  cAv  Ti  5  7mnoi  myiuyloi  ,  A oycv  ru  7rpuT(a  ^  votjTu.  Neque 

mihi  unus  videtur  effie  Deus ,  verum  unus  quidem  maximus  ac  f unimus  Deus ,  rerum  uni- 


(*)  Eclog.  phyf.  Lib.  I.  p.  4.  (ed.  Plantin.) 

(z)  Boethius  ]  De  confolat.  philof.  Lib.  III. 
f5,  72.  /.  In  Boethio  hanc  loquendi  rationem  non 
miror,  quem  libri  ejus  docent  praeter  modum  Pia- 
toni  fuiifc  deditum.  Stoicis  nimirum  &  Platonicis 
Jjttatum  eft,  homines  Deos  appellare,  quoniam 
*  quod  principatum  tenet  in  homine  >  mentem  ni- 


ver- 


mirum  feu  animam  rationis  compotem,  ex  ipfo Deo 
fluxifle,  &  partem  efle  Dei,  opinantur.  Quam 
partem  fi  bene  curaverit  homo ,  &  a  corpore  ab¬ 
duxerit,  tum  vero  eum  Deo  plane  fimilein  fieri, 
imo  totum  Deum,  exiftimant. 

Mitius]  Lib .  1.  Segm.  35.  P-  ai.  /•  „ 
Vv  Hcr 


338  Ethnici  unum  £5?  phircs  Leos  fimul  Jiat  nerunt.  Cap.  IV. 

verfitatem  gubernans;  alii  autem  praeterea  multi ,  diverfis  virtutibus  praediti:  Imperat 
autem  omnibus  Deus  is,  qui  robore ,  magnitudine ,  ac  virtute  praejiat.  Hic  ille  Deus  efi9 
qui  univerfum  mundum  arcet ,  moderatur ,  &  continet.  Reliqui  vero  Dii  Junt ,  qui  per  coe • 
Ium  eodem,  quo  tota  rerum  univerfifas,  motu  decurrunt,  primum  &  intelligibilem  illum 
Deum  ordine fsquentes.  nc&d,  quos  Onatus  hic  inducit,  $tol  aut  plures  ejus  Dii  cor¬ 
pora  funt  coeieftia ,  id  quod  prorfus  perfpicuum  ell,  feu  flellae,  quas  animatas 
putavit  efle.  Haec  ipfa  vero,  quae  defcripfimus ,  verba,  mulco  etiam  luculen¬ 
tius  ea,  quae fequuntur ,  alio  a  nobis  loco  producenda,  declarant,  exflitifTe  Ona- 
ti  aetate,  qui,  fpretis  omnibus,  quibus  facra  publice  fiebant ,  Numinibus,  unum 
tantum  Deum  cultu  ac  honore  profequuti  fint.  Atque  ex  hoc  mihi  Anaxagoras  certe 
videtur  fuifle  numero.  Namque  unam ,  eamque  perfe£liflimam  mentem ,  quam  nos 
Deum  nominamus,  quum  rerum  univerfitatem  moderari  praeciperet,  reliquos, 
quibus  populi  ferviebanc ,  Deos,  folem,  lunam,  ftellas ,  divinitate  fimul  omni 
privatos  volebat.  Solem  igitur  globum  pronuntiabat  igneum  efle  ;  lunam  laxis 
atque  terra  conflare  dicebat :  neque  de  ceteris  vel  errantibus  flellis  vel  infixis 
coelo  magnificentius  fentiebat.  Inter  ipfos  antiquiores  Aegyptios ,  id  quod  fuo 
loco  probabitur ,  non  defuerunt,  quibus  eadem  de  Deo  placuit  opinio.  Ut  nunc 
Proclum  in  Timaeum  Platonis  (f)  feriptum  reliquifle,  mittam,  minus  femper  in¬ 
ter  mortales  certatum  atque  dubitatum  fuifle,  de  uno  Deo,  quam  de  pluribus. 
His  igitur  Onatus  occurrit ,  fibique  videri  affirmat  ,  praeter  unum  fypremum 
Deum  ,  multos  efle  alios  minores  Deos  jfive  naturas  incelligentes ,  quas  cultu  & 
religione  afficere  deceat. 

Ut  haec  certa  fint,  fieri  tamen  pofle  non  diffiteor,  ut  unum  aliquis  fupremum 
profiteatur  Numen ,  &  nihilominus  alios  etiam  Deos  non  genitos  atque  per  fe  exfi- 
ftentes,  praeter  illum  maximum  Deum ,  efle  tueatur.  Ita  Phitarchum  paullo  ante 
principi  &  fummo  Deo  animam  quamdam  ratione  &  confilio  deflitutam  ( 
a.av)  live  daemonem,  poteflate  quidem  illo  inferiorem,  at  aeternitate  parem,  ad- 
junxifle  vidimus.  Quocirca  ,  ne  quis  idem  forte  placuifle  fufpicetur  illis  ,  qui 
altiflimo  Numini  multos  alios  addiderunt  ignobilioris  generis  Deos ,  id  arbitror  his 
adjiciendum  efle ,  qui  ceteris  olim  fapienda  praefliterunt,  non  modo  unum  fum- 
mum  Deum  atque  omnium  Deorum  potentiflimum  (x^jfersrv  sroVrwv)  veneratos, 
efle,  verum  etiam  illum  ipfum  Deum  infinita  potentia  valentem,  omniumque  re¬ 
rum  ceterarum  fontem  unicum  atque  cauflam  dixifle.  Ex  quo  haud  dubie  confi¬ 
citur,  unum  tantum  eis  fuifle  Deum  fempiternum  &  ex  nulla  caufla  natum  vel 
procreatum  ( Qiov  *b  «*$u*h*io*- )  Maximus  quidem  Tyrius  omnes  fic  cen- 

fuifle  populos,  audior  efl:  (*)  "on  %  7mvluv  @cc*im£s  %  3 

wwjj#,  ciwdpjvhs  &«.  Deum  ejje  unum  ,  regem  omnium  &  patrem.  Huic  multos 
additos  ejje  Deos  alios ,  quifupremi  illius  jilii  fint  &  quoji  in  imperio  collegae.  Et  quid 
aliud  ,  quaefo  ,  poetae  fibi  voluerunt ,  tam  Graeci  ,  quam  Latini ,  quorum  his 
■Jupitcr  toties  hominum  pater  atque  Deorum ,  aut  hominumque fator  que  Deorum ,  filis  vero 
zdCe  n  Qfuv  75  vocatur?  Jam  quid  de  Theogonia  dicam  ,  cujus  fupra 

pientionem  fecimus?  cujus  quidem  fummam  atque  argumentum  plerique  omnes 

(t)  p.  206.  (*)  Dior.  L  p.  5.  (ed.  Lugd.  1631.  8.) 

(b)  Herodotus!  JJiftoriar.Lib.il.  Cap.^.p.  icp.  Eodem  loco  etia©,  quae  paullo  pofl  fequunatfV 

(*  j  °»  T‘  fteo  jji  Timaeo  p.  Qpp.  veiba  «rfaot.  ^ 


§.  X4*  Theogonia  &  Cofmogonia  Platoni  unum  idemque  funt .  339 

hoc  efle  tradiderunt ,  fomus  $s*V  Deos  effe  genitos ,  aut  ,  ut  (Z>)  Herodotus 
rem  explicat ,  cn  exa?©-  Ifoflo ,  quemlibet  Deorum  generatum  effe.  Quam  tamen 
neminem  fic  accipere  decet  fententiam ,  ac  fi  nullum  omnino  Theogoniarum  con¬ 
ditores  Deum  efle  putaflent  femplternum  &  ex  fe  ipfo  natum.  Namque  illam  fi 
complexi  fuiflent  opinionem,  Deum  fuftuIilTent  penitus.  Id  igitur  unum  indicare 
volebant,  Deos  omnes,  qui  fecreti  ac  diftindli  edent  ab  eo,  quem  & ov  five  fcov, 
Deum  five  divinitatem  vocabant,  procreatos  atque  generatos  efle. 

4  Sed  ne  fic  quidem  fortaffis  omnibus  peiTuafero,  neminem  paullo  fapientiorem  253 
inter  gentes  verae  religionis  inopes  exftitifle  ,  quin  omnes  Deos,  uno  excepto, 
genitos  atque  procreatos  efle  duceret ,  unumque  tantum  Deum  ex  nulla  re"  alia 
natum ,  fed  per  fe  ex  omni  aeternitate  exfiftentem ,  fateretur.  Itaque ,  ut  omnes 
dubitandi  cauflas  praecidam ,  hoc  in  primis  animadverti  velim ,  Theogoniam  vete¬ 
rum  populorum  ,  quam  praedicabant ,  nullo  diferimine  a  Cosmogonia  eorum  dis¬ 
jungam  efle,  utramque  vero  hoc  flgnificare,  certo  tempore  mundum  cum  Diis 
ipfis  conftrn£tum  atque  conditum  efle.  Atque  hujus  ego  fententiae  principem  au6lo- 
rem  Platonem  fifto.  Is,  de  uso-poycvlai  five  mundi  conftru&ione  in  Timaeo  difputa- 
turus ,  primo  res  omnes  in  duo  genera  diftribuic.  Nonnullas  enim  ait  perennes 
efle,  nec  a  quoquam  fa£las,  alias  vero  genitas  atque  facias.  Illud  genus  voce 
k<nas,  hoc  vocabulo  $iune  defignat.  Poflea  res  immutabiles  ac  aeternas  a  rebus 
genitis  hac  in  primis  in  re  diferepare,  fubjicit,  quod  illae  fciri  queant,  atque  de- 
monftrationem  ferant,  hae  vero  fide  tantum  atque  opinione  imbibantur,  £<;)  (*) 
0,7»^  TrtU  ytfitnv  dei» ,  t£w  rr?if  nstv  Ouod  enimad  generationem  'c/l  ejjeu- 

tia  ,  id  ad  fidem  efi  veritas.  Quibus  explicatis,  tantam  leftores  rerum  evidentiam 
tamque  apertam  veritatis  demonflrationem  haud  a  fe  exfpeftare  polTe ,  monet , 
ubi  nunc  de  rebus  genitis  ,  Diis  nimirum  atque  mundo  fpedlabili,  commentandum 
fit,  quantam  animo  percipere  pollent,  fi  de  rebus  fempiternis  &  immutabilibus 
fufeepta  eflet  difputatio.  (  f )  ’£«»  *y,  «  Yux^ejtq ,  mfour  eltrstfw  fhdv  ^ 

*  7r7Xvrts  ,  fxyj  Suvxlo»  ytfvufxiSx  tkvtvi  xolvlaq  av  t*s  ouutxs  etfiroiq  ofxoAoyxyfy-cis  ^  dmj' 

xesGufJki 3/f  \oyot q  aVoSim/,  [xvi  ^cui^cca-vs'  ci>K‘  tocv  ct^s  privos  Irlov  rrxPl%d>uiQx  iiv^Tus , 
*l«7retv  xpn  fxiuvi ,  d(  2  teyuv ,  Cfxiiq  rt  ei  nefiet)  ( pvnv  oivQfuTnvlw  twpfa’  “si 
txtuv  $  tlnsnc  [AiQov  WW  ptj&r  'i-n  fyr£h.  Quum  ergo  ,  o  Socrates , 

inulta  de  Diis  mundique  generatione  a  multis  ditia  fint ,  ne  mireris ,  objecro ,  fi  rationes  de 
iis  probatiffimas  cxaftijjimasquc  efferre  nonpoffum.  Satis  enim  fattum  putare  debebis ,  fi  non 
minus  probabiles ,  quam  quivis  alius ,  rationes  attulerim.  Aequum  efi,  meminiffc .  &me ,  qui 
differam  ,  vos  ,  qui  judicabitis ,  homines  effe  ,  ut ,  fi  probabilia  dicentur ,  nihil  amplius 
requiratis.  Igitur,  id  quod  manifeflum  efl,  Plato  Deos  non  ad  eas  refert  naturas, 
quas  voce  ^  comple&itur ,  perennes  atque  nullo  modo  mutabiles,  fed  ad  illud 
genus,  cui  tribuit,  eorumque  generationem  &  ortum  cum  ortu  conjungit 

fiiundi ,  cujus  quippe  partes  fint.  Neque  efl,  cur  hoc  aliquis  in  Platone  demire* 
tur.  1  rimo  enim  non  minus  ,  quam  ceteri  Deorum  cultores  ,  totum  huncce 
fundum,  quem  fpe&amus  ,  Plato  Deum  efle  cenfuit,  atque  {d)  non  modo 

Deum  beatum  y  verum  etiam  ,  antequam  conderetur,  Deum 

/«- 

(*)P-  (t)P-29‘ 

(d)  Non  noii0  $■*'«,]  Plato  in  Timaeo  Cap.  18.  **p'  rot  *art  §»*  A#y»r iuf.  Deus  is, 

H Ued,  Fabricii.  Qvt&  fo  vm  in»f  au  My qui  crflf,  di  aliquando  Deo  futuro  cogitatis.  Et» 

V  v  2  i1*’ 


Theogonia  Cofmogonia  Cap.  IV*. 

futurum  vocavit.  Quamquam  id  minime  propterea  fecit  philofophus ,  quod  ma¬ 
teriam  hujus  mundi ,  five  bruta  prorfus  habeatur  &  vita  omni  vacua,  five 
cis  cujusdam  naturae  tantum  particeps ,  Deum  efle  putaret.  Nihil  enim  Plato  in 
Diis  haberi  voluit,  quod  anima  vacaret.  Verum  animal  efle  opinatus  eft  hunc 
mundum,  mente  ratione  praedita  inftru6ltim,  immo  omnium  animantium,  quae 
corpore  conflant  &  anima,  praeftantiflimum.  (*)  O Ztuc  «  h  r  wftrx 

lii  A iyetvy  Me  r  yjrjucv  £uov  i  vxv  n  r  §  !h*  vrdvoia* 

Quocirca ,  Jicut  ratio  nobis  haec  probabilis  perfuadet ,  dicendum  eft ,  hunc  mundum  animal 
e[Je  ,  id  que  intelligcns ,  re  vera  divina  providentia  conflitutum.  Hinc  ex  animali  Deus 
evafit  continuo  mundus.  Quare  binos  Platonem  Deos  introduxifle ,  toto  licet  dis- 
jun6tos  genere,  perfpicuum  eft:  unum  genitum,  totam  nempe  hanc  rerum  uni- 
verfitatem  ,  in  quo  inefle  mentem  judicabat ;  alterum ,  cujus  providentia  mun¬ 
dum  efle  fa&um  ,  animantisque  ac  Dei  natura  donatum,  praedicabat.  Qui  qui¬ 
dem  Deus  alius  ,  quam  fempiternus  atque  immutabilis ,  efle  nullo  modo,  poteft , 
ideoque  non  ad  $enr ,  verum  ad  imetv  referri  debet.  Jam,  quod  ad  majores  at¬ 
que  nobiliores  attinet  hujus  univerfltatis  partes,  folem ,  kinam,  atque  ftellas ,  eas 
veteres  quoque,  ac  in  his  Platonem ,  fuis  efle  mentibus  animatas  credidi  fle,  atque 
in  Diis  numerafle ,  dubitatione  caret  ac  controverfia.  Certe  Plato  fldera  diferte 
^  'fovM  ,  Deos  natos  atque  adfpettabiles  ,■  appellat.  Quid?  quod  coe- 
leftibus  his  Diis  terram  addebant,  quam  Plato  Deum  live  Deam  efle,  non  dubi- 
264  tavit.  Qua  quidem  de  re  (O  vetufta  Timaei  exempla  teftantur ,  quibus  Cicero  & 
Proclus  uilfunt.  r>  j ,  fi*  r  jnxvrcf  nUov  nrx- 

. dido*,  (pvAXKX  K)  $*IUI*&*  ******  TE  ^  ,  Ipnjxwinclo ,  rfuTlw  KSU  tkM 

Sati  cirris  *e*v2‘  Jam  vero  terram  ,  altricem  mjlram ,  quae  trajefto  axe 

fujlinetur  diei  noctisque  ejfeftricem,  eamdemque  cufiodem ,  antiquijjimam  Deorum  volun 


(*)  p-  3°* 

inter  jcftis  nonnullis:  A«S*  *&*  *rm9r* 

«iro!  5, i.  iyimr*.*.  Sic  Deus  ille  aeternus  hunc 
perfecte  beatum  Deum  procreavit.  Verfio  Ciceronis 

(e)  Vetufta  Timaei  exempla]  Innofiris,  quibus 
hodie  utimur,  Platonis  exemplis  hoc  in  loco,  qui 
Cap.  25.  p .  248.  exftnt,  legitur:  *■,««■*  *r- 

QvrttT7)i  cupui mi.  Cicero  vero,  id  quod  ex  Latina 
ejus  verfione  patet,  quam  hic  Graecis  addidi,  & 
Proclus  legerunt:  3-««».  Ita  etiam  Chalciditis legit, 
qui  Platonis  locum  Cornm.  in  Timaeum  p.  248.  fic 
vertit:  Terram  - -  antiquijftmam  £?  eximiae  dig¬ 

nitatis  Deam,  ex  eorum  numero,  qui  intra  mundi 
ambitum  continentur ,  Deorum.  Et  hanc  ego  leftio- 
nem  alteri  receptae  crediderim  omnino  praeferen¬ 
dam  efTe.  Etenim,  interjettis  nonnullis  de  ftel- 
lis,  ita  orationem  terminat  Plato:  'A**  raZrz  r* 
‘  TUiTy<$  ,ru  x*f«  itrnlZ*  y) 
tfaabx  <pJ<rt*K  *  %*)***&'.  Sed  haec  fatis  Junt  di&a 
nobis;  quaeque  de  Deorum ,  qui  cernuntur ,  quique 
arti  funt ,  natura  praefati  fumus ,  habeant  hunc  ter¬ 
minum.  Quibus  cx  verbis  liquet,  terram  quoque 
ab  ipfo  inter  Deos  illos,  qui  cernuntur  &  orti  funt, 


de  quorum  quippe  generatione  diflbruerat,  numo 
ratam  efle.  Nec  aliter  Diogenes  Laertius  legit,  qui 
de  vitis  philof.  Lib.  III.  Segm.  75.  p.  21 1.  inter 
Platonis  fcita  hoc  refert:  yv  fi  xiuvZvtxt))*  «•»** 
r  i>  t5  *f  «>£  9-i 5».  Simili  prorfus  ratione ,  ut  omit¬ 
tam  alios,  Plotinus  Lib.  II.  de  dubiis  animae  An- 
nead.  IV.  Lib.  IV.  Cap.  22.  p.  414.  Adde  hi>S 
Ciceronis  locum  ex  Libro  I.  de  natura  Deor.  C.  IA* 
p.  2898.  Idem  (Plato)  &  in  Timaeo  dicit, 
legibus ,  £?  mundum  Deum  eJJe ,  &  coelum ,  O 
ajtra ,  £?  Terram,  &  animos,  &  eos,  quos  inojf 
rum  inftitutis  accepimus.  Emendent  igitur,  fi  p|a' 
cet,  Platonis  locum  Critici.  Sufpicorego,  legio¬ 
nem  ,  quam  noftri  habent  hodie  codices :  a-»**™'» 
ex  Timaei  Locri  de  anima  mundi  Libello  in  Plato¬ 
nem  ab  audaciori  quodam  Critico  introducam  ctic. 
Timaeus  nimirum  hic  p.  552.  ed.  Thom.  Qde  inter 
Qpufcula  veterum  mytholog.  de  terra  haec  habet- 
n£L.  -f  «i  ¥  i.u  inMA  Tab..  Jvtt- 

quijfimitm  vero  eft  omnium  ,  ^  unmrfitot' 

Junt,  Corpus.  Quem  in  locum  quum  vu r  quidanl 
aoftus  incldiflct,  fecumquo  repuuffet , 
ia  Timut  non  tum  fu»,  <3«o  Tmaer  illius  ann^ 


§•  Flatoni  unum  tdemquc  funt .  34. t 

ejje  eorum ,  qui  intra  coelum  gignerentur.  Hic  vel  ideo  terram  in  Diis  five  animali¬ 
bus  haberi  debere,  Plato  exiftimare  videtur  ,  quod  ea  quotidie  circum  axem  fuum 
convertatur.  (/)  Plutarcbus  vero  ex  Tbeophrafto  narrat,  ab  eodem  ,  quum  fenefce- 
ret,  alteram  quoque  partem  Pythagoraeae  difciplinae  fuifle  adfcitam  ,  fic  ut  ter¬ 
ram  quoque,  ftellarum  vagarum  inftar,  annuo  circa  folem  fpatio  volvi,  nil  dubi¬ 
taret.  Quam  qui  fequitur  opinionem,  is  terram  efte  iv  r  itpn%  quae  ( g )  Plotini 
voces  funt ,  ftellarum  unam ,  neceflfe  eft,  exiftimet.  Hoc  11  verum  eft,  extrema 
aetate  multo  minus  quaerere  Platoni  licuit,  utrum  terra,  quam  ftellarum  erran¬ 
tium  cenfebat  efle  fimilem,  Diis  connumeranda  fit,  nec  ne.  Lunam  certe  ex¬ 
cludere  non  potuit ,  quam  Orpheus  dudum  alium  efle  orbem  habitabilem  praece¬ 
pit,  quod  hi  ejus  verius,  (Z?)  a  Proclo  recitati,  teftantur: 


My;m1o  </[  y&AOtv  ctmlotrjov ,  r,r  Tt  ZeAnylcu 

,  imyGlvtoi  Se  n  Mij \lw, 
d  jroTA*  Zfi  /,  7U/k’  «fTfl#,  [MiAOtdtft. 


Quorum  verfuum  haec  eft  lentenda  :  Deus,  quum  mundum  fabricaretur ,  praeter  265 
anc  *  nos  incolimus ,  terram ,  aliam  conftruxit  vaftam  late  patentem  terram , 
Quam  Dii  immortales  Helenen  vocant ,  at  mortales  homines  Menen  fcu  Lunam.  In  hac  i 
Multi  funt  colles  valles  que ,  multae  etiam  urbes  atque  domus.  Atque  his  adduci  P  rodus 
lefe  paflus  eft,  licet  ceteroquin  Pythagorae  placitis  non  nimis  fuifle  videatur  dedi¬ 
tus,  ut  lunam  efle  (i)  y7lV  ouQteJxv,  terram  aetheriam ,  diceret.  Tantum  apud  ho¬ 
minem  reverentia  potuit  erga  Orpheum  ejusque  dogmata  ,  ex  veteri  quae  fuper- 
lunt  ( k )  memoria. 

Praeter  haec,  ne  quid  alicujus  momenti  inta&um  reliquifle  videretur  in  Cosmo - 

*  go- 


qui  fententfas,  exponere,  nil  dubitavit,  quin  vi¬ 
tium  e  flet  apud  Platonem  in  vocabulo  M ,  &  loco 
ejus  ex  Timaeo  feribendum  eflet  traifjjxTw. 

(/)  Plutarchus  vero ]  In  Oitaejlion.  Platonicis 
?•  1006.  ita  de  Platone  Plutarchus:  @i£ '<ppxr&~ 

rporiropi?'  tS  n>XT0/n  TftrvVTipx  yn«(Jt>vx  /jot r<e- 
i  irpewKVTx*  tinfitli  rij  ‘yjj  rjp  %»'. 

P/  ^  Theophrajius  porro  etiam  id  narrat, 

Platonem  jam  natu  grandem  poenitentia  fuijje  duc¬ 
tum,  qmd  terram  non  fuo  in  loco ,  fed  in  medio  uni- 
™rJitctis,  collocaret.  Similia  vero  in  Vita  Niimae 
3I2‘  Perhibet ,  Platonem  affirmans 
poftremts  vitae  annis  medium  univerfitatis  locum 
m  urne  cuidam  excellentiori,  quam  terra  eft,  at- 

con- Ss  "  vera  funt-  id  quiJem  inde  licet 
Eplligere,  Plaonem,  aetate  gravem ,  ignem  ,  quod 
rythagoraeos  feciffe  non  ignotum  eft,  in  medio 
™ndi  loco  collocate,  m  quo  antea  terram  repo- 
luerat.  Nec  ego  repugnem,  ii  qi,is  nomine  ex¬ 
cellentioris  illius  rei ,  cui  Plato  medium  aflignavit 
Jpundi  locum ,  ipfum  omnis  lucis  &  caloris  fontem , 
wlem,  intelligi  debere,  exiftimet.  Ita  enim  ma- 
n<Hninis  Pythagoracis  vifum  efle,  non  ignoro, 
cuar  V6ro  ^u^lt0*  an  ex  bis  Plutarchi  locis  confe- 
i  «Ut,  Platonem  eamdern  foviiTc  feotentiam,  quam 


rccentiori  aetate  Nic.  Copernicus  renovavit,  ter¬ 
ram  circa  folem ,  ftellae  inftar  vagae,  moveri ,  quod 
inde  do&iifimus  Cudivorthus  elicit.  Nam  qui  e  me¬ 
dio  mundi  loco  terram  expellit,  is  non  propterea 
ftatim  in  ftellis  eam  errantibus  habet,  quae  folem 
quotannis  obeunt.  Metuo,  ne  vtr  longe  doftifli- 
mus  etiam  hic  fuarum  opinionum  amori  plus  dede¬ 
rit,  quam  par  fuiflet. 

(g)  Plotini  voees]  Lege  hunc  Librali,  de  du¬ 
biis  animae  Ennead.  IV.  Lib.  IV.  Cap.  7.2.  p,  4x4. 
ubi  multis  terram  &  animatam  efle,  non  fecus  at- 
que  ftellae,  &  Deum,  difputat.  At  cave  credas, 
Plotinum  terram  in  ftellis  habuite:  id  enim  negat 
libro  de  coele  Ennead.  II.  Lib.  I.  Cap.  7.  p.  i0i. 

(/;)  A  Proclo  ]  Comm.  in  Timaeum  Platonis 
Lib.  IV.  p.  283--  Adde,  quae  idem  Proclus,  Lib.  V. 
p.  292.  diflerit  de  hac  terra  aetheria. 

(i)  r?»  Loc.  indic.  Macrobius  Lib.  I. 

in  Somnium  Scipionis  Cap.  n.  p.  5g.  Lunam  ,  in¬ 
quit,  aetheriam  terram  phyjici  vocaverunt ,  £*?  ha¬ 
bitatores  ejus  lunares  populos  nuncuparunt :  quod  ita 
effe ,  plurimis  argumentis  ,  quae  nunc  longum  eft 
enumerare ,  docuerunt.  Ad  quem  locum *  quae 
Ifaacius  Pontanus  obfervavit,  legite  juvabit. 

(k)  Memoria)  Habeo,  quae  generatio»  hic  mo- 


542  Theogonia  Coftnogonia  Cap.  IV; 

gonia  Timaeana  Plato ,  de  Deorum  quoque  poeticorum  ortu  five  generatione  fnb 
nomine  daemonum  verba  facit.  Jovem  intelligo  ,  Junonem ,  Tef/tyn  &  Pborcyn, 
Saturnum  &  Rheam,  eorumque  fimiles.  Hi  vero  Dii  nulli  videntur  efie  alii ,  quam 
reliquae  hujus  univerfitatis  partes,  quibus  anima  deeft,  resque  naturales,  perfo- 
nis  atque  fimulacris  veluti  Deorum,  id  quod  antea  jam  animadvertimus,  conde¬ 
coratae  atque  veftitae.  Quod  quidem  totum  negotium  a  poetis  illis  variis  com¬ 
mentis  plurimisque  translationibus,  quibus  res  naturales  occultantur  ,  ingeniofe 
obfcuratum  eft.  Plato  quidem,  ne  (/)  a  civitatis  fuae  legibus  averfus  dicere¬ 
tur,  totus  in  eo  eft,  ut  aliquam  his  poetarum  de  Deorum  generatione  fabulis  auc¬ 
toritatem  comparet.  Quamobrem  a  Divorum  eas  filiis  ad  pofteros  manafle  per¬ 
hibet,  quos  quidem  nemo  fimus  rerum  earum  imperitos  fuiife  dixerit  ,  quae  ad 
parentes  fuos  pertinent.  Sed,  quod  praeclare  obfervavit  (w)  Eufebius ,  homo 
fine  dubio  verfutus  &  callidus  id ,  quod  probate  videtur  ,  reapfe  irridet.  Omnia 
enim ,  quae  de  Diis  feruntur ,  in  fabulis  atque  nugis  ab  eo  numerata  efie ,  id  ex 
eo  fatis  intelligitur,  quod  ea  non  modo  (n)  «v<£  ocvxyxxiuv  ,  fine  nccejja - 

266riis  demonfir  axionibus ,  fed  etiam  fine  probabilibus  argumentis ,  fufeepta  at¬ 

que  introdu&a  efie  dicit.  Ut  haec  ita  fint,  hujus  tamen  fallaciae  nihil  (0)  Pro¬ 
clo  in  mentem  venit;  qui ,  Platonem  fine  fuco  &  fimulatione  loquutum  efie,  nil 
dubitans,  totam  iftam  Numinum  a  vatibus  confiniorum  five  daemonum  familiam, 
quos  Plato  memorat.  Deos  efie  cenfet  infra  lunam  pofitos,  etiamfi  Plato  terrae  jam 
antea  mentionem  fecerit,  atque  •frtaveytr.  3**?,  Deos  generationis  auttores,  nominat. 
Videtur  vero  animata  rerum  elementa  &  principia  iftis  nominibus  Deorum  figni- 
ficari  credidifie.  Jupiter  hinc  ipfi  non  is  eft,  qui  multis  videtur  aliis,  Deorum 
pater  &  princeps ,  fed  aether  tantum  animatus :  Junonis  vero  nomine  aerem  ani¬ 
matum  indicari,  arbitratur.  In  quem  locum  delatus,  longam  fatis  inchoat  difpu- 
tationem  Proclus ,  ut  non  modo  Hellas,  fed  etiam  quidquid  infra  .lunam  eft  ele¬ 
mentorum  &  corporum  ,  animatum  efie  ,  perfuadeat.  e i  oa&>  b  ng<rfjt(§r* 

dSetfiuv  foV,  fc’$c'y  l?t  r  ovf*ir>Jif**Iw  cut:v  pceJu*  ah ov  fffii  ec^vitjlcv'  «  'j  ^ 

fxirixi  K9U  'Srtsrolcu;  ,  B-eixv  iKxyp  Q-J aiv  *  ii  j  tUtv  ,  ^  chiiou  mfas  iQepiKxei* 

nufmq  ii  fi  ^  t&vct  344  y-'rw  £  vcuv  ptnyj  n?  utxs  S-vyJs  £  5  eva?  »»  ,  71 

V&A  TXTUV  j  XO/kuj  [AX^OV  TZW TSC  2^  Stj  T.VQOV  [AZruV  T  TU^cUV 


neam,  nonnulla.  (I.)  Non  invitus  concefierim  , 
id,  quod  huic  difputationi  fundamenti  inftar  fubji- 
cit  vir  doftifllmus,  verum  efie  certa  ratione,  7 heo- 
■goniar  veterum  nihil  elfe ,  quam  Cosmogonias : 
modo  illud  adjiciatur ,  quod  perfpicuum  eft  ex 
Hejiodo  &  aliis ,  poetas ,  a  quibus  Theogoniae  il¬ 
lae  funt  compofitae ,  philofophorum  fententias  & 
veteres  hiftorias  temere  mifcuifie,  ex  ingenio  quo¬ 
que  multa  utrisque  addidifle  inepta  atque  inficeta. 
Dixi  jam  hac  de  re  fupra.  (II.  )  Illud  ipfum  vero 
quemadmodum  ex  eo  probetur ,  quod  Plato  in 
Timaeo ,  quum  mundi  enarrat  ortum  &  fabricam. 
Deorum  fimul,  quos  efl*e  putabat,  generationem 
exponit,  equidem  aegre  intelligo.  Neque  enim, 
fi  quid  judicando  valeo ,  fi c  firmiter  concludere 
licet."  Plato  Deos  fimul  efie  natos  narrat,  quum 
nafecrctur  &  a  Deo  compararetur  mundus,  firgo 


omnes  Theogoniae  veterum  fuerunt  Cosmogonias 
(III.)  Neque,  fi  id  verum  cfiet,  inde  ftatim  con* 
ftaret,  veteres  huic  Deorum  generationi  &  orbis 
conftruttioni  unum  fummum  Deum  praepofuifi*2- 
Multos  enim  eorum  ,  qui  Theogonias  exarartfnt» 
in  hac  fuifle  fententia  ,  fufpicor,  ex  fortuita  & 
temeraria  rudis  &  indigeftae  materiae  commotio¬ 
ne  cum  reliqua  univerfa,  tum  omnem  Deorum» 
quos  populi  venerabantur,  turbam  einerfifle.  Ip' 
fie  id  Cudworthus  non  uno  largitur  loco.  (IVQ 
Quod  vir  doftiffimus  ait ,  Platonem ,  fi  extrem 
aetate  crediderit ,  terram  folein  circumire  motu 
annuo ,  non  patui  (Te  non  fateri  ,  terram  peu 
efie,  id  non  fimpliciter ,  verum  ex  Platonis  te 
tis  &  decretis  interpretemur ,  nccefle  eft.  1 
fuafum  huic  erat  philofopho ,  nullum  fine  anim* 
motum  fieri  polle.  Omnem  vero  animam  d1^ 


§•  Platoni  uram  idmque  funt .  34.3 

*  V1*'  S  Q™*fi  'nj™  fotus  mundus  beatus  quidem  Deus  efi  ,  nulla 

flll  Pf  PTSJ  aUt  De°  a*  Provldentt*  de4itUtr  #  ?oterit-  Qwifi  vero  omnes  res  Dei 
junt  R  providentiae  participes ,  neccjfe  eft,  divinam  eas  natuum  habere  -  R  R  hoc  ita 
t'Cpert°f  ordines  oportet ,  illis  praefidentium .  Quodfi  enhn  coeli  . 

men  e  valent  &  anima  ,  unius  illius  mentis  R  animi  partem  aliquam  habent  quidni  de  ete 
nentis  idem  decernere  atque  conftituere  licet ,  ea  per  medios  quosdam  Deorum  ordines  unius 
filius divinitatis  effi  compoti  a,  quae  in  toto  inejl  mundo?  Oua  etiam  adduftus  fuit  fen- 
tentla>  ut  paulio  ante  in  veteres  quosdam  naturae  exploratores,  qui  feeus  fenfe- 
r«nt,  vehementer  inveheretur,  quos  ipfum  Anfiotelem  fequutum  efle  cenfet  Au 
GJamus  homjnem  ipfum  differentem  :  noau*  ?  <pva w^ywr  M  *J) 

«®CJ*e**  *"**  ™  vtviftircq'  TK  fih  x&lvtct  Sdd  r  h>  ecurolc  mx£v  >£  ^ 

V?  uf*o\iy*v,  r  j  $irlv  de  mhvpvni&to  £  g  ei^pidiot  dmKiru •  cix  j 

\  A&StnAW  v*F°v  iStZxcT  ^  Tui?  x&daM  mea$o&7s  [xh(&  impineg  J^tus  eurixe , 

*n  oKTuzhv,  iin  Trte.iss ,  j  tu  roi%tix  ttwtu  KXTz±tefouv .  Multi  veterum  phy  fi¬ 

corum^  elementa  animata  cjfe,  R  providentia  quadam  regi  R  gubernari,  negarunt.  Quam - 
'oi^enim  coele  filia  corpora  propter  eximium,  quem  fervant,  ordinem  mentis  R  Deoruin  non 
We  expertia,  profejfi  fmt\  hunc  tamen ,  qui  infra  lunam  pofitus  cft ,  mundum  (aut  <re- 
^lin)  ultro  citroque  ferri  fine  providentia,  exijlimarunt.  Atque  horum  pofilea  vcflieia 
W?  driftotcks ,  qui  coeleftibus  tantum  orbibus,  five  odio  ,  five  pluribus ,  immobiles  prae • 
fecit intelli genti  as ,  inferiora  vero  omnia  elementa  vita  R  anima  vacua  reliquit.  Poftremo 
tot  licet  in  Timaeo  Deos  enumeret  mundanos  Plato ,  quos  una  cum  hoc  orbe  nu¬ 
at  genitos  elle,  haud  tamen,  id  quod  perfpicuum  eff,  eos  plane  praeterit  filen- 
tio  quibus  proprium  eff  daemonum  vocabulum,  quorumque  tam  frequens  alioquin 
memoria  apud  eum  occurrit.  Proclo  quidem  hocperfuafum  fuiffe  videtur;  fed  qui 
modo  verba  ffatim  confequentia  attentius  intuebitur,  is  manifeftam  in  illis  daemo¬ 
num  repenet  mentionem:  (p)  QxlwJ  ,  a\  V.  Qiii  toties , 

quoties  volunt ,  apparent  nobis,  Dii ,  aut  qui  pro  lubitu  apparere  nobis ,  R  vicfjim  difpa- 
rere  pojjunt.  Attingit  quoque  generationem  &  ortum,  eorum ,  quem  cum  mundi  con¬ 
jungit  ortu-.  Denique,  nonnullis  interje&is ,  fcxevixe,  Deos  juniores ,  falutat  eos. 
quorum  hoc  ait  officium  effe,^  ut  res  humanas  procurent  &  adminiffrent.  (g)  k od 

\  dUVXfXiV  071  K«AA/JW  £  bejsu  75  3-ytjny  2>felpKv€tpiMt  £aCV  ,  571  pt>j  y.XXUV  0CAT3  iXOTU)  ylyrom 

Aiiicv. 


Jae  putabat  efle  originis.  Igitur,  fi  terram  circa 
lolein  moveri  cenfuit,  hoc  etiam  ccnfuerit,  opor¬ 
tet,  inefie  in  ea  animum,  &  idcirco  Deum  ali- 
.quem  aut  divinum  quiddam  in  ea  reconditum  la¬ 
tere  :  fi  quidem  conflantor  &  reliquis  praeceptis 
luis  convenienter  docere  voluit 
,,U)  j  cMtais  fuae  Ugnu^  Ex  civitate  fua 
n  de. Ieg,bus  eJ,c,t  /'*•.  id  quod  notum  cft, 
Propter  impietatem  poetarum  de  Diis  fabulas. 

4%)  Eufebius]  Vid.  ejus  Praeparat,  eucmgel. 
Itb-1L  Cap.  7-  P-  .75-  76. 

v  Y* )/*»*«  xmfKttlut  ]  Ipfa  haec  funt  philofophi 
er°a  in  Timaeo  Cap.  2 6-  p.  249.  ‘a^uU»  Z*  b-iv* 

^UTit  tiriTiT»  ,  xalTff  Civtv  Ti  i tKiTUt  >£  ct><tf<ct,ia>i 

//yanp.  Quae  Cicero  ita  vertit:  Difficile 
mrd  a  ortij  fidem  non  habere ,  quamquam  nec 
&Uniems  nec  rationibus  certif  oratiQ  eorum  confir¬ 


matur.  Hi  Deorum  filii  >  quibus  Plato  etiam  fine 
rationibus  fidcin  cife  judicat  habendam ,  veteres 
poetae  funt ,  qui  Theogonias  confcripfere  ,  quos- 
aliis  in  locis  graviter  vituperat,  &  in  civitate  fe¬ 
rendos  efie  negat.  Quod  vel  folum  argumento 
cft,  ludere  hoc  in  loco  &  jocari  Platonem,  ideo- 
que  tantum  Numinum  poeticorum  mentionem  fa¬ 
cere,  ne  impietatis  apud  magiftratus,  ficut  Socra¬ 
te*  >  accufari  pollet.  Quamquam  ex  eo  id  iam 
fatis  elucet,  quod  hunc  locum  de  Diis  poeticis- 
non  tractat,  fed  bieviftime  tantum  attingit,  ncc 
vel  verbo  didtarat,  quales  iUos  effe  putet  &  cu, 
jus  naturae  generisque  Deos. 

p  287  Froclo^Cmm- in  Timaeum  Platonis LibAV. 

(py'°r«  ]  In  Timaeo  Cap.  2 6.  P-  24^ 

vii  Cap.  2$.p.  25  2. 

Cr)  5^*® r 


Theogonia  £5?  Cofmogonia  Cai\  IV* 

ttiTiov.  Ut  pro  viribus  eniterentur ,  ut ,  quam  optime  fieri  pojffit  ac  pulcherrime ,  animal  iftui 
mortale  regeretur:  nifi  quatenus  ipfe  fua  culpa  fibi  aliquid  miferiae  (r)  quaereret. 

Atque  haec  ex  Platonis  Timaeo  fufficiant.  Sunt  vero  &  alia  in  feriptis  ejus  effa¬ 
ta,  ex  quibus  idem  illud,  quod  diiimus ,  elucet.  Prae  ceteris  commemorari  de¬ 
bet  celebris  (j)  Libro  de  legibus  decimo  locus,  quo  Theogoniae  veterum  iterum  me¬ 
minit,  eamque  impiis  quam  plurimis  &  flagitioiis  fabulis  corruptam  &  inquinatam 
effe,  conqueritur:  vfflv  ov  y^y.y.x<n  hoyci  ,  cl  f. Itv  eV  rtm  ,  ol  j  ^ 

av6 1  fxiTquv ,  hlyovlie  'sr&l  j  fxsv  TmAeulnxlot  ,  uf  •fiyntv  *j  vrtcovt  ?  ri 

tfSvWV,  9jfcis^£f  Q  Stoyovlcur  ,  ^5/JJuO*'  7*  7T?Sf  Uj*i* 

KqvKv.  feruntur  apud  nos  fermones  partirn  metro ,  partim  foluta  oratione  confcripti :  quo - 
n//w  antiquiffimi  primam  coeli  aliorumque  naturam  Deorum  factam  fuijje  affirmant ,  £?  ab 
hoc  initio  progreJJit  ad  Deorum  generationem  veniunt ,  quorum  etiam  commercia  &  con - 
fuetudines  narrant.  Hic  perfonam ,  quam  adfeifeit  alioquin  ,  deponit  philofophus. 
Nam  quum  alias,  quae  veteres  poecae  de  Theogonia  cecinerunt,  (f)  \Jzntoiect  con¬ 
tinere,  five  phyfice  exponi  debere,  doceat,  hic  aperte  totum  inflitutum  fibi  dis¬ 
plicere  magnopere ,  profitetur ,  quodque  Diis  humana  vitia  &  perturbationes  at¬ 
tribuuntur,  id  omnem  penitus  virtutem  atque  pietatem  in  animis  hominum  exflin- 
guere ,  affirmat.  Utcumque  efl: ,  Theogoniam  ex  mente  veterum  a  Cosmogonia  nec 
genere*  nec  tempore  differre,  ex  hoc  loco  fatis  intelligitur.  Deorum  enim  gene¬ 
ratio  nulla  hic  efl ,  quam  coeli  generatio  ,  folis  ,  lunae  ,  ceterarumque  ejus 
partium.  *  . 

Sed  non  eft,  cur  longius  ad  hanc  rem  probandam  argumenta  conquiramus.  Ip- 
fa  enim  Hefiodi  Theogonia  ,  quam  Platonem  in  primis  fpectaffe ,  certum  efl: ,  extra 
omnem  eam  controverfiam  collocat.  Is  autem  Hefiodus  an  princeps  hoc  de  ar¬ 
gumento  litteris  aliquid  confignaverit ,  equidem  nefeio:  at  nullum  hujus  generis 
feriptum  carmine  ejus  antiquius  exftare  hodie  ,  id  explorate  cognitum  habe¬ 
mus.  (v)  Sic  igitur  ille: 

yCcuprt ,  ttxvM  A lofj  $07t  </[  luipUosccv  etotllw' 

KAfters  «/[’  dQxvetruv  hfor  ,  «fev  ioflur , 

Of  yKS  Vty 'f/jovjo  ,  t(£u  vpftvz  a&potr1(&‘9 

KvKTIi  tfju  $VG<Pij>yjs  J  $•’  CCh[Avf<X 


(r)  Quaereret)  Mihi  vero  Procli  videtur  fen- 
tentia  verior  efle ,  praecipientis  ,  Platonem  de 
illis  naturis ,  quas  proprie  daemones  Platonici  vo¬ 
cant,  nihil  in  Timaeo  tradidifle.  Nec  contrarium 
probant,  quae  hic  a  doftiffimo  viro  afferuntur  ex 
Timaeo  difta.  Primum  enim  dittum  ad  Deos  per¬ 
tinet  poeticos ,  quod ,  qui  Platonem  attentus  in- 
fpexerit ,  confeftim  intelligec.  Plato  primum  de 
ortu  illorum  Deorum  commentatur ,  qui  in  ocu- 
jos  &  icnfus  incurrunt,  liderum  nimirum,  coeb, 
terrae ,  &  reliquorum.  Tum  ad  eos ,  quos  poe¬ 
tae  cecinerunt,  Deos  accedit  Cap.  2 6.  Jovem , 
Rheam ,  Saturnum :  quos  credendum  efle  ait  & 
cxfiilere ,  &  certa  ratione  ortos  efle ,  quoniam  anti¬ 
qui  poetae,  quibus ,  tamquam  Deorum  filiis  ,  nefas 
fit  fidem  derogare,  id  lcriptum  reliquerint.  Ilis  ex¬ 


politis  ,  Deum  inducit  Deos  oratione  quadam  com' 
pellantem.  Hos  igitur  ,  inquit,  omnes  Deos,  qtli 
vel  femper  videntur  ,  vel  nonnumquam  pro  lubiW 
oculis  fefe  nofiris  offerunt ,  Deus  ita  alloquutus  eff- 
Duplex  igitur  genus  efle  Deorum,  affirmat:  a‘te' 
rum  eorum,  qui  femper  oculis  cernuntur^ coe¬ 
lum  ,  ftellae ,  terra;  alterum  eorum,  qui  intef' 
dum  tantum  comparent.  Hi  Dii  illi  funt,  de  qui¬ 
bus  ante  dixerat,  quos  fingunt  poetae  in  terri 
olim  verfatos  effe  cum  hominibus,  nec  rar0  Vlfl 
probis  &  fapientibus  manifeftos  fieri.  Nil  erg 
hic  dc  daemonibus  cxflat  feriptum,  nec  Dii  1  ’ 
qui  nonnunquam  videhtur ,  hi  funt  daemones, 
altero  vero  loco  Dii  juniores,  quibus  fmntnus * 
altiffimus  Deus  humani  genens  curam  &  admtm 
Arationem  committit,  pariter  funt,  non  daemone 


§'  14'  Veteribus  unum  idemque  funt.  34.7 

I fauk  4’  W  B-io)  tyy  ycux  'fyiovjo  , 

K*j  novxfxo) ,  ^  otV7(^>  «V«ga7©-  ,  ofi/xotli  $uuy. 

*  As&  n  hoiumiruv^ ,  ^  vw^ifev, 

Ol'  r’  c*c  t  ifijoylo  faoi,  SuTHfts  loiuv. 

Salvete ,  yowV ,  date  vero  amabilem  cantilenam.  : 

Celebrate  quoque  immortalium  divinum  genus ,  femper  e xji flentium , 
tellure  prognati  funt ,  &  coelo  Jlellato  , 

Nofteque  calaginofa ,  gwoj  ftewi  nutrivit  pontus. 

Dicite  in/upcr  ♦  «f  primum  Dii  &  terra  fabti  fuerint } 

Et  flumina ,  &?  pontus  immcnfus ,  ae[lu  fervens , 

Aftraque  fulgentia ,  &?  coelum  latum  fuperne , 

£f,  qui  ex  his  nati  funt ,  Dii,  datores  bonorum . 

Nihil  fentiat,  necefle  effc ,  qui  ex  hifce  verfibus  Deorum  generationem  non  anim¬ 
advertit  H e  fio  do .  eamdem  efle,  quem  ortum  terrae  ,  coeli,  fiderum ,  fluminum, 
lacuum ,  ceterarumque  rerum  ,  quae  ex  his  natae  funt :  inter  quas  nymphas  efle 
atque  daemones ,  de  quibus  alias  Hefiodus  loquitur ,  veri  valde  fimile  effc.  Mufis 
ita,  ficuti  vidimus,  invocatis,  poeta  flatim  a  chao,  tartaro,  &  amore,  ceu  rerum 
omnium  initiis,  exorditur:  inde,  quemadmodum  terra  &  nox  ex  chao,  aether  & 
dies  ex  nofte ,  coelum  fleliiferum ,  montes ,  lacus ,  ceteraeque  rerum  naturae  par¬ 
tes  exftiterint ,  perfequitur.  J^uae  omnia,  tametfi  Deorum  referre  videantur  or¬ 
tus,  reapfe  tamen  mundi  hujus  initia  &  generationem  poetico  fermonis  genere 
adumbrant.  Neque  aliter  de  reliquo  carmine  fentiendum  eft;  quod  ego  quidem 
naturae  cauflas  &. principia,  fiftis  te&a  nominibus,  fabulisque  occultata  poeticis, 
exponere,  perfuafum  prope  habeo.  Ita  cludum  is  jam  cenfuit,  cujus  antiqua  ex- 
ftant  in  Hefiodum  fcbolia ,  quorum  hoc  initium  efl::  'ifiov,  in  °  ^  Quyovfa 

Qvrntlu)  Arfaw  ¥  Moov  xbrxycp&i  •  Sciendum  efl ,  tota  fub  Theogonia  pbyficam  re- 
uim  declarationem  latere.  Ad  fummam :  Dii,  quos  Hefiodus  canit,  partim  mundi 
hujus  membra  funt ,  quibus  animam  inefle  putabant  veteres,  partim  reliquae  res 
naturales »  quas  licentia  carminis  perfonarum  habitu  inducit,  Deorumque  ac  Dea¬ 
rum  nominibus  m.nus  legitime  ac  vere  (x)  infignivit. 


^oelcftes  Platonis,  ftellae  &  fidera. 

Libro  de  leSibus  x*  non  procul  ab 
.  vf'  6J*4*  Hoc  vero  loco,  quod  vir  doaifli- 
^  t3ni  aClitCr  in  haS  fabl,IaS 
h  -ih’  boc  tantum  ponit,  propter  antiqui- 
rSprcbcndi  pofle,  at  nec  pro 
veris  nec  pro  utilibus  haberi  debere.  Multo  ve- 
hementms  vero  &  hberins  ifta  de  Diis  commenta 
^ftipt  Libro  II.  de  republica  p.  430.  &  in  Eu- 
‘hyphrone  p.  49. 

(t)  ‘Tt Nefcio,  quonam  loco  id  aperte 
^oncelferit  Plato,  veteres  illas  fabulas  veritatum 
naturalium  imagines  &  fimulacra  efle.  Non  dubi- 
j°*  ^u*n  vir  dodiflimus  hunc  philofophi  locum, 
CiT  ^cr‘bens »  in  animo  habuerit ,  qui  cxilat 
r°  II.  de  republica  p.  430. 


',Oftmp&*  XiToinKit ,  *  ^fdqflKTiat  di  t\i  Jr  b  V' 

i»  uToi»i<*n  i/**'*?  >  U>tv  vjroreiat'  Pugnae 
Deorum ,  quas  Homerus  finxit ,  non  funt  recipiendae 
in  civitatem  ,  five  allegorias  contineant ,  Jive  ca- 
reant  arcanis  fenfibus.  Hoc  vero  in  loco  non  af¬ 
firmat  Plato,  fenfus  occultos  in  his  pugnis  Deo¬ 
rum  latere  reconditos,  fed  rem  omnem  in  medio 
relinquit. 

(  v  )  Sic  igitur  ille  )  Theogoniae  vf.  104./.  p.  19. 
ed.  Clerici. 

(x)  Infignivit ]  Non  totam  hic  exhaurit  vir 
eximius  Ilefiodi  Theogoniam.  De  qua  licet  ali¬ 
quoties  jam  fententiam  dixerim,  &  alio  loco  co- 
piofius  diflerere  conftitucrim ;  non  polium  tamen, 
quin  eorum,  quae  hic  dida  funt,  illuftrandorum 
cauila  figuificem ,  efle  in  hoc  canifne  tria  diftin- 
Xx  Suea’ 


34_g  Theogonia  feP  Cosmogonia.  Cap.  1W 

Neque  vero  folos  ita  Graecos  fortafle  de  ortu  hujus  mundi  fenfifle ,  putandum 
eft  Eadem  opinio  in  reliquorum  populorum  ,•  quos  barbaros  appellavit  Graecia , 
inhaefit  animis.  Cun&i  generationem  mundi  Deorum  efle  generationem  judica¬ 
verunt,  feu ,  quod  idem  eft,  mundum  ipfum  variasque  ejus  partes  pro  Diis  ha¬ 
buerunt.  De  Perfarum  Magis  Diogenes  Laertius  haec  feripta  reliquit:  (*) 

Qcuvufy  n  itnwt  Mi  $  E° f  d*  Deo^ 

Jubilantia  £?  ortu  varia  dijjerere ,  quos  &  ignem  terramque  d  aquam  ejje  arbitrentur .  (y) 
Ergo  hi,  quod  Proclum  etiam  feciffe,  paullo  ante  vidimus,  elementa  animata  Deos 
efle,  putarunt,  atque  Deos  hos  una  cum  ipfo  mundo  certo  tempore  exortos  atque 
genitos  efle,  nil  dubitarunt.  Veteres  Aegyptios  non  modo  mundum  flato  tem¬ 
pore  natum  credidifle,  fcd  etiam  foli,  lunae,  ceterisque  naturae  partibus  divinos 
honores  arrogafle,  praeter eumdem  Laertium ,  locuples  audior  Diodorus  eft.  Novi, 
eumdem  Diodorum  de  nonnullis  Aegyptiorum  Diis  feribere:  oi  «YAov  , 

eos  aeternam  habere  generationem,  (z)  (f)  Verum  hos  ego  Deos  nullos  opinor  efle 
3<5o alios,  quam  coeleftia  Numina,  folem  ,  lunam  ,&  Hellas ,  quibus  ideo  aeternitatis 
tribuifle  foriam  videtur,  ut  a  ceteris  eos  heroibus  five  femi  -  Diis ,  quos  hominum 
opinio  incoelum  extulit,  fecerneret.  ,  Horum  enim  poftea  naturam  his  verbis  ex¬ 
plicat  :  OJ  StjjJoI  vzrdgafa  ,  2fe'  0  K*>  W&  atfythrctv  oC^esrlav  tv avxwns  £ 

Uctfcuneu.  IL  natura  quidem  furit  mortales , JeJ  propter  animi  folertiam  £?  beneficentiam 
erga  homines  univerfos  immortalitatem  adepti  funt.  _ 

Ha^c  qui  attentus  fecum  expendent  veterum  teftimoma,  is,  ml  equidem  dubi- 

to, 


in  Prooem.  p.  2.  fScgm.  6.  P-,5-  ed.  Meihpm.)  a  , 

>  +  <  Tn  Perfarum  facrificiis  *'*(  rw«*(  Soy Magorum  quidam  adftans  Thco- 

Acini,  Herodotus  Clio  n.  i3>.  (Lib.  I.  p.  5S.> 


guenda,  nec  ullo  modo  inter  te 
Veterem  Graeciae  hilloriam  ,  Quam  »  J?U1 
fallor,  poeta  femper  cum  fcitis  aet*lIVf%®  Ph£ 
Ceis  componit.  Ad  hanc  c.  c.  quae  de  & 

Saturno  narrat,  pertinent;  tametu  &  in  tnsphi- 
lofophiae  antiquioris  do  ortu  hominum  vcftigm 
appareant-  (II.)  Dogmata  &  «creta  veterum  6- 
pient:ae  profefforum  de  rerum  ortimum  City, 
primorum  hominum  (latu  &  generatione,  aliaque. 
(III.)  Poetae  ipfius  commenta  &  figuras,  verm 
cauffa,  quae  dc  vi,  robore,  praelio ,  &  aliis  poeta 
canit,  ea  vident  omnes  rerum  effe  nomina,  qm- 
bus  habitus  perfonae  licentia  poetica  impolitus  eft. 
Atque  hic  poetarum  mos  de  rebus  &  naturis  am- 
ma  vacuis,  tamquam  dc  perfonis ,  differendi  tur¬ 
bam  Deorum  apud  imperitos  mirifice  amplificavit 
&  auxit.  Exempla  forte  alias  dabo. 

(y)  Ergo  hi]  Luculentior  eft,  cx  quo  id  pa¬ 
tet,  apud  Herodotum  locus  Hijtor.  Lib.  I.  Cap.  I3r* 

P  55*  T‘  y3  y;i  ^  v(xri 

X?  iiipurt'  T*T#“r‘  5'  A  ‘  koyjt». 

Perfae  foli  lunaeque  facrificant ,  £$>  telluri ,  igni , 
'aquae,  atque  ventis:  hisque  f0lis  facra  faciunt  jam 
inde  ab  initio. 

(  Z)  Verum  hos  ego }  j>on  crat,  cur  hoc  timi- 
diys/non  fccus  ac  u  conjiceret  tantum ,  Qudwoc- 


thus  affirmaret.  Nihil  enim  certius  ,  fi  Diodoro 
fides  habenda  fit.  Namque  is  Biblioth.  hiftor- 
Lib.  I.  Cap.  n.  p.  io.  vetnftiflhnos  Aegyptios 
primum  folem  &  lunam  pro  Diis  aeternis  &  coe- 
1  eft  ibas  habuiffe,  tum  in  eumdem  numerum  fpi- 
xitum ,  ignem  ,  terram  ,  oceanum  ,  aerem  aggre- 
gaffe,  perhibet  Dc  quibus  Diis  poftquam  dixe¬ 
rat,  Cap.  p.  i2.  ita  orationem  claudit:  n»pi 

i»  T  i»  3-1  ut  xj  yvtnv  iti^toi  ir%vi60Tar  to* 

o-HvTtt  >»y*(r.»  Aiyu.TT.ot.  Hic  Dii  fempiternum  ge~ 
nus  fortiti  illa  funt  Numina,  quae  cum  ipfo  inuU- 
do  lunt  orta  &  genita.  Tum  ad  terreftres  acce¬ 
dit  Aegyptiorum  Deos,  quorum  aliquos  reges  fuis* 
fe  dicit.’ 

(a)  Apud  Ciceronem)  De  natura  Deor.  Lib.  IlE 
Cap.  18.  p:  3075-  T.  IX.  Opp. 

(b)  Arijluelesj  Libro  de  coelo  I.  Cap.  i o.p-632. 

T.  I.  opp-  ri*op*i.e»  p  i,  (r  i ocret-Ttt  tt»#* 

<ptt<nv.  Omnes  coelum  feu  mundum  affirmant  factum 
ejje.  De  Platone  figillatim  extremo  capite  hoc  id 
affirmat 

(c)  At  qui  ex  recenti  oribus)  Videndus  eft  prae 
ceteris  Proclus  in  Timaeum  Platonis.  Nihil  anti¬ 
quius  erat  Platonicis  hifcc  recentioribus  ,  quam  ut 
concordiam  inter  omnes  antiquos  philofophos  lan~ 
cirent,  quo  Chriftianis  occurrerent,  qui  contro* 


§.  i4- 


Veteribus  unum  idemque  funt> 


347 


to,  quin  a  virorum  ceteroquin  do&ifli morum  difceflurus  fit  fententia,  qui  omnes 
veterum  de  Deorum  ortu  fabulas  de  heroibus  five  femi-Diis  capiendas  effe  unice, 
arbitrantur  ,  neque  quemquam  veterum  Deorum  in  illis  locum  accepifle,  fufpi- 
cantur,  praeter  eos,  quos  Cotta  ( a )  apud  Ciceronem  Deos  mortalibus  natos  matribus 
vocat,  qui,  quum  homines  eflent  humano  more  geniti ,  mortalium  opinione  coeli- 
tibus  aggregati  fint.  Tanta  enim  eft  Theogoniae  veterum  amplitudo ,  ut  omnes 
veterum  inferiores  Deos  ambitu  fuo  contineat ,  quorum  aliquos  fpechbilis  hujus 
mundi  partes  animatas  efle,  folem ,  lunam,  fidera,  terram,  docuimus.  Ex  qui¬ 
bus  efficitur,  Theogoniam  antiquitatis  aut  ipfam  efle  Cosmogoniam ,  aut  ejus  faltim 
partem.  Sed  haec  tamen  non  impediunt,  quo  minus  veterum  de  Diis  narrationi¬ 
bus  &  fabulis  multum  ex  antiqua  hiftoria  heroumque  rebus  geftis  admiflum  effe, 
au&oresque  earum  phyflcam  cum  hiftoria  perpetua  colligatione  contexuilfe,  fatear. 

His  explicatis,  proximum  eft ,  ut  oftendam,  quae  de  mundi  ac  Deorum  ortu 
tradiderunt  -veteres ,  fic  efle  interpretanda  :  Mundum  una  cum  Diis  certo  tempo¬ 
re  in  jun  ovluv  fadhim  efle,  feu  ,  quum  antea  non  eflet,  certo  tempore  exfiftere 
Coepifle.  Id  ut  obtineam ,  hoc  velim  in  primis  animadverti ,  id  quod  inferius  co- 
piole  demonflrabitur ,  neminem  olim  fapientiorem  inter  gentes  exflitifle,  qui  re¬ 
rum  univerfltatem  ex  chao  prodiifle  ,  flatueret.  Atque  ( b )  Arijloteles  ante  fe 
nullum  teflatur  dubitafle,  mundum  hunc  certo  tempore  coepifTb  ,  ligillatim  vero 
Platonem  hujus  vindicem  fententiae  fuilfe ,  perhibet,  (c)  At  qui  ex  recentioribus 
Platonis  amplexi  furit  difciplinam  ,  in  eam  plerique  omnes  incubuerunt  diligen-  270 

tiam, 


verfias  &  rixas  veterum  rapientum  folebant  irride¬ 
re,  nec  poftrcmo  in  illis  argumentis  loco  numera¬ 
re,  ob  quae  fpernendam  efle  philofophiam  pugna¬ 
bant.  Lege ,  quae  hac  de  ro  fcripfi  in  Di(J.  de 
turbata  per  recentiores  Platonicos  ecclefia .  Itaque, 
quum  Arijloteles  pro  aeternitate  ftetiffet  mundi, 
qnique  hoc  dogma  ejus  certis  dc  cauflfis ,  de  qui¬ 
bus  paullo  poft ,  fuum  feciflent,  confentaneum  erat 
inftitutis  eorum ,  omni  ope  in  eo  elaborare ,  ut 
Plato,  quo  neminem  de  rebus  a  confpcctu  homi¬ 
num  remotis  fapientius  decrevifle  cenfebant,  idem 
plane  fenfiffe  videretur.  Jpfi  vero,  fi  quis  rem 
diligenter  expendat,  ncc  Arijlotelis  omnino  am¬ 
plectebantur  fententiam,  ncc  Platonis ,  fed  pecu¬ 
liarem  quamdam  &  fibi  propriam  fovebant  opinio¬ 
nem.  Mundum  nimirum  opificium  quidem  effe 
tuebantur  Dei ,  quod  nusquam  Arijlotelem  affeve- 
rafie  confiat,  verum  aeternum ,  nec  ullum  umquam 
fuifie  tempus,  quo  Deus  illum  non  condidifiet, 
feu,  ut  idem  aliis  explicem  verbis,  quibus  Ammo- 
hae  m  caufla  apud  Zochariam  Mitylenaeum 
Phalogo  dc  opificio  mundi  p.  209.  ut|tur>  ,ixi 
roy  L  KirfAe,  Deum 

Menium  effe  effetiorem  ,  mundum  vero  ab  aeterno 
fattum.  Atque  hoc  Zacharia ,  ut  id  praetereundo 
Idoneam,  nemo  veterum  fcholae  illud  recentioris 
Platonicae  dogma  vel  luculentius  expofuit,  vel  for- 
2«  Profligavit.  Sunt  in  ipfis  generis  hujus  de  Deo 
.rebus  divinis  praeceptis ,  quae  pofcunt ,  ut  ita 
T«s  de  mundo  &  ejus  ortu  fentiat,  fi  affentiri  velit 


illis:  qua  de  re  alias.  Nunc  id  tantum  moneo, 
veri  efle  fimlUlmum  ,  ut  in  hanc  fententiam  illa 
fefta  ingrederetur,  cum  disputationibus  Epicureo¬ 
rum  contra  veteres  Platonicos ,  tum  metu ,  nc 
Chriftiani  vincerent,  fi  concederetur  certo  tempo¬ 
re  mundus  efle  generatus,  efteflum  efie.  Epicu¬ 
rei  quanto  ftndio  &  Platonis  dc  mundo  certo  tem¬ 
pore  a  Deo  condito  fententiam  oppugnaverint,  Vel¬ 
leji  vel  maxime  apud  Ciceronem  de  natura  Deor.  Lib.  I. 
Cap.  9.  p.  2891.  oratio  ofiendit,  qui:  Ab  utroque,  in¬ 
quit,  Jcifcitor,  cur  mundi  aedificatores  repente  exfii- 

terint ,  innumerabilia  ante  faecula  dormierint  - 

Jfio  igitur  tam  immenfo  J patio ,  quaero,  cur  Pro¬ 
noea  veftra  ce  (faverit.  Labor  emne  fugiebat?  At  ijle 
nec  attingit  Deum,  nec  erat  ullus ,  quum  omnes  na¬ 
turae  Numini  divino  -  parerent.  Quid  autem 

erat ,  quod  concupijcerct ■  Deus  mundum  fignis  lu+ 
minibus ,  tamquam  aedilis ,  ornare ?  Sil  ut  Deus  ip- 
fe  melius  habitaret;  antea  videlicet  tempore  infinito 
in  tenebris ,  tamquam  in  giirgujtio ,  habitaverat.  Im¬ 
portunos  igitur  ut  difputatores  hos  effugerent,  qui 
multum  antiquioribus  Platonicis  moicftiac  exhibue¬ 
rant^  mutandam  fibi  effe  hac  in  parte  veterCm  dis¬ 
ciplinam  juniores  Platonici,  decemondumque, 
Deum  ex  omni  aeternitate  mundum  condiditle,  ra¬ 
ti  funt.  Cluuffianis  vero,  fi  hoc  illis  feretur,  Deam 
&  materiam  per  innumerabilia  faecula  disjuncta 
fuifie  ,  quamvis  utraque  ex  infinito  exftitiflent  cem- 
pore,  perfpiciebant  facile  viam  pne  factum  iri  dog¬ 
ma  iuum  tie  mundo  ex  nihilo  a  Deo  condit^  wS”* 
Xx  2  liuS 


345 


Munitus  &  Dii  certo  tempore  falli.  Cat.  IV. 


tiam  ut  contrariam  ex  Timaeo  ejus  elicerent  fententiam.  Quos ,  dudum  efb  > 
<juod 'piutarcbus  jam  reprehendit,  cujus  ipfa  verba  juvat  fiibjicere:  (*)  o l  tt a«- 

?  %puu%.uv  n/.XTUVl  ,  <pC&[Jt%u6t  yjjj  fS^QPKv7Ti  ,  9IUf&  /*t;XM  bjq ,  vt^&ccfrvy 

^  $*oiv  ,  uti  I&kv  rjti  elffalov  ciopfyjoi  57 ?&x.xfo7rl&v  r*v  t*  $ 

r vy  te  tvxw  eurx  ffino  lyij  av&t&iv  ,  ctm  £$  aiens  ciwisuTXV  ,  isi s  r  wreif.y  XPcycv  kruc 
izMuv.  Plenque  Platonis  fellatores  vehementer  timern  ,  atque  aegre  ferunt ,  omniaque 
tnoHuntur ,  vique  pervertunt  Platonem ,  exi  [limantes ,  tamquam  fiagitiofam  &  infandam 
fententiam  illam  occultandam  ejfe ,  quae  mundum  non  fecus  ,  atque  animam  ejus  generatam 
ejfe ,  neque  ex  infinito  tempore  exftitijfe  talem  ,  qualis  nunc  ejl ,  Jlatuit.  Ego  vero, 
quidquid  illi  contenderint  ingenio,  neminem  ita  fore  hebetem ,  arbitror,  ut,  ii 
modo  Timaeum  infpexerit,  difficulter  intelligat ,  Platonem  nihil  fibi  rei  voluifle  cum 
illis,  qui  mundum  initio  carere  credunt,  atque  certo  eum  tempore  conditum  exl- 
ftimafle.  ( d )  In  ipfo  libelli  exordio  haec  duo  in  diverfis  ac  contrariis  generibus 
ponit,  n  dii  w,  id,  quod  femper  efi,  &  ^  $>vw>v  for,  id,  quod  genitum  fivc  fadlum 
eji.  Mundum  igitur  quum  deinceps  affirmet  efle  genitum  ,  fieri  nullo  modo  po¬ 
tuit,  ut  eum  fempiternum  efle  duceret.  Ipfam  deinde  quaeftionem  ,  cujus  res 
hic  agitur ,  tam  apte  tamque  expedite  propofuit ,  ut  nihil  ,  quo  confugiant ,  re¬ 
liqui  fecerit  illis,  qui  aliter  eum,  ac  fenfit,  fenfifle  vellent.  Ucnpcv  iiv  olei ,  <$ug- 
vroog  '%yfiud  %xw  n  yyono  >  **  ^xn  Semperrte  fuit  mundus , 

nullo  generatus  ortu,  an  ortus  ejl  ab  aliquo  temporis  principatu?  Cui  quidem  aperte  ita 
refpondet  quaeftioni:  ytyow,  faclus  ejl,  aut  coepit.  Ilis  in  primis  accedit  quod  ip- 
f\im  cjuocjuc  tempus  alicju^ndo  initium  habuifTb  £iut  conditum^ cflc5  dnertis  ciffirro&t 
verbis:  (e)  xph@*  d[  1»  PiT’  7*3*viv>  jfyvtfcvfo  u(ux  h\A*ni ,  «»  *n7« 

AvV/f  7j;  aCruv  Tempus  vero  coelo  aequaevum  ejl ,  ut  una  orta  una  etiam  dijjolvan- 

tur ,  fi  modo  dijjolvi  ratio  fasque  patiatur.  Taceo  id  ,  quod  pariter  fine  ullo  praecipit 
circuitu  materiam  confufiflime  commotam  fuifie ,  antequam  mundus  hic  tam  fci- 
te  atque*  eleganter  compofitus  produceretur:  (f)  n xv,  i'<jr.v  ylV 

J,*v  ravyay  etyov  ,  ctcKx  xivxptfaov  7ThYiu.pilh<dq  amulas  iis  tk£v  cui  fi,  n^ytv  ov.  f 

h’xc  Uuidquid  erat ,  quod  in  cernendi  fenfum  caderet,  id  fibi  ajfumfit ,  non  tranquillum 
£?  quutum ,  fed  immoderate  agitatum  flu&uans  ,  idque  ex  inordinato  in  ordinem  ad - 
duxit.  Quibus  verbis  id  ipfam,  quod  omnes  olim  fenfifle  gentes  verae  religionis 
expertes,  paullo  ante  notavimus,  profitetur,  mundum  hunc  ex  chao  extra&um  & 
conftru&um  efle.  Quodfl  vero  audforitatibus  hac  in  caufla  agendum  fit ,  equidem 
Arifiotelem  arbitror  multo  fuifle  aptiorem  ad  Platonis difdplinam  di&ionemque  re&s 
percipiendam  ,  atque  ulli  ex  recentioribus  Platonicis ,  quorum  aetatem  aliquot 
Plato  faeculis  fuperat.  Quamquam  non  folus  nobis  ad  teflimonium  dicendum  Ari- 
Jloteles  adeft,  fed  &  alii.  Nam  ut  (g)  Philonem  omittam  Judaeum,  ( h)  Plutar - 
cbus  &  Atticus ,  uterque  Platonicis  imbutus  praeceptis ,  nec  non  (i)  Alexander 
^  Apbro- 


(*)  De  Pfychogonia  Platon,  p.  ioij. 

Ilus  defendendi,  &  in  'animos  hominum  introdu¬ 
cendi.  Ergo,  ne  id  fieret,  Deum  &  materiam 
fempitemo  &  indifTolubili  veluti  copulabant  vin¬ 
culo. 

(d)  In  ipfo  exordio ]  Cap.  12.  p.  235. 

*  (e)  Xf**®-  */['  »» ]  Cap .  2i.  p.  245.  Verfio 
Chalsidii  eft.  Ceterum  haec  Platonis  de  ortu  tem¬ 


poris  verba  in  primis  etiam  urget  contra  Platonicos 
juniores  Zachorias  Mitylenaeus  Dial.  de  opifa10 
mundi  p.  189. 

(/)  ni»,  er«»  1  Timaei  Cap.  14.  p.  237. 

O)  Philonem  1  Libro ,  quod  mundus  fit  tnco^r 

ruptibilis,  p.  941.  Opp.  Ex  quo  loco  patet,  ja«» 
tum  fuilfe  in  Aegypto,  qui  ita  Platonis  wprewr 


§•  H  Fiat  otiis  duo  effata  expenduntur .  34.9 

Aphrodifius ,  homo  nulli  cx  Peripateticis  ingenio  cedens,  fecundum  nos  judicant. 

His  quod  opponant  teftimoniis,  qui  Platonem  aliter  docuifle  ferunt,  nihil  ha-271 
bent,  praeter  duos  ejus  ex  tertio  &fexto  de  legibus  Libro  locos.  Altero  horum  lo¬ 
corum  phdofophus  Cliniam  &  hospitem  Athenienfem  fic  de  rerum  publicarum  ori¬ 
ginibus  inducit  colloquentes :  (*)  UoAmlov;  <J[  f,v»  m]t  cpupAL  ytyovivm  ;  KA. 

mkv  ;  A@.  Oltffpi  &ro  XPW*  n  KSH  ***&**  K3H  r  yiraCoAuv  i v  reo 

laureo'  KA.  Uug  Xey«?  i  A0  <J>^s  ,  d<p'  i  mAeig  r  ft<n  Jfou  axOpumi  mArrdhl (Afact  ,  Soxftf 

«i'  mk  KomxvoKtrcti  %fcr*  nA>j0(gK  ojz>*  yfytvtv;  KA.  Ovxxv  /«cv  )€  ^ct//ue  *  A0.  Tc$e  jg  u>g 

«Treipov  71  Kj  oipY!%ccvov  «I/  e  >j  ■  KA.  YTavu  ps*  fc*  txto  j*.  A0  Mwi»  yt  *v  s  juve*«/  ^usi»  h n 

r^eJcug  nfjfiv  ytytvot<n  in  acis  c *>  n Itu  tu  XPVc?  j  ^  j  5  irArtfuf  Acyov  cstc  iAclrive 
,  7n7iAndju%bcq  ah  iruav.s  m  Amitte  oenis  euccsvcx*  '  ^  tjti  ^ugy  g£  lAoepcvuv 

Vej&s  ,  7TT5  ojc  fMiQmt  tAotriiss ,  ^c/  c-tf  fiiATiovw  ^  fiiATtxs  ojc  ; 

Civilis  autem  difciplinae  quodnam  fuiffe  initium  dicemus ?  CL.  (Jndenam  dicis?  ATH.  ifoor 
equidem ,  0  /o?;£0  £?  infinito  tempore ,  variisque  rerum  in  eo  mutationibus.  CL.  Oao  0 
*d  ATH.  Age,  dic  i  fi  habes  ,  cx  quo  urbes  civilesque  injflitutiones  homines  coepe • 
runt,  quantum  temporis  fpatium  praecefferit.  CL.  Nequaquam  id  facile.  ATH.  /n/iw/- 
utique  hoc  &  impojfibile  cogitatu.  CL.  6/0  e(l  omnino.  ATH.  Nonne  innumerae  in 
hoc  tempore  conditae  funt  civitates ,  totidem  que  dejlructae ,  quae  omni  civilis  vitae  conditione 
pajjbn  ufae  funt ,  faci  aeque  modo  majores  e  minoribus ,  «01/0  minores  e  majoribus  ,  pejores 
quoque  ex  melioribus ,  contra  ex  pejoribus  meliores?  Verum  hic  (i  Plato  temporis  praete¬ 
riti  infinitatem  inculcare  voluit,  hoc  nobis  concedant,  necefle  efb,  qtiibuscum  cer¬ 
tamen  nobis  hic  efb,  Platonem  aetate  gravem,  quum  Commentarium  de  legibus  con- 
feriberet,  priflinam  deferuifle  fententiam,  quam,  Timaeum  componens,  olim  te¬ 
nuerat.  Hoc  vero  fi  feciflet,  ipfa  quidem  ab  homine  fiagitaflet  ratio,  ut  iflam 
animi  mutationem  hoc  loco  indicaret :  quod  tamen  minime  fecit.  Dicam ,  quod 
res  eft.  p r ocius ,  qui  vocem  cheiet»  urget,  ut  Platonem  hoc  in  loco  docuifle  de- 
monftret,  infinitum  praeteriifle  tempus  V  fententiam  mihi  philofophi  videtur  per- 
vertifTe.  Credo  ego,  hoc  unum  lignificare  Platonem  velle:  tantum  a  mundi  ortu 
temporis  effluxifle,  quantum  nullius  mortalium  ingenium  exputare  queat  aut  com¬ 
prehendere,  eo  quod,  id  quod  hoc  ipfo  addit  loca,  hominum  genus  aliquoties 
ab  fu  rn  tum  prorfus ,  variisque  terrarum  orbis  converlionibus ,  commemorabili  prae¬ 
sertim  totius  mundi  eluvione,  quae  contigerit  olim,  exftin&um  fit.  Videamus 
nunc  alterum  zxfexto  de  legibus  Libro  locum:  (*)  *H  r  ffuns  n  ™ 

ih^laur  riAv%w  >  *&’  **i*  yt  TtAdCiiu) ,  d>A'  r,v  r\  ekl ,  K*l  ^  m*VTW{  ’  »j  m 

^  oifAv,x&vov  cv  %pl»cv ,  eauv  yeyovoe  dv  «ft.  Hominum  generatio  vel 

nullum  prorfus  um quam  initium  habuit ,  nec  terminum  habitura  eft ,  fed  fuit  omnino  fem - 
per  ,  o  erit :  aut ,  Ji  coepit ,  inaeflimabili  jam  ante  nos  temporis  magnitudine  coepit.  IIoc 
philofophi  ditium  prius  illud  non  mediocriter  illuftrac.  Fallor  enim, -aut  conclu¬ 
de- 


(*)  P.  676.  ed.  Steph.  (p.  m,  5g5>  ed<  Ficim. >  Ct)  p-  78i.  (p.  m.  625.) 


*entur  fententiam  ,  quemadmodum  recentiores 
poftea  Platonici  fecerunt:  quibus  Philo  Ariftote - 
*is  in  primis  auftoritatem  opponit. 

(A)  Plutarchus  &  Atticus ]  Ille  Libro  de  anx- 
procreat,  ex  mente  Timaei  p.  1013.  1014.  T.  II. 
yjp.  hic  in  excerptis  nonnullis,  quae  Eufebius  fer- 
•  Ylt;  Praeparat,  cuangel.  fib.  XV.  Cap.  c.  p.  801. 


(0  Alexander  Aphrodifius' |  Comm.  in  Libres 
Metaphyf.  Arijlotehs  p.  1 81.  ed.  Lat.  Pari/.  150 6. 
fol.  His  auctoribus ,  qui  hoc  dedecus  a  Platonis  me¬ 
moria  depellere  ftuduerunt,  ex  ipfis  Platonicis  Hier 
rocles  ,  de  quo  infra,  cx  Chriftianis  doftoribus 
Laelianas  M  it  y  Lenaeus,  Augujlinus ,  nec  pauclaUL 

fi  reS  id  flagitaret,  adjungi  poffenu  n 

XX  3  KkJ 


Athei  ortum  mundi  admittentes . 


Cap.  IV. 


3Jo 


dere  nobis  licet,  «?r«p  m  tiu^etrav  in  illo  hanc  minime  vim  habere,  ut  tem¬ 
pus  immenfum  omnisque  expers  initii  fignificet,  fed  tale  tantum  defignare  tem¬ 
pus,  cujus  initium  tantopere  remotum  a  nobis  eft,  ut  nullius  id  cogitatio  &  inge¬ 
nium  valeat  eonfequi.  Hoc  enim  loco  vox  ifinyflv»  haud  dubie  hoc  fenfu  capi¬ 
tur.  Sic  igitur  exiftimo:  Plato ,  quum  canefceret ,  Librumque  de  legibus  in  litte¬ 
ras  referret,  mundum  quidem  coepifle  aliquando,  nil  dubitavit,  verum  ortum 
ejus  infinito  paene  intervallo  a  noftris  diftare  temporibus  credidit :  aut  forte ,  quo 
importunis  Arijlotelis  aliorumque  clamoribus  contra  Timaeum  occurreret,  opinio¬ 
nemque  hoc  libello  propofitam  de  mundi  novitate  invidia  quodammodo  liberaret, 
tutius  fore  duxit,  fi  ifta  ratione  loqueretur,  mundique  annos  ad  calculos  haud  re¬ 
vocari  pofle,  (*)  decerneret. 

272  Hoc  vero  loco  illud  in  memoriam  revocari  velim,  quod  aliquoties  fignificavi- 
mus,  nihilque  omnino  controverfiae  habet,  fuifle  inter  eos,  qui  tam  Deorum, 
quam  mundi  olim  ortum  crediderunt,  homines  ab  omni  religione  Deique  cogni¬ 
tione  averfos.  Voce  nimirum  Deus  genus  hoc  non  uno  modo  abutebatur.  Qui¬ 
dam,  in  quibus  Anaximander  fuit,  mundos  inanimos,  ex  materia  fenfus  omnis  ex¬ 
perte  paullatim  genitos,  &  in  eamdem  revertentes.  Deos  dixerunt.  Alii,  ad 
quos  Anaximenes  &  Democritus  pertinent ,  efle  quidem  non  inficiati  funt  animalia 
naturasque  intelligentes  homine  nobiliores,  verum  eas  &  nafci  &  perire,  haud 
aliter  quam  homines,  cenfuerunt:  atque  his  illi  naturis  Deorum  imponebant  vo¬ 
cabulum.  De  Anaximene  nominatim  (/)  Augujlini  exftac  teftimonium,  quod  fub- 
jiciam:  Anaximenes  omnes  rerum  caujjas  infinito  aeri  dedit ,  nec  Deos  negavit,  aut  ta¬ 
cuit  :  non  tamen  ab  ipfis  aerem  facium ,  fcd  ipfos  ex  aere  ortos ,  credidit.  Igitur  hi  om¬ 
nes  Deos,  ne  uno  quidem  excepto,  &  natos  efle,  &  interire  putabant  pofle,  ne¬ 
que  ullum  fibi  ©ecv  xfanlov,  aut  naturam  quamdam confilii  compotem,  ac  per  fe  ex 
aeternitate  exfiftentem  ,  obtrudi  patiebantur.  Rerum  vero  omnium  principium, 
quod  folum  originis  expers  eflet,  unam  efle  cenfebant  materiam,  vita  &  fenfu 
omni  vacantem.  Quam  qui  fequuntur  opinionem  ,  illi  nullo  prorfus  pa&o  locum 
aliquem  in  Dei  profefloribus  tueri  poliunt.  Haec  vero  minime  fic  velim  intelligi, 
ac  fi  omnes  ,  qui  Deos  efle  genitos  quondam  docuerunt,  cum  Dei  &  religionum 
irriforibus  componi  debeant.  Sicut  enim  non  omnes ,  qui  mundi  olim  ortum  pro- 
fefli  funt,  idcirco  etiam  divinam  efle  naturam  crediderunt:  ita  quoque  inter  eos, 
flui  Diis  initium  tribuerunt,  exftiterunt  nonnulli,  qui,  tametfi  omnes  inferiores 
mundanosque  Deos  aliqua  ratione  conditos  aut  genitos  efle  crederent,  unum  ta¬ 
men  fimul  fupremum  Deum  afleruerunt,  a  quo  omne  principium  omnemque  re¬ 
movebant  originem,  (etlv  ov  %  *vfa*isakr)  &a  quo  ceteros  omnes  efle  Deos 


(k)  Decerneret]  Sapientis  eft,  quid  philofo- 
phus  aliquis  de  natura  rerum  fenferit,  ex  illis  ejus 
libris  aclrimare,  quibus  dedita  opera  naturalem  per- 
fequutus  eft  fcientiam,  non  vero  ex  illis,  in  quibus 
de  re  civili  praecepit ,  aut  alia  expofuit.  Pleto  igi¬ 
tur  quum  m  J-tmaeo  maxime  dogmata  fua  de  rebus 
naturalibus  expofucrit,  ex  hoc  libello  fas  eft  eas 
addifeere,  non  vero  ex  Libris  de  legibus ,  aut  aliis : 
nec,  fi  in  aliis  forte  libris  nonnulla  ipfi  excidifient, 
quae  Timaeo  repugnare  viderentur ,  licentia  inde 
nobis  nafcerctur  Timaeum  pervertendi,  &  it*a  cx. 


plicandi,  ut  iftis  diftis  conveniens  fore  arbitra¬ 
mur.  Contra,  quae  in  aliis  libris  de  rebus  phyli- 
cis  dicta  funt,  nifi  res  ipfa  fecus  fieri  jubeat,  ad 
eorum  normam  funt  exigenda ,  quae  in  Timaeo  dis- 
(eruit.  Contrariam  plane  viam  ineunt  recentiorea 
Platonici :  quippe  qui  ex  Libro  de  legibus ,  &  aliis » 
auibus  rerum  naturalium  praetereundo  roemin 
Plato ,  nonnulla  eruunt  dogmatibus  fuis  primo  a 
fpectu  amica,  &  ad  horum  deinde  rationem  &  fen- 
fum  Timaeum  totum  componunt. 

(/)  Augujlini]  De  civitate  Dei  Lib.  VIII. 


§•  H'  Platonis  Theogonia ,  3  5*  r 

ortos  ducebant.  Qui  fic  inter  Theogoniarum  conditores  fenferunt,  illi,  quo  a  ce¬ 
teris  difeernantur ,  quos  impietatis  adverfus  Deum  poftulavimus,  non  male  divini 
appellari  poflunt. 

Atque  his  divinis  Theogoniae  aflfertoribus  Platonem  efle  connumerandum ,  equidem 
manifeftum  efle  arbitror.  Si  qui  forent ,  quibus  haec  res  minus  expedita  videre¬ 
tur,  eos  loci,  quos  fupra  ex  Timaeo  attulimus,  abunde  refellerunt.  Quibus  tamen 
ditiis,  ne  quis  minus  fibi  fatis  efle  fa&um  conqueratur,  duos  hicaddemus  alios,  (m) 
Alter  exftat  p.  34*  atque  fic  fe  habet :  o£r©-  ^  ^  SvlQ-  «d  \oprpk  3,5  ^ 

tnyfyjw  Sw  Ao^rfoV*  ''Ov\(&  in  hoc  loco,  uti  fcripfimus ,  legendum  effc,  quod 
etiam  Aldus  expreflit,  non  vero  &7*«,  ut  Stepbanus  legit,  qui  Ficini  editionem  te¬ 
pere  fequutus  eft.  Neque  aliter,  quod  ex  hac  ejus  verfione  patet,  Cicero  hunc 
locum  legit:  Haec  Deus  is ,  qui  femper  erat ,  de  aliquando  futuro  Deo  cogitans ,  laevem 
euf  effecit  81  undique  aequabilem.  Poft  quae  verba  fic  ftatim  verfio  Ciceronis  pergit : 

Sic  Deus  ille  aeternus  hunc  perfefte  beatum  Deum  procreavit.  Binos ,  id  quod  evidens 
eft,  hic  Plato  Deos  commemorat,  unum  genitum  ,  five  mundum  animatum,  quem 
alias  Qthv  vocat,  alterum  aeternum,  feu  innatum  &  iffettum  Deum,  a  quo 
fundus  genitus  &  procreatus  fit.  Re&ius  fortaflis  rem  illis  efferemus  loquendi 
podis,  quos  proprios  fibi  Plato  voluit.  Unum  inducit  Deum,  qui  acj  re¬ 

ferri  debet,  feu  caput  naturae  illius,  quam  generationem  vocat.  Hic,  quum  ni¬ 
hil  fine  caufla  poflic  exflftere ,  ortus  atque  genitus  fit  oportet  ex  caufla  quadam. 
Alterum  nominat  Deum,  qui  vere  atque  proprie  eft,  natura  immutabilis.  Hic 
alterius  Dei  five  naturae  rerum  procreator  eft,  omnibusque  idcirco  rebus  initium 
attulit.  Alterum  videamus  locum,  (n)  qui  p.  41.  Timaei  legitur:  W  b  **'.?*, 
ini  n  (petvipue  ,  ^  onr  epauvev*)  ,  xct9‘  ojtv  uv  i^ov , 

*p:e  eii ine  0  refo  <r?  srb  «ra'S g,  3*<ci  ,  uv  tyoo  n  e^yav ,  «  Si 

Ouando  igitur  omnes ,  qui  moventur ,  palamque  fe  ojlendunt ,  &  qui 
eatenus  nobis  declarantur ,  quoad  ipfi  volunt ,  creati  funt,  tum  ad  eos  is  Deus,  qui  omnia 
*  genuit .  fatur  haec:  Hos,  qui  Deorum  fatu  orti  e/lis,  attendite:  quorum  ego  operum  pa-  273 
rens  effeti  orqu  e  fum  ,  quae  per  me  fati  a.  In  his  ego  verbis  voces  Ces)  Geb,  etfi  non 
inorem ,  ad  alias  Proclum  conje&uras  propendere ,  Ciceronem  praeclare  reddidifle 
°pinor:  Dii,  qui  Deorum  fatu  orti  eftis .  Ifti  vero  Dii,  quorum  progenies  hi  Dii 
procreati,  five  animatae  ftellae  daemonesque  dicuntur  ,  non  dubito,  quin  «ftu 
piGcsl,  fi v&fempitomi  Dii  fint,  quorum  alio  Timaei  loco  mentionem  Plato  inji- 
C]t ,  quando  mundum  vocat  ( 0 )  r  dxtfm  Gib  ytynos  ,  faftum  feu  genitum 

Deorum  aeternorum  fimulacrum.  Neque  (p)  Ciceronem  ego  aliter  efle  capiendum  ar¬ 
bitror  ,  quum  mundos  a  Diis  feu  confilio  Deorum  effe  fa&os  ait,  quam  de  his  ipfis 

Diis. 


2-  p.  147.  T.  VII.  Opp.  Lege  dc  hoc  Augufiini 
loco  Obfervationes  Halenf.  Tom.ll.  Obf.  XIX./).  440. 
(m)  Alter  exjlat]  Timaei  Cap.  18.  p.  241. 

(»  )  Qui  p.  41-]  Timaei  Cap.  2 <5.  p.  249.  Ver- 
1,0  Ciceronis  eft. 


(  0 )  t£»  iiSlmt  ]  Haec  verba  in  Timaeo  exftant 
Cap.  21 .  p.  245./.  At  non  de  ipfo  mundo,  fed 
de  anima  mundi  praedicantur,  quod  orationis  con¬ 
atus  oftendit.  Chalcidius  Ita  ea  vertit  :  Fattum 
?  fe  fimulacrum  immortalis  divinitatis.  ‘Afiio,  ©« d 

ifl  loco  funt  aeterna  rerum  fimulacra  feu  fpe- 


cies,  quas  recentiores  Platonici  vocant 

Deum  enim  Plato  in  hoc  libello  ubivis  docet  mun¬ 
dum  &  animam  mundi  ad  aeternum  quoddam  exem¬ 
plum  comparatio  &  conftruxiOe.  Illuftrat  hunc  lo¬ 
cum  id,  quod  in  extremo  hoc  libello  (p.  502.  Opp 
mundus  ipfi  dicitur  «.’*«,  T«  Q^>  im  Dei 
intelligibilis.  Mundum  nimirum  Deum  efle  cen- 
iebat.  Igitur  &  aeternum  mundi  exemplum  Deum 
vocare  debebat,  euinque,  quoniam  mente  tantum 
«cogitatione  comprehenderetur,  *c3ir. 

\P)  Ciceronem ]  JNefcio,  quibusnam  locis  O- 


Platonis  Theogonia.  Cap.  IV. 

Diis.  Cujus  vero  naturae  fint  hi  fempiterni,  quos  Plato  vocat,  Dii,  qui  fe6la- 
toribus  ejus  3-aol  yJzjtr/Jriuiai  9  Dii  fuprainundani ,  dicuntur,  fi  quis  fcifcitetur  ,  di- 
Ilin6le  refpondendum  efle,  arbitror.  Vox  .  fi  prefle  &  angufte  definia¬ 

tur  ,  ex  fententia  Platonis  &  Ariflotelis  defignat  procreationem  rerum  cn.  ovluv, 
certo  tempore  fa&am.  Quam  qui  recipit  notionem,  eum  omnes  illos  Deos  dytwli- 
txc  decet  vocare,  eo  quod  nullo  non  tempore  fuerint ,  neque  efle  aliquando  coepe¬ 
rint.  Sed  idcirco  tamen  Plato  non  omnes  etiam  putavit  &  c&Qvmnnif , 

naturas  efle  ex  nulla  rc  alia  ortas  ac  per  fe  conflantes ,  aut  prima  rerum  princi¬ 
pia  ,  verum  uni  tantum  hanc  gloriam  afleruit.  Quemadmodum  enim,  quod  Pro - 
cius  olim  de  Platone  affirmavit ,  meo  quidem  judicio  prorfus  egregie  di&urn  efl :  (*) 
o7x  i  mdruv  Im  fjiiccv  Plato  ad  unum  omnia  principium  revocat ,  ip- 

fam  etiam  materiam  :  ita  etiam  omnes  eum  Deos  ex  uno  fupremo  derivafle  Deo, 
prorfus  exploratum  efl.  Quam ob rem  omnes,  quos  aeternos  Plato  nominat.  Dii, 
fi  ab  uno  difcefleris,  certa  quidem  ratione  haud  procreati  funt  ,  fi  ve  ni,  fi  ni¬ 

mirum  vox  ytvn jtos1  fpedletur  XPGVGV »  idque  denotet,  quod  tempore  quodam  or¬ 
tum  efl.  Verum  hoc  non  impedic,  quo  minus  alio  fenfu  geniti  fint,  ymrai  nimi¬ 
rum  d™  cclr.#,  quae  Procli  efl:  divifio,  ex  fuperiori  quadam  caufla  procreati.  Nec 
enim  nifi  unus  efl  ctym*fiQ-  hoc  fenfu  Deus,  unum  Numen,  quod  ex  nulla  caufla 

or- 


(*)  In  Timaeum  p.  ii<5. 

aro  ex  fua  fententia  decreverit,  mundos  a  Diis  & 
Deorum  conjilio  conjlruclos  ejje.  Quodfl  vero  id 
alicubi  fcripfit  Cicero,  certus  ego  fum  ,  cum  de 
aeternis  illis  Diis,  quos  recentiorum  Platoniconim 
fchola  finxit,  nc  cogitafle  quidem  ita  praecipien¬ 
tem.  Nondum  aetate  Ciceronis  tam  fubtiles  &  acuti 
erant  Platonis  interpretes,  quales  polt  ejus  tem¬ 
pora,  faeculo  maxime  fecundo  &  tertio,  repente 
exorti  funt. 

(<?)  Sequebantur ]  Vereor,  ne  haec  omnia  quae 
de 'Platonis  hic  difputata  funt  Diis,  multis  propius 
ad  inanes  &  vanas  juniorum  Platonicorum  fubtih- 
tates ,  quam  ad  Platonis  mentem  &  fententiam » 
accedere  videantur.  ( I.  )  Etenim  nobiles  illae  &  in 
recentiorum  Platonis  amicorum  libris  frequentiiu- 
mae  Deorum  diftiniftioncs  in  iy^oa-^im  ,  br 

»c,p»4  ^  &  nefeio  quos  alios,  a.r/fl- 

tone  nusquam  diferte  traditae  funt,  fcd  ab  his  in¬ 
ventae  &  ex  eo  erutae,  qui  id  fibi  datum  crede¬ 
bant  faeculo  fecundo,  tertio,  &  quarto,  ut,  quae 
Plato  de  Diis  &  rebus  divinis  paffim  fcripferat,  ad 
artis  formam  aliquam  revocarent,  &  ad  fuas  no¬ 
tiones,  ficcas  plerumque  &  Herili  acumine  plenas, 
accommodarent.  Similiter  diftinctio  illa  inter  id» 
quod  ****  £P0,°'»  &  id,  quod  yuw» 

feu  genitum  eft ,  a  Pla:one  nusquam  inculcata  eft , 
fed  a  P  latino ,  Proclo,  &  aliis  hujus  generis  philo- 
fophis  in  medium  prolata,  quo  commodius  contra 
adverfarios  fententias,  quas  animo  complexi  erant, 
tuerentur.  Atque  ut  multa  alia  genus  hoc  a  Chris¬ 
tianis  mutuatum  efi;  ita  fufpicor,  Chriftianoruin 
de  aeterna  filii  Dei  generatione  dogma  occaiionem 


illis  praebuiffe  hanc  difiinfiionem  conficiendi.  Ma¬ 
le  meo  quidem  judicio  fibi  confulunt,  qui  ex  Pro¬ 
cli  Introductione  in  Theologiam  Platonicam,  &  ex 
aliis  ejusmodi  libris  Platonis  dc  Deo  &  rebus  divi¬ 
nis  fenfus  metiuntur.  Quibus  quidem  libris  non  id 
exponitur,  quod  reapfe  Plato  docuit ,  fed  quod 
eum  docuifle  volebant  homines  ventofi  &  metaphy- 
ficis  inflati  fomniis,  qui  Platonem  Chrijio,  fervato- 
ri  noftro  fanftiffimo ,  femper  opponebant ,  novum- 
quedifciplinae  genus  condere  (ludebant,  quod  Chris¬ 
tianae  difciplinaeprogrelfiis  moraretur.  Nullam  ve¬ 
ro  certam  normam  in  Platone  interpretando  hanc 
familiam  fequutam  e(Tc,  fed  unice  ingenii  fui  com¬ 
mentis  obtemperafle ,  vel  diflenfiones  illae ,  in  qui¬ 
bus  pofiti  funt ,  declarant.  Citius  enim  gryphes 
equis  junxeris ,  aut  Aegyptios  illos,  quos  Juvena¬ 
lis  dic  Diis  fuis  tam  crudeliter  dimicafle  memorat, 
fibi  conciliaveris,  quam  concordiam  inter  Proclit 
Plotini ,  Jamblichi ,  Porphyrii ,  &  aliorum,  de 
mente  Platonis  fententias  fanxeris.  Nec  id  miran¬ 
dum  eft ,  quae  voluerunt ,  in  Platone  univerfa  hos 
magiftros  reperifie.  Nam,  ut  taceam,  nil  difficile 
&  arduum  hominibus  efle,  qui  ingenio,  quo  va¬ 
lent,  abutuntur,  tanta  efi  Platonis  obfcuritas  &  in- 
conflantia,  ut  incredibile  diftu  fit.  (H.)  Qu°d 
ad  illam  figillatim  orationem  attinet,  quam  in  Ti¬ 
maeo  Plato  fummum  omnium  Deum  ad  minores  cC 
inferiores  Deos  habuifle  fingit,  mirum  illa  in  mo¬ 
dum  interpretum  fatigavit  ingenia,  totque  fere  Pc' 
perit  expofitiones ,  quot  ad  eam  explicandam  aC' 
ceflerunt  homines,  non  alieno,  fed  fuo,  judicio 
utentes.  Speciminis  loco  ea  pofiunt  legi,  ci«ae 


$•  14- 


Platonis  Theogonia: 


353 


ortum  eft.  Haec  (1  probe  reputemus,  duo  Platonem  conftituifle  Deorum  inferio- 
rum  genera,  perfpe61um  habebimus.  Quorum  quidem  alterum  Deos  complecticur 
mundanos ,  ew  iyns^we  quos  omnes  una  cum  ipfo  mundo  fato  tempore  prae¬ 
dicabat  natos  effe:  atque  hi  proprie  ad  iftam  Deorum  generationem  feu  L»  VL™ 
pertinent,  quam  Plato  interdum  nominat.  Alteram  claffem  confticuunt  Se/tic*- 
vsrptoi  K,  aYtfioi,  Dii fupramundani  &  aeterni ,  qui  omnes  pariter,  fi  unum  demas  ex 
uno  fupremo  nati  funt  Numine  ,  ex  quo  ,  tamquam  cauffa  fua,  pendent  unice. 
3ed  de  his  inferioribus ,  at  aeternis  tamen,  quos  Platonici  ac  Pythagoraei  laudarunt* 
aJus  infra  differendi  locus  dabitur.  Hic  id  unum  obfervari  volumus,  in  Platonis  * 
quem  antea  defcripfimus,  loco  diferte  commemorari  tam  $•*«  yW  Deos 

ortos,  ftve  una  cum  ipfo  mundo  genitos,  quam  unum  * qui  & 
omnes  illos  Deos  &  rerum  univerfitatem  conftruxit ,  ac  propterea  ipfemet  non 
potefl  non  *ym>?7©-' ,  non  genitus  effe.  Id  ipfum  clarius  his  poftea  verbis  expri¬ 
mit  :  Kx<  o  ili  TztvTot  mt\& ,  ,  fy&s»  cv  tu,  IxotS  Tp^v  fy .  j 

•'OKe-eulJa  e!  nutiis  r  $  imxfbt  ™%tv  ,  bretfovlo  cuurf  Quae  fic’  .Latine  vertit  Cicero: 
dtque  is  quidem  (Deus,)  qui  cuncta  cotnpofuit ,  conflant  er  in  fuo  m  anebat  flatu;  qui 
nutem  erant  ab  eo  creati  (Dii,)  quum  parentis  ordinem  cognoviffent  hunc  (a)  fe¬ 
rebantur.  w;  J 


Jac.  Thomajius  de  Stoica  mundi  exujlione  DiJT.  III. 
S-  22-  P-  4i*  /•  de  ea  commentatus  eft.  Nos  eam 
tantum  partem  attingemus,  quam  hic  Cudworthus 
in  rem  fuam  pertraxit.  In  qua  quidem  duo  confl- 
deranda  funt.  (I.)  Quinam  illi  fint  Dii,  quos 
fummus  Deus  compellat.  (JI.)  Qua  de  caufla 
f.s,‘  e,"V’  Dii  Deorum  appellentur.  Primam  mi¬ 
hi  quacftioncmreftediremifle  videtur  Cudworthus, 
qm  hos  Deos  illos  efle  in  primis  opinatur,  quos 
l  latonici  iy*e<r//.»K«  dicebant,  fidera  nimirum ,  coc- 
"1m »  folcm  >  lunam ,  ftellas.  Ita  etiam  Proetus 
Oomw.  m  Timaeum  p.  298.  &  ex  Chriftianorum 
doctoribus  Athenagoras  in  Apologia  Cap.  6.  p.  27. 
Platonem  interpretatus  eft.  Atque  ipfe  Plato  hanc 
extra  controvcrfiam  collocat  expolitionem.  Ex¬ 
trema  nimirum  orationis  illius ,  qua  Deus  altiffimus 
ad  homines  condendos  juniores  Deos  exhortatur, 
Jiaec  verba  funt:  dite.  ym*rf|  r  •- 

Pk*  t*  JtMn  Kj  tpei-ofict  Ci¬ 

cero  fic  reddidit:  Ita  orientur  animantes ,  quos  fj*  vi¬ 
vos  alatis ,  (j>  confumtos  Jinu  recipiatis .  Ex  his  er¬ 
go  verbis  liquet,  eos  hic  Deos  fummum  Numen 
alloqui,  qui  defunctorum  hominum  animos,  fi  qui- 
dcmrcacfcfc  gc  rcrint,  excepturi  efie.it.  Hoc  au- 
tem  oiEcium  ftellis  a  Platone  attributum  efle,  quae 
Paullo  poft  feqwintur  Cap.  jg.  p.  2JI.  pcrrpjcue 
docent.  Ille ,  inquit  ex  Ciceronis  verfione ,  qui 
recle  £5?  honejte  curriculum  vivendi  a  natura  datum 
confecerit,  ad  illud  ajlrum,  quocum  aptus  fuerit , 
revertetur.  Non  pofliim,  quin  hac  data  occafione 
■indicem ,  eamdem  in  Timaeo ,  quam  conftat  Aegyp- 
ji°s  &  multos  alios  philofophps  fovifle,  de  ortu 
uJniapi  generis  opinionem  Platonem  tueri,  horni- 
®Cs  videlicet  a  fole  reliquisque  fideribus  certa  lege 


Sed 

procreatos  &  ex  clementis  produ&os  efle.  Verum 
hanc  fententiam  ex  inftituto  philofophiae  fuae  re¬ 
fingit,  &  rhetorico  quodam  ornatu  amictam  fiftit, 
neque  Deum  a  tanto  munere  excludit;  quod  plcri- 
que  alii  fecerant ,  &  poft  eum  fecerunt.  Deum 
primo  rudem  &  inordinato  motu  agitatam  materiae 
molem  in  ordinem  coegi  de,  praecipit:  tum  folem  , 
lunam,  fidera  condidiflfe,  mente  &  intelligentia 
praedita ,  quae  Deos  vocat  fpettabiles  &  juniores  : 
his  rurfus  fideribus  id  negotii  dedifle ,  ut  homines 
fingerent,  atque  corpus  animamque  in  illis  focia- 
xent:  fidera  paruifle  his  Dei  mandatis,  atque  ex 
quatuor  elementis  corpus,  tum  &  ex  fe  ipfis  ani¬ 
mos  dedifle  hominibus.  Ifta  quid  fignificant? Haec, 
ni  fallor,  fi  figuras  demas  rhetoricas:  Primi  homi¬ 
nes  vi  &  calore  folis  &  aftrorum  e  materia  edufti 
atque  generati  funt:  A/xque,  ut  Ciceronis  verbis 
reliqua  explicem,  animus  datus  eft  ex  illis  fempiter- 
nis  ignibus,  quae  fidera  &  ftellas  vocatis ,  Somnio 
Scipionis  Cap.  3-  P-  397 6.  T.  XI.  Opp.  aut  fcin. 
tilia  quaedam  divina  immifla.  Progredior  nunc  ad 
alterum:  quaenam  caufla  fuerit  Platoni ,  cur  Deos 
Deorum  nominet  hos  coeleftes  Deos  feu  ftellas  ani¬ 
matas.  Rejicit  Procli  conjefturas  doftifllnius  Cud 
worthus:  nec  id  injuria.  Cenfet  Proclus  Comm  in 
Timaeum  Platonis  p.  298.  ftellas  idd,co  Deom 
Deos  vocari,  quod  corporum  Tuorum  Dii  fint;  quae 
corpora  &  ipfa  divinitatis  honorem  fint  confequuta. 
Cu,  opunoni,  jullo  certe  fubtiliori,  antequam  as- 
tenuamur,  aequum  cft,  ut  Pndus  llob-ls\on,0ra 
fteltarum  demonftret  aliis  in  locis  Deos  a  Platone 
nominatos  effe.  Cudworthus  igitur  ftellas  0«*  <=>,£. 
propterea  dici  judicat,  quod  a  Diis  feu 

Juframnda.tis  &  eifent  conditae  ex  Platonis 

Yy  ftn. 


3  ££  Ovidii  Theogonia.  Cap.  IV'. 

274  Sed  fortaflis  Plato  folus  ita  docuit?  Minime  vero.  Quotquot  enim  inter  pris¬ 
cos  Dei  profeflbres  ingenio  &  fapientia  excelluerunt ,  Platoni  hac  in  re  alTenli 
27^funt,  Deosque  mundanos  nil  dubitarunt  conditos  efle  atque  procreatos.  Mundum 
nimirum  variasque  ejus  partes ,  quibus  omnibus  inefle  mentem  cenfebant  hi  la¬ 
pientes ,  Deos  appellabant.  Igitur,  quam  in  ore  frequenter  habebant,  Deorum 
generatio,  ea  nihil  illis  erat,  nili  fpeilabilis  hujus  mundi  a  Deo  olim  fufcepta  & 
perfe&a  conftrinftio  &  coagmentatio.  Tota  vero  haec  doftrina  commode  ad  tria 
^evocari  poteft  capita.  Primo  nempe  mundum  hunc  certo  tempore  conditum  e  fle, 
neque  femper  &  ab  aeterno  exftitifle,  fed  coepifle  aliquando ,  ftatuebant.  Hanc 
ipfam  deinde  mundi  fabricationem  Deorum  etiam  generationem  efle,  contende¬ 
bant:  quod  ideo  faciebant ,  quoniam,  uti  diximus,  orbem  hunc  ejusque  membra 
non  modo  animata  efle  perhibebant,  verum  etiam  in  Diis  numerabant.  Poftremo 
unum  ,  eumque  fempiternum  neque  ex  ulla  re  alia  natum,  Deum  (@e:v  ecywjov  w 
&  mundum  hunc  &  Deos  condidifle,  praecipiebant.  Nihil  hic  a  nobis 
temere  dici,  vel  unUs  inftar  omnium  teflis  nobis  erit  (r)  Ovidius  Nctjo  ;  quem 
tanto  minus  recufare  teftem  licebit,  quod  &  fimulacrorum  cultui  eum  fuifle  dedi¬ 
tum,  nemini,  qui  Faflos  ejus  ceteraque  carmina  legerit,  dubium  efle  poteft,  & 
ante*  natum  Servatorem  deceflifle  ,  inter  omnes  conflat.  Neque  caullae  eft  ali¬ 
quid  ,  quare  eum  non  tam  fuam ,  quam  communem  populorum  aetatis  fuae ,  fen- 
tentiarn  expofuifle  ,  negemus.  Hic  igitur,  quod  primum  hujus  dogmatis  caput 
eft,  coepifle  mundum  aliquando,  &  ex  chao  extra&um  efle,  hifce  verfibus  Lu¬ 
culenter  &  copiofe  explicat : 

Ante  mare  terras  ,  & ,  quod  tegit  omnia ,  coelum 
Unus  erat  toto  naturae  vultus  in  orbe , 

Quem  dixere  chaos ,  rudis  indige  fiaque  moles , 

Ncc  quidquam,  ni  fi  pondus  iners ,  conge fiaque  eodem 
Non  bene  junSarum  difcordia  femina  rerum. 

Nullus  adhuc  mundo  praebebat  lumina  Titan , 

Nec  nova  crefcendo  reparabat  cornua  Phoebe  , 

Nec  circumftifo  pendebat  in  aere  tellus , 

Fors - 


fbntentia.  Huic  vero  divinationi  ipfe  Deus  apud 
Platonem  loquens  obfiftit,  qui  Deos,  quos  afra- 
tur,  fmmv efle  opus,  difertc  pronuntiat,  non  au- 
tern  aliorum  Deorum.  Vocat  enim  fe  &  «j- 
Numinum  illorum,  ad  quae  verba  facit, 
rraeterea,  num  Platonicum  hoc  vel  vetus  vel  re¬ 
centius  iit  dogma,  Deos  coeleftes  generatos  efle  a 
l)iis  fupramundanis ,  vehementer  dubito.  Nec 
enim  apu|I  _aliquera  Platomcum  id  me  legere ,  me¬ 
mini.  Sapientius,  fi  quid  harum  rerum  intelligo, 
illi,  qnorum  Produs  meminit,  qui  vocabulis  ®tei 
hoc  P/tf^^fgriificafle  perhibent,  ftcflas  ex- 
preiras  efle  imagines  aliarum  llellarum  idealium  feu 
faUlZr,  ut  verbo  utar  Platonico,  Deorum.  Conflat  enim 
inter  eos ,  'qni  has  litteras  attigerunt,  Platonem  fem- 
pi—rna  rcnim  omnium 'exempla,  &  idcirco  Deo¬ 
ium  quoque  faorum ;  •  cogitatione  efflnx fflfe.  Ve  - 


rum,  fateor,  durum  quoque  mihi  videtur  &  a  flm' 
plicitate  remotius,  fic  verba  Platonis  interpretari  r 
Vos  Dii,  qui  aliorum  Deorum ,  rm  ■>« iii*  nimtrum  f 
imagines  &  Jimulacra  eftis.  Ego  quidem,  fi  minus 
ingenio  &  acumini  fuo  detfiflt  nt  e  'regii  viri ,  qui 
loci  hujus  fenfum  indagarunt ,  mu  to  eos  facilius 
rem  omnem  expedituros  fuifle  ,  extftimo.  Dii» 
quorum  Deos  Plato  ft’llas  appellat,  mihi  videntur 
terra,  aqua,  ignis,  &  reliquae  orbis  hujus  adipec- 
tabilis  efle  partes.  Terram  paullo  ante  vidimus  * 
Platone  Diis  efle  annumeratam.  Hoc  autem  voca-- 
bolo  tara  late  veteres  utuntur,  ut  univerfam  eo  na¬ 
turae  vim  &  omnia,  quae  terra  xomprehendit, 
nificent.  Vid.  Gerh.  Joh.  Vojfflus  de  origine  V 
progrefju  idololatriae  Lib.  H.  P-  H.  Cap.  51* 
p.  217.  Stellis  vero  poteftatem  m  terram,  aquam, 
jgnem,  aerem  dedifle  Platonem ,  maniiefluin  ^ 


§•  H*  Ovidii  Theogonia. 

Ponderibus  librata  fuis ,  nes  brachia  longo 
Margine  terrarum  porrexerat  Amphitrite , 

Quaque  erat  &  tellus ,  &e. 

Mundus  poflquam  ex  chao  conflatus  erat ,  Dii  etiam  una  cum  mundo  nati  funt  & 
?rti.  Haec  altera  pars  eft  opinionis ,  quam  pcrfequimur.  Eam  vero  his  verfibus 
indicat  Oddius : 

Neu  regio  foret  ulla  fuis  animalibus  orba ,  < 

AJlra  tenent  coelejte  folum  (r)  formae^  deorum. 

Tertium  reflat  momentum.  Ut  confufum  illud  ac  male  digeftum  chaos  admira¬ 
bilem  hanc  aptiflimamque  mundi  machinam  ex  fefe  pareret,  non  temerarius  qui¬ 
dam  materiae  motus  effecit,  non  levium  ac  individuorum  corpusculorum  concur¬ 
ro  fortuita :  fed  unius  fupremi  Numinis ,  quod  nulla  finxit  caufla ,  mandatum  & 
providentia  totum  opus  gubernavit  ac  perfecit,  fingulisque  mundi  partibus  propria 
attribuit  animantia:  mare  pifcibus  replevit,  terram  hominibus  incolendam  dedit* 
coelum  Deorum  voluit  effe  domicilium.  Haec  ita  enarrat  Ovidius: 

Hanc  Deus  &  melior  litem  netura  diremit. 

Nam  coelo  terras  ,  &  terris  abfeidit  undas , 

Et  liquidum  fpijfo  fecrevit  ab  aere  coelum  &c. 

Sic  ubi  dispojitam ,  quisquis  fuit  ille  dio 
Congeriem  fecuit ,  [etiam que  in  membra  redegit , 

Principio  terram ,  ne  non  aequalis  ab  omni 
Parte  foret ,  magni  /pedem  glomeravit  in  orbis ; 

Tum  freta  diffudit ,  rapidisque  tumefeere  ventis 
&c 

Sic  onus  inclufum  numero  di/linxit  eodem 
Cura  Dei:  &c. 


Qui  Ovidium  Anglico  expreflit  carmine,  eruditiflimus  Sandyfius  Deum  atque  melio. 

rem 


ex  illis,  quae  paullo  poft  de  fabricatione  cornorum 
numanorum  a  llellis  tradit.  Quodfi  igitur  ftellae  in 


- -  igiLiu  iccuac  in 

PlTn  f  ,parte;s*  <3uas  &  »Pfas  Pro  Diis  habuit 

mode & imPerium’  vides’  com¬ 
mode  &  apteZhz  Deorum ,  qui,  quum  ipfi  Dii  fint, 

nominentur.  Si  de  Diis  quoque  poeticis,  de  qui¬ 
bus  paullo  ante ‘.  Plato  dixerat,  Jove,  Saturno,  & 
rcliouis  verba  lita  capere  malis,  ne  fle  quidem  ut 
arburor  peccaveris.  Etenim  &  horum  Deorum, 
quos  Plato ,  non  fecus  ac  homines,  genitos  olim 
«Uc  tradit,  fidera  Dii  funt;  quippe  quae  ad  gene- 
rstioncni  &  ortum  eorum,  non  fccus  ac  rcliquo- 
ru,n  hominum," omnia  fere  contulerunt. 


Natura  Deor.  Lib.  II.  cap.  2.  p.  2955,  Saepi 
Faunorum  voces  exauditae  ,faepe  vifae  formae  deo¬ 
rum.  Hi  vero  formae  a  poeta,  ut  arbitror,  dicun¬ 
tur,  quoniam  folida  Diis  efle  corpora,  negabant 
veteres,  fed  fpccics  tmtum  &  formas  humanorum 
corporum.  Nec  tamen ,  ita  Vellejus  apud  Cicero- 
nevi  de  natura  Deorum  Lib.  I.  Cap.  18.  p.  2907. 
T.  IX.  Opp .  ea /pectes  (Deorum)  corpus  e (l ,  fed 
quaft  corpus ,  nec  Janguinem  habet .  fed  quajifangui- 
nem.  Adde  Cap.  27.  p.  2918.  Species  quaedam  ejl 
Deorum ,  quae  nihil  concreti  habet ,  nihil  /olidi ,  ni¬ 
hil  exprejfi,  nihil  eminentis  ,  Jitque  pura  ,  levis , 
pellucida.  Quibus  verbis  tametfi  ea,  quam  Epicu¬ 
rei  de  Diis  habuerunt,  opinio  exprimitur;  fimili* 
tamen  reliquos  vulgo  omnes,  qui  Deos  efle  crede¬ 
bant,  fenlifle,  neminem  praeteribit  rerum  anti¬ 
quarum  peritum. 

Y  y  * 


CO  Ws 


Ovidii  Theogonia'.  Cap;  1W 

rem  naturam  his  in  verfibus  anum  idemque  effe  cenfuit:  nec  id  fine  veri  fecit  fimi- 
litudine.  Ego  vero ,  naturam  atque  Deum  differre  ,  neque  fecus ,  ac  opificem 
ejusque  inftrumentum ,  haec  duo  ab  Ovidio  fpeftata  effe,  puto.  Deum  fcilicet  & 
naturam  genitricem  orbis  compofitioni  praefecit  vates ,  Arifloteletn  imitatus ,  qui 
in  Phyficis  haec  fcripta  reliquit:  n £t  stfj  <p vas  euusv  ri?.  Mens  &  natura 

fimul  caujja  funt  (t)  uniwrjitatis. 

Haec  quum  fatis  aperta  fine ,  unum  tamen ,  quod  illis  addam ,  habeo.  Ovidius 
quidem  unum  tantum  Deum  aliquoties  nominat,  quem  mundi  fabricatorem ,  rerum 
opificem ,  mundi  melioris  originem  falutat.  At  idem  tamen,  ubi  hominum  deferibie 
ortum  ex  more  eorum,  qui  Diis  ferviebant,  a  Deo  quidem  fatetur  genus  effe  con¬ 
ditum  mortalium ,  verum  in  effigiem  moderantum  cunfta  Deorum  illud  effe  figuratum y, 
adjicit.  Audiamus  ipfum  vatem : 

Sanftius  bis  animal  mentisque  capacius  altae- 
Deerat  adhuc ,  quod  dominari  in  cetera  poffiti 
Ratus  homo  eft  :  five  hunc  divino  femine  fecit 
Ide  opifex  rerum ,  mundi  melioris  origo : 

Sive  recens  tellus  [eduftaque  nuper  ab  aito 
Aethere  cognati  retinebat  femina  coeli: 

Oiiam  fatus  Iapeto  mijtam  fluvialibus  undis 
Pinxit  in  effigiari'  moderantum  cuncta  Deorum . 

C77 Haec  ne  perturbent  aliquos*  equidem  non  fine  cauffa  vereor.  Namque  duo  haec; 
unum  Deum  totius  effe  orbis  omniumque  hominum  effeblorem,  &  Deos  tamen 
cun£ta  moderari ,  in  quorum -etiam  effigiem  formati  fine  homines;  hacc,  inquam, 
duo  manifefto  inter  fe  pugnare  videntur.  Umverfam  igitur  ut  praecidamus  dubi¬ 
tandi  caullam,  hoc  omnes,  velim,  ob fervent,  veterum  Theologos  minores  at¬ 
que  inferiores  Deos  minime  a  rerum  hujus  orbis  gubernatione  ac  adminiftratione 
feclufos  voluiffe  ,  verum  fuam  fingulis  provinciam  velati  affignaffe.  Hinc  fit, 
quod  a  (v)  Maximo  Tyrio  euou^eda  collegae  Dei  in  imperio ,  &  ab  ipfo  Pia- 

tone  Te?  ptiftsu  loupton  nusx(%cr1ef  ,  cum  maximo  daemone  fimul  regnantes,  vocantur* 
Quapropter,  quod  Dii  hunc  orbem  moderari  faepenumero  dicuntur,  id  ita  eft 
accipiendum  ,  ut  fub  vocabulo  Dii  &  unus  ille  Deus  fupremus  &  in  feriores  fimul 
Dii  defignati  effe  credantur.  Quod  autem.,  ad  illa  minorum  Deorum  capita  atti¬ 
net, 

CO  Univerfitstis  ]  Qiiohaec  intelligas ,  lege  formam  datam,  quam  ipfi  haberent  Dii,  Jupiter, 
Diff.  de  natura  genitrice,  &  quae  nos  ad  ejus  §.  20.  Saturnus ,  Apollo ,  corporaque  noftra  ad  exemplujij 
obfervaviinus.  Numinum,  conformata  eflc.  Haec  ita  effe,  vel  m 

(v)  Maximo  Tyrio ]  Diff.  I.  p.  5.  ecl.  Lugd.  fatis  docet,  quod  Ovidius  Prometheum  ait,  .quem 
1631*  8>  Locus  Platonis  fedulo  licet  quaerentem  Japeto  fatum  vocat,  in  effigiem  Deorum  ex  terra 
fugit.  aqua  macerata  homines  finxiffe.  Prometheum  ver o 

(x)  Putabant ]  Cunfta  moderantes  Dii,  in  quo-  quis  dixerit  homines  adftellarum  aut  Deorum  aeter- 
ium  effigie™  >  Ovidius  int,fQos  effe  homines,  nec,  norum  normam  comparaffe?  Aut,  quis  hominem 
quod  vir  dottiffimus  opinatur coelcffes  funt  Dii  ex  luto  aqua  temperato  conflatum  ad  fteilarum  & 
fcu  ilellae,  neque  Dii  Platonis  aeterni,  verum  Dii  aeternorum  Numinum  imaginem  confingi  potuiffe,- 
iUi,  quos  poetae  ui  coelo  fingebant  habitare,  &.  fibi  perfuaferit?  .  n.  T- 

eadem,  qua  homines,  rorma  praeditos  effe.  Mens  cy\  La$  antius  ]  Divinar.  injtitut.  Lib.  *• 
&. fententia  poetae  haec  eft:  Animanti  illi  rationis  Cap.  5.  p.  40.  Adde  haec  ejus,  quae  apud  Lac- 
ppnicipi;  quem  hominem  vocant,  eamdem  effe.  tuintiuiti  eodem  loco  leguntur ,  verna.  j\on  tnte  ^ 


&  if»  Strabonis 3  Senecae ,  Homeri y&  Itcfiodi  Theogonia. 

O r;jJU°r>™L  non, Tecu,s’  *<«e  frpremi  Numinis,  fimilieudinem  referre  homines, 
Oudm  perhibet,  hi  vel  coeleftes  Dii  funt,  aut  fidera  mentibus  animata,  quorum 
antea  vaces  meminit,  aut  vero  fempiterm,  quos  Plato  inducit  Dii  Nam  &  hos 
antiqui  una  cum  fupremo  Deo  hunc  orbem  effe  fabricatos,  (x\  putabant 
Quodfi,  Ovidio  dimiilb-,  reliquam  eorum  luffremus  turbam  ,  qui  de  ortu  atque 
generatione  Deorum^  verba  olim  fecerunt,  non  paucos  in'  Ms  offendemus  qui- 
eadem  in  animo  infedit  opinio,  untim  efle  fummum  Deum,  ex  nulla  re  alia 
genitum,  qui  &  mundum  &  reliquos  omnes  Deos  produxerit  ac  condiderit,  in' 
nis  Strabo  eit  exempli  caufla ,  qui  quum  mundum  dixiffet  effe  f  «u»  ,>  ^ 
tt>y>r,  naturae  fimul  &  providentiae  opus ,  non  fecus  ac  Ovidius ,  quia  Dw  & 
Meliori  eum  efle  ortum  nerhibet .  de  nrovidenria  fuva  r. 


jf  %  t  /  u  ’  *  i  rev  *  iptUir ,  me 

1  wpWK  T  yy.v.  Provnlentiac  vero ,  quia,  quum  ea  variat nx  quaedam  fit  &  plurimo- 
Tuih  operum  conditrix ,  in  primis  animalia  creavit ,  quae  longe  ceteris  praeflarenk ,  atque 
orum  praefiantijjima ,  Deos  atque  homines ,  quorum  gratia  cetera  funt  conflituta !  Diis 
itaque  coelum ,  hominibus  vera  terram  incolendam  dedit.  Neque  aliter  Senecae  vifum 
1*!«"  h?ec  de  Deo  yfrt>a  O)  Lactantius  habet:  Hic  quum  prima  fundamenta 
s  pulchen  imae  jaceret ,  ordiretur ,  quo  neque  majus  quidquam  novit  natura  nec 

z/t  omnia  Jub  ducibus  irent ,  quamvis  ipfe  per  totum  Je  corpus  intenderat ,  ri/wf» 
mmrf  ros  reimf,,  Deos  genuit.  Reliquorum  teltimoma,  eo  quod  aequiori  4a  loco 
?  ,  po^  v^o,  nunc  quidem  praetermitto.  Pauca  tamen  de  Homero  &  He- 
n  t  JunSaiP-  h-triqiie  enim  non  femel  Platoni  &  Ariffoteli  in'  fufpicionem  ve- 
liff1  *  2q  ,  1S’  fluae  ortu  Deorum  cecinere,  divinam  plane  naturam  fuftu-- 

I  ‘tnC‘ r  r  f  -VUt  ^r^ftot^em  omittam,  re  diligentius  expenfa,  utrumque  criminis 
ujus  ablolviffe,  veri  multo  flmilius  eft,  poetas  hos  ita  Deos  ftatuiffe  generatos 
n  t  *  ut  *?mirn.  flmul  Deum  profiterentur,  qui  mundum  ceteramque  Deorum  fa- 
- 1  infecerit,  quam  Deum  prorfusnegaffe..  Sic  ut  fenciam,  non  iis  modo  ra- 
lom  bus  adducor,  quas  fuperius,  quum  Hejiodum  purgarem,  attuli ,  verum  hocr 
tiam  in  primis,  quod  utrosque  alicubi  Deos,  quos  genitos  dicunt,  immortales 
aten  ,  videam:  quae  quidem  profeffio  non  cadit  in  hominem,  qui  Deum  effe 278 
egat.  Sed  &  alia,  quibus  eos  defendam,  in  promtti  funt,  quorum  partem  loco 
^agi 3 -opportuno  explicare  mecum  (s)  conditui.  Ceterum  hic,- quod  fupra  m© 

pro- 

Llb-  XVH.  p.  809.  (p;  m.  787.) 

/“M?*"  judicis  tuif  7? 'Por  i}  efl  rudis  inordinatae  que  materiae  • eonfufa  congeries* 

Zs  Vf  T  ®  Deorum  omnium  Deus:  a  quum  ctplanare  ante  debuerit  chaos  ipfm  bwidr 

Nfn[na '  fial/lnSuio  adoramus  colimus,  quando ,  quomodo  effe  aut  conflare  coepilfit. ’  Mmi- 
milzKA  tfZinitifX  ^?mine.  Stoico  haec  minime  rum,  ficut  ab  aliquo  artifice  dfp0fita,  ordinata  e  fi 
Drrfifl3  °f  n?:  IJCC  enini  philofophia,  quam  feti  a  funt  omnia:  fic  ipjam  materiam  fitlam  effe  ab 
Profitebatur ,  ut  ahterfenziret ,  patitur/  1 aliquo ,  nec  effe  e  fi.  Quis  igitUr  Zc  ZdLs 

Jsm  funra ’ci“/ S  T-C  fs  S  S"**.».*??  Wacmtcmiai  Sedr^gil 

f!l!n  UlP,a.  CaP-  3-  S-  1f  J8.  dida,  &  a  nolns  ob-  hoc  ille,  dum  horret  incognitam  Onnmo# 

(^1Sfi<1U1(^'t”i^Athe0S  d°  q»ara  ipft  non  novit/ftu  in* 

hic  minam  Socio,  qui  dlunar.  m-  cegmlam  horrere  queat,  quod  ic  Hefiodo  perhibet 

m?uit>  «»  hic  Lo&antius ,  ipfe  videiit,  aut  alii  explicent.  Id 
eemitore  Jtmti  txsrdmm ,  fii  a  clue,  jticd  ex  hoc  vero  perfluemini  cft  loco,  vifum  fuiffe  Lais 

Y-y.  2- 


Cap.  IV. 


Chaos  nox ,  principia. 

probare  memini,  repetendum  efl,  quos  Homerus  &  Hejiodus  genitos  efle  dicunt, 
Deos  amplius  aliquid  defignare ,  atque  eos ,  quos  Plato  dicit  ortos  efle.  Nec  enim 
animatae  tantum  hujus  mundi  partes  fub  illis  occultantur ,  fed  etiam  reliquae  res 
naturales,  quibus  licentia  poetarum  habitum  perfonae  nominaque  Deorum  &  Dea¬ 
rum  parum  proprie  ac  legitime  impofuit.  Verum  haec  deinceps  latius :  nunc  rem 
inftitutam  perfequamur. 

Mirum  forte  nonnullis  videbitur,  eos,  qui  fic  olim  Deorum  credebant  ortum , 
ut  flmul  unum  efle  fummum  putarent  Deum ,  nonnumquam  tamen  Chaos  flve  Ocea¬ 
num  principem  &  feniorem  Deorum ,  Noftem  vero  matrem  ac  genitricem  eorum  di¬ 
cere.  Idem  enim  facere  folent,  qui  nullum  non  Deorum  procreatum  volunt  efle, 
fummumque  Numen  commentum  appellant  hominum.  Verum  hi  quoque,  fi  fe- 
quentia  legerint ,  mirari  definent.  Igitur  principio  rem  ipfam  concedimus.  Deo¬ 
rum  enim  principem  Oceanum  non  modo  Homerus  &  Heftodus ,  verum  omnes  quo¬ 
que  Dei  aflbrtores ,  qui  prifeis  fuere  temporibus,  ( a )  au&ore  Epicharmo ,  dixerunt. 
Noftem  vero  Deorum  parentem  (£)  Orpheus ,  quem  in  Dei  profefloribus  omnes 
habent,  Hymno  de  nofte  vocat : 

KJx<£  ®iuv  rjlfJi-rafM  tjie  K,  «Vfyar. 

Noftem  concelebro  genitricem  hominumque  Deumque . 


Sed  falluntur ,  qui  exiftimant ,  eos  vocabulo  Dii  tam  amplam  fubjecifle  potefla- 
tem,  ut,  quod  eos  fecifle  notum  efl: ,  qui  dogmate  de  generatione  Deorum  ad  fum- 
mam  abutebantur  impietatem,  omnes  omnino  Deos  ifta  voce  comprehenderent. 
Contra  quum  ab  eorum  plane  abhorrerent  fencentia,  qui  nullam  efle  cenfebant 
divinam*  naturam  ortus  expertem ,  resque  omnes  ex  cbao  <k  nocte  five  bruta  mate¬ 
ria  pulfu  nefeio  quo  temere  commota  &  agitata,  procreatas  efle  unice,  dispu¬ 
tabant  vocabulo  Dii  inferiores  tantum  mundanosque  Deos,  quibus  idem  fuille 
putabant  initium,  quod  huic  orbi,  remoto  fummo  Deo,  defignabant.  Cauflam 
vero,  cur  fle,  uti  diximus,  docerent,  hanc  in  primis  habuere..  Vetufliflima  efl 
279 opinio  ,  quae  omnium  prope  gentium  animos  olim  occupaverat,  id  quod  aliquoties 
jam  animadvertimus,  rerum  univerfitatem  ex  chao  primum  prodiiffe.  Hanc  non 
minus  illi  probabant,  qui  Deum  ex  orbe  profcnbebant ,  quamifti,  quibusDeurn 
elTe&orem  mundo  praefuifle  placebat.  Inter  Graecos  Orpheus  &  Unus ,  ac  deinde 


tantio ,  Hefiodum  nullius  fumtni  Numinis  mentio¬ 
nem  in  Theogonia  fccilfe,  nec  cognitam  habuine 
rertiin  creationem.  (II.)  Immortales  quod  Home - 
rus  &  Hefiodus  Deos  fu  os  vocant,  id  nefeio  an  oin- 
nem  ab  illis  impietatis  adverfus  Deum  fufpicionem 
removeat. .  Nam,  ut  multa  praetermittam  alia, 
rtec  quaeftionem  illam  attingam:  utrum,  qui  Deum 
tollit,  perenne  nihil  &  immortale  credere  poflit; 
quis  illud  etiam  jmmortaie  dici  nefeit,  cui  longum 
permanendi  &  Vivendi  afliguatum  clt  fpatium?  Ifta 
immortalis  fama  &  Remoria ,  quani  fibi  pollicentur 
jnulti,  qtfid  eft  ,  nifi  diuturna  memoria?  Atque 
Stoici,  quod  propius  ad  hanc  rem  fpe&at,  Deos 
fuos  immortales  dicebant,  quos  certis  tamen  &  lon¬ 


gis  intervallis  oriri  &  occidere ,  opinabantur. 

(a)  Auftore  Epicharmo]  Haud  dubie  illos  Epf 
charmi  verfus  intelligit,  quos  Diogenes  Laertius  m 
vita  Platonis  Lib.  III.  Segm.  io.  p.  170.  recitat» 
&.  in  his  tertium  : 


*)  1/j'xt  x pSroi  ytPt<PZ  t 

Chaos  primum  Deorum  genitum  effe. 

m  Argonaut.  vf-tf 34-  P-  24- 
+  *  in  Fragm.  p.  2+5-  ea 


§.  i4*  Cbaos  &  nox  i  principiet .  3 

Homerus  &  Hcfiodus  dogma  hoc  a  majoribus  acceptum  difleminaverant  &  propaga-* 
verant.  Menius  erat  ei  Epicharmus  ;  Thales  item ,  Anaxagoras ,  Plato  ,  ceteri- 
que  philofophi ,  qui  cultum  Dei  atque  religionem  fufeeperant,  fuis  illud  placitis 
adfcripferant.  Antiquitatem  vero  ejus  his  ( c )  Euripides  verfibus  cecinit: 

Ouk  ifXBS  0  [PvG Ipjc  fx>]Tp)s  , 

'ili  i  £<xvoi  Ti  youci  r  w  fjwfin  fxloi , 

</[’  i%(02Je$-}i<rxr  ai&yjAuv  P yjet  , 

T IkIuti  nvltigl,  xxviSuxeur  eis  , 

T«  ,  xwij,  >  *V  4’  «A/xjj  rpQiy 

r te  Svqrvt. 


Non  hic  meus,  fed  matris  ejl  fermo  meae , 
Figura  ut  una  fuerit  &  coeli  &  /oli , 
Secreta  quae  mox  ut  rsceperunt  flatum  , 
Cunfta  ediderunt  haec  in  oras  luminis , 
Feras,  volucres ,  arbores ,  ponti  gregem , 
Homines  quoque  ipjos. 


Nec  ego  quemquam  fore  putem ,  fi  modo  cunCla  rite  ponderet  ,  quin  divinitus* 
hanc  opinionem  primum  efle  patefaciam ,  atque  a  Mofe  pofteris  traditam ,  fatea¬ 
tur.  ( d )  Ecquis  enim  mortalium  tantum  fibi  potuit  arrogare,  ut ,  quae,  antequam 
ullus  effet  homo,  evenerint,  fibi  efle  cognita,  contenderet?  Hoc  de  ortu  mun¬ 
di  dogma  illi  etiam,  quos  diximus ,  probabant;  qui  cum  unum  reverebantur  Deum 
fempiternum  nullique  cauflae  fubjeClinn ,  tum  praeterea  multos  inferiores  Deos, 
quorum  praecipuos  ftellas  efle  ducebant  animatas,  una  cum  ipfo  mundo  genitos 
atque  ortos  efle,  praedicabant.  Quamobrem  confentaneum  erat,  ut  corporeas 
faltim  Deorum  illorum,  quos  una  cum  orbe  putabant  exftitifle  ,  partes  no&e  at¬ 
que  chao  recentiores  &  ex  hifce  ortas  efle,  ducerent.  Quidquid  enim  effet  cor¬ 
porum  ,  id  ex  tenebricofo  informique  chao  progreflum  judicabant  efle.  Juvat 
id  (tf)  Plutarchi  iiluftrare  teftimoriio,  qui,  (*)  t»V  fxvythlw ,  inquit,  *g- 

y%<nv  xJzjo  Aipo7r7ia>v  TvQhluu  ytrxv  ,  oti  vn  ckct(&  (fu res  tiyxfio  irpirG lnpcv.  Murem  ara • 
*eum  divinos  repcrijfe  honores  apud  Aegyptios  ojunt  propter  coecitatem  ,  quod  tenebras  luce 
antiquiores  ii  arbitrentur.  Neque  aliter  illis  fentire  integrum  erat  de  daemonibus, 

qui- 

(*)  Sympof.  Lib.  IV.  Qu.  5.  (p.  570.  T.  II.  Opp.) 

Argonaut.  if  339.  p.  24.  inter  alia  Numina  favo-  teftimomY  congcffit  ad  Lib.  T.  de  terit,  rtitg. 
cat  ’VKio<  ipwn ,  tenebras  noBis  opacae.  His  Chrijl.  p.  29.  ed.  celeberrimi  Koecheri. 

adde,  quae  ex  Orpheo  eadem  dc  re  Proclus  in  Ti-  (<0  Fcqu’s  ]  Hanc  ego  rationem  exigui  pu- 
maeum  Platon.  Lib.  II.  p.  <53.  affert.  tem  momenti  efle  ad  id  probandum,  quod  bic  m- 

(c)  Euripides ]  Verfus  hos  ex  MenaKppe ,  .Eu-  «uicaC-vir  doftiffimus,  veterum  de '  chao  .doftrtaarn 
ripidip  Tragoedia ,  quae  periit,  fervwit'  Diodorus  z.MvJe  ad  reliquos  fluxiffe  populos.  Etenim,  tnu*- 
%ultts  -Biblioth.  Wftfr.  Lib.  I.  Cap.  4.  &>ex  eo  torum  hanc  elfe;  temeritatem,  ut  Tibi  ea  elfe  nota 
Eiifebitts  Praeparat,  eiiang.  Lib.  I.  Cap,  i$,  pi' io.  profiteantur, -quae  ante  natos  homines  gefta  fint t 
v.onfcr  Jtg  Barnefium  in  Fragmentis  Euripidis j  aut  nVtiterure  contigerint  ,  antequam  componere* 
tragici  hujus cditioni/ub jecit,  p.  429*  fi  tur,  notiffimQm  eft.  Atheos;  novimus  elfe  plurcs* 
.^cliao  ceterum ,  quod  antiquiflitni  credidere  po-1  tam  vqfanos,  .ut  omnes  materiae  motui  radio  ve- 
■  r  ut  nunc  alios  -taceam,  fludta  Tlugo  Gratius  luti  dimetiantur,  quibus  eam  aguataiu  eifr  t;r*v 


Chaos  &  nox  i  principia.  Cae,  IV- 

qnibus  quippe  ‘fua  etiam  corporea  tribuebant  vehicula.  .  Quare ,  quod  ex  Numenio 
refert  .  (/)  Porpbyrius  ,  veteres  Aegyptii  daemones  pingebant  naviculis  impolitos 
marique  iludluantes.  T*v  </[  AiyvTrTiiss  txto  me  ItuuomotA  ot7rxvlxe  't&vcti  i7ii 

5T pe3 ,  atisct  zixvlooe  im  vtelx.  Aegyptii  quoque  hanc  ob  caujjam  omnes  dajemones  non  in  fo~ 
lido  flabilique  pofuere ,  fcd  fuper  navigium.  Simplices  vero  horum  inferiorum  Numi¬ 
num  partes,  quae  corpore  .vacant,  five  mentes  hi  philofophi  ex  chao  feu  materia 
280 concretas  efle,  non  poterant  praecipere.  Atque  aliud  illis  erat  principium ,  Amor 
nempe,  unde  hos  derivare  licebat  Deorum  animos  ,  fic  ut  divinitus  conditi.. 
Deumque  ipfum  parentem  habere  viderentur.  Sed  video  tamen ,  alio  fenfu  etiam 
mentium  divinarum  genitricen?  noftem  vocari  potuifle.  Quod  enim  his  perfuafum 
erat  fapientibus,  animos  omnes  ex  nihilo,  cvk  ovUv  ,  procreatos  dTe,  id  hac 
formula  commode  fignificari ,  fentio.  Haec  forte  caufla  fuit ,  quare  inter  Orphei 
.carmina  (g)  Dialogus  ipter  mundi  cjfeStotem  &  noftem  exftitit.  Quidquid  ideft, 
antiqua  illa  do£trina,  quae  chaos  &  amorem  orbis  terrarum  fcifeit  efle  principia, 
nulla  plane  ratione  religioni  oiim  inimica  fuit,  aut  Deum  fuftulit,  neque  amorem 
ex  chao  natum  efle,  decrevit.  Idque  ego  vel  ex  eo  manifeftum  opinor  efle,  quod 
amor,  aeque  ac  chaos,  Mofen  audlorem  habeat  praecipuum.  Nam  qui  ab  eo  me¬ 
moratur  ,  fpiritus  aquis  incubans ,  easque  agitans ,  id  eft,  chaos  commovens,  five 
Deum  ipfum  fignificet ,  materiam  nulla  re  alia  interveniente  cientem  ,  five  aliam 
naturam  quamdam  ,  non  a  materia,  fed  ab  ipfo  Deo,  profectam  ,  animam  mun¬ 
di  exempli  caufla  aut  naturam  genitricem  ,  certe  is  ipfe  amor  eft ,  quem  vete¬ 
rum  commentarii  toties  praedicant.  Ex  quo  evenit  etiam ,  ut ,  quod  Porpbyrius 
perhibet,  antiqui  Deorum  cultores  aquam  divinitus  afflatam  aut  coeleflis  alicujus 
fpiritus  compotem  efle,  crediderint.  (*)  'h yivjo  fi  'SP&r.frUttV'  tu  Zbuh  rue  ^Z^e 

B-eomcu  otii  ug  0  Nxuwt&y  t In  hiyuv  k,  }  Hfnwvai ,  iyKp-pefy  ituvu 

5  Hai:®*  miZpt*.  /illimas  aquae,  quae  divino fpiritu  fovetur ,  ajjider e  putabant ,  ut 
ait  Numenius  ,  yieoque  prophetam  dixijje  9  fpiritum  Dei  ferri  fuper  aquas. 

Re6le  me  eorum  interpretari  fententiam,  qui  mundum  aeque  atque  Deos  olim 
genitos  putarunt  efle,  ipiis.  nonnullorum  ex  hoc  genere  teftimoniis  demonftrare 
poflum.  Mitto  Simmiam  Rhodium  &  Parmenidem.  Sufficient  unius  Orphei ,  five 
quisquis  denium  fit,  antiquiffimi  .cejte  Argonauticorum  feriptoris ,  verfus,  quibui 
jha  chaos  &  amorem  copulat: 

(f)  U^Ttt  ,/uev  ypX*4'*  fitAmSPalov  ry ,  ^ 

ile  STuper^t  <£urrt?,  ue  f  i  f  euroe  «f  e 

X.K( 


(*,)  Bc  antro  Nymph.  p.  256.  (t)  P-  17-  *ed.  £teph.  Cp-  3i-  pd.  Efchenbach.) 


_glint,  priusquam  hanc,  quam  videmus,  formam 
, nancisceretur. 

(e)  Plutarchi  tejlimonio ]  Huic  multa  veterum 
alia  poffutit  addi  di&a,  ex  quibus  plerafcque  gen¬ 
tes  obnatas  efle  apparet,  nodem  die  priorem  efle, 
Collegit  pleraque  HugoCrotius  ad  Lib.  I.  di  vt- 
rit.  relig.  Chriftian.  %.  16  p.  49.  Adde  Jo.  Ckrijl. 
iXolfium  ad  Origenis  rhilofop}lUtnena  p  jga 

(/)  Porpbyrius  ]  Libello  de  antro  Nymphar. 
f.  td.  Cantqbr. 


(g)  Dialogus  ]  Ex  Dialogo  inter  Jovem  £? 
nohem ,  qui  in  Orphicis  olim  carminibus  leftui 
fuit,  apud  Proclum,  &  alios  veteres  verfus  quidam 
adhuc  exftant,  quos  ex  illis  exccrplit  Andr.  Chrift . 
Efchenbachius  Libro  de  poeji  Orphica  p .  29.  /. 

(h)  Ariflotcles ]  In  his  Ariftotelis  verbis  omit¬ 
ti  t  quaedam  vir  do&iflimus.  Pdft  vocabulum  enim 
iret  haec  apud  Ariftotelem  legas:  Qlk.*,  ^ 

Quae  fi  fuo  collocentur  loco  ,  fenfus  rerboruni 
anguftior  erit,  atque  vult  vir  eximius j  hic  nimi- 


3*i 


§/  14^  Cbaos  £$P  nox >  principia.. 

tKi  r  <5opun^vjf  ffemv ,  mQuSJ* t  re  SvtKccosw  t 
r.pia-GCir.ivv  t  £  J>w  aiTZTihtj  mhupxliv  wEfu(g , 

*Cat<»  t’  g£v<TF»  u.7mf&y  Aiuesvt  J[  ebhov  «V  ufkv. 

Cecini  primum  quidem  velufti  chaus  trijlem  hymnum , 

Quomodo  dijlrihuerit  elementa ,  &  quomodo  coelum  ortum  r,  a  Sium  fit: 

Terraeque  vaflae  natales ,  profunditatemque  maris , 

Antiquijfimumque  &  perfcRijfimum  multi  con  filii  Amorem , 

£f  quaecumque  generaverit  omnia ,  fecreveritque  aliud  ab  alio . 

Hic  amorem  primo  videas  mxtrftv  vocari,  ptam  fagacitatis  £?  conftlii;  id  quod  ne¬ 
turam  hac  voce  indicari  docec  per  fe  conflantem  &  ratione  praeditam :  deinde 
tyrGumlat,  antiquijfvnum  omnium ;  quod  chao  vetufliorem  fuiffie  habitum  declarat: 
pollremo  «vimAij,  per  J e  perfettum,  aut  ex  fe  ipfo  natum.  Quae  fi  omnia  colliga¬ 
mus  ,  id  inde  fine  controverlia  puto  confequi ,  amorem  ,  a  quo  Orpheus  cum  fecia- 
toribus  mundi  repetere  folebat  origines,  nullum  efle,  praeter  ipfum  fupremum  at¬ 
que  aeternum  Deum ,  aut  certe  naturam  quamdam  efficientia  in ftrudlam ,  fiimmo- 
flue  Numini  obfequentem ,  quae  totam  rerumuni  verfitatem ,  omnesque  Deos,  quibus 
initium  tribuebant,  quatenus  materia  confiant,  ex  chao  atque  nodle  produxerit. 
Neque  aliter  (/;)  Arijloteles  in  Metaphyficis  non  eo  modo  loco,  quem  fupra  trans¬ 
tulimus,  fed  etiam  alio  deinceps,  fummam  dodlrinae  hujus  explicat :  (*)  'Erepo* 

7mj ,  odiv  t]  ‘ZfX*!  xiv^oImc  ,  o<roi  *i  vbv  »J  g , />&)(&  miinv  '2%'xJw.  Alii  Vero  quidam  ,  uii.le 
principium  motus ,  intelletlum  aut  amorem  principium  illud  faciunt.  Sed  qui  huic  ge¬ 
neri  oppofiti  erant,  atque  mundi  Deorumque  ita  tuebantur  ortum,  ut  in  Deum  re-2d 
iigionesque  effient  injuriofi ,  quorum  fupra  ex  Ari/lophane  retulimus  do&rinam ,  mul¬ 
to  aliter  hac  quidem  in  parte  fentiebant.  Namque  generatim  res  omnes,  id  quod 
Arijloteles  etiam  alicubi  tefiatur,  ex  nodle  prodiiffie,  (l*  ruxrx  mxi&  •fyvxdfy)  af- 
firmabant,  neque  ullum  Deorum  nobiliori  loco  volebant  effe  natum,  quin  ipfum 
quoque  amorem  ex  ovo  nodlis  in  lucem  exire  faciebant.  Quam  ego  quidem  fen- 
tentiam  nihil  effie  cenfeo,  quam  foediflimam  antiquioris  difciplinae  Mofaicae  cor¬ 
ruptionem  ,  praetereaque  talem ,  ut  ratione  nullo  modo  comprehendi  queat.  Quid¬ 
quid  enim  natura  compledlitur ,  ipfa  tamen  materia  vita  &  mente  vacante  demta, 
id  haec  difciplina  longe  alio  fenfu,  atque  fupra  commemoravimus,  ex  nihilo  edu¬ 
cit.  Quam  quidem  rem  copiofius  infra  (/)  perfequemur. 

Confiat  igitur  jam,  nifi  fallor,  quemadmodum  vulgo  antiquiores  Theologi  de 282 

Diis 


(*)  Lib.  I.  C.  6.  p.  849.  (Opp.  T.  IV.  p.  473.) 


nim :  Eos ,  qui  Empedoclem  fequantur  ,  feu  amici- 
Uam  £?  contentionem  quatuor  elementis  addant,  fo- 
lere  motus  omnis  principium  vel  a  mente  vel  ab  amore 
rJpetere.  Ex  his  autem  verbis  quemadmodum  ef¬ 
ficiatur  ,  veteres  amorem  non  fecus ,  atque  Deum , 
*Pe&afle  fuinmum  &  principem,  unde  omnia  exfti- 
tcrint  reliqua,  equidem  ignorare  me  fateor. 

QV  Perfequemur  1  Magnam  obfervationum  & 
^pimadvcriionum  copiam  illis,  quae  vir  do&ifliinus 
nic  difputavit,  fubj icere  poflem,  nifi  vererer,  aut 


in reprehendefido  nimis  acrem  &  ingeniolum,  aut 
in  commentando  .diffufum  nimis  &  copiofum  non¬ 
nullis  me  vifum  iri.  Quocirca  ea  tantum  hic  in 
litteras  referam ,  quae  nonnihil  ponderis  habere 
puto  ad  veterum  de  ortu  rerum  &  Deorum  opinio¬ 
nes  &  jentent ias  declarandas.  (I.)  Facile  doftis- 
limojviro  conceflferim,  poetas,  qui  no9em  &  Oc  a- 
num  Deorum  efle  parentes  dixere,  inferiorum  tan¬ 
tum  &  mundanorum  Deorum  natales  &  ortum  de- 
fignaiie,  flquidem  aliud  efle  fuinuiuiu  u  praepo 
2  2  tcns 


Cap.  IVI 

Diis  rerum  que  omnium  originibus  praeceperint.  Multos  certe  Deos  efle,  conce- 
283debant.  Univerfae  autem  familiae  unum  praeficiebant  Deum,  feu  Numen 

or- 

tens  Numen  exiftimarunt,  unde  orta  &  nata  fint  omnia.  Quotquot  tellure  &  coelo  procreati  funt , 

Tale  vero  Numen  utrum  efle  crediderint,  nec  ne,  Fotent  ijfimi  filiorum  funt. 

id  quidemSn  controvei fiam  vocatur,  nec  extra  eam 

hic  omnino  ponitur.  Mihi  quidem,  veterum  monu-  idem  populis  de  primis  conditoribus  luis,  quos  pa- 
menta  &  religiones  accurate  luftranti,  vili  funt  Dii  riter  e  terra  judicabant  prognatos  efle,  fenfus  erat, 
patrii  omnium  fere  populorum  habiti  efle  a  cultori-  quorum  incredibilem  fuifle  potentiam  &  virtutem 
bus  fuis  pro  illis  hominibus,  quos  ex  fe  &  fua  fpon-  exiftimabant,  dignamque  idcirco ,  quanr  religiofe 
te  terra  protulerit  in  rerum  omnium  exordio.  Haec  colerent,  &  publicis  caerimoniis  venerarentur.  He - 
nempe  omnium  fere  gentium  infedit  animis  opinio,  fiodi  Dii  magnam  partem ,  ft  ab  illis  difceda§,  quos 
terram  ab  aethere  fiderumque  virtute  foscunda tam  aut  licentia  effinxit  poetica,  aut  res  potius,  quam 
cx  finii  fuo  generis  humani  primitias  variis  in  locis  pro-  Deos,  jure  dixeris,  primi  funt  homines  e  terra 
trufifle.  [Vid.  praeclarum  locum  Aurelii  Victoris  de  procreati.  Vid.  Theogoniae  vf.  1-50.  /.  p.  27.  & 
orig.gent.Rom.c.i.p.^.cd.Arnzcnil.Hilncliiyxtns,  paflim.  Ac,  ut  reliquas  omittam  gentes,  Germa- 
quum  matrem  juberetur  ab  oraculo  ofculari,  ter-  nos  noftros  in  eadem  fuifle  fententia,  Tacitus  pro- 
jam  ofculatus  eil :  quod  ejus  faftum  panciflimi  recte  bat.  Celebrant,  inquit,  carminibus  antiquis  Tuifio - 
intelligunt.  Vid  .Schottus  ad  Aurei.  ViUor.de  viris  deum  terra  editum,  &  filium  Mannum, 

illufir.  Cap.  10.  p.  94-  Nec  aliud  voluere  Galli,  Quid  luculentius?  De  morib.  German.  C.  1.  Nec 
quum  dicerent,  feDitepat re,  i  c.  ex  terra,  natos,  indigna  obfervatu,  quae  de  Semnonibus,  Sueviae 
Jul.  Caefar  B.  G.  L.  VI.  c.  18.  P-  3IO>  Plura  popuiis ,  Cap.  29.  p.  602.  idem  auftor  feripta 
longe  exempla  vid.  DiJfi.  melees.  1740^  a.  I.  p.  reliquit,  eos  lingulari  reverentia  locum  illum  co- 
139*/«]  Nihil  aliudconnubium  illud  coeli  &.  telluris,  lui  ire ,  c  quo  gentis  primum  parentem ,  quem  pro 
de  quo  Hefiodus  in  Theogonia  vf.  14.6.  P-  27-  &  Deo  colebant,  prodi  i  fle  exiftitnaverint :  Eoque  om - 
reliqui  Theogoniarum  feriptores  cecinerunt,  indi-  n is  fuperflitio  refpitit,  tamquam  inde  initia  geN- 
cat,  quam  hoc  ipfum,  vim  coeli  in  primo  rerum  tis,  idi  regnator  omnium  deus.  Igitur  hoc 
omnium  ortu  effecifle ,  ut  terra  homines  proferret  quidem  exploratum  clt ,  patria  veterum  populorum 
robore,  fpecie,  &  virtute  pracilantiflimos.  Hinc  Numina  nil  nili  homines  illos  fuifle  lingulares  & 
erat,  quod  tot  fefe  populi  pro  Aboriginibus  &  ex  valentifiimos  ,  quos  terram  primum  coeli  virtute 
terra  editis  haberi  vellent,  nec  quisquam  fioi  multum  gravidatam  produxifle  autumabant:  illud  vero  du- 
fuper  hac  re  pugnandum  efle  cum  illis  duceret,  bium,  num,  praeter  haec,  unum  etiam  Deum  co- 
Romani,  Gennanis  licet  alioqu in  non  nimis  amici  Iuerirt,  reliquorum  omnium  parentem  &  auttorem. 
&  aequi  eflent ,  hanc  tamen  illis  gloriam  non  invi-  (  II.)  Ceterum,  quae  de  uoSte,  Deorum  matre, 
debant.  Ipfos  Germanos ,  inquit  Tacitus ,  indige -  &  chao  aut  Oceano,  Deorum  patre,  poetae  antiqui 
fias  crediderim,  de  morib.  German.  Cap.  1.  p.  m.  perhibent,  ea,  fi  ad  rationem  revocentur,  exeni- 
585.  Iii  vero  primi  homines,  quos  vim  coeli  &  pio  funt,  rerum  magis  naturam,  quam  Deorum 
terrae  genuiffe,  temere  libi  perfuadebant ,  cura  faepenumero  ab  illis  ede  monflratam&  declaratam, 
Diis  vulgo  componebantur,  &  cum  pro  condito-  aut  res  ipfas  &  praecepta  veterum  phyflca  perfona' 
ribus  fuis ,  tum  pro  Diis  a  populis  habebantur,  rum  nominibus  veftita.  Quod  nifi  quis  animo  fenv 
quod  divinam  in  illis  &  immortalem  vim  fuifle  cen-  per  praefens  habeat.  Theogonias  fc.nnia  putabit  es- 
febant,  qua  carerent,  qui  lege  poftea  naturae  or-  fc  hominum  mente  &  ratione  captorum.  Veteres 
d.naria  ex  femina  &  mare  generati  eflent-  Velli-  phyfici,  Phoenicum  non  minus,  quod  ex  SanchO' 
gia  hujus  opinionis,  nifi  totus  fallor,  in  illa  fabula  niathone  conflat  apud  Eufcbiwn  Praeparat,  euang 
de  initiis  &  origine  divinationis  apparent,  quarti  Tib.  I.  Cap,  10.  p.  33.  quam  aliorum  .popuJo* 
Cicero  memoriae  prodidit  Lib.  II.  ce  divinatione  rum,  omnia  rerum  Initia  confufa  primum  &  incJl' 
Cap.  23.  p.  3208.  Tages  quidam  in  agro  Turqui-  gefta  iacuilfe,  nec  ullam  fulfifle  tum  lucem,  at 
nienfi ,  quum  terra  araretur,  /ulcus  altius  efet  pauliatim  poflea  fuifle  fecieta ,  &  ex  illa  rudi  rerum 
imprefius ,  exfiitit  repente,  &  affatus  ejl  eum ,  qui  congerie  aetemaque  nofte,  virtute  aetheris  terra® 
arabat',  quumque  concurfvs  faEtus  effit  hominum,  foecundands,  prodiifle  naturas  aliquas  nobiliores 
Hctrufcos  totam  haru/picinac  difciplinam  edocebat,  praeftantiores ,  praeceperant.  Id  quum  poetis 
Vides  hic  hominem  c  terra  ortum,  qui  tanto  rei  i-  j*fle?re  vellent  homines  jufto.  ingeniofiores, 

«luis  praeflat  homuiibus,  ut  futurorum  fcientiaui  L  perfonas  converterunt,  chaosque  patrem ,  noc 
-divinationem  calleat,  verbo,  Deus  elt  aliquid  Hi-  fuifle  matrem  Numinum,  dixerunt,  immo  cha°  r 
fiodus  Theogonia;  vf  154*  155-  p.  28.  noctem,  quod  plane  abfurdum  &  ridiculum,  1 

^Oojdi  v «»'«  **  id  J)eos  retulerunt.  Quorum  dictorum  vim  fluul.n,  eC 

•  “  aflequenentux  pofleri,-  nec  meminiflcnt 5  qui  ^ 


*AvzM$cL\ooa!Ttf. 


§•  14*  *AveLM(paL\oueenfl  3  63 

ortus  omnis  &  initii  expers.  Atque  hoc  reliquam  Deorum  turbam  una  cum  ipfo 
inundo  conftruxifTe ,  judicabant.  Quamobrem  neque  mundum  neque  Deos  exor-284 

dio 


tradidiffent,  poStas  efle,  quibus  quaelibet  audendi 
potcftas  femper  fuiflet,  tam  fuerunt  inficcti  &  fui 
immemores,  ut  non  modo  hymnis  nodem,  quam 
Deam  efle  putabant,  fed  etiam  facrificiis  &  caeri¬ 
moniis  colerent  &  placarent.  Tantam  hominibus 
innatam  efle  vecordiam!  Plura  poetici  hujus  moris 
*es  in  perfonas  commutandi  exempla  in  fequenti- 
bus  occurrent,  &  pallim  apud  Hcfiodum  exftant. 

(III.)  Idem  fere  de  amore  dixerim,  qilem  poe¬ 
tae  ut  Deorum  celebrant  antiquiflimum ,  tametfl 
vir  doctiflimus  nulli  parcat  hic  ftudio,  ut  vel  ipfum 
®um  effeDeum,  vel  naturam  aliquam  genitricem, 
oemonftret.  Dixi  jam  fupra  tantum  hac  de  re, 
quantum  necefle  videbatur,  ad  Cap.  3.  §.  18.  nec 
fcntentiam  muto.  Amor  mihi  veterum  poetarum 
Vis  efle  videtur  genitrix,  quam  in  rerum  natura  in* 
efle  exiftimabant  veteres  naturae  fpeculatores,  cui 
Vero  poetae  accommodarunt  ea,  quae  de  Deo  amo- 
&  Je  Venere  inter  Graecos  ferebantur.  Id  quo 
pateat  evidentius,  cum  ea,  quae  vir  do&iffiinus 
hic  difputavit,  fub  examen  modefte  vocabo,  tum 
lueae  fententiae  ex  illis  potillimum,  quae  de  Ve¬ 
nere  &  Amore  Heftodus  cc cinit,  praefidia  compa¬ 
rabo.  Ut  vir  dodus  probet,  amorem  veterum  non 
ex  chao  prodiiffe,  fed  naturam  efle  meliorem,  quae 
litem  elementorum  diremerit,  &  terrarum  orbem 
compofuerit.  [Via.  hic  quae  de  amore  cx  veterum 
fcriptis  erudite  quidem,  verum  fine  judicio  congeflit 
Battierius  in  Mufeo  Helvetico  Tom.lV.  p.  346./.] 
(!•)  Amorem  hunc  non  differre  ab  illo Jpiritu, 
contendit,  qui,  Mofe  audore,  aquis  in  ipfo  rerum 
initio  incubabat.  Non  ignoro,  in  mentem  idem 
Veniffe  aliis  magni  nominis  &  ingenii  viris,  in  qui- 
bus  primas  facile  tenet  Hugo  Grotius  in  Notis  ad 
!•  de  verit.  relig.  Chrifl.  p.  31.  Addatur  b. 

Andr.  Schmidius  Diff.  de  ovo  mundano  Cap.  3. 
3-  4-  5-  &  Edm.  Dickinfonus  in  Phyflca  veteri  & 
Vera  Cap.  5.  2.  p.  56.  Sed  affumunt  hoc  doc- 

tiflimi  viri,  non  probant.  Neque  enim,  quonam 
planum  fieri  pofllt  argumento ,  intelligo,  fi  tenuem 
aliquam  finiilitudinis  umbram  excipias,  fpiritum , 
Qe  quo  Mofes  loquitur,  &  amorem  Orphei  &  Heflo- 
t  non  diferepare,  &,  quae  hi  de  amore  fuo  tra¬ 
diderunt,  ca  ex  Mofe  translata  efle. 

(II.)  Veteres,  tefte  Porphyrio ,  credidiffe,  ob- 
J^rvat,  inefle  fpiritum  aliquem  in  aquis.  Longum 
«imis  foret  de  tota  Porphyrii  ratione  differere. 
«umciet  ad  inftitutum  meum ,  fi  rem  generatiin 
.pe&em.  Veteres,  fateor ,  Aegyptii  in  primis, 
inirno  Judaeorum  haud  pauci ,  mentem  feu  naturam 
aIlquam  genitricem  in  aquis  efle  ,  quae  corpora 
formet  atque  perficiat,  exiftimabant.  Non 
*tiaphyrii  tantum  conftat  tcftimonio  ,  verum 
*  m  cruditi  illius  fcriptorU  Chrifi iani,  a  quo  Re¬ 


cognitiones  Clementis  faeailo,  ut  arbitror,  tertio 
exaratae  funt ,  quem  Judaeum  fuiffe  Alexandri¬ 
num,  eumque  philofophiae  veteris  valde  peritum, 
alias  ofiendi.  Dignus  eft,  quem  adferibam,  in- 
fignis  locus,  quoniam  hanc  rem  univerfam  prae¬ 
clare  illuftrat.  Aquis ,  inquit,  ineji  vis  quaedam 
fpiritus  a  Deo  dati  ex  initio;  cujus  opere  habitus 
futuri  corporis  in  ipfo  flatim  femine  formari  inci- 
pit ,  &?  per  culmum  Jpicamque  rejiitui :  turgefaEt 0 
etenim  ex  humore  feminum  grano ,  per  anguflos  quos¬ 
dam  venarum  meatus  vis  illa  fpiritus ,  quae  ineffe 
aquis  data  ejl ,  utpote  incorporea ,  tranfeurrens ,  ai 
incrementum  femina  fufeitat ,  £?  crefcentium  fpeeiet 
format.  Miniflerio igitur  kumidi  elementi ,  cui  vi¬ 
talis  ille  fpiritus  injitus  femper  £?  ingenitus  e)lw 
efficitur ,  ut  non  folum  reparetur,  fed  ut  per  omnia 
Jimilis  fpecies  &  forma  his,  quae  ja%  a  fuerint,  fe¬ 
minibus  redeat.  Recognit.  Clem.  Lib.  VIII.  C.  2 6. 
p.  571.  T.  I.  PP.  Apofiol.  Similia  aliis  etiam  in 
locis  legas,  Lib.  X.  C>  32.  p.  595.  Lib.V.  C.  8. 
p.  55 <5.  Adde  Clementina  Homil.  XI.  jj.  42.  p.  704. 
Hanc  doftrinam,  non  ego  video,  cur  veteres  er 
Mtfis  verbis  haufilfe  credendum  fit,  quum  nihil 
impediat,  quo  minus  exiftimemus ,  eos  ex  confidera- 
tione  virtutis,  quam  aqua  habet,  ad  cam  opinio¬ 
nem  perveniffe.  Sed  fi  quis  tamen  cum  Cuduor- 
tho  Mofen  illis  acrius  difputet  auftorem  exftitifle 
dogmatis  hujus,  haud  ego  multis  verbis  repugna¬ 
bo.  Numenius  apud  Porphyrium  ad  Mofls  verba 
provocat.  Idem  facit  Clementinorum  feriptor ,  qui 
Homil.  XI.  22.  p.  704*  Tl  p  inquit,. 

dx  xuv/Aul  tu*  x.{*n<ri*  xnufbm  Xot  t  i 

TX  »Xcc  7ttxtw'oT&'  Sii  T**  #  i^cfurfaf  t%4  • 

yro»;  0  XftQirvt  Mmfif,  k.  t.  >.  Hn  flOTt 

vero  aqua  per  fpiritum  movetur,  atque  fpiritus  a  De § 
cunBorum  opifice  initium  ex  flant  iae  habet?  Sic  enim 
dixit  Mofes  propheta  (fc.  Et  fpiritus  Dei  fereba¬ 
tur  fuper  aquas.  Sit  hoc,  fi  nonnullis  ita  videtur, 
argumento ,  qui  haec  Aegyptios  &  alias  gentes  edo¬ 
cuerit,  Mofen  fuiffe,  ctiamfi  fecus  ipfe  fentiam. 
Hoc  vero  fi  largiar,  nondum  tamen,  quid  me  co¬ 
gat  ,  video ,  ut  &  hoc  concedam ,  poetarum  amorem 
&  hunc  Mofls  fpiritum  nullo  diferimine  fejunclos 
efle.  Namque  ex  eo,  quod  veteres,  duce  Mofe , 
ad  hanc  delati.  funt  fententiam,  vim  genitricem  in 
omnibus  inefle  aquis,  hoc  minime  confequitur, 
poetas  quoque,  quae  de  amore  feripta  reliquere* 
Mofi  unice  accepta  referre  debere. 

(III.)  Parmenidis,  Simmiae ,  Orphei,  Ari  flo - 
telis  au&oritates  teftatur.  De  Parmenide  &  Sim- 
mia  fupra  jam  dixi  ad  Cap.  3.  §.  18.  Ariflotele;* 
nihil  huc  afferre  adjumenti,  paullo  ante  probavi. 
Reftat  igitur,  ut  in  Orphei  de  amore  fententiam 
inquiram.  Ipfi  vejo  verfus  illi,  quos  ex  eo  afiert 
Zz  2 


364 


Aeternitatis  mllfidi 


cap.  it: 


(Uo  carere ,  verum  certo  prodiifle  tempore ,  perfuafum  habebant.  Unum  tamen 
erat,  quod  Platonem  Pythagopaeque  fe&acores  a  reliquis  fecernebac  hujus  opinionis 


rir  doftifllmus,  abunde  docent,  non  ita  eum  prae¬ 
clare  de  amore  fenfifle,  ut  ipfe  arbitratur.  Ete¬ 
nim  amoris  ortum ,  tametfi  magnificis  cum  exonie: 
vocabulis,  poft  chaos,  poft  elementorum  diftribu- 
tionem,  poft  terrae  denique  &  mans  initia  collo¬ 
cat.  Hoccine  vifuin  ipfi  iuifle  declarat,  amorem 
cx  chao  quoque,  una  cum  aliis  rebus,  natum  cs- 
fe?  Sed  alios  jam  Orphei  verfus  dabo,  ex  quibus 
nmns  &  fententia  ejus  multo  etiam  luculentius  elu¬ 
cet.  Exftant  illi  eodem  libro  ,  in  Argonauticis 

Vf'  12-  /•  P-  3. 

/Ai»  rpSrcc  %itif  eti/Ayetpo*  ***Y*V* 

K*1  K oi  iXo^ivo-sr  urtiptr.ojei'  <4 

’A,eipx,  bQw  «fauxi*  Kvppo»  "E?*:*, 

Ns/xrej  ««y»ijr*5  *»rtp»  x?cvz»>’ 

Cecini  antiqui  primum  chaus  maximum  necejfitatem , 

Et  Saturnum,  qui  produxit  inunenjis  tradtbus 

Aethera  £?  geminum  confpicuum  delectabilem 
Amorem, 

Notiis  aeternae  parentem  inclytum. 

Ipfuro  chaos  hac  foedius  efle  difeiptina  non  potuit 
Primum  chaos  fuit  ex  mente  ejus  flcneceflitas.  utra¬ 
que  haec  res  Saturnum  genuit:  Saturnus  ^thera. 
Poft  hos  amor  demum  exortus  e  ,  q 

Fementiam T Aeterna "quadani^fat^^^ ,  quae  con- 

S2!  quod  .antea 

nui lum  m  Longo  intervolo  leviores  partes  ,  in 
alturo  fublatae,  aetherem  effecerunt,  cujus  vinus 
facultatem  genitricem  in  reliqua  materia  excitavit. 
Quae  quum  ita  fint,  non  a  me  impetro,  ut  do6hs- 
limi  viri  de  amore  fententiam  probem.  i  e  mea 
nunc  exponam  opinione.  Credo  ego,  id  quod  fu- 
pra  jam  profeflus  fum,  amorem  eorum,  qui  Iheo* 
gonias  exararunt,  non  efle  Deum  aliquem  aut  per- 
fonem  vel  naturam ,  fcd  rem-,  facultatem  nimirum 
procreatricem,  cum  materia  con j unciam,  cui  li¬ 
centia  poetarum  perfonae  injecit  habitum.  Iu  quo 
probem,  hoc  milii  primum  fumo,  quod  omnes  fa¬ 
cile  dabunt,  qui  litteris  imbuti  funt,  phybea  vete¬ 
rum  praecepta  magnam  partem  carmine  exprefiiile 
'&  figuris  deformafle  verius,  quam  expolivifle,  an¬ 
tiquos  vates.  Res  ipfa  id  docet;  nec  illi  refragan» 
tur  in  quibus  fumma  eft  rerum  antiquarum  peri¬ 
ta  ’  Qrotius,  Clericus,  Bochartus,  Salmafius,  6: 
alii.  Hoc  autem  fi  ita  fit ,  id  inde  confequitur, 
cx  icitis  diis  antiquonrih  phyficis,  quae  apud  pte- 
rosque populos  fuere  eadem,  explicandam  efle poe¬ 
tarum  fententiam,  &  quid  figurata  eorum  oratio 
ibi  veiitb  cx  illis  intclligi-  debere,  qui  fine  figuris 


aperte  opiniones  &  dogmata  antiqua  enarrarunt. 
In  his  vero  duo  eminent  in  primis ,  Diodorus  Si¬ 
culus  &  Sanchoniathon  ille,  quisquis  demum  fuerit, 
ex  quo  multa  depromfit  Eufebius  Praeparat,  euan- 
gei.  L.  I.  C.  10.  p.  33.  f.  Utrumque  fi  confula- 
mus,  verum  illud  eflTe,  quod  de  amore  dixi,  ap¬ 
parebit.  Miflo  nunc  Sanchoniathone,  ea  cantum, 
quae  Diodorus  Siculus  his  de  rebus  ex  veterum  po¬ 
pulorum  fententia  retulit,  breviter  commemorabo. 
Is  ergo  Biblioth.  liijior.  Lib.  I.  Cap.  10.  p.  18* 
rerum  origines  ita  narrat:  Unum  coeli  terraequo 
primum  fuilTc  vultum:  poftea  di CceflllTe  corpora:* 
leviora  &  magis  ignea,  ad  loca  fitbliinia  evedla, 
fidera  &  folem  cffecifle ;  graviora  in  imo  fiibfedis- 
fe,  &  terram  primo  cdidilfe,  at  lutofam  &  mollem, 
coaluiffe  vero  eam  igne  folis :  eumdem  fotis  calo¬ 
rem  tantum  valuilTe,  ut  in  extremitate  terra  intu¬ 
muerit,  &  foetus  conceperit  variis  in  locis:  hi* 
foctibus  advenifie  alimentum  noctibus  ex  circum-» 
fufa  nebula  :  poftremo ,  ruptis  pelliculis ,  varias 
animantium  formas  prodiifle:  at  hanc  gignendi  vhn 
fenlim  amififle  terrain :  itaque  alia  lege  nunc  ho¬ 
mines  &  animalia  gigni.  Haec  auctoritate  firmat 
Diodorus  Euripidis,  Anaxagorae  difcipuli.  Haec, 
fi  placet,  cum  iis  confer,  quae  Heftodus  fcripfit  & 
reliqui  veteres  de  chao  &  amore.,  &  fenties,  etiam- 
fi  non  eadem  prorfus  omnes  cecinerint,  ad  ifta  ta¬ 
men  pleraque  revocari  pofle ,  nec  amorem  id¬ 
circo  efle  aliquid ,  quam  vim  genitricem  in  ma¬ 
teria  excitatam.  [Alias  comminifcitur  explicatio¬ 
nes  Schukford  Biblioth.  Britann.  T.  X.  P.  I.  P* 
143./.]  Verum  evidentius  ex  ipfo  id  cognofee* 
mus  Hejiodo,  cujus  Theogoniae  partem  illam,  quao 
huc  pertinet,  qua  fieri  poterit,  brevitate  illuftra r 
bo,  ut  aliis,  qui  veterum  explorare  cupiunt  fenr 
tentias,  &  Hefiodum  nova  luce  illultrare  ,  viam 
muniam  quodammodo.  T ria  is  primo  rerum  prin- 
rigia  ponit  vf.  ii<5.  /.  p.  2 r.  chaos,  tellurem,  & 
amorem.  Tum  ex  chao  erelum  &  nodem  natas  efle» 
perhibet  vf.  123 .  ,p.  23.  ex  node  rurfus  diem  & 
aetherem,  vf.  124.  Tellurem  hinc  canit  vf.  1^5* 
126.  coelum  peperifls-,  montes ,  pontum,  &  alia1 
poftea  citf/omirtamgenerafle  Oceanum  &  multa  N11* 
mina,  quorum  nomina  praetereo.  Quaahis  de  cm* 
&  ejus  natis,  erebo,  node,  die,  &  aethere  vates  pcf' 
hibet,  omitto.  Nec  enim  ad  meum  inftitutum  p-f;* 
tinent,  nec,  ut  verum  fatear,  credibile  eft,  poe¬ 
tam  fic,  uti  decebat,  veterum  placita  hic  enarras- 
fe ,  verum  omnia  pervertilfe  &  adulterafle.  c"a0 
apud  omnes  veteres  confufiffimam  rerum  oinmu 
congeriem  fignificat:  ille  vero  tellurem  &  quae  CX 
telluri  nata  funt,  coelum.  Occumm.tr.  aha  a  claej 


jungit 

dum 


re  nataiunt,  coe.um,  . ;  -  > - V 

it:  quod  quidem  docet,  tellurem  apud  W 
idfcrc  figoilicare,  quod  reliqui  veteres  P*» 


36) 


f.  14«  patroni . 

ciefen  foribus.  Illi  enim,  quum  hoc  ceteris  aflentirentur,  mundum  mundanosque 
Deos  certo  temporis  momento  procreatos  eiTe ,  aliquod  nihilominus  Deorum  fupra * 

viun- 


vocant,  chaos  vero  longe  alia  notione,'  quam  ipfe 
fortallis  ignoravit,  adhibitum  efTc.  Sed  haec  nunc 
relinquo ,  &  ad  reliqua  pergo.  Quum  Hefiodus  tria 
primum  pofuiflet principia,  chaos,  tellurem,  &  amo¬ 
rem,  nullas  tamen  amori  poftea  partes  in  illis,  quas 
enarrat,  generationibus  tribuit,  quin  etiam  ne  amo¬ 
ris  quidem  &  fa&orum  ejus  meminit,  verum  fim- 
pliciter,  quidnam  chaos,  quidnam  tellus  ex  fe  ge¬ 
nuerint,  exponit.  Judices  hic  omnes  ciTe  velim 
aequos  rerum  exiftimatores ,  haecne  lint  documen¬ 
to,  avio  rem  non  rem  ede  feparatam  &  per  fe  agen¬ 
tem,  fcd  vim  aliquam  &  facultatem  in  chao  &  tellu¬ 
re  infitam,  &  utruinque  principium  hoc  ad  gene¬ 
randum  animantem  &  excitantem?  Gignit  chaos: 
gignit  etiam  tellus.  In  utroque  ergo  ncceflc  eft 
fuerit  vis  aliqua  gignendi  &  pariendi.  IIoc  ergo, 
quum  amorem  inducit,  Hefiodus  fignificat :  'bina 
futfife  rerum  principia ,  &  utrumque  interiori  qua¬ 
dam  generandi  facultate  valuifle.  Perfequar  jam 
&  ea,  quae  de  rebus  cx  tellure  genitis  perhibet, 
quo  &  fententiae  meae  plus  roboris  ac  firmamenti 
comparem,  &  rationem  oftendam,  quam  illis  e(Te 
Ineundam  arbitror,  qui  antiquos,  quos  dixi,  poe¬ 
tas  explicare  volunt. 

Tellus  primum  coelum  ex  fe  gignit  ftellis  fulgi¬ 
dum,  Theogoniae  vf  12 6.  127.  id  eft,  partes  ma¬ 
teriae  leviores  &  igneae  feccflerunt  a  reliquis,  & 
loca  fublimiora  petierunt,  ex  quibus  coelum  &  fi- 
dera  exftiterunt.  Deinde  parit  vf.  129./.  montes 
&  pelagus.  Senfus  fabulae  hic  eft,  ut  opinor: 
Tellus  mollior  &  lutea  variis  in  locis  dcprcfta  eft , 
ut  valles  &  profunda  cxfifterent :  quo  fafto ,  aqua , 
quae  totam  antea  tegebat  terram,  ad  illa  profunda 
dimanavit ,  &  montes  palfim  apparuerunt. 

Tum  tellus  coelo ,  quod  ex  fe  antea  pepererat, 
mifta multa  Numina,  &  poftrcmo  Saturnum  vf.  133. 
/•  genuit,  nec  non  Cyclopes,  &  multos  alios,  quos 
enumerare  nihil  juvat,  vf.  139.  Hic  poeta  incipit 
fabulas  &  hiftorias,  quae  de  Diis  inter  Graecos, 
de  Saturno,  de  Jove,  de  Cyclopibus,  ferebantur, 
cum  icitis  antiquorum  phyficis  confundere,  ac  Deo¬ 
rum  hiftoriam  ad  iftius  aetatis  naturalem  philofo- 
phiam  accommodare.  Intetim,  quidnam  cx  vete¬ 
ri  phyfica  fub  his  lateat  involucris ,  inveftigatu 
haud  eft  arduum.  Ita  erat  antiquis  peifuafum, 
quod  ex  'Diodoro  &  aliis  jam  cognovimus,  vim 
coeli  &  fiderum  terram  mollem  adhuc  &  recentem 
foecundafle,  ut  ea  cum  alia  produceret  animantia, 
tl1m  homines  in  primis  procrearet  robuftiflimos  & 
'divina  virtute  praeditos,  paucis,  eos*  quos  pro 
Diis  deinceps  habuere  populi,  in  quorum  terris 
nati  dicebamur.  Quod  enim  iam  antea  indicavi, 
Dii  Graecorum  patrii  magni  Hefodo  funt  illi  &  im- 
homines,  quos  ipfam  matrem  terram  in 


lucem  quondam  edidilfe,  prifei  credebant. 

Coelum  vero  liberis  furs  iniquum  fe  praebebat, 
nec  eos  e  terra  prodire  femper  patiebatur  vf  15  5* 
156.  Hiftoriae  veteris  hic  do&iflmnts  vir,  Joan - 
nes  Clericus,  Notis  ad  Ilefiod 1.  p.  28.  videt  vefti- 
gia :  non  item  ego  ,  fcd  antiquioris  phyfices ,  id 
quod  univerfi  carminis  feries  &  res  ipfa  teftatum 
facit.  Coeli  &  fiderum  vis,  quae  primis  illis  tem¬ 
poribus  vehementiflima  erat,  &  terrae  nimiam  in¬ 
ducebat  ficcitatem,  ne  foetus  illi,  quos  terra  finu 
fuo  conceperat,  ad  juftam  maturitatem  perveni¬ 
rent,  &  in  lucem  prodirent  ,,  impediebat. 

Ad  dolos  igitur  terra  confugit,  &  verfuto  Satur¬ 
no,  filio  fuo,  falcem  afperis  dentibus  tradit,  qui 
parentis  genitalia  defccuit,  ne  terram  inire  pollet 
amplius,  vf.  161.  -  184.  Quaerant  hic  retrufir 
myfteria  doitiifimi  viri,  aut  veteris  hiftoriae  reli¬ 
quias  venerentur:  mihi,  fi  figuras  &  perfonas  licen¬ 
tia  poetae  efficias  detraxerim,  omnia  plana  viden¬ 
tur  &  aperta.  Saturnus  &  falx  Saturni  tempus  eft. 
Univerfae  vero  orationis  haec  fimplex  fententia: 
Longum  &  diuturnum  tempus  quum  effluxiffet, 
coelum  genitalia  amifit,  id  eft,  vim  illam,  quava- 
lebat  initio,  acerrimam  &  igneam  ex  terra  pro¬ 
creandi  homines  paullatim  diminutam  &.  exftinttam 
fenfit.  Quaero  omnes ,  qui  nec  a  ratione  nec  ab 
eruditione  rclkTti  funt,  mum  quid  veterum  fcitis  & 
ipfi  carmini  convenientius  &  in  fe  fimplicius  lit  hoc 
fenfu?  At  fermonis  &  moris  poetici  ignaros  ifta 
falx  afperis  dentibus,  Saturni  vocabulum  ,  illa  coe!i 
genitalia,  falce  defecta,  mirifice  conturbarunt,  ut 
exitum  vix  reperirc  potuerint :  qU9m  certe  reperis-» 
fent,  fi  rem  fibi  elfc  recordati  eflTcnt  cum  poeta, 
coque  vulgi  religionem  cum  fapieiitum  placitis  ar  •. 
gute  nimis  componente. 

Illa  Saturni  genitalia  falce  refccata  mare  exce¬ 
pit-  ex  (huma  vero  circa  illa  in  mari  enata  V nuis 
generata  eft,  quam  amor  comitatur, yf.  189.-206. 
Veterum  dc  natura  rerum  placita  poeta  hic  iterum 
fabulis  Graecorum  de  Venere  &  amore  temperat. 
Ventis  haud  dubie  femina  quaedam  fuit  aut  regina 
Cypri.  Hefiodus  vero  ,  quoniam  hanc  Venerem, 
aetate  fua  amori  praefectam  efle  &  generationi ,  at¬ 
que  Deam  cenfebant  Graeci,  ideo  hiftoriam  ejua 
&  ortum,  quod  inftitutum  ejus  poftulaoat,  cum 
ipfis  rerum  initiis  conjungit  &  fociat.  Nos  in  infti- 
tuto  pergemus ,  &  veterum ,  quae  fub  his  integu¬ 
mentis  recondita  funt,  dogmata  ornatu  poetico  nuda¬ 
bimus.  Vis  vero  genitrix,  fic  decet  poetam  intelligcrc* 
qua  coelum  inftructum  erat  olim,  non  omnis  exa¬ 
ruit,  fed  cx  coela  ad  aquam  translata  eft;  in  qua. 
veteres  plerique,  quod  paullo  aute  oftendimus-, 
genitricem  fpiritum  inefie  credebant.  Jam  igitur  v 
qui  antea  coeli  ipiius  &  fiderum  virtute  giguefiau- 
h  3  wr» 


3 66  Arijloteles ,  Ocellus  Lucanus ,  Cap.  IV* 

• 

mundanorum  genus  comminifcebantur,  cui  fic  aeternitatem  attribuebant,  ut  ex  uno 
tamen  fuperiori  Deo  illud  manafle,  non  inficiarentur. 

His  ita  explicatis,  ad  aliud  nos  accedere  momentum  oportet,  atque  confiteri, 
inter  ipfos  Dei  profefTores  exftitifle  quondam ,  qui  prorfus  ab  hac  diflenferint  ma¬ 
joris  partis  opinione,  omnemque  plane  Deorum  generationem  ,  quam  diximus, 
ad  ineptias  retulerint.  Hi  fune  illi ,  qui  mundum  femper  ab  omni  fuifle  ftatuebanc 
aeternitate.  Mundum  enim  quoniam  negabant  aliquando  efTe  ortum,  confentaneum 
omnino  erat  ,  ut  Deos  quoque  negarent  efle  genitos. 

285  In  hac  Ariftoukm  fuifTe  haerefl ,  paucos  ignorare,  puto.  Cujus  propterea  infe¬ 
riores  Dii,  fol  nimirum,  luna,  Hellae,  non  poliunt  non  efle  hoc  fenfu 
nulloque  tempore  nati ,  eo  quod  univerfum  mundum  femper  exftitifle  ducebat.  Si 
qua  fides  ipfimet  habenda  eft  ( k )  Artflotcli  ,  princeps  ille  fuit  atque  au&or  hujus 
fententiae  ,  inter  Graecos  faltiin ,  nec  ante  eum  quisquam  mundum  efle  perennem 
docuit.  Omnes  enim  ante  fe  mundum  perhibet  fecijje  aut  gener affe ,  yiri. v  r  nsrpov 
&  y^c/AorctZv ,  id  eft,  mundum  certo  tempore  ortum  putafle:  cujus  mundi  partes 
quum  Dii  fint,  quidnam  de  his  fenferint,  manifeftum  eft. 

Verum  aliter  vifum  eft  illi,  qui  Librum  (/)  de  placitis  philofophorum  confignavit , 
&  ( m )  Stobaeo ;  quippe  qui,  praeter  («)  Ocellum  Lucanum ,  quem  Plato  quoque 
fatetur  aeternitatem  mundi  credidifle,  alios  Graecorum  philofophos,  Arijlotele  ve- 
tuftiores ,  hac  fui  fle  opinione  infe&os,  feriptum  reliquerunt.  Exftant  certe  ver¬ 
ius  (0)  Epicharmi ,  ex  quibus,  ut  a  Grotio  funt  emendati,  haud  dubie  apparet, 
cum  ipfum  mundum  ab  eo  perennem  efle  habitum ,  tum  omnem  inferiorum  Deo¬ 
rum 


tur,  homines  illa  vi  fictrice,  quae  aquam  &  fe¬ 
men,  quod  aquae  genus  eft,  animat,  procreantur 
&  gignuntur.  Illa  fpuma  in  primis,  ex  qua  Vene¬ 
rem  prodiifle,  poeta  canit,  haud  dubie  humani  fe¬ 
minis  imago  eft,  fignificatque,  procreatricem  & 
fi&ricem  in  eo  facultatem  abditam  latere.  Hoc 
ex  fpecimine  fore  omnibus  perfpicuum,  arbitror, 
verum  illud  efle,  quod  aliquoties  dixi,  Theogonia¬ 
rum  feriptores  phyfica  dogmata  cum  fabulis  Grae¬ 
corum  de  Diis  copulaflc,  aut  id  egifle,  ut,  quae 
fama  de  Diis  vulgaribus  ferebat,  ad  philofophorum 
referrent  dogmata,  ingenii  praeterea  fui  commcn- 
tis  &  figuris  poeticis,  quae  facilia  fine  his  intclle&u 
fuiffent,  mirifice  obfcurafle .  ut  veterum  atque  rc- 
centiorum  plerique  lucem  fruftra  in  his  tenebris 
quaeliverint.  Noftram  certe  interpretationem,  ft 
ncc  eruditione  aut  ingenio,  facilitate  tamen  &  per- 
fpicuitate,  rerum  denique  ipfarum  cum  veterum  fci- 
jis  convenientia  omnibus  fefe  probaturam  efle ,  fpero. 

(kj  Artfoteli]  Libro  de  coelo  I.  Cap.  io.  p.  632. 

T.  I  Opp.  ^  r  r  a 

C  l )  Pe  placitis  philofophorum ]  Is  enim  Lib.  II. 
Cap.  4 -p-  886. Xenophanem decrevifle ,  affirmat, mun¬ 
dum  elfb  Ay*w5!'»»  ,  ortus  expertem  £?  fem~ 

fiternum.  Clarius  oc  ftiflUs  autem  hoc  dogma  Xe¬ 
nophanis  a  P lutor cho  in  Stromatis  expofitum  eft, 
cuius  verba  Eufebius  recitat  Praeparat.  Euangel. 
IJt,  I.  Cap.  8.  p.  23. 

(»)  Stebaeo]  Qui  Eclog.  Phyf.  Lib.  I.  Cap.  24. 


p.  44.  Xenophanem ,  Parmenidem ,  &  MeliJJum 
>c.  <pe*f,xr ,  ortum  interitum  fujluliffe ,  per¬ 
hibet.  Taceo  Philolaum  &  Arijlaeum ,  quos  non 
obfcure  in  eadem  fuifle  fententia,  eodem  Stobaeus 
loco  fignificat.  De  Parmenide  multo  clarius  iterum 
Plutarchus  apud  Eufebium  Praeparat.  Euang.  Lib.  I. 
Cap.  8.  p.  23.  Adde  Origenis  philofophumena 
Cap.  11.  p.  86. 

( n )  Ocellum  Lucanum  ]  Hujus  exftat  Liber 
peculiaris  de  mundi  aeternitate,  inter  Thom.  Gale 
Scriptores  veter,  mythologicos  p.  501.  /.  quem  Phi¬ 
lo  Judaeus  libi  lettum  efle  teftatur  Libro  de  inundo 
non  interituro  Opp.  p.  940.  Junge  huic  Stobaeum 
Eclog.  phyf.  Lib.  I.  C.  24.  ubi  fimiliter  Ocelli 
meminit. 

(0)  Epicharmi ]  Hos  Epicharmi  verfus,  ut  & 
ejusdem  auftoris  alios,  ab  interitu  fervavit  Dio- 
genes  Laertius  de  vitis  philof.  Lib.  III.  Segm.  10» 
p.  170.  incertius  vero  difputationibus  fuis  doto- 
fimi  viri,  Marqu.  in  primis  Gudius  &  Petr.  Peti¬ 
tus,  fecerunt,  quomodo  intelligi  debeant,  id  quod 
ex  Aegid.  Menagii  difees  in  Laertium  Commenta¬ 
rio  p.  142.  /.  Interim,  quomodocumque  expli¬ 
centur,  id  ex  illis  liquet,  vifum  fuifle  Epicharmo , 
rerum  formas  tantum  mutari,  res  ipfas,  &  in  his 
elementa,  quae  pro  Diis  habebat,  ex  omni  fuifle 
aeternitate.  Philonis  jam  aetate  fuerunt,  qui  ne¬ 
garent,  dogmatis  dc  aeternitate  mundi  parentem 
auctorem  efle  Arijlotelem ,  idque  Pythagoraeis  diu 


§•  *4-  Epicharmus,  ^7 

rum  generationem  five  Theogoniam  fpretam  penitus  ac  repudiatam.  ,  Videamus 
carmen  hominis:  (*) 

'STk'  ait  'm  3-ioi  7mfy,<reev ,  rJzrUmv  ef[  *  Trdmxx. 

T olli  J[  citi  nvcpto-Q’  c/Mnct ,  n  r  ctCruv  citi. 

''atAm  A yj*®*  Trpdwv  'pfJirQai  r  fh&v 

Tlw  d ;  cipu%ctviv  y  &n  fjtv$i  t»©-  « ,  tj  npum  ptoAoh 

O  vk  ccp  tuo  te  Trparov  ifSh',  *Ts  pia  Alco  SdCnpov. 

7uv  U  y  uy  aptptts  yZy  A iyopfyv  d$‘  etvxf  rufo* 

Nempe  Dii  femper  fuerunt ,  atque  numquam  intercident, 
lfaec  ,  quae  dico ,  femper  nobis  rebus  in  iisdem  fe  exhibent. 

Exflitijft  fed  Deorum  primum  perhibetur  chaos. 

Quinam  vero?  Nam  de  nihilo  nil  pote  primum  exjiflere. 

Ergo  nec  primum  profefto  quidquam ,  nec  fuit  alterum : 

Sed  quae  nunc  fic  appellantur ,  alia  Jient  poflmodum. 

Fatetur,  plerisque  omnibus  ,  qui  Deos  efle  cenfuerunt  olim  ,  perfuafum  fuifle  * 
chaos  ante  Deos  natos  exflitiffe,  Deosque  mundanos  minorumque  gentium  ipfo- 
cum  mundo  in  lucem  prorupifle.  Hoc  autem  ideo  fibi  difplicere,  ait,  quod  ex- 
nihilo  fieri  nihil  pofiit.  Quare  fic  rationem  concludi  debere,  opinatur,  non  Deos- 
modo,  fed  &  omne  illud,  quod  flabilem  in  univerficate  hac  &  conflantem  natu¬ 
ram 

(*)  Excerp.  p.  478. 

ahteplacuiffc,  affirmarent.  E*t»i  Jl’  cvk  'Ap^oriXit  ut,  fi  leviores  demas  viciffitudines  &  mutationes 
“^^»5  iuftni  Aiyvrt»)  i»;*  >£  t  l\vtxynpt’uv  Timhf.  quas  haud  infitiabatur  Ariftotelcs ,  ut  alias  docui,. 
Alii  negant,  Arifiotelem  autiorem  hujus  dogmatis ,  idem  femper  per  omnem  aeternitatem  hic  orbis 
ty  Pythagorneis  quibusdam  id  tribuunt ,  Libro,  quod  manferit,  nec  alius  fueritante  innumerabilia  faecula, 
mundus  fit  incorruptibilis  p.  940.  Cenforinum  vero  quam  hodie  elt.  Haec  Arijiotelis  efi:  opinio.  Lege  Li- 
IVthagoraeis  omnibus  &  ipfi  Platoni  fententiam  brum  VIII.  Phy  ficorum,  Metaphyficorum  XII.  de 
uanc  adfcripfifie,  Pctr.  jam  GaJJendus  obfervavit  ortu  &  interitu  ‘Librum  II.  Verum  alii  fuiOTc  qui-. 
Phyfices  Se?t.  I.  Lib.  I.  Cap.  6.  p.  j  62.  Quod  ad  dem  exiilimabant  mundum  tam  formae ,  quam  ma- 
Platonem  attinet,  quemadmodum  cx  animo  is  hac  teriae  ratione  ex  omni  aeternitate,  at  fucceffioncm 
de  re  fenferit,  etiamfi  in  feriptis,  quae  exftant,  quamdam  aeternam  mundorum  animo  fibi  effinge- 
°rtum  mundi  perfpicue  doceat,  non  nimis  certum  bant,  aut,  uno  mundo  fenfim  corrupto  &  diffolu- 
clfe,  paullo  pofl  apparebit.  De  reliquis  nunc  tan-  to,  alterum  ftatim  ex  eo  ortum  efle ,  affeverabant. 
tum  dicam,  qui  ante  Arifiotelem  pro  aeternitate  In  hac  multi  fuerunt  fententia  etiam  ante  Arijio - 
llctiiTe  dicuntur  mundi  ,  tametli  Arijloteles  nemi-  tslcm,  Heraclitus  nimirum,  Empedocles,  Parmenides, 
nem  ante  fe  hanc  opinionem  fequutum  ede,  prae-  &  multi  alii  ex  Pythagoraeis,  poftea  Stoici  pleri- 
dicet.  Mihi,  veterum  monumenta  k  rem  ipfam  que.  Qui  fic  fentiebant,  illi  certo  fenfii  mundum 
accurate  expendenti ,  nec  mentitus  efle  videtur  effe  genitum  ftatuebant,  fed  alio  perennem  nec  um- 
Arifioteles,  qui  fibi  opinionis  hujus  inventionem  quam  natum.  Quocirca  nihil  fibi  efle  rei  cum  poe- 
arrogpt,  nec  illi  quoque  prorfus  errafle,  qui  jam  tarum  chao  k  cognatis  huic  fententiis  effis  vole- 
ante  Arifiotelem  alios  hoc  errore  imbutos  fuiffe  pro-  bant.  Qua  re  fadum,  ut  varium  fit  de  iliis  vete- 
nuntiant.  Duae  nimirum  inter  veteres  fuerunt  de  rum  teftimonium,  non  profanorum  tantum  autto- 
ttiundi  aeternitate  fententiae,  quas  nec  antiqui  ferip-  rum,  fed  etiam  Chriltianorum  ,  aliis  mundum 
tores,  ut  funtplerique  eorum  &  ordinis  &perfpi-  vi fum.  illis  fuiffe  genitum  &  ortum,  aliis  aeter- 
euitatis parum  ftudiofi ,  diftinguunt,  nec  recentiores,  mnn  feribentibus.  Apertam  jam  vides  viam  yfti* 
ffiua  fas  erar,  diligentia  fegregant.  Quidam  hanc  ipfam,  fidelem  a  mendacio  purgandi,  &  antiquiorum  de 
cernimus ,  mundi  formam ,  immo  totum  mun-  mundo  fententias  rette  interpretandi.  Priorem 
ita.  fuiffe.  decernebant  ex  infinito  tempore,  opinionem  aut  nulli  ante  ArijUuhm,  aut  certe 


$6S 


Chaldaei , 


e  a  Pe  m 


tam  habeat ,  ex  infinito  femper  fuifle  tempore ,  tametfi  formae  rerum  faepius 

commutatae  fuerint. 

De  Chaldaeis,  qui  &  ipfi  mundum  ortum  aliquando  habuifie  negarunt,  Diodo¬ 
rum  Siculum  auclorem  habemus:  (*)  oi  Iv  r  y\v  5  <pvnv  oither  epanr 

4tv<xi  ,  %  y.r<n  s|  'Zfx/s  yfim  ie^Kiveu  yrft'  vctpov  (f.9o^y  Chaldaei  naturam 

mundi  aeternam  effie  affirmant,  yatuuntque ,  cam  nec  ortum  hahuiffic  aliquando ,  nec  tem • 
pore  quodam  interituram  effie.  Haec  autem  tota  natio  ,  aeque  ac  Arifioteles ,  Deo 
religionique  minime  propter  hanc  fententiam  inimica  fuit  :  quod  ex  his ,  quae 
flatim  priora  confequuntur ,  Diodori  verbis  elucet:  Tr,t  n  r  oauv  n  *L  Zl&wytr 

r iv  B-tlx  71  vi  'sr&vota  yytnvtti ,  ^  vvt  Zkccsk  t  bt  ytvo  li%'uv ,  u;  tnyfv ,  «T  «tw 

yaruig  ,  aft/  >9  fitGxlae  k:xv/w(u£/«j  B-euv  x.?jc-{  ciwrth^cS^  Credunt  etiam , 

ordinem  &  dispofitioncm  mundi  divina  quadam  providentia  conflit  ut  am  effie ,  neque  aliquid 
eorum ,  in  coelis  fiunt  &  eveniunt ,  temere  vel  caju  fieri ,  verum  certo  quodam  &  fir¬ 
miter  lato  Deorum  judicio  contingere.  De  recentioribus  quidnam  Platonicis  dicemus? 
Quorum  quidem  univerfam  familiam  Arijlotelis  de  mundi  perennitate  fententiam 
omnino  approbafle,  neminem  doclioxum  praeterit.  Quin  etiam  procedebant  lon¬ 
gius,  nec  modo  mundum  ipfum  corporeum  omnesque  Deos  inferiores  &  munda¬ 
nos  dfyvYnxs  efle ,  atque  femper  ex  infinito  exftitifle  tempore  ,  afleverabant  ,  fed 
etiam  hominum  ceterorumque  animantium  mentes  fempiternas  die ,  docebant. 
Namque  hoc  line  controverfia  fibi  dari  volebant,  nudam  animam  corpore  live 
mundo  recentiorem  aut  aetate  inferiorem  efle.  Qua  in  re  ne  magifiro  fui  vide¬ 
rentur  adverfari,  id  maximopere  contendebant,  ut  ex  illis,  quae  Plato  dixerat  de 
mundo,  eamdem  fententiam  (/>  )  elicerent. 

287  Sed  hanc  juniorum  Platonis  fellatorum  de  mundi  aeternitate  fententiam  ne  per- 
verfe  interpretentur  ac  exponant ,  omnes  necefle  eft  fibi  caveant.  Id  quidem  cer¬ 
tum  eft,  genus  hoc  cum  ipfum  mundum  ,  tum  minores  Deos  atque  animos  negafla 
genitos  effe:  neque  dubium  eft ,  anguftiori  notione  vocabulum  d$m( in  hoc 
dogmate  ab  illis  acceptum  elfe ,  fic  ut  rem  eo  defignaverinc  nullo  tempore  natam , 

fed 

(*)  Lib.  II.  p. 


perpauci  foverunt  philofophi.  Quam  propter  caus- 
fam  omnes  ante  fe  rette  affirmat  Arijlotelcs  coelum 
dixiffe  genitum ,  nullos  aeternum :  illo  nimirum 
fcnfu,  quo  ille  coelum  aeternum  effie  credebat. 
Pofterior  autem  ratio  Pythagoraels  illis  &  aliis  ar- 
rifit,  qui  ante  Arijlotelem  aeternitatis  mundi  fla¬ 
tores  fuiffie  perhibentur :  quod ,  fi  res  id  pofceret 
lioc in  loco,  exiliis,  quae  apud  veteres  feripta  de 
fcitis  eorum  leguntur,  oflendere  liceret.  In  Epi¬ 
charmi  certe  verfibus ,  fi  redte  ponderentur ,  mani- 
feltum  »  non  Arijlotelis  de  mundi  aeternitate 
opinionem,  fed  illam,  quam  pofteriori  loco pofui, 
propofitam  effie.  Is  vero  Pythagoracus  erat. 

(P)  Elicerent]  De  Platonicorum  recentiorum 
fententia  paullo  ante  dixi :  quae  nunc  non  repetam. 
.Si  ex  libris,  quos  habemus,  Platonis ,  maxime  ex 
Timaeo ,  fententia  hotninis  metienda  fit,  id  quod 
fas  effe  puto,  nullum  omnino  eft  dubium,  quin 
mundum  conditum  &  a  Deo  generatum  effe  puta¬ 
verit.  Itaque  delirabant  juniores  Platonici ,  qui 


ex  illis,  quae  exftant,  Platonis  voluminibus,  In¬ 
vita  plane  veritate ,  dogma  fuum  de  mundi  aeter¬ 
nitate  probare  conabantur.  At  num  ita  fenferit, 
utifcripfit,  divinus  Plato,  id  Arijlotelis  locus  fa¬ 
cit  ambiguum,  quo  Plato  flem  &  amicos  ejus  tefta- 
tur  profeffos  effie ,  fefe ,  quae  de  mundi  ortu  doce¬ 
rent,  non  ideo  docere  ac  fi  mundum  rcapfe  puta¬ 
rent  ortum  effie,  fed  rudiorum  tantum  &  infirmi^ 
rum  inftituendorum  gratia  tradere.  Dignus 
qui  deferibatur,  locus  ex  Lib.  I.  de  coelo  Cap.  iop 
p.  6 32.  T.  1V.^  Opp.  &  Tim  M.ix* 

<rtt  iziQifin  ixvo T; ,  •f  >ty’ar,m  ,  u$6xp\o*  t*11 
yvitfyn  j  ^  cbx  *<r**  itet  i  f  ’  of**t*>i  yx(  <Px<ri  Te* 
C^ypxu/Utx!*  ypecQvrt  yl  <r$x',  «(’{»**"**  5r,P‘  ^  f1'* 
«-£»?,  yt>ou>itH  x»t ,  *>*-'x  frJxruxMxs  * 

«5  t*2»e,  yrvu&tn ,  ilzxtfr»  2&yj>*Wx  y.W 
$,«r Subfidium  autem ,  quod  quidam  eorum, 
qui  dicunt ,  mundum  incorruptibilem  quidem  eJJ  » 
attamen  facium  effe ,  fibinetipfis  enituntur  feffi’ 
verum  non  effe  videtur.  Inquiunt  enim,  & 


§•  H-  Receniiorts  Tiatontcl  363 

fed  ex  omni  aeternitate  exfiftentem.  Ex  hoc  autem  nullo  modo  efficitur,  cradi- 
difle  hos  philofophos  ,  mundum ,  Deos,  &  animos  nullam  omnino  fui  cauflam  ha- 
buiffe,  aut  ex  fe  ipfis  natos  effis,  aut,  ut  Graeci  dicunt,  aCM:  A  «Wm 

Unum  enim,  fummum,  nullaque  ex  re  alia  natum  cenfebant  efle  Deum 
qui  non  tempore  quidem ,  at  natura  tamen ,  ceteris  rebus  omnibus  prior  &  fupe- 
rior,  earumque  caufla,  fons ,  &  origo  cflec.  Ita  Plotinus  fe&ae,  cui  deditus  erat 
fententiam  enarrat:  (*)  crei  cwtS  mai  ,  ^  ug  ^ 

v5  Isi,  $  <fW  'n&rep®-*  cxw®'  ,  yf  tuvw  txtv  ,  otov  £ 

,  %  oi  ottu'w  ovl<§*  ^  vamv}®*  «e*  r  Tpsjtv.  Mem  ante  mundum  tjt ,  non 
ac  fi  tempore  praecederet ,  fed  quoniam  hic  efi  a  mente ,  mensque  mtura  prior  eft , 
mundus ,  caujjaque  mens  cxfijlit  mundi ,  ac  velut  principalis  forma  &?  exemplar  mundi ,  /«. 

%‘kx,  w/«f  imaginis  per  exemplar  illud  exfijtentis ,  eodemque  modo  inde  perpetuo 
Juhfiftentis.  Alio  loco  rem  eamdem  his  verbis  perfequitur :  (f)  oJ  mlnw  l$*w, 
«V  Ifivijo  k,  yevjjWp ,  0**  ^vvijto  «  aj»  ^  e/ff  Quaecumque 

igitur  generata  ejfe dicuntur,  illa  non  funt  aliquando  fatta,  (non  habuerunt  exflftendi 
principium  &  initium)  at  fiebant  tamen  olim  ,  fient  (alio  nimirum  fenfu:)  neque 
ullo  modo  corrumpentur  quaedam ,  praeterquam  illa ,  quae  habent ,  (  fimplicia  principia , 
ex  quibus  funt  compofita , )  in  quae  dijjblvantur .  Negat ,  id  quod  ex  his  perfpicuum 
eft  diftis,  philofophus,  mundum  fa&um  efle,  fi  quidem  haec  vox  flgnificet,  cer¬ 
to- tempore  exortum  efle.  Idem  vero,  fi  vox  aliter  fumatur,  mundum  fieri  per¬ 
petuo,  fatetur,  eo  quod  ex  Deo  femper  pendeat,  ex  eoque ,  tamquam  ex  caufTa 
iua,  fluat  &  emanet.  Haec  ratio  efl,  quare  alio  loco  rationem  atque  modum 
quo  mundus  a  Deo  profe&us  fit  ,  ita  delignet:  (*)  o Ck  o4m  d  (pGilpan  4  ymunl 
clokv  ^  c&g  $  r/>37r©-  Troivjtreug  Ttivmg ,  g*tk  I0jAwi  tnwieveq ,  tl’  iv,  on  omv  ixtlvo  t7b.ee  p- 
,  i  pinali  ™  Non  refte  illi  fentiunt ,  qui  mundum  hunc  interiturum  pu¬ 

tant,  &  genitum  ejfe  opinantur.  Nolunt  enim  intelligere ,  quisnam  modus  ille  fit ,  quo 
mundus  eJftClus  efl ,  neque  fciunt,  quatenus  divinus  ille  mundus  lucet,  eatenus  inde  mun¬ 
dum  hunc  emicare 9  neque  defecturum  umquam.  Similiter  (q)  Proclus :  qui  &  mundum 

fta- 

(*)  Ennead.  III.  Lib.  II.  C.  1.  (Lib.  I.  dc  providentia  p.  255.) 

(t)  Enn.  II.  Lib.  IX.  Cap.  3.  (contfa  Gnoflic.  p.  201.  Verfio  mea  eft.) 

(S)  Enn.  V.  Lib.  VIII.  C.  12.  (  de  pulcritudine  intclligib.  Libro  p.  554-  Omifit  in  his  Plotini  ver* 
dis  aliqua  Cudworthus. 


perinde  ut  geometrae ,  qui  defignationes  deferibunt 
de.  generatione  mundi  dixi  fle,  non  quafi  altquand 
toundus  effel  ortUs,  fed  injlitutionis  gratia,  qui 
n*SisC°gmfcun*'  fi  ut  dejignationem  vi 
R-ejicit  <luidcm  &  ^pudiat  Arijlc 
eles  hanc  Platonicorum,  &  jpfius  forte  Platonis  in 
terprctationem  fententiae  fuae :  fed  hinc  tamen  li 
quet,  ut  vere  &  cx  animo  de  hac  re  judicaveri 
Piato,  id  explorate  fatis  non  efle  cognitum.  Tant( 
Vero  minus  mirandum  eft,  exftitifle  poftea  aeterni 
tatis  mundi  aflertores,  qui  quoniam  Platonis  audto 
1  ‘tatcni  fibi. videbant  ad  invidiam  effugiendam  eff< 
®eceffariam ,  quae  litteris  hac  de  re  confignavit  Pia 
f°>  a(f  ingenii  ludos  referre  nil  dubitarunt.  Pro 
bant  id  Philonis  Judaei  verba  haec,  quae  Libro  d 
JJJ**  aeternitate  p.  941.  Opp.  legas:  T»i5  4' 

xxret  Il/MTma  y /*y irtm  t»i  xht 


fA.tr,  i  TO  tJ  ,  UX.lt  T9  UTff  lylfu- 

TO  ,  I*n  eer  irlfUf,  »  Torjlfny^er  rt»r?K*j  rp,V«> ,  S  A* 
Tt  ci  yviri  f*  tTxCotf  tu  p  /p,  ^utpu^.  Quidam 

autem  fophijlice  interpretantur ,  apud  Platonem  ge¬ 
nitum  dici  mundum,  non  quo  habuerit  generationis 
principium ,  fed  quo,  fi  fa^lus  eji ,  non  aliter,  quam 
ibi  dittum  eji ,  confieri  potuerit:  quandoquidem  par¬ 
tes  ejus  generari  £?  mutari  videmus.  Clementius 
de  his  Platonis  interpretibus  judicium  tuliflet  Phi¬ 
lo,  fi  aut  fciviflct,  aut  recordatus  findet,  ipfum 
forte  Platonem ,  certe  primos  ejus  difcipulos,  quos 
vidit  Arifiioteles ,  non  aliter  fenfiffe,  'atque  ipfos 
praecepta  fua  de  ortu  mundi  cum  liguris  Mathema¬ 
ticorum,  quas  rudioribus  proponunt ,  coinparaffe.  _ 
(?)  Proclus ]  Hujus  adhuc  exftant  duodeviginti 
argumenta,  quibus  Chriftianorum  doctrinam  de  mun¬ 
do  a  I)eo  certo  tempore  condito,  non  autem  actcr- 
Aaa  no» 


Arijlotehs  mundum  ex  Deo  mnafft  docuit.  Cap.  IV. 


ftatuit  femper  gigni  atque  ex  Deo  radiare,  «i  y.yiu&cv  i,  iftMpxiffyw  sfere  5  W©*,  & 
cx  eo  mundam  aeternum  efle,  concludit,  quod  Deus  aeternus  eft.  Quod  itaque 
piato ,  quem  hoc  genus  in  primis  ducem  &  au&orem  fibi  adfciverat ,  de  Diis  fuis 
fuperioribus  &  aeternis  pronuntiaverat,  nullo  eos  quidem  tempore  coepifle,  ac 
unius  tamen  fummi  Numinis  ita  parere  voluntati,  ac  li  ex  nihilo  ab  eo  extradli 
&  geniti  effent,  id  hi  juniores  Platonici  in  ipfum  mundum  Deosque  omnes  infe¬ 
riores  quoque  cadere ,  cenfebant. .  Ex  quo  perfpicuum  eft  ,  neminem  unum  in  his 
fuifle  philofophis ,  qui  haec  duo  inter  fe  pugnare  duceret:  ex  infinito  tempore  exfi- 
flere ,  & ,  ex  caujja  quadam  prodiifle  &  faftum  efle.  Quodfl  horum  alterum  fic  ad- 
verfari  intellexiffent  alteri ,  ut  uxrumque  fnnul  verum  elTe  nullo  modo  poffet,  cer¬ 
tus  ego  fum  propemodum ,  iftam  mundi  aeternitatem,  qua  nihil  alioquin  habebat 
2J8antiquius,  genus  hoc  prorfus  repudiaturum  fuifle.  Nam  quod  multos  video  con¬ 
firmare,  neminem  nmquam  mundo  aeternitatem  attribuifle,  quin  idem  divinam 
efle  naturam  inficiaretur,  id  tam  jonge  abeft  a  vero  ,  ut  Platonicos  iftos  acriorem 
Dei  contemplationem  in  hanc  unice  fententiam  impulifle,  omni  controverfia  ca- 
reat.  Dei  nimirum  ,  id  quod  Proclus  in  Timaeum  aperte  confitetur  ,  (  f ) 

/3teAi tm  Xj  ym[A.&  luuxutg ,  eflentialis  bonitas  &?  procreandi  pote fias ,  feu  emanans  foe - 
cunditas ,  ut  de  mundo  fic  fentirent  ,  commovebat  homines. 

Ariflotelem  non  idem  agitabat  divinus  furor  ,  qui  hanc  Platonicorum  animabat 
fa&ionem.  Ifthuc  vero  frigus  hominis  nil  impedivit,  quo  minus,  uti  mediocri¬ 
tatem  in  omnibus  confe&abatur ,  idem  reapfe  doceret ,  atque  mundum  Deosque 
omnes  inferiores,  licet  nullo  non  exftitiffent  tempore,  ex  uno  tamen  fupremo  Deo, 
tamquam  caufla ,  manafle  ,  contenderet.  Sic  certe  mentem  Ariftotelis  exprefiit 
Simplicius:  (*)  'Aej&Aw  f  ytvtrQaf  r  xsrjucv ,  cift.oc  xxt  afoov  rpoxov  \Jzrv  $•£« 
dyi£%-  Non  arbitratur  quidem  Ariftoteles ,  mundum  efle  genitum,  (ita  ut  principium 
habuerit)  at  nihilo  tamen  minus  Aio  modo  ex  Dco  fluxifle^  eum ,  ftatuit.  Et  quibus¬ 
dam  interje&is  :  ‘At/smMc  n  xmor  §  xpuvZ  ^  ^  diha  xivtiarus  cuXtU  felv  hiyuv ,  spue 
dyfvtflov  cwTov  vtidKwn.  Ariftoteles  ,  tametfi  Deum  efle  coeli  fempiterni  ejus  motus 
cauflam  feifeit ,  tamen  concludit ,  cum  non  genitum  aut  f adsum  efle ,  id  eft,  initio  ca- 
rere.  Quamquam  ^  minime  reticeri  debet  hocjoco  ,  Ariflotelem ,  etiamfi  ple¬ 
rumque  fidenti  prorfus  animo  mundi  tueatur  aeternitatem ,  nonnumquam  tamen  fic 
verba  de  hac  re  facere,  ac  fi  ancipiti  diftraclus  fuerit  cogitatione,  nec,  quid 
conflitui  debeat,  omni  ex  parte  perfpexerit.  Exemplum  ex  Libro  de  partibus  ani¬ 
malium  afferemus,  ubi  de  natura  fic  commentatur  artifice:  (J)  eirsc ,  ^ 

ypeulv  yt;fyvinafy  \sav  mxvvif  cumxA ,  $  uva1  •ntxvAw  cutmv  ,  /xx^ov  i}  ty* 

t»  SvijTK.  Ouamobrem  vcrifimilius  dixerim ,  coelum  &  facium  efle  ab  ejusmodi  eaujfa, 
fi  factum  e/T’,  &?  efle  propter  eamdem  cauflam ,  magis  quam  animalia  caduca  morta¬ 
lia .  Supra  vero  declaratum  a  nobis  eft,  quod  Ariftoteles  naturam  vocat  artificem, 
id  nihil  efle,  nifl  perfeftiflimae  mentis,  aut  potius  ipfius  Dei,  archite&um  ac  in- 
ftrumentum.  Quam  propter  cauflam  haec  duo  faepius  conjungit,  quando  mundi 


(t)  P.  n<5-  ^  (*)  In  Ariit.  Phvf.  Lib.  VIII.  (p.  320.  b.  ed.  Aldi.)  ($)  Libro  L  C.  u 

(p.  474.  X.  II-  OppD 

no,  oppugnavit,  quibus  Jo.  Philoponus  totidem  U-  Alb.  Fabricii  Biblioth.  Graecae  Lib.  V.  C.  2 6.  St 
iros  contra  mundi  aeternitatem  oppofuit.  Vid.  Jo.  p.  522. 


§•  I4:  Mundum  Deos  3^ 

fabricationem  explicat,  mentemque  ac  naturam,  id  eft,  Deum  &  naturam,  re. 
rum  effeciffe  univerfitatem ,  perhibet. 

Quae  huc  usque  diximus ,  ea  ita  comparata  efle  arbitror,  ut ,  quamnam  illi 
difcrepantiam  habuerint  fententiarum ,  qui  de  mundi  Deorumque  generatione  & 
ortu  inter  veteres,  ab  Ariftotelism  primis  aetate,  philofophati  funt  ^luculenter 
doceant.  Diffidebant  omnino ,  fi  hoc  in  difceptationem  vocaretur :  utrum  mun¬ 
dus  Diique  initium  aliquando  habuerint,  an  vero  femper  fuerint.  At  omnis  ces- 
fabat  concertatio  inter  eos,  fi  hoc  unum  quaereretur:  an  mundus  Diique  nulla  ex 
caufla  nati  effient,  fed  per  fefe  exffiitiffient.  Nec  enim  quisquam  erat,  quin  con- 
fentiret :  mundum  inferioresque  Deos,  quos  ab  aeterno  fuiffie,  decernebant  ali¬ 
qui,  ex  uno  fupremo  aeternoque  Numine,  tamquam  cauffa,  hauftos  atque  pro- 
feftos  effie.  *T m  3^2  ^  Kx  Deo  producti  atque  accenji.  Quo¬ 

circa,  id  quod  obfervatu  dignum  eft,  qui  fic  Deum  profitebantur  olim,  ut  mun¬ 
dum  coepiffie  negarent ,  vocem  ytmfov,  ortum  ,  natum,  &faftumt  cujus  anceps  po- 
teftas  eft ,  duplici  adhibebant  notione.  Mundum  enim  Deosque  inferiores  certo 
fenfu  genitos  affirmabant  effie,  alio  vero  negabant.  Vocem  ytvvqrot,  fi  vere  fuma¬ 
tur  proprieque,  fignificare  id  ajunt,  quod ,  temporis  habita  ratione ,  a  non  ejje  pervenit 
ad  ejje  ac  exjjjlere ,  (*)  ro  iv  XF°vii  ^  T°  dveq  »  aut  id  ,  quod,  quum 

prius  non  fuijfet ,  pojlea  tamen  fuit ,  t 0  vr&npov  pvi  w,  Zffpov  <fl  0*.  Sed  eidem  voca¬ 
tu]0  latiorem  paullo  vim  non  diffitentur  fubjici  poffie ,  fic  ut  denotet  to  Itus-Hv  «V 
curixf  vQi&tyfaov,  id,  quod  aliquo  modo  ex  fuperiori  quadam  natura  ,  tamquam  cauffa 
Jua,  pendet.  Quod  huic  oppofitum  eft,  verbum  dyimiJer  pari  neceffie  eft  idcirco 
laboret  ambiguitate.  Nam  aut  xpovnw  feu  ratione  temporis  habita  ufurpari  poteft: 
fiuod  h  nat ,  res  eo  defignatur,  quae  femper  fuit,  neque  certo  temporis  articu- 
Jo  exftitit:  aut  vero  aptum  eft  ad  rem  indicandam  «V  ahia*  quae  nullam 

Jui  caufjam  habet.  Quam  fi  poteftatem  accipiat,  tum  eadem  gaudet  virtute,  qua 
vox  ix^vTTBfttjov  feu  ctvrgytvic:  quae  vocabula  naturam  fignificant,  per  fe  exfiftentem 
.?  femet  lpfa  genitam.  Atque  ifta  verbum  hoc  notione  adhibuerunt  quondam  , 
qui  v?Jw  olfyjvvtflov ,  feu  materiam  non  effie  fa£tem  affirmabant:  cujus  dogmatis  haec 
erat  lententia,  materiam  non  modo  ex  infinito  fuiffie  tempore,  fed  etiam  ex  nulla 
luperiori  cauffia  pendere ,  verum  per  fe  neceffario  exfiftere.  Veterum  longe  plu¬ 
rimi  Theologorum ,  &  in  his  Plato ,  quando  mundum  Deosque  minorum  gentium 
ibwh  effie  docebant ,  vocabulis  ^tov  &  illam  notionem  fubjiciebant , 

quam  priori  loco  commemoravimus ,  idque  unum  fignificare  volebant ,  coepiffie 
aliquando  mundum  atque  Deos,  aut  certo  tempore  conditos  effie..  Ut  enim,  ne 289 
/  ato  iic  fenfifle  videatur,  juniores  Platonici  omnem  moveant  lapidem,  multaque 
milceant;  vel  ex  eo  tamen  perfpicuum  eft,  non  alio  fenfu  mundum  ab  eo 
Vocatuni  effie,  quod  ei  verbo  vocabulum  diferte  opponit.  Arijloteles  e  con¬ 
trario,  qui  veftigia  ejus  legunt,  recentiores  Platonici  eo  fenfu  Deos  inferiores 
tpfumque  mundum  d^v^rut  vocant,  ut  omne  principium  ab  illis  removeant,  & 
utrosque  ex  aeterno  tempore  velint  effie.  Alteram  vero ,  quam  attulimus ,  vocis 
notionem  nemo  umquam  veterum  probavit  Theologorum  in  mundi  atque 
Deorum  explicandis  originibus.  Sive  enim  ortos  effie  dicerent  illos,  five  femper 
Putarent  exftitiffie,  eos  tamen  «V  ex  fupsriore  cauffa  procreatos ,  con- 

fite- 

(*)  Simplicius  in  Ariftotclis  Pbyf.  fol.  255. 


Aa  a  2 


ab  uno  fupremo  Beo  genitos ,  Cap.  l\r; 

fitebantur,  unnmque  efle  tantum  $iov  vere  JyMor ,  unum  Deum  omnis  principii 
cauffaeque  expertem  praedicabant.  Atque  hic  unus  Deus,  quem  omnium  rerum, 
li  ab  eo  ipfo  fecedas ,  cauflatn  efle  perhibent  3  idcirco  xp&fluv  £  ?rptoGCnp&‘ , 
omni  caujja  fuperior  antiquior ,  illis  dicitur.  Ita  Crantor  ejusqueldifcipuli,  quibus 
nulli  acrius  pro  mundi  aeternitate  propugnarunt,  apud  Proclum  'Jezernunt:  (*)  r«v- 
vijtcv  t  yja-^ov ,  oirf  outioa  a&w  ,  vJa  enr*fi  «amprav,  y’S's  #t>- 

Qvvivtlw.  Mundum  (una  cum  omnibus  Diis  mundanis  inferioribus  in  eo,  etiamfi 
ab  aeternitate  fine  principio  exftiterint,)  dici  tamen  pojje  faftum  aut  genitum  ejje, 
quoniam  ab  alia  caujjd  productus  eji ,  neque  ex  femet  ipjo  natus  ,  aut  per  fe  exijlens . 
Nec  (r)  ipfe  Proclus  aliter :  qui,  quum  nihil  reliquerit  intentatum,  quo  mundum 
obtineret,  nullo  umquam  tempore  coepifle,  haud  tamen  rerum  univerfitatem  Deos¬ 
que  inferiores  negavit  efle  genitos,  five  ex  fuperiori  quadam  caufla  progreflos. 

fcwv  [fictis  ,  ¥  lov  *Ct ui'ZZ;c$ci>  bletmv  ,  ^  ¥  r  S&rlpuv  ortis 

toV  curites  uCtuv.  Generationes  Deorum  id  vocamus :  quo  vocabulo  intelligimus  non  ullam 
eorum  productionem  in  tempore  faftam ,  fed  inenarrabilem  eorum  proceffiim  ex  principe  fua 
fuperiorique  caujja.  (r)  Sallujtius  quoque  illo  ipfo  de  Diis  fc?  munJo  Libro ,  quo  mun¬ 
dum  ab  aeterno  fuilfe,  principioque  carere  difputat,  eum  tamen,  haud  fecus  at¬ 
que  reliquos  exiliores  Deos,  ab  uno  fummo  Numine,  quod  b  t@-  ipfi  &:?,  prin¬ 
ceps  Deus  audit,  faflum  atque  conditum  efle,  concedit.  Sic  nempe  diflerit:  M  vfi- 

W  lujudfAius  Zar,s  ,  GVK  ccdfUTTVC  ^  &0t  [ACVX  THlZv  ,  d&a  $l*S  71  %  ^OUfJkOVeCC. 
Dei  quum  maxima  Jit  facultas ,  non  homines  &  animantia  tantum  producenda  erant ,  [ei 
Dii  quoque  &  daemones.  Quam  rem  copiofius  perfequitur  Capite  Libelli  decimo  tertio , 
2£»0quod  fic  inferibit :  «•  ryrtShui.  Quonam  modo  ca  ,  quae  fmpiternei 

fUnt ,  feri  dicantur .  Non  ignarus  fum,  icique  faepius  jam  me  profiteri  recordor  , 


(*)  In  Timaeum  p.  8 S- 

(r)  Ipfe  Proclus ]  Explicatius  etiam  &  diluci¬ 
dius,  quam  Commentario  ad  Timaeum  Proclus  hanc 
rem  pcrfequutus  eft  Introductione  in  Theologiam 
Platonicam  ,  quae  haec  feribenti  ad  manum  non 
fuifle  videtur  doccitliino  viro.  Quocirca  nonnullos 
ex  ea  locos  excerpemus,  huic  negotio  in  primis 
convenientes.  Lib.  I.  Cap.  28*  p •  66.  f  multis 
Proclus  de  xyvncix ,  quam  vocat,  Deorum  difpu- 
tat  ,  negatque  acriter  ,  generationem  tribui  illis 

polle.  Aaret  et  Slot  yvlvtu»  Intpi^puf) ,  *£)  *-xrx 

pipo»»*  Ivfirtai.  Dii  collocati  funt  fupra  omnes  ge¬ 
nerationes  £j?  ipfam  in  tempore  creatam  liypoflafui. 
Rationem  hujus  opinionis  hanc  paullopoft  affert :  T« 

ilheUptr»*  it,  Aygrtqra»  *ft».  Qftod 

enim  individuum,  indiferetumo ,  &  unitum,  id  non 
eft  generatum.  Quumque  huic  ea  poffe  opponi  non 
ignoraret,  quae  apud  veteres  &  ipfum  Platonem  de 
Deorum  generationibus  feripta  exftant,  haec  om¬ 
nia  ad  rationem  &  occultos  fenfus  effe  revocanda , 
praecipit:  vpr*  «  f *  •«  v»»*<rst5  iri  $»£»  /Aviuoif 
yr^uTfJttxra  uro  rS  n A«cr»»S>*  A»y#WTC  ?  ^ 

*a>6c *>"•  ,o  «*■»«  tohcZtu,  A»y«^)  ,  ^  ^ 

t-iitx  euf/ubo)iiKM  rttZrx  cuyxtij.  Quamobrem,  quam- 
t ti  quaedam  generationes  &  ortus  in  Diis  perfalu- 


lofa  commenta  a  Platone  dicantur ,  -  non  oportet 

tamen  ignorare,  quomodo  haec  dicantur,  &  quomodo' 
fymbolicae  demonftrationis  caujja  ifta  componantur.. 
Neque  tamen  negat,  Deorum  proceffum  cx  cauffa 
optima  generationem  appellari  poffe:  K*i  j  r{ooo&* 

i  T  Stotr  ur  x  r  xe,  r^*ti<rx  7  x^*K  xxtx  xpovt» 
ybirtt  xvpiiuf  o.oojx^J).  Et  ipfe  Deorum  pro greffus  y 
a  cauffa  procedens  optima  in  tempore ,  generatio  pro¬ 
prie  vocatur.  Tum,  interjettis  nonnulljs,  ratio¬ 
nem  ita  concludit  p.  <58.  'Ayt.njrot  /*<»  »»  «»  * 

T*|t«  d\j  tru  ci»  uuTois  rfdrtit  t*  fx>t<rx»  Kj 
TXiUt  Tfoolcn ,  >3  vmo%Xt  0litUjtA!V>  ,  k  u4>i<ru<.  Dm 
itaque  funt  ingeniti:  fed  in  ipfts  eft  ordo  &?  primo¬ 
rum  &  mediorum  £?  ultimorum  progrejjuum ,  ex¬ 
cellentiae  facultatum,  &  fummifftones.  AHo  vero 
loco  non  diffitetur,  Deum  &  mundum  certo  fen fu 
generatos  effe,  Libro  VI.  Cap.  2.  p.  3 41- 
•f  iyxir/Aioi  itui  y»‘r,Toi  xdi  ttirt;  DH  quidem  illi , 
qui  verfantur  in  mundo ,  quodammodo  generati  funt. 
Et  paullo  poft  Deos  &  generatos  &  non  gene¬ 
ratos  vocari  poffe,  monet  :  yw»r« 

«Vi  rj  ityiwi.  Quamobrem  Dn  certa  ratiori * 
funt  generati,  alia  vero  non  generati.  Haec,  u 
opinor ,  confirmabunt  &  illuftrabunt  ea  , 


§•  T4*  docuerunt  omnes  Veteres .  373 

inter  eos,  qui  Deum  olim  effe  affirmarunt,  fuiffe,  qui  non  ipfum  modo  Deum 
wysivjjjov  mvQwtz£k]ov  ,  naturain  nec  fidctatn  nec  ex  aliquo  natam ,  vocarent  fcd  eamdcm 
quoque  in  materiam  conferrent  laudem.  Sed  ,  quod  plerique  cenfent  ,  ab  hac 
omnes  fere  hos  philofophos  fententia  ftetiffe ,  id  vereor,  ne  propius  ab  errore  ab- 
fit.  Platonem  ex  antiquis  Chriftianorum  do&oribus  aliqui  hoc  nomine  audadffer  re¬ 
prehendunt.  Sed,  cur  ita  facerent,  an  probabilem  afferre  ullam  rationem  potuis- 
fent ,  equidem  vehementer  dubito.  Porphyriam  certe,  Jamblichum ,  Proclum , 
aliosque  Platonis  amicos  non  modo  acriter  hanc  opinionem  confutaffe,  animadver¬ 
timus  ,  fed  etiam  reliquis  Platonis  praeceptis  nullo  plane  modo  eam  convenire, 
disputaffe  (t)  legimus.  Quae  quum  ita  fint,  fic  rationem  concludi  opinor  debe¬ 
re:  fi  vox  aywijlov  tam  late  adhibeatur,  ut  eamdem  vim  atque  poteffatem  habeat, 
quam  vocabula  &  couQunz&clov ,  inter  veterum  populorum  Theologos  longe 

plurimos  exftidffe  ,  qui,  quod  Chriftiani  profitentur  omnes,  idem  prorfus  decre¬ 
verint:  077  ecv™  ccffjvtflov  6  ,  >>  Cenet  clvt*  ,  &V  ctv  e-.mn  77?  ,  »j  ctfovr,Tix.  Nulla , 

praeter  Deum ,  «aft/ra  ejl  neque  f a fta  neque  genita ,  inque  eo  potijjtmum  confijlit  ejjentia 
divina,  quod  a  nemine  orta  fit.  Reliquae  vero  res  omnes,  ne  materia  quidem  ipfa 
oxeepta,  conditae  a  Deo  funt.  Ceteri  vero  omnes ,  fi  exiguam  eorum  demas  fa¬ 
miliam,  qui  duo  rerum  principia  aut  duo  Numina  complexi  funt,  licet  materiam 
per  fefe  ab  aeterno  exfiftere  ducerent ,  nihilo  tamen  minus  unum  tantum  elfe  Deum  , 
quem  nulla  vis  vel  cauffa  externa  genuiffet,  ceteros  Deos  omnes  certo  fenfu  geni¬ 
tos  &  procreatos  exiftimarunt.  Quodfi  enim  multi  deftinato  Deos  tempore  fa&os 
effe,  fateri  noluerunt ,  hoc  tamen  nil  affirmare  funt  veriti ,  excellentiori  quadam 
cauffa  cos  omnes  ( v )  prognatos  effe. 

Nihil  reffat  nobis  hac  in  cauffa  expediendum ,  quam  ut  offendamus ,  veteres29i 

po- 


dcdupiicj  poteftcite  vocabulorum  y*»»uT«t  & 

Tnr  aPj  ,  Platonicos  recentiorcs  obfervavit  hic  vir 
longe  doftiffimus. 

\s)  Sallujlius ]  Cap.  13.  Libri  de  Diis  mun- 
HiP'  269-  inter  Scriptores  veteres  mythologicos  a 
-<«97».  Gale  con;unftim  editos.  A  Proclo  difcipli- 
nam  Sallujlius  hic  accepit:  &  libello  hoc  eorum 
pnilofophorum  dogmata ,  qui  rccentiores  nominan¬ 
tur  Platonici,  reliquis  hujus  ordinis  multo  expo¬ 
nit  luculentius  &  evidentius.  Quamquam  in  mul- 
tis  Proclum  deferit.  Scilicet  etiam  inter  hos  phi- 

affiefebant^36  erant’  quae  mutuis  fcfe  vuIncribus 

(t)  Legimus]  Non  vero  hic  recordatur  vir 
eximius  ,  juniores  hos  quos  laudat,  Platonicos 
«jjfciplinam  ««mi/  ad  faa  decreta  temere  inlic- 
We  Neque  m.hi  male  judicafle  videntur  antiqui 
v-tlrirtianorum  doftores  ,  qui  Platmem  affirmarunt 
patenam  aeqite  aeternam  duxifle ,  atque  ipfum 
Ueum>  qui  poitea  materiam  digeffit,  &  mundum 
Cx  ea  conftruxit.  Haec  vero  infra  pluribus. 

(°u)  Prognnt&s  ejje]  Quum  hac  ipfa  aetate  no- 
«ra  in  fcenam  jiaec  reV0Cata  fit  quatilio,  magnis 
01  un  animorum  motibus  inter  veteres  Chriftiano- 
®  doftores  &  Platonicos  agitata:  utrum  Deus  ab 
erno  mundum  condere  potuerit ,  nec  ne,  neque 


pauci  fint,  qui  fieri  hoc  potuifie  cenfeant,  viri  acu- 
tiffimi,  operae  me  faturum  efle  pretium,  arbi¬ 
tror,  fi  nonnulla  dc  hoc  Platonicorum  dogmate 
ejusque  cauflls  &  hilloria  hoc  in  loco  commemo¬ 
rem.  [  Car  oli  Bovilli  Epiftola  de  hoc  argumento, 
qua  negat,  Deum  id  potuifie ,  exftat  in  Fabricii 
Bibi.  Lat.  med.aevip.  93 2-  /]  Juniores  Plato¬ 
nici  Dei  quidem  opus  hunc  elle  mundum  fate¬ 
bantur,  at  perenne  ac  aeternum  ejus  efle  opus, 
fimul  afleverabant,  aut  luminum  Numen  ex  omni 
aeternitate  mundum  hunc  perpetuo  fabricatum 
cire  ,  praecipiebant.  Mundo  igitur  initium  ad- 
feribebant  aliquod ,  verum  ,  ut  Chalcidii  ver¬ 
bis  utar .,  non  temporarium  ,  fed  caujjativwn  , 
Comm.  in  Timaeum  Platonis  §.  23.  p.  285.  To¬ 
ta  haec  opinio  cum  a  vulgari  remota  cft  intclli- 
gentia,  tum  ejus  generis  &  naturae,  ut,  li  enar¬ 
randa  fit  &  explicanda,  vOcabulis  aut  novis  pla¬ 
ne,  aut  ad  in uli tatas  figniucationc*-  tra&is  uten¬ 
dum  fit.  Ex  quo  fit,  ut  nomina  ortus ,  initium, 
aeternus ,  genitus ,  non  genitus,  faBtts ,  productus, 
&  fimilia,  dubiam  &  ambiguam  in  hujus  generis  li  ¬ 
bris  lignthcationcm  habeant.  Coepiffe  &  ortum  effe 
verbi  caulla  mundum ,  concedunt :  verum  haec 
nomina,  quum  id  faciunt,  non  id  defignant ,  quod 
vulgo  in  omnibus  linguis ,  certo  tempore  nafei  & 
Aaa  3  ari- 


Gentes  Deum 


574* 


Cap.  IV. 


populos,  tametfi  multos  venerarentur  Deos,  unum  tamen  fummumqne  illum  Deum 
292 a  ceteris  omnibus  inferioris  notae  Diis,  quos  ortos  &  genitos  putabant  efle  ,  fol- 

li- 


onri,  fed  cauffam  fui  habere ,  nec  ex  fe  ipfo  natum 
effe.  Idem  vocabulo  aeternus  accidit :  quod  de 
Deo  adhibitum  naturam  fignificat  pqr  fe  exiften- 
tem,  omnisque  fucceffionis  &  mutationis  nefeiam, 
at  de  Diis  &  mundo  ufurpatum,  res  &  naturas, 
quae  nullo  quidem  non  exftiterunt  tempore ,  ve¬ 
rum  ex  caufla  quadam  pendent ,  &  fucceflionem 
mutationemque  cx  parte  non  recuGant.  Quod  quo¬ 
niam  non  animadverterunt  &  antiqui  &  recentiores 
Chrfftianorum  docbores ,  propterea  faftum  eft  fae- 
penumero ,  ut  fententias  Platonicis  iftis  tribuerent 
a  fcitis  &  decretis  ^orum  plane  alienas.  Accura¬ 
te  &  multis  verbis  hanc  opinionem  expofuit,  a  quo 
etiam  erudite  confutata  eft,  Zacharias  Mitylenaeus , 
philofophus  Chriftianus,  Dialogo  de  opificio  mundi 
p.  207.  213./.  At  luculentior  forte  multis  erit, 
li  comparationem ,  qua  ipfi  animi  fui  fenfus  Plato¬ 
nici  declaraverint,  ex  Auguftino  afferam  de  civit. 
Dei  Lib.  X.  Cap.  31.  p.  203.  Tom.  VII.  Opp. 
Sicut  enim,  inquiunt  (Platonici,)  fi  Pes  fx  aeter¬ 
nitate  femper  fuiffet  in  pulvere ,  femper  ei  fubejjet 
vefiigium;  quod  tamen  veftigium  a  calcante  faEtwn, 
nemo  dubitaret,  nec  alterum  altero  prius  effiet,  quam¬ 
vis  alterum  ab  altero  factum  effiet:  fic,  inquiunt, 
&  mundus  atque  in  illo  Dii  creati  &  femper  fue¬ 
runt,  femper  e  xfifiente,  'qui  fecit,  &  tamen  fa£ti 
fiunt.  Huic  fi  adjungere  etiam  fimditudinem  li¬ 
ceat,  aeternam  tibi  finge  catenam  ,  multis  mem¬ 
bris  aptis  inter  fe  atque  connexis  conflantem.  Sin¬ 
gula  quidem  hujus  catenae  membra  ex  omni  exfti¬ 
terunt  aeternitate ,  nec  principio  quodam  genita 
funt,  at  ex  primo  tamen,  quod  cum  nulio  colli¬ 
gatum  eft  alio,  univerfa  pendent.  Primum  illum 
catenae  articulum  Deum  efle  cogita  nationis  Plato¬ 
nicae  :  reliquos  inferiora  Numina  &  mundum 
efe ,  arbitrare.  Quodli  nondum  alicui  hae  fatisfa- 
ciant  comparationes ,  is  nolim  in  fe  aut  ingenium 
fuum  obfcuritatis  culpam  conferat,  fed  in  rem  ip- 
fam,  quae  clarius  exponi  &  oratione  limari  vix  ac 
ne  vix  quidem  poteft.  Ita  quum  generatim  tota 
haec  fentiret  familia ,  lis  tamen  erat  inter  eos : 
utrum  Deus  ex  materia  pariter  aeterna  &  fine  ulla 
caufla  exfiftcntc  ab  infinito  usque  tempore  mun¬ 
dum  hunc  condidiflet ,  an  vero  cx  feinct  ipfo  &  fo- 
la  voluntate  fua  produxiflet.  Hoc  quidem,  prae¬ 
ter  multos  alios,  dc  quibus  aiio  loco,  Hierocles 
Libro  de  providentia  apud  Photium  Bibliothecae 
Cod.  CCLI.  p.  1 379.  tuebatur:  illud  nonnulli  alii, 
quos  Hierocles  ibi  refellit.  Nec  enim  contra  eos 
ex  Platonicis  Hieroclem  ibi  difputare ,  qui  Deum 
certo  tempore  mundum  cx  aeterna  quadam  mate¬ 
ria  conftruxilie  opinabantur,  fed  adverfus  iftos, 
qui  ab  aeterno  quidem,  led  cx  aeterna  tamen  ma¬ 
teria,  Deum  confecifle  mundum,  ftatuebant,  ex 


ipfo  initio  orationis  ejus  liquet :  oJ  Uuw  ctSrb 

tZett  viiiirx*  uuTOTi^us  uxorto-cti  £dtx,o%  Koa-fJOtf  eiy.u'<* 
cv.x^i  ^  ropiu,  ’E2  'Al  Al  Or  'ENEPTOr  N- 
TA,  iytr/nTX  irvnpyi*,  Deum  enim  (hl 
Platonici )  non  poffe  fufiinere  mundum  propria  vir¬ 
tute  &  /aptentia ,  ab  aeterno  operantem,  pu¬ 
tarunt  ,  fed  cooperatione  ingenitae  materiae.  Ergo 
Deum  ab  aeterno  operatum  effe ,  hi  fatebantur  gre¬ 
gis  Platonici  philofophi ,  at  negabant,  eum  line 
materia  operatum  efle ,  contra  duo  efle  cenfebant  re¬ 
rum  initia  caudae  omnis  nefeia,  Deum  &  materiam. 

(II.)  Huic  Platonicorum  dogmati  affinis  certe 
ac  cognata  valde  eft  Ariflotelis  de  perennitate 
mundi  fententia.  Neque  ipfi  Platonici  aliter  vi¬ 
deri  volebant  fentire,  id  quod  ex  Hierocle ,  Pro¬ 
clo,  ceterisque  familiae  hujus  alumnis  patet,  at¬ 
que  Ariftoteles  olim  fenfiflet.  Quam  propter  caus- 
fam  doctiffimi  viri,  &  nofter  etiam  hic  Cudwor- 
thus,  nil  veriti  funt,  Arifiotelis  &  Platonicorum, 
de  quibus  loquimur  ,  dogma  fociare ,  &  eodem 
utrumque  loco  habere.  Ego  vero,  poftquam  rite 
circumfpcxi  omnia,  in  hanc  ingreflus  fum  opinio¬ 
nem,  non  nihil  inter  utrosque  interefle.  Etenim, 
quum  Platonici  Deum  ex  omni  aeternitate  nego- 
tiofum  &  operofum  fuifle  fcifcerent ,  Ariftoteles 
vix  aliquid  negotiorum  Deo  fuo  commififle  vide¬ 
tur,  quam  contemplationem  fui  ipfius,  &  nefeio 
quam  ultimi  orbis  commotionem :  quumque  illi  mun¬ 
dum  ex  infinito  tempore  a  Deo  conditum  efle, 
aut,  fi  malis,  emanafle  ex  Deo,  afleverarent ,  hic 
de  aeterna  mundi  fabricatione  nihil  fibi  in  mentem 
venire  paflus  eft ,  neque  Deum  vel  fcire  aliquid 
eorum  voluit,  quae  in  orbe  inferiori  ex  omni  aeter¬ 
nitate  gefta  elTent.  Praetermitto  alia,  quae  utram- 
que  disjungunt  fententiam. 

( III. )  Quocirca  ,  priusquam  illud  philofopho- 
rum  genus  in  Aegypto  nafceretur,  quod  ab  Ammo- 
nio  primum  faeculo  poft  natum  Servatorem  altero 
inftitutum  eft ,  &  juniorum  Platonicorum  fefta  vo¬ 
catur  ,  hoc  ego  dogma  de  mundo  a  Deo  ab  aeter¬ 
no  conftrucco  ignotum  fuifle ,  arbitror.  In  qua  me 
id  fententia  confirmat,  quod  Philo  Judaeus,  cujus 
cxftatffe  mundo  corruptionis  experte  Libellus,  etiamfi 
diligenter  commemoret  eos ,  qui  mundum  ante  fe 
docuiflcnt  aeternum  efle ,  hujus  tamen  opinionis 
nullam  mentionem  facit.  Ne  quid  nunc  Clemen¬ 
tem  Alexandrinum  commemorem,  diligenter  pht' 
lofophorum  fententias  enumerantem  ,  hanc  vero 
prorfus  tacentem.  At  Ammonius  hic ,  quem  dixi , 
poftquam  a  Cbriftianis  defecerat,  &  novam  phuo- 
fophandi  rationem,  inter  Chriftianorum  difciphnam 
&  antiquas  populorum  fuperftitioncs  veluti  inediam » 
decreverat  inire,  hac  quoque  in  re  confilii  hujus 
fpecimen  edidit,  ncc  Chriftianis  plane  accedens.- 


§•  n 


a  Diis  diflmx erunt. 


sr> 


licite  diftlnxifle.  Quem  nt  diligenter  trademus  locum,  eum  multa  fuadent  alia, 
tum  hoc  in  prinus ,  quod  eos  faepenumero ,  remoto  atque  fublato  omni  inter 

fum- 

qui  mundum  certo  tempore  a  Deo  ex  nihilo  crea-  cretis  erat  Platonicis,  poffe  aliquid  aeternum  efle 
tum  efle  praecipiebant,  nec  antiquiorum  philofo-  &  nihilo  tamen  minus  creatuni&  conditum  non 
phorum  turbam ,  toties  a  Chriftianis  irrifain  &  ex-  poterant  non  facrorum  antiftites  rejicere  illud  at- 
plofain,  fequens,  qui  duo  efle  rerum  aeterna  prin-  que  fortiter  tueri,  Deum  ab  aeterno  nihil  creare 
cipia,  Deum  atque  materiam,  exiftimaverant.  Ex  potuifle.  Multa  ejus  generis  veterum  feriptorum 
■dmmonii  fchola  Plotinus  &  multi  egreiH  funt  alii  difta  Dion.  Petavius  collegit  in  Dogmat.  theol. 
philofophi,  a  quibus  rurfus  alii  difciplinam  accc-  Tom.  I.  de  Deo  Lib.  III.  Cap.  6.  p.  145.  Quid? 
Perunt,  qui  hoc  dogma  latius  difleminarunt,  &  per  quod  inter  Arianos  erant,  quibus  Pfathyrianorwn 
Jttquot  faecula  propagarunt:  qua  quidem  de  re  vulgo  nomen  dabatur,  qui  Platonico  plane  more 
{cripta  loquuntur  eorum,  quae  ab  interitu  fervata  Arii  do&rinam  interpretabantur,  atque  filium  ex 
funt.  Atque  ipfas  prope  Chriftianorum  fandiores  omni  aeternitate  a  patre  creatum ,  nec  tamen  Deum 
icholas  haec  occupaflet  opinio.  Origenes  enim ,  in  efle ,  fcifcebant.  Audor  cft  Theodoretus  de  fabulis 
Ammonii  eruditus  fchola,  una  cum  aliis  erroribus  haeret.  Lib.  IV.  p.  387.  T.  II.  Opp.  Quae  feda 
hoc  etiam  imbiberat  placitum ,  quod  difcipulis  fuis,  haud  dubie  tanto  vehementius  in  illam  mundi  aeter¬ 
norum  maximum  fuiffe  conftat  numerum,  fecure  nitatem,  de  qua  hic  agimus,  invehendi  coelefiis 
Jurfus  inftillabat.  Tcftes  funt  illi  Ori  genis  ipfius  fapientiae  magiftris  occafionem  praebuit.  Contra 
J°ci,  quos  Petr.  Dan.  Huetius  produxit  in  Orige ■  firmiter  Platonici  omnes  in  veteri  perfiftebant  fen- 
*}anjs  Lib.  II.  Quaeji.  XII.  fi.  4.  p.  165.  &  Me-  tentia,  pro  qua  &  voce  &  fcflptis  propugnabant. 
Rodius  Libro  *«f»  f  ysns,TS>  apud  Photium  Biblioth.  Quorum  quum  probaret  difciplinam  imperatorum 
W.  CCXXXV.  p.  934-  Sed  falluntur  tamen,  qui  facile  dodiflhnus,  Julianus,  hanc  etiam  fuam  fa- 
hbi  perfuadent,  prorfus  cum  Ammonio  &  Platoni-  Cere  nil  dubitabat.  Nam  quid  reliquos  referam 
cis  hac  in  re  confenfilTe  Origenem.  Namque,  ut  quorum  nomina  fatis  nota  funt,  Platonicos  quos 
multis  in  aliis  ,  ita  etiam  hic  temperationem  ali-  in  hac  fuifie  haerefi,  neminem  praeterit?  Sic  iei 
quam  difciplinae  meditabatur  Platonicae,  nc  ni-  tur  Julianus  Orat  IV.  in  folem  p.  132.  'o 
mis  abiret  a  Servatoris  noftri  praeceptis.  Mun-  **  *rM. 

dum  &  ex  omni  aeternitate  conditum  a  Deo ,  &  ad  »5  pi£:i  r;,  b*o  t  T* 

infinitum  tempus  fine  ullo  interitu  permanfurum  $*2  jr|W*s,  l\  itik*  yif-n  itytmrn ,  *«  r*  r  *Vt. 
clfe,  docebant  philofophi  illi,  quibus  magiftris  ufus  yj'™  Quae  verba  fic  vertit  Peta- 

fuerat  Origenes.  Ipfe  vero ,  nili  facris  repugnare  vius  :  Divinus  ijle  praeclarusque  mundus ,  qui  a 
vellet  oraculis ,  quae  mundi  perfpicue  nuntiant  in-  fupremo  coeli  fornice  ad  infima  terrarum  usque  per- 
teritum  &  excidium,  totum  dogma  hoc  nullo  fefe  petua  &  immobili  Dei  providentia  concinetur ,  ab 
modo  probare  pofle ,  perfpiciebat.  Itaque  alteram  aeterno  citra  ullam  produttionem  exfiitit ,  &  infe- 
retinebat  partem  ,  alteram  repudiabat.  Hoc  qui-  quenti  tempore  deinceps  aeternus  erit.  In  qua  ego 
dem  Platonicis  aflentiebatur ,  ex  infinito  tempore  verfione  id  requiro,  quod  vocabulum  fie. 

Deum  conftruxifle  mundum :  verum  negabat,  eum  t  avius  reddidit:  citra  ullam  produStionem.  Produc- 
Perpetuo  duraturum  efle,  fcd  fuccefllonem  quam-  tum  enim,  non  fecus  ac  reliqui  Platonici,  mun¬ 
dam  inducebat  mundorum ,  unoque  difloluto  &  ex-  duin  a  Deo  profitebatur  Julianus;  id  quod  cum  ex 
"infto,  novum  a  Deo  &  olim  conditum  efle,  &  in  hoc  ipfo  loco,  tum  ex  ejusdem  in  folem  Orationis 
pofterum  conditum  ftatim  iri,  pronuntiabat.  Ori-  alio  dido p.  145-  intelligitur:  at  in  tempore  ne^a- 
$ene  i»  Judicium  graviflimorum  errorum  vocato,  bat  eum  elfe  produdum.  Quare  redius  hoc  nomen 
haec  quoque  inter  Cbriftianos  ftare  non  poterat  reddi  putem  &  ad  Platonici  dogmatis  normam :  fine 
lententia,  &  ab  iis,  qui  publicis  eum  feriptis  ado-  initio  aut  principio.  Ipfo  imperatore  tanto  hujus 
bebantur,  fimul  profligabatur.  E  quibus  Met ho-  opinionis  lludio  fervente  ,  quodnam  reliquorum 
nium  jam  ante  nominavi,  ex  cujus  Libro  tripi  y •*-  aetatis  iftius  philofophorum  judicium  fuerit  con- 
JrS*  multa  de  hoc  argumento  excerpfit  Photius.  jedu  proclive  eft.  Ipfl  ilii,  qV,i  de  rebus  Chriftia 
Multo  vero  in  graviorem  invidiam  addudum  eft  nis  omnium  fentiebant  modeltiflime,  neque  divi- 
ulud  ordinis  Platonici  fcitum,  controvcrfiis  Aria-  norum  librorum  adfpernabantur  plane^uftoritatem , 
his  de  divinitate  filii  Dei  commotis.  Servatorem  verum  praecepta  Platonica  cunirelidonc  Chriftiana 
®him  noftrum  Deum  cire,  inde  inter  alia  probabant  fodare  ftudebant,  haud  tamen  a  fe  impetrare  po- 
hoftores  Chriftiani,  quod  aeternus  in  facris  dicere-  terant,  ut  fcito  huic  nuntium  mirarent  Vxem- 
Jr  Litteris;  praeter  Deum  vero  mhil  cffe  aeter-  pium  dabit  Chalcidius  ille  ,  interpres'  Timuti , 
m ?  polre  •  Mgebant.  Vid.  Ora  II.  qui  mulus ,  usque  doftiffimis ,  viris,  neque  id 

°mZ,Ariar,os  t'  31?-  3l8'  J-  '•  °Pt-  Cu.  ari  fine  rat.one,  Chriftianis  addiftus  fuifie  facris  vi- 
b  mento  quum  hoc  maxime  officeret,  quod  m  de-  fus.  eil :  cujus  ego  verba  tanto  deferibo  liben¬ 
tius^ 


Gentes  Deum 


Cap*  IV. 


fummum  illud  Numen  minoresque  Deos  diferimine,  utrosque  inter  fe  veluti  con¬ 
fundere,  Diisque  promiscue  terrarum  orbis  imperium  &  procurationem  committe¬ 
re  ,  multis  veterum  locis  conflat.  Ovidii  hujus  generis  di6lum  fupra  jam  protuli¬ 
mus:  cui,  fi  necefie  foret,  innumerabilia  liceret  addere,  &  ex  ipfis  quidem  eo- 
293  rum  libris  ,  quorum  ceteroquin  fapientiam  univerfi  commendant.  Unum  inftar 
omnium  (x)  Ciceronem  placet  fidere,  cujus  ex  Libro  de  legibus  primo  haec  verba 
funt:  Deorum  immortalium  vi,  ratione ,  potejiate ,  mente ,  numine  natura  omnis  regitur. 

Quam 


tius,  quoniam  fimul  rationes  continent,  ob  quas 
tantopere  haec  doctrina  Platonicis  placuit.  Ita  ve¬ 
ro  ille  in  Timaeum  Platonis  Cap.  1.  §.  23.  p.  2S4. 
285.  Dei  operum  origo  initium  incomprehenfi- 
bile.  Nulla  enim  certa  nota ,  nullum  indicium  tem¬ 
poris ,  ex  quo  effe  coeperunt.  -  CauJJae  igitur 

omnium  operum  Dei  tempore  antiquiores  :  &  fi c  ut 
Deus  per  aevum,  Jic  etiam  cauJJae  per  aevum.  Qiiod 
f equitur,  ut,  quidquid  a  Deo  fit ,  ici  temporarium 
non  fit ;  quod  temporarium  non  fit ,  nulla  temporis  le¬ 
ge  teneatur.  Et  teitipus  immutationem  aetatis,  mor¬ 
bos,  feneStutem,  occafum  invehit.  His  ergo  omni¬ 
bus ,  quod  a  Deo  injlituitur,  immune  efi ,  origoque 
ejus  cauffativa  efi ,  non  temporaria.  Et  mundus fen- 
filis  eji  opus  Dei:  origo  igitur  ejus  cauffativa,  non 
temporaria.  Sic  mundus,  fenfilis  licet  (j  corpo¬ 
reus,  a  Deo  tamen  fa&us  atque  inftitutus  eji.  Haec 
licet  ita  fint ,  fuiffe  tamen  videntur  in  hac  lpfa  Pla¬ 
tonicorum  familia ,  qui  hoc  dogma  publice  non 
effe  proponendum,  fed  de  mundo  ita,  ac  li  effet 
genitus ,  differendum ,  autumarent.  Certe  Julia¬ 
nus  Jamblichum,  Chalcidenfem  ,  fummae  in  hac 
lecta  dignitatis  philofophum  ,  ita  feciffe  in  libris 
fuis  teftatur,  quem  quin  aliqui  fequuti  fint,  nullum 
dubium  eft,  tametli  Julianus  fas  effc  neget,  exem¬ 
plum  iftud  imitari,  oli*  inquit  Orat,  in  fo- 
lem  IV.  p.  14 6.  nA xrur*  r«»  ptym  k)  rSrot 

Tot  X* Axaft»  - -  •W\  ovlirtui  rS  yir- 

rpe<rzf»/At>*f  ,  ^  # 

«■»»'  '  -  TAi)/ *>•*'  V*  -  ««- 

ifi  zfyjwfvHVTHr.  Non  me  praeterit,  tam 
magnum  Platonem  ,  quam  pojl  hunc  Chalcidenfem 

Jamblichum  -  Ivjpothefi  tenus  ( mundum  &  fo- 

lem)  genitum  adhibuiffe,  ac  temporariam  quamdam 
effettionem  disputationis  tantummodo  gratia  pofuis- 

je-  — — •  Mihi  vero -  nequaquam  haec  fubeunda 

eji  alea.  Verum  non  ita  multis  hoc  Jamblichi  fefe 
jnftitutum  probaviffe,  ex  eo  fatis  apparet,  quod 
faeculo  quinto  multo,  quam  ante,  acrius  de  hoc 
dogmate  publice  pugnatum  fuit.  Qui  Platonicam 
tum  &  Alexandriac  &  Athenis  profitebantur  philo- 
fophiam ,  n°n  *n^mi  nominis  viri ,  nulli  parcebant 
diligentiae,  ut  veritatem  eius  demonffrarent.  Quod 
ftudium  Zachariam  Mifjienaeum ,  Philofophum 
Chriftianum,  accendebat,  ut  adverfus  illud  erudi¬ 
tum  &  fubtilem  Dialogum,  qui  adhuc  exflat,  exa¬ 
raret  de  opificio  mundi.  Proclus ,  qU0  majorem 


fchola  Platonica  non  habuit  hac  aetate  philofophum , 
publico  feripto  hanc  mundi  aeternitatem  explicabat 
&  tuebatur:  cui  Joannes  PhHoponus,  doftiffimus 
Chriftianorum  philofophus ,  duodeviginti  libros  hu¬ 
jus  argumenti  opponebat,  quorum  paullo  ante  men¬ 
tio  fafta  eft.  Sallujlium  praetereo  ,  Procli  difeipu- 
lum ,  qui  Libello  de  Diis  &  mundo  itidem  pro  hoc 
dogmate  propugnat:  nec  illos  commemoro  Chriftia- 
nos,  qui  paffim  in  feriptis  alieni  generis  illud  in- 
fettati  funt.  Deficiente  vero  faeculo  fequenti  feclae 
Platonicae  fplendore  &  gloria,  &  huic  fenflm  doc¬ 
trinae  vis  omnis  &  auctoritas  erepta  eft.  Quod 
ipfum  tamen  non  impedivit,  quo  minus  Boethius 
ille,  quem  tot  faecula  communem  fere  magiftrum 
philolophi  Latini  &  Chriftiani  venerati  funt,  ipa- 
lam  non  displicere  fibi  hanc  fententiam  oftenderet. 
Accipe  ipfa  magni  hominis  verba  ex  Libro  V.  Con- 
folat.  philof.  p.  138.  Non  reSe  quidam ;  qui,  quuni 
audiunt ,  vifum  Platoni,  mundum  hunc  nec  habui  fe 
initium  temporis ,  nec  habiturum  effe  defeftum,  hoc 
modo  conditori  conditum  mundum  fieri  coaeternum , 
putant.  Aliud  eji  enim  per  interminabilem  duci  vi¬ 
tam  ,  quod  mundo  Plato  tribuit ,  aliud  interminabilis 
vitae  totam  pariter  complexam  effe  praefentiam ,  quod 
divinae  mentis  proprium  effe,  manifefium  efi.  N-- 
que  enim  Deus  conditis  rebus  antiquior  videri  debet 
TEMPORIS  QUANTITATE,  fed  fimplicis.  potius  PRO¬ 
PRIETATE  naturae.  Habes  ipfain  Platonicorum» 
de  qua  jam  faepius  diximus ,  diftin&ionem  inter 
creationem  temporariam  &  cauffativam.  Nonnulli3 
interjectis:  Itaque,  inquit,  fi  digna  rebus  nomiuj 
velimus  imponere ,  Platonem  fequentes ,  Deum 
dem  aeternum,  mundum  vero  dicamus  effe  perpetuurfi • 
Haec  ad  id  fufficient  probandum ,  quod  vir  doftis' 
limus  hic  affeveravit,  non  effe  confcftim  eos  fui*1', 
mae  adverfus  Deum  impietatis  accufandos  ,  Qj1! 
certa  ratione  mundum  profelll  funt  aeterrtum  flljl 
videri.  Ad  obfcuriora  faecula,  &  fcholafticorufli 
in  primis  tempora,  ne  jufto  longior  lim,  defeende- 
re  nolo.  Non  praeterit  cos,  qui  harum  rerum  periti 
funt,  diu  &  acriter  in  fcholis  olim  dimicatum  fuiuc- 
utrum  Deus  mundum  ex  omni  aeternitate  conder 
potuerit ,  nec  ne.  Quod  quidem  multi  affirmarim  » 
in  magna  dignitate  &  auttoritate  pofiti i ;  aln  vc 
negarunt.  Lege  Gerh.  Jo ■  Hoffu  Thefes  htfion 
theologk.  Difp.  I.  5-  i4-  P-  I9*  Quin  etiam J» 
noftrain  quaeftio  haec  aetatem  ducta  eft , 


§•  14- 


a  Diis  di flinx erunt. 


37? 


Quam  in  fententiam  Libro  etiam  fecundo  difTerit:  Deos  cjjh  dominos  ac  moderatores 
omnium  rerum  eaque,  quae  geruntur,  eorum  geri  judicio  atque  numine,  nsdemque  otti  204 
me  de  genere  hominum  mereri,  &,  qualis  quisque  fit,  quid  agat,  quid  in  k  admittat 
qua  mente,  qua  pietate  religiones  colat ,  intueri,  pionmque  &>  imphrum  haiJm  rati  ’ 
a  principio  civibus  Juafum  ejfe  debet.  Equidem  ,  quidnam ,  quum  fic  loquerentur 
Ipeftaverint  ingenioli  homines,  haud  efle  obfcurum,  arbitror:  Num-n  illud  ouo 
nullum  efle  majus  &  praeftantius  cenfebant,  minime  folum,  nullo  in  “auxilium  vo- 

cato 


Phorumquc  non  minus ,  quam  Theologorum  noftro- 
r^m,  ingenia  exercuit:  in  quibus  multi  funt,  inter 
eos  quoque,  quibus  nemo  umquam  dottrinae  male 
nmac  inuflit  maculam ,  qui  divinam  laedi  majefta- 
tcm  haud  arbitrantur,  fi  mundus  ab  aeterno  fac¬ 
tus  a  Deo  credatur  efle.  Vid.  b.  Jo.  Herrn.  ab 
Elswich  in  Jo.  Henr.  a  Seelen  P  hi  localia  epikoli- 
ca  p.  410.  fi 

(IV.)  De  externis,  ut  ita  loquar,  cauffis,  qui- 
"Us  addudti  fuerunt  Platonici  illi,  ut  de  mundo  ita 
praeciperent,  quemadmodum  diximus,  fupra  jam 
expofitum  eft.  Interiores  cauflas  feu  argumenta, 
quibus  hoc  dogma  communiverunt ,  fuppeditabunt 
Origenes  Libro  I.  mfl  i!XS, ,  Sallnjtius  Libro  de 
■Ous  &  mundo  Cap.  13.-  Pr ocius  in  duodeviginti 
argumentis  pro  aeternitate  mundi ,  Zacharias  Mity- 
len.  Dialogo  de  opificio  mundi  p.  213  itemque 
alii.  Quibus  cx  rcccntioribus  addi  velim  Petr 
Poiretum  ,  fubtiliter  rationes  eorum  enarrantem 
qui  ex  omni  aeternitate  mundum  a  Deo  efle  con¬ 
ditum  decernunt ,  atque  confutantem,  Meditat. 
rational.  de  Deo ,  anima,  £?  malo  Lib.  III.  Cap.  16. 

fih?’fW4i3?'  Cd ’  i1-685'  add’  p'  6l*‘  675-  Varie 
onfulebant  olun ,  qui  hoc  ducebantur  dogma- 
te,  ncc  una  omnes  incedebant  via  Platonici,  quod 
cuilibet  manifeftum  erit,  Plotinum  cum  Proclo 
conferenti.  At  praecipuam  tamen  omnium  ratio¬ 
nem  in  hoc  fuifle  pofitam ,  expenfis  univerfis  vi¬ 
neo  verendum  efle,  ne  Deus  fiat  mutabilis,  fi 
mundus  certo  tempore  ab  eo  faftus  efle  credatur 
ot  populariter,  fubtilitatbus  remotis,  hac  dc  re 
aiflererc  voluiflent,  ita  fententiam  fuam  credo 
expofuifrent :  Deus,  qualis  hodie  &  nunc  eft,  ta- 
Jis  fmt  etiam  ex  omni  aeternitate.  Nec  enim  ulla 
mutatio  in  principis  cauflae  majeflatem  cadit.  Ilo- 
U;e  vero  Deus  eit  operofus,  rerum  omnium  pre- 

n  “'retatis,  infinite  deni¬ 

que  potens.  Idem  ergo  fmt  cx  infinito  tempore. 
Si  ex  omni  aevo  operofus  luit,  providus,*  potens, 
«Pera»  etiam  .condere,  &  adminiftrare  aliquid  de’ 
eeit:  item,  (i  dominus  f„,t>  at)e(rc  ctiam  Jopormit 

mundum,  cui  dominaretur.  Tolle  igitur,  mundum 
aL>  aeterno  fuifle ,  &  Habilitatem  una  conftantiam- 
fupremi  Numinis  tolles,  idem  illud  de  Deo 
milo  modo  mutabili  dogma  haud  dubie  in  hanc 
os  fententiam  adduxit,  ut  omnem  temporis  fucccs- 

neni  a  Deo  fej ungerent:  qui  dc  re  infra.  Nec 


enim  inteliigere poterant,  quemadmodum  immuta¬ 
bile  poflet  illud  efle,  cui  praeteritum  aliquid  vel 
futurum  e  flet :  id  quod  Boethius,  praeter  alios, 
perfequutus  eft  confiolat.  philofi  Lib.  V.  p.  137. 
Ad  hanc  quum  delati  fuiflent  meditationem ,  ita  vi¬ 
dentur  mihi  efle  ratiocinati :  Tempus,  in  quo  fuc- 
ceflio  eft  momentorum,  menflum,  annorum,  a 
Deiprorfus  natura  eft  alienum.  Finge  vero,  Deum 
non  ab  aeterno,  fed  certo  quodam  tempore,  mun¬ 
dum  fabricatum  efle;  quid,  hoc  conceflo, confenta- 
ncum  tibi  erit  ftatuere?  Illud,  opinor:  fuifle  tempus 
aliquod,  quo  Deus  folus  erat  &  exfiftcbat.  Hoc 
vero  fi  dederis,  fateberis,  tempus  quoddam  prae- 
ceflifle  mundi  compofitionem.  Deum  ergo  in  tem¬ 
pore  collocabis.  Ubi  vero  tempus ,  ibilucccflio : 
ubi  fucceflio ,  ibi  mutatio.  Deum  itaque  ne  mu¬ 
tabilem  facias ,  fuge  Chriftianorum  dc  mundi  con- 
ftructione  fententiam.  Sic  illi ,  ut  arbitror ,  Plato¬ 
nici.  Equidem  nemini,  quemadmodum  his  de  re¬ 
bus  fentiendum  fit,  praecipere  velim,  qui  viros 
egregie  de  facris  noftris  meritos  Platonicis  propi¬ 
tios  hac  in  cauda  memini:  neque  mihi  id  arrogo, 
ut  de  horum  aliorumque  argumentorum  virtute  ju¬ 
dicem.  Illud  tamen  ingenue  fateor,  fatius  mihi 
femper  vifurn  efle ,  has  quaeftiones  ,  quae  inge¬ 
nium  mortalium  in  captiones  inducunt  vix  expli¬ 
candas  ,  &  infirmiorum  conturbant  animos ,  aui 
prorfus  omittere,  aut  verecunde  &  timide  trattare, 
illa  vero ,  quae  de  mundo  a  Deo  condito  divini! 
tus  aiflati  homines  tradidere  ,  fimpliciter  &  cafte 
ample&i,  quam  fubtilius  in  mundi  ortum  Deiaua 
infinitas  perfeftiones  inquirere  ;  qUOd  nuniauain 
fere  fine  miferiae  &  infirmitatis  nollrae  oblivione 
fieri  folet. 


(.t)  Ciceronem ]  Prior  locus  exftat  Lib.  I.  de 
legib.  Cap  7-  P-  3303.  alter  Lib.  II.  Cap  7 
p.  .,343.  Tom-  lX.  Opp.  Ceterum  hoc  ipfo  de 
legibus  Libro  Cicero  dlferto  Lib.  I.  Cap  7  „  “ 

hpremum  Deum,  qui  hominem  generaverit'  que£ 
*  mentem  irnnam  ac  praepotentem  Deum  voca?  fe 
juhgit  ac  diftinguic  a  Diis  reliquis ,  qui  rerum  unil-er- 
fitatem  communem  cum  hominibus,  veluci  civi», 
tem  habeant.  Qui  hos  libros  de  legibus  fic,  uti. 

re  verivS,  Vult’  eu>"  meminillc “femper  itor- 
tet  verboium  ,  quae  Cap.  6.  p.  3302.  exftant:  Ouo-, 
iitam  tn  popula,-;  ratione  omnis  nofira  ver  fatur  oratio  J 
populariter  interdum  loqui  neceffe  eft. 

Bbb  ^  (?)  ifc. 


578 


Supremi  Dei  nomina  propria. 


cap.  iw 


cat0  naturam  rerum  gubernare ,  verum  haud  poffremam  laboris  partem  admini- 
llris  delegafle  fuis,  judicabant.  At  qui  ejusmodi  in  eorum  libris  locos  quorum 
vix  iniri  poteff  numerus,  offenderunt,  neque  fuum  effe  duxerunt,  veterum  de 
Piis  fententiam  percuriofe  ferutari,  eos  ego  minime  miror  ita  fefe  abripi  paffos 
effe  ,  ut  veteres  non  ad  unum  Deum,  verum  ad  plures  Deo*  aequales y  eosque  non 
aeternos  modo ,  fed  etiam  ex  nulla  cauffa  genitos ,  orbis  terrarum  tam  conffruc- 
tionem  ,  quam  adminiffrationem  retuliffe  fufpicarentur.  Hi  quantopere  a  vero 
aberraverint,  fatis,  opinor,  adhuc  a  nobis  demonftratum  eft.  Sed,  ne  quid  re- 
lidtum  aut  intermiffum  videatur,  juvabit  in  extrema  hac  difputatione  offendere, 
qui  faepius  fummum  Deum  minoraque  Numina  mifcent  ac  confundunt  ,  veteres 
auctores  haud  raro  etiam  accurate  Deum  omnium  maximum  &  excellenuffimum- 
a  ceteris  ignobilioris  naturae  Numinibus  fecreviffe.  _  . 

Principio  varia  erant  antiquis  unius  lliius,  quem  maximopere  colebant,  fummi* 
que  Dei  nomina,  ab  hac  vel  illa  ejus  virtute  variisque  operibus,  quibus  fefe  con- 
fpicuum  hoc  in  orbe  fecit,  trafta.  Verum  his  frequenter  ad  fuperffitionem  abufa 
eff  imbecillitas  hominum,  ffc  ut  ex  vocabulis  totidem  faepe  Numina  fingerent, 
quae  alii  nullius  parere  ac  obtemperare  voluntati  putabant,  aln  certis  alligabant  le¬ 
gibus  Itaque,  praeter  haec,  alia  quoque  fupremo  Deo  confecraverant  nomina, 
quibus  preffius  vim  ejus  atque  rationem  exprimebant,  atque  eum  effe  unum  figmfi- 
cabant ,  qui  univerfum  terrarum  orbem  fabricatus  effec ,  fapientiffimeque  mode¬ 
retur  ac  gubernet  Ita  Graecis  z<rf»V  aut  zlw  audiebat,  Latinis  Jupiter  &  Jovis . 
Babyloniis  Bflus  aut  Bel ,  Perfis  Mithras  &  Ormasdes ,  Aegyptiis  &  Scythis,  mfi 
nos  (y)  Herodotus  fallit,  Ammoun  &  Poppaeus.  Atque  CeJfutn  memini  apud  Onge - 
nem  concedere  nihil  veritatis  intereffe  ,  quonam  ex  his  nominibus  appelletur 

.  5  om  V.uinn»ii  oli/*,  InfirrninMir  rnra- 


menti  tutat  utrum  fummum  maximumque  Deum  Dia  aut  Zena  (cum  Graecis,)  aut 
Adonai  &  Sabaoth  (cam  Judaeis,)  aut  cum  Aegyptiis  Ammoun.  aut  Scytbarum  more 
Pappaeum  vocemus.  Secus  Origencs  ,  qui ,  religione  atque  pietate  erga  Deum  com¬ 
motus  nihil  effe  Chriftiano  homine  indignius ,  contendit ,  quam  lhiusrnodi  nomi¬ 
nibus  Deum  compellare,  quaefua  quondam  finiulacrorum  cultores  feciffent.  (z)  (i) 
AV  Quidem ,  inquit,  quaevis  citius  fujlmebimus  tormenta ,  quam  Jovem  effe  Deum  fate¬ 
bimur  '  h 'ec  entm  ignoramus ,  Graecos  boc  fub  nomine  malum  faepe  daemonem ,  non  Ileo 
minus  nuam  hominibus,  inimicum,  colere.  Malumus  item  morti  nos  objicere  quam 
fupremum  Numen  Ammoun  appellare :  quod  nomen  Aegyptiorum  Magi  adhibent  daemo¬ 
nem  evocantes  Amirixrx,  j  4  !«*■'«« ,  i,  Tlxrrmx,  %,  «.«  r  im  m<nf  xX,  nfwe 
£  smnptfc»  ui,  }  im  '*Sa  te”  1  «  3  4>* a»  ™  hxpA  A  ZxviS,  imu!xx ,  VH 

n  &&!  xnri,,  i,  5^'mxJo»  ,  an  i  ter ,  “«  «M»  *  n 

(*)  Lib.V.  contra  Celf.  (p.  261.)  (t)  p- 

(y)  Herodotus ]  ls  jjijior.  Lib.  IV*  Cap.  $9. 
p,-  240.  hoc  tantum  fignificat,  tua  quidem  lenten¬ 
tia  Scythico  fcrnions  j  ovem  o^iaTxru ,  omnium  0/ iti- 
me  Pappaeum  vocari  pofle,  id  eft,  Deum  Scythi- 
C»m  Poppastivt  Jion  nimis  prudenter  cum  illo  Deo 
eqBiponi^  quem  Graeci  Jovem  nominabant.  Ex 


2<S2. 


quo  id  quidem  efficere  nobis  licet ,  Poppaeum  d - 
Ium,  quem  Scythae  colebant,  fupremuin  inter  Nu¬ 
mina  gentis  illius  gradum  oblinuifle,  aegre  ver 
hoc,  Poppaeum  hunc  -  fummum  fuilTe  omnium  * 
praepotens  Numen,  aut  vocabulo  Poppaeus  rerum 

omnium  conditorem  &  moderatorem  Scythas  app^ 


§•  Supremi  Lei  nomina  propria S 

$  it  mfjwytgjHsv  *  kh ,  %  A*^T7»f»,  ^  W<nj  blg^Ura ,  ^  ex#?^'  e mtiynrj,  «w-££tf 

l**?av ,  ctfxot^vttn^).  Ac  Scythae  licet  Pappaeum  fuum  Deum  ejje  illum ,  qui  pr  ace  fi 
omnibus  ,  dicant;  nos  tamen  illis  morem  haud  geremus.  Deum  quidem  ejffe  fatemur  fum- 
tnumtf  omnium  moderatorem:  at  Pappaei  eum  nomine  appellare  nolumus ,  quod  illi  pro¬ 
prium  e  fi  daemoni ,  qui  folitudini  Scythicae ,  populo  &  fer  moni  Scythico  praepofitus  effe  c  en- 
fetur.  Interim  ,  qui  appellativum  illud  nomen ,  quod  in  lingua  Scythica  ,  Aegyptiaca 
reliquis  omnibus  vocabulo  Deus  refpondet ,  fummo  Numini  tribuet ,  *j  minime  peccabit . 

Hic  Origenes  uni  fummo  Numini,  quod  Pappaeum  vocent,  Scythas  fupplicare,  di- 
ferte  perhibet.  Idem  facere  teftatur  Aegyptios ,  apud  quos  Ammoun  divinae  na¬ 
turae  vocabulum  effe  tradit.  Neque  Graecos  eum  de  hac  laude  detrudere  voluis¬ 
se,  ullo  modo  credibile  elt;  tametfi  Jovem  fivez<sC?  eorum  daemonem ,  fervore  men¬ 
tis  elatus,  atque  erga  verum  Deum  pietate  accenfus,  nominet,  quoniam,  id  quod 
fuo  loco  declarabitur,  iflis  fub  nominibus,  quae  diximus,  z<$&,  Jupiter ,  Ammoun , 
Pappaeus,  malignum  faepe  genium  latuiife,  atque  a  Deorum  profefforibus  reapfe 
cultum  effe ,  nullo  modo  negari  poteft. 

Non  ego  ab  illis  recedendum  puto,  qui  Graecos  nomen  ZdC*,  Latinos  vocabu¬ 
lum  Jupiter  phyfice  interdum  adhibuiffe ,  eoque  ( a )  defignaffe,  docent. 

Largior,  id  fa&um  effe  ;  nec  aliam  fuiffe  cauffam  illis,  fentio,  qui  z<£V  a  deri¬ 
vant,  aut  loco  ZdtV  AdCf  feribunt,  idque  a  repetunt,  cur  has  notationes  commi- 
nifcerentur ,  praeter  hanc  ipfam  fignificationem.  Ex  eodem  fonte  formulae  illae 
Latinorum  notiflimae  manarunt:  fub  Jove  & fub  Dio.  Cicero:  (*)  Jovem,  inquit, 
Ennius  nuncupat ,  ita  dicens : 

Adfpice  hoc  fublime  candens ,  quem  invocant  omnes,  Jovem. 

Hinc  etiam  augures  nojlri  quum  dicunt:  Jove  fulgente ,  Jove  tonante ,  dicunt  enim:  coelo 
fulgente ,  tonante.  Quas  ego  quidem  loquendi  formas  ex  eo  primum  fuiffe  natas  fu- 
fpicor,  quod  ultimis  humani  generis  temporibus  coelum  quidam,  aetherem,  Sc  ae¬ 
rem  mentis  effe  compotem ,  Deumque  omnium  fummum  &  maximum  cenfuerunt. 
Habeo  etiam ,  cur  illis  faveam  ,  qui  voces  has  hiftorice  faepenumero  ufurpari ,  ac 
heroem  quemdam  aut  hominem ,  opinione  mortalium  Diis  aggregatum ,  denotare 
ftatuunt;  cujus  quidem  incunabula  quidam  inter  Cretes,  alii  vero  inter  Arcades 
quaerunt.  Scio,  (£)  Callimachum  Cretenfibus  vehementer  fuccenfere,  quod  Jo¬ 
vis  apud  fe  gloriarentur  fepulcrum  exftare,  eumque  propterea  mortalem  facerent; 

Kpj7fj  dei  $  mxQov ,  «  aveo  ,  ® 

Kpms  inxTv.veulo'  ov  J[  i  B-ctvts’  «<«■'  $ 

Cretes  femper  mendaces :  tuum  enim ,  rex ,  fepulcrum 
Exjlruxerunt .  Tu  vero  non  es  mortuus:  femper  enim  es. 

Sed 

(*}  De  nat.  Deor.  Lib.  II.  p.  223.  Larnb.  (Cap.  25.  p.  2992.  T.  IX.  Opp.) 

laflc.  Quae  Celfus  &  Origenes  de  hoc  Deo  refe-  (a)  Aetherem ]  Confule,  quae  Oeth.Jo.  Vot- 
runt,  unius  Herodoti  videntur  auftoritate  niti.  Jius  obfervavit  ex  veterum  feriptis  de  origine  ac  pro* 

.(*)  Nos  quidem ]  Non  haec  ipfa  funt  Orige-  greffu  idololatriae  Lib.  II.  Cap.  84.  p.  268. 
verba,  fed  eorum  fententia  tantum.  Agit  de  (b)  Callimachum]  Hymno  in  Jovem .  vf.  8.  9* 
ed  c  Crn  contra  Celfum  Origenes  Lib.  I.  p.  18. 19.  p.  4-  /• 


Bbb  a 


(*)  Orj- 


58$  'Supremi  Dei  nomina  propria.  Cap.  \V\ 

S£d  idem  femen  vat£s ,  quod  ( r)  Origenes  &  Athenagoras  obfefvant ,  mortis  exor¬ 
dium  a  Jove  non  removet ,  quando  eum  in  Arcadia  natum  efle  perhibet :  'h^n  fi 
&m>oct*  n  i™  fis  Mortis  enim  principium  hic  nojler  in  terra  ortus  efi.  "Ha¬ 

beant  hanc,  qui  gentium  de  Diis  explorant  fabulas,  generalem  veluti  praeferiptio- 
nem  &  normam,  multum  in  eas  .ex  phy  ficorum  fcitis  &  rationibus,  neque  pauca 
cx  veteri  hifloria  irrepfifle,  atque  cum  veterum  fentendis  de  divina  natura  temere 
fociata  &  conjun&a  fuifle.  Sed  haec  tamen  omnia  non  obftant,  ne  viros  in  Grae¬ 
cia  fapientiae  prae  ceteris  laude  florentes  vocabulo  z&q  unum  illum  fummumque 
Deum  haud  raro  indicafle ,  pro  certo  habeamus ,  qui  &  toti  rerum  naturae  &  Diis 
omnibus  minoribus  unus  parens  atque  au£tcr  exftiterit.  Videamus ,  quemadmo¬ 
dum  Porphyrius  apud  Eujebium  mentem  eorum  explicet;  (*)  t )y  aLx  t  v£V  yjtrux 
isavAx[x€uvis<nv  ,  «  w  o»  «Jtw  thpuHQnmr  ,  t  j^ctucv.  Jovem  (Graeci)  hujus 
mundi  mentem  effle  credunt ,  quae  mundum  ipfum  in  Jefe  complexa ,  quidquid  in  eo  contine- 
296-tur,  procrearit.  A  quo  non  abhorret  id  ,  quod  apud  ( d )  Maximum  Tyrium  legitur  : 
KctAti  r  juev  a!x  iis»  7rpz<rCvTstlcv  %  >fpc,K^Tuloy  y  u  7nslv&  tmf)  \c/l\  miQxfxfi.  Jovem  an - 
tiquijjimam  dic  principemque  effle  mentem  ,  quam  Jequuntur  omnia ,  cui  parent  reliqua.  Sed 
&  ipfe  Eufebius ,  quem  cautionem  in  primis  adhibuifle  conflat,  ne  plura,  quam 
ipfa  neceffitas  flagitaret,  Deorum  cultoribus  tribueret,  in  hanc  poftremo  fenten- 
tiam  defeendere  non  dubitat :  ( t )  £5-«  5  z<s£'s  jcrpuA  q  7n>pdSt/q  tfjtj  ,  u<rm$ 

•mq  7nxAousiq  zMOfxi^ifa  ,  d  UAhtu^cv  ,  culiiq  b  ctvuTUTia  ii£q  ,  6  t  oAuv 

JLJlo  fane  Jupiter  non  jam  ignea  actheriaque  natura,  ut  veteres ,  auftore  Plutarcbo,  Jia- 
tuebant ,  Jed  potius  mens  illa  fuprema , rerum  molitrix  univerfarum.  (e)  Phurnutus  qui¬ 
dem  Jovem  mundi  interpretatur  ajiimam  ;  «quod  ex  his  ejus  verbis  intelligitur : 

"tot T7n£  $  tijutlq  &rr  ^  c  j tyj  t*  <nwl%wwr  etvirv’  it) 

avTtj  v.oi?,z~7ou  Z<£q ,  curia  i<rx  wf  ^  T~w  @x<rt\<d.etv  b  Zdbq  A lyty  t  Skuv». 

Ut  nos  gubernamur  ab  anima  ;  ffle  &  mundus  animam  habet ,  a  qua ,  ne  diffluat ,  conti¬ 
netur.  Mundi  autem  anima  z&s  ,  id  ejl ,  Jupiter  appellatur :  &  haec  cauffla  vitae  efl 
omnibus,  quae  vivunt:  propterea  Jupiter  rex  omnium  effle  dicitur.  Verum  haec  min  me 
nobis  adverfancur.  Duplex  olim  de  Deo  inter  gentes  opinio  viguit.  Nam  quum 
alii  animum  eum  putarent  efle  ab  omni  corpore  ac  materia  penitus  fecretum  &  ab- 
ftradlum ,  erant  alii  ,  quibus  eum  placebat  materiae  alligare,  mundique  animam 
dicere.  Sed  utrique  tamen  Jovem  flve  z<s£'f  rerum  omnium  fupremum  efle  mode¬ 
ratorem  ac  gubernatorem ,  confendebant.  Haec  caufla  efl ,  quare  Plato  in  Cratylo 
duo  illa  vocabula  ,  &  Alx,  non  conjungit  modo  &  fociat ,  fed  etiam  unius 

efle  perhibet  originis:  £$)  ZuvntefJfax  tls  i*  S>ja  oi  r  <pC<ni  £  *  *  yxo  y 

1X1  lf  ctlAoiq  7m<TM ,  o&q  t?»*  cun®*  /uxfc.ov  £  £ijv ,  ij  3  et^uv  71  ^t)  fixoiAdCq  t  7rclv\uv’  cvjJf 
ooQuq  ovopkx£icSvj[  *t us  y  ™  fes  t"*,  w  4T?r  n?S  \jztx£X<{ ,  /ie<- 

AnrrJ) 

(*)  Praep.  euang.  L.  ITT.  (Cap.  9.  p.  100.)  (f)  Praep.  euang.  L.  III.  C.  13.  (p.  119.) 

(S)  P-  396.  Steph.  (p.  262.  ed.  Ficini.) 

( c )  Origenes  &  Athenagoras]  Hic  in  Legatio-  (e)  Phurnutus]  Libro  de  natura  De or.  Cap.  II- 

ne  pro  Chnjtianis  Cap.  26  p  I2I-  juc  Libra  HI.  in  Thom.  Gale  Scriptor,  veter,  mytholog.  p:  14 1. 
contra  Celfiun  p •  1 3  7  -  Origenis  funt  &  Graeca  illa  OmiiTa  funt  hoc  in  loco  a  Cudvoortho  nonnulla . 
verba,  quae  paullo  poti  confequuntur.  Etenim  pofl  voces  *«a itrm  ^  haec  legas  apud 

(d)  Maxinium  lymtm.]  Dijf.  XXIX.  utri  Phurnutum :  xirteoi  J*«t  r»  %.  r. A, 

melius  de.  Dus  fenjennt ,  poetas  an  philojophi , 

p.  290.  (f)  Ergo  Platonem]  Hanc  ego  mallem  Pl*t°* 


5-  r4’  Supremi  Dei  nomina  propria .  3$r 

(*"*  *>).  f  TO'  ***??  '  r*  A“  $  2W.  Qude  (nomina)  mjunSla 
&  c°wPflta  ™»ram  Dei  declarant.  JSulla enim  nobis  ceterhquc  omnibus  vivendi  matis 
*auJja  eJt'  4uam  Pr"lcePs  rex(lue  °!nnmm *  .f  &aPrWer  decens  nomen  eft  hic  Deus  confecu- 
tus,  per  quem  vita  femper  viventibus  omnibus  ineft.  Sedium  autem  in  duo  e  fi  unum  no - 
1ncn>  (ut  dico')  Ai»  videlicet  atque  z^v».  Quae  hic  Plato  difputat,  ea  ex  Hefiodi  eete- 
jorumgue  vatnm  antiquorum  Theogoniis  labefa&are  &  convellere,  non  difficile  erat. 

^'ls  cn*m  Theogoniis  Jupiter  filius  Kpovx  feu  Saturni  dicitur:  quae  fi  vera  fint  Pla¬ 
tonis  cadere  fententiam  neceffe  eft,  qui  Jovem  five  zdCg  rerum  omnium  condito- 
rem  omnisque  vitae  auctorem  cfie  autumar.  His  ut  fefe  laqueis  expediat  Viato 
primo  breviter  repellit  eos,  qui  Jovem  Saturni  dicerent  efle  filium:  Kplv*  u)v  CeJH 
V*3*  **  hm  cinircult  egau&ti s.  Hunc  Saturni  filium  quum  quis  audiat , 

tnjolens  id  forte  &  contumeliofum  putabit .  Deinde  vero  paullo  latius  hanc  rem  expli¬ 
cat,  omnesque  intendit  ingenii  nervos,  quo  in  hac  veterum  Theogonia  philofophiae- 
luae  recondita  efle  femina,  obtineat.  Itaque  Jovem  illum  five  7dCg,  quem  Hero- 
mus  canit,  tertiam  fingit  efle  divinae,  quam  commentus  eft,  triadis’  unW  five 
perfonam,  proprieque  fuperiorem  mundi  animam  fignificare,  affirmat.  eJa cyov  'j, 

Zlsfvjictt  Uytvav  iZ*i  r  At».  Kopog  ra  x*$*pov  »v’rx  $  cckk^Hcv  $  vx  •  fa 

0  ipoux  vtes ,  cJf  a iy&.  Verum  probabile  eft ,  magnae  cujus dam  intelligentiae  pro- 

tem  Jovem  eje.  Qiiocl  enim  xspos  vocatur ,  non  puerum  fignificat ,  Jed  puritatem  mentis 
ipfius  &  Jinceram  integritatem.  Rjl  autem  is  v’*?»»  aut  coeli  filius  ,  ut  fertur.  ( f)  Er¬ 
go  Platonem  fi  audire  placeat,  tres  illi  poetarum  Dii,  Uranus>  Cbronos ,  &  Zeus  feu 
toehus ,  Saturnus ,  <x  Jupiter ,  fimulacra  erunt  trium  divinarum  hypoftafeon,  quas 
.pftmducerefolet  ,  atque  r’  «>&*,  ^  ^uXlub ,  fupremum  Deum ,  perfectam  in- 297 

tcllgcntiam ,  fummam  mentem  appellare.  Quam  quidem  eius  comparationem  Ploti-~  ? 
wmj  pluribus  non  uno  in  loco  explicat  &  perfequitur,  ut  Ennead.  V. Lib.  I.  C.  4. 
oc  Ennead:  V.  Lib.  VIII.  C.  13.  Interim  tria  ha cc  Platonis  principia,  quae  ce- 
teroqum  ex  fententia  ejus  ut  tres  inter  fediftin&aecertisque  gradibus  diftantes  fpcc- 
tari  debent,  a  Platonicis  faepenumero  conjun&im  ponuntur  ad  unam  illam,  qUa 
nu  la  major  eft  &  excellentior ,  divinam  vim  &  naturam  defignandam.  Ipfe  vero 
riato  vocabulum  ZdtV  fingulis  his  principiis  interdum  applicat:  quod  his  verbis  Pro¬ 
das  in  Timaeum  obfervat ;  (*)  Alypfy  ,  Sn  ,ulv  t!n  riA »ruu  £ 

,  ff '  ^  °  dg  b>  K^TOAw  yy&rj;  KSH  5  ^ 

***  dg  iv  rcpfpt  A iytj,  ^  -0  dg  b>  rd  Qedfyu  <s 

0  ,  «/7i  «777  5  «srAo^xf ,  «m  S  rj  fanp*  //oc  ^/co 

you/r  varios  efje  apud  Platonem  ordines.  Nonnumquam  enim  Jupiter  feu  z<£g  fmnificut 
opificem  mumli ,  &*  i»  Cra ty/o ,  interdum  principem  Saturniae  triados  perfonam ,  Gor- 

alias  fuperior em  mundi  animam ,  «r  in  Phaedro ,  aliquoties  inferiorem  coeli' 


(*)  P-  295* 

interpretationem  junioribus ,  a  quibus  pro- 
[cftaeft,  Platonicis,  P/oti™  &  ceteris  reliquiflet 
vir  dodiflinius ,  quam  fuam  feciflet.  Nec  enim 
^namvis  P/flro  Saturni ,  Jovis ,  &  Coeli  loco  ifto 
^nentionem  faciat ,  ullum  ego  ibi  veftigium  video 
!riUm  illorum  principiorum  ,  multo  minus  cum  tri— 
us  his  Platonicorum  principiis  tria  Graecorum 
nnna  componi ,  cerno.  PelTiini  meo  judicio 


Platonis  interpretes  funt,  qui  poft  natum  Serva¬ 
torem  Platonicorum  adoptarunt  (ibi  vocabulum. 
Quorum  quidem  animi  quoniam  tribus  illis  princi¬ 
piis  toti  erant  infecti  &  imbuti  ,  ideo  ubivis  ea 
quoque  fagacius,  quam  fas  erat,  in  Platone  vena- 
bantur,  cujus  quippe  praecepta  videri  volcbanr 
unice  inculcare. 


Bbb  3 


382 


Supremi  Dei  nomina  propria . 


Caf.  IV,' 


animam.  Quamquam ,  quod  bona  cum  Procli  gratia  monuerim ,  ille  l&s  five  Ju - 
piter ,  quem  in  Cratylo  memorat  philofophus ,  quoniam  fuperiorem  mundi  animam 
iignificat ,  parum  proprie  Inpuyts  live  opifex  dicitur.  Ifthuc  enim  nomen  Plato 
proprium  eiTe  voluit  principio  ,  quod  mentem  vocat  five  »1» ,  iecundoque  inter 
loco  collocat. 

A  philolophis  ad  multitudinem  Graecorum  digredimur,  quae  plures  olim  Deos 
coluit.  Haec  five  Deum  putaverit  animum  efie  a  mundo  penitus  fegregatum , 

5  K9rpv)  five  mentis  inftar  cum  incolere  mundum  duxerit,  fine  ulla  ta¬ 
men  controverfia  voce  z&s  fummum  vulgo  Numen  patremque ■&  regem  Deorum, 
hoc  an  illo  fenfu ,  non  dixerim  ,  denotavit.  Teftes  funt  folemnes  eorum  ,  qui 
vota  faciebant,  precationes,  in  quibus  Jupiter  rex  atque  pater  frequenter  faluta- 
batur:  rx n»,  Zil  xv».  O  Jupiter  parens  ,  o  Jupiter  rex.  Sic  apud  ( g )  Plato¬ 

nem  in  Alcibiade  antiqui  cujusdam  vatis  preces  exftant  peregregiae,  neque  fine  ju- 
ila  caufia  commendatae  a  Platone ,  quibus  Jupiter  regis  compellatur  nomine:  z%Z 

fixnAiv.  <  x  %  >  ,  , 

Zev  /3 xTxltv ,  <n*  uiv  eo9-Aa  %  HSV 

VA  UjUi  *  'TK  j  Sflva'  Kw  &X,ou%LO k 

Jupiter  rex,  optima  quidem  nobis  £?  voventibus  &  non  voventibus  tribue:  mala  autem 

pos - 


(g)  Platonem ]  In  Alcibiade  fecundo  five  de  pre¬ 
catione  p.  40.  .  .  .  -  ,  . 

(h)  IrrepfifTet ]  Eamdem  dc  nominis  Sabazius 
origine  conjecturam  Gerh.  Jo.  Foffms,  qui  multis 
dc  ho«  Deo  agit,  &  proponit  &  erudite  tuetur  dc 
origine  &  progreffu  idololatr.  Lib.U.Cap  .14.  p.  4  • 
cujus  veitigia  poitea  preflerunt  alu.  A  id.  Elias 
;Schedius  de  Diis  Germanis  p.  340.  Ego  vero, 
quae  dc  Numine  hoc  memoriae  prodita  funt  ab 
antiquis  auftoribus,  hanc  funditus  evertere  divi¬ 
nationem  ,  exiftimem.  (I)  Omnes  confentiunt , 
cx  Thracia  hunc  Deum  primum  ad  Graecos ,  po- 
ftea  ad  Romanos ,  quod  inferiptiones  apud  Grute- 
rum  teftantur,  delatum  efie.  Num  Ihraces  cre¬ 
dibile  eft  Judaeorum  coluifle  fummum  Numen? 
(II)  Sacra  ejus  flagitiorum  omnium  atque  fcele- 
rum  plena  erant,  propter  noftumas  pervigilatio¬ 
nes,  compotationes,  &  turpiflimos  plane ,  quos  re¬ 
quirebant  ,  ritus.  Haec  caufia  erat ,  cur  Arijto- 
phanes  Sabazium  hunc  civitate  cenferet  ejicien¬ 
dum  efie:  quod  &  Cicero  obfervat  Lib.  II.  de  le- 
gib.  C.  15.  p.  3363.3364-  Conf.  Arijlophanis 
Vefpas  fub  exordium.  Haec  cauflfa,  cur  non  alium 
.cfiTe  hunc  Deum ,  quam  Bacchum  aut  patrem  Li¬ 
berum  plerique  arbitrarentur  tam  Graecorum , 
quam  Romanorum.  V id.  Macrobius  Saturnal.  Lib.  I. 
■Cap.  i8-  P •  288-  Cicero  de  natura  Deor.  Lib.  III. 
Cap.  23.  p.  3°86-  Adde  Jamhlichum  de  myfleriis 
Aegyptior.  Seft.  HI.  Cap.  9.  p%  Haec  deni¬ 
que  ratio,  cur  Romani,  quod  Valerius  Maximus 
refert ,  cultu  Dei  hujus  fuorum  civium  mores  cor¬ 
rumpi  nollent.  Vid.  Jdr.  Tumebus  ad  Cicero¬ 


nem  de  legibus  p.  3364.  [Eufebius  Praepar.  Euang. 
Lib.  II .cap.  3.  p.  64. 1  (III)  Mylteria  erant  Deo  huic 
confccrata,  Sabazia  difta ,  in  quibus ,  Arnobio  auditore 
Lib.  V.  contra  gentes  p.  215.  aureus  coluber  confe- 
cratis  in  Jinum  dimittebatur  ,  eximebatur  rur- 
fus  ab  inferioribus  partibus.  Quidquid  dicant  viri 
longe  doftiflimi ,  qui  Cudworthum  &  Ftjfium  fe- 
quuntur,  numquam  ego  a  mc,  ut  credam,  impe¬ 
travero,  tam  fpurci  &  obfeoeni  Numinis  &  celfis- 
fimi,  quem  Hebraei  colebant.  Dei  vel  minimam 
efie  cognationem ,  aut  a  fanftifllmo  nomine  Zabaotk 
tam  flagitiofi  Dei  vocabulum  repetendum  efie.  Ne¬ 
que  tamen  ideo  illorum  probo  fententiam ,  qui  Eu - 
Jlathii  &  Stephani  auttoritate  du6ti,  a  Sabis,  Thra¬ 
ciae  vel  Phrygiae  populis,  nominis  hujus  natale* 
repetunt.  Etenim,  ut  firuftra  quaeri  adhuc  nomi¬ 
nis  ejus  gentem  in  Thracia  &  Phrygia  omittam» 
aeque  mihi  fcite  hoc  fattum  efie  videtur,  ac  fi  qui* 
Apollinis  nomen  a  populis  Graeciae  ,  Apollinei5 
dictis ,  profe&um  efie  afieveraret ,  aut  Herculis 
vocabulum  a  nefeia  quibus  Herculeis,  Afiae  inco¬ 
lis.  Populos  ab  illis,  quos  pro  Diis  habebant,  aut 
potius  a  conditoribus  fuis ,  accepiffe  nomina ,  non 
ignoro:  at  Diis  nomina  propria  impofita  efie  a  gen¬ 
tibus,  a  quibus  colebantur,  non  recordor.  Teiv 
tones  a  Teut,  quem  Dei  inftar  venerabantur,  dic¬ 
tos  efie  ,  fcio :  at  abfurdum  putem  exilhmare, 
Deum  ideo.  Teut  fuiffe  appellatum,  quod  Teuto¬ 
num  genti  cultus  ejus  placuerit.  Non  majus  e 
rum  opinioni  pretium  ftatuo,  qui  cum  Tiirneb 

quod  idem  ajunt  efie  ,  quod  bacchaj’ 
ductum  hoc  efie  arbitrantur  vocabulum.  Multo 


$.  14*.  Supremi  Dei  nomina  propria .  3S3 

pofcentibus  quoque  abejji  jube .  Sed  quis  hujus  generis  exempla  omnia  enumeret, 
quorum  infinita  prope  multitudo  eft?  Nos,  miliis  reliquis,  hoc  unum  monendum 
ducimus ,  inter  cetera  Graecorum ,  quibus  fummum  afficiebant  Deum  ,  nomina 
hoc  etiam  fuiffie:  z<£s  Sabazius.  Quod  ego  quidem  vocabulum  ab  Hebraea  voce 
Sabaoth  vel  Adonai  Tfebaoth  ,  quae  Dominum  exercituum  ,  coeleilium  nimirum  ,  aut 
fummum  orbis  totius  moderatorem  &  arbitrum  fignificat,  defcendifle,  fufpicor. 
Quare  fattum 'etiam  opinor,  quod  Arifiophanes  Dei  hujus,  tamquam  advenae  & 
peregrini  Numinis,  meminerit,  quod  fas  effiet  exterminari  Graecia,  in  quam  fur- 
tim  non  ita  pridem  (h)  irrepfiffiet.  Nam  ,  quod  fuo  loco  latius  declarare  ffiatui- 298 
mus ,  varia  unius  Dei  nomina  lic  inter  Graecos  vulgo  accipiebantur ,  ac  fi  totidem 
diverfos  defignarent  Deos.  n«V  ex  illis  quoque  nominibus  erat,  quibus  Graecis 
Deum  iflum,  quem  unum  toti  praefidere  terrarum  orbi,  resque  omnes  humani  ge¬ 
neris  procurare  cenfebant,  honeftare,  in  more  politum  erat.  Verum  haec  alias. 
Nunc  a  Graecis  ad  Latinos  propero. 

Inter  hos  quin  nomen  Jupiter  &  Jovis  ita  faepenumero  fit  adhibitum  ,  ut  fupre- 
mus  totius  rerum  univerfitatis  parens  atque  moderator  eo  ligni  fi  caretur,  equidem 
dubitare  heminem  poffie  arbitror.  Affentietur  nobis  ,  quisquis  ea  modo  verba  co¬ 
gitaverit,  quae  adjungi  vulgo  folebant  huic  vocabulo.  Optimus  enim  &  maximus 
quotidie  dicebatur  Jupiter..  Vi ‘rgilius  autem  una  cum  aliis  Jovem  laepe  omnipoten¬ 
tem 

j 

enim  eft  probabilius,  vocabulum  ortum 

acccpifle  a  cultu  hujus  Dei  Sabazii,  quam  nomen 
Sabazius  ab  ifto  vocabulo  defeendere,  quemadmo¬ 
dum  verbum  bacchari  a  fanaticis  Bacchi  caerimo¬ 
niis  duttum  eft,  non  autem  Bacchus  a  nomine  bac¬ 
chari..  [At  Pelloutier Hlji.  desCcltesT.il.  p.  27 6-f. 
lepide  difputat,  Sabazium  e  (Te  lupremum  Germa¬ 
norum  Deum  Taut ,  &  a  voce  Sauffen  nomen 
ejus  derivat,  quafi  dicas  Saufaus.]  Sed  quid  alio¬ 
rum  divinationes  &  conjecturas  perfequor?  Di¬ 
cam  potius ,  quid  de  Jove  Sabazio  ipfemct  fen- 
tiarn.  Sabazius  meo  judicio  rex  fuit  perantiquus 
Thracum  ,  qui  gentem  illam  variis  affecerat  be¬ 
neficiis,  &  poft  fata  propterea  inter  Deos  relatus 
erat.  Ita  ut  ftatuam,  non  modo  Cicero  facit,  qui 
l*b.  III.  de  natura  Deor.  Cap.  23.  p.  3086.  il¬ 
lum  Bacchum  perhibet ,  cui  Sabazia  funt  inftitu- 
ta,  regem  Afiae  praefuijje,  verum  etiam  ipfi  ritus 
&  myfteria  honori  ejus  dedicata  poftulant.  Etenim 
certi  (Iimus  ego  fum ,  Deos  illos,  quorum  olim  no¬ 
mine  peragebantur  myfteria,  homines  fuiffe rebus 
bene  ac  praeclare  geftis  inter  Graecos ,  Syros , 

Aegyptios  inclytos :  quorum  ne  interiret  memoria , 
grata  pofteritas  dies  feftos  certosque  ritus ,  quibus 
beneficia,  quorum  illi  au&ores  fuerant,  adumbra¬ 
bantur,  inftituit.  In  Sabazii  fatris  video  vinum 
nreracius  fumfifle  confecratos,  aureumque  ferpen- 
tOm  in  finum  illis  immiffum,  &  poftea  exemtum 
effe..  illud  documento  mihi  eft,  Sabazium  illum , 

«lnisquisdemum  fuerit ,  Thraces  &  Phryges  artem 
v*cs  ferendi  ac  colendi  edocuiffe:  hoc  in  eam  fere 
^inducit  fectentiam,  ut  eumdern  remedia  contra 


ferpentum  vim  &  morfus  omneque  venenum  exco- 
gitaffe,  &  populo  fuo  aperui ffe,  judicem,  id  quod 
aptilllnie  ifta  fignificat  caerimonia.  Graeci,  qui¬ 
bus  omnia  placebant,  quae  libidines  alebant,  Sc 
novarum  praeterea  rerum  innata  vcluti  cupiditas 
erat,  poftquam  horum  facrorum  adepti  erant  noti¬ 
tiam,  in  civitatem  ea  recipere  nil  dubitabant,  nec 
tamen  fine  magna  virorum  gravium  ac  lapientum. 
indignatione,  id  quod  loci  oftendunt gdpJlophanis% 
qui  populi  mores  barbaris  illis  &  libidinoiis  facris 
contaminari ,  iniquiflime  terebant.  Moris  autem 
Graecis  erat,  ut,  quemcumque  in  populo  quodain 
videbant  fupremo  inter  reliqua  Numina  loco  effe , 
eum  cum  Jove  fuo  conferrent,  &  Jovem  quoque 
nuncuparent:  cujus  inllituti  paullo  ante  ex  Hero¬ 
doto  exemplum  dedi.  Inter  Thraces  itaque  quo¬ 
niam  Sabazium  hunc  reliquis  Diis  omnibus  prae¬ 
ferri  audiverant,  idcirco  Jovis  ei  nomen  attribuere, 
&  Jovem  eum  Sabazium  appellare  non  verebantur. 
Escmpluin  hoc  Romanorum  poftea  non  pauci  fe- 
quuti  funt ,  poftquam  Sabazii  fua  quoque  fcciffent 
facra,  id  quod  inferiptiones  Jovi  Sabazio  dedicatae 
declarant.  Sed  hoc  multis  tamen  invitis  fiebat: 
qui ,  quod  (aera  Jovis  &  Sabazii  myfteria  levi  di- 
ftare  diflimilitudine,  animadvertebant,  fatius  effe 
ducebant  ,  Liberum  patrem  vel  Bacchum  cum  Saba¬ 
zio  illo  componere.  Macrobii  &  Ciceronis  hac  de 
re  difta  paullo  ante  indicavi.  Hac  ego  ratione  de 
omnibus  fere  peregrinis  Diis ,  quos  Graeci  &  Ro¬ 
mani  civitate  donarunt,  &  cum  Diis  patriis  temere 
confuderunt ,  judicandum  effe  arbitror. 


3S4»  Supremi  Dei  nomina  appellativa:  Cap.  IV. 


um  appellare  non  dubitat.  Ipfam  vocem  Jupiter  &  Jovis  (i)  Cicero ,  qui  Latinae 
putabat  eam  originis  efle  ,  a  juvando  vel  juvans  pater  efle  ortam  conjicit.  Ego 
vero  ab  Hebraeis  illam  potius  repetendam,  atque  divini  nominis,  quod  a  quatuor, 
quibus  conflat,  litteris  tetragr animat on  vulgo  nominant,  progeniem  efle  duxerim. 
Licet  enim  vocales ,  quibus  nomen  iflhuc  quondam  animatum  fuit,  parum  hodie 
fim  cognitae;  id  tamen  omni  caret  controverfia ,  illud  vel  Jovah ,  vel  Jahvoh ,  vel 
■299’idu &  'i #«,  aut  non  diflimili  prorfus  ratione,  pronuntiatum  elTe.  Contrattionem  qui 
amabant,  hi  Jab  tantum  dicebant.  Sicut  enim  gentes  verae  religionis  ignarae, 
•  praeter  appellativa ,  quae  Grammaticis  vocantur ,  propria  quoque  Dei  habebant  no¬ 
mina;  ita&  Hebraeis  ejusmodi  erant:  quae,  quoniam  ab  ipfo  Deo  tradita  erant, 
naturam  ejus  mirifice  exprimebant,  eumque  neceflario  ex  omni  aeternitate  exfide- 
re ,  fignificabant. 

His  explicatis,  proximum  efl  ,  ut  declaremus,  Graecos  ceterosque  inanium 
Deorum  cultores  non  his  modo  propriis  nominibus  fupremum  defignaffe  Numen , 
fed  etiam  ea,  quae  appellativa  dicuntur,  nomina  fle  faepe  in  oratione pofui fle  ,  ut 
non  communiter  Deum  quemdam  ,  feci  z«r  proprie  five  eminentiori  modo 

illum ,  quem  diximus  ,  maximum  omnium  Deum  f  igni  fi  carent.  Ita  vox  i  $iac  aut 
5«;  hanc  non  raro  vim  apud  Graecos  habet ,  ut  non  Deorum  aliquem, 
aut  ex  Diis  unum ,  fed  Deum  proprie  fle  dittum  feu  Deum  nulli  fubje6lum  alii 
indicet.  Argumento  funt  cx  iplis  illis ,  quos  alio  licet  in  hoc  capite  confilio  pro¬ 
tulimus  ,  veterum  loci  aliquot.  Arifloteles :  T/sr,  inquit, 

b  Quid  itaque  f  cienti  a  praeflantius  ejl ,  praeterquam  Deus?  Idem  felicitatem 
in,  virtute  praecipue  confidere,  praecepturus  ;  'Em  ,  inquit,  tnwuuoxcyyiu^lov  ifib 
pxtwzA  tu,  S*u>  wwyfcae.  Hanc  nos  fateri  rem  oportet ,  fi  naturam  Dei  contemplemur , 
Neque  alia  vocis  Sw  in  hoc  Thaletis  effato  efl  notio:  n otrGurulov  irjvluv  b  $tle'  «#»'- 
v*f<&  ydf.  AntiquiJJimum  rerum  omnium  Deus  efi:  eft  enim  ingenitus.  Cui  id  addi¬ 
mus,  quod  a  Maximo  Tyrio  fupra  feriptum  vidimus:  rio&cl  fel  vzeTfa  P  c-iwolo. 

Multi  Dii  funt  Dei  filii ,  qui  cum  ipfo  gubernant.  Reliquos  huius  generis 
locos,  qui  fuu.m  jam  in  antecedentibus  locum  na6h  funt,  ut  hic  repetamus  nil 
opus  ed.  Quod  fi  vero  novos  addere  placeret,  nimia  propemodum  eorum  copia 
nos  obrueret,  (£)  Anti ph ane s ,  ut  exempla  ex  multis  pauca  proferamus:  in¬ 
quit,  iUKi’  uvTOf  tielf  C4cjua$e7r  SiwxJ.  Deus  nulli  fimilis  ejt:  quare 

nemo  naturam  ejus  ex  imagine  quadam  dfccre  pote  fi.  (/)  Socratis  hoc  notum  ed  di6lum: 

ttuitvi  (pl\ov  tc*  ,  luor]  ptvic&u.  Si  Deo  iflhuc  placet,  fiat  ita.  ( m )  Epi fictum 
hc  monuifle  fuos  accepimus:  lv  pVcv  /utptvr.n  r  y.cAo>jrJLv  ■  «n  Ipl*  ;  77  cv\  lfxov\  dt 
Sthi  |Us  OTiery  b  vZv;  Tu  tantum  memento  generalia  i  fla:  Quid  meum  efi ?  quid  non 
meum?  Quid  me  Deus  facere  nunc  vult?  Quamquam  quid  ed,  cur  haec  cumule¬ 
mus?  Quorum  quidem  tanta  vis  in  Graecis  aufloribus  occurrit,  five  illos  qui  fo- 
luto,  five.  iflos ,  qui  numeris  illigato  fermonis  genere  fcripferunt ,  adeas*  quan¬ 
tam  brevius  nullo  modo  capit  fpatium.  ’ 


( »)  Cicero  ]  Ex  mente  vero  non  fua,  fed  Stoi¬ 
corum  ,  qui  aetnerein  Jovis  nomine  fignificari  tra¬ 
debant,  de  naturn  Deor.  lh,.  jj.  q,*  2$.  p,  2992. 
T.  IX.  Opp.  Derivationem ,  quam  vir  doctus  hic 
affert,  vocabuli  Jovis  a  nomine  Jehovah  multi 
quoque  alii  probant:  qua  de  re  nunc  non  eft  dis- 
fsrendi  locus.  Vid.  ex  inultis  El.  Schedius  de  Diis 


Ita- 

Gerrnn.  p.  338.  34 0. 

(t )  Antiphanes ]  In  Hug.  Grotii  Excerptis  vet. 
Tragic.  £?  Cornicor,  p.  632. 

(/)  Socratis ]  Notiftima  haec  Socratis  refponflo 
Critoni  data,  mortis  horam  inftare  nuntianti, 
quam  EpiEtetus  toties  apud  Arrianum  laudat,  apud 
Platonem  in  Critone  p.  310. 

(tn) 


8«  J4*«  Supremi  Dei  nomina  appellativa,  3  s  > 

Itaque  pergimus,  atque  Graecos,  quos  vocem  demonftravimus  faepius  fum- 
mi  omnium  Numinis  notam  efle  voluifle,  ita  vocabulum  M  fic  faepenumero  ufur- 
pafie  animadvertimus,  ut  ejus  auxilio  inferiores  Deos  a  fummo,  quo  nihil  excel¬ 
sus  &  majus  eft,  Numine  fecernerent  ac  diflinguerent.  Quis  vulgarem  illam  pre¬ 
candi  atque  exclamandi  formulam  nefcit?  "a  nl  ^  frM  O  Jupit  er*  atque  Dii!  Quis 
Sane  obteftandi  rationem?  Upos  Adg  %  Per  Jovem  &  Deos.  Nec  (»)  Euri - 

pidem  haec  confuetudo  fugit  civium  fuorum ,  cujus  haec  verba  funt :  J 


\a&’  iciv,  Mj  y.atv  TJf  \yych»  h!y<d , 

ZiJtV  KSH  /3 firet»  hiSCmivlis  ttxQyi. 

Eft ,  (fint  licet ,  qui  rideant ,)  eft  Jupiter 
Superique ,  cafus  qui  vident  mortalium. 


^  ident  omnes ,  nili  fallor ,  in  his  di&is  Jovem  Deum  omnium  fupremum ,  voca¬ 
bulum  vero  inferiora  defignare  Numina,  ab  illo  prorfus  fejun&a.  Sed  non 
omittendus  eft  Platonis  ex  Phaedone  locus,  quo  verba  haec,  fic  etiam 

co.locata  leguntur ,  ut  illud  Deum  omnium  maximum  ,  initiique  non  minus  ex¬ 
pertem,  quam  interitus,  hoc  vero,  nraeter  Dens,  nihil  aliud  fip-nifirpt-  f*\  v>  ^ 


Y 

mri  '&711 irtitlen  v>?  A<’  ( tQtj )  cSQpunruv  yt  5  ^  5  iyufw ,  '5>^bj«ooo 

,  \  9  tnQuitS°erates  9  &  ipfam  vitae  /pedem ,  6?  fi  Tuid  alhld  *Jt  immorta- 

e*  wdijjolubile  quoque  ejje ,  omnes ,  ur  arbitror ,  confitebuntur :  univerfi ,  ait  Cebes,per  Jo¬ 
vem  homines,  o  //>/*,  ut  arbitror ,  £)».  (j-)  Verum  dabitur  deinceps 

aha  exempla  proponendi  locus,  quibus  idem,  quod  diximus ,  roboratur,  vocem 
ihc/ fic  fumi  faepenumero ,  ut  inferiora  tantum  defignet  Numina,  exclufo  princi¬ 
pe  Deorum.  Nunc  tantum  &  illud  huc  pertinere,  quod  antea  declaravi,  moneo  , 
raecos,  quae  de  Theogonia  feu  Deorum  generatione  cecinerunt,  commenta  de 
loJis  inferioribus  Diis  intelligi  voluifle. 

Quemadmodum  verbum  Stit  lingulari  faepe  ratione  Deorum  omnium  parentem 
.  principem  fignificat ;  ita  nomini  Icufxuv  eadem  interdum  poteftas  fubjeCta  cer- 
dim^  ExemPlum  Iocus  ilIe  Praebet  (<?)  Callimachi ,  quem  antea  imperfectum  de- 

-  - -  E*  3*cv  c?t&x 

leS-  ,  CTt  tyq  $0 itfAOH  7TUV  llWXTOV, 


- - -  -  Si  Deus  eft  tibi  notus , 

Hoc  etiam  nor  is,  omnia  pofje  Deum . 


Parem  hic  voces,  $*0'y  &  vim  habent.  Ucraque  Dei  nota  eft  illius,  quo 

£  *)  10^*  (P*  397*  ed.  Ficini. ) 

„»  V  '  Plato  derep.  Oux  3-fS»  sroit  ««  Z*  TftvfA »«£  fi***®*  y/»i^  „>  irirnJM**  ZeiTur. 

ihZl\aTe'  -ou~‘  £Numqu.am  ilIe  Diis  ncgleftus  erit,  qui,  quantum  in  potcfta-e  po 

um  e«  hominis,  ut  Deo  firnihs  fiat,  enitetur.  ^ 


EpiQetum  ]  Apud  Arrianum  Comm.  de  difp. 
(  nV  Lib- IV-  P-  3«5-  Cffllaftr. 
v  J  Euripidem  J  Vid.  Grotii  Excerpta  vet. 


Tragic.  £p  Cornicor,  p.  4x7. 

(0)  Callimachi ]  Vid.  Fragmenta  Callimachi  * 
Rien,  Bentlejo  colle&a  p.  372*  ,  . 

C c  c  CPy 


Supremi  Dei  Cap.  IV* 

nihil  excellentius  &  fuperius  eft.  Nihil  dico  de  celebri  illo  (p)  alius  poetae 
di6to ,  quo  vox  Setipuv  eodem  exftat  fenfu  : 

.  —  Te";  $  a?jTp:1i 

E/v  ^  yalx  xxxee  pies*  Saiuar. 

At  (q)  Homerum  non  polium  ,  quin  indicem,  uno  eodemque  loco  voces  S-eh  & 
Sxluvv  promifeue  fic  adhibere  videri,  ut  in  nullum,  nifi  in  fupremum  utraque 
Deum  conveniat.  En  ipfa  verba: 

*Ox7rBT  civyg  Mihi  irpos  Ixluovx  <$afi  /**%*&{, 

^Ov  Ki  B-iif  Tt[*X  ,  0 l  /xlyx.  7TKJXX  XvAlSrj . 

Quoties  homo  vult,  adverfo  Numine ,  pugnare , 

Quem  Deus  honorat ,  mox  in  eum  magna  clades  devolvitur . 

Adde  aliam  Graecorum  formulam  ,  qua  Jovem  feu  Deorum  maximum  foleban? 
Soifalutare.  Qicc  nempe  turee  9  hunc  unum  indicaturi,  dicebant.  Au&or  (r)  Hc - 
merus  eft  Libro  nono  lliados  .* 

-  Ojy  *<'  «V  ywoi  Gursw:'»}  Jhot  aeror  9 

rijpcc;  3u*«f  vkv  rl€dcv&- 


- Atyw ,  fi  mihi  promitteret  Deus  ipfe , 

Sene  dt  ut  em  abradens ,  effefturum  me  juvenem  pubefeentem . 


(p)  Alvus  poetae"]  Hic  qulsnam  fit,  haud  mihi 
explorare ,  quantamcumque  diligentiam  adhiberem , 
licuit. 

(j)  Homerum ]  Exftanthi  verfus  /1/ai.  Z/L  P. 
vf.  98./. p.  ib.  199.  Interpretationem  autem,  quam 
vir  doftus  hic  fuppeditat,  ut  approbem,  nullo  mo¬ 
do  a  me  impetro.  Neque  enim,  fi  quid  judicare 
valeo,  verbum  ikl/A**,  nec  vocabulum  $■**<  fum¬ 
eum  &  celfiffimum  omnium  Deum  hoc  in  Homeri 
loco  fignificat.  AmI/mi»,  id  quod  evidens  eft,  ad 
Heftorem  hic  refertur,  &  virum  idcirco  divinum 
feu  magnum  &  felicem  heroa  denotat.  ©*«<  vero 
cx  Deorum  numero  aliquem  defignat ,  diftaque 
haec  eft  fententia  :  Nihil  adverfus  eum  humanas 
valere  vires,  cui«Deus  aliquis,  Mars,  Jupiter, 
Apollo,  aut  alius,  auxilium  ferat.  Daemonem  hic 
eximium  fignificare  virum ,  cui  veterum  non  igno¬ 
tae  funt  opiniones,  nemo  unus  admirabitur.  Scili¬ 
cet  antiquorum  longe  plurimis  perfuafum  erat,  dae¬ 
mones,  qui  vocabantur,  aut  omnes,  aut  certe  plu¬ 
rimos  animas  effe  magnorum  &  praeclarorum  homi¬ 
num  corpore  folutas&  liberatas.  Lege  Sextum  Empi¬ 
ricum  Lib.  L  odv.  Phtfe.  g.  ?4.  s68  Chalcidium 

Comvi.  in  Timaeum  Platonis  g.  i35.  p  33D>  Dio. 
jrenem  Laertium  Lib.  VIII.  Segni.  32  p.  5I4. 


Hominem  igitur,  in  quo  daemon  habitat,  ab  JTo- 
mero  vocari  daemonem ,  non  eft  ,  cur  novum  aut 
lingulare  alicui  videatur.  Quamquam  &  hic 

idem  effe  poteft,  quod/<?/z.r  &  beatus.  Sicut  enim 
««mJWuw»  Graecis  iitf elicem  hominem  ,  ita  wfot* 
i*w,  &  nonnumquam  nomen  abfolute  pofi- 

tum  felicem  indicat.  Deum  porro  fummum  Deum 
hic  non  effe,  id  fatis  eft  argumento,  quod  de 
proprie  Deo  fermo  fit  Homero,  qui  pugnantem  ju¬ 
vare  credebatur  Hcckorem.  Is  autem  Apollo  erat. 
Plura  ejus  generis  veterum  dicta ,  quibus 
ita  ponitur,  ut  fummum  omnium  Numen  defign*; 
re  videatur,  ante  Cudworthum  jam  collegit  Augujt *- 
nus  Steuchus  Lib.  VIII.  de  perenni  philof.  Cap-  p2- 
Sed  pleraque  eorum ,  quae  affert ,  aliena  funt 
ab  inlliruto.  Itaque  dabo  unum  ,  quem  aptum 
in  primis  effe  ad  hanc  notionem  vocabuli 
probandam  puto,  Orphei  locum,  ex  Procli  Comi  • 
in  Timaeum  Platonis  Lib.  II.  p.  95*  fumtum: 

*£,  Ui  AAl'MQN  >  P**"* 

axuiTt»  * 

Uram  imperium,  unus  Daemtn,  mundiqui  >> 
gens  rex,  (r)  H* 


§•  I4*  nomina  appellativa.  33*? 

^frt:e *\T^US  9  Alexandriae  antifles ,  non  aliter  hoc  di6lum  Homeri  interpretatus 

,  :  (  )U0J  ?*'***  4':™'  «  4  **  Y^^OiTi  fxoc  2  fxky  rf?ug 

(xypilov  P  T  noTvfr,  717 v/wc  j  Te  yfip*  ffcvu  tu  im  mtvfa  Beu  x.  T.  A.  y*,  7B/$-aS; 
<**  l(P’  '<**  *  ^  KTrActrttfuv  far»,  avitr  'j  M  '^n  Kecm„U)jiei£v'  *y' * 

*\yiQus  &&  B-ilv.  Non  enim  dicit ,  etiamfi  Deorum  aliquis  promittat  mihi  f e  ne  ft  ut  is  libe¬ 
rationem  &  juventutis  reverfionem ,  Jed  tantum  ijlud  refervavit  /oli,  qui  fu  per  omnes  ei 
Ideo.  Nam  illud,  Deus  ipfe ,  non  ad  aliquem  finitiorum  Deorum  referri  potefl ,  fcd  illum. 
Deum  potius  fignificat ,  quivere  exfiflit .  Idem  (j)  in  duodecim  tabularum  legibus  lo¬ 
quendi  genus  ufurpatum  efle,  accepimus:  Deos  adeunto  cafte ,  opes  amovento:  fi  fe. 
wsfaxint ,  Deus  ipfe  vindex  erit.  Quibus  in  verbis  legislator  vocem  Dii  tam  Utc 
patere  jubet,  ut  fupremum  non  minus  Deum,  quam  inferiora  Numina,  denotet^ 
verum  vocibus:  Deus  ipfe ,  fic  utitur,  ut  unus  eo,  quo  nihil  majus  &  auguftius 
en:,  Deus  fignificetur.  Atque,  nifi  fallor,  apud  (t)  Euripidem  b  Ixiuw  etCret  de 
illo  ipfo  adhibetur ,  quem  diximus ,  Deo  : 

Ai W  /*e  o  Ixluuv  utres  ,  or xv  lyu 

Quam  vocem  fic  reddidit  Horatius : 

Ipfe  Deus ,  fimulatque  volet ,  me  folvet. 

Sed  cavendum  eft,  ne,  quando  verba  W^«v  &  SaUuovtt  in  veterum  monumentis 
deprehendimus,  idem  femper  ea  fignificare  putemus,  quod  &  5-io».  Daemones 
enim  plerumque  vocantur  naturae  Diis  dignitate  atque  gradu  inferiores,  ad  quas, 
fi  quidem  vox  capiatur  latius ,  heroes  etiam  pertinent.  Non  ego  daemones  illos 

in- 

(*)  Contr.  Julian.  Lib.  I.  (p.  27.  ed.  Spanhemii.)  Ita  &  Juftinus  M.  ad  Graec.  p.  22.  (ed.  Colon.) 

(»■)  Homerus ]  Iliad.  Lib.  I.  vf.  448.  p.  102.  fint,  lege  civitatis  conftitutos,  cafte  adeundos  efTe. 
ixomen  hic  fummum  indicare  videri  Deum,  Id  fi  quis  facere  negligat,  homines  quidem  facinus 
Ju°d  Cyrillus  &  JuJlinus  volunt,  equidem  con-  illud  celari  pofle,  quibus  animorum  receflus  haud 
ceilerim.  Inde  vero  ut  probetur,  3V««  ««iri,  ex  il-  pateant,  non  autem  Deum  illum,  cujus  violata  fit 
ii?  fuiffe  Vocabulis  ,  quibus  Graeci  fummum  hoc  religio,  Ipfum  itaque  illud  Numen ,  cujus  facra 
■^jumen  compellarunt  olim  ,  fateor,  me  fugere,  polluiffent  homines,  fccleris  vindicem  fore.  Non 
|inSe>  noftrum  aliquem  dicere:  Si  vel  ipfe  Deus  ergo  necciTe  eft,  fummum  Deum  hic  intellbi, 
hoc  mihi  permitteret,  non  tamen  facerem ;  idne  do-  quum  quilibet  Deus  commode  his  verbis  defigne- 
rnffiw  C-m  poffet’  IPSE  DEUS  n01»en  apud  nos  tur. 

ccimnmi  illius,  quod  veneramur,  Numinis  elle?  (t)  Euripidem]  Verfus  eft  in  Bacchis  vf  497. 
orma  orationis  ejusmodi  verbum  ipse  flagitat.  p.  384-  ed.  Cauteri,  'o  JW/pw»  autem  «irU  in  illo 
(s )  in  auodectmtabular.]  Ciceronis  potius  hae  non  fummum  Deum,  fed ,  quod  aperte  tota  docet 
leges  funt,  quas  fanxit  Lib.  II.  de  legibus  Cap.  8.  oratio,  Bacchum  denotat.  Ipfe  Bacchus,  at  per- 

;*  ;345-  f-  1A-  UPP-  Neque  hic  locus,  ut  arbi-  fonatus,  Pentheo ,  qui  carcerem  ipfi  comminatus 

„f,r>  PIobat’  K°manos  formulam,  ipse  deus,  erat,  rcfpondet,  ipfum  Deum  Bacchum  fefe  ex 
ibuiflfe  j ,  quum  cclfifllmum  in  primis  indicare  cuftodia  liberaturum  efle.  Horatium  hunc  verfutn 

hnM?-  v  H  n.  luto  c"’m  ’  lote1  hgere  omnes,  Latine  expreiTifle,  antiquus  jam  Scholiaftes  Horatii 

c  fibi  velle  Ciceronem :  Deum  ipfum,  fi  vel  ho-  oblervavit,  &  res  ipfa  id  docet  Verum  fenfus  lon- 
flnh  h,d  °“!“am’  iniuri“  u'”mm  ■  flW  a  P"?-  e?  alius  verborum  eft  npnd  jjor.hm,  quam  apud 
dem  ,  mmibus  lllatas- ,  Ql!ld?  <lll,od.  "e  hoc  <lu|-  Euripidem.  Vld.  Andr.  Dacierius  Remroues  frr 
doft,,c!lrtum  cft’  explicationem  legis,  quam  vir  V Horaee  Torfi.  VII.  p,  ,,,  Ceterum  male  hic 
haec  ViH  ’  Vcram  cffe'  M[hl  Clceroms  c(Tl*  legitur:  Simulatquc  volet.  Apud  Horatium  Lib.  U 

aeu‘r:  Deos  omnes,  qualescumque  demum  Epifi.  i<5.  vf  78.  exftat-  Simulat™*  volam. 

C  c  c  2  '  (v)£p*. 


Cap.  IV. 


Supremi  Dei 

interdum  Deos  appellari  negem.  At  crebrius  tamen  jpAun  femideos ,  quam  Deos, 
vocari  eos ,  extra  controverliam  pofitum  eft.  Inde  iit ,  ut  S-tsl  k,  tutpovif,  Dii  & 
daemones ,  fic  faepenurfiero  in  oratione  conjungantur,  ut  naturas  tamen  plane  diver- 
fas  fignificent.  Quam  vocis  Ixipuv  notionem  Platoni  obverfatam  fuilTe,  neceffe 
effc ,  quum  amorem  non  effe  Deum ,  fed  daemonem  tantum  concluderet.  Sed  de 
Ilis  daemonibus  infra  pluribus  verbis  differemus. 

02  Sunt  praeterea  non  uni  veterum  loci ,  quibus  nomen  S-stbv ,  fed  fubftantive  fum- 
tum,  ut  Grammatici  loquuntur,  fummi  omnium  guminis  nota  eft.  Teffem  pri¬ 
mo  laudo  hunc  (©)  Epicharmi  locum : 

Ov&v  ZfeQdCyi  tc'  3-cTbv  *  nta  ynaexeiv  ire  $«. 

AvVsf  l&’  tjpioov  tniirlne  '  dliwxru  d[  isSev  Sif. 

Pes  nulla  e  fi,  Deum  quae  lateat :  fcire  quod  te  convenit 

Ipje  efi  no  fi  er  introfpcctor :  tum  Deus  nihil  non  pote  fi. 

Addo  alium  ( x )  Platonis ,  qui:  Tlltfu,  inquit  ,  k,  Amiw  ™  ®eut 

•calde  a  voluptate  remotus  efi  &  a  dolore.  Adeit  tertius  teftis,  Plotinus,  cui  fupre- 
mum  Numen  to  iv  tw  ira**  $ihv  >  W*  quod  divinum  efi  in  univerfo ,  appellare  vifum 
eft.  Plura  piget  referre  teftimonia  ,  quorum  longe  uberrimam  meffem  antiqui 
feriptores  offerunt.  Omnium  inftar  juvabit  (y)  Henrici  Stephant  de  hac  vocis 
&Cn  notione  fententiam  audire,  quo  viro  nemo  caftius  atque  diligentius  in  vete¬ 
rum  verborum  vim  atque  poteftatem  inquifivit.  Sic  igitur  ille  :  Redditur  etiam 
•n  B-iiiv  faepe  Deus ,  fed  ita  tamen ,  ut  mtelligendum  fit ,  non  de  quolibet  Deo  ab  ipfis 
etiam  profanis  feriptoribus  dici  ,  verum  de  eo ,  quem  intelligerent  ,  quum  &tov  dicebant 
quafi  kxt  tyylw ,  ad  differentiam  eorum ,  qui  multi  appellatione  S^v  includebantur,  fum- 
mu m  videlicet  fupretmir.que  Numen  ,  &  quafi  dicas  3w  v«7.k  $  ctez&v  ,  ut  loqui “ 
tur  de  Jove  Homerus.  ...  .  _ 

Quae  nominis  3-«r«  notio  interdum  apud  Graecos  erat,  eamdem  &  verbum 
uIim  aliquando  habuiffe,  conftat.  Vim  nimirum  illam  atque  rationem  divinam 
iignificabat  nonnumquam  ,  ex  qua  totius  orbis  terrarum  penderet  imperium. 
Exempla  in  promtu  funt.  Vetus  memorat  (z)  Herodotus  proverbium:  ‘'otj  w  3-itoy 
<p$6iiplv.  Deus  bonis  alienis  invidet.  Cujus  quidem  haec  erat  fententia:  Deus ,  ut  bo >■ 
mines  diuturna  nimis  felicitate  gaudeant ,  vix  patitur,  fed  hilaritatis  femper  modum  triftiti a 
temperat.  Id  dittum  / Irtjloteles  paullo  aliter  hoc  modo  effert :  40o»c/>0r  tc  Stuphior- 
Igitur  idem  eff  $««ucW,  quod  Stfer.  forte  hic  (0)  Ifocratis  ex  Oratione  ad  Demo¬ 
ri* 

(«)  Epicharmi]  Apud  Clementem  Alexandr.  ba  memorat  Herodotus ,  fed  Amafis  ad  tyrannum 
Stromat.  Lib.  V.  p.  708.  Verfio  Grotii  eft  in  Ex-  Polycratem  epiftolam  exhibet  Lib.  III.  c-  4°* 
(crptis  vet.  Cmic.  {fi  Tragic.  p.  481.  P •  <lua  haec  inter  alia  perferipta  funt- 

(x)  Platonis ]  Hunc  locum  ab  Henr.  fumlit  '£«■•*  »j  o-x i  dnt  upir**™, 

Stephano,  qui  ncc  ipfe  indicat,  ubi  hoc  feriptum  ixtfxpvm  »;  Ui  Magnae  tuae  profperjtr 

Elato  reliquerit ,  Thejauro  Graecae  linguae  Tom.  I.  tes  non  mihi  placent,  qui  intelligo,  quam  invidum 
p.  1534.  Exftat  vero  pronuntiatum  hoc  Epift.  III.  Numen  fit.  Arifioteles  autem  quonam  loco  hoc 
Platonis  p.  708.  dictum  proferat,  quod  hic  ipfi  tribuitur.,  m*‘ 

(y)  Henr.  Stephani ]  ln  Thefauro  Graec.  lin-  ignorare,  quam  immenfo  labore  per  tot  Arijtotet 

ruae  Tom.  I.  p.  1534.  volumina,  &  incerto  quidem  eventu ,  quaerere. 

\z)  Herodotus ]  Non  ut  proverbium  haec  ver-  (a)  Ifocratis ]  In  hoc  Ifocratis  loco,  qui  ex- 


§.  14-  nomina  appellativa.  389 

nicum  locus  non  aliter  accipi  debet:  t lyx  ro  ieupnm  «A  /*i \v,  »W 

Co/e  femper ,  maxime  cum  civitate  in  publicis  facrificiis.  At  multo  validius 
eft,  quod  nunc  afferam,  ad  hanc  rem  confirmandam  Epicteti  di6tum :  (*)  Mm» 

•S:?  im  ivpcicur  txtb  ^  KPH  *if*&pew ,  ^  »uxro>^  es-*  'sr&xeipcv ,  ^srcsxrx  r  «'5r£°<3a- 

/istwv,  t6  fJW  »;ys7o9rq,  to  t<5  louyodca  nfij  tjj  71/'^  h.  rj/a  e/2 

od  felicitatem:  hoc  &  mane  inter  diu  &  noftu  in  promtu  Jit :  ut  rebus  externis  cedas , 
ut  nihil  proprium  judices ,  ut  omnia  Deo  commendes  &  fortunae.  Luculentiflimus  omnium, 
nec  ullo  idcirco  modo  praetermittendus  eft  (Z/)  Demoflhenis  locus,  quo  vocabula 
S-td  &  IcujxUoe  conjunttim  ita  cernuntur  collata  ,  ut  illud  Deos  inferiores ,  hoc 
Duorum  parentem  &  principem  fine  uila  concroverfia  defignet :  EI 'nvj  oi  3-eol  %  d> 
Scuuivic v  t  piY\  tk  ^ (pumufav.  Dii  &  divinitas  obfervabunt  illos ,  qui  injujlas  303 

/mmr  fementias.  Nihil  videat,  oportet,  qui  utrosque,  &  minores  Deos,  &  fum- 
mum  Numen,  hic  indicari,  aegre  percipit.  Ex  his  etiam  intelligitur ,  vocem 
Souplviov ,  fi  ad  Grammaticorum  expendatur  regulas ,  non  effe  ex  illis  vocibus ,  quas 
diminutas  vocant,  quod  multis  tamen  placere  video,  fed,  non  fecus  atque  B-iiov, 
vocabulum  adjettivum ,  fubftantivi  forma  atque  habitu  indutum.  At  in  veterum 
tamen  monumentis  hatyonn  aeque,  ac  Sulyuv ,  a  quo  prius  illud  defeendit,  de  cer¬ 
to  quodam  naturarum  genere  frequentillime  legitur  adhibitum,  quod  praeflantia 
&  dignitate  Diis  cedit,  tametfi  Deorum  nonnumquam  nomine  compelletur.  Ex 
eo  genere  Socratis  erat,  cujus  tanta  eft  celebritas,  teupbm.  Sed  qui  aptius  nos  eru¬ 
dire  poflit,  quaenam  vera  vocis  ieuyiviav  poteftas  fit  apud  veteres,  quorum  libros 
hodie  legimus ,  praeter  Socratem ,  fore  neminem,  arbitror,  qui,  tametfi  vulgo  dae¬ 
mone  comitatus  quodam  haberetur,  a  Melita  tamen  in  fupremae  erga  Deum  impie¬ 
tatis  judicium  addu&us  eft.  Igitur  infignem  ejus  locum  afferemus  ex  Apohgia , 
quam  in  litteras  Plato  retulit:  (*)  ojk  dvQpw~uv  ,  u  m^aJs  ,  ohtpuTrax  yw  vayG& 

rr&yyxffr.  ,  dvQfu~xs  4  i  vcyJcj  ;  y  ojis  'irrirac  y&  x’  voubf  ,  tomna  $  '7r€?yyx(& 

*•  t.  A  GtPc  tftv  ,  io  «e/fg  dvlpuv’  dfk.ee  7B  im  txto  ^vnKejvxi '  ^  leuywix  ysv  vo- 
/■*'$  rrofyuot^.  iiveu  hocluovou;  4  x  voylQj ,  cht  i$iv  *  dfid  kv  ieuycvia  je  vouifa  t 
tdyev'  ei  'j  X)  hjuyonet  vopisco,  K&>,  ^xlyovxt  $nVx  mfky  drocyw  voyifav  yt  TXf  3  fixi- 
ycvou;  tjTit  3Wc  15 yvyiOoo  tuar,  »1  Ohuv  smtbecc  j  Ejlne  quisquain ,  0  Melite ,  qui  hu¬ 

mana  quidem  ejfe  putet ,  homines  vero  nequaquam  ?  aut  num  aliquis  e[l ,  qui  cquejlri a  qui¬ 
dem  ejje  concedat ,  equos  effe  neget  ?  A7o/z  eft  quisquam ,  0  virorum  optime*  ^  Sed  ad  hoc 
l 'altim  refponde.  An  eft  quisquam  ,  qui  daemonum  quidem  opera  opinetur  effe ,  daemones 
autem  minime?  Nullus.  Daemonia  autem  ego ,  «f  rw  confiteris ,  effe  ftatuo.  Ouodfi 
daemonia  effe  puto  t  necejfarium  eft  omnino ,  putare  me  ,  daemones  quoque  effe. .  Daemones 
autem  arbitramur  aut  Deos  cffey  aut  Deorum  filios.  In  novi  vero  foederis  libris,  ii 

Ori- 

(♦)  Arrian.  Lib.  IV.  C.  4.  p.  387.  (ed.  Cantabr.) 

(  f)  P.  27-  Steph.  (p.,  363.  cd.  Ficini.)  Multa  omiffa  fant  ex  his  verbis  Platonis ,  &  alia  quae¬ 
dam  immutata.) 

Hat  Orat,  ad  Dcmonic.  p.  m.  9.  non  legibus  obtemperare.  S-ioi  nimirum  &  oMymot  vim 

himmum  omnium  Numen,  fed  generatiin  illam  di-  eamdem  habent  apud  Ifocratem. 

Yinitatem,  quam  quaelibet  colit  civitas,  fignificat. 

Id  cum  ex  tota  orationis  ferie,  tum  ex  ratione  pa-  ( b\t  DemojV;cnis  locus ]  Illum  reperi  in  Orat . 

quam  tfocrates  praecepto  huic  addit:  Outu  fi  **, i  Grgprfariitxs  p.  266.  ed.  Graecae  BcfiL  1532* 

7-er5  $i.7f  7n«  *>/**  «»•  /of* 

^‘c  Mim  apparebit,  te  fimul  £?  immolare,  £? 


Ccc  ^ 


^^)  Pro- 


390 


Supremi  Dei  defer  iptioncs:  Cap.  IV. 


Origenis ,  Eufebil ,  ceterorumque  antiquiorum  dodorum  audoritatibus  flandum  fit, 
nomina  tiulfMvtc  &  tauulm i  nusquam  benignam  aliquam  fignificant  &  beneficam  na¬ 
turam  ,  fed  malignos  femper  genios  hominumque  generi  inimicos. 

Praeter  haec,  quae  recenfuimus  hucusque,  vocabula,  aliae  quoque  Deorum 
cultoribus  inore  verfabantur  deferiptiones  atque  definitiones  fummi  Numinis,  quae, 
quoniam  in  nullum  ex  Diis  alium  convenire  poterant,  fatis  illud  evidenter  ex  infe¬ 
riorum  Deorum  turba  eximebant.  Ita  nonnumquam  dicitur  2  ,  opifex , 

fabricator ,  effector  hujus  mundi ,  o  ty/xuv  %  7rard$  vja  ^fx^yt7r^  j  fnpremus  rerum  uni - 
verfitatis  princeps  ac  gubernator ,  5  vpu vc®*  &  xpur®-  3-ecV  Graecis ,  primus  Deus  La¬ 
tinis,  2  TrpuT®*  vk,  mens  prima ,  2  3-ec? ,  magnus  Deus ,  2  $a!tuwv  &  3 

B-iuv ,  Z)m  maximus  ,  Deorumque  maximus ,  2  ,  altijfimus  ,  2  Zsre7@* 

,  Deorum  fummus  ,  2  dyum.ru  3-eo? ,  ZXw/  omnium  maxime  captum  transjeendens , 
princeps  ille  Deus ,  3-eoj  S-cwk,  Drw  Deorum ,  ,  principium  principiorum ,  ™ 

irpurev  cunov,  prima  caufja ,  2  'pfjvr.cce;  i  genitor  &  conditor  univerji ,  2  K^niuv 

§  mundi  totius  moderator ,  fummus  reftor ,  dominus  ,  2  £/77  7TU<n  3-fcof,  Dea/,  gwt 

prae  fidet  omnibus ,  2  fca*  etC()vrls*\(&‘ ,  Deus  neque  factus , 

neque  genitus,  fed  per  J  e  fine  ullo  exfiftens  initio ,  /uj»*V,  to  tr  nfit  etvro  djaSn ,  ipfa  uni¬ 
tas  atque  bonitas ,  re  imK&vei  £  imo*  &  ra  Cmpnov ,  id ,  quod  omnibus  rebus  ,  quae 
nere  funt,  fuperius  e  fi ,  to  imna**  r*  ,  fi,  quod  mentem  omnem  ac  intelligentiam  Jupe~ 
rat ,  fummum  illud  &  aeternum ,  neque  mutabile,  neque  interiturum ,  ^  ^ 

f*hnv  dnttdlat ,  initium  ,  6?  medium  rerum  omnium ,  « rn£v&,  ««httz  6?  omnia, 

Deus  unus  £?  owner.  plura  ejus  generis  nomina ,  necefle  non  efl ,  ut  enumerem. 
PIoc  tamen  adjiciam ,  verbum  j  •sr&mx  feu  providentia ,  quando  (pvrj  five  naturae 
opponitur,  nonnumquam  fummum  illud  Numen,  de  quo  loquimur,  apud  veteres 
defignare.  Quae  vox  quoniam  feminei  generis  efl,  ideo,  qui  religionem  omnem 
contemnebant  penitus  ,  Epicurei  occafionem  ex  ea  capiebant  Deum  abfurde  ac 
ridicule  vocandi  anum  fatidicam  fef  Pronoeam .  Haec  omnia  fimiliaque  Dei  nomi¬ 
na  quum  in  eorum  reperiantur  libris,  quos  nemo  negat  Deorum  quamdam* coi uiffe 
multitudinem,  quaedam  etiam  frequentilfime  in  iliis  occurrant,  id  quod  demon- 
llrandum  recipimus,  equidem,  quod  obflet,  nihil  video,  quo  minus  concluda¬ 
mus,  veterum  ex  fententia  Deum  omnium  fummum  &  maximum  a  reliqua  Deo¬ 
rum  minorum  &  inferiorum  turba  prorfus  fuifle  fecretum  ac  remotum. 


3°4.  8:  XV.  Credo  equidem ,  quae  adhuc 
inftituimus ,  omnino  conficere  ,  neque  , 

^  Pronoeam  j  Id  facit  Cotta,  Epicureus, 
vwy  nrw,ew  natura  Deor.  Lib>  I.  C.  8.p.  2890. 
/.  IX.  0/>/>.  Nec  hi  tamen  Deum  in  univerfum  ita 
vocabant ,  fed  ilium ,  qui  Stoicis  proprius  erat,  Deum. 

fioduxetit]  Non  dubito,  fore  multos, 
quibus  haec  tefiimonia  eorum,  qui  cum  Chriftia- 
«is  publice  quondam  congrelll  funt ,  minus  ha¬ 
bere  dignitatis  &  au&oritatis  videantur,  quam  ne¬ 
gotium  hoc  requirit.  Infinitis  conflat  exemplis, 
rixis  atque  disputationibus  de  re  facra  commo¬ 
tis,  illis,  qui  veterum  errorUnj  fufeipiunt  patro¬ 
cinium  ,  nihil  antiquius  effc ,  nuam  Ut  omnem 
oh  illis  foeditatem  removeant,  &  iniqua  eIi- 


a  nobis  disputata  funt,  negotium,  quod 
ledis  his ,  dubitare  amplius  quemquam 

polle , 

querimonias  eorum ,  qui  antiquas  religiones  tur¬ 
pitudinis  arguunt ,  demonflrent.  Cui  ut  fatisfa-* 
ciant  inftituto  4  plerumque  maiorum  inllituta  ec 
dogmata  prorfus  infle&unt,  &  fecus  interpretantur, 
atque  femper  antea  intellc&a  funt.  Revocemus  ea 
nobis  in  memoriam ,  quae  illis  gcfta  funt  tempori¬ 
bus  ,  quibus  Luiherus  Pontificis  decreta  &  invete¬ 
ratas  Germaniae  fuperftitiones  adoriebatur :  cujus 
qui  fefe  fludiis  objiciebant  ex  grege  Romano ,  t 
vera  efm  negabant  omnia,  quae  Lut herus  de  ann- 
quae  religionis  deformitate  fcrip ferat ,  coetusq 
fui  religionem  doctrinam  longe  aliam  fingebant , 

atque  reapfe  fuerat  ,>ldem  certe  fecerunt  1L1 , 


§.  i?.  Ethnici  unum  fummutn,  plures  minores  crediderunt  Deos .  39  r 


pofle,  quin  illi,  quibus  excellentior  quaedam  ratio  fuit  ingeniumque  fublimius  , 
tametfi  pluribus  fupplicarent  Diis,  unum  tamen  fupremum  ,  omnipotentem,  nec 
ex  ulla  cauffi  natum,  profefli  fint  Deum.  At  funt  tamen  plurimi,  quibus  omnia 
citius,  quam  hoc  ipfum  perfuadeas.  Cujus  ego  pertinaciae  hanc  efle  cauflam  fufpi- 
cor,  quod  Chriftianos  vocabulo  Deus  hanc  vim  fubjicere  vulgo  vident,  ut  naturam 
eo  fignificent  per  fe  ex  infinito  tempore  exfiftentem.  Quare  in  hanc  ingrediuntur 
fententiam,  idem  eos  fecifle  olim,  quorum  animos  multorum  Deorum  metus  at¬ 
que  reverentia  conflridlos  tenebat.  Igitur,  ut,  fi  fieri  polfit,  radicitus  hunc  erro¬ 
rem  ex  mentibus  hominum  evellamus ,  an  his  etiam  majora  fententiae  noftraeprae- 
fidia  comparare  liceat,  videbimus.  Hoc  autem  primo  multum  ad  fententiae  noflrae 
confirmationem  conducere,  arbitror,  quod  in  longis  illis  litibus  &  concertationi¬ 
bus,  quae  poft  introdu&am  intfcr  homines  religionem  Chriflianam  hujus  defenfori- 
bus  cum  fuperflitionum  antiquarum  patronis  fuerunt ,  nemo  eorum  ,  qui  aperto 
Marte  Chriftianos  adorti  funt,  atque  pro  Deorum  propugnarunt  religione,  illam, 
quam  fibi  fingunt  plurimi ,  Deorum  per  fe  exfillentium ,  neque  ulla  ex  cauffa  pro¬ 
creatorum  multitudinem  ,  occalione  data  ,  profefius  efl.  Contra  omnes  ,  qui 
Chrifliana  facra  oppugnarunt,  abhorrere  video  ab  ea,  &  aperte  confirmare,  unum 
hbi  placere  Deum  efle,  qui  nulli  ortum  debeat,  ipfe  vero  totum  terrarum  orbem 
virtute  fua  (  d)  produxerit. 

Notum  efl,  paucis  pofl  exortam  Chriflianam  religionem  annis,  celebrem  illum 
Apollonium  Tyanaeum  vixifle  ,  rerumque  a  fe  mirabiliter  geflarum  fama  terrarum 
orbem  complevifle.  Atque  hunc  hominem ,  fi  minus  certum  &  exploratum ,  veri 
tamen  fimillimpm  efle  reor,  infernalem  genium  aftute  excitafle,  fingularique  vir¬ 
tute  ad  prodigia  quaedam  efficienda  armafle,  eo  unice  propofito ,  uteflet,  qui  de 
rniraculis  Chri/ti ,  Servatoris  noftri,  faftis  fuis  detraheret,  atque  labefaciatis  Chris¬ 
tianorum  virtute  turpillimis  fuperflitionibus  auxilium  ferret.  Inter  varios  certe, 
qui  de  vita  commentati  funt  Apollonii ,  auclores  aliqui,  &  in  his  nominatim  Philo- 
Jlratus ,  id  unum  videntur  fpe6lafle ,  ut  hominem,  quem  laudandum  receperant, 
hc  oratione  fingerent  &  formarent,  quo  fandlimonia  vitae  non  minus,  quam  mira¬ 
culis,  Servatorem  noflrum  quam  aptiffime  referret.  Itaque  (c)  Eunapius  inferip- 
tionem  Hiftoriae  Apollonii ,  quam  Philoftratus  compofuit,  libro  ipfi  parum  conve¬ 
nire,  cenfet:  fatius  autem  futurum  fuifle ,  arbitratur,  fi,  omiflo  indice,  quem  li¬ 
bro  praefixit:  *A aftov/v  /04^*,  Vita  Apollonii ,  fe  a?»  tie  *rtp***t  Sfahptoi  Dei  adho- 
mines  adventum ,  enarraturum  efle,  in  voluminis  fronte  fignificaflet.  ,  Nec  enim,  in¬ 
quit,  homo  aut  philofophus  erat  Apollonius  ,  «W  v  3  «vfyw  yinv  y  verum  305 


primis  rerum  Chriftianarum  faeculis  pro  Deorum 
cultu  &  religione  contra  veritatis  profdlbres  verba 
fecerunt,  maxime  philofophi  illi,  qui  juniores  vul¬ 
go  vocantur  Platbnici.  qu[  qUum  aftum  fore  in- 
t^ligerent  de  omni  erga  Deos  reverentia ,  li ,  quae 
chrilliani  de  veterum  facrorum  impietate  &  turpi¬ 
dine  monebant ,  populorum  infimarentur  animis, 
nec  ipfi  tamen  ulla  ratione  gravifllmis  publicarum 
religionum  maculis  patrocinium  praeftare  aut  vel¬ 
lent  aut  pollent ,  univerfam  omnino  refingebant 
religionem  publice  receptam ,  atque  callide  ac  ver- 
*,ute,  quod  infinitis  oftendere  pofllim  exemplis ,  ad 
JaPlsntifluna  Chriftianorum  praecepta  accommoda- 


7/1 C  - 

bant.  Quae  quum  ita  fint,  ita  mihi  dudum  vifufn 
efi:  Quemadmodum  ex  illorum  libris,  qui  adver- 
fus  Lut herum  &  ejus  amicos  fcripferunt  ,  nemo  fa- 
piens  religionem  illam  aefiimat,  quae  faeculo  deci¬ 
mo  quarto  &  quinto  viguit:  ita  nec  ex  philofopho- 
rum  illorum  feriptis ,  qui  faeculo  fecundo  ,  tertia, 
&  quarto  defpcratis  Deorum  rebus  opem  tulerunt, 
de  opinionibus  nobis  &  fententiis  populorum  judi¬ 
care  licet ,  qui  ante  natum  Servatorem  &  primis 
Chriftianae  difciplinae  temporibus  inanibus  Diis  fa¬ 
cra  fecerunt. 

(e)  Eunapius  ]  Ju  yftif  Sophijlarum  Proaeoi- 

p.  6 ■  7.  ed .  Plootin . 

(fi 


392 


Apollonius  Tyanaeus.  Cap.  IV* 


medium  aliquid  inter  Deum  atque  hominem.  Fuit  id  quoque  femper  in  more  pofitum 
Deorum  amicis  &  defenforibus ,  id  quod  multis  ex  veterum  apparet  teftimoniis , 
ut  hiftoriae  Jefu  Chrifti  vitam  opponerent  Apollonii ,  &  utrumque  inter  fe  conferrent 
&  componerent.  Exftat  (/)  Marcellini  ad  Auguftinum  epiftola ,  qua  nullum  efte 
locum  fignificat,  quem  vehementius  fuperftitionum  vindices  in  Chriftianos  ur¬ 
geant,  quam  hunc  ipfum,  atque  Auguftinum ,  quomodo  occurrendum  illi  fit,  ro¬ 
gat.  Nihil  amplius  Dominum ,  quam  alii  homines  facere  potuerunt ,  fecifje  vel  egijfe , 
mentiuntur :  Apollonium  fiquidem  fuum  nobis  &  Apulejum ,  alios  que  magicae  anis  homines 
in  medium  proferunt ,  quorum  majora  contendunt  exftitijfe  miracula.  Et  quis ,  quaefo , 
eruditiorum  Hieroclem  ignorat,  quem  do&iftimi  hominis  nomine  honellat  Eufebius , 
librum  exarafle  contra  Chriflianos,  <r<A*Aj/0>j*  feu  Alya  <fc;A«A rfag  inferiptum  ,  in  eo- 
que  vehementer  elaboraffe,  ut  non  modo  Apollonius 'Chriflo  virtute  fimilis  &  poten¬ 
tia,  verum  etiam  major  atque  excellentior  videretur?  Recitabo  ipfa  Hieroclis ,  ut 
ab  (g)  Eufebio  referuntur,  verba:  Avu  ^  xelru  d-pv^.x<n,  cejxvvyoilts  r  'ijja-irv,  dq  tv- 
<pAo<f  uvocGAdsxi  n  i  favueeav».  Ultro  citroque  jaftant , 

laudibusque  Jefum  tollunt ,  qui  coecis  videndi  dederit  facultatem ,  £?  id  genus  mi¬ 
randa  praefiiterit.  His  di6lis  ad  illos  provocat,  qui  prodigiis  olim  &  miraculis  in¬ 
ter  populos  infigne  nomen  adepti  funt,  atque  in  primis  ad  Apollonium  Tyanaeum : 
cujus  poflquam  late  atque  copiofe  expofuerat  miracula,  fic  rationem  poflremo  con¬ 
cludit:  TiV©-  *v  iiix.x  txt uv  ipvY,&luj ;  1'vx  i-i j  ovyxpiviiv  r  dapiGt  ^  fiiGctieu/  t(f> 

§jt«Vw  jc plrtv  t  r  Xpiqtcuruv  y-xQ* «77*3  [Av  r  ,  fc  ©eor, 

©e£?f  Kixxejc-fu^ov  xvfpx  'nyxpd*'  0<  3  Ji  n&miccf  nvctq  r  ©ear  dvxytpiCvr, r. 

gwo  ergo  fine  ifta  commemoro ?  Nempe  ut  liceat  contendere  invicem  accuratum  noflrum 
folidumque  judicium  de  re  quavis  &  animi  in  Cbrijlianis  levitatem.  Quandoquidem  nos 
quidem  tam  magna  operatum  non  Deum  tamen ,  fed  Deorum  amicum ,  ejfe ,  arbitramur. 
Illi  vkijjtm  ob  exiguas  quasdam  praejligias  Jefum  Deum  ejfe  praedicant.  Haec  Eufebius 
filentio  praetermittit.  Itaque  non  pofliim ,  quin  Laftantii  huc  verba  transferam  , 
quibus  fcite  atque  luculenter  hanc  hominis  caftigat  temeritatem.  Non  nominat 
quidem  Hieroclem  Lattantius :  fed  facile  patet,  uti  opinor,  ipfas,  quas  retulimus, 
Hieroclis  voces  reprefias  &  cafligatas  efle.  Sic  vero:  (*)  Apparet  nos  fapientiores 
ejfe,  qui  mirabilibus  fallis  non  flatim  fidem  divinitatis  adjunximus ,  quam  vos,  qui  ob  exi¬ 
gua' portenta  Deum  credidijlis.  -  Disce  igitur ,  fi  quid  tibi  cordis  ejl,  non  (f)  foluiti 

idcirco  a  nobis  Deum  creditum  Chriflum ,  quia  mirabilia  fecit ,  fed  quia  vidimus,  in  eofaftd 

ejfi 


(*)  T)c  Juftit.  Lib.  V.  C.  3.  (p.  5430  . r  ,  .. 

(t)  Hanc  vocem  non  habent  codices,  quosvidi,  Lauantn. 


C/)  Marcellini ]  In  Epiftolis  Augujlini  Ep.  135. 
ex  divis.  BenediSt.  T.  II.  Opp.  p.  304. 

(S)  Efebio]  Libro  adv.  Hieroclem  Cap.  2. 
p.  429.  ad  calcem  Philqftrsti  cd.  Olearii. 

(A)  Sidonius  Apollinaris]  Epipiar_  Libro  VIII. 
Ep.  3.  p.  4<52-  4<53.  Locum  ipfum  &  alia  Chris¬ 
tianorum  ,  hunc  Adonium  non  mediocriter  lau¬ 
dantium  ,  di£ta  in  peculiari  Diff.  de  varia  Apollonii 
Tyanaei  exijlimatione ,  quae  in  Ohfervationilms  meis 
JjifioricQ-  criticis  exltat,  jam  dudum  attuli.  Noh 


obfcurae  funt  hiftoriae  facrae  perito  rationes,  qut' 
bus  tot  magni  inter  Chriftianos  viri  addufti  funt, 
ut  tam  eximiis  laudibus  nebulonem  &  ineptum  phi* 
lofophutn  afficerent.  Primum  amore  philofophi^e 
Platonicae  &  Pythagoricae,  cujus  profefl"or 
Apollonius,  multi  ardebant.  Deinde  philofopnis 
multis  &  fapientibus  viris,  ut  Socrati  t  vim  adfuill 
divinam,  putabant,  nec  omnes  e  beatorum  doro- 
ciliis,  quod  fatis  notum  eft,  profcnbebant  phi  * 
fophos.  Tum  daemonum  ingentem  eflfe  poten¬ 
tem,  Platonicorum  imbuti  praeceptis,  cxiftiina 
bant,  hosque  certos  diligere  hommes,  &  omm  1^ 


§-  Apollonius  Tyanaeus ,  39 j 

omnia ,  quae  nobis  Annuntiata  funt,  (*)  vaticinia  prophetarum.  Fuit  mirabilia. 
Magum  putajfemus  ,  ut  £?  nox  nuncupatis ,  >fofi  r««  putavermst.fi  non  illa  ipfa 
jacturum  Cbrifium ,  pwp&Aw  uno  fpiritu  praedicajjent.  Jtaque  Deum  credimus  non 
magis  ex  fattis  operibusque  mirandis ,  quam  ea'  /7/a  jp/a  m/ce,  quam  vos,  kcut  canes 
lambitis ,  quoniam  fi  mu  l  ef  /7/a  praedicta  eft.  Non  igitur  fuo  teflimonio,  (cui  enim  de  fe 
dicenti  potejl  credi  ?  )  /ei  prophetarum  teflimonio  ,  qui  omnia ,  quae  fecit  ac  paffus  ejl , 

?0  onte  cecinerunt ,  fidem  divinitatis  accepit :  quod  neque  Apollonio ,  «egae  Apulejo  , 
neque  cuiquam  Magorum  potejl  aliquando  contingere.  Quod  ad  vitam  moresque 
hujus  attinet  Apollonii  ,  confentaneum  fuiiTe,  vident  omnes,  ut  is  ,  in  quo  fpem 
omnem  recuperandae  dignitatis  pofuerat  rex  inferorum ,  virtutis  atque  continentiae 
non  modicam  prae  fe  ferret  fpeciem.  Jtaque  Pythagoraei  adfcifcebat  perfonam 
Apollonius,  quam  ita  graviter  ac  decore  fuftinebat,  ut  diu  poft  fata  ejus  (x)  Sido¬ 
nius  Apollinaris ,  profeinone  licet  Chriftianus,  non  fecus  fiftarum  ejus  virtutum  fui- 306 
gore  captus  fuerit,  ac  fi  a  praeftigiatore  hoc  excantatus  effiet.  At  facile  fentiunt, 
quos  nec  imperitia  harum  rerum,  neque  partium  impedit  ftudium  ,  nihil  divini  il¬ 
lius  luminis,  quod  in  Servatore  noitro  fulgebat,  qui  omnium  aetatum  philofophos 
longo  poft  fe  reliquit  intervallo,  ex  hoc  emicuilfie  homine.  Quid  ?  quod  etiam  ab 
illis  multum  fuperetur,  quorum  virtus  atque  probitas  in  ipfis  gentibus  a  vera  reli¬ 
gione  alienis  olim  fpe&ata  fuit:  e  quibus  unum  tantum  Socratem  nomino.  Dici 
enim  vix  poteft,  quanta  fele  in  verbis  non  minus,  quam  faftis,  hominis  arrogan¬ 
tia,  quam  vana  mentis  elatio,  ne  quid  de  reliqua  ejus  amentia  dicam,  manileflo 
tangendam  praebeat.  Atque  id  (/)  Eufebius  ex  ipfa  Pbilojlrati  Iiijloria,  quae  mul¬ 
tis  ceteroqum  mendaciis  referta  eft,  oftendendum  fibi  fumit:  'Ovfi  h,  * 

peTgioif  ctvJ))A<nv  U^tov  iyKplvttv ,  ozus  tu  <ruTyyt  <sn^7j (livxi  r  ‘A-nX.dvtsv. 

Ao/i  inter  bonos  quidem,  imo  nec  mediocris  indolis  viros  eum  cenferi  jure  pojje,  nedum  ut 
Salvatori  noflro  Chriflo  Apollonium  conferre  deceat.  Itaque,  fi  vera  funt,  quae  de  re- 
bus  mirabilibus  ab  eo  fadftis  memoriae  prodita  funt,  magicis  artibus  in  primis  va- 
hiiue  homin$m  ,  &,  quae  viribus  humanis  fuperiora  egit,  Necr ornant iae ,  quam  vo¬ 
cabant,  beneficio  perfeciffie,  nullo  modo  dubitandum  eft.  Neque  eft,  quod  di¬ 
cat  aliquis,  hanc  a  Chriftianis  unice  profe&am  effie  contumeliam,  quibus  femper 
luerit  odio  Apollonius.  Namque  ipfis  Deorum  cultoribus,  quum  vivere  nondum 
defiiffiet,  vulgo  feu  ( k )  praejiigiator  audiit:  criminis  magiae  apud  Domitia¬ 
num  Imperatorem  (/)  accufatus  eft:  denique,  id  quod  ex  Ori  gene  difeimus,  Moe¬ 
ra- 

(*)  Alii,  vaticinio. 


adjuvare,  ftatuebant.  Poftremo  verebantur,  ne 
1  omnes  ,  quos  ethnici  magni  faciebant,  viros  cor 
temnerent  plane  &  ad  inferos  amandarent,  animo 
eorum  praeter  modum  exacerbarent,  &  Chriftiana 
religionis  incrementis  oblitterent.  Hinc  ipfe  Eufe 
>tus ,  Hieroclem  repellens ,  non  audet  tamen  afpcr 
jn  Apollonium  invehi,  quem  potius  magnum  fate 
tur  virum  fuifie,  fed  hiftoricum  ejus  potius,  Phi 
loJi ratum,  irridet  &  exagitat. 

f  *)  Eufebius ]  Adv.  Hieroclem  Cap.  4.  p.  431 
t  c k)  prae  jligiator  audiit ]  IIoc  ipfe  Philoftratu 

foriae  prodidit  Vitae  Apollonii  Lib,  IV.  Cap.  is 


p.  156*  quo  facris  Elcufiniis  praefectum  noluifls 
narrat  Apollonium  myftcria  admittere,  quod  fibi 
fas  haud  effiet,  yofa,  incantatorem  iniiare 

Plura  ejus  generis  teftimonia  de  Apollonii  inter  in- 
fas  gentes  verae  religionis  ignaras  infamia  in  Dijfi 
de  exiftmatione  Apollonii  Obfervat.  hifior  erit. 
Lib.  1 .  p.  271./.  m  medium  attuli. 


CD  Accufatus  ejl  ]  Tefte  iterum  Philofirato  Vi¬ 
tae  Apollonii  Lib.  VIII.  Cap.  7.  p.  327.  ubi  ora¬ 
tio  exftat ,  quam  purgandi  fe  hoc  crimine  caulla 
recitafle  fingitur  a  Philofirato. 

(«*)  Phi- 


Ddd 


Apollonius  Tyanaeus  i  Cai\  IV. 

rciHWS  '  ex  illis  unus,  qui  vitam  ejus  compofuerunt ,  Pbilojlrato  fuperior,  &  Deo¬ 
rum  limiliter  religione  devinctus,  Magis  eum  connumerare  non  dubitavit. 

UteJ  potytlco;  <p*uh,  otio  i^irdaq ,  mnplv  zt  n  %  QiAlnQsi  ethc-ml  «snv  «Jr*;,  « 

|U>},  cc  otyvuTw  tu  ytfgyupivx  M ttgpylrj  r|  ’ kmfkwvfe  $  Ticinus ,  pxyx  j'  <pihom$v ,  "&mpcvym 

fxcvivuciTuv  *  c*  cif  5  pr;  Xe/$**»off,  **ux'  $/AMt0^,  ,  «A»**/  vitra  f  a>  'AttoKuvIu 

[XX)t(xs  cU  ctfijvSs  TivotA  <piAoov$xs ,  «€*  «ffT  A$s»?*f,  cv  oi; ,  c^,  ^  crgi 

iCtyxTx  7TXV V  Ji^jxIo  Kol  7iv&  'Emuttl*.  De  Magia  hoc  tantum  dicimus :  quicumque  vult 
cognofcere ,  utrum  &?  pbilofopbi  capi  ab  ea  pojjint ,  an  non ,  legat  /cripta  Moeragenis ,  qui 
memoriae  prodidit  Apollonii  illius  Tyanenfis ,  Magi  &?  pbilofopbi ,  m  memorabiles :  ubi 
non  Chriftianus ,  fsd  philofopbus ,  ait  captos  ab  /Jpollonii  magia  non  ignobiles  pbilofopbos, 
quum  tamquam  ad  praejligiutorem  accejfijfent ;  £?  in  bis ,  opinor,  etiam  de  famofi  illo 
Euphrate  narrat  £f  Epicureo.  Neque  aliam  line  ullo  dubio  cauilam  (w) 

Philo  [Iratus  habuit ,  cur  Moeragencm  hunc  vehementer  aJpernaretur  ,  multarum- 
que  rerum,  quae  ad  Apollonium  pertinerent,  rudem  ac  ignarum  fuilTe,  diceret, 
(s  ^  Mu&ytii  n  w^oy.)  Talem  nimirum  exhibuerat  Apollonium  Moeragencs , 
qualis  reaple  fuerat ,  atque  magiae  notis  inultum  in  omnium  confpe&u  pofuerat  ho¬ 
minem.  At  Pbiloflratus  e  contrario  hoc  libi  in  primis  negotii  putabat  datum  es- 
fe,  ut  'tam  grave  ab  eo  crimen  depelleret.  Quo  labore  tamen  tam  fcite  ac  feli¬ 
citer  fun&us  eft,  ut  in  ipfa  ejus  narratione  fatis  inveniant  argumentorum,  qui¬ 
bus  accufationem  muniant,  qui  Mago  meliorem  fuiffe  negant  Apollonium .  Atque 
hic  efle  melioris  notae  hiltoricos  ,  recordor ,  qui  E efpaftanum  quoque  Alexan- 
driae  fecilfe  miracula,  feriptum  reliquerunt.  Per  eos  menfes ,  Taciti  haec  verba  fune 
(f),  multa  miracula  evenere ,  quis  coele/lis  favor  &  quaedam  in  Fefpafianum  inclinatio 
Numinum  oflenderetur.  Ex  plebe  Alexandrina  quidam ,  oculorum  tabe  notus,  genua  ejus 
advolvitur  J  remedium  caecitatis  expofeens  gemitu  ,  monitu  Serapidis  Dei ,  quem  dedita 
•?07  fuper (titionibus  gens  ante  alios  colit.  Precabaturque  principem ,  ut  genas  fc?  oculorum  or - 
bes  dignaretur  refpergere  oris  excremento.  Alsus  manu  aeger ,  Deo  auttore  ,  ut  pe¬ 

de  ac  vefligio  Caefaris  calcaretur,  orabat .  Compolitis,  quae  hac  ex  occMione  nafce- 

ban- 


■•'j  Contra  Celfum  Lib.  VI.  p.  302.  (f)  Hiftor.  Lib.  IV.  p.  m. 


(m)  Philojlratus  1  Hiftor.  Apollonii  Lib.  I. 

Ca/>.  3.  p.  5.  6. 

(n)  Phiioft ratus  ]  Vid.  eum  copiofc  Hiftor. 
■Apollonii  Lib.  V.  C.  27.  p.  209./.  Adde  Aifc.  VIII. 
Cnp.  7.  Scfif.  2.  p.  329.  De  re  ipfa  &  miraculis 
Hefpafiani  paullo  poft  dicam. 

( °)  Jofephus  ipfe ]  De  bello  Judaico  Lib.  \. 
Cap.  5 •  §•  4.  p.  390.  !T.  II.  Opp. 

(p)  Cogitabat ]  Ego  vero  nullus  dubito,  quin 
haec  t^ejpafiani  miracula,  quae  Alexandriae  fecifle 
perhibetur,  inter  confilia  referenda  fmt  imperato¬ 
ria,  quae  cupidus  novi  regni  formandi  Imperator 
ad  plebem  circumveniendam  excogitavit :  idque 
vel  ex  iplis  Taciti  &  Suetonii  narrationibus  de  his 
miraculis  conflare ,  arbitror.  me  enim  his  prodigiis 
favorem  &  inclinctimem  Numinum  erga  novum  Im¬ 
peratorem  demonflratum  efle,  hic  auctoritatem  & 
viajeftatem  novo  principi ,  quae  ipfi  defuifiet,  acces¬ 
se  perhibet.  Vid.  Taciti  Hiftor.  Lib.  11.  c.  82. 


5.  5.  Quae  fatis,  quo  confilio  haec  gefla  fint, 
fign  ineant.  Multum  fcilicet  intererat  Vefpaftani r 
ut  Aegyptus ,  provincia  copiofifllma  &  poten  ■ 
tiilima ,  in  verba  ejus  omnino  juraret.  Itaque 
comparandum  erat  aliquid,  quod  populi  animos 
ipfi  conciliaret.  Nulla  vero  gens,  id  quod  Taci¬ 
tus  aperte  fatetur,  fupcrftitionibus  magis  erat  de¬ 
dita,  quam  Aegyptii :  qui  non  modo  Deos  rebus 
humanis  faepenumero  intervenire  ,  verum  etiam 
virtutem  fuam  illis  impertiri,  exiftimabant,  quos 
in  primis  caros  haberent,  &  in  amicis  fu  is  nume¬ 
rarent  Si  qui  itaque  dignitatem  fibi  inter  AegyP' 
tios  parere  Audebant,  illi  hoc  in  primis  curabant» 
ut  cum  Diis  confuetudinem  habere ,  &  vim  huma¬ 
na  fuperiorem  accepifle  ab  illis  viderentur.  Qup- 
quum  non  ignoraret  V efpaftanus ,  nihil  efficaciu 
fore  judicabat,  ad  Alexandrinorum  ltudia  fibi  ac¬ 
quirenda,  quam  fi  faftis  quibusdam  oftenderet, 
Diis,  &  Aegyptiis  maxime  Diis,  quorum  princ^* 


Apollonius  Tyanaeus , 


395* 


bantur,  difputationibus  nonnullis,  utrumque,  quod  rogabatur,  pc-rfecifie  Impe¬ 
rator  legitur :  Statim  convcrfa  ad  ujum  manus  &  cocco  reluxit  dies.  Utrumque ,  addit 
audior,  qui  interfuere ,  nunc  quoque  memorant ,  pofiquam  nullum  mendacio  pretium.  Ufus 
eft  Vefpafianus  familiariter  Apollonio  hoc,  quem  magiae  poftiftavimus.  Alexandriae 
vero  una  cum  Vefpafiano  tum  temporis  fuHTe  eum ,  neque  pauca  ibi  fecifle  mira¬ 
cula ,  («)  Philofiratus  audior  eft.  Quid  fi  itaque,  quae  gefta  fune  a  Vefpafiano , 
confilio  ejus  &  auxilio  potiflimum  efte  gefta ,  fufpicemur  ? 

Quidquid  id  eft,  nos  facere  non  poflumus,  quin  aliud  infernalis  genii  ftratege- 
tna  in  his  Vcfpafiani  fadlis  oftendamus,  qui,  ut  famam  miraculorum  Chri/li  ex  te¬ 
nuaret,  hominesque  a  MeJJia  fide  compledlendo  abfterreret,  certe  notionem  ejus 
obfcuraret  &  perverteret,  qua  folet  efte  aftutia,  unice  videtur  fieri  curafle.  Fama 
toto  fere  percrebuerat  terrarum  orbe,  fic  efte  in  fatis  ,  ut  rex  quidam  judaea  pro- 
fedlus  omnibus  dominaretur  populis:  quod  oraculum  haud  dubio  Meffiam  praedi¬ 
cebat.  Atqui  cacodaemon  fore  fperabat ,  ut ,  fi  miraculis  celebritatem  &  famam 
adipifceretur  Vefpafianus  ,  hujus  potius  imperium  ifta  vaticinatione  praefignifica- 
tum  efte,  plerique  omnes  crederent,  quippe  quem  in  Judaea  conflabat  primum 
Imperatorem  falutatum  efte.  Accedebat,  quod  (0)  jfofephus  ipfe  adulandi  ftudio 
ad  Vefpafianum  jam  turpiter  retulerat.  Quod  inftmdlu  fi  ve  monitu  Serapidis  rem 
totam  efte  geftam  ,  Tacitus  perhibet ,  id  multo  etiam  magis  fufpicionem  noftram 
confirmat.  Serapis  enim  ipfe  erat  inferorum  princeps ,  cujus  quoque  amicum  at¬ 
que  confiliarium  fuilfe  Apollonium ,  probabile  eft.  Igitur  quis  hujus  calliditatem  at¬ 
que  dolos  in  hoc  negotio  difficulter  afiequitur?  Apollonium  &  Vefpafianum  virtute 
quadam  res  efficiendi  mirabiles  inftruebat ,  ut  effient ,  quorum  vim  &  opera  Cbrifii 
poflet  opponere  miraculis.  Iftis  vero  artibus  omnipotentis  Dei  confiliis ,  qui  rem 
Chriftianam  ftabilitam  in  orbe  terrarum  cupiebat,  intercedere,  quamque  occupa¬ 
verat  in  tot  gentes  tyrannidem  communire  atque  fartam  te6lam  lervare  (/>)  co¬ 
gitabat. 

Haec  licet  itafint,  tantum  tamen  honori  Apollonii  favere,  quantum  nobis  li-303 

cet. 


Serapis  erat,  curae  effe.  Itaque  mi  feri  quidam  ho¬ 
mines,  pretio  coemti,  coccitatcm  luminum  &  vi¬ 
tium  manus  mentiebantur,  Deumque  Scrapin  fibi 
per  quietem ,  ut  auxilium  a  novo  peterent  Impera¬ 
tore,  mandaffe ,  fingebant.  Quibus  quum  mederi 
vifus  effet  Vejpafianus ,  nemo  dubitabat  Aegyptio- 
rum,  quin  is  effet  ille,  quem  Dii  Aegyptiorum  & 
rpfe  Serapis  imperio  dignum  judicaffent ,  fatiusque 
Vitam  &  patrimonia  perdere ,  quam  Serapidis  fami¬ 
liari  rcfiltere  .  putabant.  Latius  haec  pcrfequuti 
funt  viri  meritiffimi  &  judiciofiffimi,  Jo.  Clericus 
Hiftoriae  ecclef  Saec.  II.  ad  A.  138.  p.  6 n.  Chri- 
Jtoph.  Aug.  Heutnannus  pccul.  DiJT.  de  miraculis 
*fefpajiani  Poeciles  Tom.  II.  Libr.  III.  p.  427.  /. 
J  nuper  ex  Auglis  vir  eruditus,  Jac.  Screes,  Traitt t 
des  Mitacles  p.  276.  -  298.  quorum  ferinia  compi- 
larc  nolo.  Ipfa  etiam  ejus  funt  generis,  quae  Fcs- 
iffianus  feciffe  dicitur,  miracula,  ut  dolis  &  frau- 
ffTUs  ,viam  undique  aperiant.  Et  quamvis  effent 
‘nter  Aegyptios,  qui  fallacias  illas  perfpicc- 
nt>  nemo  tamen  ita  veritati  favebat,  ut  hanc  fibi 


cum  vitae  jactura  duceret  aperiendam  effe.  Eteniin 
laniatus  haud  dubie  ac  difeerptus  a  facerdotibus  Se¬ 
rapidis  &  plebe  fuiffet,  qui  aulus  fuiffet  miraculi 
haec  in  dubium  revocare.  Non  ergo  inferorum 
principem  advocandum  huc  effe  arbitror ,  ut  ho¬ 
rum  prodigiorum  pateat  ratio  :  neque  Apollonii  Tya¬ 
naei  auxilio  indiguiffe  cenfco  Imperatorem,  ut  haec 
opera  perficeret.  Ordo  enim  facerdotum  Aegyp¬ 
tiorum  abundabat  hominibus  aftutis  &  callidis,  qui¬ 
bus  aeque  facile  erat,  littis  populum  miraculis  fal¬ 
lere,  atque  multis  hodie  eft  in  Italia  &  Hifpania, 
qui  Romanam  religionem  fequuntur.  Lege  quae- 
fo,  quae  Rufinus  Hijlor.  ecclef.  Lib.  II.  Cap .  23» 
de  oraculo  &  templo  Serapis  narrat,  nec  dubita¬ 
bis,  fceleratam  &  nefariam  fuiffe  familiam  lacerdo- 
tes  Dei  hujus  Aegyptii.  Quodli  tamen  aliquis  non 
plane  nullas  fuiffe  maligni  genii  in  hoc  negotio  par¬ 
tes  contendat,  exiftimetque  ,  inftrumenta  eum  & 
mancipia  fua,  ut  hanc  adornarent  fabulam,  eo  con¬ 
filio  incitaffe,  quo  miraculis  Jefu  Chrifti  &  lega¬ 
torum  ejus  nqceret,  non  equidein  prorfus  huic  rc- 
Ddd  2  FSF 


Apollonius  Tyanaeus ,  Cap.  IV. 

cet  {latuimus.  Quamobrem  non  fuifle  hominem  ex  plebejis  illis  Magis,  quorum 
omnia  turpitudine  atque  obfcoenitate  tefta  funt,  credemus. .  Eximemus  eum  ex 
ordine  eorum,  qui  non  modo  peflimis  libidinibus  atque  vitiis  femet  ipfos  conta¬ 
minant ,  atque  omnia  ad  voluptates  referunt  nefarias,  fed  etiam,  quo  votorum 
fuorum  compotes  fiant,  geniis,  quos  malignos  atqim  atros  efle  ignorant,  luben- 
tes  fefe  vitamque  fuam  addicunt.  Dabimus  e  contrario ,  ad  nobiliorem  illam  Ma¬ 
gorum  familiam  pertinere  Apollonium ,  qui  Tbeurgos  vocare  femet  ipfos  confueve- 
rant.  Quidnam  inde  homo  fru&us  capiet?  Scio,  genus  hoc  graviora  certo  modo 
fugifTe  vitia ,  neque  rem  fibi  efle  cum  aliis,  quam  benignis  beneficisque  geniis,  exi- 
ftimafle.  At  hi  tamen  ipfi ,  quum  inanis  gloriae  mirifice  appetentes,  vanaque  inflati 
eflent  de  fe  opinione ,  prodigiis  etiam  famam  unice  confequi ,  ceterosque  mortales  vir¬ 
tute  fuperare  Auderent ,  juftiflimo  Dei  judicio  infernali  genio  ejusque  fatellitibus  & 
miniftris  traditi  funt,  a  quibus  infldiofe  circumventi,  &  rationibus  fuis  apti  ( q ) 
redditi  funt.  Quisquis  demum  fuerit  Apollonius ,  id  nemo  negat,  rebus  eum  Deorum 
vehementer  ftuduifle,  atque,  ne  prorfus  concideret  fimulacrorum  religio,  cun&is 
providifle  viribus.  A  Pythagorae  enim  Samii  mente  edoclum  fefe  dicebat  efle,  qua 
lege  atque  jure  Dii,  tam  illi»  qui  fub  adfpettum  non  cadunt,  quam  adfpetlabi- 
les,  (r)  colendi  eflent ,  cum  quibus  etiam  verfatum  fefe  efle  affirmabat.  Quam 
propter  cauflam  (r)  Voptfco  amicus  verus  Deorum  dicitur,  id  efl ,  verus  antiquae 
fuperftitionis ,  quam  Chriftiani  deteftabantur,  amicus,  quae  fuptrftitio  non  unum 
verum  Deum,  fed  plura  venerari  jubebat  Numina.  Tot  tantisque  infamiae  notis 
quum  inultus  fit  Apollonius ,  nihilo  tamen  minus,  unum,  fempiternum ,  fummumque 
omnium  Deum  efle  ,  fine  controverfia  ratus  eft.  Qua  de  re  nemo  unus  dubitabit, 
qui  modo  orationem  ejus,  qua  fe  apud  Domitianum  purgare  flatuerat,  legerit,  in 
3C9*qua  Deum  hunc  diferte  r  r  e >■«*  &  r  «avi»?  tnpuutyi»  3-eay  ,  rerum  omnium  condito - 
°  rem  &  parentem  ,  vocat.  Exhibet  hanc  orationem  (f)  Pbiloftratus ,  qui  &  alio  loco 
eum  inducit  perhibentem  ,  fummam  atque  Angularem  Indorum  &  Aegyptiorum  in 

hoc 


pugnaverim.  Certe,  quod  Vefpafianus  oris  excre¬ 
mento  coecum  fanaffe  dicitur,  id  imitatio  mihi  vi- 
detur  miraculi  ejus  efTe,  quod  Servator  nofter  fc- 
ciffe  legitur  Joh.  9.  6./.  Ex  his,  quid  de  altera 
conjettura  doftiffim?  viri  fentiam ,  quae  ad  notiffi- 
roum  illud  oraculum  de  rege  ex  Judaeis  venturo 
pertinet,  magnam  partem  jam  liquet.  Ipfum  ego 
hoc  oraculum ,  quod  Tacitus ,  Suetonius,  Jofephus 
memorant,  non  magni  fecerim,  nec  putem  mul¬ 
tum  conducere,  ut  egregii  ceteroquin  viri  volunt, 
ad  religionis  Chriftianac  veritatem  confirmandam* 
Sed  haec  forte  alias. 

(V  Redditi  furu]  Magiam  nimirum  Platonici 
juniores  dividebant  in  Goetiam  &  Theurgiam,  il¬ 
lam  deteftabantur,  hanc  commendabant.  Augujli- 
nus  de  civit.  Dei  Lib.x.  Cap.  9.  p.  187.  Tom.  VII. 
Opp.  Conantur  ijta^  difeernere ,  f«f  illicitis  artibus 
deditos  alios  damnabiles ,  qUOS  &  nu^epcos  vulgus 
appellat,  hos  enim  ad  Goetiam  pertinere  ,  dicunt ; 
alios  autem  laudabiles  videri  volunt ,  quibus  Theur¬ 
giam  deputant.  Ex  quibus,  quid  fibi  velint,  quae 


de  Apollonii  magia  Cudvoortlius  perhibet,  intellecti! 
proclive  cft.  Theurgiae,  quam  vocabant,  prae* 
cepta,  rationes,  &  ritus  nemo  copiofius  expofui* 
y amblicho  in  celeberrimo  de  myjleriis  Aegyptiorum 
Opere.  Ceterum  videtur  vir  doftifllmus ,  duifl 
Apollonium  Theurgis  connumerat ,  fateri,  efle  dis¬ 
ciplinam  ejusmodi ,  &  fuitfe  olirn  ,  genios  bene¬ 
ficos-  fibi  certis  caerimoniis  conciliandi :  hanc  dis* 
ciplinam  ex  rccentioribus  Platonicis  nonnullos  cal' 
luifle :  neque  eam  turpem  atque  detcrtandain  efly 
habendam:  fumimnn  vero  .'Numen»,  quod  ad  nomi¬ 
nis  fibi  famam  comparandam  &  ad  flagitia.  ha* 
doctrina philofophi abuterentur,  malignis  permififi» 
geniis,  ut  bonorum  loco  apparerent,  &  miferos 
ita  homines  deciperent.  Non  fum  ego  nefeius, 
in  ipfis  efle  Chriftianorum  tam  antiquis ,  quam  re- 
centioribus  doctoribus,  qui  haec  omnia  cum  Cut  - 
wortho  probent:  idem  vero,  cur  omnem  Dieurp 
giam  ad  fraudes,  ineptias,  &  ingenii  humani  ludi¬ 
bria  referant,  fummo  ingenio  viris  graviffimas  eii= 
caudas ,  novi.  Auguftinus  loc.  tndic.  utramque  ex- 
fccratur  magiam,  &  Goitas  aeque  ac  Tlteurgos 


§.  IJ. 


Apollonius  Tyanaeus > 


397 


hoc  dogmate  confenfionem  fuifle :  #  j u\v  <5X«v  n  >9  i<nm  ©e;v 

5  j  i^$vui]9^eq  Trw-m  cuti:v  <ra  «<V«f  cuj™'  Deum  rerum  univerfarum  ac  naturae  to¬ 

tius  auftorem  ejfe ,  hujus  autem  Jentcntiae  animo  concipiendae  rationem  hanc  ,  quod  bonus 
fit  ille.  Plurima ceteroquin  fuifle  ,  quae  ia  fcicis  Indorum  exfecrati  fine  Aegyptii: 
at  hanc  tamen  illorum  fententiam  his  vehementer  probatam  fuifle.  (  v )  Ipfe  Apollo¬ 
nius  Jarchae ,  fapientiae  apud  Indos  antiftiti,  veram  expoliturus  de  Deo  atque  mun¬ 
do  philofophiam ,  fic  efle  praecipit  omnino  Pendendum :  Univerfum  huncce  or¬ 
bem  unum  efle  ingens  animal,  atque  maximae  haud  diflimilein  navis ,  in  qua  multi 
verfentur  gubernatores,  quibus  unus  omnium  fcientiflimus  annisque  ceteris  gravior 
praepofitus  fit,  a  quo  reliqui  mandata  accipiant:  in  qua  multi  quoque  fint  claflia- 
rii,  rei  nauticae  periti,  quorum  alii  per  foros  &  conftratum  navis  curfant,  alii  ma¬ 
lum  fcandunt,  alii  funes  ordinant.  'Ev  Jj  r  fiev  %#)  tikc-htutIiv  itya* 

Qiui  'flplToyi  rZh  5  Zfix ,  r  j  \Fcr  otitivy  0soj$,  ct  *n x  ptipn  aCrx  kv&ovuoi  *  fyu  r  sr.  i»j- 

tuv  'bvnliy}pi(i<z  fe7r«$>j  fiiv  (pday.unv  i»  t u  i?cu/u  ©«f  ,  mfkvs  j  cv  3***7?»*  , 

$  6t»  7cv,}ca$  71  vxuxn  ,  7nf)sys  j  tsdtA  T’*!*'  *  d  ^  Gere  yw  t.vxx  In 
qua ,  inquit,  primus  ac  per feclijjimus  locus  Deo  tribuendus  ejl ,  hujus  animalis  genitori . 
£i  proximus  Deorum  cfi ,  qui  partes  ejus  gubernant.  Foetarum  enim  probamus  doftri- 
nam ,  quando  plurimos  in  coelo  quidem  Deos  ejfe  dicunt ,  multos  etiam  in  mari ,  multos  in 
fluminibus  fontibusque ,  in  terra  praeterea  multos,  imo  &  effc  fub  terra.  Elegantem  hic 
exprefiam  vides  imaginem  veterum  de  Deo  praeceptorum ,  quibus  non  Indi  tan¬ 
tum  vates  &  Aegyptii ,  fed  etiam  Europaei,  tam  Graeci,  quam  Latini,  fuerunt 
imbuti.  Unum  efle  omnes  fatebantur  fummum  Numen,  effe&orem  atque  condi¬ 
torem  hujus  univerfitatis.  Principi  ifti  Deo  multos  fubjiciebant  inferiores  Deos , 
quos  genitos  dicebant  efle ,  feu  naturas  intelligentes  homine  praeftandores.  Ho¬ 
rum  efle  docebant  diverfas  mundi  partes  gubernare  atque' moderari.  Quamobrem 
eis  cultum  etiam  quemdam  &  honorem  ab  hominibus  deberi ,  praecipiebant.  Atque 
haec  de  /Jpollonio  Tyanaeo  fuflicere  (a;)  arbitror. 

Scrip- 


tibus  fallacibus  daemonum  objlri&os  ejfe  cenfet  fub 
nominibus  angelorum. 

(  r)  Colendi  effent ]  Hoc  apud  Philojlratum  Fit. 
Apollonii  Lib.  I.  C.  32.  p.  40.  a  Pythagora  fefe 
didiciife,  ait  Apollonius,  id  eft,  ut  vulgaris  haec 
loquendi  ratio  explicari  debet,  ex  difciplina  Py¬ 
thagorae  haufifle,  Nusquam  vero  memini,  id  fibi 
arrogare  Apollonium  ,  animum  aut  mentem  ipfius 
Pythagorae,  quod  hic  vir  doftus  fignificat,  icmet 
emdiiirc  ac  inftituifle.  Contra  Philojl ratus  Lib.  I. 
C.  7.  p-  9.  Euxenum  quemdam  Pythagoricis  prae¬ 
ceptis  impertiifle  Apollonium ,  memorat. 

O)  Vopifco]  In  Vita  Aureliani  Cap.  14.  p.  5?8. 

ed.  Obrechti. 

(t)  Philojlratus]  Libro  VIII.  Uterque  locus , 
quem  hic  tcftatur  vir  doftus  ,  conjunftim  legitur 
Cap.  7.  Se&.  7-  P-  337. 

(v)  Ipfe  Apollonius  ]  Fallitur  vir  doftiflimus  , 
^•lod  hanc  orationem ,  quae  apud  Philojlratum  Hijl. 
^hllonii  Lib.  I1J.  C.  35*  P'  I26-  exftat,  ipfius 
efre  Opinatur  Apollonii.  Eft  enim  farclme,  fapiea- 
*urn  Irorum  antiftitis. 


(x)  Arbitror ]  Ab  eo  tempore,  quo  in  litteras 
haec  retulit  Cudworthus ,  in  res  Apollonii  Tyanaei 
multo  diligentius  a  doftiffiniis  viris,  Anglis,  Gal¬ 
lis,  Germanis,  inquifitum  elt,  quoniam,  qui  fubla- 
tam  volunt  fanftiflimam  Servatoris  noftri  religio¬ 
nem,  in  hoc  homine  magnum  fibi  putant  praefi- 
dium  efie  conftitutum  ad  vim  miraculorum  ChriJH 
labefaftandam ,  &  obfoletum  illud  Hieroclis  &  Pla¬ 
tonicorum  carmen  de  Chrijli  &  Apollonii  fimilitudi- 
nc  ad  naufeam  occinere  nobis  non  definunt.  Nec 
tamen  una  eil  eruditiflimorum  hominum  de  prodi¬ 
giis  Apollonii  hujus  lententia;  quorum  alii  ad  dae¬ 
monum  ,  quod  hic  Cudworthus  cum  innumeris  fa¬ 
cit  aliis,  potentiam  &  virtutem,  alii  ad  fraudes  & 
fallacias,  alii  ad  fabulas,  alii  ad  naturalem  nefeio 
quam  magiam  rem  omnem  referunt ,  alii  dciftque , 
quid  fentiant,  non  conftituunt.  Confulant  velim  > 
qui  de  hac  opinionum  varietate  cupiunt  erudiri, 
virum  longe  doftiffimum  b.  Godofr.  Olearium  Prae¬ 
fatione  Vitae  Apollonii  a  Philoftrato  exaratae  prae¬ 
mitia  ,  &  quaeipleolim  Dijf.  de  exijlimatione  Ap°^3~ 
nii  diflerui.  Mihi  ea  tantum  hic  tangere  propofitiun 
Ddd  3.  eft* 


398  Celjus ,  Cap.  IV- 

n  io  -  Scriptis  nemo-  Tucra  Chriftiana  knte  Celfum  aggreflus  eft,  quem  / Idriano  Impera - 
°  tore  fuiffe  accepimus.  Is  vero  tam  infigni  erga  Deos  ardebac  iludio,  ut  Judaeos 

gra¬ 


di,  quae  ad  Cudworthl  noftri  fentbrttiam  propius 
pertinent,  &,  quid  ipfe  de  hoc  homihc,  quem  fine 
finecouiaudarut  religionum  adveriarii ,  ftatuam,  enar¬ 
rare.  Igitqr  ingenue  primum  profiteor ,  non  pla¬ 
cere  mihi  do&iffimum  virum,  quod  Apollonium  ope 
malignorum  geniorum  multa  perfeciftc  miracula, 
& ,  quod  majus  eft: ,  inferorum  principem  hunc  ho¬ 
minem  excitafle,  ut  miraculis  Servatoris  noftri  lu- 
ccm  fuam  &  robur  adimeret,  exiftimat.  Tardior 
ego  fum,.  nc  quid  diflimulcm,  ad  fidem  illis  adjun¬ 
gendam,  qui  in  poteflate  pofitum  cfie  putant  ca- 
codaemonis  homines  aut  praeftigiis  aut  veris  mira¬ 
culis  pro  lubitu  deludere ,  ideoque  ftatira ,  ubi  quid 
novi  &  inufitati  contigille  audiunt,  cx  inferis  ra¬ 
tiones  ejus  &  caudas  repetunt.  Viderint,  quibus 
illa  arridet  opinio  ne  magrii  illius  argumenti,  quod 
a  Servatoris  noftri  ducitur  miraculis  ad  confirman¬ 
dam  religionis  noftrao  veritatem ,  virtutem  aut  ever¬ 
tunt  penitus ,  aut  ilabefa&ent  &  diminuant.  Multo 
vero  aegrius  ab  'animo  meo  impetro  ,  ut  credat , 
fan&iffimum  Numen,  quod  faluti  generis  humani 
per  JcJum  Cltrijlum  &  ejus  doctrinam  confultum  vo¬ 
lebat  unice,  paflum  elfe,  ut  eodem  tempore,  quo 
legati  &  amici  Servatoris  orbem  terrarum  peragra¬ 
bant,  &  miraculis  tam  fuls ,  quam  Servatoris  noftri 
populorum  animos  ad  obedientiam  flectebant,  hoftis 
ejus  &.  adverfarius  de  fuis  pariter  aliquem  ad  popu¬ 
los  mitteret,  &  virtute  miracula  faciendi  eo  propo- 
fitd  inftrueret ,  ut  divina  confilia  interverterentur, 
&,  quos  Deus  falvos  efle  volebat,  perirent.  Scio, 
Hug.  Grotium  multosque  alios  me  longe  majores 
nihil  hic  invenifle,  quod  offendat.  At  ego,  quo 
diutius  hanc  opinionem  cogito,  eo  certiorem  fieri 
me,  fentio,  in  divinam  benignitatem,  providen¬ 
tiam  lapiendam  eam  valde  injuriofam  efle.  Inter 
homines  illi  parum  providi  &  a  fapientia  remoti  ha¬ 
bentur,  qui  machinationibus  hoftium  fuorum ,  qui¬ 
bus  refiftcre  poliunt ,  aut  filentio  aut  ignavia  fa- 
ycr>t,  etiamfi,  quonam  illae  ferpant,  non  femper 
intelligant.  Regem  quisnam,  quaefo,  nili  mentis 
emotae,  laudaret,  qui  eodem  tempore,  quo  falu- 
berrimas  fubjedis  libi  populis  leges  ferret ,  vicini 
hoftis  fatellitem  libere  per  omnes  vagari  provin- 
cias ,  &  contrariis  edictis  corrumpere  cives  fuos 
lineret .  Et  Deum  ego  exiftimem ,  quo  nihil  fa- 
picntius  *  mhil  hominum  amantius  ,  nihil  poten¬ 
tius,  nihil  denique  inagis  providum ,  pcrmifilfe,  ut 
furcifer  quidam  &  imbellis  nebulo  eodem  tempore, 
quo  ipfe  homines  ad  fe  adducere  per  fanctiffimos 
viros  maximopere  ftudebat ,  ab  inferorum  rege  po- 
teftate  armatus  prodigia  patrandi  per  magnam  culti 
orbis  partem  mitteretur,  ut,  quas  jpfe  exrtinctas 
cupiebat,  infanas  faperftitioncs  ftabiiirct,  a.tcon- 
ua  Dei  voluntatem  Deorum  cultum  fukiret  &  ro¬ 


boraret?  Equidem  citius  omnia,  quam  hoc  ipfum» 
mihi  perfuafcrim. 

(II.)  Ego  Apollonium  nullus  dubito  hominem 
fuifle  natura  fanaticum,  at  vehementer  fimul  arro¬ 
gantem,  &  Pythagoran ,  aut  magni  certe  fapientis 
famam  &  nomen  fibi  colligendi  cupidine  inflam¬ 
matum.  Quum  ingenio  laboraret  minus  caftigato, 
nec  judicio  perpolito  ,  juvenisque  in  Pythagoran 
incideret  difciplinam ,  id  a  fe  perfacile  impetravit* 
ut  inftituta  ifta  unice  probaret  &  amplefleretur, 
quae  fomniis  atque  vifis  hominum  fanaticorum  alen¬ 
dis  &  nutriendis  in  primis  apta  funt.  Quumque 
idem  gloriam  &  laudem  praeter  modum  appeteret, 
Pythagoramquc  tantam  factis  fuis  &  moribus  confe  • 
quutum  efle  famam,  intclligeret,  quantam  philofo- 
phorum  nemo  alius,  hanc  demum  tutiflimam  foro 
ratus  eft  ad  dignitatem  &  exiflimationem  viam ,  fi 
ad  ejus  unice  exemplum  totam  vitam  componeret. 
Hinc  illa  itinera  ad  remotos  populos ,  ad  Indos , 
Babylonios,  Aegyptios;  hinc  illa  miracula  &  pro¬ 
digia;  hinc  hominum  aegrotorum  fanationes;  hinc 
coma  ,  veftitus  fingularis,  &  alia.  Nempe  his 
omnibus  Pythagoras  nobilis  &  inclytus  faftus  fue¬ 
rat.  Tota  Philojlrati  Hijloria ,  &  quae  usquam 
alias  de  hoc  homine  memoriae  funt  prodita,  hanc 
ejus  effigiem  ad  vivum  exprefiam  efle ,  teftantur. 

(III.)  Ad  miracula  quod  figilladm  attinet  homi¬ 
nis  ,  illud  quidem  haud  aufiin  negare ,  multa  efle  ab 
eo  variis  in  locis  patrata,  quae  fummam  multitudini 
admirationem  pepererint.  Diu  enim  ante  Philo  • 
Jlratum ,  id  quod  alio  demonftravi  loco ,  non  amici 
modo,  verum  etiam  inimici  Apollonii ,  etiamfi  de 
c  au  fla  prodigiorum  ejus  diverfa  fentiant,  hoc  tamen 
fafli  funt,  haud  pauca  publice  ab  eo  ede  gefta, 
quae  viris  etiam  non  ineptis  mirabilia  vifa  fint.  In 
primis  id,  quod  Origenes  ex  Moeragene  retulit, 
feriptore  parum  amico  Apollonio ,  commemorabile 
eft.  Locum  Cudworthus  jam  dedit.  Itaque  cu® 
illis  facere  nequeo,  do&iffimis  ccteroquin  viris, 
qui  totam  ejus  hiftoriam  ad. fabulas  amandant,  & 
Philoft  ratum ,  quae  fcripfit ,  univerfa  mentitu® 
efle,  ccnfent.  Quibus  fi  aiientiendum  foret,  e* 
veteri  vix  reflaret  aliquid  memoria,  quod  audacior 
aliquis  non  pollet  aut  infleiari,  aut  in  controver- 
fiam  vocare:  Levitatis  notam  ,  quo  decet  virum 
fapientem ,  ftudio  fugio  ,  ncc  mihi  fruftra  vetus 
illud  Epicharmi  decretura  efle  di&um  fino:  Ner¬ 
vos  efle  fapientiac,  nil  temere  credere.  Nec  ta¬ 
men  illorum  probare  poflum  inftitutum ,  qui  facris 
Chriftianis  inultum  afferri  a  fe  auxilii  putant ,  fi» 
quae  litteris  apud  veteres  contignata  exibant  de  non** 
nullis  eximiis  hominibus,  audacter  omnia  cum  ta¬ 
bulis  &  mendaciis  componant :  quos  ego  ,  aam 
omricm  veteris' hiftoriac  fidem  labcfadant ,  iP‘J_ 


§.  iy.  Celfus,  399 

graviter  propterea  vituperaret,  quod  Mofis  dolo  fefe  pafli  efTent  induci,  ut,  repu-  3Ji 
diatis  Diis,  unum  eile  JNumen  crederent.  (  )  On  r £  riyqjKyfyoui  iziyfyju  lAuCrUj 


(*)  Origen.  Life.  I.  p.  17.  18. 

Chriftianae  religioni  nocere  potius  arbitror.  Quae- 
cumque  vero  feci  (Te  fertur  prodigia  Apollonius ,  ea 
partim  ad  artis  medicae  ,  qua  valebat ,  peritiam , 
partim  ad  fraudes  &  praeftigias  refero ,  quibus  po¬ 
pulum  tum  temporis  circulatores  &  magi  circumve¬ 
nire  folebant.  Pythagoracus  erat  Apollonius.  Haec 
vero  natio  medicinae  ex  praefcripto  magiftri  lingu¬ 
larem  dabat  operam  ,  morbosque  pertinaciflimos 
expellere  edofta  erat.  Lege  Javtblichwm  de  vita 
Pythagorae  Cap.  2 9.  p.  V39-  Cap.  34.  p.  194* 
Cip.  35.  p.  212.  Adde  Porphyriim  in  Vita  Py¬ 
thagorae  p.  37.  38.  Juventutis  praeterea  non  me¬ 
diocrem  partem  in  fano  Aefculapii  celeberrimo  apud 
Aegas  inter  Dei  hujus  facerdotes  confumferat.  Vid. 
omnino  Philoftratum  Hiftor.  Apollonii  Lib.l.  Cap.  7. 
8-  9.  p.  8 ./.  At  quem,  quaefo,  fugit  rerum  ve¬ 
terum  vel  mediocriter  peritum,  Aefculapii  facerdo- 
tibus  praeftantiorcs  olim  non  fuifle  medicos ,  eo 
quod  omnis  Dei  hujus  religio  fanationibus  &  mor¬ 
borum  curationibus  unice  niteretur?  Vid.  Arno¬ 
bius  Lib.  I.  contra  gentes  p.  35.  36.  Lucianus  in 
Philopfeude  T.  II.  Opp.  p.  333.  Eximiam  itaque 
quum  adeptus  eflet  artis  medicae  fcientiam  Apollo¬ 
nius  ,  &  illas  obiret  Orientis  provincias,  in  quibus 
ingens  medicorum  •&  eft  hodie,  &  fuit  olim  penu¬ 
ria,  ita  ut  Diis  putarentur  fimilUmi,  quibus  vitiis 
datum  erat  corporum  mederi ,  facile  apud  rudem  & 
imperitam  multitudinem  aliquot  curationibus  obti¬ 
nuit,  ut  ingentium  prodigiorum  auflor  Aefculapius 
aut  Chiron  alter  ab  univerfis  haberetur.  Ita  fefe 
rem  habere,  vel  id  documento  cft,  quod  difcipulus 
Apollonii ,  Alexander  ille,  de  cujus  fraudibus  Lu¬ 
cianus  in  Pfcudomanti  expofuit,  eadem  plane  via 
&  ratione,  medicinam  nimirum  faciendo,  &  Aefcu¬ 
lapii  fefe  familiarem  mentiendo.,  famam  apud  po¬ 
lulos  fibi  comparavit.  Vid.  Luciani  Pfeudomantis 
T.  I.  Opp.  p.  750.  Reliqua  quae  fecit  Apollonius 
miracula,  ea  illis  fafta  efle  contendo  artibus,  qui¬ 
bus  tum  temporis  multi  nebulones ,  qui  fc  Magos 
dicebant,  incautam  plebem  decipiebant.  Infinita 
veterum  exllant  teftimonia ,  ex  quibus  intclligitur , 
difciplinam  aliquam  id  aetatis  fuifle  fictis  prodigiis 
lucrum  &  famam  captandi.  Celfus  ille,  ad  quem 
Lucianus  Pfsudomantin  inftituit,  peculiari  volumi¬ 
ne  de  his  artibus  Magorum  commentatus  erat,  auc¬ 
tore  Luciano  l.  c.  p.  761.  quod  interiifle ,  vehe¬ 
menter  dolendum  eft.  Apollonium  vero  hanc  fal¬ 
lendi  difciplinam  egregie  calluifle,  difcipulus  ejus 
Alexander  oftendit ,  quem  Lucianus  di  ferte  ait 
A  750.  *-*,■«»  Tf* omnem  Apollonii  Tyanaei 
tr^S°ediam ,  novifle.'  Igitur,  qualis  hic  Alexander, 
*nlls  noftcr  Apollonius.  Alexandri  artes  &  dolos  cx 


cum- 


Luciano  difees.  Ex  eodem  ergo,  qua  via  &  lege 
tantam  nominis  claritatum  adeptus  iit  Apollonius 
intellige.  Ncc  corvus  certe  corvo  fimiiior ,  fi  Phi- 
lojlratum  &  Lucianum  inter  fe  conferas ,  quam  Alex¬ 
ander  Apollonio :  qui  li  in  ejusmodi  incidiflet  ferip- 
torem,  qualis  Luciai\us ,  verfutum  hominem  &  cal¬ 
lidum,  eadem  haud  dubie,  qua  Alexander ,  infa¬ 
mia  hodie  laboraret.  Artem  hanc  unde  hauferit 
Apollonius,  nemo  requiret,  qui  modo  meminerit » 
inter  facerdotes  Deorum  hominem  a  teneris  verfa- 
tum  fuifle :  quo  genere  nihil  erat  artutius  &  calli¬ 
dius  in  fingendis  miraculis  &  prodigiis. 

(IV.)  Pleraque,  quae  Philojlratus  de  eo  memo¬ 
rat,  miracula  commode  ad  alterum  horum  capitum 
referentur,  fi  quis  aequo  ad  hanc  caudam  animo 
accedere,  &praefortim  ea,  quae  de  Alexandri  do¬ 
lis  &  praertigiis  retulit  Lucianus ,  ad  Philojlrati  nar¬ 
rationes  accommodare  rtudeat.  Si  quae  vero  funt, 
quae  hac  via  nequeunt  explicari ,  ridicula  certe  funt 
&  puerilia,  apertasque  fecum  falfitatis  notas  ferunt. 
Fidem  facient,  qui  nuperrime  in  haec  Apollonii  mi¬ 
racula  cx  inftituto  inquifivere  ,  celeberrimi  viri , 
Abbas  Hautevillius  la  Rtligion  Chritienne  prouvia 
par  les  faits  p.  441.  ed.  Paris.  1722.  4.  &  Jac. 
Serces  Traite  des  Miracles  p.  290.  quorum  obfer- 
vationes ,  quum  fpatiuin  &  inftitutuin  repugnent, 
nec  amplificare  nec  defcnbere  placet.  De  Philo - 
Jlrato  breviter  quaedam  dicam,  ut  levitas  pateat 
hominis,  quem  aliqui  facris  feriptoribus ,  qua  funt 
incredibili  dementia ,  prope  anteponere  audent. 
Totum  primum  opus  eo  fcriptiun  effe  confilio,  per- 
fpicuumert,  ut  haberent,  qui  faeculo  tertio  Chris¬ 
tianae  civitatis  incrementis  rcfiftcbant,  phftofophi 
Pythagoraci  ac  Platonici,  quem  Servatori  noftro, 
tot  inclyto  miraculis ,  quodammodo  opponerent. 
Rhetor  deinde  &  Sophifta  qui  mediocri  reliquarum 
fcientiarum  notitia  praeditus  erat,  nullam  jufii  or¬ 
dinis  rationem  habuit,  non  tempora  rite  dispofuit, 
non  pauca  certis  hiftoriae  Romanae  documentis 
contraria  protulit  ,  geographicis  fefe  erroribus  con¬ 
taminavit,  multa  denique  ex  Plinio ,  Ctejia ,  &  aliis 
feriptoribus  protulit,  quae  hodie  a  fanioribus  om¬ 
nibus  irridentur.  Quorum,  ego  omnium  exempla 
dediflem  extra  controverfiam  pofita,  fi  mihi  licuis- 
fet ,  quas  juvenis  exorfus  fum ,  in  Phihjhvtwn 
Exercitationes  perficere.  Poftremo  tam  inficetus  & 
infulfus  cft  Philojtratus ,  ut  i  plumet  imprudens  tol¬ 
lat  aliquando  oc  deftruat ,  quae  de  fuo  iedores  cre¬ 
dere  i^bet  Apollonio.  Sapientiffimum,  immo  Deum 
fere,  fuifle  Apollonium ,  in  exordio  ftatim  operis 
perhibet;  &  hunc  ipfum  tamen  deinceps  hominem 
ad  Indos  facit  proiicifcij  ut  ex  fapientibus  illius  re- 


^00  Celfus ,  rorpbyrhts ,  C»p.  IV» 

oiTTAfiJ  ,  «ypW  cirrctmi;  i]*%cLyu)rttfa ,  *V*  Lvlpticx*  uv*i  @«r.  Hi  inferi 

bubulci  pajtores ,  Mo/i,  duci  fuo ,  obedicntes,  &?  rujlicis  ejus  fraudibus  circumventi , 
ca//:  ingrediebantur  Jentent iam ,  ut  unum  ejfe  tantum  fibi  perfunderent  Deum.  Idem 
12 tamen  multis,  quos  putabat  effe,  Diis  unum  effe  praefectum  ceteris  excellentio¬ 
rem,  diferte  fatetur:  quem  quidem  interdum  r  plppe  ,  Deum  maximum,  alias 
^  w/jftW  dfir ,  primum  Deum ,  nonnumquam  £  xj&epcfwv  &i:v,  Deum  fupra  eoelos 
pofitum ,  appellat :  ut  nunc  reliqua  omittam  nomina.  Hunc  ipfurn  Deum  infinite 
potentem  effe,  acerrime  defendit  ac  tuetur,  fic  ut  Chriltianos  etiam  ideo  ferendos 
effe  neget ,  quod  divinae  virtuti  limites  ftatyerent,  malum  ipfi  genium  opponen¬ 
do:  (*)  I (QolfAovj)  $  aot ari *  k,  ‘G&u  ndwh  t*  ptyislw  ciyvcixv  'opsius  B-ciuv 

euviypxruv  7^7rAou/v]ijS^lw ,  mlflis  rw  Siu  iveu riov  m v«  ,  2^£oA or  n  >q  yAu-fivi  'i.Ggiec  £*• 

7CUUV  OlOflxfylliS  T  «UT5»  ’  /*£»  »»  7T6t*nAuS  &U7W  TZ^TK  ^  fcT  OTIX  AiydV  '  071  J)  3 

piyts<&  3-60? ,  QxAopfaii  7 z  u^ums  d<Qiri\ctq ,  t  dvmrpxorntgi  % ,  ^  «Suuaenr.  Eno- 
res  fovent  valde  impios,  in  quos  per  Jiimmam ,  qua  laborant ,  ignorantiam  inciderunt  , 
quae  effecit  quoque ,  ut  aenigmata,  quibus  res  occultantur  divinae ,  perperam  intelligcrcnt. 
Volunt ,  Deum  habere  adverfarium ,  gztfw  diabolum  &?  Hebraeo  fer  mone  Satanam  appellant \ 
ld  vero  de  Deo  nefarium  efl  cogitatu ,  gam  for  deg/wa  ai  mortalium  conditionem  depri¬ 
mit.  Ergo  maximus  Deus ,  quum  benefacere  vult  hominibus ,  inimicum  offendit  conjiliis  fuis 
r  efflentem ,  8*  ea  intervertentem,  (y)  Ipfo  illo  loco,  quo  pro  Diis  eorumque  cultu 
difertiflime  verba  facit ,  fic  tamen  de  fupremo  commentatur  Deo  :  © is  j  *l*pn 
ilupds  ZmAeiTrnov,  in  pd'  ipb** »  *T’  fc  ,  ir  i#*,  hlyu  n  iv  ncwn  $  e*y?  A>j- 

vix. ds  ,  dAcl  yi  t,  fi  ruvh  HJH  XUW  4*%*  *»  titoo9-«  'srds  r  Ntf/icif  efl  , 

Deum  umquam  deferere,  five  die ,  yfur  publice,  Jive  privatim,  fed  in  omni  fer  mone  <5 
opere  meminiffe  ejus  decet.  Quidquid fufeipiamus  aut  faciamus,  animus  nofter  femper  cum 
Deo  effe  debet.  Haec  fcite  admodum  dicuntur ,  neque  aptioribus  verbis  a  Chriflia- 

no  efferri  potuiffent.  .  . 

Secundum  Celfum  nemo  libris  atque  fcnptis  Deorum  cauffam  fortius  ac  ammo- 
fius  egit  Malcbo ,  nobiliflimo  ex  Tyriis  philofopho,  quem  Graeci  Porphyrium  no¬ 
minarunt.  Namque  libris  quindecim,  magnae  molis  opere ,  neque  mediocri  ela¬ 
borato  induftria  ,  opes  Chriilianorum  profligare  conatus  efl:.  Ec  hoc  ipfo  tamen 
homine  ,  nefeio  ,  an  ullus  Chriilianorum  gravius  atque  ferventius  contenderit , 

unum 


(*)  Origen.  Lib.  VI.  p.  3^3« 

gionis  difeat  aliquid.  Quam  haec  (ibi  belle  &  egre¬ 
gie  refpondent?  Divinus  homo,  qui  linguam  etiam 
beftianun  novit,  qui  receffus  animorum  pervidet, 
qui  miraculis  Deum  aequat,  fapientiae  cognofcen- 
dae  cauflli  ad  Brachmancs  proficffcitur ,  qui  tam 
erudite  cum  co  colloquuntur,  ut  non  fanos  fuiffc 
homines  non  Canus  juret  Oreftes.  Sed  mitto  reli¬ 
qua,  quorum  meflem  in  promtu  habeo  non  exi¬ 
guam  5  &  unum  tantum ,  in  quod  cafu ,  diebus  his 
Philojlrotum  evolvens,  incidi,  fpeciminis  cauffa 
commemoro.  Avium  &  brutorum  animantium  vo¬ 
ces  intellexit  Apollonius,  fi  Philojlratum  audias, 
qui  hanc  artem  ab  Arabibus  eum  accepifle  narrat 
Lib.  1.  Cap.  20.  p.  25.  &  pafferum  linguam  aeque 
ipfi  fuiire  notam ,  atque  hominum  fermonem ,  non 
illepido  oftendit  exemplo  Lib.  IV.  c.  3.  p.  I4I. 


Rem  ipfam  non  admiror,  fed  libenter  credo,  Apot* 
Ionium,  qui  Pythagoricis  imbutus  erat  inftitutis , 
fibi  haec  &  alia  arrogafie.  Etenim,  quum  Pytha- 
goraei  iisdem  beftias,  quibus  homines,  uti  animis» 

afieverarent,  &,  quae  nunc  in  hominis  habitat  cor¬ 
pore,  animam  poft  fata  ejus  in  leonem  forte  aut 
paflerem  migraturam  efie,  praeciperent,  par  erat, 
ut  belliis  quoque  &  avibus  ufum  qualeincumquS 
faltim  rationis  &  linguae  genus  quoddain  coiKcde- 
rent,  atque,  ne  res  nimis  videretur  incredibilis» 
Pytkagoram  ipfum  &  alios  ex  ejus  fellatoribus  viros 
egregios  hanc  linguam  intellcxitfe  ,  gloriarentur* 
At  Philojlratum  admiror,  qui  hoc  laudi  ducit  Ap°  * 
Ionio,  iti  fui  tamen  oblitum  effe,  ut  alio  m  loc 
aperte  fateretur,  aves  Conum  quidem  humani  fa- 
monis imitari  poffc;  at  nihil  eorum,  quaeloquan- 


Hierocle  40 1 

unum  elTe  fummum  Numen ,  unum  five  fempitdmum  ac  a  nullo  genitum 

rerum  omnium  principium?  Plutarchum  atque  Atticum ,  quos  tria  fupra' commemo¬ 
ravimus  rerum  initia  per  fe  exiftentia  pofuifle  ,  bonum  Deum  ,  malum  animum 
five  daemonem ,  &  materiam ,  ftrenue  ac  ingeniofe  adoritur ,  resque  omnes,  cujus- 
cumque  demum  generis  fint,  ne  ipfa  quidem  materia  excepta,  ab  una  mente  fa- 
pientilfima  &  perfe&iflima.  manafle  ,  five  a  fempiterno  ortusque  omnis  experte 
l>eo,  magna  animi  contentione  demonftrare  conmtitur.  Summam,  qua  hoc  ftu- 
duit  perficere,  ratiocinationis  Proelus  exhibet  in  Timaeum  Platonis  p.  119. 

*  A  Porphyrio  fi  difcedamus,  praeter  Hieroclem ,  quem  Chriftiani  magnopere  me¬ 
tuerent,  nemo  adverfarius  exftitit.  Verum  hic  in  primis  fefe  illis  infeftum  prae¬ 
buit,  difciplinamque  fandiorem  convellere  voluit  peculiari  libro,  quem  inferiptum 
fuiffe  Eufebius  teftatur  epiAuKr.fyi ,  veritatis  amans.  Quae  quidem  inferiptio  modes¬ 
tior  vila  fuit  illa  Celfi  ,  qui  volumini  in  Chriftianos.  exarato  hunc  indicem  dede¬ 
rat:  as fermo  verus.  Exfiat  adhuc  libri  hujus  Hieroclis  confutatio,  quam 

ab  Eufehio  Pamphili  compofitam  efle ,  cum  noftrorum  codicum  teftimonio ,  tum 
Photii  audoritate  confiat,  qui  nomen  ejus  in  codice  fuo  (2)  reperit.  Quod  fi  ita 
eft,  aut  Porphyrio  aequalis  fuerit,  aut  paullo  poft  eum  vixerit,  qui  Pbilaletben  illum 
confecit,  Hierocles ,  necefle  eft.  Hunc  ipfum  praeterea  Hieroclem  LaStantius  v ide- 
tur  notare  ,  fic  verba  faciens:  (*)  Alius  camdem  materiam  mordacius  ferip/it ,  qui  erat 
tum  e  numero  judicum ,  qui  auctor  in  primis  faciendae  perfeeutionis  fuit :  quo  fcelere 
•non  contentus ,  etiam /criptis  eos ,  quos  afflixerat ,  infequutus  eft .  Compofiit  enim  libellos 
duos  non  contra  Chriftianos ,  ne  inimice  infectari  videretur ,  Jed  ad  Cbri/lianos,  ut  humane 
ac  benigne  confulere  videretur :  in  quibus  ita  faljitatem  Scripturae  f aerae  arguere  conatus  313 

ejl,  tamquam  ftbi  efflet  tota  contraria  -  Praecipue  tamen  Paulum  Petrum  que  lacer  a- 

vit ,  ccterosque  difcipulos ,  tamquam  fallaciae  feminatores  ,  quos  eosdem  tamen  rudes  in- 
doti  os  fuiffe ,  te  flatus  eft .  Quidnam  cauflae  fuerit  Lactantio,  cur  Hieroclis  nomen 
omitteret  ,  equidem  haud  confiituo  :  at  non  alium  ,  quam  Hieroclem  ,  &  his  <Sc 
confequentibus  ab  eo  verbis  laceflitum  efle,  certiflimum  arbitror.  Duo  vero  me 
praecipue  ,  ut  id  credam ,  adducunt.  Primo  Lactantius  hunc  Chrifiianorum  ho- 
ttem  vix  ulla  in  re  diligentius  elaborafle,  docet,  quam  ut  Apollonium  cum  Servato¬ 
re  noftro  conferret:  Quum  facta  Chrijli  mirabilia  dejtrueret ,  ncc  tamen  negaret ,  voluit 

ojlett - 

(*)  De  Juftit.  Lib.  V.  C.  1.  (p.  358.) 

tiir ,  percipere,  nec  certa  quadam  lingua  fenfa  men¬ 
tis  prodere.  De  Euxeno  fcilicct,  Apollonii  prae* 


°.T*  Tpn  T¥$  t  ippvSfJblTfJUVM 

Pythagoras  dogmata  Euxemis  ita  no- 
Verat,  ficut  aves  ea,  quae  difeunt  ab  hominibus.  Sal- 
Te  enim ,  £?  bene  tibi  fuccedat,  fc?  Jupiter  propi- 
^uf  iit,  hujusmodi  alia  aves  precantur,  neque 
quid  dicant  /cientes,  neque  bene  hominibus  cupientes , 

J*<t  Unguam  tantum  ad  numeros  compofitam  habentes. 

I-  Cap.  7.  p .  9.  Belle  profefto!  Iioccine  eft 
‘Pfatn  defererC ,  &  tacite  vcluti  profiteri , 
aacia  efle,  quae  de  fermone  avium  ab  Apollo- 

Eee 


ita  loquitur:  T xe,  |j  rivffwyefH  tyttur. 
xjk  ,  ,  u  fbx»6u\  vn  T  ivBpairvf ' 

T°  <y  3 K.  Ti  ii I  7Cfi.r\i,  ^  T'„  21'ui  ,  >£  TU 

rowrx,  rfSjMH.fe.fl,  Ut»  f  r.  xiyvrt* t 


nio  intcllefto  in  ipfo  feripta  exftant  opere?  Ifa  fit: 
mendaces,  quos  omnium  maxime  memores  efle  de¬ 
cebat,  fuae  ipfimet  faepenuniero  infamiae  praeco¬ 
nes  fuiit. 

(v)  Ipfo  illo It>co]  Ori  genes  Libro  VIII.  contra 
Celfum  p.  419* 

(2)  Reperit}  Haec  contra  J0.  Jonfhm  obfer- 
vat,  qui  de  feriptor.  Hijior.  philof  Lib.  III.  C.  18. 
p.  102.  errare  affirmat  eos,  nullo  licet  argumento 
duttus,  qui  Ettfebio  Pamphili  hunc  in  Hieroclem  li¬ 
brum  tribuunt.  Vide,  quae  paullo  poft  diflerit, 
&  adde,  quae  de  hac  re  b.  Godo/r.  Olearius  eru¬ 
dite  monuit  Prolcgom.  a  i  hunc  librum  p.  41 6.  Pl»~ 
tii  locus  eft  Biblioth.  Cod.  XXXiX.  p.  24- 


402 


Hierocles  9 


Cap.  IV, 


ojlcndere,  Apollonium  velpaHa,  vel  etiam  majora  feciffe.  Mirum ,  quod  Apulejum  prae • 
tc-r  mi  ferit ,  cujus  /olent  C5?  multa  £f  w/ra  memorari.  Et  ex  hoc  injolcntiam  Chrijti  vo- 
luit  arguere ,  quod  Deum  fe  confiitusrit :  ut  ille  verecundor  fuxffe  videretur ,  quum 
majora  faceret ,  (af  hic  putat)  tamen  id  fibi  non  arrogaverit.  Deinde  ipfum  libri 
Hieroclis ,  quem  diximus,  indicem  memorat  Lactantius :  Quum  talia  ignorantiae  fuae 
deliramenta  fudifet ,  quumque  veritatem  penitus  e.xcidere  connixus  efl,  aufus  efl  libros  fuos 
nefarios  ac  Dei  hoftes  tyhothtfeis  annotare.  Qui  non  ita  pridem  Hieroclem  emifit,  (a) 
vir  longe  dottiflimus  haec  verba  Lattantii  cum  iliis  confert ,  quibus  paullo  ante 
duos  hunc  Chrillianorum  adver&rium  compofuifle  libros  dixerat,  atque  ex  utris¬ 
que  non  inepte  concludit,  integrum  voluminis  hunc  fuifle  titulum:  A ipct  cpiAu^en 
*ar&s  Ac  priori  quidem  libro  fufpicor  Hieroclem  ea  in  Chriltianos  tela 

conjecilfe,  quibus  antea  jam  Perpurius  pugnaverat;  altero  vero,  quem  Eufebius 
tantum  aggreflus  efl,  novas  pofuifle  Chriflianis  infidius,  atque  Apollonium ,  quod 
dedita  opera  nemo  fecerat  antea,  cum  Chrijlo ,  fervatore  noftro,  camparaflb.  Igi¬ 
tur,  quod  narrat  ( b  j  Epiphanias ,  fuifle  ,  quum  Diocletianus  vexaret  Chriflianos» 
Alexandriae  praefe&um  quemdam,  Hieroclem  nomine,  id  de  hoc  ipfo  diclum  efle, 
quem  defcribit  Lactantius,  propemodtun  mihi  perfuadeo  :  quippe  qui  a  Laftantio 
non  modo  ex  numero  fuifle  judicum ,  atque  praecipuus  faciendae  perfequutionis  auttor , 
fed  etiam  librum  in  Chriflianos  compofuifle  perhibetur,  quo,  praeter  alia  fcelera, 
Apollonium  miraculis  aequiparare  Chrijlo  (c)  auftis  fuerit.  Quodii  Philalethis  audior  , 
de  quo  adhuc  difleruimus  ,  ab  illo  non  differret  Hierocle ,  cujus  duo  libri  exflant 
philofophici ,  Commentarius  in  aurea  carmina ,  &  de  fato  1$  providentia ,  reverentiam 
erga  plures  Deos  haud  ei  fuifle  impedimento,  quo  minus  unum  tamen  fupremum- 
que  Deum  coleret ,  ex  utroque  facile  libello  declarari  poflet.  Verum  (d)  Pbotius 
Hieroclem  refert,  qui  de  fato  &  providentia  expofuit,  jfamblicbi  &,  qui  hoc  recen- 
tiorefl,  Piutarchi  Athemenfis  fecille  mentionem.  .  Quae  quum  legiflet  jonfius ,  ne¬ 
que  dubitaret ,  eumdem  ,  qui  de  fato  fcripfit ,  Hieroclem  etiam  adverfus  Chriflianos 
decertafle ,  ab  Enfebio  Pamphili  negavit  profe&am  efle ,  quam  habemus ,  Philalethis 
confutationem,  aliique  Eufebio juniori  adferibendam  cile,  judicavit.  Huic  autem 
conjedlurae  nemo  tribuet  aliquid ,  qui  modo.  Philalethis  hujus  LaStantium  jam  me* 
minifie,  cogitaverit.  Ex  hoc  enim  apparet  teftinionio,  fieri  nullo  modo  pofle» 
\tt  is,  qui  Chriflianis  bellum  intulit,  Hierocles  idem  fit,  ac  ille,  qui  dodlrinam  de 
314 fato  perfequutus  efl.  Accedit  ( e )  Aeneae  Gazaei  in  Theophraflo  au<5loritas.  Is  pri¬ 
mo  quidem  Hieroclem  quemdam  inducit  Alexandrinum ,  a  quo  fefe  inflitucum  efle 


(a)  Vir-  doStiJ/imis]  Is  Jo.  Pearfonus  efl,  qui 
Hieroclis  Comm.  in  aurea  carmina  Pythagoras  eru- 
ditiffimis  inftru&um  Prolegomenis  Londini  tura  edi¬ 
derat,  quae  noviffimae  Petri  Needhami  editioni 
Cantrabrigienfi  quoque  praeni  i  fia  funt.  Vid.  haec 
Prole  gom.  p.  15.  &  confer  Olearii  Philojbratam 
p.  420.  Ceterum  de  Hieroclis  aetate  &  aliis,  qui¬ 
bus  idem  fuit  nomen,  poli  Cudworthum  &  Pear- 
fonum  diligenter  &  accurate  verba  fecerunt  Jo.  Alb. 
‘Fabricius  Biblioth.  Graec.  Lib.  II.  Cap.  12.  p.  459-7'* 
Godofr.  Olearius  Prolegont.  ai  Librum  Eufehii  con¬ 
tra  Hieroclem  p.  413*  Eetr.  Needham  Praef.  ad  no¬ 
xam  HitrocHs  editionem ,  Andr.  Dacerius  Prolog,  ad 
Grilic.  Hieroclis  verfion.  p.  424.  Petr.  Bayl&  Bic- 


tionaire  hijlor.  v.  Hierocles  T.  II.  p.  1462.  aA> 
quos  dios  abire  jubeo,  qui  his  rebus  litteratis  de- 
ledtantur. 

(&)  Epiphanius]  Haere/.  LXVIIL  Meletiaru. 
$-  2.  T.  I.  Opp.  p.  717. 

(r)  Aufus  fuerit]  His  binis  argumentis  ex  Lac¬ 
tantio  furatis  non  efficitur,  Hieroclem,  qui  adver¬ 
fus  Chriflianos  fcripfit,  6l  illum,  qui  Alexandriae- 
praefectus  fuit,  non  differre.  Etenim  LaStantius 
illum,  quem  memorat,  Nicomediae  ifla  omnia  u> 
Chriltianos  aimifiile,  perhibet,  non  autem  Alcxan- 
driae.  Veri  tamen  fnnilc  arbitror ,  illum  Hiero¬ 
clem,  qui  antea  Nicomediae  Chrillianos  vexave- 


5-  i?» 


Hierocles , 


f®3 


cit,  quemque  magnificis  exornit  laudibus:  ’a*'  eim  /ua,  tn  'mtf  vplr  «nvei  $  <p/Ao- 
Sc-tKviwm  rug  nhirug ,  ci@*  r,v  'tepoxtis  o  ji$x<nix\(&. ;  Sed  dic  Plibi:  fupcratltnc  apua 
vos ,  qui  philofopbiae  myfteria  perinde  enarrent  ,  uti  Hierocles  magijler  fofter  ?  Hunc 
ego  Hieroclem  illum  opinor  efle,  qui  de  fato  £?  providentia  reliquit  Commentarium : 
nec  fortaflis  aureorum  carminum  Expojitio  ad  alium,  quam  hunc,  aiuftorem  referen¬ 
da  eft.  Poflea ,  quum  in  mentionem  Aeneas  incidiflet  Apollonii  Cappadocis  five  Tya¬ 
naei  y  alium  commemorat  Hieroclem ,  ab  illo  diverfum,  eum  nimirum,  qui  memo¬ 
riam  rerum  mirabiliter  ab  Apollonio  geftarum  tam  infolenti  oftentatione  celebrave¬ 
rit.  Verba  haec  funt:  (*)  'o  *A ni  tiyav  itlyyjE)  *  tepenti?  y’%0 
,  ufis!  5  ni  fav/Aolnot ,  «7775*1»  KM  ‘sr£$<rs9>jy.£sr.  Apollonius 

mendacis  arrogantiae  notam  jure  fubit.  Hierocles  vero ,  non  nojler  ille  praeceptor ,  fed  mi- 
raculofarum  rerum  jactator ,  indignum  hoc  etiam  fide  adjicit.  Horum  alterum  Commen¬ 
tarium  in  aurea  elucubrafle  carmina ,  equidem  probabile  judico.  Nam  qui  Chriftia- 
ni  eum  opus  efle  cenfent,  hi  fuaviter  quidem  fomniant.  _  Verum  utri  tribuendus 
fit,  id  per  veterum  monumentorum  inopiam  nobis  hodie  non  integrum  eft  de¬ 
cernere.  Quidquid  id  eft,  illum  ipfum  Hieroclem ,  qui  tam  graves  cum  Chriftianis 
inimicitias  geflit,  Deorumque  rebus  tam  folers  ac  verfutus  adfuit,  unius  fupremi 
Numinis  fuifle  cultorem ,  ex  ipfo  perfpicuum  efle  dico  Lactantio.  Legantur  haec 
ejus  verba :  Quam  tandem  nobis  attuli (ti  veritatem ,  wfi  quod  affertor  Deorum  eos  ipfos 
ad  ultimum  prodidifii  V  Profequutus  enim  fummi  Dei  laudes  ,  quem  regem ,  quem  maxi¬ 
mum ,  quem  opificem  rerum ,  quem  fontem  bonorum ,  quem  parentem  omnium ,  quem  facto¬ 
rem  altoremque  viventium  confeffus  es ,  ademifli  Jovi  tuo  regnum ,  /arawa  potefla- 

te  depulfum  in  mini fir orum  numerum  redegijti A  Epilogus  ergo  te  tuus  arguit  Jlultitiac , 
vanitatis ,  errom.  Affirmas ,  Zteor  e/7* ,  £?  illos  tamen  fubjicis  &  mancipas  ei  Deo , 
cujus  religionem  conaris  evertere.  Hujus  quaenam  vis  fit  ratiocinationis  Laftantii ,  fa¬ 
teor,  me  ingenio  non  aflequi.  Hieroclis  enim  Zeus  five  Jupiter ,  id  quod  hoc  etiam 
in  loco  fignilicatur ,  idem  erat ,  qui  fummus  omnium  Deus»  Cui  tametfi  omnes 
jminores  Deos  fubjicerct  ille,  tamquam  miniftros,  quibus  illius  unice  obtemperan¬ 
dum  fit  voluntati,  his  tamen  ipfis  Diis  religionis  atque  pietatis  officia  deberi,  con¬ 
tendebat.  Atque  hoc  erat  dogma  illud ,  in  quod  difputandum  fififlet  in  primis  (/) 
LaStantio.  Verum  mittimus  haec,  atque  id  unum  animadverti  jubemus  in  verbis 
Laftantii :  Hieroclem  ,  cujus  exquifita  fuit  in  Chriftianos  crudelitas  ,  qui  acerbam 
illam,  quam  diximus,  in  eos  atque  vehementem  difputationem  in  litteras  retulit, 
qui  pro  Diis  eorumque  honoribus  tanta  depugnavit  acrimonia,  hunc,  inquam, 

Hie- 

(*)  P-  24. 


rat,  ab  Imperatore  praemii  loco  Alexandrinam  poft- 
ea  praefefturam  acccpifTe;  quae  urbs  Chriftianis 
abundabat ,  oc  magiftratum  idcirco  requirebat  viei- 
lantifliimim.  H 

(d)  Photius ]  mHoth.  Cod.  CCXIV.  p.  554. 
^°nf.  Jonfius  de  feriptor.  hijior.  philof.  Lib.  III. 
CaP-  18.  p.  IOI.  &  Needhamus  Praef \  ad  Hiero - 
dem  />.  ig. 

(e)  Aeneae  Gazaei\  In  Theophrajlo  p.  7.  ed. 
Parthii. 

(/)  La&antio  ]  Quonam  jure  hic  Lactantius 
accufctur ,  incertum  eft,  quoniam  Hieroclis  non 


exftat  amplius  in  Chriftianos  liber.  AlTuimt  hifi 
doftillimus  Cudworthus ,  Hieroclem  exiftimafle,  il¬ 
lum,  quem  Graeci  &  Romani  Jovem  dixerunt,  fu* 
premum  illud  e(Te,  quod  univerfis  rebus  praecft, 
Nuiiien.  Sed  attinuit  tantum ,  non  vero  probat. 
Forte  Hierocles  Jovem  diffinxit  a  Deo  omnium  cel  • 
fiflimo ,  &  inter  minora  Numina  retulit:  quod  fi 
fecit,  ut  certe  videtur  fecifle,  refle  fefe  habet  Lac¬ 
tantii  argumentatio,  &  Jovis  caudam  Hierocles  om¬ 
nino  prodidit.  Quamquam  &  alio  modo,  fi  res  id 
flagitaret,  Lactantius  defendi  poffet» 

tg)  ** 


EEe  2 


Cap.  IV, 


4°fr 


Julianus] 


HierocleiH  eo  ipfo,  quo  Diis  confidere  volebat,  libro  unum  fummum  profeflum  efle 
Deum ,  eumque  regem'  feu  totius  mundi  moderatorem  ,  maximum  ,  orbis  opificem  , 
omnis  boni  fCntem  ,  rerum  omnium  genitorem,  vitae  denique  omnis  au6lorem  & 
confervatorem  nuncupa  fle. 

Omnium,  quibus  umquam  colluftata  eft  difciplina  Cbrifii ,  hoftium  princeps  fa¬ 
cile  eft  Julianus  Imperator.  Eum,  nihil  eft,  quod  impellere  potuerit,  ut,  quae- 
probabat,  dogmata  diflimularet ,  aut  adfcitis  aliunde  coloribus  adulteraret  Nam 
&' Imperator  erat,  &  incredibili  Chriftianorum  ardebat  odio,  &  Deorum  immor¬ 
talium  religione  atque  cultu  nihil  prius  aut  antiquius  habebat.  Et  hunc  ipfum  tamen 
Julianum  ab  eorum  ftetifle  partibus ,  demonftrabo  ,  qui  unum  fiipremumque. 

315 Deum  (g)  reverentur.  Videamus  primo,  quemadmodum  libro,  quem  in  Chris- 
tianfos  fcripfit ,  communem  eorum  fententiam  proponat ,  qui^  Deorum ,  ut  ipfe  , 
religionibus  erant  dediti :  (*)  oi  fi  npUnpel  epoti }  Sn/M/ffie  «Wr7«v  fit*  um  W'* 
«TO.V  ,  viMuZAvj  j  rsc  Ac  imi  v  iQ.uv  Gzr'  ifoajXfUf  >9  mkixyjis  State  , 

uv  Ux?(§*  imrpvTnfi  thd  sx*tZ  tofy  cluda*  *Ctu>‘  irnt*)  fi  i»  fitv  tu,  TzotreJ  nvo,™  tsAhx ,  Kf 
g,  a«'v5,  iv  j  ttIc  peo**  «»*  **?  «*«  luuxpue.  Noftri  enim  opificem  ajunt  omnium 
communem  effe  parentem  ac  regem ,  reliquas  vero  gentes  ab  illo  diftributas  gentium  rectori¬ 
bus  ac  urbium  'curatoribus  Diis ,  quorum  unusquisque  fines  fuos  adminijlrat ,  ut  ip fi  con¬ 
gruit.  Nam  quum  in  patre  quidem  omnia  perfecta  ,  &  unum  omnia  fint,  in  particularibus 
vero  alius  alia  vi  pollet.  Eodem  deinceps  libro  . ipfis  etiam  Judaeis  ian&ius  &caftius*  de 
fummo  Numine  Deorum  fentire  cultores,  contendit:  (f)  '«<■  *  f*w  *  'srt* rr/fis  e/ij  S 
YS<rytv  2  Yj  umefit ,  3  Kt}pvficu%o<&'  \fn  5  ,  i/juftff  *Jr5  5s’f«  cf 

JWSK  \sfnk*fxGci*eil*9  dmti.cn  itAiitw  ,  ’&doy*z  j  ,  ci  nyyjMn  fia  \hr 

iitmev.  dei  3  &W?  ,  si**®*  itu)  Qporti*  9 

u  ‘xa&Wp avnv  fcTs  r  \sar  uC-n*  S-ecT*  xx^sx^uv.  Si  proximus  mundi 

onifex  eft  ille ,  qui  a  Mofe  praedicatur ,  nos  de  illo  melius  fentimus,  qui  putamus ,  com¬ 
munem  oum  ejjb  uni  ver  forum  dominum ,  alios  autem  gentibus  praepofitos , 
fla/te  imperio  funt /fed  tamquam  imperatoris  Jega:i  fuaiu  quisque  vicem  dive  f  e  obeun¬ 
tes  neque  ipfum  aliorum  Deorum ,  jrtff  fubjectos  habet ,  partiarium  fiatuimus.  Qiiid- 
nam  quaefo,  hi  duo-  Juliani  loci  declarant?  Aut  ego  nihil  video,  aut  hoc  clare 
fipnificant ,  ex  Juliani  fententia  omnes  illos  Deos,  quorum  .religionem  abrogari 
vetabat*  nullos  efle,  nili  fummi  Dei,  a  quo  totum  fatebatur,  orbem  conflructum 
efle,  adminiftros. 

Plura 


(*)  Cyrill.  contra  Jurian.  L.IV.  p.  115.  (ecLSparihenu”.)  (f)  P.  146.  (p  148.  Spanh.  edit.) 


(.g)  Reverentur!  Nihil  id  vero  mirum  efi.  Nam 
Julianus  Platonicorum  recentiorum  d i fciplinae  to¬ 
tus  erat  addi&us,  quos  omnes  fiipra  jam  monui  re¬ 
ligionem  popularem  ex  ingenio  fuo  refinxifle,  & 
ita  ironiutaffe,  ut  nec  nimis  abfurda,  nec  Chriftia- 
nae  religionis  nimis  videretur  efle  diflimilis.  Qua¬ 
propter  curffti 5  qui  hanc  feclam  amplexi  olim  funt, 
fummum  efle  atque  aeternum  Numen  ,  profefli  funt. 
Fu  i  fle  autem  Julianmi  ejusmodi  Platonicum,  co- 
piofe  docui  Difi-  de  turbaia  per  recentior.  Platon, 
tcclefta  §.  14.  p.  25.  &  obfervavit  quoque  Ezech. 
Spanh  emitis  Prae f.  ail  opera  Juliani  p.  12.  &,  Praef. 
mi  Gallic.  verfionem  Caefar.  Juliani  p.  3. 


(A)  Videtur]  Haec  ego  de  cognatione  &  coti- 
venientia  pbHofbphiae  Juliani  ,  &  difcipUnae^ 
quam  Chrifiiani  profiteatur,  magno  homini  exci- 
diiTc  nollem.  Ingens  enim  diferimen  eft  jotpr 
aeternam  ri  A#y»  generationem  ,  quam  religio. 
Chrillrani  credendam'. proponit,  &  inter  hanc  fo- 
lis  ex  Deo  fempitsrnam  progreflloncrn ,  quam  Jit- 
liantis  &  reliqui  Platonici  tuentur.  Tota  Platoni¬ 
corum  natio  rerum  omnium,  quae  cernuntur  ec  ia 
fenfua  incurrunt,  exempla,  ipecies,  ac  unagmes  e 
omni  aeternitate  a  natura  divina  productas  efle. 
cowlitocbat.  Hinc  &  MU,  qui  nos  calore  fuo  re- 
creat.  wcraum  Ueo  «cmpliun  efle  obvenatum. 


§.  IJ. 


Julianus  i 


4-o> 


Plura  fi  quis  defiderat  hujus  rei  argumenta ,  is  orationem  ejus  adeat ,  quam  in 
laudes  filis  ,  magni  ex  opinione  ipfms  in  adfpetlabili  hoc  orbe  Dei  ,  compofuit. 

Sole  enim  'longe**  excellentius  &  praeftantius  Numen  elf  ,  quod  rebus  omnibus 
initium  dederit,  fine  ullo  fatetur  circuitu :  (*)  E  i;  p  b  v  U™  sro&o/ j'  ol 

xctv  « M.  Unus  quidem  ejt  omnium  rerum  opifex ,  plurcs 
autem  ‘  qui  in  cocio  circumferuntur ,  opifices  Dii ,  quorum  medium  foi  occupat.  Hic 
unum  fummurn  Deum,  &  fimul  multos  efle  minores  Deos,  clarifiime  confirmat. 

Alio  ejusdem  orationis  loco  antiquos  vates ,  qui  fo  em  ex  Hyperione  genitum  efle 
docuerint,  voce  Hyperion  fummurn  rerum  omnium  opificem  mdicaffe,  perhibet: 

(f)  Tov  mxvjwv  \jzrif>l%iov(&  Tnxyjuv  .  imK&voc,  cv  nvtv& ,  ^  i  mkx  7roi>(&  i fiv.  Omni¬ 
bus  eminentem  &  excellentem  Deum ,  qui  omnibus  excellit ,  quem  circum  &  cujus  gratia 
Sunt  univerfa.  Atque  hunc  ipfum  Deorum  principem,  quem  rerum  omnium  ap-  • 
pellat  Regem,  ita  plenius  alio  loco  defignat  &  defcnbic:  •alvuv  ,  «t* 

ta  i mxetvx  $  vi  kukZ*  «vVflv  B-lfxif  ,  un  fi 'ctv  r  ovhv  ,  o  h  <pnut  to  voyjTCv  oipncL»  ,  «fo 
e»,  bre,ij  ttjIvIuv  to  tv  hxi?  us  TrpvrGimJov,  ti'n  b  UacItuv  twkt  bopifra  to  iyAU*  *Z- 
7vj  £,  yj  jxovoeilY.e  v  ohuv  curtet  ,  Tracn  rtiq  i<r.v  ***'**f  ^  TeKeilr>il(&  ,  «*«- 

tiwc  71  K,  k*«£W  etytixclva ,  $  r  Lv  «Ct?  4’^"  >JA /cv  ,  £ecV  ^5TK , 

<m<p>jv£y.  Hic  igitur  i  quemjive  id ,  quod  ultra  mentem  Jit ,  appellare  fas  eft ,  Jiveeo- 
rum\  quae  futit  ,  ideam  ac  formam ,  yioi?  potius  unum ,  quoniam  antiquiffimum  omnium 
videtur  unum ,  Jive  quod  bonum  a  Platone  nominari  fo’et :  illud,  inquam ,  Jimplex  omnium 
rerum  &  uniforme  principium ,  quod  omnibus  ,  gna*  /i/nf  >  pulcritudinis ,  perfeftionis , 
conjunctionis ,  &?  immenfae  virtutis  princeps  ac  audior  ejl ,  fecundum  primariam  in  fefe  ma¬ 
nentem  fub flanti am  folem ,  maximum  Deum  ,  ea;  fe  ipfi  produxit.  Quare  Dionyfius  Pe- 
tavius  probe  mihi  ac  praeclare  totius  orationis  hujus  argumentum  ilis  expreliifle  ver¬ 
bis  videtur:  (ff  )  Hanifjimae  hujus  &  loquacijjimae  difputationis  myfterium  ejl ,  a  prin¬ 
cipe  ac  primario  Deo  vojrcv  quemdam  archetypum  folem  editum  fuijje ,  qui  eamdem  pror- 
fus  a^-civ  &  tr£w  in  genere  r  rojroV  habeat ,  quam  in  cuc&qms  Me  >  quem  vi.  emus^  fila¬ 
ris  globus  obtinet.  Tria  itaque  df cernenda  funt ,  princeps  ilie  Deus ,  qui  nxytOcv  a  1  latone 
dicitur ,  &  voijroV  ?a<^  a  Qcuvofjfa©*  Jio»©*.  Hic  ego  philofophum  oc  Imperato¬ 
rem  Deorum  ftudiofillimum  tam  prope  abefle  a  Chriitianorum  dogmate,  miror, 
quod  exftin&um  tamen  omni  contentione  cupiebat.  Cenfet,  aeternam  mentem 
five  intelligentiam  ex  principe  rerum  omnium  parente  genitam  elie.  Multumne 
inter  fcitum  hoc,  &  quae  Chriftiani  de  praecipiunt  ,  lnterelle  (/;)  vide-316 

turj 

(*)  P.  262.  (ed.  Petavii,  Spanhcmiivcro  p.  14°-)  Ct)  P*  Io<5-  Ced-  Spanh.) 

(J)  p.  248.  (ed.  Spanh.  p.  132.)  (ft)  p-  274* 


non  poterat  non  ex  illimare.  Dc  his  rerum  aeternis 
^xemplis  feu  mundo  »0 etfi  multa  fubtiliter  & 
acute  philofophari  folenti  Proclus  in  primis  in  ad 
Theologiam  Platonicam  Introduttionc ,  &  Plotinus ; 
certus  tamen  ego  fum ,  nefeivide  homines ,  quales 
proprie  eflent  hae  perennes  rerum  in  fenfus  caden- 
tium  formae,  nec  explicare  potuifle,  utrum  natu¬ 
rae  illae  edent  per  fe  conflantes ,  an  vero  animi 
tantum  divini,  ut  ita  loquar,  notiones.  Utcum¬ 
que  ell,  id  quidem  apertum  ede  reor ,  dogma  illud 
nil  commune  habere  cum  ‘Juliani  de  fole  intelligi- 
bili  ineptiis,  Quis  umquam  Chriftiunoruaj  >  i» 


quibus  fana  mens  &  ratio  fuit,  aeternum  filii  f)cC 
in  tempore  geniti  &  adfpeftabilis  fafli  exemplum, 
ideam,  &  formam  ex  Deo  procreatam  ede,  alTeve- 
ravit?  Quis  filios  Dei  binos  efle  dixit,  ut  Julia* 
mts  foles,  alterum  »s». .«  feu  intelligibilem,  alterum 
feu  fenjibus  patentem?  Aliud  profecto,  im- 
mo  longe  aliud  ac  diverfum  eft,  putare,  ex  infi¬ 
nito  tempore  naturam  aliquam  per  fe  conflantem 
divinamque  perlonam  cx  uno  fimpliciflimoquc  Dea 
ede  genitam ,  idque  modo  a  nullo  explicando  mor¬ 
talium;  aliud  rei  alicujus,  quae  fenfus  afficit,  aeter- 
nam  fpegicin  &  ideam  in  Deo  vel  extra  Deum 
Eee  j 


40(5  *  &  reliqui  Cap.  IV. 

tur?  Sed  haec  nunc  non  quaerimus:  id  quidem  dubio  Vacare ,  ut  opinor,  demon- 
flravi,  Imperatorem  hunc,  quo  nemo  ardentius  veteres  fuperflitiones  Deorumque 
facra  revocare  in  orbem  voluit,  omnes  ex  uno  Deos  efle  genitos  flatui  fle,  neque 
multa  idcirco  fempiterna  nullique  fubjecla  Numina  credidifle. 

Reflat,  ut  de  reliquis  philofophis  virisque  eruditis  dicamus  aliquid,  qui  pofl 
Conftaniinum  ,  inclinatis  jam  &  prope  jacentibus  Deorum  rebus ,  facris  Chriftianis 
infefti  non  efle  deflerunt.  In  his  Jamblicbus ,  Syrianus ,  P roclus ,  Simplicius ,  pia- 
resque  fuerunt  alii :  quos  omnes  fi  qui  negarent  unum  toti  rerum  univerfitati  archi- 
te&um  &  parentem  praepofuifle  ,  nae  ilii  in  magna  rerum  veterum  verfarentur 
ignoratione.  Maximus  Madaurenfis  Auguflino  aequalis  fuit  Diisque  praeter  modum 
amicus.  Is  vero  cum  fliam ,  tum  ceterorum,  qui  Deorum  everti  religiones  aeger- 
*  rime  ferebant,  fententiam  his  verbis  declarat :  (*)  Equidem ,  unumejje  Deumfum - 
mum ,  fine  initio ,  fine  prole,  naturae  ceu  patrem  magnum  atque  magnificum ,  quis  tam  de¬ 
mens  ,  tam  mente  captus  neget  ejje  certiffimum  ?  Hujus  nos  virtutes  per  mundanum  opus 
diffufas  multis  vocabulis  invocamus,  quoniam  nomen  ejus  cuntii,  proprium  videlicet ,  igno¬ 
ramus.  Ira  fit,  ut,  dum  ejus  quaedam  qua fi  membra  carptim  variis  fupplicationibus  pro - 
Jequimur,  totum  colere  profero  videamur.  Finem  vero  epiftolae  hac  formula  facit: 
Dii  Te  fervent ,  per  quos  &  eorum  atque  eunti  orum  mortalium  communem  patrem  univerfi 
mortales ,  quos  terra  fujlinet ,  mille  modis  concordi  difeordia  venerantur.  Eadem  aetate 
Longiniamts  vixit,  Deorum  itidem  cultor,  fed  Maximo  moderatior:  qui,  rogatus 
ab  Augufiino,  quidnam  de  vera  Deum  placandi  &  ad  felicitatem  perveniendi  ra¬ 
tione  fentiret,  refpondit:  (f)  P*r  minores  Deos  perveniri  ad  fummum  Deum ,  non  fine 
facris  purificatoriis.  Praeter  vitae  caftitatem  &  integritatem ,  facris  quibusdam  cae¬ 
rimoniis  &  purgationibus  opus  efle  ducebat  homini,  qui  Deo  familiaris  efle  vel¬ 
let.  Eadem  ,  qua  haec  rcribit^ ,  epiftola  fummum  omnium  Deum  unum  nun¬ 
cupat,  univerfum ,  incomprebenfibilem ,  ineffabilem,  &  infatigabilem  (i)  creatorem. 

317  Sed  nec  hos  folum ,  verum  omnes  omnino,  qui  Diis  Audebant,  nullo  modo 
*  Deorum  aeternorum  &  aequalium  multitudinem  quamdam  invocafle  ,  locuples 
audior  nobis  eft  Arnobius.  Is  enim  conquerentes  facit  eos  de  Chriftianorum  iniqui¬ 
tate,  quod  tanti  criminis  atque  levitatis  falfo  &  malitiofe  ab  illis  infimularentur* 
(5)  Fruftra  nos ,  inquiunt,  falfo  calumniofo  inccffitis  £?  appetitis  crimine ,  tamquam 
inficias  camus,  deum  ^majorem  quum  a  nobis  &  Jupiter  nominetur ,  £?  optimus 
habeatur  &  maximus,  quumque  illi  augujtiffimas  fedes  &  Capitalia  conflit ucr imus  imma - 
n'v.  Has  ut  querimonias  Arnobius  comprimat ,  primo  quidem  ,  quanta  laboret 
vulgaris  de  Deo  dodtrina  confufione ,  docet,  neque  fieri  non  pofle,  declarat, 
quin  infinitae  ex  poetarum  de  Diis  fabulis  nafcantur  tenebrae,  in  quibus  res  geflas 
veterum  heroum  atque  dogmata  de  Deo  unum  veluti  difciplinae  corpus  confli' 
ruant.  Addit,  vehementer  Inigari  eos,  qui  Jovem,  cujus  pater  &  mater,  avu* 


8* 


Ep.  XLIII.  (f)  Ep.  XXI. 

Lit>.  I.  p.  19.  (p.  28.  ed.  Ilcraldi. ) 


fuiffe.  Cum  Socinianorum  aut  Arinnorum  difei- 
plina  componi  pone  quodammodo  Juliani  philo- 
fophiam ,  praeclare  intelUgo;  ]10n  CUTT1  jjja> 
ouae  redte  fentientibus  Chriftianis  placet,  de  filio 
]Dci  lententia.  Etenim  non  aegre  concedet  Arii 
aut  S ocini  alTcdtator ,  filii  illius  Dei ,  qvu  certo 


tempore  in  Judaea  natus  cft,  ideam  aut  formam 
omni  aeternitate  in  Deo  fuifle. 

( * )  Creatorem  1  Utraque  &  ^axmi  &  Longi' 
niar.i  epiftola  legitur  inter  Augufhni  Epiftolas :  il*' 
elt  XVI.  p.  15!  T.  II.  Opp.  haec  CCXXXlV- 
p.  641.  Verba,  quae  hic  exftant :  Fer  minor ^ 


§•  IJ. 


Deorum  cultores. 


4o? 


&  avia  carminibus  publice  celebrentur ,  omnipotentem  efle  Deum,  contendant. 
Nam  Deus  omnipotens  mente  una  omnium  &?  communi  mortalitatis  ajfenfu  neque  genitus 
fikur,  neque  novam  in  lucem  aliquando  effe  prolatus ,  nec  ex  aliquo  tempore  coepiffe  effe  vel 
faeculo.  Jpfe  enim  cfifont  rerum ,  fator  Jaecuhrum  ac  temporum.  Nqn  enim  ipfa  per  fe 
Junt ,  fed  cx  ejus  perpetuitate  perpetua  £?  infinita  femper  continuatione  procedunt.  At  vero 
Jupher ,  ut  vos  fertis ,  patrem  habet  &  matrem ,  avos  &  avias,  nunc  nuper  in  utero 
matris fuae formatus.  Deinde,  poftquam,  ut  opinor,  fecum  reputaverat  Arnobius , 
aut  plane  rejici  haec  veterum  poetarum  commenta  a  viris  fapientibus ,  aut  in 
habitum  figuramque  formari  fimilitudinum  &  imaginum  aliarum  rerum  ,  totam 
hanc  difputandi  rationem  ingenue  dimittit ,  neque  Jovem  verum  illum  effe  omni¬ 
potentem  Deum,  quem  Chrilliani  quoque  colant  &  venerentur,  negat.  Sed  haec, 
quae  conceflerat,  continuo  ad  Chriltianorum  refert  commoda.  Injuftiflimos  enim 
niortalium  Deorum  efle  concludit  patronos,  qui,  quum  eumdem,  quem  Chriftia- 
Deum  revereantur,  tantis  tamen  hos  calamitatibus  atque  miferiis  excrucient. 
Sed  fmt ,  ut  vultis,  unum,  nec  in  aliqua  vi  Numinis  &  majcflate  dfiantes ,  ecquid  ergo 
injujlis  nos  per f equimini  odiis?  Quid ,  ut  ominis  pejjimi ,  nojlri  nominis  inhorrefeitis  men- 
tione,  fi  quem  Deum  colitis ,  eum  nos?  aut  quid  in  eadem  cauffa  vobis  effe  contenditis 
Deos,  inimicos  atque  infefliffimos  nobis ?  Etenim,  fi  una  religio  efl  nobis  v  obis  que  com¬ 
munis ,  ceffat  ira  coele  ftiuin.  Haec  ita  diluere  ftudent  Deorum  cultores:  Sed  non  id¬ 
circo  Dii  vobis  infefti  funt ,  quod  omnipotentem  colatis  Deum ,  fed  quod  hominem  natum , 
v  ,  quod  terfinis  infante  eft  vilibus,  crucis  fupplicio  interemtum  ,  &  Deum  fui ff e ,  con¬ 
tenditis  ,  “  fupcrejfc  adhuc  creditis ,  &  quotidianis  fupplicationibus  adoratis.  Sed  refpon- 
Si  vobis  jucundum  e  fi ,  amici,  ediffirtate ,  quinam  fini  hi  Dii,  qui  a  nobis 
Cbriflum  coti,  fuam  credant  ad  injuriam  pertineret  Janus  Janiculi  conditor,  &  civitatis 
Saturniae  Saturnus  auttor  ?  Fauna ,  Aefculapius ,  Mercurius  ?  Illi  ergo  Cbriflum 
coli,  a  nobis  accipi  &  exifiimari  pro  Numine ,  vulneratis  accipiunt  auribus?  &  obliti 
paullo  ante  foriis  &  conditionis  fuae,  id,  quod  jibi  concejfum  efl,  impertiri  alteri  nolunt? 

aecejl  jufiitia  coelkum?  hoc  efl  Deorum  judicium  fandum?  Nonne  ifiud  livoris  efl  & 
avaritiae  genus?  non  obtrectatio  quaedam  for  dens ,  fuas  eminere  /olummodo  velle  fortunas , 
aliorum  res  premi,  £?  in  contemta  humilitate  calcari ?  Natum  hominem  colimus .?  Quid 
tnim?  Vos  hominem  nullum  colitis  natum  ?  non  unum  6?  alium  ?  non  innumeros  alios? 
quinimo  non  omnes,  quos  jam  templis  habetis  vefiris ,  mortalium  fufiulifiis  ex  numero , 
o  coelo  fideribusque  donajlis  ?  Concedamus  interdum ,  manum  vefiris  opinationibus  dantes, 
imum  Cbriflum  fuiffe  de  nobis,  mentis,  animae,  corporis ,  fragilitatis ,  &  conditionis  unius) 
nonne  dignus  a  nobis  efl  tantorum  ob  munerum  gratiam  Deus  dici ,  Deusque  fentiri ?  Si 
enim  vos  Liberum,  quod  reperit  ufum  vini,  fi ,  quod  panis ,  Cererem  ,  fi  Aefculapium, 
quod  herbarum  ,  fi  Minervam,  quod  oleae,  fi  Triptolemum,  quod  aratri,  fi  denique  Her¬ 
culem,  quod  feras ,  quod  fures,  quod  multiplicium  capitum  fuperavit  compefcuitque  natri¬ 
ces  , 


&c.  non  ftint  Longiniani ,  fed  argumentum, 
quod  epiltolae  huic  m  exemplis  Augajiini  praemit¬ 
titur.  Ego  vero  his  faeculi  quarti,  quinti,  &  fexti 
auftoribus  de  religione  veteri  non  efle  militum  cre¬ 
dendum  ,  arbitror.  Illa  enim  aetate,  qua  fraftae 
.iam  erant  ita  &  debilitatae  Deorum  opes,  ut  vix 
fccuri  e(Tent  a  poenis  &  fuppliciis,  qui  fimulacris 
majorum  fupplicabant ,  antiquarum  rcligio- 
non  modo ,  quibus  poterant,  viribus  eas 


.exornabant,  fed  etiam  conciliatores  exfiflcbant  ali¬ 
qui,  qui  Chriftianos  &  Deorum  cultores  aut  nullo 
aut  modico  diferimine  diftare,  nec  idcirco  effe, 
cur  in  hos  illi  faevirent,  contendebant.  Ita  femper 
humanis  comparatum  fuit  rebus :  Sectae  jacentes 
atque  preflae  religionis  illius,  quae  publicis  munita, 
ell  legibus,  fonnatn  &  indi  tuta  aemulantur  &  imi¬ 
tantur  quodammodo,  nc  atrae  nimis  ac  deformes 
reiurn  videantur  dominis.  .  .  _ 

(t)r 


Cap.  IV. 


40S 


Tejlhnonium  Clementis  Alex . 


ccs  Divorum  retulifiis  in  coelum;  honoribus  quantis  afficiendus  eft  nobis ,  qui  ab  errori - 
*  Z/w/  nos  magnis ,  infimata  veritate ,  traduxit ?  Nihil  ego  in  hac  argumentatione  re¬ 
quiro,  fi  ad  eos  unice  retundendos  valere  debuit,  quorum  tum  temporis  animi  a 
Chrifti  erant  difciplina  averii.  Longe  majori  enim  jure  ob  beneficia,  quae  morta¬ 
libus  exhibuit,  in  Deorum  aggregari  numerum  Cbriftus  potuit,  quam  Bacchus , 
Ceres ,  aut  Hercules  in  eum  relati  fune.  Atqui  tantam  hujus  rationis  vim  efle  putat,  ut 
religioni  Chrillianae  fuificiat  extra  omnem  falfitatis  fufpicionem  collocandae,  nae 
'hunc  ego  vehementer  falli  judico.  Majora  poftulantur  ab  eo,  qui  perfettam  & 
*igomnibus  numeris  abfolutam  facrorum  Chriftianorum  defenfionem  fpondet:  nec  id 
^  ipfe  videtur  ignorafle  Arnobius .  Fateor,  non  leviter  commotos  fuifle  animo  Deo¬ 
rum  amicos,  "quum  Cbrijtum  in  crucem  audirent  actum  efle.  Sed  hoc  tamen  in 
primis  non  quaerebatur  in  illis  concertationibus :  An  recte  facerent  Chriftiani , 
quod  hominem  in  cruce  exftin&um  Deum  efle  putarent.  Quae  tantopere  Chriftia- 
nos  &  Deorum  tutores  disjungebat,  controverfia  haec  una  erat :  Num  tolerari  pos- 
fent  homines,  qui  eos  omnes,  quibus,  praeter  unum  &  infinite  potentem  Deum, 
minora  alia  Numina  placebat  colere,  deteflandi  arguerent  erroris,  quumque  ipfi- 
met  mortalem  divinis  allicerent  honoribus ,  aliorum  tamen  Deos  contumeliis  & 
maledi&is  lacerarent.  Sic  Celfus  litem  conllituit  apud  Origenem  :  (*)  E l  i*\v  hj 
/Afltivx  «/Aov  Zm  «  vftjw  %v<*  Stzv  ,  iy  at  ms  «vniq  freie  rrp cV  rls  ufltess  ccnvrs 

’  *uu)  j  r  <p*vcv&  riruv  \jzn$pyicm£,*n .  o'uus  73hy}UUlAeiv  vopfooi 

r  <hov,  ei  \JxrnpiTK  Sh&rd&nnJ)  Si  ipfi  hi  Cbrijtiani  nui  Ium ,  nfi  unum , 
colerent  Deum ,  jujiam  forte  nos  vituperandi  c  au  [fiam  haberent.  Jam  vero  ipfitbet  divinis 
honoribus  hominem  non  ita  pridem  genitum  afficiunt ,  £?  nihilo  tamen  minus  fibi  perfua- 
dent)  nullam  fefe  Deo  injuriam  inferre ,  hunc  minijtrum  ejus  colentes .  Quem  ut  Orige- 
iics  repulerit  ,  id  vero  deinceps  copiofius  coniiderabimus. 

Nequis  vero  eorum  in  hac  caufla  judicia  requirat,  qui  principem  in  antiquis 
Chriftianorum  do&oribus  locum  tenent,  loquentes  audire  nonnullos  eorum  juvabit. 
Itaque  Clemens  primum  Alexandrinus  in  medium  prodeat.  Namque  is  non  modo 
cences  Diis  fervientes,  Graecos  faltem ,  vero  fupplicare  Deo,  quinipfum,  quem 
Chriftiani,  Deum,  parum  licet  legitime,  venerari,  concedit,  fed  etiam  S.  Petri 
hoc  ipfum  au&oritate  confirmare  non  dubitat :  (  f  )  'otj  5  *  xeiT’ 

'g&Qoktiv  ,  'E&tfW  °*  Sov.ifAUTrloi  Ulrp^  i*  tw  mjpvfuAli  A -yi  yuuoxt.i  «v ,  int 
trf  fces  tftv,  os  ‘Zfztw  ttuvIuv  imhfvt,  ^  nsus  ifrtnx v  tyat.  x  r  A  Quod  autem  Deuitl 
norunt ,  non  per  agnitionem  ,  fed  per  qualemcumque  ejus  mamfejlationcm  ,  Graecorum 
probatiffimi ,  dicit  Petrus  in  praedicatione:,  Cognofcite  ergo,  unum  efle  Deum,  qui 
fecit  omnium  principium  ,  &  finis  habet  poteftatem.  t xm  r  9*)v  ■« ,  /4  x$ 

Tfc?  ,  us  JjjAovctj  r  euJrov  <rw)  ruis  OtCcvluv  fav  ,  ^  ir  5 mp  Soyj/juhv  ,  a?A  * 

xotr  tmyvunv  mtrn AiJ  r  Ji’  wa  <stfo*Se<riv  fxiua^sruv.  Hunc  Deum  colite  ,  non  Ut 
Graeci,  utpote  quod  eum  dem ,  quem  nos,  colunt  Deum  viri  probi  apud  Graecos ,  fed  non 
•perfetta  cognitione ,  ut  qui  a  filio  datam  non  didicerint  traditionem.  Mij  nluw  ,  d^07  rE- 

Ci&i  ,  era  *‘wsv,  ov  c/  >jv£? .  juij  k?  ras  EX.t jv«c,  t  t?  tre&fftws  cvech- 

KaTiM  $  i)  axmyylukuv.  A  'c  colatis  ,  inquit ,  igitur ,  wo«  dixit ,  Lto?» 

(*)  Lib.  VIII.  p.  38s> 

(t)  Strom.  VI.  p.  6  s.  (Cap.  5.  p.  759*  ed.  Pottcri.) 

.  (jt)  Dcpromta  funt,  quae  fequuntur,  cx  LLro  de  ira  Dei  Caj.  it.  p.  934. 


I5»*  Laftanth ,  Jtufebii ,  409 

°x  ‘C];i  Gtaeci,  Jedne  colatis,  ut  Graeci-,  cultus  Dei  mutans  modum ,  non  autem  alium  Deum 
annuntians,  t l  lv  ici  n  prj  $  w  nhp&  - - 

fto&vmvlte  ZvAot  ngij  A»0«,  %CCAK9»  4  nbtpov  ,  pw  j$  i^pov  - -  ^£„3 , _ P  m*aJ 

vejcpf  ®e*r$pww,  3-£c?f.  Formant  ligna  &  lapides,  aes  &  ferrum ,  aurum  ^amen- 
tufl>  eaque  colunt,  -  6?  mortua  mortufs  offerunt ,  tamquam  Diis.  Addic  locum 

alinm  r.v  KU-.-»  /T.k  75,»..:  n _ j*  _»•  _ :i _  .  .  ~  .  _ 


POV0V  f‘CV  WO  Fiv  tfviYMS  ,  \xn  3  laScUUV  lMxZf  ,  WVUS  3  t<P’  Y,^V  >>  9TV<SCfXctT.HU’i 

^uoHOfJ^jov.  jlpertc  enim ,  ut  arbitror ,  ojlendit ,  unum  £f  folum  Deum  a  Graecis  qui - 
dem  gentiliter ,  a  Judaeis  autem  Judaice ,  nove  autem  a  nobis  cognofei  £?  fpiritualiter . 
J??  5  ***'&  d[x<poiv^m7v  2 fefyxeuv  %opvpf9  4  ^  'WMMlf  QiKcmQltu; 

!*  jj*  5  jto/  rfE»v>;<r/  ,  xvcpiwiv.  Idem  enim  De  us  Jupp  e  ditavit  utrumqui 

leJt amentum  ,  &?  Crarc/V  dedit  pbilofophiam  Graecam ,  per  5^7/2  omnipotens  a  Grae • 
g/orfo  afficitur. 

Alter  teftjs  (£)  Laflantius  fit  Firmianus.  Nam  &  is  aliquot  in  locis  largitur  , 

JS1  ~e°s  °jim fuerunt,  fummum  tamen  Numen  profeffos  efle.  Summum  Deum 
o  philofophi ,  £?  poto,  &  ipfi  denique ,  qui  Deos  colunt ,  faepe  fatentur.  Ex  quo  effi¬ 
cit,  ceteros  omnes,  quos  pietate  ac  religione  vulgo  perfequerentur ,  Deos  unius 
lummi  maximique  Dei  tantum  miniflros,  &  ab  eo  conditos  efle.  Quapropter 
quod  in  illis  denderaret ,  hoc  unum  habebat,  famulos  &  fatellites  iftos  iumwi  Nu- 
rnims  Deos  tamen  audire,  atque  tali  jure  coli,  quali  neminem  oporteret  coli,  nili 
Deum  illum,  a  quo  res  omnes  reliquae  fluxiffient.  (/)  Alio  loco,  poftquam  eos, 
qui  plurium  Deorum  arbitrio,  qtiqriun  nulli  juris  aliquid  in  alterum  effiet,  hunc 
r  em  regi  dicerent,  aeque  fapienter  id  facere  monuerat,  atque  fi  contenderent,  inoio 
uno  corpore  humano  mulcas  effie  mentes  unius  imperio  fubjetfas,  fic  pergit:  Quod 
quia  mtclhgunt  tfti  affertores  Deorum ,  ita  eos  praeeffe  fingulis  rebus  ac  partibus ,  dicunt , 
u  tantum  unus  fit  re  flor  eximius.  Jam  ergo  ceteri  non  Dii  erunt ,  fed  fatellites  ac  mini - 
J  ti,  quos  ille  unus,  maximus ,  potens  omnium  officiis  bis  praefecit ,  ut  ipfi  ejus  imperio 
C>  nffbus  ferviant.  Si  univerfi  pares  non  funt:  non  igitur  Dii  omnes  funt.  Non  enim 
po  cjt  hoc  idem  effe ,  quod  fervit,  &  quod  dominatur.  Nam  fi  Deus  efl  nomen  fummae 
pote f tatis,  incorruptibilis  effe  debet,  perfeflus,  impatibilis,  nulli  rei fubjeflus.  Ergo  Dii 
vonjunt,  quos  parere  vm  maximo  Deo  neceffitas  cogit.  Addamus  aliud  0«)  ex  eo¬ 
dem  Libro  hujus  generis  pronuntiatum:  Nunc  fatis  efl  demonftrare ,  fummo  ingenio  vi - 
ros  attigiffc  veritatem  ,  ac  prope  tenuijfc,  nifi  eos  retrorfum  infatuata  pravis  opinionibus 
con/uetudo  rapuiffet,  qua  fif  Deos  alios  effe  opinabantur ,  6?  ea  ,  quae  in  ufum  hominis 
Ucus  fecit,  tamquam  fenfu  praedita  effent,  pro  Diis  habenda  &  colenda  credebant ,  nomi- 
natim  ltellas.  («)  Nec  ita  multo  poft:  Quodft,  inquit,  cultores  Deorum  eos  ipfos  fe 
colere  putant ,  quos  fum mi  Dei  mini/tros  appellamus  ,  nihil  eft ,  quod  nobis  faciant'  invi- 
Qut  unuff}  Geum  dicamus ,  multos  negemus. 

Tertius  telhmonium  dicat  Eufebius  Caefareenfis ;  qui quid  fuo  tempore  de  diis 
enlerint,,  qui  Chrifl;ianorurn  invidebant  rebus,  his  verbis  exponit:  (*)  "e,,*  $ 
iSV  Sw)xy.i<ri  tw  7r«v&  ^  Zj#  ttxvIuv  ,  %  7c?f  noto-iv  iTnsmetv  deu- 

/**- 

(*)  Praepar.  euang.  Lib.  III.  C.  13.  (p.  121.) 


_  2^  ^lio  loco  ]  Divinar.  ivjlit.  Lib.  I.  Cap.  3. 


C  m)  Tx  eodem  libro ]  Cap.  5.  p.  40. * 
(«)  Nec  ita  multo pojl ]  Cap.  7.  p.  51* 


Cap.  IV. 


410  *  0rofi'L 

•m  -j  J  cPpstvus  at  nucriv  a>&9  %  Qg  rrdvjav  &nw&‘  K,  nnv  eit^rus  H?  r 
uSLuv  <rs€etv  Qun.  Deum ,  quum  unus  ipfe  Jit ,  omnis  generis  virtutibus  univerja  com¬ 
plere,  ac  per  omnia  dijfufum ,  rebus  quoque  omnibus  praejidcre  ;  adeoque  ipjum  9  qui  Jine 
corpore  fenfibus  obnoxio  rebus  injit  omnibus ,  omnes  que  pervadat  ac  permeet  ,JeJe  per  ea , 
quae  diximus ,  jure  ac  merito  colere  venerar ique,  defendunt.  .  Hoc  Eufebii  dictum  cuno- 
lius  deinceps  contemplabimur,  ubi  diflinclius  religionis  ethnicae,  quam  dicunt, 
naturam  &  indolem  enodabimus.  . 

(0)  jfuguftinum  jam  audivimus  aperte  profitentem,  non  usque  adeo  a  veri  de- 
fciviffe regula ,  qui  Deos pkires  aflererent ut  unius fummi  Numinis,  quodumver- 
fam  rerum  naturam  procreaverit ,  cognitionem  penitus  a  mi  fi  flent ,  led  omnes 
Deos  ab  uno  arceffiviffe ,  quo  majus  sih.il  fit  ac  fublimius.  .  Ergo  Paulum  tantuin 
Orotium  poftremo  producemus ,  quem  Augujlino  aequalem  fuiffie  novimus.  (  f  J  Is 
vero:  PbUofopbi ,  inquit,  dum  intento  mentis  /ludio  quaerunt  fer  utantur  que  omnia ,  unum 
Deum  auftorem  omnium  reper erunt ,  ad  quem  unum  omnia  referrentur :  unde  etiam  nan» 
vapani  quos  jam  declarata  veritas  de  contumacia  magis ,  quam  de  ignorantia ,  convincit , 
quum  a  nobis  difcutiuntur ,  non  Je  plures /equi ,  fed  fub  uno  Deo  magno  plures  numjlros 
venerari ,  fatentur.  Reflat  igitur  de  inlelligentia  veri  Dei  per  multas  intelhgendi  JiiJpi- 
ciones  confufa  dffenfio ,  quia  de  uno  Deo  omnium  paene  una  cjt  (p)  opinio. 

320  Sufficiunt  haec ,  ut  arbitror  ,  ad  veram  eorum  fentennam  declarandam ,  qui 
plures  fibi Deos  ducebant  religiofe invocandos  effie,  ac,  fi  minus  fortaffis  omnium, 
eorum  certe,  qui  poft  exortam  Ctiriftianam  religionem  vixerunt,  opinionem  haud 
dubie  oftendunt.  Multos  efle  Deos,  difputabant.  Sed  Deorum  vocabulo  filas 
omnes  honorabant  naturas,  quae  flipra  hominum  fortunam  effient  politae,  ratio¬ 
neque  gauderent.  Deum  ,  ait  Hieronymus ,  quidquid  fupr a  fe  ejfct ,  gentiles  putabant. 
Quare  fimul  unum  omnium  potentiffiimum  &  maximum  fufpiciebanc  &  adorabant 
Deum,  a  quo  reliqua  manaffient  omnia,  quum  ipfe  ex  nulla  re  alia  natus  ellet  aut 
genitus. 

XVI  Qui  haec  contra  effie  cupiunt ,  ac  diximus ,  eos  unum  habere  lo¬ 
cum  intelligo  ,  ad  quem  fe  recipiant.  Sint  haec,  uti  vis,  fortaffe  refpondc- 
bunt5;  verum  gentes  fuperflitiofae ,  poflquam  coeleftis  do&rinae  lumen  mortali^ 
bus  illuxerat ,  veteres  correxerunt  atque  limarunt  velim ,  ne  nimis,  deformes  appa 


(|)  Hiftor.  Lib.  VI.  Cap.  1.  (p.  4 16.  ed.  Fabricii.) 


(O)  Aiigujlinum ]  Libro  XX.  contra  Faujtum 
Manich.  Cap.  19.  p.  246.  T.  VI.  Opp. 

( P )  bpinio]  Veterum  Chriftiani  gregis  do&o- 
ruin  de  religione  ethnica  teftimonia  non  eodem 
omnia  loco,  funt  habenda,  verum  caute  ponderan¬ 
da.  Sunt  in  illis  aliqua,  quae  religionis  iftius  va¬ 
nitatem,  levitatem,  &  amentiam  ita  deferibunt,  ut 
modum  etiam  nonnullis  excedere  videantur.  At 
rurfusilli,  qui  tam  acerbe  de  facrifc  judicant  popu¬ 
laribus,  quum  e  re  fua  id  eife  vident,  veterum, 
poetarum  in  primis  <x  philofophorum ,  de  rebus  di¬ 
vinis  fcita  tam  amoenis  pingunt  coloribus,  ut  pro¬ 
xime  a  Chriftianis  abfuifle  videantur.  Cujus  qui¬ 
dem  rei  hae  ipfis  fuerunt  rationes,  (i.)  phiiofo- 


phis  &  poetis ,  nihil  erat  inter  antiquos  illos  pOP*£ 
Ios  praeftantius  &  nobilius.  Itaque  iperabant ,  * 
re,  ut  religionem  Servatoris  multo  citius  amplem  ' 
rentur,  tolerarent  faltim,  Deorum  cultores ,  1  £ 
quos  unice  colebant  &  venerabantur,  philoiopn 
&  poetas  antiquos  eadem  cum  Chriftianis  len  » 
intelUgerent.  (II. )  Verebantur,  ne,  BiBos.  quos 
dixi,  veteres  lapiendae  profefTorps  e  .coeio  p 

feriberent  omnes"  &  ad  «codaemoms  amandare^ 

civitatem ,  Chriftiani  nominu j  odu ui m  &  mol^ 
dilcipulorum  Servatoris  crelle  •  §  qUam  * 

benigne  de  philofqphis  fi P°** 'V*™* 
gravioribus  feotenuis  m  b  No- 

fibi  majorem  apud  populum  concitare.  (IH. }  * ^ 


§.  1 6.  Sibyllinorum  carminum  autloritas. 


rerent,  religiones.  Qui  ante  natum  Servatorem  Deos  facrificiis  placabant,  multo 
fecus  Tendebant,  atque  pofteri  eorum.  Verum  hi,  quo  probabiliorem  redderent 
ac  vendibiliorem  ,  quam  fequebantur ,  difciplinam  ,  neque  prorfus  Chriftianis, 
fortiter  eam  invadentibus,  fuccumberent ,  ornamentis  opus  Tibi  efle  rati  funt, 
quae  veritatis  furripuere  profefloribus.  Qui  fuperiora  legerit  5  eum  fatis  jam  ar¬ 
bitror  intelligere  ,  quanti  haec  exiftimanda  fit  oratio.  .  Sed  dandum  eft  aliquid 
hominibus ,  quos  praejudicata  opinio  totos  fibi  vindicavit  &  afieruit.  Du&o  ita¬ 
que  ab  antiquiflimis  temporibus  principio ,  ex  veterum  demonftrare  ftudebo  com¬ 
mentariis,  neminem  umquam  fapientiorem  tam  pervicaci  animo  ad  Deorum  fefe 
cultum  applicuifle,  quin  idem  unum,  fummum,  omnisque legis  &  cauflae  exper¬ 
tem  Deum  ceterorum  Deorum  turbae  praeficeret ,  nec ,  qui  ante  natum  vixe¬ 
runt  Servatorem,  aliter  hac  de  re,  atque  eos,  qui  pofl:  ejus  adventum  fuerunt, 
fenfifie. 

Scio,  fuiffe  (?)  aliquos,  qui  ,  quum  idem,  quod  ego,  fibi  negotium  fumfis- 
fent ,  praecipuum  caulfae  praefidium  in  Sibyllinis  carminibus  notiifimisque  libris 
hlis,  qui  Hermetis  Trismegifti  nomen  prae  fe  ferunt ,  pofuerint.  Ego  vero,  quoniam 
horum  librorum  auttoricatem  in  ultimum  paene  difcrimen  non  ita  pridem  a  viris 
do&iflimis  addu&am  novi ,  aliam  plane  viam  inire  conftitui.  Valeant  Sibyllina 
carmina;  valeat  Hermes;  &  illa  quoque  (r)  Deorum  oracula  valeant  ,  quae  a 
Chriftianis  confi&a  efle ,  verifimile  nonnullis  videri  pollet.  Mihi  nullis  uti  placet 
monumentis,  praeterquam  illis,  in  quorum  vetuflatem  atque  fidem  nulla  cadere 
prorfus  poteft  fufpicio.  Ut  de  Sibyllinis  tamen  quid  fentiam  carminibus,  expro¬ 
mam,  binis  ego  modis,  qui  in  eorum  inquirunt  dignitatem,  a  vero  aberrare ,  ar¬ 
bitror.  Sunt,  qui  tanto  eorum  ducuntur  Audio,  ut  omnia,  quae  Sibyllina  hodie 
dicuntur,  carmina  fine  ulla  dubitatione  recipiant,  tamquam  a  Sibyllis  profe£h. 
Quod  ego  quidem  genus  nimis  efle  hebes  ac  obtufum  opinor,  eo  quod  in  ifta  Si¬ 
byllinorum  verfuum,  qua  hodie  utimur,  collectione  multa  efle  commentitia  &  fu¬ 
tilia,  vel  ipfa  doceat  infpeCtio.  Erat  fcilicet  olim  nonnullis  eorum,  qui  Cbrijlum 
videri  volebant  confeCtari ,  in  more  pofitum ,  ut  piis  dolis  atque  fallaciis  Auderent, 
veritatemque  Chriftianae  religionis  mendaciis  &  inficetis  ingenii  lui  invent13.com- 
muniri  pofle,  temere  &  abfurde  (r)  putarent.  Quam  quidem  rem  cum  haec  car-321 
mina,  de  quibus  loquimur,  tum  multa  exempla  alia,  quae  fiientio  nunc  praeter¬ 
eo, 


Vitatis  accufabant  religionem  ChrilHanam ,  id  quod 
ex  Apologiis  Chr  illi  anorum  doftorum  condat ,  qui 
t)iis  ftudebant,  &  majorum  facra  repudiari  polle 
negabant.  Ad  hoc  telum  retundendum  nullum  ap¬ 
tius  cenfebant  efle  remedium  antiftites  Chriftiani , 
quam  fi  dogmata  fua  vetuftiffimis  fapientibus,  So¬ 
crati,  Homero ,  Platoni,  Arijloteli ,  &  omnibus, 
quorum  magna  erat  inter  gentes  au&oritas,  jam  du- 
dum  placuifle ,  afleverarent.  De  gravitate  harum 
itionum  nunc  quidem  diflerere  nolo :  id  vero  po- 
ho,  ntfi  qui  eas  femper  ob  oculos  habuerit  pofitas, 
heminem  ea,  quae  de  philofophorum  &  potitarum 
religionc  &  fenfibus  Clemens,  Origenes ,  Laftan- 
Minutius,  Athenagoras,  reliqui  fcripferunt, 
yero  fu0  aeftimaturum  elfe  pretio.  Multi  certe  a 
demente,  LaUantio  ,  &  aliis  inter  unius  Dei  refe¬ 


runtur  profeflores  &  Chriftianae  difciplinae  fauto¬ 
res,  quos  iis,  qui  omnes  contemnunt  religiones, 
&  Deum  a  natura  non  fejungunt,  fatius  fuiflet  ad- 
feribere. 

(q)  Aliquos  ]  Augujlinum  Etigubinum  intelli- 
git,  Mutium  Panfam ,  &  alios,  qui  concordiam  ve¬ 
teris  religionis  ethnicae  &  difciplinae  Chriftianae 
ex  inftituto  demonftrare  ftuduerunt.  Quamquam 
&  idem  jam  fecerunt  primorum  temporum  dolores, 
Clemens,  Juftinus,  Lactantius,  totque  alii. 

(r)  Deorum  oracula }  Quae  a  Jujlino  M.  Ora- 
tion.  ad  Graecos,  Eufebio  in  Praepar.  euaagel.  & 
aliis  produ&a  funt. 

(r)  Putarent  ]  Turpis  ifte  mos,  quem  meri¬ 
to  vir  doctiflimus  exfecratur,  ex  Aegypto  ad  re¬ 
liquos  greges  Chiiftianos  una  cum  alas  mahs  air 
Fff  2  ‘ 


Cap.  IV. 


4_I2  Sibyllinorum  carminum  auttoritasA 

eo ,  extra  omnem  controverfiam  collocant.  Nihil  efl  hoc  inflituto  perverfios  aut 
ignobilius.  Nam  &  ipfi  hi  fallaciarum  archite&i ,  fe  cauiTae  fuae  facultate  parum 
confidere  ,  hoc  more  teflahantur  :  neque  ullam  rationem  excogitare  potuiilent  y 
quae  falfitatis  nomine  totam  religionem  Chriflianam  magis  redderet  fufpe&am ,  fe¬ 
ris  in  primis  nepotibus,  quam  hanc  ipfam.  Quod  quidem  tantum  apud  animum 
meum  valet,  ut  ipfum  inferorum  principem,  qua  efl  verfutia  &  calliditate,  has 
facris  Chriflianis  flruxilfe  infidias,  conjiciam.  Atque  haec  reputanti  mihi  non  ille 
videtur  defipere ,  qui  in  difeeptationem  vocaret :  utrum  religionis  Chriflianae  ve¬ 
ritas  ac  divinitas  ex  eo  dilucidius  appareat,  quod  aperta  vis  infenfiflimorum  ejus 
hoflium  nihil  prorfus  adverfus  eam  profecerit,  an  vero  hoc  divinam  ejus  virtutem 
potentius  declaret,  quod  ex  dolis  fallaciisque  illorum,  qui  malis  eam  defendebant 
artibus,  nihil  detrimenti  vel  infamiae  ceperit.  Sed  ad  Sibyllina  redeo  carmina. 
Sunt  contra  alii ,  qui  omnia,  quae  de  rebus  Chriflianis  in  his  feriptafunt  oraculis* 
ad  veteratorum  commenta  referunt,  acriterque  negant,  in  antiquis  vaticinationi¬ 
bus  Sibyllinis,  quae  in  quindecimvirorum  datae  erant  cuflodiam,  aliqua  de  Cbrijlo 
ejusque  regno  ac  do6lrina  praedidla  fuiffe.  In  his  agmen  (t)  Biondcllus  ducit,  vir 
longe  do6lifiimus,  qui  multa  in  hanc  disputavit  fententiam.  Sed  ex  quarta  tamen 
Vir gilii  Ecloga  fine  ulla  controverlia  conftat,  creditum  fuiffe  tum  temporis,  in  Si¬ 
byllae  Cumaeae  carminibus  de  novo  quodam  florentiffimoque  regno  feliciflimoquQ 
terrarum  orbis  extrema  ejus  aetate  flatu  oracula  quaedam  exflare: 


Ultima  Cumaei  venit  jam  temporis  aetas , 
Magnus  ab  integro  f aeciorum  nafeitur  ordo , 
Jam  redit  virgo ,  redeunt  Saturnia  regna  , 
Jam  nova  progenies  coelo  dolabitur  altoK 


manavit.  Tanta  quidem  cft  jngenii  humani  per- 
verfitas ,  ut  etiam  fine  inllitutione  per  fe  ad  ejus¬ 
modi  flagitia  dcfcisccre  potuerint  degeneres  Chris¬ 
tiani  :  at  certus  tamen  fum ,  fcabiem  Aegypti  & 
corruptos  mores  Alexandrinorum  in  hanc  mentem 
potifiimum  doftores  Chriflianos  impulifle.  Alexan¬ 
drini  Judaei,  quod  vel  Arifteae&oatt  Htfioria  aut 
Liber  fapientiae ,  ut  multa  omittam  eius  generis 
alia ,  diu  ante  natum  fervatorem  exempla  hujus  de¬ 
derant  improbitatis,  &  varia,  invita  veritate,  com¬ 
menti  erant  partim  ad  religionis  fuae  praeftantiam 
clemonftrandam  &  contra  adverfariorum  infultus 
communiendam ,  partim  ad  fratrum  animos  confir¬ 
mandos.  Ex  his  quum  multi  poitea  ad  Chr^lianos 
accefljffcnt ,  idem  fibi ,  quod  antea  ,  credebana 
cfie  licitum ,  librosque  confingebant  Henneticos , 
Sibyllin°s»  &  alios,  ut  apud  imperitam  multitudi¬ 
nem  plus -adjumenti  &  auftoritatis  rebus  Chriftia- 
nis  conciliarent.  Nec  enim,  qui  hos  commenti¬ 
tios  attentus  infpexit  libros,  dubium  efle  ulli  po- 
teft ,  quin  ab  hominibus  Judaeis  compofiti  fint. 
Ipfi  autem  Judaei  peflimam  hanc  confuetudinem , 
Ut  opinor,  acceperunt  cum  a  philofophis  Alcxan- 
driac  docentibus  ,  tum  a  facerdotibus  Aegyptiis. 
Sicirdotes  Aegyptios  &  fapientes,  adfeito  lier  me  • 


Cf- 

tls  nomine  ,  multos  edidifle  libros ,  ipfe  fatetut 
jamblichus  de  myjleriis  Aegypiior.  Cap.  i.  p.  i. 
Quibus  adde,  quae  ex  Galeno  &  Diodoro  Sicula 
obfervavir  Jo.  Alb.  Fabricius  Biblioth.  Graec. 
Lib.  Vi.  Cap.  12.  $.  2.  p.  128.  Hos  imitabantur 
Platonici  &  Pythagoraei ,  quorum  in  fcholis  tritis- 
firnum  hoc  dogma  erat ,  non  peccare-,  qui  dolis  & 
mendaciis  veritati  fubveniat :  id  quod  copiofius  do¬ 
cui  DiJJ.  de  turbata  per  recent.  Platonicos  ecclejia 
§.  2 6.  f.  p.  54.  Atque  hi  philofophi  jam  ante  na¬ 
tum  Servatorem  &  primis  rei  Chriftianae  facculis- 
magna  in  auctoritate  pofiti  erant  inter  Aegyptios, 
&  publice  juventutem  Alexandrine  inftituebant: 
neque  principes  Judaeorum  magiftri ,  quod  Philo¬ 
nis  fatis  declarat  exemplum ,  difciplinam  ab  illi» 
accipere  verebantur.  Poftea  &  Chriftiani  fuos  eo¬ 
rum  committebant  fidei.  Faciunt  haec ,  ut  arbi¬ 
tror  ,  non  nihil  ad  diminuendam  moris  hujus  a 
Chriftianis  fufeepti ,  quem  rettiffime  alioquin  vir 
dottiffimus  detcilatur,  improbitatem.  Temporum 
enim  fuorum  qui,  dum  fallit.,  inftituta  fequitur, 
eaque  a  viris  fapientiae  laude  celeberrimis  proba¬ 
ta,  is,  tametfi  plane  excufuri  nullo  modo  queat, 
aliquanto  tamen  majorem  habet  excufationem ,  at* 
que  ille,  quem  fola  mentis  malitia  incitat,  ut  fu.- 


§.  1 6.  Sibyllinorum  carminum  auttoritas .  4*3 


Ciceronis  deinde  tempore,  id  quod  ipfemet  fcriptum  reliquit,  erant,  qui  ad  Caefa- 322 
m/2  pertinere  contendebant ,  quae  in  Sibyllinis  libris  de  novo  quodam  regno  prae¬ 
nuntiata  legebantur.  (  *)  Sibyllae  verfus  obfervamus ,  quos  illa  furens  fudijfc  dicitur :  quo¬ 
rum  interpres  (f)  nuper  falfci  quadam  hominum  fama  ditturus  in  f enatu  putabatur ,  eum , 
quem  re  vera  regem  habebamus ,  appellandum  quoque  ejfe  regem ,  fi  f  alvi  ejfe  vellemus.  Ci- 
«ro,  qui  Romanis  rebus  nec  optandum  efle  regem ,  neque  ferendum,  fi  exoriretur 
forte  ,  exiftimabat ,  tam  impatienter  hanc  interpretationem  carminis  Sibyllini  pofl 
fata  ferebat  Caefaris ,  ut  non  ipfis  tantum  Sibyllinis  libris,  fed  &  interpretibus  ac 
lectoribus  eorum  invidiam  creare  propterea  nil  dubitaret.  Hoc  fi  eft  in  libris ,  in¬ 
quit,  in  quem  hominem  &  in  quod  tempus  e  fi  ?  Callide  enim ,  qui  illa  compofuit ,  perfecit , 

W,  quodeumque  accidijfet,  praediolum  videretur ,  hominum  temporum  definitione  fubla- 
ta.  Adhibuit  etiam  latebram  obfcuritatis ,  ut  Udem  verfus  alias  in  aliam  rem  pojfe  accom¬ 
modari  viderentur.  Non  ejfe  autem  illud  carmen  furentis ,  tum  ipfum  poema  declarat ,  (r/2 
enim  magis  artis  &  diligentiae ,  quam  incitationis  &  motus )  tum  vero  ea,  quae  ec^e^e 
dicitur ,  quum  deinceps  ex  primis  verfuum  litteris  aliquid  conneQitur.  Quamobrem  Sibyl¬ 
lam  quidem  fepofitam  &  conditam  habeamus ,  «f,  ii  gwoi  proditum  efi  a  majoribus ,  in- 
jujfu  f  enatus  ne  legantur  quidem  libri.  Ad  extremum  haec  addit :  Cum  antifi  itibus 
agamus ,  ut  quidvis  potius  exiliis  libris ,  quam  regem ,  proferant  y  quem  Romae  pofihac 
nec  Dii  nec  homines  patientur.  Spem  hanc  Ciceronis  eventus  quidem  fefellit,  neque 
diu  rege  caruic  Romanorum  respublica:  nihil  quoque  habuit,  cur  dubitaret  vir 
difertus,  an  in  Sibyllinis  verfibus  oraculum  aliquod  de  novo  inter  homines  flabi- 
liendo  imperio  exftaret.  Attamen  ,  qui  hanc  vaticinationem  Romanis  novum 
polliceri  regem  tum  temporis  putabant  ,  pariter  in  errore  verfabantur.  Longe 
enim  aliud  a  Sibylla  regnum  fuilfe  promi flum,  illa  fatis  oftendit,  quam  Hrgilius 
Ecloga  quarta  producit,  deferiptio  ejus;  tametd  vates  aflentatorie  totum  iftud  ad 


(*)  Cicero  de  div.  L&.  II.  (C.  54.  p.  3238.  T.  IX.  Opp.) 
(f)  L.  Cotta  quindeOTivir. 


cum  aliis  faciat.  Neque  foli  hoc  fe  crimine  con¬ 
taminarunt  Chrijli  afledatores,  quod  inepte  fibi 
perfuadent  religionis  noftrae  adverfarii.  Nam  & 
philofophi  a  Chriftianis  averfi ,  &  illi,  qui  fe  Chris¬ 
tianos  efle  mentiebantur,  Gnollici  eodem  tempore 
pari  audacia  falfa  excogitarunt  Zoroajlris,  Orphei , 
Mefi  ,  &  multorum  aliorum  feripta.  Vid.  Por - 
phyrius  in  Vita  Plotini  Cap.  16.  p.  118.  &  Clemens 
Alex.  Stromat.  Lib.  I.  C.  15.  p.  357.  Quod  qui¬ 
dem  facinus  iterum  oilendit,  non  tam  animi  quod¬ 
dam  infigne  vitium,  aut  ipfius  religionis  naturam , 
id  quod  fluite  ac  ridicule  criminantur  Servatoris 
Doftri  hoftes,  Chriflianos  adduxifle,  ut  fraudibus 
ejusmodi  fibi  confulerent,  quam  mores  &  inftitu- 
ta  facculi,  audoritatemque magnorum  virorum:  qui¬ 
bus  quidem  rebus  citius,  quam  fas  eft,  etiam  illi 
parere  folent ,  quibus  nec  Capientia  ceteroquin 
^ec  virtus  dceft. 

0)  Blondellus ]  Opere  de  Sibyllis  Gallico  Pa- 
riJ-  1649.  4.  non  nimis  culto,  fi  didionem  fpedes, 
f  do&rina  &  eruditione  maxima  referto.  Multi 
fuerunt  &  funt  intcr  Britannos  viri  longe  dodiffi- 


mi,  quibus  hoc  Blondelli  displicet  opus,  quoniam 
ad  priscorum  ccplefiae  dodorum  ,  qui  Sibyllinis 
carminibus  contra  Deorum  cultores  ufi  funt  fre- 
quentiffime  ,  infamiam  pertinere,  putant,  fi  nihil 
exftitifle  dc  Chrijlo  fcriptum  credatur  in  antiquis 
Sibyllinis  voluminibus.  Igitur,  non  fecus  ac  Cud- 
uvorthus,  de  ifta  quidem  quam  habemus  hodie ,  Sr- 
byllinorum  carminum  colledione  parum  praedare 
fentiunt,  at  non  dubitant  tamen,  quin  in  antiquis 
illis  carminibus,  quae  Romani  afiervarunt,  multa 
de  Chrijlo  leda  fuerint  oracula,  Deusque  feminis 
quibusdam  futurum  Meffiae  regnum  praefignifica- 
verit.  Vid.  ex  multis  Guil.  Beveregius  in  Codice 
canon,  iltupato  Cap.  14.  10.  p.  61.  f.  &  Humphr. 

Prideaux  Hipire  des  Juifs  Tom.  V.  Livr.  IX. 
p.  190.  viri  celeberrimi,  qui  earadem,  quam  hic 
Cudworthus ,  ingrediuntur  viam ,  &  iisdem  rationi¬ 
bus  rem  agunt,  de  qua  loquimur.  Nec  multum, 
diflentit,  ctiamfi  dc  auftore  horum  carminum  ali¬ 
ter  cenfcat,  Ifaacus  Voffius ,  de  Sibyllinis  oracuK 
Cap .  8.  p.  06. 


Fff  3 


(»)  Xkt 


Cap.  IV. 


Sibyllinorum  carminum  mitior  it  as. 

SalonJnum  referat  oraculum.  Quamobrem ,  quod  Sibylla  cecinit ,  imperium  no¬ 
vum  aureumque  faeculum,  id  ego  Mefliae  five  Servatoris  noflri  regnum  tempusque 
introdu&ae  religionis  Chriftianae  fignificare,  arbitror.  Ceterum,  quod  de  Sibylli¬ 
nis  verfibus  idem  habet  Cicero:  (f)  Valeant  ad  deponendas  potius ,  quam  [ufcipiendas 
religiones ,  id  plus  valuifle  carmina  haec  ad  delendas,  quam  ad  amplificandas  Deo¬ 
rum  religiones ,  videtur  indicare.  Quare  ncfcio ,  an  is  male  conjecerit ,  qui ,  fo¬ 
re  ,  ut ,  unius  Dei  religione  in  orbem  introdu&a ,  veteres  Iabefattarentur  ac  tolle¬ 
rentur  fuperftitiones ,  in  his  verfibus  fuifle  praefignificatum ,  exiftimaverit.  Quod 
fi  mirum  videatur  alicui ,  feminas  fuperftitione  devin&as  Diisque  amicas  Cbrifti , 
Servatoris  noflri,  adventum  multo  ante  praedixifle ,  is  mirari  definet,  fi  Balaamum , 
Magum  aut  praeftigiatorem  Syrum  ,  eumdem  clare  praenuntiafle  ,  meminerit. 
Quamquam  quid  hac  opus  efl  refponfione  ?  Incertum  enim  eft ,  anne  ex  facris  va¬ 
tibus  haufta  fint  omnia ,  quae  dc  Chrifto  Sibylla  memoriae  prodidit.  Quanam  ra¬ 
tione  id  fa<5tum  fit ,  equidem  haud  dixerim:  "at,  quod  Sibyllina  vates  iisdem  figu¬ 
ris  ac  fimilitudinibus  futuras  illas  delicias,  quas  fpondet,  adumbrat,  quibus  facef 
codex,  id  ego  fatis  declarare  judico,  quibusnam  ex  rivalis  hortos  ea  fuos  irriga¬ 
verit.  Liceat  unam  tantum  apponere  formulam : 


(u)  -  Nec  magnos  metuent  armenta  leones , 

Occidet  &  ferpens,  &c. 

Sed  nec  omittenda  efl  Ciceronis  querimonia ,  divulgari  nimis  Sibyllina  poema¬ 
ta,  molefte  ferentis.  Haec  enim,  tametfi  quindecimviri  vigiles  his  libris  atque  cufto- 
des  dati  eflent ,  emanaffe  tamen  ex  illis  aliqua  in  vulgus ,  publiceque  fuifle  letta , 
argumento  efl:.  Atque  haec  ipfa,  quae  ex  penetralibus  exierant,  exempla  occa- 
323fionem  dedifle*  fufpicor  hominibus,  quos  imprudens  rei  Chriftianae  ac  praepofte- 
rum  ftudium  ad  pias  fraudes  mendaciaque  officiofa  audenda  ftimulabat ,  ut,  quae 
ipfimet  excogitaverant  ,  plurima  ceteris  carminibus  fufterioribus  audadter  adde¬ 
rent.  Nifi  enim  fedem  veluti  quamdam  ac  fundamentum  in  ipfa  veritate  pofitum 
habuifiet  haec  tanta  fallacia  ,  quemadmodum  aut  concipi  primum  ,  aut  deinde 
longe  lateque  fluere  potuiflet ,  temporeque  roborari ,  id  vero  nullo  plane  modo 
intelligitur.  Accedit  Celfi,  hoftis  Chriftianorum ,  teftimonium,  qui  Sibyllam  ma¬ 
lui  flet  a  Chriftianis  divinis  honoribus  ornari  ,  quam  Servatorem  noftrum ,  Jefuirt 
Chrijlum.  Is  enim  quum  audifTet ,  Sibyllae  au&oritate  Chriftianos  in  primis^  ad 

(*)  De  Div.  L.  II.  1.  c. 


(«0  Arec  magnos  ]  Virgiiii  verfus  funt  Eclog.  IV. 

vf.  22-  24. 

(x)  Celfus]  Vid.  Ori  genis  Lib.V.  contra  Cel- 
Jutn  p •  272- 

(;y)  Diceretur ]  Quae  dc  Sibyllinis  carminibus 
dici  poflent  9  exnaufit  prope  omnia  vir  eximius, 
Jo.  Alb.  Fabricius,  Bibli oth.  Graecae  Libro  I.  Er¬ 
go,  quae  hic  disputavit  do&iffimus  Cudrjoorthus , 
miflis  omnibus  aliorum  conje&uris  &  fententiis, 
breviter  tantum  attingam.  Putat  ille,  id  quod  multi 
etiam  alii  Britannicae  gentis  faciunt,  qui  fidem  an¬ 
corum  ecclefiae  doftorum  contemni  nolunt,  in 


etuftiflimis  Sibyllae  Carminibus  de  fervatorc  i\o- 
:ro  &  ejus  regno  Icfta  fuifle  quaedam  oracula,  id' 
[ue  partim  ex  Virgilio ,  partim  ex  Cicerone  probat» 
n  fententiae  hujus  veritatem  non  placet  nunc  in- 
[uirere:  nec,  11  placeret,  commode  fortaflis  1 
ieri  poflet,  quoniam  antiqua  illa  carmina  aut  p 
le  perierunt,  aut  cum  recentioribus  conficcisq 
:arminibus  ita  hodie  fociata  funt,  ut  dtscerm  n 
nodo  queant  Utrumque  vero,  quod  ad  eam  Q 
nandam  vir  doftiffimus  adhibet,  argumentum 
nihi  videri ,  non  diffiteor.  Vitgilius ,  §  aut 
30  fallor,  aut  hoc  tantum  canit,  magni  illius  a 


§.  1 6.  Sibyllinorum  carminum  auSoritcis.  41  > 


Deorum  religiones  evertendas  uti  ,  non  hoc  eis  exprobrat ,  quod  omnium ,  qui 
circumferrentur ,  ejus  generis  verfuum  ipfi  eflent  au&ores ,  verum  hoc  unice , 
quod  intrufiflent  in  ea  quaedam  Chriftianis  parentibus  nata:  (*)  'Tpb&t  $  x«r 

Aoe;,  5  xpwvlaf  met  viauv  ,  finsraf  av  px&cv  ^e$£f»j5WoS^  &V  $  ©£S  mt&x,  nw  $  zvcpiy- 
yp?<pw  /usv  et  tu  cMilvtit  Kf  fih.dtr<pnpu  fiV.ij  hxux&e.  V is  vero  potiori  jure  Sibyllam , 
qua  multi  veftrum  auctore  utuntur ,  tamquam  Dei  filiam  praedicare  potuijfietis :  nunc  vero 
vos  in  carmina  ejus  inulta  intrufiftis  Deo  indigna  &  impia.  Origenes,  quo  hanc  diluat 
accufationem ,  honorique  Chriftianorum  pro  viribus  confulat,  Celfam  negat  often- 
dere  potuifle,  quaenam  eflent  illa ,  quibus  Chrifliani  Sibyllina  depravaflent^  carmi¬ 
na;  quodfi  enim  puriores  &  antiquiores  producere  potuiflet  codices,  quibus  illi 
defuiflent  loci ,  quos  in  rem  fuam  Chrifii  fettatores  tum  convertebant ,  homi¬ 
nem  id  minime  omifllirum  fuiflfe.  Ego  vero  ifta  aetate  incorrupta  &  antiquiora 
reperta  efle  exempla ,  atque  in  ea  Celjum  cafu  incidifle ,  multo  efle  arbitror  proba¬ 
bilius :  quibus  quidem ,  ut  vitiatorum  Sibyllae  carminum  Chriftianos  poftularet, 
excitatus  homo  fuit.  Utcumque  efl ,  non  omnes  illi ,  qui  Cbriftum  iflis  tempori¬ 
bus  profitebantur,  ex  Sibyllinis  carminibus,  quibus  Deorum  coarguerent  aflerto- 
res ,  argumenta  fumlifle  videntur.  Docent  hoc  ipfa  Celfi,  quae  attulimus ,  ver¬ 
ba,  quibus  aliqui  tantum  ab  eo  accufantur  :  }  met  CpZv  :  quibus  veftrum 

utuntur  aliqui.  Sed  nec  omnes  Chrifliani  Sibyllam  divinitus  afllatam  efle,  conce¬ 
debant.  (*)  Celfus  enim  quum  fetfae  inter  Chriflianos,.  Sibyllijlarum  dittae ,  men¬ 
tionem  feciflet,  Origenes  lignificat ,  hoc  nomine  ab  illis  Chriflianis  ,  qui  Sibyllam 
vatem  negarent  fuijje  divinam ,  eos  infamari,  qui  Sibyllinis  au&oritatibus  Chriflia- 
nam  communire  religionem  conniterentur.  Credo,  qui  in  hac  opinione  erant, 
metuifle,  ne  divinis  aliquid  detraheretur  oraculis,  fi  vero  Numine  fuifle  plena  Si¬ 
bylla  (y)  diceretur.  Nos,  quod  ante  monuimus,  nihil  plane  loci  dabimus  his 
carminibus  inter  audlores  eos,  quibus  antiquilflmos  Deorum  cultores  unum  fummum 
profeflos  efle  Deum,  convincemus.  Quamvis  enim  fortaflis  in  ipfa  illa  ,  quae 
ad  nos  pervenit,  Sibyllinorum  carminum  collettione  quaedam  flnt  antiqua  melio- 
risque  notae;  haec  tamen  qui  a  fallis  fecernere  queat,  nemo  unus  hodie  tam  fa- 
gax  efl.  Sed  unum ,  facere  non  poflum  ,  quin  huc  transferam  Sibyllae  oraculum , 
a  Paufania  fervatum :  ex  quo  etiam,  ut  id  quali  praeteriens  indicem,  intelligitnr , 
non  tam  ardle  conclufa  fuifle  haec  carmina,  quin  nonnulla  eorum  ex  cuflodia  eia- 32 
berentur ,  &  in  vulgus  emanarent.  Narrat  (s)  Paufanias  ,  cladem  Athenien- 
fium  ad  Aegos  Potamos  his  inter  alia  verbis  a  Sibylla  praedictam  fuifle: 

(*)  Origenes  contra  Celfum  L.  VII.  p.  3<58.- 


ni ,  quem  vocabant  veteres  ,  imminere  exitum : 
mox  igitur  omnia  fore  nova,  aurcaque  tempora  re¬ 
ditura  ede  talia,  qualia  poetae  fingebant  Saturni 
fuifle  temporibus.  Hoc  fi  in  Cumaeo  carmine 
Icriptum  exftitit ,  id  quidem  in  eo  lectum  fuit, 
quod  pervagatum  erat  inter  antiquos,  magno  anno 
vertente,  feu,  ut  Ciceronis  verbis  in  Somnio  Sci- 
Pion.  utar,  quum  ad  idem,  unde  femel  profe£tafunt, 
runtta  ajlra  redierint ,  novam  plane  orbis  terrarum 
faciem  futuram ,  &  novum  hominum  genus  exori- 
turum  efle.  Ita  Stoici  fentiebant  ,  ita  Platonici , 
«dii.  Nec  ego  video,  quomodo  de  Chrijii  regno 


vaticinatam  ede  Sibyllam  ,  inde  queat  probari ,  etd 
magnis  ita  vifum  ede  non  nefciam  hominibus.  Ci¬ 
cero  cx  Sibyllinis  libris  de  rege  quodam  prolatum 
ede  in  fenatu  oraculum  ,  refert.  Quibus  vero, 
obfecro,  rationibus  efficietur,  ut  nil  dubitemus, 
Chrijlum  regem  ifto  oraculo  praenuntiatum  fuide? 
Cicero  obfcurum ,  ambiguum ,  &  flexiloquum  Illud 
effatum  fuifle,  declarat,  temporum  hominumque  defi¬ 
nitione  fublata.  Nobis  igitur ,  quod  in  fe  incertum 
erat  olim  ,  ratione  certum  facere  licebit  hodie? 

(2)  Poufanias ]  In  Phocicis  feu  Libro  X.  Grue-  ♦ 
ciae  Cap.  9.  p.  %zq.  ed.  Kukiii. 


$10  Sibyllinorum  carminum  auficritas .  Cap.  IV. 

Kfitf  w  ’A$nveuom  (icty&vct  3vir<{ 

ZdCc  C^iGpiyi 7??f ,  a?TE^  4 51  ydyt^vrl 


A  tum  Cecropidis  luttum  gemitus  que  ciebit 

Jupiter  altitonans ,  rerHW  cui  fumma  potejlas . 

Cui  loco  aliud  (rz)  ex  eodem  fcriptore  antiquae  vatis  Palladeae  oraculum  adji¬ 
cere  poflem,  quo  Dei  aeternitas  atque  immutabilis  natura  plane  ac  perfpicue  decla¬ 
ratur; 

ZdCff  »jr  ,  Zdt'f  £$1,  ZdCf  iosiD ,  <*  y&y*ha  liv. 

Juppiter  eflyfuit,  atque  erit :  o  bone  Juppiter  alme. 

Praeterea,  quae  Sibyllae  tribuuntur,  carmina ,  alia  quoque  exflant  ipforum  Deo¬ 
rum  illorum,  quibus  fupplex  fuit  antiquitas,  oracula,  unum  fummum  maximum- 
que  Deum  efle  teftantia.  Ex  his  vero  illa,  quae  poft  natum  Servatorem  dicuntur 
fufa ,  quum  deficerent  jam  pleraque  oracula ,  nec  non  ea ,  quae  in  Chriflianorum 
tantum  leguntur  libris,  tametfi  magnam  partem  ex  Porphyrii  de  oraculis  Libro  de- 
fumta  fint  ,  omnem  a  fe  fraudis  fufpicionem  depellere  nequeunt.  Quamobrem 
nec  his  pugnabimus.  Sed  nil  tamen  impedit,  quo  minus  unum  Apollinis  Clarii 
oraculum  ex  ( b )  Macrobio  proferam,  quo  non  modo  unus  fummusque  Deus  lau¬ 
datur,  fed  etiam  Hebraeo  nomine  Jaoh  appellatur. 


"T  V7atlov  Qisv  iuy.iv  'luu. 

Dccct  te  fummum  maximumque  Deorum  omnium  Jao  appellare. 


Bene  fatis  haec  di&a  forent ,  nifi  Clarius  hicce  daemon  callide  ad  folem  has  lau¬ 
des  transferre  fluderet ,  ac  fi  is  unus  ille  maximusque  Deus  verusque  Jao  eflet. 
Exftat  &  aliud  antiquum  (r)  Jovis  Dodonaei  oraculum ,  Tbemift ocii  datum,  quod, 
adjundta  Tbemijloclis  interpretatione ,  non  male  huc  referri  poflet.  Jubet  oracu¬ 
lum  Tbemiftoclem  vstss  r  hyuwyov  £  @6?  fix^etv ,  ad  cognominem  Deo  illi  proficijci.  Id 
Tbemijlocles  de  Perfarum  rege  judicat  efle  dictum  ;  MtpAa?  $  ely^on^c  tlvxi  it 
%  hlytcBvj{  (ZotciTd*;.  Utrosque  enim  magnos  reges  (diverio  licet  modo)  &  ejffe 
vocari. 

Qui  Hermetis  hodie  Trismegifti  nomine  fplendent ,  libri  communibus  eruditorufli 
hominum ,  quos  recentior  vidit  aetas ,  fuffragiis  confixi  jacent ,  neque  eft ,  qui 
vel  aliquam  eorum  partem  antiquo  Hermeti  audeat  aflerere.  Sed  repugnat  (<0 
Jibanafius  Kircherus ,  nihilque  in  illis,  nifi  quod  caftum  ac  fincerum,  deprehendi, 

con- 


(a)  Ex  eodem  fcriptore  ]  Phocicis  Cap.  12.  p.  828. 
(*)  Macrobio-]  Saturnii.  Lib.  I.  Cap.  18.  p.  290. 
(O  Jovis  oraculum]  Refert  illud  Plutarchus 
in  Vita  Themijlocly  T.  1.  Qpp  p.  22^  Mihi  vis 
hujus  oraculi  ad  id  probandum,  quod  vir  doftus 
certum  efle  vult,  nulla  prope  videtur  efle.  Contra 
res  ipfa  docet,  totum  hoc  Oraculum  a  Themiltocle 
aut  confiftum  efle,  aut,  fi  vere  redditum  fuit  fa- 


cerdotibus  Jovis  fuppeditatum ,  quo  regi  Perfarum , 
quem  libi  conciliare  fludebat ,  eo  melius  adulari 
poflet. 

(d)  Athan.  Kircherus ]  In  Oedipo  Aegypt.  UT 
Obelisco  Pamphilio  p.  35.  /• 

(  e )  Siderum  cultor  ]  Ita  Dinon  &  Hermodortis 
nomen  Zoroajler  expofuerunt,  tefte  Diogene  Lati; 

tio  Prooem.  Segm.  8.  P •  6.  quos  Scaliger  & 


§•  Zoroajler  Theologus.  4.1^ 

contendit.  Nos  quidnam  de  his  libris  fentiamus,  opportuno  magis  loco  inferius 
explicabimus. 

Populi  j  qui  orientem  fpe<Slant  folem ,  neminem  habent  Theologorum ,  qui  vel 
antiquitate,  vel  gloria  nominis,  vel  denique  ftudio  erga  Deos  Zoroaftre  c laripr 
fit.  Graecis,  quem  Orpheo  hoc  in  genere  anteponant,  nullus  omnino  eft.  Zo- 
roafler  ita  remotus  eft  ab  hominum  memoria,  ut  mirifice  fcriptores  inter  fe  diffi¬ 
dant  ,  qui  aetatem  ejus  conftituunt.  Multos  vero  Deos  ipli  fuifle  cultos,  tam 
certum  habetur  vulgo,  ut  fint  etiam,  qui  ipfo  ejus  nomine,  quod  pofi  fatarum 
accepiffe  demum  putant,  hanc  rem  fignific&ri  velint.  Zoroajler  enim  ajunt  idem 
quod  (e)  fiderum  cultor.  Sono  certe  fi  vocabuli  hujus  poteftas  metienda 
ut,  verbum  Ster  five  Eflcr  Perfarum  fermone  ftellam  denotare,  indubitatum  eft.  32? 
Pueruntque  praeterea  dodtiffimi  viri,  qui  multa  in  Europaeis  linguis  vocabula  ufu 
quotidiano  teri ,  obfervarunt ,  quorum  tamen  in  Perfia  inveftigandae  fint  origines. 
Attamen ,  quum  Orientis  incolas  Zertoojl  &  Zaradujl  feribere ,  Agatbiam  vero  Z2- 
radem  vocare,  quem  ceteri  Zoroajlrem ,  videam  ,  propius  a  veritate  putem  abefle, 
qui  Ster  terminationem  efle  judicant,  a  Graecis  additam.  Sed  defendat,  quod 
quisque  fentit:  mihi  fatis  eft,  fi  philofophum  hunc  multos  coluifie  Deos  demon- 
ftravero.  Id  vero  (/)  Plato  teftatur,  qui  Zoroajlris  pxytlx»  five  magiam  nihil  fuis- 
Pe  aliud  docet ,  quam  ©£<£*  Stytireia*  ,  Deorum  cultum.  Quod  dum  refero  Platonis 
di&um ,  non  poflum  ,  quin  limul  animadverti  jubeam ,  vocem  /uxyeix  fenfu  pri¬ 
mum  bono  acceptam  efle ,  quod  &  Porphyrius  hifce  verbis  affirmat:  (*) 
yt  fAY,v  oi  Tnes  feov  ovQsi  %  nru  Stgp: wfe  Molyoi  'ST&trxyopdCo**) .  Apud 

Perjas  quidem  rerum  divinarum  fapientes  &  Numinis  niinijtri  Magi  appellantur.  Quem¬ 
admodum  vero  Magiae  fundamentum  certam  quamdam  naturae  cognationem  & 
convenientiam  efie  ferunt :  ita  etiam  antiqui  Perfarum  &  Chaldaeorum  Magi ,  id 
quod  (g)  Pfelli  confiat  teftimonio ,  OV[A7m()yi  tiVJU  TD6  Ct\ 01  Tlii  KXTCO  ,  COgUUtaS 
convenientes  fibi  ejje  res  fuperiores  inferiores ,  affirmabant.  Atqui  naturas  illas  ex¬ 
cellentiores,  quae  cerni  oculis  nequeunt,  quo  fibi  placabiles  atque  benignas  redde¬ 
rent,  una  pietate  ,  fan&imonia,  religiofisque  caerimoniis  opus  fibi  efle,  primum 
videntur  confiituifle.  Fateor  interea,  non  uni,  omnipotenti,  fummoque  Deo 
Pietatem  eorum  tantum  addi&am  fuifle,  fed  multis  etiam  aliis  Numinibus:  neque 
hoc  inficior,  plurimos  ex  Zoroajlris  difcipulis  non  ita  multo  pofi  exceflum  ejus  di¬ 
vinum  hoc  Magiae  genus  turpiter  adulterafle,  in  ejusque  locum  primum  theurgi- 
quam  vocant,  Magiam ,  pofiremo  ytw(«*  five  artem  incantamentis  &  vene- 
heiis  nocendi,  cui  foli  hodie  Magiae  nomen  imponitur,  fubftituifie.  Quantacum- 
que  vero  Deorum,  quos  Zoroajler  obfervavit  ,  multitudo  fuerit,  euru  tamen  ab 
Unius  fummique  Numinis  profefiione  fefc  non  paflum  efle  abfirahi ,  Eubuli  nos 
haud  dubitare  finit  teftimonium ,  quod  Porphyrius  Libro  de  antro  Nympharum  pofie- 
ris  prodidit:  (f)  nfuvt  ph,  cJf  'ipn  2»/>«*S7>k  dfatybs  eTn/Kxioy  ttTs 


(*)  Dc  abftin-  Lib.  iv.  p.  165.  (f)  P.  254. 


fecentiorum  fequuti  funt.  Vide  de  aliis  vocabuli 
luJus  interpretationibus  &  de  ipfo  Zoroaftre  mag- 
jE*  Virum,  Jo.  Alb.  Fabricium  Biblioth.  Graec. 

rJ'  jpaP-  3 <5.  p.  24.4.  &  quos  ille  nominat. 
u,»!  j[at0]  In  Alcibiade  I.  Opp.  p.  32.  7n,  i 
Tg  r,,t  t$  ‘Slypxgir 


Wt>  ri”6tZ  *"**•“«.  Primus  K Magorum) 
iaglc*m  Zoroaftri  Oromafti  filii  docet:  eft  autem 


( S  )  Pfelli]  In  brevi  dogmat.  Chaldaicorum  de¬ 
clamatione ,  quae  ad  calcem  exftat  Sibyllinorum  ora¬ 
culorum  ex  edit.  Servat.  Gallaei,  Amftelod.  i<589-  4- 
Ggg  (h)  P»r- 


Cap.  IV,. 


Mitbras  Perfarum  Deus. 

A-l  o 

",  „  ^  ,  rf.W»  w  wy«  <x«  •  «/  Vf  5  »’>W  ®>nr?  * 

«w*  cf>f>7@-  «-V5  5  «m*»*  5  c'  (JuanJo- 

Eubuh,  Zoroajler  primus  omnium  m  montibus  Perftd,  vmms  antrum  na- 
quidem,  avet  >  fanorem  creatoris  patrisque  omnium  Mithrae  con- 

,  floridum ,  fonnbmque  Zrdi  finrtw  l  praeberet.  Quantum  Eubuli 

fecravit;  na  ut  antrum anim compre&ndet,  qui  ab 

h°c  multis  voluminibus  copiofe  perferiptam  effe,  id  quod 

hoc  ipfo  MidwMIb*  te^tur,  fecum  cogitaverit.  Hoc  enim  nullius  fuifle, 
alio  loco  O)  •^  ::verram  perfarum  religionem  imbibillet  animo,  &  explorate 
mh  hominis,  qu  ^atjs  uC  opinor,  declarat.  Itaque  vel  haec  fola  nos 

cognitam  habuilh.  ,  P  ’  Zoraaftrem,  veteresque  Magos,  quibus  Mithrae 

^c^P^tSf^«rd^er«,  Deum  quemdam  Cole  majorem  atque 
myfteria  accuratiu  p  P  -  nre  vocabulo,  credamus,  (*)  nuihv  nimirum  nwytk» 
praeftantiorem  Mi  rae  &  omnium  rerum ,  feu  totius  mundi ,  cujus  partem 

wJ  ««f? , . Pa^e^VX  ceOTin  communiter  folem  in  Dei  loco  habuerint  & 
fol  conftituit:  licet  .  folem  Dei,  quem  fummum  ducebant,  vivam  ac 

coluerint.  Sed  hi  pufabant  effe:  quamobrem  fidus  hoc  colendo  ipfum  fe- 

fpirantem  veluti unagm  »  P  Neque  alia  illis  cauffa  erat,  cur  ignem  libi  cafte 
fe  Deum  venerari  arb  trabantu  q  tertatur,  quam  quod  eum 

adeundum  judicarent  >  q  W  erfuafunl  haberent.  Ad  quam  fen* 

26fumm.  Numinis  (jmulacruir^  P  ,  P  referri debec ; 

tentiam  illud,  quod  & 


EjVi  nnv&  rtvios  6»o?  cMyyxZTU* 
Omnia  ex  uno  nata  fur.t  igne, 


(•*)  Mitbras  ilte,  qui  vocabatur  i 
oculis  adfpicimus. 

(/0  Porphyrius]  Libro  IV.  *  .tJUnedti*  a 
oornii-  f  1^‘P  7Yr/url  Nullus  ego  dubito,  quin 

nem ,  quae  totum  durat  ct  em,  ^  :ma_ 

Satiabilem.  Agit  ibi  Maximus  de  fimulacns^  im  _ 
ginibus,  quas  varii  fibi  finxerint  popu  i , 
divinae.  Perfis  ait  Ignem  fignum  ejTc  P**- 
vero  fignum  comparat  veluti  cum  reliquo  P  P 
lorum  fimulacris,  quae  ex  lapide  fculpta  aut  ^x  m  - 
talio  conflata  erant,  &.  multa  idcirco  faecula  per¬ 
manere  poterant :  a  quorum  natura  quoniam  lcnge 
diftat  ignis,  qui  cito  fit,  &  cito  perit,  ideo  *?***** 
itpniAtp*’ .  fimulacrum  Dei ,  quod  diem  duret ,  aut 
brevi  tempore  exftinguatur  &  pereat,  illum  appel¬ 
lat.  Interpres  reddidit :  elementum  quotidianum ; 
quod  refte  jam  reprehendit  Gerh.  Je.  Vofiius  de 
idololatria  Lib.  II.  CaP ■  <H-  p.  237. 

(k)  In  magicis  oraculis ]  Qttae  Zoroajlri  vulgo 
tribuuntur,  SeSL  U.  v[.  29.  p.  u79.  iQ  Stanleji 
Hifior.  philq[. 


id 

©if5,  Deus  abf conditus,  non  erat  fol  ille,  quem. 

(J)  Infcriptio  ijia ]  Plures  exftant  hujus  gene¬ 
ris  inferiptiones.  Vid.  Anton.  van  Dale  Differt.  IX* 
ad  antiquit.  marmora  p.  16.  f.  &  Ezech.  Span - 
hemius  Obferc.  ad  Juliani  Caefares  p.  144.  in 
veteri  lapide  Lugduni  Gallorum  reperto ,  quem  eru¬ 
dite  illuftrat  Jacob.  Martin * ,  monachus  familiae 
Benedictinae,  in  praeclaro  de  veteri  Gallorum  re* 
ligione  Opere  Cap.  32.  p •  nomen  Soli  omitti' 

tur,  &  (impliciter  legitur:  Deo  Invicto  Mitiib. 

(m)  Infcriptione  ]  Apud  Grutemm  in  Thefaur* 
infeription.  p.  34.  n.  5-  Multo  plures  veterum  1°: 
cos,  ex  quibus  conflat,  Mithran  Perfis  nil»  nlU 
folem,  fuiffe,  collegit  Thom.  Gatakerus  in  Adver* 
far.  mifcellan.  Cap.  21.  p.  659-  T.  I.  Opp- 

(n)  Scaliger  1  De  emendatione  tempor.  ^toro  \  1. 

Cap.  de  hebdomadibus  Danielis  p.  588-  qucm  Ger  • 

Jc.  Vofiius  de  idololatria  Lib.  II.  Cap.  10.  p.  1 33* 

Selderus  de  Diis  Syris  Syntagm.  U-  P:  *79- 

dius  de  Diis  C ermmts  p.  J4«-  &  fcq™"J  . 

r»m.  Dyde  verode  veuri  Perfar.  rehg.mt ■  Cap. £ 

p  i SSSiM %■ 

MW5  tnSL  Perfica  P.  II.  Dijf. 


§.  1 6. 


Mithras  Per Jarum  Deus* 


419 


id  eft,  ex  uno  fummo  Numine.  Julianus  quoque  Imperator,  quem  ftudio  erga  fo* 
lem  nulli  condat  Perfarum  ceififle,  efle  tamen  fatebatur  Numen  aliquod  corporis 
expers,  quod  fole  longe  majus  atque  excellentius  eflet.  Haec  licet  ita  lint,  haud 
aegre  tamen  conceflerim ,  fuifle  inter  Perfas  ,  qui ,  quum  mentem  fine  corpore 
meditando  non  pollent  confequi,  igneam  hujus  mundi  partem,  in  primis  folem, 
mentis  atque  confilii  compotem  fecerint,  unumque  fummum  Deum  atque  Mithram 
efle,  cenfuerint.  Argumento  elt  (/)  infcriptio  illa  :  Deo  /oli  invitlo  Mithrae :  ne¬ 
que  Heraclitum ,  Hippocratem ,  atque  Stoicorum  familiam  inter  Graecos  hancfoyilfe 
lentendam  ,  ignotum  elt.  Quidquid  id  elt ,  Mithram ,  five  corpus  ei  dederint, 
hve  detraxerint  Perfae ,  pro  Deo  omnium  fupremo  atque  maximo  ab  illis  efle  ha¬ 
bitum,  id  prorfus  exploratum  elt.  Sic  enim  Hefychius :  Hfyxt,  l  bt 

Mithras ,  princeps  apud  Perfas  Deus .  Quocirca  etiam  in  (;;z)  inferiptione 
omnipotens  dicitur :  Omnipotenti  Deo  Mithrae.  Hunc  primum ,  fummum  ,  &  infini¬ 
te  potentem  Deum  Artabanus  in  colloquio  cum  Themijlocle  habito  his  verbis  agnos- 

Clt:  (*)  'HfAlV  ‘j  71 zlkuv  VCftOOV  qjtf  KXActv  ovloiv  ,  VW  6S1,  7?  VfXAV  /3jC<nAS« 

Gr&inuujeiv  eiyjvot  0c5  §  rd,  tzuv&I  <ru£cv1&.  < Quum  multas  nobis  &  praeclarae  leges ,  haec 

tamen  omnium  efi  pulcerrima  ,  regem  venerari,  &  tamquam  Dei  illius ,  qui  omnia  fervat , 
imaginem  revereri.  («)  Scaliger  praeterea,  nonnuliique  alii  Mither  Perfarum  lingua 
magnus  fignificare  ,  Mithra  vero  major  five  maximus  ,  perhibent.  Quae  fi  vera 
lint,  (nec  enim,  quibus  viri  do6li  rationibus  nixi ,  haec  referant,,  fcio,  )  ipfavox 
Mithras  Deum  majorem  Cive  maximum  denotat.  Igitur  (0)  Herodotum ,  qui  Perfarum 
Mithram  aMylitta  five  Venere  non  diferepare,  au6tor  elt,  repudiare  jubet  ratio  :  cu-327 
jus  ex  eo  natus  fortaffis  error  elt,  quod  vox Mader  li vzMetber  apud  Perfas  eamdem  , 
quam  apud  Syros  verbum  Mylitta ,  notionem  habet,  matremqne  fignificat.  Si  qui 
verofunt,  quibus  Herodotum  fpernere  nimis  durum  videtur,  illi  fufpicentur  licet, 

Ve- 


(•* )  Plutarch.  in  Themiftocle  ( T.  I.  Opp 
teli.  p.  198.  nomen  hoc  ipfum  efle  cenfet  vocabu¬ 
lum  1  erlicum  Mihr ,  quod  non  amorem  modo ,  ve¬ 
rum  etiam  folem  denotet:  cui  nuper  aflentitus  efl: 
ex  Ludyoortlii  civibus  vir  longe  doftiflimus ,  Thom. 
■tiutchmfon  ,  Indice  philol.  ad  Xenophontem  p.  685. 
A br •  Hinckelmannus  DeteEtione  fundam.  Boehmiani 
P-  132.  Mithra  vocabulum  Perflcum  Mader  putat 
efle ,  quod  Graeci  pronuntiaverint  ,  Latini 
enater,  Germanice  Mader,  aut  Mutter.  fac.  Mar- 
tint  Rehgion  des  Gaulois  Livr.  II.  p.  421.  ad  Ar¬ 
meniorum  confugit  linguam,  &  Mithras  repetit  a 

Hon  nojlrum  inter  vos  tantas  componere  lites. 

(O  Herodotum]  Hifior.  Lib.  I.  C.  i3r.  p.  55. 
fs  vero  Mithran  a  fole  diftinguit.  Poftquam  enim 
rerfas  foii  lunaeque  facra  facere  dixerat,  fubjicit, 
eos  quoque  Uraniam  venerari ,  ab  Aflyriis  Arabi- 
eusque  edoftos,  eamque  Mithran  appellare.  Ne¬ 
gant  id  refte  faftum  efle  dottiffimi  viri ,  quos  paul- 
11::^nte  'audavimus ,  quum  infinitis  conftet  teftimo- 
J  Mithram  apud  Perfas  folem  failfe.  iidem 


.  p.  227.) 

Venerem  cum  Mithra  male  componi  ab  eo,  arbi¬ 
trantur.  Vid.  Galakerus  Adverfar.  mifcell.  Cap.  22. 
p.  661.  Quodfi  erravit  Herodotus ,  vulgaris  Grae¬ 
corum  confuetudo  barbarorum  populorum  Deos  cum 
fuis  contendendi  Numinibus  errorem  utrumque  pe- 
perit.  Mithrae  audiebat  a  Perfis  vim  gignendi  & 
procreandi  attribui.  Ergo,  quum  non  ignoraret,  a 
Graecis  camdein  generandi  virtutem  ad  Venerem 
referri ,  temere  decrevit ,  Mithram  Perfarum  & 
Venerem  Graecorum  non  differre  inter  fe.  Quum- 
que  Venerem  &  folem  nullo  modo  pofle  pro  uno 
Numine  ex  mente  Graecorum  haberi  fecum  confl- 
deraflet,  Mithran  ratus  cft  Perfarum  a  fole  diilin- 
guendum  efle.  Verum  expendenti  mihi  omnia 
dubium  vi  Cum  fuit,  an  juftam  omnino  cauflam  He¬ 
rodotum  accufandi  habuerint  eruditifllmi  viri.  Ob- 
fervavit  jam  fac.  Gronovius  in  obfervationibus  ad 
Herodot.  p.  536.  Herodotum  non  dicere  Mithram, 
fed  Mithran ,  neque  ideo  vocabulum  hoc  commune 
aliquid  habere  cum  virili  appellatione ,  quam  Perfae 
credantur  foli  attribuijfe  fub  nomine  titulo  M,U, 
Tentabo,  num  plus  aliquanto  lucis  afferre  huic  rei 
poflim.  Principio  Deam  feminam  illam  efle,  dc 
quu  Herodotus  loquitur,  Mithran,  quoniain  cum 
Ggg  2 


Cap.  IV. 


.^10  Mithras  Perfarum  Detis. 

Venerem  ab  eo  commemoratam  elle  r  ’a fyoil-dw  *;ouIm  ,  Fenerem  eoelejlem  rive  amo- 
rem.'  Certe  apud  eum  diferte  vocatur  Utar  a,  Quo  nomine  tamttfi  fint,  qui  ni¬ 

hil  aliud,  quam  lunam,  defignari  putent  j  ego  tamen  fummi  Numinis,  veri  coe¬ 
le* 

Venere  componitur  ab  co  Urania,  perfpicuum  eft.  ta  &  fubdu&a  ratione,  de  Mithra  fentiam,  edi  (Te* 
Solem  vero,  Mithram,  virilis  Dei  perfonam  fufti-  ram.  (I.)  Mediam  vir  doctiftimus  viam  ingrelfus 
miiire  apud  Per  fas ,  &  nomen  Mithras  masculi  eft  inter  eos ,  qui  folcm  fummum  &  unicum  Perfa- 
ciTe  generis,  c”  inferiptionibus  &  multis  aliis  con-  rum  fuiiTe  Deum  arbitrantur,  &  illos,  qui  num- 
flat  teftimonis.  Probabile  hinc  lit,  Herodoti  Mi -  quam  folem  pro  Deo  habitum  e(Ta  a  Perfis,  fci 
thran  differre  ab  illo  Numine,  quod  Perfae  Mi-  civili  tantum  honore  affeftum  ,  aut  Dei  fimula- 
thras -nominarunt.  Non  minus  deinde  certum  eft,  erum  reputatum  ede,  alleverant.  Concedit,  Per- 
lunae  cultum  venerationi  folis  a  Perfis  fuiffe  addi-  furum  multos  foti,  tamquam  fummo  Deo,  fuppli- 
tum,  nec  fccus,  atque  folis  uxorem,  fpe&atara  caire:  viros  vero  fapientes,  a  Zoreajlre  inftitutos» 
cfle  lunam  Oua  de  re,  quae  non  ita  pridem  eru-  majus  aliquod  &  fole  multo  excellentius  Numen 
dite  monuit  Jac.  Martini  Religion  des  Gaulois  animo  concepiffe.  Prudenter  ita  inftituit.  Thom. 
Livr.  II.  p.  421.  velim  confuli.  Adde  monu-  Hyde,  civis  Cudworthi,  quili  pepercit  diligentiae , 
menta  vetera  de  cultu  Mithrae  apud  Anton.  van  ut  hac  etiam  ex  parte  Perfarum  a  fuperftitione  pur- 
Dale  in  DlfT.  ad  antiqu.  £?  marmora  p.  16./.  aere  garet  religionem  ,  ldemque  Numinis  loco  ab  hoc 
expreffa  in  quibus  femper  utraque  cernitur  &  fo-  populo  numquam  e(Tc  cultum,  doceret,  de  veteri 
lis  &  lunae  effigies.  Mithras  ergo  Deus  ficuti  fol  Perfarum  religione  Cap.  4.  Verum  hoc  ego  qui- 
diaus  fuit-  ita  luna,  indivulfa folis  focia,  Dea  Mi-  dem  totius  antiquae  hiftoriac  fidem  eiTe  rcor  labs- 
thra,  ipfis  fuifle  videtur  vocata:  nec  id  fine  auctore  faftare ,  quum  tot  fere  fint  graves  &  locupletes, 
dicitur,  quum  Deae  Mithrae ,  id  quod  Martini  loc.  qui  contrarium  tcftantur  auctores ,  quot  ex  antiquis 
cit  p’  424  oftendit ,  apud  veteres,  Ambrojium  Perfarum  res  attigerunt.  Lege,  qui  Hydei  fenten- 
&  Caffiodorum  in  primis,  exftet  mentio.  Quae  tiam  oppugnavit,  Phil.  a  Turre  in  Monumentis  ve- 
quum  ita  fint,  equidem  purum  prope  Herodotum  teris  Antii  p.  1 94.  E  contrario  neque  hoc  ullo 
peccati  illius  cums  a  viris  doftis  accufatur,  pro-  modo  credibile  eft,  omnes  Perfas  tam  fuifle  hebe- 
nuntio  quod  nomen  Mithras  fol i  eripuerit,  &  ad  tes  ac  infanos ,  ut,  praeter  fulgidum  illud  fidus 
aliam  Deam  tranftulcrit.  Nec  enim,  folem  Mithras  folis,  nullum  e  fle  majus  &  praeltantius  Numen  fe- 
a  Perfis  vocari  negavit ,  verum  Deam  quamdam  cum  conftituercnt.  Igitur  haec  fde  facile  probabit 
Mithran  a  Perfis ,  praeter  folem  ,  coli  fignificavit;  hominis  doctiffimi  fententia.  . 
id  quod  verum  efle  vidimus.  Non  tamen  is  ego  (II.)  Zoroajlrem  contendit  voce  Mithrae  unum , 
Aim,  qui  nihil  plane  Herodotum  hic  admififlc  ve-  fummum,  &  altilfimum  illum  Deum,  qui  folem  & 
Jim/  Primum  rette  id  fa&uin  nego ,  quod  Mithran  omnia  fidera  condidit,  intellexifle,  non  vero  fo- 
Perfarum  Deam  camdem  eiTe  cenfuit,  quam  Vene-  lem;  idque  Eubuli  confirmat  teftimonio.  Melius 
rem  Graecorum.  Deinde,  quod  lunam  a  Mithra  ego,  id  quod  ex  illis  patet,  quae  fupra.de  religione 
diftinxit,  id  opinor  errore  non  carere.  Soli  enim  inter  Perfas  ab  eo  fancita  difierui,  &  paullo  poft 
&  lunae*  quum  Perfas  facra  facere  dixifict,  fubji-  diireram  ,  de  Z.oroajlre  fentio,  quam  multi  alii  - 
cit,  eos  &  Venerem  eoelejlem  feu  Mithran  venera-  neque  negem,  fummum  ipfum  profefllim  cflfe  Nu- 
ii.  *  At  fi  Perfis,  id  quod  veri  eft  fimillimum,  Dea  men,  binis  rerum,  principiis  ,  bono  atque  malo, 
quaedam  fuit,  Mithra  difta,  luna  certe  fuit.  Non  majus  &  fuperius.  Fatebor  quoque,  fi  quis  pofcat, 
ignoro,  vulgo  viris  doaiffimis  perfuafum  efle ,  Ve-  vero  mihi  videri  confentaneum  ,  Mithram  furn- 
nerem  eoelejlem  non  diferepare  a  luna:  quod  fi  ita  mum  a  Zoreajlre  Deum  appellatum  ede,  cujus 
fe  haberet,  nihil  commififlet  Herodotus ,  Venerem  imaginem  &  vivens  fignum  folem  efle  ccnfuerit» 
hanc  cum  ’ Mithra  contendens.  Verum  ,  ut  haec  Eubuli  vero  tcftimonio  num  hoc  effici  queat ,  I<J 
multum  fpcciei  &  roboris  habeat  fententia,  Hero -  vero  non  mediocriter  dubito.  Eubulus  hic  Plato-- 
dotus  ei  tamen  haud  deditus  fuit,  qui  aperte  lunam  nicus  erat;  quod  Longini  conftat  teftimouio  apim 
a  Venere  coelefti  diftinCTuit.  Porphyrium  de  vita  Plotini  Cap.  20.  p ■  12  7-  l2°* 

Igitur  non  aliter  verba  ejus  capere  decet ,  quani 
(p)  Crediderim ]  De  Mithra,  Perfarum  Deo,  difciplinae  Platonicae  natura  &  ratio-  patitur.  Ac 
&  ejus  facris  ac  myfteriis  multis  hoc  in  loco  non  Platonici  juniores  patrem  &  au&orem  rerut 
juvat  exponere,  quum  id  dudum  fecerint  viri  eru-  omnium  folem  eflTe ,  opinaliantur ,  cujus  vjrtu 
ditione  &  judicio  infignes,  in  quibus  iVu/.  a  Jurr*  materiam  ^ubaclam  profitebantur  e(Tc  &  unive \ 
eminet  in  Monum.  veteris  Antii.  Sufficiet  ad  infti-  fa  genita.  Vid.  ex  mulcis  Zachar.  Mitylenae 
tutum  meum,  fi  &  ea  illuftravero,  quae  hic  dis-  Dialogo  de  opificio  mundi  p.  173.  176. 
jutata  funt  a  doctlffiino  viro,  &  quid  ipfemet,  ini-  Ergo,  quod  Eubulus  affirmat,  Zoroajlrem  ^ 


§•  1 6.  Mithras  Ter  favum  Dctts.  4--I 

leftisque  amoris ,  matris  atque  nutricis  rerum  omnium  ,  notam  &  fignum  illud 
primum  fuifle ,  (p)  crediderim. 

Zoroafler  veteresque  Magi  alio  quoque  fummum  Deum  nomine  feruntur  compel-32^ 

lafle , 


thram  exiftimafle  t5  effe  vmrv  retrt- 

P»,  rerum  omnium  parentem  &  conditorem  ,  id 
minime  docet,  Mithram  vifum  ipfi  fuifle  Nu¬ 
men  a  fole  divcrfum  &  fole  praeftantius  &  ex¬ 
cellentius  ,  fed  confirmat  potius  id ,  quod  aliun¬ 
de  conflat ,  Mithram  &  folem  unum  idemque 
Numen  cfle.  Quod  enim  de  Mithra  hic  prac- 
dicafle  dicitur  Zoroajler,  id  foli  tribuebat  Eubulus 
cum  fociis,  quibus  nihil  erat  praeterea  antiquius, 
quam  omnium  gentium  &  populorum  facra  ex  fua 
Interpretari  philofophia. 

(III.)  Haec  licet  ita  fint,  effe  tamen  fateor  in 
antiquis  auctoribus  tcftimonia,  cx  quibus  effici  vi¬ 
detur  polle,  Per  fas  faltim  recentiores  Numen  ali¬ 
quod  fole  majus  &  auguftius  invocafle.  Teftes 
dabo  locos  aliquot,  qui  legenti  fefe  obtulerunt.  Xe¬ 
nophon  de  expedit.  Cyri  Libr.  VIII.  p.  647.  ita 
Cyrum  inducit  precantein:  z»5  *■**■?* *  ,  k.  "ha»*, 
*>  TtuPiti  &tc\ ,  rec^f.  Tu  Jupiter  patrie ,  tu- 

que  fol ,  ac  vos  Dii  univerji ,  accipite  haec  Jacra. 
Similis  huic  eft  precatio  Darii,  Perfarum  regis, 
quam  Plutarchus  aftert  Libro  II.  de  fortuna  Alex¬ 
andri  M.  Tom.  II.  Opp.  p.  338.  Ei  D  clyfj  r'x 

ZsS  T«rpr~*  n  fixa-Utm  3W '  Sinve- 

ro  attum  ejl  de  rebus  meis,' 0  patrie  Perfarum  Jupi¬ 
ter,  Diique  regii.  His  in  precibus  Jupiter  patrius 
cum  perfpicue  a  fole  diftinguitur,  tum  ante  folem 
nominatur:  quod  argumento  eft,  majores  ilii  Deo 
honores,  quam  foli,  a  Perfis  datos  effe.  Sed  ne 
quis  fufpicionibus  locus  fit,  hunc  Jovem  eodem 
forte  gradu  politum  fuifle  a  Perfis ,  quo  folem , 
•dium  Xenophontis  locum  afferam ,  qui  omnem  fere 
dubitationem  eximet,  Lib.  I.  p.  65.  66.  ed.  Hut- 
chinfoni.  Cyrum  refert  Xenophon  precatum  efle 
Vellam  patriam ,  Jovem  patrium,  &  reliquos  Deos: 
quo  fatto  ,  fulgura  tonitruaque  faufta  regi  oblata 
fuifle.  His  narratis,  fubjicit :  T trm  3 

«t»  oiatugo iroptiio>]o,  iHt**  X>rx>l* 

tm  TOr'  METI  STO  r  ©Eor'  muouu.  Quae 
quum  apparui(Jent  ( fulgura, )  alio  praeterea  nullo 
captabo  augurio ,  perrexere ,  quafi  neminem  Maximi 
SbRiJigna  latere  pojfent.  Patet  ex  his  verbis,  ma¬ 
ximum  fuiife  Perfis  illum,  qui  fulgure  &  tonitru 
aut  terreret  mortales ,  aut  nonnumquam  exhilara¬ 
nt,  fi  cafte  ad  eum  acceffiffent.  Haec  vero  vis 
Conandi  &  fulgurandi ,  nefeio,  ad  quem  Deum  per¬ 
linere  queat,  quam  ad  illum  Jovem  patrium,  cui 
applicaverat  Cyrus.  Quocirca,  fi  Xenophonti  lides 
cft,  fuit  Perfis  Deus  quidam  fole  major,  quem 
®xiftimarunt  fulgure  &  tonitru  praefentiam  &  ma- 
J^ftatem  fuam  indicare.  Herodotus  Hiftor.  Lib.  I. 
'  *31*  P>  55.  &  Strabo  Geograph.  Lib.  XV. 


p.  69  5.  hunc  Perfarum  Jovem  ipfum  efle  coelum, 
perhibent.  Ta»  txU»  ri  «p*.*  a  i»  in¬ 

quit  Herodotus.  Omnem  ambitum  coeli  Jovem  nun¬ 
cupant.  [Reftiflime:  Nam  Orientales  fere  omnes 
Deum  lucem  volunt  effe  ubique  expanfam.  ]  Sed 
ne  hi  perfuafione  decepti  fuerint,  metuo.  Nulla 
erant  Perfis,  id  quod  notum  eft,  templa,  quod 
parietibus  includi  Deos  nefas  putabant.  Cicero  de 
legibus  Lib.  II.  Cap.  10.  p.  3352.  T.  IX.  Opp. 
Sub  patente  igitur  coelo,  manibus  oculisqiic  fubla- 
tis,  Deorum  implorabant  auxilium.  Hic  mos  Grae¬ 
cos  facile  in  hunc  inducere  potuit  errorem ,  ut  Pcr- 
fas  ipluin  coelum  fummi  loco  Numinis  venerari, 
crederent.  Utcumque  eft ,  id  tamen  ex  his  liquet 
dictis ,  Perfis  majorem  fole  &  praeftantiorem  fuifle 
Deum  ,  nec  audiendos  effe  Hefychium  &  alios 
feriptores  veteres,  qui  principem  &  altiffimum  Per¬ 
farum  Deum  folem  fuifle ,  feriptum  reliquerunt. 

( IV. )  Sed  nunc  paullo  liberius  de  Mithra  Per- 
farumque  religione  philofophabor.  In  qua  re  Ii 
quid  forte  pecco,  veniam  facile  mihi  daturos,  fpe- 
ro,  qui  non  ignorant,  quanta  notte  ac  caligine  res 
hodie  cintlae  llnt  veterum  populorum.  AntiquifTI- 
morum  igitur  Perfarum  tres  fuifle  Deos,  primum 
conftituo ,  Oromasdem,  Arimanittm,  &  Mithram. 
Haec  tria  deinde  Numina  heroas,  reges ,  duces 
magnitudine  rerum  geftarum  &  beneficiis  fuifle  in¬ 
clytos,  homines,  verbo,  quos  favor  &  metus  po¬ 
pulorum  in  coelum  extulit,  nullus  dubito.  Omnes 
enim  populi  quum  primos  conditores  tuos  ct  aucto¬ 
res  divinis  poti  fata  honoribus  affecerint,  equidem, 
de  Perfis  cur  aliter  fcntiendum  fit ,  quid  cauffae  fit, 
non  intelligo.  Arimanittm  &  Oromasdem  [de  Ety¬ 
mologia  binorum  horum  nominum  vid.  Beaufobre 
Hi fl.  de  Manich.  p.  169.]  magnos  fuifle  homines 
&  belli  duces  clariffimos,  praeter  alios,  God.  Guil. 
Leibnitius  jam  oftendit  Effais  de  Theodicee  P.  I. 
§.  138.  p .  ^85-  Adde  Cafp.  Abelii  Antiquitates 
Teutonicas  Saxon,  nuper  Germanice  editas  cap.  1. 
J.  6.  p.  22.  Igitur  in  Mithrae  res  tantum  inqui¬ 
ram.  Hunc  ego  vero  validum  &  robuftum  fuitfe 
arbitror  virum,  aut  regem,  qui  equis,  canibus,  fe- 
rarumque  venatione  in  primis  delectatus  eft ,  pro- 
vinciamque  Perfarum-  beftiis ,  latronibus  ,  aliisque 
malis  liberavit,  ut  populus  fecurius  deinceps  habh 
taret  &  commodius.  Animam  ejus  in  folem  Per- 
fae  putarunt  translatam  effe,*  quam  idcirco,  memo¬ 
res  beneficiorum  ab  eo  acceptorum,  poft  fata-  ita 
coluere,  ut  ipfunv  colere  folem  viderentur.  Iianc 
opinionem  non  temere-  fumtam  effe ,  fed  rationibus 
non  plane  fpernendis  firmari  polle,  quae  nunc  af¬ 
feram,  ut  opinor,  docebunt.  Mitto  id,  quod 
Ggg  3  I** 


Cap.  IV. 


Mithras  Per  forum  Deus. 


jam  aliquoties 'fignificavi ,  patrios  uniuscujusque  po¬ 
puli  Deos  nullos  efle,  quam  gentis  auctores  &  con  • 
ditores.  Taceo  quoque,  exploratum  efle,  nomen 
Mithras  ex  illis  ede  nominibus,  quae  in  Perfla  vi¬ 
cinisque  regionibus  viris  imponebantur,  [Mithra, 
Labdaci  filius ,  in  difp.  Archelai  cum  Manete  apud 
Zaccagnium  Monum.  p.  67.  Ilagenhuch.  Epijlolae 
Epigraph.  p.  241 ,  242 ,  2 66.  ]  eo  quodprobabile 
jnultis  videri  polle  intclligam  ,  cos,  qui  hoc  no¬ 
mine  ufi  funt,  religionis  erga  Deum  caulTa  illud  a 
parentibus  fuis  acccpifle.  At  imagines,  myftcria, 
facrificia  teftabor  Mithrae ,  ut,  quod  cupio,  obti¬ 
neam.  Primum  Pcrfae  veteres  Mithram  pingebant 
utroburtuin  virum,  gladio  cinftum,  &  tiara  Perfi¬ 
ca  teftum,  qui  tergo  tauri  iiifidet,  feramque  beftiam 
hanc  cdmprimit,  coercet,  enfe  conficit ,  additis 
canibus,  qui  taurum  fimul  adoriuntur.  Vide  ali¬ 
quot  ejusmodi  imagines  apud  Anton.  van  Dais 
])iff.  IX.  in  antiquit.  £?  marmora  DiJJ- 1-  P*  1%-J- 
In  nonnullis  fimulacris  aditat  etiam  leo,  verum  mi¬ 
tis,  ferpens,  &  fcorpio.  [Mithram  veteres  dicunt 
furem  boum  &  latronem  fuiffe.  Vid.  Hijt.  de 
V  Acad.  des  Inferii J.  T.  VI.  p.  365- /•  ub1  &  Maf- 
fejus  voces  Nama  Sebesion  explicare  vult,  quae 
in  nonnullis  faxis  Mithrae  dicatis  leguntur.  ]  Quae¬ 
ro  ex  omnibus,  qui  rerum  vel  mediocriter  periti 
funt,  nuin  quid  melius  referre  queat  venatorem  & 
ferarum  beftiarum  domitorem?  Si  nihil  elTet  aliud, 
haec  me  fola  imago  genus  &  rfs  g^as  Mithrae 
fatis  doceret.  Non  ignoro,  viros  longe  do&iifi- 
lnos  poft  Statii  veterem  interpretem  umulacra  haec 
ede  contendere  rerum  naturalium,  virum  folem, 
bovem  lunam  fignificare,  totum  vero  lignum  prac- 
ftantiam  folis  prae  luna  exhibere.  Sol ,  inquit 
interpres  Statii ,  lunam  minorem  potentia  fua  0 
humiliorem  docens ,  taurum  infideris  cornibus  torquet. 
Vid.  Voffius  de  idololatria  Lib.  IX.  Cap.  9.  p,  77 6- 
Martini  Religion  des  Gaulois  Livr.  II.  Chap.  34. 
p.  45<5.  Sed  his  illi  aflentiantur  interpretationi¬ 
bus,  quibus  ratione  non  placet  uti.  Equidem  in 
exponendis  veterum  religionibus  fimplicitatcm  ede 
fequendam  arbitror,  nec  tam  fubtili  ingenio  anti¬ 
quos  fuifle  populos ,  cenfeo ,  utres  notas  omnibus 
atque  perfpeftas  nefeio  quibus  occultarent  limula- 
cris  &  imaginibus.  Solem  luna  praellantiorem  & 
meliorem  ede,  adfpectus  docet,  &  rurtici  fciunt, 
tonfores,  atque  mulieres.  Quis  ergo  fanus  fibiper- 
fuadeat,  veteres  Perfas  hanc  rem,  quae  cujusvis 
patet  oculis ,  nec  ullis  obfcura  eft ,  nili  lumine 
captis  ,  imagine  aut  ligno  tam  longe  petito  fuos 
edocere  voluifle?  Et  quid  taurus  commune  habet 
cum  luna?  Quid  fibi  canes  volunt  venatici,  tau¬ 
rum  fimul  invadentes  V  Quid  reliqua  ?  Si  taurus 
ideo  lignum  eft  lunae,  quia  cornua  habet,  ut  lu¬ 
na,  vereor,  ne  hircus  eodem  jure  aut  vir  gregis  ipfe 
caper  ab-  aliis  pro  lunae  imagine  habeatur.  £t 
quid  de  ipfa  dicam  notione ,  quam  in  ligno  ineile 
volunt?  Appello  omnes,  quos  ratio  non  fugit:  He- 


rine  poteft,  ut  rationis  aliquis  compos  exiftimet,' 
imaginem  viri  taurum  trucidantis  aptam  ede  ad  fo¬ 
lis  prae  luna  dignitatem  demonllrandam  ?  Idem  de 
aliis  imaginis  hujus  explicationibus  dictum  velim- 
Recentioribus  philofophis  Grammaticisque  in  more 
id  pofitum  eft,  ut  veterum  populorum  rationes  cx 
fuo  fenfu  metiantur.  Quare  etiam  monumenta  eo¬ 
rum  aliarum  rerum  figna  efle,  contendunt;  ne  fcili- 
cet  abfurde  prorfus  &  inepte  fenfifle ,  aut  alias  faltim , 
quam  ipfi ,  fententias  de  Diis  fovifle  videantur  ve¬ 
teres.  At  his  explicationibus  viri  tamen  docti  om¬ 
nia  tribuunt.  Ex  quo  evenit,  ut  antiqua  facra  pla¬ 
ne  faepenumero  pervertant,  multoque  nobis  fa- 
pientiores  barbaros  illos  populos ,  atque  reapfe  fue¬ 
runt,  liftant.  Qui  fi  omnia  rite  circumfpicere  ac 
ponderare  vellent,  haud  dubie  intelligcrent,  pau¬ 
cas  ede  in  expolitionibus  iltis ,  quas  Plotinus ,  Pro- 
clus ,  Jamblichus ,  totque  alii  allerunt,  quae  non 
fuain  ipfae  infirmitatem  &  imbecillitatem  prodant. 

Alterum  argumentum  vidtimae  mihi  praebent, 
quas  Perfas  Mithrae  immolafle,  memoriae  prodi¬ 
tum  eft.  Equi  Deo  huic  facri  erant,  &  mactaban¬ 
tur  publice :  quod  innumeris  veterum ,  Xenophon¬ 
tis,  Philojlrati ,  Herodoti ,  &  aliorum  liquet  tefti- 
moniis.  Vid.  Voffius  de  idololatr.  Lib.  II.  Cap.  9. 
p.  132.  Sam.  Bochartus  in  Hierozoico  Lib.  II. 
Cap.  10.  p.  -175.  Hoc  ego  fic  interpretor:  Mi¬ 
thras  mirifice,  dum  in  vivis  eflet,  equis  delectatus 
eft,  line  quibus  nec  ferae  beftiae  domari  poliunt, 
nec  praelia  commode  committi.  Quum  itaque  de- 
ceiridet,  Perfae  equos  ipfi  &  ejus  memoriae  facros 
clTe  juflcrunt.  Fuit  antiquilfimis  praeterea  populis 
perfuafuin,  defunctorum  umbras  iisdem  rebus  in 
altero  illo,  quem,  corpore  didoluto ,  ingrederen¬ 
tur,  orbe  capi  atque  duci,  quibus  in  hac  vita  pre¬ 
tium  aliquod  ftatuiflent.  Quis  nefeit,  ad  rogos  belli 
ducum  &  militum  inter  Germanos  aliosque  popu¬ 
los  equos  trucidatos  efle ,  ut  haberent  in  illis  fetn- 
piternis  fedibus,  quibus  uterentur  ad  pompam  & 
dcle&ationem ?  Perfae  itaque,  quem  vivum  nove¬ 
rant  in  deliciis  habuifle  equos,  Mithrae  regi  fas  ju¬ 
dicabant  nova  femper  equorum  agmina,  ut  veteri 
continuo  voluptate  in  folis  frui  poliet  imperio» 
maftare  &  immolare.  Ab  hac  quidem  lententia 
inultum abfunt  tam  veteres,  quam  recentiorcs.  //*; 
rodotus ,  Ovidius ,  &  alii  equos  foli  propter  celeri¬ 
tatem  fuifle  confecratos ,  exiftimant.  Ovidius 
Fajior.  Lib.  I.  vf.  383. 

Placat  equo  Perjis  radiis  Ilyperiona  cinftum. 

Ne  detur  celeri  vi&ima  tarda  Deo . 

Sed  hanc  rationem  nullam  efle,  atque  eo  demum 
tempore  excogitatam,  quo  rerum  veterum  oblitte¬ 
rata  jam  erat  memoria,  equidem  nullus  dubito. 
Quodfi  enim  Perfae  in  victimis  foli  deligendis  cel 
ritatis  habere  rationem  volui  dent ,  multo  conve 
nientius  fui ifct,  aquilam ,  aut  aliam  ex  avibus,  qu£ 


§.  i<5. 

velocitate  multum  fuperant  equos,  Mithrae  Deo 
confccrare.  Et  quidni  lepores ,  velociflimum  ani¬ 
mal,  quidni  cervos,  quibus  nihil  fugacius ,  quidni 
aliam  viliorem  &. parabilem  beftiam  generofo  &  pre- 
tiofo ,  eidetnque  utiliffimo  ,  animali  praetuliflent? 
Certe,  quo  diutius  ego  haec  cogito,  eo  minus  am¬ 
bigo  ,  veriorem  vix  afferri  poffe  cauffam  cultus 
hujus  Mithrae  praeftiti,  quam  ipfam  illam  a  me  da¬ 
tam.  Interea  Perfas  ipfos  facile  crediderim  ,  ut 
fit  inter  homines,  verae  paullatim  cauffae  oblitos 
luifie,  cur  maiores  fanxiffent  equos  foli  effc  im¬ 
molandos  ,  turbatisque  antiquis  varias  propter  caus¬ 
ias  religionibus,  aliam  &  falfam  in  ejus  locum  ra¬ 
tionem  fubftituiffe. 

Ad  myfteria  Mithrae  progredior,  unde  novum, 
nec  exiguum  nafeitur  opinionis,  quam  profeffus 
lum,  praelidium.  Principio  hoc  ego  quidem  con- 
troverfia  vacare,  arbitror,  myfteria ,  quae  vocan¬ 
tur,  ritus  fuiffe  idcirco  inftitutos ,  ne  memoria 
periret  veterum  beneficiorum,  inventorum,  fato¬ 
rum  ,  rerumque  geftarum,  quibus  primi  populorum 
conditores,  aut  alii  praeclari  Immines  decus,  no¬ 
men,  &  famam  inter  fuos  libi  comparaverant.  Ne¬ 
que  haec  cuiquam  fententia  mirabilis  videri  pote¬ 
rit,  qui  vel  fingula  myfteria  attentus  infpexcrit,  vel 
etiam  hac  noftra  aetate  cogitet  ludos,  dies  fertos, 
folemnesque  ritus  anniverfarios  conftitui  ad  memo¬ 
riam  vittoriarum  aliarumque  magnarum  rerum  ad 
pofteros  propagandam'.  Non  me  fugit,  a  facerdo 
tibus  longe  alias  myrteriorum  rationes  jam  oltm 
effe  datas,  nec  philoiophos  nefeio  inftituta  illa  cum 
ad  morum  doftrinam ,  tum  ad  res  traxiffe  naturales 
&  phyficas :  quorum  quidem  auctoritati  parendum 
fibieffe,  duxerunt  plerique  veteris  eccleliae  doc¬ 
eres  &  dottiffimi  quoque  recentioris  memoriae 
homines.  Verum  hac  rationes,  fi  cum  ipfis  tan¬ 
tum  myrteriorum  comparentur  ritibus ,  ipfae  fatis 
de  falfitate  fua  teftantur,  nec  modo  coaftac  pror- 
fus  &  violentae  funt,  verum  etiam  ineptae  plerum¬ 
que  &  inanes.  Taceo  varietatem  &  difeordiam 
fbmmam,  in  qua  pofiti  funt,  qui  myfteria  vel  ex 
doftrina  phyfica  vel  morali  interpretantur :  quae 
diflenfio  fola  argumento  nobis  effe  debet,  omnes 
illas  argutas  expolitiones  fundamento  carere,  nec 
ante  confi&as  effe,  quam  pofteros  religionum  pu¬ 
deret  a  majoribus  temere  ac  imprudenter  fufeepta- 
rum.  Quae  quum  ita  fint,  Mithrasquc  inter  illa 
lit  Numina,  quibus  myfteria  dedicavit  antiquitas, 
ipfa  mihi  res  hoc  primum  declarare  videtur,  Deum 
hunc  inter  homines  quaerendum  effe.  Sed  id  ip- 
ftim ,  fi  myfteria  Mithrae  paullo  intueamur  cura¬ 
tius,  multo  fiet  luculentius.  Ad  nulla  difficilior 
fuit  aditus  facra ,  quam  ad  haec  Mithrae  myfteria. 
Qui  his  initiari  cupiebant,  eos  infinitos  antea  cru- 
«datus ,  diuturnas  explorationes,  &  varias  fuftincre 
calamitates  oportebat,  fic  ut  oftoginta  exquifitorum 
fuppliciorum  genera  vetuftus  anttor  numeret,  cu- 
N*  locum  Bnnh.  Montfauconm  Diario  Italico 


4^3 

Cap.  14.  p.  2or.  protulit,  quae  fubeunda  fuerint 
illis,  quos  myfteria  Mithrae  fpettandi  defiderium 
incefferat.  Vid.  quae  ex  antiquis  auttoribus  colle¬ 
gere  P/ri/.  a  Turre  in  Monumentis  veteris  Antii , 
Ezech.  Spankemius  ad  Juliani  Cae [ares  p.  138.  144. 
Jo.  Em.  Grabius  Spicilegio  Patr.  £?  haereticor. 
Saec.  II.  p.  240.  Jo.  Seldenus  de  Diis  Syris  Syr.» 
tagm.  I.  p.  170.  &  alii  multi.  Tot  autem  fepimen- 
tis  ac  moleftiis  hanc  Mithrae  religionem  vallandi  & 
muniendi  hanc  unam  fuiffe  cauffam  facerdotibus , 
apertum  eft,  ut  profanum  ab  illis  vulgus  &  pro- 
mifcuam  multitudinem  arcerent,  nec  nifi  perpauci 
facrorum  illorum  participes  fierent  ,  quorum  con¬ 
flantia,  taciturnitas,  &  animi  durities  perfpe&a  fa¬ 
tis  &  explorata  effet.  Nam  qui  hoc  a  fe  impetrare 
poterant,  ut  aliquot  annos  cupidine  rituum  quorum¬ 
dam  cognofcendorum  mille  perferrent  injurias  & 
ludibria,  citiusque  mortis  adire  periculum,  quam 
conceptum  femel  defiderium  dimittere  vellent , 
hos  confidere  poterant  antiftites ,  infpe&is  facris, 
nihil  admiffuros  effe  ,  quod  a  fapientia  alienum, 
&  in  contemtionem  vulgi  arcanam  illam  religionem 
adducere  pollet,  nec  loquacitate  fua  invidiam  Mi¬ 
thrae  conflaturos.  Reftat  ergo ,  ut  quaeramus , 
cur  tam  paucos,  nullosque,  nifi  probatae  fortitu¬ 
dinis  &  conftantiae  viros,  ad  antra  fua  intromitti 
voluerint.  Dicant,  quidquid  velint,  de  inftituti 
hujus  cauffis  doftiffimi  viri:  equidem  nullus  dubi¬ 
to,  quin  unus  ille  metus,  ne,  pcrfpe&is  occultis- 
his  religionibus,  pateret  omnibus,  homines  fuiffe, 
reges,  heroes,  utilium  rerum  inventores,  quibus 
illa  facra  erant  dedicata ,  effecerit ,  ut  tam  cauti 
effent  ac  providi  in  admittendis  ad  initiationes  ho¬ 
minibus  Mithrae  flamines.  Etenim,  hi  ritus  fecreti 
quum  nihil  effent,  quam  rerum  prifeis  temporibus 
geftarum  imitationes  aut  repraefentationes,  id  quod 
etiam  antiqui  doftores  Chriftianorum  perfpexere, 
verendum  erat,  nc  hinc  difeerent  fpcftatores ,  ho¬ 
mines  fuiffe,  qui  publice  colerentur,  Deos,  to- 
tamque  religionem  non  de  coelo  defcendiffe,  ffid 
in  terris  natam  effe.  Nec  alia  de  cauffa  univer- 
fam  myrteriorum  difciplinam  putem  introduftam 
effe.  Ritus  nempe,  qui  antiquiflimis  temporibus 
communes  omnibus  &  publici  erant,  a  confpettu 
paullatim  hominum  a  callidis  facerdotibus  fubmo- 
vebantur,  atque  difficillimis  afpcrrimisquc  cinge¬ 
bantur  legibus  &  juribus  ,  quum  pertimefeerent, 
nc  populo  ad  contemtionem  &  neglectionem  Deo¬ 
rum  viam  monftrarent. 

Hominem  igitur  quum  fuiffe  Mithram ,  ipfa  e;us 
declarent  myfteria,  reliquum  eft,  ut,  qualis  fue¬ 
rit  homo,  cx  caerimoniis  intelligamus  in  illis  my- 
ftcriis  uli tatis;  quippe  quae  mores  &  fa£ta  illorum,, 
quorum  facra  erant  memoriae,  adumbrare  folebant. 
Pugnae  vero,  certaminis,  &  venationis  genus  quod- 
dam  in  his  myfteriis  ,  ut  nunc  reliqua  omittam , 
fuiffe  exhibitum,  extra  controvcrfiam  politum .  eft- 
Generarim  id  oltendit.  Commodi  Imperatoris  faci¬ 
as. 


Mithras  Fcrfarum  Deus. 


^  Mithras  Petjarum  Deus .  Cap.  IV. 

j*ub,  quem,  quum  Mithriacis  initiaretur  facris,  ijlis  diebus  miferi  homines,  £?,  quod  pejus  efl ,  o/i- 
Lampridius  Verum  commifilTe  homicidium  auctor  qui  baptizati  Jumunt  formas  adulteras ,  fpecies  mon - 
dt,  quum  fiCtuin  tantum  fui  iret  committendum,  Jbuofas.  - —  QuzV  enim  fapiens  poterit  credere , 

Commodi  Cap.  9.  p.  128.  «Sacra  ,  inquit,  inveniri  aliquos  Janae  mentis ,  51«'  -  inferarum 

Mithriaca  homicidio  vero  polluit,  quum  illic  aliquid  fe  velint  habitum  commutare?  Alii  vejliuntur  pelli - 
ad  fpeciem  timoris  vel  dici  vel  fingi  foleat.  Ergo,  bus  pecudum  ,  alii  ajfumunt  capita  bejliarum ,  gau- 
quibus  his  interefle  facris  conceifum  erat,  illi  alios  dentes  £?  exfultantes ,  fi  taliter  fe  in  ferinas  fpecies 
ftri&is  armis  venantium  &  bellantium  more  aggre-  transformaverint.  Quem  turpem  barbarumque  mo- 
diebantur,  &  praelium  veluti  quoddam  committe-  rem  cx  Mithrae  facris  retinuifle  Gallos,  non  male 
bant.  Idem  Julius  Firmicus  Maternus  confirmat  fufpicatur  doctiffimus  Murtinius.  Jungamus  haec 
de  errore  profanar.  religion.  p.  414-  ubi  chPS0 »  omnia  inter  fe,  atque  Mithrae  fimul  imaginem  in 
lorica,  gladio,  hafia  armatos  confecratos  fuijfe  in  memoriam  nobis  revocemus,  nec,  quid  gefturn  fit 
his  myfteriis  homines,  refert.  Quemadmodum  id  in  myfteriis  Mithra: ,  requiremus  amplius.  Vena- 
faftum  fit,  dilucidius  jam  fiet.  Principio  antrum  tio  quaedam  in  illis  committebatur.  Sacerdotes  in 
illud,  in  quo  haec  myfteria  peragebantur  ,  variis  primis  &  antiftites,  nec  non  famuli  ac  miniftri  eo- 
fc rarum  beftiarum  figuris  ,  leonum  ,  taurorum ,  rum  ferarum  varii  generis  belluarum  formas  &  ima- 
aprorum,  canum,  equorum,  exornatum  erat.  Pa-  gines  adfcifcebant.  Initiati  vero,  armis  &  vena- 
tet  id,  ut  alia  taceam,  non  modo  cx  diferto  Hiero-  bulis  lnftruai,  fiCtas  hascc  beftias  ad  fpecicm  ado- 
nymi  loco,  ouo  Gracchum ,  urbis  Romae  praefcc-  nebantur  &  conficiebant.  Quod  ignorans  aut  ne¬ 
tum  ,  Ipecum  Mithrae  omnia  ejus  portentuofa  gligens  Commodus  imperator,  lacerdotem  ejusmodi 
fimul  aera  evertilTe ,  narrat  Ep.  cui  Laetam  Tom.  IV .  pellibus  involutum  ,  quem  fimulate  tantum  trun- 
Opp  ed  Martian  p  591.  fed  etiam  ex  ipfis  illis  care  leges  facrorum  jubebant,  vere  occidit  &  iu- 
Cmulacris  beftiarum ,  quae  una  cum  fignis  Mithram  teremit.  Jam  fi  illud  certum  efl ,  quod  paullo  ante 
indicantibus  ad  Tigurum  Helvetiorum  non  ita  pri-  docuimus,  mus  myflcriorum  mores  &  res  geflas 
dem  effoffa  funt,  &  a  Bernh.  Montfaucomo  &  J™-  eorum  retuhfle,  ad  quorum  memoriam  confervan- 
Martini  Religion  des  Gaulois  Tom.  I.  Livr.  II.  dam  comparata  erant,  alium  non  fuifle  Mithram , 
p.  442.  aere  exprefla  exhibentur.  Repertum  quo-  decernendum  nobis  efl,  quam  robuiluin  hominem 
que  fuit  una  cum  his  animalium  figuris  lato  vena-  &  venatorem,  qui  provinciam  Perfarura  feris  be- 
bulum  ferro,  ejus  plane  fimile,  quo  Mithras ,  tau-  ftiis  liberavit  ,  vitamque  incolarum  hoc  patto  tu- 
ro  infidens ,  belliam  trucidat.  Deinde,  qui  myfle-  tiorem  &  meliorem  reddidit:  ob  quod  meritum  di- 
riis  his  initiabantur,  illis  variarum  belluarum  im-  vinos  ipfi  honores  grata  poflcritas  inflituit.  Non 
ponebantur  nomina.  Teflis  efl  ,  praeter  alios,  moror  alias  harum  beftiarum  Mithriacarum  inter- 
Porpliyrius  de  abliinentia  Lib.  IV.  Cap.  16.  p.  165-  pretationes,  etiamfi  illis  etiam  placeant,  de  quo- 
Ti,.  kwct%x  T»>  Mnrlifru  ru™  ceteroquin  honoribus  &  .virtutibus  nihil  de- 

v  /Atrtltn  uAxri*.  Nojtram  enim  cum  tractum  cupio.  Porphyrius  loc.  indic,  aliquot  af- 

animalibus  convenientiam  fubinnuentes ,  (facerdotes  fert  explicationes  ejusmodi.  Quosdam  ait  exifli- 
Mit lirae)  eorum  nominibus  nos  indigitare  folebant.  mare,  haec  animalia  ad  Zodiaci  circulum  refpexifjc. 
Addit  idem,  porxi  leones  fuifle  dictos,  feminas  Et  ipfe  huic  non  inimicus  effe  fententiae  videtur, 
leaenas,  miniftros  corvos.  Sed  nec  nomina  fuffi-  de  antro  Nymphar.  p.  254.  Celfus  etiam  apud  Ori - 
ciebant’ ferarum.  Animalium  quoque  formas  in-  genem  Lib.  VI.  p.  290.  291.  in  facris  Mithrae 
duere  decebat,  &  pellibus  leonum,  urforum,  alia-  coeh  fiderumque  rationes  &  curfus  fignis  &  i  magi¬ 
rumque  beftiarum  tegi,  belluarum  item  iftarummo-  nibus  ob  oculos  fuifle  pofitos,  affirmat.  Nuperri- 
res  &  indolem  imitari,  qui  haec  facra  accedebant,  me  vir  longe  doeftifTimus,  Jac.  Martini,  huic  opi- 
AuCtorem  iterum  habemus  ex  Tubulo  Porphyrium  nioni  fefe  addictum  oftendit  Religion  des  Gaulois 
loc .  indic,  p.  166.  "o  r«  t'x  lom.  I.  p.  43 <5./.  Sed  non  animadvertunt  doc- 

btr!e,j)  *x*ToPxTXi  &»■>  Qui  enim  his  tiffimiviri,  qui  hanc  fuam  effe  volunt  fententiain, 

facris  leoninis  initiatus  efl ,  omnimodis  animantium  pugnam,  id  quod  ante  docui,  adverfus  ficta  haec 
figuris  induitur.  Simulacrum  hominis  ejusmodi  animalia  in  facris  Mithriacis  fufeeptam  fuifle:  quod 
pellibus  ferinis  cinttt  apud  Montfauconium  exftat  limulatum  certamen  nefeio  qua  lege  aut  modo  au 
Antiquiti  expliquee  Tom.  III.  Fig.  50.  &  apud  Mar-  duodecim  figna  coeli  &  ad  certos  fiderum  flatus  re¬ 
ti»*  loc.  indic,  p.  470.  Viguit  h’c  mos  diu  etiam  ferri  queat.  Nec  iidem  attendunt,  in  illis  anima- 
poft  introductam  in  Gallias  religionem  Chriftia-  libus,  quae  efFoffia  effe  in  Helvetia  ,  paullo  ante 
nam,  ut  Kalendis  Januariis,  quae  Mithrae  olim  indicavi,  eflc  quaedam,  quibus  nulla  lidcrum  rc- 
feu  foli  facrac  fuerant,  homines  beftiarum  pelles  fpondent  nomina,  aprum  exempli  caufla  &  tigrcin: 
induti  villas  obirent  &  circumcurfitarcnt :  quod  ex  quibus  nefeio  an  hic  honos  umquam  fit  habitus, 
fermone  quodam  veteri  de  Kalendis  Januariis,  quem  ut  inter  aftra  reciperentur.  Alii ,  quod  itidem 
Qaefario  Benedictini  tribuunt,  in  Append.  fennonum  Porphyrius  ex  Palla  obfervat,  homines  variorum, 
Augufiini  Tom.  V.  Opp.  p.  164.  intelligitur :  In  animalium  formis  vcftitos  figuiiicaflc,  ccnfent ,  va- 


§.  1 6. 


Mithra  i  Ver  favum  Deus» 


rii  generis  corporibus  humanos  concludi  folere  ani¬ 
mos,  iliaque  corpora,  quibus  utimur,  iisdem  la¬ 
borare  afFe&ionibus ,  quibus  beftiac  rationis  ina¬ 
nes.  Multum  huic  noftra  memoria  opinioni  tribuit 
vir  eximius,  Phil.  a  Turre,  in  Monumentis  vete¬ 
ris  Antii.  Verum  fcholam  illa  manifefto  Platoni¬ 
cam  redolet,  &  a  novis  iliis  Platonis  difcipulis  fine 
ullo  dubio  excogitata  cft ,  qui  concordiam  univer- 
larum  religionum  meditabantur,  quo  rebus  Chriltia- 
norum  nocerent,  atque  fcita  &  decreta  idcirco  fua 
in  remotiffimis  regionibus  &  omnibus  omnium  po¬ 
pulorum  facris,  invita  &  reluctante  veritate,  quae¬ 
rebant. 

Ita  veterum  Perfarum  ante  Zoroajlrem  fefe  hifbe- 
nat  religio.  Arimanius,  Oromasdes,  Mithras,  ho- 
mines  praeclari  &  rebus  geftis  inclyti ,  quorum  ani¬ 
mi  ad  fidera  migrafle  putabantur,  populares  erant , 
quibus  facra  publice  fiebant  ,  Perfarum  Dii.  In 
his  primas  Mithrae  deferebant ,  cujus  mentem 
propter  eximias  virtutes  ad  folem  abiiffe ,  judica¬ 
bant.  Zoroajler  autem  ,  philofophus  ,  [  Vid.  de 
nomine  &  doctrina  Zoroaitris  Beaufobre  Hi  fi.  de 
Manich.  p.  163 •  &  fullus  p.  316.  L.  I.  c.  6.1 
quum  in  hac  gente  exftitifiet,  avitam  hanc  religio¬ 
nem  ,  ut  omnes  fere  confuevere  philofophi ,  ad 
decreta  fua  &  praecepta  accommodavit,  auftorita- 
tcqiie,  qua  valebat,  perfecit,  ut  facerdotum  ple- 
rique  hanc  veteris  religionis  emendationem  proba¬ 
rent  ac  fufeiperent.  Qua  id  fartum  fit  aetate,  nec 
quaero,  nec  certo  pofie  coniti  tui  arbitror:  fabulas 
item  &  varia  Graecorum  de  hoc  homine  commenta 
praetereo,  quum  in  illis  congerendis  alii  me  longe 
doctiores  otii  fui  partem  dudum  confumferint.  Rem 
tantlun  Perfequar;  quam  veri  valde  fimilem 
vue’  mecum  fatebuntur  omnes,  qui  cunrta  dili¬ 
genter  ponderaverint,  humanique  generis  naturam 
nabuerint  cognitam.  Is  ergo  Zoroajler  philofophan- 
do  aut  alia  ratione,  mea  quidem  fententia,  ad  hanc 
delatus  erat  dortrinam :  Unum  efie,  fummum,  al- 
tillimumque  Deum,  omnis  mali  expertem,  cujus 
Jiaturam  fol  &  ignis  omnium  optime  referant  •  ex 
hoc  vero  fummo  Numine,  nefeio  quo  modo,  bina 
prodi ifle  alia,  quorum  alterum  bonis  omnibus  mor¬ 
tales  impertiret,  alterum  rebus  noxiis  &  pernicio¬ 
ris delectaretur,  non  tam  Dei  tamen  maximi,  quam 
rZ,'&.T vili0-  aie  difciplinam 

cum  antiqua  Perfarum  religione  componebat,  Mi- 
thraryne.  An manium,  &  O rmasden,  Numina  po- 
pularia,  non  fecus  ac  poltca  Graeci  fecere  lapien¬ 
tes,  ad  fuas  ita  rationes  aptabat,  ut  Mithram  ad 
luminum,  quem  lpfe  profitebatur,  Deum,  reli¬ 
quos  ad  bina  inferiora  Numina  fua,  bonum  &  rna- 
lL.un,  traheret.  Obtemperabant  multi  auctoritati 
ejus:  verum  alii  a  patrum  religione  fefe  omnino 
divelli  non  patiebantur.  Hinc  illa  veterum  aurto- 
rum  dilTenfio ,  quorum  alii  folem  fummum  &  uni- 
fuu^fuiffe  Perlis'Numcn  ,  alii  fupremi  Numinis 

a8mem,  perhibent.*  Utrumque  certa  ratione  ve- 


42) 

rum  clfe  ,  non  dubitaverim.  Haec  illorum  erat 
opinio,  qui  Zoroafiris  fcita  complexi  erant;  iila 
populi  &  eorum ,  qui  aegre  animum  a  rebus ,  quae 
cernuntur ,  avocabant.  Sacra  Mithrae  inftituta 
tollere  non  poterat  Zoroajler ,  neque  populus  & 
facerdotes  ipfi  hos  ritus  fibi  paffi  fuilfent  eripi.  Ita¬ 
que  mutationem  tantum  &  emendationem  eorum  mo¬ 
liebatur,  ut  inllitutis  &  opinionibus  fuis  magis  vi¬ 
derentur  confentanea.  Zoroajler,  tefte  ex  Eubulo 
Porphyrio  de  antro  Nymphar.  p.  253.  254.  primum 
in  montibus  Perficis  antrum  Mithrae  dedicavit. 
Quid  haec  fibi  velint,  evidens  cft.  Philofophus 
hic ,  quum  intelligeret ,  fi  facra  Mithrae  univerfae 
multitudinis  oculis,  quod  antea  factum  erat,  ex¬ 
ponerentur,  &  cunrtis  illis  interdie  liceret,  fo¬ 
re,  ut  multi  perciperent  ex  illis,  Mithram,  quem 
Perfac  venerarentur  ,  non  efie  maximum  illum  Zc- 
roajlris  Deum  ,  five  imaginem  ejus,  folem,  fed 
antiquum  hominem,  prudenter  ftatuit,  in  loco  rc- 
motiflimo,  in  fpelunca  nimirum,  eaque  in  monti¬ 
bus  fita,  ea  in  pojlcrum  celebranda  efie.  Recor¬ 
dor  hic  M.  Antonini  Imperatoris  facium  quod  Ju¬ 
lius  Capitolinus  Cap.  23.  Vitae  ejus  p.  83.  memo¬ 
riae  his  verbis  prodidit :  Sacra  Serapidis  a  vulgari¬ 
tate  Pelufiae  fubmovit ,  id  eft,  cultum  Serapidis, 
qui  publicus  antea  Pelufiae  fuerat,  privatum  &  fe- 
cretum  efie  voluit.  Verendum  efie  nimirum  per- 
fpiciebat  Imperator  fagaciflimus ,  ne  exilis  &  ab- 
jerta  de  Deo  Serapide  opinio  apud  Aegyptios  nafce- 
rctur,  Chriftiani  praefertim  his  ritibus  abuterentur 
ad  Deorum  religiones  evertendas,  fi  haec  publica 
manerent  facra.  Simile  quid  fine  ullo  dubio  Za- 
roafiri  vifum  eft:  nec  omnes  illae  caerimoniae  ar¬ 
canae,  quae  myfteria  vocantur,  alio  ex  fonte  ma¬ 
narunt,  quam  cx  metu,  ne  aut  Deorum  defpicicn- 
tiam  commoverent,  aut  religionem  a  fapientibus 
introdurtum  concuterent.  Interea  honelfca  inftituti 
hujus  ratio  non  defuit  Zoroafiri ,  ut  arbitror.  Nam¬ 
que  fpcluncae  obfcuritatem  in  hanc  omnium  optime 
cogitationem  inducere  pofie  homines,  fortaflls  prae¬ 
dicabat,  ut  magnitudinem  beneficii  illius ,  nUOj 
Mithrae  feu  folis  lumen  illis  praeftaret,  recb  acfti- 
marent.  Sed  ut  hominum  natura  novitatis  eft  avi 
da,  nec  itinerum  diuturnitate  &  moleftiis populus 
deterretur  facile  a  rebus  illis  fpertandis,  cum  qui¬ 
bus  fummam  conjunrtam  efie  putat  religionem- 
ita  hoc  Zoroafiris  decretum  de  facris  Mithrae  in  an¬ 
tro  remotiflimo  celebrandis  haud  tantum  valuifie 
videtur,  quin  ingens  multitudo  tamen  ad  illam  fnc- 
luncam  conflueret.  Quocirca  ad  aliud  aut  ipfe  aut 
difcipuli  ejus  confugere  remedium,  quo  populum 
ab  his  facris  arcerent.  Tot  illis  nimirum  pericula,  tot 
cruciatus ,  tot  fupplicia  propofuerunt  fubeunda ,  qui 
fpertatum  admitti  vellent,  ut  pauci  omnino  edent, 
qui  contemplationem  myfteriorum  tantis  miferiis, 
laboribus ,  &  aerumnis  redimere  vellent.  Illa  Zj- 
roajtris  religio  varie  tamen  poftea  corrupta  &  depra¬ 
vata  fuit,  poftquam  Perfis  pjajor  cum  aliis  populis, 
Hhh  Grae- 


^  Mithras  Pcrfarum  Deus .  Cap.  IV» 

oaolaffe  enmque  Ormasdem  fi  ve  Ormisdam  vocafle.  Scio,  (q)  Platonem  Oromas- 
33  dem  genitorem  fuifle  Zoroaflris  cenfuifle:  verum  alii  veterum  muko  aliter.  Audia¬ 
mus,  quid  Porpbyrius  in  Vita  feribat  Pythagorae ;  ne  quid  nunc  de  Plut arebo ,  aliisque 
dicam:  (*)  Ux/vxi  pcbw  J[  rZn  $  rmZv  $tu 

,  i™  4  «A:  5  w  -5%'  r  l«w5*Ve7o  ,  ^  'fyopujw.  xdtitrr* 

cxeict ,  ictyJrxi  tv  /uev  <r£uot  <$«71,  t  $  4^%^'  d?,yfitujt.  Haec  ego  verba  fle  interpiw- 
tor:  Pythagoras  veritati  in  primis  ejje  Jludendum  praecipiebat  :  Jolum  enim  illud  homines 
Deo  /miles  reddere  pqj/e.  Nam  &  Deum  ipfum ,  uti  ex  Magis  cognoverat ,  quem  Oro - 
OTMfen  illi  vocant,  quoad  corporea  quidem  lumini ,  quoad  incorporea  veritati  Jimlem  cjfe. 
Erunt  fortafle,  qui  haec  verba  aliter  explicabunt,  Porphyriumque  hic  perhioere  pu¬ 
tabunt  ,  Oromasden  vere  ex  corpore  &  anima,  compofitum  efle.  Qiiod  fi  ita  eflet, 
idem  foret,  qui  Mithras  vulgo  fuifle  creditur,  fol  nimirum  animatus  &  mentis 
compos  Sed  hanc  expofitionem  vel  id  fatis  refellit,  quod  in  veterum  de  Za- 
roaflre  fabulis  &  fcitis  fuifle,  (r)  Plutarchus  retulit:  Sn  d-nkwn  5  >j‘a/k  wm, 
l  f  ,  Oromasdem  tam  longe  a  /ole  remotum  ejfe ,  quam  fol  dijlat  a 

terra  Deus  icitur  Eerfis  Oromasdes  fuit  fole  longe  praeftantior  ,  fons  nimirum  lu¬ 
cis  omnisque  boni  ,  idque  ipfum ,  quod  Plato  r  dyti» ,  pnmum  bonum ,  nuncupat. 
Ex  quo  evenit,  ut  primum  menfis  cujusque  diem ,  Scahgero  au6lore,  Oromasd* 
vocarent  Perfae  ,  idcirco  haud  dubie,  quod  is  rerum  omnium  eflet  principium. 
Hoc  ergo  ratum  nobis  primo  fit,  Zoroaftrem ,  veteresque  Magos  unum  fummum- 
°  aue 


(*)  P.  191.  (p.  41.  cd.  Kufteri.) 

Graecis  praefertim,  confuetudo  intercedit:  ex  quo¬ 
rum  religionibus  nonnulla  in  fuas  retuliffc  Pcrfas 
recentiores ,  facile,  fi  liceret,  oftendi  poifet.  Haec 
mihi  in  Pcrfarum  veterum  religionem  inquirenti , 
&,  quae  de  illa  feripta  exftant,  ad  rationis  &  mo¬ 
ris  humani  normam  expendenti,  in  mentem  vene 
r  mt  Certa  efle  omnia,  nec  ulli  dubitationi  pa¬ 
tentia,  haud  equidem  dixerim.  Ex  tanta  enim  re¬ 
rum  veterum  caligine  lucem  (pondere,  hominis  efie 
jufio  audacioris,  arbitror.  At  pleraque  ad  verita¬ 
tis  fimilitudinem  efie  pjopenfiflima ,  concefluros 
efie,  arbitror,  qui,  quid  omni  geltum  fit  inter  ho¬ 
mines  aetate,  confidcrant,  &,  quam  viam  fequi 
vulgo  foleant  rerum  novarum  archite&i ,  non  igno¬ 
rant.  Dicam ,  quod  fentio :  Qui  de  veterum  reli¬ 
gionibus  verba  faciunt  dcdlifiimi  &  celeberrimi  vi¬ 
xi,  illi  nimis  mihi  oculis , 'nimis  auctorum  verbis, 
nimis  Graecorum  &  Romanorum  au&oritati ,  ni- 
jnis  denique  memoriae  &  lectioni  fuae,  minus  ve¬ 
ro,  quam  par  cft,  rationi,  minus  naturae  huma¬ 
nae  confiderationi  ,  minus  poftrcmo,  populorum 
dare  folent  moribus.  Sed  haec  alias. 

Platonem ]  Is  Alcibiade  1.  Opp.  p.  3*-  2°* 
najlnm  filium  vocat  Sed  incertum 

eft  ,  an  hoc  nomine  ille  Oromasdes ,  quem  fecundo 
inter  Deosftios  loco  Perfue  collocabant,  indicetur. 
Quemadmodum  enim  inter  Pcrfas  &.  Aegyptios  fue¬ 
runt  quibus  Mithras  nomen  fuit;  ita  nil  dubito, 
quin  etiam  in  illa  gente  exftiterttit,  quibus  paren¬ 


tes  nomen  Oromasdes  impofucrint. 

(r)  Plutarchus 1  Libro  de  IJide  &  OJiride  p.  37«% 

r.  11.  opp. 

(r)  Coltdffe ]  (I.)  Nec,  Porphyrius  quid  fibf 
velit,  intelligo,  nec,  quid  viri  magni  interpretatio 
nos  doceat,  aflequor.  Quid  id  fit,  Deum  quoai t 
animam  veritati  Jimilem  ejfe  ,  dixerint  alii.  Mihi 
veritas  res  eflb  videtur ,  cui  alia  natura  fimilis  e(Te 
nequeat,  quum  ipfa  non  per  fe  confiet  ac  fubfiftat- 
Sed  id  moris  eft  Platonicis  illis,  Pythagoraeis,  & 


aliis,  ut  multa  faepe  dicant,  quorum  ipfi  vim  igno¬ 
rant,  &  tumore  quodam  orationis  ineptias  vix  fe¬ 
rendas  tegant.  Quod  qui  non  animadvertunt,  illi 
magna  faepe  myfieria  in  verbis  quaerunt  nihil  figni- 
ficantibus.  Similiter,  quid  fit,  Deum  quoad  cor¬ 
porea  luci ,  quoad  incorporea  veritati  Jimilem ■  effc , 
ut  Cudwortlras  verba  ifta  explicat,  plane  nefeiq- 
Nusquam  memini,  o-£</,*  prtd  res  corporeas,  'b’W 
e:us  res  incorporeas  lignificare.  Quie  vero  in  Deo 
corporea,  quia  incorporea  fint ,  &  qua  ratione  haec 
veritatem ,  illa  lucem  referant ,  id  aeque  difficile 
mihi  videtur  intelle&u ,  atque  dubium  PytWae  ora¬ 
culum.  Interim  ex  hoc  loco,  Magos  Deo  corpus  ® 
animam  attribuifib,  difeo:  quod  &  /l1?3  /ccl,„nc 
non  ignotum  eft.  ( II. )  Ex  e  > ,  qu°J  Magrcorpu. 
&  animum  Onmidi  tribuerunt,  non  fequitur  «a 

tim,  quod  doftiffimus  libi  vir  perfcadet,  Or-mBJ*» 
fuiffe  illis  folem  animatum.  Nec  emm  ,  ut  creda 
mus,  nece»  video,  eos,  qui  corpus  Deo  adfcn 


§.  i6*  Trinitas  Ter  favum,  4.2? 

que  Deum,  binis  fub  hifce  nominibus,  Mithras  &  Oromasdes ,  latentem,  (j) 
coluifle. 

Hic  autem  Perfarum  Mithras ,  id  quod  neutiquam  hoc  loco  praetermitti  debet, 333 
'rej7r\otci(&  vulgo  five  triplex  vocabatur..  Sic  enim  ( t )  Dionyjius  ,  cui  perperam 
Areopagitae  cognomen  tribuant :  K«< ,  inquit ,  tlrsn  -m'  jun^uoViu/*  2?  re^Aas?* 
Hfyy  -nhSnv.  Etiamnum  Magi  triplicis  Mithrae  f  eu  f  olis  memoriam  recolunt.  Cui  fimile  ali¬ 
quid  de  Oromasde  apud  (u)  Plutarchum  legitur:  '0  /uev  'apopdfa  re/c  kaunv  at&rxe. 
Oromazcs  triplicavit  fefe.  Ex  quo  id  ipfum,  quod  paullo  ante  obferyavimus,  novo 
roboratur  argumento,  Mithram  &  Oromasdem  duo  efle  tantum  unius  ejusdemque 
Dei  (a)  nomina.  Graeci  Dionyfii  interpretes,  dum  in  cognominis  triplex ,  quod 
Mithrae  datum  aPerfis  fuit,  originem  inquirunt,  ad  Ezechiae  adfcendunt  tempora, 
quibus  diem  prodp&um  atque  triplo  fere  mirabiliter  au&um  efte ,  facrae  nos  edo¬ 
cent  Litterae.  Magos  enim  hoc  animadvertifle  quoque  prodigium  autumant,  eo- 
que  incitatos  fuifle,  ut  non  modo  Deum  fuum  Mithram ,  id  eft,  folem  TftixA*«w 
live  triplicem  nominarent,  fed  etiam  in  tantae  rei  memoriam  facra  anniverfaria 
inftituerent.  Verum  dudum  eft,  quod  ( y )  doftiflimi  homines  hac  nihil  notatio¬ 
ne  fingi  pofle  ineptius  oftenderunt.  Quocirca  proxime  ad  veritatem  accedere  vi¬ 
dentur  ,  qui  fublimioris  cujusdam  myfterii ,  do&rinae  nimirum  de  Trinitate ,  ru¬ 
dimenta  in  Perfarum  difciplina  latuiffe  recondita  ,  ex  hoc  ipfo  concludunt  voca¬ 
bulo.  Et  (2)  Ccrh.  quidem  Jo.  Vojfius  triplicem  Perfarum  divinitatem  cum  ea, 

quam 


bunt,  cum  fole  cum  componere.  (III.)  Nec, 
quod  P lutare hus  tradit,  Oromasden  a  fole  diftarc, 
id  argumento  eft,  Oromasden  Deum  fuifle  fole  ma¬ 
jorem  &  omnis  luminis  fontem.  Namque  hoc  tan¬ 
tum  apud  Plutarchum  feriptum  exftat,  Oromasden 
longe  difcefijfle  a  fole,  ut  Hellas  condere  poflet. 
vui  difcedit  intervallo  quodam  ab  aliquo  rei  cujus- 
aam  caufla ,  is  non  major  ftatim  illo  eft ,  a  quo  fefe 
removet  &  digreditur.  (IV.)  Mithram  contra  Oro¬ 
masde  majorem  a  Perfls  &  excellentiorem  fuifle  ha¬ 
bitum  ,  plurimi  veterum  docent  loci ,  quos  affe¬ 
runt  ,  qui  de  Mithra  ex  inllituto  expofuerunt. 
(V.)  Mithram  denique  &  Oromasden  duo  efle 
bnius  Dei  nomina ,  difertis  Plutarchi  &  aliorum 
veterum  auCtorum  repugnat  teftimoniis;  quae  (per¬ 
nere,  &  conjecturas  (equi  fuas ,  nefeio,  an  ulli 
liceat.  Non  negaverim,  fuifle  fortaflis  inter  Per- 
las,  qui  haec  duo  inter  fefe  Numina  confuderint. 
Sed  in  religionibus  veterum  explorandis  prima  ea¬ 
rum  fundamenta  fpeftanda  funt,  non  vero,  quem¬ 
admodum  a  non  nullis  intellectae  fint  aut  deprava¬ 
tae,  curandum. 

(t)  Dionyfms]  Epiftola  VII.  ad  Poly  carpum 

P-  91.  T.  II.  Opp.  J 

(u)  Plutarchum]  De  Iftde  £?  Ofiride  p.  370. 
•L  II.  Opp.- 

( x )  Nomina]  Neque  hoc  ego  argumentum 
'hiagni  efle  momenti  arbitror  ad  id  probandum, 
^od  nos  credere  vult  vir  magnus,  Oromasden  & 
Mithram  bina  unius  tantum  Dei  efle  nomina.  Nam , 

Aliqua  omittam  omnia ,  Dmyfius  folem  vocari 


Tpix>«cna»  a  Magis  memorat :  at  Oromasdes  &  a 
Plutarcho  &  ab  ipfo  Cudwortho  a  fole  diftinguitur 
&  fegregatur.  Sol  autem  quare  dictus 

fit,  paullo  poft  apparebit.  * 

(y)  DoBiffmi  homines]  Gerh. Jo  J cjjius  de 
idololatria  Lih.  II.  Cap.  9-P-W‘  J°'  Seldenus  de 
Diis  Syris  Prolegom.  p.  31-  &  alu;  .. 

(s)  Gerh.  Jo.  Vojjius]  De  ong. &  progrejju. 
idololatr.  Lih.  II.  Cap.  9.  P-  Wl.  Sed  male  hic 
a  doctiflimo  viro  fentcntiam.  Vojjn  exponi  ,  ipfa 
magni  viri  docebunt  verba:  FortW  dic- 

tum  (Mithrae  facrum)  obtria  illa  tn  Deo  eximia , 
fapientiam  ratione  intelle&us ,  bowtatem  ratione  vo¬ 
luntatis,  &  potentiam  in  exfequendis  omnibus.  Non 
igitur  VoJJius  in  nomine  rpwAir*:»*  veftigia  trium 
in  Deo  perfonarum  quaerit,  fed  fufp icatur  tantum , 
tres  eximias  in  Deo  perfectiones,  fapiqntiam,  bo¬ 
nitatem  ,  &  potentiam ,  hoc  forte  vocabulo  obfcure 
indicatas  efle,  nec  usquam  indicat,  has  tres  virtu¬ 
tes  notas  efle ,  quibus  tres  divinitatis  perfonae  in¬ 
ter  fc  difeernantur.  Praeterea  non  feifeit  aut  de¬ 
cernit  Voffius,  fed  conjicit  &  opinatur.  Conjectu¬ 
rae  vero  huic  parum  ab  ipfo  tributum  fuifle,  inde 
fatis  patet ,  quod  ftatim  alias  affert  divinatio¬ 
nes.  Sic  etiam,  pergit,  dici  potuit  ab  triplici 
/olis  effettu ,  calore ,  lumine,  &  dijiintlione  tempo¬ 
ris  ,  vel  ab  triplici  dierum  menfura,  quia  alii  pares , 
alii  breviores ,  alii  longiores.  Nullam  ego  harum 
fufpicionum  probo:  at  pofteriores  tamen  fupertori 
propterea  videntur  efle  meliores ,  quia  ad  folem 
pertinent ,  cui  proprie  nomen  illud  *?«■***■*  1  a 


Hhh  2 


Dio * 


428 


C\P.  IV; 


Trinitas  Ferfarum. 

«o.quam  Chriftiani  profitentur,  Trinitate  componere  nil  dubitat,  tresque  in  uno  Deo 
vzjv&c-hs  five  perfonas,  quarum  notae  difcernentes  fint  [apientia,  bonitas ,  &  potentia , 
fub  his  involucris  occubari,  lubens  concedit.  Quodfi  vero  ex  Zoroaflris  fi  ve  Ma¬ 
gorum  hacc  res  metienda  fit  oraculis,  Perfarum  Trinitas  non  tam  Chriftianis  pla¬ 
citis,  quam  Pythagorae  ac  Platonis  difciplinae  cognata  videtur,  qui  tres  naturas 
ordine  non  minus  &  gradu,  quam  re  ipia,  diliindas  profeili  funt.  Binas  harum 
naturarum  priores  (a)  hi  verius  continent : 

n«V<S  $  TTZCT^,  KJV  V*  ZVCp&UKi 

A&Tifu ,  cy  Trfan v  >cA Afjf)  &£*  CCtifUt. 


Quorum  haec  efi:  fententia:  Cuncta  enim  perfecit  pater ,  menti  tradidit  fecundae , 

quam  primam  vocant  gentes  hominum.  ( b )  Pfellus  haec  ita  exponit  oracula:  T lw  nuo-ec* 
jcrimv  Syunscyvo-cu;  o  r&sxb®*  7rf>uT<&'  ,  frarpsW*  'tuuAjuj  t u  vu  *  otmot  v*v  n  |J/*- 

7tm>  ?  dttyu*,  dyvoSfus  t  tmrejxlu)  xsawyjuj ,  xPu‘ nv  Kxten.  Primus  Tria¬ 

dis  pater ,  quum  univerjam  abfolvijjet  creationem ,  menti  eam  tradidit.  Hanc  vero  Men¬ 
tem,  quoniam  paterna  eminentia  humano  generi  univerfo  ignota  ejl ,  primum  vulgo  vocant 
Deum.  Quibus  didis ,  quantum  hac  in  re  inter  Magorum  five  Chaldaeorum  &  Chris¬ 
tianorum  interfit  Theologiam,  his  verbis  declarat:  Uhtw  <zr  7mP  r,/x7v  Myux  esav- 
T lui  txii  di  cuto{  o  7rPd-:Q-  ,  0  5  (J-iydhx  smlfos ,  r  Krlm  5m <rou>  ilupu^yurev.  Huic 

cutem  dogmati  nojlra  plane  contraria  efl  Jentcntia.  Nos  enim  primam  mentem  ,  quae  tnagni 
patris  cfl  filius ,  univerjam  perfecffic  putamus  creationem.  Pater  enim  in  libris  Mofis  filia 
quidem  exemplum  /eu  ideam  creationis  explicat:  at  filius  ipfe  opifex  ejus  eft.  Patet  ho¬ 
minis,  ut  arbitror,  fententia.  Perfarum  aut  Chaldaeorum  Theologos  fyuiv^v  ait 
five  mundi  Architectum  primam  divinae  Triadis  perfonam  effe,  flatuere:  fecus  Chris¬ 
tianos  &  Platonis  affedatores,  qui  hunc  fecundo  loco  collocent.  Quamob- 

rem  ,  quum  Pletho  hoc  oraculum  ad  Chrifhanorum  &  Platonicorum  fcita  vellet 
accommodare,  non  potuit,  quin  aliam  ejus  comminifceretur  expofitionem ;  quam 
quidem  fubjicere  placet:  'O  p  7imvo  arm^  ^tta  r,<re ,  rd  vojm  t;$  4,  (vadr* 

ydo  ipv  cMnn\iriA^oc  n  KSfJ,  t?A«* )  lyq  ra  uz$'  uvufov  bAiipui  $*ut  57 vcp'baxtv,  xgy&v  St]AxS>i 
W  w-dty  aoruv.  Pater  perfecit  res  omnes ,  id  ejl ,  ideas  intelligibiles ,  ( hae  enim  res 

il- 


Dionyfio  datum  eft  ,  quum  illa  ad  ipfum  fpecbet 
fummum  Deum,  cui  nemo  veterum  vocabulum  hoc 
impofuit.  Vojfii  loco  doftifliinum  civem  fuum, 
Jo.Seldenum,  nominare  Cudworthus  potuifiet ,  qui 
ab  fententia  hac  non  fefe  alienum  oftendit  de  Diis 
Syris  Prolegovi.  p.  31.  ubi,  poftquam  interpretum 
Dionyfii  fententiam  expofuerat,  haec  fubiicit:  Alia 
longe  erant  triplicis  Mithra;  myfieria,  £?,  fi  f  as 
fit  dicere ,  fonftiora,  quam  quae  hujusmodi  peterent 
exordia.  Planius  etiam  Elias  Schedius  de  Diis 
G  er  manor.  p.  330.^  Recentius  Petr.  Dan.  Huitius 
in  Ouaejl .  Alnetanis  Lib.U.  Cap.  3.  p.  98.  Triplex 
iile ,  aperte  profitetur,  Perfarum  Mithra ,  Diony- 
fiio  memoratus ,  videtur  Jintulacrum  effe  quoddam  Tru 
nitatis.  Verum  viros,  in  quibus  fumtna  fuit  rerum 
&  litterarum  veterum  cognitio,  hanc  fuam  facere 
opinionem  potuiffe,  miror:  quibus  non  ignotum 
fuiijfe,  arbitror,  veteres  tam  folcm,  quam  lunam 


triplici  finxifle  facie.  Dc  folc  teftis  eft  Macrobius 
Satw *ial.  Lib.  I.  Cap.  20.  p.  298.  qui  Aegyptios., 
utteftcntur,  fefe  fub  Serapis  &  IJidis  nomine 
nifi  folem  coler offimulacris  horum  Deorum  Trict- 
pitjs animantis  fpeciem  adjungere,  refert.  Ergo  tri¬ 
plex  tum  facies  folis  fignum  erat.  Lunae  Perfas 
triformem  dedi  fle  vultum,  Julius  Firmicus  teftatur 
de  errore  prafanar.  religion.  p.  413.  Perfae  6? 
Magi  omnes  Joz  em  dividunt  in  duas  potejlates ,  — - 
C?  mulierem  quidem  triformi  vultu  conjlituunt.  Nec 
Virgilii  verfus  hic  multos  fugit  Aeneid.  Lib.  IV. 
V-  SII» 


Tergeminamque  Ilecaten,  tria  virginis  ora. 
Quare  triplicem  foli  lunacquc  vultum  veteres  de¬ 
derint,  non  nifi  conjetturis  indagatur.  [_  Vid.  jaf 
lonsky  Pantheum  Aegypt-  T-  P-  11 5-  /•  ]  J}, 
r.us  Orat.  IV.  in  folem  p.  148.  &  p.  157.  ^ 


§•  Trinitas  T er f arum,  4:9 

illae  funt ,  quae  perfeftae  funt  &  omni  ex  parte  abfolutae  )  tradiditque  eas  fecundo  Deo ,  t/f  . 

fo  gubernentur.  Quapropter ,  quod  ab  hoc  Deo  produHum  ejl  ad  exemplum  ejus  pro¬ 
prium  intelligibilem  cjjentiam ,  id  necejfario  quoque fummo  parenti  fuam  debet  originem. 
Hunc  autem  fecundum  Deum  hominum  generationes  vulgo  habent  pro  primo ,  quoniam  al¬ 
tius  non  adfcendunt  animo  ,  quam  ad  illum  ,  a  quo  mundus  ejl  conditus.  Eft  omni¬ 
no,  cur  haec  paullo  dici  probabilius  putem:  quod  qui  mecum  facient,  illi  alte¬ 
ram  -in  Magorum  feu  Perfarum  Trinitate  perfonam,  non  fecus  atque  in  ea,  quam 
Platonici  &  Chriftiani  probant,  mundi  efle  fabricatorem  atque  effe&orem,  cenfe- 
bunt.  Et  hunc  ipfum  Mitbram  illum  efle  vere  judico,  de  quo  Eubulum  audivimus 335 
di  (Terere. 

Tertia  fupereft  hypoftafis.  Eam  in  Chaldaico  quodam  feu  magico,  quod  apud  (c) 
Proclum  eft,  oraculo  reperio,  atque  feu  mundi  animam  vocari  video: 


W!trd  j)  jrare/x#?  tyfvolxf 
lyu  wt'w. 


Pofl  vero  paternas  conceptiones  anima  ego  habito.  Mens  enim,  quae  hic  memoratur, 
paterni ,  id  quod  Pfellus  fignificat,  altera  eft,  quam  antea  nominavimus,  hypofta- 
fis.  'o  mere;**'?  rSf,  b  $«c,  %  f  Paterna 

mens 'fecundus  eji  Deus ,  \pje  animae  demiurgus  aut  conditor.  Quae  quum  ita  fint , 
equidem  fic  efle  de  hac  univerfa  re  opinor  fentiendum:  Oromasdcs  &  Mithras  duo 
nomina  funt,  quae  promifeue  non  raro  ufurparunt  Magi,  quum  totam  communi¬ 
ter  indicare  vellent  divinitatem.  Sed  hanc  ipfam  divinitatem  tribus  contineri  ju¬ 
dicabant  naturis,  five  triplicem  efle.  Ergo  ,  quod  in  ea  primum  habebant,  id 
proprie  Oromasdem  ,  quod  proximum  ,  id  Mitbram  vocafle  videntur.  Huic  ego 
fententiae  Plethunis  auftoritate  fidem  facio ;  qui  hoc  etiam  adjungit ,  tertiam  in 
Ierfarum  Trinitate  hypoftafin  voce  A trimanius  defignari,  idque  ex  ipfo  eruit  Plu- 
arcbo:  q>X(j  Zupootrpx,  nt  Sil  Ac  t  ,  vj)  fi}  fi*  rrpurn  euWwtjxotpx  *fya- 

^  ^veq  *  ^  •zu.Tity  yiXAvfuov'  r  V,  Apeifxctrlu/ , 

Msjv  i)  rji  fay  bjq  rim  J[  av  ilea  f  Mnpov  vfc*  xxtefuov  \szjv  ?  A oy^uv.  Zoroa - 
Jtrem  dicunt  trifariam  res  omnes  divijiffe  &  primum  quidem  locum  Oromasdi  ajfignaffe , 


triplicem  fingi  propter  triplicem  ejus  virtutem  & 
cfficienuam,  opinatur.  T«Sr*  r.,,  inquit,  Hxlse 

TU  h/AHtfyw  C9  rp: ri  /xxAii-x  _ 

ri* ?*,*/,'  h;>>'Ujr(rx'  Haec  funt ,  quae  pro  tri- 

Vucuhrrta  f°1S^  e$cientia  trihus  maxime  noSibus 
e.ucubrata  aufus  fum  ad  teferibere.  Verum , 

fuhnlinra  fumC'  haC  r°'iS  VirtlUC  ImperM". 

’  ¥'1m  ,l"  vera  &  fine  controverfia 
l,  tria  non  ita  pridem  tres 

fol  s  faces  tr  a  anni  tempora,  tot  enim  numerabant 
veteres ,  retuli  fle  autumat  Reiighn  des  Caulois 
*  t.  p.  425-  Mihi  id  ,  quod  Macrobio  iam  in 
gentem  venit,  fequi  placet,  quo  nihil  eft  'fimpli- 
Clus  &  apertius,  tres  folis  lunacque  facies  triplex 
tempus,  praefens,  praeteritum ,  &  futurum ,  defig- 
uafle.  Utcumque  eft,  id  quidem  certum  efle  ex 
fen?-e^ploratum  arbitror,  unde  nomen 

lrtplex  fluxerit,  quod  Mithrae  feu  foli  datur  a 


qui 

Dionyfto.  Nec  minus  inde  conflat,  quum  foli  pro¬ 
prium  fuerit  cognomen  hoc,  ad  tres  in  Deo  perfo- 
nas  aeque  conunode  &  apte  illud  trahi,  ac  fi  quis 
Virgilio  trinum  Deum  fuifle  notum,  ideo  conten¬ 
deret,  quod  Ilecaten  feu  lunam  tergeminam  ap¬ 
pellavit.  Ipfe  do&illimus  Cudworthus  hanc  deferit 
fententiam,  quum  paullo  poft  Mithram  alteram  per¬ 
fonam  Perficae  Triadis  fuifle  disputat. 

(a)  Hi  verfus]  In  Oraculis  Zoroaflri  adfcrip- 
tis  Se&.  II.  ty.  27.  28.  p.  1179.  ei.  Stanleji. 

(b)  Pfellus  ]  Hic  &  Pletho  Commentarios  in 
oracula  compofuerunt  Zoroajlrts ,  qui  adhuc  ex- 
ftant,  neque  paucis  referti  funt  Platonicis  com¬ 
mentis. 

(c)  Proclum]  Exftat  hic  verfus  in  Zoroajlrts 
Oraculis ,  ut  hodie  a  viris  doftis  digefta  funt, 

VI.  •cf  150.  p.  11S4.  fed  non  ita,  ut  hic, 
dispofitlis  eft,  quod  ad  ipfam  rem  nihil 

II  hh  3  W 


42° 


Zoroafler  Magi  Cap.  IV. 


qUi  pater  iit  oraculis  dicitur  ,  infimum  Arimanio  ,  medium  vero  Mithrae ;  &  hunc  cffc 
illum ,  qui  iisdem  in  oraculis  mens  fecunda  vocatur,  Qua  occafione  ,  quam  belle  inter 
fe  Platonis  &  Zoroaftris  conveniant  Trinitas,  fic  ut  non  tam  re  quodammodo,  quam 
verbis,  pugnent ,  ob  fervat.  Quod  fi  re&e  fefe  habet,  id  quod  alterum  eft  in 
Platonis  Triade,  fempiterna  nimirum  illa  mens,  cui  rerum  omnium  obverfantur 
fpecies ,  quamque  Plato  mundi  hujus  facit  fabricatorem , nullus eft  alius,  quam  ipfe 
Mithras ,  quod  ante  diximus  ,  quem  Eubulus  mundi  opificem  ,  parentemque ,  effecto¬ 
rem  omnium  rerum  appellat.  Tertia  vero,  quam  Magorum  laudant  oracula,  hy- 
poftafis ,  fi  ab  eo  non  differt  Deo,  quem  Arimanium  vocarunt  Perfae,  hoc  ideo 
haud  dubie  nomen  accepit,  quoniam  inferior  hicce  mundus,  in  quo  animae  ver- 
fantur  corporibus  colligatae  &  ad  peccandum  proclives,  omnium  malorum  &  mife- 
riarum ,  aegritudinum ,  morborum  ,  mortis  denique  fedes  eft  ac  domicilium.  Ab 
hac  Hefychius  non  videtur  alienus  fententia  fuiffe,  qui,  ’Ap»ju«' m,  inquit,  i  'Ati# 
ntpreuc.  Arimanius  apud  Perfas  eft  Ades ,  id  eft,  Pluto  aut  Orcus.  Quam¬ 
quam  hoc  Theopompo  debet ,  qui  pariter  apud  (d)  Plutarcbum  Arimanium  Haden  five 
Plutonem  dicit  Ex  quo  apparet,  Plutonem  hunc,  quem  apud  Homerum  in  divinita¬ 
te  ornat  tertium  locum,  eumdem  in  Perfarum  divina  Triade  habuifle  Hic  ille 
Arimanius  eft,  quem  Perfarum  rex,  quum  (r)  Themiftoclem  ad  fe  transfugifle  ac- 
cepilfet  ,  compellaffe  legitur :  dtl  mtepfat  avtcwrxc  tyzvv  Jnlvai  r 

‘Aftiudmv ,  s*m*  «V  *  wrw.  Deprecabatur  Arimanium  ,  ut /miles 

fcmper  boflibus  fuis  cogitationes  inftillaret  optimos  &  praejiantiffimes  fuorum  ejiciendi.  Cer¬ 
te  ,  quod  Plutarchus  de  Mithra  perhibet :  An  r  pinidw  liopxfyn.  Igi¬ 

tur  Perfae  Mithram  appellant  mediatorem  :  id  in  eam  magis  nos  impellit  cogitatio¬ 
nem  ut  Mithram  ex  Perfarum  fententia  fecundum  in  triplici  divinitate  locum 
tenuide ,  fufpicemur,  quam  ut  Plutarcho  ipfi  fidem  habeamus,  qui  Mithram  Deum 
ede  vult  ex  nulla  cauda  genitum ,  qui  duos  inter  illos  contrarios  Deos,  alterum 
336 bonum,  alterum  malum,  medius  veluti  conditurus  fuerit ,  atque  conciliatoris  par- 

t£  Verum* fint *  ^  qui  Plutarcbum,  nonnullosque  alios  fibi  ede  potius  audiendos  exifti- 
ment  quos  Zoroaflrem  ,  veteresque  Magos  duo  naturae  totius  conftituide  principia, 
bonum  &  malum,  lucem  &  tenebras,  malumque  quemdam  ex  omni  aeternitate 
daemonem  Deo  fummo  adjunxifle  ,  id  eft,  idem,  quod  Plutarchus  ipfe  atque  Ma¬ 
nichaei  deinceps  fen  ferunt,  docuiffe,  audacius  affeverare ,  notum  eft  ;  haud  idcir¬ 
co  tamen  cauda  noftra  fiet  deterior.  Vel  fic  enim  Magos  unum  omnis  boni  fon- 


(d)  Plutarcbum]  De  Ifide  fc?  Ofiride  f.  370- 
Graeci ,  quibus  moris  erat  barbararum  gentium 
Diis  eadem  tribuere  nomina ,  quibus  fuos  compel¬ 
labant  Deos,  &  utrosque  temere  inter  fe  confun¬ 
dere,  quum  ea,  quae  de  Arimanio  tradebant  Per¬ 
fae,  in  nonnullis  confentanea  illis  efle  intcllige- 
ient,  quae  dc  Plutone  Graeci  perhibebant ,  non 
veriti  funt  Plutonis  nomen  dare  Arimanio  ,  quafi 
unus  ideanque  eflet  uterque  Deus. 

( e  )  Themifioclem  ]  Apud  Plutarcbum  in  Vita 
Themiftoclis  p.  326*  Vel  hic  ipfe  vero  declarat 
locus,  Arimanium  pro  malorum  omnium  parente  & 
auftore  a  Perfis  fuilfe  habitum.  Flagitat  enim  ab 
eo  Perfarum  rex,  ut  perniciofis  &  peltiferis  cogi¬ 


tationibus  hoftium  fuorum  animos  imbuat  Ergo» 
quidquid  mali  molirentur  aut  meditarentur  horni" 
nes ,  id  Arimanio ,  quidquid  autem  fruttuofi  &  »' 
lutaris,  id  Oromasdi  tribuendum  eflfe,  judicabant 
(/)  Obierit  ]  Tota  hacc  de  Perfarum  & 
roajlris  Trinitate  disputatio  quantum  apud  nfc  va¬ 
leat,  ex  illis  perfpicuum  eft,  quae  de  Perfarum  ia- 
cris  &  religione  paullo  ante  comntf^tus  lum- 
Nec  Zoroajlris ,  quae  vocantur ,  oracula  ca  c 
puto,  ut  ex  illis  veterum  Perfarum  de  rebqsdi 
nis  doctrinae  cognofci  queant:  nec  omnino  1 
triplicem  Deum  quemdam  colmfe ,  atbitror,  .q 
tot  veterum  dicta  doceant .  M.thrm  Omms  JM- 
&  A, imr.ium  &  oiEcUs  &  umvetfa  natura  diWg£ 


§.  itf. 


venerati  funt  Deum . 


43  r 


tem  atque  parentem  lufpexifle,  manifeftum  erit,  atque  fub  illum  omnia  fubjecis- 
fe,  excepto  tantum  illo,  quod  naturae  ac  perfectionibus  ejus  ita  repugnat,  ut  in¬ 
de  nullo  modo  procedere  potuerit :  malum  intelligo.  Verum  Magos  longe  aliter 
fortaffis  fenfifle,  atque  multis  hodie  videntur,  valde  fieri  probabile,  jam  antea  di¬ 
ximus.  Principio  nimirum  malum  &  tenebras  cum  bono  &  luce  permittas  efie, 
quum  inferior  hicce  orbis  notter  componeretur  ,  primarium  familiae  hujus  fuifle 
dogma,  opinor.  De  qua  boni  malique  copulatione  quo  aptius  philofophari  pos- 
fenc  ,  utrique  formam  atque  habitum  perfonae  impofuerunt.  Deinde  figillatim 
malos  in  hoc  orbe  daemones  verlari ,  docere  videntur  voluifle.  Nam  &  horum 
in  antiquis  Magorum  oraculis  memoria  occurrit,  in  quibus  fcfovW,  befliae  ter • 
rae  ,  &  !wa,  canes  terreflres ,  vocantur.  Atqui  daemonum  iftorum  princeps 
&  caput  nonnumquam  fortafiis  o  mvtjfss  $<Zptuv  Ut^rup ,  malus  Perfarum  daemon ,  ab  fo¬ 
late  nominatus  eft,  eo  quod  ab  illo,  quem  diabolum .  Chriftiani  dicunt,  haud  dif-  • 
ferret.  Iiis  omnibus  denique ,  quae  recenfuimus ,  ittud  praepofuerunt  Numen , 
quod  Arimanium ,  Haden ,  &  Plutonem  appellabant,  tertiam  nimirum  triplicis,  quam 
hbi  fingebant  animo  Perfae,  divinitatis  perfonam.  His  ego  legibus  Magorum 
de  ortu  mali  do&rinam  ftetitte,  arbitror:  quam  divinationem  noftram  id  juvat 
in  primis ,  quod  Perfarum  Theologi  Deum  infinite  potentem  efie ,  confeffi  funt , 
ficut  ex  eorum  patet  inferiptionibus.  Id  vero  eis  non  fuiflet  integrum,  fi,  quod 
Manichaeos  fecifle  accepimus,  malum  aliquod  ab  aeterno  una  cum  Deo  princi¬ 
pium  exftitifle ,  legis  omnis  &  caullae  expers ,  praecepiflbnt.  Accedunt  &  alia , 
quae  hic  praetermittere,  nefas  foret.  Qui  Plotini  aetate  rem  Chriftianam  contur¬ 
babant,  Gnoflici  mundum  hunc  non  quidem  a  vitiofo  quodam  principio  ,  quod  ex 
infinito  tempore  per  fe  exttidflet ,  conttru&um  elTe  credebant ;  attamen  mentem 
aliquam  peccato  antea  infe&am  hoc  opus  perfecifie ,  dicebant.  Qiiam  opinio¬ 
nem  quum  a  Platonis  abhorrere  fcitis  animadverterent ,  Zoroaftrem  ejus  opponebant 
au&oritati  ,  cujus  librum  quemdam  producebant,  ’ As»** At 4«?  PatefaCtio- 

nes  Zoroa (Iris ,  inferiptum.  Sed  (g)  Porpbyrius ,  quod  ipfe  memoriae  prodidit ,  pe¬ 
culiari  libro  generis  hujus  levitatem  cattigabat,  atque  volumen  illud,  quod  Zo - 
roajlri  adferibebant ,  antiquitatem  ementiri ,  &  turpe  Gnottici  ingenii  excremen¬ 
tum  effe,  demonttrabat.  Ita  vero  fimul  declarabat,  antiqui  illius  Zoroaflris  doftri- 
nam,  quod  Gnofticorum  faveret  delirationibus,  nihil  omnino  continuilfe.  Jam  fi 
vetuttis  ex  auctoribus  quaeramus,  quemadmodum  ex  omni  parte  conttituta  fue-337 
rinc  &  dispolita ,  quae  de  binis  fuis  Magi  olim  principiis  docuerunt,  tantam  ubi- 


fuiCIe.  Quare  vero  plerique  populi  tres  olim  pri¬ 
marios  venerati  fint  Deos,  id  alio  in  loco  proba¬ 
bili  ratione  declarabo.  Sanftius  taracn  &  melius 
vir  docfciffimus  inftituit,  quam  illi,  qui  ipfam  Chris¬ 
tianorum  Trinitatem  in  tribus  his  Perfarum  nomi¬ 
nibus  invenilTe  libi  vifi  funt:  quod  poft  P  l  et  liene  ni 
Pfugo  Sanfordus  fecit,  Anglus,  de  defcenfu  Clirijli 
*d  inferos  Lib.  H-  Se£t.  37.  tefte  77/em.  Gatakero 
in  Mverfariis  mifcellan.  Cap.  21.  f.  66 2.  Phil. 
toornaeus  de  veritate  relig.  Chrijl.  Cap.  6.  &  alii ; 
quos  refellit  Jac.  Thomajtus  DijJ.  de  Perfarum  Pia - 
^nicorumque  Trinitate  $.  23.  P •  67.  in  Chrijl.  Thoma - 
fi  Hijloria  Capient.  &  Jlultitiae  Tem.  III.  Quam¬ 
quam  ,  quae  hic  vir  doftiffimus  de  Mithra  triplici 


que 

&  aliis  rebus  diflferuit ^  non  mihi  univerfa  probari, 
quae  fupra  diflerui,  lignificant.  Non  mihi  licet 
hic  longiori  e(Te,  &,  quae  ab  aliis  expofita  funt, 
omnia  vet  repetere  vel  confutare. 

( g )  Porphyrius]  Vita  Plotini  Cap.  16.  p.n  9. 
ei.  Fabricii.  Memorat  &  Clemens  Aiexandr.  Stro- 
mat.  Lib.  I.  p •  357«  Prodici  fectacores ,  quos  io 
Gnofticis  fuifle  notum  e(t ,  gloriatos  effe ,  arcanos 
fefe  Zoroajlris  libros  poffidere.  Sed  quae  hic  Cud- 
worthus  de  cauffa  profert,  propter  quam  hos  libros 
confinxerint  Gpoftici,  nullis  audoris  antiqui  tefti- 
moniis,  fed  unice  conje&ura  nituntur,  quemadmo* 
dum  &  alia  eorum,  quae  hic  erudite  diiierit. 

(i)  PC* 


432  Zoroojlris  oracula.  Cap.  IV, 

que  deprehendimus,  inconftantiam ,  ut ,  ubi  nobis  infiftendum  fit ,  vix  appareat. 
Quae  Theodorus  ,  qui  de  Perfarum  Magia  commentatus  eft,  apud  ( h )  Ebotium ,  & 
Eudemus  apud  ( /' )  Damafcium  de  eorum  difciplina  perhibent ,  tam  ab  omni  ratio¬ 
ne  reli&a  &  averfa  funt,  ut  verear,  ne  in  leftorum  peccem  patientiam,  fi  ea  re¬ 
tulero.  Neuter  tamen  horum  Perfarum  Arimanium  live  Satanam  daemonem  effe 
dicit  ex  nullo  genitum  &  per  fe  exfiftentem.  Arabes  vero  ,  qui  de  Altanavviah , 
fic  enim  vocant  bina  illa  Perfarum  principia,  alterum  natura  bonum,  alterum  ma¬ 
lum,  in  litteras  aliquid  retulerunt,  Magorum  principibus  perfuafum  efle,  perhi¬ 
bent,  lucem  effe  Kadiman,  id  eft,  Deorum  primum  &  vetuftiflimum  ,  tenebras 
autem  Deum  t  ah  tum  ex  alio  genitum  (*).  Quae  fi  vera  funt,  ecquid  clarius, 
quam  mali  atque  tenebrarum  principium  gradu  &  aetate  infra  boni  atque  lucis  pa¬ 
rentem  ab  hoc  genere  poni?  Abulfeda  vero  difciplinam  Zoroaftris ,  quem  veterem 
Magorum  doftrinam  inftauraflTe  ferunt ,  hac  ratione  explicat :  Deum  luce  &  tene • 
bris  antiquiorem  effe ,  earumque.  conditorem  unum  eum  effe,  nec  /ocium  habere ;  bonum  au¬ 
tem  malum  ,  probitatem  nequitiam  e  commixtura  lucis  &  tenebrarum  coni igijfe , 
quae  niji  mixta  fuijjent ,  mundus  nequaquam  exftitijfct  ,  nec  ccjjuram  mixtionem .  donec 
lux  tenebras  vincat  i  deinde  lucem  mundum  fuum ,  tenebras  autem  fuum  fibi  liberum  &  in¬ 
tegrum  habituras. 

Affert  Eufebius  definitionem  Dei ,  quam  Zoroa/ler  confeciffe  dicitur.  Ea  mihi , 
fi  longiorem  haec  res  declarationem  pofceret ,  novum  fuppeditaret  argumentum , 
quo  philofophum  hunc  ,  multorum  licet  Deorum  ftudiofus  fuerit ,  unum  tamen 
lummum  atque  maximum  coluiffe  Numen,  confirmarem.  .Sed  nil  vetat  tamen, 
ipfam  hic  exhibere  deferiptionem :  (f)  ©e:V  far  o  k/t®-  £<p9et[®-,  d$mm 

7®-,  eipti/f,  dvofxsdml®' »  zrtwuc  ,  dSwcobon* {I®- ,  dyxtiuv  dyoAuT^d®- ,  tyo- 

vfuuv  ^BOVl/XUTu]®-  *  65»  J  K^i  djVOfXlXC  f(ftf  hx.cHOavvt}i  .  aVToJiicCxl®*  ,  TlAei®-  ,  *ij  ii/ 

Qvmu*  fxw®-  dCpiTKs.  Deus  eft  princeps  omnium ,  expers  interitus  ,  fempiternus ,  fine  ortu, 
fine  partibus ,  maxime  di/Jimilis ,  omni;  moderator ,  integerrimus ,  bonorum  optimus , 
prudentium  prudenti  [funus ,  /££«/«  aequitatis  ac  juftitiae  parens ,  /e  tantum  praeceptore 
doclus  ,  per/ettus ,  vis  phyficae  unus  inventor.  Eufebius  totidem  verbis  eam 

exftare  fignificat  in  volumine  quodam,  cujus  index:  .focra  monumentorum  Perfico - 
rum  collettio,  Oftanemque  praeterea,  celebrem  in  primis  Magum,  &  Zoroaftri  ve¬ 
hementer  deditum,  eamdem  in  Oftateucho  fuo  (*)  proferre. 

Saepius  in  illis,  quae  adhuc  a  nobis  de  Zoroaftre  atque  Magis  difputata  funt, 
oraculorum  injetta  eft  mentio ,  quae  nonnullis  Magica  audiunt ,  &  ad  Zoroaftrent 

refe- 

(*)  Pocock  Specimen  Iliftor.  Arab.  p.  146.  147.  148. 

(t)  Praep.  cuang.  L.  I.  (Cap.  10.  p.  42.) 


W  Photium ]  A/Wof/z.  Corf.  LXXXI.  p .  199- 
(*)  Dtonafcium]  Intelligit  Opus  Damafcii , 
philofophi  Platonici ,  nondum  editum  tm»  f  *■(>•- 
feu  de  primis  principiis ,  cujus  ipfi  co¬ 
dex  manu  exaratus  lettus  fuit.  Excerpta  cx  hoc 
Opere  non  ita  pridem  dedit  jo.  Chrijloph.  IVolfius, 
vir  de  omni  litterarum  genere  meritiffimus ,  in 
y tnecdotis  Graecis  iom.  III. p.  195.  in  quibus  $.11. 
p.  259*  ipfe  hic  locus,  ad  quem  Cudworthus  pro¬ 
vocat  ,  de  Magis  Perfarum  ex  Eudemo  legitur. 
Quamquam  eumdern  jam  ante  Thom.  Hyde  de  ve¬ 


teri  Perfarum  religione  p.  291.  teftatus  erat  &  at¬ 
tulerat.  Hic  ipfe  ceterum  locus,  fi  refte  expen¬ 
datur,  confirmat  ea,  quae  fupra  ad  g.  13.  de  Ma¬ 
gorum  religione  &  inftitutis  di  Obrui  :  cx  quibus 
etiam ,  quidnam  fentiendum  fit  de  illis ,  quae  hic  a 
dottifllmo  viro  proferuntur,  conflare  poterit.  Ad 
conjefturas  pleraque  redeunt ,  nec  ipfe  vir  eximius 
diffitetur,  quae  de  difciplina  Magorum  apud  vete¬ 
res  feripta  exftant,  plurimum  habere  dubitationi* 
&  inconilantiae.  ,  ,  . 

(Jfe)  Proferre ]  QsaiO»  funt  quaed im  in  hac  de- 


§.  i6.  Zoroqflris  oracula .  4.33 

referuntur ,  aliis  vero  Chaldaica  vocantur.  Igitur  operae  me  fa&urum  efle  puto  pre¬ 
tium  ,  fi  rationes  hic  eorum  breviter  declaravero.  Si  qua  via  foret  celeberrimis 
iftis  oraculis  fidem  illam  atque  vetuftatem,  quam  fibi  dari  volunt,  aflerendi,  non 
eflet,  cur  majora  requirerent  teftimonia,  qui  vel  Zoroajlrem  Perfarumque  Magos, 
vel  Chaldaeos  etiam  non  unum  modo  fummum  excellentiffimumque  Deum,  qui  & 
fecerit  Ck.  moderetur  omnia ,  coluifle ,  fed  etiam  hunc  unum  Deum  certa  ratione 
triplicem  cenfuifle,  contendunt. 

Id  quidem  omni  vacat  dubio,  fpernendos  efle  illos,  qui  vix  aliquam  illis  vetu¬ 
ftatem  arrogari  patiuntur.  Namque  (/)  Syne/ius  laudat  ea  aliquoties,  atque  ^'338 
non  modo  hlytt* ,  /aera  vocat  oracula ,  fed  etiam  magnam  eorum  aetate  fua  digni¬ 
tatem  fuifle  ac  au6loritatem  ,  indicat.  Idem  nonnulla  affert  oracula  ,  quae  in 
exemplis  Plet  bonis  &  P/elli ,  quibus  utimur  hodie ,  defiderantur.  Ex  quo  efficitur  , 
reliquias  reflare  tantum  nobis  illorum ,  atque  membra  veluti  quaedam.  Chriftia- 
norum  fi  quis  forte  conjecerit  ex  officina,  quemadmodum  de  Sibyllinis  carminibus 
non  pauca ,  haec  prodiiffe  oracula ,  eum  vel  hoc  in  primis  confutabit ,  quod  multi 
philofophorum,  qui  Chriftianos  infe6labantur ,  au&oritates  eorum  frequenter  ad¬ 
hibuerint,  neque  leve  illis  pofuerint  pretium.  Exemplo  erit  Uamascius ,  ex  quo 
multa  Patricius  collegit  hujus  generis  oracula,  qiiae  in  P/elli  atque  Plethonis  deerant 
exemplis.  Memini  quoque,  (7«)  Photium  referre,  ubi  Libri  Hi  er  ocii s ,  quem  de 
fato  &  providentia  q ompofuit  ,  argumentum  explicat,  quartam  hujus  voluminis, 
quod  feptem  continebatur  libris,  partem  in  eo  unice  verfatam  fuifle,  ut  oracula , 
quae  vocantur  ,  &  Platonis  dogmata  inter  fe  conciliaret ,  id  Kcyioc  ei;  avuQwvioM 

xrwjxytiv ,  oh  TlAociuv  tiofaxiure.  Nec  ego  dubito,  quin  haec  Hieroclis  oracula  ipfa 
illa  Magorum  five  Chaldaeorum  fuerint  carmina,  quorum  res  hic  agitur.  Nam¬ 
que  folent,  qui  ex  illis  proferunt  aliquid,  philofophi  hlyt*  faepenum.ro  ea  fimpli- 
citer  nuncupare:  quod  vel  ex  hoc  Procli  in  Timaeum  Platonis  loco  intelligiturj  (*) 

’Oo<piuq  ho/oov  7niiJTYS  57K7V£  VUVfrtTCy  2?  7TCU1Z (  VTUTr'^  uvtfiuv  Qiuif 

7i*  jfyvwi/  ylkv  7«  v  ©eaV  ,  ij  mptruv  eivtipuv.  Conditor  univerfi 

tam  a  Platone  ,  quam  ab  Orpheo  &  oraculis  Deorum  pater  hominumque  dicitur ,  qui  &? 
multitudines  producit  Deorum ,  6?  animos  demittit ,  quum  generantur  homines.  Exflant 
aliis  quoque  locis  apud  Proclum  horum  oraculorum  fragmenta ,  eodemque  nomine 
idytx,  (n)  vocantur.  Idem  vero  philofophus  fplendidius  nonnumquam  illis  voca¬ 
bulum  impertit,  atque  fhowz/Solcv  GtoAs/xr  &  /uvs uyu/xv ,  Theologiam  divinitus  tra¬ 
ditam  pate/aftam ,  nominat.  Qua  quidem  verborum  magnificentia  (0)  Jamblicbum 

recor- 

(*)  P.  97. 


finitione  verba.  Deus  in  illa  apud  Eufelium  dici¬ 
tur  quoque  fub  initium  fo,  Up»K&-t  caput 

habens  accipitris,  &  fub  finem  $  <rc<p»< ,  na¬ 

turalis  £?  Japiens.'  Sed  totam  ego  hanc  definitio¬ 
nem  ad  ea  retulerim,  quae  a  Graecis  diupoit  Zo . 
roajirem  inventa  funt ,  ut  tanti  hominis  auctoritate 
fua  corroborarent  dogmata. 

(/)  Synefius  ]  Libro  praefertim  de  infomniis 
palfim.  Interpres  etiam  hujus  libri  Graecus,  tfi- 
e ephorus,  in  Scholiis  p.  3^3-  /•  cum  magni  facit 
«acc  oracula,  tum  illuftres  quosdam  ex  illis  locos 


deferibit.  Sed  diu  ante  Synefium  Nicolaus  Damas¬ 
cenus  jam  in  Excerptis  Falefianis  p.  460.  tu  Z»fu- 
memorat;  fi  modo  haec  illa  funt,  quae 
nunc  habemus. 


O)  Photium]  Biblioth.  Cod.  CCXIV.  p.  553* 

•(n)  Vocantur]  Idem  fit  apud  Synefium  Libro 
de  infomniis  p.  138.  i4o<  &  apud  alios  au&ores. 


Vita  Pythager.  Cap.  i-  P-  J* 
(p)  Ora - 


Caf.  IV. 


^  Zoroajlrh  oracula .' 

recordor  Pythagorae  quoque  fapientiam  laudaffe,  cujus  non  poftrema  pars  a  Chal¬ 
daeis  aeque  Magis  manaffe  putabatur.  ©wr  «*'w  ■a^sMsW  ri  i'.*r 
Omun  origo  quoque  ejus  a  Diis  promanarit ,  nefas  fuerit  eam  aliter,  quam  ipforuin  ope  ac 
Exilio,  capejfere.  Nec  Porphyrio  ignota  fuerunt  haec  oracula.  Docet  id  abunde 
Liber  ejus,  quem  «6/  P  o»  Uy\u.r  ,  de  phi!ofoph:a  ex  oraculis,  confcripltt . 

qui  liber,  quum  pluribus  conflaret  partibus,  unam  habuit  hoc  indice  lnfignetyi.  a* 
T  xmJ cdrn  hcy.x  ,  Chaldaeorum  (/>)  oracula.  Quae  fi  forte  quis  oracula  ab  his  no- 
ftris  differre  lufpicetur,  eum  infra  idoneis,  ut  hanc  fufpicionern  dimittat,  ratio¬ 
nibus  compellemus.  Pfettus  dogmatum  eorum  nonnulla  ,  quae  his  Chaldaeorum 
continentur  oraculis  ,  Platoni  etiam  &  Ariflotcli  probata  finde,  perhibet,  bed  lioc 
ita  quemquam  accipere  nolim ,  ac  fi  ipfi  Graeci  verfus,  qui  nunc  exftant ,  illorum 
philofophorum  aetate  jam  exfticiffent.  ( q)  Ego  contra,  Swiae  fretus  auSontate, 
S39  Julianum,  Chaldaeum  &  theurgicis  difciplinis  imbutum  filium  Juliam  ,  philo- 
iophi,  qui  de  daemonibus  rebuique  telejturgicts  fcnpfit  aliquid  .  primum  haec  Mago¬ 
rum  five  Chaldaeorum  oracula  Graecis  ilhgaffe  numeris,  exiftimo.  Suidae  verba 
haec  funt :  Wri.  feri  f 

Julianus  fub  Marco  Antonino  Imperatore  floruit,  &  oracula  theurgica  £,  teleJLca  verjibus 
fcrinlit.  Neque  eft,  quod  aliquem  moveat,  theurgicorum  hic  oraculorum  fieri  men¬ 
tionem.  Quod  enim  ex  illo  Magiae  genere,  quod  -Theurgiam  vocabant,  aliquid 
Theologiae  fublimiori  Ilis  in  oraculis  admiftum  iit ,  id  cum  ea ,  quae  de  circulo 
Hecataeo  in  illis  leguntur,  tum  alii  loci  ita  declarant  aperte  ut  nullus  omnino  con- 
troverfiae  locus  reliSus  fit.  Quae  vel  fola  res  ns  repellendis  fufficic,  qui  Chnftm- 
norum  ingeniis  hanc  totam  deberi  judicant  oraculorum  farraginem.  Nihilo  tamen 
minus,  id  quod  antea  jam  obfervavimus ,  unum  m  illis  fupremumque  Deum,  pa¬ 
trem  atque  conditorem  omnium  rerum ,  celebrari ,  teftatiflmum  eft.  Non  uno 
ille  vero  nomine  appellatur.  Nunc  pater  audit  &  paternum  pme, pium  ;  nunc  id,  quod 
mente  tantum  &  cogitatione  confequimur,  (r)  o  w*  «  k*  quod  opor¬ 

tet  intelligere  flore  mentis :  alias  (j)  unus  ille  ignis  ,  unde  res  omnes  fluxerunt ,  dici¬ 
tur  Quod  oraculum  quando  Pfellus  interpretatur,  his  verbis  utitur  : 


r p )  Oracula 1  Quae  de  Porphyrio  hic  tradun¬ 
tur  ,  incerta  funt  omnino.  Conflat  Aeneae  Gazaei 
in  Theophrafto  p.  5S.  teftiinonio,  Porphyrium  in 
libro  quodam  Chaldaeorum  oracula  produxifle ,  ut 
illis  probaret,  materiam  efle  genitam.  Etiamfi  ve¬ 
ro  probabile  fit,  haec  Chaldaeorum  oracula  non  dif¬ 
ferre  ab  illis,  quae  hodie  Zoroajlris  nomen  lnfcrip- 
tum  habent;  id  tamen  minus  apertum  in  Libro  de 
philofophia  ex  oraculis  a  Porphyrio  haec  oracula 
adhibita  efle.  Veri  contra  fimilius,  haec  Chaldaea 
oracula  in  Lihris fex,  quos  TTipl  1/AtJi  feu  de  materia 
Porphyrius  exaravit,  ab  eo  fuifle  allata.  Vid.  Luc. 
Hoijlenius  de  vita  £?  /criptis  Porphyrii  Cap.  9. 
p.  56.  Ceterum  Porphyrium  r  ai  Xayiti  expofuffle , 
Marinus  quoque  auftor  eft  in  Vita  Procli  Cap.  2,6. 
p.  6i. 

(q)  Ego  contra  ]  Freme.  Patricii  fententiam 
liic  fequitur  Vir  doctiffimus,  a  quo  haec  Oracula 
«$e  edita  ,  notum  eft.  Sed  adverfus  eam  Petr. 


Lamhecius  jam  disputavit  Prodromi  Hijlor.  litter. 
Lib.  I.  Cap.  7.  p.  93.  nimiamque  conqueftus  elt 
hanc  efle  licentiam ,  vocabulum  fic  inter¬ 
pretari,  ac  fi  Suidas  fcripfiflet  feu  ver-, 

tere.  Ipfe  igitur  Julianum  hunc  parentem  &  aufto- 
rem  opinatur  effe  Oraculorum  illorum ,  quae  Zo 
roajlris  dicuntur  hodie.  Lambecium  riirfus  oppug' 
nandum,  &  pro  Patricii  &  Cudworthi  fententia  J- 
cendum  fibi  eire  duxit  vir  magnus,  Jo.  Alb.  ?  ' 
bricius ,  Biblioth.  Graec.  Lib.  I.  Cap.  3<5-  »-  1  V 
p.  251.  qui  de  his  Oraculis  copiofius  differit- 
nec  Lambecii  ncc  Patricii  omnino  placet  fent 
Suidae  locus  non  de  verfione  quadam  aut  exp 
tionc  Oraculorum  Chaldaicorum  a  Jultano  conip 
(ita  loquitur,  fed  pbilofophum  hunc,  ^ 

*  veterum 

eia,  ut  ego  mterpretor ,  ifqu°  ait.  “L-  eniin 
de  rebus(heurgios  exara  .  ejusmodi 

SSTSS  *  »  % 


§.  i6. 


'Zoroajlris  oracula . 


«5 


tu  Tt  vtY\ru  «7  eut&tjne  )  pw*  02*  T  vaisnm  £\x€ov  ,  ^  croV  fteva*  0«»  W- 
s’£?7r!)  x.  r.  a.  x^rxt^v  ra  Ac^or  ^  isNtyte  $  ypenpx  Mypal©-.  Omnia ,  yfo?  mente 
tantum  (fi  ingenio  comprehendantur ,  Jive  in  Jenfus  incurrant ,  efientiam  fuam  a  folo  Deo 
accipiunt ,  &  ad  folum  Deum  revertuntur.  Quare  vituperari  non  poteft  hoc  oraculum , 

&  noftrae  dottrinac  plenum  efi-  Sigillarim  hoc,  quod  animadvertatur,  dignum  eft, 
haec  ipfa  oracula  materiam  pariter  ex  Deo  efie  ortam ,  neque  feu  origi¬ 

nis  expertem  efie  ,  difertiffime  profiteri.  Audior  nobis  hujus  rei  Proelus  eft  in  Ti¬ 
maeum  Platonis  (*):  qui  poftquam  affirmaverat,  efie  iv  Mw  cuvov ,  unam  rerum 
amnium  caujjatn ,  &  rdyt^ty  xd  lwv  ounov  or,  ^  *<nov ,  futnmum  illud  bonum , 
quod  rerum  omnium  caufia  efi ,  materiae  quoque  caufiam  efie ,  pondus  atque  robur  prae- 
cepto  huic  ex  oraculis  conciliat.  ^  £  m  Acpz  r  jttAu- 

JUnciAcy  thluj  *  6i-6ir  ot(&lw  3-pdtmi  $>W  wimax  vAijc.  tx  hoc  ordire  oracula  quoq'ie  ge¬ 
nerationem  derivant  materiae  his  in  verbis:  Inde  (id  efi:,  ab  uno  fupremo  Deo)  offa- 
tim  exfilit  origo  variae  materiae.  (?)  Hoc  oraculum  ex  illis  efie,  quae  Magica  di¬ 
cuntur  fi  ve  Chaldaica ,  cum  per  fe  patet,  tum  ex  (v)  Aeneae  Cazaei  liquet  tefti- 
nionio ,  qui  Porphyrium  illud  in  his  numerafle  oraculis  fignificat :  oJ  $  «SI 

y  vAn  *  tSto  ert  ^  XmAScmoi  JiSatcrxioi ,  kjtj  b  UogPvC/(&*  ’  zrnyaffy  q  xaSaAs  Tfl 
&Gai’cv  ,  u  ei?  fuiovv  'fttsotyi  r  XuAcialaiv  r«  Acp*» ,  cv  o/f  r  vAkv  i%ye/fct£g.  A rC- 

que  materia  generationis  &  principii  expers ;  quod  (fi  Chaldaei  (fi  Porphyrius  te  docent .  ///e 
enim  integrum  librum  confcripfit ,  quo  Chaldaeorum  oracula  producit ,  materiam  efie 

genitam  profitentur. 

Trinam  in  iisdem  oraculis  divinitatem  induci ,  ex  iis  ,  quae  antea  disputavi¬ 
mus,  jam  confiat.  Sed  quid  obftat ,  quo  minus  (x)  Procli  id  ipfum  tefiimonio 
roboremus?  «2™  jj  $  9  eiohofix  <pK<n  ovpmirtyuA**  fi  nsrpcv  in.  T«>Se34o 

v  Tg^cUv*  Ae}</  ij  §  A/cf  Itrx&v*  §  S*j puseyK<r**i@*  J3  (lltas 

divinitus  nobis  efi  tradita.  Theologia  univerfum  mundum  ex  his  tribus  perfettum  efi}  ^  tra¬ 
dit:  Pfiyche  nimirum  (feu  mundi  anima)  in  illis  de  Jove  ifio  ,  q’A  mundi  architecto  fu- 
perior  &  major  eft ,  ita  loquitur.  Qui  locus  ne  perperam  intelligatur ,  id,  quod  ante 
monuimus ,  in  memoriam  revocandum  erit.  Theologiam  divinitus  acceptam  o  tradi¬ 
tam  , 


(*)  P.  ni. 

quales  Epicuri  erant  Lambecii  vero 

Sententiae  quod  faveat,  in  loco  Suidae  nihil  video , 
Jluum  Juliani  Oracula  e  adem  eflc,quae  Zoroajlris, 
incertifllmum  fit.  Ex  fuo  ergo  fenfu  hominem, 
qui  magnus  videri  volebat  in  arcanis  Magorum 
fcientiis ,  leges  &  praecepta  de  his  nugis  confcrip- 
filfe,  cenfeo. .  111.  Fabricius ,  ut  Patricii  fenten- 
tiam  communiat,  (I.)  monet,  a  JVtc.  Damafccno 
commemorari  jam  Zoroajlris  Oracula.  Id  vero  rem 
Minime  conficit,  nifi  conftct  antea,  illa,  quae  Da- 
^afeenus  laudat,  Oracula  haec  ipfa  effe,  quae  nunc 
circumferuntur.  (II.)  Recentioribus  Platonicis 
lefta  fuiflc  Juliani  feripta,  nec  illos  tamen  haec 
Oracula  Juliano  tribuere,  fed  longe  majoris  aefti- 
marc.  kl  quidem,  fateor,  probat,  a  Juliano  non 
cfle  feripta  illa  Zoroajlris  Oracula ,  quae  nunc  ex- 
“ai5t3  non  autem  ollendit,  Julianum  in  Graecum 
i  cimonem  haec  convertiflfe  Oracula ,  &  ver  fu  ex- 


prefllfTe ,  quae  Chaldaei  forte  foluto  fermonis  ge¬ 
nere  fcripferant.  „ 

(r)  *o  Oraculor.  SeQ.  III.  v/.  58.  p.  ugo. 
Is )  Unus  tgnis]  Sett.  II.  vf.  59.  p.  ii79. 

E, Vi  xxntc  rvpes  «»»5  cVyiy *£r«. 

Sunt  omnia  ab  uno  igne  progenita. 

( t )  Hoc  oraculum]  Exflat  id  in  noftra  Collem» - 
ne  Sett.  I.  vf.  20. 

(v)  Aeneae  Gazaei ]  In  Thetphrajlo  p.  5& 
Verfionem  IJolJlenii ,  Barthii  meliorem,  addidi  ex 
Libro  ejus  de  vita  Porphyrii  Cap.  9.  p.  5<5- 

(x)  Procli]  Comm.  in  Timaeum  Platonis  p.  \  \6. 

Marinus  in  Fita  Procli  Cap.  26.  p ■  62.  vocat  etiam 

me irctp&Nct  Aoyi*. 


Jii  2 


a)  Ont - 


Cap.  IV. 


Exjlitit  Orpheus. 


tw,  quam  Proclut  nominat,  haec  lpfa  effe  five  oraco- 

\T  'in  fluorum  dignitatem  &  auaoritatem  inquirimus  Proclt  teibmonio  mfigne 
lllid,  quod  ex  Damafcio  Patricius  excerpfit,  (y)  oraculum  adjungere  licebit : 

Uxvti  fi  b)  xjc-yu  hacurri  T&<xs  ,  fo  Motxs 

Toto  enim  in  inundo  lucet  Trinitas ,  cujus  Unitas  initium  eft. 

Quo  quidem,  nefcio ,  an  clarius  aliquid  magisque  perfpicuum  (z)  defiderari queat. 

(r  yvtT  Ex  Afia  in  Europam  proficifcimur  :  a  Zoroaflre  ad  Orpheum  orationem 
_  T rnmiic  Sunt  inter  eos,  qui  Htterarum  itudiis  aetate  noftra  fummam  fibi.no- 
npnererunt  uui  nullum  umquam  exftitiffe  hominem,  Orpheum  nomine, 
bilitate  p  p  w  rnramaue  eius  hiftoriam  fabulam  effe,  cenfent ,  morum  forman¬ 
to1  perfuadent ,  totamque  ejus «  «  ^  Quodfl  vero  ’quaeramus’  ,  quibus  veterum 

dorum  doeen  q  ‘  «  ooinio,  quem  laudent  ,  neminem  habent  au&orem  , 
tefhmomis  haec  r  jrjaoteIe  haec  fcripfit  alicubi :  (*)  Orpheum  poetam  docet  Ari- 

praeter  Ciceronem ,  qui  fl  h  tantum  docere  voluiffe  opinor  Arijlotelem  , 
iTS l^tam  quaHs  Orpheus ,  qui  Homerum  aetate  an tecefferit,  aut, 
n°n  j^^rmina^ longe  alio  ab  auftore  profecla  effe,  demon- 

&  FinS  tamen!  quae  volunt  viri  dofti,  dixiffe  Arijlotelem,  atque  Or- 
",  nm  ro^ri mento  habuiffe  eruditorum  :  majorne  itaque  &  gravior  unius  aufto- 
ntas  Arijlotelis  nobis  erit  univerfae  vetuftatis  concordi  confenfione  ?  Orpheum  fuw* 

(*)  De  nat.  Deor.  L.  I.  P-  211.  (Cap.  38.  P-  2940.  T.  IX.  Opp.) 


.  (y)  Oraculum ]  Exftat  id  in  noftra  ColleEtione 

Sefz\' Defiderari  queat]  Non  perfpicue  fatis ,  de 
Zoroaftris  quidnam  fendendum  cOfe  putet  0raad's' 
vir  doftiffimus  explicat.  At  ex  iis  ta^’qf 
disputat,  facile  colHgas,  eamdem  ipfi  fuiffe  fra 
tendam ,  quam  doftiffimi  viri,  Stanlejus,  lienem , 
Fabricius*!  &  alii  fovent,  qui  Zoroaftn  quidem. ma¬ 
le  haec  adferibi  Oracula ,  at  antiquam  tamen  con- 
tinerc  Chaldaeorum  de  rebus  dl™11* 
opinantur.  Mihi  quid  de  hoc  videatur  negotio  , 
fequentia  docebunt.  (I.)  Perfis  antiquis  tempon- 
bus  fuifle  praecepta  feu  xoyix  quaedam  Lortajiri 
vulgo  tributa,  Nicol.  Damafcenus  teftatur  de  y  ita 
fua  in  Excerptis  Valefti  p •  460.  ubi  Perfas  inter 
alia  refert  juxta  xiyix  Zoroaftris  fanxifie,  ne  cada¬ 
vera  igni  comburerentur.  (II.)  At  quae  hodie 
Zoroaftris  nomen  gerunt  Oracula,  unde  illud  acce¬ 
perint,  equidem  ignorare  me  fateor.  Platonici 
adolefcentiorcs,  qui  publice  interpretari  folebant 
haec  Oracula  ,  teftc  Marino  in  Vita  Procli 
Cap.  26.  p-  <5i-  numquam  ea,  quod  fciam  ,  ad 
Zoroaftrem  retulere,  fed  iimpliciter  tantum  xiy <* , 
T*  iit *  xiyix ,  5i •«■«p**"*  *«V“* ,  denique  r x  x*y ix 
nominare  folent.  Niccphorus  Gregorar , 
^ui  faeculo  decimo  quarto  vixit,  in  Expofttione 


Libri  Synefti  de  infomniis  nullum  pariter  auflorenl 
■eorum  indicat.  Neque  Pfcllus  aut  Pletlio ,  a  qui¬ 
bus  haec  Oracula  colle&a  primum  &  illuftrata  funt, 
ea  Zoroaftris  elTe ,  dixerunt,,  fed  Chaldaica  tantum 
appellarunt  Oracula,  aut  Magorum,  aut  abfolute 
s-cyut ,  tametfi  Zoroaftris  dogmata  in  illis  tradi  pro- 
feffi  funt.  Ne  is  quidem,  qui  Graece  primum  par¬ 
tem  horum  Oraculorum  edidit ,  Lodoicus  Toletanus , 
Parif.  1538.  4.  aufus  eft  ea  Zoroaftri  tribuere;  fed 
indicem ,  ex  codice  fuo  haud  dubie ,  his  verbi 
expreffit :  xiytx  r  ^  Zxppxr P“ 

Igitur  ex  illis,  qui  harum  litterarum  ducuntur  itu: 
d!o,  cognofcere  velim,  quisnam  fibi  tantum  arro¬ 
gaverit  primus,  ut,  quae  veteres  ad  nullum  rete¬ 
runt  au&orem  Oracula,  &  Chaldaeis  generaturi 
feribunt,  Zoroaftris  nomine  ornaret,  Patricium?* 
an  forte  alius  antiquior.  Id  quidem  inde 
ex  his  verfibus  qui  Zoroaftris  metiuntur 1  ‘P 
nam,  eos  viam  ingredi  parum  tutam  &  Iu*  1 
(III.)  Ceterum  tota  horum  Oraculorum  caulfa 

Je  impedita  eft  &  prope, nodum  meiphcatabs, 

nec.  quae  mens  coram  fit  qex  vatiis 

guas  mnram  habeamus  eorarn  P  1  ’decernet6 

^S^fiSre  Platonicis  junioribus 
««»«*«.  “  & 


§.  i7-  Exjlitit  Orpheus:  437 

fe  ,  Oeagri  filium  ,  ortu  Thracem  ,  qui  Graecos  princeps  fublimiorem  de  Diis 
fcientiam  omnesque  ritus,  quibus  illi  colendi  fint,  atque  occulti ffimorum  myfte- 
riorum  facra  docuerit,  gravifiimi  veterum  au&ores  memoriae  prodiderunt.  Ii- 
dem  aetatem  ejus  in  ea  incidifle  tempora,  quae  ante  Trojanum  fuerunt  bellum , 
perhibent :  quod  fi  re&e  teftantur  ,  Judicum  Ifraelitarum  fioruit  aevo.  Omnes 
faltim  Homero  eum  &  Hefiodo  antiquiorem  faciunt.  Denique  mifero  mortis  gene¬ 
re  periilfe,  atque  a  mulieribus  difcerptum  efle,  plerique  omnes  fignificant.  Quocir¬ 
ca  Herus  Pamphylius ,  cujus  fomnium  Plato  refert  (*),  Orphei  animam,  quum  in  no¬ 
vum  ei  corpus  eflet  commigrandum,  in  cycno  maluifle  habitare,  qui  caporum 
ducitur  efle  animal  ,  fingit,  quam  ex  muliere  denuo  nafci.  lantum  fcilicet  in 
animo  ejus  odium  in  omnes  mulierum  filios  indignum  illud  facinus  feminarum  con¬ 
citaverat,  quae  violento  ipfum  modo  fuftulerant.  Sed  nec  Plato  folus  is  efl  vete¬ 
rum,  qui  Orphei  hiftoriam  fic,  uti  narratur,  contigiffe  teftatur.  (a)  Ifocrates , 
qui  Anjlotclem  pariter  aetate  fuperat ,  Oratione  in  laudem  Buftridis  idem  facit.  Ac¬ 
cedit  luculentus  au6lor ,  (£)  Diodorus  Siculus ,  qui  de  Orpheo  haec  feripta  reliquit: 
fuifje  eum  virum  litterarum  Jtudiis  vehementer  deditum ,  qui  /eu  mythicam 

Theologiae  partem  didicerit ,  quuinque  poflea  in  Aegyptum  cotnmigrajjht ,  ad  majorem  ha¬ 
rum  rerum  cognitionem  pervenerit ,  omniumque  Graecorum  evaferit  cognitione  rituum  arca¬ 
norum  ,  /dentiae  theologicae,  ac  poef eos  praejiant  ijjitnus.  (f)  Taujanias  addit,  fumma 
eum  in  auctoritate  fuifle  :  olx  i^yuv  xa6x^pwt ,  n 

i<xjux&  ,  £  rpoveie  /utivipolruv  feluv ,  quod  crederetur  malarum  aftionum  expiationes , 

viorborum  curationes ,  &  irae  divinae  placationes  invenij/e.  Nec  ( c )  Origencs  hifto¬ 
riam  hanc  in  dubium  vocare  aufus  efl,  tametfi  Ce/us ,  quum  Orpheum  Chriflo , 


(*)  De  republ.  Lib.  X.  p.  162.  (p.  251.  ed.  Ficini.) 
(f)  Lib.  IX.  p.  586.  (p.  786.  ed.  Kuhnii. ) 


legionem  aliquam  Oraculorum  aut  praeceptorum 
magicorum ,  quae  a  Magis  Chaldaeorum  ad  fe  de¬ 
lata  efle ,  &  veterem  doctrinam  philofophorum 
orientalium  compleCti ,  gloriabantur.  Aeque  cer¬ 
tum  cft ,  ad  illam  colleftionem  pertinere ,  quae  ho¬ 
die  a  nobis  leguntur ,  Oracula ,  quum  pleraque  ex 
Flatonicorum  exerpta  fint  commentariis.  Certum 
denique,  hoc  philofophorum  genus  ingens  his  Ora- 
culis  pofuille  pretium ;  quod  non  modo  tot  magni¬ 
ficae,  quibus  efferuntur  ab  illis,  laudes,  fed  etiam 
Jamblichi ,  Procli ,  Syri  ani,  &  aliorum  expolitiones 
declarant.  Utrum  vero  a  Platonicis  haec  conficta 
fint  Oracula ,  an  vero  de  Chaldaeo  fermonc  in 
Graecum  translata,  id  controverfuin  videtur  efle. 
(IV.)  Equidem  in  hanc  propendeo  fententiam , 
fuifle  facculo  fecundo  in  hoc  Platonicorum  grege 
aliquem ,  qui  ex  fuo  ingenio  omnia  haec  Oracula  pro¬ 
duxerit.  ita  ut  fentiam,  faciunt,  quae  jam  pro¬ 
feram.  Primum,  id  quod  alio  loco  planum  feci, 
fraudes  atque  dolos  ejusmodi  licitos  fibi  eflb ,  judi¬ 
cabant  magitlri  hi.  Deinde  in  eo  tum  temporis 
elaborabant  unice,  ut,  quotquot  umquam  exftitis- 
philofophcs  nihil  aluifle  inter  fe  discordiae, 
w  ptinjis  Orientales  eadem,  quae  Platonem  &  Grae¬ 


cos,  docuiffe,  contra  Chriffianos  offenderent,  qui 
ex  rixis  philofophorum  veritatem  religionis  fuac 
demonffrare  folebant.  Quod  quidem  inftitutum 
pofcebat  interdum,  ut  fapientibus  orientalibus  mul¬ 
ta  tribuerent,  quae  a  praeceptis  ceteroquin  eorum 
prorfus  aliena  erant,  &  feripta  illis  recentiora  fup- 
ponerent  Tum  lingularis  prorfus  efl;  cognatio  & 
affinitas  horum  philofophorum  &  Oraculorum  illo¬ 
rum.  Eadem  utrimque  dogmata:  pares  utrimque 
formulae  &  vocabula.  Poftremo,  quae  de  tribus 
rerum  principiis  in  his  Oraculis  tam  diferte  legun¬ 
tur,  ea  recentiorem  fcholam  Platonicam,  nifi  fal¬ 
lor,  fapiunt,  atque  co  feripta  videntur  efle  tem¬ 
pore  ,  quo  pbilofophi  illi  Chriftianorum  de  Deo 
fcita ,  quantum  fieri  poterat,  imitari  &  aemulari 
ftudebant ,  ut  defpcratis  Deorum  fubvenirent  opi¬ 
bus.  Sed  nihil  hic  decerno,  verum  conjecturam 
propono  probabilem:  quam  fi  fequi  quis  recufat, 
melioribus  vel  auctoritatibus  vel  rationibus  fretus, 
is  fuo  utatur  judicio. 

(0)  JJocrates ]  Encomio  Buftridis  Oratt.  p.  45^ 

(  b )  Diodorus  Siculus ]  Bibliotli.  hifior.  Lib.  IV  . 

C.  25.  p.  221. 

(0  Origenes]  Legelifcr. VII.  «te  Cdfump.  368. 

lii  3  \  J  ' 


Cap.  IV, 


423 


Orphei  carmina. 


Servatori  iioflro  ,  anteferret ,  peropportunam  ei  occafionem  praeberet  cunfta, 
quae'  de  Orpheo  ferrentur,  fpernendi.  'Ad  quae  omnia  hoc  veluti  cumulus  acce¬ 
dit,  quod  Graecam  vocem  fytpntkv  argumento  efTe,  (d)  plerique  cenfent  erudito¬ 
rum,  Graecos  a  Thracibus  accepifle  tradita,  quae  fumma  religione  atque  caeri¬ 
monia  confici  voluerunt,  myfteria.  Scio  quidem,  do&iflimum  ( e )  Voffiim  a 
Zamolxi ,  non  autem  ab  Orpheo  ,  haec  omnia  fluxifle,  putare,  quae  facrofan&a 
Graecis  erant.  Sed  hanc  conje&uram  aetas  fatis  refellit  Zamolxidis ,  qui  Pythago¬ 
rae  fertur  fiiifle  famulus ,  cujus  aevo  jam  florebant  inter  Graecos  myiteria.  Ac 
licet  (/)  Herodotus  in  antiquiora  hominem  reponat  tempora;  id  tamen  hanc  pa¬ 
rum  juvat  cauflam ,  quoniam  daemonem  fuifie  eum  cenfet,  qui,  quum  Thracibus 
confpiciendum  fefe  praebuiflVt ,  divinis  ab  illis  honoribus  affettus  eflet.  E  con¬ 
trario  conflans  inter  Graecos  haec  fama  erat ,  Thracum  ritus ,  caerimonias ,  &  my¬ 
fteria  ,  quae  colerent,  nullius,  nifi  Orphei ,  inventum  efle.  Sic  enim  Suidas : 
AlytJ)  ,  ftV  tTiXvcxlytre  rd  ‘etaJvuv  pv^esct,  Hju  to  'nuuv  Qclv  B-^nuSCetv 

34 «?©/>** !<u' *<m  f  dCptinus.  Ferunt  vulgo,  Orpheum  Thracem  primum  repe - 
rjfre  Graecorum  myfteria ,  atque  Deum  colere  vocajfe  ut  Thracum  religionem  in - 

ventum  ejje  doceret.  Quapropter  fic  rationem  necefle  efl  concludamus:  Fieri  qui¬ 
dem  potuifle  ,  ut  in  Orphei  hifloriam  multa  fabulofa  atque  ludicra  intruderentur 
propter  fummam  hominis  vetuflatem :  fed  nihil  tamen  cauflae  nobis  efle ,  quare 
cun&a ,  quae  de  eo  monumentis  veterum  funt  confignata ,  commentis  connume¬ 
remus  ,  Orpheumque  exflitifle  umquam ,  (g )  negemus.  #  . 

Fuit  igitur  Orpheus.  Sed  nunc  alia  nafeitur  quaeftio:  Sintne  in  carminibus  illis, 
quae  vocantur  vulgo  Orphica  ,  eique,  tamquam  auftori  ,  adferibuntur ,  nonnulla 
tantae  vetuftatis,  ut,  quin  ipfius  Orphei  tint,  dubitari  nullo  modo  queat?  Veteres 
fi  hic  audire  placeat,  funt  certe  in  illis,  qui  omnem  Orpbicis  carminibus  adimere 
videntur  dignitatem.  Principio  Herodotus  ,  Graecorum  poetarum  vetiiftiffimos 
Homerum  &  Hefiodum  efle,  fibi  perfuafum  affirmat  efle:  (*)  o i  j  7TC1  rjw 

te-sluha  nrn  r  C^sv  &Fibus  viris  $ui  P°*tae  feruntur  exjiitife 

^  prio - 

(*)  Hiftor.  Lib.  II.  p.  53-  (potius  C.  53.  p.  109.) 


(d)  Plerique  eruditorum ]  Ita  Suidas,  Plutar- 
rfus,  alii,  quos  Gerh.  Joh.  Vojfius  nominat  de 
origine  progrejju  idololatr.  Lib.  II.  C.  57- 
p.  229.  Recentiorum ,  quibus  haec  placet  nota¬ 
tio,  infinita  turba  eft. 

( e)  FoJJium]  De  artis  poet.  natura  Cap.  13. 

(/)  Herodotus  ]  Hijlor.  Lib.  IV.  Cap.  96. 

p-  252.  253.  Falfum  vero  eil,  quod  vir  egregius 
hic  addit,  cenfuifle  Herodotum ,  daemonem  fuifie 
Zamolxin.  Thraces  ita  credidifle,  refert :  ipfe  nil 
dubitat ,  nominem  fuifie  philofophum  hunc,  qui 
diu  ante  Pythagorae  vixerit  tempora. 

(  g  )  Negemus  ]  Conferri  poffiint  cum  his ,  quae 
Orpheum  vere  exllitifiq,  ut  demonftrent,  do&iflimi 
viri,  Jo.  Alb.  Fabricius  Bibliothec.  Graec.  Lib.  I. 
C.  18.  p.  III-  &  Otaus Borrichius  de  Poetis  DiJJ. 
prima  $.  17.  disputant.  Haud  aegre  mihi  ab  eru- 
ditiffiniis  hifce  viris  perfuaderi  patior,  tot  veterum 
auttoritates,  qui  Orpheum  fuifie  docent,  unius  Ari- 
Jlotelis  anteponendas  cfie  judicio.  Id  vero  a  mc 


vix  ac  ne  vix  quidem  impetrabunt ,  ut  credam , 
Ciceronis  verba  aliter  interpretanda  efle,  quam  fic  : 
Docuifle  Ariftotelem ,  [probat  Bibi,  raifonnft 
T.  XIII.  P.  II.  p.  341.]  numquam  omnino  fuiiTO 
talem  Orpheum,  qualem  veteres  auftores  celebrent. 
Convellit  co  in  loco  Cicero  Epicureorum  de  natura 
cogitationum  opinionem,  qui  imagines  rerum  om¬ 
nium  in  orbe  circumvolitare  &  animos  hominuni 


pulfare,  ex  eoque  introitu  imaginum  cogitationes 
in  mentibus  exoriri,  arbitrabantur.  Ejus  ut  Sen¬ 
tentiae  futilitatem  offendat ,  animadverti  iubct  ’ 
cogitare  nos  interdum  folcrc  de  rebus  fi&is  &  fom* 
mentitiis,  quarum  nullae  queant  efi*c  imagines, 
eo  quod  numquam  res  illae  cxflitcrint :  ldque  ur 
phei  demonflrat  exemplo.  Orphei, ,  inquit,  imag 
in  animum  meum  faepe  incurrit ,  dhus  mmirui  » 
quem  e  Thracia  venifle  in  Graeciam,  &  a  mu 
ribus  dilaceratum  efle,  memoriae  proditum  elt. ■ 
autem  Orpheus  numquam  exftitit,  auftore /?rlJ  . 
tele.  Unde  igitur  imago  ejus?  unde  forma  honun* 


§•  lT'  Orphei  carmina.  4^ 

priores,  po  feriores ,  f/f  ££0  opinor,  illis  fuerunt .  Qiiosnam  fufpicabimur  hic  ab  eo 
poetas  defignari,  nifi  Orpheum ,  Unum,  &  Mufaeum ?  Hanc  Herodoti  fentendam  (i) 
Arijloteles  videtur  cidfeiviffe ,  quoniam  Libro  de  anima,  ubi  Orpbicorum  carminum 
mentionem  facit,  (*)  t«  ’O0p<x*  imi  ,  eos  vocat  ,  dicerentur 

Orphici.  (i)  Cforo  fuifle  memorat ,  qui  Cercopis ,  Pythagoraei,  omnia  illa  carmina 
dicerent,  quibus  Orphei  nomen  folet  inferibi.  Neque  alios  ignotum  eft  exftitiffe" 

<pii  ab  Onomacrito,  ejusdem  familiae  philofopho,.  quem  Pififtfatidarum  vixiffe  me¬ 
moria  novimus,  hos  omnes  manaffe  verfus,  putarunt.  Quam  propter  caulfam  ali¬ 
quoties  a  Sexto  Empirico  ’OvopciKejl&  •ms  ’Otf> «cofc,  Onomacritus  in  Orphicis  l?uda- 
lur.  Suidas  horum  carminum  nonnulla  Theogneto ,  alia  Ttmocli ,  quaedam  Zopyro 
adferipta  quondam  fuifle,  (£)  au6tor  eft.  Quorum  omnium  au6loritate  Grotius 
mdu6tus  fuit,  ut  fic  confticueret :  (f)  Pythagoraeos  Orphei  £?  Lini  fub  nominibus 
libros ,  quos  ipfi  exaraverant ,  cvulgajje,  non  Jecus  atque  Chrijliani  veteres  alios  librorum 
fuorum  Sibyllis  ,  alios  Hermeti  Trismegijlo  adfcripfcrint.  Igitur  poematum  Orphico- 
rum  totiusque  difciplinae,  quae  ab  Orpheo  manalle  dicitur,  initia  ad  unos  refe- 
renda  ducit  efle  Pythagorae  difcipulos.  Sed  nec  illi,  qui  in  alteram  procliviores 
funt  partem ,  veterum ,  quibus  rem  fuam  agant ,  teftimoniis  diftituuntur.  Princi¬ 
pio  (/)  Clemens  Alexandrinus  Heraclitum  ,  philofophum  ,  ab  Orphicis  carminibus 
non  pauca  mutuatum  efle,  feribit.  ( in )  Platonem  conflat  Orphei  hymnos  non  mo¬ 
do  propter  Angularem  fuavitatemt  atque  delegationem  ,  quam  legentibus  afferunt,  343 
vehementer  commendaffe,  fed  etiam  quosdam  ex  illis  ita  protulifle  verfus,  ut  nul¬ 
lam  omnino  de  audlore  dubitationem  commoveret.  Ipfe  («)  Cicero,  quamvis  ali¬ 
ter  placuifle  Arifloteli  fignificec,  Orpheum  tamen  pro  vetufliflimo  omnium  vate  vi¬ 
detur  habuiffe.  Sic  enim  de  Cleanthe  loquitur:  (§)  In  fecundo  (libro  de  natura  Deo- 
*unO  vult  Orphei ,  Mufaei ,  Hefiodi,  Homeriquc  fabellas  accommodare  ad  ea ,  quae  ipfe 
f  Oiis  immortalibus  fcripferat ,  ut  etiam  veterrimi  poetae  ,  qui  haec  ne  fufpicati  quidem 
Jlnt  >  Stoici  fuijfe  videantur,  (o)  .Diodorus  Siculus  poema  in  primis  concinnum  & 
€£regium  compofuifle  Orpheum ,  docet.  (/>)  JuJlinus  Martyr ,  Clemens  Alexandri¬ 
nus , 

(*)  Lib.  I.  C.  7.  $.  7.  (IJ.  12.  potius  p.  1 6.  T.  II.  Opp.) 

(t)  Proleg.  ad  Florii.  Stobaei. 

u)  De  nat.  Deor.  Lib.  I.  p.  201.  Lamb.  (C.  15.  p.  2905- ) 


animo  meo  ?  Ex  his  pcrfpicuum  eft ,  totam  Ci¬ 
ceronis  concidere  argumentationem,  &  nullam  fie- 
n,  fi  alius  verbis  ejus  fenfus,  quam  is,  quem  ex- 
preifi,  inferatur.  1 

Si  vcre  ita  ^nfit  Herodotus, 
lh!  d°"%'s  fenfiffe  opinatur  ,  veitigts 
erus  non  preffit  Ari  flat  oles.  Herodotus  enim  Or- 
pheum  exftitifie,  poft  Homerum  licet  &  Hejiodum, 
Putavit:  Anfioteles  vero,  quod  Cicero  teftatur, 
negavit  plane,  fuifle  uinquam  Orpheum :  quae  len¬ 
tent  lae  toto  genere  differunt. 


(*)  Cicero ]  De  natura  Deor.  Lib.  I.  Ct  30. 
*  2940.  T.  IX.  Opp. 

.  (  *  )  Auttor  eft  ]  Lege  de  his  Gerh.  Jo.  Vos- 
Jpm  de  poetis  Graecis  Cap.  4.  &  Fabricium  Bibi  i  oth. 

raecac  Lib.  I.  Cap.  jo.  p.  ii 7.  &  ad  Sextum  Em- 
y?m« 126. 


(/)  Clemens  Alex.]  Stromat.  Lib.  VI.  C.  2. 
p.  752‘ 

(  m  )  Platonem  ]  Orphei  hymnos  laudare  oh  fin. 
vitatem  videtur  Plato  Lib.  VIII.  de  legib  p  cf 
fed  nulli  ab  eo  verfus  ibi  producuntur.  In  CratJi 
vero  p.  265-  binos  ex  Orpheo  verfus  de  ortu  Deo¬ 
rum  exhibet.  Ceterum  Orphei  meminit  quoque  in 
Dialago  Ion.  p.  144.  &  in  Convivio  p.  318  quo 
loco  non  obfcurp  ab  co  reprehenditur  propter  inii- 
cetas ,  quas  verfibus  cecinerit,  de  Diis  fabulas. 

(")  Crcero ]  Non  de  Cleanthe,  fed  de  Chry- 
fippo  hoc  refert  Cicero .  Quamquam  paruin  mihi 
ponderis  habere  videtur  ad  cauffam ,  ouae  hic  agi¬ 
tur,  roborandam.  * 

(  0  )  Diodorus  Siculus  j  Bibliath.  hiftor.  Lib.  IV. 
C.  25.  p.  221.  J 

(/*)  jfuftinus ,  Clemens ,  Athenagoras]  Ilie ge- 
Jieratiin  Legat,  pro  Chriftianis  C.  is-  P-  <54* 

JI*- 


Orphei  camina. 


CAr.  IV. 


Ahmamas ,  &  alii,  Homerum  ex  Orphei  carminibus  multa  decerpfifle,  &  in 
r  mfranftuliffe  poema,  ipfum  figillatim  Ihaios  exordium:  M«hv  ««&  V ,  nullos 
mI  dubitare,  figmficant. P  Poftremo  Jamblkbut  non  modo  plurimos  effe  rfora, 
Jd  veterrimum  omnium  poetarum  effe  Orpheum  teftentur  ,  .perhibet ,  fed  eua* 
Dorico  eum  fcripfiffe  Termonis  genere,  fubjict:  (*)  A.  «sto 

tur  auctorum  qui  alio >,  quam  uor  ,  F  eft  ^od  ad  veterum ,  qui 

tatas  &  nativa  Tua  forma  "  ‘Xc erte,  quod  refpondeamus.  Herodotus,  qui, 
^1S  Ttrf™  noetarum  andquiirimos  Homerum  educ  Hejiodum  cenfet  carmi- 
dum  videtur  ,  ipfe  fingularem  hanc  effe  Tuam , 

rubus  Orprict  nrofitetur,  quae  a  vulgari  plane  remota  fit  (r)  femen- 

nec  ufitatam  °Pfm  ’  ^  <-uam  fortaffe  fecit  opinionem  Ariftoteles,  quod  Pytlia- 

tia-  Sec^ih-anc  nlomlinae  Darum  aequus  &  amicus  effet.  C^iiod  Grotius  Pythago- 
gorae  Orphe, que  difcip  V  praegxifle  nomen ,  quo  majorem  illis  auaoritacem 
raeos  fufpicatur  libris  fiw '  O*»  P.  intellj  i  ,idem  ^oteft,  nifi  tale  ante  Pythago- 

atque  gloriam  compararent  .  didturj  in[er  homines  verfatum,  ac  vel  ver 

ram  Tapientiae  g  ’  1  faltem  ad  pofteros  transmiffum  atque  propagatum  fuis* 
tuftis  Orphe,  libris,  veloreU.  pythagQraeos  conftaVrF  affirmaffe  acce- 

fe ,  ante  °™n^  .  -  p  j  aetatem  &  doflrinam  ab  Orpheo  traditam ,  &  poemata  ab 

pimus,  ante  magtw  Xit.;ire.  De  doftrina  Urphica  vetuftus  ille  Liber ,  qui  h,,e  a:y®* 
eodem  :  tus  erat,  fi  vera  funt,  quae  Proclus  in  Timaeum  feripta  reli- 

five  yiirer /ermo  inf  P  ,  .  ^  «ft  nMypth.v 

"  AtS^w  1*  ©««•'«.  ’AyA««P»>»  «a«sS  faitMc,!®- 
n M  tS  ili  Timaeus,  qui  Pythagoraeus  erat ,  Pytha- 

y«e  4*i<™  .  K  '•  Orpheus  tradidit.  Pythagoras  enim , 

g°raeJOrtbkis  °mr fleri iis  ab  Aglaophemt,  initiaretur,  ea  didicit,  quae  Orpheus  olm  myJU‘‘ 
quum  Orphici  JJ  •  i  da  ue  ipfe  feriptum  reliquit  Pythagoras  in  libro ,  cui  titulum 

fJ  feZ Tr  Hic  PratS  fme  {illa  haeGtaW li«*  ,  cui  index  erat: 

ts  v .  U  -ja -ts  WBj^isasr;^ 

(*)  De  vit.  Pythag.  C.  34  (P*  l95*  J96-)  (t)  p-  29*> 


Jlcmerum  in  multis  Orpheum  effe  fequutum ,  per¬ 
hibet.  Ifte  idem  exemplis  non  nullis  probare 
ftudet  Stromat.  Lib.  VI.  C.  2.  p.  738.  &  75 1* 
in  quibus  tamen  id,  quod  hic  affertur ,  requiro. 
Illud  enim ,  quod  fciam  ,  folus  JuJiinus  Cohort. 
ad  Graecos  p.  17*  Opp.  produxit,  qui  tamen  non 
Homerum  hoc  carminis  fui  initium  ex  Orpheo  fum- 
fiffe,  fed  eum  exordium  poematis  Orphici  imitatum 
effe  tantum,  fignificat. 

(a)  NtceJJe  ejl  ]  Eadem  probabilitate,  aut, 
nifi  fallor,  majori,  alii  haec  carminis  Orphici  frag¬ 


menta,  quae  fermonis  Dorici  forma  carent,  vom 
ficta,  &  falfo  vetuftifllmo  vati,  Or.pheo,  a  P 
effe ,  contendent.  mrnerum.  & 

(r)  Sententia]  Heredum, ,  qua» 

Hefwdum  antiqu.ffimos  ait  Ha* 

formula:  E u.;  y»  A*»».  Ut  u£  netIti- 

vero  verba  num  tanta .  vi  to^fi(Ifc  ejusqu£.  fen- 

3;^"%;,» fisn,fr 


§•  I?.  Orphei  carmina .  44 1 

etiam,  cujas  locum  Clemens  habet  Alexandrinus ,  /aerum  hunc  fermonem  Cercopis ,  Py-344 
thagoraei  cujusdam  efie,  credidit.  Verum  e  contrario  Diogenes  Laertius,  qui 
Pythagoram  fcripfifle  negent  aliquid  ,  ludere  ac  jocari ,  putat ,  Heraclidem^  nil 
dubitafle,  refert,  quin  hfbq  hicce  vere  a  Pythagora  conferiptus  fit.  Jambli- 
thus  eamdem  fequitur  fententiam  :  quamquam  efie  non  diiTimulat,  qui  Thelaugis , 
filii  Pythagorae  ,  illum  effe  librum  (r)  exifliment.  Quidquid  id  eit,  five  ipfum 
Pythagoram ,  five  natum  ejus  Thclaugen ,  five  denique  Cercopem  libri  hujus  au&orem 
putemus,  fummam  efie  antiquitatem  ejus,  extra  omnem  pofitum  efi:  controver¬ 
sam.  Et  hic  tamen  liber  falfum  efie  Pythagoram  tradit,  fefe  dogmatum  fuorum 
fiaud  minimam  partem  exiisfumfifie  praeceptis,  quae  ab  Orpheo  tum  credebantur 
profe&a  efie.  Ion  Chius  praeterea,  id  quod  Clemens  prodidit  Alexandrinus  (*),  in 
Pri grammis  fuis  ipfum  retulic  Pythagoram  carmina^  quaedam  Orpheo  adfcripfifle.  At- 
^ueab  hac  nullus  abhorret  eorum  fententia,  qui  Pythagorae  ac  Platonis  fefe  difei- 
Pjinae  addixerunt.  Probe  igitur  fubdudlis  rationibus,  unum  de  duobus  verum  efie 
videtur,  aut  ipfum  Orpheum  poemata  nonnulla  de  rebus  philofophicis  ac  theologi¬ 
cis  exarafie,  aut  vero  difciplinam  ejus  primum  ore  quidem  ab  ipfo  efie  traditam, 
at  deinde,  ne  periret,  aut  detrimenti  caperet  aliquid ,  verfibus  expreflam  efie: 
fiuos  verfus  poileritas  ipfius  efie  putavit  Orphei  ,  fimiliter  atque  aurea  carmina , 
quae  Lyjis  compofuit,  ipfius  Pythagorae  credita  funt  opus  efie.  Illud  fi  quis  prae¬ 
ferat,  is  tamen  largiatur  oportet,  fieri  potuifle,  ut  alia  quaedam  carmina,  quod 
eadem  yia.&  ratione  de  rebus  divinis  philofopharentur ,  eodemque  fufa  videren¬ 
tur  inftindhi ,  quo  Thracicus  ille  vates  agitatus  fuit,  perperam  ejus  nomine  con¬ 
decorarentur.  Hoc  vero  fi  quis  malit,  is  Ariftotclem  fciat  idem  fenfifie,  (r)  Pbi- 
hpono  tefte,  qui  fic  verba  ohilofophi,  quae  antea  in  medium  adduximus,  expo- 

mt :  Kxtefdfaois  ,  urrs ,  cm  y.vi  hexei  'Optpiuq  nu  ,  uq  fyq  culiiq  &  CpihoezQixq  Aey^  * 

yUp  frcrt  rd  hoy/Aoif# ,  tuu m  hi  <pxnv  'OvopiolxeAcv  i»  'im<n  xxTtiQe.vca-  Arijlotcles  car- 
haec  vocat  vulgo  ditia  Orphica ,  quia  non  ab  ipfo  videntur  Orpheo  cjfe  /cripta ,  id  quod 
1PJC  in  libro  de  pbilofophia  affirmat.  Dogmata  quidem  ipfa  funt  Orphei ;  verum  hucc  Ono~ 
Viacritum  numeris  UUgnffe  ferunt.  Sed  ut  quisque  velit,  ita  de  his  ftatuat.  Nobis 
ln  hac  caufia  fatis  efi,  fi,  quod  nemo  unus  negaverit ,  efie  in  carminibus  Orphicis 
Nonnulla  pervetufia,  Arijlotele que,  Heroduto ,  &  Platone  fuperiora ,  cujuscumque  de- 
audloris  fint,  eademque  maximam  inter  Deorum  cultores  habuifie  au&orita- 
pro  certo  putetur.  Namque  haec  qui  nobis  dederit,  is,  fi  ex  hifce  verfi- 
fius  antiquiorum  populorum  de  Deo  metiamur  fenfus,  aegre  nullp  modo  (?;)  ferre 
poterit. 

Igi- 

(*)  Strom.  Lib.  I.  p.  333.  (p.  397.  ed.  Pottcrl.) 

gentei-,  indicatis  veterum  locis,  expofuerit  ?#.  cio,  Bortichio ,  VoJJio ,  &  aliis  petant,  quos  hanc 
fb-  Fabricius  Biblioth .  Graecae  Lib.  I.  C.  19.  rem  cognolccrc  juvat.  Vir  doctiffimus  binas  hic 
.2;  P •  II9-&  Fib  II.  C  12.  $.  4.  p .  452.  mihi  quaeftiones,  quas  tamen  res  ipfa  fej  ungit,  non  fa- 
^uutem  tacendum  efie,  exiftimo.  tis  accurate  videtur  difeemere.  Prima  cft:  num 

(0  Philopono]  Conm.  in  Ariftotelis  Libros  III,  antiquiflimis  temporibus  homo  quidam  Thrax  ex- 
e  anima  fol.  2.  edit.  Graecae  renet.  1553.  fol.  fticcrit ,  Orpheus  nomine,  qui  carminibus  fuis 
1*0  Ferre  poterit ]  Orphei  &  Orpkicorum  car-  Graeciam  illullraverit,  &  de  Diis  multa  cecine- 
uinum  caufia  infinitis  involuta  eft  difficultatibus ,  rit.  Altera  vero  haec :  an  ,  quae  hodie  ex* 
exPetiirc  ,  nili  fufpicionibus  &  conjefturis,  ftant,  Orphei  carmina,  &  quae  apud  veteres  ferip* 
locus8aCafl'mus  cluitiem  poterit.  Ego ,  quae  hic  tores ,  piaefertim  apud  antiquos  Chriitianorum  an- 
P°ftulat,  tantum  monebo:  reliqua  ex  Fabri-  tiftites  &  juniores  Platonicos,  leguntur,  carminum 

Kkk  Or' 


Orpheus  multos  Deos  coluit. 


Cap.  IV. 


T  propius  ad  rem  ipfam  accedimus.  Orpheum  ejusque  difciplinam  &  poemata 
34Jmnltorim  Deorum  fuafiiTe  religionem,  qui  neget,  nemo  eft.  (a)  JuJlims  Martyr 
onbcum  trecentos  &  fexaginta  Deos  fuis  propofuifie colendos ,  narrat.  Qua¬ 
propter  &  honorifico  hoc  nomine ,  nifi  quis  turpe  illud  vocare  malit ,  leMtcml©* 
ZJ,  cultus  multorum  Deorum  parens  &  prhnus  praeceptor ,  ab 

eo  (y)  falutatur.  (s)  Idem  Juftinus  Homerum,  quae  de  Dus  cecinit  Orpheo  ac- 
C“Pta  referre  putif  'Opn;©'  J  tntohtM©-  ‘Oftws  ScSar,  ucluSut  p,i„  TA«i  • 

J  te,  ufJn,  li*  «6  *  '0?P.W  wW  Homerus  Orphei  de  pluritnU 

Diis  doCtrinam  aemulatus,  fabuhfe  quidem  multorum  Deorum  memimt,  ne  ah  Orphe,  vi¬ 
deretur  diferepare  poUfi-  Cum  hoc  (.)  Athenagoras  confemit  cujus  haec  verba 

funt:  Wt  Ksii  m  1«I~&  9*  ^  *  «*  ***** 

'3<»  .“**'»  ««3-  0rP*“  &  ™' 

mina  Deorum  invenit  primus,  b'  generationes  ac  gefta  Imgulorum  carmine  profequmus  ejt. 

. _  mm  b  Homerus  cum  in  aliis  inultis,  tum  circa  Deos  maxime /equitur  Et  quid 

multis’  Quidquid  Graecia  fabuiarum  de  Dn«  quondam  habuit,  quidquid  factorum 
rituum  <5t  my (feriorum  olim  obfervavit,  id  omne  dicitur  ab  Orpheo  primum  infti- 
tuturn  &  adornatum  efle.  In  his  autem,  quae  Orphe,  feruntur  tttk,  fabuli»  cuip 
omnes  res  naturales  partesque  hujus  umverfitat.s  Deorum  induuntur  habitu  atque 
?™a  tum  omnes,  quae  deformant  homines,  perturbationes  animi,  viua,  &  com- 
moTonesTer^q^proprie,  non  figurate  Diis  attribuuntur.  Ouae  quidem  res 
illis  quoque  iram  atque  indignationem  interdum  expreffit,  qui  Deorum  ceteroquin 
cultum  &  religiones  probarunt:  in  quibus  (x>)  Ifocrates  divinam  Nemefin  hominis 
eraa  Deos  impietatem  efTe  ultam,  exiftiraat :  ‘0&£t.  i  pMhs*  ™ruv  hlym  a/a- 
(S  ena  aWjmiLl  *  Btov  <£W  Orpheus  ,  talium  fabularum  praecipuus  auttor,  tn 
#£\ dtermVeriii.  Nec  aha  de  cauffa  dubium  fibi  videri,  ait  (s)  Diogenes 
'Laertius,  an  in  philofophorum  numerum  referendus  Orpheus  fit,  an  vero  hoc  ag¬ 
mine  excludendus.  Alii  decuiffe  Platonem  Orpheum  eamdem  propter  cauflam  a  ci¬ 
vitate  fua  relegare,  cenfent,  ob  quam  Homero  nihil  in  ea  loci  relibtum  voluit,  (rf) 
Cauffa  haec  erat:  quod  de  Diis  male  mentitus  ejfet.  Quae  dum  refero  ,  non  poffum* 


Orphicorum  fragmenta  ab  antiquo  illo  vate  profecta 
iint.  Superiorem  ego  quaeftionem,  quidquid  di¬ 
cat  Arifioteles,  ab  omnibus  illis  affirmari  debere, 
arbitror,  qui  non  plane  jiullum  veritatis  indicium  m 
tot  veterum  auctorum  tellimoniis  eflfe  volunt,  a  qui¬ 
bus  Orpheus  &  ejus  carmina  laudantur.  Equidem, 
fi  nullus  exftitiflfet  Orpheus  t  nulla  ejus  difciplina , 
nulla  denique  carmina ,  quaenam  polleris  inulta  ei 
temere  &  falfo  tribuendi  occafio  efle  potuiflet,  nec 
ratione,  nec  conjectura  confequi  me  poffc,  confi¬ 
teor.  Alteram  ita  quadlionem  Cudworthus  dirimit, 
■ut  prudentiam  &  modeftiam  ejus  merito  laudare 
oporteat.  Pofcit  tantum  ,  ut  magna  antiquitas  & 
auctoritas  Orphicis  carminibus  tribuatur:  cuinam 
vero  auftori  fint  adferibenda,  id  omne  relinquit  in 
medio.  Ex  toto  hanc  probarem  opinionem,  fi  vir 
doftiffimusftatim  hic  addiditret,  quod  deinceps  con¬ 
cedit,  non  eodem  tamen  omnia ,  quae  Orphei  no¬ 
men  gerunt,  numero  &  loco  habenda  effe.  Quae¬ 
dam  elfe  vetuit illhua  in  illis,  quae  Orpheo  tribuun¬ 


tur,  non  invitus  concefferim:  talia  funt,  quae  Pl<*‘ 
to,  Diodorus ,  &  alii  habent:  nec  diu  ante  fervato* 
rem  noitrum  carmen  fuiire  quoddam  leftum ,  Ot* 
pheo  tributum,  ullo  modo  negaverim:  at  quaedaiU 
rccentiorum  fraudes  &  dolos,  nifi  fallor,  aperte 
fapiunt.  Aliqua  ex  Illis,  quae  Juftinus  M.  &  ali» 
feriptores  Chriitiani  teilantur,  eius  mihi  videntur 
effe  generis,  ut  auftorem  Sibyllinorum  carminu » 
potius,  quam  Orpheum,  referant,  &  Chriftianam 
mani  fello  fpirent  difciplinam :  quod  ipfe  paullo  polr 
vir  doftiffimus  non  diffitetur.  Nec ,  quae  tecen- 
tioribus  Platonicis  ita  in  deliciis  erant  Orp'ftca  car¬ 
mina,  ut,  Marine  tcfte  in  Vita  Procli  Cap.  20- 
p.  61.  in  fcholis  ca  fuis  interpretarentur  &  incul¬ 
carent,  magnae  fuifle  antiquitatis ,  arbitror ,  ie  , 
quemadmodum  multa  alia,  ut  fallax  &  dolofiiin 
genus  erat,  ab  his  pMlotbpWs  compo.ita,  quo  luu® 
etiam  fuHfe  docerent  Orpheum.  Ea  quo  de  «£ 
Orphei  ucriibus*  qui  apud  Proclum  &  alios  hmu» 
fcdae  cxftant,  caute  &  modice  mihi  fcntiendiuB 


§.  i?.  Orpheus  unum  fummum  coluit  Deum.  443 

quin  hic  portentofum  Orphei  ingenium  &  inficetam  fingendi  libidinem  ex  (e)  Da - 
inanio  &  aliis  tribus  verbis  attingam.  Namque  hi  unum  ex  principiis ,  unde  de¬ 
rivabat  omnia  ,  narrant  fuifle  txov&  -s r&rmZvKvlaf  'notu  ^  Aeo»1(^ , 

iv  jWsVij  3  5s»  nstysurm  »  $  ww  dfcp* ,  draconem  bovis  cf  tecm  capitibus,  quorum 
Medium  Dei  facies  occupet,  humeris  vero  alatis. .  Haud  dubie  Deum  quemdam  hac 
imagine  corporis  expertem  &  Herculem,  cui  natura,  quam  Ananckcn  &  Adrafiean 
vocat,  fociata  fit,  defignare  voluit.  Sed  haec  tamen  omnia  nihil  impedire  po¬ 
tuerunt,  quo  minus  Graecorum  maxima  pars  in  hunc  Orpheum ,  non  tamquam  va¬ 
tem  plus ,  quam  neceffe  erat ,  ingeniolum  &  fingendi  libidine  aeftuantem ,  fed  in 
philofophum  aut  Theologum  longe  praeftantiflimum  ,  hominemque  divino  Numine 
aifiatum,  intueretur.  Quamobrem  cunfta ,  quae  de  Diis  narravit,  myfteria  efle.  346 
judicarunt,  arcanis  &  reconditis  fententiis  referta,  neque  dubitarunt  lumma  eum 
veneratione  profequi ,  quem,  ut  (/)  Athenagorae  voces  adhibeam,  «a rf-erpev  fa- 
teyZv,  in  explicandis  rebus  divinis  ceteris  fide  digniorem  ejje ,  &  Numine  plenum  fuis- 
fe,  ftatuebant.  Quae  hominis  exiffimatio  in  eam  Celfum  impulit  amentiam  ,  ut 
fati  lis  futurum  fuiife,  duceret,  fi  Orpheum  Chriftiani  Deum  feciflent  loco  Serva¬ 
toris  nofiri ,  Jefu  Gbrifti ,  (*)  opto\oyvju%,eos  Ineo  potit,  ^  xvtzv 

fiixlae  ‘&m()x)iov(£ ,  virum  fine  centroverfia  divino  fpiritu  praeditum ,  &  violenta  quoque 
Morte  (ut  Chriltianorum  Jefus')  exfiinclum . 

Sed  hic  ipfe  tamen  Orpheus  ,  qui  tot  hominum  generi  magiftros  five  Deos  impo- 
fuit,  unum  nihilominus  fummum  Deum  neque  fa6lum  neque  genitum,  ex  quo  res 
omnes  eflent  procreatae  atque  genitae ,  profiteri  nil  veritus  eff.  Quod  ne  temere 
diclum  a  me  videatur,  validis  efficere  nunc  lludebo  rationibus.  Igitur  hoc  primo 
velim  animadverti ,  Pythagoraeos  atque  Platonicos,  quae  duae  familiae  religionis 
atque  pietatis  in  Deum  gloriam  prae  reliquis  omnibus  fibi  pepererunt ,  non  modo 
fummum  erga  Orpheum  aluiffe  lludium,  quem  vulgo  4  fcohly» ,  Ibeologum ,  faluta- 
°aut ,  fed  etiam  plerisque  vifos  efle  non  mediocrem  fapientiae  ac  difciplinae  fuae 
Partem  ex  ejus  fcitis  atque  praeceptis  haufiffe.  Confiat  id  fatis  ex  iliis,  quae  jam 
ante  difp utavimus.  Hic  tamen  novas  quasdam  au&oritates  afferre  non  pigebit,  (g) 

Por- 

(*)  Contra  Celfum  Lib.  VII.  p.  357. 

Videri ,  apertum  eft.  Id  quidem  omnibus ,  qui  haec 
Orphei  fragmenta  inter  fe  conferent,  teftatum  fiet, 
pugnare  ea  inter  fe ,  ncc  unem  de  Deo  difciplinarn 
profiteri :  quod  argumento  eft ,  a  variis  ea  efle  aufto- 
ribus  exarata.  De  Orphicis  carminibus ,  quae  in- 
tegra  hodie  le^untm:,  &  poftremo  ab  Andr.  Chrifi. 

JLJclienhachio  lunt  edita,  taceo.  Nihil  mihi  eorum 
probum,  lanum ,  aut  vere  Orphicum  videtur  efle, 
tamctli  facile  patiar,  ut  ab  hac  alii  fententia  dis¬ 
cedant. 

.  (  x )  JuJlinus  M.  ]  Apologia  II.  pro  Chriftianis 
P-  104. 

(y)  Salutatur  ]  Patrem  cultus  plurium  Deo¬ 
rum  a  Jufiino  vocari  Orpheum ,  haud  memini.  At 
Primus  ejus  magijler  dicitur  ei  Cohort .  ai  Graecos 

P •  is. 

Cs)  Idem  JuJlinus ]  Cohort.  ad  Graecos  p.  17. 

\aj  Athenagoras]  Apologiapro  Chrifi.  C.  i$.p.  64. 


(Z>)  lfocrates]  In  Laudat.  Bufiridis  p.  452. 

(r)  Diog.  Laertius ]  Prooem.  Segm.  4.  p  $>. 
(d)  Cauffa  haec  erat]  Platonis  expreflit  verba 
Lib.  II.  de  legibus  p.  429.  qui  hoc  primum  in  L- 
tiquis  reprehendendum  efle  poetis  cenfet,  quod 
xttAUi,  non  bene  mentiti  fint. 

(  e  )  Damafcio  ]  Haec  Damfcii  verba  inter  ea ,  quae 
ex  Opere  ejus  de  principiis  inedito  vencr.  TVolfius 
cxccrpfit  in  Anecdotis  Graecis  Tom.  III.  p.  254. 
Confer  illud  Orphei  fragmentum,  quod  Athenago¬ 
ras  fervavit  Legat,  pro  Chrifiian.  Cap.  16.  p.  72. 

(/)  Athenagorae]  Apolpro  Chrifi  i  anis  Cap.  15* 
p.  64. 

(g)  Porpkyrius  £?  Jamblichus]  Vide  hunc  in 
Vita  Pythagorae  Cap.  28.  p.  122.  qui  ab  Orphicis 
multa  Pythagoram  accepifle,  probabile  videri,  £** 
tetur.  Sed  in  Porphyrio  memoria  virum  doctum  fe¬ 
fellit;  quippe  qui  nec  in  Vita  Pythagorae,  ncc 
Kkk*  allS5> 


4.14.  OrpbcuS  unum  CAr.  IV. 

Porpbyrius  &  Jamblichus  his  quatuor  ufum  efle  Fythagoram  teftantur  ,  Aegyptiis, 
Perfarutn  Magis,  Chaldaeis,  Orpheo  denique  aut  ejus  fellatoribus.  (/;)  Syri  anus 
(*)  n "PfX^t  Pythagorica  &  Orpbica  principia ,  conjungit,  ne¬ 

que  inter  fe  difcrepare,  cenlet.  Quapropter  etiam,  quod  (i)  Suidas  nos  edocet, 
Librum  de  concordia  Orphei ,  Pythagorae ,  £5*  Platonis  exaravit,  av^wiouv  ‘Opicos ,  nt£U* 
nAara»©-.  Proclum  in  hac  caulTa  teflem  jam  adduximus :  nunc  alium  ejus 
locum  ex  Commentario  in  Timaeum  p.  28 y.  dabimus,  quo  diferte  idem  fignificat. 
TlvQuyofHov  $  yjq  ts  c»f  £/7soS?  ^{JixKcyiou;  *  «twfar  jo  &n>  ns  ’0$ikks 

UiQxycp  ^  eiV  "EJSMv**  >7  «6«  imwpn  's^r^-v.  Pythagorici  moris  ejt  ,  O- 
phicas  /equi  genealogias.  Inde  enim  ab  Orphei  traditione  per  Pythagoram  ad  Graecos 
/cientia  de  Diis  derivata  efl.  Quid?  quod  ex  ipfo  Cratyli  Platonis  loco,  quo  de  no¬ 
tatione  vocis  cuy.*  verba  facit ,  confici  potefl ,  Orphicam  philofophiam  iisdem  fuis- 
fe  praefidiis  nixam,  quibus  ea,  quae  Pythagorica  poflea  &  Platonica  ditia  fuit, 
ac  pertenui  diferimine  utramque  reparatam  fuifle  :  (  f  )  L:yJ<n  pa  /xcIaisk 

ci  ciy.<Q\  'OyQiot  T bTO  t 0  cvayct ,  dg  thhcy;  ^  'U'Xy‘* »  t*™  j  ©£f(S>Acr  ex&v  ,  HvX  0 tu- 

faj) ,  $e<rjuu7*izJii  eiyjiot  *  iv  'T'  4/UX*V  t?'1®  rttTJ  ,  a*  cy.T«Tjj  t«  ,  T3  ffuy.ee. 

Videntur  mihi  praeterea  Orphei  feStatorcs  nomen  hoc  ob  id  potijjimum  pofuijje ,  quod  anima 
in  corpore  hoc  deliciorum  det  poenas ,  Ct*  hoc  circumfcpto  vallo  que  claudatur ,  vc/af  in  carm 
cere  quodam,  fervetur.  Ej/e  itaiue  volunt  boc  ita'  ut  nominatur ,  <7H//n<7*  cr^* 

fervandi  gratia  clauftrum ,  quoad  debita  quaeque  expendat.  Jam  quid  ex  hac  confenfione 
confequatur ,  eccui,  quaefo,  minus  apertum  efl?  Plato  y  Pythagoras  ^  &  Orpheus  fen- 
tentiis  conjuntti  funt.  Atqui  Plato  &  Pythagoras  ex  uno  fupremo  Numine  reliquam 
omnem  Deorum  turbam  efTe  natam,  praecipiunt.  Idem  igitur  quin  Orpheus  fe¬ 
cerit,  nullum  dubium  efl. 

Huic  argumentationi  teflimonium  adjungimus  Timothei ,  Chronographi ,  qui 
brevem  difciplinae  Orphicae  fummam  in  Cosmopoeia  fua  quondam  exhibuic,  quam  (k) 
347  Ccdrcnus  &  Eufcbius  in  Chronicis  integram,  Suidas  vero  voce  Orpheus  mutilam  &  im¬ 
perfectam  ,  omiflo  audoris  nomine,  ac  fi  fua  eflet,  ad  pofteros  propagavit.  ’££ 
olvihlx^  t«  ksV,mw  0  ouGfy  Gzro  tS  Ab  initio  mundo  apparuit  aether 

a  Deo  creatus :  ab  omni  vero  aetheris  parte  erat  cbaus  &  nox  obfcura ,  omniaque ,  quae  fub 

at * 


(*)  MS.  Coli.  Caj.  Cantabr.  p.  14. 
(f)  P.  400.  Stcph.  (p.  264.  Picini. ) 

alias,  quod  feiam ,  Orpheum  inter  praeceptores 
Pythagorae  refert. 

(/<)  Syrianus]  In  Covim.  ad  Lib.  III.  XIII. 
XIV.  Metaphyf.  Ariflotelis  fol.  5 9.  b.  &  alias, 
qui  Graece  nondum  editus  efl,  fed  ex  Latina  tan¬ 
tum  Bagelini  interpretatione  lucem  vidit  Venet. 
1558.  4- 

(t)  Suidas  ]  yoce  2^;  T»m.  III.  Lex  ici 
p.  410.  ed.  Kujleri. 

(  0  Cedrems]  \ n  Chronographiafol.  46./  Conf. 
Andr.  Chr  jt .  Efchenbochiuin  in  Epigcnc  Jcu  dt 
poeji  Orphica  p.  87.  j.  qUi  totum  hoc  Orphei  frag¬ 
mentum  ex  Cedreno  exhibet,  &  more  fuo  illuftrat. 
Cum  illis  ceterum ,  quae  Cedrenus  habet,  conferri 
omnino  merentur,  quae  fufe  ex  eodem  Timotheo 
de  Orphei  Theogonia  excerpfit  Jo.  Malalas  in  Hi- 


Jloria  Chronica  p.  88.  /. 

(/)  'r r'o  to>  utfifM ]  Apud  Maialam  p.  89.  haec 
verba  paullo  aliter  leguntur,  at  fenfu  prope  eo¬ 
dem. 

( m)  Cujus  nomen]  Haec  melius  apud  ^0. 
ledam,  quam  apud  Cedrenum ,  quem  vir  doctus/ fc- 
quitur,  leguntur:  O l  cuya  i  u6t'c<  ’os^.y?  ****** 

ttl  fAXtTHUi  THX  <Pxi*t ,  r  ’£?•***■** ' 

e*i3  i^tAtiuCij  r?  xotty  yld&y.  0*A/i, 

Cujus  nomen  Orpheus ,  ex  oraculo  cdo&us,  edixit  t 
neminem  effari,  Ericepeo  ;  quod  vulgari  idiomate 
fignat  nobis  conjilium,  lumen,  vitae  datorem. 

(n)  EI  Te  omnia ]  Si  totum  hoc  Orphei  fragmen-, 
tum  defcripfiflet  Timotheus ,  quantum  ei  fidei  pos- 
fct  haberi,  multo  intefligeretur  facilius.  Sed,  quo 
xefte  jam  obfervavit  Efchenbaclnus  in  Epigene  p ■  9 


§.  17.  *  fmtnum  coluit  Deum.  44-J 

aethere  erant ,  occultavit.  TttpttZtm  r  vw(£  irpandCnv.  Oiio  indicat ,  inquit  Timotheus , 
nottem  die  priorem  cjjc ,  aut  mundum  coepille  aliquando,  llptjKue  Lv  r>?  c -xfeW, 
«MinxAij7i?cV  «nv2j  ^  Cme^xtlov  'srofoz&p&v  ^  dnrxvjocv  ,  vju  ctCr 5  5 

<c$y  5r«V?wv  r  (/)  visra  t  Dicit  autem  injua  cxpojitme :  incomprehen - 

fibilem  quemdam  ejje  &  fummutn  omnium  rerum ,  prioremque  £f  creatorem  omnium ,  ip - 
fius  etiam  aetheris ,  £f  owwaw  illorum,  quae  fub  aether}  funt.  'Terram  autem  dicit  fub 
tenebris  invifibilem  pcuijje ,  pergitque  ,  lucem ,  aetberem  perruperit ,  ilfujlrajje  univer- 
Jum  mundum ,  adjungens  ,  /««.*«  j/ta ,  aethera  perruperit ,  ///arf  eJJe  antea 

dictum  fummum:  (m)  cujus  nomen  idem  Orpheus  fe  divinitus  audivi jj e  perhibet ,  ^ 
filium,  lucem ,  £?  vitam.  Tairx  tu  t eJicc  6cuot&  (ut  Suidae  hic  verbis  utar) 
^uxiUfxiM  cc7n<Pr,vot\o ,  x,  sv  x^-V^-  5  hfMVty*  rrolfov  fei,  5  7r«\6c  ca  5  ju>5 
3^7©-  ftV  ts  ihcq.  Haec  tria  nomina  apud  Orpheum  unam  camdemque  vim  6?  potentiam 
uniur  illius  Dei  fignificant ,  qui  fabricatus  ejl  omnia ,  atque  univerfa ,  fnae  hah  mzwf  an¬ 
tea,  fine  fpeftari  pojfent ,  five  non ,  ut  ejjent ,  mandavit.  Concludit  Timotheus  ex  his  ita: 
C  ij  «Jtos  ’Og?dCg  ov  t“  «vt*  /3i'Ca&>  (mi/infij-sv ,  oti  2^  ?  uCt£v  t£suv  Qvojxxrco y  puocg 
***  7rciv(gi  ifyjilo ,  xy  «JrcV  fesi  <rss  lilem  Orpheus  in  eodem  libro  JcripJit ,  a  tribus  ijlis 

nominibus ,  una  vero  natura  divina  ,  omnia  fafta  fuijjje ,  Deumque  ipfum  (nj  ejje  omnia. 

Si  qui  funt,  quibus  haec  nondum  fufficere  videntur,  ut  Orpheus  unius  fummique 
Numinis,  rerum  omnium  parentis,  profelTor  habeatur,  hos  ipG  tamen  Orphici  ver¬ 
ius  quiefeere  jubebunt.  Horum  vero  au&oritate  antequam  fententiam  commu¬ 
niam,  video,  quidnam  de  illis  fentiam,  aut  rectius  fufpicer  ,  mihi  explicandum 
efle.  Itaque  fateor  ,  quosdam  horum  verluum  ,  non  fccus  atque  Sibyllinorum , 
commentitios  mihi  atque  a  Chriftianis  aut  Judaeis  confi&os  videri.  Numquam 
ego  animum  adducere  potero,  ut,  quaecumque  Orphica  dicuntur  efle  ab  antiquis 
Chriftianorum  doftoribus  carmina,  talia  efle  credat  omnia,  id  eft,  aut  ab  ipfomec 
compoflta  efle  Orpheo  ,  aut  ab  Onomacrito  ,  aut  ab  alio  quoquam  veterum,  qui, 
quae  pofteris  ore  tradiderat  praecepta  Orpheus ,  ligata  oratione  exprefllrit ,  in  lit¬ 
teras  relata  efle,  putet.  De  Moje  hoc  exltat  exempli  caufllt  in  his  verhbus  (g) 

oraculum : 


lyorfus  is  mutavit  carminis  ordinem ,  idque  unum 
ubi  datum  etfe  credidit,  ut  ex  nonnullis  eius  par¬ 
tibus  hinc  &  inde  decerptis  oftenderct,  Orphei  doc¬ 
trinam  non  nimis  diftare  a  Mofis  narratione  de  ortu 
mundi,  tresque  in  uno  fiimrno  Numine  perfonas 
duduin  ab  hoc  vate  credendas  fuifle  propoli tas. 
Quod  quidem  hoc  tcftimonium  fufpe&um  plane 
reddit  ac  inutile.  Nota  cft  recentiorum  Graecorum 
levitas,  qui  «criptoribus  antiquis  graviflimas  faepe 
non  verentur  injurias  inferre,  ut,  quod  volunt,  cx 
illis  probent. 

( ® )  Oraculum  ]  Exftat ,  praeter  alios ,  apud 
Eufebium  Praeparat,  euangel.  Lib.  XIII.  Cap.  12. 
P-  664.  665.  una  cum  aliis  Orphei  verfibus ,  in 
quibus  &  fequens  de  Abrahamo  exftat  oraculum, 
^mnes  illi  verfus  depromti  funt,  Eufebio  auctore, 
Cx  .firiftobuli ,  Judaei  &  philofophi  fimul  Peripa- 
tctiei,  opere  quodam  ad  Aegypti  regem  Ptolom::eum 
exarato.  Sed  hi  ipfi  vtrfus  ?pud  JuJtinum  M,  in 


*nc 

Cohort.  ad  gentes  &  Apologla  II.  aliter  multo  fefe 
habent,  neque  paucis  eorum,  qui  apud  Eufebium 
offenduntur,  carent;  in  quibus  &  hi  de  Mofe  & 
Abrahamo  verfus  funt,  quos  fruftra  in  illo,  ut  a 
Jujlino  exhibetur,  fragmento  quaefiveris  Orphei / 
Quare  perfpicuum  elt ,  fuifle  vel  Chriftianorum 
vel  Judaeorum  aliquem ,  qui  prifeos  Orphei  verfus 

ex  luo  ingenio  interpolaverit.  Mihi  Judaeum  fuifle 
facinoris  hujus  au&orem,  inde  fit  verifimile,  quod 
interpofiti  &  recentius  adjefti  verfus  non  tam  Chris¬ 
tianorum,  quam  Judaeorum  res  juvant,  &  ad  eos 
pertinent,  quibus  nihil  habent  gravius  &  fan&ius 
Judaei,  Mofen  &  Abrahamum.  °Neque  doaifTr.m 
viri,  Andr.  Clirift.  Efchenbachii ,  conje^uram  im¬ 
probo  ,  qui  in  Epkrene  p.  i4g.  ipfum  Arijlobulum, 
Judaeum  eruditum ,  quo  genti  fuae  &  ejus  majori¬ 
bus  decus  aliquod  &  auftoritatem  conciliaret,  Or¬ 
pheum  fuis  commentis  commaculafle ,  fufpicatun 
Certe  nec  a  nationis  Judaeae  ingenio  haec  fraus  ai> 
Kkk  3  hor* 


4^6  Orpheus  unum  fummum  coluit  Deum .  C\r.  IV. 

*h?  Acy(&  'Zfftouuv ,  ug  vSpsfoKC  , 

'Ex  ^E^g»  yvuucun  tot€uv  JizshctKct  fafxlr. 

Ut  habet  formo  antiquorum ,  ut  ex -aqua  -  ortus  defer  ipfit , 

Accepta  divinitus  lege ,  quae  duplicia  praecepta  continet. 

Adjungo  aliud,  quo  (/>)  Abrahamum  defignari  vulgo  arbitrantur : 

O’  Tlf  $61  3v*}TUV  jUif>07TUV  KfOUVto& , 

iV  ft>}  /uavcyfaviS  7ii  cimftut;  $vAV  etvuiir 
X«A Sxiur'  i$€J{  fi  tlu/  arpoto  xtfiW* 

Non  enim  quispiam  mortalium  videre  poffet  cum ,  qui  hominibus  imperat , 
A7//i  unigenitus  quidam  prefeftus  ab  antiqua  origine  gentis 
Chaldaeorum:  f ciebat  enim  aflri  curfwn. 

Haec  fi  quis  Orphei  efle  putaverit,  eum  ego  viciffim  hebetem  hominem  atque  ob- 
tufi  ingenii  vocavero.  lita  vero  tam  aperte  falfa  necefGtatem  veluti  quamdam  in- 
telligentibus  afferunt  nonnullos  etiam  ex  his  verfibus  alios  in  iufpicionem  vocandi ; 
quales  funt,  in  quibus  de  divino  fermone  fic  loquitur: 

(4)  Eig  'j  xly>v  SCtov  ,  TfcTfl»  vr&criSfdti 

K&tw  xut^. 

Igitur,  quum  hominis  ingenui  fit  atque  liberali  ingenio  praediti,  nullis  uti  in  re 
dubia  argumentis  ,  quibus  ipfemet  fidem  &  au&oritatem  adjungere  recufat ,  eos 
tantum  in  hac  difputatione  verfus  adhibebimus  Orphicos,  quos  illorum  nobis  libri 
fuppeditant ,  qui  rem  Chriftianam  odio  habuerunt.  Primum  in  his  efto  carmen 
illud,  quod  Proclus  Commentario  in  Timaeum  Platonis  recitat:  (*) 


T infixas  <ruv  ru  ircwn  A i:g  rmAit  wirf  trv%J)n 
Aitep®*  ,  r$'  vcewS  ciyAalv  vy©*. 


(*)P.  95. 

horret,  quam  plura  ejusmodi  aufam  fui  fle  ,  prac- 
fertim  in  Aegypto,  accepimus,  quo  rebus  fuis  apud 
alios  populos  confuleret;  nec  ab  Arijlobuli  inftituto 
remota  cft  &  confilio,  quod  totum  efle  fraudulen¬ 
tum  &  ad  Aegypti  regem  decipiendum  accommo¬ 
datum  ,  res  ipfa  docet.  Hoc  enim  fibi  fum ferat  eo 
loco  probandum  Arijlobulus ,  quod  ipfe  vix  igno¬ 
rare  potuit,  falfum  efle  ,  Graecos  philofophos  & 
poetas  a  Judaeis  acceplffe  omnia,  quaecumque  fa¬ 
na  &  lapientia  haberent  Ceterum  in  hoc  Orphei 
oraculo  alii  legunt  *  qflos  ego  falli  nihil 

dubito. 

(/>)  Abrahamum  ]  De  Abrahamo  hoc  refre  ora¬ 
culum  exponi ,  ea,  nifi  fallor,  luculenter  edocent, 
quae  Hugo  Grotius  in  Commnt.  ad  Matthaeum 


Cap.  5-  P •  95-  9<$.  erudite  disputavit;  itemqu® 

tot  veterum  teftimonia,  qui  Abrahamum  Aftrond- 
miae  peritiffimum  fuifle  volunt,  collefta  a  Jo.  A>' 
berto  Fabricio  Codice  pfeudepigraplio  vet.  Tefl.  Tom.  [• 
Cap.  109.  p .  350./.  &  Tom.  II.  p.  81. 
nime  putem  audiendum  efle  Petr.  Dan.  Huetium , 
qui  Demonftrat.  Euan  gei.  Propof.  IV.  P-  21 f 
Mofen  illud  opinatur  tfahi  polle:  quam  conjecu 
ram  hoc  fatis  refellit,  quod  hic  ex 

daeis  ortus  fuifle  dicitur. 


(,)  BA  5  aiy..l  Hos  verte  .ta  reddidi 
Vigerim,  Interpres  Prvpar*»** '«anget Eufi 
bti,  in  qua  Lib.  XIH-  Cap.  12.  ?.  664.  6&S-  « 


ioc  exftat  decretum  Orphei : 


Sei 


44? 


§,  jj'.  Orphei  de  Deo  £5?  mundo  fe utentia. 

Xlona  t  aTpvyen f>  r  ieAxuU®* 

'ilKixvcs  n  /xiyM.  $  m‘*S  pxlta, 

K«  ottKjUC»,  ^  ,  cimi&fl<& ,  <x&«  7?  «bV^T, 

n*\7«f  r’  «totwflw-  pxKXfts  M,  >} e  frnvcti , 

‘Cosx  r  Ut»  yyxurx  £  vnpor  onnir  tjus&ev, 

'Efipih '  Zlwcg  J[  ivi  <tv}?x  fli<pW* 

3 

Fuerunt  intra  Jovem  cum  univerfo 

Aether  e  a  vaftitas ,  &?  coe/i  praeclara  fublimitas , 

Jmmerfique  maris  &  telluris  inclytae  latitudo , 

Oceanus  que  ingens,  dcprejjaque  tartara  terrae , 

Fluminaque ,  &  pontus  fine  fine,  &  cetera  cunSta , 

Immortales  omnes ,  fodfz  Diique  Deaeque, 

Quae  fuerint  exorta ,  &  quae  ventura  fequuntur. 

Haec  in  ventre  Jovis  rerum  compage  manebant . 

Haec  de  rerum  oronium  fpeeiebus ,  quae  in  Deo  fuerint,  antequam  orbis  conflrue- 
retur ,  Proclus  intelligi  debere  monet ,  ordine  nimirum  naturae  :  tempore  enim 
fundum  &  Deum  aequales  feciffe  putat  Orpheum.  Utcumque  efl  ,  unius  Numi¬ 
nis  ortu  ac  initio  carentis  finum  &  foecunditatem  omnia  continuiffe  olim  ,  nec 
Deos  tantum  Deasque  ,  fed  res  omnino  omnes ,  cujuscumque  demum  fine  generis 
&  naturae,  perfpicue  in  his  verfibus  (r)  fignificatur. 

Aliud  eodem  loco  ex  Orphei  carminibus  pronuntiatum  affert  Proclus  ,  quod 
audior  Libri  de  mundo  quoque  exhibet:  TJV  jj  Ifcuv  zthnp r,s  uv ,  2^  «»'««  iv  bmotu  m 
mejtkn&v  y  u;  ^  5  i §  Ae><^  b rtynyt  Conditor  hujus  orbis,  plenus 

quum  idearum  efiet ,  per  illas  in  Jemet  ipfo  complexus  ejt  omnia ,  ut  Ikeologus  ille  quoque 
his  in  verfibus  declarat : 

7.&e  7tcut@*  rfipilo  .  ZAg  istxl@*  , 

ZdtV  Mpxhd ,  7  Ai  e  pdosx'  A/0?  <J[  CM  7TKV&  KTVX?)' 
l&q  itqrlw  fiptlo .  Zdig  ccfAGccl®*  evthelo  rtluty. 

Z<£s  mbpdu)  paltjg  n  ^  i ifxvx  a‘rf/>oev1@* , 


Sed  fixa  potius  divina  oracula  mente 
Excipiens ,  caflo  penitus  fub  pedmre  condas. 


plinae  femina  in  eo  quaefivifle. 

( r )  Significatur ]  Verbo  ,  quam  addidi  huic 
carmini,  Latina  Augujtini  efl  Steuchi  Eugubini 


At  JuJhinus  M.  Coliort.  ad  Graecos  p.  1^,.  6c  Apo-  ex  Opere  ejus  de  perenni  philofiophia  fumta.  Efchen- 
logia  II.  p.  105.  primum  verfum  non  dubitavit  ad  bachius  in  Epigene  p.  69.  &  hoc,  &  quod  fequi- 
Chriftianorum  *«yon  feu  aeternum  Dei  filium  re-  tur  ,  oraculum  quodammodo  illuflrat  r  utrup.ique 


'-nrntianorum  ieu  aeternum  Dei  filium  re-  tur  ,  oracuium  ijuuuammoao  muitrat  :  utrumque 
ferre.  Quod  intuens  Jo.  Langus ,  qui  JuJlinum  vero  judicat  partem  efle  poematis  illius,  quod  Or- 
fiatine  vertit,  hoc  modo  verfum  interpretatur:  pHeum  infcripfifle  ferunt.  Diligentiffimc 

beatus  hicce  vir ,  quae  apud  varios  feriptores  dis- 
EeJpeUans  verbum  divinum,  huic  totus  inhaere.  perfa  exftant,  Orphei  pronuntiata  collegit:  fed  meo 
x  quidem  judicio  non  femper  feliciter  expofuit.  Se- 

■JJHii  Vigerius  refte  fententiam  perfpexifle  videtur  quutus  ell  plerumque  in  Orpheo  explicando  junio- 
Vrphei,  qui  ejusmodi  perfonae,  qualis  eft  fanctifTi-  res  Platonicos;  quos  tamen  non  ignotum  efl  fua po- 
Hium  Dei  verbum,  hic  minime  meminit.  Quocircanec  tius  decreta  in  antiquis  feriptoribus ,  quam  veram 
opus  eft,  ut  Chrlftlanum  aliquem  hunc  verfum  Or-  eorum  fententiam  ,  indagafle,  infanoque  allegoria- 
We°. ruPpofuiffe  exiftimemus.  Dicamus  potius,  rum  amore  flagraire. 
jujtinum  contra  mentem  Orphei  Chrlfliauae  difei-  . 

'  (0  c * 


Cap.  IV. 


Orphei  de  Deo  &  mundo  fenlcntia. 

l£g  Trmvj  Tmyhv,  7&g  dy.u/xxTU  nvfcg  ofpuj, 
lAg  572*7»  fi£ac,  7<£g  «Ai©-  *?Sg  inxlwn , 

ZtfCV  fivnAdCg,  ZdCg  oun lg  dsmvluv 

l£v  ,  t<f  lcuy.m  fotj) ,  (ttyxf  d^drlo». 

Princeps  poftremusque  Jovis ,  qui  fulmine  candet : 

Ille  caput  mediumque  fimul ,  cui  cuncta  creantur : 

Ille  filum  ac  coeli  Jlellatos  fujlinet  axes : 

Mas  natus  Jovis  ejl ,  natus  Jovis  integra  virgo: 
Spiritus  efl  eundis ,  validusque  cjl  Juppiter  ignis : 
Juppiter  ejl  pelagi  radix ,  ejl  lunaque  filque : 

Pcx  idem,  rerumque  parens,  &  originis  audor , 
t/n/ftj  vis,  daemonque  unus ,  qui  cuncta  (s)  gubernat. 


Hic  cum  mulca  alia  noffras  aures  offendunt ,  tum  hoc  in  primis ,  quod  Jupiter  & 
vir  &  immortalis  effe  dicitur  puella.  Sed  hac  formula  jure  quodam  luo  poeta 
paullo  licentius  tantum  vocem  afttnQ m\vg ,  mas  &  femina  fimul ,  expofuit.  (Quot¬ 
quot  nimirum  inter  veteres  fublimiorem  quamdam  confedlati  funt  de  divinis  rebus 
lapiendam ,  Deum  ,  ut  divinam  ejus  ubertatem  vimque  generandi  atque  omnia  ex 
fefe  producendi  efficaciflime  fignificarent ,  ,  marem  appellarunt  &?  femi * 

2$o  nam.  Sic  ( t )  D  amas  cius ,  phiofophus,  de  hac  ipfa  Orphei  difciplina  exponens, 
cognomen  hoc  expofuit  :  'Aorcv^nteui  eu>-dx£  rJzriTnrcudo  vrfjg  t?  iraiuv 

xrtg  Mctf.  Theologi  Orphici  primum  principium  vocant  marem  &  feminam  fimul ,  ut 

cjjen - 


(j)  Gubernat ]  Exftat  hoc  oraculum  apud  mul¬ 
tos  feriptores  veteres ,  nec  ab  omnibus  tamen  eo¬ 
dem  modo  &  ordine  legitur :  quam  rem  accurate 
perfequutus  eft  Efchenbachius  de  poefi  Orphica 
p.  72.  /.  Ego  verfionem  Franc.  Vigerii,  planam 
in  primis  &  focilem,  addidi. 

(t)  Dama/ cius]  Vid.  FTolfii  Excerpta  ex  opere 
Damafcii  inedito  de  principiis  in  Anecdot.  Graecis 
Tom.  III.  p.  254. 

( v )  Synejius]  Hymno  II.  vf.  63.  64.  p.  318. 
O pp.  ed.  Petavii.  Plura  de  utroque ,  quem  recen- 
tiores  in  primis  libi  finxere  Platonici  &  Pythago- 
i'aei»  in  Deo  Diisque  fexu  multorumque  veterum 
confuetudine  Deum  marem  appellandi  &  feminam 
ex  variis  monumentis  collegere  viri  eximii,  Jo. 
Alh.  Fabricius  Eibliograph.  antiquar.  Cap.  8.  §•  7* 
p.  234.  &  Codice  apocrypho  N.  T.  Tom.  I.  p.  361. 
b.  atque  Jo.  Chriftpph.  PVolfius  ad  Philofophumena 
Origenis  p.  39.  Ego ,  miliis  reliquis,  caufiTam, 
unde  mos  hic  fluxit,  indagabo:  nec  eam  inventu 
efle  difficilem,  arbitror.  Ante  natum  jam  Serva¬ 
torem  fuifle,  notum  eft,  qUi  populares  religiones 
&  de  tot  Diis  Deabusque  ineptas  fententias  ad  ra¬ 
tionem  revocare ,  &  cum  decretis  philofophicis 
componere  ftuduerunt.  Poft  natum  Servatorem, 
id  quod  cx  tot  apertum  elt  monumentis,  qui  Py. 


thagoram  &  Platonem  videri  volebant  fequi,  phl  *. 
lofophi  multum  in  hoc  labore  temporis  &  medita¬ 
tionis  confumferunt.  Horum  autem  inftituto  viX 
obftabat aliquid  validius,  quam  feminae  &  mulieres 
in  Deorum  relatae  numerum ,  Juno,  Venus,  Diana, 
&  reliquae:  ex  quibus  conrtare,  plerique  conten¬ 
debant  fapientiores ,  homines  fuifle  Deos  uxoribus 
jun&os,  &  mulierum  olim  amore  irretitos,  quibus 
idcirco  divinos  praeftare  honores,  infanum  &  im¬ 
pium  eflet.  Ridebant  has  Deas  vehementer  Aca¬ 
demici  &  alii  philofophi  ,  qui  omni  bellum  reli¬ 
gioni  indixerant.  Vellejus  apud  Ciceronem  de  fU* 
turaDeor.  L  b.  I.  C.  34.  p.  2932.  Nam,  inquit, 
quod  £?  mares  Deos  &  feminas  ejje  dicitis ,  quid 
fequatur,  videtis.  Exagitabant  easdem  deinde ,  qui 
Chrifto  nomen  dederant,  ut  turpitudinem  rcligi°' 
num  vulgarium  dcmonftrarent.  Ex  multis  unum 
appellabo  teftem  Arnobium  ,  qui  Lib.  III.  pa¬ 
gentes  p.  132.  in  Deas  gentium  magna  invehitur 
acrimonia:  Quid  dicitis,  inquit  inter  alia,  ofantti 
atque  impolluti  antiftites  religionum?  Habent  ergo 
Dii  fexus,  genitalium  membrorum  circumferunt^ 

foeditates ?  - -  O  pura ,  0  fanfia  atque  ab  omni 

turpitudinis  labe  disparata  divinitas!  — — •  LubeP 
videre ,  Deas  gravidas ,  Deas  foetas ,  glifcentibus- 
que  per  dies  alvis ,  iniejlini  ponderis  morojitate  cunc¬ 
tari:  parturire  alias  traZtu  longo,  £?  manus  obp; 


§.  17*  Orphei  de  Leo  mundo  fententia.  449 

ejjenttam  ejus  indicent  rerum  univerfarum  ejje  procreatricem.  Neque  ipfe  (v)  Syrie- 
Jius ,  Chriftianorum  antiftes  pietate  ac  do&rina  nulli  fecundus ,  tantum  efle  peri¬ 
culi  cum  hoc  nomine  conjunftum  ,  putavit,  ut  ab  eo  fibi  abftinendum  eflet.  Sic 
eiuin  in  piis  illis  &  elegantibus ,  quibus  praepotentis  Dei  laudes  canit ,  hymnis : 

2i)  5TOTV^,  ov  4' 

Xv  4  Affa)  w  i 


Tu  pater ,  tu  es  mater , 

Tu  mas  t  tu  femina . 

Exftant  alii  verfus  Orphei ,  apud  Proclum  quidem  vage  disje&i ,  fed  ab  (a:)  Eufebio 
conjunihm  ex  Porphyrio  exhibiti,  quibus  mundus  tamquam  ingens  defcribitur  ani- 
mal,  cui  Deus  vice  mentis  fit : 

°£v  •)  VifAMA  (ZotTlkMV ,  OV  U  TwSe  7tclv(&  35 1 

ii)  ytict,  f&i  «Jl6t ify  vv£  n 
X Ctj  jttJsUf,  'pftiTOOQ  ,  mkvTfV7rVS> 

n«Vsc  y«/>  ca»  /j,-}oihu  llwos  TU%t  roopodt 
T5  Si JTW  XiQotkhu  fXiV  /ShH  ^  >($ 

Ovpeu/os  cuykyjHi ,  ov  xpvolcq  eijuQtf  UapOf 
tepetv  pufptotpcuv  7rc.tMei7k(t;  tjifiOovJ.  x.  t,  A» 

Om* 


tr\cias  quaerere :  illas  telis  gravibus  £?  dolorum  acu- 
'ntnibus  fixas  ejulare ,  hortari ,  &  inter  haec  om- 
«za  Suppetias  Junonis  implorare  Lucinae.  Itaque 
wtoici  dudum  has  Deas  rejiciebant,  Deorumque 
conjugia  turbulentos  errores  vocabant  &  aniles 
luperititiones ,  omnia  vero  ad  res  naturales  &  phy- 
licas  trahebant.  Genera  ,  inquit  Stoicus  apud  Ci- 
reronem  de  natura  Deor.  Lib.  II.  Cap.  28.  p.  2996. 
P  IX.  Opp.  Conjugia,  cognationes  (Deorum) 
omniaque  introducta  ad  fimilitudinem  imbecillitatis 

humanae  -  £?  creduntur  Jiultiffime ,  £f  plena 

Junt  futilitatis  fummaeque  levitatis.  Subtilius  vero 
poftea  recentiores  Platonici  negotium  hoc  aggre¬ 
diebantur:  quorum  alii,  quae  de  utroque  in  Diis 
fexu  ab  imperita  plebe  dicerentur,  de  duplici  di¬ 
vina  potentia  intelligi  debere,  quo  Chriftianorum 
evitarent  tela ,  praecipiebant;  alii  antiquos  fapien- 
tiae  profeiiores  Junonem  &  Jovem  comminifeen- 
ao,  imagine  veluti  quadam,  adumbrare  voluiile, 
conftituebant,  efle  in  Deo  vim  ex  fe  &  uno  a£tu 
Producendi  omnia ,  quae  conjunttione  alioquin  ma- 
r’s  &  feminae  in  rebus  naturalibus  efficerentur. 
Quod  ut  figniticarent,  Deum  Androgynum  aut  ma- 
^em  &  feminam  limul  appellabant.  Latius  hae 
°piniones ,  quae  fuam  aperte  produrit  fallitatem , 
confequenti  manarunt  tempore ,  hominibusque  fa- 
Jiaucis  6c  ingenio  corrupto  utentibus  occationem 


fuppeditarunt  nefeio  quas  ineptias  excogitandi,  & 
pro  abftrufa  quadam  fapientia  illis  vendendi,  qui 
caudas  ignorabant,  quae  totam  hanc  rationem  pc- 
pererunt  Quod  ad  ipfos  Orphei  verfus  attinet, 
qui  locum  haec  monendi  praebent,  equidem  Pla¬ 
tonici  cos  efle  hominis ,  nullus  dubito  qui  pul- 
crum  duxit,  Orphei  nomine  fetae  fuae  fcita  exor¬ 
nare.  Idem  meum  cft,  fi  fluod  nlodo  meum  eft, 
de  fequenti  oraculo  judicium.  Dilciplinam  utrum¬ 
que  referre  mihi  videtur  Platonicam,  non  Orphi- 

CaI(i)  Eufebio  ]  Praeparat,  euangel.  Lib.  III. 
Cap.  9.  p.  100.  Non  crediderim  ,  quod  paullo 
pofl:  fignificat  vir  do&iffimus ,  in  his  verfibus  ter¬ 
tium  loco  motum  efle  proprio:  nec,  quae  me  co¬ 
gat,  ut  ita  fentiam  ,  ullam  rationem  video.  Sed 
vir  eximius,  quia  veteres  poetas  omnes  amorem  & 
mentem  ipfo  chao  antiquiores  fccifle ,  atque  haec 
duo  fummi  Numinis  apud  eos  efle  vocabula,  opi* 
natur,  ideo  graviter  fert,  conjilium  &  amorem  hic 
undae,  terrae,  nodi  ac  diei  fodari,  ac  infra  fum- 
muin  Numen  detrudi.  Sed  luculenter,  nifi  fallor, 
fupra  jam  a  nobis  oftenfum  efl,  paullo  clementius, 
quam  res  patitur,  dc  veterum  poetarum  difciplina 
fcnfifle  Cudworthum ,  nec  licere  fabulas  eorum  ad 
fanae  rationis  praecepta  &  normam  exigere. 

Lll  <»)  £* 


430 


Cap.  IV. 


Orpheus" unum  coluit  Deum. 

Omnia  regali  funt  haec  in  corpore  claufa : 

Ignis  &  unda ,  terra ,  aether  cum  notte  die  que , 

{Con filium,  primus  genitor ,  car//  numine  amoris :) 

Juppiter  imtnenfo  fub  corpore  cuncta  coercet. 

En  hujus  caput  eximium ,  vultusque  decoros , 

Undique  refplendens  coelum ,  cui  pendula  circum ^ 

Aurea  eaefaries  ajlrorum  lumina  fundit : 

Sunt  oculi  Phoebus ,  Phoeboque  adverfa  recurrens 
Cynthia ,  &c. 

Qui  hic  tertio  pofitus  loco  cernitur  verfus: 

K*f  justis,  erpdn®*  £  e/w?  otAutt *mjV, 

Orphicus  haud  dubie  eft  vereque  divinus.  Mmew  enim  &  amorem  prima  eflfc 
rerum  omnium  initia,  ex  quibus  cetera  fint  genita,  figmficat.  Aft,  fi  quid  ego 
intelligo,  ex  nativo  fuo  detrufus  videtur  loco,  atque  hoc  alieno,  invita  ventate, 
interpofitus.  Hisce  vero  locis,  nefeio,  quidnam  tibi  pofcere  queant  evidentius, 
quibus  hoc  perfuafum  efle  volumus,  Orphicam  difciphnam  numerofum  quidem  Deo¬ 
rum  Dearumque  examen  colendum  propofuifle;  at  fimul  tamen  unum  omnium  pa¬ 
rentem  atque  reo-em  ,  unum  fummum  atque  maximum  Numen,  exquifita  ratione 
celebrafle.  Non  me’  praeterit,  ( y )  ex  antiquis  efle  Chriftianorum  doloribus, 
quorum  ego  meritis  &  doctrinae  ceteroquin  valde  faveo,  qui  rationem  plane  illis 
refiTfcere  putant ,  qui  Orpheum  unum  fimul  &  plures  veneratum  efle  Deos  arbitran¬ 
tur:  pugnare  enim  haec  duo  inter  fe.  Quamobrem,  ut  exitum  hac  in  quaeftione 
reperiant  Orpheum  conjiciunt  nunc  ita,  paullo  poft  aliter  affe&um  fuiffe  animo, 
mentemque  aliquoties  &  fententiam  mutafle.  Primo  hominem  longum  Deorum 
ao-men  induxifle ,  atque  trecentis  fuos  fupplicare  juflifle  Numinibus;  poftea  ve¬ 
ro  re  accuratius  indagata ,  Diis  repudiatis ,  ad  unius  Dei  religionem  &  cultum 
fefe  contulifle,  Eam  vero  tanto  fidentius  complexi  funt  fententiam,  quod  verfus 
quosdam  Orphicos  apud  Ariftobuhim  legerant ,  quos  Judaeum  ego  aliquem  rerum 
imperitum  &  indottum  Orpheo  fuppofuifle,  opinor,  quibus  hic  priftinum  errorem 
eiurare  nuntiumque  Deorum  multitudini  fingitur  mittere.  Sed  veniam  dabunt 
meritiflimi  viri  ,  quos  magna  ceteroquin  prolequor  veneratione,  quod  cum  ilh« 
hac  in  parte  fentire  nequeam.  Quod  enim  ex  Proclo  primo  omnium  attulimus  car¬ 
men  Onhkvm  id  Orpheum  fine  controverfia  declarat  &  unum  infinitum  omnisque 
originis  expertem  Deum,  genitorem  atque  conditorem  omnium,  &  fimul  plures 
Deas  Deosque  ,  tam  genicos ,  quam  fub  unum  illud  fummum  Numen  fubjeCtos 
efle,  (2)  credidifle.  Ti 


( ■y)  Ex  antiquis  Chrift.  doft  oribus]  Ita  fentiunt 
Jufiinus  U.  in  Cohort.  ad  Graecos  p.  15.  & 
Jpol.  II.  pro  ChriJUanis  p.  I04.  Ciemens  item 
jilex.  In  protreptico  C.  7.  p.  c%.  Cyrillus  denique 
j4le>candr.  Lib.  I.  adv.  Julianum  p.  25.  Ego  ve¬ 
ro  nil  dubito,  fore  alios,  qui  hanc  Orphicorum 
winninuin  fecum  ipfis  diflenfionem  argumeuuun  e£e 


dicent,  non  unius  efle  hominis,  quae  iplen- 

dent nomine ,  poemata.  Antiquioris  auaons  illos  el^ 

verfus, quibus  mulca  celebrantur  Numina,  rccentO' 
ris  vero  feriptoris,  aut  veteratoris  potius,  qui  O  j f 
nomine  abufus  flt.  cos,  quibus  unus  laudatur  D 
(x)  Credidi fTe ]  Rcttc  difccdit  vir  egregius  a» 
horum t  atrum  opioiouc-  Sed,  quod  ipfe  mveott 


§.  i?.  Orphei  Trinitas. 

Illas  igitur  Orphicorum  carminum  reliquias,  quibus  ipfi  profani  auclorCs ,  tam¬ 
quam  certis  verisque,  non  recufarunt  uti,  nifi  prorfus  fpernere  velimus,  hoc 
primo  ratum  nobis  atque  exploratum  effe  debet,  in  ipfis  principiis  hoc  fuiffe  difci-35 
plinae  Orphicae:  unum  efle  Deum  fempiternum  omnisque  initii  expertem,  a  quo 
ceterae  res  omnes  comparatae  fint  atque  conditae.  Nunc,  illud  etiam  ut  pateat, 
laborabimus,  hanc  de  uno  Deo  fententiam  non  obftitiffe  Orpheo ,  qU0  minus  tri¬ 
nam  efle  fimul  judicaret  divinitatem,  tresque  in  uno  Numine  naturas  revereretur. 
Proclus  in  Timaeum  Platonis ,  dum  Platonis  de  hp&ffy  feu.  opifice  mundi  fententiam 
explorat  ,  cum  aliorum  Platonicorum  ,  tum  Ametii  in  primis  do&rinam  exponit. 
Fuit  autem  hic  Amellus  Plotini  aequalis ,  ferturque  ea,  quae  S.  Joannes  in  exordio 
Hijloriac  Chrijli  de  verbo  feu  hlyu  praecipit,  decretis  Pythagoricis  &  Platonicis  (a) 
confentanea  auxiffe.  Sic  igitur  de  eo  Proclus:  (*)  'a plkiQ*  rejtov  *»«  IJn- 

,  Pjij  W  rpZi,  (Zxmte*  TfStf ,  T  cV^,  T  f  Sm,  vn  3 

Mv  tytoT®*  vts  ovluc  Is-jV,  0  e?»»’  ‘O  j)  8<sC  npls  fo  /uh>  **  c*  *vru  votjrov,  i%{  j  to  rst) 

&VTH  ,  TTcifiUS  CMUtX  ,  TXTO  $<SCnp@*'  O  $  T&i7@»  gyj  TO  CV  UVTU  ,  Kf 

*T©-*  VOJJTCV,  ( f7Wf  $  TU  OvfyyStlt  VOtJTU  0  uvrog  lf»w)  $%<l  3  TO  iv  Tu  IdsnfU  ,  X,  bf& 

irpurcv  *  oru  TsKtfu  n  "bsrvsvcTis ,  tttxtu  to  i%ov  apvtyiTtpov.  .  Commemorabilis  hic- 
Ce  locus  efl:  quamobrem ,  quem  totum  huc  transferrem,  dignum  judicavi.  Sen¬ 
entia  Graecorum  verborum  haec  efl; :  Amclius  triplicem  effe  conflituit  mundi  hujus  ar¬ 
ebit  edi  urn  ,  tres  mentes ,  tresque  reges :  illum ,  qui  efl  ,  illum ,  qui  habet ,  /7ta, 

detinet.  Hae  tres  mentes  hac  ratione  differunt ,  nf  prima  quidem  id,  quod  efl,  ejfcntiali- 
tcr  fit ,  (aut  omnis  fit  perfedtio ; )  altera  fit  quidem  id,  quod  in  [e  intelligibile  efl ,  at 
habeat  tamen  primam ,  (tamquam  rem  a  fe  diflin&am , )  £?  reapfe >  particeps  fit  ejus, 
ideoque  fecunda  exfijlat;  tertia  fimiliter  id  quidem  fit ,  quod  in  fe  intelligibile  efl,  (  omnis 
enim  mens  non  differt  ab  intelligibili  fuo  ,  quod  ipfi  refpondet ,)  ut  habeat  tamen  fecun- 
dan1}i  &  retineat  primam.  Quo  plus  enim  natura  quaedam  a  prima  recedit ,  eo  ejt  obfcu- 
ri0r'  Quae  quum  dixiflet  ,*^fic  continuo  pergit  Proclus :  T*rw  ir  w  ^  h- 

\smudtj)  K  r«f  «ze^jt  tu  UkUxuh  Tpeie  fict<n\tXA,  it,  t  ut  mzp ,  O  flet  jptie, 

,  ffpu  Kpcvov’  3  fxolhiiec  57w/>’  «Jr&J  Stipiixgfie  o  Qaiw  6~K*  me  lus  igitur 
hic  tres  mentes  fuas  feu  rerum  omnium  opifices  eosdem  effe ,  arbitratur ,  Qu0S.Jr^  Platonis 
reSes  »  tresque  illos ,  qui  Orpheo  commemorantur ,  Dwr,  Pbaneta ,  Uranum  ,  CJ  uonum.  Ls 
^1° ,  qui  Pbanes  audit  apud  Orpheum  ,  proprie  ipfi  videtur  effe  demiurgus  J eu  rerum  opifex, 
•Hic  Proclus  quidem  ipfe,  qui  ingenii  lafcivientis  fomniis  nimis  laepe  obtemperat, 
P/atorcfique  veras  fententias  novis  temperat  portentis  ,  quorurn  vim  iriutra  ftudeas 
confequi ,  unum  aliquod  Numen  triplici  praeficit  divinitati.  Hoc  tamen  in  Amello 
ferri  pofle,  re£te  videtur  negare ,  quod  is  in  Platonis  Orphe icpxQ  Trinitate  princi¬ 
pem  naturam  mundi  fabricatorem  five  effe  cenfuerit,  quum  ad  alteram 

naturam  utrique  hoc  officium  condendi  mundum  retulerint.  Atque  (b)  Syrianus 
jam ,  a  quo  difciplinam  acceperat  Proclus ,  nomen  opfex  in  philofophia  Orphei 

mo- 

(*)  P.  93* 

^tollendam  Orphiconm  carmihum  diferepantiam ,  (a)  Confentanea  duxiffe]  Lege  Eufebium  Prae- 

*emedmm,  nefeio,  anuniverfis  fefe  commendatu-  parat.  Euangel.  Lib.  XI.  C.  18.  1 9-  P-  54°* 
n,m  Ht.  Autumat  ille,  quod  Orpheus  modo  unum  O)  Syrianus]  Comm.  in  Libros  aliquot  M** 
canit  peum,  modo  plures,  id  declarare,  unum  Phfi  Arifiotelis  p.  33. 

;■  ul  &  plures  coluiffe  Deos  hunc  hominem. 


LJt  a 


(c)  Di- 


^-s  Orphei  TrtniUSi  Cap.  IV* 

monuerat  ad  euni 'proprie  pertinere  Deum,  quem  erpcerlyevct  five primo  genitum  ap¬ 
pellat  Orpheus.  Qui  quidem  Deus  non  alius  eft  ,  atque  id ,  quod  Platoni  feu 
divina  mens  vocatur.  Quod  idem  quum  placeret  Proclo  ,  re&e  hisce  verbis  ratio¬ 
nem  conclufit:  T Is  p\v  o  e?»,  K&  071  w  ^  murtus  xlv®’,  elprc&v 

txtuv  ,  Kj  07rus  \sai  n  ’Og<plu;  tyq  Hautoh®*  b  mtc;  xvvu\/?neq  Zd/c , 

rvruv  Haec  /officiant  addecimandum,  quisnam  ille  fit  munui  opifex.  E  fi 

autem  ille  divina  mens ,  quae  propria  eft  &  unica  cauffa  totius  creationis ,  idemque  ille  , 
quem  &  Orpheus  fc?  Plato  laudant ,  Jupiter  conditor.  Alter  hac  in  caufTa  teftis  ( c ) 
Damascius  nobis  eft,  qui  Libro  ©£<  feu  de  principiis ,  qui  publicam  nondum 

lucem  vidit  ,  ubi  Orphei  de  Deo  explanat  fententiam ,  r espo&tv  fccv  feu  triplicis 
formae  Deum  ab  eo  ftatui,  affirmat.  Accedit  nobile  illud  difciplmae  Orphicae  frag¬ 
mentum  ,  ex  Timotheo ,  Chronographo ,  paullo  ante  produftum ,  quod  Deum  tria 
habere  nomina,  lux,  confilium,  &  vita ,  &,  quaeexftant,  omnia  ab  uno  Deo  fub 
tribus  his  nominibus  efte  fada ,  perhibet.  Quae  quum  legiftet  (  d )  Ccdrenus ,  cu¬ 
jus  diligentia  praeclarum  hoc  vetuftatis  monumentum  haud  fivit  interire,  fac  re 
non  potuit,  quin  hanc  vocem  emitteret:  T*Zr*  t auviy^cclo  b  yjwy°J<p(&, 
tiym  r  'Orti*  <x6  ZP=vav  r*  Haec 

fer  iota  reliquit  Timotheus ,  Chronographus ,  dicens ,  Orpheum  tot  retro  faeculis  pronun- 
tiafje  Trinitatem  confubftantialem  omnia  condidijfe.  Equidem  aliquid  in  hoc  teftimo- 
053 nio  fufpicioirs  haerere  pofle,  haud  prorfus  negaverim.  Chriftianus  nimirum  erat 
Timotheus ,  vocemque  'cfAGw®'  figillatim  adhibuit,  quam  Orphei  refpuere  videtur 
difciplina.  Sed  qui  ea  tamen  expenderit ,  quae  ex.  feriptoribus  a  Chrifio  alienis 

paul- 


(c)  Damafctus]  Vid.  vencr.  JVolfii  Excerpta 
ex  hoc  Opere  Damafcii  $.  13.  in  Anecdot.  Graecis 
T.  III.  p.  252.  253. 

(J)  Cedrenus  ]  Eadem  plane  legas  apud  Jo. 
Malalam  in  Hijloria  chronica  Tom.  I.  p.  92. 

(e)  Negotio ]  Ego  vero,  quod  magni  viri  pace 
dixerim,  numquam  mc  adduci  patiar,  niii  melio- 
libus  certetur  teftimoniis,  ut  Orpheum  tres  in  uno 
Deo  perfonas  aflfeverafle  credam.  Non  ignoro, 
focios  ipfi  eilc  opinionis  huius  viros  nec  ingenio 
nec  doftrina  poftremos.  In  his  eft  in  primis ,  ut 
antiquiores  omittam  ,  itemque  eos ,  quorum  Ga- 
Iriel  Naudaeus  meminit  Apologiae  pro  magnis  vi¬ 
ris  falfo  Magiae  accufatis  p.  138.  notiffimus  Jefuita 
Athanaf.  Kircherus ,  qui  Oedipi  Aegyptiaci  Gym:i. 
hierogl.  claff.  III.  Cap.  6  p.  150.  non  modo  tria 
illa  Dei  nomina  apud  Orpheum ,  £«A*i, 

»  tres  clie  priores  Cabbaliftaruin  Sephiroth 
tuetur,  fed etiam  Cap.  12.  p.  194.  admirabiii,  aut 
potius  inani,  fubtilitate  ex  Orphei  carminibus ,  aHo 
Iicct,  quam  Cudworthus ,  modo,  Trinitatem  eruit. 
Neque  multum  ab  hac  abefle  videtur  fententia 
Petr.  Dan.  Hugtiur  Quaeft.  Alnetanis  L.  II.  C.  3. 
p.  9 5.  Sed  cur  his  adftipulatorem  me  praebeam , 
II  a  magna  tantorum  virorum  ao&oritate  discedam , 
rationem  prope  nullam  reperio.  Dicam  tantum  do 
illis,  quae  hic  &  infra  Cud^orthus  nofter  de  hac 
re  disputat,  praeteritis  eorum  rationibus ,  quibus 
illinor  fuit  eruditionis  variae  &  ingenii  fuppeliex. 


Quod  (I.)  Amellus ,  auftorc  PYoclo ,  tres  Orphei 
Deos,  Phaneta ,  Uraium ,  &  Cronum,  tria  cire  Pla¬ 
tonis  principia ,  exiftimavit ,  id  parum  apud  me 
ponderis  habet.  Fuit  non  ita  pridem  Paulus  Pe zro- 
nius,  e  familia  Bencdi&inorum,  qui  tres  hosce 
Orphei  Deos  non  veritus  eft  affirmare  tres  fuifl^ 
perantiquos  Gallorum  feu  Celtarum  reges  &  heroes , 
Antiquite  de  la.  nation  &  de  la  langue  des  Celtes 
p.  50.  Hanc  opinionem  fac.  Basnagius  adfeivit* 
quo  Cudworthi  noftri  fententiam  de  Orphica  Tri¬ 
nitate  labefa&aret ,  Hijloire  des  Jutfs  Tom.  IV". 
Cap.  4.  5.  4.  p.  50.  Sed  hanc  ego  viam,  quae 
per  incertas  vocum  notationes  &  obfoleta  vocabula 
ad  divinationes  ducit  incertiores,  nimis  efle  lubri¬ 
cam  arbitror  &  ancipitem,  quam  ut  tuto  calcari 
qneat.  Aliam  igitur  ineamus.  Primum  minor  cl“ 
Amelii  auttoritas,  hominis  Platonici  &  jufto  lev io- 
ris,  quam  ut  fidem  ei  ftatim  habere  nos  oporteat  r 
tres  Orphei  Deos  cum  Platonis  tribus  principiis  coit£ 
ponenti.  Tota  illa  Platonicorum  natio,  quae  pole 
natum  Servatorem  floruit,  plus  valuit  ad  corrum¬ 
pendas  &  depravandas  veterum  auttorum Senten¬ 
tias,  quas  fuis  femper  fcitis  finitimas  fiiiue,  con¬ 
tendebant,  quam  ad  illuftrandas  &  cn°dandas: ;  Q1^' 
nis  in  hoc  erat  eorum  induttria,  llC ’ 
nam,  quam  fieri  po(T« ,  aptillime  a<l  Chn  t, anorum 
praecepta  accommodarent.  Htnc  exemplo  eorun 
de  trina  diviuiutc  nefeio  quae  garriebant :  nec  m  - 
pori  elaborabant  ftudia,  ut  pervctullain  effc  doftro 


§.  17I  Orpheus  Deum  ejfe  omnia  docuit.  4)3 

paullo  ante  protulimus,  is  vero  non  omnia  efle  contemnenda,  quae  Timotheus 
monet,  nec  fine  caufia  ditia  efle,  quae  de  triplici  Orphei  divinitate  dicit,  facili 
animadvertet  (*)  negotio.  ..... 

Nondum  Orpheum  ejusque  Theologiam  dimittimus.  Nam  quod  docuit,  Deum 
e]Je  omnia ,  id  tam  lingulare  videtur  &  admirabile,  ut,  cur  aliquid  in  eo  expen¬ 
dendo  ponamus  operae ,  fatis  efle  nobis  caullae  videatur.  Ita  vero  quod  docue¬ 
rit,  ex  illis,  quos  adhuc  attulimus,  locis  perfpicuum  eft ,  ex  quibus,  quae  huc 
pertinent,  repetere  non  gravabor,  nomine  tamen  Dei  in  locum  vocabuli  z<£*  live 
Jupiter  fubllituto.  Ajj?  ,  inquit ,  Wa <v  &*ts?  Inxfa  Hoc  univerfum  resque  omnes  ad 
illud  pertinentes  in  Deo  conditae  funt.  z»?v e*  J[  ycts'ej  rvftot  mQvxf-  Ites  omnes  una 
continentur  in  ventre  Dei.  ZdCq  at<Px a>j,  ZdCf  /ufosx  Deus  caput  &  medium  eft rerum 
omnium.  z<£?  nvQplw  *  r.  a.  Deus  bafis  eft  coeli  atque  terrae:  Deus  profunditas 
oli  maris:  Deus  fpiritus  eft  omnium  ,  (aut  aer  ille,  quem  fpiramus:)  Deus  vis  eft 
ignis,  qui  domari  nequit:  Deus  eft  fol ,  luna ,  £?  fteliae.  *Zv  n  Upxc  famtotn.  Unum 
eft  regium  (  aut  divinum  )  corpus. 


Tlxv&i  fi  ip  [Aifiihco  llujoq  TX$i  CUUOtli  Ktmq. 

Omnes  enim  res  in  magno  Dei  conclufae  jacent  corpore. 

Idem  (/)  Timotheus  firmat  Chronographus  ,  qui  hoc  in  praeceptis  Orphei  fuifle354 
perhibet."  A  ici  o?  9*°Tyfl(§b  7mv(gl  ifrClo ,  eturls  Omnia  per  Deum  faCta 

funt ,  &  ipje  eft  omnia. 

Fuit 


nam  luam  onmibusque  olfm  fapientibus  approba¬ 
tam,  convincerent.  Quare  omnes,  in  quibus  ali¬ 
qua  fuerat  olim  dignitas,  aut  clam,  aut  vi,  aut  pre- 
fano  in  fuas  partes  trahebant.  Plerique  praeterea 
J?uiUs  generis,  id  quod  ex  monumentis  eorum ,  quae 
.  perfunt,  conftat,  magna  laborabant  imbecillitate 
judicii,  citiusque  ingenii  ludentis  fallaciis,  quam 
fanae  juftaeque  rationis  praeceptis  obtemperabant. 
Horum  hominum  fidei  quisnam,  quaefo,  fapiens 
frfe  commiferit?  Quae  deinde  de  tribus  illis  Diis 
retulit  Orpheus,  efus  generis  funt,  ut  nullo  plane 
modo  cum  illis  colligari  queant ,  quae  de  tribus 
principiis  Platonici,  aut  de  tribus  in  uno  Deo  per¬ 
bonis  Chriftianae  religionis  profefiores  praecipiunt. 
Lege  fragmentum  illud  Orphei ,  quod  Athenagoras 
fervavit  Apologine  pro  Chrijiian.  Cap.  16.  p.  72* 
^  yf?rfr"  Ckrijl .  Efchenhachius  obfervavit  de 
poeft  Orphea  p.  95.  f.  Kgo,  qU0(j  je  rcliquis  ve¬ 
terum  Iheogoniis,  idem  de  illa,  quam  Orpheus- exa- 
raffe  fertur  fentio,  confufam  efle  eam  veteris  hi- 
floriae  &  fcientiae,  qualis  tum  erat,  naturalis  far¬ 
raginem:  neque  aliud  opinor  vati  illi,  quisquis  de¬ 
mum  fuerit,  propo!  tutn  fuifle  ,  quam  ut  popula¬ 
rem  religionem  ad  ea,  quae  receperat,  de  multis 
rebus  naturalibus  decreta  refingeret  &  accommoda¬ 
ret.  (II.)  Syriani  &  Damafcii  tcftimonia  eodem 
apud  me  funt,  quo  Procli  &  Amelii  au&oritates , 
ioco-  Indigni  funt  hi  homines,  quibus  fapicntfo- 
res  fidem  habeant:  idque  vel  ex  eo  intelligitur, 


quod  de  triplici.  <iuam  cogitatione  (ibi  depingere 
(olent  divinitate  tot  inter  eos  fcjrfus  fere  fuot .  guot 
capita  fcu  philofophi-  (IU.)  V :,not/i  r.c  ille  Chr.  - 
nographus  ex  illa  eft  rccenttorum  Graecorum  tur¬ 
ba ,  quae  veteri  de  Graecorum  fide  proverbio  no- 
vam  addidit  auftoritate.il,  n.lque  Graec,s  eire  men¬ 
dacius,  confirmavit.  Praeterea  Orphe,  non  pro¬ 
duxit  verfus,  quos  teftes  efie  voluit  fenteutiae, 
quam  fuam  fecerat,  Orpheum  unum  Deum  tresque 
?„  eo  perfonas  cecini®.  Q“arf.>  <lu*us  argumen¬ 
tis  nisa  ftet  haec  opinio,  dijudicaro  licet  nemini. 
Si  nihil  aliud  in  promtu  fuit  homini ,  quam  hoc, 
quod  Orpheus  primum  principium  tuum  confilium, 
lumen,  vitam  vocavit,  equidem  totam  demonltra- 
tioncin  nullius  fecerim.  Quod  aliquis  Deum  va¬ 
riis  compellat  nominibus,  hoccine  ilatim  oftendit, 
tres  cum  in  uno  Deo  perfonas  credere?  Quamquam 
quid  pluribus  opus  elt  verbis?  Omnes  illi  Orphei 
verfus,  a  Timotheo  prolati,  fufpe&i  prorfus  funt, 
&,  nifi  plane  confi&i,  certe  interpolati.  Et  quae¬ 
nam,  obfecro,  \ Airn  illa  elt  leu  expolitio  Orphei, 
cuius  ex  Timotheo  Cedrenus  &  Malala  mentionem 
faciunt?  Num  Orphei  ipfius,  an  varo  alius ?  Equi¬ 
dem  nullus  dubito,  quin  non  Orphei  ipfius,  f-‘d  re- 
centioris  cuiusdam  Graeci  fuerit.  Illud  autem  n 
ita  eft,  omnia,  quae  Timotheus  disputavit ,  ino¬ 
rna  &  nulla  eAe,  per  fc  liquet.  _  .  .  .  m 

(f)  Timotheus]  Apud  Cedrenum  &  MaIaUlTk 
locis  indic.  ,  ,  r„ 

Lll  »  W  Fa' 


LI1  3 


Cap,  IV, 


Orpheus  Deum  docuit 

Fuit  haec  in  univerfum  Graecorum  veterum  erga  Deum  pietas ,  ut  res  omnes 
j  eum  tamquam  fontem ,  referrent ,  Deumque  effe  omnia ,  praeciperent.  Quod 
necui  temere  diftum  videatur,  infignem  Plutarcbi^  locum  ex  Libro  de  oraculorum  de¬ 
fectu  exfcribam :  (*)  Aio  odi  lea;  iyjm ,  olf*b  ™a  etid  QioAoytt 

miYfmi  rjj  xfd^oyi  [xlnv  r  riv  'crO<n‘XfiV  dAoyjo  ,  tSto  $h  v  imtfiyyoyfasi  zd<n 
Trepypaa  * 

ZdCg  "ZfX*  >  z<^ff  H'l°TX  »  ftiAcv?). 

7tdi  4'  clvuyncdou;  Qvenuus  che  iv  ‘sr&Murcw  cuxioug  *  cl  $  tidnpoi  rixo»  %  <£yW 
t*Omyop<SUu%uGt  ,  tsWWo>  wiirne  ,  t?  xxAk  K&  &**  $******’$*!*  f  ^  rdpxn 

t&j  nolim  cooudxoiv,  Btoptif  n  KSH  (*vt«Go\*7i  x,  %&m  r ifaj  **  avpm.  Quum  qui¬ 
vis  ortus  duas  habeat  caujfas,  antiquijjimi  Iheologi  atque  poetae  Joli  praeJtanUon  ani¬ 
mum  advertere  dignati  funt ,  commune  fcilicet  hoc  omnibus  rebus  occinentes : 

Principium  Jupiter,  medium  Jovis,  omnia  ab  ipfo. 


M  naturales  autem  &  necejfarias  caujfas  numquam  accejferunt.  His  pojlenores r,  quibus 
Phy  ficorum  nomen  fuit  inditum  ,  diverfo  a  prioribus  inftituto  apulcernmotllo  &  divino 
aberravere  principio ,  atque  omnia  corporibus  ,  eorumque  perpejjtombus ,  colhjionibus ,  mu¬ 
tationibus ,  mixtionibus  accepta  ferre  maluerunt .  Qui  hic  antiquiflimi  Theologi  ac 
poetae  vocantur  a  Phaarcbo ,  hi  Orpheus  fine  controverfia  ejusque  funt  afle&atores. 
Orphicus  enim  eft  verfus  ille ,  quem  tefhmonii  loco  afferri  videmus :  ex  quo  fimul 
haec  carmina  pro  vetuftiffimis  ab  eo  efTe  habita,  liquet.  His  autem  juniores  qui 
ipfi  audiunt  &  phyfici,  primi  funt  haud  dubio  fcholae  Jonicae  philofophi,  Ana¬ 
ximander  ,  Anaximenes  ,  Hippo,  ceterique:  quos  deinceps,  qui  philolophiam  Itali¬ 
cam  prorfus  adulterarunt,  corpusculisque  ad  Deum  tollendum  turpiter  abuti  iunt, 
exceperunt  Leucippus  ,  Democritus ,  &  Epicurus .  Qua  ex  re  novum  id,  quod  antea 
confirmavimus,  robur  accipit,  familiae  Jonicae  philofophos,  qui  fpatium  illud , 
quod  Thaletem  fejungit  ab  Anaxagora,  occupant,  ad  unum  omnes  impietatis  erga 
Deum  au&ores  &  do&ores  fuilfe.  Quorum  hominum  prava  adverfus  Deum  dis¬ 
putandi  confuetudo  effecit,  ut  vox  <pv*w't ,  naturae  ferutator ,  eodem  faepe  loco 
haberetur,  quo  vocabulum  «fafrs  Dei  bojlis  &  adverfarius.  In  utrisque,  quos  di¬ 
ximus  ,  quod  vehementer  reprehenderet,  Plutarchus  repent.  Phy  ficos,  eo  quod, 
fpreta  divina  ratione  atque  cauffa ,  ex  naturalibus  &  neceffarns  cauflis ,  materia 
nimirum  motu  corporumque  qualitatibus  cundfa  arcefferent ,  maxima  Deum  inju¬ 
ria  contendit  afficere.  Orphicos  e  contrario  fanaticum  effe  genus,  cenfet ,  quo¬ 
niam  ,  naturalibus  atque  neceffariis  rerum  cauffis  penitus  neglectis,  ad  divinim 
omnia  rationem  &  voluntatem  referrent,  atque  a  Deo  abforberi  veluti  omnia, 
praeciperent.  Ex  quo  efficitur ,  in  illis ,  quae  facrofan&a  Orphicis  &  antiquae 
Graeciae  fapientibus  ducebantur,  dogmatibus  hoc  minime  poflremum  fuiffe,  quoa 
diximus:  Deus  ejl  omnia .  Tn 


(*)  P.  43<*‘ 

.  (*)  fanaticis].  Rob.  Fluddum  ejusque  fecteto-  itemque  Jacohm  Soihmtim  & 

res,  quorum  ingens  tum  erat  in  Anglia  numerus,  Fiuddii  Phihjophia  MojaxtM  i  raef.  rttr.  uqye  ^ 


5  i  ?•  cjje  omnia .  45^ 

Ia recendoram temporum  (g)  fanaticis  nonnulli,  dum  idem  defenderent,  Deum35S 
ejfe  omnia ,  eo  levitatis  &  amentiae  progrefli  fune,  ut  omne  prorfus  inter  Deum 
resque  conditas  diferimen  tollerent,  nullam  ,  praeter  Deum  ,  exftare  aliam  natu¬ 
ram  ,  difputantes.  Hi  cujusvis  rei ,  omnium  quoque  carporum  inanimatorum , 
«aturam  ipfius  efle  Dei  arbitrantur  naturam,  quodque  tanta  rerum  in  orbe  fit  va¬ 
rietas,  id  inde  provenire,  judicant,  quod  in  varias  fefe  unus  Deus  figuras  mira¬ 
biliter  convertat.  Stoicis  idem  olim  fcitum  placuit  :  Ucum  ejfe  omnia,  &:  Omnia 
tlje  Deum.  Sed  inter  horum  tamen  &  illorum  fententiam  nonnihil  intereft.  Stoici 
nimirum  Deum  illud  efle  putabant  in  hac  rerum  univerfitate  principium ,  quod 
vim  haberet  agendi :  cui  alterum  principium ,  quod  patibile  dicebant ,  five  mate- 
riam  ,  tam  arde  conftituebant  efle  conjun&um ,  ut  utrumque  fimul  unum  veluti 
perfeftumque  corpus  conficeret.  Naturas  enim  corpore  vacuas  prorfus  ejiciebant 
ex  difciplina  fua.  Sed  nec  defuerunt  ex  illis,  quibus  Deus  natura  corporis  expers 

6  a  materia  fecreta  videtur  ,  qui  nihilominus  certa  quadam  ratione  Deum  ejje 
wnnia ,  contenderent.  Eos  intelligo  ,  qui  Deum  efle  tantum  putant  mundi  ani¬ 
mam,  qui  una  cum  materia  unum,  integrum,  divinumque  animal  conflituat.  Jam 
fl  quis  Icilcitetur,  quamnam  ex  his,  quas  recenfuimus,  fententiam,  huic  propofi- 
tioni:  Deus  efi  omnia ,  Orphici  fubjecerint  Theologi,  primo  quidem  illam  fanati¬ 
corum  delirationem,  qui  nullam  elle  volunt  inter  Deum  resque  conditas  differen¬ 
tiam  ,  ab  illis  omnino  removendam  efle,  certum  eft.  Sunt  enim  ,  quae  decla¬ 
rant,  in  effatis  eorum,  fic  eos  Deum  efle  omnia  flatuiffe»  ut  res  tamen  alias  filis 
propriis  ac  a  Deo  diflinclis  naturis  praeditas  exlillere,  faterentur.  Luculenti  in- 
ffar  tellimonii  aenigma  illud  eft,  quod  in  Orpbicis  effector  hujus  orbis  no£li  fol- 
vendum  proponit: 


( * )  nwr  U  [tu  iv  71  xd  ir&ri  tsztf ,  tyq  yu&s  tKX&v- 

Et  qua  ratione  in  me  omnia  erunt ,  unumquodque  fimul  feparatum. 

Hic  iv  7,  TO'  omnia  unum ,  aut  unum  omnia  princeps  efle  videtur  Deus  aut 

divina  mens.  Sic  Vroclits  hanc  formulam  int.  rpretatur  :  t*  tkwxw  b  z<sCV^ 

[AOVetJlAUf  t VCtSUf,  TiSTXG  ,  (4$  T?  WY.7CS  t .QfPIffl  K&  TOt 

tyq  Tccf  [ao  peu;  §  ximtIs,  Jupiter  ,  qui  hanc  rerum  univerfitatem  o  omnia  in  fe - 
met  ipjo  continet  monadice  tntclleclualiter  ,  juxta  Orpbica  haec  or acula ,  peculiarem 
Jubfi [tendi  modum  quoque  omnibus  Diis  mundanis  aliis  univerfttatis .  hujus  partibus  largi¬ 
tur.  Quod  autem  exccsvv  verfus  ille  dicit ,  id  tota  ell  univerlitas  condita  <$c 
producta  una  cum  omni,  qua  dillinguitur  ,  rerum  varietate  :  quae  tamen  uni- 
verfltas  Orphico  ftilo,  quamquam  aliofenfu,  quem  poltea  declarare  conflittiimus  , 
Deus  etiam  vocatur.  Neque  Stoicorum  probare  potuerunt  fententiam  ,  quam  fub 
hisce  vocibus  occultabant :  Deus  efi  omnia ,  Orphei  feftatores.  Illi  enim  quum  na¬ 
turas  corpore  liberas  efle  nullas  vellent,  hi  aperte,  quod,  praeter  Da mateium,  alu 
quoque  tollantur ,  ©*«  aW^*]ov,  Deum  corpore  fulutum  5  profefli  funt.  Superefl.  igitur , 

ut 

(*)  Produs  in  Tim.  (Lib.  II.  p.  113.) 

$  Examen  Pkilof.  Fludduiae  Cap.  i.p.  229.  T.  III.  Q?p.  Abrah .  Hinckelmnnnus  in  DeteTione  funda»*. 

•Voehniiani  p  2  r 

f  J  («O  Pro- 


Cap.  IV; 


^  Orpheus  Deum  docuit  ej]e  omnia . 

ut  de  tertia,  quam  propofaimus,  via  disquiramus.  Certum  eft ,  Orphicae  difci- 
linae  alumnos  mundum  hunc  haud  raro  corpus  Dei ,  lingulasque  partes  ejus  membra 
£)ei  vocafle,  totamque  rerum  univerfitatem  unum  efle  divinum  animal,  cenfuifle. 
Sed  hunc  tamen  mundum  animi  atque  rationis  compotem  in  fummi  &  altiflimi 
Numinis  loco  minijne collocabant,  verum  alium,  ut  Hermeticis  feu  Trismegifti- 
cis  au£toribus  audit,  SSCnpcv  ©«»,  fecundum  Deum ,  aut,  ut  Numenius ,  aliique  Plato¬ 
nici  folent  loqui ,  ©dv  five  tertium  Deum  putabant  efle.  Mundi  nimirum 

anima,  quern  in  Platonis  &  Pythagorae  triplici  divinitate  tenet  locum  tertium, 
eumdem  in  Orphica  quoque  tuetur.  Namque  duas  anteferebant  illi  naturas  Orphici, 
ab  omni  prorfus  materia  fecretas  atque  liberas.  Quae  quum  ita  iint ,  quando 
fummum  Deum  efle  omnia  praedicarunt  Orphici,  id  binis  his  de  cauilis  in  primis 
fecifle  eos  exiftimare  decet.  Primo ,  quum  res  omnes  ex  Deo  efle  ortas  ftatue- 
rent  inde*  eum  omnia  finu  olim  quafi  continuifle  ,  concludebant  :  ex  quo  dein¬ 
ceps’  res  omnes  ipfum  quodammodo  Deum  efle ,  effici  ducebant  pofle.  Hanc  eo¬ 
rum  fententiam  hi  verfus  Orphici,  quos  (k)  Proclus  &  alii  habent,  declarant: 

5  nxy&  Txh  nfiW, 

MiXiv  ,  Tnhvtior.cKx 

( i )  Apulejus  Graeca  fle  Latine  reddidit : 

Namque  fmu  occultans ,  dulces  in  luminis  oras 

Canfta  tulit ,  Jacro  verfans  fub  pectore  curas . 

Quid  autem  fibi  velit  oraculum  hoc,  id  fatis  arbitror  perfpicuum.  Deum  ,  inquit, 
cIijii  res  omnes  intra  fuam  abditas  naturam  habuijjc ,  aut  in  fe  continuijje  ac  occultajfe , 
deinceps  vero  protrufijje  in  lucem  ,  effecifjeque ,  ut  proprias  fingulae  naturas  adipifeerentur 
afe  liiverfas ;  atque  ifio  modo  mundum  procreajje.  Altera,  cur  Deum  efle  omnia  do¬ 
cerent  Orphici ,  haec  caufla  erat  atque  ratio :  Mundum  a  Deo  efle  cenfebant  con¬ 
ditum  ,  atque  extra  Deum  reapfe  exflftere.  Sed  idcirco  tamen  non  ita  eum  puta¬ 
bant  disjunctum  &  divulfum  efle  a  Deo ,  ut  vitae  omnis  atque  animi  expers  fua 
vi  confifteret,  nec  cum  divina  natura  ulla  ratione  conjunClus  atque  fociatus  eflet. 
Contra  vitae  quodam  genere  univerfitatem  Deo  efle  copulatam,  ex  Deo  unice  pen¬ 
dere  ,  ab  eo  contineri ,  confervari  ,  fuftentari  ,  animari  atque  agitari ,  paucis  , 
Deum  per  naturam  rerum  omnem  intentum  efle  &  commeantem,  exiftimabant. 
Argumento  eft  (*)  Orphicus  hicce  verfus: 


'E* 


(/;)  Proclus]  Comm.  in  Timaeum  Platonis  Li¬ 
bro  II-  P-  95-  Leguntur  iidem  verfus  apud  Cle¬ 
mentem  A^exandr.  Arifiotelem  de  mundo ,  Eufebium , 
&  alios ,  fed  non  eodem  apud  omnes  modo.  Vid. 
Efchenbacliius  de  poefi  Orphica  p.  74. 

(*)  Apulejus ]  E'bro  de  mundo  p.  m.  25, 

(k)  Orphicus  -  verfus]  Exftat  ille  una  cum  aliis 
in  Juftino  M.  Cohort.  ad  gentes,  Apologiac |ue  fe¬ 
cunda  ,  in  Clemente ,  Eufebto,  &  aliis.  Vid.  Efchen- 
Uchius  de  po^fi  Orphica  p.  1315.  Apud  JuJlinum 


autem  non  *Ss*tlertj)  legitur,  fed  <csk*ylf>\) .  Qu0^ 
alium  gignit  fenfum. 

(/)  Sacer  Codex ]  Loci,  quos  hic  teftatur,  ex- 
flant  Rom.  11.  36.  Coi.  1.  16.  i7- 
25.  1.  Cor.  15.  28.  quorum  tamen  aliqui  prorfus 
alieni  funt  ab  hoc  argumento.  Quod  verbi  cau 
Coi.  1.  1 6.  Chriflus  dicitur  cond.diOe  Omnia,  au 
per  Chrifium  {i  .iri)  M*  effis  umverfa,  J 
quemadmodum  eorum  jllVC£  cauflfarn  ,  qui  D 
-  •  —i  video. 


efle  dicunt  omnia,  non  \ 


Sed  his  tamen  1°' 
cis 


§•  I?* 


Orpheus  Deum  docuit  effe  omnia .  4)7 

i - -  *£y  J[  cccTziq  cu/Tsg  me/vlosi^. 

Deus  per  res  omnes  fefe  intendit  permeat. 

Inter  ipfos  Chriftianos,  qui  his  legibus  Deum  effe  omnia  non  vererentur  affirma¬ 
re,  nonnulli  inventi  fune  Theologi.  Nam  qui  Deum  effe  docent  explicatum ,  aut, 
quod  Hieronymum  &  alios  faepe  fecifle  novimus,  res  ab  eo  conditas  radios  divinita - 
tis  vocant,  aut  nihil  mihi,  aut  hoc  ipfum  fenflffe  videntur.  Quid?  quod  ipfe  (/) 
facer  Codex  in  hanc  manu  nos  vel  uti  ducere  videtur  fententiam.  A  Deo  enim , 
per  Deum ,  &  in  Dcum^ffe  omnia,  docemur.  Quam  fententiam  Orphica  difciplina 
his  vocibus  effert:  Deus  ejt  rerum  omnium  principium,  medium ,  &  extremum,  'e, 
.«utS J  T*  rrolvS,  in  eo  omnia  funt  condita ,  Pauli  vox  efl.  Orp Ilici  verfus  paul- 

lo  aliter :  Aicg  orne  hvxJh-  Et  quid  reliqua  hujus  generis  effata  referam  fatis  cog¬ 
nita?  Paulus  eodem  loco  de  Deo:  T«  ttuv&I,  inquit,  ov  uCru  c-uu Omnia  con- 
fijlunt  in  co.  Idem  alias:  In  Deo ,  ait,  vivimus ,  movemur ,  exfiftimus.  Dicitur 
Deus  £«o*r<«r  vitam  impertiri  omnibus ,  tempusque  venturum  effe,  quo  Deus 

iv  tvoltiv  ,  omnia  in  omnibus ,  futurus  fit.  Quae  omnia  fidem  facere  videntur 
huic  fcito’,  Deum  certo  fenfu  effe  omnia.  Ut  haec  ita  fint,  mihi  tamen  dogma 
hoc  plenum  videtur  effe  periculi ,  atque  parum  cautos  in  portenta  &  flagitia  im¬ 
pellere  poffe.  Ac,  ut  ego  quidem  arbitror,  nulla  ex  re  alia  eorum  fluxit  infa- 
nia,  qui  tam  inter  Graecos  &  reliquos  Europae  populos,  quam  inter  Aegyptios  & 
alios,  plures  aut  re  vera  coluerunt  Deos,  aut  coluiffe  vifi  funt,  quam  ex  eo,  quod 
hoc  fcitum  improvidas  hominum  mentes  occupaffet.  Qaa  quidem  de  re  copio- 
fius  infra  commentandi  locus  dabitur.  Deum  enim  quum  perfuafum  haberent  effe 
omnia,  id  non  poterant,  quin  etiam  probarent,  omnia  viciffim  effe  Deum.  Ex 
hoc  deinceps  Deum  efficiebant  in  omnibus  rebus  honorandum  effe,  in  variis  nimi- 
univerfitatis  hujus  partibus  rebusque  naturalibus,  figillatjrn  vero  in  naturis 
hlis  homine  nobilioribus,  in  quibus  confilium  &  ratio  effet.  His  imbuti  fententiis 
primo  quidem  res  omnes  Deorum  induebant  perfonis,  quod  Graeci  vocant  fWoysfr 
remque  nullam  effe  cenfebant ,  quin  aliquid  naturae  legibus  fu- 

perius ,  aut  divinum  aliquid  contineret:  deinde  vero  pro  diverfa  membrorum  hu¬ 
jus  orbis  partiumque  naturae  ratione  atque  indole  variis  Deum  nominibus  afficie¬ 
bant.  In  coelo  flellato  &  aethere  Jovem  nuncupabant  Deum ,  in  aere  Junonem , 
inventis  Aeolum ,  in  mari  Neptunum,  in  terra  locisque  terrae  fubje&is  Plutonem,  3T7 
in  eruditione  fcientiisque  Minervam  &  Mufas ,  in  bello  Martem ,  m  voluptate  Vene¬ 
rem,  in  frugibus  Cererem ,  in  vino  Bacchum:  ne  quid  nunc  de  reliquis  dicam  Dei  (m ) 
nominibus. 

Ve- 


cis  fmatici ,  quos  hic  CudwortJms  tangit ,  rebus 
fuis  fuccurrere  folent.  Vid.  Abrah.  Hinckelman- 
ni  DeteBio  fundam.  Boehmiani  p.  70. 

(w)  Nominibus']  Veterum  philofophorum  longe 
plurimos  in  hac  fuiffe  fententia,  Deum  effe  omnia, 
&  hanc  totam  rerum  univerfitatem  certa  ratione 
Deum  effe,  ita  hodie  exploratum  cft ,  ut  praeftan- 
tes  ingenio  ac  do&rina  viri  paucos  ex  hoc  numero 
eximant ,  &  tot  fere  Bened.  Spinofae  magiftros, 
*lUot  alicujus  nominis  oliin  Capientes ,  fuiffe,  de¬ 


cernant.  Nolo  ego  longum  hoc  argumentum ,  quum 
alia  nunc  agenda  fint,  perfequi,  fed  Orphei  tan¬ 
tum  difciplinam ,  cujus  res  hic  agitur,  paucis  illu- 
ftrabo ,  praefertim  quum  nomen  ejus  ab  illis  ornis* 
fum  effe  videam  ,  qui  Spinofismi  ante  Spinofa  n 
veftigia  in  antiquis  feriptoribus  indagarunt.  Prin¬ 
cipio  igitur  certum  cft,  orationem  eorum ,  qui  Deum 
effe  dicunt  omnia,  &  in  Deo  eunda  effe,  com¬ 
mode  explicari  poffe.  Etenim  ,  ut  de  facri  Codi¬ 
cis  effatis  taceam,  fuerunt  inter  Chrifti31105  noa 
Minui  ai% 


4>8 


Orphei  de  Beo  fent entia.  Aegyptus  Caiv  IV; 


r*  Verum  haec  alias:  nunc  quidem  hoc  unum  ut  difputando  confequeremur  ,  ftu- 
duimus ;  quod  etiam ,  nifi  prorfus  fallimur ,  confequuti  fumus ,  ut  Orpheum  intelli- 
n-erent  omnes  ejusque  difcipulos ,  id  eft  ,  totam ,  quae  Diis  olim  paruit ,  Grae¬ 
ciam  ,  unum  fummum  initiique  ac  originis  expertem  Deum,  five  unum,  quod 
fimul  effer  omnia.  Numen  profefTos  efle.  Ex  quo  perfpicuum  eft,  qui  plures  a 
Graecis  Deos  invocatos  efTe  ejusdem  gradus  aequalisque  naturae  ac  poteftatis,  ar¬ 
bitrantur,  hos  fententiam  eorum  non  lic,  uti  decuerat,  perfpexiffe* 

g  g.  XVIII.  Proximum  eft,  ut  Aegyptiorum  de  Deo  fenfus  inveftigemus.  Poft- 
°  quam  enim  Zoroaftrem  &  Orpheum ,  quibus  nihil  ea  inter  veteres,  qui  plures  Deos 


exigui  nominis  doftores ,  in  quos  nulla  cacEt  im¬ 
pietatis  erga  Deum  fufpieio,  qurbus  iftyn  adhi¬ 
bere  formulam  placuit.  Neque  hoc  aliquid  habet 
controvcrfiae,  cos,  qui  hoc  dogma  fuum  faciunt, 
non  eodem  illud  modo  interpretari,  aliosquc  alus 
deterius  aut  melius  fentire,  iisdem  tametfi  vocabu¬ 
lis  utantur.  Qui  Spinozam  fequuntur,  &  qui  rluddx 
&  Myfticorum  vcftigia  premunt ,  utrique  Deum, 
efle  omnia,  &  omnia  efle  Deum,  inculcant.  Ve¬ 
ium  ,  fi  a  verbis  difcefleris ,  inter  utrumque  genus 
muttum  efle  discriminis,  peffpicfes ,  nec  ejusdem 
hos  flagltii,  cujus  illi  funt  rei,  accufari  polle,  m- 
telliges.  Ex  quo  quidem  confequitur,  in  explican¬ 
dis  philofophorum  veterum  feitis ,  qui  ejusmodi 
quid  praeceperunt ,  cautione  opus  eflb ,  nec  eodem 
omnes  loco  collocari  debere.  ( II- )  Quae  quum 
ita  fint,  reftat,  ut  videamus  quibusnam  Orpheus 
ille,  .five  verus,  live  fiftus,  connumerandus  fit, 
illisne,  qui  malignum  &  in  Deum  injuriofum  huic 
dogmati  lenfum  fubjecere ,  an  vero  his,  qui  du¬ 
ris  verbis  fententias  minime  condemnandas,  elo- 
rjuuti  ftmt.  Do&ilEimis  Cudworthus  in  eo  totus 
eft,  ut  fane  atque  pure  Orpheum  docuifTe,  nec  fa¬ 
naticis,  Stoicis,  aut  aliis  portentis  infeftum  fuifle, 
©ftendat.  Vellem  ,  ea  hanc  in  rem  attuKffct  vir 
egregius ,  quae  dubitatione  carerent , .  &  princeps 
ego,  qui  tantum  veteribus ,  quantum  licet,  tribue¬ 
re  foleo,  manus  darem.  Sed  id  primum  afliimit, 
Orpheum  ita  fenfifle,  ut  juniores  Platonicos,  nec 
modo  Demn  corporis  expertem  profeffum  efle, 
fed  etiam  mundum  cum  his  pro  fecundo  aut  tertio 
JrabuiflTe  Deo:  quod  non  video,  quibus  auctoribus 
fiat  &  teftimoniis.  Ex  verfibus ,  qui  reftant,  Or- 
phei  nihil  ejusmodi  elicias.  Platonicis  vero  ipfis, 
qui  Orpheum  fenfifle  fecum  gloriantur,  aeque  tuto 
fidem  habere  in  hac  caufla  licet,  atque  Chymicis 
noftris,  qui  Mofen  y  Petrum  ,  Paullum,  Herme - 
tem,  &  quidquid  umquam  fanc\um  &  eruditum  cx- 
ftitit,  metallorum  transmutationi  operam  dedifle, 
fomniant.  Interea  tamen,  poftquam  hoc  flne  tefte 
jdoneo  fumferat  vir  cgregius ,  longius  etiam  pro¬ 
greditur,  &,  verfibus  nonnullis  Orphei  in  auxilium 
vocatis ,  cauflas  aperire  ftudet ,  quare  Orpheus 
Deum  efle  dixerit  omnia.  Sed  ne  ipfos  quidem 


verfus  ita  exponit,  quemadmodum  feries  &  con¬ 
textus  totius  carminis,  id  qnod  mox  apparebit,  ex¬ 
poni  cos  volunt :  in  cauffis  autem  explicandis  id 
potius  fpectafifc  videtur ,  quid  Orpheus  fentire  de¬ 
buerit,  non  id,  quod  reapfe  fcnftt.  (III.)  Om¬ 
nis  haecce  caufla  ex  nonnullis  Orphei  verfibus  aefti- 
mari  debet,  qtri  apud  veteres  quosdam  feriptores 
exfttnt ,  &  ab*  Ejchenbachio  Libro  de  poefi  Orphica 
p.  68.  /.  colle&i  funt.  IIos  vero  fi  partium  fine 
ftudio  infpiciamus ,  id  quidem  primum  ex  illis  ap¬ 
paret,  auctorem  illorum,  quisquis  demum  fuerit, 
exiftiraafle ,  efle  aeternum  quoddam  rerum  om¬ 
nium  principium,  &  in  eo  recondita  &  abdita  fuifle 
omnia,  quae  nunc  confpiciuntur,  feu  totum  terra¬ 
rum  orbem  omuesque  in  eo  nacuras  Iatuifle.  .  Hoc 
manifefto  docent  verfus  illi  ofto  a  Proclo  Lib.  If. 
in  Timaeum  Platonis  p.  95.  commemorati ,  qui  fu* 
pra  dcfcripti  funt  a  Cudwertho.  Initium  eft :  T*»*x* 
r  »  r£  T*>'i  *.  r.  A.  Idem  ex  illis  verfibus  aper- 
tiffime  colligitur,  quorum  partem  hoc  ipfo  in  loco 
produxit  vir  egregius,  quibus  omnia  finu  fuo  occul- 
tafie  dicitur,  &  poftea  protrufilfe  fummum  Numen. 
Mitto  ejusdem  fenfus ,  qui  apud  Precium  &  Eufe~ 
bium  leguntur ,  reliquos.  Is  vero  Deus  ,  in  quo 
omnia  fuerunt  ex  omni  aeternitate ,  (  2  )  certo 
tempore  ex  finu  fuo  eduxit  &  protulit  terram ,  ma¬ 
ria,  Deos  Deasque,  folem,  lunam,  paucis,  om¬ 
nia.  Hoc  iidem  veifus  tanta  docent  evidentia ,  ut 
exceptioni  nullus  locus  reh&us  fit.  (  3  )  Hinc  om¬ 
nia,  quae  exftant,  quoniam  ex  ipfo  fluxerunt  Deo, 
Deus  funt  &  membra  partesque  Dei.  Hoc  late  ex¬ 
ponit  poeta  apud  Eufebium  Praeparat,  euangrt- 
Lib.  III.  Cap.  9.  p.  ico.  &  hunc  mundum,  tam¬ 
quam  Dei  corpus ,  deferibit.  Coelum  ait  caput 
efle  Dei,  oculos  folem,  lacertos,  humeros,  &  Pe(v 
tus  traftus  aereos ,  terram  montesque  ventrem ,  « 
reliqua.  Quae,  fi  figuras  removeas  poeticas ,  noc 
quidem  aperte  figniiicant,  nihil  efle  in  tota  rerum 
natura,  quod  ex  Deo  nonemanarit,  Sparten»  $  - 
circo  feu  membrum  Dei  conftituat.  Haec  li  o 
nia  inter  fe  conjungantur,  facile,  quid  ts,  qui  Ur 
pheus  dicitur,  dc  divina  fenferit  natura ,  mtellig  • 
Aeternum  fibi  chaos  homo  coptatione  depingebat, 
feu  Deum  &  mateiiain  opinabatur  es  rnbouo  ton^ 


multorum  Deorum  cultrix . 


venerati  funt,  nobilius  ac  praeftantius,  unius  tamen  &  fummi  Numinis  religione 
devin&os  fuifle ,  late  atque  copiofe  demonftravimus ,  nihil  inllituto  noftro  magis 
eft  conveniens,  quam  ut  illam  quoque  nationem  ,  quae  ceteras  omnes  gentes  fu* 
perflitione  Deorumque  numero  vicit ,  tantae  tamen  Deorum  turbae  unum  excellen¬ 
tius  omnibus  celfiilimumque  Numen  praepofuifle ,  planum  faciamus. 

Quaefitum  fuit  inter  viros  ingenio  6c  eruditione  florentes:  utrum  ab  Aegyptiis 
ad  reliquos  populos  tot  Deorum,  quibus  olim  gentium  fefe  addixit  flultitia,  cultus 
&  religio  manafTet ,  an  vero  in  Chaldaea  Deorum  incunabula  effent  inveftiganda? 
Veterum  plerique  Aegyptum  infandae  fuperftitionis  matrem  &  altricem  efTe,  me¬ 
moriae  prodiderunt.  Ipfe  («)  Lucianus  ,  tametfi  gente  Syrus  effet,  patriaeque 

fuae 


Pore  copulata  fuiffe,  aut  omnia,  quae  nunc  funt, 
in  ipfo  Deo  fuiffe  recondita  &  abdita :  certo  vero 
tempore,  fponte nefeio ,  an  fato,  Deum  ex  fe  fi- 
nuque  fuoproduxiffe  illam  materiam ,  atque  ita  effe¬ 
re,  ut  hic  orbis,  &,  quae  in  eo  funt,  omnia  ex¬ 
plerent:  idcirco  omnia,  quae  exfiftunt,  ignem, 
aciuani,  lunam,  folem,  &  reliqua  univerfa  ipfum 
©fle  Jovem,  feu  ipfum  Deum,  totamque  rerum  uni- 
Verfitatem  corpus  veluti  Dei  elfe :  ex  eodem  Deo 
fiuxifie  una  cum  materia  fpiritum  nefeio  quem ,  qui 
per  totam  fufus  materiam  cuntta  animet  ,  menti¬ 
busque  hominum  originem  &  cauffam  praebeat :  ip- 
fam  denique  illam  mentem ,  unde  manarunt  omnia , 
fublimi  fuper  aethera  loco  pofitam  efle,  poflquam 
a  fe  materiam  fecreverit,  nec  a  quoquam  refte 
cognofci  pofle  mortalium,  gubernare  vero  omnia. 
Orpheus  apud  JuJUnim  M.  in  Cohort.  ad  gentes 
*  J5. 

l&’  trtp®*  %vp)i  (jJiyuXx  (ictrihn&t 

Ai/Tm  •  wspi  irifuej . 

Neque  efl  alius,  praeter  magnum  regem. 

Ipfum  vero  non  video,  quoniam  denfa nubes  obfijlit. 

Et  paullo  poft: 

OHr®*  fi  xxXxuar  if  bpttof  ittptK?) 

Xpvrim  tal  hpaiv  •  y*/«$  e\’  tV«  xo ox« 

Tlic  enim  in  coelo  alieneo  flabilis  fedet 

Super  aureo  folio :  pedibus  autem  infilit  terrae. 

Forte  addidit  etiam,  inflare  tempus,  quo  in  Deum 
omnia  fmt  revertor»  &  reditura.  Diftat,  fateor, 
baec  fententia  a  Stoicorum  opinionibus  de  Deo: 
differt  quoque  ab  eorum,  doctrina ,  qui  Deum  ani¬ 
mam  effecenfent  mundi,  aut  naturam  per  omnem 
materiam  intentam  &  commeantem:  diferepat  de¬ 
lique  ab  impiis  Spinozae  portentis:  at  minimo,  aut 
nullo  remota  efl  intervallo  a  fanaticorum  illorum 
fatis,  qui  resex  Deo  emanafle,  non  fecus  prae¬ 
cipiunt,  ac  fi  fpeclatores  ipfimet  totius  fuifient  ope- 
Perantiqua  efl  haec  de  rerum  omnium  ex  Deo 


emanatione  opinio.  Placuit  illa  multis  populi* 
orientalibus,  quod  Abrah.  Hinckelmannus  in  De* 
tettione  fundam.  Boehmiani  p.  84.  f.  demonflrarc 
connifus  efl.  Recepta  fuit  dudum  Judaeis  Cabba- 
liflis,  quod  tofe  ac  copiofe  docuit  Jac.  Basnage 
Hifloire  des  Juifs  Libr.  IV.  Cap.  7-  P-  129.  Gc 
Cap.  8.  p •  159-  Neque  indigna  vifa  fuit  Indis 
&  Aegyptiis,  quam  approbarent,  quod  paullo  poft 
monebimus.  Itaque  Orpheum  illum ,  cujus  carmina 
laudantur,  nil  admirandum  efl ,  eodem  dogmate  fuiffc 
imbutum.  Nec  tamen  una  omnium  efl ,  qui  huic  a  den¬ 
tiuntur  opinioni,  fententia;  verum  alii  aliis  reftius 
aut  peius  fentiunt.  Sunt ,  qui  aeternam  rerum  ex 
Deo  emanationem  profitentur :  in  quo  genere  ipfum 
Ariftotelem  aliqui  collocant:  certius  eft,  juniores 
Platonicos  omnes  in  eo  poni  debere.  Sunt,  qui 
certo  tempore  fibi  perfuadent  hanc  emanationem 
contigifTe  ,  ut  Weigelius ,  Fluidius ,  BoShmius, 
&  alii.  Hi  rurtos  vel  ejusdem  efle  naturae  res, 
quae  ex  Deo  manarunt,  cujus  ip te  Deus  eft,  affir¬ 
mant  ;  quod  quidem  impium  eft  &  iccu  p.ane  ab- 
furdum:  vel  Deum,  unde  res  emanarunt,  &  res  ex 
eo  eduttas  ita ,  ut  corpus  &  fretum  ,  difterre , 
ftatuunt;  quorum  errori,  penculofo  licet ,  facilius 
veniam  dederis.  Sunt,  qui  fponte  Deum  ex  feto 
protulifie  omnia,  opinantur,  a  nulla  re  alia  coac¬ 
tum.  Sunt,  qui  toto  &  neceffigti  totum  negotium 
tribuunt,  Deumque  non  potuifie  non  ex  fe  mun¬ 
dum  generare,  credunt.  Sunt,  qui  brevi  tempore 
fluxifie  omnia  ex  tommo  Numine,  cenfent.  Sunt, 
qui  diuturnis  intervallis  perfectum  fuifie  hoc  opus, 
judicant.  Et  quis  omnia  hominum  rccenfeat  fom- 
nia,  non  tam  ratiocinandum,  quam  delirantium, 
&  ex  pufilli  ingenii  fui  viribus  modicaeque  cogni¬ 
tionis  copia  divinam  magnitudinem  metiendum? 
Cuinam  harum  feclarum  Orpheus  ifte  fuerit  addic¬ 
tus ,  quum  certa  nos  deflituant  monumenta ,  dictu 
admodutn  difficije  eft.  Mihi  proxime  oruuium  ad 
Indorum  illorum  acceffiffe  fententiam  videtur ,  quam 
Franc.  Bernierius  explicat;  Voyagc  dux  Et  ais  de 
grand  M6gol  Tom.  II.  p.  1/34.  Satis  ell  in  re 
tam  obfcura  conjecifie  aliquid  non  prorfus  veri,  dis- 
Cmile. 

(n)  Lucianus]  Non  dubito,  quin  hunc  Lucian 
Mmm  2 


fuae  antiquitates  non  mediocri  cura  perfequeretur  ,  Syros  tamen  &  Affyrios  ab 
359 Aegyptiis  facra  fua  fatetur  accepiffe.  Ante  Lucianum  (o)  Herodotus ,  quem  pa¬ 
rentem  vulgo  dicunt  hijioriae ,  primos  omnium  Aegyptios  templa  ftatuasque  Diis 
immortaliDUs  dedicafle  ,  retulit.  Sed  utcumque  eit,  five  Aegyptios  primos  fe- 
ciffe  Deos  credas,  five  Chaldaeos  principes  ad  Deorum  aras  acceflifle,  putes  id 
quidem  controverfia  vacat,  Graecos  &  Europae  incolas,  quos  Deorum  loco  ha¬ 
bebant,  ex  Aegypto  afportafle.  ( p )  Herodotus  alicubi  duodecim ,  quos  Graeci  vere- 
bantur  in  primis,  Deos  efle  ortu  Aegyptios,  perhibet.  ($)  Alio  vero  loco  cunfta 
prope  Deorum  nomina  ex  Aegypto  primum  in  Graeciam  tranfiifie  teftatur:  Zyjti* 
%  ™  r  Giuv  l|  Mymbe  <hs  r  'Exdhx.  Omnia  fere  Deorum  nomina 

ex  Aegypto  in  Graeciam  venerunt .  Haec  ejus  fententia  quemadmodum  in  ipfo  quo¬ 
que  Jove,  quem  Z<£s  dicebant ,  re&e  fefe  haheat ,  tametfi  Graecum  fit  hoc  voca¬ 
bulum  ,  inferius  explanabitur.  Ceterum  non  tam  de  Diis,  quam  de  multorum  Grae¬ 
corum  Deorum  nominibus  Herodotum  putem  intelligi  debere,  idque  fibi  velle  homi¬ 
nem  ,  nominum  iftorum  vim  in  Aegyptiorum  lingua  quaerendam  efle.  Quod  ne  temere 
prorfus  affirmafle  videar,  juvat  unam  tantum  conjecturam  de  nomine  ’aQKvZ  quam 
Deam  Graeci  alioquin  Tallada  ,  Latini  Minervam  dicebant  ,  in  medium  afferre. 
Principio  igitur,  qui  vocabuli  hnjus  origines  in  Graecia  invefligarunt ,  nihil  no¬ 
bis,  quod  laude  dignum  fit,  inde  retulerunt,  fed  aut  vim  fecerunt  verbis  ne 
vacui  prorfus  redirent,  aut  meras  curiofis  nugas  propinarunt,  (r)  Plato  pofl:- 
quam  in  Cratylo  monuerat,  veteres  allegoriarum  Homeri  interpretes  'aW  cenfuiffe 
nihil  efle  aliud,  quam  vxv  five  ^oixv,  mentem  aut  intelligentiam ,  at  Dei  &  perfonae 
habitu  donatam  ,  nominis  hujus  inventores  eo  fufpicatur  divinam  indicare  voluifle 
fapientiam ,  'A^mque  idem  efle,  quod  ©5»  «Vw,  intelligentiam  Dei  five  rerum  divina¬ 
rum  cognitionem.  Antiquam  nimirum  vocabuli  formam  efle  judicat  Qiovon ,  cx  quo 
deinceps  faftum  fit.  Sed  nec  ipfe  tamen  hanc  notationem  omni  ex  parte 
probat.  Itaque  novam  ipfemet  excogitat,  atque 'a W  idem  efle  putat,  quod 
c~ii  ov  tu  vM  ,  moralis  dfciplinae  cognitio :  ac  fl  olim  feriptum  fuiffet  ''Hfo voij ,  &  haec 
vox  in  'a^vx  poffca  mutata.  Alii  Graecorum  vocem  hanc  5  dbfiv  defeendere , 
autumant,  eo  quod  hoc  proprium  fapientiae  munus  fit,  omnia  in  unum  cogere  ac 


Intelligat  ex  Libro  de  Dea  Syria  Tom.  II.  Opp. 
P-  656.  657.  locum:  IlpuTei  Mptfa-»r9  ut 

Vft  tSpSfi  ,  Ar/i/TTiii  Aiyotf)  OtSt  Tt  t  reitjw 

*S‘* - •  (JjtTX  3  i  Xf**?  TU‘‘  Ar/VTTIUT 

Aoyet  'Aoxupii  ©i»s  i(x9(rxi  • - !pu  xi  it 

sr «Ait  re-i  AiyvTrt»:rt  iroxp«ti»*\x. 

Frimi  hominum,  quos  fcivrus,  Aegyptii  dicuntur 

Deorum  notitiam  accepiffe.  -  Deinde  non  multo 

pojt  AJJyrij  ab  Aegyptiis  doftrinam  de  Diis  aece - 
PeJe’  In  Syria  quoque  funt  templa  non  mult-o 
Aegyptus  tempore  pojleriora. 

O)  Heniaus]  fJiftmar.  Lib.  II.  Cap.  4. 

f.  90. 

00  Herodotus ]  Uco  eod.  p.  90.  &  Lib.  IV. 
Cap.  50.  p .  108. 

C D  Alio. loco]  Lib.  IV.  Cap .  50.  p.  i0K. 

(r)  Plato]  In  Cratylo  p.  2(S7_ 

O)  Omnes  has  nominis  'M„i  no- 

lationes  collegit  Phurnutus  41  Libro  de  natura  Dtor. 


Cap.  20.  p.  185.  inter  Thom.  Cale  feriptores  vete¬ 
rum  mythologices. 

(f)  In  Timaeo]  P.  524.  Opp. 

(v)  Notationum  aliqua:]  Omiflt  vir  doctilTTmus 
Gerh.  pjfo.  VoJJii  conjecturam qui  in  hoc  quidem 
confentit  ipfi ,  nomen  ’A h  *  non  ex  Graeco  Ter¬ 
mone,  fed  ex  Aegyptio,  aut  alio  peregrino,  natum 
efle;  fufpicatur  vero,  aiit  a  nomine  19’«*  fortis > 
perennis,  aut  a  Chaldaeo  ‘“>Jn  meditari,  commen¬ 
tari  ,  ,  defeendere ,  proprieque  idcirco  feribi  debere 
'Aequet  feu  A de  origine  &  progre/fu  idolo - 
latr.  Lib.  II.  C.  42.  p.  199.  Non  difficile  erit 
homini  non  plane  obtufi  ingenii ,  novas  comminis¬ 
ci  notationes :  multo  vero  facilius ,  quum  haec  om¬ 
nia  crailis  circumfufa  fint  tenebris  ,  univerfas  a- 
fpernari,  &  ad  inutiles  referre  virorum  doftorum 
labores.  Sed  fruatur  fuo  quilibet  ingenio:  mihi 
aflenfum  licebit  fuilinerc,  dum  meliora  &  certiora- 
videam.  Intcrim  hoc  mihi  certum  eit ,  Minervam 

feu 


§  Deorum  cultrix .  461 

colligere.  Ilis  placet,  olim  feriptum  efle  'aQowcc.  Sic  vero  invitis  fentiunt  illis, 
qui  nomen  hoc  ex  $av(  &  «  privante  compofitum  efle  credunt,  hac  indudi  ratio- 
nc,  quod  Minerva  five  fapientia,  quamvis  Dea  fit,  cum  feminarum  tamen  mori¬ 
bus  &  vitiis  nihil  commune  habeat.  ^  Rurfus  alii  originem  vocabuli  £  p*  7nQv 
%ncBvjj  tfjtj  {jgv TUTjtcSv^  %  oOpivlw  repetunt.  lam  eximia  enim  ajunt  &  gene- 
r°fa  indole  virtutem  vel  lapiendam  efle,  ut  onmem  inhoneftam  &  indignam  fervi- 
tutem  prorfus  fugiat  &  repudiet,  neque. ulli  fefe  improborum  jugo  fubjici  patiatur, 
loftremo  jfunt,  qui  ini  l  cufy(&  accerfunt ,  veteresque  volunt  pronuntias- 
*e  (j)  AlQipovtl*.  Tantam  qui  Graecorum  cernit  in  nominis  hujus  natalibus  inda¬ 
gandis  mobilitatem,  ipfarumque  divinationum,  quas  afferunt,  futilitatem  &  du- 
ritiam  intelligit,  is  non  efle  nihil  nobis  cauflae  fentiet,  cur  extra  Graeciam  illud 
ene  natum,  atque  probabiliter ,  id  quod  Herodotus  cenfet,  ab  Aegyptiis  ad  Grae- 
Cos  pervenifle  ,  judicamus.  Itaque  ,  fi  placet ,  periclicemur  ,  an  vox  reperiri 
queat  Aegyptiaca ,  quae  nomini  *A0>jv«  initium  dederit,  flato  (r)  in  Timaeo ,  quum 
ln  Sais ,  quod  Aegypti  eft  oppidum ,  mentionem  incidiflet ,  ubi  Solon  tempus  ali- 
quod  commoratus  eft,  Numen  refert  tutelare  urbis  hujus  Aegyptiorum  lingua  Neith  vo- 
c%ari >  M  Graecorum  fermone ,  fic  ut  affirment  Aegyptii ,  ’A0>jv<* ,  on  mMwq  Qioq 
Sf11'  y.zv  1  xvofxx  Nft'0  ,  jwr'  •j  ,  uq  &  OH&vwy  Aey©*,  ’A fava,  Hoc  nomen  Aegyp- 

llacum  Neith  quam  ,  quaefo,  facile  fic  potuit  inverti,  ut  inde  vox  ’a 6wx  exfifte- 
ret?^  Voces  peregrinas  male  plerumque  pronuntiare  folent,  qui  utuntur  illis.  Quid 
h  igitur  vocem  Neith  fic  prinio  fuifle  inflexam  conjiciamus,  ut  Thicn  vel  ©>]v  dice¬ 
rent,  poftea  vero,  littera  «in  prima  &  extrema  voce  addita,  vocabulum  ’a0ijv« 
lormatum  efle Multo  certo  plus  haec  habet  opinio  probabilitatis,  quam  Platonis 
©2ovo>j  vel  ,  aut  earum,  quas  antea  recenfuimus,  (fl)  notationum  aliquae. 
Graecorum  exemplum  Latini  hac  in  re  videntur  aemulati  efle  ,  neque  pauca 
georum  3  quibus  ftudebant,  nomina  ex  Aegypto  adfeivifle.  Exempli  inftar  vox  360 
cptunus  efto.  (x)  Varro  nomen  hoc,  non  fecus  ac  fi  Nuptimus  dicendum  eflet,  a 
mnendo  ducit,  quia  mare  terram  obnubat  veluti  &  occultet.  Scaliger,  quem  fe- 
quunturalii,  a  lavando,  ^  $  »•/ far,  defeendere  putat:  praecipuum  enim  ,  quod 
aquapraeftet,  munus  efle,  quod  fordes  abluat.  Quanto  verifimilius  (y)  Bochaty 

tus 

£eu  Atlienan  Jovis,  Theflaliae  regis,  fuifle  filiam,  nis  artibus,  litteris,  &  eruditioni,  quarum  rerum’ 
^tterarum  &  fapientiae  amore  flagrantem,  cui  pa-  fuerat  amantiflima,  praeficeretur.  Majus  aliquid 
Patrimonii  loco  urbem  illam  aflignavit,  quae  &  auguftius  qui  fibi  videntur  in  his  fabulis  cernere, 
Rhenae  vocatae  funt  a  virginis  hujus  nomine.  Ita  illi  viderint ,  quemadmodum,  quae  adfcifcunt,  fa- 
.*■  b-m310’  ve^  uuius  me  adducit  Apollodori  narra-  pientibus  probent :  mihi  numquam  magnopere  pla- 
tio  BibUothecae  Lib.  III.  Cap.  13.  $.  1.  p.  222.  cebunt.  Athana  igitur  proprium  regiae  illius  virgi- 
ilaiicl  igitur  eos  curo ,  qUi  aut  ipfam  fapientiam ,  nis  nomen  fuifle ,  arbitror ,  quod  illa ,  tcfte  Apol- 
«ut  nelcio  quid  aliud  magnificum  fub  Minerva  la-  lodoro ,  urbi  a  patre  fibi  donatae  inipofuit.  Quae- 
ere,  libi  perfuadent.  Haec  filia  Jovis  ex  parentis  nam  vero  nominis  hujus  origo  fit,  tum  demum  no- 
cerebro  prognata  efle  dicitur,  quoniam  prudentia  bis  licebit,  nifi  fallor,  explicare,  quum  linguae 
Prae  ceteris  ejus  natis  &  ingenio  cxcelluit.  Cere-  illius ,  quae  tum  temporis  in  Graecia  fuit  ufita- 
ruin  enim  quum  multi  veterum  fedem  efle  putarent  ta,  rationes  &  naturam  melius  pcrfpedtam  habebi- 
«nimae,  illi,  qui  puellae  illius  fapientiam  praedi-  mus. 

care  volebant ,  non  melius  fefe  id  facere  poire,  opi-  (x  )  Varro!  Vid.  de  his  notionibus  Varronis  & 
nabantur,  quam  fi  dicerent,  tantam  ejus  efle  pru-  Scati  geri  Vojfius  de  origine  pro<,refTu  idololatr . 
ncntiam,  ac  fi  non  lege  naturae  ordinaria,  fcd  ex  Lib.  II.  Cap.  77.  p .  259.  b 

JT1?  Plentis  cerebro,  procreata  eilet.  Procedente  (y)  Bochartus  ]  ln  Phaleg  Lib.  I.  Cap.  2. 
tu  incfPs  tempore,  is  ci  honos  a  civibus  fuis  habi-  p.  9.  10.  &.  Lib.  IV.  Cap  30  p.  283. 
ew»  ut  i0  Dearum  referretur  numerum,  &  bo- 

(*)  Plu- 


Mmm  3 


4.62  Jegypius  omnium  Cap.  IV". 

tus,  vir  longe  doclifiimus,  qui  ex  voce  Aegyptiaca  Nephthus  vocabulum  Neptunus 
conflatam  elfe ,  arbitratur?  (2)  Plutarchus  enim  ait:  om  t?  yrs  r» 

i%*\*  ^  £  S-uAclms:  Nephthyn  eos  appellare  extremas  terrae  partes , 

quae  mare  attingunt,  firmat  magni  hominis  opinionem  id,  quod  eodem  fcriptum 
reliquit  loco  idem  Plutarchus ,  Ifis  Oliridis  quidem  uxorem  vocitatam  efle;  at, 
quae  Typhoni  nupferit,  ei  nomen  fuifle  Nephthus.  Ex  quo  quidem  hoc  effici  vi¬ 
detur  pofle,  quemadmodum  Ifis  terram  faepenumero  fignificat,  five  illam,  quae 
terrae  praefidet ,  Deam,  ita  Nephthus  Divae  maritimae  cognomen  fuiiTe  inter  Ae¬ 
gyptios.  Quibus  &  hoc  accedit,  quod  ( a )  idem  au&or  prodidit,  Nephthus  ab 
Aegyptiis  interdum  ‘Atydi-Aw  five  Venerem  nuncupatam  efle,  haud  dubie  propterea, 
quod  ex  mari  Venus  fertur  prognata  efle.  Sed  mittamus  haec  verborum  aucu¬ 
pia,  de  quibus,  ut  lubet,  quisque  ftatuat.  Id  longe  certius  eft,  gentem  Aegyp¬ 
tiacam  unam  omnium  religiofiflimam  aut  fuperftitiofiflimam  cun&is  fuifle  populis 
habitam ,  nec  ullam ,  quae  pluribus  facra  faceret  Diis ,  majorique  ardore  religiones 
eorum  tueretur  ,  exftitifle.  1/ocrates  in  Laudibus  Pjufiridis  magnifice  fan&imoniam 
&  pietatem  Aegyptiorum  praedicat.  ( b )  Herodotus  vero  efle  eos  perhibet 
&.otA  mtwrw  fxothi&t  mxvluv  uAfwruv  ,  in  Deos  affatim  fupra  omnes  homines  religiofos . 
Quam  propter  cauflam  ( c )  Apollinis  oraculo ,  quod  apud  Porpbyrium  efl,  fummis 
exornantur  laudibus  ,  ceterisque  praeferuntur  gentibus,  quod  cafte  viam  monflr  arent 
ducentem  ad  Deum  &  felicitatem ,  eumlw  oiov  putrulfm.  At  in  facris  Litteris  Aegyp- 
tus  fuper [titionis  &  myfiicae fcortationis  nomine  peflime  audit:  cujus  fccleris  foedita¬ 
tem  quo  efficacius  declararent  fandi  homines,  Sodomam  ei  nonnumquam  fociam 

(s)  Plutarchus']  De  Ifide  &  Ofiride  p.  3 66.  Chaldaeos  autem  qui  criminis  hujus  accufant,  & 

(a)  Idem  au&tr]  Eod.  loco  p,  355*  Judaeorum  &  Chriftianorum  multis  fefe  munire 

(&)  Herodotus ]  Hijl.  Lib .  II.  C.  37.  p.  102.  pofTunt  teftimoniis,  qui  vel  origines  idololatriae  ad 
(c)  Apollinis  oraculo]  Exftat  illud  totum  apud  Seruchum  referunt:  vid.  jo.  Alb.  Fabricii  Codic . 
Eufebium  Praeparat.  Euan  gei.  Lib.  IX.  C.  10.  pfeudepigr.  V.  T.  P.  I.  p.  33  <5.  vel  Tharam,  pa- 
p.  412*  ...  rentem  Abrahami,  primum  ftatuas  &fimulacra  Deo- 

(rf)  Apponere  folent]  Vid.  Apoc.  ir.  8.  &  ad  rum  fabricatum  elTb,  tradunt:  Vid.  Dion.  VoJJiuf 
eum  locum  interpretes.  Adde  celeb.  viri  Matur.  ad  Maimonid.  de  idololatr.  p.  7.  vel  denique  Abra* 
Veiffiere  la  Croze  Hiftoire  du  Chrijlianisme  des  In -  hamum  ob  cultum  multorum  Deorum,  in  Chaldaea 
des  Livr.  VI.  p.  43 6.  tum  temporis  natum ,  patria  ejectum  fuifle  ,  nar- 

( e )  Exhibetur  ]  Non  haec  Ori  genis ,  verum  rant:  Vid.  Mofes  Maimonides  de  idololatr.  Cap.  r* 
Celfi  funt  apud  Origenem  verba.  Plures  veterum  6.  p.  6.  /.  Equidem  totam  hancce  controver- 
feriptorum  locos ,  quibus  facra  Aegyptiorum  &  iin-  fiam  omitti  pofie  arbitror:  nec  intelligo  ,  cur  ah 
menfiun  fuperftitionem  eludunt  &  exagitant,  colle-  una  gente  ftataendum  nobis  fit  ad  reliquas  firnula- 
gerc  do&iiTimi  viri,  Laur.  Pignorius  Expofitione  erorum  &  inanium  Deorum  cultum  fluxiflTe.  Tanta 
inenfae  Ifiacae  p.  5.  6.  &  Hem.  Witfms  in  Aegyp-  eft  humani  animi  perverfitas  &  malignitas ,  tanta 
tiacis  Lib.  II.  Cap.  4.  §.  13.  p.  82./.  Ego  pauca  ftuporis  noftri  magnitudo,  ut  plures  populos ,  niil- 
de  reliquis,  quae  hic  attinguntur  a  dodiflimo  viro ,  lis  magiftris  &  doloribus  aliunde  adfeitis,  per  ^ 
rebus  monebo.  (I.)  Utrum  a  Chaldaeis,  an  vero  ad  hanc  dementiam  deficere  potuifie,  mihi  line  U- 
ab  Aegyptiis  Deorum  multitudo  &  fuperftitio  ad  re-  bore  perfuadeam.  Atque  facile  in  hanc  mecum  in- 
liquas  gentes  dimanaffet,  quaerebatur  tum  tempo-  gredietur  fententiam ,  qui  modo  fecum  cogitaverit, 
ris  a  nonnullis  eruditis  in  Anglia  viris,  qui  de  ido-  ingentem  eXe  fuperftitionis  &  Numinum,  quae  co- 
lolatriae  vera  notione  contra  Pontificios  difputa-  luere  populi  veteres ,  varietatem  &  diveriitatetm 
bant:  quaelitum  idem  fuit  inter  aKos.  Ad  Aegyp-  Alii  Chaldaeis,  alii  Aegyptiis,  alii  Graecis,  ah* 
ttos  qui  hanc  putant  pertinere  infamiam  ,  non  Gallis  Dii  fuere :  tot  etiam  fere  ■>  quot  populi , 
paucis  veterum  utuntur  locis ,  Luctant  maxime,  Deos  placandi  modi  fuere.  Haec  caerimoniarum 
quae  hic  exftant,  0:  Herodoti  auftoritatibus.  Adde  &  Deorum  incredibilis  varietas  &  diferepantia  non- 
Ammianum  Marcelltntm  Htjlor.  Lib.  XXII.  &  ne  luculenter  docet,  plerasque  nationes  fibimet  ip' 
quae  Henr.  Valef.us  ad  eum  obfervavit  p.  345.346.  fis  impietatis  &  fuperftitionis  magiftras  fuifle, 


$•  lS*  fuperJUtiofiJJimn.  463 

&  comitem  (d)  apponere  folent.  Namque  Aegyptii,  tametfi  omnes  illos  Deos 
colerent ,  qmbus  Graeci  ceterique  barbari  fupplicabant,  ftellas,  daemones  &  he¬ 
roes  divinis  profequerentur  honoribus,  Diis  denique  ane  faftis ,  quorum  flatuas 
gloriabantur  animatas  efle,  cultum  &  honorem  adhiberent,  hoc  tamen  peculiare  ha- 
pebant  fibi  flagitium ,  quod  omne  fere  beftiarum  genus ,  qua  mente W  nunc  non 
jnquim,  confecrarent.  Quae  ratio  ceteris  nationibus,  etfi  pluribus  addi&ae  es-  *6i 
.{^  Diis,  tam  abfurda  tamen  vifa  fuit,  ut  eam  publice  irridere  ac  infamia  notare 
nii  vererentur.  Noti  funt  Juvenalis  verfus: 


( * )  Quis  r.efcit ,  Volufi  Bithynice ,  qualia  demens 
Aegyptus  portenta  colat  V  Crocodilon  adorat 
Pars  haec  ,*  illa  pavet  faturam  ferpentibus  Jbin. 


Qpgenes ,  adverfas  Celfum  difputans,  his  morem  illum  Aegyptiorum  verbis  expo- 

^  V'  *  (t)  ri xp  ci$  Vr&Mt  fA,i,  651  A U}X7r^.  Tf  utydt)  ,  ^  Ct'CYI  •  f5Sf37tVKCUM  jUiyt^  T5 

>  $  Viu  jhwpdrioi  ,  crocei  meA  '-'mVoi,  ^  pccAx  letr&oduans 

t.h  j  eiffiodt  *,  toMp*  •fyop&v  9**pehuj  'Srt$<ntiwv$>&  «l «  offa»®» , 
*  xpsxiSwA©-*  ,  ri  r ,  ij  xvm.  Qui  ad  Aegyptiorum  accedit  cultum  &  facra  ,  ejus 
Punum  ftfe  oculis  offerunt  fplendida  &?  magnifica  templa ,  magno  fumtu  adornata  ,  au- 
guftae  perticas^  luci  venerabiles ,  ritus  religionis  &  myl fieri  orum  pleni:  idem  vero  fi  ad 
G  yta  &  interiora  pergat  ,  felem  ,  firmam ,  crocodilum  .  hircum  ,  canem  offendit ,  cui 
Qnmt s  ille  honos  (e)  exhibetur . 

Tan- 


(*)  Juven.  Sat.  XV.  (f)  Lib.  III.  adv.  Celf. 


p.  121. 


Jnter  fu°s  habuifle  ineptarum  religionum  Tuarum 
rnilnf’  nonautem  ab  uno univerfaa nationes  po- 
cos  ni  C!&a  ^  deorum  cultum  accepifie?  (II.)  Grae- 
I  t  ,.  D  Aegyptiis  Deos  fuos  &  religiones  accepifle 
editas  quum  vir’  do&iflimus  a£5rmat,  gravifllmos 
quitur  auftores,  tam  veteres,  quam  recentiores. 
cgc,  quae  Jo.  Marshamus  x  aequalis  &  civis  Cud- 
'Vonhi ,  collegit  Canone  chronico  Aegyptiaco  Saec.  I. 
v  34»  Saec.  VIII.  p.  113.  Saec.  IX.  p.  124.  132. 
•  ec.  X.  p.  259,  Saec.  XI.  p.  264.  &  junge  ob- 
J^rvatis  ab  eo  Athenagora, n  Apol.  pro  ChriJUanis 
jy  24.  p.  in.  E  contrario  non  defunt  dockiflimi 
«omines,  qui  Graecos  Aegyptiis ,  quos  coluere, 
Deos  dediile,  fufpicantur.  Ut  verum  fatear,  neu- 
tta  mihi  placet  lententia.  Ipfa  Graecorum  &  Aegyp¬ 
tiorum  Deorum  hiftoria  oftendit,  utrumque  popi- 
lum  patrios  fuos  &  proprios  habuifle  Deos,  Jovem- 
que  verb.  cauffa  toto  genere  ab  0'firWe  Aegyptio- 
']!,  differre ,  nec  Ifidem  cum  Minerva  componi 
^  antea,  quae  de  Deabus  iftis  memoriae 

Prodita  funt,  ex  antiquis  libris  deleantur.  Dii  Aegyp- 
ooruni  reges  eorum  &  perantiqui  funt  heroes ,  quos 
rerum  geftarum  praeftantia  &  beneficiorum  multi- 
jy.°  polleris  commendaverat:  nec  de  Graecorum 
Dus  aliter  nobis  per  attiones  &  fafta  eorum  cogi- 
inA  icet'  Graeci  vero  quum  frequentiffima  poftea 
Aegyptum,  aut  mercaturae  faciendae,  aut  eru- 


ditionis  comparandae  caufla,  itinera  facerent,  nec 
ullius  populi  familiaritatem  ardentius  appeterent, 
quam  Aegyptiorum  ,  fattuin  elt  opinione  citius, 
ut  diverfa  utriusque  populi  facra  &  Dii  valde  alio- 
quin  disjun&i  temere  inter  fe  confunderentur.  Grae¬ 
ci,  quod  poftea  Romani  folebant,  exterarum  gen¬ 
tium  Numina,  quae  fuorum  non  cfie  videbant  dis- 
fimilia,  Deorum  patriorum  nominibus  appellabant, 
imperitosque  ita  in  hanc  fenfim  inducebant  opinio¬ 
ne^  eosdem  ab  utraque  geme  Deos  coli.  Ofiris 
&^mpiter  ita  differunt,  ut  Caefar  &  Alexander 
Magnus.  At  Graeci,  quoniam  Ofiridi  ab  Aegyptiis 
eumdem  inter  Deos  locum  dari  videbant,  quem 
ipfimet  Jovi  tribuebant,  non  verebamur  Jovis  no¬ 
men  Oliridi  imponere,  &  utriusque  Dei  religionem 
mifccre.  Neith ,  de  qua  hic  agitur ,  vetus  fine  du¬ 
bio  erat  Aegyptiorum  Dea.  Graeci  vero,  qui  hanc 
Deam  iisdem  fere  ab  Aegyptiis  muneribus  praefici 
cernebant  ,  quibus  lpfi  Minervam  praeponebant, 
praecipit!  plane  judicio  Neith  efi e  Minervam,  de¬ 
cernebant,  unumque  ex  binis  hac  ratione  Numen 
conflabant,  luem  reliquis  Graecorum  &  Aegyptio- 
rum  Diis,  contigit.  Sacerdotes  Aegvmtii,  quibus 
nihil  exftitit  umquam  arrogantius,  in  hac  Graecos 
opinione  confirmabant ,  quumque  fuam  gentenr 
omnium  videri  vellent  vetuiliflimam,  cum  omnes 
tcliquos  populos,  tum  Graecos  ex  Aegypto  Deos 

fuos 


Jegyptus  unius  Jummi  Dei  cultrix.  Cap.  IV, 

362  Tantis  licet  infefti  cflent  Aegyptii  tamque  deteftandis  fuperftitionibus ;  eo  ta¬ 
men  usque  minime  progrefla  eft  eorum  levitas  &  amentia ,  ut  unum  efle  fum- 
mumque  omnium  negarent  Deum.  Id  ego  primum  ex  eo  concludi  pofle,  opinor , 
quod  in  univerfo  paene  terrarum  orbe  fumma  quondam  fapientiae  eorum  exifti- 
matio  &  fama  floruit.  Eleis ,  quod  (/)  Herodotus  memoriae  mandavit ,  Aegyptii 
evQunfloi  diOpurtov ,  fapientiffimi  vocabantur  mortalium  :  (g)  ex  quo  etiam  audtore 
his  quemdam  exornatum  fuifle  laudibus,  difcimus,  Aegyptios  quidem  ceteris praejlars 
j cientia ,  eum  vero  Aegyptiis  antecellere.  (  h )  Mofi  ipfimet  magno  id  honori  in  facris 
-Litteris  ducitur,  quod  in  omni  Aegyptiorum  fapientia  inflitutus  fuerit.  Quumque 
Salomonis  infigniter  ac  praecipue  commendare  vellet  cognitionem,  qui  (i)  Libros 
Regum  exaravit,  divinus  audior,  excellentiorem  fuifle  eam  dixit  omni  fapientia  filio¬ 
rum  Orientis,  omni  pe  Aegyptiorum  eruditione.  Quos  hic  Orientis  nominat  filios,  Ma¬ 
gi  funt  in  primis  Perfarum  &  Chaldaeorum  fapientes.  Neque  dubitem,  eam  in 
his  verbis  efle  dicendi  figuram  ,  quae  Climax  dicitur  rhetoribus  ,  idque  facrum 
fignificare  velle  fcriptorem  ,  Salomonem  non  modo  Magis  &  Chaldaeis  eruditione  & 
fapientia  praeftitifle,  verum  ipfos  etiam  Aegyptios  litteris  &  dodtrina  fuperafie. 
Ex  quo  Salomonis  aetate  intelligitur  Aegyptus  omnis  in  toto  orbe  dodlrinae  atque 
eruditionis  praecipuum  fuifle  domicilium ,  Graecorum  vero  aut  nullam  aut  perob- 
fcuram  exftitifle  memoriam ,  neque  fapientiae  nomine  hanc  gentem  tum  fuifle  ce¬ 
lebrem.  Quamobrem  fpernendum  efle  (£)  Philonem  arbitror,  qui  Libro  de  vita 
Mofis  filiam  Pharaonis  Mifen  non  ab  Aegyptiorum  tantum  facerdotibus  inftitui  cu* 
ralle,  fed  ex  Graecia  quoque  dodtiflimos  accerfivifle  homines,  quorum  voce  eru¬ 
diretur  ,  memorat.  Ipfl  contra  Graecorum  libri  multis  poli  Salomonem  faeculis 

no* 


fuos  efle  mutuatos,  audacter,  at  falfo,  a  flevera- 
bant.  Neque  dubitabant  Graeci  &  Syri  vanis  ho¬ 
minibus,  qui  immenfae  vetuftatis  annales  in  prom- 
tu  fibi  efle  mentiebantur,  &  arcana  fua  volumina, 
quae  nemini  tamen  infpicere  licebat,  teftabantur, 
fidem  habere.  Quae  quidem  levitas  tot  erudito¬ 
rum  virorum  disquifitionibus  occafionem  praebuit, 
multasque  nominum  &  vocabulorum  notationes, 
nullo  fundamento  fretas,  peperit.  Mos  hic,  quod 
praetereundo  non  poflum ,  qui»  obfervem ,  (je¬ 
corum  Romanorumque  peregrina  Numina  Deorum 
fuorum  vocabulis  appellandi  tot  Joves,  tot  Mar- 
tes,  tot  Veneres  ,  tot  Mercurios  in  Theologiam 
veterum  introduxit,  quorum  apud  Ciceronem  de  na¬ 
tura  Deor.  Lib.  III.  aliosquc  feriptores  antiquos 
exftat  memoria.  Quaelibet  enim  gens  Deorum 
addicta  cultui  Deam  habebat  rebus  &  votis  aman¬ 
tium  praefedtam:  quaelibet  unum  venerabatur,  cui 
principatum  ceterorum  Deorum  deferebat.  Nu¬ 
men  :  quaelibet  belli  &  armorum  curam  certo  com- 
miferat  Deo.  iios  Dccs  omnes  Graeci  &  Romani 
Joves ,  l  eneres,  Marte?  falutabant,  non  fecus  ac 
li  propterea  udem  eflentj  atque  jjjj  Hjj,  quosipfi 
his  nominibus  compellabant,  quod  muneribus  fere 
iisdem  fungi  dicerentur,  atque  Perfae,  Babylonii, 
Chaldaei,  &  alii  populi  homines,  quos  hiitoria  in 
Graecia  oftendit  efle  mortuos ,  colerent.  Hinc  tres 


illi  veterum,  immo  plures,  Joves,  quatuor  Vene¬ 
res,  totMartes,  Mercurii,  Apollines.  Facile  ve- 
ro  hanc  Deorum  effugiflent  confufionem ,  fi  fingu- 
lorum  Numinum  res  geftas,  hiftoriam ,  cultumqu® 
perferutati  cflent :  ex  quibus  fine  ullo  dubio  cogno- 
viflent ,  non  omnes  illas  Deas ,  quae  nuptias ,  & 
amores  curare  dicerentur ,  Graecorum  efle  Vene¬ 
rem,  nec  omnes,  qui  bellis  &  praeliis  praeeflent » 
Graecorum  &  Romanorum  Manem.  (III.)  Ex  his» 
quid  de  eorum  mihi  videatur  laboribus  &  conjecturis  > 
apparet,  qui  ex  linguis  orientalium  populorum  vim 
nominum  Deorum  Graecorum  eruere  ftudent.  Mag' 
na  funt,  quibus  haec  ratio  arriflt,  nomina  Bochar - 
ti,  Seldeni ,  Abrah.  Hinckelmanni  DeteU.  funda*1- 
Boehmiani  p.  108.  113.  121.  &  multorum  ai.ic* 
rum ,  quibus  tantum  ego  tribuo ,  quantum  ratio  u- 
lis  tribui  patitur.  Nifi  vero  docuerint  antea,  Grae¬ 
cos  ea  aetate,  qua  hi  inter  eos  Dii  fuerunt, 
fermonis  genere  ufos  fuifle ,  ex  quo  nomina  eorum 
derivare  volunt,  vix  me  adducent ,  ut  aflentiar* 
Neptunus,  ut  exemplo  rem  illuftrem  ,  ipfo  n <m 
diffitente  Bocharto  ,  rex  fuit ,  qui.  imperium  m 
Graecorum  infulas  tenuit.  Nomen  igitur  ejus  <1 
me  credere  jubet  a  vocabulo  Aegyptiaco  Nepbtn 
ortum  efle,  abeo  vlciffim  flagitabo,  ut  fermonem 
illum,  qui  recentiori.  aetato  Aegyptiorum  fuit. 

ter  Graecos  eo  viguiffe  tempore  doceat,  quo  Wj* 


Aegyptus  unius  fimmi  Dei  «te.  465 

nobilirtimos  Graecorum  philofophos,  Lycurgum  ,  Solonem,  Thaletem,  &  alios,  mixi- 
me  vero  Pytbagoram  &  Platonem  ad  Aegyptios  commeafle,  tortantur,  ut  lite  rus 
?  do«r>nam  domutn  inde  fecum  referrent.  Pytbagoram  (/;  J fac  tat  es  narrat  prin-S®-, 
cipem  Graecis  philofophiae  reclufme  myrteria ,  poitquam  in  Aegyptum  profetftus  '  ' 
*  lacerdotibus  ejus  provinciae  difciplinam  accepiflet.  Pkrw.em  vero  /  m )  Xe* 
Kophoii  idcirco  vehementer  objurgat,  quod  fimplici,  quam  Socrates  tradiderat,  phi- 
loiophia  non  contentus,  quae  vix  aliquid,  praeter  mores  & vitam  curabat  homi- 
^«gyptiorem^  amore  exarfiflet,  &  portentofam  Pythagorae  fapientiam  con¬ 
celatus  edet.  .  (At^x  r.vtxysp  )  Gentem  ,  cujus  tanta 

tuit  °iim  nobilitas  &  gloria,  ut  reliquis  omnibus  videretur  efle  fapientior  ,  quis  , 
^uaefo,  facile  fibi  perfuadeat ,  unius  fummique  Numinis  ignaram" fuifle?:  Aut  qui 
!ler.*  potuiffet,  ut  Aegyptios  tantopere  diligerent  Plato  &  Pythagoras,  eximii  unius 
Jre!  vindices,  quos  fecum  de  re  maxima  diflentire  non  ignorarent  ?  Credo  ego 
acde,  poftquam  Graeci  omni  friandarum  genere  animos  "excoluerant  ,  Aegyptio- 
rum  fenlim  obfcuratam  &  diminutam  fuiffe  gloriam  &  auftoritatem :  nec  enim  poft 
yatonem  &  Pytbagoram  Graecos  difeendi  caulfa  conveniffe  Aegyptios^  peifcrip- 
fUm  usquam  legimus.  Largior  quoque  ,  ftudium  &  ardorem ,  qU0  jn  artes  fere- 
nantur  &  fcientias  olim,  paullatim  confediflfe  &  reftin£him  efTe.  Certe  {n)  Stra- 
^0  aetate  fua  vix  quidquam  veteris  illius  gloriae  fuiffe  reliqui,  praeter  vacua  illa 
palatia  domosque,  quas  facerdotes  olim  incoluiffent  philofophiae  &  Aftronomiae 
cognitione  inclyti,  locuples  auftor  eft.  Atqui  fandior  tamen  difciplina  live  Theo- 
ogia  numquam  inter  eos  penitus  deleta  fuit:  id  quod  ca  fatis  declarant  quae 
de  ea  Onger.es ,  Iamblichus,  Perpbyritts  litteris  pofteritati  ( o )  confignarunc* 

Tri- 


Sj8  in  illis  regionibus  vixit.  Hoc  hifi  praedet, 
b  rarum  quadam  fimilitudinc  a  me  non  impetra- 
A^t  coni cituram  ejus  probem. 
y<  Herodotus]  Hijtor.  Lib.  II.  C.  160.  p.  151. 
,x  Wo  etiam  alitiore  ]  Rampftnitus,  Aegypti 
c  Hepodotum,  Hijior.  Lib .  II.  C.  12 1./).  135. 

canidum  furem  laudaturus,  his  utitur  verbis :  Aiyut- 

‘V  /f**  /  ¥  tfiSZ,  -j  AsyvttTio». 

(«)  Mqfi]  Vid.  AVt,  7.  22. 
y)  Libros  Regum]  1.  Reg.  4.  2g. 

Cn?  Philonem]  Devita  Mofis  Lib.' i.  p.  605. 
v-onicr.  Jo.  Marshamum  in  Canone  chronico  faec.  IX. 

• VW’rSbl  hoc,ctiam  Philonis  oppugnat  diftum. 

*  fl/vJ  /,]  ln  Laudatione  Bufiridis  p.  450. 

]  In  fragmento  Jtpiftolae  ad 

biilt  Pf77AjMrJ^tae’  ab  interitu  fervavit  Eu/e- 
bfS  eu°"S‘‘ ■  Lib.  XIV.  Cap.  12.  p.  74S- 
(m)  .«1116»]  Geagraph.  Lib.  xvil.  p.  764. 

(0)  Lonfgmnnt  ]  Graecos  qui  fcfciuiaj &  ctu- 
aihonera  ex  Aegypto  i„  ruam  ^pomlfe  regionem 
«""tendunt,  w  quod  inulti  faciunt  doftiffiim  viri , 
j?°n  ita  funt  intClligendi ,  ac  fi  omnis  Graecorum 
flentia  ex  Aegypto  fluxiflet  ad  Graecos,  fo. 
Warshamus  Canone  chronico  Saec.  IX.  p.  154.  Eft , 
^^nit,  extra  omnem  controverfiam ,  Graecorum  ve - 
9*iam  d°^rina  maxime  inftgnes,  — ~  tam  Jacram , 
Moralem  fwm  difciplinam  inde  deduxijj-e.  Ar¬ 


tis  navigandi,  Aftronomiae,  &  Geometriae  initia 
antiquiores  Graecos  ex  Aegyptiis  haufifle,  quum 
multi  veterum  id  teftentur  feriptorum  ,  equidem 
negare  non  auflm.  Nec  Graecorum  multos,  Tha¬ 
letem,  Platonem ,  Pytbagoram ,  difeendi  ardore  ad 
Aegyptios  commeafle,  atque  nonnulla  ex  Aegyp. 
tiorimi  placitis  in  fuam  tranlUiiiife  difciplinam ,  in 
dubium  revocari  poteft.  Inde  vero  nullo  modo 
conficias  univerfam  Graecorum  eruditionem  fuiiTe 
Aegyptiacam.  Principio  multos  fuiiTe  antiquis  tem¬ 
poribus  inter  Graecos ,  qui ,  ne  falutata  quidem 
Aegypto,  fuo  cx  ingenio  de  rebus  naturalibus  & 
moralibus  philofophati  lunt,  omni  vacat  controver- 
fia,  nec  ignotum  clTe  potell  illis,  qui  fcpteni  fa 
p!  en  tum  ,  Socratis,  Anaxagorae,  totque  aliorum 
exempla  recordantur.  Deinde,  qui  ex  Qraecis  nbi- 
lofophis  in  Aegyptum  profefti  fimt,  i]U  ia.n  ante 
quam  hanc  viam  imrcnt,  lludiis  &  contemplationi 
rerum  fefo  tradiderant*  nec  tum  adipilcendae, 
quam  exornandae  &  amplificandae  fcientiae  fuae 
caufa  Aegyptum  adibant.  Tantum  igitur  abcll,  ut 
hi  omnem  pbilofophmm  fuam  ab  Aegyptiis  fumfe- 
nnt,  ut  Potius  AQgypti0runv  fe^ta  fuaqne  decreta 
inter  ie  comparandi  lbudio  iter  Aegyptiacum  fu fce- 
a-UI^  Graecorum  philofophia,  toc  in 
lettas  lciila  &  divifa ,  quae  principiis  toto  genere 
disjunctis.  .Jiitiuttur ,  fatis  pftfndit,  auctores  e^is 
Nnn  ■'  fuis 


4(j<5  Aegyptiorum  Japicntia  hijlorica .  Cap.  IV» 


Triplex  erat  Aegyptiorum  veterum  fapientia,  hiftorica  nimirum,  philofophica ,  & 
theologica  Quod  ad  hiftoricam  eorum  eruditionem  attinet,  antiquitatis  eos  vete- 
risque  hiftoriae  fuifle  peritiflimos ,  communi  conftat  auttorum  confenflone.  (p) 
piato  tantam  efle  Aegyptiorum  annalium  vetuflatem  ,  perhibet,  ut,  cum  illis  li 
Graecorum  comparentur  monumenta,  hi  pueri  propemodum  prae  Aegyptiis  vi¬ 
deantur.  Quumque  rerum  omnium  inde  a  principio  hujus  orbis  geftarum  perpe¬ 
tuam  fibi  efle,  nec  ullis  interruptam  intervallis  hiftoriam,  gloriarentur,,  hi  uni  ce- 
3^4 teris  univerfis  certius  &  clarius  hujus  univerfi-tatis  ortum  videntur  cognovifTe.  Ni¬ 
hil  quidem  eft,  cur  dubitemus,  quin  omnes  olim  gentes  mundum  hunc  divina 
providentia  fa&urn  atque  conftitutum  efle,  explorate  perceptum  habuerint.  Grae¬ 
cis  atque  Perfis  perfuafum  hoc  fuifle,  jam  ante  demonftratum  efl.  De  Phoenicibus 
idem  Sanchoniathon  teflatur  (*).  De  Indorum  Brachmanibus  Strabonis  exftat  lo¬ 
cus,  quo  cum  multis  aliis  de  rebus  idem,  quod  Graeci,  fenfifle ,  tum  hoc  in  pri¬ 
mis  dicuntur  cum  illis  probafle,  en  S  ^  <$0*^ ,  mundum  &  genitum 

ejfc,  hf  interiturum  aliquando  (f).  (q)  Diodorus  quidem  in  contraria  huic  fenten- 
tia  eos  fuifle,  perhibet.  Verum  hujus  auctoritati  merito  (r)  Bcrofum  praeferi¬ 
mus,  multo  quippe  antiquiorem  teflem,  quijioc  modo  veterum  Chaldaeorum  fen- 

tentiam  explicat  :  rWo&q  xplvov,  iv  u  n  >9  -  nV  j  b>?a:v,  U 

Afet  ,  pttmv  n/xodec  to  yvy  >9  xp<x/Av  ctT  dfhyhcDV , 

r  Kgr/jisV)  -  'icmTitdcvq  0  T  cv,  Hcy  r,Aiov  ,  *#}  at.  v,vlw ,  >9  TXf  7iiv\z 

HKetvn rat;.  1  em  pus  fuijje  olim ,  quum  nihil  ejjet ,  praeter  tenebras  &  aquam ,  -  Zte- 

/«;«  ftero ,  quem  Jovem  interpretantur ,  medius  divijiffe  tenebras ,  feparajje  invicem  coelum 

&  terram ,  hac  ratione  mundum  condidijje :  -  tae  cr/a/n  Belum  Jidera ,  folem  ,  /«- 

wa/»,  &?  quinque  flellas  erraticas  compar ajje.  Atque  hoc  Berofi  di&um,  uti  ub  Alexan¬ 
dro  Polybi  (lore  Graece  verfum  hic  legitur,  id  etiam  declarat ,  prifeos  Chaldaeae  in¬ 
colas  imam  fummam  Deum,  totius  rerum  naturae  fabricatorem  &  archite&um «, 
profeflos  efle.  Quam  quidem  eis  laudem  Apollinis  etiam  oraculum  tribuit,  quod, 
ex  Porphyrio  recitat  Eujebius : 

( ^ )  M hei  XaA$x~ci  at Qlluj  Todtyjcv  ,  »jT  ip  'tiSiaUa 
Avmffiifaov  «vxxjx  cr Gagopfluii  Stlv  ayvu;. 

Chaldaeo  Hebraeoque  unis  fapientia  ce  (fit , 

Oui  cajio  aeternum  venerantur  Numen  honore . 

ChaJj 

(*)  Eufeb.  Chron.  p.  <5.  (t)  Lib.  XV.  p.  715.  (p.  m.  <5770 

(S)  Praep.  euang.  Lib.  IX.  C.  10.  (p.  41.3O 


fuis  potius  ingeniis,  quam  exterorum,  fifos  efle, 
&  ad  veritatis  cognitionem  viam,  ipfos  quaefivifle, 
non  monftratam  ab  Aegyptiis  calcafle.  Denique, 
li  Aegyptiis  principibus  '&  au&oribus  ad  Geome¬ 
triam  &  Aftronoimam  ufi  funtj  tamen  quoque 
certum  eft,  ipfos  poftea  Aegyptios  in  his  fcientiis 
a  Graecis  multum  fuperatos  efle.  Dogmata  Grae¬ 
corum  nonnulla  cognata  valde  ac  finitima  efle  de¬ 
cretis  Aegyptiorum  >  non  inficior.  Haec  vero 


dogmatum  affinitas  nondum  id  efficit,  quod  illi  vo¬ 
lunt,  quos  contra  haec  disputantur.  Jitenim,  ut 
taceam,  fieri  potuifle,  ut  Graeci  in  easdem  cogi¬ 
tationes  meditando  inciderent,  in  quas  antea  AegyP' 
tii  inciderant,  nec  commemorem ,  multa  etiam  eti 
Graecorum  dogmata  Chaldaeorum  &  aliorum  p 
pulorum  decretis  fim  illima,  a  Phocmcibiis  f°Tf 
fis ,  quibuscum  Graecis  antiquiffimam  fuifle  conm 
rudinem,  novimus,  placita  illa  acqeperunt.  Q*j£ 


§•  18.  Aegyptiorum  fapientia  btjlorka  &P  pbilofopbia.  4<S? 

Chaldjtei  hic  Hebraeis  junguntur,  &  utrique  pure  cafteque  unum  Deum,  originis 
initii  expertem,  venerari  dicuntur.  Quocirca,  nili  omnis  deroganda  Diodoro 
fit  au&oritas  &  dignitas ,  Chaldaeos  exiftimandum  eft  recemiori  aetate,  portquam 
ad  Arijfotelis  forte  difciplinam  fefe  applicuerant,  majorum  fuorum  de  mundi  prin- 
cipio  &  natura  fententias  deferuiiTe.  Longe  vero  lecus  Aegyptii;  qui,  tametli 
eundum  longe  majori  ,  quam  fas  eft ,  fene&ute  cenfuerunt  efle ,  ceteris  tamen 
omnibus  nationibus  firmius  &  conflandus  conceptum  videntur  habuifle  animis , 
principium  ejus  quoddam  fuifle  &  initium.  Quam  quo  imagine  quadam  exprime¬ 
rent  opinionem  ,  Horum  five  mundum  9  quod  Kircberus  narrat  (*)  ,  juvenis  im¬ 
berbis  fpecie  pinxerunt.  Sic  enim  &  perpetuum  ejus  vigorem,  virentemque  vduti 
continuo  juventutem,  &  recentem  ejus  ortum  novitatemque  omnium  optime  ho- 
ttunum  imprimi  memoriae  pofle,  judicarunt.  Jam  vero,  fi  quis  forte  fufpitetur, 
Aegyp^os ,  etfi  mundum  ortu  quodam  generatum  efle  crediderint ,  fine  Deo  ta* 
men,  cafu  &  fortuito  exftitifle  eum,  putafle,  quae  Anaximandri  poflea,  Democriti , 

^  Epicuri  fuit  fentenda,  eum  fine  magno  negotio  refellere  licebit.  Namque  con¬ 
trarium  huic  genti  placere  ,  tam  vulgo  exploratum  olim  erat,  ut  Simplicius ,  quem 
Pro  mundi  ftrenue  propugnafle  conilat  aeternitate ,  quae  Moles  de  natura  rerum  a 
Deo  fa&a  atque  conflituta  refert,  commenta  efle  Aegyptia,  Atyrrl** ,  affirmare 
non  vereretur.  Dignus  eft  locus,  quem  hic  ea,  qua  perferiptus  efl,  lingua  exhi¬ 
beamus  (  fD  E/  'j  %  r  'la^eduv  vo/xo^viuu  ivhUvv^) ,  AtjtvJ*'  zv  imiyinv  o  fcce 

^ictvjv  %  t"  y$v'  tj  'j  yt]  y\v  ctogfliSh  ^  ctxoe.-mcrudiag-^  ,  it  <rKST@*  iveeveo  yjy 

fkx  kmQipilo  imxvw  $  vSajgh-  *  £-tk  Tmlpcud®*  «vtS  vi  ^  24&Xa&<rx*l&  jvx 

fAcjvv  y  <pa rrg  ,  i7iyyay( '  ^  cMuAtnv  5  fcog  <n  (pag  yjuipar  ,  $  vi  ryjvcg  vvkJk  .  ^  iytftfo 
4$4o  vrpui ,  Ytfxi^c  fxlet'  «  a*  vrwviw  $  %p;vis  iopt  r  Xsro  xfa*  »  c** 

Vsj‘rw;  A*  pxAnoi  rtg  ipv  y  vtyJSoirig ,  ^  pO§wv  ii^rrrCuv  67  Grammati - 

CUs  Judaeorum  legislatorem  hic  mtelhgit ,  dicentem :  Sub  initium  rerum  omnium  Deus  fecit 
uf}  &  terram ;  terra  vero  invifibilis  erat ,  £?  owii  orwtffw  de /Utut  a;  caligo  vero  fuper 
yllym ;  df  fpiritus  Dei  ferebatur  fuper  aquas  :  £?  pojlquam  narraverat  ,  /«£<?/«  aZ>  ca 
conditam  ejfe ,  a  tenebris  eamdern  lucem  Jeparatam ,  addentem :  -yo- 

,  £?  tenebras  nottem  ;  ff^z  ex  mane  &  vefpera  unus  fiebat  dies :  hanc ,  inquam ,  3^ 
^  fWnmaticus  primam  ejfe  rerum  originem  &  temporis  initium  opinatur ,  fciat ,  velim  f 
Jabulofam  hanc  ejfe  traditionem ,  totamque  ex  Aegyptiorum  commentis  (s  )  natam > 

Succedat  Aegyptiorum  philofophia.  Phyficae  eos  operam  dedifle ,  artesque  ma¬ 
thematicas,  tam  puras,  quae  vocantur,  quam  mixtas  ,  Arithmeticam,  Geome- 
tuam ,  &  Aftronomiam,  in  deliciis  habuifle  ,  nemo  unus  litterarum  peritus  ignorat* 

At- 

(*)  Ocdip.  Aegjqjt.  (f  )  Simplicius  in  Arift.  L.  VIII.  f.  268.  coi.  1, 


&ia^r™ant’Jd  Conceflerim , 

citatos  iciifiC  Graecos  ab  Aciryotiis  ur  nrriiK  de 

Con"1111»!  retlU  f  C0^tarent>  quosdam  etiam  Grae¬ 
corum  hortos  fuos  ex  rivulis  irrigafTc  Aegyptio- 
nim:  id  vero,  ut  omnem  Graecorum  fapientiam 
officinis  Aegyptiorum  dimanafle  exiftimem, 
numquam  mihi  perfuafero. 

\P)  Piate ]  In  Timaeo  p.  524./. 
tdq2  Diodorus]  Biblioth,  Infer,  Lil,  II,  p,  33, 
•  ™nov,  1604. 


(r)  Berofum]  Fragmentum  hoc  Berofi  exliibet 
Ceorgius  Syncellus  in  Chronico  p .  20.  Conf.  Jo. 
Alh.  Fabricii  Biblioth.  Graec.  Lib  VI  Cap.  12. 
Vol.  XIV.  p.  187.  189. 

(r)  Natam ]  Plura  veterum  teflimonia ,  ex  qui¬ 
bus  Aegyptios  cum  ortum,  tum  interiturum  ali¬ 
quando  mundum  efle ,  conflat  credidifle  ,  Hugo 
Grotius  affert  ad  Lib.  I.  de  verit.  relig.  Chrifif 
nae  $.  i<5.  p,  34>  Confcr  etiam  Herm.  tt  itfn 

Aegyptiaca  Lib.  1.  Cap.  4.  $.  1.  p-  1 1-  _ 

Nnu  2  O;  For . 


468  degyptioruln  pbitofopbia .  Cai\  IV* 

Atqui  fuit  illis  tamen  praeterea  alcior  quaedam  aifciplina ,  quae  de  naturis  praeci* 
piebat  corpore  abftra&is :  quod  ex  eo  quidem  intelligitur  ,  quoniam  principes 
animos  effe  immortales  ,  ante  corpora  exftitiffe,  &  in  nova  iemper  migrare  cor¬ 
pora,  docuerunt.  Quibus  nemo  poteft  deditus  effe  fententiis  ,  quin  idem  ,  his 
ducibus,  eo  perveniac,  ut  mentes  corpore  folutas  atque  liberas  effe,  conflituat. 
Audiamus  Herodotum  hac  de  re  differentem :  (  *  )  n r  hiyw  kl^m  einims , 

(k  tc^fUTTU  uQccvxtzs  es*  '  §  <rdux](&  j  nem ,  eif  x&o  far  yvlf^uov  ' 

imxv  j  me/Ufy  yur&  to  ^  v»  Wdosix ,  £  tk'  TrenW  ,  |f  «4***  a-^ux  yi« 

kliwtiv '  r  7nw kvmv  j  adrjj  yiu&vj;  b>  T^kicin  tn<n.  Aegyptii  primi  exjliterunt , 
qui  dicerent ,  animam  hominis  ejje  immortalem :  Jed  ,  exolefeente  corpore ,  fubinde  in  aliud 
animal,  quod  ajjidue  nafeitur ,  immigrare :  atque  ubi  per  omnia  fe  circumtuli/JeP,  terreftria, 
marina,  volucria ,  rurfus  in  hominis  corpus ,  quod  gigneretur ,  introire:  atque  hunc  ab  c* 
circuitum  fieri  intra  annorum  tria  millia.  Nefcio  vero,  an  omni  ex  parte  Herodoto, 
Aegyptiorum  de  anima  do&rinam  enarranti ,  fides  fine  formidine  adjungi  queat* 
Quos  enim  hoc  in  loco,  nomine  licet  omiffo  ,  reprehendit ,  Pythagorae  difcipuli  j 
eo  quod  fefe  horum  dogmatum  principes  &  inventores  perhibuiffent  ,  quae  ab 
Aegyptiis  tamen  mutuati  effent  ,  aliter  plane  fentiebant.  Animos  nempe  doce¬ 
bant  ,  ut  fcelerum  ante  commifforum  poenas  darent,  terrenis  iiis  corporibus  con- 
clufos  effe  primum :  quosdam  deinde  es;  illis  miferiores  fieri ,  atque  beffiarum  in 

cor- 

(*)  Euterp.  123.  (feu  Lib.  II.  C.  123.  p,  135. 


(t )  Porphyrius  apud  Stobacum  ]  Ex ft at  apud 
Stobaeim  Lib.  II.  Eclog.  phyf.  Cap.  7.  p.  200.  /. 
longum  fatis  fragmentum  ex  Porphyrii  Libro  mfi 
r*  h<p  de  eo ,  quod  in  nojlra  ejl  potefiate ,  quo 

Platonis  fententiain  de  animarum,  antequam  cor¬ 
pora  ingrediantur,  ftatu  exponit,  &  fufpicatur,  ex 
Aegyptiorum  eam  fcitis  dc  animarum  per  duodecim 
ligna  coeli  tranfitu  fiuxifle.  Hoc  ego  Porphyrii  frag¬ 
mentum,  quum  nullam  ejusmodi  aliud  apud  Sto- 
basim  exftet,  a  Cudwortho  hic  intelligi,  nullus  du¬ 
bito.  Nefcio  vero,  an  hic  locus  ad  infirmandam 
Herodoti  auftoritatem  multum  valeat.  Etenim, 
ut  Porphyrium  taceam  ex  conjectura  tantum  fua  de 
Platonis  fententia  &  ejus  cauflls  diiTerere ,  illud 
quidem  cx  co  patet,  Aegyptios  cenfuifie,  animos 
per  ftellas  complures  &  ’  figna  coeli  commeare, 
antequam  corporibus  conjungantur,  non  vero  inde 
confiat,  negafife  eos  talem  animarum  circuitum, 
qualem  Herodotus  commemorat. 

■  VLi  Chalcidius  ]  Ifanc  Hermetis  morituri  ota- 
mi  rjanc'  pMr'ltius  integram  recitat  in  Prole- 
ru  ,Lmetls  ^ros,  fcque  affirmat  cam  exC/m/- 
tj1  ’  c\ iir’  a^en  hbrum  haud  indicat,  fumfilTe. 
Herin.  ■  ngtus,  qumn  nihil  cxftare  fciret  Chal- 
cidu,  praeter  Comm  in  Timaeum  Platonis,  nou 
dubitavit  Libro  de  Hermeticx  Aegyptiorum  Medi¬ 
cina  Cap.  6.  p •  bunc  exhibet  fermonem., 

Jeftorem  fuumad  hunc  ipfum  Chalcidii  Commentar. 
amandare.  Sedinffio,  qm  editUs  legitur  chdcidio 
fruftra  haec  Hermetis  verba  quaefiveris.  Quare  aut 
Patricius  memoriae  vitium  admifit,  aut  nefcio  quem 


alium  Chalcidii  librum  habuit,  aut  denique  amplio¬ 
rem  legit  Chalcidii  Commentarium  ,  atque  publico 
hodie  exftat. 

C  *)  Diodorus ]  Bibliothecae  hijlor.  Ufi.  I.  p.  23* 

(y)  Vitturi  effent]  Ut  pleracque  Aegyptiorum, 
de  religione  &  de  rebus  divinis  fententiae  in  con- 
trovernis  hodie  &  dubitatione  funt  pofitac:  ita, 
quid  de  animorum  poli  fata  ftatu  fenferint,  mi¬ 
nus  ,  atque  multis  peffuafum  efi ,  expeditum  efla 
videtur.  Perennes  &  immortales  animos  cum  a, 
facerdotibus,.  tum  a' populo  Fuifie  habitos,  dubio 
quidem  omni  vacat :  aeque  certum  videtur  cflb, 
dcfcenfionem  utrisque  animorum  in  corpora,  coa c-, 
tam  ,  an  voluntariam ,  non  facile  dixerim  ,  pla- 
cuiffic:  id  vero,  explicandum  reflat,  an  Herodotus 
rc&e  fcripferit ,  velle  Aegyptios,  animos  omnes 
de  corporibus  hominum  in  beft ia s migrare,  donec* 
magno  quodam  intervallo  vertente ,  in  humanum 
corpus  redeant;  an  vero,  quod  Cudworthus  pro¬ 
bare  videtur,  Herodotus  repudiari  debeat,  &  Aegyp¬ 
tios  credendum  fit  facinoroforum  tantum  animis  tot 
itinera  &  peregrinationes  diftalfe ,  non  item  bono; 
rum  &  fapientum  virorum  mentibus,  quas  ad  Deo¬ 
rum  profkifci.  concilium  ,  cenfuerint.  Veteres  fi 
confulas  auctores,  inexplicabile  prope  videtur  ne¬ 
gotium  :  graviffimi  enim  cx  utraque  parte  tcftes 
fiant.  Herodotus  non  folus  mihoit;  verum  juvat 
feum  Hecatae  us ,  vetufius  a  udor,  qui  de  Aegyptio  • 
rum  philofophia  Librum  exaravit ,  & ,  Diogene 
Laertio  tefte  Prooem.  Segm.  II.  p.  S.  Iroc  in  co¬ 
ram  fcitis  numeravit:  rv  fyxv  itiZUpvur,  *f 


s.  1  s. 


'Aegyptiorum  philofophia. 


corpora  detrudi ,  quod ,  coeleftis  originis  obliti ,  gravioribus  fefe  in  hac  vita  fla^ 
§itiis  contaminaffent :  at  qui  pie  cafteque  vixiflenc,  turpitudinisque  vitaffent  con¬ 
tagionem,  eos,  coeleftibus  five  fubtilibus  ami&os  corporibus,  ad  fummam  hinc, 
felicitatem  demigrare.  Hoc  idem  vero  Aegyptios  ftatuifle,  non  modo  (t)  Por- 
pbyrius  apud  Stibacim ,  fed  etiam  Hennetis  libri ,  qui  vocantur,  declarant,  (u)  Cbal- 
tidius  quoque,  quum  morti  fe  vicinum  fentiret,  Hermetem  Trismegi/lum  fic  efle  re¬ 
fert  loquutum:  Se  haSemts,  puJfum  a  patria,  peregrinum  vixijjc  exfulem  ,  nunc  au - 
tem  incolumem  patriam  repetere:  itaque  mortem  ipfms  non  cjje  lugendam:  etenim  hanc , 
Quam  multi  vitam  exi  [limant ,  mortem  ejje  dicendam  potius ,  quam  vitam.  Qua  opinione 
Indorum  Brachmanes  imbuti  etiam  fuiffe  leguntur,  five  eam  ab  Aegyptiis,  ut 
quaedam  alia ,  acceperint,  five  ipfimet  excogitaverint:  (f)  to*  /xkv  /3  lov 
av  ocKfxltju  y.voufyav  ineq  ,  -r  j  9nvxJov  ilg  r  onca  filov.  Hanc  quidem  vitam  putan¬ 

dam  ej[e  quafi  quemdam  vividum  hominum  conceptum ,  mortem  vero  nativitatem  ad  ve- 
Tam  illam  &  felicem  vitam.  Aegyptios  vero  hanc  mentibus  aluifle  doflrinam ,  ex 
e°  fatis  videtur  intelligi,  quod  (x)  Diodorus  nonnulla  de  illis  memoriae  prodidit ,366 
quae  valde  ei  cognata  funt:  in  quibus  id  eft:  in  primis,  quod  Aegyptios  bonorum 
vn*orum  obitum  lacrymis  non  efle  profequutos,  contra  felicitati  eorum  applaufifle 
narrat:  di  r  ccldvx  /ut^oyla  kxQ’  $  t  ,  eo  quod  in  altera  vita  cum 

piis  aeternum  (y)  vifturi  ejfent.  Quidquid ‘id  eit,  qui  ea,  quae  de  animis  ante  cor- 367 

pora 

(f  )  Strabo  Lib.  XV.  p.  715.  (p.  m.  676.  f 


HitTtp*extrtiJ  9  animam  &  permanere ,  &  in  alia  cor¬ 
pora  transire.  Juvant  eumdetn  multi  alii ,  quos 
brevitatis  caufla  praetereo.  In  primis  autem  illu- 
Veell;  Aeneae '  Gazaei ,  graviflimi  feriptoris,  teffci- 
ornuin ,  qU;  Herodoti  narrationem  luculenter 
Uortu[rum\  The°Phrf.°  fc,u  DMogo  de  refurrett. 

-  v4  v  P’  Ar/u.TTie;{  /jbtt  Saxu.iw  wjt?,* 

ut*  BC'ff"*ev  >  /8?'»  xwx,  •£***, 

h  xfArirx «t^.  iZ>  f/ji»  uuTcti,  oTo>  Tt  &»pt'or,  fj.it- 
A'  ”  **/*’*®  ,  TK>  V<»  »«/*<£)  *  »»»  t»  l‘S  Ixfit»  0\l. 
A**™  *  p  *(*£?**  ,  t'h»  SuAht}**  tiv  • 

lA\.  5  fl’5  ° i •*»  Q™»  piTKTiOwjin,.'  KaXai\  $ 

*‘,fx  *  **«  Stipet  iui I»,  ti  /{i**^*#-*  r 

*TX*1*  Ai$*A#5r«  eri\i r  imtyip,, , 

«"r*”’-  Aegyptii  quidem  Jlatuunt ,  prorfu/  eandem 
urnam  hominem  &  bovem  [f  canem  £?  n  [f 
vfftjmenti  alicujus ,  drrwro  fibi  ami- 
,  ,pJ!s'  >'«J tlarbejliae,  formicat  puti 

™  J  “ :ram  Hcit.  „unc  in  pifcem  projeBa, 
ttum  puta  aut  apuam ,  maritimam  -citam  agit,  alias 
tn  a-cem  elnala,  cornicem  aut  lufcir.ha,  induens, 

"  J>«»  <»  «iia  Aue  alia  animantia 

ynverfa  vagatur ,  donec  per  omrL  fpecies  redierit 
>»  carceres  fuos.  Quae  e:;  rebus  ipiis  ad  hanc  opi- 
*»°.ncm  firmandam ,  ex  cultu  verbi  caufia  beftiarum 
fctl  pofient.  confulto  praetereo.  E  contrario  funt, 
?Uae  abcram  fuadeut  lentendam ,  cui  fe  non  infen- 
teft-  °^c.nclit  Cudmvorthus.  Quae  ipfc  produxit, 
ban°nia  non  att’nS°»  bina  Ptofcro  alia  ad 
rz'i  C  re-m  vehementer  apta.  Alterum  efi:  Porphy- 
9  ^  de  abjiuientia  Lib.  IV.  §■  10.  p.  157.  cx 


F.uplianto  refert,  Aegyptios,  exanime  cadaver  ef¬ 
ferentes,  ita  mortui  hominis  verbis^  Deos  efle  de¬ 
precatos-:  ?i2  JafZOTX  «,  Opoi  ,  «l'  T»r  gvifl 

to,;  X>ip»  -Hi  ,  rp»r&Z*£i  f*t ,  ro?5 

S-£8:«  rutKuet.  Sol  omnibus  imperans ,  vorjMe 
Z)/t  univerji ,  vitaro  hominibus  largimini,  me 
accipite ,  Zh/x  aeternis  contubernalem  futurum 
tradite.  Hac  qui  Deos  prece  compellabant  ,  illi 
defunftorum  hominum  animos,  id  quod  pcrfpicuum 
eft,  primum  in  folcm  &  lidcra  transferri,  deinde 
in  his  rite  purgatos  ad  Deorum,  quos  aeternos  Pla¬ 
tonici  vocabant ,  concilium  migrare  ,  cenfebant. 
Alter  Plutarchi  locus  eft,  qui  Lib.  de  lfide  (j>  Q7-. 
ride  p.  362.  T.  II.  Opp.  ^  Aegyptii ,  inquit,  r 
vvWUw  TOX",  «  «  ”  “°’J  iU>l. 

tx  T/,t  Ti\fV7rfl ,  xceAin ,  r>iu>xiftf](^a  tQ  «  i. 

/*<£&•  oihtlx ,  fubterraneum  locum , 

in  quem  putant  animos  a  morte  ferri,  Anenthen  vo'- 
eant,  qnod  vocabuli  fgnificat  dantem  £?  accipien¬ 
tem.  Ita  Tendentibus  dc  animi  poft  fata  fiatu  vix 
fuifie  rei  videtur  aliquid  ciun  iftis  migrationibus  in 
bcitias  &  animalia.  Utri  igitur  accedendum  erit 
fententiae?  Equidem.,  rebus  omnibus  expenfis,  nec 
Herodotum  &  focios  ejus  deferendos  effc,  opinor, 
nec  mendacu  reliquos  accufare  velim.  Saepe  ego 

mifatus  fum,  viros  docliffiinos,  qui  ad  res  &  opi¬ 
niones  cum  Aegyptiorum,  tum  aliorum  populorum 
explorandas  fefe  applicucrilnt^  pic  agerc ,  ac  fi  com¬ 
munis  quaedam  Credendi  &  fentiendi  formula  inter 
illos  Viguiflet,  &  per  univerfam  provinciam  omnes 
idem  docuillent  philofophi  &  faeerdotes propter- 
Nnn  3,  1 


Caf.  IV. 


470  Aegyptiorum  theologia. 

pora  ex  fiften  tibiis,  variisque  eorum  in  nova  corpora  itineribus  Aegyptii  praecepe¬ 
runt,  fecum  confiderat ,  is  non  poteft,  quin  eos  etiam  credidi  fle  judicet ,  nihil 
concreti  ve!  corporei  inefle  mentibus.  Id  vero  fi  fenferunt,  ecquis  Deum  eos  ffca- 
tuifle  omni  concretione  corporea  vacuum,  vel  neget,  vel  etiam  dubitet?  Scic, 
huic  fententiae  Porpbyrii  de  Cbacremone  dictum  contrarium  videri.  Sed  in  ejus  vim 
deinceps  inquiretur. 

lleftat,  ut  de  Theologia  Aegyptiorum  verba  faciamus.  Conflat,  binas  fu  i  fle 
Aegyptiis  Theologiae  fpecies:  unam  popularem  fabulisque  refertam,  cujus  maxi- 
iliam  partem  Diodorus  Siculus  exponit:  alteram  ctrtyfalov .  arcanam  &  reconditam , 
quam  in  vulgus  emanare  non  patiebantur,  verum  regibus  tantum  iliisque  tam  ex 
facerdotibus ,  quam  aliis  hominum  ordinibus  cognitam  &  apertam  volebant  efle* 
quos  cognitione  ifta  non  efle  indignos  putabant.  Tantum  igitur  inter  hasce  duas 
intererat  difciplinas  quantum  inter  /. Iriftotelis  exotericam  docendi  rationem  &  acroama - 
ticam.  Teilem  rei  hujus  Origenem  appellabimus ,  cujus  ipfum  nomen  Aegyptium  eit. 
Idem  enim  efl:  Origenes ,  quod  Horo  •  genitus :  Horus  vero  in  Aegyptiorum  Diis  erat. 
Origenes  itaque  ,  quum  Celfi  caftigare  vellet  levitatem ,  qui  res  omnes  atque  ra¬ 
tiones  Chriflianorum  penitus  fibi  perfpeclas  efle,  praedicabat,  his  verbis  Aegyp¬ 
tiorum  explanat  infticuta  :  (*Y  Hic  inibi  Celfus  aeque  videtur  fipient er  agere ,  ac  fi 
aliquis  in  Aegyptum  profectus,  in  qua  terra  viri  fapientes  ex  inflitutis  &?  praeferiptis  pa¬ 
triis  multum  fuper  rebus  illis  pbilcjopbantur ,  quae  pro  divinis  inter  cos  habentur ,  quum 
rudes  interea  &  illitterati  fabulas  tantum  nonnullas  accipiant ,  quibus ,  tametfi  fenfum  ea - 
rum  haud  affequantur ,  vehementer  capiuntur  (A  delectantur :  Celfus ,  inquam ,  baudfecus 
mihi  videtur  injlituere  ,  ac  fi  bome  ejusmodi,  qui  Aegyptios  quidem  adiit ,  at  cum  nul¬ 
lis  ver  fatus  e/i,  nifi  rudibus  £?  indoftis  hominibus,  a  J  acer  dotibus  vero  de  arcanis  &  re¬ 
coli' 

(*)  Lib.  I.  p.  n. 


rcaque  in  eo  totos  efle,  ut  in  concordiam  quodam¬ 
modo  redigant,  quae  varie  dc  Aegyptiis  perferipta  & 
relata  fant.  Qua  quidem  opinione,  quove  Audio  nihil 
ego  inutilius  &  a  vero  remotius  efle  arbitror.  Ex 
rioftris  nimirum  moribus  &  temporibus  veteres  me¬ 
tiuntur  viri  eruditiflim i;  quumque  apud  nos  certae 
iint  doftrinae  formulae,  quibus  alligantur  omnes, 
qui  munere  quodam  potiuntur,  inter  Aegyptios  & 
alios  populos  idem  obtinuifle  ,  omnesque  rebus 
divinis  praefedlos  iisdem  imbutos  fu  i  (re  opinio¬ 
nibus  &  fententiis,  libi  perfuadent:  quod  profe&o 
Tonge  fecus  fefe  habet.  Mitto  nunc  reliquos  po¬ 
pulos,  in  quibus  magnam  fuifle  fentiendi  licentiam, 
tam  certum  efl,  quam  quod  ccrtiflimum,  &  Aegyp¬ 
tios  tantum  commemoro.  In  hac  gente  mirifica 
erat  de  rebus  tam  eruditis ,  quam  divinis  fententiarum 
&  opinionum  differentia ,  tot  uti  fere  credam  fcc- 
tas  &  dilciplmas  fuiffc  jn  Aegypto,  quot  faccrdo- 
tum  collegia  &  ordines.  Popularis  Aegyptiorum 
religio  tantopere  diftabat,  ut  cruenta  etiam  ex  Deo¬ 
rum  varietate  bella  inter  eos  exorirentur ,  tefte  Ju¬ 
venale  Sat.  XV.  &  alus:  J 

~ - - Summus  utrimque 

Inde  furor  vulgo,  quod  Numina  vicinorum 
Odit  uterque  locus. 


Reconditam  &  arcanam,  quam  facerdotes  profite¬ 
bantur,  doftrinam  pro  ingeniorum  &  hominum  va¬ 
rietate  itidem  fuifle  variam ,  quae  nobis  ex  illa  re¬ 
flant,  abunde  fignificant.  Aliter  enim  Aegyptio¬ 
rum  Theologia  a  Jamblicho  in  Opere  de  Myjlcrio 
Aegyptiorum ,  aliter  a  Porphyrio  in  Epijlola  ad  Ane - 
bonem ,  aliter  a  Plutarcho  exponitur:  id  quod  jam 
dudum  rcufle  obfervavit  Herm.  Conringius ,  vir  ini' 
mortalis  memoriae.  Libro  de  Hermetica  Aegypti*' 
rum  Medicina  Cap.  12.  p.  124.  Neque  pauciora 
erant  in  hac  gente  de  rebus  aftrologicis  ,  mathe¬ 
maticis,  &  hifloricis  divortia:  quod,  fi  inftitutuin 
flagitaret,  quam  plurimis  oflendere  liceret  veterd”1 
di&is.  Quare  in  Aegyptiorum  religionem  genera¬ 
rim  inquirere,  &  quinain  de  Diis  &  rebus  faens 
fenfus  tori  fuerint  populo,  fecure  explicare  velle, 
id  ego  aeque  propemodum  prudenter  fieri  arbitror, 
ac  fi  quis  Medicorum  dc  morborum  caums  fenten- 
tiam  in  ur.iverfum  fibi  fumeret  declarandam ,  apuu 
quos  infinitam  regnare  discordiam,  cognitum  e  • 
Parcamus  tempori  noftro ,  neque  fruftra  in  con 
liandis  inter  fc  Aegyptiis  laboremus,  quos  nulla 
communem  habuifle  rei igionem,  quae  de  illis  f  ' 
moriae  prodita  funt,  univerfa  extra  controvcrfiam 
ponunt.  Quae  quum  ita  fefe  habeant,  nec  eam- 


s.  1$. 


Aegyptiorum  theologia . 


47i 


conditis  myfleriis  fuis  haud  eruditus  e/t,  gloriaretur  tamen  ($  praedicaret ,  imbibi (fefefe 
6f?*ia ,  qua?  ad  Aegyptiorum  religionem  &  Theologiam  pertinent.  Addic  idem ,  hoc  mi¬ 
nime  folis  proprium  &  peculiare  fuifle  Aegyptiis ,  ut  aliud  haberent  abjirufum  at¬ 
que  verum  Theologiae  genus ,  aliud  vulgare  ac  commentitium :  perfas ,  Syros  omnes- 
que^  barbaros  populos  paribus  hac  in  re  inftitutis  vixifle  :  *A  j  368 

n  fyu  ifiuruv ,  Iwjxnv  tlmiv  tyq  Thqruv  k,  r.  A.  Quae  de  differentia  inter  vi - 
T0S  fapientss  &  illitteratos  apud  Aegyptios  modo  diximus ,  eadem  de  Ver  Jis  etiam  affirmare 
”C€t  t  apud  quos  facrae  caerimoniae  ab  illis ,  qui  ingenio  valent ,  ad  rationem  revocanti  r  , 
dum  populus  eruditionis  expers  externum  tantum  fymbolum  feu  ritum  intuetur.  Atque  hoc 
7Pfum  ad  Syros  etiam  &  Indos  ,  omnes  que  illas  gentes  pertinet ,  quae,  praeter  fabulas  re- 
"gjofas,  doftrinae  quoddam  &  eruditionis  genus  habent.  Quin  etiam  ,  id  quod  praeter¬ 
agere  nefas  foret ,  eodem  loco  hanc  confuetudinem  ipfos  imitatos  efle  Chriftia- 
nos>  fignificat  Origenes:  Chriftianae  enim  difciplinae  partem  externam  five  corti- 
^ern ,  quae  tamen  commentis  omnibus  atque  fabulis  caret,  omnibus  omnino  pandi 
&  offerri  hominibus:  verum  fccretiorem  efle  aliam  &  retrufam  difciplinam,  cui 
Percipiendae  non  omnium  par  fit  ingenium.  Atque  hanc  alio  loco  ait  fapientiam 
illam  ,  quam  fe  Paulus  inter  perfeftos  tradidifle  commemoret.  His  fretus  prae¬ 
biis,  Celfi  vocem:  fi  cl$x,  omnia  ego  novi,  vanitatis  arguit ,  eo  quocl  inte- 

riora  difciplinae  Chriftianae  ignoret  homo ,  nec  nili  ea ,  quae  in  omnium  incurrant 
oculos ,  calleat.  Sed  haec  alium  locum  fibi  flagitant.  Aegyptios  vero  hanc  docen¬ 
di  habuifle  normam  &  rationem,  quam  diximus,  prorfus  certum  eft,  multisque 
aliis  au&oribus  obfervatum.  In  his  Clemens  Alexandrinus  facile  princeps  eft  ,  vir  re¬ 
rum  Aegyptiarum  peritia  nuPi  fecundus :  (*)  *’  nk  'wrvyjm  ™ 

*vtri6&1o  pvwz/x  ,  ihs  po;v  fitGr, Aoi?  r  r  ^tloov  i$rtTiy  i%l<pif>ovy  ciftl  n  po.oie  yt  nlg  jul?&x<nv 

t7n 

(*)  Strom.  Lib.  V.  p.  508.  (C.  7.  p.  m.  670.) 


m  inter  Aegyptios  de  ftatu  animorum  poft  fata 
rui fle  fententiam ,  certus  fum.  Sacerdotes,  quos 
fteroaotus  adiit,  circuitus  quosdam  animorum  per 
varia  corpora  fibi  finxerunt.  Alii  vero  fapientum 
..  bonorum  virorum  mentes  a  longis  his  erroribus 
‘•berariint,  &  in  Deorum  ftatim  eonfeflum  dedu- 
V^rilnt.  Alii  rurfus  facrorum  antiftites  adfcendere 
ftellas  vagas  defunttorum  mentes,  in  iisque  pur- 
§ari }  ut  dignae  fiant  Deorum  confuetudim^  decre¬ 
verunt.  Aliijocum  aliquem  fubterraneum  deceden¬ 
tes  excipere  animos ,  praeceperunt.  Alii  aliis  forte 
portentis  &  fomniis  ignorantiam  fuam  folati  funt. 

’  5>bjfcr°,  aliter  fieri  potuit,  fi  rem  rette 
«teftimes.  Qui  nullis  adftri&i  funt  docendi  &  cre¬ 
dendi  legibus,  ut  Aegyptii,  neque  aliud  oraculum 
contulere  poliunt,  quam  rationem  fibi  reliftam  & 
vehementer  impeditam ,  hi  neceflario  in  rebus  ob¬ 
itis  explicandis,  ut  homines  varie  funt  animo  & 
p°rpore  affetti,  in  varias  &  toto  genere  diverfus 
Ijjeurrunt  fententias.  Exemplo  hac  in  cauda  ipfi 
nli  pofiunt  efle  philofoplri,  qui  migrationem  tue¬ 
atur  animorum:  qui,  tametfi  generatim  confen- 
oebant,  tamen,  ubi  ventum  erat  ad  uberiorum  rei 
e*plicationem ,  vehementer  disjuncti  erant:  id  quod 
*°inofe  detieas  Gazaeus  in  Theophrajlo  p.  14.  do¬ 


cuit.  (II. )  Ceterum  ,  quam  vir  docti fllmus  hic 
Pythagorae  &  ejus  difcipulis  tribuit,  de  ftatu  ani¬ 
morum  fententiam ,  invitis  ipfis  antiquis  auftoribus , 
tribui,  arbitror.  Non  negem,  in  hac  fuifle  fami¬ 
lia,  qui  fic  lentirent ,  fiipientum  virorum  animos 
ftatim  ad  cocleftes  fedes  proficifci ,  reliquorum  ad 
alia  commeare  corpora:  ipfum  vero  Pythagoram  & 
praecipuos  eius  difcipulos  ita  fenfllle,  nego.  Py. 
thagoram  notum  eft  animam  fuam  per  varia  tranfl- 
ifle  corpora,  praecepi  (Te,  fuifle  oli  m  in  Aethalide, 
Mercurii  filio,  in  Euphorbo,  Hermotimo,  &  aliis, 
antequam  in  Pythagorae  veniret  corpus.  Vid.D/o^! 
Laertius  Lib.  VIII.  Segm.  4.  5.  p.  490i  ,g°r* 
Adde  Jamblichnm  Vita  Pythagorae  Cap.  7^,  p  II2 
Porphyria s  autem  in  Vita  Pythagorae  Sek.  XIX* 
p.  24.  diferte  eamdem  ipfi ,  quam  Herodotus  Aepy'-' 
tiis,  fententiam  tribuit.  Empedoclis,  cujus  tam  A- 
figne  nomen  eft  inter  Pythagoraeos ,  verfus  adhuc 
exftant ,  quibus  fe  profitetur  puerum ,  puellam , 
plantam,  &  piscem  fuifle.  Vid.  Diog.  Laertius 
L\b-  VIII.  Segm.  77.  p.  ^9.  Piuribus  teftimo 
n;is  abftineo.  Congeflit  vero  plura  Gever ,  El- 
menhorjtius  ad  Minucium  Felicem  p.  352.  ed.  Cro- 

na-uit. 


£*•)  Cfc- 


Aegyptiorum  theologia.  Caf.  IV* 

ivn  r  $x<rikFtu>  Triodicy  j  ^  T  tytW  7?  7?  x£A$u<riv  tireu  Icru puerum  $  'dsav  n  a3  rfiQw  ,  ^ 

miihl** ,  w  Aegyptii  non  quibuslibet  ea.  quae  erant  apuil  ipfos ,  committebant 

myjteria  ,  wtv/we  rtrcrm  divinarum  cognitionem  deferebant  ad  profanos ,  /eJ  ad  eos  folos , 
0“i  erant  ad  regnum  perventuri ,  6?  ex  f acer  dotibus  iis,  qui  judicati  fuerant  probat ijji  mi 
educatione  &  doctrina  &  genere.  Concinit  cum  hoc  Plutarchus  ,  qui  Qx-Spbingibus 
Aegyptiorum  praeterea  hunc  morem  confirmat:  (*)  o'  da  p*%uuv 

(  (Bxa-iMvsj  ffotlo  r  kpiav  9  pt-ilyi  <$  tyiKaittylatA  imy.i^vixu^lw  tbc  tts71\x  /uifoie 
foyue ,  ci/*v$fccj  ipQann  f  atofefa  ffeQxeetf  &£*«?•  urt^  dpkhi  % 
ef'n}  T  tyfci'  r«f  «r<P7>5f  l577«xwf  Isdvjtf  ,  fcV  otlv.yfxxrJh  nSplow  £  $to\oyix4  cedru* 

tyjm.  Olli  autem  e  bellicojis  creabatur  rex ,  ftatimft  fac  er  dotibus  dabat ,  ac  pbilofopbiae 
fiebat  particeps ,  pleraque  fabulis  occultantis  ac  fermonibus ,  obfcura  veritatis  indicia  13 
argumenta  habentibus.  Quodfane  igfi  declarant ,  templa  Spbinges  plerumque  collocan¬ 
tes:  quo  innuunt,  fuam  rerum  f aerarum  detlrinam  conflare  perplexa  13  fub  involucris  la¬ 
tente  fapientia.  Sed  &  (s)  Clemens  Alexandrinus  hanc  Aegyptiis  fuifie  cauflam , 
cur  Spbinges  ante  templa  .collocarent^  reflatur:  Aid  ™  ^  a  i^thu  ^  ?  hfi,  r£ 
a&yycu:  tipvcvj ,  «V  «hyuxrdhc  $  uSa  fa  4  «**<£>*?  &J©-.  £f  ideo  Aegyptii  ante 
templa  ponunt  Sphingas  ,  quia  doctrina  ,  $«0*  de  Deo  eft ,  aenigmatica  cfl  13  obfcura. 
Quamquam  eumdem  Clementem  alia  quoque  interpretatione  five  conje&ura  has 
Spbinges  illuftrafle  ,  tacere  minime  debeo.  Digna  fatis,  quae  hic  legatur,  haec 
ejus  nova  divinatio:  T «x*  D  4/™  fA€"  7  4  w  fcwr  pl  ,  «V 

'ZfjrbPtS  4  rrls  ctrloic ,  i)\  «V  oi™?XATVTus  Jikmov  adlg  eivcriw  &iejn  $  bu* 

4  x>6fU7W  *i  trfiyZ  uUlasij)  $  tbJv*.  J^rte  autem  quod  Deum  oporteat  amare  ac  timere : 
amare  quidem,  ut  fandis  benignum  b  propitium;  timere  autem,  ut  qui  fit  impiis  jukus 
hiexorabiliter.  Ferae  enimfimul  13  hominis  imaginem  Sphinx  figni ficat.  Praeter  Spbin¬ 
ges,  Harpocratis  etiam  &  Sigalionis  fimulacra  m  templis  fuis  confecraverant  Aegyp¬ 
tii  ,  quae  his  verbis  ( a )  a  poeta  defignantur:  c  1 

Qui* 

(*)  Dc  Ifid.  &  Ofir.  p.  354- 


(  z  )  Clemens  Alex.  ]  Stromatum  Lib.  V.  Cap.  4. 

p.  664- 

(a)  A  poeta]  Ovidium  intelligit;  qui  tamen 
Metamorphof.  Lib.  IX.  non  numero  plurium,  fed 
lingulari  de  Harpocrate  lic  canit: 


Quique  premit  vocem ,  digitoque  filentia  fuadet. 

llluftratur  haec  res  uberius  a  Gisberto  Cupero  in 
Harpocrate  p.  22. 

(  b  )  Removeri  debere  ]  His  interpretationibus  II- 
mulacri  Harpocratis  qui  aures  praebere  non  rccufa- 
bunt,  me  quidem  non  repugnante,  id  facient:  mihi 
ver.o  vicillim  crimini  haud  dabunt,  fi,  quum  divi¬ 
nationibus  umce  nitantur  omnes,  affenfionem  fulti- 
neam,  &  iplam  expofitionum  varietatem  maximo 
cITe  argumento ,  credam ,  nefeivifie  recentiores 
Aegyptios,  aut  icire  noluific  veras  figni  huius  ra- 
tiones.  Equidem  nullus  dubito,  quin  hic  Harpe 

crates  homo  &  filus  Ifidi.  &  Oiiridis  fuerit,  id 
quod  di  ferte  Plutarchus  refert  Libro  de  Ifide  R  O/t 
ride  p.  377-  praematuro  forte  fato  abreptus,  quem 


Aegyptii ,  ut  dolorem  mitigarent  parentum ,  confecra- 
runt,  &  Dei  inllar  coluerunt.  Procedente  vero  tcni- 
f>.ore’ 1 1uum  horum  faftorum  oblitterata  paene  memo¬ 
ria  enet,  facerdotesquc  Aegyptios  tam  turpium  reli¬ 
gionis  fuae  initiorum  puderet,  ftatuam  Harpocrati* 
varus  explicationibus,  quarum  una  tamen  refell‘c 
&  labefaciat  alteram,  illuftrarunt,  aut  verius  ob- 
fcurarunt ,  virosque  etiam  eruditos  nonnumquam 
in  opiniones  fuas  pertraxerunt:  quum  multitudo  in- 
terea  veterem  hiftoriam  ex  animo  haud  dimitteret* 
Solis  imaginem  fuiire  Harpocratem ,  noftris  temp0' 
nbus ,  non  paucis  aucloritatibus  &  veterum  didis 
munitus,  vir  eruditione  &  ingenio  illuflris ,  Cis- 
bert.  Cuperus  in  Harpocrate  tuendum  fibi  fuinfit. 
Sed ,  quae  hic  afferuntur ,  expolitiones  aeque  vali¬ 
dis  firmari  po fiunt  rationibus:  nec,  fi  quis  lunam 
in  Harpocrate  latere  fibi  perfuaferit ,  a  veteribus 
lefe  plane  defertum  effe,  conqueretur.  Ita  verum 
eft,  quod  dixi,  nihil  fore  cuiquam ,  ubi  pedem  certo 
ponat,  fimulatquc  novis  /Ilis  inyfteriorum  Aegyp* 
tiacorum  interpretibus  iefc  erudiendum  commi- 


§.  IS. 


Aegyptiorum  theologia  arcana .  473 

Quque  premunt  vocem, 'digitoque  filentia  fuadent. 


Signa  nimirum  erant  juvenum  digito  labra  comprimentium.  Harpocratis  vero  quid¬ 
nam  indicare  voluerint  imagine,  id  his  verbis  Plutarcbus  enarrat:  Tov  j  'a^k^tIw 
*  Stov  iij  vr,7niv  ,  cc&ct  &  ‘ra&i  iv  ctydpumis  Affy*  v:xfi  £  ccntec  $  tifattffu-ne 

Zrp&Tlw  >9  c-uQpww  *  M  tu  r  ZukIvAov  fyj  'Or&cnelpfyiov  ,  i^e/uvdie^  riu7nft 

*opG»tov.  Harpocrates  quoque  Deus  neque  impcrfeftus  ac  infans  putandus  ejl ,  Jed  praefes 
atque  rettor  recentis  atque  imperfeftae  &  incompofitae  hominum  de  Diis  fententiae.  Itaque 
&  digitum  ori  impojitum  tenet ,  argumentum  taciturnitatis  &  filent  ii.  Equidem  Chris-3^9 
tianorum  aliquos  non  Tum  nefcius  ab  hac  opinione  difcedere ,  Harpocratisquz  flatuis 
hoc  unum  fignificare  voluifle  Aegyptios,  fufpicari:  quaecumque  colerentur  in  Ae¬ 
gypto  ,  Numina  mortales  fuifle  homines  ;  fed  hanc  rem  multitudini  non  efle 
aperiendam ,  fed  ftudiofe  populum  celari  debere.  In  qua  ego  fententia  non  inge¬ 
nium  conje&oris ,  fed  veritatem,  requiro.  Certus  enim  fum,  aut  hoc  Aegyptios 
Harpocratis  figno  docere  voluifle,  fummum  illud  nulliusque  intelligentia  coi  pr> 
nenfum  Numen  filentio  efle  adorandum ,  nec  incautis  parumque  providis  Termini¬ 
bus  offendendum  :  aut  vero  ,  arcana  fublimioris  fapientiae  myfleria  non  pro- 
niifeue  populo  promulgari  ,  fed  a  profanae  multitudinis  auribus  longe  ( h )  re¬ 
foveri  debere.  Quam  ego  rem  Aegyptios  quoque  anniverfariis  illis  facris  , 
quae  Thot  five  Hermetis  dicaverant  memoriae  &  honori,  flgnificafle  ,  arbitror, 
quum  facerdotes  ,  mei  &  ficus  comedentes  ,  haec  verba  pronuntiare  juberen¬ 
tur  :  yXvKv  ti  «a ,  dulcis  veritas .  Neque  alio  traduxerim  amuletum  illud ,  quod 
geflafle  Ifidem  in  fabulis  efl:,  cujus  haec  erat  interpretatio:  «a^s,  vox 

vera. 

Haec  arcana  five  retrufa  Theologia  ne  in  populi  irreperet  animum  ,  duplici  eam  370 
occultabant  modo.  Nam  aut  fabulis  &  allegoriis  eam  vefliebant,  aut  fymbolis 

& 


(c)  Vox  vera  ]  Utrumque  Pltdarchus  meino- 
iae  prodidit  Libro  de  Ifide  &  OJiride  p.  378. 
'-'perae  me  fa&urum  efle  pretium ,  arbitror ,  fi  non¬ 
nulla  de  cauffis  arcanae  &  reconditae,  quae  apud 
plerosque  viguit  populos,  difciplinae  hoc  in  loco 
luoneam ,  ex  quibus  de  univerfa  hac  re  tanto  me- 
luis  le&ores  judicent,  &  pondus  eorum,  quae  ce¬ 
leberrimus  vir  disputat,  metiantur.  Patrii  &  gen¬ 
tiles  omnium  fere  populorum  Dii  homines  fuerunt 
rerum  geftarum  magnitudine  &  beneficiis  longe  plu¬ 
rimis  celeberrimum  inter  fuos  nomen  adepti,  primi 
plerumque  gentis  conditores.  Hos  gratus  civium 
polt  rata  animus  in  coelum  evexit,  &  Diis  adferip- 
lit.  Etenim  vetuftifllmis  perfuafum  erat  morta¬ 
lium,  in  magnorum  hominum  corporibus  bonos 
daemones  habitare  feu  genios,  qui,  re  inter  ho- 
nnnes  bene  gefta ,  Dii  fierent.  Audi  de  Ofiride  Ifi- 
.  ?  Plutarchum  p ■  3O2.  ut  nunc  alia  omittam  teltimo- 
JMa:  ‘o  fj.ii  fj  Otnpt 5  ^  h  ,yi(rt5  cit  aaimo  nqh 
u\  ©EO T  S  l*o.  Etenim  OJiris  £? 

~fs  e  bonis  geniis  in  Deos  transiverunt.  Igitur  & 
lacra  niis  publice  decernebantur,  &  dies  quidam 
inftituebantur ,  in  quibus  certis  caerimoniis 
Cui°ria  rerum  a  magnis  .illis  hominibus  geitarum 


repetebatur:  quae  caerimoniae  vetuftis  tempori¬ 
bus,  quibus  nec  litterae  nec  litterati  erant,  anna¬ 
lium  &  monumentorum  loco  erant.  Litterarum  vero 
ftudia  &  fapientiae  quum  amplificarentur  inter  homi¬ 
nes,  fieri  non  poterat,  quin  turpe  multi  &  deforme 
ducerent,  homines,  quos  mortuos  fuifle  caerimo¬ 
niae  illae  declarabant,  divinis  honoribus  afficere. 
Itaque  primum  facerdotes  ,  ne  in  populi  animos 
eadem  fefe  infinuaret  opimo,  qua  nihil  intellige- 
bant  rebus  fuis  perniciofius  accidere  pofle,  ritus 
illos ,  memoriae  &  recordationis  caufla  olim  deerd- 
tos  ,  a  confpefhl  removebant  hominum.  Vides 
mvjleriorum,  quae  vocabantur,  origines,  &  iimul 
cauflam,  quare  tam  pauci,  nec  nili  ilii,  quorum  diu 
probata  erat  fides,  fpcftatum  ad  ea  admiffi  fuerint. 
Sed  necipli  illi,  qui  myfteriis  initiabantur,  eodem  a 
facrorum  antiltinbus  loco  habebantur ,  id  quod  mul¬ 
tis  planum  facere  pofiiiin  teftimoniis,  fed  aliis  verae 
facrorum  illorum  rituum  rationes  pandebantur  ,  aliis 
vero,  in  quibus  imbecillius  erat  ingenium ,  philo- 
fophicae  myfteriorum  caufliic  obtrudebantur.  Ipf» 
demde  Deorum  hiftoria  ad  rationem ,  fcitaque  & 
dogmata ,  quae  probabant  ipfi,  a  facerdotibus,  qui 
philofophi  limul  erant,  revocabatur:  id  i*1 
O  00  Ph- 


4.-4,  Aegyptiorum  theologia  arcana .  C/.r.  IV,. 

&  figuris  facris ,  quae  Hieroglypbica  vulgo  vocant,  (d)  obfcurabant.  ( e )  Eufebius 
371  Porpbyriutn  peculiare  volumen  exarafle  auftor  eft  «ofe  ^  yjtf  At- 

jvttiuv  holcis ,  dc  cdtegorica  Graecorum  &  Aegyptiorum  Theologia.  Quae  dum  refe¬ 
ro  ,  non  poflum,  quin  praeteriens  veluti  moneam,  turpiter  errare  eos  ,  qui  a 
Chriflianis  primum  hanc  rationem  res  facras  allegoriis  occultandi  excogitatam  & 
inventam  fuilTe,  fibi  perfuadent.  Antiquiflimis  gentium  Theologis  idem  omnino 
inftitutum  placuit.  Quocirca  Celfus  apud  (/)  Origeneni  ex  Chriflianis  aliquos  hoc 
nomine  commendat,  quod  ingeniofe  ac  venufte  allegoriis  ludere  didiciflenc.  Nec, 
quo  ftudio  ( g )  Plutarchus  &  Synefius  abflrufos  &  reconditos  fenfus  in  Aegyptio¬ 
rum  de  Ilide  &  Ofiride  fabulis  inveftigaverint ,  ignotum  effc :  quorum  ille  ad  res 
philofophicas ,  hic  ad  rei  publicae  negotia  cun&a  fere  accommodat.  Ilieroglyphi - 

’  ca, 


primis  in  Aegypto  fafluni  eft,  unde  omnis  alle¬ 
goriarum  infania  fluxific  videtur.  Ergo  in  ftatuis, 
in  facrificiis,  in  facerdotum  viclu  &  veftibus,  in 
facrorum  ritibus ,  in  ipfis  templis,  verbo,  in  omni 
re  facra  &  religiofa  fenfus  efle  reconditos  vel  phy- 
iicos,  vel  morales ,  vel  metaphyficos,  inculcabant, 
neque  paucos ,  ut  rem  ita  fe  habere  nil  dubitarent, 
adducebant.  Ipfa  vero  illorum  ,  qui  has.  affere¬ 
bant  explicationes  ,  diflenfio  &  inconftantia  viros 
fapientes  commonebat,  fabulas  &  commenta  efle 
ifla  omnia,  quibus  fallere  ftuderent  antiftites  re¬ 
rum  imperitos.  Etenim ,  ingenii  unice  viribus  quum 
haec  univerfa  ratio  regeretur,  neque  una  omnium 
dc  rebus  naturalibus  vel  moralibus  eflet  opinio, 
fieri  nullo  modo  poterat,  quin  tot  interpretationes 
nafcerentur ,  quot  efTcnt  facerdotes  nec  indocti 
prorfus,  nec  plane  hebetes  &  obtuli.  Exllant  ad¬ 
huc  expolitiones  ifliusmodi  mirifice  inter  fe  discre¬ 
pantes,  quae  fine  voce  loquuntur,  nihil  in  illis  re¬ 
bus  veri  &  ad  cognitionem  folidi  incile.  Quam  va- 
lie  &  diverfe  Aegyptiorum  religio  expofita  fuerit, 
P  lutare  hi  fatis  declarat  Libeilus  de  ljide  &  Ofiri¬ 
de:  quem  qui  legerit  accurate,  is,  nefeio,  quem¬ 
admodum  antiquis  illis  myllagogis  fidem  diutius  ha¬ 
bere,  &  explorati  aliquid  ex  illa  fonmiorum  inter 
fe  pugnantium  turba  erui  pofie,  fperare  queat.  Sed 
plus  valet  interdum  apud  cruditiflimos  homines  ve¬ 
terum  Graecorum  &  Latinorum  auctoritas ,  quos  in 
haec  retia  incidilfe  novimus,  quam  accurata  rerum 
veritas,-  quam,  fi  vellent,  ipfis  antiquis  auCtori- 
bus  &  ducibus ,  facile  reperire  pofient.  Interea 
popularis  &  publica  religio  tota  illis  hilloriis  Deo¬ 
rum  &  ritibus ,  quos  tamen  ad  fapientiam  &  philo- 
fophiam  traducere  folebant  facerdotes ,  nitebatur. 
Igitur  verendum  erat  maximopere ,  nc,  fi  explica¬ 
tiones  illae  morales  &  myfticae  in  vulgus  mana¬ 
rent,  ipfa  fimul  religio  corrueret,  &  Deorum  tem¬ 
pla  a  multis  defererentur :  quod  fi  factum  fuiflet , 
parcius  prandendum,  parumque  laute  coenandutn 
fuiflet  facerdotibus.  Hoc  fi  fcmei  perfaafum  fuis- 
fet  Aegyptiis,  Ifidem  &  Ofiridem  non  elfe  Deos, 
fcd  aut  folein  ?  aut  lunam  5  aut  terram ,  aut  xerurn 


naturam  ,  aut  aethfcrcm,  aut  nefeio  quid  aliud, 
nec  facerdotibus  fibi  opus  efle,  nec  viftimis ,  nec 
ritibus,  opinione  citius  intellexilTent.  Itaque  ve¬ 
hementer  cavebant  religionum  praefecli,  ne,  quas 
ipfi  dabant,  interpretationes  divini  cultus  publicae 
fierent.  Intus  libi  canebant  &  paucis  discipulis  fe- 
lcClioribus,  quae  belle  excogitaverant,  myfleria: 
populum  vero  de  Ifide,  Ofiride,  Baccho,  Jove, 
&  reliquis  Diis  ea  credere  non  modo  patiebantur, 
fed  etiam  jubebant,  quae  ex  veteri  memoria  fuper- 
crant,  &  fundamenta  veluti  religionum  erant  le¬ 
gibus  &  iullitutis  conllitutarum.  Ex  his  patet 
origo  &  natura  arcanae  Illius  &  rctrufae  Theo¬ 
logiae,  quae  plerisque  veterum ,  Aegyptiis  praefer- 
tim,  placuit.  Conllabat  illa  ex  variis  religionum 
publicarum  explicationibus,  quibus  tantum  efl  auc¬ 
toritatis  &  dignitatis ,  quantum  hominibus  veterum, 
fidem  pervertentibus ,  &  hilloriam  omnem  corrum¬ 
pentibus,  quo  turpifiLnorimi  inllitutorum  probabi¬ 
lem  rationem  reddant,  debetur.  Studiofe  vero  id¬ 
circo  occultabatur,  nc  in  defpicientiam  adduceren¬ 
tur  facra  publica,  quibus  facerdotum  falus  contine¬ 
batur.  Tantum  igitur  abell ,  ut  cum  illis  fentiam, 
qui  Aegyptios  putant  ligna  &  fymbola  lludiofe  & 
callide  invenifle,  fub  quibus  veram  &  folidam  re¬ 
conderent  lapientiam,  ut  potius  fymbolicam  hanc 
philofophiam  recentius  elfe  putem  inventum  facer¬ 
dotum,  qui,  quae  a  majoribus  dedicata  erant,  fi' 
mulacra  &  caerimonias  prisco  aevo  inllitutas,  ut 
poterant,  commode  declarabant  &  exponebant ,  qll° 
decretis  &  fcitis  fapientum  convenientes  efle  vide' 
rentur,  nec  fummam,  qua  laborabant,  deformita¬ 
tem  ipfaemet  enuntiarent.  Fatebor,  quod  fentio* 
Numquam  ego  quemquam  ratione  valentem  ita  de- 
liralTe  ,  arbitror ,  ut  dogmata ,  quorum 
-te.n  &  veritatem  noverat,  &  quae  pcrfpicuis  0: 
planis  declarari  verbis  pofie  videbat ,  imaginibus 
&  nefeio  quibus  fymbolis  opprimeret,  &  hominum 
oculis  fubduceret.  Contra  eorum ,  qui  nugas 
ineptias  populo  vendunt ,  b°c  c,^c  Proptmrn  1 
let,  ut  fplendida  velle  figurisque  longe  petitis  n 
ditatein  fiectcntiarum  fuaruin  tegant.  Qui  lub  <P 


§’  Aegyptiorum  theologia  arcana.  47? 

ca>  quae  vocantur,  Aegyptiorum,  feu  figurae,  non  vocibus  aut  fonis  quibusdam 
refpondentes,  verum  ipfas,  quas  mens  libi  fingit,  notiones  &  formas  rerum  ex¬ 
hibentes  ,  hoc  in  primis  confilio  conftituta  &  confe&a  effe,  ut  mylleria  religionis 
^  Theologiae,  ne  vulgi  flatim  paterent  ingenio,  in  latebras  veluti  conjicerent, 
omni  vacat  controverfia.  Ex  quo  evenit,  ut  hieroglyphica  Aegyptiorum  fapientia 
vulgo  eadem  putetur  efie  ,  quae  Theologia  recondita ,  aut  Metaphvfica.  Hanc 
voro  nefcio  quis,  cujus  ( 0 )  Qitae/liones  &  refponfiones  ad  orthodoxos ;  exibant ,  omni¬ 
bus  reliquis  ‘fcientiis  longe  ab  Aegyptiis  praelatam  fuiffe,  MofenquQ  propterea 
non  mathemata  tantum ,  fed  hanc  etiam  in  primis  arcanam  fapientiam ,  quum  in- 
*er  eos  educaretur  ,  edo&um  effe,  refert.  Quae  quum  ita  fint,  equidem  nullus 
oubito,  quae  non  ita  pridem  e  tenebris  protracta  elt ,  (i)  Menfam  Ijiacam ,  tot 

mira- 


^IS>  quae  ad  nos  pervenit,  Aegyptiorum  veterum 
fapientiam  latere  putant  incredibilem,  hi 
quaefo,  caulfam  enarrent,  quae  induxerit 
homines  illos,  ut  eruditionem  fuam  tam  caliginofis 
&  inficetis  aenigmatibus  concluderent.  Sacerdo- 
himne  caufla  fic  fecerunt,  an  vero  multitudinis  & 
populi?  Illud  quidem  nemo  facile  dixerit.  Nam 
yur  facerdotum  caufla,  qui  probe  noverant,  quid 
ifta  fibi  vellent  ligna,  tam  lepidis  imaginibus  ufi 
fuiflent?  Ergo  populum  propter  &  multitudinem. 
Sed  quid,  obfecro,  neceirarium  erat  populo  ima¬ 
gines  rerum  abftrufarum  ob  oculos  ponere,  quum 
nihil  fcientiae  fuae  ad  populum  pervenire  vellent  ? 
Quanta,  quaefo,  haec  Itultitia  cfl,  populum  orn¬ 
eis  verae  cognitidnis  expertem  velle,  &  nihilo  ta- 
minus  fymbola&  figna  veritatis  confpe&ui  ejus 
AeP°nurc ?  Equidem  id  credo  facile,  juniores 
JWo.  cuilibet  figurae  facrae  fignificationem 
.  ^lani  tribuiffe :  fed  hanc  fignificationem  ab  illis 
traditam  eire,  qui.  figuras  illas  primi  pofuerunt, 
ncgo.  Sphinges,  ne  exemplum  requiratur,  anti- 
quum  largior  inter  Aegyptios  lignum  fuiffe  ,  aut 
ornamenti,  aut  fuperllitionis  caufla  dedicatum;  at 
varias  ejus  ligni  interpretationes  recentes  effc ,  ar¬ 
bitror,  &  a  polleris  ideo  inventas,  ut  dignitatem 
inquam  majorum  conciliarent  inllitutis ,  libique  ip: 
H-  fuis  venerationem.  Ex  his,  quid  de 

illis  fentiendum  fit,  quae  mox  vir  magnus  exemplo 
aliorum  disputat,  proclive  judicatu  ell.  Adde  his 
ea ,  quae  paulIo  poli  de  columnis  Hermetis  mone¬ 
bimus. 

00  Obf curabant  ]  Cur  vero  hanc  viam  ingrefll 
mt  Aegyptii  fapientiam  fuam  a  cognitione  plebis 
removendi,  vehementer  edoceri  cupio,  quum  to- 
am  eam  libi  fervare,  &  in  abditis  templorum  re- 
ceflibus,  quo  nemini  licebat  accedere  profano,  in¬ 
solatam  cullodirc  potuiffent.  Valde  mihi  is  videtur 
ridiculus,  qui  cogitationes  &  confilia  fua  fecreta  efle 
vpllet,  haberetque  ea  occultandi  facultatem  ,  & 
niniIo  tamen  minus  in  atrio  domus  fuae  tabulam 
im??n-eret>  in  9ua  mehtis  fuae  decreta  liguris  & 
ginibus  exprimi  julfllfct.  Certus  ego  fum, 


fuiffe  viros  non  indo&os,  qui  exillimarunt,  rudio¬ 
rum  animos  rerum  cognitione  melius  imbui  poffe, 
fi  notae  quaedam  &  fimulacra  rerum,  a  rebus  na¬ 
turalibus  fumta ,  ob  oculos  eorum  ponerentur: 
neque  hac  dc  rc  cuiquam  litem  movebo.  At  fuiffe 
aliquem  reda  ratione  praeditum  ita  vefanum,  ut, 
quam  nemini  notam  effe  volebat,  fapientiam,  quam¬ 
que  commode  fatis  abfeondere,  &  folus  pofliJere 
poterat ,  lapidibus  tamen ,  (latuis ,  &  figuris  publice 
expofitis  committeret,  id  vero  ell,  quod  aegre  mihi 
perfuadeo.  Sequar  ego  potius  judicium  Eufebii, 
qui,  pollquam  inultas  ejusmodi  imaginum  explica¬ 
tiones  ex  Porphyrio  attulerat,  omnes  ridet,  &  ita 
rationem  concludit:  ^  3  hi,T*%T*  ™P«V- 

fjuxlx,  [A at’  om(  T  *■**«*«'  “5  vfofAW  TSCCn - 

tiorum  effe  ifafophismata,  de  quibus  ne  per  /om¬ 
nium  quidem  veteres  cogitarint ,  Pt  aeparat.  euang. 
Lib .  III.  C.  7.  P ■  98-  99- 

(e)  Eufebius  ]  Non  fatis  certum  ell,  talem  li¬ 
brum  fcripferit,  nec  ne,  Porphynus.  Conjecerat 
id  ante  Cudworthum  Dion.  Pctavius  in  A  otis  ad  'Ju_ 
lian.  p.  88*  verbis  quibusdam  Eujebit  commotus 
Praeparat,  euang.  Lib.lH .  .  13*  P-  118.  At 

Luc.  Holjlenius  Vita  Pprphym  Cap.  9.  p.  S3< 
non  obfcure  fignificat,  librum  illum  ,  ex  quo  Eufe¬ 
bius  tot  ibi  decerpfit  dida,  non  differre  ab  illo, 
quem  mt*  pQilofophus  ifte  exaraverat. 

(/)  Origenem  ]  Lib  1 .  p.  14.  ei.  Spenceri. 

(g)  Plutarchus  £?  Synefus  ]  me  Libello  de 
Iftde  £?  Ofiride ,  hic  Libro  de  providentia  p.  g9.  ? 
Opp.  Haec  ipfa  explicationum  varietas  omnem 
huic  fapientiae  exillimationcm  derogat. 

( h )  ^atfliones -ai  onhodox» 1]  Imer  JuJlini 

M.  Opera  Quaejl.  ff  refponf.  15.  4o6.  J 

(i)  Menfam  I/acam~\  Figuram  hu  us  mcnfao 
cum  erudito  Commentario  Laur.  Pignorius  edidit. 
De  reliquis  interpretibus  vide  Fabricii  Biblioth . 
Graec.  Lib.  I.  C.  14.  g.  ^  pt  Oedipus  qui 
hic  vocatur,  Athanafius  ell  Kirchents,  cujus  Oedi¬ 
pus  Aegyptiacus  virorum  eruditorum  judicium  & 
exfpeftationem  haud  fullinuit. 

(*)  Por, 


Ooo  2 


4 Aegyptiorum  theologia  arcana .  Cap.  IV* 

mirabilibus  &  incognitis  figuris  djftin&am  ,  partem  quamdam  abftrufae  Aegyptio¬ 
rum  fapientiae  concinere:  neque  illis  aflentior,  qui  nil,  nifi  rerum  geftarum  me¬ 
moriam  ,  ea  confervari ,  exiftimant.  Quamquam  &  illum ,  qui  nuper  Oedipi  fibi 
partes  arrogavit ,  jufto  efle  arrogantiorem  &  leviorem,  cenfeo,  quod  nihil  fibi  in 
hac  menfa.obfcurum,  contra  omnia  pervia  &  aperta  efle ,  confidenter  afleverat. 
Jani  fi  quis  fublimioris  hujus  Theologiae  Aegyptiorum  ,  cujus  tanta  olim  fama 
fuit&  dignitas,  argumentum  atque  fummam  a  nobis  fcifcitetur ,  ei,  nefcio,  quid 
refponderi  queat  probabilius,  quam  fuifle  eam  doftrinam  de  Deo  uno,  infinite 
perfe&o,  corpore  vacante  ,  rerum  denique  omnium  parente,  &  mundi  aedifica¬ 
tore.  Omnes  enim  gentes  ,  quae ,  praeter  popularem  Theologiam ,  aliam  a  vul¬ 
gari  cognitione  remotam  habuerunt,  quum  omnino  verifimile  fit,  fuos  fecreto  de 
Deo  uno,  rerum  omnium  effe&ore,  erudivifie,  ut  in  Aegyptiorum  «/5far«j  , 

&  eunyuonuli ,  arcana ,  myfleriorum  plena ,  &  aenigmatica ,  Theologia  idem  fcitum  in 
primis  inculcatum  fuifle,  credamus,  ipfa  videtur  a  nobis  flagitare  ratio. 

Ad  hanc  labefa&andam  fententiam  quidnam  ex  veteri  afferri  queat  memo¬ 
ria  ,  equidem  nil  video  momenti  alicujus,  fi  id  unum  excepero,  quod  de  Chaere- 
mone  ( k )  Porphyrius  Epijlola  ad Anebonem  ,  facerdotem  Aegyptium,  perfcripfit. 
Recitemus  primo  ipfa  verba  hominis :  (*)  Xoupr./xxv  feiv  $  oi  «»,0  m  % 

lfuuS>J.uy  xcc-fxuy  iyxvf) ,  iv  Acyuv  'n&ufyju  tx?  Ai<yu7n{wv  di’  chkxg  ftxg ,  Txhtw  r  •nKeo- 

wtuv  ,  k,  t  ovju7rtoj> *  &24&W-  Chacremon  cejte  aliique  multi  nihil  quid - 

quam  agnofcunt  ante  mundum  hunc  adfpeclabilem ,  nec  alios  Aegyptiorum  in  ipfis  fuorum 
fcriptorum  exordiis  ponunt  Deos ,  praeter  vulgo  dictos  planetas ,  &  zodiaci  figna ,  &  Jlel- 
las  fimul  cum  his  in  confpectum  venientes ,  £?  fectiones  decanorum ,  &  horojcopos ,  quique 
37 2 fortes  ac  duces  nuncupantur;  quorum  nomina  &  procurationes ,  ortusque  fimul  &  occafus9 
futurorumque  fignificationcs  in  Almenichiacis  continentur.  Quippe  videbant  enim ,  qui  felem 
univerfi  architectum  effis  dicerent ,  ah  illis  non  ea  tantum ,  quae  ad  Ofiridem  Jfidsmque  per¬ 
tinent ,  fed  etiam  quidquid  f aerarum  fabularum  erat ,  partim  in  ftellas  &  earum  conf pedtus , 

occultationes  occurf usque  devolvi ,  — -  Vel  in  ipfurn  Nilum ,  oam  m  <pv- 

tnx.ee  y  itf  xiw  «V  eca-uptans  K3U  xW «a  tg/Atvzveiy  ,  cundta  denique  in  res  nat , ra¬ 

des ,  nihil  in  coiporea  mole  carentes  vivemesque  naturas  ipforum  interpretatione  conjcrr '+ 
In  hoc  fibi  Porpbyrii  de  Cbaeremone  loco  Eufebius  non  mediocre  videtur  firmamen¬ 
tum  reperifle  ad  Aegyptios  primo,  deinde  etiam  Graecos,  ceterosque  populos, 
qui  Diis  olim  fervierunt ,  quippe  quos  ab  Aegyptiis  facra  putat  fua  accepifle ,  ftul- 
titiae  &  impietatis  adverfus  Deum  arguendos.  Haec  y  inquit,  manifeflo  declarant , 

C7J  ^  tj'  r  A !yu~7U»iv  ‘&7rpfy1(&J  SwAoytx  x$e  ^xhluu  r  kxt  vpcwoy  cifiztov  t  ti  tcTTA#- 

v<*>v  *  KuAay^uf  K)  r  oi/cfAx£oufy.uy  nAxv*] tuv  ,  tStohlyj  ,  St/ fjuxfycv  n  t  oauv  eloy  fo  xw#?* 

aruyetlov,  Aiycv  $r,/MisQy.yJv ,  -  pcorcv  §  r  cfuufyjov  rA/cy ,  ne  arcanam  quidem  ip‘ 

fam  Aegyptiorum  Theologiam  ,  praeter  coeli  ftellas  ,  tum  quae  conflantes  &  fixae ,  tunt 
quae  errantes  vujg0  nominantur ,  alios  ullos  Deorum  collocaffe ,  immo  nec  corporis  exper¬ 
tem  aliquem  hujus  univerfitatis  arcbitcftum  Jlatuiffe ,  neo  rationi  effectrici ,  - fed  ^nl 

dumtaxat  adfpeftabil i  feli  ejus  molitionem  attribuijfe .  Quibus  latius  explicatis,  fi c  ratio¬ 
nem  concludit :  ccwhsxa  t?  ihompUc  £  [AvgiY.w ,  J/  ijV  o<  fav/xcttnoi  ?  •AiyuTT'&lJ 

Kvxxf  k,  %  rtovixs  {(nQx&vpauv.  Audiijli  ergo  jam  divinae  fapientiae  my fler  i  a ,  gua* 

(*)  Eufeb.  Praep.  euang  Lib  m  c  4  ^.p>  ) 

(^)  PorpAynwr]  Haec  Anehonem  Porphyrii  Epiftola  integra  praemii  eft  JamUhhi  de  myfi^ 


§•  Aegyptiorum  theologia  arcana .  477 

rabiJem  Aegyptiorum  nationem  ad  lupos ,  canes ,  leonesque  venerandos  excitavit.  Sed  qui? 

fludia  nefeit;  cujus  ad  eam  praecipue  diligentiam  incubuit  ingenium,  ut 
omni  prorfus  ratione  &  lapientia  Deorum  cultores  exueret,  totamque  religionem 
eorum  irrifioni  atque  ludibrio  traderet  omnium?  Quae  hic  vero  in  Aegyptios  tor¬ 
net,  tela  tanto  leviora  &  infirmiora  debent  haberi,  quanto  certius  hominem  fe- 
eum  ipfo  hac  in  re  pugnare  conflat.  Alio  enim  loco  Aegyptios  fatetur  trientem  ge¬ 
nitricem  &  fapientem  rerum  naturae  conditorem ,  qui  folem  idcirco,  ipfum  fabricatus 
ht,  revereri:  a  qua  fententia  neque  ceteros  populos,  fuperflitioni  alioquin  deditos, 
itiifTe  averfos ,  concedit.  Atqui  Aegyptios  nullos  habuifle  Deos  contendit,  nifi 
materiam  inanimam  corporeamque  hanc  rerum  univerfitatem ,  in  qua  nullus  fenfus 
meft,  is  non  modo  negat ,  fuiffe  illis  arcanum  quoddam  &  reconditum  fapientiae 
genLls ?  quod  per  ea  tamen,  quae  protuli,  veterum  difta  nulli  licet  negare,  fed 
etiam  vim  &  rationem  divinam  prorfus  ab  illis  fublatam  effe  ,  innuit.  Quodli 
enim  hi  culpa  fummae  adverfus  Deum  impietatis  carent,  qui  materiam  vita  &  fen- 
m  vacuam  unum  effe  rerum  omnium  initium  ,  unde  cetera  manarint  omnia,  con¬ 
tendunt ,  equidem  ,  quis  Athei  nomine  dignus  fit,  aut. quaenam  vocis  hujus  po- 
teflas,  me  ignorare,  fateor.  Chaeremon  quidem,  tametfi  non  omnibus,  nonnullis 
tamen  Aegyptiis  hanc  reapfe  attribuere  videtur  opinionem:  cujus  rei  quin  certas 
habuerit  cauffas ,  nil  dubito.  Fieri  enim  potuit,  ut,  quemadmodum  inter  Grae¬ 
cos  eorumque  philofophos  homines  fuerunt  Deo  plane  infenfi,  ita  etiam  Aegyptii 
ejusmodi  monllris  laboraverint.  Neque  ipfe  hic  Chaeremon  Deum  credidiffe,  fed 
in  aftris  omnem  vim  &  naturam  divinam  repofuiffe  videtur.  Quae  me  ratio  addu¬ 
cit  ,  ut  eum  non  Stoicum  illum  Cbaeremonem  efle  putem ,  cujus  tamen  difta  quae¬ 
dam  de  Aegyptiis  Porphyrius  Libro  de  abftinentia  laudat,  fed  aut  illum  Cbaeremonem , 
quo  Strabo  familiariter  in  Aegypto  ufus  efl ,  aut  ejusdem  nominis  nefeio  quem 
alium  (/)  philofophum.  Quod  vero  Eufebius ,  cui  nonnulli  affunduntur,  fieri  pos- 
e5  cenfet ,  ut  aliquis  Deum  fimul  effe  neget  &  veneretur,  aut,  quum  nihil ,  prae- 
ter  brutam  fenfuque  carentem  materiam,  divini  velit  effe,  magno  tamen  honore 
atque  cultu  cam  profequatur,  auxiliumque  &  opem  ejus  fic  imploret,  ac  fi  ingen¬ 
ia  inde  fperare  poffet  beneficia,  id,  fi  qui  poflunt,  verum  effe  credant.  Mihi 
haec  res  prorfus  incredibilis  videtur,  majoremque  efle  in  ea  dementiam  &  flolidi- 
tatem,  arbitror,  quam  ut  in  humanam  naturam  cadere  poffe  videatur.  Nulla  cer¬ 
te  gens  olim  tam  fuit  a  ratione  reli&a,  quin,  quos  Deos  putabat  effe,  eos  viven¬ 
tes  atque  confilii  participes  effe  duceret  naturas.  Quod  vero  rebus  mente  atque 
vita  vacuis  cultum  adhibuerunt  &  honorem,  id  vel  propterea  fecifle  eas,  certum 
»  c3uon,am  i  fla  corpora  Deorum  imagines  &  fimulacra  effe  credebant,  vel  ideo, 
quod  honorem  iflum  ad  ipfos  certa  lege  Deos  pertinere,  judicabant.  Verum  re- 373 
deo  ad  Jocum  Porphyrii  de  Chaercmone.  Is  ex  ejus  P.piJlo'a  fumtus  elt  ad  facerdotem 
Aegyptium,  Anelmem,  cui  difficultates  atque  dubia  proponit,  quorum  explica- 
tionem  oc  enodationem  defiderat.  Copiofam  autem  ad  eum  exaravit  refponfionem 
jambUcbus ,  adfeito  Abammonis ,  alius  facerdotis  Aegyptii  ,  nomine.  Fugit  hi 
Propterea  hucusque  plerosque  omnes,  co  quod  Picinus  &  Scutellius ,  quod  verbum 
Chaeremon  hominis  proprium  effe  nomen  ignorarent ,  valde  ridicule  illud  reddide¬ 
rint: 

nis  Aegyptiorum  Libro ,  quem  paullo  poft  editum  milii  vifum  fuit,  quae  Vietrii  verfione  luculentior 
fi Opus  Thom.  Cale  cum  verfione  &  notis  dl  &  planior.  45 

.  ls  °Jionii  cmifit.  Itaque  verfionera  Galei  addere  (/)  Philofophum  ]  Vid.  de  Chaere  monens  Fu- 

Ooo  3  ’}ri' 


4>S  Aegyptiorum  theologia  arcana ,  Cap.  IV. 


rint:  optarem  &  gauderem:  quae  quidem  inepta  verfio  totam  perturbat  Jamblichi 
fententiam.  Itaque  Graeca  verba  ex  codice  manu  exarato,  quem  vir  do&iffimus, 
Galeus ,  familiaris  meus,  nunc  poflidet,  fubjicere  juvabit,  atque  («)  aliter  ver¬ 
tere:  Y.oupyjfxm  jj  ^  cimis  cifooi  r  <sr0j  r  vsarfxcv  arifarf  Trpuruv  outIuv  ,  ras  nAdCmlxc  >f* 
'  °m  n  TiV  zshewnrca; ,  £  «r  J  Sexsim  x,  upo<rnsvxs,  ^  ra? 

xgyntnss  rtfpi W  ,  -raV  pie/ods  r  2^>vouets  dyctspAvuin  *  wrt 

i» 'Tols  f*ip&  n  P&txvmlor  7r*zjt%<(  r  'EffMuxuv  tyxm&av  *  ^  r«  77?^' 

«Vpv  tj  (pJnuv  ,  n  xpv '^tuv  ,  >5  a?A^V  xd&otav  ,  j}  fxeuiirtuv  iv  tvk  inanis  tT%t  $  ?mf 
Atyumlois  euvoAoyicw'  (pvcnxol  n  «’  hlymv  livaf  7nxv&  Alyvxioi  ,  tyu  r  £  t]so%tjs  £alu) 

r  m^v  £  (pinus  S^Ktiwern ,  cvx  Itu'  §  ^  l<p’  jjp??,  v£v  -rt 

KM  Ao^jv  **$'  txtrn??  oVr*{  '  fera?  fyu/Vfyei o9rq  <p*<n  t«  yiyro/fluoc.  Chaere • 

vion  Jane ,  &?  quotquot  alii  tangunt  caujfas  rerum  mundanarum  primas  >  principatus  infi¬ 
mos  deferibunt ;  qui  vero  de  planetis ,  zodiaco ,  decanis ,  horofeopis ,  &?  potentibus  ftcllis  & 
ducibus  trattant ,  particulares  principatuum  divifiones  ojlendunt.  Porro ,  quae  habentur  in 
Almenichiacis ,  partem  exiguam  conjlitutionum  Mercurialium  continent.  Denique  ,  ^/<30 
de  Jtellarum  ortu  &  occafu9  quae  de  lunae  incrementis  £?  decrementis  feruntur ,  poftrc - 

mis  trattant ur  ab  Aegyptiis ,  caujfarumque  ajjignationem  habent.  Sed  nec  omnia  Aegyptii 
naturalia  ejfe  dicunt :  nam  vitam  animalem  &  intellettualem  a  naturali  difeernunt ,  non  f 9- 
lum  in  mundo ,  fcd  etiam  in  nobis :  mentem  &  rationem  per  fe  exftjlcre ,  credunt .  £?  yfc 

rw»<9te  peri  exiftimant.  Haec  Jamblicbus ,  qui  paullo  pofl  Porpbyrium  vixit,  &  Eufe - 
Z//7  aequalis  fuit ,  in  Aegyptiorum,  vero,  fcitis  &  fententiis  explorandis  non  me¬ 
diocrem  collocavit  induftriam.  Cujus  quidem  hominis  teftimonium  rem  totam ,  de 
qua  quaerimus,  conficit.  Docet  enim,  Aegyptios  minime,  id  quod  tamen  ali¬ 
quos  eorum  feciffe,  Ckaercmon  perhibet,  rerum  omnium  origines  ab  inanima  qua¬ 
dam  &  nullo  fenfu  praedita  natura  repetiifle ,  verum  in  mundo  fimiliter ,  atque  in 
hominibus,  animam  &  mentem  a  natura  fecrevifle ,  animam  fuperiorem  natura, 
mentem  vero  anima  praeflantiorem  cenfuifle,  menti  denique  mundi  fabricatio¬ 
nem  adfcripfifle.  Atque  hoc  ipfum  aliis  etiam  in  Libro  de  Aegyptiorum  myfteriis 
teftatur  locis;  quos  in  medium  afferendi  magis  opportunus  infra  nobis  locus  (w) 
fuppeditabitur. 

Nihil  ergo  effc ,  quod  in  eam  nos  adducere  vel  fufpicionem  vel  cogitationem 
valeat,  Aegyptios  omnes,  excuffo  plane  Dei  metu,  nullam  fapientem  viventem- 
que  naturam  coluiffe,  fed  unam  confilii  atque  rationis  expertem  materiam  pro 
liimmo  primoque  rerum  omnium  habuilfe  principio.  Id  vero  nondum  expeditum 
eft9  an  Deorum  neque  conditorum  neque  factorum ,  fed  aequalium  inter  fe,  mul¬ 
ti- 


^lctus  ^iblioth.  Graec.  Lib.  III.  C.  15.  p.  392. 
Adde  de  hoc  Chaeremone  Thom.  Gale  Notis  ai  jam- 
bhenum  p.  303.  ubi  &  obfervat,  codices  manu  exa- 
rat  j?  ’  _rbus  tegatur  tam  inepte  ver¬ 

tent  occafionempraebuffle  Ficino  &  Scutellio. 

(m)  Aliter  vertere!  Adjunxi  ego  ipfius  Tho- 
mae  Gale  ,  quem  pauflo  ante  monui  Jamblichum 
cdidifle  ,  Latinam  verfionem.  Sunt  haec  vero 

WvlultVl  160.  d‘  n^r‘h  ^P^r. 

(»)  Suppeditabitur]  D»  A^arptionm  quidmlW 
videatur  religione  judicandum  c(Ie,  infra  explicabo 
in  totius  disputationis  hujus  fine.  Ilie  obfervabo 


tantum,  non  illum  e  fle  Jamblichum ,  cui  fides  ha¬ 
beri  ex  omni  parte  queat,  Aegyptiorum  exponenti 
dogmata.  Etenim  ex  fuo  fenfu  metitur  gentis  hu¬ 
jus  difciplinam,  &  ad  adolefcentioris  fcholae  Pla¬ 
tonicae  normam  univerfam  Aegyptiorum  pbil°'°- 
phiam  accommodat:  id  quod  totus  ejus  liber  ho¬ 
mini  non  plane  rerum  illarum  imperit0  oitendif- 
Interim  tum  temporis  fuiife  in  AegyP^ »  qu*.  c 
fentirent,  ut  Jamblichus  fcnfilTe  refert  Aegyptios, 
non  invitus  largior.  Inde  vero  conftarc  totius  pnt' 
lofophiae  &  Theologiae  veteris  Aegyptiacae  ratio¬ 
nem  ,  id  vero  efl,  quod  difficulter  mihi  perfua- 

d6°'  (.)  Ca- 


§.  i8.  Ilermeticcrum  librorum  auctoritas.  4^9 


titudinem  quamdam  fufpexerint.  Auguflinus  Steucbus  Eugubinus ,  aliique  do&iflimi 
homines,  ex  libris  Hcrmetis  Trismegifti  line controverfia patere,  difputant,  hoc  ve- 
loti  fundamentum  univerfae  fdbretioris  Aegyptiorum  difciplinae  fuiffe,  unum  efle 
himmum  altiflimumque  Deum.  Nec  enim  dubitant,  quin  univerfi  hi  libri  ab 
Hermcte  vere  lint  exarati..  Ego  vero  quemadmodum  in  Sibyllinis  verlibus,  ita  in 
his  libris  nimis  manifefta  exftare  piarum  fallaciarum  indicia  &  veftigia ,  quam  ut 
ab  ullius  deleri  poflint  ingenio  ,  arbitror.  Itaque  aut  totos  quosdam  ex  his  libris 
ah  hominibus  efle  confi6los ,  qui  Chriftiano  nomine  degenerem  tegebant  animum  ,374 
aut  faltim  multos  paflim  locos  nonnullis  Hcrmetis  libris  efle  additos,  &  veris  ejus 
Sententiis  interjectos,  certiffimum  judico.  Qui  primus  fraudes  iftas  eruditis  fpettan- 
^as  praebuit,  Ifaacus  ( 0 )  Cafaubonus ,  haud  pauca  hujus  notae  dicta  ex  primo  Her¬ 
betis  libro ,  cujus  index  Poemander ,  quaedam  ex  quarto  libro ,  cui  nomen  Crater , 
nonnulla  denique  ex  decimo  tertio ,  qui  Sermo  inferibitur  in  monte  de  regeneratione , 
collegit.  Quae  quidem  tantum  apud  rerum  intelligentes  valere,  ut  tres  illos  li- 
hros,  aut  primum  faltim  &  ultimum,  contemnant,  &  nothos  efle  fufpicentur, 
ec]uidem  minime  demiror.  (/>)  Nolo  hic  locos,  qnos  Cafaubonus  ex cerpflt ,  repe¬ 
tere.  Unum  vero  ex  Libro  decimo  tertio  addam;  qui,  tametfi  ( q )  ejus  effugerit 
pcrfpicacitatem ,  ceteris  tamen  omnibus  luculentior  videtur  magisque  Chriltianus: 

Kyt  pem  txtd  ‘  n'c  is*  t?  mtKiyfotr.xe  ;  3  §  6fcS  muc ,  «bfy wt©*  ,  $&wpctli 

Hoc  mihi  quoque  explica  :  Quisnam  efl  audior  effector  regenerationis  ?  Filius 
Hei,  unus  homo  ,  voluntate  Dei.  Quamobrem,  licet  nulli  parcat  (r)  Athanafius 
Kircherus  indullriae,  quo  omnes  illos  libros,  quibus  Hcrmetis  praefixum  efl;  nomen, 
hoc  parente  dignos  efle ,  demonftret ,  ipfa  tamen  veritas  vetat  ei  fidem  habere. 
Quidquid  dicat,  tres  libri  illi,  quos  diximus,  maxime  Pocmander,  qui  proprie  fic 
dicitur,  &  [emo  in  monte ,  aut  plane  commentitii  funt ,  &  a  femi- Chriftiano  ho¬ 
mine  compofiti ,  aut  vero  mirabiliter  contaminati,  atque  alienis  fententiis  adulterati. 
Quocirca,  qui  hac  lege  ex  Hcrmetis  probare  ftudent  libris,  Aegyptios  uni  fummo 
^aximoque  Deo  fupplicaffe,  ut  omnes  illos  libros  vere  ab  Hermcte  efle  profe&os, 
flmul  llatuant,  hi  ,  metuo,  ne  ulli  fapientum  fentendam  fuam  probent.  Neque 
Plagis  audiendi  funt,  qui  Librum  Ariftoteli  vulgo  adferiptum  de  fecretiore  parte  divi¬ 
nas  fapientiae  fecundum  Aegyptios  hac  in  cauffa  teftantur.  Viderit  Kircherus qui 
hunc  librum  cupide  ampledlitur  ,  quemadmodum  fe  dodlis  excufet  hominibus. 
Mihi  nihil  intelligere  videntur,  qui  impofforis  eum  commentum  efle,  negant  fe- 
fe  (j)  intelligere. 

Nihilo  tamen  minus  aliquis  libris  ifds  in  hac  difputatione  locus  debebitur.  Cre- 

da- 


(O  Cafaubonus]  Exerc.l.  inBaronium  Num.  18. 
P.  54-  /•  . 

(/»)  [Vid.  de  Hermetis  hifce  libris  Warburton 
divine  legat,  of  Mofcs  T.  I.  p.  442.I 
.  (?)  Ejus  effugerit  ]  Herm.  \amcn  Conringius 
Jaintum,  quum  haec  vir  doftus  feriberet,  diidum 
®bfervaverat »  totum  hunc  libellum  prae  fe  ferre 
C 'brijlianam  de  fanet  a  regeneratione  fidem ,  £?  diotio- 
,le*n  conflare  novi  foederis  verbis ,  de  Hermetica 
^gyptior.  Medicina  Cap.  4.  p.  46. 

(r)  Ath.  Kircherus ]  In  Obelisco  Pamphylio 
P'  35.  nec  non  in  Oedipo  Aegyptiaco  Gymnaj.  hie- 
T0shph.  Clajf.  XII.  Cap.  3-  Reliquos,  quibus 


eximii  &  antiquiffimi  vifi  funt  Hermetis  libri,  re- 
cenfent,  ut  alios  taceam,  vener.  Jo.  Franc.  Bud- 
deus  Hi  flor.  ecclef.  Vet.  Teflam.  P.  *  « .g  & 
Jo.  Alb.  Fabricius  Biblioth.  Graec.  L.  I.  C.  8. 
p.  58.  qui  copiofiilimc  omnium  de  Hermetis  ferip- 
tis,  eoruraque  tam  contemtoribus ,  quam  laudato¬ 
ribus  commentatus  cll ;  ipfe  vero  Cudworthi  no- 
fhi,  quae  Conringii  quoque  fuit  &  cx  parte  Bor- 
richii ,  dc  illis  fententiam  probat. 

(r)  Intelligere]  Vide  de  hoc,  qui  perperam  Ari- 
floteli  tribuitur,  libro  ?o.  Alb.  Fabricium  Bibloth. 
Graec.  L .  III.  C.  6.  p.  162. 

(r)  Deuru 


48o  llermcticorum  librorum  mftoritas.  Cap.  IV» 

damus,  quidquid  aut  olim  exftitit ,  aut  exftat  hodie  fcriptorum  Hermeticorum, 
inconfulti  Chriftianorum  quorumdam  erga  religionem  fuam  ftudii  monumenta  efle: 
ftatuamus ,  philofophum  nefcio  quem  Librum  de  fecretiori  Aegyptiorum  fapientia  com- 
pofuiffe,  falfoque  deinde  /Jriftoteli  adfcripflfle;  erit  tamen  in  his  libris,  quod  juvet 
eos,  qui  veteres  Aegyptios  unum  fuminum  invocafle  Numen  tuentur.  Omnis  ni¬ 
mirum  dolus  &  fallacia,  nifi  aliquod  in  ipfa  veritate  fundamentum  habeat  pofitum» 
fimul  nafci  folet  &  exftingui.  Itaque  fuerit  in  his  commentitiis  fcriptionibus  ali¬ 
quid  verae  Aegyptiorum  difciplinae  confentaneum  ,  necefle  eft:  alioquin  neque 
placuiflent  primo  Aegyptiis,  neque  poftmodum,  quam  adeptae  erant,  au&orita- 
tem  &  nobilitatem retinuiflent.  Quod  fi  ita  eft,  certe  hoc  ipfum  dogma,  de  quo 
quaerimus,  unum  efle  fummum  Deum,  in  illis  numerari  debet  placitis,  quae  in 
his  libris  cum  Aegyptiorum  concinunt  opinionibus.  Difleminata  fuerunt  haec 
Hermetis  volumina  &  longe  lateque  fufa  in  Aegypto  multo  ante,  quam  fuperftitio- 
nes  Aegyptiae  conticefcerent,  earumque  facerdotes  una  cum  inftitutis  &  facris 
tollerentur  caerimoniis.  Tanto  credibilius  eft,  facerdotes,  fi,  quod  in  illis  prae¬ 
cipuum  &  caput  veluti  eft,  fuis  a  praeceptis  abhorrere,  animadvertiflent,  conti¬ 
nuo  dolofe  fecum  agi  fenfuros,  librosque  hos,  tamquam  fallaces  &  fucofas  mer¬ 
ces  ,  deteftaturos  fuifle.  Patet  igitur ,  fi  vel  omnes  Hermetis  libri ,  nec  ii  tantum, 
qui  reftant  hodie,  fed  etiam,  qui,  ab  antiquis  laudati  do6toribus,  temporum  inju¬ 
ria  perierunt ,  ut  rx  'pfJtKot ,  *x  Aii-cAKtt  ,  &  fimilia,  Chriftianorum  unice  commen¬ 
ta  eflent,  vanis  &  vetitis  artibus  veritati  confulere  conandum,  fieri  tamen  haud 
potuifle,  ut  au6loritatem  hi  hbn  acquirerent ,  nifi  aliquid  ex  ipfii  veritate  firma¬ 
menti  habuiflent  ac  praefidii.  Nec,  quin  omnes  ftatim  fpreti  &  abjetti  fuiflent, 
37 5  dubitandum  eft,  nili  hoc  an  Hermetis  Trismegifti ,  facerdotumque  Aegyptiorum  ar¬ 
canis  &  reconditis  fuiflet  dogmatibus,,  unum  efle  fummum ,  qui  totam  rerum  na¬ 
turam  moderetur  ,  ( t  )  Deum. 

Verum ,  ut  eo  usque  ftatim  progrediamur  ,  necefle  non  eft.  Quod  enim  eX 
Hermeticis  illis,  qui  fuperfunt  hodie,  quidam  fallaciis  ad  emolumentum  Chriftiano¬ 
rum  confi6H  funt,  id  nondum  omnes  declarat  hoc  numero  haberi  debere:  multo 
minus  omnes  eos,  quos  Patres  faepenumero  teftantur,  hodie  vero  amifli  funt,  pro¬ 
tinus  fpernendos  efle  ,  hinc  licet  elicere.  Quamobrem  do&iflimum  CafaubonitM 
temeritate  non  vacare  putem ,  quod  omnes  Hermetis  libros  dolis  Chriftianorum  com- 
pofitos  efle,  confidenter  pronuntiat,  hac  una  fretus  ratione,  quod  duo  vel  tres  eo¬ 
rum  ,  qui  exftant  adhuc ,  callidi  &  verfuti  hominis  malitiam  produnt.  Forte,  uC 
in  hanc  incideret  levitatem  vir  eximius,  haec  ipfi  caufla  in  primis  fuit,  quod  eo; 
rum  jufto  fecurius  errorem  amplexus  eflet,  quem  Patricius  jam  profligavit,  qui 
omnes,  quos  Ficinus  Hermetis  Trismegifti  nomine  edidit,  libros  unum  efle  tantum 
librum ,  Poemandcr  infcriptum ,  &  in  varia  diftributum  capita  ,  temere  libi  per' 


(0  Deum  ]  Refte  &  praeclare  animadvertit 
vir  magnus,  non  efle  dubitandum,  quin  libri  Her¬ 
metis  ,  qui  vocantur ,  aliqua  ex  veteri  difciplina 
Aegyptiaca  contineant.  Nam  ^  qUf  eos  COmpofiiit, 
homo  callidus  &  veterator  facile  profpicere  potuit, 
nullam  prprfus  haec  yolUmina  fidem  cfre  inventu. 
ra,  nifi  aliquid  ex  illis  fatis  &  dogmatibus  admis¬ 
tum  haberent,  quae  inter  Aegyptios  pr0  Hermcri- 
cis  habebantur.  Quod  vero  addit,  fieri  nullo  modo 


potuifle ,  ut  placerent  Aegyptiis ,  &  magnam  inter 
eos  auctoritatem  obtinerent,  nili  res  ita  eflet,  id 
multo  plus  haberet  momenti ,  fi  teftibus  conftaret 
idoneis ,  Aegyptios  Deorum  cultui  deditos  aliquod 
libris  iftis  pretium  pofuifle.  Nusquam  vero,  quod 
fciam,  perferiptum  exftat,  volumina  haec,  quum 
prodiiflent ,  vel  rejecta  &  repudiata  ab  Aegyptiis» 
vel  etiam  recepta  publice  approbataque  fuifle.  De¬ 
generes  quidam  Chriftiani  &  rccentiores  Platoni td 


§•  i3.  Hcr  melicorum  librorum  mi&oritas. 


4Si 


fuaferunt.  Atqui  capita  haec,  quae  putantur,  totidem  funt  libri,  nullo  naturali 
vinculo  apti  inter  fe  &  connexi ,  inter  quos  Poemander  primo  tantum  loco  pofitus 
eft.  Sed  quaecumque  demum  Cafau  bonum ,  fic  uti  fentiret,  ratio  impulerit,  equi¬ 
dem  nil  caufla.e  video,  cur  Af.Iepium ,  aliosque  libros  nonnullos  a  Patricio  additos 
tam  dura  &  fevera  exceperit  lententia,  qui  non  modo  aperte  fecreti  funt  a  Poc- 
mandro ,  fed  etiam  nullis  doli  mali  veftigiis  &  notis  inulti.  Omnium  vero  minime, 
quo  jure  libros,  qui  ab  antiquis  memorantur  do&oribus,  nunc  vero  interierunt, 
afpernari  potuerit ,  intelligo  ,  quos  in  (pexerat  numquam  vel  legerat.  Quidquid 
ergo  difputet  ac  contendat ,  equidem  heri  pofle  arbitror,^ ut  quidap  #erroer/.f  libri 
veri  fmt  &  incorrupti,  tametii  alii  ex  illis  Jucofi  line  &  adulterini.  .  Nolim  ta¬ 
men,  haec  ita  quis  accipiat,  ac  fi  eos  ab  ipfo  H er  mete ,  aut  Aegyptio  Termone 
cenfeam  exaratos  efle.  Hoc  tantum  volo ,  fieri  pofle,  ut  ex  his  libri  quidam  Ae¬ 
gyptiorum  vere  exhibeant  dogmata,  nec  a  Chriftianis  au&oribus  decipiendi  confi¬ 
do  compofiti  fint.  Judicent,  quibus  mtegra  ratm  eft  ,  primum  ,  ah  Aegyptios 
libros  comminifci  potuiflent  aftud  homines,  fi  veri  &  antiqui  nulli  reaple  exlli- 
tiflent  inter  Aegyptios.  Argumenta  deinde  expendant,  velim,  quae  nunc  expro¬ 
memus,  ut  fuos  Aegyptiis  fuifie  libros  philofophicos ,  planum  faciamus. 

Principio  exploratum  efle*  debet,  vixifle  in  Aegypto  antiquiffimis  temporibus 
virum  quemdam ,  Tbeutb,  Tbotb  five  Tbcut  dictum,  qui  una  cum  litteris  artes  at¬ 
que  fcientias  ,  Arithmeticam ,  Geometriam  ,  Aftronomiam ,  artemque  figuris  ani¬ 
mi  fenfa  occultandi  princeps  invenerit ,  &  alios  docuerit.  Graecis  is  vocatus 
fuit  Hermes ,  Latinis  Mercurius.  Omnes  omnium  aetatum  audtores  conflantiflima- 
que  fama  hunc  hominem  pofteritati  commendarunt.  Hunc  (u)  Sanchoniatbon , 
lerum  Phoenicicarum  feriptor ,  qui  belli  Trojani  tempore  vixit ,  Librumque  de  Aegyp¬ 
tiorum  Theologia  reliquit; hunc  ( x )  Manetbon  Sebennyta,  facerdos  Aegyptius,  regnante 
Ptolemaeo  Philadelpho ,  celebravit:  hunc  gravis  audtor  (y)  Plotot  quem •tredecim 
inter  Aegyptios  commoratum  efle  annos  ferunt,  praedicat.  .  In  Pbitebo  enim  non 
modo  Deum  falutat  eum  ,  five  virum  divinum  ,  fed  etiam  litteras  ab  eo  primum  376 
excogitatas,  atque  mutae  a  liquidis,  certo  cujusque  numero  defignato,  fejundlas 
efie,  refert.  At  in  Phaedro  Arithmeticae  ,  Geometriae,  &  Aflxonomiae,  ludicra- 
rumque  nonnullarum  recreationum  inventionem  ei  quoque  attribuit,  nec  aut  Deum 
fuifie  aut  daemonem  ,  affirmare  dubitat  :  ’'h r  ^  fyjcSvj 

^  oKsi  mtAxiuv  'nvet  fcuv ,  is  %  tv  3oveor  ts  kfcv  ,  0  ^  kx temv  l&*  ’  xCru  3  ovoux  tu  lx'.y,:n 
e«v'0.  Audivi  apud  Naucratin  Aegypti ,  quemdam  fuijje  prifeorum  Deorum  ,  cui 
avis ,  quam  Ibin  vocant ,  f aerata  cjl ;  ipfi  Deo  nomen  cjfe  Tbeutb.  Quo  loco  Plato 
fimul  ingeniofi  certaminis  argumentum  fubjicit ,  quod  Tbcut  huic  cum  Tbamo  ,  Ae¬ 
gyptiorum  rege,  de  commodis  &  incommodis  inventarum  litterarum  intercefle- 
rit:  quorum  ille  inventum  hoc  magnificis  exornat  laudibus,  litterasque,  ug  pvrlfini 


certarunt  olimveluti,  utri  .antiquis  iapientiae  pro- 
teijoribus  callidius  ingenii  fui  commenta  pollent  ad- 
^cribere.  Nam  utrique  commodis  fuis  confenta- 
ncuin  in  primis  ducebant  fore,  11  vulgo  crederen¬ 
tur  dogmata  fua  omnibus  omnium  aetatum  philofo- 
ftis  placuiffe.  Quocirca  utrosque  in  confingendis 
fibris  Hermeticis  curam  pofuifle  aliquam  ,  exifti- 
mem.  [  Hermes  Chrift.  fuit  Gnollicus.  Vid.  Beau- 
•  re  Hijl.  de  Manteli.  T.  II*  />•  201./.] 


j  j  jnpuu  zujetnum  rraepar. 

euang.  Lib.  I.  Cap.  9.  p.  31,  32.  Memoria  vero 
hic  fallit  virum  egregium,  quum  Sanchoniathonem 
hunc  Volumen  compofuiffe  fignificat  de  Theologia 
Aegyptiorum.  De  Phoenicum  praeceptis,  non  de 
Aegyptiorum ,  fcripfiflb  fertur  Sanchoninthon. 

(x)  Manethon ]  Apud  Georgium  Syncellum  in 
Chrono graphia  p.  40.  , 

(?)  Plato  ]  In  Philebo  p.  75*  &  in 

Ppp  ""  ?*35<5. 


Libri  Hemetici. 


4S2 


Cap.  IV. 


£  (petfuetHsv ,  ut  fapientiae  pharmacum  memoriacque  remedium ,  extollit ;  hie  vero 
oblivionem  potius  parituras  efie  difputat  litteras,  eo  quod  hominibus  negle£tio- 
nem  memoriae  fuafurae  eflent :  quocirca  non  tam  fxvdfon  five  memoriae ,  quam  d&v 
fxvr.crui  cpxfuay^v ,  recordationis  auxilium ,  five  rerum  oblivione  deletarum  revocationem  ,  ap¬ 
pellari  debere  ,  autumat:  addit  denique,  fore,  ut  litterae  infitas  humanae  menti 
facultates  debilitent  atque  nativo  robore  exuant,  rubiginem  illis  veluti  quamdam 
affricando,  nec  tam  utJMiu» ,  veram  /dentiam ,  quam  ie|<wr  mpw,  inanem  fapientiae 
opinionem ,  male  digeftarn  rerum  multifariarum  cognitionem  memoriae  commicten-- 
do,  procreent.  Adde  his,  quum  Aegyptii  diu  ante  Graecos  laude  fapientiae  flo- 
3 uerint ,  fieri  nullo  modo  potuifie,  quin,  non  fecus  atque  Graecis,  unus  vel  plu* 
res  eis  quoque  do&rinae  &  eruditionis  principes  &  au6tores  fuerint.  Quem  hoc  au¬ 
tem  nomine  laudent ,  unum,  primum  certe,  hunc  Tbotb  habent,  cujus  ne  memo¬ 
ria  interiret,  primum  anni  menfem  nomine  ejus  fignandum  duxerunt  efle,  Actas 
ejus  in  illa  vulgo  putatur  incidifle  tempora,  quibus  primi  Judaeae  gentis  condi¬ 
tores  fuerunt  :  quumque  Mofes  ipfe  illis  inftitutus  dicatur  elfe  litteris  ,  quae 
ab  eo  profedlae  primum  funt  ,  quis  ,  quaefo  ,  diu  ante  Mofen  vixifle  hominem 
negaverit  ? 

Ceterum  Thot  hic  five  Thsut  primus  Hermes  dicebatur  Aegyptiis.  Namque  alium 
ferunt  intervallo  quodam  fapientem  virum  exftitifle  ,  qui"  pari  ardore  collapfas 
fcientias  &  artes  inftauraverit  &  renovaverit.  Atque  hic  leCnpQ*  'e^s,  alter  Her¬ 
mes  , 


P-  356.  De  his  aliisque  vetemm  auftorum,  quibus 
Hermetem  exftitifle  probari  folet,  teftimoniis  fileo, 
quum  in  eorum  virtutem  dudum  inquiilverint  viri 
do&iflimi,  Jo.  Henr.  Urjinus  Libro  de  Zoroajlre, 
Sanchoniathone ,  £?  Hermete  p.  73.  Jo.  Marshamus 
Canone  chronico  p.  35.  f  &  alii. 

(2)  Syncellus  J  In  Chronograph.  p.  I2^  a 
Quae  fequuntur  paullo  poft  d e  altero  Hermete,  ea 
ex  Manethonis  fragmento  haurta  funt  apud  eumdein 
Syncellum  p.  40.  f.  Conf.  quae  collegit  Jo.  Mars¬ 
hamus  Canone  chronico  p.  24.0. 

(a)  Eufebius ]  In  Chronico  n.  556. 

(b)  Valefius ]  No t.  ad  Ammian.  Marcellinum 
Lib.  XXII.  p.  339.  Sed  displicet,  ncc  immerito, 
haec  conjettura  Valefii  Jo.  Alb.  Fabricio  Bibli oth. 
Gracc.  L.  I.  C.  n.  p.  73.  Co nf.  Henr.  Dodwel- 

de  hac  terra  Syriadica  in  Appendice  ad  DifT. 
Cyprianicas  13.  p .  g. 

(O  Ammianus  Marcell.  ]  Hiflor.  Libr.  XXII. 

AH'33?- 

trTTi  Df  myjieriis  Aegyptior.  Se&. 

VIII-  Cap.  1.  p  57w  vid  Fabricii  B&iiotli.  Graec. 

r\n  5'  6-  7 ■  P-  '6-  77- 

enata* ]  Multae  funt  &  variae  dottifllmo- 
rum  virorum  dehis  Aegyptiorum  Hermetibus  opi¬ 
niones,  aut  c  nJe.fturae  potius,  quas  hic  recenfcrc 
aut  expendere  nec  lubet  „ec  'djt_  A|i  con. 

tentus  "°  1“ae  ra»i  haec  om- 

nia,  quae  de  Hermete  disputantur  attentius  ex¬ 
pendenti  veri  fimihora  vifa  funt.  ( \  Graecorum 
Mercurium  feu  Hermetem  &  Aegypti0ruin  Thsut 


five  Thoth  non  opinor  unum  eumdemque  efle  Deum  * 
fed,  quae  Graecis,  Romanis,  Aegyptiis,  &  plerisr 
que  aliis  populis  ufitata  fuit,  Numinum  confufic-- 
nem  his  etiam  in  Diis  confpici,  arbitror.  Thot 
Aegyptius  fuit  philofophus,  legislator,  rex,  aut  fi 
quo  alio  nomine  dignus,  a  quo  nonnullas  reper¬ 
tas  efle  fcientias  hominum  vitae  neceflarias,  Aegyp¬ 
tii  praedicabant.  Cujus  quum  notitiam  accepiflcnt 
Graeci  ad  Aegyptios  commeantes  ,  magnamque 
ejus  &  Mercurii  fui  fimilitudinem  efle  animadver¬ 
terent  ,  Mercurii  feu  Hermetis  eum  nomine  non 
dubitarunt  appellare,  non  fecus  ac  fi  idem  ille  eflet 
Mercurius,  quem  in  patriis  Diis  numerabant:  c* 
quoufu  apud  utrumque  populum  invaluit,  ut  Theid 
6c  Mercurius  promiscue  Deus  ifte  Aegyptius  nomi¬ 
naretur.  Tanta  certe  eft  rerum  &  fa&orum,  quae 
de  Hermete  Aegyptiorum  &  Graecorum  Alercurio 
memoriae  prodita  funt,  discrepantia,  ut  facile  ap¬ 
pareat,  pravam  illam  veterum  confuetudinem  De°* 
plane  diverfos  inifeendi  &  his  Diis  nocuifle.  (  H* ) 
Reliqua,  quae  de  utroque  narrantur  Hermete ,  fic 
efle  colliganda  inter  fe  &  componenda  exiftimo, 
fi  quidem  in  rebus  tanta  caligine  tantaque  veterum 
auftorum  brevitate  ac  discordia  obfcuratis  exilii  ma¬ 
re  licet  Fuit  inter  antiquiffimos  Aegyptios  homo 
quidam,  qui  cum  alia  multa  docuit  rudes  Acgypw 
incolas,  tum  artem  in  primis  excogitavit  fimulacri 
&  figuris,  ut  Sinenfes  hodie,  non  litteris,  m  nos, 
animi  fcnfa  exprimendi.  [Conf.  Leibnitii  EpiJ  • 
p.  414.  cujus  conje&ura  de  lingua  Chinenfi  han 
meam  roborat.  Farennin  vero  Lettr.  ecljvw^ 


§•  i8.  Libri  Hermetici.  483 

mes  j  ab  illis  vocatur,  forte 'quod  animum  primi  Hermetis  five  Tboth  immigraffe  in 
corpus  ejus  fufpicarentur :  alioquin  enim  Aegyptiorum  fermone,  id  quod  ex  Ma- 
mhone  (2)  Synccllus  ob fervat,  Siphoas  audiebat.  a  %  wc?  ‘H 

Sipho  as ,  qui  &  Hermes  dicitur ,  Hcphaejli  filius.  Hic  ille  Hermes  eft,  qui  Tat  ge- 
nuiffe,  atque  cognomen  Te/vju^s’®4  five  Termaximus  obtinuiffe  perhibetur:  quo 
quidem  nomine  a  Manethone ,  Jamblicho ,  &  aliis  compellatur.  («)  Eufebius  ad  an- 
num  decimum  quintum  poli  Ifraelitarum  ex  Aegypto  egreflum  mentionem  ejus 
fucit:  fed  vereor,  ne  aliquanto  ferius  harum  rerum  periti  vixifle  hominem  exilti- 
1;uent.  Alter  horum  Hermetum  artes  atque  fcientias  invenit ,  &  princeps  confli¬ 
git,  alter  inflauravit  &  amplificavit.  Ille  figuris  dogmata  fua  expreflit,  easque 
columnis  fer vandas  commifit  iv  rjj  Xvejypw  yy‘»  fic  enim  doftiffinaus  (Z>)  Falefius 
legere  jubet  loco  Quae  Syringes  quales  fuerint,  (c)  Minianus  Marcelli - 

docet.  Hic  vero  ifnagines  illas  five  arcanas  figuras  expofuit  &  interpretatus 
cfl,  nec  uno  volumine  variis  fcientiis  &  artibus  lucem  ac  nitorem  attulit.  Atque 
hi  funt  illi  Hermetis  Trismegijii  libri,  quos  facerdotes  in  remotis  &  occultis  tem¬ 
plorum  locis,  adyta  Graeci  vocant ,  magna  cura  cuftodivifTe ,  accepimus.  Nume¬ 
rum  eorum  ( d )  Jamblichus  iniit:  quem  tamen  ne  illi  quidem  probare  poterunt, 

^ui  librum  apud  eum  id  tantum  fignificare  volunt,  quod  verfus  aut  membrum  ora¬ 
tionis  apud  nos  (*)  denotat. 

His  vero  antiquioris  Hermetis  figuris  juniorisque,  qui  &  Trismcgiftus ,  libris  to-377 

tam 


•P.  XXIV.  p.  37.  demonftrat,  Hieroglyphica 
Aegypt.  valde  differre  a  literis  Sinicis,  &  recte.] 
Omnes  certe  in  hoc  antiqui  auctores  confentiunt, 
a\antiquiflimo  Hermete  hieroglyphicam  feribendi 
‘Bionem  inventam  effe.  Atque  hanc  per  figuras  & 
'^gines  cogitationes  fuas  exprimendi  rationem 
Jf,m  multo  effe  cogito  fimpliciorcm  &  breviorem 
ua,  qUaQ  notig  &  littcris  utitur  f,  in  hanc  facile 
ae icendo  fententiam,  antiquilTlinorUin  eam  morta- 
Uum  fuiffc ,  &,  qui  principes  feribendi  viam  po- 
Pulis  monftrarunt ,  non  aliam  tradidiffe  ,  quam 
banc>  rationem.  [Sic  feribunt  adhuc  Barbari  in 
America.  Vid.  Lettres  edifiant.  T.  XXIII.  p.  304. 
Aa  Fiteau.  Multis  hoc  teftiinoniis  probatur  Biblioth. 
Tranpoife  T.  XXXII.  p.  33.]  Ea,  qua  hic  homo 
^ivebat,  aetate  chartae  &  membranarum  ufus  non¬ 
dum  cognitus  erat  Aegyptiis.  Ergo  Thot  parie¬ 
tibus  &  columnis  more  veterum  leges  ,  fcita  & 
placita ,  quae  fervari  cupiebat,  figuris  variis  &  ima¬ 
ginibus  adumbrata,  committebat;  quae  qui  nove¬ 
rant,  quacnam  figurae  cuique  notio  &  poteftas  fub- 
jefta  effet,  facili  negotio  intelligebant ,  ut  hodie 
Chinenfes  figurarum  fuarum  fenfus  levi  labore  affe¬ 
runtur*  His  inftitutis  diu  Aegyptus  floruit.  At 
eluviones  aquarum,  quas  diferte  Manet hon  apud 
'Syncellum  Chronogrnph.  p .  40.  &  alii  referunt, 
tdiaeque  fortaffls  viciflltudines  magnam  poftea  re- 
.bus  Aegyptiis  mutationem  induxerunt ,  veteresque 
lncolas  aut  difliparunt,  &  alio  proficisci  coegerunt, 
Jut  magnam  partem  deleverunt  &  exftinxerunt. 
Jtaque  ipfae  fcientiae  pimu[  &  ais  figuris  feribendi, 


quas  a  Thot  traditas  acceperant  Aegyptii ,  oblitte¬ 
ratae  funt  &  oblivione  fepultac.  Forte  illo  tem¬ 
pore  multi  Aegyptiorum  ad  Indos  &  in  Sinam,  ut 
fibi  confiderent,  tranfiere,  novasque  in  illis  reg  o- 
nibus  civitates  condiderunt.  Nec  enim  fremendi 
mihi  videntur  viri  dofti,  qui  Sinenfes  &  veteres 
Indos  Aegyptiorum  effe  volunt  colonias  u  que  ex 
inftitutorum  limilitudine  probant.  Intervallo  quo¬ 
dam  elapfo ,  novi  in  Aegyptum  commigrarunt  co¬ 
loni,  aliis  moribus,  legibus,  &  dogmatibus ,  quam 
veteres  illi,  dc  quibus  dixim ms  ,  imai ti.  [Vid. 
copiofe  iVarburton  Leget.  ofMofes  T.  II.  de  H.e - 
roglyph.]  Hoc  quidem  antiquorum  auftorurn  ra¬ 
tiones  tanta  docent  evidentia  ,  ut  dubitandi  locus 
fere  nullus  reli&us  fit.  In  his  novis  incolis  itidem 
vir  quidam  exftitit  fapientior  &  melior  ceteris ,  qui 
reliftas  ad  tempus  &  defertas  fcientias ,  quibus  eo¬ 
rum  vita  carere  nequit,  qui  Aegyptum  incolunt. 
Geometriam ,  Arithmeticam ,  &  alias ,  in  ufum  re¬ 
vocavit  &  reftituiti  Eum ,  qui  fupererant  ex  anti¬ 
qua  progenie  Aygyptiorum,  quoniam  valde  fimilis 
erat  vetuftiflimi  illius  Thot ,  novum  feu  alterum 
Thot  appellarunt,  Graeci  vero  Hermen  deinceps 
dixerunt.  Novus  hicce  populus  &  novus  fcientia- 
rum  ific  inftaurator  apud  Aegyptios  aliam  plane 
feribendi  rationem  introducebat,  notisque  &  litte¬ 
ris  animi  notiones ,  non  autem  figuris  &  limaberis, 
ut  veteres  confueverant  Aegyptii ,  exprimere  doce¬ 
bat.  [Aegyptii  litteras  habebant  communes  &  Hie- 
roglyphicas :  hae  fuerunt  fiiccrdotum.  Id  multis 
probatur  Biblioth.  Franpifi  T.  XXXII  p.  *3-  At 
Ppp  2 


48+  Etiri  Hemetici.  C\p.  IV^ 

tam  A^gypt^rum  comprehenfam  fuifle  fapientiam ,  nefcio ,  an  credibile  viderr 
queat  alicui.  Conftat^e  contrario,  non  paucos  praeterea  libros  hanc  gentem  ha- 
buifle,  variis  temporibus  a  facerdotibus  compofitos.  Jamblicbus  in  ipfo  Libri  dr 
373 myfleriis  Aegyptiorum  exordio :  Deum ,  inquit,  eloquentias  praefixlem ,  Mercurium ,  olnn 
re  ile  cxiftimatum  ejje  facerdotibus  omnibus  e[fe  communem ,  cumque,  qui  ad  veram  de  Diis 
Jcientiam  praeit ,  unum  eumdemque  ejje  in  univerfis :  Z  pergit,  ua)  d  r.  pinsu  zsfjy>vci 
ttc  euruv  £  ov$!ecc  dCqy; ux&  avzriferxv  ,  E guS  57 ztv&  tk  oUux  cvyypjt ivovoucc£ovl'tf> 
Qiiars  &  nojlri  majores  fuae  fapientiae  inventa  illi  dedicabant ,  omnia  propria  commentaria- 
Mercurii  nomine  injeribentes.  Ejus  moris  hanc  inter  alia  fuifle  cauflam ,  ut  decla¬ 
rarent  facerdotes,  ad  normam  atque  praeferiptum  veteris  difciplinae  ,  quam  ab’ 
Hermete  Trismcgfjto  traditam  acceperant,  libros  illos  exaratos  efle,  facile  poderi' 
credidiflent  ,  nifi  hic  aliam  majoremque  nobis  aperuiflet  Jamblicbus.  Hermetem 
nimirum,  quamvis  olim  mortalis  fuiflec,  Deum  tamen  fecerant  poft  fata  Aegyptii, 
quod  &  Plato  feriptum  reliquit,  praefidemque  ac  cuftodem  omnis  do&rinae  atque 
fcientiae,  figiHatim  ejus ,  quae  Theologia  vocabatur,  creaverant.  Hujus  itaque  Nu¬ 
minis  afllatu  atque  inftin&u  concitatos  fefe  fuifle,  quum  fua  in  litteras  referrent , 

mulJ 


litterae  tamen  facrae  faccrdotum  diftabant  forte  ab 
Hieroglyphicis.  Ibid.  p.  40.  ]  Interim  non  ita  vis 
undarum,  &  aliae  rerum  converfiones ,  quas  filcn- 
tio  ve  tu  lias  tegit,  in  Aegypti  provinciis  faevierant, 
quin  paflim  reperirentur  veteris  aevi  monumenta 
atque  columnae,  quibus  ex  antiqui  Hemetis  prae- 
feripto  leges  &  biftoriae  gentis  liguris  &  imaginibus 
incifae  ac  inferiptae  erant.  Multa  hujus  generis 
documenta  c  terra  eruebantur,  in  quam  violentia 
terrae  motuum  &  aquarum  ea  detruferat.  Sed  qui 
explicare  poflet  ca,  &  reconditas  fententias  eruere , 
amifla  veteri  illa  feribendi  arte ,  inter  Aegyptios 
tum  temporis  nemo  erat.  Itaque  variae  de  fenfu 
harum  ligurarum  conje&urae  exoriebantur,  &  pro 
fuo  quisque  captu,  quae  ignorabat,  internrctaba-. 
tur,  neque  pauciores,  ut  iit,  quum  vetula  eruun¬ 
tur  monumenta,  fabulae  nafcebantur.  P  i  erique , 
quoniam  e  terra  efTofias  noverant  eiTe  has  colum¬ 
nas,  neque  dubitabant,  quin  eximia  fnb  illis  invo¬ 
lucris  lateret  fapienria ,  antiquum  illum  'Hwth  'iu- 
diofe  occultafle  pofteroium  caufTa  hunc  thefiu  - 
rum,  exiftimabant,  ut  voluminum  inftar  c'Tet,  quae 
viam  ad  eruditionem  &  fidentiam  'intcll?gmitibus 
munirent.  Equidem,  quotiescumque  illum  per  tot 
populos  olim  fparfum  fermonemde  covinni.-  a  Se- 
tho,  Mercurio,  &  aliis  fub  terram  reconditis  &  mag¬ 
na  lapientia  refertis  accurate  mecum  expendo ,  to¬ 
ties  confirmor,,  popularem  hunc  efle  rumorem ,  in¬ 
ter  Aegyptios  oc  alias  gentes  fubito  exortum ,  quum 
vetuftae  quaedam  columnae,  imaginibus  variis  or 
natae ,  cafu  ex  antris  &.  locis  fubterrancis  in  lucem 
proferrentur.  Etenim  quis  Cos>  j  tujn  vivebant, 

quum  iftac  columnae  protraherentur,  de  ment£  & 

conlil  io  Thot  aut  SstJit  commonefecerat  ?  Alfer  vero 
ille  Hermes,  de  quo  ante  dixi,  ut  homo  erat  aftu- 
lys  &  rerum  fuarum  ftudiofus.,  fibi  uni  patere  my- 


fteria  contendebat  in  columnis  ilfis  enarrata,  ima-» 
gmibusque  idcirco  talem  dabat  fententiam ,  qualem  » 
ltatui  &  rebus  provinciae  fuisque  commodis  judi¬ 
cabat  efle  falutarem  :  quin  etiam  in  litteras  refero-  ■ 
bat,  quae  haufifTe  fefe  ex  his  libris  lapideis,  po¬ 
pulo  perfuafum  efle  volebat.  Vid.  Manetho  apud 
Syncellum  Chronogr.  p.  4.0.  Quam  propter  caus-’ 
fam  libri  illi  dicebantur  Hermetici ,  eo  quod  argu¬ 
mentum  continere  credebantur  monumentorum  ab* 
Hermete  vetuftiflimo  reliftorunn.  Ipfae  interim  co¬ 
lumnae,  quibus  nihil  fanftfus  putabant,  fieri  pofle, 
in  facraria  deportabantur,  &  accurate,  tamquam 
incredibilis  Epientiae  armaria,  cuftodiebantur , 
quibus  lpcftindis  pinei  judicabantur  idonei.  Qui 
vero  lp.  catum  eas  admittebantur,  &  fapientiae 
poftea  nomine  indarefeebant,  hos  ilatim  Aegyptii,' 
ut  arrogantia  &  fuperftitione  inflati  erant,  ex  co- 
lur.nis  fuis  omnia  depromfifie  inventa  fua,  clama-’ 
ha  u  Ex  quo  fiibula  illa  nata  cft,  quae  Platonem 
perhibet  &  Pythagoram  lapientiam  fuam  ex  Her- 
ineticis  columnis  omnem  haufiile.  Vid  J  ambit- 
clns  de  myjier.  Asgytt.  Sect.  I.  Ca?.  2.  p.  3.  Sufpi-; 
cabartur enim  Aegyptii,  hos  homines  artem  calluit' 
retrufas  illas  Hermetis  imagines  intelligendi,  atqllC 
ejus  beneficio,  dum  confideraflcnt  columnas,  cun#a 
earum  areapa  rcclufifie.  Neque  fegnes  erant  ip11 
facerdotes  in  figuris  illis  antiquis  enodandis ,  <Tia' 
ram  vim  exhauftam  nondum  cire  putabant.  In  fi110' 
libet  faltim  collegio  facerdotum  faccr  quidam  erat 
fcnba  feu  9  cujus  munus  erat,  vete¬ 

res  iilas  figuras  interpretari.  At  qlTjira  vetus  ili®' 
feribendi  ratio  prorfus  e  memoriis  hominum  extra#2' 
eflet,  idem  his  eveniebat,  q»od  antiquitatum  ho¬ 
die  lludiofis  evenire  folet,  nullm  aut  nummi  aut 
lapides  antiquis  &  obfcuris  notis  infigmti  eruuntur  i 
qui  in  varias  difcedunc  opiniones.  Clemens  Aiex;% 
i  Stroou- 


&  1 8; 


Libri  lier  met  ici. 


4 


^ultinidini  perfuafum  capiebant  (/)  facerdotes.  Quin  etiam,  id  quod  huc  per¬ 
tinet  in  primis,  in  nonnullis,  qui  adhuc  exftant,  Hermetis  libris  Hermes  pro  ipfa  37* 
«hvina  fapiemia  &  intelligentia  nonnumquam  ponitur.  Kx  his  ergo  manifeftum 
eft,  qui  fa£tum  fit,  ut  tot  libri  in  Hermetis  prodirent  nomine.  Patet  etiam,  non 
efle,  cur  hos  omnes  libros,  quibus  Hermetis  nomen  praefixum  eft,  vetufliffimis 
temporibus  confcriptos  ,  aut  ab  ipfo  Hermetc  conlignatos  efie  ,  cenfeamus ,  eo 
quod  faeerdotibus  Aegyptiis  hoc  fuerit  in  more  politum,  ut,  quos  ipfimet  con¬ 
cinnaverant,  de  rebus  lacris  &  philofophicis  commentarios  ad  Hermetem ,  tam- 
quam  aufrorem ,  referrent.  Praeter  haec ,  inultos  eorum  librorum  ,  quos  recen~ 
tiori  aetate  Aegyptiorum  faeerdotum  induftria  compofuit  ,  non  Aegyptio,  fed 
Graeco,  fermone  exaratos  efie,  veri  fimilliraum  arbitror.  Nam  ex  eo  faltim  tem- 
Pore ,  quo  ad  Ptolemaeos  rerum  Aegyptiarum  fumma  delata  eft ,  Graecorum  fer- 
1110  Aegyptiis  fapientibus  familiaris  tk  prope  quotidianus  efie  coepit.  Quod  qui- 
dem,  ut  de  urbium  &  locorum  nominibus  propriis  nihil  dicam,  haec  ipfa  voca¬ 
bula  ,  Hermes  ,  Irismegiflus ,  &  alia,  quibus  frequentifiime  finit  ufi,  neminem 
inorare  patiuntur.  Mitto ,  linguam ,  quae  in  hunc  viget  diem ,  Copticam  mag¬ 
nam 


^rom.  tib.  VI.  Cap.  4.  p.  757.  Quisque,  ut 
°ommodum  ipfi  videbatur  &  fententiis  fuis  confen- 
taneum,  figuras,  quae  Hermetis  efie  credebantur, 
^plicabat.  Hic  rerum  phyficarum  ,  ille  mora- 
uum,  tertius  lnetaphylicaruin ,  quartus  aftronomi- 
farum  ligna  fibi  cernere  v'debarar.  [Probantur 
haec .Biblipth.  Franpoije  T.  XXXIIJ.  Pi  i.  p.  40.] 
Accipitrem  primus  Deum  referre  credebat ,  alter 
•hiem ,  tertius  fangulnem ,  quartus  vi&oriam ,  quin- 
U  fV^ni  demiflionem.  Vid.  Horapollinis  Hiero - 
ca  P'  Quot  homines  alicuius  in- 

tof  U’  t0t  kufus.  Qu°t  deinde  interpretationes, 
c  fiUQque  feribendi  genera  &  rationes.  Sacerdo- 
l j  nimirum  Hermetem  imitabantur,  fuumque  du- 
^ebant,  ad  exemplum  tanti  hominis  praecepta  fua 
j|Ur*s  &  imaginibus  veftire.  At  non  omnes  cam- 
I  m  f guris  illis  poteftatcm  &  notionem  fubjicie- 
oant.  Hinc  ncc  eadem  notione  atque  poteftate  figu- 
.  illas  adhibebant,  quum  feriberent.  Scarabaeum 
hbi  perfuafcrat  in  columnis  Hermetis  mundum 
yebgnare,  js  fimiliter  fcarabacum  pingebat.,  de 
JUundo  praeceptum  aliquod  liguris  contignaturus. 
At  qui  judicaverat,  fcarabaeum  parris  cire  lignum , 
is  pati  s  fortalfe  moniturus,  fcarabacum  in  fronte 
oration.s  collocabat.  Vel  ex  his  vanam  magnam 
partem  &  mutilem  a  doftiflimis  viris  laborem  con 
umi ,  hquet,  qui  in  Aegyptiorum  veterum  liguris 
xpheandis  defudant,  neque  dubitant,  vim  carum 
od;e  a  fe  declarari.  Commendarem  ego 
ydigentiam,  fi  fueris  ilfis  imaginibus  conflans  & 
immutabilis  potcftas  inter  Aegyptios  fuiTet  fub- 
nec  alio  fenfu  Memphitani  facerdotes,  quam 
ydiopolitani,  imagines  iftas  cepilfent.  Sed  vel 
f/°rnpoll0  docere  nos  poterat,  figuraram  hanc,  ut 
m')  'PQuar,  feribendi  rationem  nullis  iegibus  com- 
mibu&*fuifle  circumfcriptam  apud  Aegyptios,  fed 


pro  varietate  ingeniorum  fuiiTe  variam.  Aeternum 
igitur  fefe  fine  ullo  fructu  excruciabunt  viri  inge- 
niofiflimi,  qui  menfam  Ifiacam,  a  Pignorio  &  aliis 
editam,  illuftrarc  cupiunt ,  nili  antea  noverint,  in 
quanam  Aegypti  provincia  ea  fuerit  compofita,  & 
quam  vim  apud  au&orcs  ejus  figurae  habuerint, 
quibus  referta  cfl.  Habes  meam  dc  Hermetibus 
ipfis ,  columnis,  &  figuris  Hermeticis  fententiam. 
Conicfturis  hanc  totam  caUfiam  contineri,  non  infi¬ 
cior:  neque  ita  mihi  faveo,  ut  nihil  illis,  quae  dixi, 
ad  veritatem  deelfc  cenfeam.  Neque  tamen  du¬ 
bito,  quin  ilii,  qui  veterum  tcflimcuiia  de  his  re¬ 
bus  diligenter  &  ftudiofe  ponderaverint,  moresque 
non  minus  humani  generis ,  quam  veteris  aevi  ra¬ 
tiones  cum  illis  contulerint,  confelfuri  fine,  a  magna 
veri  limilitudine  propius  haec  noftra  remota  vi¬ 
deri.  Sed  fuo  fruatur  quilibet,  nil  ego  impedio, 
judicio.  Au&orcs  de  his  columnis  Petr.  Dan.  Hu ?• 
tius  inter  alios  nominabit  iyemonjlrat.  euan  gei. 
p .  94..  /. 

(/)  Sacerdotes  ]  ,  Sed  veram  fortaffis  caudam 
inllituti  hujus  aut  nefeivit  J ambhchus ,  aut  confulto 
reticuit.  Equidem  fiifpicor,  eos,'  qui  -in  Hermetis 
nomine  fu  os  olim  libros  cmiferunt,  populum  &  ru¬ 
diores  fallendi,  &  inventis  fuis  auctoritatem  conci¬ 
liandi  gratia  iftud  fe  cille,  non  fecus  atque  inter  ve¬ 
teres  Chriltianos  multi  Chrijii  ipfius  ejusque  lega¬ 
torum  nomina  nulfius  momenti  chartis  praefixe¬ 
runt,  ut  fententiis  in  illis  comprehenfis  favorem  & 
dignitatem  compararent.  In  qua  me  fentcntiahioii 
mediocriter  id  confirmat,  quod  turpem  illam  con- 

fuetuuinem  libi  os  fub  alienis  nominibus  protrudendi 

A  ance  natum  Servatorem  in  Aegypto  unice  viguifle» 

&  poftea  inde  ad  Chrifiianos  reliquos  propagatam 
efie,  video.  Tetigi  hanc  rem  copiofius  in  BW>  ie 
■turbata Qtecemhrikis  Platonicis  ecclefi»> 

Fp  p  3  U  ) 


4S6 


Libri  Hermetlcu 


Cap.  IV. 


nam  partem  non  tam  ex  Aegyptiis ,  quam  Graecis  verbis  conflatam  efle.  Plutar- 
chum  quoque  taceo  tantum  libi  lumfifle,  ut  vel  antiquiffimoruui  Aegyptiorum  nomi¬ 
num,  Ifis »  OJiris ,  Horus ,  &  1 yphon,  inter  Graecos  inveftigaret  origines,  non  fe- 
cus  ac  fi  probe  calluiflent  Graecorum  fermonem,  qui  principes  illam  provinciam 
incoluerunt.  t 

Illuxerat  jam  dudum  his  oris  Chriflianae  religionis  lumen  ,  quum  ex  anti¬ 
quis  Hermeticis  libris ,  quos  aut  ipfe  Hermes  Trismegiflus  exaraverat  ,  aut  ejus 
elie  putabant  opera  Aegyptii ,  facerdotumque  idcirco  cuflodiae  ac  vigiliis  com- 
miferant ,  quidam  inter  eos  adhuc  eflent  fuperflites.  Extra  omne  dubium  id 
collocat  Clementis  Alexandrini ,  viri  pietate  non  minus,  quam  doctrina,  infignis, 
au&oritas,  qui,  quum  Aegyptiorum  de  animorum  erroribus  fententiam  expofuis- 
fet;  fic  libros  illos,  qui  tum  reflabant,  defcribit:  (*)  Miu'xn  $  oUdx,  cpiAonplaP 
A  'Indior  cojtikx  t&"td  iuQxtU  pocM**  >j  le/xmfrnis  cutu?  Senense.  Suam  enim  quamdam 
&  peculiarem  exercent  philofophiam  Aegyptii.  ^  Hoc  autem  maxime  ojlendunt  f aerae  eorum 
caerimoniae.  YI?ut(&  5  Primus  quidem  procedit  cantor ,  quem  di¬ 

cunt  oportere  accipere  duos  libros  ex  libris  Mercurii :  ex  quibus  unus  quidem  continet  hymnos 
Deorum ,  alter  vero  rationes  vitae  regiae.  Pojl  cantorem  vero  procedit  hornfeopus.  Eum 
libros  Mercurii ,  qui  t rabiant  de  aflrologia ,  qui  quidem  funt  quatuor  numero ,  oportet  fem- 
per  habere  in  ore.  Deinceps  autem  kpoy&ftpcmCt  [eu  facer  feriba ,  pennas  habens  in  ca¬ 
pite  ,  librum  in  manibus  ac  regulam.  Hunc  oportet  /cire  &  ea ,  quae  vocantur  biero - 
glypbica ,  £?  mundi  deferiptionem ,  £?  geographiam ,  ordinem  /olis  ac  lunae  &  quinque 
errantium ,  Aegyptique  chorographiam ,  £5*  Hili  deferiptionem.  Poft  cos  /equitur,  qui  di¬ 
citur  id  e  [i,  ornator.  Is  novit  omnia  decem  illis  Itbris  comprehenja ,  qui  de  illis 

agunt ,  quae  pertinent  ad  honorem  Deorum  £?  religionem  Aegyptiam ,  ad  facrifcia ,  primi¬ 
tias ,  hymnos ,  preces ,  pompas ,  dies  f  e  flos.  Pojl  omnes  exit  propheta,  qui  facr orum  prae- 
f  cetus  efl,  &  edifeit  libros  decem ,  qui  vocantur  facerdotales ,  de  legibusque  agunt ,  de 
Diis  &  univerfa  facerdotum  difciplina.  Sunt  ergo  quadraginta  duo  libri  Mercurii  valde 
nccefjarii :  ex  quibus  triginta  quidem  &  fex  continent  omnem  Aegyptiorum  philofophiam  9 
quot  edifeunt  ii,  qui  ante  di  It  i  funt  ;  reliquos  autem  fex  mt&Qcfci ,  id  efl ,  qui  gejlant 
pallium ,  quippe  qui  pertinent  ad  medicinam.  Hoc  nifi  repudiare  fas  efle  putemus  tefli' 
monium,  ducentis  pofl  natum . Servatorem  annis,  Clementis  nimirum  Alexandrini 
aetate,  quadraginta  duo  ex  libris  illis,  qui  Hermetis  Trismegifli  aut  erant,  aut  effc 
credebantur,  inter  Aegyptios  fuperfuifle,  credamus  (g),  necefle  efl. 

Hoc  amplius  mihi  dari  volo,  libros  quosdam  Aegyptios  &  Hermeticos,  confli' 
tutis  jam  rebus  Chriflianis ,  ad  alias  gentes,  Latinos  nominatim  &  Graecos,  m&' 
nafle  ac  delatos  efle.  Non  quaero,  utrum  hi  libri  ab  ipfo  Hermete  Trismegiflo  fuc' 
rint  profedli,  an  vero  ex  praeferipto  tantum  ejus  ab  Aegyptiis  facerdotibus  exa- 
3Sorati,  nomineque  ejus  honoris  caulla  condecorati;  rem  ipfam,  quam  dixi,  unicc 

xni* 

(*)  Strom.  IV.  p.  633.  (Cap.  4.  p.  757.  fi) 


(g)  HeceJJe  eJi ]  Non  integer  deferiptus  efl;  hic 
Clementis  locus,  fed  multa  omiila  in  eo,  remotiora 
ab  illo,  quod  in  manibus  eft,  negotio,  llluftra- 
vit  eum  poft  Jo.  Mauluunum  in  Canone  chronko 
p.  241.  &  Petr.  Lamoeaum  Prodromo  Hijlor.  litte- 
rar.  p.  I35-/.  vir  cnidiuffimus,  y0m  ^  Fabri_ 
cius,  Bibliotb.  Craec.  Lib.  1.  Cap.  lx.  j.  5  p 


(h)  Hominibus]  Ex  Plutarchi ,  qaihicexfta tj 
loco  fi  doctrina  Hermetis  atque  disputationis  de  i 
eris  nominibus  argumentum  metiendum  fit,  crea 
derim  ego  potius,  hoc  ipfi  dogma  tribui  oporter  ■ 

Singulis  naturae  rerum  partibus,  ventis ,  fiderib  » 

foii,  lunae,  certos  praefeftos  efle  genios  aut  P* 
teftates  fub  adjectum  oculorum  haud  cadentes* 


*  Libri  Remetiri  4Sr 

mihi  concedi  cupio.  Eam  vero  hoc  in  primis  confirmat,  quod  non  modo  Chris- 
tianifcriptores  ejusmodi  libros  excitant,  fed  etiam  homines  Diis  dediti  &  philo- 
;°pni.  Audiamus,  quemadmodum  Plutarcbus  Libro  de  Jfide  &  Ofiride  loquatur*  ( *) 
i)  T2?f  'fyyx  tey>!$ci(  @1£aou  fofitn  ytf&tfeu  «aG*  t  itfut  cvoudr*v ,  cti  r  /Av  tJ  f  $ 
*JAts <  jripiQo bvvecptiv  ‘£l fflr,  j  ’A nvfoum  xxa2cj  ,  ^  3  ^  g  mdCualfa* 

01  hfv  rfOtne>tv ,  ol  j  laptTnv ,  ol  j)  Zu6t  Afariip.  Memoriae  proditum  ejt ,  libris  qui  M er- 
c}lr}*  Mri  dicuntur ,  fcriptum  ejfe  de  f acris  nominibus ,  facultatem  ,  VTa^fi\onverfioni 
^  Horum,  Graecis  Apollinem  vocari ,  amo,  ab  aliis  Ofirin ,  ab  aliis  Serapin 
. siyptice  Sotbin.  Sacra  quae  Plutarcbus  nomina  vocat,  non  video,  quaenam  fine* 
?!”  varia  Dei  nomina.  Ex  quo,  ut  id  aliud  agendo  indicem,  efficitur,  fi  ve  fibri 
non  alii  fuerint,  quam  illi,  quos  Clemens  Alexandrinus  narrat  ab  Aegyptiis  pro 
Urinetis  ipfius  operibus  fuille  habitos,  five  alii  cura  facerdotum  ex  norma  difci- 
punae  Hermetis  elucubrati ,  hoc  tamen  non  ulcimum  fuifle  do&rinae  Hermetis  pro¬ 
nuntiatum  :  unum  eumdemque  Deum ,  eo  quod  variis  modis  virtutem  &  poten- 
!*m  kiam  in  orbe  patefecerit,  variis  fub  nominibus  &  notionibus  colendum  effe 
(6)  hominibus.  Verum  hanc  rem  infra  perfequemur  copiofius:  nunc,  quae 
^cepimus,  explicare  pergamus.  Aliud  eis  argumentum  L.  Apulejus  Madauren - 
j  >  .non  ignobilis  fcholae  Platonicae  philofophus.  Deorum  vindex  acerrimus,  fup- 
Ppditat.  Namque  is  Dialogum  Hermetis  Trismegijli ,  qui  Afclepius  inferibitur ,  ex 
V^aeco  Latine  vertifle  a  plerisque  omnibus  creditur.  Quamobrem  &  reliquis  Apu- 
eP  operibus  hic  jungi  folet  a  nonnullis  dialogus.  Memini,  Bartbium  affirmare 
^oguftinum  alicubi  diferte  hanc  verfionem  Apulejo  attribuere:  mihi  vero,  iftum  ut 
^Perirem  locum,  tam  felici  efle  haud  licuit.  Sed  nec  Colvio  pofTum  aflentiri,  qui 
?  ]pfa  Latina  hujus  verfionis  di&ione  rationem  capit,  cur  Apuleji  non  haberi  (f) 

.  «Fe^at-  Jamblichus  non  modo  meminit  Hermetis  librorum  ,  quos  m  de 

libros .  qui  fub  Hermetis  circumferuntur  nomine ,  vocat,  fed  etiam  fraudis  ab¬ 
dere  ab  illis  fufpicionem  ftudet.  Quod  tamen  non  ideo  facit,  ac  fi  tum  tem- 
P  ris  exflicerint,  qui  hos  omnes  libros  dolo  Chriflianorum  compofitos  efle  fufpi- 
•orcntllr>  quod  Cafaubonum  juflo  perhibere  audacius  vidimus ,  fed  quod  aliqui  forte 
a  aetate  philofophos  fabulae  hujus  Hermeticae  au&ores  efle,  conjicerent.  pja. 
?C’  ne  quis  dubitet,  totum  ( k )  Jamblichi  locum,  ut  in  codice  manu  exarato  le- 
»  Oculis  fubjicere :  A<dC/xputj$gv7«v  rfreov  irue  it,  t  cv  tcTs  enyf^f/^ptottnv ,  die  x’.~ 
y*  l7rt7*Tvxwivt)u ,  em&e  &v  *i  *  Tot  fu  fi  c ptfSftfrx ,  de  *E  ,  ‘EfuaiKcte  nfyjt 

ft  Kj  tij  t  QiXcoztpuv  yXwr]v\  myXctKie  fxirnyif^nrj)  fi  ^  Aiyt/fllece  yXup^g 

avcbfuy  <bihcffv$ixe  cht  olmlpue  ‘  yafpw  3  x-  r.  a.  His  ita  dijlincle  tradi - 
/?  faciils  e  fi  folatio  dubiorum ,  quae  tu  reperijii  in  libris ,  quos  dicis  te  vidijfe.  Nam 
JctiAa  ,  quae  fub  Mercurii  nomine  circumferuntur ,  continent  quidem  Mercurii  opiniones " 
‘cct  lingua  Jacpe  utantur  Graecorum  philofopborum:  nam  a  viris  philo fopbiac  peritis  trans - 

la- 

(*)  p-  374-  (potius  p.  375.) 


non  iisdem  ,  fed  variis  populi  nominibus,  aliis 
aliis  AegVptii,  nominare 'oleant. 
f*)  Debent]  Quae  de  slpnlejo  e?us  \  erfione 
JcfPH  hic  leguntur ,  pluribus  il!u%aca  vide  a 
Cnh°  ^ani^cio  Prodromo  Hi  fi  litte  mr.  LU\  II. 
An  r-h'  l41*  &  J°'  ^  Fabrich  Biblioth.  La- 
lb'  Hi.  Cap.  2.  p.  522.  ncc  non  BibHotL 


Graec.  L.  I.  C.  8.  p.  55.  ubi  Cudivortho  alTerti' 
^Coivit  rationem  rejicienti,  oua  j?ulejo  hanc 
/erfionem  abjudicat.  1 


_Q)-  y^iblichi']  Exftat  hic  locus  in  codice  a 
Jltom.  irate  edito  Seth  VIII.  Cap.  4.  />.  160. 


(*0  P  ml. 


Libri .  HcrmtticL 


Cap.  IV. 


lata  Junt  ex  lingua  Aegyptiaca.  Chaertmon  Jane  quidam  alii  &C.  Hic  prim  o  veni 

animadverti,  non  afleverare  Jamblichum  ipiius  Hermetis  Trismegifti  haec  efle  volu¬ 
mina:  vocat  enim  ea  <peoififcxm  dc  'e^u 5,  libros ,  qui  pro  Hermetis  vulgo  babereij 
tur.  Hoc  vero  certum  efle,  ait,  contineri  illis  vera  Hermetis  fcita,  ideoque,  in 
Aegypto  quin  primo  nata  fine,  nullum  efle  dubium.  Cui  fententiae  quum  tra¬ 
dendi  rationem  atque  didlionem ,  ad  philofophorum  Graecorum  prorfus  inftituta 
&  praecepta  accommodatam ,  obftare  intelligeret ,  fierique  fortaflis  pofle  profpi- 
ceret ,  ut  quidam  ideo  totum  hoc  librorum  genus  a  Graecis  confiftum  efle  philo- 
fophis,  nec  nifi  Graecorum  comprehendere  placita,  exiftimarent,  iftam  dein¬ 
de  fufpicioncm  diluere  connititur.  Itaque,  quod  Graecam  hi  libri  formam  re¬ 
ferre  viderentur,  id  ex  eo  fa£tum  efle,  inquit,  quod  a  viris  Graecae  fapieniiae  pe- 
381  ritis  ex  Aegyptiorum  lingua  verfi  cjjent ,  qui  fuis  propterea  formulis  atque  notionibus 
diftinguere  interdum  eos  non  dubitaverint.  Equidem  eorum,  qui  nunc  exftant, 
Hermetis  librorum  plerosque  Graeco  primum  fermone  exaratos  eife ,  putem.  Sed 
hoc  tamen  non  impedit,  quo  minus  id,  quod  affirmat  Jamblichus ,  in  nonnullos 
eorum  cadat,  eos  figillatim,  quorum  jadturam  fecimus,  ut  <n*  quae  dicun¬ 

tur,  &  flmiles,  hique,  quum  ex  lingua  Aegyptiaca  converterentur,  interpretum 
ftudio  formulis  fententiisque  philofophorum  Graecorum  nonnihil  contaminati  fint. 
Ex  hoc  ipfo  etiam  Jambiichi  loco  conflat,  Porpbyrium  in  Epiftola  ad  Aneboncm ,  fa- 
cerdotem  Aegyptium,  cujus  (/)  pauca  nobis  tantum  fragmenta  reliquit  injuria 
temporum  ,  Henneticorum  librorum  fecifle  mentionem.  Quibus  quum  Chaere - 
monis  fentiret  feriptiones  repugnare  ,  id  fibi  explicari  a  facerdote  hoc  concu- 
pifcebat:  fitne  do6lrina  ,  quae  Hermetici*  exponeretur  feriptis,  ilia,  quam 
Aegyptii  reapfe  profiterentur  ,  fapientia,  nec  ne?  Hanc  ita  vero  dirimit  contro- 
verfiam  Jamblichus ,  ut  praecipua  veteris  difciplinae  Hermetis  feu  Aegyptiorum 
Theologiae  capita  redle  in  his  libris  efle  propofita,  at  in  Chacremonis  feriptis  • 
depravata ,  doceat.  Poflremo  (  m  )  Cyrillus  Alexandrinus  libros  Hermetis  Trismcgift 1 
olim  Athenis  conjun6tim  efle  editos,  hoc  indice  adferipto:  'e^uccm*  mvnxafa** 
/3i£aA*,  quindecim  Hermetis  libri,  memoriae  prodidit.  Hanc  collectionem  («)  Ca- 
faubonus ,  qui  ante  Jamblicbi  aetatem  eam  prodiifle  nil  dubitabat ,  ifla  efle  cenfet 
Salaminiaca ,  quae  in  Latina  Jambiichi  verfione ,  a  Licino  &  Scutellio  adornata ,  lau; 
dari  videbat.  Sed  fefellit  virum  doctum  interpretum  infeitia.  Graeca  Jamblicb 1 
vocem  hanc  prorfus  ignorant,  &  * habent.  Cujus  vocis  vim  quum  &m 
terpretes,  quos  dixi,  non  confequerentur,  vocabulum  Salaminiaca  in  ejuslocu^ 


( l)  Pauca -fragmenta ]  Quae  reperiri  potuerunt 

epiftolac  hujus  in  antiquis  auctoribus  fragmenta, 
ca  diligenter  collegit,  &  apte  fciteque  inter  fe  con¬ 
nexa  &  compotita,  Jamhlicfto  fiio  praemifit  Thom. 
Gole,  qui  in  Praef.  extrema  non  multa  fibi  videri 
deejje  feribit.  J  J 

(m)  Cyrillus  Alex.~\  Libro  I.  contra  Julianum 
p.  31.  ed.  Spanhemii .  Hi  vero  quindecim  libri  Her- 
naici  id  quod  locus  Cyrilli ,  &  verba,  quae  ex  ifto 
producit  opere,  luculenter  fignificant,  non  erant 
ipfi  Hermetis ,  qui  putabantur,  libri,  fed  tantum 
cx  Hermeticis  libris  congefti  &  compoflti.  Her- 


ticae  in  opere  ilto  a  fc  efle  explicatum,  gloriab3' 

(/»)  Cafaubonus]  Exerc.  I.  in  Baronii  Ann<de* 
p.  55-  Cafauboni  fententiam  fcquutus  dt  AcrJ  ’ 
Conringius  de  HenneticaAcgyptior.  Medicina  tap- 

*  (0)  Difiaret ]  At  Thom.  Gale  Notis  od  Ja* 
blichum  p.  304.  tamctfi  ipfe  edidit  aPud  Jan  » 
chum  SeSt.  8.  C.  4.  p.  160.  i,  ** 
codices  tamen  omnes  manu  exaratos  Latet 


ZxipkirzixKaif ,  quod  Ficinum&  Scutelliu  m 

-  -  —  wu.wwm,.  fto  excufat,  &  memoriam  doftiflimum  Cu  w '  jg 

met  ici  haud  dubie  dicebantur ,  quod  auctor  eorum  hic  fefellifle  ,  docet.  claud‘  f dmafius  Lib 
fummam  &  nucleum  umverfae  difciPunae  Iiermc-  mnis  climactericis  p.  60 5.  eamdern  apud  ^p. 


i  is. 


Libri  HcmetkL 


■fSj» 


fuffecerunt.  Quo  qiiidem  Cafaubonus  adduci  fefe  paflusell,  ut  libros  hos  Herme- 
Licos  Athenis  emilTos  efie  ftatueret,  quod  Salamina  exiguo  Athenis  intervallo  (0) 
diftaret.  Nullum  vero  dubium  eft,  philofophum  quemdam  aut  hominem  Deorum 
ftudioium,  non  vero  Chriftianum ,  his  libris  coagmentandis  operam  dedifle.  De¬ 
clarant  hoc  ipfa  Cyrilli  verba.,  quibus,  poftquam  de  Mnfe  atque  Hermetis  cum  eo 
confenfione  dixerat ,  fic  pergit :  'j  $  tstj#  ptt^ptnf  iv  Ulcus  ovyfeQrfg  a  (rwn- 
SttKcig  'AQjfyyti  tsc  i7ny.hrtv  'E^uctiKx  snvnKotthwo  /3 t(Z\too.  Hujus  etiam  ( ivjojis )  meminit 
*s,qui  Athenis  compofuit  ilhs ,  qui  Hermaici  nuncupantur ,  quindecim  libros  in  differt  atione 
fua,  (quae  nimirum  huic  volumini  adjun&a  eft.)  Id  nempe  Tibi  velle Cyrillum  ar¬ 
bitror,  ipfum  illum,  qui  Hermetis  libros  collegerit,  tametli  Diis  ceteroquin  fave¬ 
at»  Mojis  tamen  &  Hermetis  concordiam  quamdam  (*)  commemorare.  Tanti 
ergo  quum  non  Chriftiani  tantum  ,  verum  etiam  Graeci  Latinique,  quibus  odio 
Chriftus  erat ,  Hermetem  ejusque  libros  olim  aellimaverint ,  ecquid  leves  mirum  eft38 
bomines  inventos  efle,  qui  tam  fplendido  nomine  inficetas  honeftarent  chartas, 
^ortaliumque  famem  fraudibus  &  dolis  explerent?  In  his  ego  commentitiis  libris 
Hermetis  veterum  illum  de  herbarum  virtute  Librum  numero,  quem  Galenus  tangit, 
flee  non,  quos  Chrifti anorum  deinceps  ftudio  confi&os  dixi ,  Poemandrum ,  Sermo - 
linque  in  monte.  Qui  libri  quum  a  nemine  vel  Chriftiano  vel  alieno  feriptore  olim 
^ominati  fint,  Jamblichi  fint  aetate  recentiores,  neceffe  eft,  qui  in  nullo  Herme- 
Ucorum  librorum  Chriftianarum  fallaciarum  veftigia  (p)  deprehendit. 

At  Cafaubonus ,  qui,  quidquid  umquam  exfticit  aut  exftat  facrorum  librorum, 
Hermetis  nomine  exornatorum,  Chrifliani  frudlus  efTe  cenfet  ingenii,  nihil  efTe  ju¬ 
dicat  in  his  libris,  fi  ab  illis  rebus  difcefieris ,  quae  Chriftianam  difciplinam  Va- 
Pbint,  nifi  quod  ex  Platonis ,  ceterorumque  Graecorum  philofophia  &  eruditione 
bauftum  fit  ,  neque  ullam  Aegyptiae  doclrinae  umbram  relinquit  illis.  Quod  poft- 
afTumfit ,  a  Chriflianis  concludit,  Graecae  ac  Platonicae  in  primis  philofo- 
Pnae  peritis,  eos  efie  compofitos.  In  hoc  ego  primum  id  requiro  ,  quod  fic  ra- 
l0nem  concludit:  Quidquid  Graecum  &  Platonicum  eft,  id  non  eft  Aegyptium. 
Vlls  enim  nefeit ,  Platonis  &  Pythagorae  fc ita,  quin  univerlam  Graecorum  fapien- 
*larn  magnam  partem  ex  Aegypto  in  Graeciam  afportatam  efie?  Exemplum,  quo 
ententiam  confirmet,  hoc  unum  affert  Cafaubonus ,  in  Hermetis  libris  doceri:  jyf- 
hu  in  rerum  natura  prorfus  interire ,  mortemque  non  effe  rerum  interitum ,  fed  converfioneitt 
&  mutationem.  Quod  dogma  quoniam  Graecis  quibusdam  philofophis  pla- 
cuiffe  vidit,  ideo  illis  hoc  fuiffe  proprium,  non  autem  cum  Aegyptiis  commune, 


^relf?ftare.!e^°ncm,  2*^*«**'*,  obfer- 
^?vpmmt;iie^nilidubitat»  (luin  re^c  lic  feritatur. 
fil  CrlnnH??  6ft’  quod  idem  animadvertit  Salma- 
M,  vocabulum  z^trxhtm  Perficum  e(re ,  cx 

3 10  paullu  um  corrupto  Arabes  fuum  Almanach 
,JSrmt  ’  5°n-  j‘160  ’  cur  disputandum  fit  ,  utra 
S0  praefif1  debcat;  Utraque  enim  tolerari  po- 
tpit.  Qui  legunt  Salmenifchiacis,  veram  pronun¬ 
tiationem  Perficam  retinent,  qui  Almenichiacis , 
corruptam  Arabum.  Res  ipfa  utrimque  manet  ea- 
nem ,  &  utroque  vocabulo  liber  delignatur  obferva- 
«onibus  aitronomicis  refertus. 

)  Commemorare  1  Exiftimat  vir  do&iffimus, 
P  erique  ojnncs  fere  fic  exiftimant,  quindecim 


cen- 

illos  libroS,  quos  Cyrillus  memorat,  ipfos  fuifle  li¬ 
bros  Hermetis  ,  quibus  editor  diflertationem  ali¬ 
quam  fubjccerit  a  fe  compofitam.  Ego  vero ,  id 
quod  paullo  ante  monui ,  lecus  fentio ,  &  hunc’ho- 
minem  quindecim  cdidifle  libros  ex  Hermeticis  fen- 
tentiis  conflrudos,  arbitror.  Ita  ut  fentiam,  lo¬ 
cus  ille  facit  in  primis ,  quem  ex  horum  librorum 
primo  Cyrillus  piofert,  in  quo  auftornon  Herme¬ 
tem  inducit  loquentem ,  fed  ipfe  de  Hermete  &  fcientiis 
ab  eo  inventis  loquitur,  &  philofophum  hunc  con¬ 
tra  nonnullos  obtrectatores  defendere  videtur. 

(P)  DePreliendit]  De  his  libris  Fabricius  ex  in- 
ftituto  egit  Biblioth.  Graecae  Libro  I. 

Qqq  "  '  Cf)  ha*. 


Libri  Hcrmctku 


4.90 


Cap.  IV. 


cenfuit.  Sed  qui  huic  favebant  fcito,  illi  hoc  eo  faciebant  confilio,  ut  tanto  faci¬ 
lius  animos  ad  infinitum  tempus  permanere,  ante  corpora  exftitifife,  &  in  nova 
femper  corpora  commigrare ,  defendere  pollent.  Quae  omnia  placita  quum  nemo 
ab  Aegyptiis  profe&a  efie  neget,  equidem,  cur  illud  eorum  fuifle  dogma ipficie- 
mur,,  nihil  plane  caullae  video.  Princeps  inter  Graecos  Pythagoras  docuit:  sSW' 
xhe  yfcafy,  (pQelftafy  r  &1uv :  rerum ,  quae  vere  funt  &  exi  jiunt ,  nullam  (quando  ni¬ 
mirum  generantur  &  corrumpuntur)  vel  nafci ,  vel  interire.  Quod  pronuntiatum  his. 
verfibus,  quos  fupra  jam  attulimus,  expreffit  Ovidius  1 

Nec  perit  in  toto  quidquam ,  mihi  credite ,  mundo , 

Sed  variat ,  faciemque  novat :  nafcique  vocatur 

Incipere  ejfe  aliud ,  &c. 

Hunc  vero,  quid,  quaefo,  credibilius  eft,  quam  dogma  hoc,  non  fecus  ac  ea  r 
quae  de  animorum  perennitate  &  variis  erroribus  praecepit ,  ex  illo  nimirum  dog¬ 
mate  manantia ,  ex  Aegypto  fecum  domum  attulifle  ?  Sed  Aegyptiis  tamen ,  quare  illud 
tuerentur,  peculiaris  erat  ratio,  quam  Graecorum  philofophorum  nullus  usquam 
urfifie  legitur.  Eam  ipfius  Hermetis  verbis  ex  Oftavo  eorum,  quos  Picinus  colle¬ 
git,  Hermeticorum  Librorum  five  libro  five  capite  enarrabimus:  E/  foCn?®*  9^5  KC(TfA@+ 

ijjp t)  £uov  oiOdvetlov ,  &  uQctvxTV  (jux  pitpQ*  tj  '&7n(lotviiv .  7mv(gl  jj  to  w  t5  jtoV^ua* 

ylpn  ei'  f  x.c<t[ax  ,  [aum&c  'j  0  ui <Qpu7r@- f  t  a  ac^ikcv  guov.  Si  mundus  Jecundus  ejl  Deus 
animal  immortale ,  fieri  nullo  modo  potefi  ,  ut  ulla  pars  immortalis  hujus  animalis  in¬ 
tereat.  Omnia  vero ,  quae  funt  in  mundo ,  partes  funt  mundi ,  maxime  vero  homo ,  qui  ani - 
mal  ejl  rationis  particeps.  Exftac  &  eadem  fententia  in  Dialogo ,  qui  Asclepius  dici¬ 
tur  :  Secundum  Deum  hunc  crede ,  o  Asclepi ,  omnia  gubernantem ,  omniaque  mundana  illu - 
flrantem  animalia.  Si  enim  animal  mundus  vivens  femper  &  fuit ,  &  ejl,  &  erit,  nihil 
in  mundo  mortale  ejl:  viventis  enim  uniuscujusque  partis,  quae  in  ipfo  mundo,  Jicut  in 
uno  eodemque  animali  femper  vivente ,  nullus  ejl  mortalitatis  locus.  Video,  haec  La¬ 
tina  julto  efie  obfcuriora.  Itaque  aliis  eumdem  fenfum  verbis  reddemus:  Noli 
dubitare ,  o  Asclepi ,  quin  mundus  alter  Deus  Jit,  rerum  omnium  moderator,  omnium  que 
animantium  ,  quae  in  mundo  funt ,  lumen.  Quodfi  vero  mundus  animal  ejl  vita  praedi - 
tum  &  immortale ,  nihil  omnino  ejl  in  eo,  quod  morti  fubjeftum  fit.  Mundi  enim  illud 
animal  quum  vivat  perpetuo ,  nulla  quoque  pars,  ejus  five  membrum  vitae  particeps  mori  uc 
interire  potefi.  Etfi  vero  Pytbagoram  femina  do&rinae  hujus,  quum  in  Aegypto 
elfet,  arripuifle  reor :  haud  tamen  ideo  ipfum  cum  afie6tatoribus  fuis  amplificafle 
383 eam  &  dilatafle,  negaverim.  Concedo  potius,  fublatis  corporum  qualitatibus  & 
formis,  hunc  forte  primum  res  omnes  corporeas  ad  magnitudinem,  figuram,  mO' 
tumque  revocafle.  In  qua  me  fententia  confirmat  Plato ,  Graecos,  quae  accepi 

riflt 


(q)  Praedittu  fuit]  Non  invitus  defeendo  in 
fententiam  do&iflimi  viri,  Cafauboni,  de  quo  hic 
agitur,  argumentum  levius  efle,  judicantis,  quam 
ut  inde  queat  effici,  a  Graeco  homine,  Platonicis 
imbuto  praeceptis,  omnes  exaratos  efle  libros  Her- 
meticos.  Nihil  enim  reverti  ad  nihilum,  fed  or¬ 
tus  rerum  ac  interitus  viciffitudines  tantum  conver- 
fiones  efle  unius  ejusdemque  materiae,  non  modo 
Graecis  vifum  fuit,  fed  etiam  multis  aliis  barbaro¬ 
rum  philofophis.  Unde  vero  hoc  pateat ,  (i.)  ne_ 


fcio,  qui  huic  dogmati  aflenfi  funt,  eos  ideopro- 
bafle  illud,  ut  animorum  immortalitatem  &  perva¬ 
ria  corpora  errores  tanto  poflent  accuratius  &  me¬ 
lius  tueri.  Etenim ,  quidnam  inde  firmamenti  ac¬ 
cedat  ad  do&rinam  de  perennitate  humanarum  men¬ 
tium  &  carumdem  itineribus,  fi  particulas,  ex  qui' 
bus  conftant  corpora ,  non  interire ,  fed  ad  fontem 
fuum  reverti,  deftru&is  corporibus ,  exiftimem» 
haud  equidem  aflequor.  Neque  Graecorum  philo¬ 
fophorum  multos,  Hippocratem,  Arijlotelem, 


§.  i8.  Libri  UermeticL  4-pi 

rint  a  barbaris,  omnia  fere  excoluifle  ac  perpolivifle ,  referens.  Verum  haec 
ha&enus.  Quando  enim  ad  magnum  illud  fapientiae  Aegyptiae  myfterium :  Deus 
eft  omnia ,  quod  Orpheus  inde  ad  Graecos  detulit,  haec  noftra  delabetur  disputatio, 
tum  clarius  atque  luculentius  veteris  Aegyptiorum  do&rinae  primordia  ac  veluti 
elementa  in  libris  illis  Hermeticis,  qui  adhuc  leguntur,  contineri ,  demonftrabi- 
mus.  Nunc,  ut  finem  aliquando  faciamus,  hoc  monuifle  fuffecerit:  Jamblicbi 
judicium,  libros  Hermeii  Irismegifto  adfcriptos  'Efucthuci  ? $:£**,  Hermeiicas 
vere  complefti  Jententias ,  pronuntiantis,  tametfi  Graecorum  philofophorum  formulis 
facpenumero  propofitae  fint,  multum  fine  ulla  controverfia  Cafauboni  fententiae  an¬ 
teferendum  efle.  Nam  ut  hominis  antiquitatem,  non  certe  fpernendam,  tacea¬ 
mus  ,  non  Graecarum  modo ,  fed  &  Aegyptiarum  litterarum  multo  majori ,  quam 
Dafaitbonus ,  cognitione  (#)  praeditus  fuit.  _  . 

.  Quae  hucusque  disputavimus  omnia,  ea,  nifi  fallor,  a  nobis  flagitant,  ut  de 
libris  Hermetis  nomine  fulgentibus  hoc  modo  flatuamus.  Primo  poft  Jamhlichi 
tempora  quosdam  eorum ,  &  in  his  Poemamhum ,  nec  non  Sermonem  in  monte  cie  re- 
generatione ,  ex  Chriflianorum  hominum  exiifle  officinis ,  ratum  omnino  &  explora¬ 
tum  exiftimari  debet.  Nemo  unus  certe  antiquiorum  do&orum  horum ,  quos  dixi¬ 
mus,  librorum  meminit.  At  praeter  hos  tamen  alii  funt  libri  Hermetis ,  quos,  ut 
nec  ab  ipfo  Hermete  Trismegijlo ,  nec  Aegyptiorum  omnes  fermone ,  verum  Graeco 
partim,  exaratos  efle,  largiamur,  efle  tamen  vere  Aegyptios,  atque  ea  complecti, 
Suae  ab  Hermete  quondam  tradita  funt,  dogmata,  pro  certo  habendum  eft.  Atque  in 
nunc  ordinem  eos  opinor  referendos  efle,  qui  Patribus  quidem  le6ti  funt ,  at  deinceps 
interierunt,  m  jfynccc  nominatim,  in  quibus  de  mundi  ortu  disputatum  fuifie  fufpi- 
cor,  tk'  thefcJW,  &  alii.  Ejusdem  forte  generis  ex  illis,  qui  adhuc  exftant, //<?r- 
Vetis  libris  aliqui  funt,  figillatim  Dialogus  ille  Asclepianus ,  qui  Graece  Acy©-, 

perfettus,  inferibitur,  &,  fi  qua  veteri  ‘fides  eft  famae,  ab  /Ipulejo  Latine  ver- 
ms  eft.  Neque  enim  ullo  modo  credibile  eft,  hominem  maxima  erga  Deos  pietate 
devin£j;Limi  philofophumque  cum  ingenio  &  ratione,  tum  eruditione  florentilTt- 
qualis  Apulejus  erat,  ita  vehementer  falli  potuifle,  ut  Chriftiani  hominis 
futilem  &  commentitium  librum  non  modo  Latine  verteret,  fed  etiam,  ut  verum 
Hermetis  feriptum  receptaeque  religioni  conveniens,  publice  commendaret.  Quam¬ 
quam  ad  hanc  rem,  quam  agimus,  perinde  eft,  utrum  Apulejus,  an  vero  alius, 
Latinus  Asclepii  interpres  habeatur.  Ipfe  enim  de  fe  teftatur  liber,  atque  ho¬ 
minis  Chriftiani  ingenio  fe  profitetur  indignum  efle.  Mitto  multa,  quae  animum 
declarant  auctoris  fuperftitione  faucium.  At  quod  gloriatur  ,  hominibus^  faculta¬ 
tem  efle  Deos  creandi ,  id  praetermittere  nequeo,  quiim  exeofolo,  quo  fpiritu  fuerit 
animatus,  liqueat.  Quamobrem  nec  (r)  Augujiinus  ab  hujus  fententiae  confuta¬ 
tio- 

«i ocr itum,  Epicurum,  totque  alios ,  quos  certo  con-  Jo.  Scliefferus  de  philof.Jtalica  Cap.  8.  p.  56.  Quare 
ftat  huic  dogmati  addiftos  fuifle,  quod  fluere  om-  lententia  praecepti  illius  Pythagoraei  haec  cll : 
nia  &  mutari,  nil  rcapfe  vel  nafei,  vel  interire,  cumque  a  materia  fecreta funt ,  ea  nulli  plane  muta - 
praecipit,  eo  commotos  fuifle,  ut  humanis  animis  tioni  ejje  obnoxia.  In  reliquis,  quae  hic  dicuntur, 
aeternitatem  largirentur,  ignotum  eft.  (II.)  Dog-  explicandis  longus  e(Te  nolo. 
ma.  Pythagorae:  nihil  eorum,  quae  vere  exjijlunt,  (r)  Augujiinus ]De  civitate  Dei  Lib.VllLC.23- 
occidere  ,  vel  oriri,  aliud  efle  arbitror,  atque  id  p.  162.  T.  VII.  Opp.  Quid  Ajclepio  huic  lit,  Deos 
modo  nominavi.  T  *  onm  enim  feu  res  vere  creare  fcu  facere ,  id  ex  ipfis  optime  intelligetur 
Sftentcs  cx  difciplina  Pythagorae  res  funt  mate-  Augujlini  verbis  :  Spiritus  invifibiles  per  artem 
Xiae  expertcs  &  omni  ccncretione  vacuae,  Vid.  quamdam  vifibilibus  rebus  corporalis  materiae  copu- 

Qqq  2  la' 


492  Libri  Hcvmetici .  Cap.  IV. 

tione  temperare  fibi  potuit.  Taceo,  aate  Jamblicbi  tempora  librum  hunc  jam  ex- 
r.S* (liti fle ,  &  vulgo  le&um  fuiffe:  ex  quo  efficitur,  ad  ea  illum  pertinere  volumina, 
quae  Jamblicho  ™  (pspcjufax  dg  'fyuS  vocantur,  nec  Graecorum  ei  tantum  fapiea- 
tiam,  fed  dogmata  vere  ab  Hermete  &  Aegyptiis  profe&a,  continere  dicuntur. 

Scio,  &  in  hocce  libro  fraudum  fibi  veftigia  deprehendifTe  vifos  efie  do&ifli- 
mos  homines.  Primo,  quod  in  eo  mundus  partim  aqua,  partim  igne  dicitur  pur¬ 
gatus  efTe,  id  non  levem  fibi  ajunt  fufpicionem  injicere.  (*)  Tunc  ille ,  inquit 
Hermes ,  Dominus  &  pater  Deus,  primipotens  &  unus  gubernator  mundi ,  intuens  in  mo¬ 
res  faftaquc  hominum ,  voluntate  fua  (quae  efi  Dei  benignitas)  vitiis  refiflens ,  £?  cor¬ 
ruptelae  errorem  revocans ,  malignitatem  omnem  vel  alluvione  diluens ,  vel  igne  conjumens , 
ad  antiquam  faciem  mundum  revocabit.  Verum  huic  ille  fufpicioni  nihil  omnino  da¬ 
bit,  qui  ex  (s)  ffulio  Firmico  docuifle  Aegyptios  dedicerit,  mundum  partim  per 
xxTcuAvo-pcv ,  partim  per  on7wpuotv  renovatum  iri  aliquando.  Aliud  fibi  dubium  ora¬ 
culum,  quod  in  Asclepio  legitur  ,  commovifle,  dicunt,  quo  luperftitioni  Aegyptia¬ 
cae  exitium  &  ultima  clades  non  fine  lamentatione  praedicitur:  in  quo  plus  ego 
probabilitatis  ineffe,  non  inficior.  Videamus  ipfum  oraculum:  Tunc  terra  ifia , 
fanftijjima  fedes  delubrorum,  fepulcrorum  erit  mortuorumque  pleniffma.  Cujus  vaticina¬ 
tionis  fenfum  his  Auguflinus  verbis  expofuit :  (f)  Hoc  videtur  doler  e ,  quod  memoriae 
martyrum  nofirorum  templis  eorum  delubrisque  fuccederent ,  ut  videlicet ,  qui  haec  legunt , 
animo  a  nobis  averfo  atque  perverfo ,  putent  ,  a  paganis  Deos  cultos  fuiffe  in  templis ,  a 
nobis  autem  coli  mortuos  in  fepulcris.  Atqui  haec  cito  nimis  ita  evenerunt,  id  quod 
ex  his  Theodoreti  locis  patet,  ut  praefignificantur  hic.  Sic  ergo  Ikcodoretus:  (§) 

Kxt  $  ocvtuv  r  y.xAitufyluv  wc  ^  r  d\Qpu-.uv  i&Aef^xv  ( cl  /uotpuptg) 

volta.  Martyres  memoriam  eorum,  qui  Dii  quondam  appellabantur ,  ex  hominum  n  entibus 
deleverunt  extraxerunt  funditus.  Et  paullo  poft:  t*V  $  cUtlag  nxpg  5  ho-ntvg  «V- 
rdf  ufxinpotg  feoTg  ,  ^  rfcf  f**v  (ppxSvg  urre  £jjv£  ,  riaotg  j  73  omivcov  dmtei[A.t  yz  *»g,  x  r.  A» 
Suos  enim  mortuos  Dominus  Deus  nojter  in  templa  pro  Diis  vejlris  introduxit:  ac  Illos  quidem 
caffos  gloria  vanosque  reddidit  ;fuis  autem  martyribus  htnorcm  illorum  dedi:.  Pio  Pandiis  enim 
Diafiisque  ac  Dionyfiis ,  hoc  efi,  f  ovis  Liberique  patris  folennitatibus ,  Petro ,  Paulo,  Tko - 
mae ,  Sergio ,  Marcelle ,  Leontio ,  Antonio ,  Mauritio ,  aliisque  fandis  martyribus  folennit at eS 
populari  epulo  peraguntur.  Haec  igitur  quum  tam  aperte  atque  perfpicue  ab  Asclepio  de- 
feribantur,  quae  reapfe  inter  Chriftianos  contigerunt,  eum  demum  re&e  judicata¬ 
rum  ,  cenfent  aliqui ,  qui  verba  ejus  non  efTe  rerum  futurarum  praedi&ionem ,  fed 
rerum  jam  factarum  enarrationem  ,  fufpicetur.  Non  diffimilem  efTe  obfervant 
fidem  ( t )  Eunapii  Sardiani  in  Vita  Aede  fi  i  querimoniam ,  poftquam  Chriftiani  Sera- 
Pldis  Aegyptii  templum  everterant,  ejusque  divitias  &.  thefauros  abftulerant:  Mo¬ 
nachos  pro  Diis,  qui  animo  cernuntur ,  flagitiofa  mancipia ,  quae  martyres  vocent,  divi¬ 
nis  honoribus  afficere.  Haec  fi  omnia  fic  fefe  haberent,  nullum  foret  dubium  *  quin 

9  *  -'lio. 


5!)  £•  «07-  coi.  (f)  Civ.  Dei  Lib.  VIII.  C.  26.  (p.  1 66.  T.  VII.  Opp.) 

(J)  De  cujand.  Graecor,  affert.  L.  VIII.  (p.  544-  T-  II.  Opp.)  A 

lare,  ut  fint  quafi  animata  corpora,  illis  fpiritibus  p.  84.  85. 

facere  ®  fuhdtta  f,Tnulacra>  hoc  ejje  dicit  Deos  (  t>  )  LaQ antium ]  Divinar.  injl*-  Lib.IV.  Cap.  6. 
(s)  Julio  Firmico]  Mathefeos  Libro  III.  Cap.  1.  P  (x)  Eunapius]  In  Vitis  Sophijlar.  p.  7 6.  ed. 
(tj  Eunapii J  In  Vitis  Sophijlar.  Vit.  Aedefti  (y)  'Profpicerc potuit}  Quem  hic  modefte,  no- 


§•  i3.  Libri  HermeticK  493 

ille  liber  poftdeletam  in  Aegypto  Deorum  religionem  a  plano  quodam  compofitus 
effet..  Mirum  vero,  nihil  horum  in  mentem  Auguflino  venifle,  /Isclepii  hanc  vati¬ 
cinationem  legenti.  Non  ille  dubitavit,  quin  diu  ante  fua  tempora  hic  liber  exa¬ 
ratus  eflet,  neque,  poflquam  fepulcra  martyrum  magna  coli  religione  coepiflent, 
rmn  exftitifle  demum  hominem,  qui  ad  librum  hunc  fcribendum  fefe  accinxiflet, 
fufpicatus  eft.  Quamobrem  inftinClu  fallacis  [piritus  flve  daemonis,  qUi  triftis  at¬ 
que  moerens  fore,  ut  regno  fuo  everfio  inferretur,  profpexerit,  hoc  fufum  efle 
graculum  ,  autumat.  Sed  nec  / luguflini  tantum  aetatem  fuperat  hic  Dialogus . 
Nam  &  apud  (v)  LaCtantium  Ftrmianum ,  cui,  quod  jam  ante  obfervavimus,  a  ao- 
T6A«©-,  perfectus  ferino ,  vocatur,  exflat  ejus  memoria,  atque  ita  exftat,  ut 
mde  pateat ,  de  fumma  libri  antiquitate  tum  quidem  temporis  dubitafle  neminem. 
Quocirca  illos  potius  efle  audiendos  arbitror,  qui  vaticinationem  hanc  Asclepii, 
antequam  res  eveniret,  in  litteras  putant  relatam  efle.  Quodli  verum  eft,  quod  (a;) 
Lunapius  jam  ante  nobis  laudatus  de  Antonine  Philofopho  memoriae  prodidit,  idem 
quod  Asclepius ,  vaticinatum  efle,  atque  animo  praefenfifle,  fore,  ut  poft 
^hitum  fuum  magnifica  Serapidis  in  Aegypto  aedes  una  cum  reliquis  templis  fun¬ 
ditus  everteretur,  £  yfVK<nJ%,  Deorumque  fana  fepulcra  fierent ,  quid 

c^ulTae  eft,  cur  Aegyptio  au6tori ,  qui  AsJepium  exaravit,  idem  obtingere  vifum 
potuifle,  negemus?  Aut  cur,  quaefo,  non  idem,  quod  ille,  conje&ura  faltim  (y)38$ 
profpicere  potuit? 

.  Aliud  ,  qui  Afclepio  male  volunt ,  fententiae  fuae  praefidium  in  loco  quodam  hu- 
Jus  libri  de  filio  Dei  feu  altera  trinae  divinitatis  perfona,  quem  ( z )  Lactan - 
titts  producit,  collocatum  efle,  cenfent.  Hermes ,  inquit  Lactantius ,  in  eo  libro % 

V"  0  Kay<&  infer ibitur  ,  his  ufus  eft  verbis :  'o  uves®*  %  ***!"*■  ^  fn>‘*nrs ,  cv 

^avx.ct\eiv  vivcpLr/.ctufyj ,  i  iret  r  SdCn  pov  emyre  ,  o^niv  itj  ou  ,  (  «joJbjTW  Se  cp» ju<  a 
To  tuc&iJbf  cuItvv  ‘  ‘G&A  t*tk  ohe  ntnpov  tulrcq  cu&ciTd *  oiTk  ini  eiq  xfc&yinv  \Jzjv- 
rT5<U7ry  K30  elq  tkto*  ezvi> ire  7rpdmv ,  KJP,  f*ovov ,  > tj  tvx .  KXAoe  ‘j  iQavi  ccutu  naq 

rrzxvlcav  t  dya&uv ,  *i 'ftotoi  n  tyq  tiuvv  l^iAijanFV  ,  uq  thov  71*3* ■  -Latine  Apu- 
!jJu/  haec  verba  fic  reddidit:  (*)  Dominus  &  onnium  conformator ,  quem  reCte  Deum 
dicimus ,  a  fe  fecundum  Deum  fecit ,  qui  videri  &  fentiri  poffit :  quem  fecundum  (  Deum  ) 
Jenfi  bilem  ita  dixerim ,  non  ideo ,  quod  ipfe  f enti  at ,  (fde  hoc  enim ,  an  ipfe  fentiat ,  an 
alio  dicemus  tempore )  fed  eo ,  quod  videntium  fenfus  incurrit.  Quoniam  ergo  hunc 
f°cit  ex  fe  primum  &  a  fe  fecundum ,  vif usque  eft  ei  pulcher ,  utpote  qui  eft  omnium  boni- 
tcite  plenijftmus ,  amavit  eum ,  uP  divinitatis  fuae  prolem.  Sic  enim  legendum  eft, 
quum  in  Graeco  fit  roW,  non  vero  patrem.  Lakantius ,  &  poft  eum.  (a)  Augufti- 
tius »  perfe£tum  Dei  verbum  feu  aeternum  his  verbis  adumbrari,  exiftimantt 
quumque  librum  illum  Hermeticum,  ex  quo  depromta  funt,  veterem  Hcrmetis  Tris- 
inegi/ti  dotirinam  continere ,  atque  vere,  ab  Aegyptiis  profectum  efle ,  aflumerent , 

non 

(*)  Colv.  p.  588> 


toifie  omiflo,  refellit  vir  doftiflimus ,  infignis  eft 
f°etus noftri  Theologus,  Jo.  Henr .  Urfinus  ,  qui  Li- 
Tr°  Z°r°ajlrs ,  Htrmete ,  £?  Sanchoniathone  Exerc. 
7.  p .  1 5 1 .  fi  Afclepium  eo  tempore  feriptum 
te,  aflerit,  quo  Chrifiianorum  Imperatorum  lc- 
contra falforum  Numinum  cultum  fancitac  funt, 
Pk  j53.  figillatim  :  Quis,  inquit,  tam  bardus 


ejl ,  qui  non  intelligat,  verba  illa  Hermeti  offiSa  «0* 
e<Je  de  futuro  prophetantis ,  Jed  praefentem  Jlatum 
paganismi ,  /><#m  euntis  jam,  deplorantis? 

(2)  La3arJius  ]  Divinar.  inftitut.  Lib.  I^- 
Cap.  6.  p.  419. 

(°)  Augujlinus ]  Non  recordor,  alio  in  Ideo 
id  factum  effe  ab  Augujlino,  quam  Libro  contra 

Qq^  3  qtti+U' 


4p4-  fliri  Hermeticl.  Cap.  IV. 

non  exiguam  in  iliis  vim  efle  ad  communienda  Chriftianorum  facra  contra  hoftiuni 
infultusj  cenfuerunt.  Verum  multo  fecus  (£)  Dionyfio  Petavio ,  aliisque  recentioris 
memoriae  do&iflimis  viris vifum  efl:  :  qui,  tametfi  de  fententia  hujus  di61i  Ladlan- 
tio  &  Auguftino  aiTentiuntur  ,  id  tamen  ex  eo  demonflrare  connituntur  ,  librum  to¬ 
tum,  ex  quo  excerptum  efl:,  nothum  efle  &  Chriftiani  hominis  fomnium.  Nobis 
vero  hoc  connexum  parum  efle  videtur  expeditum  &  perfpicuum.  Primo  enim,  cur 
mirabile  foret,  Afclepium  hunc  aeternum  tiyw  flve  Dei  verbum  profeflum  efle,  id- 
que  alterum  Deum  Deique  filium  appellalle,  equidem  haud  video;  quum  idem 
Philo  Judaeus  fecerit,  qui  de  eodem  a oya  verba  faciens,  illuni  non  veretur  hdlnptf 
9?cv  &  irpuriyovov  Ciov  9**  ,  alterum  Deum  primo  que  genitum  Dei  filium ,  nuncupare.  Nec 
tamen ,  qui  propterea  libris  Philonis  fraudis  notam  inureret ,  quisquam  inventus 
efl:  hominum.  Quin  etiam  veterum  philofophorum  aliquos  in  eadem  fuifle  fenten¬ 
tia,  Origenes  teftis  efl:  (*)  Multi  philofophorum  veterum ,  (verius,  omnes,  ex¬ 
ceptis  paucis ,  qui  divinam  prorfus  naturam  fufiulerunt , )  unum  ejfe  Deum  ,  q’A 
cundla  crearit ,  dixerunt ,  atque  in  hoc  conjcntiunt  legi.  Aliquanti  autem  hoc  adjiciunt , 
quod  Deus  eundi  a  per  verbum  fuum  fecerit  £?  regat ,  £?  verbum  Dei  Jit ,  quo  eundi  a  mo¬ 
derentur:  in  hoc  non  folum  legi ,  fcd  &  euangelio  quoque  confona  feribunt.  Unde  vero 
hanc  do&rinam  acceperit  ( c  j  Philo ,  num  a  Graecis  philofophis,  an  vero  ab  Ae- 
38(Sgyptiis  &  Hermcte  Trismegi/to ,  id  equidem  in  quaeftionem  vocari  pofle  intelligo» 
Favet  illis,  qui  ab  Aegyptiis  eum  inflitutum  volunt,  id  in  primis,  quod  Alexan¬ 
drinus  patria  fuerit.  Praeterea  non  unum  Cyrillus  Alexandrinus  ex  Hermeticis, 
qui  tum  exftabant,  libris  locum  profert,  huic  dogmati  prorfus  convenientem.  Ex 
multis  unum  juvat  hic  adferibere:  (f)  ro  yjcp®*  ivrw.dfyjcv , 

Ao yov  §?  Trctvluv  SiO-ZZTX  ,  oV  f*-7  owtivw  TTftUTn  luVOtfAtq  ,  olfovyfl®*  ,  dftipX#}(&  ,  CALilv* 

'5T{9KV\lct?K ,  K;  Vm-MV)  ,  Kj  V  Ji  CtVTX  ’  651  'j  $  TTttVfth&lu  'RfjyiV®'  KW 

iqylvi/x®-  £  uls.  Mundus  habet  regnatorem  fuperpojitum  opificem ,  fer monem  omnium 

domini ,  qui  pofl  illum  efl  prima  potentia ,  ingenitus,  infinitus,  exilio  profpedlans ,  &  fu* 

per 

(  *)  In  Genef.  Hornil.  XV.  (f )  Contra  Julian.  Lib.  I.  p.  33. 


quinque  haerefes  feu  contra  quinque  hojlium ■  genera 
Cap.  3.  p.  3.  Toni.  VIII.  Opp.  Append.  Hic  vero  liber 
an  Augafiini  fit,  quamvis  fatis  antiquus ,  non  fine 
caufla  dubitatur  a  viris  dottifllmis.  Benedi&im 
certe  in  germanis  Augufiini  feriptis  libro  huic  lo¬ 
cum  dare  noluerunt ,  fcd  in  Appendice  tantum 
Tomi  VIII. 

(&)  Dion.  Petavio  ]  Is  hujus  libri  &  loci, 
cujus  res  hic  agitur,  meminit  Dogmat.  theologic. 
Tom.  II.  n,  Trinit.  Cap.  2;  5.  p.  20. 

Non  autem  cx  hoc  loco  probat  Petavius,  auftorem 
Afclepii  Chriftianuin  fuifle,  fed  generatim  tantum 
animadverti  jubet,  do&rinam  ejus  mera  Platonico¬ 
rum  commenta  redolere.  Quod  quidem  in  univerfum 
recte  fefe  habet;  tametfi Petavius ,  qui  LaQantii  & 
Augufiini  veftigia  imprudens  premit,  perperam 
locum  Afclepii  de  filio  Dei  explicet. 

(c)  Philo ]  Philo  unde  dogma  iuum  de  divina 
ratione  acceperit,  &  quid  lfthuc  fibi  velit,  nemo 
eruditius  aetate  nortra  exploravit  J0.  Clerico ,  per- 
fpicacifiimi  ingenii  viro;  cujus  vide  Comm.  in  1 8. 


priora  commota  Euangelii  Johamis  in  Hammonii 
N.  T.  T.  I.  p.  39(5.  &  Epifiolar.  criticar.  VI If* 
P •  223*  Nobis  hoc  negotium  non  licet  nunc  ver- 
fare. 

(d)  Majoris  Dei ]  Re&e  vir  doftiflimus  Hef' 
metis fententiam  explicat,  quam  La^ antius  &  Augn- 
Jlinus ,  dum  jufto  fagacius  Servatorem  noftrum  in 
veterum  monumentis  quaerunt ,  penitus  adulterant 
&  pervertunt.  Viderat  id  vero  jam  ante  Cudvtoj' 
ilium  vir  magnus ,  Herm.  Conringius  de  Hermeticf 
Aegyptior.  Medicina  Cap.  5.  p.  40.  41.  cujus  li¬ 
brum  an  infpexerit  jam ,  haec  feribens ,  vir  ?XI' 
mius ,  equidem  nefeio.  Ad  Afclepium  qu°u  attinet 
illum,  cujus  caufla  hic  agitur,  recte  tuetur  Cudwor- 
tlius ,  ab  homine  compofitum  efle:  bunc  libelliiffl 
Deorum  religione  imbuto.  Totus  id  loquitur  h  e 
lus,  qui  plenus  eft  foedifllmarum  fuperftitionu 
&  incredibilis  erga  limulacra  &  commentitios  ve 


rum  Deos  reverentiae. 


Nec  aliter  eruditi  viri» 


Marfil.  Fiemus,  Herm.  Conringius,  Jo.  Henri 
Urjinus,  Jo.  Alb.  Fabricius,  &  alu  fcmiuut.  « 


$•  iS.  Libri  HemeticL  4p$ 

Pallat  &  imperat  omnibus  ab  eo  formatis.  EJl  vero  longe  perfetiifjimi  progenitus ,  per - 
fetius ,  foecundus ,  &?  germanus  legitimusque  filius.  Quamquam  quid  hac  opus  efl 
dijudicatione?  Non  id  enim,  quod  fibi  in  eo  videntur  invenifle  viri  do£li,  fcrip- 
t0*  affirmat  Afclepii:  neque  alter  ?  quem  inducit  ,  Deus  Deiquc  natus  is  efl,  qui 
Chriftianis  xly<&  audit ,  aeternus  Dei  filius,  fed  mundus,  quem  incolimus,  foeda- 
offis.  Ipfa  hominis  verba ,  hanc  ejus  fuifle  fententiam ,  aperte  declarant.  Quae¬ 
rit  enim  in  illis:  Deustie  hic  fecundus  re  vera  fenfibilis Jit ,  nec  ne.  Quare  fatis  mira- 
n  non  polium,  quifa&um  fit,  ut  longe  alium  ex  eo  fenfum  Latiantius  &  Augufli - 
elicerent.  Sunt  &  plures  alii  in  eodem  dialogo  loci  ,  ex  quibus  id  ipfum,  quod 
diximus ,  conficitur.  Aeternitatis ,  inquit  Hermes  alicubi,  Dominus  Deus  primus  cjl , 
Jecundus  ejl  mundus.  Et  paullo  poli:  Summus  qui  dicitur  Deus,  retior  gubernator  que  fenjibi- 
mundi ,  ejus ,  qui  in  fe  complectitur  omnem  locum  omnem  que  rerum  fubftantiam.  Atque  fi 
Vel  eos  infpiciamus  Hermeticos  libros ,  quos  Ficinus  collegit ,  quique  vulgo  Pocmandcr , 
Perperam  licet,  vocantur,  quum  Poemander princeps  tantum  illorum  fit,  fine  contro- 
vprfia  patebit  ex  illis,  fuifle  hoc  in  principiis  &  elementis  antiquae  Aegyptiorum  fa- 
Plcntiae :  Mundus  hic ,  qui  in  oculos  incurrit ,  alter  Deus  cfl ,  Deique  fummi filius.  Ex  oftavo 
Libro  locum  ,  quo  hoc  indicatur,  jam  adduximus:  A &np<& flioe  b  n$<rp<&*.  Mundus  alter 
®*us  e  fi.  Quem  excipiunt  alia ,  quae  hoc  dogma  copiofius  illuftranc :  n^«r©-  $  volvit* 
^7«?  ^  d$vi il®>  >9  h r  oauv  fcU  *  l)dLnp@'‘  j  5  tlrjvco  ocvtS  vj tF  oiCtx  $uo- 

,  tq  vhx’  otvri  ruuixbjufy©-  Tptq>cu%u©*  £  aQowot>'n(f°$J(&t  ,  orrerpeg. 

yiinus  Deus  cfl  aeternus  ille  rerum  omnium  architectus ,  qui  fattus  efl  a  nemine :  fecun - 
Dw  ///<?  efl ,  qui fattus  efl  ad  imaginem  principis,  qui  a  primo  Deo  continetur  ,  awa- 
aa*  nutritur  ,  6?  immortalis  redditur  ,  tamquam  a  proprio  parente.  Libro  nono  haec 
Verba  leguntur :  nonvg  o  fac?  $  Ksrjua  ,  ^  5  flkv  wsf  5  Deus  efl  mundi 

Parens,  £?  mundus  vici fjim  Dei  filius.  Agmen  claudat  locus  ex  Libro  duodecimo:  *o 
'o fbfAirecf  npc-fA®*  o  fxlyov;  Qilg ,  ^  uaclv.  Univcrjus  mundus  magnus 

cf  Deus ,  &  imago  (d)  majoris  Dei. 

Hade- 

.JW  ctiam  concedi  pofTe  putem,  Aegyptium  fuifle  inquit  inter  alia,  regionem jflam terramque  complenti - 
*Jl)elli  auttorem:  quod  quidem  cum  alia  quaedam,  bus  non  filum  neglettus  religionum  rJea ,  ejt  du- 

tum  ipfum  Hennetis  nomen ,  fub  quo  latere  voluit,  rius,  quafi  de  legibus  a  religione,  pietate,  cultuque 
^tis  indicare  videntur.  Ex  his  vero  quemadmo-  divino  Jlatuetur praescripta  poena,  prohibitio . 
^ttm  cogatur,  quod  vir  do&iflitnus  ex  illimare  vide-  Et  alio  loco:  Capitale  periculum  conjntuetur  in  eum, 
^lr  >  ante  Chrillianam  religionem  in  orbem  terrarum  qui  fi  mentis  religioni  dederit.  Haecnelcio  ad  quod- 
Introdu6tam  Afclepium hunc  exaratum efle,  equidem  nam  tempus  reterri  queant  commodius,  quam  ad 
lric  ignorare  fateor.  Aegre  certe  mihi  perfuadeo,  illud,  quo  Graeci  Imperatores  non  modo  exteris 
antequam  Jefus  Chrijlus  in  orbem  terrarum  defeen-  militibus  &  Graecis  colonis  Aegyptum  replebant, 
deret,  fuifle  inter  Deorum  mancipia  in  Acsypto  fed  etiam  fupplicia  in  cos  confutuebant,  qui  ma- 
quemdam ,  qui  aut  a  Deo ,  aut  a  maligno  genio  affla-  .iorum  {uperftitiones  dimittere  nollent.  Nec  diffi- 
tvis,  interitum  &  exitium  religionum  ethnicarum  cile  conjeftu eft  illi,  qui  Iaeram  non  ignorat  hiflo- 
profpexcrit  animo  &  praedixerit  Quocirca  Jo.  riam,  quae  caufla,  ut  ejusmodi  libellum  fingeret, 
Henr.  Urfmi  &  Jo.  Alb.  Fabricii  Biblioth.  Graec.  Deorum  amicum  inducere  potuerit.  Chriitiani, 
Lib.  I.  C.  8-  P-  56.  fententiam  praefero,  qui  li-  quo  Aegyptios  facilius  ad  facra  fua  commoverent 
hrum  hunc,  Istis  jam  contra  Deorum  cultores  legi-  amplcttenda  ,  fub  Hermetis  nomine,  quo  nihil 
ab  antiquae  fuperftitionis  anveo  litteris  con-  fanctius  habebant  Aegyptii,  libros  aliquot  compo- 
Jjgnatum  efle ,  fufpicantur.  Tot  exeant  in  hoc  li-  nebant  dogmatis  Chriftianis  refertos,  uti  populo 
“ello  loquendi  formulae,  Chriftiaivi  n  religionem  huic  perfuaderent,  non  tam  novam,  quam  veterem 
^'Plentes,  ut  apparent  facile,  in  fueris  novi  foede-  Hermetis  religionem  fufeipere,  qui  ad  Chrlltianos 
pls  fibris  non  prorfus  fuifle  hospitem  auctorem  ejus,  fefe  adjungerent.  Huic  dolo  ut  occurreret  homo- 
Praeterea  legum  in  veterum  religionum  cultores  veteris  religionis  tenacifllmus,  ad  fimilem  con  fu - 
^gataruin  aliquoties  mentio  fit.  Alienigenis  enim,  giebat  fallaciam ,  Hermetisquo  adfeito  vocabulo 


4-9  6 


Libri  Henmicu 


Car  IV; 


387  Hactenus  de  /jfckpio:  jam,  quid  de  reliquis,  qui  Hcmetis  Trismegijii  nomine 
fpiendent,  libris  lentire  fas  fit,  aperiendum  erit.  Ac  mihi  quidem  nullus  eorum, 
quos  cum  luemus,  tum  Patricius  conjun&im  edidit,  fi  Poemandrum  demas  &  Ser¬ 
monem  in  monte  de  regeneratione ,  five  primum  &  decimum  tertium  Caput  aut  Librum  irt 
illis,  quos  mw  uno  volumine  concJufit,  tam  efle  videtur  nudus  &  informis  ut 
nullum,  nili  planum  ex  Chriftianis  aiiquem,  parentem  habere  queat.  Poemandri 
quidem  &  Sermonis  in  monte  nullum  videas  in  antiquis  Chriftianorum  angoribus  ves¬ 
tigium.  Ex  quo  videtur  effici  pofle,  libros  hos  Jamblicbi  nondum  aetate  exfti- 
tille,  &  pofb  ejus  demum  tempora  confi&os  efle.  Atque,  fi  quis  conje&urae 
Jocus  effc ,  unus  utriusque  libri  feriptor  eft.  Nam  qui  Sermonem  in  monte  condidit, 
m  extremo  libro  Poemandri  mencionem  facit.  Verum  reliquorum  longe  alia  eft, 
atque  horum ,  ratio.  Quod  quartum  eorum ,  quos  Picinus  edidit ,  librorum  vel  ca¬ 
pitum,  quod  Crater  inferibitur ,  Cajaubono  fufpe&um  fecit,  id  nimis  exifruum  &  le¬ 
ve  eft.  Vehementer  enim  incertum  eft,  an  voce  Crater  tale  aliqukf  indicetur  , 
quale  Chriftianorum  eft  ( e )  baptijienon.  Quocirca,  quum  omnes  reliquos  Hermc- 
ticos  libros ,  figillatim  illos,  quos  antiqui  laudarunt  Chriftianorum  do&ores  veri 
admodum  fimile  fit ,  ante  Jamblicbi  jam  exftitifle  tempora  ,  cur  illi  reprehen¬ 
dendi  fint,  nefeio,  qui,  quod  do&iflimus  hic  philofophus  de  illis  tulit,  judicium 
adfcifcunt ,  atque  fic  cum  eo  ftatuunt :  Omnia  haec  feripta ,  tametfi  fermone  com- 
pofita  fint  philofophis  Graecis  ufitato ,  nec  ipfms  haberi  debeant  Hermetis  Trisme¬ 
gijii,  tamen  ‘£flu*hc*V ,  Hermetis  fata ,  five  Aegyptiorum  doctrinam  reapfe  con¬ 
tinere.  Qui  nonus  eft  in  libris  a  Picino  colleftis,  is  Dialogi ,  qui  /lfdepius  audit, 
meminit,  Graeco  ejus  nomine,  5  a  :y&,  adhibito;  isque,  a  quo  lib-r  hic 

exaratus  eft,  illius  etiam  dialogi  videri  vult  au&or:  x&,  Z  Wfe,  *  Wa em 

hiluru»  A0>v-  vtv  j  cimyKHiov  >.y*fw  «hsAkSo*  ewsiv»  ^  r  euAmue  Koyoi  h&kfov. 

Non  cepit  vim  hujus  loci  interpres,  qui  fic  verti  debet:  Nuper  ego ,  ( Jfilepi ,)  li¬ 
brum  emi  fi ,  i  niei©*  hly&fcu  perfe&us  fermo  inferiptum:  cui  necejfarium  nunc  indico 
alium  attexere  ,  atque  dejenfu  commentationem  Jufcipere.  Utrumque  librum  hunc  (f) 
Latt antius  legit.  Eidem  decimus  in  colle&ione  Picini ,  cui  nomen  Clavis,  notus  fuit. 
Atqui  hujus  atiftor  non  modo  fibi  nonum  etiam  Librum  una  cum  Mlepio  deberi, 
affirmat,  fed  etiam  hunc  lpfiim  perhibet  efle  Epitomen  libri  illius  Hermetis  cujus 
index  erat  *k  $***,  quemque  (g)  Eufebius  in  Chronico  memorat,  t)v  ^v,  a 

'AwAijW,  ob!  •  T  hi  cypioov  c\KXilv  ip  r£  Tcct  cirxkheu ,  imi  5  r  Tiwlm  xlycov  ,- 

7-  xvrlv  ,  Uw  Priorem  meum  fer monem  tibi  quidem,  0  df clepi, 

,rfcriptum  ejje  volui:  hunc  vero  par  e  fi  ad  Tat  inJUtvcrc ,  quoniam  Epitome  cjl  G  enico- 
rum,^quae  ipfi  concredita  funt.  Eadem  'frux  deinceps  etiam  hoc  in  libro  excitantur-' 
°'u*  wxpts  b>  nig  r tvindk ,  cn  /xtxs  r?  §  ttcutcs  nrxczq  x\  unv  ;  NonUC 

audivijli ,  quod  in  Genicis  docetur ,  omnes  animos  ab  uno  hujus  univerfitatis  animo  profefto* 
388 elJe‘-  Neuter  horum  locorum  a  Picino  intelle&us  eft.  Quod  ad  ipfum  vero  librum 

hunc 


Idem  merui 


anum  uDrum  ad  nomines 

Deos  continendos  comparatum.  1 _ 

de  nonnullis  aliis  Hermetis  libris  judicium ,  it 
bus  veftigia  hornmis  apparent  Deorum  fuperfti 
contaminati.  Ceterum  auftor  libri  huius  fapiei 
tjuae  tum  in  Aegypto  vigebat,  non  fuiiTe  nimi 
ritus  videtur.  Crafllus  certe  philofophatur  < 
adfpecubilem  hunc  mundum  Deumjecundum  i 


filium  vocat:  a  qua  fententia,  qui  tum  Aegyptum 
erudiebant,  philofophi  remoti  erant.  Mundum  hi 
quidem  Deum  alterum  &  Dei  filium  vocabant :  fed 
minime  hunc,  qui  oculis  noltris  cernitur,  verum 
illum,  qui  menti  tantum  &  animo  patet,  feu  mun- 
dum  intelligibilem  quem  Philo  divinam  rationem  no¬ 
minat.  Vid.  Philo  srjpir  p.  6.  Opp.  &  eS 

rccentioribus  Platonicis  Plotinus  Ennead.  V.  Lib-  V* 

C&p- 


Libri  Hevmctid. 


4-9? 


Hinc  attinet,  certus  ego  fum,  fallaci  eum  manu  adulteratum  &  interpolatum  efle, 
quoniam  fibimet  ipfi  aperte  repugnat.  Prior  enim  ejus  pars  Aegyptiorum  dogma 
de  animis  in  beftiarum  corpora  poft  obitum  migrantibus  approbat,  juftiilimamque 
nanceiTe  improbarum  mentium  poenam,  decernit,  («V  ****$;*, xxxrts)  At 
poiteriori  parte,  qui  fic  fentiunt,  capitalis  arguuntur  &  peftiferi  erroris.  Unde - 

timum  &  duodecimum  Librum  nihil  ego  arbitror  continere  ,  quod  ab  Aegyptiorum 
abhorreat  difciplina.  Neque  fecus  de  longo  illo  Libro,  cui  Patricius  in  Henneti- 
c's  /uis  decimum  tertium  aflignavit  locum  ,  fentio :  infcribitur  is  *.«/>»»  , Sed 
iph  illi  libri,  quorum  ego  neutiquam  fufceperim  patrocinium,  eo  quod  Chris- 
■tianarn  nimis  aperte  fpirant  difciplinam  &  ingenium,  multa  paffim  habent  ex.  Her¬ 
peticis  five  Aegyptiorum  placitis  &  inftitutis  decerpta:  id  quod  omnino  obfervan- 
dum  opinor  efle.  Exempla  rem  extra  dubium  ponent.  Jn  Pocmandro  Deus  bis 
mas  &  femina  fimul ,  dicitur.  Hoc,  nifi  fallor,  Aegyptium  eft,  &  ab 
vrpheo  inde  in  Graeciam  translatum.  Quod  quidem  elegans  hic  ex  Dialogo  Afcle- 
P[ano  locus  confirmat:  Hic  ergo ,  qui  /olus  eft  omnia ,  utrimque  fexus  foecunditate  ple- 
,  femper  voluntatis  fuae  praegnans  ,  parit  femper ,  quidquid  voluerit  procreare. 
■Mortis  hanc  exhibet  Poemander  definitionem:  nx&Ltivcti  n  aupix  eis  «SKoiW,  ^ 
V  o  ir/ts ,  fis  dQoutis  ftvtcSg  Mors  nihil  eft,  quam  mutatio  corporis ,  &  formae 

Jw  vitae,  quam  quis  habet ,  ad  invifibilia  tranfitus.  Haec  illi  refpondet,  quae  undeci- 
m°  libro  five  Capite  ex  fiat ,  definitioni :  Tlu)  /xtm&Alw  bdv^.ov  ^  ra  w  p»  <ra/x* 
,  r  j'  fynhv  dc  7o  cl<px*is  x00?™  Mors  nihil  eft  ,  quam  mutatio:  corpus  nim: - 
dijjolvitur;  vita  vero  feu  anima  ad  loca ,  quae  non  videntur  ,  migrat.  Eodem  libro 
hoc  fcriptum  legitur  de  mundo:  ftvt&g  cui t*  xx6’  Uxslw  ^ulp**  6*  r« 

Cotidie  partem  ejus  aliquam  abire  ad  id,  quod  oculis  haud  patet,  five  in  fpatium  illud, 
quod  Hades  dicitur.  Cujus  dogmatis  haec  eftfententia:  Non  prorfus  perire  mun- 
.  m ,  fed  oculos  tantum  nofiros  effugere,  atque  vel  in  alium  perferri  locum,  aut 
ln,  uliam  formam  converti.  Similiter  de  animalibus  Libro  Duodecimo  dicitur:  a<*- 
'imbvp) ,  ivx  vix  :  diffolvi  per  mortem  ea ,  non  ut  intereant ,  fed  ut 
1cu°Ventur  &  rejlituantur.  Mundus  etiam  dicitur  ibi  vnx\&  mn7v,  *,  w  extro*  'Scrcmah, 
omnia  ex  femet  ipfo  conft  ruere ,  vicijfim  omnia  in  femet  ipfum  defruere  ,  ^  &l&\Cccv 

*uv(g:  eivotviovv ,  omnia  diffolvcre ,  atque  rurfus  renovare  omnia .  Nihil  enim  in  tota  re- 
fum  natura  funditus  everti  &  defirui  cum  in  omnibus  his  Hermeticis  libris ,  tum 
hoc  figillatim  duodecimo  eorum,  quos  Picinus  edidit,  faepius  inculcatum  videas. 
b  KfV©"  «juretSMI&s,  T et  j  jxtpti  <tur»  rrolvU  f*ra€»l£i  l\  <p$XfTlr  j 
Totus  mundus  ejt  immutabilis;  at  omnes ,  quibus  ille  conflat ,  partes  funt  muta - 
Ples:  at  nihil  tamen  earum  perit  ex  toto ,  aut  defruitur,  /«/>©■•  -n 
%  a<p(jocfTis ,  y  '&7rv\zcztl  ^  g  ©g£  •  Etenim  quomodo  pars  illi  ejus  ,  quod  incorruptibile  efl , 
corrumpi ,  //j/imj  £)«'  portio  quaedam  ad  nihilum  abire  potefl?  Horum  ego  omnium 

dogmatum,  quod  cum  bona  fiat  Cafauboni  gratia,  Aegyptum  efle  cenfeo  patriam , 

r  r  ex 

ap.  3 .  p.  522-  /•  Quare  aut  non  rette  aflequutus 
«Ite  videtur  fententiam  philofophorum ,  qui  tum 
florebant  maxime,  Aegyptiorum,  aut  fechun  pro- 
”aflb  aliquam  cx  minoribus  &  deterioribus ,  quas 
Aegyptus  alebat. 


(  c  )  Baptijlerion  ]  Vid.  Jo.  Alb.  Fabricii  Biblioth. 
Graeca  Lib,  I.  Cap.  7.  §.  5.  p.  51. 


(/)  LaSantius]  Vid.  Divinar.  injUt.  Lib.  ir. 
C.  15.  p.  254-  ubi  locus  cxftat  ex  Libro  'Herme- 
tis ,  qui  Ttpi  curSirtas  inferiptus  elh 
( g  )  Eufebius]  Vid.  Scaliger  ad  Graeca  EufebU 
p.  409.  De  Genicis  Hennctis  ceterum  lege,  quae 
collegit  Fabricius  Biblioth.  Graec.  Lib .  L  C.  n- 
p.  78. 

Rrr  '  ’ 


Libri  Hcrmctici. 


49S 


Cap.  IV. 


ex  qua  poftea  partim  in  Graeciam  tranfierunt.  Praeter  haec,  in  Poemandro  Deus 
aliquoties  ^  ,  lux  vita ,  dicitur.  Id  in  Orphei  quoque  fele&is  reperio  fen- 

tentiis.  Qiiare  Aegyptium  efle  nil  dubito.  Appendix  Sermonis  in  monte ,  quae  Jp&r 
Jix -Kfusrn,  arcanum  carmen ,  dicitur,  aliquot  etiam  veftigia  fapientiae  continet  Ae¬ 
gyptiae,  quae  deinceps  inde  conftituimus  (/;)  eruere. 

389  Credo,  quonam  fpe&et  haec  difputatio  noltra,  nulli  obfcurum  efle  pofle.  Con* 
cedimus,  quosdam  ex  Hermeticis  libris  aut  totos  efle  commentitios,  &  a  Chriftia- 
nis  Hermeti  fiippofitos,  aut  a  Chriftianis  multis  alienis  fententiis  commaculatos  & 
corruptos.  At  negamus,  omnes  hoc  numero  habendos  efle.  Quosdam  enim  in 
Aegypto  contendimus  exaratos  efle,  atque  ea  comprehendere  dogmata,  quae 
ad  Hertnetem  Trismegiftum  referre  quondam  folebanc  Aegyptii.  In  omnibus  ve¬ 
ro  unum  fummum  &  altiflimum  Deum  laudari  atque  praedicari ,  cernimus.  Itaque 
integrum  nobis  efle  putamus  ,  ut  horum  librorum  au&oritate  id,  quod  ratum 
efle  cupimus,  confirmemus,  Aegyptios  unum  fummum  Numen  maxima  religione 
precatos  atque  veneratos  efle.  Atque  hanc  mihi  vocem  ex  prifeis  Chriftianorum 
doftoribus  aliqui  dudum  praeiverunt.  Princeps  horum  teftimonium  dicat  (/)  Ju- 
Jlinus  Martyr  .*  ''Apum  nxyxpvtpev  r  oyopdfl  *  ‘ffuic  j  ^  (pareptlk  hiyi  •  ©ei/ 

vcKCttf  piv  tp  ^otteTtv  ,  (Piam/  Se  Auimon  Deum  prorfus  occultum  nominati 

Humes  vero  clare  &  manifefte  dicit :  Deum  intel figentia  comprehendere,  difficile  eft , 
elequi  autem  impojjibile.  Cafaubonus ,  qui  hunc  Hermctis  locum  propterea  falfltatis 
arguit,  quod  non  diflimile  ejus  aliquid  in  Timaeo  Platonis  legatur ,  praecipiti  nimis 
animo  judicat.  Ecquis  enim  magnam  efle  nefeit  difcipflnae  Platonis  atque  veteris 
Aegyptiorum  fapientiae  cognationem?  Alter  teftis  Cyprianus  efto  ;  cujus  haeeverba 
funt :  ( * )  Hermes  quoque  Trismegiflus  unum  Deum  loquitur  ,  cumque  ineffabilem  & 
inaefiimabilem  confitetur.  Quem  locum  Cypriani  ab  (k)  Auguftino  quoque  afferri  vi¬ 
deo.  Succedat  Lactantius :(  f  )  Thot  antiquffimus  S3  injtruftffimus  omni  genere  doftrinae , 
adeo  ut  ei  multarum  rerum  &  artium /cientia  Trismegifti  cognomen  imponeret:  hic  fcripfit 
libros,  &  quidem  multos ,  ad  cognitionem  divinarum  rerum  pertinentes ,  in  quibus  maj  e  fla¬ 
tem  fummi  £5?  fingul iris  Dei  afferit ,  iisdemque  nominibus  appellat ,  quibus  nos  Deum  & 
patrem :  ac,  ne  quis  nomen  ejus  requireret ,  d\wwp:r  effe  dixit  Mulco  etiam  plura  hu¬ 
jus  generis  apud  (/)  Cyrillum  leguntur.  Ego  vero,  quod  tam  longam  atque  co- 
piofam  ingreflus  Ium  de  his  Hermetis  Trismegijli  libris  difputationem,  hanc  mihi 

quo- 

(*  )  De  idolor.  vanit.  (p.  226.  Opp.)  (t)  Eib.  p.  30.  (diYin.  indit.  L.  I.  C.  <5.  p/42.) 


(/*)  Eruere ]  Dogmata  haec  omnia  ea  aetate  in¬ 
ter  Aegyptios  audita,  &  a  nonnullis  publice  pro- 
pofita  fuifTe,  qua  Her netis  libri  litteris  funt  con- 
lignati,  nemo  quidem  fanus  dubitet.  Quidnam  ve¬ 
ro  credere  nos  cogat,  ea  non  modo  antiquifllmis 
temporibus  in  Aegypto  viguifle ,  ftd  etiam  in  hac 
provincia  primum  nata ,  &  ad  Graecos  inde  propa¬ 
gata  efle  ,  equidem  haud  confequor.  Placuerunt 
hae  fcntentiae  multis  quoque  aliis  philofophLs,  qui¬ 
bus  Aegyptum  adire  numquam  contigit:  neque  ejus 
funt  generis  etiam,  ut  in  mentem  nulli  fine  magi- 
ftro  Aegyptio  aut  alio  venire  queant.  Fatebor 
ego  ingenue,  quae  lDfiitutum  eorum,  a  quibus  hi 
libri  Hermetis  exarati  funt,  diligenter  ponderanti 
in  pientein  venerunt.  Qui  Hermetis  nomen  fuis 


praefixerunt  libris,  hac  id  potiflimum  de  caufTa  fe¬ 
cerunt,  ut,  quae  ipfi  probabant  &  ample&ebantur, 
dogmata  vetuftMiaa  efle  ,  ac  ipfius  Hermetis , 
aliis  perfuaderent.  Platonici,  ad  quos  horum  li¬ 
brorum  aliqui,  ut  arbitror,  pertinent,  ideo  nomcn 
adfciscebant  Hermetis ,  ut  antiquifiimum  hunc  ft- 
pientem  ab  illis  abhorruifle  fcitis,  quae  ChriftianU 
fuis  inculcabant,  &  Deorum  cultui  faviflfe.  demon- 
firarent.  Contra,  qui  cx  Chriftianis  volumina  pro¬ 
trudebant  Hermetis  nomine  fignata  ,  hanc  unat» 
conlilii  habebant  rationem ,  ut  magnum  illum  Aegyp¬ 
tiorum  philofophum  fuum  fui  (Te,  probarent.  Hoc 
ipfura  inrtitutum  luculenter,  ut  mea  fert  opinio> 
docet,  paucis  inter  Aegypti05  placuifle  fententias 
omnes,  his  libris  comprehenfas.  Quodii  enim pub* 


§•  iS.  Aegyptii  unumjummum  coluerunt  Leam. 


4-99 


quoque  in  primis*fiiifle  cauflam,  profiteor,  ut  fan&orum  horum  virorum  famam 
purgarem ,  atque  vel  fraudis  &  doli  mali ,  vel  etiam  flultitiae  &  flupiditatis  infa¬ 
miam  ab  illis  depellerem. 

Quod  reliquum  eft,  viderit  unusquisque,  quemadmodum  de  his  libris  fentire  ve¬ 
lit.  Mihi,  etiamfi  horum  deflituar  auctoritate,  fatis  tamen  aliunde  praefidii  da- 
hitur,  quo  Aegyptios,  Deorum  licet  fuperflitione praeter  modum  contaminatos, 
unum  tamen  fummum,  omniaque  virtute  fua  continentem  Deum  coluiffe,  doceam. 
Mitto  Orpheum :  quem  qui  negat  unum  profefiiim  efie  rerum  omnium  parentem  & 
au&orem,  is  nihil  ejus  legerit,  necefle  cft.  Atqui  is  omnium  confenfione,  quae 
docuit ,  ex  Aegyptiis  didicifle  perhibetur.  Alia  in  promtu  nobis  funt  teflimonia  lu¬ 
ce  clariora.  Apollonium  Tyanaeum  fupra  (*)  jam  audivimus  praecipientem,  Indos 
&  Aegyptios  unum  omnium  altiflimum  Deum  venerari.  Piutarcbus  autem  toto  de 
Vtde  §  Ofiride  Libro  Aegyptios  aflumit  Numini  fupphcafle  uni  omnium  maximo, 
cumque  tcv  Trpwnv  ,  principem  Deum ,  appellaiTe.  In  ipfo  ilatim  limine  libelli  (f) 
tam  multorum  facrorum  rituum  atque  myfteriorum,  quibus.Ifidem ,  Divam  fuam, 
Aegyptii  coluere  quondam,  hunc  unum  fuifle  fcopum,  declarat:  H  5  ttpuns,  * a) 
t  i.ftpj  vcjjrx  yvwcnf,  cV  »J  ©to?  £»jnl v  rnxp  cuIti  rjq  ytr  ccjotts  cV^c  ^  <ruvi\(j/l. 

fritni,  rerum  domini ,  ac  fola  mente  percipiendi  cognitio  Dei,  quem  Dea  apud  /equae- 
rcre  jubet  ,  fecum  degentem  atque  verfantem .  Poftea  principem  Deorum  Aegyptiis 
Numen  obfcurum  6?  occultum  vocari,  refert,  atque,  cur  crocodilum  fimulacrum  ejus 
^  figuram  conftituerint ,  hanc  rationem  reddit:  (§)  Mo»»  <px<nv  ov  CypZ 

CfJfca  hi1'.v  &}  ,  cm  5  uijdra  ,  an  &h&7niv  /xn 

*  cO  tu  7TfUTu  ©cw  ffv(x€t€t]Mv.  Ajunt ,  huic  foli  ia  humore  verfanti  oculos 
c?ntegi  a  membrana  tenui  ac  pellucida ,  quae  a  fronte  defeendat ,  ita  ut  videns  non  videatur 
*Pfe:  qua  in  re  principi  Deo  rcfpondet.  Quamquam  &  aliam  eodem  loco  cauflam  pro- 
*ert  Piutarcbus ,  quae  adduxerit  Aegyptios,  ut  Dei  naturam  fimilitudine  quadam 
Jxprefluri ,  crocodilon  pingerent:  OC  y.\v  2  xp ovJ$&a(&'  curixe  •mQxys  aua^cmv 

7ZjU>jv,  eiTkci  [xl/xr,/xoL  QeS  hiytf)  ytyenvctt  ,  j ulv&  fAv  av  ‘  <$u  r,C  o 

dvTtjrfots  igt,  Ji  dipofa  fiotivuv  xiteCOx  ^  JW ,  ™  Brt jtk  ^  Axap.  Croco- 
dilus  certe  cultus  fui  probabili  caujfa  non  deftituitur:  fertur  enim  exemplum  cxflitjjje  Dei  9 
J°Jus  animalium  elinguis  quum  fit:  nimirum  quia  voce  Numen  nihil  indiget ,  fed  iter  jufli- 
tlae  citra  ullum  conficiens  fonumt  res  humanas  ju fle  temperat.  Similiter  (m)  Horus 

Apol- 

(*)  P-  269.  (t)  (P.  352-  Opp.)  (J)  (p.  38i.) 


Iica  fuiflent  ifta  dogmata,  quid  opus  fuiflet  Her - 
*  1 9°uCn  ac*optare »  &  ab  hoc  praefidium  veluti 
pet  Haec  propter  cautilflmos  nos  efle  oportere, 
decerno,  antequam  ita  conftituamus :  Hoc  in  Her- 
meticis  fcriptis  legitur.  Ergo  Aegyptium  eft  dogma. 
Erunt  fortaflis,  quibus  contrarium  verius  videbitur, 
?  haec  placebit  magis  concludo:  Hoc  in  libris  ex- 
at  HermeticiSv  Tgitur  vetus  Aegyptium  dogma 
naud  fuit,  led  recentius  inventum,  &  ut  pro  Her¬ 
petico  facilius  haberetur,  his  commentitiis  volu¬ 
minibus  commiiTum  fuit.  Non  ego  negem ,  vetera 
Raedam  Aegyptiorum  decreta  in  his  paflim  legi 
yoluminibus.  Supra  enim  jam  ipfum  poftulaflfe 
n  titutum  horum  veteratorum ,  profefllis  fum ,  ut 
as  fcntentias  antiquis  quibusdam  fcitis  tempera¬ 


rent.  At  hoc  ipfum  etiam  efflagitare  infH tutum  > 

contendo, inc  Aegyptium  illud  effle  ilatim  ducamus, 
quod  pro  Aegyptio  ab  Hcrmeticis  libris  obtrudi¬ 
tur,  nec  tam  efte  hodief  quemquam  rerum  veterum 
Aegyptiacarum  peritum  judico  ,  ut .  quae  vere 
Aegyptiaca  funt,  ab  illis,  quae  fallo  ita  dicuntur. 


fecernerc  queat. 

(»)  Jujiinus  M.  ]  In  Cohortat,  ad  Graecos 
p.  $7-  Opp.  Exftat  hoc  Hermetis  de  Deo  effatum 
initio  Epifiolae  ejus  ad  Thot.  Vid.  Cafauboni  Exerc, 
In  Baronium  p.  62. 

(  *  )  siugujlino  ]  De  Baptismo  contra  Donati/i as 
Lib.  VI.  J.  87.  p.  J26.  Tom.  IX.  Opp. 

(I)  Cyrillum]  Lib.  I.  contra  Julianum  P-  3*. 
(  wi)  Horus  Apollo }  Locus,  quem  bic  bitit  vir 
Rrr  2 


Joo  Aegyptii  unum  fummum  Cap,  IV. 

jfpollo  in  Hieroglyphhis  Aegyptios  naturam  infinite  potentem  veneratos  effe,  quae 
u  ni  ver  fu  m  orbem  &  fecerit  &  moderetur,  feu  &  fer- 

pentisque  imagine  virtutes  ejus  oculis  exhibuiffe,  refert:  ‘Ev  ffiru  *JrS  c<V 
Jefx.wcvTTf  •  o  fix<nAt.&  ccutx  iv  tu 'i  kso-uu).  In  medio  ejus  magnam  domum  effin¬ 
gunt  ac  repraefentant :  mundus  enim  regia  domus  eft.  Idem,  qui  fadfcum  fit,  offendit, 
ut  ferpentem  Dei  non  vererentur  iiguram  facere  Aegyptii :  («)  t o  d;  t?c<pH  %p~<S( 

tu  inori  cufxxh  t  9ifu *;></ ,,  ro  rnxv&  sex  cm  t?  ,9 ileo;  <sr£$vci'xc  c*  tu  yjrpiu  fyvxj) ,  txv(£  mAtv  $ 
r  piiunv  de  «Jrw  ActuZumv.  Ouod  vero  velut  cibo  fuo  utatur  corpore ,  fignificat  id ,  quae - 
cumrjue  Dei  providentia  in  mundo,  gignuntur ,  ea  rurfus  in  eumdem  rcjolvi ,  £?  tamquam 
imminutionem  /umere.  Et  hanc  ipfam  Taut  five  Hermcti  Aegyptiorum  fuilfe  cauflam , 
ex  Sane boniat bone  ( o  )  Philo  Byblius  praecipit ,  quare  ferpentem  Diis  aggregaret , 
e-n  de  ixvTB¥  dvxAvtJ ,  quoniam  immortalis  eft ,  in  /emet  ipfum  refohi- 

tur.  Sed  interdum  quoque  gemina  divinitatem  figura  adumbrabant,  atque  fer- 
penti  adjungebant  accipitrem:  qua  de  re  nobiliifimi  Aegyptiorum  facerdotis  effa¬ 
tum  affert  (/>)  Eufebius:  To  rfurcv  ov  frilmlov  fyt  idr,  *xuv  I uofljv.  Unus 

omnium  maxime  divinus  erat  ferpens  ille ,  qui  accipitris  formam  prae  Je  ferebat.  Non¬ 
numquam  folus  illis  fufficiebat  accipiter  ad  Dei  naturam  imagine  declarandam. 

391  Auftor  eft  (q)  Plutarcbus ,  qui  Saidc,  Aegypti  oppido ,  in  atrio  templi  cujusdam 
fenis ,  juvenis ,  &  accipitris  figuras  infculptas  fuilTe,  prodidit:  cujus  triplicis  figuras 
haec  veluti  vox  fuerit  &  fententia:  vitae  humanae  non  minus  ortum ,  quam  obitum , 
divinae  virtuti  atque  voluntati  f abjectum  effie.  Sed  ad  Horum  Apollinem  redeo,  qui  (/•) 

duos 


eximius,  exftat  Lib.  I.  Cap.  61.  p-  75*  Sed  male 
illum  ad  Deum  trahi,  arbitror.  Etenim  hoc  capite 
&  quibusdam  aliis  Hortis  ille,  quisquis  demum  fit, 
non  Dqi,  fed  regum  aut  bonorum  aut  malorum, 
imagines  exponit.  Index  capitis  hic  eft :  n»? 

>v*rt  xoriAtxfZTep*.  Ilie  VOCabullim  x-offttQxsureo^  , 

quod  magnificum  eil,  induxit  doftiffimum  virum, 
ut  de  fummo  hic  Numine  agi  exiftimaret.  Verum 
xoTuuexpureof  apud  Horum  non  tam  augufte  fumitur, 
fed  regem  late  dominantem  tantum  fignificat.  Docet 
id  fatis  initium  capitis,  in  qqo  vocabulo 

xoa-fAcxpura»  jungitur,  ut,  dc  quo  formo  eiTet,  me¬ 
lius  conflaret.'  j  ri»  gxaolu.  xiTfn»x.px.T9-(* 

*•**•'£*  ti  yC  f/jr.fC otiti  ,  uirt»  p/,t*  opi* 

Quae  ita  reddi  debere,  manifeftum  eft:  Rurfus , 
frmw  regem  potent ijjimtim  U  late  dominantem  figni- 
faare  volunt,  anguem  itidem  pingunt.  Neque  male 
~.*"eCK  v'ir  doctiifimus,  Jo.  Cornei,  de  Pavo,  in 
J\otis  ad  h.  i4  pm  34(5.  obiervavit,  xirpQ-  in  hoc 
r601  el*"e»  (lu0<^  •***f**>«.  Deinde  vir  doc- 
jitfirnus  trraeca  verba,  quae  corrupta  efTe  patet  & 
EiuUla?  c*  iuo  vertit  fenfu,  non  ex  rei  veritate, 
Apud  Horum  ;ta  legitur:  i  yS  /3«r*AH>- 
*■*?'  wjtv  -  i,  T5  uor/iiv.  Quae,  nefeio, 
quemadinottum  ita  verti  poflint:  Nam  mundus  re¬ 
gium  Dei  palatium  aut  domus  ejl  regia.  Jo.  Mer* 
cerus  Notis  ad  n.  8.  cenfuit,  nomen  xuZtp- 

**J  excidifle.  itaqUC  locuin  fic  con. 

vertit :  Regia  enim  domus ,  quae  ab-  ea  regitur  in 
tyulo  e  d,  Sed  frigidam  &  puerilem  prope  h^nc 


e  fle  fententfam,  per  fc  manifeftum  eft.  Nlipcru* 
ergo  Hori  Apollinis  editor  aliam  libi  viam  ineun¬ 
dam  elle  dixit,  &  locum  ita  reftitMi  debere  autu¬ 
mavit  :  O  yi  eU®“  *<*■(>  uvri  xyxrQ)*  i  fi* 

6  xi<ru>* c.  Domus  enim  regia  pro  modo  ejus  imperii 
orbis  ejl  habitatus.  Et  hacc  mihi  durior  videtur  efTe 
conjectura.  Equidem  non  nimis  disputandum  efftf 
putem ,  quemadmodum  corrupto  huic  loco  fubve- 
niendurn  fit,  quum  fenfus  fine  ulla  emendatione 
pcrfpicuus  fit.  Anguis  regis  imago  apud  Aegyptios 
ex  mente  feriptoris  hujus.  In  hujus  anguis  circul°' 
domum  collocant ,  quum  regem  mundo  fere  uni- 
verfo  imperantem  defignare  volunt.  Domus  ergo- 
illa  mundi  eft  effigies.  Ex  quo  haec  nafcjtur  fen¬ 
tentia  :  Na  n  domus  regia  regis  ejusmodi  ipfe  mun¬ 
dus  ejl.  Nihil  hic  difficile  vel  impeditum.  Nuti» 
vox  x&roxp* 7vp  ad  Deum  pertineat  apud  Horiun» 
mox  videbimus. 

(n)  Ti  i*}  Eocus  eft  Lib.  I.  Cap.  2.  p-  5* 
Seda  viro  docti ffimo  iterum,  ut  ego  judico,  non 
fatis  opportune  ad  rem  praefentem  refertur.  Horuf 
hoc  in  capite  non  declarat,  quemadmodum  Aegyptii 
Deum  pinxerint,  fed,  mundi  quae  figur;1  flierit 
apud  eos,  explicat.  Mundum,  ait,  exprefluro* 
Aegyptios,  ferpentem  pingere,  qui  fuam  ipfius  cau¬ 
dam  rodat.  Verbis  ergo,  quae  hte  afferuntur,  ra¬ 
tionem  reddit,  cur  mundum  iw  pingant  A^ptu» 
nimirum,  ut  indicent,  e  mundi  materia  exfillcrc 
omnia,  &  in  eam  denuo  rcJi.rc-  .  . 

(0)  f  hilo  Byblius]  Apud  Eufebium  Praeparor 


J.  i3. 


coluerunt  Deum. 


Soi 


duos  habet  praeterea  de  Aegyptiorum  Theologia  locos  valde  memorabiles ,  quos 
praetermittere  nefas  foret.  Unus  hic  eft:  nxf  «J-m?  t£  vmvTcf  use- pia  ts 
xv-c^tx.  Cenfent  illi ,  fpiritum  e{fe  aliquem ,  per  orbem  terrarum  univerfum  commeantem  , 
id  eft,  Deum.  Alter  hoc  fefe  modo  habet:  Aox«  aCrft  ©**  fJlY\tiV  OAue  ffivi- 
Fi  detur  Aegyptiis  nihil  omnino  fine  Deo  perdurare  ac  confifiere.  Nunc  ad  Jambli - 
chum  venio:  cujus  teftimonio  hac  in  re  tanto  majorem  tribuere  nos  oportet  aucto¬ 
ritatem  ,  quanto  ille  ardentius  in  eam  diligentiam  incubuit,  ut  univerfam  Aegyp¬ 
tiorum  difciplinam  animo  penitus  comprehenderet  ac  imbiberet.  Quo  quidem  in 
negotio  tantum  profecit,  ut  refponfionem  ad  Porphyrii  Epifiolamad  Anebonem ,  fa- 
cerdotem  Aegyptium,  adornaret,  eaque  totam  Aegyptiorum  fapientiam  explican¬ 
dam  fibi  fumeret.  (j)  Is  igitur  primo  Aegyptiorum  de  Deo  doCtrinam  breviter 
hoc  modo  adumbrat:  y«e^oV,  j  pmvp&i  %  r  r  h» 

T<?  yjtrpu  Ivjuptotv  te  K  fit £«ar,  o  ytnnus  Kj  <pva?uf  aAtje  %  r  cv  etvruf  fer^dmq  ivtei- 
Ptov  Tnxaruv  Jn®-  ©ik'  an  M  Cmfauv  tktx,  cciA®* ,  %  areiptul®* ,  %  vm&vKf 

ts  ^  upile/S®* ,  oa<©*  f|  Irtuja  ^  c*  i«v7a>  etyeKpetvtU  >  a»V7«»  TfcTav,  >t,  c*  e*v7£ 

Tat'  o\x  m ^  Mu  juW  owtiAriQi  mxv&  ^  jU€T«J^w<nv.  ejl  feparatus ,  exemtus , 

Sublimis,  &  ^ per  f e  longe  explicatus  fuper  mundanas  pote  fiat  es  &  elementa.  Deus  totius 
iturae  &  generationis  potefiatumque  elementarium  omnium  cauffa  his  cmnibus  fuperior 
efi,  &  univerfa  in  fe  complebitur :  ejl  enim  his  prae  fi  antior ,  immaterialis ,  incorporeus , 
fuper  naturam ,  ingenitus ,  indivifus ,  totus  a  fe  ipfo  &  in  fe  ipfo  abfeonditus.  Et  quo - 
tiiam  in  fe  complebitur  omnia ,  /eque  ipfe  omnibus  mundi  partibus  communicat ,  **  */j  efo- 


*uangel.  Lib.  I.  Cap.  io.  p.  4^ 

Cp)  Eufebius  1  Praeparat,  euangel.  Lib. I.  Cap.  io. 

*•  4t. 

^,(0  Phitarchus ]  Libro  de  Ifide  &  Ofiride  p.  363. 
i;  II.  Op/>.  Quae  hic  vero  legitur,  ac  ii  apud 

‘utarcLum  exrtarct,  harum  figurarum  interpreta- 
U°  ingenio  potius  Cudworthi,  quam  Plutarchi,  de- 
j?ctl,i\  Etenim  hic  tantum  fignificat,  infantem  & 
Jencm  ortum  atque  interitum ,  accipitrem  vero  Deum 
ignare. 

(r)  -Daw-tocw]  Alter  exftat  Lib.  I.  Cap..  64. 
!*•  77-  quod  caput  inferiptum  cft : 

Ve,u>  id  eft,  rttpKttvrt».  Ait  vero  Horus,  illlim, 
quem  vatroxpxTcpct  vocat',  imagine  anguis  integri 
spud  Aegyptios  defignari:  quibus  pofitis,  verba 
jlla  fu bj icit,  quae  hic  leguntur.  Quorum  quidem 
hanc  eflfe  fementiam,  Joann.  Corn.  de  Paw  No¬ 
tis  ad /1.  I.  p  34_fT.  fufpicatur:  Ita  apud  eos  anguis 
mymbolum  eft  fpiritus  per  totum  univerfum  fefe  dif¬ 
fundentis.  Non  ego  hanc  expolitionem  improbo  : 
at  non  polium  tamen,  quin  addam,  totum  hunc 
auaorcm  admodum  ciTc  levem  atque  futilem,  nec 
modo  fapientiae  oc  jufti  ordinis  ignarum,  fed  etiam 
fermonis  genere  tam  impedito  &  inconcinno  ple¬ 
rumque  uti,  ut,  quis  fenfus  ejus  fit,  admodum 
multis  in  locis  anceps  videatur.  Ipfae  praeterea 
^gurarum  Aegyptiacarum ,  quas  affert ,  explicatio¬ 
nes  tam  funt  coaftae,  tam  inficetae,  tam  denique 
arebus  ipfis  remotae,  ut  facile  appareat,  fi  quod 
vHt.  fymbolicum  inter  Aegyptios  fapientiae  genus, 


non  hunc  efic,  ex  quo  illud  addisci  debeat.  Quis 
ille  xxfTtKpur»;  fit,  quem  anguis  integri  figura  de- 
fi-nari,  hoc  capite  tradit,  prorfus  item  incertum 
cft.  Cudworthus ,  cum  quo  nuperus  editor  conteii- 
tit,  Deum  illo  vocabulo  indicari,  non  dubitat.  Jo. 
vero  Mercerus  reddit  boc  nomen:  late  rerum  po¬ 
tiens.  Si  is  e  flet  Horus  ille,  qm  femper  proprie 
&  accurate  loqueretur,  fuperiori  accederem  ferr- 
tentiae.  Nec  enim  Deo  in  prunis  hoc  nomen  de¬ 
beri  &  dari  ,  nefeio.  Vid.  Jo.  Cajp.  Suicerus 
Thefauro  eccleftaftico  T.  II.  P-  5fi2-  At  quum  Ter¬ 
mo  hujus  hominis  quam  longiffime  a  proprietate 
abfit,  vocabulisque  mirum  in  modum  ille  abutatur, 
nefeio,  an  Merceri  potius  probanda  fit  opinio. 
Ilanc  certe  opinionem  id  non  parum  juvat  ,  quod 
antecedentia  capita  de  regibus  humanis  unice  agant , 
nCc  in  confequcntibus  rerum  divinarum  ulla  exftet 
mentio:  ex  quo  cogi  videtur,  hunc  5T**Tflicp*repifr 
hominem  etiam  fignilicare  magna  inftructum  poten¬ 
tia,  &  nulli  legi  fubjeftum.  Nec  exempla  hujus 
fignificationis  iix  illis  defiint»  auftoribus ,,  qui  recen¬ 
tius  Graeco  fermone  fcripferunt.  Sed  nihil  defi¬ 
nio:  nec  forte  definire  liqet  aliquid  per  hominis 
obfcuritatcm  &  dicendi  fummam  negligcntiam.  Alta: 
locus ,  qui  hic  producitur ,  exftat  Libft.  Cap.  13  -P* 2?- 
(J)  Is  igitur  j  Jamblichus  de  myfteriis  Aegyp- 
tior.  Se£t.  VII.  Cap.  2.  p.  151.  Sed  non  ita,  ut 
hic,  verba  illa  ibi  leguntur,  verum  ordine  inverfe. 
Pia  enim,  quae  hic  exordium  conftituunt,  aPud 
foinbltihmn  ultimo  loco  exilant.  .  ^  » 

Rrr  3  VJ 


J02 


Aegyptii  unum  fummum  Cap.  IV; 


xit.  Eximiam  hanc  effe  Dei  definitionem,  nemo  quidem  fanus  negaverit.  Quae 
fi  fuit  Aegyptiorum,  certe  planum  efb  &  manifeftum,  unum  eos  Deum,  rerum 
omnium  au  a  orem  &  arbitrum ,  coluifle ,  neque  plures  Deos  tempore  ac  poteflate 
aequales  venerari  potuifie. .  Idem  nos  docet  Jamblicbus ,  Aegyptios  res  materia 
eonftantes  &  corporeas  luti  aut  fluentis  aquae  figura  defignafle  •  Deum  vero  pin- 
xifle  in  loto  arbore  /edentem  fuper lutum,  (r)  Quod,  inquit,  Dei  eminentiam  altiffli- 
™aJn »  quafi! ,  ut  nullo  modo  attingat  lutum  ip/um:  demonjlratque  Dei  imperium  intel¬ 
lectuale,  quia  loti  arboris  omnia  funt  rotunda ,  tam  flores,  quam  fructus.  Paullo  poft 
352 Deum  ita  quoque  interdum  figurafle  perhibet  Aegyptios,  ut  ad  navis  federet  gu¬ 
bernaculum.  Inde  progrefllis,  quaefliones  ,  quas  Porphyrius  Aegyptio  facerdoti 
propofuerat  dirimendas,  his  verbis  enumerati  avi  }  ti  tv  7rpunvv  cutigv 

v,yhj)  eitat  Aifi^ici'  vinpcv  vh  ,  *  ,Zt'  ^  /Ave,  $  fxn  ij  aXKa,"  ^  Anp J 

«rupotlov,  i  rupccnw’  «  t»  Sijuu^f  r*  aura,  crd  t5  hfAiXfy*  ‘  ^  u  ££  hU 
rx  7mv&,  tj  c/a  xt^uv'  ^  u  thyv  fatov ,  m  <ruy.x&  m7x  orpwfgl '  tyi)  ti  wAjjv  ,  i) 

•fywdu.  V ofiulas,  tibiofiendi,  quidnam  Aegyptii  primam  caufflam  effle  cenfeant:  utrum 
intellectum,  an  aliquid fupr a:  utrum  flolum  aliquid,  an  cum  alio,  vel  aliis:  &  utrum  in¬ 
corporeum,  mi  corporeum:  deinde  utrum  Jit  idem  cum  mundi  opifice,  an  fuperius  opifice: 
praeterea  an  ex  uno  omnia,  an  ex  pluribus:  amplius  an  materiam  primam  agnofleant,  an 
corpora  qualia:  denique  materiam  ingenitam,  an  genitam  ponant.  Quibus  refponfurus 
quaeflionibus ,  fic  exorditur  disputationem:  Ka)  vpZnt  yk,,  t  Trfinv  tlpumumg , 

tJtv  «m*  <orfjrd>v  gfluc  oiluv  KSV  fAu’v  fa  Svcf  e.g,  irparQ*  %  5  Trpdra  frZ  %  /&*- 

aiXiug,  dzlvrjlQ-  ,  i*  yove, ietvIS  £vc7>j7©-  y%,av’  £71  $  vcvjn,  xCtu  ,  irt  a&o  7T. 

Et  de  quo  primum  interrogabas ,  de  eo  primum  audi.  Ante  eas  res ,  quae  vere  funt ,  &?  ante  prin¬ 
cipia  univerfalium  eft  Deus  unus,  prior  etiam  primo  Deo  &  rege.  Ejl  ille  immobilis ,  in 
foiitudine  fuac  unitatis  permanens :  neque  enim  intellectuale  ei  immifeetur,  neque  aliquid  aliud. 
Pateor ,  haec ,  &  quae  fequuntur ,  Jamblicbi  verba  nonnihil  obfcuritatis  habere ;  atque 
erit  fortaflis,  ubi  lucem  illis  afferre  clariorem,  veramque  hominis  mentem  explanare 
Audebimus.  Hoc  autem  fiapis  luculenter  indicant,  Aegyptios  rerum  omnium  au£lo- 
rem  atque  cauflam  (impliciter  &  perfe6te  unam  profiteri ,  eamdemque  omni  humana 
intelligentia  fuperiorem  opinari.  Una  vero  Jamblicbus,  praeter  hanc  fimpliciflimam 
naturam  ,  alias  Aegyptios  divinas  bypojiafcs  venerari,  fignificat,  perfeaam  nempe 
antelligentiam,  mundique  animam,  quae  ex  nutu  pendeant  fupremi  Numinis,  ejus- 
que  voluntati  fubjedlae  fint.  De  his^  ita  naturis  (*y)  deinceps  commentatur  : 

srd  5  i&A  %  t  i*  TU  *&tru  {vnw  SCvotui,  ^ro W<n ,  zaSctpcv  n  nv  Cm%  r  zjryf 
'sr&nbixtTt.  Quin  etiam  vim  vitalem  tum  fupr a  coelos ,  tum  in  coelis  cognofcunt:  item  p’-*’ 
Twn  intelledtum  collocant  fupra  mundum.  His  qui  nondam  commovetur  *,c 
Aegyptios  plures  ftatuifle  naturas  ejusdem  gloriae,  ordinis,  &  poteflatis,  inficie¬ 
tur, 


(*)  Segm.  VIII.  Cap.  i.  (p.  157.) 
(t)  Quci,  mqui,}  Jamblicbus  loc.  indic,  p.  151. 

^£VfA//sU^VfU  J)  Tltr»  OTlpo-^,,,  T|  U,  I)  spx<S- 

«r*r  „u«*  xC  f> tu- 

%  r“  "  ”«  “*•  ^  >«  i.  r.;,  <f. «i 

pJfH. 

(f)  Deinceps ]  Cap.  4.  p.  i6o> 

(x)  K ai  Exflant  haec  verba  Se&.  VIII. 


Cap.  3.  p.  159.  Eodem  loco  &  illa  leguntur, 
quae  ftatiin  confequuntur  dc  origine  materiae* 
Thom.  Cale  melius,  quam  Scutellis  *  pofteriora 
haecce  verba  reddidit:  Deus  materiam  produxit  di¬ 
videndo  materinlitatem’ab  cjfentialitate.  Magnifica 

vero  &  obfcura  haec  vocabula  nihil  ljgnificant, 
quam  id,  quod  nos  ita  hodie  clarius  enuntiamus. 
Materia  rerum  omnium  ex  Deofeu  ex  ipfa  natura 


coluerunt  Deum. 


§•  iS. 


$■03 


tur,  eum  ,  quae  nunc  afferemus,  verba  prorfus  tamen  jubebunt  conquiefcere :  (3;) 

X7wg  eiVOoCiV  Ct%/£A  TVV  TlA8VTK<WV  *)  1T6&A  Twy  >f%UV  A iyL^ioig  TT^yy.XTllX  rity’  e>3$ 

/Cs3  j  Kj  'CTtl&oiv  ilg  7T?J()&  tcTk  ntfouv  etifaf  d<p  ew  ^  7mvmyjgt^  oio&sx 

tyfftus  Gun>  W©-  u&irfApx  [MTfX ,  >9  T5  civerrctru  htadxg  nvlfluv  tufutc.  At- 

We  ita  Aegyptiorum  doctrina  de  principiis  defuper  ad  inferiora  progrediens ,  uno  incipit , 
definit  in  multitudinem  unius  imperio  gubernatam:  &  prorfus  omnis  indeterminata  in 
fi  natura  definitur  &  continetur  aliquo  certo  termino,  boc  eft ,  fuprema  illa  uniente  omnia 
Stojfa.  Ultimam  quaeftionem  hanc  Aneboni  pofuerat  Porpbyrius :  Creduntne  Aegyp¬ 
tii,  materiam  ex  infinito  tempore  per  fe  exfiflere,  an  vero  eam  fa&am  &  crea- 
lam  putant?  Refpondet  Iamblichus,  Hermctem  &  Aegyptios  materiam  cenfere  a 
&eo  factam  &  produft  am ,  va lu>  j  mc^t ytytv  °  CciItkI®*  S-eays  uAm7®-, 

ejjcntialitate  fuccifa  ac  fubfcijfa  matcrialitate ,  ut  Scutcllius  Graeca  reddidit.  Hunc 
Jamblicbi  locum  Proclus  tangit  Commentario  in  Timaeum  Platonis ,  (*)  ubi  Deum  ineffa¬ 
bilem  c(fc  materiae  caujfam ,  mjfalo*  mItIm  u?  v/w ,  disputat.  Verba,  quibus  utitur, 

haec  funt :  Kea  rt  r  Al^i>7rn'u¥  rx  cuurd  <&Aa  colirg  <Pf}(ny'  0  fi  ‘ni  'lup- 

iffYjtrtv ,  i 71  c*c  i?  fcV.cTj;7<S^  ^  VA&TK&  'S!^c}f^j;  ^  ^  >9  eixcff 

T8r» ,  t  nAaVav*  r  'irixuAw  ©€-<  ^  vA»»f  5:'^  «(;£«*.  cwwj  dodrina  Aegyptio- 

ram  confentit  traditio.  Etenim  divinus  Jamblicbus  memoriae  prodidit ,  lier  met  em  ccnfuis-  393 
/?,  materialitatem  productam  effe  cx  efientialitate ,  (id  eft,  principium  materiae  pa¬ 
tiens  ex  agenti  divinitatis  principio.)  £f  />/«<;  c[t  verifimile,  Platonem  in  eadem, 
fiijfc  de  materia  fient  entia ,  quoniam  nimirum  Hcrmetis  &  Aegyptiorum  legiffe  fer- 
Uir  veftigia.  Nihil  quidem  hoc  probabilius,  fi  quidem  id  verum  fit,  quod  idem 
hic  de  Orpheo  Proclus  feriptum  reliquit :  *nsv  £  'OfldCg  t?t6v  r  a<J>ov  «ts  t? 

^  »c»jTwy  vzjv&nus  ‘sffcfiyi  t  va/u/.  Orpheus  pari  ratione  materiam  derivat  ex  prima 
hpoftaji  intelligibilium ,  id  eft,  ex  fupremo  omnium  Deo.  Agmen  claudat  (y)  Da- 
vfiafiius%  qui  Libro  de  principiis  de  Aegyptiis  hac  ratione  commentatur :  Aiyvvrlus  j 
0  M»  *b\v  cUejCe;  Igtf»  *  0/  j  AiyviSm  y.xh'  rjuds  (J}i\cjz<Poi  ytyovonf  i^nFx.xv 

x  dhvjetxy  KiKpvy.ufyJluu  ,  dlpovhi  c*  Aiyv7rTiot;  htj  tw  Aoyoig ,  wc  ft»j  x-xt  «vTi<;  >j  fxiy  jxl# 

^  ®Aojw  ^>^»j  c-k$t(&i  otyi/utpv  CjuvaiA^tt  f(jiq  TsTS  Tg/y  dvx^ui.aju^ucv  *tvs*  EudeniUS  Ae- 
gyptiorum  difcipHnam  parum  accurate  in  litteras  retulit.  Qui  vero  nojlris  fuere  tempori- 
,  philo/ophi  Aegyptii  abjirufiam  Theologiae  eorum  veritatem  aperuerunt.  Sic  enim  in 
nonnullis  Aegyptiorum  libris  feriptum  invenerunt ,  unum  effe  ex  fentenlia  eorum  princi- 
P!um ,  quod  fub  nomine  ignotae  caliginis ,  ter  vocabulum  boc  repetentes ,  celebrant.  Igno- 
1 haec  caligo  fummi  Numinis "deferipeio  eft,  quod  humanis  mentibus  incompre- 
henfum  effe  ,  docere  volebant. 

Ipfa  popularis  Aegyptiorum  religio  &  fapientia,  ut  nunc  fublimiorem  &  arca¬ 
nam  dimittamus ,  tot,  quibus  cultum  atque  preces  adhibebant  Aegyptii ,  mino¬ 
ri- 

(*)  P-  n 7. 


dtvina  emanavit:^  quod  ab  aeterno  factum  effe  con- 
tendebant  Platonici,  e  quibus  Jambliclius  erat.  Cc- 
^rum  exhoe  Cg ojaniblicho,  tainetfi  retrufis  Aegyp- 
tiorum  myfteriis  initiatus  videri  velit,  nolim  vete- 
rcui  Aegyptiorum  difciplinam  aeftimare.  Moris 
e.nim  Platonicis  iftis  erat,  quidquid  usquam  dc  an- 
1’quorum  philofophia  traditum  vel  feriptum  erat,  id 
fua  praecepta  prorfus  accommodare,  quo  omnis 


omnium  gentium  fapientia  ad  fe  unos  divertifle  vi¬ 
deretur. 

(y)  Damascius]  Haec  Damascii  verba  in  illis 
ctuun  leguntur,  quae  ex  inedito  philofopM  bujus 
opere  Jo.  Clirifi.  tVolfius  exccrpfit  Anecdotor. 
Graecor.  Tom.  III.  p.  2(3o>  De  llOC  Vero  Da  nas- 
cio  idem  velim  qogites,  quod  paulio  ante  de 
blicho.  monui.  * 

{*)  m. 


yt4  Aegyptiorum  Amfnon.  CaP.  IV. 

ribus  Diis  unum  ceteris  majorem  praefe&um  fuiffe,  argumentum  non  unum  fub* 
miniflrat.  In  his  primum  efl,  quod  peculiare  &  proprium,  quo  fummum  illum 
Deum  defignarent ,  nomen  habebant.  Quemadmodum  enim  Graeci  altiffimum 
hunc  Deum  Za?,  Latini  Jupiter  five  Jovis  vocabant:  ita  Aegyptii  Hammon  five 
/Immon  eum  appellabant.  Conflat  id  (2)  Herodoti ,  cujus  ante  jam  attulimus  lo¬ 
cum,  auctoritate:  cui  pondus  addit  (a)  Grigenes ,  quem  gente  fuifle  Aegyptium, 
notum  efh  Nec  repugnat  (Z>)  Plutarchus ,  cujus  verba  ex  Libro  de  Jfide  £?  Oftride  re¬ 
citabo:  T uv  mfkuv  vopi&vlwv ,  fiin  rmj  Aleten  trouet  $  Ati;  *leu  r  ’Ay.h>  0  n&dyc\hs  y.uits 
A^uavx  tiyoyb.  Cenjent  multi ,  proprium  apud  Aegyptios  Jovis  (id  efl,  fupremi  Nu¬ 
minis)  vocabulum  ejffe  Amous ,  quod  nos  (Graeci)  pronuntiamus  Hammon.  Addo  lo¬ 
cum  Hefycbii  dicentis:  0  Ztie ,  'Aes&nrn.  Ammous ,  quod  Arijlotcles  tejta- 

tur ,  idem  cjly  quiZtCt.  Nec  alia  de  cauffa  evenit,  quod  feriptores  Latini  Hammon 
duplici  nomine  Jupiter  Hammon  nuncupare  folent.  Sed  nec  foli  Aegyptii  nomen 
iflud  Hammort  fummi  Numinis  proprium  voluerunt  efTe  vocabulum.  Fecerunt  idem 
Arabes,  &  omnes  Africae  populi.  Quam  in  rem  (c)  Lucani  ver  fus  profero : 

Quamvis  Aetbiopum  populis  Arabumque  beatis 

Gentibus  atque  Indis  unus  Jit  Jupiter  Ammon. 


Quare  non  modo  Marmarica ,  Africae  provincia  ,  in  qua  celeberrima  fita  erat 
/unitionis  hujus  aedes,  ab  eo  Ammonis  ditta  fuit;  fed  etiam,  quod  Stephanus  memo¬ 
riae  prodidit,  univerfa  Africa  non  raro  Ammonis ,  quod  Deus  Ammon  in  ea  colere¬ 
tur,  nominata  fuit.  Ipfe  vero  Deus  hic  Graecis  nonnumquam  z«Jf  Ju* 

piter  Libycus ,  (d)  dicebatur. 

In  vocabuli  hujus  Ammon  five  Hammon  origines  fi  quis  velit  curiofius  inquirere, 
is,  credo,  ceteris  omnibus  eorum  anteferendam  efle  fententiam,  judicabit,  qui 
2b  Ham  five  Cham ,  filio  Noachi,  natum  efle  illud,  ( e )  fufpicantur.  Hujus  enim 
94  pofleri  in  Aegypto  fibi  in  primis  fedes  quaefiverunt:  nec  modo  in  S.  Litteris  ab  eo 
tota  haecce  terra  terra  Cbami  nominatur,  fed  &  ipfi  Aegyptii  Y^uetxv  five  Chemiam , 
Plutarcbo  tefle,  &  Ham ,  Hieronymo  audlore ,  regionem,  quam ‘tenent  vocarunt. 
Quae  quidem  non  temere  difta  efle,  vel  ex  eo  patet  ,  quod  adhuc  Cophtitae 
Aegyptum  Chemi  nominant.  Haec  tamen  minime  obfiflunt,  ne  deinceps  Aegyp' 
tios  vocem  Hammon  ita  confecrafie  arbitremur,  ut  folius  illud  fummi  Numinis  effe 
vellent.  Nam  &  Graeca  vox  Z&  antiqui  primum  herois  five  hominis  nomen 
fuifle  dicitur;  poflea  vero  ad  maximum  Deorum  a  Graecis  tradu6la  efl.  Certe 
heri  potuit,  ut,  quod  Graecos  fecifle  conflat,  idem  fecerint  Aegyptii,  atque  res 


f  ^05  IIerodoti  1  Hijloriar.  Lib.  II.  Cap.  42. 

®r*£enes~]  Verius  Cei  fus  apud  Origenem 
Libro  V.  contra  Celfum  p.  261. 

(6)  Plutarchus ]  De  jriL  g>  Q/inU  T.  II. 
Opp.  P .  354-  ■  J 

(c)  Lucani J  Bharfalic .  Lib.  IX.  vf.  51?. 
518.  J 

Dicebatur]  Haec  veterum  teflimonia  pro¬ 
bavit  &  latius  pGrfequutus  efl  Gerh.  J0  PofTuis  de 
idololatriae  origine  ac  progrejffu  Lib.  fi.  Cap.  n. 


p.  134.  135.  &  Sam.  Bochartus  in  Phnleg  Lib.  I» 
Cap.  1.  p.  6.  7. 

(O  Suf picantur  ]  Princeps  hujus  fententiae 
auctor  efl  Sam.  Bochartus  in  Phaleg  Lib.  I\  • 
Cap.  1.  p.  204.  205.  /.  add.  Lib.  I.  Cap.  1.  p.  6.  7- 
apud  quem  etiam  autforitates  illas ,  q«ae  hic  lau¬ 
dantur,  reperies.  Nec  difcedit  ab  hac  opinione 
vir  fagaciflimus ,  Jo.  Mars  hamus ,  Canone^hronic» 
Aegypt.  Sacc.  I.  p.  30.  „  „  y 

(/)  DoStiJ/imi  homines]  Sam.  Bochartnm  UJ* 
tclligit  in  primis,  ex  cujus  Phaleg  Lib. 


§.  is. 


Aegyptiorum  Arnum. 


'So$ 


ab  hominibus  virtute  fingulari  praeditis  geflas,  feu  hifloriam  heroum  cnm  Thec- 
Jogia  compo fuerint ,  atque  miftum  ex  utraque  corpus  conftituerint.  Quin  etiam  (/) 
aottiHimi  exftiterunt  homines,  quibus  z«v?  ille,  quem  Graeci  venerati  funt,  a 
tkam ,  filio  Koae ,  quem  Aegyptii  Diis  poft  obitum  aggregarunt,  non  differre  vifus 
eit*  Quam  egrum  opinionem  non  omnis  ratio  deftituit.  De  nominibus  nihil  di- 
cam,  quorum  ingens  tamen  eft  affinitas.  Charn  enim  ardorem  five  calorem  lignifi- 
cat*  Ztily  vero  Graecorum  Grammatici  ex  (ua  natum  effe  cenfent.  At  fi  quis  ea, 
quae  de  Saturno  &  Jove,  cecinerunt  poetae,  cum  his  conferat,  quae  facrae  litterae 
.  Noab  &  Chamo ,  filio  ejus,  narrant,  nae  ille  maximam  utraque  fimilitudinem 
mter  fe  habere  fentiet.  Itaque  Herodoti  non  effe  fpernendum  teftimonium ,  quod 
antea  produximus,  intelligitur,  qui  Graecos  omnia  fere  Deorum  fuorum  nomina., 
ne  ipfo  quidem  nomine  zcvV  excepto,  ab  Aegyptiis  accepiffe,  perhibet. 

Si  qui  tamen  funt,  qui  folem  ab  Aegyptiis  fub  nomine  Hammon  interdum  effe 
cultum  contendunt,  iis,  quod  ad  rem  ipfam  attinet,  haud  magnopere  (g)  re- 
Pugnaverim.  Scio  enim,  Graecis  quoque  id  in  more  politum  fuiffe,  ut  folem  fae- 
pcnumero  vocabulo  Ztvt  honeftarent ,.  coque  fub  nomine  adorarent.  Atque  ipfum 
,l°men  Hammon  favet  illis ,  qui  fic  fentiunt.  non  enim  Hebraeis  non  modo  fer- 
,  fed  etiam  folem  denotat :  unde  &  0\}0n  Cbamanim  defcendit.  Sed  id  inde 
naud  confequitur,  folem,  qui  in  fenfus  noftros  incurrit ,  pro  fummo  omnium  Deo 
ub  Aegyptiis  effe  habitum;  quod  Graecorum  fatis  exemplo  patet,  qui,  tametfi 
vocabulum  z«*  foli  accommodarunt,  eum  tamen  primo  inter  Deos  gradu  nullo 
i^odo  pofuerunt.  Omnis  fcilicet  gentium  ante  natum  Servatorem  religio ,  id  quod 
Jam  aliquoties  animadverti  juffi ,  miffa  quaedam  &  confufa  moles  erat  ex  antiqua 
hffioria,  praeceptis  phyficis,  &  fcientia  rerum  divinarum  nullo  ordine  conflata. 

fi  ipfos  tantum  loqui  finamus  Aegyptios,  facile,  opinor,  id  a  nobis  impetra- 
j  Unt»  ut  cum  iis  diffentiamus,  qui  voce  Ammon  nullum  alium  Deum,  praeter  fo- 
^ »  aut ,  quod  aliquos  exiftimare  novi,  mundum  corporeum  five  rerum  naturam 
filis  indicatam  effe ,  arbitrantur.  Confulti  nimirum  Aegyptii  de  vera  notione 
ocis  Ammon  *  jingUa  fua  refpondent ,  eam  naturam  fignificare  abditam ,  rctrufam , 
occultam.  Sic  Manetho ,  antiquus  Aegyptiorum  facerdos:  fic  etiam  Hecatacur , 
?Ul  Aegyptiorum  pbilofophia  commentatus  efl,  (  b  )  Plutarcho  au&ore:  Mavsta'?  uW 

,°  T 0  XtXfUfXfdfccv  Olif)  ^  T  Xpi\}*¥  \jzjt  1 VVTKf  ^  $WVr,t  *  ^  EKXTSti<Q. 

Kf  (pyjtr)  TXT u  X)  irpog  d^r.Axg  tu  fYiua.lt  xfy.ofy  TXi  AlytAlw ,  or w  mvx  'SSfjc-KotAiyi)  * 
‘Srp<rxAt]vx>!v  fi  frtvai  r  (puvtjv .  iio  r  Trpunv  edov ,  aV  a<P*v>}  %  MXfvptfJk  o v  oV^t,  'zrfyT/.x- 

topjfaot  Xj  'si^jpxccAxvTii  ijxQxtn  y&vtobp  ^  SijA ov  xvTclf ,  'A uxr  A ky/x<n-  Alanetbos  Sebennitu 
ea  voce  occultatum  &  occultationem  judicat  figmfi.ari.  Hecataeus  autem  Abderita  hoc  verbo 

in - 


^unt  argumenta,  quae  hic 
afferuntur ,  ad  probandam  Cham  &  z*i,{  cognatio- 
nem.  Verum  refte  meo  q„idem  judicio  repugnat 
h\uc  opinioni  fac.  Perizonius  in  Originib.  Aeg y- 
Ptotois  Cap.  5.  p.  16.  77. 

{g)  Repugnaverim}  Lcgc  hac  de  re  Voffium  dt 
origine  progrejfu  idololatr.  Lib.  II.  Cap.  11, 

/34-^135. 

Plutarcho)  Lihro  de  Ifide  OJiridep.  354, 
‘ -11-  Opp.  in  hoc  vero  loco  deferibendo,  me- 
>  ne  vir  doftiflimus  cauflae  fuae  quodammodo 


ferviverit.  Omifit  enim  verba  quaedam ,  quae  opi¬ 
nionem  illorum  confirmant,  quam  paullo  ante  repu¬ 
diaverat,  Aegyptios  totam  rerum  naturam  pro  fum¬ 
mo  &  principe  Deo  habuifle.  Plutarchus  ita  loqui¬ 
tur:  Tct  apSUt  ®tc»  M^a,  t,p/gmrt 

is  *<?*'?  ^  **KfVfA(t,un  ofi«.  Qxiumque  Aegyptii 
fwnmum  &  primum  Deum  eumfern  effe  cenfeant, 
quam  rerum  univerfitatem,  idcirco  eum  tamquam  ob- 
f curam  latentem  invocant.  At  lege  tamen,  quae 
paullo  poft  de  his  ipfis  verbis  differit  vir  egregius. 

(0  Jw* 


Sss 


jo 6  Aegyptiorum  Amnion .  Cap.  IV. 

invicem  uti  Aegyptios  ait ,  quum  alter  alterum  vocat:  ejfe  enim  vocem  indicativum.  Itaque 
&  principem  Deum ,  utpote  obfcurum  &  abfconditum ,  vocari  ab  iis  &?  orari,  quum  Amun 
395  dicunt  ,  ut  prodat fe  ac  confpiciendum praebeat.  Et  hanc  fine  dubio  in  animo  habuit  notio¬ 
nem  (i)  Jamblichus ,  quum  his  verbis  veram  indolem  Dei,  quem  Ammon  vocarunt 
Aegypti)  declararet:  ‘o  vSt ,  5  t?  dhvfietou;  'ssfs&nns  ^ 

#h  ‘foiinvy  ^  r  a<pMY\  r  xat cvn/Ailuv  Hyuv  lutotput  iit  Que  dyut,  ’A jxh  r  t ut  Afyvir- 
Tiav  yt  uoscu)  hiytj.  Opifex  quippe  mens ,  quae  &  veritatis  cujtos  &?  fapientiae ,  quatenus 
ad  generationem  fapienter  defeendit ,  &  incognitam  rationum  latentium  vim  producit  in  lu¬ 
cem  ,  lingua.  Aegyptiaca  dicitur  Amun.  Ergo  quid  apertius  eft ,  quam  hoc  ,  nomine 
Hammon  non  univerfe  Aegyptios  fummum  defignafle  Deum ,  qualiscumque  demum 
foret ,  fed  Deum  fimul  abditum ,  ab  oculis  remotum ,  &  corpore  vacuum  ? 

Hic  vero  non  polTum,  quin  moneam,  ipfas  facras  litteras  Hammonis  hujus,  Ae¬ 
gyptiorum  Numinis,  meminifte,  valde  mihi  probabile  videri.  Quod  quoniam  ab 
interpretum  vulgo  ( k )  negle&um  efle  intelligo  ,  quod  hic  paucis  exponatur, 
digniflimum  ‘judico.  Itaque  de  illo  Deo  hunc  Jeremiae  locum  intelligi  debe¬ 
re,  opinor:  (  *)  Ait  Jebovab  exercituum ,  Deus  Jfraelis:  ecce  ego  animadverj urus  fuin 
JOO  (id  eft,  non  in  multitudinem  No,  fed)  in  Ammon  (Deum)  Not 

in  Parhonem ,  in  Aegyptum ,  £?  in  (reliquos)  Deos  ejus ,  &?  in  omnes  regulos  ejust 
£?  in  eos ,  qui  confidunt  ei:  6?  tradam  eos  in  manum  quaerentium  animam  ip forum ,  nem¬ 
pe  in  manum  Nebucadnezaris ,  regis  Babyloniae.  Hujus  oraculi  quo  refte  capiamus 
fententiam  ,  hoc  teneamus  in  primis  ,  necefle  eft  ,  antiquis  gentibus  in  more 
fuifle  pofitum,  ut,  fi  quam  provinciam  aut  urbem  propriis  &  peculiaribus  nomini¬ 
bus  Deos  illos,  quorum  fe  tutelae  commififlet,  compellare  noviffent,  ipfa  oppida 
illa  five  gentes  Deorum,  quos  venerarentur  &  colerent,  nominibus  vulgo  diftin- 
guerent  ab  aliis.  Ipfe  facer  codex  hanc  loquendi  confuetudinem  imitatus  eft.  Ita 
Moabitae  gens  Chemos  nominantur  Num.  XXL  atque  Dii  Damasci  Achas  dicuntur 
cladem  attulifle,  quem  Syri  tamen  fuderant,  2.  Cbron.  XXVIII.  Haec  loquendi 
ratio  aliam  non  diflimilem  peperit.  Quaecumque  enim  in  gentes  quasdam  five 
fufeipiuntur  &  teneantur.,  ea  Jn  Deos  eorum  tencari  dicuntur  atque  fufeipi.  Ita 
peremtos >  populum  Moabiticum  captivum  abduftum  iri,  fignificaturus:  tu  capie¬ 
ris ,  inquit,  £f  Cbemofcb  in.  deportationem  exibit,  fer  em.  XLVIII.  7.  Pari  modo 
Babylonis  interitum  praedicit  Efaias.  C.  XLVI.  1.  Procubuit  Bel,  reflexus  eft  Nebo * 
abducti  funt  in  exftlium.  Neque  aliis  fere  formulis  Jeremias  excidium  huic  genti 
minatur :  Animadvertam  ego  in  Belum  Babylone ,  extraham ,  quod  deglutit ,  ex  ore. 
ejus,  neque  confluent  ad  eum  amplius  gentes ,  &  jam  murus  Babylonis  corruet.  At  qui 
Belus,  quod  (/)  Herodotus  teftatur ,  non  fecus  fnrami  omnium  Numinis  cognomen 
inter  Babylonios  erat,  atque  Ammon  inter  Aegyptios:  quem  utraque  tamen  g-nS 
-  fuperftitiofo  ritu  colehat  &  venerabatur.  Sicut  igitur,  quae  ia  hisce  locis  Belo 

in* 

(*)  Cap.  XLVI.  25. 

(O  Jamblichus^  De  foriis  Aegyptior.  SeSt.  ingeniola  fit  interpretatio,  magis  tamea  arridet  iJla» 
VIII.  C.  3-  P-  rS9.  quam  Hhg.  Gratius  Comm.  in  h.  P-  258.  & 

(k)  Neglectum }  At  Sam.  tamen  Bochartus  ita  pleriquc  interpretes  lequuntur,  qui  vertunt:  mule.- 
jam  hunc  locum  Jeremiae ^xpofuerat  Phaleg.  Lib.  I.  tudinem  feu  populum  urbis  No.  I™03  enim  Deo- 
Cap.  1.  p.  5*  6.  Amon  de  No,  id  ejt,  Deum  Am -  rum  demum  mentio  Iit,  in  du°s  anmiadverfurus . 
non ,  in  cujus  honorem  confecratum  fat  fanum  in  Dominus:  nec  credibile  eft,  fanftum  vatem  prin- 
yrbe  Nq.  Mihi  autem,  ut  verum  fatear,  etfi  haec  c:pem  Deum  a  reliquis  Diis,  id  eft,  patrem  a 


5-  iS.  Aegyptiorum  Ammon,  £o£ 

indicuntur,  calamitates  &  fupplicia  ipfis  reapfe  Babyloniis  denuntiantur,  ita, 
^nod  Jeremias  vaticinatur,  Ammonem ,  ceterosque  Aegyptiorum  Deos  exturbatum 
&  caftigatum  iri,  id  ipfius  populi  Aegyptiaci  perniciem  &  interitum  fignificat. 
■Nfic  id  ipfe  fandius  vates  filencfo  praeterit.  No,  li  recte  conjicio,  totius  Aegypti 
caput  erat.  Quocirca  maximus  cum  veterum  Aegyptiorum ,  tum  hujus  urbis 
Deus,  Ammon ,  fancto  homini  Ammon  No  dicitur.  Urbs  viciffim  ATpin  lacris  litte¬ 
ris  itidem  ab  hoc  Deo  cognomen  accipit,  atque  .tum  No  -  Ammon ,  tum  Ammon  - 
No  appellatur.  Illo  nomine  Nahum  eam  defignat  Nab.  III.  8.  An  melius  cjfct  tibi  , 
quam  No  -  Ammon ,  id  efl:,  ilii  oppido ,  in  quo  Ammon  divinis  honoribus  afficitur,  (m) 

Qui  hoc  diclum  de  oraculo  Ammonis ,  in  provincia  Marmarica  lito ,  exponunt , 
«tfque  ato  non  elTe  proprium  nomen  ,  fed  habitationem  iignificare,  volunt,  mani- 
feftum  errorem  committunt.  No  enim  urbis  elTe  nomen  Aegyptiae,  omni  pror- 
ms  dubitatione  caret.  Alterum,  quod  diximus,  nomen  Ezccbiel  huic  urbi  irapo- 
n*c  Cap.  XXX.  20.  Effundam  excandefcentiam  meam  in  Sinem  ,  robur  Aegypti ,  £#  3C<S 
exfcindam  Ammon- No.  Hic  Sin  Pelujium  ell:  Hammon  -  No  vero  feptuaginta  interpre- 
tes  reddiderunt  Diofpolis ,  quod  efl,  urbs  Jovis ,  Aegyptii  nimirum  Jovis ^  feu  Hani- 
Monis.  Diofpolis  alioquin  Thebae  dicebantur  Aegyptiae  ,  quae  in  urbibus  Ae- 
gypti  principem  olim  locum  obtinebant.  At  Aegyptium  ejus  urbis  Nomen  No 
yidetur  fuifle.  Quumque  ceterorum  Deorum  princeps  atque  pater  ibi  coleretur, 
|deo  Hammon -No  &  No- Hammon  vocata  ell;  ficut  ipfe  Deus  id  huic  oppido  de¬ 
bet,  quod  interdum  Ammon -No  nuncupatur.  Grave  huic  fententiae  momentum  (n) 
yatonis  addic  audloritas,  qui  de  Theuth  live  Tbotb ,  Hermete  Aegyptiorum,  verba 
Sciens,  Ammon  diferte  refert  praecipuum  atque  proprium  Thebarum  Aegyptia- 
feu  Diofpoleos  Deum  fuifle:  Ba<nA tac  e/['  av  im  a>1(&  kiymdn  oa*i; 

"T  Htykhhjj  mKiv  §  ecm  r 07nt  ,  or  ol  'EfHwtc  K\yu~rnxt  Qn&ot  %a)A<n ,  Kf  %  S&r  hfxfxon». 
p  ' at  tunc  totius  Aegypti  rex  Thamus ,  &  in  eminentijjima  amplijfmaque  civitate ,  quas 
raeci  Aegyptias  Thebas  appellant ,  Deumque  ipfum  Ammonem  vocant.  Non  fum  nefcius ,  (o) 
Vro>  efle  doaiflimos,  qui  non  Diofpolin,  fed  A  lexandriam  potius ,  a  1  an  Cio  vate 
el\gnari,  autumant.  Hanc  eis  opinionem  Nahum  fuggeflit ,  qui  poli  illud  hujus 
urbis  excidium  ,  quod  Jeremias  &  Ezecbiel  comminati  funt ,  oracula  iua  fudifle 
Videtur,  atque  oppidum  illuc  fetum  fuiffe  inter  rivos ,  mareque  munitionis  loco  habuiffe 
bgnificat.  Quis  vero  facile  libi  perfuadeat,  fanftum  hominem  urbi  praedixiile 
eXitium,  quae  tum  nondum  condita  erat,  longoque  deinceps  intervallo  ab  Alexan- 
rro  Magno  exftru&a  efl:  ?  Nobis  illud  Nachumi  dictam  haud  officit,  qui  nomine 
fllo  univerfam  Aegyptum ,  cujus  caput  No  erat,  commode  indicari  potuifle ,  cen- 
femus.  Haec  enim  inter  rivos  Sc  flumina  jacet,  binisque  maribus,  rubro  &  me- 
uiterraneo,  tamquam  vallo,  communitur.  Atque  haec  haClenus  de  Aegyptiorum 
Jove,  live  fummo  &  altilTimo  Deo,  quem  Hammon  vocabant, 

No- 

Uiiliafua,  aliis  rebus  interjeftis,  fejunxiflb. 

f  V*)  Herodotus ]  Non  memini,  Herodotum  hoc 
jcripnim  reliquilie.  Forte  Diodorum  Siculum  nomi- 
J?3Te  voluit  vir  domflkbfrs,  apud  quem  haec  cx- 
Uant  Biblioth.  hijloricac  Lib.  II.  p.  69.  i, 
ei  B xZvxdmoi  BiA»»,  h.  e.  Dei  fupremi  aut 
quem  Babylonii  vocant  Belum. 
fiSm)  hoc  dittum]  Tacite  Gerh.  Jo.  Vos- 
J  pcrftrmgitur ,  qui  hanc  fententiam  erudite  tueri 


[udet  de  origine  idololatr.  Lib.  I.  Cap.  32.  p.  $9- 
4  Cudworthi  fententia  Bochartus  iterum  ftat  F/«*- 
eg.  Lib.  I.  Cap.  1.  p.  6. 

(n)  Pfatehisl  In  Phaedro  p.  356.  OpP- 
(  0  )  Firos  -  dottijjitnos  ]  incerpies  Chaldaeus  , 
>uftus,  Hieronymus ,  &  multi  alii:  Vid.  VoJJius 
.  c.  p.  89-  quos  itidem  Boclianus  rejicit  loe.  »«* 
ic.  p.  6.  Quamquam  hic  alia,  quam  Gudivortbus, 
ation|  difleDtientibus  occurrit.  Xp)  PltQ 


$08  Infcriptio  Saitana.  Caf.  IV. 

Novum  nobis  argumentum,  quo  Aegyptios  nonplures  Deos  genere,  ordine,  at¬ 
que  poteflate  pares,  verum  unum  omnium  maximum  &  praeflantiflimum  Numen, 
univerfam  rerum  naturam  fuo  continens  complexu  atque  adminiflrans ,  coluifle , 
convincamus ,  praeflantiflimum  illud  antiquitatis  Aegyptiae  monumentum  ndbis 
fuppeditat ,  quod  (p)  Plutarchus ,  &  alii  pofleritati  confervarunt.  Infcriptionem 
illam  lnteJugo  ,  qua  templum  Saide  ,  Aegypti  oppido,  condecoratum  olim  fuit: 

Eyu  pui  rruv  tj  ytyovog ,  ^  of  ,  >9  impfyjov ,  fyq  t  i  fio,  tktAcv  rru  S-ytjTvg  ecmKxhvJ/iV* 

Juni  omne,  quod  exfcitit ,  ejt,&  erit ,  meumque  peplum  nemo  adhuc  mortalium  detexit. 
equidem  fore  aliquos  vereor,  qui,  quem  haec  infcriptio  laudat,  Deum  unam  efle, 
qua  haec  rerum  conflat  univerfitas,  materiam,  fenfus  atque  vitae  inopem,  fufpi- 
centur ,  atque  fic  Chaeremoni ,  quem  fupra  cafligavimus  ,  quod  nullum  fuiffe  alium 
Aegyptiis  Deum  cenfuerit,  quam  materiam,  fidem  habendam  efle,  putent.  Ve¬ 
rum  hos,  ut  ab  ifla  conje£tura  defiflant  ,  exiguo  compellemus  negotio.  Primo 
Deus  ille,  quem  infcriptio  celebrat,  non  efl  congefla  quaedam  ex  variis  partibus 
materiae  moles,  aut  congregatio  quaedam  &  conjun&io  individuorum  corpuscu¬ 
lorum  ,  nullo  naturali  vinculo  colligatorum,  fed  una  res ,  quas  fimul  efl  omnia.  Sic 
&  Jfidis  naturam  explicat  altera  infcriptio,  in  ara  Divae  huic  confecrata  reperta  , 
quam  deinceps  ad  inflitutum  noflrum  accommodabimus:  Tibi ,  una ,  quae  es  omnia. 
Duo  deinde  in  iflo  ,  quem  infcriptio  laudat,  Deo  feparatim  confideranda  funt: 
primo  exterius  aliquid  ,  five  peplum,  tum  interius  aliud,  arcanum  &  reconditum. 
Senfus  verborum  hic  unus  mihi  videtur  efle:  (*)  Ego  fum  omne  illud ,  quod  fuit  i 
quod  ejl ,  quodque  futurum  efl; :  tota  rerum  natura  nihil  efl ,  nifi  ipfe  ego ,  verum  peplo 
circumdatus:  at /pleniorem  meum  nudum ,  nec  ullo  velo  tectum  nemo  unus  mortalium  aut 
oculis  contueri ,  aut  mente  comprehendere  potefl.  Quae  quidem  fimiliter  intelligi  de¬ 
bent,  atque  fi  folem  ita  loquentem  audiremus:  Quidquid  iris  colorum  trahit,  id 
ego  ipfe  fum,  meumque  fimplex  &  unicum  lumen,  variis  modis  inflexum  atque 
temperatum,  in  omnibus  illis  coloribus  cernitur:  atque  hoc  lumen,  quum  mite  fit 
&lene,  facile  tolerant  mortalium  oculi:  ipfam  vero  fulgentem  faciem  meam, 
nulla  nube  &  caligine  obdutiam  ,  nemo  unus  hominum,  nifi  qui  aciem  fibi  concu¬ 
pierit  obtundi,  &  oculos  hebefeere,  contemplari  potefl.  Itaque  hanc  Dei  dc- 
fcriptionem  non  mmis  ab  ea  remotam  efle,  liquet,  quam  ipfe  olim  Deus  Mofi 
397  tradidifTe  legitur:  Pofieriora  mea  videbis r  fed  ipfam  faciem  meam  nemo  intueri  potefl- 
Namque  haec  verba  pariter  cum  exterius  aliquid  &  fpeftabile,  tum  interius  ali¬ 
quid  &  abflrufum,  quod  nec  oculus  nec  mens  capiat  ullius  hominis,  in  Deo  oflen- 
dunt  ac  diflinguunt.  Quare  fic  ea  (q)  Philo  interpretatur:  Aimpig  &  OT<p«,  ** 
yjtj  ojk  $  r  $&v  yvdivtci  ‘  r  j  ijytjmuxlu)  5  xxruhatTxofy ,  tu  rri’ 

e/cusyg  ^  Jxrltuv  TreJr  Mv  mjpk  Ueu.  Sufficit  fapienti  ea ,  quae  pofl  Deum  jequuntur , 
cognofeere.  Principalem  autem  illam  ejfentiam  fi  quis  velit  intueri ,  nimio  radiorum  fui' 
gore  prius,  qUam  eam  videat ,  occoecabitur.  Uti  hic,  quod  Philo  opinatur,  pofleriora 
Dei  opera  defignanc  Dei,  quae  virtutes  ejus ,  potentiam,  fapientiamj  ^bonitatem 

de- 

Nuinine^in^ Tim ae unT  >  inviji bilis  Jimul  manifejius.  Ita  Proclum  de  hoc  Aegyptiorum 

rlil  OrhUS]  lJti'  &  P'  3S4'  AthemStrall  Legat. Pr0  Chriflianis Cap.  IP* 

‘it)  riiih]  Libri  de  profugi,  p.  474.  o/.>.  ‘  \t  j  JmUuimt}  Be  myfteriu  Atgjftitr. 


§•  Inferiptio  Saitana.  Jop 

^clarant :  ita  eadem  opera  in  noftra  inferiptione  peplum  feu  externus  Dei  ami&us, 
ipfe  Deus  velo  teftus  vocantur.  Nullo  igitur  modo  fieri  poteft,  ut  is  Deus, 
cui  haec  inferiptio  decreta  efl:,  mundus  hicce  fit,  quem  oculis  cernimus,  materia 
conflans  ,  vitaeque  ac  confilii  expers.  Hujus  enim  mundi  partes  omnes  atque 
membra  cun6lorum  confpe6lui  funt  expolita,  neque  habent  idcirco  aliquid,  quod 
fenfus  atque  aciem  fugiat  mortalium.  Si  quid  difficultatis  fuperefl  aut  dubitatio¬ 
nis  j  id  omne  nomen  Dei ,  cui  templum  illud  confecratum ,  atque  haec  inferiptio 
dedicata  fuit,  dirimet.  Deus  ille  Aegyptiorum  fermone  Neith  (*)  dicitur:  quae 
vox  vocabulo 'A0W  inter  Graecos,  &  Latinorum  Minerva  refpondet ;  quae  duo 
verba  fapientiam  &  intelligentiam  fignificant.  Ergo  quid  apertius,  Deum  hunc  non 
efle  Numen  fenfu  deflitutum  &  confilio,  quale  materia  eft,  quam  Numinis  loco 
habent  religionum  irrifores ,  fed  mentem  ?  (r,)  Athenagoras  autlor  efl,  prilcis  1  heo- 
l°gis  'aGIwccv  live  Minervam  denotafle  proprie  r  epplwnv  smilar  JWxww ,  fapientiam 
fiyc  mentem  per  totam  rerum  naturam  intentam  &  commeantem.  Qua  quidem  definitione 
nihil  aptius  eft  ad  inferiptionis  hujtis  vim  &  fententiam  explanandam.  Illi  feilicet 
veterum ,  qui  Deum  elle  mentem  praecipiebant ,  five  naturam  ab  omni  concretio¬ 
ne  corporea  fecretam  prorfus  &  abflra&am ,  haud  idcirco  femper  eum ,  qualis  in 
^elt,  a  materia  nimirum  disjunctum  &  fegregatum,  conliderabant.  Contra  fae- 
penumero  Deum  conjun£le  cum  omnibus,  quae  perfecit  atque  procreavit,  fpe£la- 
hant ,  atque  ut  naturam  ,  mundum  ex  fefe  gignentem  ,  ac  per  omnes  ejus  partes 
vim  fuam  longe  lateque  diffundentem ,  ob  oculos  libi  ponebant.  Ex  quo  evenit , 
nt  Deum  effe  omnia  ,  certa  ratione  tueri  poffent.  Sic  Horum  Apollinem  audivi¬ 
mus  antea,  quum  diceret,  Aegyptiis  Deum  elle  naturam  /ponte  fua  totum  orbem  per- 
Meantem,  atque  in  res  fefe  omnes  abdentem  &  injinuantem ,  eosdemque,  nihil  omnino 
flne  Deo  permanere  &  confiflere  pojfe ,  putare.  Atque  hac  ratione  ( s ^  famblichus  de 
lny fleriis  Aegyptiorum  inferiptionem  ,  cujus  hic  res  agitur  ,  explicat.  Poltquam 
f  nim  Aegyptios  cum  in-  univerfa  difciplina  fua  >  tum  in  facris  caerimoniis  admo- 
llCre  homines,  docuerat,  ut,  fpretis  terrenis  corporeisque  rebus,  animos  ad  Deum 
c°rpore  vacantem,  rerumque  omnium  effe£lorem,  attollerent,  ita  pergit:  Tcp^- 
ef°  3  $  ‘TilutIw  r  tiov  o  *  n^pdwdLat  j  E IQvs  'Afxuwv^  /3«<nAf<  ^  c*  otdfnig 

cv  Uf>:yAv<pp&?s  ypff^fxxci  tQ  r  c*  •n  ti  5  .  oveuee,  xn-0t$ux.z 

75  Jdygv  ca»  5  xas-jua.  Mercurius  autem  etiam  hanc  viam  tradidit  ,  camque  Bithys  pro • 
pheta  inventam  in /aerariis  Sain  in  Aegypto  hieroglyphicis  litteris  /criptam  regi  Amnion  ex» 
po/uit ,  ut  £?  Dei  nomen  illud ,  quod  per  omnia  penetrat.  Hoc  numen  illud  Neith  efl:, 
five  Atbena ,  quod  iic  deferibitur:  Ego  fum  omnia  ,  quae  fuerunt  ,  quae  funt ,  quae 
futura  funt,  meumque  velum  nemo  tollet  mortalium.  Hic  facere  non -polium,  quin 
animadvertam,  Graecorum  'aQwuv ,  quemadmodum  nulla  efl  alia  ,  quam  Aegyptio¬ 
rum  Neith,  ita  etiam,  non  fecus  atque  Deam  hanc,  pepli  fui  nomine  clarifiimam 
olim  atque  celeberrimam  faiflc.  Peplum ,  inquit  Servius,  eft  proprie  pici  a  palla  fe¬ 
minea  ,  Minervae  conjectata.  ( f )  Nota  funt ,  quae  Athenis  prifeo  &  fol-mni  ritu 

•  agi* 

(*)  apud  Proclum  in  Timaeum  Piat.  p.  30. 

( t )  ^  ^u'  th  Ti  Zxia><  rC  ‘r  Sais  Athenae  uno  eodemque  Numine 

uteJari  utuntur.  Proclus  in  Timaeum  p.  30.  qui  affirmat  c:iam  ,  Theopompum  narrare ,  Athepien- 
*es  Saitarum  fuifle  coloniam. 


fio  Inferiptio  Sai t ana,  Cai\  IV* 

agitabantur  ,  Magna  Panathenaica,  in  quibus  nobilitate  praeflantes  feminae  velo 
hoc ,  quod  ipfaemet  ardficioliiiime  contexuerant ,  fignum  Deae  totum  obtegebant. 
Qui  quidem  mos  in  eam  nos  adducit  fententiam,  ut  flatuam  Deae  Aegyptiorum 
Neith  in  templo  Saitano,  quod  &  ipfa  fignificare  videtur  inferiptio,  non  aliter  ac 
Athenienfium  Minerva  five  Artemis ,  velo  quoque  five  peplo  exornatam  fuifle, 
fufpicemur.  Ejus  autem  haec  vis  erat  atque  ratio  ,  ut  divinam  naturam  a  nemine 
3t>3  mortalium  neque  oculis  confpici,  neque  mente  comprehendi  pofle,  doceret  acce¬ 
dentes,  fimul  vero  commonefaceret  ,  ipfum  Deum  corporeum  libi  huncce  or¬ 
bem,  qui  cernatur,  tamquam  velum,  circumdedifTe ;  quem  orbem  propeerea,  ut 
varium  &  multiformem  unius  Numinis  ami&um,  fpedtare  conveniat.  His  omni¬ 
bus 


eft ,  explicari ,  non  video.  Quod  enim  Bithys 
dicitur  Ammoni  nomen  illud  Dei  fignificafie , 
quod  per  omnia  permeat ,  id  nondum  fignificat, 
iita  inferiptione  fummum  &  princep3  Aegyptio¬ 
rum  Numen  indicari.  Nec  id  mentio  Sais  op¬ 
pidi  apud  Jamblichum  efficit. 

( t  )  Proclus]  Aequum  eft,  ipfa  Procli  verba, 
quum  a  Plutarchi  vocibus  nonnihil  defeifeant , 
deferibere  ex  Comm.  in  Timaeum  Platonis  Lib, .  I. 
p.  30.  A«V«Vri8*  3  IrofitTti,  it  tu  uforot  ^ 

i  i>xi  to  ixiypuf/ifAx  riro  •  tx  0,Jxt 
xj  tx  irofyjx  ,  tx  ytyo-.oTx  iyu  '  r  „ 

XtTUtX  UTiKX?M^l*  J  •»  *y*  KX‘*OI  tTtKOt  , 

iytvi  t». 

(t>)  Commeat]  [Sed  contra  vid.  Jablonsky  DiJJ. 
de  Ne  it  ha  in  Mifcellan.  Lipfeenf.  T.  VI.  />•  448. 
Sed  mentem  aliter  exponit  &  me  laudat  in  Pantheo 
Aegyptiaco  Lib .  I.  c.  3.]  Saitanam  hanc  inferiptio- 
nem ,  ut  apud  Plutarchum  legitur ,  pollicitus  eft  ex 
inftituto  fefe  explicaturum  effe  vir  longe  do&iffimus , 
Petrus  Zornius ,  Bibliothecae  antiquario-  exeget. 
Tom.  I.  p.  655.  Quod  dum  faciat ,  ego  ,  quae 
mihi  in  mentem  venerunt ,  attentius  illam  confi- 
deranti,  hoc  in  loco  exponam:  idque  tanto  liben¬ 
tius  ,  quod  viros  video  doftiffiinos  fummum  illi 
pretium  ponere ,  nec  modo  non  dubitare ,  cel- 
liffimi  omnium  Numinis  eam  efle  deferiptionem  > 
fed  etiam  cum  facrarum  litterarum  de  Deo  effatis 
conferre  haud  vereri.  Vid.  ex  multis  Godofr. 
Olearius  Dijf.  de  rebus  gejlis  Pauli  in  urbe  Athe- 
nietijium  §.  1 7.  p.  20.  f.  qui  ignotum  Athenien- 
iium  Deum  hanc  ipfam  fuiffe  pugnat  Minervam 
Saitanam  &fimul  unum  illud,  quod  omnia  fecit, 
Numen.  (I.)  igitur  diffiteri  primum  nequeo,  val¬ 
de  mihi  hanc  inferiptionem  fufpectam  &  nullius 
auctoritatis  videri.  Plutarchus  templum  Saitanum 
publice  eam  oftenderc^fignificat.  Verum  Proclus 
narrare  refert  Aegyptios ,  eam  in  adyto  fcu  intimis 
templi  receffibus ,  quo  nemini ,  praeter  facerdo- 
tes ,  via  patebat  ,  repertam  effe.  Itaque  nemo 
viderat  hanc  inferiptionem ,  fed  ad  facerdotum 
Saitanorum  fidem  omnia  redeunt ,  qui  perhibue¬ 
runt,  in  facrariis  templi  intimis  taie[n  fibi  obla_ 
tam  effe  inferiptionem.  Hoc  autem  liomiuum  ge¬ 


nere  quis  ignorat  vix  aliquid  fallacius  exftitiffe  ? 
Jpfo  deinde  inferiptio  novitatem  fuam ,  nili  pror- 
fus  fallor,  declarat.  Etenim,  ut  omittam,  Neith , 
Aegyptiorum  Deam,  &  Minervam,  Numen  Grae¬ 
corum,  in  ea  mani  ferto  componi,  id  quod  obfer* 
vavit  jam  Cudworthus  •  quae  ratio  diverforum 
populorum  Numina  confundendi  recentior  eft , 
ncc  antiquorum  temporum  mores  fapit  :  perfpi* 
cuum  eft  ,  cultum  Neith ,  qualiscumque  demam 
ifta  fuerit ,  in  ea  ad  rationem  &  philofophiam  re¬ 
vocari.  Divamque  hanc  Numen  illud  dici,  quod 
fit  omnia.  Ifte  autem  mos  abfurdam  Deorum  re¬ 
ligionem  fic  explicandi  ,  ut  a  ratione  non  nimis 
remota  videatur,  recentiorum  facerdotum  Aegyp¬ 
tiorum  inftitutum  eft;  quod  illi  non  ignorare  po¬ 
terunt,  qui  in  rebus  aevi  veteris  cognofcendis 
mediocrem  pofuere  diligentiam.  Quocirca  de  hac 
inferiptione  ik  fentio.  Graeci  quidam  in  Aegyp¬ 
tum  commeantes ,  ut  fapientiae  non  nihil  inde 
domum  auferrent ,  quum  facra  vidiffent  Saitana , 
rifuuin  &  caerimoniarum  dementiam ,  quibus  Dea 
Neith  placabatur,  admirati  funt.  Aegyptii  facer- 
dotes,  qui  ceteris  omnibus  do&iorcs  videri  vole¬ 
bant,  ut  hanc  admirationem  comprimerent,  to¬ 
tum  illum  cultum  melioris  do6trinae  integuinen- 
him ,  ipfamque  Deam  ,  quam  colerent ,  fummi 
omnium  Numinis  effe  imaginem,  hofpitibus  figni- 
.S£runt*  .Cui  ut  fidem  facerent  opinioni,  repe- 
nfle  fe  olim  mentiti  funt  in  abditis  templi  receffi¬ 
bus  lapidem  vetuftum,  litteris  bieroglyphicis  or¬ 
natum,  quarum  haec  fuerit  fententia,  Deam  Neith 
omnia  effe,  quae  in  orbe  terrarum  exfifterent, 
non  autem  feminam  quamdam  inter  Deas  relatam. 
Tnae  fermo  ifte  ad  Graecos  manavit,  fueruntque, 
ut  folent  ejusmodi  rumores  amplificari ,  qui  fibi 
erfuaderent ,  in  iplis  templi  Saitani  parietibus 
anc  inferiptionem  confpici.  Utcumque  eft  >  ic* 
quidem  apertum  effe,  arbitror,  eam  philofophi- 
cam  effe  cultus  illius ,  qui  Divae  Neith  exhibe¬ 
batur  ,  interpretationem  ,  nec  idcirco  pro  docu¬ 
mento  haberi  poffe  doctrinae  illius ,  quam  Ae¬ 
gyptiorum  vetuftiffimi  profeffi  fi*?1*.  (H. )  Finga¬ 
mus  vero,  exftitiffe  hanc  inferiptionem  ,  nec  a 
Saitaais  lucerdotibus ,  ut  religionis  fuae  ineptiis 

con- 


§‘  18.  Inferiptio  Sati  ana .  5*11 

feus  poftremo  loco,  quod  ( t\  Pr  ocius  feriptum  reliquit,  addendum  eft,  longiorem 
luilie ,  atque  a  Pluturcho  exhibetur,  Aegyptiam  hanc  inferiptionem  atque  haec 
v^rba  habuifle  adjefta:  Kx)  b  itwsv  xet^riv ,  7«.  &>/  vero  f rufius  ille  eft, 

quem  peperi.  Quae  quidem  verba  folem  ab  Aegyptiis  non  pro  fummo  fuifle  Deo 
habitum,  Deumque,  cui  decreta  fuit  haec  inferiptio ,  &'JV  efle,  id  quod 

^roc/«x  etiam  obfervavit,  illum  Deum,  qui  mundum  univerfum  folemque  ipfum 
condiderit  &  coofticueric ,  extra  omnem  collocant  controverfiam.  Et  hic  quidem 
himmus  corporeque  carens  Deus  Omnia  dicitur  in  praeceptis  eorum,  eo  quod  per 
res  omnes  pertinet  atque  (v)  commeat. 


«onfulerent,  confi&am  efle,  id  quod  veri  tamen 
fimillimum :  obftant  tamen  multa,  quo  minus 
^danius ,  a  udiorem  inferiptionis  hujus  religionem 
^tanorum  redte  explanafle.  Dedicarim  fuit  fa- 
xUin  inU(j  Neith.  Dea  vero  haecce  non  totius 
Provinciae,  fed  unius  tantum  urbis  &  agri  Nu- 
erat.  Ejusmodi  vero,  quis  nefeit,  Numina, 
<luae  ccrtis  p0pUns  &  urbibus  erant  propria,  aut 
l,rbium  conditores,  aut  reges  &  reginas  efle,  quos 
Pkbis  fupcrftitio  temere  in  coelum  extulit?  Quodfi 
fuiflet,  qualis  in  hoc  faxo  fuiflfe  dicitur.  Dea 
Wetth,  tota  haud  dubie  Aegyptus  cultum  ejus  & 
religionem  fufeepiffet:  quod  tamen  minime  fadkum 
e  .*  De  ipfis  ritibus  &  caerimoniis  ,  quibus  ea 
lu>t  honcftata ,  taceo;  quae  peripicue  docent,  Di- 
hanc  ,  ut  pleraque  veterum  Numina  inter 
Crines  quaerendam  efle  :  neque  illud  tango , 
^u°d  cum  Mirierva  eam  Aegyptii  contulerint;  cx 
j*e°  iterum  humana  ejus  origo  patet,  quum  Mi- 
j-  pV.a  regis  cujusdam  Graeci  fine  ulla  controvcrfia 
Tlt  tilia.  (  III.)  Omnium  vero  minime  eorum 
£0  tulerim  fententiam  ,  qui  hanc  Neith  fupre- 
“ium  rerum  orauium  efie  conditorem,  &  Deum, 
fluem  nos  veneramur ,  exrftimant.  Quam  fenten- 
'a>n  hoc  unum  fatis  Iabefaftat,  .quod  muliebris 
rexus  hoc  Numen  fuerit.  Si  qui  inter  veteres 
tam  fuerunt  amentes ,  ut  celfifiimutn  ilium ,  qui 
S^bcniat  omnia,  Deum  figura  quadam  humana  ex¬ 
primerent ,  nullos  tamen  in  hanc  incidifle  certus 
tum  ftultitiam ,  ut  feminae  limulacro  majeftatem 
tanti  Numinis  referri  polfe ,  cenferent.  Quicum- 
que  de  fupremo  loquuntur  Numine,  genus  ipfi 
ttiafailum  tribuunt,  aut  fi  longius  proceduut,  quod 
Fjhilofophos  fecifle  confiat  aliquos,  maris  limat  & 
feminae  naturam  ei  adfer ibunt.  At  nullus,  quod 
“tiam,  veterum  exftitit,  qui  Veneris,  Minervae^ 
Junonis  ,  Dianae  fignum  de  fempiterno  totius  na¬ 
turae  parente  explicaret.  Nec  id  ipfa  fuadet  ullo 
^odo  inferiptio;  quod  paullo  poft  apparebit  cla- 
fuu*.  Quod  obfcurum  aliquid  &  apertum  diftingui. 

lumine  illo,  de  quo  loquimur,  viri  eximii  ob¬ 
dant,  id  nondum  conficit ,  Deum  eo  fummmn 
judicari :  nec ,  quae  de  peplo  Minervae  afferun- 
Ur »  utomenti  habent  ad  hoc  negotium  aliquid. 


Hinc, 

Etenim  rerum  univerfitas  fimiliter  aperta  &  mani- 
feftacft  parte  fui  quadam,  alia  vero  parte rctrufa& 
recondita.  Res  ipfae  ac  eventus  naturales  patent 
omnibus :  rationes  autem  eventuum  latent ,  nec 
facile  inveftigantur.  In  Minervae  vero  peplo 
equidem  tantam  minime  fapientiam  fuifle  recon¬ 
ditam  arbitror ,  nec  illos  moror  philofophorum 
veterum ,  qui  magni  cujusdam  myfterii  fignum* 
hoc  fuifle  velum ,  cenfueuint.  Virgines  veterum, 
Graecorum  in  primis ,  peplis  feu  velis  amidtac  in 
publicum  progrediebantur  ;  quod  notiflimum  eft. 
Vid.  Jo.  Phil.  Pfdffer  de  cura  virgivum  apud  ve¬ 
teres  ,  &  interpretes  ad  i.  Cor.  XI.  Minervae 
itaque  ftatua  quum  virginem  referret ,  decori  po- 
ftulabat  ratio,  ut  eadem  quoque  velo  eflet  amifta. 
Idem  ergo  matronae  &  virgines  Athcnienfes  erga 
Minervam  officium  fervabant,  quod  hodie  Roma- 
ni  Pontificis  afieclae  adverfus  Mariae  virginis  fi- 
mulacra  ,  quae  veftitu  virginem  decente ,  ut  mos 
uniuscujusque  gentis  poftulat ,  exornant.  Majora 
qui  in  hoc  velo  fibi  olim  videre  vili  funt  myfieria, 
hi  non  fecus  mihi  videntur  agere,  atque  illi,  qui 
vcftimenta  ,  quibus  hodie  utimur,  ad  nefeio  quae 
fapientum  praecepta  referre  finderent,  (iy.) 
Meam  demum  ut  de  hujus  inferiptionis  fenfu  fen. 
tentiam  explicem  ,  audtorem  ejus  arbitror  aut  fa- 
cerdotes  Saitanos  rerum  omnium  univerfitatem  illa 
fignificafTe ,  atque  Deam  fuam  Neith  pro  fimula- 
cro  naturae  totius  haberi  voluifle.  Multos  Ae¬ 
gyptiorum  rerum  noturam  cum  auftore  ac  condito^ 
re  naturae  confudifle ,  nec  alium  rerum  opificem 
quam  ipfam  naturam ,  multorum  teftirhoniis  Chae- 
remonis  apud  Porphyrium  Epijlola  ad  sfnehneni 
Hecataei  apud  Phitarclnrn  de  lfifc 
jk  346.  &  aliis,  quae  paffim  producuntur  /  con- 
ftat.  Nec  idcirco  mirum ,  fagerdotes  Saide  de¬ 
gentes  eidem  addiftos  fuifle  opinioni.  ‘v£,  Ti 
inquit  Macrobius  Satum  a!.  j  C.  i~.  p.  272. 

fapientum  principes  prodiderunt.  Inferiptio  ipfa 
Divae  feu  Numini  femineo  dedicata  eft  :  rerum 
vero  naturam  feminam  ab  antiquis  firiutari ,  &  mo¬ 
lieris  nonnunquam  ex  p  re  (Tam  efie  figno  ,  multo 
eft  notius ,  quam  ut  probari  debeat.  Numen  dein¬ 
de  celebrat  eadem,  quod  eft  &  conftituit  omnia, 

quae . 


$ii  Ilccatati  pronuntiatum.  Cap.  IV- 

399  Hinc,  quid  de  Hecataei  pronuntiato,  quod  ( x )  Plutarchus  exhibet,  fentire  nos 
oporteap ,  intelligitur .  T ov  7rpuTov  B-iav  tu  mcvii  t  ouutw  vojulQsnv  Aegyptios  primum 

looprincipemqite  Deum  rerumque  univerfitawn  pro  uno  eodemque  beo  ducere,  (y)  Errant 
plane,  q-i  hanc  ejus  putant  efle  fententiam,  mundum  corporibus  conflantem  vi¬ 
taeque  ac  fenfus  jhopem  ab  Aegyptiis  principem  maximumque  Deum  cenferi.  Et¬ 
enim  Plutarchus  ipfe  flatim  Deum  hunc  d<p*rij  k,  Kixpvjufttycv ,  nec  fpeStabilem ,  nec  aper - 
tum  efle,  fubjicit.  Quem  propterea  Aegyptii,  invitantes  vejuti  eum  hoc  nomi¬ 
ne  ,  ut  naturam  fuam  aperiret  ,  Hammon  dixerunt.  Atque  alibi  idem  affir¬ 
mat  audior ,  principem  aut  fummum  Aegyptiorum  Deum  ipfum  quidem  videre  omnia ,  fed  a 
nemine  viciffim  videri.  Quare,  quin  hoc  flbi  voluerit  Hecataeus ,  nullum  dubium 
cft:  Aegyptiorum  more  fic  conflictuum  efle,  ut' “ocabula  .primus  Deus  &  tt>  mt 
flve  univerfitas  promifeue  adhibeantur  ad  unam  rem  eamdemque  deflgnandam :  cu¬ 
jus  inflituti  hanc  rationem  habeant,  quod  fummum  illud  maximumque  Numen  res 
omnes  complexu  fuo  coerceat ,  vimque  fuam  in  res  omnes  diffundat.  Scitum  hoc 
ab  Aegyptiis  ad  Graecos  manavit.  Namque  Orpheus  iv  7,  umm  e(J}  omnia , 

docuit:  quem  Parmenides  aliique  philofophi  confequuti,  (?veq  ^  unum  c[[e 
univerfa  Jive  omnia ,  &  w  nuv  efle  elxinflo»  univerfum  efle  immobile praeceperunt.  Qui¬ 
bas  quidem  praeceptis  nihil,  nifi  hoc,  declaratum  cupiebant,  Deum  illuni,  qui 
res  omnes  condidiffec  &  contineret,  unum  fimul  efle  &  omnia,  nec  ulla  le^e  aut 
neceflitate  moveri  &  incitari.  (2)^  Ariflotelis  id  confirmat  teflimonium  ,&cujus 
haec  VCrba  funt.  E<<n  Ss  Tipffj  01  tz&a  tx  smvns ,  u;  ocv  /mus  xov.s  <pv ircus  y  uTnQqvxvlQ» 
Sunt  autem  nonnulli ,  qui  de  univerfo  ,  tamquam  fi  una  natura  ejfet ,  dijjeruerunt , 
id  eft  ,  qui  propterea  fupremum  Deum  n  flve  univerfum  appellant  ,  quo¬ 
niam 


quae  funt,  quae  fuerunt,  quae  fient',  non  autem 
naturam,  quae  adminiflrat ,  moderatur,  &  guber¬ 
nat  omnia.  Iftam  autem  quis  aegre  intelligit  de- 
feriptionem  difficulter  in  naturam  ab  hoc  mundo 
fecretam,  verum  optime  in  eorum  convenire  ne¬ 
fariam  opinionem  ,  qui ,  praeter  hanc  rerum  uni- 
verfitatem,  nullum  efle  Numen  aliud  exiftimant? 
Denique  Neith  confecratus  ille  lapis  fuit.  Recen- 
tiores  *  vero  Aegyptii ,  quod  Flutarchus  diferte  do¬ 
cet  de  Ifide  £?  Ofiride  p.  364.  hanc  Neith  arbi¬ 
trati  funt  non  differre  a  Minerva;  Minervam  por¬ 
ro  eamdem  efle  judicarunt,  quam  Ifidem.  Neith 
'gitur  ,  Minerva ,  &  Ifis  ,  horum  ex  fententia , 
unum  idemque  Numen  funt.  Atque  id  etiam  alte¬ 
ra  illa  inferiptio  Capuana  firmat ,  de  qua  paullo 
polt  loquemur ,  quae  Ifidem  ita  pronuntiat  efle 
omnia,  ut  ex  hac  cam  efle  expreflam,  facile  ap¬ 
pareat.  Iiinc ,  quid  de  Neith  fentiendum  fit, 
ex  ns,  quae  de  ifide  iidem  tradiderunt,  perfpi- 
cuum  nobis  efle  debebit.  Ifidem  vero  recentio- 
res  Aegyptios  rerum  naturam  interpretatos  efle, 
inulta  probant  auftoruin  antiquorum  teftimonia. 
APuleji  llluftrem  locum  praetereo  ,  quem  infra 
ipfe  affert  Cudwortlms ,  &  Athenagoras  tantum 
,ppono  hac  dc  re  d.ctum  i„  primis  ,£cuIentum  cx 
Legat,  pro  Chrifitants  Cap.  Ip.  p  86  f 

9  *»  **"•*’>  H  wAP,*  ^ 


A  Ki  TxP.ii  t'o-t ,  A r/ttnr.  Quid  de  Ifide  dicam  9 
quam  faciunt  naturam  aevi,  ex  qua  nata  fint  omnia , 
6?  per  quam  fint  omnia  ?  Addo  Macrobium ,  qui 
Saturnal.  Lib.  I.  Cap.  20.  p.  300.  Ifis ,  inquk’ 
vel  terra  eft,  vel  natura  rerum fubj  acens  foli.  Conf- 
Cap.  2i.  p.  302.  Quid  clarius?  (V.)  Neque  huic 
repugnant  explicationi  verba  illa,  quae  Procluf 
adjecta  fuifle  inferiptioni  illi  memorat :  k*.  i, 

iyvtl».  Etenim  quid  prohibet,  qu<* 
minus  Saitanos  hofce  facerdotcs  docuiffe  exiffi' 
memus,  ex  confufa  rerum  omnium  mole  fubtiliS' 
limam  &  aetheriam  materiam  prorupiffe  primum» 
&  folem  ita  faflum  efle  ante  omnia,  qui  pofle* 
genus  hominum  &  reliqua  calore  fuo  procreaverit- 
Sane  multi  veterum  in  hac  fuerunt  fententia.  N*" 
cejje  ejt,  ait  Macrobius,  ut  folem ,  qui  moderatur 
noftra,  moderantem  omnium,  quae  circa  nos  gerun¬ 
tur,  fateamur  auStorem,  Saturnal.  Lib.l.  Cap.ip 
fi  272.  Et  ipfos  ita  fenfifle  Aegyptios ,  vel  uX 
iis,  quae  Diodorus  Siculus  Libro  primo  de  Ae¬ 
gyptiorum  religione  tradit,  conflat.  Quamquam» 
quum  hoc  nefciat  Plutarchus  additamentum,  pa¬ 
rum  abefl  ,  quin  Proclum  ejus  auftorem  efle,.  fus- 
picer.  Ingens  erat  familiae  Platonicae ,  cujus 
nobile  membrum  Proclus  erat,  erga  folem  ftu* 
dium  &  reverentia,  cui  fecundum  poft  fummum 
rerum  omnium  parentem  locum  aflignabant, 


$•  Fan  quid  / ignificet .  513 

iiiam  virtus  ejus  per  res  omnes  pertinet ,  easque  fovet  &  complebitur. 

Sed  haec  tamen  ea  tollunt  minime,  quae  paullo  ante  commonuimus,  vocem  rmv, 
univerfum  fic  faepenumero  a  prifcis  ufurpari  Theologis,  ut  ambitu  fuo  Deum  una 
cum  omnibus,  quae  procreavit  &  condidit,  compledlatur ,  Deumque  fignificet 
F*  totam  rerum  naturam  intentum  &  permeantem.  Etenim  mundum  quum  ex 
Deo  emanafle,  &  ex  finu  veluti  ejus  prorupifle,  putarent,  quid,  obfecro,  mi- 
nim  ,  vocabulum  mv  mundum  &  Deum  una  interdum  apud  eos  fignificare?  Sic 
Empedocles  apud  ( a )  Plutarchum  hoc  verbum  fumit  ,  praecipiens:  *  tS  gvet1  % 
*0<rpov ,  iA iytf  *n  ra  ctovto?  ,  mundum  hunc  non  ipfum  ejje  univerfum ,  ex{. 

iuam  tantum  univcrjitatis  partem .  Neque  aliter  de  hoc  nomine  cogitare  decet,  quan¬ 
do  ad  Deum  illum  traducitur,  quem  Graeci,  in  primis  Arcades,  Pan  falutare  fo¬ 
dant.  Hic  nimirum  Deus  Pan  neque  mundum  adumbrat  corporeum,  ut  vita, 
fenfii,  atque  anima  vacuus  efl,  neque  ut  virtute  tantum  genitrice  valet ;  quamquam 
t^ec  virtus  a  notione  vocabuli  hujus  minime  excluditur.  Verum  Pan  imago  efl 
totius  rerum  naturae,  uti  tamquam  opus  mentis  fapientiflimae  &  intelligentiffimae , 
^uae  in  omnes  ejus  partes  intime  fefe  infinuat,  fpeftatur;  aut,  quod  idem  eft, 
totam  rerum  univerfitatem,  mundum  nempe  cum  Deo  conjunbum,  in  unius 
Dei  effigie  ob  oculos  ponebat.  Haec  ita  fefe  habere ,  Deumque  hunc  Arcadicum 
J°n  corporei  tantum  mundi ,  fed  in  primis  rerum  omnium  effeboris ,  moderatoris , 
conditoris  fimulacrum  effe  ( b )  Macrobii  confirmat  locus  hic:  Hunc  Deum  Arca - 
des  colunt ,  appellantes  <f  £aw  xC&iov,  non  Jilvarum  dominum ,  fed  univerfae  fubjlantiac 
Materialis  dominatorem.  Concinit  ( c )  Pburnutus ,  atque  illum,  quem  reliqui  pre-401 
Cabantur  Graeci ,  Panem  negat  fuifle  mundum  ex  corporibus  compofitum,  vitae¬ 
que 


decernebant  honores.  Legatur  Ja- 
Dial*  orat*one  tnfolem,  &  Zacharias  Mitylenaeus 
Ouarp°  de  0^ficio  mundi  P •  173-  17 6.  184.  &c. 
Oiio  r  -Ut  fraudibus  non  parcebant  hi  philofophi , 
con  .  aPlentia ,  quam  profitebantur  ,  nihil  die 
nvincerent  antiquius  ,  ita  facile  fieri  potuit,  ut 
ex  fuo  ingenio  haec  verba  inferiptioni 
naeret,  fcctae  fuae  erga  folem  religioni  auftori- 
jjCein  comparaturus.  (VI.)  Poftremo  univerfa  haec 
tam  effent  a  vero  remota  ,  quam  ei ,  nili  me 
aint  opinio ,  conjunfta  funt ;  ex  hac  tamen  in- 
Dn,-&l10nc.:n?n  AcgyPti  totius  >  in  qua  varias  vi- 
l*6  i,e  igl?nes  &  de  rebus  divinis  fententias, 
SaitanoniS111^11?  ’  doftrina  Po(rct  intelligi ,  fed 
tv  oninir»tantUm  i*acerdotum  difciplina  &  dG 

“orrnn  antilite  diSeTunt™  & 

f.(35  ItuXI  Lilr°  >M.  &  ojirii. 

(y)  Errant  plane ]  Certe  errant,  qui  de  mun- 
corporeo  Ilecataei  verba  accipiunt :  fed  qui 
ue  tota  rerum  natura  ,  eaque  animata,  capiunt 
citatum  ejus,  omnium  optime  illud  meo  judicio 
cxplicant. 

-  4 rijlotelis ]  Mctaphyjicor.  Lib.  I.  Cap.  5* 

*o  l'  1V‘  Sed  non  a  doftiffimo  vi- 
^i  hujus  ‘  fententiam  declarari,  ex  eo  fatis  li¬ 


quet,  quod  ftatirfi  Arijloteles  fubjicit,  qui  natu¬ 
ram  ita  confiderent,  ac  fi  unum  eflet  aliquid  , 
non  ejusdem  omnes  cfle  opinionis,  fed  in  magna 
varietate  pofitos.  Nullum  dubium  clt ,  quin  non¬ 
nulli  bene,  alii  male  fenferint,  quibus  hoc  dogma 
in  ore  fuit,  unum  effe  omnia ,  Deum  ejffe  omnia * 
Ex  quo  efficitur,  ex  uniuscujusque  philofophi ,  a 
quo  fciturn  hoc  adhibitum  eft  ,  difciplina ,  quo¬ 
nam  ille  fenfu  id  acceperit,  judicandum  efle„ 
nec  generarim  conftitui  pofle,  quamnam  haec  for¬ 
mula  vim  habeat  apud  veteres. 

(a)  Plutarchum]  De  placitis  philof.  pib  I 
Cap.  5-  P-  879-  Quod  vero  nos  cogat,  ut 
hoc  in  loco  Deum  &  univerfitatem  fimui 

care  putemus,  equidem  nihil  video. 

(b)  Macrobii )  Satumal.  Lib.  I.  Cap.  22. p.  «07. 
Sed  addere  omifit  vir  egregius,  Macrobio  te* Pa¬ 
ne  non  idem  vifum  eflfe,  quod  libi.  Solem  enim 
effe  Panem  vult  Macrobius:  pan  jpj quem  vo¬ 
cant  Inuum,  Jub  hoc  habitu,  quo  cernitur,  flem 
fe  effe,  prudentioribus  permittit  intelligi. 

(c)  P humatus]  Libro  de  notura  Dcor.  Cap.  2.7. 
p.  203.  inter  Thom.  Gole  Scriptores  mythoi.  vete¬ 
rum.  Verum  huic  parum  fidei  potert  haberi  de 
his  rebus  fer ibenti.  Platonicus  erat-;  id  quod  be¬ 
ne  jam  Thom.  Gale  obfervavit.  Atqui  hacc  fefta 
totam  Deorum  hiftoriaui  mirifice  pervertebat , 

Ttt 


■fi*  Tan  fignificet  Cap.  IV. 

que  fenfus  expertem.  Etenim  fic  eum  defcribit,  ut  facile  appareat,  defignari  ea 
voce  naturam ,  cui  fumma  praefit  ratio  &  intelligentia ,  ceteraque  gubernet  &  re¬ 
gat  omnia,  id  eft ,  Deum  &  mundum  conjun&im  fpe6latos,  eo  quod  hic  ex  illQ 
fluxiflet  &  emanallet.  Audiamus  ipfa  hominis  verba;  K«J  tk  KXTCO  koltTlM  Xj 

r ptyafojblct  to  £  yyg  T£Cf.yy iypv'  rm  </['  avu  dv^coTt feo^pj» ,  2^'  ro  <?•  ouQi^e  to  jj ye- 
fxoviKQv  etvcn  TX  nlrput.  Inferior  pars  hujus  Dei  hifpida  ejt  &  hircum  refert  ad  defignan - 
dam  afperitatem  terrae .  Superior  autem  pars  fvnilis  ejt  homini.  Nam  aether ,  propterea 
quod  in  ipfo  ratio  feta  (it ,  tenet  totius  mundi  imperium.  Addit:  Aetyvev  j  >>  cyuTv.v  au- 
T3V  5ro^Wys<r/,  to  iovmo  <r7Tiy*xVKuv  Aoyuv  ^  t  kJ  cCfAuufyv  i?  au- 

ruv  ytyvoffyav.  Lafcivum  &  libidinofum  eum  fingunt  propter  multas  feminum  cauffas  & 
commixtiones ,  quae  ex  illis  fiunt.  ‘Ev  mls  ipiipun  j  2^sre>£«ir  (axaistc ,  r  /Aovmtgl  omt* 
txtx  7ru£/&t$lxs.  In  locis  defertis  eum  morari ,  tradunt,  ut  ejus  unitatem  ofeendant* 
NfC&tt*  i)  y)  7rd$xkiv  xCtov  hr^cu  2^4  ^  xtouklxv  ir  afkuv  £  r  XPaP*TUV  9  a 

c*  xCtu.  Indutus  ejje  dicitur  nebride  aut  pede  pardi ,  tum  propter  pulcram  rerum 
omnium  varietatem ,  fatn  cf/aw  propter  colores ,  qui  in  mundo  cernuntur .  Denique, 

0cV,  inquit,  J  iaujuuv  *)toi  TtcLhn  0  xJrpc(&  i  n' ,  fieJQcuv  £  «v’r<fc  rei?  xafmf ,  jj  6  vioicuS 
#tvV5  Aoy©-,  x«S’  fiffcv  $<*#  £  T0  JJnGxfocv  Aut  bonus  ille  daemon  ipfe  mundus 

efl ,  ifque  fruttibus  refertus ,  anima  mundi ,  hoc univerfum  gubernat ,  &  cuilibet 

necefifaria  difbribuit  ac  dividit.  Concludamus  itaque,  Pa«  non  fuifle  mundum  ex  materia 
conflatum,  fpiritu  atque  fenfu  omni  vacuum,  fed  Deum  defignafle,  res  omnes 
animantem,  arcliflimeque  cum  Angulis  naturae  partibus  conjungium  &  fociatum. 
Quare  (d)  Diodorus  Siculus  rette  ZjuV  &  n«v  fcripfit  bina  efle  unius  ejusdemque  Dei 
nomina.  Nec  enim  veteres  ignotum  efl  totam  rerum  univerfitatem  modo  Jovem  % 
402 modo  Pan  appellaflfe.  Ipfe  Socrates  apud  (e)  Platonem  fumma  pietate  ac  religione 
hunc  Deum  Pan  precatur,  quem  a  Diis  inferioribus  diferte  diflinguit.  Ex  quo 
efficitur,  non  brutam  eum  hoc  nomine  materiam,  aut  naturam  fenfu  vacuam ,  ve¬ 
rum  mentem  atque  vim  divinam ,  rebus  omnibus  praefidentem ,  aut  fummum  illud 
Numen,  quod  totam  animat  rerum  naturam ,  ac  per  omnes  ejus  partes  pervadit, 
COmpellaiTe.  ra  ^  o<m  ffo  frd,  ich/ri  juoi  kx\£  y6n&m  t  tv$o6 fv  «** 

i£uQiv  Xj  Im  'typi ,  Tifj  catos  eivx*  piat  $iaw.  Trtenov  ht  voptl^oiyu  tov  rotplv.  O  amice  Padi 


invitis  omnibus,  veterum  in  fabulis  fila  unice  in- 
veftigabat  dogmata ,  ita  vero  plerumque  praepo- 
ftere  ac  pueriliter,  ut  homines  cum  ratione  infa- 
hiifle  ftatim  appareat;  quod  vel  haec  oltendit  fi- 
mulacri  Panis  declaratio. 

(d)  Diodorus  Siculus]  Biblioth ■  hi  fi.  Lib.  I  .p-  7- 

(e)  Platonem]  In  extremo  Phaedro  exllant 
liae  preces  p.  358.  Interpretationem  autem  ea¬ 
rum,  quam  vir  eximius  affert,  probare  nullo  mo¬ 
do  poflum  ,  neque  mihi  perfuadeo  ,  Panem  in 
illis  fupremum  Numen  defignare.  Ipfa  docet  pre¬ 
catio  ,  Socratem  illos  compellare  Deos ,  qui  prac- 
fiderc  putabantur  loco  illi ,  in  quo  difputatio  ifla , 
quam  Phaedrus  complectitur ,  contigit.  Ex  ini¬ 
tio  vero  dialogi  patet,  in  opaca  filva  fub  frondo- 
fa  platano  ifthuc  de  pulcritudine  colloquium  fuis 
fe  habitum.  Ex  quo  ftatim  liquet,  quare  difee- 
ilens  inde  Socrates  Panem  prae  ceteris  Diis  in- 


,  is  jjeus  mvarum:  moris  aurem  «« 

tiquis  erat ,  ut  Diis  locorum  fupplicarent,  in  qlU" 
bus  bonae  aliquid  &  memorabilis  rei  ipfis  evenis- 
fet.  Praeter  haec,  Socrates  apud  eumdem  Pla*°* 
nem  in  Cratylo  p.  267.  ubi  de  Pane  ex  inftitut^ 
loquitur ,  tantum  abeft ,  ut  affirmet ,  fummum 
fub  hoc  vocabulo  Numen  latere,  ut  potius  ferftto- 
nem,  foyo» .  aut  fermonis  filium  eo  figniticafl» 
doceat :  ^  «?•<»  i'r.t  %  5  n5''* 

Equidem ,  quod  de  reliquis  Graecorum  &  veterum 
populorum  Diis,  idem  etiam  de  Pane  fentio*. 
Omnia,  quae  de  Pane  feripta  cxftant ,  resgeftae» 
cultus  ,  mores ,  hominem  fuifle  il|um  J.cum  * 
denuntiant,  quem  Arcades,  rudis  &  agreftis  po¬ 
pulus  ,  Diis  aggregaverit  ,  &  (51v1^  Sre|l1’^ 
paftoribusque  praepofuerit.  Neque  ullum  eft  di 
bium,  quin  Pan  unum  ex  antiquiffitms  fuerit  no¬ 
minibus ,  quum  jiaffim  in  antiquis  monuuicn^-* 


I®*  Narratio  de  magno  Pane .  jrj. 

!°,CT  hmc  C0HrS'  DrH'  d*emiii’  "  tMer  intur  efficiar ,  &,  quae - 
nmque  cxtrmficut  habeo  mtmfecu!  fint  am,ca.  Divitem  autem  filum  fapientem  exilii. 

forma  n^SrentUn?  T  preT  f®0’  nJ.fl  d™?ns  iprevem  &  infanus:  at 
orma  popuI°rum ,  in  quibus  vivebat  Socrates  fuperihtiom  accommodata  eft.  Nam 

hoc  nZ  i“  ^  ’"ferl0ra  r“  ProP'tlo.s,.fibl  reddereA  cuPk:  Quocirca  ratum 
OC  n°bis  &  exploratum  efto,  Graecos  fimiliter,  atque  Aegyptios,^  cive  um . 

fan  atque  fummum  Deum  pro  una  eademque  re  habuifle. 

1C  VDer°  nefas  ProPe  me  commiffurum  crederem,  nifi  celebrem  illam  &  in- 
beT111  ^^utarc^1  narrationem ,  qua  daemones  inducuntur  magni  Panis  obitum  acer- 
iiigentes,  ex  Libro  ejus  de  oraculorum  defeftu  huc  transferrem,  &  breviter  il]u- 
ar<\m-  Regnante  Tiberio,  inquit,  ex  Alia  quidam  navigarunt  in  Italiam.  Ali- 
M  iando  navis  fub  vefperam  ad  Echinadas  pervenit,  atque,  quum  vis  repente  ceci- 
»et  venti ,  incerto  curfu  prope  infulam  Paxas  delata  eft.  Ibi  fubito  ab  infula 
^xis  vox  audita  fuit,  quae  Thamum  quemdam  nominatim  compellaret.  Is  autem 
fef^“j-gubernat0r  eraC  AeSyPtius-  Q.ui»  bis  licet  vocatus,  filuit ;  tertio  vocanti 
c  dedit ,  hocque  a  voce  mandatum  accepit:  ubi  ad  Palodes  veneris,  annuntia, 
agnum  Panem  efle  mortuum.  Thamus ,  fociis  in  confilium  adhibitis,  fi  ventus 
Piraret,  ftatnit ,  tacitum  fe  praeterveaurum ;  fin  malacia  ad  eum  locum  &  tran- 
^nntas  navigantibus  exlifturet,  morem  fefe  voci  gefturum.  Poftquam  ad  Palodes 
cq  Ventl?m  ftetIp  mare  fubito  ventis  placidum,  neque  ulla  fluxuum  vifa  fuit 
Amotio.  Thamus  itaque  e  puppi  verfus  terram  profpiciens,  magna  voce,  quod 
ceperatj  exclamavit:  o  ^ jxiyns  n£v  aiQnjKi !  Magnus  Pan  mortuus  eft !  Vix  vero  con¬ 
flerat,  quum  incredibilis  exaudiretur  gemitus,  non  unius,  fed  multorum,  ad¬ 
itione  admiftus.  Plutarchus  contemnendam  efle  negat  narrationem  hanc, 
ber^  Biberium  Caefarem  follicite  primum  inquiflvifle,  fubjicit,  an  res  ita  fefe  ha- 
viset>  ut  fama  ferret :  veritate  cognita,  non  minus  anxio  fuifle  animo,  quaenam 
cura^rtent*  e?et>  ideoque  ex  do&iflimis  hominibus,  quisnam  ille  Pan  elfet,  ac- 
daeme  cluae^iv^e’  Ipfe  vcro  philofophus  hic  id  unum  inde  patere,  arbitratur, 
licet  °neS’  n0n  ^eCUS  at(ll!e  homiues,  corporibus  praeditos  efle:  quae  corpora, 
uatura  vehementer  diferepene  ab  illis,  quae  nos  gerimus,  nec  tam  cito  per- 


exempla  ejus  exftent.  At  poftquam  major  fenfim  hunc  Deum  efle:  Macrobius  vero  Saturnal.  Lib  I 
Uit  natefa'n  tatrodufta  erat  rerum  cognitio,  eve-  C.  22.  p.  307 ■  acriter  folem  efle  Panem  difnutat* 
$  nim  P  os  Arcades  religionis  majorum  puderet,  Cuinam  horum  fas  erit  fidem  adjungere?  Fnn; 
lis  ita  lqUiD  GraCCi  *  ficut  h  ceteris  fabu  dem  nulli  ccnfeo  ,  neque  dubito  ,  quin  mecuin 
ficum  nefeio  quem* ?"hift<?ria  %<***&  aut  phy-  confenfuri  fint,  qui  veterum  mores  diligentius  feru- 
*ien  inftitnto  fi muii“fum  ‘nv<rftlSapcnt ;  cui  ta-  tati  funt.  Equidem,  fi  veteres,  aut  naturam  rc- 
eum  ftudium,  ipfa  PTS l  Paftorum  erSa  rum’/Ut  fermonem  ,  aut  folem  expreflliri ,  ca- 

Arcadum  denique  naS^?IacabatUr’  facrilicia’  pnpedem  pmxiflcnt  Deum ,  cornuto  capite  hir- 
^ihil  certe  fequutos  5-  "!!  aper.te  rePu8n*bant:  ,futis  l^bis^fiftuk  canentem,  ut  in  numis  exhi- 


Wihil  certe  fequutos  ef  ^  rcpugnaoanc. 
a  quibus  hae  nrofefhn  r.  praetcr  ingenium  fuum , 
id«rcn  ullum  l^erpretationes,  nec 

Cft  npr.  tm  Ts  Pretium  poire ,  inde  fatis 


UU3  utm  numis  exhi¬ 

betur  apud  Ezech.  Spankemum  Notis  ad  Juliani 
Caefares  Gallice  verfos  p.  45.  amentes  fuifle  cos 
&  lana  ratione  deftitutos ,  jurarem»  Hodie  certe , 


pauUo  ««c  monui,  fennonis  imaginem- VxS  Sfc  medla  &  cuiatoris  mdli!Cre  J 

Ttt  3  (/)  r>t. 


SIC 


Narratio  de  magno  Pane.  Cap.  IV. 


eant  &  diiTolvantur ,  atque  noftra,  nihilo  tamen  minus  mortalia  fint  &  peritura» 
Namque  hoc  fi  modo  obtinuerit,  promtam  fibi  cenfet  fore  Plutarcbus  refponfionera 
ad  vexatam  illam  quaeftionem:  cur  oracula  loqui  defiiflent.  Daemones  nimirum, 
qui  loca  illa  quondam  fatidica  obfediflent,  obiilTe  jam  &  exftin&os  efle,  commode 
refponderi  putat  pofle.  Verum  fomnia  fibi  fingit  bonus  homo,  quae  nullo  fibi 
modo  conflant.  Ergo  illos  potius  ex  Chriftianis  audiendos  judicem,  qui  ,  quoniam 
haec  res  imperatore  contigit  Tiberio ,  quo  res  Romanas  moderante,  Servator  noder 
hominum  peccata  morte  fua  expiavit,  malos  genios,  accepto  Jefu  Cbrifti  fupplicio 
&  obitu,  lugubri  hacce  lamentatione,  &  admiratione  quidem  temperata’,  infulam 
replevifle,  fibi  perfuadent.  Non  amor  atque  fi:udium  erga  eum,  qui  obierat,  la- 
crymas  iftas  ciebat :  verum ,  quod  magnas  fibi  calamitates  mortem  illam  efle  alla¬ 
turam,  mali  daemones  augurarentur,  atque  fore  profpicerent ,  ut  regnum  tenebra¬ 
rum  corrueret ,  faevumque  illud  imperium ,  quod  tam  diu  in  humanum  genus  exer¬ 
cuerant,  &  iniqua  tyrannis,  ChriJIo  duce,  tolleretur,  ideo  flebilem  fibi  Panem 
iftum  occidifle  cenfebant.  Nota  fatis  funt  facrarum  Litterarum  dicta ,  quibus  mor¬ 
ti  Servatoris  inferorum  attribuitur  everfio:  Princeps  hujus  mundi  condemnatus  ejl , 

Ex- 


(/)  Deceat ]  Multi ,  praeter  Cuitotortlium  , 
funt  viri  docti  &  eruditi ,  qui  hanc  fabulam  feu 
hiltoriam  de  magni  Panis  obitu  ad  iandtiffimi 
Servatoris  noftri  mortem  referre  nil  funt  veriti. 
Ex  longo  numero  nomino  Jan.  Jacob.  BoiJjardum 
Libro  de  divinat.  magicis  praejligiis  p.  22. 
Petr.  Molinaeum  in  Vate  Lib.  III-  C aP •  IJ-  &  ex 
recentioribus  magni  nominis  virum  ,  Petr.  Dan. 
Huetium ,  qui  Demonjlrat.  euangel.  Prop.  IX. 
Cap.  136.  p.  1014.  Jlupendo  miraculo  ethnicis  mor¬ 
tem  Chrijli  jignificatam  effe  ,  affirmat.  Eufebius 
vero  Praeparat,  euangel.  Lib.  V.  t-ap-  17.  p.  20?. 
208.  magnum  iftum  Panem*  principem  effio  ma¬ 
lignorum  geniorum  »  exiftimavit ,  atque  hanc  his¬ 
toriam  argumento  effie  voluit,  imperium  cacodae- 
monis  corruiffic,  vimque  ejus  veluti  exftin&am 
effie ,  regnante  Tiberio ,  fub  quo  Servator  nofter 
in  crucem  a&us  eft.  Cuius  quidem  veftigia , 
praeter  alios  nonnullos ,  PhiU  Mornaeus  preilit 
Libro  de  veritate  Chrijlianae  religionis  p •  20 r. 
Aliis  vero  rem  omnem  accurate  ponderantibus 
ridicula  vifa  fuit  haec  narratio  fabula.  Principes 
forte  inter  noftros  Centuriatores  Magdeb.  Cent.  I, 
Eib.  II.  Cap.  15.  p.  523.  ed.  Ludov.  Lucii  hanc 
publice  fpreverunt  hiftoriam,  quam  nec  ipfe  Ca 2- 
Jar  Baronius ,  obfervante  Ant.  van  Dole  loc.  mox 
cit.  p.  438.  magni  fecit.  Inter  recentiores  erudi¬ 
tos  plurimi  eam  rejecerunt :  quos  inter  Anton. 
van  Dole  eminet  Libro  de  oraculis  DiJjf II.  p.  432- 
/.  Ego  quidem  mirum  mihi  vifum  effie  femper, 
non  diffiteor,  viros  ceteroquin  perfpicaces  &  in- 
geniofos  tam  facile  adduci  potuiffie,  ut  ad  Serva¬ 
torem  noftrum  hanc  fabulam  traherent,  idque  nul¬ 
la  adduttos  alia  momenti  cujusdain  ratione,  quam 
vocabulo  magni  Panis ,  quod  in  Servatorem  no¬ 
erum  convenire  poffie ,  rati  funt,  Minime  vero 


omnium  intclligo,  quemadmodum  hoc  modo  mors 
Servatoris  noftri  ethnicis  patefadta  fit,  quum  illi» 
quisnam  magnus  ille  Pan  effiet ,  nefeiverint ,  ncc 
poft  inllitutam  juffiu  Tiberii  hac  fuper  re  dclibe? 
rationem  dottorum  aliquis  de  alio  Pane ,  quam  d£J 
Mercurii  ac  Penelopes  filio,  lugubrem  clamorem 
iftum  accipiendum  effie ,  vel  cogitaveriti  Operae 
me  facturum  effie  pretium,  arbitror  ,  fi  diligen^ 
tius,  quam,  adhuc  memini  fadtum  effie,  in  hoc  ne¬ 
gotium  inquiram  ,  atque  hiftoriae  huic  de  mor¬ 
te  Panis  dignitatem  iftam  ,  qua  valet  apud  pluri¬ 
mos,  detraham.  (I.)  Unius  illa  hominis  fide  ni¬ 
titur  ,  Epithcrfis  >  Grammatices  dodtoris  ,  cujus 
fides,  doctrina,  ingenium,  &  alia  ignota  plane 
funt.  Ex  quo  jam  liquet,  quum  ex  tcftium  digni* 
tate  &  numero  rerum  geftarum  aeftimanda  fit  ve¬ 
ritas,  huic  quantum  a  fapiente  ‘narrationi  pretium 
ftatui  queat.  (II.)  Etfi  tempore  Tiberii  Plutor - 
citus  hanc  rem  contigiffie  feribat ,  haud  tamen  > 
quonam  Imperatoris  hujus  tempore,  aut  quo  anne 
imperii  hujus  gefta  fit,  fignificat :  quod  quidem- 
oftendit,  quam. fragili  utantur  argumento  ,  qui  e* 
eo,  quod  Tiberii  aetate  negotium  hoc  contige¬ 
rit  ,  Chriftum  decernunt  ,  Servatorem  noftrum » 
magnum  efte  Panem  illum ,  cujus  mortem  v’o£ 
annuntiaverit.  (III.)  Qui  nil  dubitant  de  hiftO" 
riae  hujus  veritate ,  eos  multa  de  daemonum  na¬ 
tura  &  indole  fufeipere  ac  credere  oportet»  quae: 
nec  rationi  nec  facris  Litteris  conveniunt.  Dae¬ 
mones,  fi  haec  ita  funt  omnia,  hominibus  uti 
nuntiis  debent,  fi  quid  commilitonibus  fignuicare: 
volunt  in  alia  conftitutis  regione  »  nec  ipfi 
tro  citroque  commeare,  aut  alia  via  auimi  fenj* 
declarare  poflunt  abfentibus.  Sed  haec  facma 
prae  illis,  quae  jam  monebo.  Daemones  i'u> 
qui  Pax  as  infulata  incolunt  >  tanta  valent  fcieu 
*  *ia> 


§.  i8. 


Narratio  de  magno  Pane. 


Si7 


ExfpoJiavti  imperia  (morte  nimirum,  quam  in  cruce  obiit)  ac  poteflates  traduxit  pa - 
triumphatis  illis  per  eam.  Ipfum  quidem  Panis  nomen  ea  minime  notione  in 
Servatorem  noflrum  quadrat,  qua  vel  mundum,  corporibus  unice  conflantem,  & 
Vltae  omnis  atque  fenfus  expertem,  aut  eumdem  virtute  genitrice  inflru&um,  de¬ 
notat.  Quod  fi  vero  Pan  aut  a <7©-  fit  'srts^us  w  yjruv ,  ratio  &  mens  illa ,  quae 
vniverfam  rerum  naturam  confutuit  primum ,  £?  nunc  moderatur ,  aut  tyntme  ^ 

™tKxne,  fapientia  divina ,  vimjuamin  omnes  partes  mundi  f par  gens  ac  di/feminans,  opti¬ 
ci6  cognomen  ifluc  ad  Servatorem  noflrum  traducitur.  Pan  praeterea  non  tam 
•Deum  fignificat  nudum  &  ab  omni  concretione  corporea  remotum  &  disjun&um , 
Suam  eumdem  mundo  hoc  fpe&abili ,  tamquam  corpore,  veflitum  ,  &  veluti  cin- 
ftum  ac  circumvallatum.  Ex  quo  fatis  aptum  efle  nomen  hoc  apparet  ad  Deum403 
^notandum  humanum  corpus  indutum,  &  in  carne  patefa&um:  quam  nifi  fufce- 
piflet,  mortem  nullo  modo  oppetere  potuiflet.  Nullum  certe  nomen  aliud  uni- 
Verfa  habet  veterum  de  Diis  philofophia,  quod  fan6liffimum  Servatorem  noflrum 
Inagis ,  atque  hoc  ipfum ,  (/)  deceat. 

Ergo  planum  fecimus,  ut  arbitror,  veterem  Aegyptiorum  fapientiam  ,  quae 404 

dein- 


|la>  ut  nomen  gubernatoris  peregrinae  navis  cal- 
eant ,  nec  ignorent ,  quid  eventurum  fit  in  illa 
avV  Iidem  daemones  tanta  funt  inftru&i  po- 
ntia ,  malaciam  in  mari  excitare,  fluftusque 
.  componere  queant ,  ut  navis  eo ,  quo  cu- 
£!Unt  ,  loco  confiftat.  Iidem  praevident  ante  , 
ut  nautae  inobedientes  fint  mandatis  fuis. 


for< 


nifi 


dotum  maris  cohibeant.  Et  hi  nihilominus 


^ones ,  in  quibus  tanta  eft  fcientia  ,  tanta 
tut lditas  ’  tanta  vis  &  Potenda  >  ea  non  funt  vir- 
Praediti,  ut  ipfimet  per  fe  fodis  fuis  obitum 
nu  V  'Micare  valeant,  verum  hominum  ad  illum 
confTn  Per ferendum  indigent.  Vel  haec  qui 
ideraverit ,  eum,  certus  fum  ,  hac  hiftoria 
Ad  r*  P°^e  inePtius  »  judicaturum  efle.  (IV.) 
..  Chriftum  vero  fi  propius  eam  referamus , 
j.Ia.  n°bis  erunt  concoquenda,  nihilo  illis,  quae 
ixunus ,  molliora.  Ante  omnia  ftatuenduin  no- 
,s  erit ,  in  civitate  geniorum  malignorum  hanc 
nmibus  veluti  fuifle  legem  rogatam  ,  jefum  , 
ervatorem  noflrum  ,  Numinis  ethnici  vocabulo 
..utar*  >  &  magnum  Panem  appellari  debere.  Ete- 
im  daemones  illi ,  qui  in  Palodibus  habitant,  fi- 
’  ?  nU,e  ™a8ni  Panis  noincn  exaudiunt ,  quisnam 

SWT.  flne  mora- inteHigunt,  ncc  illi,  qui 

bebant,  dubitabant,  quin 
Praeclare  dbs  hoc  notum  effet.  Quapropter  fi 
ygnus  ille  Pan  Chnjlus  eft,  dubium  efle poteft 
enuni,  quin  hoc  ipfi  nomen  communi  daemonum 

P  avorum  confenfione  impofitum,  &  in  regno  te¬ 
nebrarum  ufitatum  fuerit.  Credat  hoc ,  qui  po- 
*  mihi  prorfus  incredibile  videtur ,  illos  gc- 
®Cr*s  humani  adverfarios,  malignos  genios,  quum 
ervatoris  noftti  reliqua  non  ignorarent  nomina , 
cuiusclam  fimulacri  nomine  eum  vel  vo- 
'rei  etiam  potuifle  compellare.  (V.)  At 


cur  mors  Chrijli  nuntiatur  illis  daemonibus,  non 
autem  limul  ejus  in  vitam  reditus  ,  qui  mortem 
non  multo  poft  excepit  P  Mors  Chrijli  proprie 
non  tam  formidolofa  elt  imperio  Satanae ,  quam 
gloriofifllma  mortis  victoria,  qua  Servator  nofter 
defunCtus  eft.  Itaque ,  fi  daemones  fociis  immi¬ 
nentes  civitatis  fuae  clades  fignificarc  voluiflcnt , 
equidem  nil  dubito,  quin  non  modo  magnum  Pa¬ 
nem  efle  mortuum,  fed  etiam  mortem  fuperafle 
&  devicifie  ,  indicaturi  fuiflent.  Haec  demum 
vera  &  jufta  fuiflet  gemendi  plorandique  cauffii 
infelici  ifti  generi.  Tota  vero  aperte  docet  hi¬ 
ftoria  ,  qui  Panis  magni  mortem  tam  acerbe  lu¬ 
xerunt  ,  non  fperalfe ,  fore ,  ut  is  vitae  reddere¬ 
tur.  (VI.)  Ac,  ut  multa  praeteream  alia,  quae 
fabulam  hanc  non  fatis  caute  ad  Servatorem  no- 
ftrum  accommodari  declarant,  judices  efle  omnes 
volo,  qui  fapiunt ,  anne  ftulti  prorfus  fuiflent 
hi  daemones,  fi  nautas  illos  calamitatis  &  mjfe, 
riac  fuae  teftes  feciflent.  Non  verentur  illi  pu¬ 
blice  fignificare,  quantum  mali  mors  magni  Panis 
fibimet  attulerit.  Atqui  nautae  hi ,  fi  didiciffent 
forte,  magnum  illum  Panem  Chrijlum  e(Te,  non 
potuillent  non  ingens  erga  eum  iludium  animo 
concipere  ,  &  facra  illius  amplefti  Panis  ,  qui 
daemonum  opibus  exitium  attulifTct.  Atque  ho¬ 
rum  exemplum  multi  fine  controverfia  fuiflent  alii 
fequuti.  Ita  daemones  hi  fibimet  ipfis  nocuiflent, 
qujusque  metuebant  auftoritatem  &  imperium  , 
ejus  lines  imprudentibus  clamoribus  fuis  ampW> 
ca flent.  Sed  diutius  forte,  in  bis  nugis  explodcn* 
dis  verior  ,  quam  necefie  eft.  Exponam  potius , 
quidnam  in  mentem  mihi  venerit  hiftoriam  hanc 
cum  rebus  fub  Tiberio  geftis  conferenti.  SufpK 
cor  ego,  callidos  &  verfutos  homines ,  ut  Tiberio 
invidiam  apud  populum  majorem  conflatent,  eapi 
Ttt  3  con- 


Ji8 


Deus  ejl  omnia, 


C\t.  IV: 


deinceps  in  Europam,  maxime  in  Graeciam,  commigravit,  unum  tantum  lum¬ 
inum  &  excellentillimum  Deum,  unam  mentem  &  intelligentiam  aeternam  tole- 
rafle,  eumque  Deum  ftacuiffe  cum  res  omnes  ex  fele  proereafle,  tum  omnia  per¬ 
meare  ,  continere ,  &  comple&i ,  ( ™  o\ovj  ob  eamque  cauflam  certa  ratio¬ 
ne  fimul  unum  &  omnia  dTe.  Illud  autem  prifcae  Aegyptiorum  difciplinae  lcitum, 
Deum  ejjemma,  utramque  fere  paginam  in  illis  libris  facit ,  qui  Hermetis  fplendent 
1  rismegtjti  nomine.  Quod  fi,  locis  in  medium  adducis,  hic  oftend.ro,  equidem 
operae  me  facturum  efle  pretium  arbitror.  Placet  exordiri  disputationem  a  Dia¬ 
logo  illo,  qui  Latine  Afclephs ,  Graece  infcribitur,  &  ab  Apulejo  La¬ 

tme  converfus  eft.  Cujus  quum  in  limine  dixiflet  auctor,  omnia  unius  ejfe 
unum  ejfe  omnia ,  hanc  deinceps  dogmatis  hujus  explicationem  adjicit :  Nonne  hoc 
dmy  OMNIA  UNUM  esse,  et  unum  omma  ,  utpote  quia  in  creatore  fuerint  omnia  y  an¬ 
tequam  creajfet  omnia ?  Nec  immerito  unus  ejl  dictus  omnia  ,  cujus  membra  funt  omnia . 
Hujus  itaque ,  qui  ejl  unus  omnia,  vel  ipje  ejl  creator  omnium ,  in  tota  hac  disputatione 
curato  meminijfe.  Interje6hs  quibusdam,  iterum  omnes  res,  antequam  crearentur 
&  nafcerentur  in  ipfo  fuiffe  Deo ,  perhibet:  Idcirco  non  erant ,  quando  nata  non  erant , 
fed  in  eo  jam  tunc  erant ,  unde  nafei  habuerunt .  De  Deo  verofic  pofltnodum  diflerit: 
Non /pero ,  totius  majefiatis  effectorem ,  omnium  rerum  patrem  vel  dominum ,  uno  poffe\ 
quamvis  e  multis  empoftto ,  nomine  nuncupari.  Hunc  voca  potius  omni  nomine ,  fiquidem 
Jlt  unus  C?  OMNIA,  ut  neceje  fit  aut  omnia  ipfius  nomine ,  aut  ipfum  omnium  nomine 
nuncupari.  Hic  ergo  J olus  omma  &c.  Poftquam  de  inconftantia  &  mutabilitate  re¬ 
rum  conditarum  dixerat,  fic  pergit:  Solus  Deus  ipje  infe,  a  fe,  circum  [e, 
totus  ejl  plenus  atque  perfettus ,  tsque  fua  firma  Jlabilitas  ejl:  nec  alicujus  impulfu,  nec 
loco  moveri  potejl ,  quum  in  eo  Jint  omnia ,  in  omnibus  ipfe  ejlfolus.  Mitto  reliquos 
hujus  argumenti  locos,  huneque  unum  in  extremis  pono :  Hic  fenfibilis  mundus  re¬ 
ceptaculum  ejl  omnium  fenjibihum  fpecierum  ,  qualitatum  vel  corporum ,  quae  omnia  fine 
Deo  vegetari  nonpoffunt.  Omnia  erum  Deus,  a  Deo  omnia  ,  fc?  fine  hoc  nec  fuit  ali¬ 
quid,  nec  ejl ,  nec  erit:  omma  enim  abeo ,  in  ipfo ,  £?  per  jpjul„ .  -  & 

advertes ,  wra  perdjces  mundum  ipfum  fenjtbileuiy  &?  eo  /W 

40 safuperiore  illo  mundo  ,  jh^  vefivnento ,  ejfe  contelta.  Venio  ad  reliquos  li¬ 

bros,  quos  in  unum  Fiemus  volumen  coegit.  Atque  horum  quidem  tertius  qui 
appellatur  Aoy©-,  fic  rauonem  conci  «iit:  t>  #  fa,  „• 

*'*fc"f*W*l  ’  i*  F  TU  Juu  w  *,  (pvng  evfxxAiwir.  Tota  mundi  compages  [& 
conflit  ut  10  divinitas  ejl.  Etenim  natura  quoque  in  divinitate  comprebenfa  ejl.  Ouinti  libri 

"  hoc 


confinxlffe  ,  &  a  peregrinis  quibusdam  nautis  in 
populo  Romano  difleminari  curaffe.  Nulla  res, 
Tiberio  imperante ,  flebilior  toti  imperio  Romano 
accidit,  quam  mors  Germanici,  quem  Pijo,  non 
imito  Tiberio ,  veneno  confecifle  dicebatur,  Ta¬ 
citus  copiofe  incredibilem  illum  ludum,  quo  re¬ 
ges  omnes  &  provinciae  mortem  magni  hominis 
profequuti  funt  ,  exponit  Annal.  Lib.  II.  Cap.  72. 
f  P •  81.  &  Lib.  III.  Cap.  1.  p.  91.  Plcrique 
j>ro  aevi  illius  mperftitione  magnum  daemonem 
tanti  viri  corpus  incolume,  cenfebant,  nec  idcir¬ 
co  dubitabant  ftatuas ,  caerimonias  &  facrificia 
ipfi  decernere.  Statuarum,  inquit  Tacitus  Annal. 
Lib.  II.  C.  83-  P •  86.  locorumvc ,  in  quis  celere¬ 


tur,  haud  facile  quis  numerum  iniret.  E  re  Agrip¬ 
pinae  ,  quam  viduam  reliquerat  Germanicus  ,  & 
liberorum  ejus ,  erga  quos  plerorumque  incredi-( 
bile  erat  ftudmm,  videbatur,  multitudini  perfua- 
dere,  lpfos  etiam  femi-  Deos  &  daemones  infigni* 
illius  herois  mortem  deplorafle ,  tantoque  propter- 
ea  ferendum  efle  aequius  ,  ii  homines  immatu¬ 
rum  ejus  obitum  moleile  ferant.  Namque  hoc  fi 
crederet  populus ,  fore  perfpiciebant  ,  ut  odium 
erga  Tiberium  vehementer  crefeeret ,  qui  laetam 
fibi  accidifle  mortem  Germanici ,  non  fatis  caute 
celabat ,  honoresque  illos  paene  infinitos ,  quL 
inanibus  ejus  perfolvebantur ,  non  fine  ftOinacho 
adfpiciebat.  Ergo  nautas  quosdam  excitabant, 

qui. 


$•  lS-  Aegyptiorum  /citum.  yij> 

a/>m ?I?umentum  eft:  011  ^  ‘ptuifumnt  esi.  ito,  qui  oculis  cerni  nequit, 

“Pwjjtmus  tamen  ejl.  In  eo  hbrohaec  exftat  fencentia:  0«,  yit  ?OT  i,  m,i,  ilim, 

'  ?*,  is"'  ">"f  «»  «”■«  *»  m  “»5  ^  ■».  T«  fj.a  jS  iq>„Lu„-  m'  3 
w  w  saa/rf  JSibil  ejl  in  tota  rerum  univerfitate ,  guo?  ipfe  non  e/i  Ffl-  iibJun  n 
f°d  ,  tum  illud,  quod  non  tsfiftit,  ktenim ,  quae  exfijlunt ,  ea  fjnt  ab  itfo  tuter- 
\a\  Wae  autem  non  exftjlunt ,  ea  in  /emet  ipfo  continet.  Et  interje&is  nonnullis*  o£t<©- 
* ncy  0  mtorupod,©- '  pixfkov  'j  7mn:<;  eu/xotj^  b&v  l^rv ,  o  .Tr©-  c**.  ^ 

*  ^  &*’  ^  Tk-ra  ootoj  uti/xaSt  ty<{  7rcl\S,  W  ror^lf  oj' 

T*?*  °V*  onc  6%4,  on  7T«'v7w  Ifi  «W7*£.  Ille  &  incorporeus  eft  &?  multicorporeus.  N%- 
j?  eft  enim,  cujus  cum  que  demum  fit  corporis ,  quod  ipfc  -non  Jit.  Ille  eft  omnia  \  quae 
jvnt:  &  pr()ptcrca  nomina  habet  omnia ,  quoniam  omnia  ab  uno  patre  fiunt;  ideoque  nullum 
Viam  nomen  habet,  quoniam  pater  e  [i  omnium  rerum.  In  extremo  vero  libro  haec  le- 
f  as  P«*fcripta:  ‘T mp  o?  uunira 1;  W  infarte,  4  MR?  av  c»76  irnlw,  ut 

^?  *******  ^  n  vzrk  «f  eV^;  W  «>««»  <n?T«V  &V;  c*  e^«v  7»  f<h0y; 

T(\  **©'*  «vj  «  $  «  $7  oidv  w‘  ev  «  , fio  otv  irud ,  «  0  «„  ^yU.  ^  fi  ttoIv^l  « • 

0  «^0  *'#»  e SU’ ,  0  e,  ‘  ov  ttuv  t 0  f^oy^ov  ,  <n)  to  0«/Zw  ££0  rfc  cau/fo 

Wcbrabo?  Num  propter  ea,  quae  fecijti?  an  vero  propter  ea,  quae  non  feci (li?  Num 
teTZ  ea  ’  quae  aP*ruifii?  an  vero  Pr°Pter  ea  >  9«**  occultafti  ?  Quid  igitur  celebrabo 
au‘j  rm  'ulco  5  f*9^0  tP>euJet  aliquid  habeo  proprium  &  a  te  difimftum  ?  At  tu  es  id 
1  0(1  fiam:  tu  es  id,  quod  facio:  tu  es  id,  quod  dico.  Tu  enim  es  omnia ,  nec  efl  aliauid 
Wa  tu  non  es:  tu  es  id,  quod  faftum,  £?  id  etiam ,  quod  infieftum  eft.  In  his  ego* 
r  rbls  (g)  obfervari  velim  in  primis,  Deum  dici  occultajji  in  fiemet  ipfio 

antequam  in  lucem  prodirent  &  nafcerentur,  cpave^n  vero,  aperuiffe  veluti 
ex  fimu  fiuo  proyaxijfe .  quum  fierent  atque  orirentur.  Ex  oftavo  libro  hoc 
S  °,fcrinius  dogma :  Ko qm ,  «71  0  fikv  x$<rp(&  5  frS  w  u>  ru  j  mesoyn 

?  ttJvIuv  0  fcls  hac  memineris ,  mundum  efije  a  Deo  &  in  Deo.  Deus  enim  eft 
JUV1  •,  comprehenfio ,  &  conflitutio  omnium  rerum  Nonus  liber  ita  loquitur  hac  de  re  : 

ovi  0  tiyca  ,  ori  cinc  #vt W  avm  ty{  dfhci  to  d\*i6U  'isntycuycujji  *  «Jtc?  onreu> tk 

fcd  ^  ^*^tv  wru  'sr&trActjuGdvuv ,  i%u)  j  Non  hoc  ego  dico ,  Deum  omnia  habere ; 

Herum  potius  aperte  profiteor ,  affirnioquc ,  Deum  efifie  omnia :  non  ille  extrinfecus  res 
tes  recipit,  verum  eas  e  finu fiuo  emittit.  Quo  &  illa  pertinent,  quae  in  eodem  dein- 
^  Ps  Hbro  exfiant :  K ou  cim  es •<**  imi  yolv®* .  on  '&7rrhei<p9iiffTl<xi  *n  t  ov]cov‘  otkv  $  hlyu 
,  5  5?»  *  r«  ^  &(£  b  5sof  6%</ ,  in  ctvrS  sSev  o«TaV ,  in  uvtqq  vhvoc\ 
amquam  tempus  illud  erit ,  quo  aliquid  eorum,  quae  fiunt,  interibit .  Otium  vero  dico : 


divVfTp6?^  3dhUC  IUftU’  V0CCm  ferC  1,1  mari  aU* 
monuni ,  de  magni  Panis  morte  con- 

Eft,T’fi/‘fVerarcnt»  gnari? fore,  ut 
PopiUus,  ut  fit  inter  homines,  Germanicum  non 

arhifldem  k» au®  "W»*»  illum  Panem  effe, 
™etl^  Ne(l"e  dolus  hic  fugiire  videtur  H- 
Qlu  <luldfm.  Perterritus  hoc  rumore  , 
Sm  ,ntellI'geret’  fi?n  v»x  poire  ,  ut  populo  non 
ca*  m  e^"e  ^0C  ollentl!m  perfuaderetur  ,  viros 
fer  do<^os  confuluit,  quisnam  ille  Pan  es- 
tat  ^tciUe  ^1  ex  lententia  Imperatoris,  quo  conci- 
^  ^.Hl  eemponerent  populum  ,  refponderunt,  vi- 
hunc  Panem  non  effe  alium,  quam  Mer- 
■a  Penelopes  filium.  Ita  dolus  dolum  con¬ 


fecit,  confiliumque  imperatorium  hoflium  ciu^ 
confilia  difiipavit.  J 

( g )  Obfervari  velim ]  Non  hoc  folum  ob fer¬ 
vam  dignum  eft ,  verum  illud  etiam  ,  quod  ho¬ 
rum  librorum  auctor  non  omnia  ex  Deo  emams 
fe,  feJ  multa  in  co  remanfflTc  recondim  S 
Ex  quo  incclligitur ,  non  potuiffc  non  ipfmn  fu- 
fpican.  fore  fortaffis  ut  novi  procedente  tctnpo- 
re  mundi  ex  Deo  proficifcerentur,  &  multae  aliae 
rerum  fenes  illi ,  quam  videmus,  adjungerentur. 
Spero  alium  mihi  datum  iri  locum  parum  concin- 
ex^licandi  hujus  fapientiam  diligentius 


m  st 


J20  Deus  ejl  omnia ,  Aegyptiorum  f citum.  Cap.  IV. 

eorum ,  quae  fiunt;  Deum  intelligo.  Deus  enim  omnia  intra  fe  continet ,  wc  «//a  res  ejl 
fine  Dcoy  aut  Deus  fine  ulla  re.  Decimi  libri  fcriptor  hac  ratione  diflerit :  t lyolf  is* 

0£cf  ,  ^  70  ayAh,  t)  T 0  r  5T*>7wv  £<V*f  cvx  67*  oV7wv,  a»>«  invtgis  otvrv  % 

ovlav.  Quid  Deusf  nifi  pater,  &  bonum ,  y?w  exfiftentia  omnium ,  <7«^  nondum  Junt, 
atque  fiubfifilentia  rerum  illarum ,  /«wf?  Et  paulJo  poft:  'o  ^  57»^  tS 

rw  6^«/  r«l  5t*v£.  Dcar  &f  pater  e ft  bonum ,  quoniam  efii  omnia  Nec  abnuit 
undecimus  liber ,  ex  quo  fequentia  excerpere  vifum  eft:  ACnpfie  fi  dv9  «ei  for  b>  t? 

*eyu>  >  «tTTf  «k  ,  0  miH  •  «  $  £«£^»1  «i/ra/ ,  ffuU575(r«o9a| ,  mivS 

3  7*W|eo9iM  dvdlktj.  Deus  ex  J e  ipfio  fiemper  per  fie  operatur ,  fiemper  ejt  in  opere  Juo , 
quum  ipfie  fit  illud ,  quod  facit  &  operatur.  Etenim  hoc  ipfium  fi  ab  eo  vel  minima  fui  par¬ 
te  fejungeretur ,  omnia  haud  dubie  ruerent ,  nec  pojfcnt  non  mori  ac  interire  Et  paullo 
poft:  n<xt(jt  fov  i»  tu  fadi y  *Z  ds  iv  tbt&j  x.i;p%ux.  Univerfia  quidem  in  Deo  funt ;  at 
non  ita  tamen ,  ac  fi  in  f patio  jacerent.  Porro:  Sicut ,  inquit,  anima  noftra  cogitando 
fieri  pote  fi,  qundeumque  vult .  cf  efie ,  ubicumque  locorum  ejfe  cupit:  tStc V  fcV  T  rpOTtV 
^C6mm ,  t  9mt*  w<tt€^  vo^ualoc,  7TM&  &  txuru  t%eiv ,  r  K9~f*cv  ctvnv  oasv  l  ita  eodem  Ucuttl 
modo  fas  ejt  animo  concipere ,  quippe  qui  univerfum  mundum  non  fecus ,  ac  cogitationes 
fuas ,  intra  fe  arcet  ac  continet.  Claudunt  caput  hoc,  quae  jam  adferibimus ,  verba, 
a  ( h  )  S.  Cyrillo  etiam  inde  translata:  ’a i  fals ;  &Qtipij<nv  !  ^  rig  cdmf  cpx- 

I lipunp®'  ‘y  «UTB  TX7S  7TCtv(&  ifa^TtV  y  71  CtSjuV  «VTCV  /3\67T>]{  '  T»70  T0 

3?  5sk,  t»to  3  cami  dpiiY,  t 0  fltilTo»  (pouvic&vi  24$  notvluv  Ergone ,  inquis ,  invifibilis 
Deus?  Bona  verba  quaefio !  Ecquis  eo  conjpectior ?  Idcirco  fecit  omnia ,  nf  omnia  a  quo¬ 
vis  cernatur.  Haec  ejl  Dei  bonitas ,  haec  ejus  virtus ,  per  omnia  confpiciatur.  Sequitur 
duodecimus  liber.  Is  autem  ita  decernit  de  hoc  negotio  :  ''H/^  5  $cu[aov(&  as- 

(cniiv(&  fi  ptC\/&  y  W  71XW,  aAljtaf  a'f  7TfUTCyOV(&‘  face,  7W  JT#»^  3taJ7i5ft)v,  falas 

As y»f  iq>Uy^«la)  wvox  ynv  carri!  mu  bn  'i,  rm  navi».  Audivi  bonum  daC‘ 

monem ,  (///f  enim  fiolus ,  mi  fili,  tamquam  Deus  vere  primogenitus,  quum  omnia  perci' 
piat ,  divinos  Jermones  eloquitur ,)  audivi  igitur  bonum  daemonem ,  quum  diceret:  unum 
cjfe  omnia.  Aliam  addo  ex  eodem  libro  fententiam :  'o  3  avy.Tr«A  vs<ryi®«  nM* 

cAtiivw.  A,  tnjtxru£uv^T  Tot|<»  ^  /3isAi j<nv  5  rnurpcg’  7Sk*ipufJiX  i?i  £  ijuY,s ,  ^  xhev 
cv  t*tu  34$  rr euroe  5  ,  »7t  §  5r"TC\»  «n  t  pUp®* ,  o  iy)  •  vgx/>:V  ^ 

»7t  e,-V ,  »n  t?*/  A/Vctf  mundus  intime  ipfii  conjunctu s 

ejl,  &  objervat  ordinem  ac  voluntatem  parentis  fiui:  plenitudo  vitae  in  illo  ejl ,  nec  quid - 
gatf/72  m  fo  ejl  per  omnem  aeternitatem  >  five  totum  fit  aliquid ,  five  pars ,  «o»  w- 

nec  enim  ejl ,  nec  fuit,  nec  erit  umquam  ulla  res  mortua  in  mundo.  Cujus  pronun¬ 
tiati  hunc  efle  fenfum  patet,  res  omnes  a  Deo  unice  animari :  quemadmodum  (0 
in  S.  Litteris  Deus  cunbta  recreare  vitaque  donare  dicitur.  t»t»  s  fa0j,  T0'  ttm' 

**  '3  7TeCV7l  ubi*  ifiv,  0  pi*!  65*K  *  0$6V  »75  j  »75  TC7r(g^  ,  ftUSTYIC ,  X75  ♦ 

»n  «arS/  roV  5scr  £fi  ”  Tracv'  yao  is*.  72  j  ‘trav  249  7rol\]uY  %  7rdv{gct  HoC  e  fi 

Deus ,  univerfium  fieu  omnia.  Et  in  b>c  univerjo  nihil  ejt ,  quod  \pje  non  eji . 
magnitudo  ,  «rc  fipatium ,  nec  qualitas ,  «rc  figura  ,  nec  tempus  circa  Deum  e  fi.  dpfi 

enim 

(h)  S.  Cyrillo]  ^  Julianum p.  52.  codex  vitam,  qua  Deus  vivit,  ab  iHa,  quae  hunc 

ed.  Spanhemii.  .  mundum  animat ,  vita  perfpicue  fecernit nec 

(i)  /?j  S.  Litteris ]  ijaec  caute  velim  intelli-  ullam  nobis  fuppeditat  cogitandi  anfam  ,  ipfni11 
gi.  Multum  enim  doftrina  facri  codicis  de  Deo  Deum  illud  efle ,  quod  motum  &  vitam  det  1 ? 
vitam  rebus  omnibus  impertiente  ab  Hermetis  materia.  .  Hermes  vero  ,  qui  ex  Deo  emanaflo* 
hujus  dodrina  de  mundo  animato  diftat.  Sacer  profitetur*  omnia,  Deumque  &  mundum  ape?e 


Summi  Aegyptiorum  Dei  nomina .  521 

[nlm  €ft  omne  vero  eft  per  omnia  £?  circa  omnia.  Decimum  tertium  librum  ve- 

teratons  effe  commentum,  arbitror.  Sed,  quod  ei  adjettum  videmus,  arcanum 
oarmen  aliquoties  tamen  hoc  fapientiae  Aegyptiae  praeceptum  inculcat:  Deus  eft 
omnia :  Tfxvuv  Z  4  *r w  ,  hj*  ro  rrxv ,  £  T0'  tr.  (?*„* w  ego  dominum  crea - 
V0B/f,  omne  qui  eft,  &  unum.  Rurlus  :  Om»w,  inquit,  quibus  valeo  ,  facultates  ce - 
^  qui  unus  eft  &  omnia.  Libri  decimi  quinti  haec  funt:  *f«'„  m  imxetpm 

To  jratv  sij  ,  r o  Jrav  §  hcf  AvVacc  'iorthtci  ro  rrxv  *  t<*«f  $£~  ^  ‘  j 

unum  £?  omne  fecer nere ,  is  omne  ab  uno  fej ungens,  onlne  perderet:  omnia  enim, 
Unum  ejfe  decet.  Ultimus  eft  decimus  fextus  liber ,  cujus  fcriptorem  fic  commentari 

Cernimus:  va 5  a lyn  tvhv  ,  t  iTnr.xhiJx ,  <r  r  oa&iv  hrrrlrlw,  ^  minilD ,  ^ 
i  %  «D&koAo» ,  ^  5T«V^c  ok£  r  ey* ,  ^  h'v&  tx  *#*(£  ’  t  g  navim  $  ro  zstJ.fuux 
cV91  ^  «h/  6kj.  Exordiar  a  precibus  ad  illum  Deum  fu/is,  qui  ejt  dominus ,  £?  auctor y 
&  pater ,  &  vinculum  omnium  rerum :  qui ,  Jit  omnia ,  hhmw  fcjwfn  e/? ,  quum  que 
Kutnfit ,  viciffim  tamen  eft  omnia.  Plenitudo  enim  rerum  omnium  unum  eft  aliquid  &  in 
*?•  Interpolius  nonnullis  ita  pergit:  5  $»  •  £;  j  /uifjx, 

ctgjp  o  Stic  TTctvlx  iv  noiuv  skutcv  mtii.  Omnia  partes  funt  Dei.  Quod  fi  vero 
toni#  Dei  partes  funt ,  omnia  certe  Deus  funt.  Igitur  is ,  qui  omnia  facit  &  creat ,  fe- 
JnMum  facit‘  Haec  omnia  qui  ,egic  >  nec  >  quam  amice  hi  libri  Hermctis  Trisme - 
atque  inferiptio  in  templo  Saitano  reperta,  quae  Deum  perhibet  omnia  efle, 
fuerunt,  quae  funt,  &  futura  funt,  confpirent  inter  fe  atque  conveniant,  in- 
J?1JlSlt  ^  is  vero  nihil  intelligat  &  fentiat,  necelfe  eft.  Itaque  concludamus ,  quum 
tu^Ptii  vcteres  I^eum  eAe  omnia  conftanter  praeceperint,  fieri  nullo  modo  po- 
‘uej  ut  iidem  plures  Deos,  nullo  vel  ordinis,  vel  poteftatis,  vel  temporis  diferi- 
p?  ^junftos,  proficerentur  &  colerent. 

^hina  tetigimus  adhuc,  quibus  Aegyptiorum  fapientes  Deum  illum,  quem  fum-407 
cona^  altilfimum  putabant,  defignarunt,  nomina,  Hammon  &  Neitb.  Verum 
tll  tat>  aliis  etiam,  praeter  haec,  eumdem  Deum  nominibus  in  Aegypto  faluta- 
e  efic,  atque  I/is,  Ojiris ,  &  Serapis  inter  illa  principem  obtinere  locum.  Novi 
vf  ’  effe*  qui  Jftdem ,  ut  inde  initium  capiat  oratio,  lunam  fuifle  fufpicentur :  no- 
f«e  alios,  qui  tellurem  univerfam ,  alios,  qui  Cererem  aut  fruges,  alios  denique, 

I*:1  !^atn  Aegyptum  illo  fub  vocabulo  latere,  judicent.  Neque  ego  negem,  divi- 
s  haec  omnia  honoribus  ab  Aegyptiis  affe&a  efle:  quo  jure  &  qua  de  caufla, 
k  •?  ]°co  exponetur.  Sed  hoc  tamen  fimul  exploratum  habeo  &  cognitum,  voca- 
'1°  hoc  non  raro  Numen  omnia  vi  fua  continens,  coercens,  &  gubernans  indica- 
t.j  L‘ire/  Etenim  (k)  Plutanhus  1 fidem  &  Neith  unius  ejusdemque  Dei  duo  efle 
SaMe^T1”/6^  Ae^yPtios  n°mina,  fignificat.  Quamobrem  &  templum  illud  ,  qU0(j 
lhf>  C ,•  Clti  "Ve  Minervae  exftrudlum,  atque  inferiptione  illa,  quam  paullo  ante  il- 
p,  rav™us»  exornatum  erat,  templum  ab  eo  vocatur  ffidis.  Quod  fi  re&e  facit 
utarcbus,  /yw  non  minus ,  quam  Neith  hac  inferiptione  Deus  ille  dicitur  aui  eft 
omnia ,  quae  fuerunt,  quae  funt,  &  quae  futura  funt,  cujus  velum  nemo  detra- 

hec 


f«mr  C0n^un^‘t’  I^ei  naturam  aut  ipfum 
,  mnUlm  Numen  vitam  e(Te  vult  Illam,  quae  ani- 
feeu  mrateriam-  Mendum  nimirum  Hermes  non 
dem  fpe6lat>  atque  animal  quoddam:  cujus  qui- 
finu  o°rJ.us  materiam  efle  vult ,  quae  ex  ipfo  Dei 
prodierit ,  animam  vero  Deum  ipfum ,  per 


illam  materiam  intentum  &  commeantem. 

(*)  Plutanhus}  Ubro  de  IJide  p?  O, 'iride 
P •  354.  T.  II.  Opp .  Quod  vero  vir  doftus  hic 
fubjicit ,  templum  Saitanum  ,  IMinervae  dedica¬ 
tum  ,  templum  a  Plutarcho  Iftdis  nominari  ,  id 
falfiim  eft  &  memoriae  peccatum.  ,N 

Ytv  r  (0  ^ 


Cai\  IV. 


*2i.  r Summi  Aegyptiorum  Eoi  nomina . 

het  mortalium.  Ex  quo  confequitur ,  efle  Ifidem  non  ex  inferioribus  Diis  aliquem  , 
verum 'fempiternum  illud  Numen,  cujus  virtute  univerfa  rerum  natura  continetur. 
Atque  exftat  adhuc  Capuae  vetus  quaedam  infcriptio ,  Divae  huic  confecrata ,  un¬ 
de  huic  fententiae  non  parum  accedit  roboris : 

TIBI. 

UNA.  Q.  U  A  E. 

ES.  omnia. 

DEA.  ISIS. 


Hic  Ifidem  aperte  e*  ^  arati*  ,  unum  &  omnia ,  five  Deum  illum,  qui  toti  rerum 
naturae  arbiter  ac  moderator  praefidet ,  appellari  videas.  Neque  diflentit  illa* 
quam  Apulejus  Divam  hanc  recitare  jubet,  oratio:  (*)  En  adfum  tuis  commota , 
Luci ,  precibus ,  rerum  naturae  parens,  elementorum  omnium  domina ,  faecularum  proge¬ 
nies  initialis ,  fumma  Numinum,  regina  marium ,  prima  coeiitum.  Deorum  Dearumque  fa¬ 
cies  uniformis ,  quae  coeli  luminofa  culmina ,  maris  falubria  flamina ,  inferorum  deplorata 
flentia  nutibus  meis  difpenfo:  cujus  Numen  unicum  multiformi  fpecie ,  ritu  vario ,  nomine 
multijugo  totus  veneratur  orbis.  His  quid ,  quaefo  ,  verbis  fieri  potefl  planius  ad  rem 
declarandam,  quam  inftituimus?  Valeant,  qui  Ifidem  nihil  fuifle  cenfent,  nifi  lu¬ 
nam  mentis  accue  rationis  compotem.  Imaginem  Jfidis  fuifife  lunam,  concedimus. 

Ip- 

(*)  Metamorph.  Lib.  XII.  (potius  Lib.  XI.  p.  m.  243.) 


(/)  Venerabantur ]  Quae  de  lfide  hic  leguntur, 
ea  quemadmodum  mea  quidem  lententia  debeant 
intelligi  ,  ex  illis,  quae  faepius  jam  monui,  non 
obfcurum  fore,  arbitror.  (I.)  Ifts  ^ne  u^a  con* 
troverfia  vetus  eft  Aegypti  regina,  quae  poft  mor¬ 
tem  a  fuperftitiofa  gente  confecrata  fuit.  At  quum 
longo  intervallo  memoria  reginae  hujus  obfolefce- 
ret ,  prudentioresque  puderet  feminae  dudum  ex- 
ft  i  netae  divinos  honores  perfolvi ,  ut  plerorumque 
aliorum  Numinum,  ita  &  Ifidis  vel  morales  ,7el 
phyficac  fignificationes  quaeftae  f-int.  Alius  igi¬ 
tur  lunam  ,  alius  terram ,  alius  fruges ,  alius  ip- 
fam  Aegyptum  fub  hoc  latere  judicabat  vocabulo. 
Vid.  Laur.  Pignorius  Menfa  IJiaca  p.  2.  3.  4.  In 
quibus  interpretationibus  nihil  e!fe  certi  ac  con¬ 
flantis  ,  cum  multa  docent  alia ,  tum  ipfa  varietas 
abunde  probat.  (II.)  In  his,  qui  Jfidem  ad  fen- 
fus  trahebant  reconditos  &  arcanos,  erant  aliqui, 
qui  univerfam  rerum  naturam  ,  eamque  anima¬ 
tam ,  illo  nomine  fignificari ,  libi  perfuaderent : 
qua  de  re  jam  fupra  dixi,  quum  de  Saitana  in- 
feriptione  agerem.  Ad  horum  familiam  ,  id  quod 
ipfa  ejus  verba  declarant,  quae  hic  afferuntur, 
Apulejus  pertinet.  Vifa  fuit  huic  homini  Ifts  ede 
tota  haecce  rerum  univerfitas  ,  materia  &  fpiritu 
materiam  ciente  ac  animante  conflans.  Tantum 
igitur  abeft,  ut  ex  eo  probari  queat,  Ifts  fummi 
Numinis,  a  natura  rerum  fecreti ,  apud  Aegyptios 
vocabulum  fuifle,  ut  fortius  praefidium  inde  ac¬ 
cipiant  }  qui  omnem  Aegyptiacam  religionem  non 


diflimilem  fuifle  cenfent  impiae  ,  quam  noftriS 
temporibus  Spinoza  profeflfus  eft ,  difciplinae.  (III.) 
Sed  his  ego  tamen  non  aflentior  ;  qui  in  ea  du¬ 
dum  fum  opinione,  non  efle  fatis  tutum  &  libe¬ 
rale  ,  ex  paucorum  teftimoniis  totius  populi  A  e- 
gyptiaci  religionem  ,  quae  profe&o  varia  fuit , 
metiri.  Ex  quo  id  etiam  cogitur,  etiamfi  cer¬ 
tum  edet,  quod  tamen  minime  patet ,  fuifle  in 
Aegyptiis ,  qui  Ifidem  pro  fummo  orbis  terrarum 
parente  ac  moderatore  haberent  ,  inde  tamen  eli¬ 
ci  nuiio  modo  pofie  ,  lic  omnem  populum,  am 
faltim  totum  fapientum  Aegyptiorum  agmen 
fi  fle.  (IV.)  Infcriptio  illa  Capuana  ,  quae  PolJ 
Gruterum  a  multis  aliis  producta  eft  ,  parum  ape 
plerosque  caftigate  legitur ,  nec  ab  ipfo  Cudwortn 
hic  integra  exhibetur.  Omnium  vero  optice» 
qui  ipfemet  eam  accurate  infpexit ,  a  Marqu. 
dio  edita  eft  in  Notis  ad  Phaedri  fabulas  Lib.  U** 
Fab.  19* 

TE  TIBI 
UNA  QUAE 
E  S  O  M  N  I  A 
DEA  ISIS 
AERRIUS  BALBINUS  V.  C- 


,  quod  idem  teftatur  Cudit**  m 
o!im  S.  Benedifti  fuit, 

“ISSiKss- 


§•  Summi  Aegyptiorum  Dei  nomina .  £23 

Ipfam  vero  Ifidem  extrema  Apuleji  verba :  cujus  Numen  unicum  &c.  neminem  finunt 
dubitare ,  Numen  fuifle  illud  fupremum ,  fcmpi ternum ,  &  fingulare,  quod  nutu  & 
arbitrio  fuo  rerum  univerfitatem  moderatur  &  continet ,  variisque  ritibus  &  nomini¬ 
bus  ab  antiquis  honorabatur  populis.  Quod  nomine  multijugo  Ifidem  coli  Apulejus 
perhibet,  id  vel  varia  illa,  quibus  Aegyptii  unicum  illud  Numen  exornabant,  no- 
jina,  Hammon ,  Ncith ,  &alia,  quae  mox  illuflrabimus  ,  declarant:  ne  quid  nunc 
de  aliorum  dicam  populorum ,  quae  fummo  impoiuifle  leguntur  Deo ,  nominibus* 
•Paullo  poftipfe  Apulejus  Ifidem ,  ut  unicum  illud  Numen ,  divinamque  virtutem  &  ra¬ 
tionem  cunfta  permeantem ,  precaftir:  (f)  Tu  J ancta  humani  generis  fofpitatrix 

Perpetua ,  dulcem  matris  affectionem  mijeris  tribuis ,  fatorum  inextricabiliter  contorta  re • 
tr  actas  litia ,  fortunae  tempe flates  mitigas ,  &  f  tellurum  noxios  meatus  cohibes.  Te  fuper  i 
colunt)  obfervant  inferi.  Tu  rotas  orbem ,  luminas  j  olent ,  regis  mundum ,  calcas  tarta» 
Tffn'  Tibi  refpondcnt  fidera  ,  gaudent  Numina ,  ferviunt  elementa.  Tuo  nutu  fpirant 
flamina.  Ergo  Ifis,  ii  his  fides  habenda  verbis  efl,  fummus  eft  totius  orbis  rex 
utque  moderator ,  Deus  omnium  maximus  &  potentiflimus.  Quod  ii  hoc  contur- 
liquem,  quod  Dea  tamen,  non  Deus  ,  Ifis  fuit  habita,  quemadmodum  & 
^eith)  is  veteres  teneat  promiscue  modo  mares  fecifle,  modo  cffeminafle  Deos, 
^os  (/)  venerabantur.  _ 

Pergo  ad  Ofirin :  quod  vocabulum  fupremi  Numinis  efle  nomen,  minus  etiam4°3 
dubitationis  habet,  (m)  Sunt,  qui  Ofiris  contendunt  Aegyptiorum  lingua  idem 

figni- 

Ct)  Lib.  XI.  p.  254.) 


^xprefla  vero  eft:  haec  inferiptio  ex  illa  Saitana ,  ta  es  univerfitas,  tu  omnia  es  £?  in  omnibus:  ml 
.qua  fupra  copiofe  dilferuimus  :  id  quod  ipfa  ego  tibi  donare  valeo ,  fi  at*  dtjcedam,  nilnificor- 


.^Ua  fupra  copiofe  dilferuimus  :  id  quod'  ipfa 
^^sque  docebit  collatio.  Homo  igitur ,  qui 
doKu1  Il0c  dedicavit,  Saitanis  fidem  temere  facer- 
Plw  habuit,  qui  Neith  non  differre  ab  Ifide , 
fupr  arC^°  te^e»  conlirmarunt.  Quumquc,  quod 
dohTPerfPicuum  fec{mus>  Neith  ab  iisdem  facer- 
jv  lbUs  fimulacrum  totius  naturae  rerum  fuerit  exi- 
,  idque  illa  Saitana  fatis  probet  inferip- 
5  hanc  Ifidi  facram  inferiptionem  haud  aliter, 
J  am  de  univerfitate  rerum  omnium,  accipi  de- 
per  fe  liquet.  Vidit  illud  jam  ex  parte 
i/;  7'  J°‘  VoJTtus  Libr0  IL  de  orii-  6?  progrejju 
Ojolatr.  Cap.  2.  p.’  720.  ubi  de  occulta  naturae 
diK-°C  fa.xuln  aScre>  fignificat:  quamquam  ftatim 
ubitarc  incipit,  fatiusne  fit  eorum  anteferre  opi- 
Jfidem  lunam  cfie  volunt.  Neque 
•r™  ;nha^°pinione  a,;enum  fc  oftendit  Phil.  a 
lunc  m  Monumentis  veteris  Antii  p.  179.  Nos 

‘n  eo  e(re  rerum  naturam , 
demonftrabimus.  te  tu*  ,  inquit  conditor  ejus, 

ZA  rr^T ].A’  Ipfani  ergo  Deam  Deae 

h  c  Ifidem  Ifidi  dedicat  homo.  Haec  omni  pla- 
e  fcnfu  carent ,  rufi  Ifidem  naturam  efie  remm 
ecernas :  quod  fi  feceris ,  commodam  habebunt 
ygnificationem.  Saxum  illud ,  quod  confecrabat 
albinus ,  pars  erat  naturae  rerum.  Igitur,  qui 
aturae  illud  facrum  faciebat,  is  partem  naturae 
ded|S  devovebat  ,  aut  naturam  naturae 

cal>at.  sic  ergo  verba  intclligo :  Tu  IJis  tv- 


poris  tui  membrum.  Oiiare  ,  dum  hoc  twi  ftatuo 
laxum  ,  te  ipfam  tibi ,  quae  una  es  omnia,  fimo. 
junge  his  illa,  quae  fupra  de  Slitana  mferiptio- 
nc  commemoravimus.  Ergo  non  poflum ,  quin 
ex  aequo  &  eorum  repudiem  fententiam ,  qui 
fupremum,  quod  regit  omnia.  Numen  m  hoc 
faxo  defignari  ,  fibi  perfuadent,  &  eorum  lufpi- 
cionem  amoveam  ,  quam  Gudtus  feqmtur  ,  qui 
Ifidem  propterea  dici  hic  omnia  arbitrantur  ,  quia 
eam  alii  Junonem  ,  alit  Cererem  ,  alu  Lunam , 
alii  Thesmophoriam ,  alit  alus  nominibus  appellent . 
Etenim  ,  ut  reliqua  omittam  ,  harum  opinionum 
neutra  vim  ullo  pafto  &  fententiam  declarabit 
verborum ,  cx  quibus  infcrtptto  conflata  cft. 

( m)  Sunt,  qui  Ofiris ]  De  variis  derivationi¬ 
bus  vocabuli  Ofiris  legi  poliunt ,  quae  collegere 
Jo.  Braunius  in  Sele&is  /aeris  Lib.  IV.  Cap.  3. 
p .  384-  f  Oerh.  Jo.  Vojfius  de  ulololatr.  Lib.  I. 
Cap.  27.  p.  74-  Joach.  Chrifi .  Jehring  de  etymo 
QJiridis  in  Bibli oth.  Brem.  Claf.  V.  Fficic.  II. 
p.  387.  Jo.  Seldenus  de  Diis  Syris  p.  147.  7U 
Clericus  Bibfiotheque  choi/ie  Tom.Vii.  p.  i3r-  H:> 
bebunt  in  his  abunde,  quos  faperc  iuvat,  cx  qui¬ 
bus  intelligant,  funes  "ex  arena  nectere,  &  vete¬ 
rum  nominum  origines  enodare ,  rem  clfc  aeq»c 
facilem  &  expeditam.  Notationum,  quae  hic  lc* 
guntur,  vocabuli  O /iridis  altera  eft  Diodori  Si¬ 
culi  ,  altera  P  lutor  chi  de  Ifide  &  Ofiride  p.  3- 
V v v  2  (n)  riu- 


5* 24-  Summi  Aegyptiorum  Dei  nomina l  Cap.  IV, 

fignificaffe ,  quod  mXvteQxAp®* ,  homo  multis  oculis  praeditus.  Sunt  alii,  qui  hoc  no¬ 
men  interpretantur  iv^y* *  qfij  djathimcv ,  virtus  efficax  &  benefica.  Ucriquc 

expofitioni  figurae  refpojident  Iaerae,  qua  eUfiridi  propriae  erant,  oculus  &  fceptrum : 
quarum  illa  quidem,  quod  («)  Plutarcbus  teftatur,  providentiam  &  fapientiam , 
409  haec  vero  potentiam  &  majeftatem  fignificabat.  (  0 )  Apulejus  his  verbis  compel¬ 
lat  Ofiridem:  Deus  Deorum  magnorum  potior ,  &  majorum  fummus  y  &  fummorum  ma¬ 
ximus ,  maximorum  regnator ,  Ofiris.  Idem  etiam  I fidem  &  Ofiridem  reapfe  non 
differre,  fed  unum  eumdemque  Deum  effe,  qui  ritu  tantum  difpari  colatur,  diver- 
faque  forma  &  notione  concipiatur  animo,  perhibet:  Quamquam ,  (/>)  inquit, 
connexa  y  immo  vero  unica  ratio  Numinis  religionisquc  ejjet ,  tamen  Teletae  di/crimen  ejffe 
maximum.  Ofiris  quaenam  vera  fuerit  atque  propria  notio,  ( q )  Plutarcbus  hilce 
verbis  indicat :  To  xpuTov  ^  wz/dmlov  mxvluv ,  0  f  otyoAu  amniv  e$i.  Primum  omnium 
ferum  atque  praecipuum  y  quod  idem  efty  atque  bonum.  A  quo  non  alienus  efl:  ( r ) 
Jamblicbus ,  qui,  'AyaSuv ,  inquit,  friwvxjt  ’'Ojie>s  xska»#.  Deus ,  quatenus  beneficus 
efiy  dicitur  Ofiris. 

Reflat,  ut  de  Serapide  dicam.  Hunc  (r)  Origenes  novellum  effe  refert  Deum, 
cujus  cultum  princeps  Ptolemaeus  Alexandrinis  commendaverit.  Verum  ipfe  Se¬ 
rapis  ( t )  in  oraculo,  quod  Nicocreontiy  Cypriorum  regi ,  edidit,  omnium  fi bi  re¬ 
rum  totiusque  naturae  imperium  arrogat ,  five  Deum  lefe  profitetur  omnia  prociir- 
rantem  &  adminiftrantem.  En  ipfa  ejus  verba: 

Kc<rp<&  *«px Ai?,  yctr'%  'j  JxActorot  , ' 
raicc  5 s  f*ot  mfcs  eioi ,  <ra  e/[  xotf  i*  ec6i£j  xZJy 

"'OfAux  71  mKcujys ,  hxpTfov  <px(&  rfiAiOM* 

Coe - 


(n)  Plutarcbus]  De  Ifide  £*?  Ofirid.  p.  354. 
&P-  37i.  T.  II.  Opp. 

( o~)  Apulejus]  Mctamorpho j.  Lib.  XI.  p.  258. 

(/>)  Inquit  ]  Loc.  indic,  p.  256. 

(9)  Plutarcbus ]  Haec  verba  Plutarchi  de  Ifide 
innuit  Libello  laud.  p.  372.  ‘Eks?  3  rfofflw 

T«  «■paV»  xvfiaTXTlt  xaol*',  »  r‘*y*6u  rav  e »  f>»* 

KxxiCre  rti‘7  vCj  huxl.  Huic  Iftdi  a  natura  infitus 
amor  primae  omniumque  principis  &  praflantijfimae 
naturae ,  quae  ejl  bonum :  hoc  ea  dejiderat  atque  per¬ 
sequitur.  Non  autem  Plutarcbus  hanc  e  ire  veram 
Ifxdis  &  OJiridis  interpretationem ,  verum  efle  tan¬ 
tum  fignificat  inter  Aegyptios ,  qui  fic  interpreten¬ 
tur  hiftoriam  I fi  dis  &  Ofiridis.  Toto  illo  libello 
Plutarcbus  non  tam,  quid  ipfe  fentiat,  exponit, 
fed  quam  varie  Aegyptii  fabulas  fuas  declarent, 
enarrat. 

(0  Jartlblichus ]  De  myjleriis  Aegyptier.  SeQ. 
VIII.  to/».  3.  p . 

(s )  Ori  genes  ]  ^bro  V.  adv.  Celfum  p.  257. 
ed.  Cantabr. 

(t  )  /n  oraculo ]  Exftat  id  oraculum  apud  Ma¬ 
crobium  Saturnal.  Lib.  i.  cap.  20.  p.  299.  Ver- 
fio,  quam  addidi  ,  VoJJii  cft  ex  Q  ^  idoh_ 
latria  Lib.  VII.  C.  2.  p.  72 r.  Ex  hoc  autem 
oraeylo,  fi  fidei  &  auctoritatis  alicujus  effet,  aper¬ 


tius  foret ,  Serapin  efle  naturam  rerum  ,  quam 
Deum  naturae  parentem  &  moderatorem. 

(v)  Phylarchus']  Apud  P  lutare  hum  Libro  de 
Ifide  &  OJiride  p.  362.  Sed  omittit  vir  do&iffi- 
mus,  adjeciflc  Plutarchum,  inter  abfurda  Phylarr 
chi  commenta  hanc  referendam  efle  opinionem. 

(*)  Plutarcbus]  Res  ipfa  legitur  apud  Plu¬ 
tarchum  loc.  indic,  p.  361.  362.  at  verba,  quae 
hic  afferuntur ,  apud  eum  requiro. 

(y)  Diodori  Siculi]  Nusquam  hoc  dicit  Dior 
dorus,  verum  hoc  tantum  Bibi,  hijlor.  Lib.  I* 
Cap.  25.  p.  21.  memorat,  magnam  efle  fenten- 
tiarum  de  Diis  fuis  inter  Aegyptios  difcrcpantiam* 
OJirin  figillatim  modo  Serapin,  modo  Dionyfum> 
interdum  Plutonem ,  quandoque  Jovem  ,  interdum 
Ammonem,  non  raro  Panem  putari.  Haec,  quae- 
fo,  quis  ita  intelligat ,  Ofiris,  Serapis,  Amnion 
unius  fummi  Numinis  efle  apud  Aegyptios  nomi¬ 
na?  Sufpicor,  Voffum  in  errorem  induxifle  vi¬ 
rum  doctilfimum ,  qui  de  idololatria  Lib.  VJI* 
Cap.  2.  p.  721.  non  veritus  efl  haec  tradere :  ot- 
militer  Diodorus  in  primo  ait,  idem  Numen  intel- 
ligiper ;  Oftrim,  Serapim,  6?  Hammonem:  neque 
hos  tantum,  fed  etiam  Graecorum  Dtonyfum,  Jo¬ 
vem,  Pana,  R  Plutonem.  Perperam  plane.  Dio¬ 
dori  haec  efl  lententia,  Aegyptiorum  alios  arbt- 


§•  Summi  Aegyptiorum  Lei  nomina.  52$ 

Coelorum  fublime  mihi  caput  eft ,  mare  venter, 

Terra  globofa  pedes ,  aures  ipfum  aethera  caedunt , 

Frons ,  oculi ,  tw/fKJ  clari  fax  lucida  f  'olis . 

Neque  ullum  dubium  eft ,  quin  exftiterint ,  qui  pro  fummo  eum  omnium  Numine 
ducerent.  In  his  eft  (v)  Phylarchus ,  cui  la^ms  cvopu  5  r&  tt»v  Sera - 

/)ei,  qui  totum  orbem  terrarum  ornat  &  dif ponit,  efle  videtur.  ipfe  qU0- 
que  (a;)  Plutarchus  vocabula  O/iris  Sc  Serapis  duo  efle  judicat  unius  Dei  &?  unius  di- 
^lTjQe  potejlatis  nomina  ,  dy.Qoo  Iro;  ^  [amc  hwdfAiuq.  Adde  (y)  Diodori  Siculi 
teftimonium ,  qui  haec  tria  verba  j  Hammon ,  Ofiris  ,  &  Serapis,  tria  efle  diferte  affir- 
niat  nomina  ,  quae  unum  eumdemque  Deum ,  fummum  nimirum  &  excellentifll- 
j^um,  denotent.  Longe  vero  fecus  (z)  Porphyrio  vifum  eft:  quippe  qui  vim  il-4-io 
.aiTl>  quae  in  templo  Serapidis  reliquis  fere  Diis  omnibus  majorem  fefe  oftenderet, 

111  graviffimam  adducit  fufpicionem,  ipfumque  malorum  geniorum  caput  atque 
Pnncipem  mortalibus  in  illo  fimulacro  infldiari,  autumat :  (*)  t*V  'j  mvnpxs  Scdjuovxs 
fi*  \sm  r  Hot^mv  rJzjzTpdCojufyj ,  cm  t  avpi&Auv  /aovov  ccvctmt&whs-  Improbos 
acuu>nes  Sarapi  fubditos  efije ,  haud  temere  fufpicamur ,  quippe  hanc  ad  opinionem  non  illis 
antum  ritibus ,  quibus  placari  folet ,  adducti ,  fed  etiam  Jigno  ejus  ac  fymbolo ,  quod  triceps 
CQnis  eft  s  malum  illum  daemonem  Jtgnificans  ,  qui  tribus  in  elementis ,  aqua ,  terra ,  & 
uere  verfatur.  Re£le  quidem  ex  parte  decernit  philofophus.  Licet  enim  tam  Se- 
Tl3pis,  quam  ceteri  Dii,  iftos  libi  honores  expofeerent ,  quos  fummo  unice  Nu- 
^ni  mortales  debent ;  certum  tamen  eft  ,  malignum  genium  quemdam  in  ifto 
crapidjs  figno  ceterisque  fimulaeris  ,  quae  refponfa  dabant  iu  templis  feifeitanti^ 
fcUs>  latuiffe,  atque  culto.res  fuos  (a)  decepifle* 

Sed 

C*)  Eufeb.  Praeparat.  Lib.  IV.  C.  23. 

eontor effe  Serapin ,  alios  cum  Baccho  eum  idemque  Deus  flnt,  an  vero  bina  Numina,  con- 
ai::  nr.erc»  alios  cum  Pane  conferre  ,  alios  cum  ftituere  haud  audeo:  nec,  fi  auderem,  tantum 
-  1Jl,s-  mihi  ex  feriptoribus  vetuftis  argumentorum  in 

promtu  e  flet,  quibus  fententiam  meam  omni  dubi¬ 
tatione  liberarem ,  quum  ex  utraque  parte  tefies 
ftent  haud  contemnendi.  Id  vero  fine  formidine 
afleveraverim ,  Ofirin  illum  hominem  fuifle  &  re¬ 
gem  ,  rebus  fortiter  &  praeclare  geftis  inclytum , 
cui  fuperftitio  Aegyptiorum  poft  fata  divinos  ho¬ 
nores  decrevit.  Loquuntur  hoc  omnia  illa ,  quae 
apud  Diodorum  Siculum  &  Plutarchum  de  eo  feri- 
pta  exltant;  nec,  ut  arbitror,  quae,  praeter  alios, 

Jo.  Clericus  de  Ofiride  commentatus  cfi  Biblioth. 
hiftor.  fc?  univerfelle  Tom.  III.  p.  J2.  j7.  r  du¬ 
bitationis  aliquid  fupereffe  patiuntur :  cujus  tamen 
haud  omnia  mea  fecerim.  Oblitterata  vero  rerum 
antiquiflimarum  memoria,  quisque  ex  ingenio  fuo 
Oftridis  hiftoriam  interpretatus  efi :  hic  ex  Phf- 
fica  ,  ille  ex  Mathefi,  tertius  ex  Aftronomia; 
quod  abunde  confiat  ex  Plutarchi  Libro  de  Ifidc 
&  Ofiride.  Quumque  principe  inter  Deos  Aegy¬ 
ptios  loco  hic  eflet  Ofiris,  fapientiorum  etiam  in¬ 
venti  funt  aliqui,  qui  cum  fupremo  rerum  omnium 
domino,  quem  natura  docet  <$t  ratio»  eum  c°n- 
V  v  v  3  fon- 


?  orphyrio  ]  Libro  de  philofiophia  £?  oracu 
Cor,  Eufiebium  Praeparat.  Euan  gei.  Lib.  IV 
batin!3;  p •  J75*  Cave  vero»  credas,  quae  hi< 
apud \ Aguntur,  fic  *  Porphyrio  cire  fcripta,  <$ 
firnus  u-,febiwfi  ho,c  0rdine  legi-  ( I.  )  Vir  doftis 
$urAr ln?s  Porphyrit  locos,  qui  fatis,  longo  apue 
le  ife  T^°  f  J'undi  funt  *  copulat.  (II.)  Ma 
Ofimm  fuiS'P?fiffc  P"Pkr™.  canem  tricipiten 
Z  cSbJt***  conjicit  tan- 

•fib  daemoTuS  .“S*™»  *»**■»  *»«® 
«fre.  pauilo  antedixm? ru"J  dominum ^erap.den 

«r.r.  !r.l  JfiC^  FVP,aelUS'J 


ba 

i,™"<  •  S,«:  Mu”  forte  daemona  ii  funt 
ea  r  fifiapis  obtinet  principatum?  quorum  proptei 
lusJd°lum  fit  triceps  ille  canis,  hoc  eft,  impn 
Oere  nTfi1'  ^  trilus  in  eleme**s»  aqua,  terra 
(  a\  Hatur  ’  1U0S  Deus  c°ldbet. 

J  ecepijfc  J  (I. )  Serapis  &  Ofiris  num  uni 


y:6  Summi  Aegyptiorum  Dei  nomina .  Cap.  IV. 

i  Sed  hic  ipfe  nihilominus  ( b )  Porpbyrius ,  id  quod  ex  eo  tranflulit  Eufebius ,  (*) 
Aegyptios  teftatur  unum  fapientitfimum  mundi  effe&orem  &  parentem  venera¬ 
tos  effe ,  quem  CntyA  appellaverint ,  &  humana  finxerint  fpecie ,  colore  coeruleo 
atque  nigricante,  manu  cingulum  &  fceptrum  tenentem,  in  capite  vero  regiunt 
ex  pennis  galericulum  geftantem  ,  ex  ore  autem  ovum  effundentem.  Quarum 

figurarum  vis  &  notio  his  verbis  exponitur:  'oti  htyty  lu<rdCpi1<&  ^  » 

x  (peuve,  ^  Sv  tytbmoSi  %  ctj  &otn>As ,  ^  crr  m/w?  xnefl.  J'  o  tj  5  (pvns  c*  T*f 
y.tQxAy  xelj.  Quoniam  illa  fapicmia  &  ratio ,  gutf?  mundum  effecit ,  inventu  ejt  dffei- 
lis ,  contra  obfcura ,  abdita ,  quoniam  eadem  vitae  fons  ejl  &  regina  omnium  Te - 
raw,  motuque  intelligcnti  cietur ,  maxime  penna  ilia  in  capite  fita  refert.  Ovum  au¬ 
tem  illud  mundum  interpretantur ,  ab  aeterno  riyu  conditum ;  ab  hoc  autem  Cneph  genera¬ 
tum  effe  alium  Deum ,  qui  ab  iis  Pbtba  ,  a  Graecis  autem  Vulcanus  appelletur.  De  quo 
jPfo/ta  deinceps  plura.  Nullam  olim  gentem  acrius  &  conflandus  Aegyptiis , 
mundum  hunc  certo  tempore  genitum  ac  ortum  efle ,  pugnaffe  atque  defendiffe , 
antea  jam  a  nobis  demonflratum  eft.  Qua  de  cauffa  ,  qui  Ptolemaeum  fcholiis  il- 
luftravit,  antiquus  auctor  fic  eos  leviter  perftringit :  ( f)  n^r tus  tUttem  a lyuv 
Kiyirflioi  ylcws.  Solent  Aegyptii  perpetuo  de  mundi  generatione  fc?  o>tu  verba  facere  c) 
Afclepius  etiam  ,  pervetaftus  rerum  Aegyptiarum  feriptor  ,  in  Myriogcncfi  credi- 
dilfe  retulit  Aegyptios,  folem  in  figno  librae  creatum  effe.  Hic  vero  Porphyrii 
locus  amplius  aliquid  declarat,  eosque  tolerari  vetat,  qui  forte  fufpicari  pollent , 
Aegyptios  temere  ac  fortuito  hunc  mundum  efTe  natum  cenfuiffe,  quod  quidem 
Epicurum  aliosque  conflat  philofophos  exiftimafle.  Docet  enim,  hanc  nationem 
divinae  menti  atque’ rationi  orbis  fabricationem  attribuilfe,  quam  voce  Cneph  de- 
fignaverint.  Atque  hic  Cneph  Deus  illis  quoque  perennis,  immortalis,  &  initii  ex¬ 
pers 

(*)  Praep.  Lib.  III-  C.  ii-  p-  H5-  (f)  Scaliger  emend.  temp.  L.  V.  de  condit,  mundi- 

funderent,  fibique  perfuaderent ,  O/iris  fupremi  eo,  quod  Plutarchus  de  IJide  &  OJiride  p.  3<5r* 
Numinis  vocabulum  ede.  (H-)  Serapin  ex  no-  362.  diferte  tradit,  facerdotes  Aegyptios  dixifl*e» 
vellis  Aegyptiorum  Diis  efle,  non  Ori  genes  fo-  ftatuam  illam ,  quam  Ptolemaeus ,  in  fomnis  admO" 
Ium  tradit,  led  multi  veterum  feriptorum  alii  con-  nitus  ,  Alexandriam  Sinope  afportari  curaverat’ 
firmare  videntur,  Plutarchus,  Clemens ,  Tacitus,  Serapin  effe.  Etenim  inde  liquet,  Aegyptios  and' 
&  alii,  qui,  quemadmodum  Ptolemaei  Soteris  ftites  peregrino  Deo,  quem  Ptolemaeus  adveXe' 
aetate  Deus  hic  in  Aegyptum  delatus  fit,  copiofe  rat,  nomen  patrii  cujusdam  &  antiqui  Numinis» 
referunt.  Atque  horum  au&oritatem  doctillimi  cui  dudum  fupplicaverant  Aegyptii ,  impofuiij?' 
viri  non  pauci  fequuntur ,  quorum  rationes  &  ar-  Callidi  nimirum  &  aftuti  homines  non  fine  cauff* 
gumenta  nemo  elegantius  &  aptius  expofuit  cele-  verebantur,  fore  ,  ut  antiqua  Aegyptiorum  relJ' 
berrimoviro,  Himphred.  Prideaux,  Hiftoire  des  gio,  &  cum  religione  facerdotes  in  contemtione,n 
Juifs  Part.  II.  Lhr.  I.  Tom.  III.  p.  17.  -  22.  adducerentur,  fi  advena  quidam  Deus  patriis  an** 
Verum  his  alii  oppofiti,  Serapin  negant  efle  ad-  poneretur.  Itaque  prudenter  novum  hunc  holp1' 
ventitium  Aegyptiorum  Deum,  fed  antiquifiimum  tem  adoptabant,  &  fuum  fuifle  dudum,  inelrt*®' 
provinciae  hujus  Numen.  Vid.  Gerh.  fo.  Vos-  bantur.  Utramque  fi  quis  opinionem  compon 
fms  de  oriSine  idololoXf.  Lib.  I.  C.  29.  p.  82.  83-  re,  atque  Deum  ipfuni  fuifle  veterem,  dgnua1 
&  quae  non  ita  pridem  Jo.  Clericus  contra  Pri-  vero  ejus  novum,  nec  Ptolemaei  aetate  antiquius» 
deaux  monuit  Biblioth.  ancien.  moderne  Tom.  fi  a  tuere  velit,  equidem  haud  refragabor- 
XIX- p-  40I:  Quin  etiam  plurimi  tam  veterum,  ita  fo.  Braunius  SeleStis  /acris  Lib.  IV.  $-  4  ' 
quam  recentionnn  Jofephum  hoc  fub  nomine  ab  p.  396.  fofephum  vero  fub  Serapide  latere,  a  egr* 
Aegyptiis  fuifle  cultum  ,  contendunt.  Vid.  fo.  ut  credam,  a  mc  impetro,  maxime  quum  videa  » 
Spencerus  de  legibus  Hebraeor.  ritual.  Lib.  111.  opinionis  hujus  patronos  multa  libi  lumere,  q 
Cap •  8.  p. _  879- /  II.  ed.  recenti  (T.  Meliori  nemo  illis  facile  dederit.  J-CSC>  <f1®5‘®Pntra  .  u6 
haud  dubie  fundamento  pofterior  nititur  opinio;  fententiam  monuit  Petr.  furteu  Ilijtoire  cri  H 
quod  cum  multis  ex  aliis  rebus  apparet,  tum  ex  des  dogmes  des  cultes  1 .  III.  C.  6.  p • 


§.  13. 


Summi  Aegyptiorum  Lci  nomina . 


S*7 


pers  habebatur.  Quam  cauflam  fuifle  Plutarchus  narrat  (*)  Thebaidis  incolis,  cur, 
praeter  eum  ,  alium  colere  Deum  nollent.  Ipfa  verba  Plutarchi  fubjicio :  Efr  j  tu* 
r  'nuwu&uv  tycov  tm  uev  afAnq  ciwnm^x  tiAuv  ,  ^  TiJ?  Q^ot^oi 

tantitkvletf  9  uq  dvqroV  $tov  xllw  voptfyvkf,  aW  ov  kxAvw  ctCn)  tofo,  et’$PMfJo*  % 
Wctmlov  Quum  autem  ad  alenda,  quae  venerantur ,  animalia  fumtum  Juppe ditent  confli- 
tutui*  Aegyptii ,  /o/i  Thebaidos  incolae  immunes  funt.  Hi  enim  mortalem  Deum  nullum 
cenfwt ,  fed  unum  illum ,  quem  Cneph  appellant,  ortus  exfortem  &?  immortalem. 

Jgitur  confe&um  eft,  quod  recepimus,  negotium,  Aegyptiosque  in  fummi  & 
^nius  Numinis  cultoribus  numerari  debere,  graviflimis  argumentis,  nifi  fallor, 
^henfum.  Nunc  alia  nos  vocant,  ad  quae  ftatim  properabimus,  ubi  totam  difpu- 
tationem  hanc  duobus  quafi  ligilJis  oblignaverimus.  Bina  nimirum  ex  iis,  quae 
Eximus,  elicere  juvabit  confetlaria :  quorum  alterum  hoc  efto:  Quod  Aegyptii 
tantam  Deorum  turbam  venerari  vifi  funt,  id  inde  magnam  partem  evenit,  quia 
t^ltifariis  nominibus  unicum  &  fiimmum  ,  cui  fe  in  primis  devoverant ,  Deum 
radendum  fibi  &  compellandum  efle,  duxerunt,  eumque  Hammon ,  Neith ,  7/ij, 
Jtr*s*  Serapis,  Cneph  vocarunt:  quibus  adde  Phtba,  Eifton  ,  Emepb  ,  quae  apud 
3amblichum  reperias,  cognomina.  Et  fi  qua  verbis  Hpuleji ,  quae  paullo  ante  pon- 
^tavirnus ,  adjungenda  fides  eft,  nullus  olim  populus  exftitit,  cujus  aliter  facra 
Religionem  intelligere  liceat.  Numen  ,  inquit  ,  unicum ,  multiformi  fpecie ,  ritu 
^iQrio  y  nomine  multijugo ,  totus  veneratur  orbis.  Haec  autem  varia  &  multiplicia  unius 
,Urr*mi  &  altiflimi  Dei  nomina  rude  ac  imperitum  vulgus  in  eum  facile  errorem  ad*  41 
ucere  potuerunt  ,  ut  totidem  illis  Deos  aeternos  &  ex  nullo  alio  procreatos  de- 
ljgnari ,  opinaretur:  quod  idem  viris  quoque  contigit  nonnullis  do&iflimis ,]  qui 
re^enti  floruerunt  (d)  memoria. 

Hic 


yj  J°-  Franc.  Buddeum  Hijloria  ecclef.  V.  T. 

Mv  ^  ,PorPJiyrius  ]  Habeo ,  quae  ad  hunc  Pcr- 
n  ~Ul  *°cum,  ut  bic  a  doctiffiino  viro  exhibetur, 
0mn?arn-  (I.)  Concedi  fibi  vult,  dc  lumino 
^  'hum  Nuniine  hoc  dictum  accipi  debere.  Sed 
-  c  ego  dubito.  Loquitur  Porphyrius  de 


(*)  De  Ifid.  &  Ofirid.  (p.  357.) 


tur,  &  ex  Anglico  a  me  ad  Cudworthi  mentem 
Latine  verfa.  funt,  haec  verba  exftant  apud  Eufe- 
biurn :  fed  vir  doftus  fententiam  potius  eorum  ex¬ 
primere  voluit.  (IV.)  Dum  id  autem  facit,  ali¬ 
qua  ,  nifi  plane  fallor ,  cx  fuo  fenfu  Porphyrio  tri¬ 
buit,  quae  mihi  apud  illum  cernere  non  licuit. 
-  - uuoito.  coquitur  rorpnyrius  cie  Non  dicit  Porphyrius  ,  fapientiam  £?  rationem , 

“conditore  mundi.  At  non  ignorare  poterat  quae  mundum  effecit,  inventu  difficilem  effe ,  fed 
'r  uunmus,  plcrosque  Aegyptiorum  philofophos  ,  llmpliciter  tantuin  fignificat,  quod  Graeca  docent  , 
p  ^Jatonicos  nunc  omittam,  e  quorum  numero  quae  hic  exftant,  r  ovrwptio*  c(Te:  cujus 

orphyrius  cft,  hunc  mundi  conditorem  non  pro  fenfus  cft,  non  facile  efie,  ferum  omnium  condi- 
miuno,  quod  omnia  regit,  Numine  habuiffe,  ve-  tarum  rationem  &  caufilun  aperire.  Quae  hic  de 
xum  multum  mfra  cclf, (limum  rerum  omnium  pa-  mundo  vides  verba:  ab  aeterno  tdym  conditum, 
*nfpm  nnfmm.  —  •  -  --  -  -  ca plane  nefeit  Porphyrius.  Denique  non  ille  per¬ 

hibet,  a  Deo  Cneph  alium  efie  generatum  Deum 
fed  tradit ,  ex  ovo  illo ,  quod  Deus  Cneph  ex  ore 
effuderit,  aliud  poftea  Numen  prodiiire 
(O  Jfclepius  ]  Thema  aftrologicum  natalis 
mundi,  ex  fententia  Aegyptiorum,  Afclepio  & 
aliis  ducibus,  expofuit  Julius  Firmicus  Afirono- 
micor.  Lil).  III.  tn  Praef.  &  Cap.  1.  Adde  Ma¬ 
crobium  in  Smn.  Scipion.  Lib.  I.  Cap.  21.  p.  110. 
qui  tamen  in  multis  difcedit  a  Firmico.  Igitur  & 
hic  nihil  certi  ac  conflantis  eft. 

(«)  Memoria]  Verum  ipfe,  qui  his  Diis  ab 


Vid.  fmUiclms  d ,  myfieriis 
gppnor.  SA  VIII.  cap.  2.  p.  ,s8.  &  Tiem. 
Galc  in  Notis  ad  h.  I.  (n.)  N/n  f(;cus  Ioquitur , 

,a""af  Aegypms  hunc  Cneph  [De  Cneph 

0’  <1™  &  multa ,  uti  folet,  peccat  alia,  & 

I?  Deo  locali  univerfaletn  Aegyptiorum  facit. 
v.°?  vitium  per  totum  ejus  librum  funditur.  ]  di  • 
jfiis  honoribus  affcciflet.  Verum,  qui  mox  fc- 
gytDr»  Plutarchi  locus  incolas  Thebaidos  huic 
l>ODiii  0s  fierviifle  ,  non  item  reliquos  Aegypti 
*  ^  0s>oftendit.  (III.)  Non  ita,  ut  hic  legun- 


y:8  Aegyptiorum  Trinitas'.  Cap.  IV* 

Ilie  vero  quaeftionem  a  nonnullis  commoveri  pofle,  fentio:  Anne  fortaffis  ho* 
rum  divinorum  nominum,  quae  in  ore  crebro  fuerunt  Aegyptiis,  aliqua  diftin6ta- 
rum  quarumdam  divinarum  naturarum ,  dignitate  &  ordine  inter  fe  inaequalium , 
notae  fint?  aut,  ut  clarius  loquar:  Sintne  quaedam  in  antiqua  Aegyptiorum  Theo¬ 
logia  trinae  divinitatis  veltigia ,  necne?  Orpheus ,  Plato ,  Pythagoras ,  quibus  Deum 
placuit  in  tres  veluti  diftribuere  naturas,  magnam  difciplinae  fuae  partem,  id  quod 
nemo  negat,  ab  Aegyptiis  mutuati  funt.  Quidni  igitur  hac  etiam  in  parte  Ae¬ 
gyptios  do&rinae,  quam  de  Deo  fovebant,  audlores  illis  exfbitifle ,  fufpicemur? 
Et  Atbanafius  quidem  Kircherus  nihil  hanc  rem  cenfet  habere  controverfiae.  Quam- 
obrem  in  Obelifco  Pamphylio  primam  ex  facris  Aegyptiorum  litteris ,  quam  propo* 
nit,  globum  nempe  alatum,  ex  quo  ferpens  prodit,  triformis*Dei  five  divinitatis 
trinae  notam  efie,  non  affirmare  veretur.  Atque  hanc  opinionem  cum  Abenephii * 
feriptoris  Arabis,  teftimonio,  tum  Chaldaico  quodam  fragmento,  quod  Sancbunia- 
thom  tribuitur,  confirmat,  qui  globum  volunt  primum  &  incomprehenfum  fignifi- 
care  Deum,  qui  nec  coeperit,  nec  efle  definat,  fed  per  fe  exfiftat,  ferpentem  di¬ 
vinae  fapientiae  virtutisque  genitricis  figuram  efle,  alas  denique  divinam  illam 
mentem  denotare,  quae  res  omnes  animet,  vitaque  &  fpiritu  inftruat.  (e j  Vide¬ 
rint  alii ,  quantum  in  hac  interpretatione  dignitatis  fit.  Mihi  quidem  nusquam 
clariora  trinae  inter  Aegyptios  divinitatis  indicia  reperire  licuit,  quam  in  Jamblicbh 
quem  de  myfteriis  Aegyptiorum  exaravit ,  Libro.  Quare  totum  iftum  exferibere 
locum  utile  arbitror.  Sic  igitur  (f)  Jamblichus :  k*t'  axlw  j  m&v  vat9<rmaU  ('Er 

ju?f)  thev  T  'Hpifr  *  T  hnt&rf"»  Ssu*  yyypA^oVj  bv  fam  vxr  tlvai  tuJ>nv ,  exvro*  k,  rdf 

vor,cetg  £»$  (ou/tov  ’  tktk  3  70  gy  dptiLig  tyu  o  faci  tv  Trpcvirv  /uolydLfAct  vltIIi 

.  cv  >yij  E Utuv  imvzfxci^  iv  (*>  fn>  irpuTiv  eyi  ros»  iyb  r o  Trpum  kjijtov  ,  e  fyb  2^ 

JU:W  $*&*&**)'  im  j  TfeTT/f  - -  «  v±g  ^  £  uArfiiioo;  ‘Sr&gKTne  n  piati 

P6V  'vm  rpfJi<rlv »  K&  T  d(pout*i  t  y.tKovupt%.wv  Aoyuv  huuauiv  eg  fag  uyuv .  ’A{A* 
yfy  r  t  AlywRtw  yhuosxv  Atyty  trmmAuv  b  cc^sSC&ug  tKotgtc  >9  •nyyiwq  /uit  ctAtjQtlxg  <S>Qx* 
“hf&lwiq  3  tig  HQcu&v  fxitwAacfxSavun  r  4$<x  ,  tyu  71  %hku  juovoy  vrZ$tr€oc]&ov]eg  ’  ccyaAuv  3 

rrr<»j77K5f  uv ,  ',On£Ag  x&Ktofl  .  >9  ocikcv:  hwxuitq  t?  tyb  iv^yzlxg  iTruvvfjtlocf  Secundum  ve>‘° 
alium  ordinem  Deum  Etrnph ,  tamquam  ducem,  Diis  cieleflibus  praeponit.  Ait ,  hunc  effi 
nuentem  ,  fe  ipfam  intelligentem  ,  &  cogitationes  in  femet  ipfam  convertentem.  Ante  hunC 
(  Emeph  )  unum  impartibile  ponit ,  quod  vocat  Litton  &  primam  effigiem:  in  quo  primum  t 
quod  intelligit  &  intelligitur ,  reperitur ,  quodque  folo  fpentio  colitur.  Praeter  hos  (Ei#011 

&  Emeph)  -  opifex  quippe  mens ,  qui  &  veritatis  cuflos  £?  fapientiae ,  quatenti* 

ad  generationem  fapienter  defeendit ,  incognitam  rationum  latentium  vim  producit  in  lu* 
cem  ,  lingua  Aegyptiaca  dicitur  Amun :  quatenus  vero  perficit  omnia  fumma  cum  veriti 
&  arte ,  vocant  cum  Phtha ;  Graeci  vero  hunc  Phtba  nominant  Vulcanum  artem  in  e0 

/o- 

*  Aut  Cneph. 


Aegyptus  exhibitus  fuit,  cultus  omnem  extra  con- 
troverfiam  ponit,  varia  efle  ac  diverfa  Numina, 
quae  his  vocabulis  defignantur.  Alio  nempe  ritu 
Ilis,  alio  Ofiris,  alio  Serapis,  alio  Ncith  placa¬ 
batur:  hiftoria  etiam  horum  Deorum  varia  erat 
Ex  eo  vero ,  quod  nonnulli  plebe  paullo  meliores 
haec  nomina  forte  rati  funt  unius  fummi  Numinis 
vocabula  clTe,  popuJi  totius  nullo  modo  religio¬ 


nem  emere  licet. 

(O  Viderint  alii ]  Exploflt  jam  hanc  Athon- 

Kircheri  interpretationem  &  vanitatis  convicit  lier  • 

Witfius  in  Aegyptiacis  Lib.  II.  ^aP’  8-  P*  9 5 
Adde  Lib.  I.  Cap.  3.  p.  8  9-  c  ,rrTr 

(/;  Jamblichus]  DemyJtcrusAegypt.SeSl.VlV 

C?f/z^Pj  Apud  Jo.  Chr.  mfiyj* 


^  lS*  Aegyptiorum  Trinitas .  529 

’tm’-pr°!!r^erantCn:  1m,te,nus  aulem  beneficus  ejl  dicitur  Oftris ,  aliasque  denominationes 
lZ  j  -V0te/lT  Met-^  Erg?  ”'es’  fl  2ambl!ch°  fas  eft  credere ,  tres  fms 
Srade  d!“«C  P„er^nas 'n  Ds?*  five  tna  rerum  omnium  principia,  poteftate  atque 
niffim,dpfr  ^erfa:-  pnm0  jnir  fi.mPllcl(15mum  Numen,  a  quo  omnisalie- 
omnem  ^  dlft!fai°:  e!n0I?.cn.ded.lt  Z'Sm:.  Mtn  perfeflilJimam  mentem,  quae 
nem5  qua  pollet,  cogitandi  vim  m  femet  lpfam  converteret:  vocabulum  eius 
Jncpij  ve|  tfempbtha .‘  denique  illam,  quae  omnia,  nulla  caufla  alia  interveniente 
pfaL*9  naCllram  j  cujus  varia  pro  diverfis  ejus  facultatibus  voluit  efle  nomina* 
nL'* ' yimmon '  &  fimilia.  Quae  tria  nomina  propterea,  nec  non  ejus  0^-413 

qu  18  aia>  fi  Jamblichi  fiare  convenit  au&oritati,  apud  Aegyptios  unam  eamde^m- 
^  re™  fignincarunt ,  tertiam  nempe,  quam  in  divinitate  ccnfebant  efle,  perfo- 
tam*  Q.uanta  hujus  fit  do&rinae  Aegyptiae  illiusque  Trinitatis  cognatio  &  affini- 
p  ’  ^uam Pythagoras  &  Plato  fuis  inculcarunt,  cujus  quidem  prima  perfona  ro  it 
y  t uyei6cv%  ipfa  unitas  &  divinitas ,  altera  vxc  five  mens,  tertia  denique  five 
'wa,  ut  hic  fufius  explicem,  necefle  non  eft.  Sed  hoc  tamen  in  memoriam  pro- 
jjv  lt.  revqcafle,  quod  jam  antea  demonflratum  eft  ,  Aegyptios  rationem  illam 
Cl  jntelfigentiaih ,  quae  hunc  orbem  fabricata  efl:,  atque  fecundum  proprie  lo- 
Cj.nin  divinitate  illa  obtinet,  quam  diximus,  alio  etiam  nomine  Cneph  vocafle: 

-  qu°  Numine  Phtha ,  tertiam  Trinitatis  Aegyptiae  perfonam,  procreatam  autur 
tur  antre^e'  ^de  patet,  Cneph  Ck  Emepb  d uo  fuifle  unius  virtutis  nomina.  Igir 
EraJ**2 clam  habemus  Aegyptiorum  Trinitatem,  ex  tribus  naturis  potentia  & 
irtin  r  lnae(luafi^us  conflantem  ,  quibus  nomina  Eiclon  ,  Emepb  vel  Cneph ,  &  Phtha 
nitar  Uerunt'  Q.l,ae’  Praeter  haec,  Jamblicbi  adjiciam  loco  de  Aegyptiorum  Tri- 
vict;  pnnc.fln^em  nulla  habeo.  Neque  enim  necefiarium  arbitror,  quos  ex  Her- 
in  ^  trismegi/li  libris  de  hac  re  antiqui  Chriflianorum  do&ores  produxerunt,  locos 
eernf  1Um  Pro^erre  &  illuflrare :  quorum  quidem  unum  ex  Cyrillo  paullo  ante  ex¬ 
torri115,  -^e(iue  erat  »  cur  (i)  Damascti ,  quod  fuperius  itidem  laudavi,  tefti- 
ra)s  l,lni  repetam^,  qui,  M lcc,  inquit,  r  c-hJt(&  tcyvu&v  v/xvvpfy-ih  T*-n> 

md*n*aV*^°V  *T"f' .  Unum  eft  ex  mente  Aegyptiorum  rerum  omnium  principium , 

^  nomine  caliginis  incognitae ,  quae  vox  ter  repetitur ,  celebratur.  Sed  alium  ta- 
nolo  ’  ^L1£m  ex  eodem  philolopho  adduxit  Augufiinus  Steuchus ,  praeterire  locum 
o)tjTJ  ^i10  AcgyPtio?  Perhibet  exiflimare,  Ktu-dw  ^>x^  <ry-'-r&  *****  wV/», 

oniri  aY>U(SM  ?  txtv  itwpiqu/govjxc ,  primum  rerum  omnium  initium  cjje  tenebras  fupra 
‘  ln  c?P*um  pojitas ,  idque  ter  eos  repetere.  Hoc  quidem  di6lo  nihil  putat  Steuchus 
ad  eos>  9uibns  Trinitas  Aegyptia  parum  efle  certa  videtur,  (h\  re- 


tundendos. 


Succedat  alterum,  quod  antea  polliciti  fumus*  momentum.  Quod  Aegyptio- 4 


Anecdotis  Graecis  t.  ^  •  r 

locus  Dantnfciitfb  hoc  9,Ul  cx 

non  differt.  Steucfa  Tl*™ 


pofle.  Tanta  enim  fuit  m  hoc  univerib  genere 
levitas,  ut  populos  fere  omnes,  reluctantes  licet 


prefilt.  ’  CHta  Paullo  aliter  verba  cx-  ac  invitos,  in  fua  caftra  traherent ,  cunetorumque 

(h)  Retundendos  ~\  r  u-  ■  r.  philofophorum  dogmata ,  donec  fuis  affinia  vidC- 

!?is  nixa  ftet  Aecvptiofum  his.umc;?  fuI:  rentur  praeceptis,  mirifice  torquerent.  Cujus  qui- 

faci*ius  opinor  everti  poffie  V1X  a,iq”>d  dem  moris  tot  exitant  exempla,  ut  numerum  ini- 

0b^vo,S^CcisP?^rfieneratim  rC  riffic,Je  fit'  /t(lue  in  Aegyptiorum  inftituds 
ro  nSiue  ^T'1'  mme'  1exPllcan,dls  «mdem  illos  tenuare  confuetudincm . 

runi  fdtis  &  rnhn  d)amfcius}  de  Aegyptio-  hoc  quidem  documento  eft,  quod  ea  diverfo  modo 
&  rebus  exponentibus,  nihil  tuto  credi  ab  illis  explicantur,  ac  ut  ipfi  in  magna  fententin- 

Xxx  ruit 


C APi  IV, 


no\v9tcW@*  Aegyptiae  origo. 

rum  aeque  >  atque  Orphei,  quae  ab  Aegyptiis  manavit,  fapientia  unum  Deum, 
cumque  &  omni  corporea  concretione  liberum  ,  qui  fimul  eflet  omnia ,  venerari  ac 
precari  juflit,  id  neminem  credere  patitur,  plures  Deos,  ex  femet  ipfis  exfiflentes  & 
nullius  imperio  fubje&os,  ab  illis  fui  fle  cultos.  _  At  hoc  ipfum  tamen  dogma,  quo¬ 
niam  perperam  a  multis  intelligebatur,  infanam  illam  Deorum  multitudinem  pcperit, 
quos  Aegyptios  adorafle  fcriptum  legimus.  Deum  enim  quum  omnia  docerent 
efle,  hac  ipfa  indu&i  funt  fententia,  ut  varias  mundi  partes  resque  naturales  fpe- 
cie  veluti  atque  habitu  Deorum  induerent,  easque  Deorum  Dearumque  nominibus 
honeflarent.  Non  tam  erant  excordes  prifci  Aegyptii ,  ut  inanima  naturae  mem¬ 
bra  pro  veris  haberent  Diis,  multo  minus  ita  delirabant,  ut  res  propria  carentes 
natura,  aliisque  tantum  rebus  inhaerentes,  Deos  efle  ducerent  reapfe  diftinftos  & 
divino  cultu  dignos.  At  quoniam  Deum  eflfe  omnia  praecipiebant,  ideo  Deum 
etiam  in  omnibus  rebus,  illis  praefertim ,  quae  maximas  humano  generi  utilitates 
afferrent,  honorandum  efle,  judicabant.  Igitur  ex  Afclepii  five  Trismegifli ,  quod 
antea  commemoravimus,  praeferipto  Deum  uniuscujusque  rei,  &  viciflim  unam¬ 
quamque  rem  Dei  nomine  appellabant.  Certe  non  ignorarunt  hoc,  qui  fapientia 


rum  varietate  fuerunt  potiti ,  ita  etiam  ytfric  de¬ 
clarantur.  Itaque,  quum  hi  homines  tria  lcrnper 
fomniarent  principia ,  ne  longius  a  Chriltianis  ab- 
cfle  viderentur ,  id  etiam  a  fe  facile  impetrarunt , 
i.t  in  Aegyptiorum  difciplinam  eadem  introduce¬ 
rent.  Interim  ad  JamUichi  quod  attinet  locum, 
in  quo  praecipue  totum  hoc  negotium  vertitur , 
tantum  abeft,  ut  is  aliquid  in  hac  cauda  valeat, 
ut  potius  cbilet  illis,  qui  tres  Aegyptios  perfonas 
in  Deo  conftituiire,  autumant.  Id  quo  pateat, 
animadverti  (I.)  velim,  eum  non  agere  de  pri¬ 
mis  &  fummis  Diis  atque  rerum  principiis ,  fed- 
tantum  de  altera claffe  Deorum,  qui** ca¬ 
lefies  jamblicho  vocantur.  Hoc  ipfum  loci  decla 
rat  initium:  apertius  autem  illi  erit,  qui  praece¬ 
dens  Caput  fecundum  JamUichi  attentis  oculis  m- 
Serit  In  hoc  c  J capite  JamUichus  efle  re¬ 
fert  Aegyptiis  binos  Deos  maximos,  oram  huma¬ 
na  intelfig,entia  fuperiores,  fcu  unum  Deum  ««J®- 
Vo»a,  &  ,  de  fe  genitum  fui  tpfi™ 

parentem ,  ex  quo  uno  Deo  alius  fefe  Deus  expli¬ 
cuerit  diruite,  feu  fibi  fujficiens,  qui  Deus  fit  Deo¬ 
rum.  Hujus  utriusque  Dei  poftquam  naturam  ex¬ 
planaverat  philofophuS ,  haec  verba  fubjteit . 

.Aw^)  j M-i»  UTI/  XfiO-cVTxf)  xutltif, 

vfo  TT  uitlfitof  vC  StZt  7T(,eTUT‘{  X;  T 

^norP^N/tiN.  Haec  igitur  funt  principia  omnium 
ontiqu’ffima,  quae  Mercurius  fiupra  Deos  aetherios , 
empyrios,  &  Coclejles  ponit.  Ex  his  verbis  mani- 
feftum  eft,  ^e°s  cocleftes  inferiores  efle  primis 
principiis  rerum  five  Diis  ex  JamUichi  feu  Aegy¬ 
ptiorum  fententia.  Ad  hos  ergo  Deos  coeleftcs 
Capite  tertio  progreditur,  cujus  capitis  exordium 
verba  funt  illa,  quae  hic  deferipta  exftant,  atque 
illis  Deum  Emeph  praepofitum  cire,  narrat.  Ja- 
«et  ci^a  jam  Aegyptiorum  Trinitas.  Bina  enim 


illis  tantum  funt  prima  rerum  omnium  initia:  neo 
de  his  loquitur  ille  locus,  fed  de  Diis  multo  his- 
minoribus.  (II.)  Et  horum  ip forum  Deorum  non  tres 
numerat,  fed  multos,  Jdmblichus,  quod  hocpror- 
1'iis  negotium  conficit.  Nimirum,  quum  dixiflet 
dc  Emeph  Deo,  de  illo  item,  quem  Ei£ton  vo¬ 
cat,  ita  pergit:  ’Etj  rtsrai 5  t  *i*Qx/u» 
yi*<  xfdfii)cxcri»  Praeter  hos ,  re¬ 

rum  opificio  alii  praefunt  duces.  Haec  verba  vir 
dbaiflimus  omifit,  qui  poli  voces,  iri  5  t*Vwc  » 
ftatim  ita  pergit  :  ,  quod  fenfum 

prorfus  auroris  perturbat  &  immutat.  In  his  du¬ 
cibus  Jamblichus  primum  locum  affignat  menti  opi¬ 
fici ,  quam  alfevcrat  Anun ,  Phtha,  &  Ofirin  dici. 
Alterum  Jocum  tribuit  elementorum  moderatori: 

3  it;  u?iSY)  ri5  iytf/.otlx  T  xtpi  yfan»  'e^1 
rm^iiu/.  EJl  £?  alius  princeps  fiuper  elementa  in 
generatione  pofita.  Tertium  adferibit  lunae. 
de  coelum  in  varias  partes  ab  Aegyptiis  diftribui» 
&  fingulis  illis  partibus  duces  fuos  ac  rectores  prae¬ 
fici  ,  tradit.  Poitremo  his  omnibus  unum  praepo¬ 
ni  reliquis  fuperiorem,  feribit.  Jam  eat  aliquis» 
&  in  his  ducibus  &  Diis  coeleftibus  tria  reperis 
principia  illa,  aut  tres  unius  divinitatis  perfonas* 
Habemus  primum  quinque  Deos  majores:  Ei&°n’ 
Emeph ,  naturam  opificem,  elementorum  praefidetn > 
iunam.  Habemus  deinde  plures  duces  minores-, 
quibus  variae  coeli  partes  comtniflac  putabantur» 
Habemus  unum  ad  extremum  his  coeli 
majorem  &  praeftantiorem  ,  qui  omnes  gubern 
ac  moderatur.  De  Dmafiii  locis, 
levis  atque  vanus  fuerit,  nec  ipfe  m 
lucis  &  evidentiae  habeant,  cur  ngi  tun  ai  q 
moneam,  nil  caudae  video.  Haec  licet  tta  » 
nolo  tamen  reticere,  apud  Phaarckum memori»» 
exftare  trium  principiorum,  ab  Aegyptus,  fi  ^ 


^  rioAvStoTnl^  Aegyptiae  erigo.  53  r 

ceteris  praeflabant  inter  eos ,  fed  unum  tantum  effe  Deum ,  qui  in  variis  naturae 
rerum  partibus,  varioque  non  minus  ritu,  quam  nominibus,  coleretur,  profefli 
junt:  qUa  de  re  Plutarchi  juvabit^ audire  teftimonium:  (*)  i'i„s  fcf,  ^ 

,v  Tl<f>uv  rjj  &£  j  fl,  «rz,KV  %  ***d*>t  TwQufjfo.  £  2^r?ru,*  £ 

•tpov  fcls  ciwayi  %  cuxn&pt  jj,  me  nAvf&u*  $vw<nul  Graeca 

enim  /fis  v6X  e  fi  ,  n  /cientia  demanans ,  e?  Oeae  inimicus  Typbcii  a  fa/lu  (qui 

Graecis  dicitur )  «omffB  habet,  quod  infeitia  &  erroribus  inflatus ,  di/cerpat  aboleat - 
faram  dottrinam ,  quam  Dea  colligit ,  componit ,  tradit  que  divinitati  comparandae  ini - 
Hic  PlutarchuSy  quae  de  OJiride  a  Typhone  difeerpto  ac  dilacerato,  cujus 
Membra  //?x  poftea  collegerit,  atque  coagmentaverit  denuo,  Aegyptii  quondam 
"^mmenti  fune,  rerum  effe  fublimiorum  figuram,  perhibet.  Typhon  imbecillarum 
^  plebejarum  mentium  imago  eft.  Quibus  quum  per  infirmitatem  atque  igno- 
rantiam  fummum  illud  Numen ,  quod  res  omnes  moderatur  ,  fimul  comprehendere 
negatum  efiet,  in  varias  veluti  partes  atque  membra  illud  fecarunt,  variisque  no- 
^mibug  illas  partes  affecerunt.  Haec  vero  fragmenta  Ifls,  five  vera  fapientia  & 
Cognitio,  colligat  &  conjungit  iterum,  neque  ullo  modo  disjun&a  effe  (i)  patitur. 

5-  XIX. 


(*)  Delfid.  &  Ollr.  p.  351. 

1S1  °mnibus »  nonnullis  tamen ,  fortaflis  adfeito- 
•Q,11'  Verum  tria  hacc  principia  vehementer  dis- 
'  ent  a  tribus  divinis  perfonis  aut  naturis,  nec 
.  m  Platonica  vel  Chriftiana  Trinitate  ulla  com- 
ratione  poflunt.  Sunt  enim  Deus,  aeterna 
ateria,  &  mundus  ex  aeterna  materia  conftru&us 
'der, a°'  ipf*  Plutarchi  verba  cx  Libro  de  lfi- 

PJiride  p.  373.  'Hj  xfirf.t  Hht.Tipx 
*r‘  •  T*  ve»T*  ,  ,  >C  t i  ctx 

ac  di  '■  V  vEa /mi  Praefiantior 

/cla  Vtn*or  natura  tribus  confiat ,  eo  ,  quod  mente 
cojji/^Prehenditur ,  materia ,  £?  eo,  quod  ex  his 
Ili  \j.  •’  Graeci  mundum  hoc  appellare  /olent. 

rint  d^is»  quemadmodum  hacc  tria  a  Platone  fue- 
rcd>n°mlnata’  fiSnibc?£>  at(lup  tum  ad  Aegyptios 

:  AiyvvUm  0  T‘i  tivxrut  r  7 pr/wv*  to 
T  *‘rw  r b'r»  ri»  t»  x«iri5  o/*a»5r- 

«5  L~T^  ^  £*’  .**  *  TK’  0  'lr" 

a-itn/.V \  .,r  3.  *'5  Aegyptios 

niis  r%  0«babtl/  trianSulorum  pulcherrimo  in  pri- 

oue  0/?r^  -  cenfuiffe- 

linn  Orum  $rinc*Pium »  #*&»«  receptacu- 

S  Conjcftura  hacc  eftV 

cxpofachjit ,n&S tribui  Jdc?rco ^unt 
Vcrfam  rerum  naturam  concluferunt. 
fj-iL1)  -Pai/fz/r]  Non  paucis,  iisque  longe  do- 
k  ,irnis  homimbus  ,  placet ,  quam  hic  profitetur 
uaviorthus ,  dc  ortu  tot  Deorum ,  quibus  facra 
fqi«Tes  fecerunt ,  fententia.  Veteres  ajunt  ccn- 
iiam?’  Peum  clfe  fpintum  per  univerfam  rerum 
v  aih  fufum.&  intentum  :  exhac  vero  evenifle 


opinione,  ut  fingulas  naturae  partes  pro  Dei  mem» 
bris  haberent,  &  idcirco  illis  divinos  honores  de- 
cernereBt :  Deos  ergo  veterum  nil  elle  ,  quam 
univerfitatis  hujus  partes,  Junonem  aethera,  Vul¬ 
canum  ignem,  Neptunum  mare,  quos  imperitum 
vulgus  temere  in  perfonas  converterit,  &  Deorum 
inltar  coluerit.  Ego  vero  multa  elle  certus  fum, 
propter  quae  haec  fufeipi  nullo  modo  poflic  fen¬ 
tentia.  Primum  omnia,  quae  de  Diis  veterum  & 
eorum  rebus  geftis  memoriae  mandata  funt,  eain 
plane  interimunt ,  veriiPmaque  e(Te ,  quae  Cicer» 
dudum  fcripfit,  demonftrant:  In  pl erisque  civita¬ 
tibus  intelligi  potefi,  augendae  virtutis  gratia  - - 

virorum  fortium  memoriam  honore  Deorum  immorta¬ 
lium  confecratam.  De  natur.  De or.  Lib.  III.  Cap. 

19.  p.  3078.  T.  IX.  Opp.  Deinde  innumeri  funt 
Dii,  qui  cum  nullis  naturae  rerum  partibus  com¬ 
poni  aliquo  modo  pofllmt.  Quaenam  naturae  pars 
Diana  erit ,  quacnam  Honor  ,  quaenam  Hirtus, 
quaenam  Bellona,  quaenam  Mars,  quaenam  Fe¬ 
bris  ?  ut  infinita  taceam  alia.  Praeterea,  fi  Deum 
in  lingulis  naturae  rerum  membris  venerati  eflent 
populi,  nefeio,  cur  femet  ipfos  &  homo  hominem 
non  ante  omnia  coiuiflent,  in  quo  tot  phiiofophi 
divini  luminis  fcratillam  &  Dei  particulam  latere 
docuerunt.  St  naturae  rerum  partes  ob  divinam 
in  illis  pracfentiam  adorarunt  gentes  ,  equidem  , 
quid  fit ,  non  intclligo,  quod  beftiarum  cultus, 
cui  dediti  fuerunt  Aegyptii,  reliquis  populis  tam 
ridiculus  &  inficetus  vifus  fuit.  Neque  fi  Aegy¬ 
ptiis  hacc  forte  propria  fuiifet  ratio,  cur  ab  his 
non  omnia  animantia  ,  fcd  certa  tantum  ,  nec 
omnes  naturae  partes,  non  arbores,  non  pifccs, 
non  ftagna,  non  infecta,  fuilTent  divinis  honori- 
Xxx  2  ''  bus 


J32  VoPtae  corruperunt  Cap.  IV. 

415  §.  XIX.  Conflat,  eos,  qui  feribendi  carminis  facultate  quondam  valuerunt, 

ve- 


bus  affe&a,  capio.  Quid  multa?  Nifi  me  fallit 
animus,  temere  nimis  doitiflimi  viri  Stoicos  fc- 
quuti  funt ,  a  quibus  haec  ideo  inventa  eft  expli¬ 
catio  Deorum ,  ut  popularem  religionem  commo 
.  de  ad  fuam  referre  polfent  philofophiam ,  quae 
Deum  mentem  elfe  ftatuebat  per  rerum  univerfi- 
tatem  commeantem,  &  in  omnibus  ejus  praefen- 
tem  membris.  Legi  velim  hac  de  re  Balbi  Stoici 
apud  Ciceronem  orationem  de  natura  Deor.  Lib.  II. 
C.  28.  p.  2 996.  ubi  inter  alia,  Fabulis ,  inquit, 
Jpretis  ac  repudiatis ,  Deus  pertinens  per  naturam 
cujusque  rei ,  per  terras  Ceres ,  per  maria  Neptu¬ 
nus ,  alii  per  alia  poterunt  intelligi.  Verum  fapien- 
tes  jam  dudum  viri  levitatem  Stoiqae  hujus  inter¬ 
pretationis  demonftrarunt ,  e  quibus  Ciceronem 
unice  commendo  de  natura  Deor.  Lib.  III.  C.  16. 
f.  p.  3071.  Ipfe  quoque  Plutarchus  breviter  qui¬ 
dem,  at  nervofe  eam  repreflit,  cujus  verba  ex 
Libro  de  IJide  &  Ofirids  p.  377.  appono  : 

0 tCj  <p»oK<ro'j ,  (ti*  AetVurt»  *‘S  x-vj- 
y.cti*  ,  tC  pfjytul»  ,  triopxi,  iporiSf, 

yti  tC  yjtrxZo/xt,  upu»  2\$.yiuQo*.t<i  vae  t}ux  2qei.- 
Xuetllf  ,  Utr—tg  ei  Atotv<re>  T  »lio>  ,  ti<pxi S"o*  Tr,r 
tpXoyx  •  Ih^rtpc»)*  'j  ri  xv  K.*t*e»0«  t*  2^  T 

KCtg vut  <PtpoffybM  7T*tZy>*  ■  - - 

yj  rtTif  ^IgtpipHrt  t  ifl»  kuM 5  >£  xynvpui  iryv- 

fS/m  ,  k,  tHubxlx  icj  KfU*f  v,  o-Ter- 

iii»  5  fX/tX.xpK il.»  d  7ri.(r«>;3»  [fi  attentiffime 

caverint ,  imprudentes  numina  in  fpiritus ,  fluxus, 
Jementes ,  arationes,  terrccque  effeti iones  <ff  tem- 
peftatum  mutationes  permutabunt  &?  dijflpabunt ,  ut 
ii,  Bacchum  pro  vino,  Vulcanum  pro  flemina 
accipiunt.  Sic  &  Cleanthes  (Stoicus)  alicubi 
Projerpinam  ait  effe  fpiritum,  qui ,  per  fruges  dum 

fertur  ,  interimitur.  ‘ -  //*  /ara?  «f/rfi  ab  iis 

differunt,  qui  vela,  rudentes,  anchoram  pro  gu¬ 
bernatore  ,  c?  ac  flamina  pro  textore ,  &  cy¬ 
athum,  mulfum,  ac  ptijanam  pro  medico  habent,  f  alii 
ergo  hic  virum  dcxftiHimum  ,  apertum  eft ,  qui 
Plutarchum  libi  hac  in  re  favere  conlirmat.  Nec 
enim  is  in  loco,  qui  hic  affertur,  difperfa  Oflridis 
membra  dicit  varias  naturae  rerum  effe  partes, 
quas  vulgus  rude  ac  indodtum  in  totidem  Deos 
commutaverit,  homo  vero  fapiens  colliget  iterum 
&  copulet;  quod  fi  feriptum  reliquiffet,  vehemen¬ 
ter  fecum  ipfo  diUenfiilct:  hoc  vero  llgnificat  uni¬ 
ce,  rationem,  cujus  fimulacrum  Ifin  efle  perhi¬ 
bet,  veram  lapiendam  &  doftrinam,  ab  homini¬ 
bus  fuperbia  inflatis  oppreffam ,  nitori  fuo  ac  in¬ 
tegritati  reftituere. 

Verum,  his  miffis,  ad  Aegyptiorum  me  reli¬ 
gionem  refero,  de  qua  me  hoc  loco  nonnihil  effe 
commentaturum,  pollicitus  fum.  n  \  yix  uj[a 
veteris  memoriae  res  aut  religio  tot  libris,  feriptis, 
«C  fermonibus  locum  fecit,  atque  facra  Aegyptio¬ 


rum:  in  quibus  inveftigandis,  aut  potius  obreti* 
randis ,  tam  antiquorum,  quam  recentiorum  lon¬ 
ge  plurimi  elaborarunt.  [Non  inepte  differit  do 
Aegypt.  relig.  veteri  Malllet  Defcription  de  l'Egy- 
pte  T.  II.  p.  43.  qui  tamen  &  alia  peccat,  & 
P •  54-  ad  illam  Cudworthi  fententiam  intolerabi¬ 
lem  accedit,  Aegyptios  unum  Deum  in  animali - 
bus  coluiffe.  ]  Etenim  Aegyptii  quoniam  magna 
femper  floruerunt  'fapientiae  &  eruditionis  laude, 
vix  rectius  diligentiam  a  fc  collocari  poffe,  do- 
dtiflimi  homines  cenfuerunt,  quam  in  huius  gen¬ 
tis  Icitis  &.  dogmatis  explorandis.  Quibus  cogni¬ 
tis  ,  alii  ipfam  fefe  veritatem  cognituros  effe  puta¬ 
runt,  alii  vero  intellecturos  fefe  non  dubitarunt, 
quibus  nervis  totius  fere  terrarum  orbis  de  Deo 
5?tcn^  cohaeferit ,  quem  Aegyptiorum  imitatum 
effe  mftituta,  conflans  &  vetus  fama  eft.  Noftris 
temporibus,  ut  innumerabiles  omittam  alios,  re- 
centiores  non  minus ,  quam  antiquiores ,  qui  hoc 
argumentum  tractandum  libi  fum  ferunt ,  viri  duo 
longe  dottilllmi  rebus  &  decretis  Aegyptiorum  fingu- 
laribusopcribus  novam  dare  lucem  annifi  funt.  Alter 
eft  Andreas  Acoluthus,  Theologus  inter  noftros  litte* 
rarum  orientis  peritia  nemini  fecundus  :  verum 
huic  praematura  mors  obftitit ,  quo  minus  longum 
opus  perlicerct,  quo  veterem  fapientiam  Aegyptio¬ 
rum  a  fe  rtllitutum  iri  fperabat.  Lege  epiftolam 
ejus  in  celeberrimi  viri,  Chrift.  Aug.  Heumanni 
Poeciles  Tom.  11.  Lib.  IV.  p.  546.  548.  Alter 
Sicardus  eft,  Jefuita  Gallus,  qui  plures  annos  in 
Aegypto  Romanae  religionis  amplificandae  cauffa 
commoratus  elt ,  &  laboriofum  copiofumque  opus 
de  veteri  nova  Aegypto  compofuit,  cujus  ipf0 
luculentam  exhibet  adumbrationem  dans  les  noUr 
™a;iX  M emo  ires  des  Mffions  de  la  Compagnie  ds 
jejiis  dans  le  Levant  Tom.  V.  p.  204.  Incertum 
cu,  an  hic  liber  lucem  aliquando  publicam  vifu- 
poftquam  auftor  ejus  A.  1726.  d.  12« 
jlpruis  in  Aegypto  diem  non  fine  magno  fuorum 
luctu  obiit.  Vjd.  Memoires  des  Mi ffions  T.  VI* 
P’  25 <5-  (II.)  Tot  vero  tamque  variis  virorum 
certe  eximiarum  &  praeftantium  laboribus  nihi1 
adhuc  fere  effectum  eft,  quam  quod  varias  eorum 
fententias  nobis  enumerare ,  idoue  cx  earum 
multitudine  difccre  licet,  quid  de  religione  ve¬ 
terum  Aegyptiorum  fentiendum  fit,  nifi  fuminam 
rationem  adhibeas,  &  longum  examen  ingredi^ 
ris,  nullo  modo  conftitui  poffe.  Neque  nova  eft 
haec  dilienfio  de  facrorum  Aegyptiorum  natura  & 
indole.  Non  minor,  quam  nos,  difeordia  feripto* 


inun  minor,  quam  nos,  an^iui» 
res  antiquiilimos  hac  in  re  fefungic.  notilfimusqu® 
Plutarchi  libellus  de  Iflde  Oflride  nihil  eft, 
quam  variarum  opinionum  dc  religione  Aegyptiaca 
enumeratio,  ex  qua  facile  intelligas ,  tot  ejus 
fuiffe  interpretationes ,  quot  homines  certis  feu* 


§•  T9-  Theologiam  veterum .  5*33 

veterum  de  rebus  divinis  fcita  mirifice  corrupifle  atque  adulterafie ,  licet  alioquin  416 


tentiis  deditos  &  ingenio  iuftruflos.  Quanto  ma¬ 
gis  ede  noftra  aetate  non  paueos  tam  audaces  mi- 
*0r »  ut  fibi  unis  omnia  prifeorum  Aegyptiorum 
*ana  &  fccretos  templorum  rcceflus  apertos  elfe, 
perfuafum  nobis  cupiant.  (III.)  In  caudas  mihi 
lot  di(Tenfionum  inquirenti  in  mentem  venerunt 
nonnulla,  quae  fraudi  efle  omnibus  arbitror,  qui 
veterum  populorum  inftituta  &  religiones  e  tene¬ 
ri  VU*S  eruere  tentant:  quae  quidem,  quoniam 
®.  Aegyptiacarum  rerum  feriptores  in  primis  per- 
ftnent,  antequam  de  ipfa  religione  dicam  huius 
Pepuli,  breviter  exponam.  Omnium  primo,  qui 
de  veterum  religionibus  commentantur,  hoc  anim¬ 
adverto  vitium  efle  ,  quod  exiftimant ,  totius 
Acgypti,  Graeciae,  Syriae,  Pcrfiac,  &  reliqua- 
rum  provinciarum  unain  fuidb  camdemquc  rei i- 
gionem  ,  in  Aegypto  verbi  cauda  eamdem  difei- 
Punam  viguiflc  A^xandriae,  quae  in  reliquis 
pgypti  provinciis  &  oppidis  floruit.  Quod  tamen 
longe  fecus  fefe  habet.  Internos,  qui  certis  uti- 
?1Ur  doctrinae  formulis,  quibus  omnes  alligantur 
«tcrorum  miniftri ,  ex  unius  urbis  religione  plerum- 
de  totius  provinciae  facris  judicium  ferri  pot- 
:  u  At  ejusmodi  fymbolis  &  formulis  nullus  erat 
•,ntcr  antiquos  Deorum  cultores  locus ,  ncc  omnes 
acerdotes  iisdem  adftjicli  erant  de  rebus  divinis 
*entcnciis.  Quocirca  fieri  non  poterat,  quin  in 
l!!°  populo  multae  edent  de  re  facra  opiniones, 
'terque  Thebani  &  Saitani  faccrdotcs  ,  aliter 
Tu^niPhitani  docerent.  Omnis  veterum  populo- 
Phi?  rre^'°  commode  diftribuitur  in  popularem  & 
j  °‘°phicam  ,  feu  religionem  vulgi  &  pru- 
-  ntum.  Popularem  religionem  variam  fuiTc  in 
P  cnsque  gentibus ,  omni  caret  controverfia.  Erant 
yU!dem  in  lingulis  Dii  quidam  praecipui ,  quibus 
*Sta  fupplicabat  natio ,  in  Graecia  verbi  cauda 
f)Ur>iler  ’  Apollo,  Minerva ,  in  Aegypto  Ifis , 
0,-us ,  Typhon.  Sed,  praeter  hos,  quili- 
Pec  nonnumquam  ager,  quodlibet  certe  oppidum , 
peculiaria  fua  &  propria  reverebatur  Numina, 
quibus  reliquae  urbes  nullos  aut  valde  mediocres 
^lbeobf> c  honor?s.  Neith ,  ut  exemplum  affe- 
V)  ’  colere^111  !n  Aeb7Pto  erat  Numen.  Hanc 
T_,.‘  „•  ApovnJ  pa~arc’  fuumnon  ede  ducebant 
hqui  Sgypu.  Eadem  hodie,  mutatis  perfo- 

£•  rbUi-  UiC8n0rRoil,ani  Pontificis  agitur,  in 
quo  fanfti  q uidam  funt,  quos  omncs  forant, 

Eunqpes,  u  praeterea  multi  alii  minorum  gentium 
11  >  quorum  curam  ad  fe  pertinere,  negant  reli¬ 
quae  provinciae.  Galli  5.  Gehovefam  fummls  affi- 
?lunt  honoribus:  _  fcd  exemplum  horum  qui  fe¬ 
runtur,  perpauci  funt.  Nc  fummi  quidem  illi 
buPUi°runi  ^  ubivis  colebantur.  Non  in  omni- 
ciae  8^pti  Lir^us  tftdis,  ncc  in  omnibus  Grae- 
v  °Ppidis  Dianae  fanum  erat,  fcd  peculiares  ur- 


po- 

bium  Dii  nonnumquam,  milUs  reliquis,  unice 
adorabantur.  Religio  fapientum  quae  mihi  dici¬ 
tur,  interpretatio  ell  religionis  popularis  philofo- 
phica,  feu  fabularum  de  Diis  expofitio  ad  ratio¬ 
nem  &  fapientiam  revocata.  Notum  eft,  in  omni¬ 
bus  fuifTe  nationibus  viros  eruditos ,  qui  facra  vul¬ 
garia  rerum  fuhlimiorum  limulacra  &  imagines  ede 
contenderent:  hi  vero  tantopere  opinionibus  & 
fententiis  didldcnt ,  ut  neminem  ede  cenfeam, 
qui  philofophos  &  fapientes  de  religione  idem  do- 
cuilfe  afleverct.  Quot  alicujus  numeri  ingenia, 
quot  feclae  philofophorum  in  gente  quadam  erant, 
tot  etiam  cxftabant  in  ea  religiones  &  facrorum 
publicorum  explicationes.  Si  quo  vero  in  populo, 
certe  in  Aegyptiis  haec  valere  debet  obfervatio. 
Piutarchus,  Diodorus  Siculus,  Juvenalis,  omnes 
verbo,  apud  quos  religionis  Aegyptiacae  mentio 
quaedam  exdat,  au&ores  funt  locuplctidiini ,  nec 
populos  Aegyptiacos  de  religione  concordes  fuis- 
fc,  verum  in  Angulis  provinciis  &  urbibus  alia 
fuidc  Numina,  alia  animalia  facra,  alios  ritus, 
nec  philofophos  &  facerdotes,  qui  religionem  ad 
rationem  revocabant,  certam  habuiile,  quam  fe- 
querentur,  normam  ,  verum  fuis  unice  ingeniis 
obtemperade.  Quae  quum  ita  fefe  habeant,  illi 
quidem,  qui  in  univerfum  religionem  Aegyptio¬ 
rum  definire ,  &  doftrinae  quoddam  corpus  illis  at¬ 
tribuere  non  verentur,  idem  mihi  videntur  facere, 
quod  illi,  qui  populorum  Americanorum  religio¬ 
nem  &  inftituta,  quae  varia  ede,  inter  omnes  con¬ 
flat,  uno  codemque  pede  ac  modulo  metiri  non 
dubitant.  Conferri  cum  his  velim ,  quae  jam  fu- 
pra  de  rc  eadem  monui.  Alterum  mihi  vitium  eo¬ 
rum,  qui  religiones  veterum  ingenio  perfequun- 
tur,  in  hoc  edepofituin  videtur,  quod  rerum  hu¬ 
manarum  viciflltudines  &  civitatum  converfiones 
haud  cogitant,  .verum  populi  cuiusdam  religionem 
unam femper  eandemque  manfide,  opinantur,  ideo- 
que  perpetuam  aliquam  &  conflantem  ejus  formam 
animo  complecti  nituntur.  Eluviones,  bella,  pe¬ 
regrinarum  gentium  commercia ,  colonias ,  &  quae 
funt  ejus  generis  alia  ,  cum  rei  publicae,  tum 
etiam  facris  c\.  religioni  multum  alferre  malorum 
&  mutationum  folcre ,  inter  omnes  conflat  Ouae 
vero  quondam  gens  his  rebus  caruit?  Ut  de  Aegy¬ 
pto  tantum  dicamus,  quot  quantasque  rerum  mu¬ 
stiones,  parum  naturales,  partim  civiles,  haec 
fuitinuerit  provincia  ,  neminem  veteris  hiftoriae 
mediocriter  peritum  praeterire  poteft.  Tantis  in 
malis  &  perpetuis  viciflitudinibus  quis,  quaefo, 
veteri  Aegyptiorum  religioni  aut  deceffide  nihil, 
aut  accedilfe  exiftftnavcrit?  Quis  Perfas,  Chal¬ 
daeos,».  anos  populos  fuarumiuperft itionum  nihil 
in  provinciam  bello  de  viciam  deportadc  ?  quis a^- 
Venas  &  colonos  nihil  patriorum  rituum  Aegyptiis 
Xxx  3  $>ey. 


SU 


Poetae  corruperunt 


Cap.  IV. 


417  populorum ,  quos 


inter  vivebant,  vates  eflent,  atque  religionis  morumque  do6lri- 

nas 


perfuafiflc  dixerit?  Faftum  id  efle,  ipfa  res  do¬ 
cet,  quod  paullopofl:  planum  Jiet.  Et  nihilo  ta¬ 
men  minus  viri  dodiffimi  de  veterum,  &  figilla- 
tim  Aegyptiorum  religione  ita  generarim  &  uni- 
verfe  quaerunt,  ac  fi  forma  ejus  &  habitus  peren¬ 
nis  fcmp‘er  &  Habilis  per  tot  faecula  permanfis- 
fct.  Graeci  feriptores,  ex  quibus ,  ceteris  inju¬ 
ria  temporum  amiffis,  omnem  nos  veterum  reli¬ 
gionum  orientalium  notitiam  haurire  oportet,  ter¬ 
tiam  errandi  viam  eruditis  viris,  quos  veterum  ex¬ 
plorare  fcita  de  Diis  juvit ,  aperuerunt.  Etenim 
his,  quod  vel  ex  Herodoto  patet,  moris  fuit.  Nu¬ 
mina  ,  quae  Graecia  coluit ,  cum  Diis  Aegyptio¬ 
rum,  Syrorum,  &  aliorum  populorum  conferre,  & 
leviffima  quadam  fimilitudine  animadvcr.a,  UJt- 
r in  pronuntiare  Jovem  cire,  IJin  Minervam ,  ly- 
phonem  Plutonem.  His  temere  fidem  adjunxerunt 
antiquitatum  exploratores.  Ex  quo  infinitae  de 
his  rebus  difputationes  natae  funt,  tantaque  m  ve¬ 
terum  religionum  hiftoriam  confufio  introducta , 
ut  vix,  ubi  pedem  figere  liceat,  multis  appareat. 
Denique  a  philofophis  &  facerdotibus  rcccntion- 
bus  multi  fele  abduci  patiuntur ,  neque  dubitant, 
vera  illa  efle,  quae  hi  de  arcanis  religionum  anti¬ 
quarum  fenfibus  memoriae  prodiderunt.  Aegy¬ 
ptiorum  religioni  hoc  in  primis  evenit, .  ut  a  varus 
varie  expofita  &  declarata  fit.  Haec  ipfa  fenten- 
tiarum  &  explicationum  varietas  edocere  poterat 
viros  egregios,  nihil  eas  habere  certi,  fed  a  ju¬ 
nioribus  excogitatas  efle ,  ut  turpitudinem  cultuum 
&  rituum  veterum  velarent.  Verum  plus  valuit 
apud  plerosque  philofophorum  Platonicorum  & 
facerdotum  Aegyptiorum  aufloritas  ,  quam  refla 
ratio.  Quocirca  talem  fibi  quisque  religionem 
fingit  Aegyptiorum  ,  qualis  ,  ^uem  libi  delegit, 
dux  eft :  hic  ad  Mathematicorum  circulos ,  ille 
ad  Allrologos ,  tertius  ad  Phyficos  confugit  ,  quar¬ 
tus  ex  doftrina  morali,  quintus  ex  (Thymia,  lex- 
tus  ex  arte  medica  praefidia  fibi  petit  ad  facra  illa 
fublimia  &  abftrufa,  ut  putant,  enodanda  &  de¬ 
claranda.  Hic  ijin  naturam  ,  ille  lunam  ,  alius 
terram ,  quartus  aurum  potabile ,  &  quid  non 
praeterea  ?  exiftimat.  De  notis  facris  Aegyptio¬ 
rum  ,  quum  fupra  jam  de  illis  lit  ex  inftituto  ex- 
pofitum ,  nunc  quidem  fileo ;  nec  in  his  tamen 
diffiteor  non  ultimam  reconditam  efle  cauflam 
multorum  vitiorum  ,  quibus  Ath.  Kircherus  &  alii 
fefe  in  explicandis  rebus  Aegyptiacis  obligarunt. 

Haec  qui  fecum  confidcraverit  omnia,  is,  nil 
dubito,  fentiet,  rem  valde  lubricam  efle  ac  teme¬ 
ritatis  plenam,  de  Aegyptiorum  religione  in  uni- 
verfum  decernere ,  neque  facile  veritatem  e  tot 
fpinis  erui  pofle,  intelliget.  Nec  is  ego  fum,  qui 
me  putem  rebus  his  aeterna  veluti  nofte  oppreffis 
novam  accendere  lucem  pofifc :  at  nonnulla  tamen , 


non  quafl  Pythius  Apollo,  certa. ut  fint.&  fixa» 
quae  dixero,  fcd  ut  homunculus  unus  e  multis, 
probabilia  conjectura  fequens ,  difleram.  Certa 
dicent  ii,  qui  fe  vetera  omnia  percipere  profiten¬ 
tur  ,  totamque  antiquitatem  uno  complcfti  ingenio 
videri  volunt.  In  univerfum  haec  tria  praeferibo, 
quibus  nihil  efle  firmius ,  opinor.  Primum  :  tJC 
humana  omnia  praecepta  &  dogmata,  ita  Aegy¬ 
ptiorum  quoque  religionem  mutationes  &  viciffi' 
tudines  fuas  fubiifle ,  neque  pari  femper  fuifle  for¬ 
ma  &  habitu.  Alterum :  Non  unam  totius  Aegy¬ 
pti  fuifle  religionem  in  plerisque  praeceptis,  fcd 
in  multis  rebus  variam  pro  varietate  provinciarum 
&  ingeniorum.  Tertium  :  Ipfain  veterum  Aegy¬ 
ptiarum  religionem  a  novis  expofitionibus  &  fa¬ 
cerdotum  commentitiis  interpretationibus  feparan- 
dam  elie ,  neque  illis  fidem  haberi  debere ,  qui 
fumrnam  fitepe  infaniam  pro  occulta  quadam  &  ar¬ 
cana  fapientia  haberi  voluerunt.  Horum  quod  fe¬ 
cundo  pofui  loco,  id  in  primis  animadverti  ve¬ 
lim,  quum  multi  fint,  qui  ad  univerfam  Aegyptum 
confeftim  pertinere  putant,  quidquid  usquam  de 
Aegyptiis  feriptum  legitur.  A  quo  vitio  ne  illi 
quidem  feriptores  alieni  funt,  quos  vetuftas  alio- 
quin  vehementer  commendat.  Ita  Juvenalis  Sat. 
XV.  vf.  9.  Aegyptios  porrum  &  cepe  venerari, 
memorat : 

Porrum  £?  cepe  nefas  violare  £?  frangere  vior' 
fu-  At  Herodotus  vulgus  Aegyptiorum  porris,  ce¬ 
pis,  &  alliis  fine  omni  fefe  metu  aluifle,  auflor  efl 
Hift.  Lib.  II.  Cap.  124.  p.  137.  &  Plutarchus 
facerdotes  tantum  aliquos  his  plantis  non  tam  reli¬ 
gionis,  quam  valetudinis  caufia  abftinuifTe,  tcfta- 
tur  de  Ifid:  £?  Ofiride  p.  353.  T.  II.  Opp.  Ma¬ 
crobius  ,  &  multi ,  praeter  hunc ,  alii ,  Saturno? 
Lib- 1.  C.  7.  p.  215.  nunquam  fas  fuijje  AegT 
ptiis  perhibet,  pecudibus  aut  fanguine ,  fed  preci - 
buf  thure  Jolo  ,  placare  Deos.  Crediderim  1 
aliquos  cx  Aegyptiis  his  ufos  fuifle  indituris ;  ad 
omnes  vero  hanc  confuetudinem  perperam  refer¬ 
ri,  locuples  auflor  cft  Herodotus ,  qui  Lib.  tf* 
C.  41.  p.  104.  Aegyptios  boves  mundos  &  vitu¬ 
los  immolare ,  fignificat.  Plura  praetermitto  ex¬ 
empla.  Ne  ipfttffl  quidem  Herodotum  fibi  fatis  ab 
hoc  vitio  cavifle,  fi  locus  id  ferret,  demonftrare 
poflem ;  qui  tamen  hanc  alioquin  obfervationem 
noftram  egregie  firmat,  Lib.  II.  C.  42.  p.  io4- 
feribens  :  Aj  «  t«;  «Jtk5  ar*f 

AlyvT  ioi  (ritotp.  Non  eosdem  Deos  fimiltter^  colunt 
univerfi  Aegyptii.  His  addo,  id  quod  mihi  pa¬ 
riter  ad  hanc  totam  cauflam  cognofcendam  p-r 
efle  videtur  utile ,  multa  de  Aegyptiis  elte  fcri- 
pta,  quae  veritati  minime  congruunt,  nec  pauca 
de  illis  per  contumeliam  relata ,  a  quibus  averi 
plane  fuerunt.  Quemadmodum  nimirum  Judaei? 


§•  19.  Theologiam  veterum .  H) 

n^e  primis  initiis  &  elementis,  eo  quod  fe  Numine  plenos  crederent ,  teneras  *i8 

men- 


°lim  a  Plutarcho,  Petronio ,  &  aliis  exprobratum 
porcos  ab  illis  coli,  quoniam  illis  non  vefce- 
bantur:  ita  &  Aegyptiis  cultum  multarum  rerum 
crimini  effe  datum,  nil  dubito,  quas  tamen  non 
tam  ob  religionem  ,  quam  aliis  dc  cauffis  fugie- 
bant.  Quod  pifeibus  Aegyptiorum  aliqui  abfti- 
®uerunt ,  id  in  fiifpicionem  adduxit  eos  ,  ac  fi 
P.ucibus  divinos  honores  exhiberent,  quodque  ali- 
iUl  ccpe  &  allium  libi  noxia  fore  credebant ,  id 
Juvenali  fuafit,  ut  ea  inter  Aegyptiorum  referret 
^umina,  &  ridendo  fanftos  illos  praedicaret,  qui- 
bus  Numina  in  hortis  nafcerentur. 

Propius  jam  ut  ad  rem  accedam ,  univerfam  ego 
Aegyptiorum  religionem  vix  confiderari  poffe  com- 
jn°dius  arbitror ,  quam  (i  ea  primum  ita  ante  ocu- 
*?s  ponatur,  uti  fuit,  quum  in  primis  adhuc,  ut 
?J*int,  incunabulis  jaceret,  nuda  &  ab  omni  phi- 
roiophorum  &  fapientum  explicatione  libera:  dcin- 
Ge  ea  forma ,  quam  mihi  fufcepiifc  videtur ,  poft- 
Suam  Perfarum  &  Chaldaeorum  de  binis  principiis 
rcrum,  altero  bono,  altero  vero  malo,  portenta 
Cum  veteri  Aegyptiorum  religione  conjundta  fue- 
runt :  poftrcmo  fic,  uti  exflitit  ab  eo  tempore, 
^Uo  Aegyptus  in  Graecorum  ditionem  pervenit. 
.AntiquitOml  Aegypti  incolae  quidnam  de  divi- 
rebus  fenferint,  id  nemo  accuratius  expofuit 
t  10 doro  Siculo  Bibliothecae  hijloricae  Libro  primo 
!f°'  Non  eft  quidem,  cur  in  hoc  feriptore  accu- 
^tam  diftributionem ,  dclc&um  rcrum,  &juftam 
vj^^ftrationem  requiras  :  quas  quidem  virtutes 
m  ^fpeftaveris  ab  homine  res  ab  aetate  fuare- 
vef?  •  as  Peribquente.  At  nihilo  tamen  minus 
,  “'gia,  quae  fequamur.,  oltendit  fatis  caprefla  & 
uctilenta.  Solem  igitur,  lunam ,  &  fidera  pro  Diis 
«abuerc  Aegyptii  vetuftiflimi;  animos  non  interi- 
rc>  led  in  nova  migrare  femper  corpora,  docue- 
AUnt;  naturas  profeffi  funt  homine  praeliantiores 
nobiliores,  feu  daemones;  daemones  hos  huma- 
s  corporibus  conclufos  inter  homines  faepenuine- 
r°  commorari,  his  vero  relittis  ad  fidera  &  aftra 
ProHcifci,  cenfucrunt;  daemonibus  denique  cultum 
aliquem  &.  honorem  ab  hominibus  deberi,  judicarunt: 
ec  repugnem  illis  magnopere,  qui  fummum  Nu- 
men  arbitrantur  toti  rcrum  naturae  ab  illis  prae¬ 
itum  clfe.  Plura  nec  vacat,  ncc  expedit,  nec 
forte  licet  enumerare  gentis  hujus  dogmata.  Dae¬ 
mones  quum  humanis  rebus  interefie  facpcniimero 
md  dubitarent ,  facile  eo  fefe  adduci  pafli  funt, 
, t  in  primis  regibus  &  conditoribus  fuis ,  OJtride 
•b  primis  &  Ifide,  Oro  item,  &  aliis,  a  quibus  ma- 
^®is  affecti  erant  beneficiis,  &  ad  vitae  melioris 
a  bclluinis  moribus  tradti&i  ,  beneficas 
Ejusmodi  &  excellentes  naturas  habitaffe ,  crede- 
>  ob  camquc  caudam  poft  fata  divinos  illis 
n°re$  exhiberent.  IIoc  edam  Pluutrchus  con¬ 


firmat,  cujus  haec  funt  verba  ex  Libro  de  Iftde 
OJtride  p.  362.  o  ^,ir  ^  ’  o<npn  *£  i  c*  f*t- 
f/jiru»  iy*6**  *<’«  OJirts  enim  & 

IJis  e  bonis  geniis  in  Deos  transivere.  Aliter  fi 
quis  inftituere,  Aegyptiosque  veteres  putaffe,  con¬ 
tendere  velit,  animos  magnorum  heroum  &  viro¬ 
rum  egregiorum  daemones  ob  praeclare  fatta  fieri , 
ubi  corporibus  exccfferint,  ex  coque  cultum  pri¬ 
morum  regum  Aegyptiorum  natum  effe,  cum  eo 
non  admodum  mihi  pugnandum  effe  ,  arbitror. 
Scio ,  plerosque  ita  praeccpiffe  Platonicos ,  quo¬ 
rum  magiftros  in  Aegyptiorum  fcholis  eruditos 
fuiffe ,  conftat.  Plerique  tamen ,  inquit  Chalcidius 
in  Timaeum  Platonis  Cap.  135.  p.  330.  ex  Plato¬ 
nis  magijlerio  daemonas  putant  animas  corporeo  mu¬ 
nere  liberatas:  laudabilium  quoque  virorum  aethe- 
reos  daemones.  Deos  autem,  quos  Aegyptii  in 
primis  venerati  funt,  Oftrin ,  IJin,  Orum ,  homi¬ 
nes  fuiire  rerum  geftarum  &  beneficiorum  magni¬ 
tudine  illuftres,  cum  ab  aliis  dudum  demonftratum 
cit,  tum  non  modo  ex  univerfa  eorum  hiftoria, 
fed  etiam  cx  inferiptionibus  a  Diodoro  Siculo  com¬ 
memoratis  Bibli oth.  hijior.  Lib.  I.  Cap.  27.  p.  22. 
23.  apertum  eft:  ne  quid  nunc  de  mylieriis  di¬ 
cam  ,  &  de  fepulcris  horum  Deorum ,  aliisque  re¬ 
bus,  de  quibus  Plutarchum  infpicere  jubeo  de  IJi- 
dc  OJtride  p.  258.  259.  Ne  memoria  periret 
horum  Deorum  tantorumque ,  quibus  Aegyptii 
ab  illis  ornati  effent,  beneficiorum,  rudi  illo  aevo, 
quo  aut  nullus  aut  perrarus  litterarum' &  chartarum 
ufus  erat,  anniverfarii  quidam  ritus  inftituti  funt, 
quibus  fignis,  figuris,  &  imaginibus,  quid  olim 
contigiffet  Diis,  quasve  illis  res  Aegyptus  debe¬ 
ret,  fignificabatur.  Hae  caerimoniae  recordatio¬ 
nis  caufla  vetuftiffimis  temporibus  decretae,  cele¬ 
berrima  illa  funt  Aegyptiorum  myfteria ,  quae  pau¬ 
cis  fas  erat  reccntiori  aetate  adipicere.  Etenim 
facerdotes,  quod  metuerent,  fore,  ut  ex  his  riti¬ 
bus  plurimi  inteiligerent,  homines  fuiffe  dudum 
defunftos,  quibus  facra  facerent  Aegyptii ,  honos¬ 
que  religionis  <5t  antiftitum  ejus  reverentia  multum 
inde  detrimenti  caperet ,  fenfim  facra  haec  inftl- 
tuta  multitudinis  oculis  fubduxerunt ,  nec  ad  ea 
fpeftanda,  praeter  eos,  admiferunt,  quorum  fi¬ 
dem  &  prudentiam  diuturna  exploratione  cogno- 
viflent.  Multa  habeo,  quibus  haec  probare  pos- 
fum ,  quae  de  myfteriorum  natura  dixi :  verum  lon¬ 
gus  effe  nolo,  &  momini,  mc  aliquoties  jam  hoc 
argumentum  tangere.  Itaque  fatis  erit,  fi  dixero, 
vix  aliter  fentire  poffe ,  qui  ritus  myfteriorum , 
quotquot  ad  nos  pervenerunt,  expenderit,  &  cum 
illis,  quae  dc  Diis  Aegyptiorum  narrantur,  con¬ 
tulerit.  Addo,  veterum  non  paucos,  in  quibus 
ingenium  fuit  &  ratio,  Plutarchum ,  Lucanum , 
Xenophanem  Colophonium  apud  Plutarchum  de  wfidc 


Foetae  corruperunt'  Cap.  IV. 

Amentes  imbuerent.  Videamus,  quot  hic  modis  poetae  &  fefe  &  veritatem  con- 

ta- 

OJiride-  p.  37 9-  multosque  alios,  jam  dudum  Ut  de  reliquis  taceam  *  qui  nuperrime  lingulari^ 
animadvertilie,  arcanam  Aegyptiorum  religionem  Diflertatione  in  hanc  rem  fibi  duxit  inquirendum 
argumento  efle,  homines  fuifle,  quibus  haec  gens  efle,  vir  elegantia  ingenii,  Abbas  Banierius, 
Arp plicaret.  Et  commodum  mihi  haec  feribenti  hoc  unum  fibi  datum  eflb  credidit ,  ut  comta  Ora- 
locus  Ciceronis  peregregius  in  memoriam  venit  tione  Gallica,  quae  apud  veteres  hujus  argumenti 
Tufculm.  Quaeji.  Lib.  I.  C.  13.  p.  2579.  quo  exflant,  amiciret.  Vid.  Hijloire  de  l' Academi* 
perfpicue  initiatos  non  ignorare  potu ifle  declarat,  des  inferiptions  £?  des  belles  lettres  Tom.  VI. 
cx  terris  in  coelum  profe&os  feu  homines  fuifle  p.  ng.  .  135.  Rationi  vero  in  exploranda  fen- 
Deos  gentium.  Ipfi  illi ,  inquit,  majorum  gen -  tentiarum,  quas  aliqui  protulerunt,  veritate,  pa* 
tiiim  Dii  qui  habentur,  hinc  a  nobis  profeci  i  in  coe-  rum  aut  nihil  loci  reliquit.  Pleracque  veterum  opi* 
lum  reperientur.  — —  Remnifcere  ,  quoniam  es  niones  de  cauflls  cultus  beftiarum  inter  Aegyptio* 
initiatus,  quae  tradantur ,  mysteriis.  Nil  fieri  a  Plutarcho  congeftac  funt  Libro  de  Ifide  &  Ofiri* 
potefl  hoc  ditto  luculentius.  Quam  univerfus  de  p.  379.  Tres  Diodorus  Siculus  commemorat* 
Aegyptiorum  populus  de  primis  regibus  &  legum-  quarum  binas  parum  curat,  tertiam  non  fpernere 
latoribus  fuis  praeclaram  habuit  opinionem ,  eam-  videtur,  quae  ab  utilitate  fumta  cft  animalium, 
dem  fingulae  provinciae  &  civitates  opulentillimi  Biblioth.  hijlor.  Lib.  I.  Cap.  86.  f.  p.  74.  Alias 
hujus  regni  erga  eos  foverunt,  quorum  labore  ac  alii  pailim  indicant.  Haec  ipfa  opinionum  difeor- 
induftria  aut  conftitutae  ac  legibus  munitae,  aut  a  dia  viros  edocere  potuilTet  eruditos,  nihil  habuis- 
formidine  ac  periculis  liberatae,  aut  denique  arti-  fe  cogniti  &  explorati,  quod  fequerentur  hac  iri 
bus  &  opificiis  humanae  vitae  falutaribus  inftructae  taufla,  Aegyptios,  ideoque  nihil  ipfis  temere  cre- 
fuerant.  Quamobrem  evenit,  ut,  praeter  com-  dendum,  verum  omnia  rationis  metienda  efle  rc- 
munes  populi  totius  Deos,  quaelibet  urbs  aut  re-  gula.  In  eamdem  cogitationem  tot  veterum  nori 
gio  propria  fua  &  peculiaria  Numina  revereretur,  modo  Chriltianorum  ,  verum  etiam  profanorum 
nec  iidem  omnibus  Dii  placerent.  Etenim  hoc  auctorum  pronuntiatis  adduci  facile  potuiflent , 
antiquifllmorum  populorum  mentibus  penitus  fuifle  quibus  Aegyptiorum  rident  confilia  religionis  fuae 
infixum  videtur  &  infituin ,  fine  Deo  neminem  ftultitiam  fictis  &  commentitiis  rationibus^velandi.. 
magnum  &  eximium  viruin  fuifle,  animosque  eo-  Verum  nefeio,  qui  fiat,  quod  multi,  in  quibus 
rum,  'quos  virtus  &  fortitudo  prae  ceteris,  dum  alioquin  ingenium  eft  &  ratio,  malunt  fine  ratio* 
vixillent,  extuliflet,  m  Deorum  concilium  corpo-  ne  adfcifcere ,  quae  ab  antiquis  cernunt  efle  tradi- 
re  folutos  recipi.  Ex  quo  factum  ,  id  quod  a  viris  ta,  quam  fibimet  ipfis  ad  veritatem  meditationi 
doftis  dudum  obfervatum  eft ,  urbium  fore  omnium  viam  munire.  Placet,  praecipuas  &  potiores  do. 
conditores  ab  incolis  carum  facro  ritu  cultos  &  cultu  belluarum  inter  Aegyptios  fententias  hoc  loco 
Diis  aggregatos  fuifle.  Vid.  Ezech.  Spanhemius  perfequi,  &  carum  vanitatem  oltenderc,  eo  vero 
fur  les  Cefars  de  Julien  p.  13.  facto,  demum,  quid  mihi  de  co  videatur,  expli' 

Reliquum  eft,  ut  de  origine  cultus  beftiarum  care, 
dicam,  quo  religio  Aegyptiorum  a  reliquis  omni-  Puerilem  Aegyptiorum  fabulam,  Deos  Typh°" 
bus  religionibus  differt.  Etenim  hanc  brutorum  nis  metu  in  corpora  tranfiifle  animalium ,  cx  eo* 
animantium  conlecrationem  non  recentius  difei-  que  natum  efle  morem  confecrandi  beftias ,  prac- 
plinae  Aegyptiorum  additam,  fcd  cum.  ipfis  ejus  termitto.  Bcuiierius,  praeter  alios,  nil  dubitavit» 
initiis  natam  &  propagatam  efle,  fuadent  omnia,  tantum  potuiffc  ineptam  hanc  narrationem  apud 
quae  de  ea  usquam  in  litteras  relata  cxftant.  Nulla  Aegyptiorum  animos,  ut  fe  fuaque  bclluis  devo¬ 
res  majerem  apud  viros  fapientes  dcfpicientiain  verent  ratione  vacuis.  Verum  nec  recordatus  e# 
Aegyptiis  olim  commovit,  quam  hoc  eorum  erga  vir  eximius,  haec  fi  vera  cflet  hujus  cultus  cauffo» 
beftias  ftudium,  id  quod  cum  ex  multis  aliis,  tum  futurum  fuifle,  ut  iisdem  omnes  Aegyptii  befti‘s 
c\  Juvenalis  in  primis  Satyra  XV.  &  Luciani  Cen-  facra  facerent;  quod  fecus  tamen  fefe  habet,  neC 
cilio  Deorum  Tom.  II.  p.  713.  intelligitur.  Ita-  Plutarchum  cogitavit  Libro  de  IJide  £?  Ofirid * 
que  dici  vix  potefl: ,  quantum  adhibuerint  &  vete-  p.  37 9.  &  Lucianum  de  facrificiis  T.  I.  Opp-  P/ 
te s  &  recentiores  diligentiae,  ut  tam  portentofac  369.  in  explodenda  hac  commentitia  ratione  fatis 
ac  ridiculae  religionis  cauiras  in  populo  tanta  fa-  dudum  copiofos  fuifle.  Majorem  fpondent  aliae 
pientiae  laude  quondam  florenti  eruerent.  Sed  ut  opiniones  veri  fimiiitudinem.  Platonici  juniores» 
ingenue,  quod  fentio,  profitear,  pauci  rectam  mi-  quos  multi fequuntur  eximiae  doftrinac  viri,  Aegy' 
hi  viam  videntur  ingrefl»  ad  hoc  negotium  expli-  ptios  propterea  fupplicafle  animalibus  ,  conti  ' 
candum,  auresque  jufto  faciliores  praebuiffe  facer-  mant,  quod  Deum  per  univerfam 1  rerum  natura 
dotibus  Aegyptiis,  quibus  moris  erat,  reconditas  fufum  efle,  cenfuerint,  &  in  .tlis  mcirco  i 
iiilicetorum  rituum  rationes  feifeitantibus  reddeie,  partem  aliquam  latere,  putaverint.  Torphyrt 


^  ]9‘  Theologiam  veterum. 

'aminaverlnt.  Principio  hoc  flagitiofum  erat,  quod  in  carminibus ,  quibus  res4j9 

Deo- 

ie  fjlinemia  ai  efu  carnium  Lih  IV.  5-  9.  Eufi-  hac  opinione  delcftantur,  equidem  nihil  hic  vi- 

eUan-8eL  L,i  nI'  C-  V'  93-  dc°’  nec  Ui  a  ™on?  COIdequor ,  quemadmodum 
J.  .  m  hanc  contra  lententiam  tantum  paullo  ante  ex  eo,  quod  rebus  facris  &  philofonhicis  expri- 
aixi  quantum  ad  eam  omni  robore  nudandam  fa-  mendis  figuras  adhibuerunt  beftiarum  Aegyptii 
is  elt.  Statini  eam,  ut  exiftimo,  abjiciet,  quis-  fuperititio  erga  illas  nata  fit.  Deinde,  quum  non 
<]Uis  fecum  expenderit,  non  eadem  apud  Aegy-  eadem  apud  omnes  Aegyptios  in  honore  fuerint 
fed°VaniUla^a  Pr0  ^acr^S  &  div*n*s  habita,  animantia,  id  cx  hac  loqueretur  opinione,  toti- 
.  .1Verfa  &  varia.  ‘Explicet  mihi,  quaefo,  opi-  dem  fuilTe  hicroglyphica  feribendi  genera  in  Acgy. 
lonis  hujus  afleftator,  fi  Aegyptii  Deum  in  omni-  pto,  quot  oppida  &  provincias.  Poftrcmo,  ut 
?aturae  membris,  maxime  in  beltiis,  venc-  multa  praeteream  alia,  ex  quibus  levitas  inventi 
h  lunt,  cur,  quos  Lycopolitani  colebant,  lu-  hujus  patet,  multae  fuerunt  in  figuris  arcanis 
P  s  reliqui  Aegyptii  trucidaverint,  &,  quos  Pa-  Aegyptiorum  beftiae,  quas  illi  tamen  minime  ho- 
teft  mitani  venerabantur,  hippopotamos,  Herodoto  nore  quodam  affecerunt,  mufeae  verbi  caufla, 
t  e’  ceteri  fpreverint  &  occiderint.  Homo  prae-  culices,  leones,  pardi,  &  aliae, 
mi  homini’  vicinus  vicino,  rufticus  ruftico  fa-  Non  multum  ab  hac  difccdit  illa,  quam  comme- 
«\exftruxiflet,  nec  nifi  Numina  Aegyptum  in-  morari  video  ab  auctore  Recognitionum  Clementis, 
l,iuent,  fi  haec  animis  populi  infediflet  opinio ,  opinio.  Ipfis  e}us  verbis  eam  referam  Lib.  V. 
eum  in  quavis  naturae  parte  habitare,  &  in  ea  21.  p.  551.  T.  L  PP.  Anoloi.  Addunt  fAeev- 

wnionai-r.  . _ _ :  _  . %  r.  . . .  /r„  r  _ i-  <  ..  .  .  tv 


<-11  interpretatio,  naem  ubique  Habere,  0:  num  genus,  veium  recte  idem  addidit  au&or : 
lini  frta  corum  non  fecus  admirari,  ac  fi  Apol-  Sed  pudoris  perfugio ,  haec  £?  nonnulla  his  fimlia 
‘s  Cfent  oracula-  Dici  vix  POtcft,  quantopere  conncQentes ,  errorem  fuum  velare  nituntur.  ■  Be!- 
lnus  hoc  veterum  inftituta  &  rationes  corruperit  lam  profefto  ,  fi  Diis  placet,  ratiocinationem! 
,  contaminiiverit;  quorum  plerique  tamen  voci-  Quod  Aegyptii  animalia  colunt,  id  ideo  fit,  quia 
s  fic  aflentiuntur ,  ac  fi  uni  veritatis  efient  in-  virtutum,  quibus  humana  vita  gubernatur,  iraagi- 
.  3*^$.  nes  funt.  Eos  exempli  caufla  laboris  imago  eft, 

mui^eni°i'am  y°-  Marshamus ,  quam  Boffuetus  &  canis  vigilantiae,  hircus  foecunditatis.  Igitur  haec 
cfc/  .ahi  fuam  fecerunt ,  opinionem  fovet  Canone  animalia  facris  caerimoniis  coli,  &  Deorum  ritu 
8ht>k'C0  ^eSyPt-  'Saec.  E  P •  38.  Etenim  hiero -  honorari  debent.  Stipites  fu  i  flent,  non  homines, 
Ae!LlCl?ni »  qu°d  vocant,  feribendi  genus  hoc  fi  ita  ratiocinati  efient  Aegyptii.  Nefcio  praeterea, 
diuni  °rum  er8a  beftias  infanum  peperifie  ftu-  quarum  virtutum  figurae  fint  crocodilus ,  felis,  lu- 
•e  .  ’  ahtumat.  [Hanc  fententiam  multis  perin-  pus,  fimia,  aut  an  umquam  inter  magifiras  ho- 
'oie  tuetur  IVarlurton  Divine  Legat,  of  Mofes  nefti  &  retti  moris  a  quoquam  relatae  fint  hae  be- 
«J  E  p.  166.  /.  Is  vero  hanc  opinionem  aliter,  ftiac.  Et  his  tamen  quoque  fupplices  fuerunt 
111  c8° ,  explicat.  ]  Si  refte  capio  virorum  do-  Aegyptii.  Forte,  quibus  equi  fluviatiles  culti 
ti  fententiam,  haec  eft:  Quum  viderent  mul-  funt,  proptereahoc  eos  honore  dignati  funt,  quod 
*eSyptii ,  animalia  rerum  aliarum  &  praecepto-  voracitatis  fignum  efie  poflent,  &  quibus  pifccs 
CaJ?  Philofophicorum  notas  &  figna  efie,  inde  oc-  nonnulli  in  Diis  fuerunt,  eos  ut  taciturnitatis  ima. 
Sed°nem  arriPuerunt  ipfo  confecrandi  animalia,  gines  fpe&arunt.  Taceo ,  quae  jam  faepius  de 

e{r  ’  qiime  h-a>nc  Perimunt  fententiam,  tam  mihi  varietate  cultus  beftiarum  dixi:  mitto  &  alia,  qUUm 

fcinn  intur’  ut’  heri  potuerit,  ne-  nimis  inficeta  fit  haec  opinio,  quam  ut  metuen- 

Aon  • cret  viris »  ingenio  certe  &  acu-  dum  fit,  ne  multis  placeat, 

obfrnrm  Pfiinum  mibi  prorfus  fateor  Non  multo  dc  illis  benignius  fentio,  qui  ex  dc<*- 

a£lrnm  rnn^U01f0do  alicluis  figurarum  illarum  mate  de  migrationibus  animorum  in  beftias  cui 
Si™  “^™plat:on=  *  animalium  cultum  Aegyptios  fuiffe  deditos ,  ex  ’  te 

Pervenire  potuerit.  Accipiter,  fi  Hcrapollini  fi-  conftat  aliis  auftoribus,  haec  animalium  facra  flu- 

Ac§y£re  imisfifignum  in^v  0ta  &  rfisnumapud  gp’  °Pi.nantur:  tainet?  «n  hac  lententia  multos 
Pudoi  •  ’  1  h  ,  lnteritus,  mufea  nota  im-  efie  non  ignorem  praeclaros  homines  *  laudatiffi- 

P^pntla0,  Cynocephalus  imago  lunae.  Jam  ve-  mos,  nec  omni  eam  fpecie  care“  ’ Enmt 
ti?c  ’  (lulbusSraJbus  co  adfcenderintamen-  olim  inter  Aegyptios,  teli  ibus’  Diodoro  Siculo 

lenturqUT^aS  ^Suras  adfpexerunt,  ut  fic  ratiocina-  Bibloth.  liifior.  Lih.  /  p  &  Phaarclio  de 
PhauJj  £«w  nos  acc|P.m  muribus,  cynoce-  W&  OJir.  p.  j8o  qu^i'  ipfos  Deorum^ 2 Los 
«es  me  dlv‘nos  110  J°  .cxl;,bere-  Cen-  tranCitte  dicerent  in  corpora  quorumdam  anima- 

#l,P«Wib  &  excordem  licet  vocent,  qui  hum  ,  animum  OJiridis  in  corpus  bovis  illius , 

Yvy  quem 


538  Fo'e'tae  depravarunt  Cap.  IV* 

42oD;orum  geflas  perfequebantur ,  omne  illud  in  eorum  naturam  conferebant,  quod 

vi* 


uem  Apin  nominabant,  Typhonis  vero  in  croco- 
ilos  aut  alias  noxias  bclluas.  Verum  hacc  fen- 
tentia,  quae  paucorum  fuit,  quoniam  a  Plutarcho 
ipfo  fpreta  &  rejedtaeft,  ipfaque  fuam  futilitatem 
prodit,  nos  minime  morabitur.  Furioforum  mihi 
limiliores,  quam  hominum,  fuifle  videntur,  fi 
qui  fuere,  quos  ifta  cepit  opinio:  neque,  qualem 
fibi  Deum  fingere  potuerint  homines  ,  intclligo, 
qui  animum  ejus  in  corpore  beftiae  latere,  credi¬ 
derunt.  Sed  fortaflis  non  nimis  accurate  ab  anti¬ 
quis  cxpofitum  eft  hoc  dogma.  Nos  generatim 
in  cos  tantum  quaedam  dicomus ,  qui  originem 
cultus  beftiarum  in  erroribus  animorum  ,  quos  lta- 
tuebant  Aegyptii,  quaerunt.  Bina  funt  in  prim.s, 
nec  enim  omnia  enumerare  placet  ,  quibus  ho¬ 
rum  frangitur  ratio.  Primum,  fi  propter  animas 
in  illis  reconditas  Aegyptii  coluiflfent  beftias,  in 
fcitis  eorum  haud  dubie  lx>c  fuiflet:  Omnis  anima 
cultu  divino  honcftanda  eft.  Quorum  vero  hoc 
cll  placitum,  eorum  eft,  non  modo  bcftias  vene¬ 
rari,  verum  etiam  omnibus  fupplicarc  hominibus, 
in  quibus  eft  animus  ratione  praeditus :  quod  ne¬ 
quaquam  fecerunt  Aegyptii.  Non  fum  nefeius, 
Porphyrium ,  &  ex  eo  Eujebium  referre  Praeparat, 
euang.  Lib.  III.  C.  4.  p.  94.  &  C.  12.  p.  11 7. 
in  pago  quodam  Aegypti,  Anamis  dicio,  homi¬ 
nem  quoque  cultum  fuilfe.  Verum  ut  omittam, 
qualis  ifte  homo  fuerit,  neutrum  horum  feriptum 
jeliquiflTe  ,  ex  unius  exilisque  pagi  religione  & 
opinionibus  univerfae  provinciae  difciplinam  haud 
eire  nobis  acftimandam,  perfpicuum  eft.  Varia 
fuit  Aegyptiorum  religio,  fi  provincias  &  oppida 
fpeftesr  hic  vero  de  ea  quaeritur,  quae  omni  po¬ 
pulo  communis  fuit.  Deinde,  fi  propter  animo¬ 
rum  tranfitus  in  beftias  his  femet  ipfos  tanto  ftu- 
dio  devoviifent  Aegyptii,  non  modo  omnia  vene¬ 
rari  debui flent  animantia,  quod  ab  illis  haud  fadtum 
efle  novimus ,  fed  etiam  ab  omni  varietate  cultus 
hac  in  re  alieni  efle.  Non  licuiflet  verbi  cauda, 
fi  lupus  propterea  confecratus  fuiflfet,  quod  ty¬ 
ranni  cujusdam  in  eum  abiiflet  animus,  his  qui¬ 
dem  illum  magnis  honoribus  afficere,  illis  autem 
beftiam  trucidare  &  occidere. 

Quam  PlutarcJras  prae  ceteris  probare  videtur, 
fententia,  de  Ifide  fc?  Ofir.  p.  380.  381.  beftias 
jdeo  tantis  in  honoribus  fuifle  Aegyptiis  ,  quod 
divinarum  virtutum  &  perfectionum  imagines 
cflent,  eam  ego  propemodum  ridiculam  arbitror. 
Non  dicam  ,  Deum  cum  beftiis  comparare,  & 
fummi  Numinis  fimulacra  in  feris  animantibus  con- 
flituere,  cum  fumme  in  majeftatem  ejus  injurio- 
fum,  tum  vix  fanorum  hominum  efle  pofle :  id 
vero  monebo,  plures  efle  in  hominibus  fine  ulla 
controverfia  divinarum  virtutum  imagines,  quam 
in  beftiis,  citiusque  idcirco  hanc  rationem  ad  co¬ 


lendos  homines ,  quam  ad  beftias  dedicandas, 
Aegyptios  adducere  debuifle.  lpfam  praeterea  fi 
propius  intueamur  hanc  rationem,  tam  inanis  & 
ipurca  eft,  ut,  fi  verum  eflet,  ab  Aegyptiis  eam 
fuifle  adhibitam,  equidem  reliquos  populos  refte 
fadturos  fuifle  exiftimem  ,  fi  hellebori  copiam  quo¬ 
tannis  in  eorum  provinciam  advexi  flent.  Cogite¬ 
mus,  obfecro,  homines  ita  calculos  ponentes: 
Canis  vigilantia  in  primis  valet.  Deus  femper 
fpectat,  quid  agant  homines,  nec  ullo  tempore  a 
rerum  humanarum  procuratione  ceflat.  Canis  er¬ 
go  imago  Dei  elt.  Igitur  canem  loco  Dei  habea¬ 
mus,  &  victimis  placemus ,  necelfe  eft.  Belle  & 
feftive  !  Quidni  potius  vigilem  Diofpolitanum  aut 
militem  nocturnas  excubias  agentem,  quod  hone- 
ltius  profecto  &  Deo  dignius  fuiflet?  Crocodilus 
lingua  caret.  Deus  lingua  non  utitur.  In  croco 
dilo  igitur  Dei  fimilitudo  elt.  Igitur  crocodilos  in 
Dus  habeamus.  Argute  fine  dubio!  Quidni  etiam 
male  i  cos  &  toleratos  homines,  quibus  carmfeX 
linguam  extraxit  faucibus? 

Ab  Aftronomia  alii  rationes  petunt,  ut  circum- 
fufas  Aegyptiorum  facris  animalibus  tenebras  dilfi- 
pent.  His  viam  Lucianus  praeivit,  qui  de  Ajlro - 
logia  p.  849*  T.  I.  Opp.  obfervat,  Aegyptius 
coelum  in  duodecim  partes,  diftribuilfe,  & 'fingi*- 
las  fub  beftiarum  figuris  exhibuifle:  hinc  anima¬ 
lium  non  modo  culeum  ,  fed  etiam  cultus  hujus 
varietatem  inter  eos  exftiofte  :  arietem  colere, 
qui  ad  arietem  fpeftent;  pifeibus  non  vefei,  qui 
fub  pifeibus  vivant;  taurum  in  coeleftis  tauri  ho* 
norem  ab  illis  coli.  Multi  in  hac  opinione  exor¬ 
nanda  funt  Athon.  Kircherus  Oedipi  Aegypti aci 
Tum.  II.  P.  2.  p.  160.  &  Abbas  Banierius  tt*" 
Jloire  de  l’ Acad.  des  infeript.  Tom.  VI.  p.  127* 
128.  Mihi  reliquis,  quas  praemifi,  non  modo 
non  melior,  fed  etiam  deterior  videtur.  Narrafl"6 
fabulas  has  facerdotein  aliquem  ex  Aegyptiis,  neC 
dubito,  nec  valde  miror:  fed  viros  doftos  &  in‘ 
geniofos  ampledti  ftatim  haec  commenta  potuifl0* 
id,  qui  factum  fit ,  vix  intelligo.  Si  duodecim 
tantum  animalia  coluiflent  Aegyptii,  ncc  alia* 
quam  illa ,  quorum  nominibus  Ailronomi  utuntu* 
ad  del.gnandas  cocleftes  domos,  eflet,  cur  ali¬ 
quid  huic  tribueretur  opinioni.  Verum  res  long0 
fecus  fele  habet.  Multo  plures  primum  in  facris 
numerarunt  Aegyptii  beftias,  quam  duodecim* 
Deinde  multis  ilii  belluis  honores  divinos  pracfti- 
terunt,  quibus  numquam  inter  fidera  locus  aliqui® 
datus  eft.  Etenim  non  memini,  crocodilum,  lu¬ 
pum,  fimiam,  felem  a  quoquam  inter  figna  coel®* 
ltia  receptas  efle;  quas  tamen  Aegyptii  beftias  ttt 
primis  veneratione  dignas  habuerunt.  Nec  ichneu¬ 
mon  aut  ibis,  quibus  nihil  in  Aegypto  fuit  fim* 
ftjus,  ia  coelum,  hoc  populo  duce,  adfcendit» 


§•  1 9. 


Theologiam  veterum . 


S19 


vitiofum ,  turbulentum ,  &  parum  fanum 


denique  in  fignis  coeleftibus  quaedam  funt  ani- 
jnalia ,  quibus  Aegyptii  numquam  fupplicarunt, 
ieo 'verbi  cauffa  &  cancer.  Poftremo,  ipfam  hanc 
Qum  attentius  fpc&o  rationem ,  totus  paene  con- 
turbor,  aegerrimeque  mihi  perfuadeo,  hominem 
*anae  mentis  ita  umquam  calculos  pofuiffe :  Allro- 
n°mi  in  coeli  partibus  &  ftcllarum  fitu  figuras  fibi 
animalium  quorumdam  vili  funt  reperiffe,  &  prop- 
terea  beftiarum  nomina  ad  eas  defignandas  tran¬ 
serunt.  Igitur  me  illa  decet  animalia  venerari, 
quorum  formas  huic  generi  placuit  in  coelo  collo- 
^re  Faciliorem  me  haberent  ad  haec  credenda 
*Fl  °°^i »  fi  fagittarium ,  libram ,  virginem ,  &  ge- 
*”!n?s  aut  ab  Aegyptiis,  aut  ulla  gente  alia  Nu- 
mnibus  fuiflfe  adferiptos  ,  oftenderent ,  quoniam 
ct  hae  figurae  in  fignis  numerantur  coeleftibus. 
fuerunt  olim ,  tefte  Plutarclio  de  Ifid.  &  OJi- 
.  P •  379-  380.  qui  ex  veteri  hiftoria  rati  funt 
Ptime  hanc  quaeftionem  expediri  polfe.  Itaque 
>  u  OJirin  dixerunt  exercitum  fuum  in  certas  co- 
°ttes  divififle ,  ac  lingulis  vexillum  animali  ali- 
MUo  infignitum  tradidilfe;  inde  eveniffe,  ut  linguli 
P°puli  id  animal  ,  quod  fibi  obtigiffet ,  cultu  & 
°norc  dignum  exiftimarent.  Hujus  caufilie  Dio - 
°rus  etiam  Siculus  meminit  Biblioth.  liijlor.  Lib.  I. 
,  8(5.  p.  75.  Alii  antiquos  reges  judicarunt, 

elUiarum  argenteis  aureisque  capitibus  indutos, 
r^.Praeliis ,  ut  hoftibus  terrorem  injicerent ,  appa- 
to  Dtramque  rationem  refte  contemnit  Plu- 
Etenim ,  ut  taceam ,  fatta  haec  utrum  cer- 
eflb  an  VCro  confi^a  fint  temere,  valde  dubium 
re  *  ncnio  ftbi  facile  perfuaferit,  tantum  valuiffc 
Kin  lUl  ^  imPcratorum  galeas  aut  vexillorum  ima- 
j  n<\s  apud  animos  Aegyptiorum ,  ut  religionis  in- 
cefr  UCercnt  Prlmorc^‘a*  Eeonis  corio  tettuin  in- 
clfilTc  ferunt  Herculem.  Germani  ferarum  pelli- 
Us  vcftiti  hoftibus  fefe  objecerunt.  Nec  tamen 
ue°  quemquam  accepimus  Iconibus  fupplicandi, 
l,t  cx  Germanis  aliquos  feras  confecrandi  occa- 
>j°nem  arripuiffe.  Aquilae  pro  fignis  militaribus 
'•omanis  fuerunt :  quibus  tamen  numquam  templa 
cdicata,  aut  caerimoniae  &  facra  decreta  funt. 
tima  reftat  ratio,  quam  in  primis  adhibuiffe 
Aegyptios  ,  Diodorus  Siculus  &  Plutarckus  una 
cum  alus  auftores  funt,  ab  utilitate,  quam  prae- 
ant  amm  ia,  fumta.  Referam  illam  Ciceronis 
Verbis:  Ipfi,  qui  irridentur,  Aegyptii  nullam  bel- 
mfl  ob  utilitatem  ,  confecraverunt : 

e  ut  ibes  maximam  vim  ferpentium  conficiunt ,  de 
**tura  Deor.  Lib.  I.  C.  3<5.  p.  2935.  [Nec  ta- 
hoc  Ciceronis  omnino  verum.  Vid.  Theodor. 

*  berap.  III.  p.  113.  ]  Verum  haec  fententia* 
quam  alioquin  ceteris  lubens  fateor  verifimiliorem 
©Ufc’  ^aud  tamen  omnes  tollit  difficultates.  Nam- 
1  e  fultas  Aegyptii  beltias  fulpexerunt,  ex  qui- 


efle  in  hominibus ,  ipfa  purgatior  intclli-  4 

g’lC 

bus  nulla  capitur  utilitas,  anguillas  verbi  cauffa, 
multas  etiam ,  quae  detrimentum  haud  dubie  & 
multa  mala  Aegyptiis  attulerunt,  ut  lupos  &  alios. 
Exploratis  igitur  aliorum  judiciis  &  opinionibus, 
iioftram  ut  nunc  explicemus  conjecturam  aut  opi¬ 
nionem  ,  res  ipfa  flagitat. 

Ante  vero ,  quam  id  faciam  ,  quasdam  mihi 
praemittendas  effe  arbitror  generales  obfervatiun- 
culas ,  quibus  aditum  ad  meliorent  caudae  hujus 
difeeptationem  aperiri  certus  fum.  Itaque  (1.) 
teneamus,  oportet,  quaedam  animalia  univerfae 
provinciae  &  toti  Aegyptiorum  populo  fuiflfe  facra, 
quaedam  vero  cenis  tantum  terrae  hujus  oppidis 
&  populis.  Herodotus  ,  Juvenalis ,  Plutarchus , 
omnes,  paucis  ,  qui  fuperftitiones  Aegyptiorum 
ex  antiquis  perfequuti  funt,  rei  hujus  locupletifli- 
mi  teftes  funt.  (II. )  Quae  omnibus  Aegyptiis  pro 
Diis  habebantur  beftiae  ,  eas  nulli  violare  licebat , 
nili  capitis  incurrere  dilcrimen  vellet.  Vid.  He¬ 
rodotus  Lib.  II.  Cap.  6 5.  p.  113.  At  quae  certis 
tantum  propriae  erant  urbibus  aut  gentibus  ,  his 
reliquae  urbes  &  gentes  impune  llatuebant  inlldias. 
Qua  ex  re  gravilfima  faepe  bella  &  praelia  inter 
Aegyptios  nata  funt,  Juvenali  ,  Plutarcho ,  & 
aliis  audtoribus.  Adde  Jofephum  Antiqq.  Judaic. 
Lib.  I.  Cap.  8.  5-  2.  p.  30.  (IU.)  In  quibus 

beftiis  colendis  tota  concors  fuit  Aegyptus ,  earum 
omnium  hanc  eflfe  naturam,  video,  ut  incolis  pro¬ 
vinciae  hujus  multum  utilitatis  &  falutis  afferant: 
neque  ullum  exftarc  arbitror  exemplum  beftiae 
peltiferae  aut  noxiae  ab  univerfa  Aegypto  cultae. 
Lege,  quae  de  felium,  ibidum,  canum,  ovium 
utilitate  in  Aegypto  diflerit  Diodorus  Siculus 
Biblioth.  hiftor.  Lib.  I.  Cap.  87-  P •  75-  Confer 
Plutarchum  de  Jfide  6?  Qfiride  p.  380.  T.  II. 
Opp.  Vaccarum  &  boum  utilitas  per  fe  patet. 

( IV.  )  Ex  illis  vero  animalibus,  quibus  certae  tan¬ 
tum  partes  &  regiones  Aegypti  fupplices  fuere, 
quaedam  non  modo  nullum  infignem  fruflum ,  fed 
etiam  damnum  &  periculum  humanae  vitae  pa- 
riunt ;  quales  funt  urfi,  lupi,  crocodili,  accipi¬ 
tres,  &  aliae  beftiae,  quibus  facra  feciffc  Aegy¬ 
ptios,  controveffia  vacat.  (V.)  Quidam  et£in 
Aegyptii  beftias  venerati  funt,  e  quibus  nec  falus 
magna  fperatur,  nec  damnum  eximium  metuitur , 
aves  verbi  cauffa.  Quidam  animalibus  fupplica¬ 
runt,  quibus  vefei  negant  aliquem  poffe  Medici 
fine  corporis  detrimento  quodam;  qualia  funt  an¬ 
guillae  &  pifeium  quaedam  genera.  His  vcluti 
gradibus  utemur  ad  veras  cauffas  cultus  animalium 
inter  Aegyptios  indagandas. 

Aegyptus,  non  adinodum  ferax  eft  animalium, 
quibus  hominum  vita  &  agrorum  cultura,  in  Aegy¬ 
pto  in  primis  neceffaria ,  carere  nequeunt.  Hero¬ 
dotus  Hifior.  Ub.  U.  c.  65.  p-  113. 

Yyy  2  A‘~ 


J4° 


Poetae  depravarunt 


Cap.  IV. 


42?g't  ratio.  Atque  hunc  morem  eorum  ,  quotquot  umquam  fapientiae  laude  florue¬ 
runt, 


A oiahp^  rji  AtZnf'  *  f*xXx  *V£. 

sfegyptus  quum  Jit  Africae  finitima,  non  tamen  ad¬ 
modum  abundat  beftiis.  £  contrario  magna  eft  & 
major  olim  in  Aegypto  exftitit  copia  ferarum  & 
venenatarum  beftiarum ,  crocodilorum ,  luporum , 
urforum ,  ferpentum  ,  equorum  fluviatilium  ,  & 
aliarum.  Igitur  illorum ,  qui  civitafem  in  hac  ter¬ 
ra  &  rempublicam  condebant,  in  primis  erat  pro 
videre,  ut  falutarium  &  utilium  animalium  nume¬ 
rus  una  cum  incolarum  &  civium  numero  crefce- 
ret,  ne  peftis  aut  fames  conftituta  difliparent  ite¬ 
rum  imperia,  peftiferarum  autem  &.  noxiarum  bcl- 
Juarum  multitudo  quovis  modo  diminueretur.  Hanc 
propter  cauflam  legibus  primum  caveri  debebat 
publicis,  nequis  beftiis  utilibus ,  ovibus,  vaccis, 
bobus ,  capris  ,  vim  afferret.  Deinde  ,  quum 
belluarum  aliquae  noxiis  animalibus  perpetuum 
quali  bellum  inferrent,  ichneumon  crocodilis,  ci¬ 
conia  ferpentibus,  par  erat  quoque,  ut  harum  fa- 
luti  profpiceretur ,  &  a  caede  earum  poenis  fanct- 
tis  arcerentur  homines.  Haec  vero  hominum  efTe 
folet  aut  levitas  aut  pertinacia,  ut,  modo  fuis  con- 
fulant  rationibus ,  quid  reipublicae  interfit,  parum 
curent,  optimisque  legibus  repugnent,  quas  fuis 
obftare  cernunt  cupiditatibus.  Quod  quum  etiam 
in  Aegypto  contingeret,  confultum  vifum  fuit, 
religione  leges  communire  ,  & ,  faccrdotibus  in 
conlilium  adhibitis,  dogmate  quodam  imbuere  ho¬ 
minum  animos  ,  quod  manus  civium  virtute  fua 
cohiberet ,  ne  trucidarent  animantia.  [  Antiqui 
boves  vetabant  immolare  &  occidere.  Varro  de 
Re  Ruftica  Lxb.  II.  c.  5.  p.  523.  Jac.  Gothofredus 
ad  Cod.  Theod.  T.  I.  p.  261.  Vid.  Irhovius  de 
Palingenejia  veter.  L.  I.  p.  145.  /.  ]  Itaque 
promulgatum  fuit  in  populo,  Diis  iplis  certas  be¬ 
ftias  curae  efle,  atque  vim  nefeio  quam  divinam 
in  nonnullis  refldere  animantibus,  quibus propterca 
line  fummo  fcelere  &  graviffima  Deorum  indigna¬ 
tione  injuria  inferri  ab  aliquo  nequeat.  Haec  ita 
elTe,  non  ex  eo  tantum  liquet,  quod  paullo  ante 
obferyavi  ,  nullas  beftias  univerfo  Aegyptiorum 
populo  facras  fitille,  praeter  eas,  quae  manifeftam 
regioni  comparant  utilitatem  ,  fed  inde  quoque 
apparet,  quod  longe  major  ratio  habita  fuit  femel¬ 
larum  inter  animalia,  quam  marium.  Boves  Diis 
immolare  licebat,  vaccas  nullo  modo.  Canes  fe- 
minae  contumulabantur ,  non  item  mares.  Lege 
Herodotum  Hifior.  Lib.  11.  C.  41.  p.  104.  & 
Cap.  6 7.  p-  11 4.  £  re  nempe  totius  videbatur 

rei  publicae,  belluarum  iliarum  genera  propagari : 
quodquidem  ,  femellis  diligenter  confervatis,  citius 
longe  heri  poterat.  Vides  primas  origines  cultus  ani¬ 
malium  inter  Aegyptios.  Aegyptii>  poftquam  ex  fa- 
ecrdotlbus  cognoverant,  in  Deo,umr  indignationem 
iucuriurum  eHe,  qui  beltiis  ejusmodi  moie&as  creare 


non  vereretur,  proclives  ftatim  &  propcnfi  evadebant 
ad  quaevis  officia  his  animantibus  pracftanda.  Quum- 
queipfi  religionum  praefides,  quo  populum  facilius 
caperent, fingulisbeftiis  proprios  ritus  &  caerimonias 
attribuerent,  procedente  faftum  eft  tempore, ut  fa¬ 
na,  viftimac,  &  divini  plane  illis  decernerentur  bono* 
res ,  nec  finis  modusque  fuperftitionibus  poneretur. 

Ex  his  autem  nondum  intelligitur,  unde  ifta  fen- 
tentiarum  differentia  inter  Aegyptios  in  colendis 
animantibus  profecta  fit,  aut  quid  oppida  &  pro¬ 
vincias  fingulas  adduxerit,  ut,  praeter  illas,  quas 
univerfa  venerabatur  Aegyptus ,  beftias ,  fuas  fibi 
peculiares,  quibus  fupplicarcnt ,  bclluas  deligi 
rent,  hi  lupos  ,  illi  crocodilos,  alii  accipitres, 
nonnulli  urfos.  Ergo  hujus  inftitud  figillatim  nunc 
aperire  caiUTas  oportet.  Inventi  funt  olim,  id 
quod  ex  Plutarcho  de  IJide  Qfir.  p.  380.  appa¬ 
ret,  qui  ad  regum  calliditatem  hoc  quoque. totum 
referrent.  Hos  enim  ajebant ,  quum  perfpexis* 
fent,  fore,  ut  civium  concordia  rei 'publicae  paci 
&  fibi  noceret,  in  eam  incubuilfe  curam ,  ut  reli¬ 
gionum  &  rituum  diverfitate  disjungerentur  animi, 
y  perpetui  inter  gentes  Aegyptum  incolentes  belli 
fpargerentur  femina.  Igitur  huic  populo  hanc, 
illi  aliam  adorandaui  propofuifle  befliam,  ufc  alte¬ 
ra  gens  in  altera  femper  offenderet,  quod  detefta- 
retur  &  odio  haberet.  Ab  ingenio  hanc  rationem 
commendari  fateor.  Itaque,  quibus  placet,  non 
pauci  funt  inter  antiquitatum  exploratores.  Ego 
vero,  quum  nec  videam,  qua  via  populis  perfua* 
deri  potuerit,  ut  in  fententias  tantopere  contrarias 
irent,  nec  cum  facerdotum  Aegyptiorum,  fine  qui¬ 
bus  nihil  magni  ab  antiquis  regibus  decretum  ac 
fufeeptum  fuiire,  accepimus,  commodis  «&.  emolu¬ 
mentis  hanc  opinionem  componi  pofTc,  judicem, 
nec  denique  faciliores  &  planiores  cauflas  defide- 
rem,  deferendam  efle  eam,  opinor.  Exploratum 
eft,  &  vel  ex  Herodoto  conftat,  non  omnibus 
Aegyptiis  eadem  fuifle  Numina  ,  fed  qunm!ibet 
provinciam  proprium  coluiflc  Deum  aut  Deos» 
praeter  illos ,  quibus  tota  gens  devotam  fefe  pr°r 
litebatur.  Hanc  Deorum  varietatem  fine  ullis  re¬ 
gum  fallaciis  aut  minis  illam,  facrorum  animalium 
varietatem  genuilTe,  fufpicor.  Poftquam  in  po¬ 
pulorum  animos  haec  introdufta  erat  opinio,  De<* 
patriae  communes  certis  gaudere  animalibus,  ifi*s' 
que  lingularem  vim  dediife  beftiis  ,  quas  pra» 
ceteris  amarent,  confentaneum  &  conveniens  erat, 
ut  idem  de  peculiaribus  Diis  fuis  quaelibet  urbs 
aut  praefeftura  crederet.  Ita  enim  libi  plerumque 
faverunt  olim  homines ,  ut ,  quae  de  majorum 
gentium  Diis  ferebantur  virtutes  atque  proprieta¬ 
tes,  qas  ad  illa  quoque  judicarent  pertinere  Nu¬ 
mina  ,  quorum  fefe  cultui  figillatim  addixeranC. 
Quare  quaelibet  urbs  &  natio  Aegyptiaca  ex  anv 


§.  19. 


Theologiam  veterum . 


Hi 


runc>  femper  ita  detefhti  funt ,  ut, 


njalibus  patriis  aliquod  feligebat,  quod  naturae 
quem  reverebantur,  prae  ceteris  refponde- 
ret>  idque  nil  dubitabant  acceptum  in  primis  & 
firatum  effie  Deo  fuo  credere ,  caque  de  cauda  ho- 
jj?n.s  &  cultus  quodam  genere,  tamquam  Numi- 
is  imaginem,  afficere.  Lycopolitanos  lupis  fuifle 
PPlices ,  Thcbacos  aquilis ,  Diodorus  Siculus  & 
Htarchus  locis  indicatis  teliantur.  Illorum  ita- 
cti-2  ,eum  Martis  non  fu  i  fle  diflimilem,  cenfeo, 
1  cultores  ejus  animal  idcirco  beHicofuin,  robu- 
cJm  rapax  confecraverint ,  horum  vero  Numen 
eJ.ri'num  &  perfpicaciffimum  fuiffie  habitum  , 
left  ProPterea  ex  volucribus  aquila  in  primis  de- 
tu tCtUr  9  ni*hi  perfuadeo.  Si  natura  omnium  Deo- 
n?.’  fluos  Aegyptii  quondam  coluerunt,  magis 
Dls  hodie  perfpetta  effiet,  aut,  ut  re&ius  lo- 
Ajar»  fi  Aegyptiorum  de  Diis  fuis  opiniones  & 
iud'1  •  n°fiis  paterent,  certius  de  hoc  toto  genere 
'  .mcium  ferre  liceret.  His  vero  deletis  &  obli¬ 
ci1®  oppreffis ,  conje&uris  contenti  debemus  effie 
^  humilioribus.  Minus  autem  quo  haec  ,  quae 
^odo  diximus,  obfcuritatis  habeant,  ex  Romani 
ontificis  coetu  imaginem  fumemus  ad  ea  illuftran- 
^•a'  Stint,  quod  neminem  fugit,  in  hoc  coetu 
no  ^  ma°rum  gentium ,  quibus  nemo  non  ho- 
ptem  a  fe  deberi  fatetur,  Maria  verbi  cauffia, 
jJ  rusi  Paulus:  funt  etiam  minorum  gentium  Nu- 
cia^  ’  fiuil3US  certae  tantum  urbes  aut  gentes  offl¬ 
is'  Ua  *Ponfient-  vero,  populis  a  nonnullis 
qu0g  binionem  inftillari,  quemlibet  fanftoruin, 
an{mt?ta  Pontificis  civitas  colit,  certum  quoddam 
tlir  al  in  deliciis  habere,  quid  obfecro,  even- 
C<J  i11  ®fiet?  Si  refte  hominum  ego  naturam  novi, 
icftim  omnes  populi  &  urbes  tutelares  fuos  & 
tm?r’0s  fimftos  eodem  erga  certas  bcftias  animo 
c>  credituri,  &  unicuique  fuuin  adjedturi  effient 
baPi^'  tamen  a£^i  velim,  valde  videri  pro¬ 
far  ^  ’  VaIctlldinem  civium  fuorum  legislatores  & 
|j  erdotps  fpoftaffie  aliquos,  quum  certis  animali- 
®  f  Pifcibus  facra  publice  decernerent.  Etenim 
rei  Poblicae  multum  interefle  cernebant, 
io  m^lCtUrrerctllr  &  C01'P0rum  vitiis,  ufu  ve- 
*  9UOI*tttdam  animalium  carnes 
bu  .b?™  ,ffen-dis  a!’tas  effe,  ideo,  quo  civi- 
liem  /ii  •  npr(,nH°ntmC5dor**3us’  a  religione  auxi- 

j-  Perfas  Aegyptum  occupaffie  ,  &  diu 

tenuiffie,  notiflinnim  ell  cx  veteri  bifloria. 
jjU-  Herodotus  Lib.  III.  JHJlor.  Cap.  i.f.  p.  159. 
nihiV  Vero  Sentem  ex  confuetudine  vidtorum  non- 
fc  inCr0rWi°nis  in  antiqua  facra  nationis  intui is- 
*  *  0s  etiam  Aegyptios  non  invitos,  ut  novarum 


quam  animo  conceperant  ,  indignationem  423 

ore 

rerum  avidi  folent  effie  homines ,  ex  peregrinis  in- 
ftlJ“tls  j*  dogmatibus  quaedam  adfeiviffie,  facile 
mihi  affienfuros  effie  omnes,  exiftimo,  qui  rerum 
humanarum  vel  mediocriter  periti  funt.  Sed  & 
rerum  adfunt  documenta ,  ex  quibus  idem  intclligi- 
tur.  Rccentiores  Aegyptii ,  li  minus  omnes,  cer¬ 
te  multi ,  id  quod  cx  nonnullis  Herodoti  locis, 
clarius  vero  ex  Plutarchi  de  Ifide  £?  Ojiride  Li¬ 
bello  apparet,  duo  effie  cenfuerunt  rerum  princi¬ 
pia,  bonum  alterum,  alterum  vero  malum,  quo¬ 
rum  illud  cum  Ojiride,  hoc  vero  cum  Typhone , 
OJiridis  adverfario,  compofuerunt.  Hujus  dogma¬ 
tis  nulla  plane  veftigia  in  omnibus  illis  reperias , 
quae  de  vetuftiffima  Aegyptiorum  religione  apud 
Diodorum  Siculum  &  alios  feripta  leguntur.  Quid  ? 
quod  tota  illa  religionis  Aegyptiorum  forma ,  quam 
Diodorus  &  alii  referunt,  huic  dogmati  repugnat 
prorfus  &  adverfatur:  id  quod  per  fe  patebit  omni¬ 
bus  ,  qui  eam  accurate  infpicient.  Itaque  nullum 
videtur  effie  dubium ,  quin  doctrina  haec  ab  aliis 
populis  in  Aegyptum  deportata  fit.  Conflat  au¬ 
tem  ,  Perfas  in  primis  ex  omnibus  populis  ci  ad- 
haefiffic :  unde  ad  vicinas  eadem  manavit  gentes. 

Quod  quum  ita  fit ,  hos  quoque  Aegyptiorum  mul¬ 
tis  auctores  fuifle,  poflquam  in  Aegyptum  defeen- 
derant ,  opinor  ,  ut  hoc  placitum  fufeiperent  & 
fuum  facerent.  Hoc  fadto,  ncceffie  omnino  erat, 
veterem  religionem  refingere,  atque  itainftmere, 
ut  vefano  huic  errori  refpondere,  aut  id  ipfum, 
quod  fibi  perfuaferant  Perfae,  inculcare  videretur. 
Veteres  Aegyptiorum  Dii  omnes  fuerant  bencQci, 
ut  ex  Diodoro  &  aliis  patet;  nec  quisquam  tam  de¬ 
lirus  &  amens  fuerat,  ut  Deum  maleficum  hono¬ 
ribus  divinis  fibi  ornandum  effie  putaret.  Commo¬ 
dum  vero  his,  qui  facra  Aegyptiorum  ad  Perfarum 
portenta  Audebant  accommodare,  in  Deorum  ve¬ 
terum  bifloria  Typhon  occurrebat OJiridis  hoftisx 
a  quo  crudeliccr  laceratus  &  trucidatus  erat.  Vid. 
Diodorus  Siculus  Hijlor.  Biblioth.  Lib.  I.  Cap.  21*. 
p.  1 7.  Ergo  commentitiis  explicationibus  res  hu¬ 
jus  geftus  ita  pervertebant,  ut  malus  effie  Deus 
ille,  quem  quaerebant,  quemadmodum  OJifit  bo¬ 
num  &  lalutare  Perfarum  Numen,  videretur.  Hinc 
nova  inflituta  &  caerimoniae;  at  novae  quoque 
de  re  facra  inter  Aegyptios  controvcrfiac  aeternae - 
que  contentiones.  Quantum  ex  Plutarchi  narra¬ 
tionibus  &  aliorum  auctorum  dictis  collibere  licet, 
m  tres  Iciffia  fuit  ex  eo  tempore  Aegyptiorum  natio 
familias.  Aliqui  a  majorum  placitis  divelli  fefe  vix 
patiebantur,  nec,  ut  de  Typhone  &  Ojiride,  quam 
alii  adoptaveram,  opinienem  luam  facerent,  a  fe 
impetrabant.  Cui  generi  quum  cctei i  difficultates 
opponerent  inexplicabiles ,  quibas  expolita  effiet 
antiqua  religio,  fa&iun  efl  paullatim,  ut  hi  quo¬ 
que  caerimonias  &hiflorias  Deorum,  pio  fuo  quis-» 

y  17  3  ■ 


54!  Fotiae  depravarunt  Cap.  IV* 

454  ore  atque  voce  non  raro  exprimerent.  Speciminis  infhr  libera  ( k )  haecce  di&a 
fint  in  theatro  publice  recitata: 


(*)  -  Ka}  $  opi  olv  /SpsTuv 

Kxhss  m<pux.4 ,  ty /juSmr  c i  3 *eo/. 
lliii  iv  J)kou<iv  ,  t»V  tofjtxg  CfxeUg  (Zpcrol; 
rgyipavlxf  j  oujTkt  dvofxia xv  op\nmxmv ; 

-  Si  quis  eft  mortalium , 

Qui  f celer  a  patrat,  exigunt  poenam  Dei: 

/It  nonne  iniquum  eft,  vos,  fuas  leges  quibus 
Gens  debet  hominum,  jure  nullo  vivere? 

Idem  rurfus  poeta : 

—  OvKtT  Mt$l>0*7niS  Y.XYMS 
As yuv  iiKcucv ,  ii  n*  ?  B-iuv  kxku 
l/itfjtipiV ,  «f  Jtfdt Ttuileu;  nite. 


(  +  )  Euripid.  in  Ione. 

ique  ingenio  &  captu,  ad  res  vel  phyficas  vel  mo¬ 
rales  transferrent  ac  traherent.  His  initiis  nata  eft 
diftinftio  in  religionem  publicam  &  arcanam :  qua¬ 
rum  illa  populi  erat,  &  fabulis,  ritibus,  &  facrifD 
ciis  continebatur;  haec  autem  facerdotum,  hifto- 
riarumquc  &  caerimoniarum  veterum  interpretatio 
philofophica  &  rationi  quodammodo  congruens. 
Alii,  tametfi  ,  quae  de  binis  rerum  ferebantur 
cauflis,  reciperent,  Typhonemque  inalum  efle  Nu¬ 
men,  fibi  perfuaderent,  tamen  facra  maligno  huic 
Deo  facere,  &  infenfum  humani  generis  lioftem 
viftimis  placare  rccufabant.  Alii  denique  Typho¬ 
nem  ex  inferis  protraftum  in  templis  collocabant , 
ftatuisque,  lignis,  &  facrificiis,  ne  indignationem 
maleficae  naturae  incurrerent,  honorabant. 

Atque  hi  mihi  pofteriores  uni  videntur  beftia- 
rum  noxiarum  &  perniciofarum  cultum  fibimet 
ipfis  imperafle,  a  quo  veteres  Aegyptios  alienos 
fuiflb,  certiflimum  judico.  Illud  quidem  contro- 
verfia  caret,  qui  animalia  venerati  funt  humano 
generi  inimica ,  non  ea  de  caufla  hoc  facere  po- 
tuilTe,  quod  bono  hominum  &  commodo  a  Deo 
ea  elfe  condita  exiftimarent,  neque  benignam  ali¬ 
quam  &  falutarem  virtutem  in  illis  obfervafle  ac 
coluifle.  Reftat  igitur,  ut  credamus,  metum  alius 
naturae,  potentis  quidem  &  validae,  verum  ad  no¬ 
cendum  propenfioris  ,  quam  ad  benefaciendum, 
eos  in  nefandam illam 1  fuperft  itionem  impulifle. 
Perfuafum  erat  nimirum  Aegyptiis,  vim  Deorum 
beneficorum  per  animantia  quaedam  fibi  rebusque 
fuis  utilia  fufam  eire ,  fingulosque  horum  Deorum 
certis  delectari  beftiis.  Typhonis  igitur  feu  malig¬ 
ni  Dei  quae,  facra  fufeeperant  praefecturae  ,  has 


- Nulld 


fimiliter  decebat  exiftimare ,  ejus  vim  feu  fpirituiri 
in  certas  immiflum  ede  beftias ,  euinque  non  mi¬ 
nus  ,  ac  OJirin  ,  animalium  quorumdam  amore 
duci.  Idque  tanto  illis  probabilius  videri  debe¬ 
bat,  quod  multa  efle  cernerent  animantia  tam  fae- 
va,  tam  tetrica,  tam  crudelia,  tam  humano  >;e- 
neri  peftifera ,  ut  inter  maleficia  longe  meliori  ju¬ 
re,  quam  beneficia,  numeranda  effent,  talemque 
referrent  omnino  naturam ,  qualis  invidus  &  mali¬ 
gnus  ille  Typhon  efle  ferebatur  :  crocodilos  in* 
telligc,  ferpentes,  hippopotamos,  urfos,  &  alias 
ejus  generis  belluas.  Quocirca,  ne  rtomachuin 
Deo  illi  commoverent  natura  malevolo  &  irritabi¬ 
li,  hoc  non  fecus  beftiarum  genus,  atque  illud» 
quod  Deo  benefico  placere  putabant,  thure,  vi- 
ftimis,  fanis ,  &  caerimoniis  honeftandum  fibi  eflTcr* 
ducebant,  quotquot  ex  Aegyptiis  Typhonis  facr3 
probaverant.  Aut  vehementer  fallor,  aut  proba¬ 
bilior  nuILa  ratio  afferri  poterit,  cur  beftiis  i'11: 
manibus  &  perniciofifliniis  fupplices  fuerint  muh1 
Aegyptii,  &  crocodilos  aut  urfos  trucidare  nolue¬ 
rint,  cx  quorum  propagatione  tantum  ipGs  po¬ 
culum  imminebat. 

Is  rei  facrae  flatus  in  univerfum  in  AegyPt<5 
fuit,  donec  Alexander  M.  hanc  terram  fubigerct» 
&  poft  fata  ejus  Ptolemaei  poteftatem  in  ea  fuajfj 
firmarent.  Ab  hac  vero  aetate  formae  huic  reU- 
gionis  multum  deouo  aut  demtuin  fuit,  aut  addi¬ 
tum.  Diu  quidem  jam  ante  haec  tempora  contue- 
tudo  Graecorum ,  mercaturae  caufla  in  Aegyptui 
proficifcentium ,  tantum  apud  Aegyptios  potuerat, 
ut  patrios  Graccosque  Deos,  atque  utrorumq 
bift oriam  inter  fc  confunderent:  cujus  moris  ai- 

quot 


§■  19»  Theologiam  veterum,  y-fj 

« — -  Nulla  nos  pofibac  notet 

Cenfura ,  fi  quando  ifta ,  quae  fuperos  decent , 

Imitamur  homines.  Culpa  ad  auftores  redit. 

Aliud  in  eo  poetarum  crimen  verfabatur,  ex  quo  nihilo  levior  fcabies  in  religio* 
nem  tran libat  populorum,  quod  res  omnes  naturales  mundique  partes  non  fecus, 

^  h  Dii  eflent,  certasque  gererent  perfonas ,  faepenumero  inducebant,  eorumque 
Deorum  nominibus  appellabant  ,  qui  his  praefidere  vulgo  credebantur  partibus , 

Vel  potius  divinarum  illarum  virtutum,  in  hisce  mundi  partibus  confpicuarum  * 
v°eabulis.afliciebant.  Id  in  illis  vitium  (/)  Plutarehus  in  primis  vituperat :  qui, 4*5 
9liurn  juvenes  inllitueret,  qua  cautione  poetarum  carmina  legenda  eflent,  his  eos 
V(jrbis  contra  periculum  pravae  huic  confuetudini  adjun&um  armat:  dvxy- 

y-^cv  ^  ^pjjVjuov  ,  £/  fjdlkoifjfyj  cm  r  mitipxTuv  dQiArMcnt&tq  ,  fxyj  /3Aa6V<nFo9tt| ,  tv  yt- 

iUa*&V  ,  7TUG  'Ttiq  T?  feuv  OVOfXOtmv  c l  xvttflx}  - -  Xp&rf  j  Toif  r  &iuv  o/ijuctc IV  oi 

turuv  CKtbuV  i<PX7c\o^jOl  Tfj  CtVOlX,  Titii  j  llWXUeiC  71VXS  ,  (iv  Oi  3^0  4  $0- 

u<n  ^  Kafajffitves ,  bjuu vvuuc  ‘atsoxycp&ovlii;.  Illud  necefjarium  juxta  atque  utile  ,  fi 
n°n  damn  tm  volumus ,  Jed  utilitatem ,  capere  ex  poematibus ,  ut  cognitum  habeamus ,  quo- 

mo - 


9  ot  luculenta  Herodotus  dabit  tcftimonia.  Ex 
q°  auteni  Graeci  Aegyptiorum  fatti  funt  domini, 
raeconimque  opiniones  &  facra,  nec  non  fcftae, 
jLae  >nter  Graecos  vigebant ,  philofophicae  fub 
,  olemaeis  in  hanc  provinciam  commigrarunt , 
Ae*p  P^ra  ex  Graecorum  inftitutis  &  fcitis  in 
^^ypliorum  religionem  tranficrunt.  Publica  qui- 
lata  ^  popularis  religio  maximam  partem  invio- 
me n  !llancbat,  nec  veterum  rituum  alicuius  mo- 
iTlen  1  apquid  abrogatum  fu  i. Te  videtur:  haud  ta- 
niaionc^as  habebatur,  peregrinas  caerimonias  cum 
ex  "Vl'n?  inftitutis  conjungere,  atque  verbi  cauda 
p  T^facris  nonnulla  in .Ofiridir.  facraria  reci 
jg  c’  quem  a  Jove  hffi  nomine  differre,  perpe- 
for  opinabantlir*  Atque,  rrifi  vererer,  plurimos 
^bus  haee  difputatio  omnem  jam  excedere 
y  aum  videretur,  luculentis  aliquot  exemplis  ex 
pLlaP°  Imperatore,  ex  Celfo  apud  Origenem ,  'ex 
eir^f  n°-J&  alIis>  P,anum  mihi  facere  integrum 
nem  ’/U£ldit?tcin  iftam  utmisquc  populi  religio- 
finnd  Ifuini.na,  fociandi  &  componendi  tantam 
Horias  ex  labuHre>  m  non  raro  Deorum  hi- 
m  mutarent,  depravarent ,  &  cor- 

lSi  A  Gracci  Jovis  hiftoria  ni- 

detemrA  Sfrmm'11  0^ri.dis  hiftoria  diferepare  vi- 
tur,  t  m  narrationibus  ex  utraque  parte 
v>s  erat  nonmunquam  affere„da.  Sapicntum  autem 
ad  religionem  attinet,'  fcu  diftrinam  facer- 
e  f  >  dMinn  occultam  &  arcanam  nominabant, 

..  ‘umma  in  varietate  &  difeordia  pofita  fuit  ab 
teft  te.mPor>bus  >  du'bns  ad  Ptolemaeos  fumma  po 
as  in  Aegypto  pervenit:  nec  bina  ego  putem  fa- 
de  reKUm  collegia,  quibus  eadem  placerent 
«■entia  ldivinis  &  naturalibus  placita.  Etenim  li- 
a  philofophandi  una  cum  Graecorum  feftis  & 


opinionibus  in  Aegyptum  tradu&a,  ut  quisque  ia- 
cerdotuni  moratus,  &  ingenio  aut  animo  conftitu- 
tuscrat,  ita  publicas  religiones  interpretabatur,  & 
privatim  curiofis  explicabat.  Hic  rerum  natura¬ 
lium,  alius  moralium,  tertius  civilium,  quartus 
metaphyficarum  ,  quintus  aftronomicarum  imagi¬ 
nes  in  patriis  ritibus  &  inftitutis  quaerebat:  nec, 
qui  gencratim  confentiebant ,  quodnam  fapientiae 
genus  in  religione  publica  lateret,  ubi  ad  fingula 
defeendebatur,  ullo  concordiae  colligati  erant  vin¬ 
culo.  Haec  cauda  cft,  quare  tam  variae  apud 
veteres  hodie  legantur  fapientiae  &  religionis 
Aegyptiacae  expodtiones;  in  quibus  conciliandis 
inter  fe  ac  copulandis  fruftra  fumma  elaborarunt 
adhuc  ingenia.  Sed  nimium  me  effe  video ,  &  in- 
ftituti  mei  fines  migrare:  itaque  finem  faciam.  Jn- 
tclligent»  ut  opinor,  ex  his,  qui  animo  utuntur 
non  repugnante  ,  quemadmodum  in  univerfum 
de  veteri  Aegyptiorum  religione  fentiendum  fit. 
Quae  parcius  hic  didta,  peque^  fatis  illuftrata  vi¬ 
debuntur,  ea  aliis  fortalle  locis  copiofius  decla¬ 
randi  occafio  dabitur. 

(k)  Haecce  di  Sta]  F;x  Stobaei  Fiorilegio  utrum¬ 
que  hoc  dictum  Euripidis  Hugo  Grotius  retulit  in 
Exccrfta  'Merum  Comicorum  ($  Traxicor.  quae 
edidit  p.  334.  Hujus  etiam  ell,  quam  addidit 
Cudworthui ,  Latina  t  crfio.  Longe  plures  cius 
generis  loci,  quibus  ftpientiorcs  inique  ferunt, 
vitia  mortalium  Dus  adferibi,  apud  veteres  ex- 
ftant.  Lege  Terentium  EunUchi  Aci.  III.  Scen.  5. 
VI-  35 &  Ijocratem  in  Enccmio  Bufiridis  p.  452. 
ne  quid  nunc  de  philofophis,  Platone  in  primis* 
dicam. 

(/)  Plutarehus]  De  audiendis  poetis  p.  22. 
T.u.epr. 

(w0  s* 


144  V oetae  depravarunt  Cap.  IV* 

modo  Deorum  nominibus  poetae  utantur.  -  Utuntur  autem  poetae  Deorum  vocabulis 

ita  nonnumquam ,  ut  de  ipfis  ea  Diis  inteliigi  velint ,  interdum  fic ,  ut  virtutes  illis  &?  fa - 
cultates  Jignificent ,  quarum  Dei  datores  funt  &  praefides.  Vulcani  nomen,  ne  exempla 
defiderentur ,  fic  interdum  poetae  adhibent,  ut  Deum  fignificet  five  rationem  di¬ 
vinam  igni  artibusque  illis ,  quae  ignis  auxilium  pofcunt,  praefidentem;  nonnum¬ 
quam  autem  ita  ponunt,  ut  ipfum  ignem  eo  denotent.  Pariter  Mars  nunc  Deum 
defignat ,  ad  quem  rerum  bellicarum  adminifhratio  atque  procuratio  pertinet , 
nunc  ipfum  bellum  notat.  Plutarcbus  id  loco  demonflrat  Sophoclis  ,  poetae  Tra- 

gicri; 

Tt^Ae?  $ ,  u  ytwxt.me ,  feT  opuv  pw 
£i/'?  'STfjru.Ta ,  7nx>(&  TufictQ  xxxd. 

Mars ,  o  mulieres ,  coecus  hirfuto  fuis 
Velut  ore  frendens  t  cunSta  commifcet  mala . 

Cui  nos  Virgilii  verfum  addimus,  in  quo  idem  vocabuli  hujus  ufus  confpicitur: 

— —  Furit  toto  Mars  impius  Orbe. 

Mars  ipfum  hic  fignificat  bellum.  Etenim  Deus  ille,  qui  bellis  praefidet,  aut  di' 
vina  providentia,  quae  res  militares  fapienter  adminiftrac,  nullo  modo  impia  aut 
maligna  dici  poteft. 

Mali  hujus  fontem  iftud  veterum  philofophorum  fuifle  dogma,  Deum  etfe  men- 
tem  per  univerfam  rerum  naturam  intentam  atque  pertinentem ,  certaque  ratione 
omnia,  ideoque  in  omnibus  edam  rebus  praefentem  coli  cebere,  id  nullum  qui¬ 
dem  omnino  dubium  habet,  dabiturque  nobis  infra  copiofius  hoc  declarandi  lo* 
cus.  Atqui  poetarum  tamen  hoc  in  primis  debetur  ingeniis  jufto  liberioribus, 
quod  ,  inanimis  mundi  hujus  partibus  naturaeque  membris  in  perfonarum  loco  at¬ 
que  gradu  collocatis,  tam  numerofa  Deorum  Dearumque,  nominibus  &  muneri¬ 
bus  diflinftorum  ,  familia  populorum  venerationi  ac  pietati  commendata  eft.  Cre¬ 
do  ,  homines  pardm  ideo  in  hoc  incidifle  vitium,  ut  haberent,  quod  induftria  & 
ingenio,  quo  abundabant ,  exornare  poflent,  pardm  ^vyjzyuyou:  mx»,  ut  lectores 
voluptate  quadam  perfunderent  &  allicerent.  Quanto  vero  cum  diferimine  ani¬ 
mo' 

Homerus ,  Hefiodus ,  &  alii,  ipfimet  finxiflent  at¬ 
que  excogitatrent  ea,  quae  de  Diis  in  carminibu* 
fuis  perhibent,  recte  flagitii  hujus  poftularentur- 
Verum  evidens  eft,  cos  non  anftores  eire  rerum , 
quas  canunt ,  &  primos  inventores ,  fed ,  quae  tot*1 
temporis  publice  de  Numinibus  inter  Graecbs  fe¬ 
rebantur,  ex  ore  multitudinis  haufifle,  &  verfi- 
bus  complexos  eire.  Homerus  quum  poemata  fu* 
exararet,  Diis,  quorum  res  gcftas  carmine  perte- 
quitur,  templa  jam,  luci,  faccrdotcs,  fifriulacra, 
caerimoniae,  &  viftimae  inter'  Gratios  decretae 
erant  &  conftitutac.  Vid.  Ever.  Fetthius  in  Anti- 
quit.  Homericis  Lib.  I.  Cap.  3-  4-  5*  P •  !4-  J’ 
Quod  quidem  fine  ulla  docet  controverfia,  ncque 
Deos  iftos,  neque  hiltorias,  certamina,  bella,  Se* 


(m)  S.  Paftlius  ]  Oratione,  quomodo  legere 
Oraecos  deceat  p.  1 6.  ed.  Oxon.  Joh.  Potteri. 

(»).  Sordibus]  Sic  vulgo  perhibent,  licentiam 
poetarum  plus  intulifle  veterum  de  Deo  dodrinac 
injuriarum,  quam  reliqua  omnia ,  neque  plebem, 
ut  tam  inepte  atque  ftolide  de  Diis  fentirct,  for¬ 
tius  aliquid  incitafle,  quam  amoena  illa  carmina 
Homeri ,  Hefiodi ,  &  aliorum,  de  Diis  eorumque 
rebus  gCltis.  [Vid.  Bibliotheque  Francoife  T.  XIX. 
P.  i.  p.  149-]  t>Ego  vero,  tametu  minime  ne¬ 
gem,  lectione  poetarum  confirmatas  fuifle  ineptias, 
quae  de  Diis  vulgo  ferebantur,  in  animis  juve¬ 
num,  parum  tamen  abeft ,  quin  patrocinium  con¬ 
demnati  generis  fufeipiam,  ac  injufte  hujus  crimi¬ 
nis  vates  accufari ,  difputem.  (I.)  s  i  poetae, 


§*  Theologiam  veterem .  5  4.5* 

^orum  licentia  haec  conjunfta  fuerit ,  cum  res  ipfa  docet,  tum  Plutarchi  au&ori- 
fas  oftendit,  qui  Libro  de  Jfide  graviter  &  prudenter  monet,  viam  inde  aliis  ad 
aniles  &  abfurdas  fuperfhtiones ,  (feu,  ut  Chriftiano loquar  more,  idololatriam ,) 
anis  ad  fummam  adverfus  Deum  impietatem  omnisque  religionis  defpicieniiam  pa- 
tuilTe.  Verum  haec  poftmodum  denuo  tranabuntur :  nunc  ad  poetarum  peccata 
adeundum  efl.  •  ^ 

Igitur  hoc  etiam  non  parum  arbitror  ad  veteris  de  Deo  do&rinae  corruptionem 
contulifle ,  quod  poetae  illam  civitatis  formam ,  quam  philofophi  Arijlocratiam  no- 
njmant,  in  Deorum  introducere  vifi  funt  concilium.  Id  vero  binis  ab  illis  facium 
I  modis,  video.  Primo  de  Diis  generarim  nimis,  nullo  diferimine  adhibito, 
joquebantur,  totiusque  rerum  naturae  gubernationem  omnibus  communem  facie- 
fi2t’  Pon  fecus  ,  ac  11  cunfla  communi  Deorum  confilio  gubernarentur,  majorque 
Lmragiorum  numerus  natas  fubinde  difficultates  dirimeret.  Jovem  igitur  live  Deo- 
rilm  patrem  non  alium  fibi  fingebant,  atque  illi  funt,  'qui  in  fummo  gentis  noftrae 
c°nfilio  oratorum  funguntur  munere ,  aut  in  delegatorum  confiliariorum  conventu 
quodam  primas  partes  fuftinent.  Quod  quum  facerent,  plus  certe  minoribus  Diis 
Proritatis  attribuebant  atque  dignitatis,  quam  per  ipla,  quibus  alioquin  dediti 
erant ,  dogmata  atque  placita  licitum  erat. 

Deinde,  quae  nihil  erant  aliud  ,  vocabula,  quam  diverfa  unius  ejusdemque 
llmmi  altiffimique  Dei  nomina  ,  quibus  variae  virtutes  ejus  in  hoc  orbe  mani* 
ertae  >  aut  multifarii  illarum  effe&us  declarabantur  ,  poetae  fic  efferebant  atque 
lurpabant,  ac  fi  totidem  effent  Dii  five  perfonae.  Qua  quidem  in  re  fic  faepe 
^pdeftiam  omnem  atque  rationem  negligebant,  ut  Deos  non  modo  inter  fefe  com-4 
jitterent  ,  verum  etiam  cum  ipfo  Jove  decertantes  atque  rixantes  inducerent. 
Ce^nc  (w0  S.  Bnfelius  amentiam  videtur  his  verbis  calligare,  in  Oratione ^  qua  do- 
S^madmodum  juvenes  ex  Graecorum  feriptis  proficere  queant:  j 

Tt  ( mirrrcug )  <sr£$<nE|cu$y  ,  K,  /uotAt&-'  qtccv  ug  «a £<  mft.uv  Tt  ocCtuiv 

de/y1- 1  ^  r*TCuV  ouovotriwv.  Minime  vero  omnium  fidem  nos  habere  poetis  convenit ,  quum 
*ta  loquuntur  ac  differunt ,  ac  fi  totidem  effient  (diftin&ae  nec  ulli  fubditae)  per- 
'LKae*  neque  Jentent  iis  inter  fe  conjunfti  ac  concordes ,  verum  varias  rationes  fequentes , 
*firpetuo  inter  fe  altercantes.  Haec  fatis  didita  fint  de  poetarum ,  quibus  religionem 
^quinarunt,  vitiis  &  (w)  fordibus. 

I  auta  vero  licet  in  poetis  haereant  flagitia  &  crimina ;  omnes  tamen  ut  intel- 

n- 

manaflb,  autumant.  [Non  abhorret  ab  hac  opi- 
nioneP.  Brumoy,  qui  diftinguit  inter  Theologiam 
Graecorum  poeticam  &  veram.  Sed  re&e  hoc  fv- 
ftema  refellitur  Biblioth.  Franpoife  T.  XIX  P  I 
p.  149  ]  Namque  diu  ante  hos  poetas  templi  & 
fana  Diis  utis ,  quos  cecinere ,  dedicata  &  fa- 
cerdotes  publico  nomine  conftituti  fuerant.  Sta¬ 
tue,  fi  placet,  Homerum  divinam  fapientiam  Mi¬ 
nervae  nomine  appellafle ,  &  veluti  perfouam  in 
poemate  fuo  licentia  poetica  introduxifle.  Hanc 
tuam  opinionem  ftatim  id  refellet,  quod  Iliad.  II.- 
y*  549-  fanum  Minervae  Athenis  fuifle  ac  facer- 
dotes,  idem  memorat.  Etenim  hoc  ante  Home¬ 
rum  declarat  Minervam  pro  perfona  fuifle  habi¬ 
tam  ,  atque  nemini  olim  hoc  in  mentem  venifie , 

Z  z  z  fub 


nmt(!rS-Dcorum  Homeru m  principem  ex  ingeni 
e?  tantuii,  fiuae  ▼ctn.  Gra, 
f>afr  F  1  d®Numinibus  tradebat,  numeris  ili 
Prof^ao’  nifi  ™  ^lunt  omni; 

C ? fui(r«>  <■  primus  » 

^  fu, fle  tam  lep.da  &  abfurda  commenta  in  p 
Mo  melioribus  praeceptis  imbut*  promulgat 
garo,  fi,  quod  res  cft,  dici  debet,  populum 
erdotes  poetas  corrupiflb,  non  autem  poet; 
^Puluni  &  facerdotes  ad  errores  &  flagitia  d 
lle,  affirmandum  nobis  erit.  Ex  his  jam  (II. 
nanf’  eos’  <lui  Po6tas  virtutibus  divinis  ai 
Juina30  rerum  Partibus  Perf°narum  impofuifle  n 
]}co’  atque  hoc  ex  eorum  more  multitudine 
um>  quibus  olim  fupplices  fuerunt  popul 


Homeri  Dii  omnes 


Sit 


Cap.  IV. 


ligant  &  fateantur ,  nunc  efficiam,  neminem  eorum  tama  confilio  &  ratione  re- 
littum  fuilTe,  ut  plures  effie  Deos  flatueret,  gradu  atque  potentia  pares,  &  per  fe 
ex  infinito  tempore  exfiftentes ,  fed  unum  omnes  fummum  &  aeternum  Deum  , 
ceteram  turbam  univerfam  Deorum  genitam  &  procreatam  putaffe.  De  Orpheo 
jam  dittum  efl:  cujus  fententiam  ex  illis  carminum  Orphicorum  reliquiis  eruimus, 
quae  in  feriptoribus  a  facris  noftris  alienis  exftant.  Et  multo  nobis  planius  oflen- 
dere  liceret,  Orpheum  unius  Dei  profefforem  fuiffie,  fi  qua  fides  &  auttoritas  reli¬ 
nquis  ejus  verfibus  tribui  poflunt ,  quos  in  Chriflianorum  tantum  &  Judaeorum  mo-* 
numentis  fervatos  videmus:  in  quibus  ( o )  hic  efl: 


tl?  W  tUTzffjrj)  Ivoi  ixytVCC  ZVCifc  nntej. 

Ex  fe  unus  genitus ,  genita  funt  omnia  ab  uno. 

Praeterea ,  quod  in  his  Orphei  fragmentis  Deus  ,  mater  atque  pater  omnium 

rerum  ,  appellatur,  quodque  Orphici  aeque  atque  Aegyptii  fapientes,  id  quod  an¬ 
te  obfervavimus,  fupremum  Deum  eipfevoki\iw  ,  marem  6?  feminam  effie  fimul ,  di¬ 
cunt,  id  praeclare  (/))  Clemens  Alexandrinus  declarat  t  ox  [xj  filuv  pfinnr  fignificare, 
five  rerum  omnium  ex  nihilo  feu  ex  ipfo  Deo,  cui  nulla  praedo  fuerit  fempiterna 
materia,  procreationem. 

Sed,  miffio  Orpheo  ,  ad  Ilomerum  venio.  Hujus  qui  exidimat  Deos  aeternos 
effie,  a  nullo  fattos ,  &  per  fe  exfidentes,  is,  vereor,  ne  Homerum  umquam  lege^ 
rit.  Contrarium  enim  diferte  (q)  verfu  illo,  quem  ante  laudavimus,  perhibet* 
quo  Deos  omnes  certo  tempore  genitos  effie,  tedatur: 


'ClKiOU/lv  Ti  B-iZv  'pftClV  ,  &C, 


Oceanum,  ex  quo  Dii  generati  funt. 

Hic  Dii  funt  omnes  mundi  partes  animatae,  quae  hominem  praedantia  fuperant* 
fjgillatim  ,  quod  Eufaihius  obfervat,  dellae.  inquit  ,  cerri  el-  fuv.  Dii  hic  pro 

ftellis  ponuntur.  Idem  continuo  Philologus  addit ,  Deos  five  dellas  figura  quadam 

rhe- 


tub  ifto  nomine  divinam  aliquam  virtutem  latere. 
Idem  dc  reliquis  Homeri  Diis,  Neptuno,  Diam, 
■Apolline,  intclledtum  volo.  (  III. )  Equidem  poe¬ 
tas  parum  interdum  proprie  loquutos  ede,  Boc¬ 
chum  pro  vino,  Martem  pro  bello,  Venerem  pro 
amore  pofuitfe ,  aliis  etiam  figuris  orationem 
exornafle ,  non  ignoro.  Sed  idem  his  figuris  aegre 
mihi  perfuadeo  addu&um  ede  aliquem ,  ut  inepte 
de  Deo  rebusque  divinis  fentiret,  qui  antea  refte 
atque  fapienter  fenferat.  Quid  noftri  hodie  non 
audent  poetae.  Quid  illi  jn  primis  tentant,  qui 
reges  cum  antiquis  Numinibus  comparant,  &  fe. 
eundum  Jovem  in  concilio  Deorum  collocant? 
Ncc  tamen  quemquam  fanae  mentis  his  phaleris 
&  ampullis  commoveri  video,  ut  fupcrftitiones, 
quibus  ante  caruerat,  imbibat,  &  prifeas  fabulas 


religioni  Chriftianae  admifeeat.  Scilicet  nemine® 
nec  hodie  praeterit,  nec  olim  fugit ,  orationem 
poetarum  ex  rationis  praeceptis  haud  efle  metien¬ 
dam,  multo  minus  religionis  formam  ex  earini111' 
bus  eruendam.  Quae  quum  ita  fint ,  equidem  non 
tam  po£tis,  quam  humani  generis  vitiis  &  innat3® 
corruptioni,  callidorum  item  hominum  fallaciis» 
graviflimos  illos  de  Diis  errores  efle  tribuendos» 
reor.  quibus  tot  faecula  mifere  terrarum  °rbis  la' 
boravit:  fuavitatem  vero  carminum  id  enecui®» 
facile  conceflerim ,  ut  receptae  fabulae  in  pop 
mentibus  facilius  haererent  ,  &  magis  placere 
quam  fine  ornatu  expolitae  placuiflent.  JUV&tg 
tur ,  ut  verbis  utar  Ciceronis  Tufculaii.  DiJL 

Lib.  II.  C.  n.  p.  2664-  T.  VIII.  Opp .  a  Pj* 
tone  educuntur  ex  ea  civitate ,  quam  finxit 


§•  19«  'generati  funt  ex  Jove  £®P  Oceano .  5*4-7 

rhetoribus  familiari,  quam  Synecdochen  appellant,  res  omnes  five  univerfam  rerum 
flaturam  denotare,  'Avtj  t  ndfluv  &*?  peptts.  Pars  ponitur ,  £5*  fofww  intelligitur. 
Sic  ipfe  poeta  mentem  fuam  alio  loco  interpretatur,  quo  de  Oceano  pariter  ita  (r) 

canit ; 

- - -  *Os  'jfyW  mtuosi  Tt-rvKj. 

Qui  rerum  omnium  initium  efl ,  aut  ex  quo  (non  modo  Dii,  fed  etiam) 
reliqua  omnia  prodierunt . 

^otam  igitur  hanc  efle  Homeri  fententiam  ,  puta :  Deos  five  flellas  una  cum  uni- 
^rf0,  quem  fpeitamus,  terrarum  orbe  fuo  exflitifle  tempore*  atque  ex  Oceano 
hve  Chao  aquatico  primum  ortos  efle.  Ex  quo  apparet,  Homerum  ot  Hefiodum , 
^um  Deorum  canerent  generationem  atque  ortum,  ipfam  mundi  procreationem 
^  ortum  ceciniffe  ac  expofuiffe.  Quae  vero  de  utraque  narrant ,  ea  reor  ex 
M°Jis  derivata  efTe  praeceptis,  quae  parentum  ore  inter  populos  orientem  fpeclan- 
folem  ad  filios  propagata  funt.  Adde  huc,  Eujlatbium  referre,  veterum  ex 
.^Otentia  Homeri  drmhcmJ** ,  quae  Ili  ad.  6.  legitur,  wiyp*  efT#^  rsrpofyu* ,  five 
A^ndi  ortum  limilitudine  quadam  adumbrare. 

■Ergo  Deos  in  univerfum  Homerus  fingit  ex  Oceano  five  Chao  aquatico  procrea- 
JQS  effe.  Sed  hoc  tamen  dogma  de  inferioribus  tantum  Diis  accipiendum  efl : 
*lri  quorum  ordinem  illum  haud  referre  decet  Deum ,  qui  poetae  fmgulari  modo 
o  ©acf  g  Z(£(  faepenumero  dicitur»  Namque  hunc  Deum  infinite  potentem  efle, 
firmat:  hunc  (r)  x&n&v  ardCIm,  omnium  potent ijjitmim  vocat:  hunc  t rpZ™ 
deorum  principem  ,  &  vmtjot  fauv  &  xpHsvleov  ,  fummum  Deorum  atque  gubernatorum 
fl°minat:  hunc  infinita  ratione  Diis  fuperiorem  efTe,  (0  ait: 


Tc osov  Iy«  m rd<  t*  etyd  &iuv ,  '©€*  t  up  ctvhpurrow.  4-$ 

Tantum  ego  fupraque  fum  Deos ,  J upra. \ue  fu  n  homines. 

Hunc  Diis  aeque  ac  hominibus  leges  ferre,  fignificat  II.  ce. 


'Quum  moves  optimos  f*f  optimum  rei  publicae  flatum 
exquireret. 

(o)  Hic  ejl ]  Verfus  hic  una  cum  aliis,  Or- 
pnei  nomine  fignatis ,  apud  Clementem  Alex,  ex- 
ltat  in  Cohort.  ad  gentes  Cap.  7.  p.  64..  Paullo 
vero  ahter  cumdein  exhibet  Eufebius  Praeparat. 
Euan  gei.  Ltb.  XIII.  Cap.  I2.  &  Theodoretus  de 
tutandis  Graecor,  affeft.  Sertn.  I.  T.  II.  Opp. 
*•  475. 

(P)  Clemens  Alex.]  Stromatum  Lib.V.p.  724. 

in  Orphei  verfibus  fignificat,  Deum 
Plentem  efle  terrae ,  quam  vulgo  matrem  vocabant 
Vetcres.  Inde  vero  non  pofTe  cogi ,  arbitror ,  hoc 
Pcrnien  creationem  ex  nihilo  indicare.  Bonus  ille 
x  te  mens  multa  videt  in  antiquis  auttoribus,  quae, 
taeter  eum,  nemo  facile  viderit.  Dc  Orphei 


. 

- -  Os 

ceterum  carminibus  &  eorum  au  itor  itate  fupra 
iam -fatis  expofitum  efl. 

(q)  VerjuUlo ]  Iliad.  -•  vf.  201.  &  vf.  302. 
Eu&athium  vero  quid  commoverit,  ut  ©j*.  exifti- 
niaret  his  in  verfibus  flellas  efle,  haud  equidem 
intelligo.  Ex  Homero  certe  id  haud  facile  colli¬ 
gas.  Et  ego  Deos  hic  omnia  generarim  efle  Numi¬ 
na,  quibus  Graeci  fupplicarunt ,  nil  dubitem. 

(r)  Canit ]  Iliad.  2.  vf.  24 6. 

(r)  K,o *««-<<»]  Quo  in  loco  Homerus  «p*™?* 
UtocZo»  appellet  Jovem ,  equidem  ignoro.  At 
Tot.  9,S*  ipfi  dicitur  Odyjf.  S.  vf.  158.  &  P-  "4- 
liTct.o'  audit  Iliad.  T.  vf. 

Odyjf  T.  vf.  303. 

(f)  Ait ]  Hic  verfus  exflat  Iliad.  ©•  Vi  2C' 
fcquens  Iliad.  A.  vf.  i3i.  (t1  Lu. 

Zzz  2  v  ' 


Cap.  IV. 


J4-S  'f  Homeri  Dii  omnes 

1  Oe  7i  Sisijj ,  tyij  u';jj>umnv  etvxos^ 

Ilunc  denique  mereas  e/Te  far,  hominum  atque  Deorum  parentem ,  id  eft,  Deorum 
totiusque  rerum  univerfitatis  conditorem  &  effe&orem  ,  teftatur.  iicquis  vero 
tam  hebes  eft  quin  fentiat  ,  illud  Numen  ,  quod  Deos  omnes  atque  ftellas  ex 
Uceano  leu  Chao  aquatico  procreavit ,  id  ipfum  ex  hoc  ordine  Deorum  eximi 
debere,  neque  fieri  ullo  modo  polle,  ut  genitum  quoque  ac  productum  fit?  Qua¬ 
re,  id  quod  antea  jam  commemoravimus,  oiS^lCive  Dii  ab  Homero  aliisque  Grae¬ 
cis  auctoribus  illi  faepenumero  opponuntur ,  quem  *  fa  five  Jovem  appellant  nul¬ 
losque  Deos,  nifi  ordinis  inferioris ,  fignificant.  5 

Non  ego  Ium  nefeius,  alios  edam,  praeter  Jovem ,  Deos  a  Latinis  in  follemni* 
bus  precationibus  atque  facrificiis  Patres  efle  falutatos.  Sicut  enim  nom^n  Jupiter 
ex  binis  proprie  vocabulis  compofitum  ,  idemque  eft,  quod  Jovis  pater ;  ita  quo¬ 
que  Mars  Romanis  audiebat  Marspiter.  Pari  modo  nomina  Saturnus ,  Janus  Neptu - 
,  &  Liber  fic  faepenumero  pronuntiabantur  ,  ut  patris  nomen  adjun£lum  habe¬ 
rent,  Saturnus  pater,  Januspater ,  Neptunus  pater ,  Liber  pater.  Neque  Dii  tantum, 
verum  ipfi  ztmxi9hero'es ,  quos  Latini  venerabantur,  in  quibus  unum  nunc  Qui¬ 
rinum  nomino,  venerabile  parentis  nomen  faepe  gerebant.  Quae  omnia  ex  his  Tz) 
Lucilii  verfibus  inteliiguntur:  *  ' 


Ut  nemo  fit  noflrum,  quin  aut  Pater  optimus  Divum, 
Hut  Neptunus  Pater,  Liber ,  Saturnus,  Pater,  Mars 
Janus,  Quirinus  Pater  nomen  dicatur  ai  unum . 


Sed  multum  tamen  intereft  hac  etiam  ex  parte  inter  hosce  Deos  Deorumque  prin- 
apem  Dii,  fateor,  patres  etiam  abfolute  nominabantur:  at  nullus  tamen  eorum,- 
fiabillq  difcedas  uno,  quem  Graeci  zA,  Latini  Jupiter  dicebant,  umquam  vel 
a  Graecis  far ,  vel  a  Latinis  Pater  optimus  Divum  appellatus  eft. 

Ipfi  ceterum  Deorum  cultores  Homerum  uni  fummo  atque  potentiffimo  Deo  re¬ 
rum  omnium  adminiftrationem  atque  procurationem  commifiile,  non  ignorarunt: 
quod  fatis  quidem  ex  his,  quas  nunc  proferam,  au&oritatibus  apparet  pl& 
tardus  in  Platonicis  quae /i  tontbus:  Kcu  AI*  vW  ‘W 

t  r  azz»lUV  ***i»  xpetcrlm  ‘srvreim.  Xenocrates  Jovem bypatum  vocat:  &  ante 

^"“s  pnncipum  principem  Deum  vocavit  t™]*  zp&U.  Idem  Plutarchus  Libro  de 
Jfidc  &  Ofinde  haec  habet:  (*)  Ter  **  p  ^  y&#nr,  Z 


(*)  P-37T. 


jiifaL  Lt ]  r  Hos  v«dusdervavit  Lati  anctu 
i  Z Jflt'  Lib'  IV-  CaP •  3-  p.  40?.  ubi  vi 
ie’  heor-T  C  h?]Cl  Deos  Patrcs  nominandi  vener 
J( GZpL„?£Chius  in  Noti*  obfen-avit. 

T-  V*  °PPCa  1  -M  mteger  hic  exhibetur  Plutor 
Chi  locus,  fed  Illa  parte,  quae  ad  rem  inftitutan 
parum  pertinet ,  truncatus. 

(y)  Proci»,]  Libro  11.  in  TimMum  p 

p.  90. 

(*)  PbilofophusJ  Homeri  de  Deo  &  religioni 


fenfus,  dc  quibus  alios  ex  inftituto  condat  exptf' 
fuifle,  hic  explorare  copiofe  nolo.  Tantum  mo- 
nebo,  quantum  ad  ea  fufficit  diiudicanda,  qiia® 
hic  difputat  vir  doftiflimus,  ut  nullum  de  Deo  ini¬ 
quae  opinionis  veftigium  in  Homero  relidere,  ob¬ 
tineat.  Faveo  homini,  quatenus  veritas  &  ratio 
id  ferunt:  hae  vero  ubi  refiftunt,  nec  Homerus, 
nec  alius  eo  fapientior  dignus  mihi,  pro  quo  ver¬ 
ba  faciafh ,  videtur.  Principio  hoc  line  controver- 
fia  dederim,  Homerum  reliquis  Diis  omnibus  Jo¬ 
vem  fuum  praefecifie,  fuaimumque  ipfi  praeterea 


}9  generati  funt  ex  Jove  fep  Occano.  5 

\  'a&voicu'  n  j  i IJtwetfM'-  ug uj\  fiotnk&cv& navi*  l!i 


*tj  /Luisifigi  zxAuv  iom ,  tw  pisv  xlzrxru  ts  jc^t©- 


'&ZA  %  dt&htxv 


**/  T  <^/Kwiw  <ni**tr4.  Contra  OJirin  oculo  £?  Jceptro  piais  exprimunt :  quorum  ille 
providentiam ,  hoc  autem  potentiam  fignificat.  Sicut  Homerus  etiam  Jovem  omnium  regem 
atPie  principem  appellat  induperator  em  conf ultorem  que :  quorum  illud  nomen  imperium ,  hoc 
oiae m  prudentiam  defignat.  P lutare bo  comes  eat  (y)  Proclus.  Namque  hic  ,  quum 
ln  Commentario  ad  Platonis  Timaeum  docuifiet,  Platonis  ex  fententia  unum  efle  totius 
^rum  naturae  architectum  atque  conditorem,  (£?  rjc-pos  ircuTtt  tf?  *X<£-  inpuuqyos) 
idem  divino,  quem  vocat,  poetae,  Homero ,  vifumefle,  continuo  fubjicit;  *og  £ 

naeve  mmnui  v7nxlov  Kpetotluv  %  Trxii^t  ccvtyuv  ^  ccCtov  dvvpvei ,  ^50  7roc<nv  &<$%- 

^  hpuvwwf  \or,fxoi<nv.  Oui  per  untverfum ,  quod  compofuit,  poema  Jovem  celebrat , 
omnium  gubernatorum  principem  &  patrem  Deum  hominumque ,  ornnesque  ei  tribuit  no~ 
^ones  demiurgicas.  Qua  re  explicata ,  fic  rationem  concludit :  Otr«  ulmu  avy.7nx.0-xv 
Z  ©eoAo^flU'  dm<pivxf4^j  y  tu  Alt  r  eXkv  $yjyi*(}*x*  ccmylyxo-x*.  Itaque  planum 

yjnur  y  totam  Graecorum  Theologiam  Jovi  gener atim  buc  tribuere ,  res  omnes  ab  eo  facias 
eIJe  &  conditas .  Ipfe  Aiifloteles ,  de  paterna differens  auctoritate,  fuo  hanc  rem  lu-42^ 
ulenter  firmat  teftimonio:  (*)  'h  j  v  r Uvuv  '2%%»  (ZxnkiKt.  Imperium  autem  in 
eros  ejl  regium .  — —  A<a  y.x?ms  ''OytipQ^  %  A ic$  •srQfftiypdjni >  eHruv, 

-  7wctk^  eivfyuy  n  &iuv  te  , 

T*'™,?  dirxvltn  •  <£uV</  pS  *  fixtnkl»  ^(fdpeiv  jUSK  $£  ,  rw  ^  «**«f  *  «JtcV. 

f;  ^  T3  7rpir€vTtpsv  cn&f  T3  vtunpof ,  ^  5  tfprrjrx;  <3rcV  ro  -njtvcv.  (Juocirca  prae- 

Homerus  Jovem  hoc  nomine  appellat  h.s  verbis: 

• - -  Hominum  pater  atque  Deorum , 

deni^/p*11  omn*utn  rex  eft-  Regem  enim  natum  quidem  differre  oportet ,  fed  genere  eum- 
Crc  ye:  quod  accidit  grandiori  natu  cum  eo  y  qui  junior  ejt ,  comparato ,  6?  ei  y  qui  pro - 
te#?™* »  eum  filio.  Quibus  ego  verbis  Arijlotelem  hoc  fibi  velle  arbitror,  po- 
^tatem  &  imperium  ,  quod  in  reliquos  tenet  Deos,  non  acquifitum,  fed  naturale 
CrC\eo  fiu°d  omnes  Dii,  non  aliter  atque  homines,  ex  eo  elFent  geniti  atque  pro- 
z1,  Itaclue  Homerum  omni  hic  adverfus  Deum  impietatis  iufpicione  libe- 
atJ2)  philofophus. 

ldem>  quod  Homerum,  Hefiodum  quoque  de  Diis  fenfiffe,  ornnesque,  qUqs  lau-430 

-n  ^at> 

K  )  Dc  Rcpubl.  Lib.  I.  C.  12.  (p.  412.  T.  III.  Opp.) 

^  inL W1  e^s^Iod Pe tu attribuifl'c*  Loquuntur  quibus  philofophorum  fermones,  acftlmanda  efle: 
concedi  queat  poStam  “h  VCroJ  nefcio’  an  ctirim  innumera  V.!C1?111  de  h°c  Deorum  parente  perhi- 
exiftimair2  nuod  rpn-,hUnc  idem  de  ?ove  fuo  bet’  10  fummani  maJeftatem  nullo  modo  ca- 
€briS  ac  fummo  reZ,05  nos?cue  bodie  dunt,J^«ique  optimum  maximum  ejusdem  ipfi 

chitefto  S  Z  TZ"m  °pihCu  &  ar'  gcneris’  n-atUrae’  3C  ‘ndolis  vifum  efle ,  cujus  reli. 
raro  “laSI,lllG,s’  P°n  diffiteor,  verbis  non  qua  Numiga,  quae  inducit  ■  otlendunt.  Ex  mul- 
Praelcat  -Vircs.’ n.picntiam  tis  pauca  proferam,  z;  «  feu  jovem  multis  in  !o- 

l,t  in  eiuV  3  h3rd  d  b  u-, ,nduxit  cximIos’  cis  •"*  fGU  Saturni  filium ,  aliis  feu  in- 

fe’  iud  Lde  Dc°  c.ntent‘anihl1  VIt.uPcrnbile  cs-  colam  Olympi  appellat.  Igitur  more  hominum  ex 
DCm  &  nJ01  Sed’  ut  omitta™’  iratam  oratio-  Saturno  genitus  erat,  ut  Graeci  tradebant,  cx  feu- 
P°«tarum  vocabula  non  iisdem  ex  legibus,  tentia  Homeri,  &  quod  de  Jove,  TheflMiae  re- 

Zzz  3  S?- 


ffd  Hcfiodi  Theogonia  de  Diis  CAr.  IV. 

dat,  Deos,  nullos  vero,  nili  inferioris  numeri  Deos,  laudat,  genitos  atque  fa&os 
efle ,  aeque  atque  homines  ,  iis  fupra  me  opinor  argumentis  ex  Theogonia  ejus 
oflendifle,  quorum  nemo  facile  vim  labefa&averit.  Nunc  verfus  ex  ( a )  Operi" 
bus  ejus  proferre  placet ,  ex  quibus  idem  fine  controverfia  conflat : 

‘ilf  optciiv  jtpactn  B-toi ,  Bvqnl  r  mfyuTroi. 

Ut  Jimul  nati  funt  Dii ,  mortales  que  homines . 

Vocem  'oplfov  interpres  Graecus  exponit:  t?  cwn e  &  1*  5  cui™  Quae 

expofitio  hanc  efficit  fententiam:  Dii  atque  homines  eodem  fatu  &  genere  orti  funt . 
Neque  eft,  cur  ab  hac  nos  interpretatione  dimoveant,  quae  ftadm  confequuntur; 

X/JLO70V  /j,\v  vpwnstt  /Utpcnreav  ci\(jpj>7ruv 

‘AQuvdloi  7rck<rou> ,  oAvuTnu  buuctr 

Aureum  primo  genus  variis  linguis  loquentiam  hominum 
Dii  fecerunt ,  coelcjlium  domorum  incolae. 

Mofchnpulus  enim  fic  verba  haec  illufirat:  'Atdvxlot  Tofaro* '  b  zdCt  /uov(&  lroi*ietv,  di 
&7iv  T  cc/^air  C^euepcr  *  hlyi  ^  7rav}xq  <j>?  Ba tq  t o  §  gco'f  tgycv  g 7n  7rdvjecc  cfxoc-ibiti 
«v*<(>tp*v.  Dii  fecerunt  immortales \  Fera  poetae  fententia  cft ,  unum  Jovem  fccijje  hoc 
primum  genus  aureum  hominum ,  id  quod  ex  aliis  ejus  locis  perfpicuum  fit .  Ac  licet  in 

uni - 


ge,  iidem  ferebant ,  domicilium  in  monte  Olympo 
libi  quondam  fixerat.  Hacccine  Deum,  obfecro, 
arguunt  omnis  initii,  imbecillitatis,  &  vitii  ne- 
fcium?  Et  quid  fi  doceain,  Homerum  Jovi  non 
inulto  nobiliorem  ortum,  quam  reliquis  Diis,  at- 
tribuiffe,  eumque  fiiniliter  ex  Oceano  educere? 
Faciam  id  vero  line  negotio.  Saturnum  in  Diis 
line  ullo  dubio  Homerus  habuit.  Ergo  &  is  ex 
Occano,  ex  quo  cunftos  effe  Deos  procreatos, 
aliquoties  perhibet,  genitus  'fuit.  Atqui  Jupiter 
&  Juno  liberi  erant  Saturni;  quod  multis  poeta 
locis  profitetur.  Vid.  Iliad.  2.  vf.  24.3.  24.7. 
Juno  praeterea  femet  narrat  in  aedibus  Oceani  & 
Tethyos,  non  fecus  ac  in  avorum  domiciliis  ne¬ 
potes  nonnumquam  ,  liberalitcr  educatam  effe. 
Iliad.  s.  vf'  202.  303. 


ClKtuiot  rt  Si S,  yirtrt* ,  fd  p/jifTipx  T 

Oi  p*  cv  ripCin  e*fjb6i<nt  iurpapot  nS’  UTiTxXker. 


Oceanumque  Deorum  ortum ,  &  matrem  l^thyn , 
Qui  me  tnfuisnedibus  bene  nutrierunt  &  educarunt. 

• 

rvid.  Zimmertnann.  de  religione  Homeri  in  Mufeo 
Helvet.  T.  VII.  p-  158.  Lavat  is  Homerum, 
fed  Aethiopem  lavat,  &  maxima  probra  diffimu- 
MC. }  Habes  itaque  ortum  Jovis,  qui  pcr  Satur. 


num  ab  Oceano,  ut  Dii  omnes  rdliqui ,  defcen; 
dit.  Talem  ego  Deum  nullo  modo  me  adduci  Pa‘ 
tiar,  ut  cum  fummo  rerum  omnium  parente  con¬ 
fundam.  Plura,  quae  in  promptu  funt,  ne  copi°i 
lior  fim,  quam  par  eft,  nunc  praetermitto.  QlU 
hic  afferuntur,  veterum  loci,  ut  rettius  &  meli05 
feniiffe  videatur  Homerus ,  parum  mihi  videntnf 
momenti  ac  ponderis  habere.  Principio  ,  qd“ 
Homerus  &  omnes  in  univerfum  antiqui  cenft1<?' 

>  id  ex  ipfis  eorum  libris ,  non  vero  cx  aliornn1 
difei  debet  teftimoniis  &  auftoritatibus ,  qui  caUS' 
faejuae  plerumque  fervire  folent ,  ac  in  priiT»lS 
poetarum  principem  infinitis  interpretationibus 
fu  &  ratione  vacuis  obfcurare  &  corrumpere 
dent,  ut  unus  omnis  fcientiae-  &  eruditionis  nia' 
gifter  fuiffe  videatur.  Deinde  nec  Plutarchus,  ncC 
Arijloteles  Jovem ,  quem  Homerus  inducit* 
mum  effe  Numen,  quod  univerfa  fabricatum 
confirmant,  fed  tantum,  quibus  J  ovem  fuum  v° 
cabulis  Homerus  honeftaverit,  Jignificant. 
cli  vero  teftimonium ,  hominis  Platonici  &  in»e' 
nii  majoris,  quam  judicii ,  philbfophi,  minu® 
omnium  in  hac  cauffa  valere  debet,  quum  fe&a •  * 
quam  fequutus  eft,  confuetudo  notifllma 
res  auttores  non  cx  rei  veritate,  fed  ex  fuo  fe®*  ' 
explicandi.  Multo  illuftri#r  &  locupletior  te»*5 
foret  antiquus  ille  Vitae  Homeri ,  quae  folet  ca? 


§•  tantum  inferioribus  intelligi  debet .  5*5*1 

mverfum  de  Diis  loquatur;  id  tamen ,  quod  opus  unius  cjl ,  ad  omnes  transfert  ejusdem 
ffturae  ac  generis.  Nec  dejunt  multa  exempla  alia ,  **  fard/foi'  poto 

frequentes  0£OJ  pro  Qih  pofuijfe.  Mihi  vero  Hefiqdum  camdem  de  hominum  atque 
^e°rum  ortu  opinionem,  quam  ( b j  Plato  alui fle,  verifimilius  videtur:  qui  qui- 
hen\>  tametfi  minores  mundanosque  Deos,  non  fecus  atque  homines,  a  fummo 
omnium  Deo  faftos  efle ,  arbitretur ,  Deos  tamen  paullo  citius  cenfet’cfle  editos 
hominibus ,  atque  ad  horum  deinceps  procreationem  multum  contulifle. 

Sed ,  quod  fupra  dixi ,  Theogoniam  Hcfiodi  inferiorum  tantum  Deorum  narrare 
Ortus,  nec  ad  fummum  Deum,  quem  z<sfr  vocat,  ullo  modo  pertinere,  id  jam 
'jerbis  ejus  planum  mihi  faciendum  efle ,  video.  Nihil  vero  ad  hoc  demonftran- 
£um  validius  eft,  quam  quod  Jovem  hunc  five  z<5&,  flmiliter  ut  Homerus ,  paren- 
Ccm  non  minus,  quam  regem,  omnium  Deorum  facit. 


(e)  Ainzs  $  Tnxvlw  fianhds  ^  Kglfewcs  t$tv 
'aQxvxtuv. 


Ille  enim  omnium  rex  &  dominus  eft 
Immortalium. 

^de  huc,  quod  rerum  univerfam  naturam  ab  eo  fa&am  atque  paratam  efle ,  do-» 
c  •  id  quod  Proclus  ad  hunc  ejus  verfum  obfervavit: 


(t/)  "Ov  n  2*1$.  (2f> ovol  aitytf  epus  x.  r.  A. 


Per 


43* 


ilIcJeS  CjUs  vulS°  praemitti,  feriptor,  quisquis 
tibiis  j111!1111  ^uent,  fi  quid  dandum  eflfct  auttorita- 
Cuifaf.  ,c  negotio.  Namque  hic  eamdem ,  quam 
Jf0l ner-Us-  fententiam,  &  iisdem  prope  fretus 
veru  1  ^°cis,  jam  dudum  propofuit:  cujus  ego 
in  ]->a’  fiUoniam  nervofe,  quae  proferri  poliunt 
Sic,a-nc  rem»  omnia  compleduntur,  deferibam. 
l0n.  ^’tUr  die  in  Thom.  Gale  Scriptor,  veter,  mytho- 
'rn'*  337-  Tisra»  3  **%i>yo*  £  ity.u,o*x 

^(et .  HpifytU»  r  iftrtn  tytorip»,  Utri- 

J'TU  jwi  pZv.O*  Kxlx^tirlit  ,  y' 

’«f  *«■  r  w 1  *«*««- 

«p ,mJ‘  ,g.“’  fer.1i 

»■  «ii,i  sil,,  „h  't."  ■  ?v. °"r 'r:  r't‘ 

*?»»•  Et»  .i  L.rs  T,  5 ,Alr  y;< 

C et*,;,.»  ^  ^ a*  0  rn  trivias  trnixler. 

Prinm;..!  uinm  quique  philojopliorum 

T'  *u.cent  &  principem  mnium , 
ZilnZ  CTlti0ne  duntaxat  comprehen- 
Videf,  ’  1  j  *  fforqerus  quoque  haec  credere 

ntim  lr  ’  ^Uem  JnuPiter  appellatur  pafer  homi- 
Praei*16  H  cumque  >  & »  Jupiter ,  0  pater  optime , 
quif.s  'nnSnificorum.  Immo  £?  ty/e  in - 

otqii'  Kl^utum  ego  Dis  fup  eris  prae  fio,  mortalibus 
rnus  Minerva  denique  ad  eum:  JVos  bene  calle- 
ego  pro *ua  magna  poteflas.  Sed  indignum 

N  Homerum  judico,  in  cujus  religionem  & 


de  Deo  fententiam  curiofius  inquiratur  :  quem 
omnia  ejus  carmina  offendunt  ne  fecum  ipfo  qui. 
dem  omni  ex  parte  confenfifie,  &  quae  ratip  de 
Deo  docet,  ac  philofophi  vetuftiffinii  dc  rebus  na¬ 
turalibus  difleruerunt,  cum  Graecorum  fabulis  & 
ineptis  narrationibus  perpetuo  confudifle.  Acer¬ 
bius  hoc  fi  quis  efle  judicium  &  corrupti  guftatus 

fignum  cenfeat ,  haud  equidem  magnopere  pugna¬ 
bo  :  requiram  vero  viciflim,  ut  is  nobis  religionis  poe¬ 
tae  hujus  fummam  ex  ejus  carminibus  exhibeat,  non 
modo  fuis  abfolutam  numeris ,  fcd  etiam  cohaeren¬ 
tem  inter  fe,  &  reliquis  ejus  fcitis  confentaneam  • 
quod  fieri  nullo  modo  polle ,  arbitror. 

(a)  Operibus]  Heftodi  Opera  £?  dies  vf.  108 
109.  110.  p.  215-  ed.  Clerici. 

(b)  Flato]  Lege  Platonis  Timaeum  p.  530./. 

(c)  Aircf  $]  Hic-verfus  in  carminibus,  quao 

ad  nos  pervenerunt,  Heftodi  non  Icmtur,  fed  a 
Cl  ement  e  Alexandr.  ut  Heftodi  laudatur  111  Cohort. 
ad  gentes  Cap.  7-  P •  6 3*  T.  I.  ed.  Potteri. 

C d )  ’'o>  «j  Heftodi  Opera  dies  vf.  3.  P .  107. 
Sed  fallitur  ommno  Proclus,  fallitur  vir  doftifli- 
mus ,  quod  hoc  verfu  fovi  cenfent  rerum  omnium 
fabricationem  ab  Hefodo  tribui.  Totius  enim  ora-. 
tionis  contextus  ollcndit,  id  fibi  velle  poetam, 
Jovem  hominum  difpen(Kre  fata,  &  pro  lubitu 

toQ 


?/2  Pindarus,  Cap.  IV. 

Per  quem  omnes  homines  mortales  funt.  AI  ot  ,  ii  cok  avirpotrue'  Tiaife  tu  A*1 
cr&c-cwstTrhctTU-  Per  quem  omnia  funt,  nec  id  temere  ac  fortuito.  Poeta  hic  per  figuram, 
quae  Synecdoche  dicitur ,  rerum  omnium  procreationem  fovi  adjcrihit .  Quae  duo  dubitare 
linunt  neminem ,  argumentum  Theogoniae  Hefimli  inferiorum  unice  Deorum  efle  or¬ 
tum  atque  generationem ,  quos  parens  eorum  &  conditor  zdCs  fi  ve  Jupiter  ex  Chao 
finxit  aquatico.  Ipfe  vero  Jupitcr ,  quum  fit  euvnpvw ,  per  fe  exfillens  ,  neque 
fa6tus,  prorfus  ex  hoc  ordine  debet  (  e )  eximi. 

Hifiodum  excipiat  Pindarus.  Cujus  quisquis  haec  modo  (/)  verba  legerit ,  is 
vero  Dns  eum,  quos  celebrat,  aeternitatem  haud  tribuifle,  verum  ortum  ac  ini- 
tium,  fine  negotio  fentiet: 

v  d nlfUV  ,  iv  $*uv  ,  Va 

M otTj.es  apQonpu. 

432  Unum  hominum ,  unum  Deorum  genus 

Et  ex  una  fpiramus 
Matre  utrique. 


Communem  Deorum  &  hominum  matrem ,  quam  hic  Pindarus  nominat,  vetus  ejus 


hunc  altiori ,  illum  inferiori  loco  ac  numero  ponere  : 

Ot  Ti  ossi  /3 pero)  xt}pt(  o/jj-tq  xQxtoI  Tt  Qxrei  t*, 

'riTCt  T  UfftJToi  Tt  A ilq  fiiyuXuo  txgt. 

Per  quem  mortales  homines  pariter  obfcurique  funt 
£?  dari  , 

Nobiles  ignobilesque  magni  Jovis  voluntate  fiunt. 

(0  Eximi]  De  Ilefiodi  religione  quae  fupra 
late  ac  copiofe  funt  a  me  difputata,  hoc  quidem 
loco  repetere  nolo.  Quod  autem  vir  doftifilmus 
poetam  hunc  Jovem  ex  Deorum  genitorum  exe- 
mifle  numero,  &  pro  fummo  rerum  omnium  pa¬ 
rente  habuiffe,  autumat,  id  quin  breviter  refel¬ 
lam,  facere  nequeo.  Fateor,  magna  funt  &  fubli- 
mia,  quae  de  Jove  fuo  pafllm  poeta  praedicat.  Iu 
Theogonia  vfi  49,  p.  12.  ita  de  eo: 

Oes-or  Qifrmlit  £><  Sii»,  xf xt{  ti  fjoiyir®'. 

Qpam  fit  praejiant ijjimus  Deorum  £?  imperio 
maximus. 


in- 

Sed  quam  ex  his  aliisque  poetae  di&is  haufinutf 
eximiam  de  Jove  opinionem,  eam  nos  deponere 
viciflim  jubent,  quae  tot  aliis  de  eodem  locis  ca¬ 
nit:  ex  quibus  apparet,  Jovem  ipfi  nullum  fuifle  » 
quam  virum  humano  more  ex  Saturno  &  Rhea  ge¬ 
nitum  ,  reliquis  vero  Diis ,  &  ipfo  parente  fuo  prop¬ 
ter  fortitudinem  &  alias  dotes  fuperiorem.  Fa¬ 
ciam  ,  ut  ex  ipfo  id  Hefiodi  ore  cognofcamus.  Sic 
igitur  ille  Theogoniae  vf.  453.  fi  p.  77. 

*P«'ij  xu  otfjr.tiircc  Kpatai  Ttxt  TtxrX , 

*£r«V ,  Aif'u»ssrp*,  'tffist  %fv<rextJlXer , 

ae  Tt  [AiiTlOtSiX ,  3-lUt  XXTte  t,di  UtfysSt. 

Rhea  autem  compreffa  a  Saturno ,  peperit  illufircS 
liberos , 

Vefiam,  Cererem ,  £?  Junonem  aurea  calceamen** 
habentem , 

J ovemque  fapientem ,  Deorum  patrem  atque  h9" 
minum. 


Prometheu*  „  .  ,  Z*  tellure  nimirum  &  coelo ,  fi  Hefiodum  ai*as/ 

f  n^cm  verl-  ec£em  carmine  «/•  548-  />•  9 2.  bis  nati  funt  multi  Dii,  quos  enumerat  Theogon.  f 

eumaem  verbis  alloquitur:  134-  135.  p.  25.  Horum  Deorum  minimus  natf 

'ju.  „  -  Saturnuf  fuit,  ib.  vfi  136.  Et  bic  Saturnus  e* 

tui  xv  i  ,  fAiytn  $fa/l  tctr/inrxar.  Rhea  deinceps  inter  alios  natos  natasque  J0^1 

n-inrfnC/nn,*  ac  Junonem  procreavit.  Jupiter  vero  reliqua  N  ' 

Jupuer  gloriojijfime ,  maxime  Deorum  fempiter-  mina  altu  partim,  partim  virtute,  partim  bene» 
norum •  ciis  fibi  fubjecit.  Vides  hic  abfurdam  PbfHcae 

veteris  &  hifloriae  confufionem.  Praeclarum  vero 
Plurcs  ejus  genens  locos  ut  afferam,  nil  opus  cft.  Jovem,  dignumque,  qui  fupreino  Numini  Par  ^  ' 


§•  ip»  Pindarus ,  *  51)  3 

interpres  terram  efle  &  chaos  arbitratur:  neque  idem  alios,  quam  inferiores  Deos, 
in  primis  ftellas  a  poeta  indicari  (g)  judicat. 

Ergo  Pindarus  univerfam  Deorum  turbam  ex  terra  &  chao,  quemadmodum  & 
homines,  natam  efle,  perhibet.  Atqui  Deum  illum,  qUo  nullus  major  eft,  vel 
praeflantior,  gradu  longe  fublimiori  collocat.  Namque  hunc  Diis 

Anibus  potentia  majorem ,  &  r  TrJ,\\w  mlt/av ,  rerum  omnium  dominum ,  appellat.  Hunc 
i  «iVifiv ,  rerum  omnium  caujjam  ,  hunc  dwnyjltu  fc)v ,  Dea/w  omnium  artificum 
excellent  {[fimum ,  five  mundi  totius  fabricatorem,  hunc  denique,  quod  a  (6)  Cfc- 
mente  Alexandrino  proditum  legitur,  to  tt*»»  five  univerfam  vocat.  Hunc  Deum  ut 
iteris  praeferret  omnibus  fummaque  coleret  religione  Chiron ,  eodem  (i)  Pindaro 
'Achillem  docuit: 


• - MotKipst  fxiv  Kponftay 

Bxpvomxv  ff potocf  xtfei vvwv  n  TT^yrcusr 
®iuy  ctSbo9tc}. 


- -  Praecipue  quidem  Saturnidem 

Grave  tuentem  ,  fulgurum  fulminumque  prae  fidem 
Inter  Deos  coleret . 


icatur,  cujus  pater  Saturnus,  homo  ex  coelo  ter- 
^que  genitus,  avus  vero  coelum ,  avia  terra  fuit! 
9Gterum,  quod  pater  &  rex  Deorum  Jupiter  to- 
tles  apud  Homerum  &  Hejiodum  dicitur ,  id  tanti 
J*°n  cft ,  ut  majorem  ipfi  tribuamus  dignitatem , 
f  reHqiios  ab  eo  Deos  effe  creatos  aut  fadtos ,  pu- 
hen}Us.  Pater  enim  Deorum  &  rex  propterea  mi- 
primis  appellari  videtur,  quod  majores  Deos 
inf  9tUini  ventrc  ac  vinculis  liberavit,  &  vitam 
J  is  veluti,  quam  amiferant,  reftituit.  Omnes 
CiriPe  liberos  fuos  Saturnus  devorabat,  fimulat- 
9!lc  nafcebantur.  Hefiodus  Theogon.  vf.  459. 
1JoIo  autem  &  arte  filii  fui  Jovis  viftus ,  omnes 
3Vomcre  rurfus  coaftus  eft ,  ibid.  vf.  495.  /.  Hi 
Dii  per  Jovem  ex  parentis  vifceribus  in  lucem 
Protra&i,  gratiam  ipfi  retulerunt ,  &  poteftate  eum 
^•minandi  armarunt.  Hac  nixus  poteftate,  impe¬ 
tum  in  Deos  hominesque  exercet  • 


Tsts  B-nijTOiiri  xCxixtokth  xtxor{. 

Quibus  (tonitru  &  fulmine)  confifus ,  mortalibus 
atque  immortalibus  imperat. 


ttfodus  l-  e.  vf.  505>  p  g6  Non  erg0  jUre 
aturae,  feu  Deorum  partim,  quibus  confulue- 
at,  beneficio,  partim  vi  ac  robore  futnmo  Jupi- 
ter  fruitur  in  coelo  terrisque  regno.  [  Vid.  Calli- 
inachus  Hymn.  in  Jov.  vf.  66.  67.]  In  fenfum' 
fabulae  nunc  non  inquiro:  fuftkit  ex  his  intelligi, 
OUa  de  caufla  Jupiter  apud  poetas  rex  £?  pater 
e°rum  vocetur.  Jnterini  nec  ideo  quoque  Jovem 
■ tc  n°mine  falutari  negem,  quod,  non  fccus  ac 


Quae 

liberorum  parens,  hominum  Deorumque  res  cu-' 
rare,  prudentique  confilio,  regis  i#ftar ,  totuin 
orbem  adminiftrare  dicitur.  Hanc  Ariftotelis  efle 
de  hoc  nomine  fententiam ,  Erafm.  Sclimidius  per¬ 
hibet  Not.  ad  Pindari  Olymp.  p -  206.  [  Conf. 

quae  de  Homero  &  Hefiodo  dixit  Theodoretus 
Therap.  II.  p.  6 5-  69.] 

(/)  Verba  ]  Nemeonicon  Oda  VI.  p.  120.  ed. 
Erafini  Schmidii. 

(<?)  Judicat]  Non  pofiiim,  'quin  Clementis 
Alex,  verba  hic  adferibam ,  quae  ad  hunc  Pindari 
locum  pertinent ,  &  fequentia  fimul  illuftrant, 
Stromat.  Lib.  V.  p.  7™- 

Jifa t  Pindarus  matris  nomine ^  materiam  intelligit , 

£  vf  to»  rirtt»  /«/MVgyi»  ,  «*  «fsis-er^v*»  z-*rt  a 
Jiy{  ,  re»  i§  «*«  xp****t  **r  i|/«.  i? 

vuptrwM»,  unumque  praeterea  horum  omnium  m 
lit orem  conftituit ,  quem  ipfe  parentem  ip.rer***,, 
hoc  eft,  optimum  ac  /api entiffimum  artificem  nomi¬ 
nat,  qui  profua  quemque  dignitate  ad  ipfam  quoque 
divinitatem  provehat. 

(A)  Clemente  Alex.]  Is  Stromat.  Lib.  V. 
p.  726.  ita:  n bJkfii  r*  0  UU*zui£, 

X>TIK{*i  tiW». 

T»  3-495 ;  2  ti  ra  rtx\ 

Lyricus  item  Pindarus  quodam  quaft  Bacchico  furo¬ 
re  correptus ,  ita  diferte  loquitur: 

Quid  Deus?  Univerfum. 

Periit  carmen  Pindari ,  cx  quo  verba  haec  cxcer- 
pfit  Clemens.  • 

(0  Pindar*]  Pythior.  Oda  VI. 


*  Sophocles ,  Cap.  IV. 

Quae  verba  fic  declaravit  is,  qui  Pindari  carmina  Graecis  illuflravk  fcholiis: 
ferus  r  iMpthcQuw  ei^7ru,v  i(fj  xtpeunur  hrsn-dw  ,  t  Arte  ,  nr  7,^** 

*$=/  (TF^oSaf-  ***/«  prjf  rf/^wx  Di/J  obfervare  in  primis  as  Jummo  cultu  honor  eque 

prefequi  Jovem,  magna  me  valentem  dominum  fulgurum  &?  fulminum.  Atque  hic  jam 
fatis  eos  refellit  locus,  qui  fummum  Deum,  ut  in  fe  confideratur ,  ab  ullo  vete¬ 
rum  negant  divinis  honoribus  (£)  affe£ium  efle. 

Sed  haec  fatis  elfe  arbitror  de  Homero,  Hefeodo ,  atque  Pindaro  di&a.  Aut  tres 
hofce  vates  confitendum  efl:  omni  plane  religione  vacafle ,  nullumque  omnino 
Deum  ceteris  fuperiorem  &  fempiternura  credidiffe ,  cunctos  e  contrario  Deos» 
11  e  ip^b  quidem  fove,  rege  atque  parente  eorum,  excepto,  ex  Chao  fenfus  ino- 
pe,  Oceano , atque  No6t e  editos,  cenfuifle:  aut  vero  unum  fummum  aeternumque 
Deum,  a  quo  reliqui  omnes  Dii  geniti  fint  atque  fa&i,  profeflos  efle,  dicendum 
eft.  Ego  quidem  pofteriorem  harum  fententiarum  fequutos  efle  eos,  exploratum 
cenfeo :  ac  licet  Arijloteles  &  Plato  alteram  nonnumquam  illis  opinionem  attribuere 
videantur;  inde  tamen  id  meo  judicio  provenit,  quod  antiquiflimum  illud  dogma 
&  a  Mofe ,  quod  vel  ex  2.  Petr.  III.  liquet ,  traditum  de  mundo  live  terra  c^elo- 
433 que  ex  Chao  aquatico  primum  producto,  parum  dextre  intelligerent.  Atqui  do*ma 
hoc  tam  Homerus,  quam  Hefiodus  (/)  receperant. 

A ef chylum  atque  Sophotlem ,  quibus  nihil  inter  Tragicos  nobilius  efl  ,  fi  audire 
vellem,  'aliquot  ex  illis  locos  huic  aptos  argumento  excerpere  poflem,  quos  nemo 
contemnendos  duceret.  Sed,  quod  eos  jam  a  Juffino  Martyre ,  demente  Alexandrino  * 
&  alus  aniiyadverfos  video,  ne  faflidium  leclori  creem ,  ideo  hic  praetermittere, 
fatius  arbitror.  De  celeberrimo  tamen  Sophclis  loco  unum  habeo,  quod  breviter 
moneam.  Sic  ergo  ( in)  Tragicus  canit  : 

Ic  toI?  oli  rfyc-cunv ,  Uf  $■?;? , 

Os  ifturiv  T  gT<j£/|e ,  yalxv  uecy.vdv , 

UitTiS  75  ^cepimus  oiZuce  ,  xoni/uuv  (Bicev ,  k.  t. 

Unus  prpfeftB,  tinus  efb  tantum  Deus, 

•  Coeli  falrque  machinam  qui  condidit , 

Vadumque  ponti  eoeruhm  ,  &  vim  fpiritus. 


Sequuntur  ftatim  nonnulla,  quae  fimulacrorum  feriunt  cultum.  Haec  ejus  efle  ge¬ 
neris,  fateor,  ut  Chriftianum  non  dedeceant  feriptorera,  nec  in  ulla  ex  flant  Tra¬ 
goediarum  Sophoclis,  quas  temporum  nobis  reliquere  injuriae.  Sed  propterea  fi 

quis 


1  *  \  AffeStu» *e(Je]  Credam  ego  facile,  non 
tam  obtufae  mentis  fiiiffe  Pindarum ,  ut  unum  efle 
Deum,  re^m omnium  parentem ,  ignoraret.  At, 
quae  hic  atteruntur,  ejus  drfta ,  fi  illud  excipias , 
quod  ex  Ueincnte  laudatur  ,  non  tam  ad  tatam, 
qualem  fas  elt  profiteri,  Deum,  quam  ad  Jovem 
Graecoi um  ,  pertinent:  quem  Jovem  Pindarus 
alias  diferte  Saturni  e!re  fiHum ,  &  in  Ida  monte 
eOucaiu»,  OW.  Od.  V.  t.  Hs  Aeoli  pa¬ 
trem,  Pyth  Od.  IV.  p.  159-  i»  aurum  conver- 
fnm cum  Saturno  colluftatum  el&  ^  yjlpcrio 


Olympico  ,  Ganymede  famulo  ufum ,  Olymp- 
Od.  I.  p.  6 2.  ut  ejus  generis  omittam  alia,  per¬ 
hibet.  .Quae  omuia  quantopere  remota  fint  ab 
unius  illius  &  praepotentis  Numinis  natura,  quod 
ratio  venerari  jubet,  quilibet  intellig.it. 

(I)  Receperant ]  Quaenam  ad  iuee  mihi  iao* 
nenda  fint,  ex  iis  apparet  jam  maximam  partem, 
quae  variis  locis  diflerui.  Ailumit.  uon  probat» 
vir  eximius,  Homero  &  Hejiodo  idem,  quod  di¬ 
vino  feriptori,  M«fi,  dc  rerum  originibus  plar 

00.  Tr+ 


Euripides  t 

3uis  fufpicaretur,  diftum  hoc  effe  Chriftiani,  callide  «offae  fuae  infervientis  nae 
]s  a  vera  multum  ratione  laberetur.  Nam,  ut  multas  filiam  Tra-r^r  c  A  y 
^nteriifle,  tam  multi  ex  antiquis  Chriftianorum  do&oribus  Atbenairalas  ffrm/ns 
Alexandrinus ,  Juftinus  Martyr ,  Eufcbim ,  Cyri/tox ,  &IWww  di&um  hocadhi 
ferunt  m  difputatiombus  adverfus  gentes  Diis  deditas,  ut  nallus  rufpicioni  hui- 
Jocus  reliftus  fit.  («)  C/mm  praeterea  ex  his,  quos  nominavimus Tft  rt 
necataeum,  veterem  hiftoricum ,  eumque  Deorum  religione  imbutum ,  ’in  ] i kr;Q  r„; * 
1,lud  commemorafle,  locuples  auctor  eft.  bns  luis 

Euripides  plenus  eft  di&orum  ,  quae  negotium,  quod  tradamus,  mirabiliter  com- 
sumunt.  Itaque  temperare  mihi  nequeo ,  quin  nonnulla  eoru.n  hic  exhibeam" 
n  (o)  Supplicibus  res  omnium  hominum  e  Jovis  fi  ve  fummi  Numinis  arbitrio  & 
«utu  pendere,  praeclare  fignificat: 


£1  7lv  ,  tl  $KTU  TfcV  fmXou7rupac  fifOTIS 
Qpov&sv  hlyxn  j  ex  fi,  igtjg-ryjuidx  , 

Apupiiv  n  tzioZt  ,  av  ov  nyxarp  S-iAwr. 


Mijeros  quid  homines ,  o  Deum  rex  &  pater , 

Sapere  arbitramur  ?  pendet  e  nutu  tuo 
Res  nojlra,  facimus  que  illa ,  quae  vifum  tibi . 

aK  ^ce  Prec^us  >  acJ  fammum  coeli  terracque  dominum  &  moderatorem 
0  \P)  eodem  poeta  fufis,  elegantius  ad  hanc  rem  &  illuftrius  eft? 


Sol  r  frxv\uv  fxilUvli  %ctw 
nUcucv  t\  epiped ,  ZtiCf  tir 

‘Ovcjua£i!pJ^@-  ffgy&g. 

St)  tv  n  Q-ioTg  tiT(  dpxvftxig 
SKr^pcv  tb  A/cf  , 

XQeviuv  $•’  * 

Utfx^ov  ykv  <Qwg  dvtpcft, 

Ttwg  fitGltACf. jfctXAS  CkQavs  '5r&jU*Qiiv  y 
TlidiV  ,  Tli  pl£*  KXKUV  f 

TlVl  [AXKXpUV  tV  &V7Xpj$p.VS 

ivpeiv  pxlyfm  eivxxtujAxv. 


fraglmum hoc  Sopi, e- 
»  merum  Comicorum  %  n.T  “‘‘J 


Jn)  Clemens]  Strmat.  tib.  V.  p  yip 

^iVJrPpH^UQ  V'm?34,  735.  735.’  P-  4t. 
hcrl  ero  V€rija  mi,tn»  qwcm  Graeci  ve- 

Poetemntl!r’  c°mpcllant ,  nec  perfyicirc  probant, 
rvittx  ©TTmUnc  unu,n  profeft'11111  efl*e  Amnium  re- 
^Him  dominum ,  verum  hoc  tantam  do 


Tibi 

cent,  Jovi  magnam  ab  eo  fapientiam  &  providen¬ 
tiam  attributam  ede.  r 

(?)  ««•?»*»]  Hi  veffus  apud  demutem 
Alexandr.  Stromat.  Ltb.  V.  p.  68g.  exftant,  ad 
non  continua  ,  quemadmodum  hoc  loco ,  feric. 
Digefllt  autem  cos  &  difpofuit,  ut  hic  leguntur, 
fiugo  Grotius  in  Prttgmentis  ex  incertis  Emipidis 
Tragoed.  in  Excerpt.  vtt.  Comic.  tf  Tr&gicet. 
P’  W1-  Binos  tamen  verfus  inter  tertium  5:  quin* 
tum  interjeftos  omifit  hic  vir  doftifllmus. 


Aa  aa 


ro^* 


55* 


£5?  alii  Graecorum  Poetarum  i 


Cap.  IV. 


#  Tibi  ( cunttorum  domino)  vinum 

Salfamquc  molam  fero ,  feu  Ditis 
Tu,  five  Jovis  nomine  gaudes . 

Tu  namque  Deos  fuperos  inter 
Sceptrum  tractas  Jublime  Jovis : 

Idem  regnum  ter  re  (Ire  tenes. 

Tu  lucem  animis  infunde  virum , 

Qui  fcire  volunt ,  quo  fata  mentis 
Lufta  fit  ortu ,  quae  cauffa  mali , 

Cui  coelicoluin  rite  litando 
Requiem  Jit  habere  laborum. 

In  hac  precatione,  id  quod  obfervatu  efl  dignitfimum ,  zdCg  &  ,  Jupiter  &Plu» 

to ,  tamquam  duo  fpe&antur  nomina,  quae  unum  eumdemque  Deum,  ceteris  omni¬ 
bus  praeftantiorem ,  notent.  Summa  vero  ejus  haec  eft :  Perfunde,  Domine, 
coelefti  Jace  mortalium  animos,  ut,  quinam  omnium,  quibus  premimur,  malo¬ 
rum  fons  atque  radix  fit ,  percipiant ,  nec  ,  quibus  modis  ea  fugere  &  evitare 
queant ,  ignorent. 

Solet  ( q )  alius  quoque  locus  ex  Euripide  afferri,  quo  unam  illam  fempiternam- 
que  naturam ,  quae  univerfum  terrarum  orbem  complectitur  atque  gubernat ,  hi* 
diferte  affatur  verbis : 

t  cubTtSw ,  t  lv  euGieJu 
'rou€w  ,  TTvcvlur  Qicmr  iunrtijrcuQ* , 

*Ov  •s&d  pn  </[  o-Qtxi* 

euoAtxfwf,  ax-e/TCf  t’  etrpuir 
',0‘/>(§r  c#J«, 

Te ,  qui  a  te  ipfo  es ,  quique  aetherio 
Rerum  omne  genus  turbine  verfas : 

Quem  clara  dies  circumdat ,  quemque 
Multicolor  tegit  nox ,  quemque  ajirorum 
Vis  non  uno  lumine  fulgens 
Circum  affiduo  volvitur  orbe. 


Scio,  tertium  atque  quartum  verficulum  fic  vulgo  exponi  ab  interpretibus:  Nox  atqu * 
dies  una  cum  innumerabili  Jtellarum  multitudine  perpetuo  circa  Deum  Jdltant.  Nec  is  ega 
fum,  qui  hanc  interpretationem  aut  Grammaticorum  legibus  repugnare,  aut 
tae  indignam  effe  putem  ingenio.  At  illum  tamen  ,  quem  expreili,  fenfiim  huic 
non  una  de  cauffa  praeferendum  putavi.  Nam  cum  ipfis  verbis  fatis  aptus 


(9)  sflws  f  ciis  ]  Hunc  locum  ex  Euripidis 
Tragoedia  Pirithous  pariter  ab  interitu  fervavit 
Clemens  Alexandr. Strom.  Lib.  V.  p.  717.  diges- 
fitvero  &  reftituit  idem  Grotius  inExcerpt.  p.  399. 
Yerfionem  adjeci  Jo.  Potteri ,  fcd  ad  mentem  Cud- 
yoortlii  accommodatam.  Ilugo  Gratius  ita  ^aos  YCI* 
£is  reddidit  Latine  ; 


Te  voco,  te  non  aliunde  fatum , 

Oui  naturam  turbine  verfas 
fotam  aetherio ,  quem  lux  circum 
Noxque  ajlricolor ,  femper  6?  ingens. 
Circumfultat  chorus  ajirorum. 

mihi  quidem  liacc  verGo,  etiamG  Cudword^ 


§•  ip*  unum  ejfe  Deum  fatentur .  $$r 

tum  multo  eft  fublimior  &  auguftior  altero.  Belle  praeterea  huic  Orphei  effato  re* 
ipondet; 

■ -  Tli?)  fi  n<p & 

Q.uippe  quo  Deus  lumen  in  fe  ipfo  dicitur  effe  lucidiffimum  radiatum ,  quod  tamen 
nobis  t  quoniam  exquifita  mentis  imbecillitate  laboramus  ,  coeca  craffaque  nube  tcftum 
vjdetur.  Poflremo  facri  codicis  oraculo  huic:  Nubes  &  caligo  cingunt  eum ,  non 435 
uiffimilis  eft. 

driftopbanes  in  ipfo  ftatim  Pluti  exordio  Jovem  five  Z&s  a  ceteris  Diis  fecernit; 

'ft?  rr&yu  tpv ,  u  1  et  t&\  $m1. 

Terpandri  eximium  locum  (r)  Clemens  Alexandrinus  perire  noluit: 

Ztv  7nx\]uv  "SfX*  ,  ZtZ  7iuvlm  dyyrug. 


Jupitcr  omnium  principium ,  Jupiter  dux  omnium. 

^’i  fcquuntur ,  verfus  (r)  Menandri  feruntur  effe: 

Tcv  h\&l  7mv  cov  xvgjov  ^uvmdmlov 

K ai  Tnxn^c ,  T877K  £feTi\ei  'ny.xv  fxover  , 

'Ayocfav  TtltTUV  dCptTUV  TCj  KTfagjt. 

Rerum  univerfarum  imperatorem  ac  patrem 

Solum  perpetuo  colere  fuppliciter  decet , 

Artificem  tantae  &?  largitorem  copiae. 

^hortatur,  quod  omnes  vident ,  poeta  homines,  ut  unum  fummum  Deum,  tam- 
Suam  omnis  boni  fontem  &  au&orem,  revereantur  &  colant,  aut  ita  faltem  co- 
j*nc  >  ut  reliquis  eum  Diis  omnibus  anteferant.  Ejusdem  argumenti  duo  alia  ex- 
mnt  infignia  ex  veteri  Graecia  effata ,  Uermejianattis  alterum  ,  poetae  perantiqui , 
Alterum  Arati :  quibus  nunc  uti  nolo,  quoniam  alium  ipfis  locum  dicare  (f).ftatui. 

igitur  a  Graecis  poetis  ad  Latinos  procedimus:  in  quibus  merito  principatum 
trinio  deferimus.  Hic  vero,  tametfi  Deos  omnes,  inferiores  nimirum,  Erebo  & 
nQ&e  natos  efte  putet ,  feu,  quod  idem  eft,  ex  Chao  generatos  atque  creatos  fa¬ 
teatur,  unum  tamen  Deum  ceteris  omnibus  majorem  &  praeftantiorem  laudat,  gui 

- Divumque  hominum  que  pater ,  rex 


iK>n  placeat,  Graecis  aliquanto  videtur  cfle  1 
/f mentior,  quam  ea,  quac  hic  affertur.  Nec 
cn  repugno ,  fi  quis  hanc  Grotianae  praefera 
vr)  Clemens  Alex.  Stromat.  Lib.  VI.  p.  7i 
-V)  Menandri]  Exftant  apud  Eufebium 
ifmi  M.  Clementem ,  qui  tamen  eos  Diphilo 
0  tribuit.  Vid.  Jc.  cierim  in  Reliquiis 


ipfi 

nandri  ac  Philemonis  p.  48.  Vcrfio ,  quae  hic 
legitur,  Grotii  eft'  in  Excerptis  Cornicor.  />•  li6. 

(r)  Statui  ]  Iiis  ex  locis  Ariftophanis ,  2  er» 
pandri,  &  Menandri  hoc  quidem  fine  controver- 
fia  efficias,  vifum  fuifie  his  poetis,  unum  Deorum 
reliquis  omnibus  praedare  ac  imperare:  hunc  ve¬ 
ro  Deum  utrum  talem  effe  cenfuerint,  qualem  \e* 
Aa  aa  3  nc~ 


553  Latini  Poetae ,  Ennius ,  Plautus,  Cap.  IV. 

ipfi  dicitur.  Quae  denominatio  nullius  efle  potefl,  nili  ejus,  qui  univerfam  na* 
turam  fabricatus  eit  (x  comparavit,  quumque  ipfemet  principio  &  ortii  careac. 
Deos  una  cum.  mundo  ex  Chao  protraxit  &  (t>)  finxit. 

jvjih1!0  deterius  Plautus  fe ntit.  Nam  &  Jovem  a  Diis  reliquis  aperte  fejungit  ali¬ 
quoties  ,  &  unum  line  circuitu  Deum  confitetur ,  cui  nihil  prorfus  occultum  fil 
atq-ue  abditum  : 

43 5  (*)  EJt  profefto  Deus ,  qui ,  quae  nos  gerimus ,  audit  que  &  videt. 

Quae  fententia  fimillima  eft  exclamationi ,  quam  Livius  contignavit,  Manlii  Toi - 
quati:  EJi  coelejle  Numen ,  cs  magne  Jupiter!  nec  ulli  veterum  didtorum ,  quibus 
unus  fummusque  Deus  celebratur,  perfpicuitate  cedit,  (f)  Sed  hic  idem  Plautus 
in  Rudente  tam  dilucide,  ut  nihil  fupra  ,  unum  orbis  atque  naturae  totius  guberna¬ 
torem  &  arbitrum,  hominibus  venerandum  proponit,  ceterosque  Deos  omnes  eius 
unice  jufCs  &  imperio  fubje&os  &  obedientes  inducit: 


Qui  gentes  omnes  mariaque  &  terras  movet 
Ejus  fum  civis  civitate  coe litum. 

Qui  e[i  imperator  Divum  atque  hominum  Jupiter , 
Js  nos  per  gentes  alium  alia  difparat , 

Hominum  qui  f alita ,  mores ,  pietatem ,  £?  fidem 

Nofcamus.  -  - 

Qui  falfas  lites  falfis  tejlimoniis 

Petunt ,  quique  in  jure  abjurant  pecuniam , 

Eorum  referimus  nomina  exferipta  ad  jovem. 
Cotidie  ille  /eit ,  quis  hic  quaerat  malum . 

Iterum  ille  eam  rem  judicatam  judicat . 

Bonos  in  aliis  tabulis  exferiptos  habet. 

Jtqttc  hoc  fcekfli  illi  in  animum  inducunt  fuum , 
Jovem  fe  placare  pojfs  denis,  hejliisj 
Sed  operam  &  /tantum  perdunt ,  quia 
Nihil  ei  acceptum  cfl  a  perjuris  fupplicii. 


Hic  Jupiter ,  five  unicus  Deorum  hominumque  rex  &  dominus ,  inferioribus  Di»* 
*crraram  .orbis  partes  &  provincias  diftribuene  dicitur,  quo  facta,  mores,  atque 

in* 


«  {*)  -Cffptiv.  Aft.  II.  Scen.  2.  (f)  Rud.  in  Prolog. 


■cran  re&a l  Jubet  ratio ,  an  vero  ultra  Graecorum 
Jove  t  meditando  haud  adfccnderint,  id  obfcurius 
eit.  idem  de  nonnullis  eorum ,  quae  fequuntur  , 
effatorum  poeticorum  dictum  efto. 

00  Einx  ‘lt  1  Quonam  lenfu  Jupiter  Deorum 
pater  atque  rex  vocatus  fit,  paullo  ante  a  me  ex- 
pofitmn  eft.  Enntum  Deos  omnes  ex  node  atque 
Itrcbo  prognatos  crediditfe,  bic  €jus  verfus  ^ 
■rur ,  quem  Jan.  Parrhafius  laudat  de  rebus  per 
tpijiol.  quaejitis: 


Qu«s  omnes  Erebo  perhibent  £?  noSte  creatos. 

Paul,  autem  Merula  in  Notis  ad  Pragm.  Ennii 
p.  160.  nefeire  fefe  fatetur,  hunc  unde  vcrfuifl 
vir  ille  do&iffrrous  acceperit.  Forte  do&ifTimufi 
vir  Franc.  Hejfclius ,  cujus  Fragmenta  Ennii  nunc 
ad  manus  noa  funt,  auctorem  indicavit,  cujus  di¬ 
ligentia  hic  verfus  fervacus  eft.  Nihil  eft  in  ipia 
re  incredibile,  quum  Eimium  certum  iit  fabula* 
Graecorum  dc  ortu  Deorum  &  generatione  expres- 
fiffc  carmine  ,  Ciceroqut  teftctur  Libra  III.  * 


Valerius  Soranus ,  5*5*9 

inftituta  omnium,  ubicumque  fint,  hominum  obfervent,  nominaque  tam  probo- 
improborum  ad  fe  inde  referant.  Idem  injuftifiam  iniquorum  judi- 
tum  uldfa,  tantumque,  quantum  unusquisque  fit  promeritus ,  reddere  atque  dare 
perhibetur  omnibus.  Scelerati  quidem  fefe  iram  ejus  victimis  &  facrificiis  fle&ere 
Polle  putant:  fed  quod  a  perjuris  offertur,  nihil  ei  gratum  &  acceptum  eft.  Haec 
9ms  fapienter  &  egregie  di&a  effe  neget  ?  At  nihilo  tamen  minus  idem  deinceps 
poeta,  perverfum  aetatis  fuae  morem  fequutus ,  Deum  omnium  altiffimum  &  maxi¬ 
mum  minores  Deos  confundit ,  unoque  Deorum  nomine  omnes  comprehendit : 
fiamque  univerli  conjun£tim  adminiffrare  mundum  &  gubernare  tum  credebantur! 

Facilius ,  fi  qui  pius  eft ,  a  Diis  fupplicans , 

Quam  qui  fceleflus  eft ,  inveniet  veniam  /ibi. 

carmen,  quo  alio  loco  (*)  Hannonem  Carthaginienfem  Jovem,  feu  omnium 
^Ximum  &  potentiffimum  Deum  precatum  effe,  lingit: 


Jupiter ,  qui  genus  colis  alisque  hominum  ,  per  quem  vivimus 
Vitale  aevum  „  quem  penes  f  pes  vh aeque  fant  hominum  omnium , 

Da  diem  hunc  fofpitem ,  quaefo  ,  rebus  meis  agundis . 

PW0  proximum  locum  Valerio  Sorano,  poetae  tam  vecuftate ,  quam  ingenio prae- 
VQntl'  tnblIo,  cujus  quidem  hos  verfus,  in  hac  cauffa  noftra  valde  luculentos ,  O) 
9 >r°  polleris  prodidit:  s 

Jupiter  omnipotens  regum  rex  ipfc  Deumque , 

Frogenitor  genitrixque  Deum ,  deus  unus  et  omnis. 


l'emPitcrnus  Hle  fuprem usque  Deus  progenitor  &  genitrix,  id  eft,  pater 
nj,{.  e  mater,  falutatur  Deorum,  id  ex  Orphei  &  Orphicorum  fcholis  hauftum  eft, 
tjes  ?s  Pariter  Deus  fuirpcTrxTUf  &  clfttvihjK ve  dici  folebat.  Senfum  formulae  aliquo- 
cetJlm  expofuimus.  Deum  nimirum  ut  veteres  indicarent  Deos  resque  omnes 
aet  ras  e*  femet  ipfo  produxiffe,  nec  ad  tantae  molis  negotium  materiae  cujusdam 
ip/rnae  mdiguifle ,  idcirco  patris  matrisque  officium  fimul  ei  committebant.  Hoc 
Praeterea,  quod  Orpheus  docuerat ,  fapientiae  genus  in  eam  homines  fenten- 
inducebat,  ut  in  lingulis  inferioribus  minoribusque  Diis  ipfum  fefe  fummum437 


C%)  Pocn.  Aft.  V.  Sccn.  4. 

lS&'e  I®  Ult  .  fed  de  certis  tantum 

Ouf?rJ  ubus’  de  <iu‘bus  nunc  dicendi  locus  non  eft. 
x  legitur,  fragmentum  : 

.  *  bivdmque  hominumque- pater ,  rex, 

£arronetn  exftat  de  lingua  Lat.  Lib.  IV. 
,.rnte  paulo  Merula  in  Fragm.  Ennii  p.  230. 
J  :  Propter  hunc  verfuin  dc  religione  Ennii 


praeclare  fentfam  ,  ntillo  a  me  modo  impetro 
Ad  Jovem  haec  verba  pertinere,  nullum  eft  du¬ 
bium.  Huic  autem  Juvi  non  meliorem  dabat  ori¬ 
ginem,  quam  ceteris  Diis,  Ennius,  atque  Satur¬ 
no  cum  efle  genitum  exiftimabat.  Sic  enim; 

-  -  Saturno  fonti' create, 

Quei  coelum  vorfas  felleis  fulgentibus  aptum. 

Servius  ad  Aeneid.  Virgxl.  Lib  X.  Vid.  Merui» ' 
/.  c.  p .  231. 

(x)  Varro  ]  De  lingua  Latina  p.  7r-  eJ' 

1581.  8.  * 


CjO 


j.<5 q  Ovidius ,  VirgUluS ;  Cap.  IV"» 

maximumqae  Deum  venerari  atque  colere,  putarent,  nec  quidquam  a  fe  religionis 
fufcipi,  exiftimarenc  ,f  quin  ad  rerum  omnium  parentem  vis  &  frudtus  ejus  perti¬ 
neret.  Deum  enim  qui  certa  ratione  omnes  effe  Deos  &  fingulos  perluafum  habe¬ 
bant,  ita  nifi  fenfiflent ,  ratiocinando  a  femet  ipfis  difcefliflent. 

Ovidius  quidnam  de  Deo  fenferit,  fupra  jam,  quod  fatis  eft ,  docui.  Hic  igitur 
hinos  tantum  ejus  locos  proferam,  quos  antea  inta&os  reliqui.  Nihil  elegantius 
eit  hac  gratae  mentis  erga  infinite  potentem  Deum  declaratione: 

(y)  Quod  loquor  £?  /piro,  coelumque  &  lumina  /olis 
Adfpicio  ,  ( pojfumne  ingratus  &  immemor  effe?) 

Ipfc  dedit. 

Tertio  vero  Metamorpkofctin  libo  hanc  Dei  magnificam  legas  deferiptionem : 

Ille  pater  rettorque  Deum ,  cui  dextra  trifulcis 
Jgnibus  armata  eji ,  qui  nutu  concutit  orbem . 

Virgilii  fe  rebus  divinis  fententia  ex  eo  fatis  patet,  quod  Deum  frequentiflimff 
omnipotentem  vocat. .  Neque  parum  ad  mentem  ejus  intelligendam  momenti  ha¬ 
bent  verfus  ex  fixio  Aeneidos  Libro ,  quos  fupra  dedimus,  quibus  unum  eife  Deum» 
ex  quo  duxerint  &  orta  fint  omnia,  manifefte  profitetur.  Quamquam  fic  eum 
loqui  fateor,  ut  Deum  pro  mente  per  totam  rerum  naturam  intenta  &  fufa  vi¬ 
deatur  habuifle.  Quod  &  Servio  placere  Honorato  video,  qui  fententiam  poetae 
hoc  modo  declarat:  Deu^e/l  quidam  divinus  fpiritus ,  qui  per  quatuor  fufus  elcinentt* 
gignit  univerfa .  Juvat  upum  alterumve  locum  ceteris  ,  quos  ante  vidimus ,  ad¬ 
jicere.  Venus  Libro  primo  Aeneidos  fic  Jovem  compellat: 


• - -  O  qui  res  hominumque  Deumque 

Aeternis  regis  imperiis  ,  fc?  fulmine  terres  l 

Eadem  Diva  decimo  Aeneidos  Libro  ita  Jovem  affatur: 

O  pater ,  o  hominum  Divumque  aeterna  potejlas! 


Ad  quae  verba  Servius:  Divumque ,  inquit,  aeterna  potejlas ;  propter  aliorum  Nuwi*tll1t 
diferetionem ,  quae  fciiicet  aeterna  non  funt ,  fed  ex  Jove  generata  &  edita.  , 


Cy).  Quod  loquor  1  Verfus  hi  apud  Ovidium 
leguntur  Metamorphoj.  Lib.  XIV.  vf.  172.  f.  Sed 
vehementer  fallitur  vir  egregius,  qui  ad  fupremum 
eos  Numen  arbitratur  pertinere.  Laudes  funt 
Aeneae,  cui  Achacmcnides  profitetur  fc  vitam  & 
omnia  debere,  id  antecedentia  perfpicue  docent : 

- — '  - -  herum  Polyphemon  fcp  illos 

Adfpiciam  fluidos  humano  /anguine  ritius , 

Si  minus  Aeneam  veneror  genitore ,  nec  umquam 
fi(fe  fatis  potero,  praejtem  licet  omnia,  gratus. 
Quod  loquor  fc?  /piro,  &c. 


(2)  7« dicet  J  IIoc  inde  minime  fcquitur. 
teres  enm  poetae,  tamctfi  Neptuno  impei^ 
maris,  Plutoni  regnum  inferorum  tribuant,  ha 
tamen  Jovem  negant  fupremam  in  has  quoque  t 
rarum  orbis  partes  poteftatem  tenere  J^hs 
ges  ferre  his  partibus  praepofitis.  [Vid.  Ovta 
difertiflimc  Fajlor.  Lib.  IV.  t/.  5 99-] 
circo,  quod  Horatius  Jovem  ait  regna  trijtia  t • 
perare,  -id  Plutoni  derogat  imperium  in  fila  reg 
Interpretatur  femet  ipfum  Horatius ,  quum  ad 
Divosque  mortales  que  regit.  Nec  meliora 
quae  vir  doftiifimus  de  P allade  Ilatim  addit. 


JP*  Horatius , 

Sed  nec  Horatius  omitti  debet  inter  eos,  qui  unius  Dei  laudes  cecinere 
^s,  ut  Lib,  I.  Oda  XII.  fcribat:  *uaes  CcCmere' 


Sti 

Videa- 


Quid  prius  dicam  /olitis  parentis 
Laudibus  ?  qui  res  hominum  &  Deorum > 
Qui  mare  &  terras  variisque  mundum 
Temperat  horis. 

Unde  nil  majus  generatur  ipfo , 

Nec  viget  quidquam  fimile  aut  fecundum  : 
Proximos  illi  tamen  occupavit 
Pallas  honores . 

•Accedat  alius  ex  Lib .  III.  Od.  IV.  locus : 


Qui  terram  inertem ,  qui  mare  temperat 
Lcntofum ,  «rZw  regnaque  trijlia 
Divosque  mortalesque  turmas 
Imperio  regit  unus  aequo. 


tentis  d  obferYan  caPiam ,  quam  quod  Horatius  ait:  Solitis  pa- 

lentem  *  4  *  Namiiue  hae  .  nifi  fallor ,  voces  fummum  omnium  Deum  ,  pa- 
laujih™  &  conditorem  rerum  omnium ,  tum  temporis  prae  ceteris  Diis  omnibus 
Wibus  ac  honoribus  affeftum  &  exornatum  fuiffe ,  docent.  Sed  nec  hoc  negli- 

Horati!!!  ’  KU°d  T”  ’  tefirae ! mtqae  inf®rorum  >  fiuos  regna  vocat  trijlia ,  imperium  43* 
hiber  WT?Tbun0llIL°  exce^entlffimoque  Deo,  quem  praedicat ,  geri  ac  teneri,  per- 
jun0.‘  ut  a  vulgari  veterum  populorum  fententia  vehementer  fe- 

pauci  c-  ^U°s  djeptunum  mari,  terrae  vero  ac  inferis  Plutonem  praepofuifTe 
ftin^rC-lrnt^lta  9  Neptunum ,  &  Plutonem  videtur  fignifi  care  non  tres  di" 

cop-nrv S .  e  .os>  tna  tantum  unius  maximi  &  excellentiflimi  Numinis 

^  f  CUJUS s  majeftatem  &  gloriam  tamen  vox  Jupiter  in  primis  declaret 

faD£j.  indlc^t-  Idem  de  Pallade  feu  Minerva ,  quae  fempicernae  lignum  efh 
Vem  n  Iae»  a.f™enb  parum  omnino  abefl.  Horatius  quidem  fecundas  ei  poft  % 
n ec  tnbuic;  CS°  vero  **Uas  aliud  efle  nomen  fummi  Numinis  cenfeo 
Perfonam^r  maSn°Pere  ^pugnem,  qui  Horatium  alteram  ea  triplicis  divinitatis 
Pe  itum  fuf^gnare’  “"ierint.  Nam  Platonicae  ac  Pythagoricae  difein  „  * 
peritum  fuiffe  poetam,  probabile  eft.  Quid?  quod  fieri  potuit,  ut  ad  emn  per- 

j"  Latinorum  poStis,  Deam,  quam  vulgus  hoc  ntunlne  compellabat!' 

«XamJTnec  fiSSm  ahudlqSF  "  ^ 

S- 

S.9?1?»  facile  crediderim.  At,  ut  taceam  quae  \SifT °  Upta'C  ^  defidia  diffluentem. 

*um?nitate  Pythagorica  &  Platonica  feruntur?  pa-  vis  valet  ODinh  ?m°rUm  Ctiam  virorum  animos 
nm  h*h™  *"•  quisquis  mus^ut  ubivis  videre  ^  ^  ^ 

canit  §ent’  is  vatem  hunc  ,  quoties  Palladem  viderit  ni  fi  ere  fibl  Vldcantur’  quae  nem° 
dam  inn^:  fhpicntiae  divinae  nec  Trinitatis* cujus-  fit,6™’  ^  C°dem’  W°  iHi>  morbo  correptus 
iJeo  rationem  habuiiTe,  ied  illam  lauda  (Te 


Bb  bb 


(a)  m 


Cap.  IV. 


5<5z 


Manilius,  unum  Deum  afferunt. 


9 


veniret  id,  quod-de  fapientia  in  facris  litteris  fcriptum  legitur:  (*)  Ante  faeculam 
inuncta  fui'-  ante  principium  ,  ante  primordia  terrae  :  quum  nullae  ejjent  abyjfi ,  edita 
jam  eram:  quum  nulli  ejjent  fontes  graves  aquis .  Sed  de  his  plura  alias. 

J  Extremum  in  poetis  locum  Manilius  occupet ,  qui  Augufto  regnante  vixit.  Ni¬ 
hil  huncce  minus  deleftabat,  quam  id,  quod  de  mundi  ortu  ac  primordiis  Lucre¬ 
tius  Epicurus  mentibus  fuorum  inftillaverant,  Tefles  funt  (a)  hi  verfus: 


Ouis  credat ,  tantas  operum  fine  Numine  moles 
tx  Minimis  coecoque  creatum  foedere  mundum  ? 


Quare  unum  Deum,  qui  totum  huncce  orbem  &  comparaflet  primum,  &  confer¬ 
veret  femper  atque  regeret ,  difertiflime  profitebatur :  in  cujus  laudes  Libro  IL  UC 
erumpit : 

Namque  canam  tacita  naturam  mente  potentem  y 
Infufumque  Deum  coelo  terrisque  fretoque. 

Ingentem  aequali  moderantem  foedere  molem , 

Totumque  alterno  conferfu  vivere  mundum  , 

Et  rationis  agi  motu:  quum  spiritus  unus 
Per  cunilas  habitet  partes ,  atque  irriget  orbem  x 
Omnia  pervolitans ,  corpusque  animale  figuret. 


Et  interje&is  nonnullis: 

Hoc  opus  immenfi  confiruclum  corpore  mundi 
Fis  animae  divina  regit ,  facroque  meatu 
Confpirat  Deus ,  &  tacita  ratione  gubernat. 


Libro  item  quarto  haec  legas : 


_ _  Faciem  coeli  non  invidet  orbi 

Jpfe  Deus ,  vultusque  fuos  corpusque  recludit 
Semper  volvendo ,  Jequ.e  ipfum  inculcat  &  offert  x 
Ut  bene  cognofci  pojfit ,  monjlretque  videndo , 


(*)  (Prov.  VIII.  23-  24.) 

O)  Hi  verfus  ]  Manilius  Aftrmmico  Lxb .  I. 
vf  492.  493.  p.  16.  Alter  locus  exitat  Lib.  II. 
vf  61.  p.  31.  tertius  Lib.  IV.  vf  915:  P •  IC^- 
Plures  exftant  ejus  generis  apud  Manilium  loci , 
quos,  fi  res  pofceret,  facile  proferre  poflfem.  Sed 
non  is  eft  poeta  hic,  ex  quo  difeas,  quid  de  Deo 
fentiendum  fit.  Mundum  enim  univerfum  Deum 
effe  cenfet,  &  quae  funt  in  mundo,  omnia  partes 
Dei.  Audi  hominem,  ut  Libro  I.  vf.  483-  P-  15. 
loquatur : 

j4c  mihi  tam  praefens  ratio  non  ulla  videtur , 

Oiia  pateat,  mundum  divino  Numine  verti , 
Atque  ipsum  esse  deum  ,  nec  forte  coiffe  m- 

gifira. 


Stoicus  erat,  quod  recte  ob fervat  Cudworthus ,  & 
ex  illis  quidem  Stoicis,  qui  non  injuria  Spinofisifl* 
poflulantur. 

(i)  Duxiffe ]  Haec  cmnia  poetarum  Graeco¬ 
rum  &  Latinorum  effata  de  Deo  uno  ,  a  Cufojor^ 
tho  magno  labore  colledta,  fo.  Clericus,  vir  xon^ 
ge  doftiflimus ,  Bibi,  choifie  Tom.  III.  P- 6 7- 
verfa  rejicit,  &  nulla  effe  virtute  praedita  promi 
tiat.  Reddam  ego  Gallica  ejus  verba  Latine:  y 
illi ,  quos  poetae  inducunt,  nulli  videntur  effe  a  * 
quam  pofieri  Saturni,  &  alii  quidam  aequales  M 
rum,  quorum  Jupiter  rex  fuit ,  quemadmodum  mP 
torum  aliorum  Deorum  parens  exftitit.  Itaq '«*»  4 
in  his  poetis  vejligia  quaedam  exjlant  veteris 


20-  Hilofophi  unum  Deum  fatentur  *  $63 

Qualis  eat,  doceatque  fuas  attendere  leges, 
lpfe  vocat  nojlros  animos  ad  fidera  mundus 
Nec  patitur ,  quia  non  condit ,  fita  jura  latere. 

Perfpicua  funt  haec ,  ut  arbitror :  fed  diflimulare  tamen  nolim ,  Stoicorum  imbu- 
tumfuifle  placitis  Manilium,  atque  totum  huncce  mundum,  in  quo  mentem  in -fTe 
PL1tat,  aut  animam  potius  mundi,  ex  Zenonis  praeferipto  pro  fummo  maximoaue 
Deo  ( b )  duxifle.  ^ 


.§•  XX.  A  poetis  veterum  ad  philofophos  jam  via  nobis  patet.  Qui  non  ita 
pndem  de  religione  gentium  commentatus  eft,  (  c )  vir  ingeniofus  &  eruditus  exce*- 
lenti(Timos  quosvis  philofophos  exiftimat  Diis  omnibus  minoribus  aeternitatem  at- 
tnbuifle,  &  ex  infinito  tempore  cunftos  per  fe  exfticifle,  putafler  idque  multis 
confirmafle  rationibus.  Sed  haec  quantum  diftent  a  veritate,  ea,  quae  nunc  difpu- 
Jabo,  manifeftum ,  ut  opinor,  omnibus  efficient.  Inquirenti  mihi  in  opinionis  hu- 
pU,s  cauftam  ,  verifimile  vifum  eft,  do6tifiimum  hominem  Arijlotelis  &  juniorum 
^atonicorum  de  aeternitate  mundi  &  Deorum  fententiani  aliter,  atque  fas  erat, 
cepifle.  Exiftimavit  enim  ,  quod  hi  mundum  atque  Deos  fempiternos  &  perennes 
^cunt ,  id  hanc  vim  habere  ,  mundum  &  Deos  exftitifle  per  fe ,  neque  ulla  ex 
pauffa  genitos  efie.  Quam  tamen  fententiani  in  manifefto  errore  verfari ,  fupra 
jam  oftendimus.  Sed  ne  quid  remaneat  dubitationis,  philofophos  nunc  ipfos  ex 
j^dine  audire  conftituimus.  Vindicabunt  illi,  nil  dubito,  facile  nomen  fuum  ab 
.  ac  infamia,  atque  nullum  fere  exftitifle  in  antiquis  philofophis,  qui  Deum  efie 
Putarunt ,  quin  turbae  Deorum  minorum  unum  fummum ,  fempiternum  ,  &  excellem- 
tlmmum  Deum  praeponerent ,  cujus  vis  atque  ratio  cetera  Numina  omnia  una 
tota  rerum  natura  fabricata  eflet,  extra  omnem  controverfiam  conftituent. 
^d  paucos  tamen,  quos  binos  veneratos  efie  Deos,  accepimus,  ab  hoc  ordine 
eSfegandos  efie,  concedo  ;  quales  Plutarchus  fuerunt  &  Atticus.  Namque  hos 
Jefci°  quae  naturae  mollities  ac  teneritas  inducebat,  ut,  quo  malorum,  quibus 
fbis  laborat,  culpam  ab  uno  illo,  quod  bonum  efie  cognofcit  ratio,  Numine 
Pr°rfus  depellerent ,  malam  ei  mentem  quamdam  five;  daemonem ,  ex  infinito  pari- 
Cer  tempore  per  fe  exfiftentem,  ad  latus  ( d )  collocarent. 

Nempe  mihi  inter  omnes,  qui  gloriae  nonnihil  confequuti  funt ,  philofophos, 


5  4U?C  unu™  effis  fummum  Deum  ,  reliquis  omni -  vel  ex  Manilio  &  VirgiUo  laudari  poftunt  de  Deo 
ders  n?rrtX  f0  nati  funt  ’  antHniorem ,  ere-  rerum  naturam  permeante  dicta,  fuiire  in  hoc  ge- 

ha  illifinrcils  utfiutemus  >  excidijfe  haec  ver-  nere  declarant,  qui  vulgi  fabulis,  tametfi  carmini- 
Invitis,  quum  reliquis  eorum fen-  bus  eas  fuis  intexerent,  parum  tamen  dignitatis  & 
entus  mamfejlo  repugnent.  Hoc  eeo  judicium  cru-  pretii  tribuerent. 

fc1”  ? ^ouo^off  CGrtUm  eflb  verumque,  non  (?)  Wr  ingeniofus]  Eduardum  intefligit  Her, 
r?tco!:  m  Ca>  q«ac  in  haec  poeta-  fertum  Batonem  de  Clierbury  ,  qui  celeberrimo^ 

mtertunonia.  adhuc  animadvertimus,  oftendunt.  religione  gentilium  Libro  Cap.  14  p  2^8  ita  fi- 
3  iUt  1J)ud  aPPr°bcm ,  meumque  faciam,  tur:  At  quid  fi  a  fe  ipfis  cxfiflentiae  Deo' fummo 

Gn«  uulla  rat,0I?c  imPctro.  Ncc  enim  -omnes  coaeternae  fuerint?  quod  ita  efie .  non  infimi  fubfe  /-  * 

St  ST  &  {men  liiJIli¥°PIl°s  rationibus  contenderes  xidere 

poetes  &  a  ratione  relictos ,  mihi  perfuadeo ,  ut  ad  pajfim  licet. 

admS?iiSli.Um  &  Poftcros  unice  ^ferrent,  mundi  (rfj  Collocarent]  De  his  omnibus  fupra  Jam 
rerum  ?ratloncm  ac  imperium  ,  nec  de  fuprema  copiofe  aliquoties  diflfcWimus.  Locos  index  de- 
'  iai  omnium  acternaque  cattDTa  cogitarent.  Quae  fignabit. 

(0  Prqg. 


Bb  bb  2 


'excepto  tamen  Epicuro,'  '  Cap.  IV. 


praeter  unum  Epicurum,  occurrit,  qui,  quum  Deum  efle  fateretur,  unum  tamen 
ceteris  majorem  Deum  ferre  noluerit,  atque  verbis  agmen  quoddam  Deorum  aeter- 
44°norum  nulliusque  voluntati  &  legibus  fubje&orum  introduxerit.  Quamquam  tales 
Epicurus  hofce  Deos  fuos  formabat  ,  ut  nec  ipli  aliquid  negotii  haberent ,  nec 
aliis  concitarent,  fed  a  mundi  penitus  ceflarent  gubernatione.  Quidnam  homi¬ 
nem,  ut  ita  deliraret,  impulerit,  perfacile  indagatu  eft.  Omnem  mentem,  ra¬ 
tionem  ,  &  confilium  a  mundi  hujus  removebat  conflr.u&ione , feu ,  utipfe  loquitur  , 

(*)  Naturam  rerum  haud  divina  mente  coortam , 


cenfebat.  Hanc  autem  fententiam,  eo  quod  divinam  penitus  rationem  tolleret, 
magnum  fibi  odium  videbat  conflaturam  efle.  Quod  ut  declinaret,  Deorum  quod¬ 
dam  examen  ,  neque  fa&orum  a  quoquam ,  neque  mutabilium  ,  verum  aeterno¬ 
rum ,  imperitis  obtrudebat quos  mundi  tamen  fabricationem  nec  opere  ullo  nec 
confilio  adjuvifle  perhibebat.  In  qua  ego  do&rina  candorem  primum  au&oris  & 
conflandam  requiro.  Nam  quum  nulla,  praeter  corpufcula  &  inane,  rebus  omni* 
bus  principia  daret ,  univerfamque  ad  haec  duo  naturam  revocaret ,  Deos  edam 
nullos,  nili  ex  individuis  corpufculis  compofltos,  flatuere  ipfi  licuit.  Deum  ve¬ 
ro  ex  atomis  conflatum  quis,  quaefo ,  credat  a  corruptione  liberum  efle?  Itaque 
Origenes  Epicurum  Deos  effinxifle  dicit  ex  minimis  particulis  conftructos  corruptio¬ 
nique  obnoxios  ,  non  quod  ita  vere  ccnfuerit  Epicurus,  fed  quod  ita  fentire  debuis- 
fet  ,  fi  principiis  fuis  convenienter  de  Diis  docere  voluiflet.  (f )  Ol,  inquit,  2 
'Emmlpii  »  cwubilci  etti/xuv  'wy%otVQhls ,  fytj  oeov  ini  rjj  av&c<r<l  JvctAvloi ,  Trgpfy,*? 
rdlov?)  TKf  <p9ofa7Bi*e  cinuvc  Dii  Epicuri  ex  atomis  conflati  funt ,  &  idcirco 

ipja  natura  fua  corruptioni  obnoxii ;  at  laborant  perpetuo,  ut  incurrentes  atomos  illas,  eX 
quibus  periculum  ipfis  immineret,  avertant  &  depellant.  Quamquam  fi  vel  Epicurum 
hac  in  caufla  jocatum  efle  negemus  ,  atque  hominem  cenfeamus  ita  receflifle  a  fc- 
metipfo,  ut  Deorum  quamdam  civitatem  ferio  ftatueret,  initii  aeque  experdum , 
atque  diflolutionis ;  nullus  ei  tamen  locus  inter  hos  ,  de  quibus  nunc  fermonem  in- 

flir 

(*)  Lucret:  L.  III.  (Vf/15.  p.  4750' 

*  (f)  Lib.  IV.  c.  Celfum  p.  169.  (Locum  ipfc  verti,  ut  mihi  verti  videtur  debere.) 


(e)  Praecipit ]  De  religione  Epicuri  fupra  dis- 
ferui  ai  Cap.  2.  j$.  2. 

(/)  slrijtoteles]  De  anima  Lib.  I.  Cap.  8.  p.  1 7- 
T.  II.  Opp.  Idem  ejus  diftum  Cicefo  laudat  ae 
1'gibus  Lib.  II.  C.  11.  p.  3353.  T.  IX.  Opp. 
Adde  Diogenem  Laert.  Lib.  i.  Segm.  »7.  />•  18. 
^airtium]  Lib.  1.  Segm.  35.  p.  21. 

(«)  Editos  fuijje]  De  religione  Thaletis  fupra 
jam  copiofe  diflexui  ad  Cap.  3.  20.  Si  accu¬ 

ratas  nobis  Thales  teliquiflet  definitiones  vocabu¬ 
lorum,  quibus  ufus  eft,  certius  nobis  hodie  de 
religione  hominis  judicare  liceret.  Sed  nusquam 
feriptum  exftat,  quidnam  quidnam  efle 
voluerit.  Deum  quidem  definivit  illam  efle  natu¬ 
ram  ( [*y)Tt  TiiiC.v  )  quae  initio  non 

minus ,  quam  fine,  care  at ,  tefte  Diogene  Laertio 
Lib.  J.  $■  36*  P-  22.  Sed  haec  latius  patet  dc- 


feriptio,  quam  fas  eft,  &  in  aeternam  materiant 
aeque  cadit  apte,  atque  in  fupremum  Numen» 
quod  fana  nobis  efle  fignificat  ratio.  Nec  il!» 
lior  eft,  quae  hic  exftat:  Deus  eft  ortus  expers  O 
antiquijfimus ;  quam  non  inviti  omnes  adoptabunt» 
quorum  intereft  ,  ut  ad  materiam  omnium  rerum 
initia  referantur,  exclufo  Deo. 

(0  Arijlotcles}  Metaphyf.  Lib.  XII.  Cap.  4r 
p.  44 6.  T.  IV.  Opp.  Memini,  hoc  de  loco  nte 
jam  fupra  latius  agere. 

(fc)  Laertius]  Lib.  I.  Segm.  ir 9.  P-  7<5. 

(L]  Profejpum  effe)  Pherecydes ,  quaccuni- 
que  reliquit  de  rebus  divinis  ingenii  monumenta» 
ftilo  exaravit  recondito ,  &  obfcuris  vocabulis  len* 
tentias  fuas  occultavit ,  auctore  Clemente  Alex. 
St r ornat.  Lib.  V.  p.  61 6 ••  Wque  ^  fe  habere» 
cum  ea  decent,  quae  Clemens  locis  aliquot  ex 


§. 


10. 


Thales ,  Pherecydes  unum  cenfuentnt  Deum  ejji. 


^tuemus,  fapientes  concedi  poterit.  Res  cum  illis  nobis  eft  philofophis,  qui 
■^eum  efle  confeffi  funt.  Quorum  coetui  neminem  adferibere  fas  eft  eorum,  qui, 
Supd  Epicurum  fecifle  vidimus ,  fine  ulla  ratione  &  confilio  huncce  orbem  noftmm 
c°ivifle  &  coagmentatum  efle,  (<?)  praecipit. 

{hales  Milefius  non  poftremo,  quod  omnes  fciunt,  inter  antiquiffimos  Graeciae 
^plentes  loco  verfatur.  Ejus  hoc  exftat,  quod  (/)  Ariftotcles  fervavit,  di&ura  : 

Tsr^fvi.  Deorum  omnia  plena  funt.  Quod  argumento  quidem  eft,  multos 
jum  ceno  modo  Deos  credidi  fle.  Sed  &  aliud  ejusdem  effatum  apud  (g)  Lacr- 
um  igitur,  ex  quo  liquet,  hanc  ejus  non  obflitilfe  fententiam,  quo  minus  unum 
"u°que  fummum  &  ex  fe  ipfo  ab  aeterno  exfiftentem  Deum  veneraretur:  n pea-Cd-m- 
^  o  &cy  ctfyvtfav  ycif.  Deus  eft  iil ,  quod  omnium  ejl  antiquijfimum :  ingenitus 
T/!n  efi'  Q.uae  duo  ^  conjungas  inter  fe,  id  inde  proclive  intelle&u  erit,  ceteros 
Metis  Deos  ex  uno  illo  fummoque  Deo  generatos  &  (h)  editos  fuifle. 
t  -*;0dem,  quo  Thales ,  aevo  Pherecydes  Syrus  floruit.  Hunc  (i)  Arijlotelcs  in  Me - 
fapMs  docuifle  refert  ,  n  'fcvtjrxv  Trpuaw  ae/sif  ,  primum  illud  principium ,  ex  quo 
y}lta  omnia  genita  procreata  ejfent ,  rem  ejje  optimam  Jive  omni  ex  parte  perfettam. 

x  quo  efficitur  ,  in  rerum  originibus  &  cauflis  explorandis  non  ab  illis ,  quae  mi- 
^lrnum  perfe&ionis  habent,  naturis  ad  res  pcrfe6liores  atque  nobiliores  eum  ad- 
jjendifle,  fed  contra  ab  eo ,  quod  omnes  virtute  ac  nobilitate  longe  vincit  atque 
Perat,  ad  viliores  &  ignobiliores  naturas  defeendiffe.  Praeter  haec  ( k )  Laertius 
^num  ex  Pherecydis  libris  hoc  habuifle  au6tor  efl  exordium :  z<sCf  ^  xp°><&  &s 
**  ^  yfuv  qy.  Jupiter  quidem  atque  tempus  idem  femper  ac  tellus  erat.  Et  nihilo  ta- 
minus,  quae  hoc  confequuntur  initium,  verba  terram  Jovis  nutui  &  arbitrio 441 
J^je&am  efle,  declarant.  Sunt ,  qui  loco  xpU<&  legi  hoc  in  loco  jubent  k />or©*, 
tlferecydisque  fufpicantur  hanc  efle  fententiam:  Jupiter  &  Saturnus ,  qua*,  duo  t  an- 
'n  flmt  unius  Dei  vocabula ,  femper  ex  infinito  tempore  exfliterunt.  Ego  non  conftituo , 
hi$Uln  ^?rum  melius  fit,  quum  utrimque  id,  quod  volumus,  maneat,  Pherecydem 
Verbis  unum  aeternumque  Deum,  (/)  profeflum  efle. 

Pythagorae  qui  fapientiae  laude  atque  fama  antecellat ,  inter  veteres  nemo  unus 

efl 

3Durftt?‘t.*  tum  ipfum  °Pcri*  elus  initium,  quod  certius  eft,  hominem  Deo  fuo  aeternam  adjunxifte 
Lairtium  eft,  fignificat.  Interim  cx  hoc  materiam.  Haec  enim  fine  dubio  eft  x6*,  illa, 
init;,-  quaenam  ejiismens  de  rerum  omnium  quam  ima  cum  Jove  femper  fuifle,  afleverat. 

r^:_  s.  ueri't,  fi  minus  clare  intellieere.  rertp  fn.  His  addit:  xtonv  0  «'«i»*  tym»  yy;  ivufi 


fPicari  Tnt’  llminus  dare  intelligere,  certe  fu- 
temJe  *et-  „  Ait  ••  ex  omni  actemitate  Jovem 
HimLA •te  ^rc!n  Jovem  concedo  ego 

fcm  eamanp^  &  princ'Peni  rerum  omnium caus- 
alite’  nL1„qe  P°tentia  &  fapjootia  praeditam:  nec 
C  nos  fentire  paiun- 

lurem  fjrit  arm?ieVt  pnmum  tempus,  deinde  tel- 
Oroni  fnurv.  iinqr.emn  ^llod  tempus  aiBrmat  cx 
Videt aeternitate ,  id  indicare 
Clirfihi  *  Cl  10<^P  &  bellas-,  quorum  annuis 

fuitr.  SCOnflClU,1tUr  faecuIa’  abeo  pro  aeternis 
habita.  Nec  is  folus  foret,  qui  ita  fenfit, 
\fe  ec  eius  fuit  fententia;  quod  probabile  arbitror, 
apten  funt’  (lui  tempus  aliquod  fuifle  volunt, 
fione*J?.tclTlpus  illud  effet’  quod  mundi  conver- 
r<cydes fitur :  Quibus  quum  incertum  fit,  an  Phe- 
taverit,  nihil  qpicjem  licet  decernere.  At 


His  addit:  X0**i*  j  ‘V»'10  yjfi  «irij 

ex  omni  aeternitate  Jovem  Zs 0?  y«'p««  Terrae  autem  nomen  fuit  telluri *, 

pojlquam  ipfi  Jupiter  praemium  dedit.  Specimen 
hacc  funt  obfcurae,  quam  philofophus  hic  confe- 
ftatus  eft,  diftionis.  Si  quid  tamen  fignificant, 
hoc,  nifi  fallor ,  docent.-  Summum  Numen  ru¬ 
dem  illam,  quae  ab  aeterno  fuit,  molem  tempe. 
rafic,  digeflifie,  fefonna,  quam  nunc  habet,  do- 
naTe :  quod  poftquam  facium  fuit,  terra  ea  vo¬ 
cata  eft.  Pluribus  liceret  mihi  hac  de  re  diflere, 
re,  &  doftrinam  Pherecydis  uberius  explicare,  fi 
huc  ea  fimul  transferre  vellem,  quae  Clemens  de 
eo  narrat;  fed  vereor  jam  dudum,  ne  copia  mea 
multis  difpliceat.  [Et  hoc  fecit  Beanfvlre  Otig. 
de  Manich.  p.  307.  qui  multa  de  Pherecyde.  To¬ 
tam  ejus  Phllofophiam  aliter,  quam  vulgo,  ex¬ 
plicat  IVarburton  Divine  legcit.  of  Mofes  T.  L 

lib  bb  3  j-43r*. 


y<5<5  Pythagoras  Cap.  IV* 

eft  philofophos.  Et  hoc  Ule  tamen  cum  infima  plebe  commune  habuit ,  quod  mul* 
tos  naturae  rerum  Deos  praefidere  putavit,  lpfum  hoc  declarat  aureorum  earini* 
nurn ,  quamvis ipfius  Pythagorae  non  fint ,  initium: 

'aQocvx tw  ykv  Zf.umc  ©s*?  ,  vlfxu  ug  , 

Tiux ,  ffjy  crlCx  ogugv'  im&  r.uuxg  dyxuag' 

T*V  y  Kxmyjcvixg  oiC%  Souugvxf,  tivspx  9 

Immortales  primum  Deos ,  ficuti  lege  difpbfiti  funt , 

Honora :  £?  cole  jusjurandum ;  deinde  heroes  illujlres : 

Coleque  daemonas  terrenos ,  legitima  faciens. 

Monet  homines  philofophus,  ut  Deos  primum  immortales,  quemadmodum  lege* 
id  fieri  velint,  deinde  heroes,  poftremo  terreftres  daemones  colant.  Quibus  pia' 
ne  concinunt,  quae  de  pietate  ac  religione  Pythagorae  memoriae  ( in )  Laertius  prodi¬ 
dit:  Tipxg  e«o7f  hh  vouIQhv  ,  $  xpumv  pn  vdg  fmg.  Honores  Diis  exhibendos  ,  heroas  tamen 
haud  aequo  honore  ducendos.  Quales  vero  hi^Dii ,  quibus  fupplicavit  philofophus  i 
fuerint,  idem  au6lor  hifce  verbis  explicat :  n  nfij  rs\(ullu>  ruV  in^g 

i?vai  ©e*'*.  Solem  fcp  lunam  fc?  reliqua  fidera  Deos  ejje . 

Cave  vero,  putes,  hanc  Pythagorae  adverfus  plures  Deos  pietatem  impedimento 
fuifie  homini,  quo  minus  unum  efle  agnofeeret  fummumque  Numen  ,  ex  quo» 
tamquam  fonte,  ceteri  omnes  Dii  prodiiflent.  Contrarium  primo  preces  illae 
Jovem  fufae  docent,  quae  partem  aureorum  Carminum  conftituunt.  (*)  Etenim 
haec  carmina,  fi  ve  Philolai  fint,  five  Ly fidis,  five  ab  alio  quodam  Pythagorae  audi' 
tore  compofita,  antiquiflima  tamen  funt  fine  controverfia ,  fummamque  eorum  > 
quae  docuit  Pythagoras  ,  (»)  continent: 

2  Ziv  rrdrtg  ,  *)  xz/huv  Tt  xoty.uiv  Avr«atc  dradlocg  , 

E/  7rix<nv  jmj,  ol»  tu  bouu: n  X?^VD  ' 


Jupiter  alme ,  malis  jubeas  vel  folvier  omnes 
Omnibus:  utantur  vel  quonam  daemone ,  monflra. 

„(*)  Salmaf.  Praef.  in  Tabulam  Cebetis  ArSb. 


jyofl 


p.  437.  Vid.  omnino  Heinii  DiJJ.  de  Pherecy¬ 
de  ,  Hijloire  de  V  Acad.  des  Sciences  a  Berlin  Ao. 
1747-  p.  303.  multis  licet  vitiis  laboret.  ] 

(wi)  Laertius ]  Lidro  Vili.  Segm.  33.  p.  514. 
Confer  hoc  cum  loco  ejusdem  libri  Segm.  23.  p.  50 <5. 
Sequens  Laertii  locus  exftat  Segm.  27.  p.  509. 

(tt)  Continent ]  Hi  verfus  vf.  6 1.  <52.  funt  in 

Carminibus ,  qUac  vocari  folent  aurea.  Eviden¬ 
tius  vero,  quam  hic  fadtuin ,  ita,  uti  cenfeo  ,  red¬ 
duntur  : 

O  Jupiter  pater,  multis  certe  malis  homines  li¬ 
berares  , 

Si  omnibus  indicares ,  quali  quisque  genio  utatur. 
Quod  vir  do&us  hic  affirmat ,  Carmina  haec  aurea 


fummam  continere  difciplinae ,  quam  profefliis  pf 
Pythagoras,  id  quidem  libenter  largior,  fi  de  di§' 
ciplina  ejus  externa ,  quam  neminem  celabat  ? 
&  publice  docebat  omnes ,  accipiatur.  H^u‘ 
vero,  id  quod  notum  eft,  philofophus  hic  alia' 
difciplinam  fecretam  &  arcanam ,  quam  (ele<5tis  ta 
tum ,  in  quibus  ineflfe  cernebat  ingenium  &  hdcff’ 
difcipulis  explicabat:  hanc  ego  his  verfibus  con 
neri  nego,  idque,  fi  quis  aliter  fentire  vult,  . 
cile  me  oftenfurum  efie  ,  fpero.  LeSc  tant 
Porphyrium  in  Vita  Pythagorae  p •  39- 

(  o  )  Hierocles ]  Comm.  in  aurea  camina  p.  ao* 
ed.  Needkami.  „  .  ..  ,  nu;tnf. 

( p )  Iamblichus 1»  Protreptici  ai  PW’J 
erat.  Cap.  3,  p.  10.  drccrit. 


§•  -  unum  cffe  Deum  cenfuit.  f&j 

^Ton  alienum  erit  adjungere,  quae  ad  hujus  precationis  expofkionem  (0)  Hiero - 

cj\  att^lit :  Tov  mttrdu)  X,  nh  $  irxrros  tkf  b  wft  n uUyofilotf  rf  §  A U9  uri 

wotMpaU  rcpiuiM»'  fi  er  fi  ni  ttreu  $  n  7 w  jtow  T5w  V’x« iw  ini  t? 

Solebunt  lythagorei  AIO  S  £s?  ZHN0  2  nomine  univerf tatis  hujus 
conditorem  &  parentem  rcligiofe  tnfignire.  Eum  enim ,  per  quem  omnes  exfiftunt  &vi- 


ftKswiiv,  tpiq>M>l<rati  ccutuv  raf  liwduas.  AIo'Z  nomen  fymbolum  quoddam  &  imago  entis 
Wod  omnia  condidit ,  i»  ipfa  voce  ejt;  quum  ii,  qui  primi  nomina  rebus  dederunt ,  propter 
jMntnam  Japientiam  ,  vehit  Jlatuarii  quidam  optimi ,  nominibus  ipfis  ,  tamquam  formis , 
carum  facii' lates  &  qualitates  indicaverint.  Sed  &  (/>)  Jamblicbus  in  Protreptico  pre- 
cesiftas  Pythagoricas  ad  fummum  omnium  Deum  regemque  Deorum  pertinere, 
icatur :  ’E»  rbizis  pix  pev  odplsv  *QpK\tpis  de  r  faia*  dltioupovia*  k  juzptyptyh}  ru?s 
X/  oivetK\yl<n<n  t  Qiuv ,  uri  w«a<sw  5  (Bxnteus  cuCtuv  Aios.  In  hisce  vcrjibus  una 
°Jnnino  continetur ,  coque  optima  ad  divinam  felicitatem  adhortatio ,  quae  cum  precibus  & 
Effationibus  Deorum ,  m  axi  me  que  Jovis ,  ipforum  regis  ,  permiflaefl.  Quae  fuperfunc 
n°pis,  tenues  Pythagoreorum  (5)  reliquiae,  Octlli  nimirum  Lucani ,  aliorumque, 

Hpi  rem  moralem  feriptis  illuftrarunt ,  abunde  ,  quod  diximus ,  confirmant.  I11 
Us  enim  licet  plures  Dii  faepenumero  laudentur  &  appellentur,  Deus  tamen  etiam 
°n  raro  abfolute  inducitur ,  idque  ea  voce  Numen  indicatur  ,  quod  rerum-uni- 
erfitatem  folum  coercet  &  moderatur. 

Sed  qUid  multis  opus  efi;  qeftimoniis?  Quae  nos  fupra  de  Pythagorae  philofophia 
etl*limus,  de  hac  univerfa  re  dubitare  nos  vetant:  in  primis  vero  id,  quod  re- 
Utn  omnium  principium  &  cauflam  Monadem  efle  dixit,  omnem  plane  dubitatio»  . 

follic.  Non  me  praeterit,  eum,  cujus  inter  Plutarcbi  opera  libellus  exftat  de 
Vo ^LPkilofopharum,  Pythagnam  confirmare  ad  bina  rerum  naturam  principia  re- 
a  Cahe,  Monada  &  Dyada ,  &  utrumque  originis  expers  &  aeternum  credidifle. 
^tqtie  illud  quidem  ipfum  fuifle  Pythagorae  Deum  ,  fatetur :  hoc  vero  quale  fuerit , 
uJUsve  naturae,  non  aeque  declarat  perfpicue.  Eft  nimirum  ,  ubi  alterum  hoc 
P^Ueipiuni  daemonem  fuifle  aut  omnis  mali  parentem  (r)  perhibet:  TlvSxypxs  r 

r  pkv  poi$l$x  © ilv  f(ri  b gjir  n  5  et  se  <pvns ,  aulros  b  ne’  r  3  443 

r  WJae 

a  Lp  Reliquiae  ]  Has  diligenter  collettas  vide 
Gale  in  Opusculis  veter,  moralib.  £?  my- 
°logicis  Arnjlelod.  1688.  8. 
i»r  IJic  locus  exftat  de  placitis  phi- 

iLSjtX:  .  881.  Perperam  fibi  vero 


bpvr~7-l  “77  /  •  P-  881.  Perperam  fibi  vero 

bina»  (iuae  hic  rrofert 

Jion  r°-  lbC  r’- dlda  pugnarc  ioter  fe,  priorique 
,uyatls  PerfPlcue  mentem  fuam  de  Pythagorae 
i,rero  binario  expofuiffc  Plutarchum.  Nulla  eft 
cjj  r  ^rumque  difeordia.  Loco  priori  Plutar- 
d*  affinnat,  Pythagorae  numerum  binarium  eflc 
ftim  ma’umi  /e(lvaddit,  quod  hic  omis- 

T'  ,  eftj  tripi  lj>  iri  r  i  •  15-1  Kt  epoc * 

eurnfi, Qjii  mater' de  mole  cinUus  £?  cir- 
fPfcfru  eft'  ver0  h°c  tniindusille,  qui  con- 
dift0  v.  °]cul^'-  Dyada  itaque  Pythagorae  hoc  ih 
lllt  clfc  materiam,  in  qua  mens  quaedam 


maligna  &  ordinis  expers  recondita  lateat.  Pafte- 
riori  vero  loco  eamdem  Dyada  materiam  e(Tc  pro- 
litetur ,  feu  mundum ,  qui  incurrit  in  oculos.  Utro¬ 
que  ergo  loco  perfpicue  confitetur,  binarium  Py¬ 
thagorae  numerum  cire  rudem  ac  informem  mate¬ 
riam  :  verum  altero  loco  addit,  eam  materiam  ani¬ 
matam  efle,  ac  nefeio  qua  natura  imbutam ,  viven* 
te  quidem,  verum  mentis  nefeia  &  inope.  Ex 
Plutarchi  vero  fententia ,  ubicumque  materiam 
nominat,  ibi  fas  eit  materiam  non  vita  carentem, 
fed  vita  quadam  legis  &  ordinis  experte  praedi¬ 
tam  ,  intelligere :  in  quam  eum  opinionem  propen- 
ium  fuifle  admodum  ,  tametfi  more  Academico¬ 
rum  nihil  certi  fcilceret,  fupra  fatis  a  nobis  de- 
monftratum  eft.  Confer  libellum  de  Ifide  fc?  OJi- 
ride  p.  370.  ubi  eadem  ratione  dottrinam  cxpli- 
qat  Pythagorae.  Quis  optimis  feriptoribus  moris 

CftQ 


56S  Pythagoras  Cap,  IV. 

Ivoilx  Icupov*  w ij  ii  jc#k$V  Pythagoras  ex  principiis  id,  quod  unum  vocat,  Deum  effi 
dicit  &  bonum ,  quae  unius  eji  natura ,  ipfa  mens ;  indefinitam  autem  dyada  daemonem 
£?  malum.  Eft  rurfus,  ubi  maceriam  eoa  Pythagora  defignatam  efle  tradit:  (*)  n*'- 

Aiv  r  [AC\ot$a  Kj  t  eioe/sov  Svtthx  iv  to7?  *  <ror< 5o$</  3  ocjutu  ?  jj  fikv  b n  ^ 

aivoy  ^  eiJmsv ,  (omp  is»  v^e  0  ©i':;)  v  $  fc?n  ra  5to0>j7JK$v  te  ^  vA/ksvj  (  cWtf 

is>»  0  o&iis  udo-p®-.)  Rurfus  unitatem  &  infinitum  binarium  in  principiis  ponit.  Ten¬ 
dunt  autem  princfyia  ejus  ,  alterum  ad  effectricem  cauffam  ac  formantem ,  quae  e  fi  Deus , 
wm  videlicet ;  alterum  ad  perpeffionibus  fubjeftam  £?  materialem ,  quae  eft  mundus  in 
vifum  incurrens,  Ipfe  vero  Plutarcbus  aliis  in  libris  primam,  unde  omnia  nata  fint, 
materiam  negat  ab  aeterno  fine  fpiritu  &  anima  exftitifle,  fed  a  mente  quadam 
rationis  inope  agitatam  fuifie  ,  contendit :  quae  duo  fimul  malum  ex  ejus  fententia 
Pythagorae  daemonem  conftituunt.  Quae  dum  cogito,  eo  fere  me  adduci  fentio» 
ut  auroris  illius,  cujus  de  placitis  philofophorum  libellus  exflat,  quem  aut  ipfum  eflb 
Plutarchum ,  aut  ex  difcipulis  ejus  aliquem,  magiftri  fui  prorfus  deditum  opinioni¬ 
bus,  certum  eft,  quod  de  Pythagorae  dodlrina  tulit,  teftimonium  parvi  plane  fa¬ 
ciam.  Probabile  enim  eft,  hominem  ad  Plutarcbi  fententiam,  quem  ftatuifte  no¬ 
vimus,  duo  efle  rerum  univerfitatis  principia,  Deum  malumque  daemonem,  feii 
materiam  fpiritu  quodam  fine  intelligenya  ab  aeterno  commotam ,  Pythagorae  ac- 
commodafle  placita.  Quamquam  alios  etiam,  praeter  Plutarchum,  fuifle,  dilfi- 
mulare  nolo,  quibus  Pythagoras  duo  aeterna  rerum  principia  vifus  eft  adfcivifle» 
Deum  &  materiam ,  fed  non  animatam  ,  aut  maligna  quadam  &  praepoftera  men¬ 
te,  quod  Plutarcho  perfuafum  fuit,  plenam. 

Horum  vero  au&oritatibus  ita  minime  commoveor ,  ut  liquere  putem ,  Pytha - 
gorae  Dyadem  materiam  efle,  ex  qua  conflant  omnia.  Secus  enim  Malchum  five 
Porphyrium  in  Vita  Pythagorae  bina  ejus,  quae  /uo\el^x  &  hotix  appellavit,  princi¬ 
pia  intellexifle,  video:  (t)  ouitov  t?  av/umoCcc;  fyij  t?  ovjuc7ivcQitcc;  ^  ruTYieJccf  % 
tb.uv  5  >c£  tujutu  ^  urtu/Tuc  GrtPrtfipdLo-xv  '  fyq  $8  ii  ev  tvT(  pttp 'b 

ksztcI(>x<I  1  y.vctfd^cv  tcI?  ffpicnr  ^  av/x7iv>sv  /uiTXsiet*  &  Trpurx  curia '  $  y  £  tnpl'n1&  $ 
dvuronlQ-  K)  Trayicq  $  pte/S*  £  ™  pctnx&rf  £  «&o7g  cc&ue  g%cv 7©-  SujeiStj  hcyov  %  hoti* 

GTfo  <JY,  fi pd.c«v.  Cavffam  amicae  conjpiratwnis ,  ajfcftionis  mutuae  atque  confer  vat  i onis  uhi0 
vcrji ,  fecundum  idem  atque  eodem  modo  fe  habentis ,  unum  appellabant.  Unum  enim  illud* 
qucd  in  particularibus  confpicitur ,  tale  cxftftit :  partibus  unitum  &  conffrans  ob  primag 

cauS0 

(*)  Lib.  I.  Cap.  3.  (p.  876.  T.  II.  Opp.)  (t)  P.  203. 


efle  ncfcit,  ut  earum  rerum,  quas  aeterno  vin¬ 
culo  putant  fociatas  efle ,  alteram  tantum  nomi¬ 
nent,  at  fimul  alteram  intelligant?  Nec  idcirco 
vitio  id  Plutarcho  verti  debet,  quod,  quum  ila- 
tuerct,  inefle  perpetuo  materiae  malignam  men¬ 
tem,  quae  fejungi  nullo  ab  ca  modo  queat,  mate¬ 
riam  folam  loco  quodam  nominaverit,  nec  aperte 
daemonis  fimul,  quem  cum  ca  conjunctum  puta¬ 
bat,  meminerit.  Ceterum  haec  ipfa  me  adducit 
obfervatio,  ut  nil  dubitem  fere,  quin  ipfe  Plut ar- 
chus  libelli  fit  auftor,  qUo  placita  veterum  philofo- 
■pjiorum ,  parum  licet  concinno  ordine,  nec  fem- 
pCr  refte  &  ex  vero  ,  exponuntur. 

*  Vorabant  ]  [  Vituperat  hanc  fententiam  Beau- 
fajbre  Hi  fi-  de  Manich.  pag.  32.  Not.  ] 


(r)  Nafcitur]  Locus  hic  Porphyrii  exflat  irl 
Uita  ejus  Pythagorae  p.  47.  e:l.  Kufieri.  Verum 
faepius  ego  profefiiis  fmn ,  indignos  mihi  plane  vi¬ 
deri  juniores,  e  quorum  familia  fuit  Porphyrium 
Platonicos,  quibus  fides  habeatur,  quum  veterum 
dogmata  explicant,  quoniam  ex  fuis  p!erumqjie 
placitis  omnem  antiquiorem  difciplinam  metiri  1°' 
lent.  Et  quod  ad  hanc  figillatim  attinet  nyinero- 
rum  Pythagorae  explicationem,  tota  mihi  videtur 
illa  remota  efle  a  fentsntia  philofophi.  Etenim  na¬ 
turam  rerum  ad  numeros  hic  revocavit ,  aut  in  r3' 
tionibus  rerum  phyficarum  reddendis  ad  numero 
confugit :  do&rinam  vero  moralem  aut  notionC’ 
metaphyficas  numeris  ah  c0  definitas  efle,  apnc 
veteres  feriptum  haud  reperio.  Porphyrius  e  coU' 


§•  20.  unum  ejje  Leum  ccnfuit.  569 

cau[Jae  participationem.  Diverfitatis  autem  atque  inaequalitatis ,  omnis  que  dividui  in 
continua  motione  ver/ antis ,  &  modo  hoc ,  modo  illo  modo  fefe  habentis ,  biformem  ratio¬ 
nem  binarium  *  vocabant .  Ergo,  fi  Porpbyrium  fequi  fas  fit,  qUod  vocavit  Py- 
thagoras ,  non  tam  ipfa  fuit  materia,  quam  natura  rerum  infinita  nullisque  cir- 
cumferipta  limitibus  ,  ferendique  &  patiendi  ,  qua  res  efib  videmus  inftru&as, 
^cultas.  Quod  fi  rette  fefe  habet  ,  Monas  atque  Dyas  Pythagorae  non  difere- 
Pabunt  ab  illis  ,  quae  Platoni  in  Philebo  TtifetA  &  airetpov,  finitum  &  infinitum ,  di- 
cuntur:  quorum  quidem  illud  tantum  vere  fubfifiit,  primaque  omnium  fimplicifii- 
^aque  natura  eft,  unde  omnis  unitas  omnisque  rerum  modus  &  menfura  (i) 
nafeitur. 

Verum  fac,  Dyada  Pythagorae  ipfam  efle  materiam  per  fe  fub fidentem  :  inde  ta-444 
lTlen  haud  confequetur,  credidifle  etiam  hominem  ,  materiam  illam  ab  aeterno  fine 
exftitifle  caufla ,  Deique  imperio  &  voluntati  fubjedlam  haud  fuifie  Quot- 
^uot  e  contrario  melioris  notae  au&ores  ex  antiquitate  reflant,  qui  has  res  attige* 
*unf>  uno  omnes  ore  fatentur,  Dyada  Pythagorae  non  primarium,  verum  fecun- 
®arfom  tantum  ,  fuifie  ejus  principium  &  ex  Monade ,  tamquam  unico  rerum 
Junium  initio,  genitum.  Diogenes  (t)  Laertius  Alexandrum  quemdam  refert,  qui 
dc  pbilofophorum  commentatus  eft  fucce/jionibus ,  haec  in  Pythagoreorum  commen- 
l^riis  feripta  reperifle:  /uXv  t  etnutlay  povettiet'  oa  j  ales&v  , 

fe,f  thluu ,  t jj  povafi  cutiu  l'vh  Ksutw<u-  Principium  quidem  omnium  ejfe  unitatem : 
P°rro  ex  unitate  indefinitam  dualitatem ,  vel  uti  materiam ,  auStori  unitati  fubjecijfe.  As- 
^ntitur  («d)  Hernias  ,  qui  nullum  majus  atque  fan£Hus  Pythagoreos  myfierium 
^bere  confirmat,  quam  hoc  ,  Monada  quod  vocant,  id  unum  rerum  omnium 
e^e  primordium.  (*)  Clemens  praeterea  Alexandrinus  ex  Theriadae ,  antiqui  Pytha- 
?0rei,  de  natura  Libro  hunc  locum  producit:  (*)  'a  r 
*  f^ivac  5  p’M .  Kgvct  fi  >n  tpy  1 1  ^  /xlvov.  Univerjitatis  hujus  principium  ,  prin- 

?Plum  utique  verum  ,  e)t.  Illud  enim  ex  aeternitate  unum  eft  atque  folum.  Atque 

laec  verba  tanto  notabiliora  funt,  quanto  clarius  hoc  fimul  inculcare  videntur, 
^0epifie  mundum  aliquando ,  neque  femper  &  ex  infinito  tempore  exftitifie.  Cer- 

5  quidquid  demum  Ocellus  Lucanus  difputet ,  ipfum  Pytbagoram  ab  eorum  fen- 
tentia  fuifie  averfum  ,  qui  mundum  initio  carere  volunt,  vel  ca  fatis  indicant, 
quae  (-y)  Porpbyrius  de  eo  refert,  ubi  rationem  reddit ,  quare  fuperfiitiofe  a  fabis 

ab* 


(*)  Strom.  V.  p.  611.  (p.  728.  ed.  Potteri.) 

trario  umverfam  numerorum  difciplinam ,  ut  a  Py- 
jygora  eft  tradita,  cum  argutiis  illis  mCtaphyficis 
on jungit ,  quarum  ingens  in  magiftri  ejus  Plotini 
libris  proventus  cit.  Ac,  ut  verum  fatear,  quae 
c  numeris  Pythagoricorum  tradunt  veteres,  tan- 
am  habent  cum  obfcuritatem ,  tum  inconftantiam , 

>  fi  vellent,  muficos,  lanios,  coquos,  topia- 
rios,  &  quos  non?  artium  fuarum  in  illis  initia 
*  dementa  invenire  poflfe,  putem. 

(*)  Laertius]  Lib.  VIII.  Segm.  25.  p.  507. 
(*0  Hermias ]  Jrriftone  philof.  gentilis  g.  16. 

ThiiayifUf  Kj  •*  rvppv/tjj  -  %%- 

^  ",*T fjee  t  ^eyfjjdcC ,  j*vr«p(3< ,  x)  tSto 

To  P*'/.*  Kj  'tbrjfon  r#,  «m 4  T  57 ur- 


Tut  i  /**»*«.  Pythagoras  &  tribules  ejus  - - 

m/7«  opiniones ,  quafi  Cereris  quaedam  initia ,  tra¬ 
dunt, ,  etiam  illud  magnum  &  arcanum,  ipfe 

dixit ,  omnium  initium  eft  unitas. 

(x)  Clemens  Alex.]  Hunc  vero  locum  no» 
ita  hic  exhibet  vir  doctus,  uti  apud  Clementem  eft. 
verum  fic ,  ut  ab  Eufebio  Praeparat,  euangel. 
Lib.  V.  C.  24.  fiftitur.  Thearidam  hunc  Pytha¬ 
gorae  fuifie  difcipulum ,  colligitur  ex  JamUichi 
'Vita  Pythagorae  Cap.  36.  p.  214.  ubi 
Metapontinus,  inter  Pythagorae  auditores  nume¬ 
ratur.  . 

fy)  P°rpbyrius]  In  Vita  Pythagorae  p.  43- 
ed.  Kufteri. 

J  Cc  cc  * 


y*<5  Pythagoras  Cap.  IV. 

abftinendum  efle  duxerit  :  ‘'on  t?  vpufgne  K&  •fphrtm  ^  jrc&a/ 

auce,  czrUvtfjufy-MV  *j  avtrmifou^uv  ^  av&jyjTru^ioov  ir  rj}  y>j  ,  jc^t’  &Aiytv  fyjins  ^ 
x^<nf  (ruvi&i  '  'uv  n  opiS  •fooufy.cev  ,  >q  <Pvtuv  dyocJiSoju^dav ,  <ren  $»j  t?  ou7?f  twJrt- 
$c>©-  avQpuzrxi  avptvcq,  %  nvxpvs  /3a*pJk*<.  Quum  primum  rerum  principium  atque  origo 


(2)  EffloruiJJe ]  In  Pythagorae  numeris  de¬ 
clarandis,  fenfuque  eorum  inveftigando ,  fi  vel¬ 
lem,  levi  labore  Copiofus  efle  ac  ingeniofus  pos- 
fcm.  Sed  terrent  me  veftigia  tot  virorum  longe 
me  doftiorum ,  quos  poft  longos  &  eruditos  labo¬ 
res ,  praeter  conjeduras  admodum  incertas,  nihil 
attulifle,  video.  Jo.  Meurfius,  cujus  exftat  Liber 
de  denario  Pythagorico,  quo  veterum  plerosquc 
de  his  numeris  locos  collegit,  quemlibet  edoce¬ 
bit,  fieri  hac  tota  re  nihil  pofie  obfcurius ,  nec 
idcirco  hominis  ede  rede  otio  fuo  utentis,  in  ea 
exploranda  multum  temporis  vel  ingenii  confu- 
merc.  Itaque  contentus  ero  paucis  obfervationi- 
bus ,  quibus  eos  juvari  pofie  puto,  qui  utiliter 
hanc  Cudivorthi  difputationem  legere  cupiunt. 
(J.)  Jpfam  Pythagorae  dodrinam  probe  rcor  efle 
fccerncndam  a  difcipulorum  ejus  fententiis  &  opi¬ 
nionibus,  qui  mrgiftro  fuo  fine  ulla  controveifia 
non  pauca  fuppeditarunt  ,  quorum  numquam  in 
mentem  venit  homini.  Etenim  ,  quum  nihil  in 
Irtteras  retulerit  Pythagoras ,  nec  de  rebus  omni¬ 
bus  mentem  fuam  aperte  fit  eloquutus ,  evenit 
illi ,  quod  evenire  nccefic  erat ,  ut  ex  fuo  quili¬ 
bet  ingenio  philofophiam  ejus  interpretaretur , 
&,  quae  ipfe  pro  veris  ducebat,  ad  Pythagorvn 
transferret.  Haec  ita  efle,  vel  infignis  illa  difci¬ 
pulorum  ejus  diflenfio  docet ,  qui ,  tametii  toto 
faepe  genere  differant ,  Pythagoram  tamen  omnes 
teftantur,  &  illud  a ItU  \q>*  occinere  nobis  non 
delinunt.  Ipfe  Pythagoras  Geometriae  in  primis 
&  artium  mathematicarum  erat  fiudiofus.  Vid.  ex 
inultis  Jamblichus  de  vita  Pythagorae  Cap .  2 6. 
p.  96.  Cap.  29.  p.  134.  &c.  Itaque  initia  natu¬ 
rae  rerum  fcu  elementa  notis  &  formis  geometri¬ 
cis  metiebatur  &  definiebat:  ut  folent  plerique  ar¬ 
tem  ,  quam  callent  &  confedantur  maxime ,  in 
ceteris  etiam  fcientiis  adhibere.  Quemadmodum 
W  fecerit ,  ex  Timaeo  Platonis  apparet  &  ex  Chal- 
eidii  jn  cupi  Commentario.  Adde,  quae  Macro¬ 
bius  fcripfit  in  Jomnium  Scipionis  Lib.  I.  Cap.  6. 
p.  28.  &  quae,  praeter  multos  alios,  ex  reccntio- 
ribus  hac  de  re  dixit  Eduard.  Herbertus  de  Cher- 
bury  de  religione  gentilium  Cap.  10.  p.  8 9-  /• 
Nec  contentus  tamen  erat  indagatione  proportio¬ 
nis  geometricae  in  natura  rerum  ,  fed  proportio¬ 
nis  quoque  arithmeticae  rationem  habuifle  autuma¬ 
bat  naturae  parentem  ac  conditorem.  Quare , 
quemadmodum  in  numeris  ab  eo,  quod  fimplcx 
&  unum  eft,  progreifio  fenfim  fit  ad  idp>  qUod 
pluribus  conflat  &  compofitum  efl,  ita  etiam  in 
hac  univerfitate  a  fimplici  &  una  na^ra  fiuxifle 


in~. 

cenfebat  omnia ,  paullatimqtic  crefcendo  remo¬ 
tiora  facta  efie  a  prima  illa  fimplicitate :  praeterea 
eundas  naturae  operum  clafles ,  &  totam  quoque 
naturam  numero  contineri  denario  ,  quippe  quo 
nihil  fit  perfectius.  In  eo  itaque  opera  ejus,  quam 
contemplationi  naturae  impendebat,  unice  verfa- 
batur ,  ut  primum ,  quemadmodum  ex  uno  reliquit 
ita  facta  eflent  omnia ,  ut  compofitio  femper  au¬ 
geretur,  doceret,  deinde  ut  ultra  numerum  de¬ 
narium  nusquam  progreflum  efle  architedum  na¬ 
turae  ,  demonftraret.  Speciminis  loco,  quo  po; 
flerius  intellig.-tur  melius,  vel  ea  legi ,  nec  legi 
tantum,  fed  expendi,  velim,  quae  Jac.  Thoma ■ 
Jius  de  Anticbthone  Pythagoreorum  commentatus 
eft  in  Obfervation.  Halenjium  Tomo  IV.  Ob- 
Jerv.  19.  p.  373.  Non  magni  ego  fecerim  hanc 
de  natura  philolopbandi  rationem  :  nec  melior 
mihi  videtur  Pythagoras ,  quam  aut  Muficus  aut 
horologiorum  confector,  qui  ad  artis  fuae  prae¬ 
cepta  Phyficam  accommodare  vellet,  qucm.prae- 
pollerum  omnei  diduri  eflent-  hominem.  Sed  non 
id  fpedatur  hic ,  qualis  quantusque  naturae  fpc- 
culator  fuerit  Pythagoras ;  fed  hoc  quaeritur:  quid¬ 
nam  ejus  fibi  numeri  voluerint.  Quibus  autem 
corporibus  &  naturae  rebus  numerorum  nomina 
Pythagoras  applicuerit ,  id  vero  neminem  hodie 
fcire  arbitror,  nec  fcivifle  illos,  qui  olim  Pytha¬ 
gorei  dici  &  efle  voluerunt:  quorum  quidem  alii» 
quum  nefeirent  veram  magiftri  fententiam  ,  ad 
res  metaphyficas,  alii  ad  morales,  alii  ad  nefeip 
quae  alia  numeros  iltos  traxerunt  ,  &  infiniti5 
fiinul  implicuerunt  fubtilitatibus  &  vocabulis,  i°* 
viti  vero  rixis  &  diffenfionibus  iftis  ignorantia^1 
fuam  prodiderunt.  Hoc  ne  cui  mirabile  vel  inau' 
ditum  videatur  ,  docebo  paucis ,  quod  ignotum 
■vulgo  efle  .video,  proprie  philofophiam  Pythag0' 
rae  cum  ipfo  interiifle  Pythagora ,  atque  poft  fi1' 
ta  e;us  qui  Pythagorei  falutari  voluerunt ,  v*s' 
dimidios  Pythagoreos ,  aut  nomine  potius ,  qua» 
rcapfe,  viri  hujus  fechtores  fuiffc.  Difciplinan1 
quidem  Pythagorae,  inftituendi  rationem,  &  re¬ 
liqua  huic  conjunda  una  cum  ipfo  cx  orbe  fubl** 
tam  efle,  nec  a  quoquam  poftea  ufiirpatam ,  ne* 
mo  dubitet,  qui  veteres  vel  mediocriter  infpexe- 
rit.  De  philofophia  igitur  ipfa  tantum  dicam  * 
atque  tenuem  hujus  famam  tantum  fuperfuifle» 
eorum  docebo  teftimoniis ,  qui  Pythagoreorum 
ipfimet  nomen  adfcivemnt.  Lyjis,ipdus  Pythu- 
gorae  auditor,  cujus  habemus  ad  Hipparchum  epl* 
flolam,  poft  mortem  exaratam  magiftri,  noli© 
fefe  figniacat  cum  quoquam  magiftri  praccep» 


§•  :o*  unum  ejje  Deum  ccnfuit.  ??i 

*wicem  conturbata  efflent ,  multaque  ftmul  in  terra  confufa  inter  fe  coaluifflent ,  fimulque 
WnptitruiJJent ,  paullatim  Jingula  exorta  atque  difcreta  fuffle :  quum  que  fitnul  &  animalia 
'cerentur ,  &  plantae  producerentur ,  tum  ex  eadem  putredine  &  homines  ex /iit  iffle*  £? 
frias  (s)  efflor uijje. 

Om* 

Commnnicarc  ,&  multis  verbis  demonftrat ,  eos,  philoibphi  de  his  numeris  fententiam  quis,  quae- 
9Ul  Pythagorae  fefe  vocarent  affectatores ,  ne  um-  fo,  periifle  neget?  Quapropter  Jamblichus  faeculo 
Pram  quidem  referre  difcipulorum  ejus.  Fxftat  pofl:  natum  Servatorem  quarto  fefe  negleftam  ad- 
acc  epiftola  cum  apud  alios,  tum  apud  Thom.  huc  &  tenebris  denfillimis  circumfufam  Pytkago - 
^a[e  inter  Opufcula  veterum  mythologica  p.  736.  rae  philofophiam  in  lucem  elTe  revocaturum ,  glo- 
■lam  exili  loco  fuit  philofophiaPyfAfl^rae  non  diu  riabatur  devita  Pythagorae  Cap.  1 .  p.  2.  ed.  Ku- 
P°lt  obitum  ejus.  Quid  igitur  poftea  putamus  illi  Jieri.  Haec  quum  ita  fefe  habeant,  quam  certa 
5Venifl*e  ?  Confirmat  hoc  luculentius  Porphyrius  veraque  fint  illa,  liquet,  quae  diximus ,  non  e  (Te, 
>2  Vita  Pythagorae  p.  52.  ubi,  oppreflls  primis  cur  aliquis  in  his  myfteriis  perferutandis  multum 
■.Wiag°rae  difcipulis,  totam  ejus  fapientiam  per-  otii  ac  laboris  ponat,  nec rccentiorcs  Pythagoreos, 

.  e  >  fatetur,  perpaucis,  ejus  reliquiis  in  memo*  quibus  fides  hac  in  cauda  detur,  ulla  ratione  di- 
*la  quorumdam  fervatis.  Adfcribam  aliquot  ejus  gnos  ede.  Exteriorem  Pythagorae  difciplinam 
erba:  rvppepZt  x.ctTxr%vr>n  *»-  magna  ex  parte  notam  ede  nobis,  concedo:  fed 

®p*s,  *vn\ixi7tt  ^  i  «ppjl©-  ci  T oTi  tj  interiorem  cx  paucis  nonnullorum  hominum  ver- 

,T[<PuJ*%6ir<ra  *xp,  T  ori,  pia*  r  hasotirut  bis  aeftimare  hodie  nos  oportet,  qui  ipfimct  ejus 

*c,‘5  •?"  S^la.pyi]fi,crtv»pi>at'  Hn  y>  t5  UvOxyepv  ignari  fuerunt  ac  nefeii. 

^vfixxppa  %.  Viris  autem  ijlis  hac  calamitate  op-  (II.)  Ut  ad  Monada  &  Dytida  Pythagorae  figil- 
feffis,  defecit  etiam  una  cum  cis  /cientia,  quam  latim  veniam,  vel  ca,  quae  de  numeris  his  apud 
''“cusque  in  peftoribus  arcanam  &  reconditam  cujto-  veteres  perferipta  exftant,  argumenti  elTe  loco 
lerant,  praeter  quaedam  intelleEtu  difficilia,  quae  podunt,  fapere  illos  in  primis  ,  qui  hanc  totam 
‘ferioris  admiffionis  auditores  memoria  repetebant,  numerorum  fcientiam  inter  res  oblivione  &  tem- 
rfytte  enim  ullum  Pythagorae  feriptum  exjlabat.  pore  deletas  collocant.  Monada  Pythagoras  Deum 
(judit  llatim  Porphyrius ,  fuperltites  pofl  mortem  ede,  Dyada  materiam,  ex  qua  Deus  orbem  hunc 
^Whagorae  auditores  ejus,  Lyfin ,  Archippum,  &  conftruxit,  qui  volunt  inter  veteres,  non  pauci 
u°s  vehementer  cavifle,  ne  quid  praeceptorum  funt.  Aliquos  horum  vir  dedidimus  hic  laudavit : 
JUs  |n  vu]gUS  emanaret.  Interior  ergo  &  fccreta  fed  longe  plures,  fi  res  id  pofccret,  atterri  pos- 
r11115  phllofophia  Pythagorae ,  hunc  fi  audiamus,  fent.  lnfpici  velim  Jo.  Meurfium  Libro  nomino 
h  a5Uln  ipfo  exftinfta  cft,  nec  quidquam  ejus  ad  to ,  &  audtoribus  ab  eo  adduftis ,  praeter  alios, 
s  delarum,  praeter  id,  quod  illi,  quos  ad  haec  addi  Philonem  Judaeum  Libro  11.  de  fpeaa- 
°n admittebat  myfteria,  memoria  complexi  erant,  libus  p.  805.  &  Diogenem  Laert.  L<b.  VIIL 
c5  *Pfi  tamen  intelligebant.  Ad  hanc  autem  in-  Segm.  25.  p ■  5°7-  5°8*  Neque  omni  res  proba- 
eriorem  philofophiam ,  quin  pertinuerint  ea ,  quae  bilitate  caret,  praefertim  n  materiam  Ipiritu  quo- 
pe  numeris  &  de  univerfa  re  phyfica  praecepit ,  nui-  darn  animatam  Pythagorae  vuaxn  elie  putemus; 
Uln  omnino  dubium  eft.  Ex  quo  ineelligitur,  id  quod  aliquot  ex  veterum  locis  veriumile  fit. 
paritum  nobis fpei  fuperfit  ad  recuperandam  amis-  Etenim  materiam,  quam  animus  ncfcio  quis  per- 
lae  hujus  dottrinae  veram  formam  &  naturam,  meat,  cum  numero  binario,  quoniam  binis  con- 
erum  alium  nunc  dabo  ejusdem  Porphyrii  locum  ftat  partibus ,  iifam  vero  mentem  ,  quae  rudem 
eadem  Vita  p.  49.  cx  quo  perfpicuum  plane  fit,  hanc  digeffit  molem  ,  cum  Monade  comparare, 
?°.nrra^?  univerfe  philofophiam  Pythagoream  ,  non  nimis  abfurdum  videtur  ede.  •  Verum  li  alios 
ed  iigulatim  ea,  quae  de  numeris  docuit,  ex  orbe  audiamus,  nec  aetate,  nec  dodrina,  nec  ingenio 
«na  cum  ipfo  efie  fublata:  ’h  pii  fr  r  «  rfpZ’  inferiores,  parum  forte  aberit,  quin  id,  quod  Ma- 
*f*yp»Tkx  rolxCTT)  t«?4  Oviuyefticu •  tC  Jlx  ' rusi-  nada  vocavit  -philofophus ,  ipfam  cenfeamus  clVe 
<PrXor$pixt  Tu^int  vetiZn  rCtrK-  informem  &  male  compodtam  materiam,  cx  cu- 
p‘  Hujusmodi  quidem  ufus  erat  Arithmetices  apud  jus  varia  temperatione  primum  quatuor  illa  notis- 
Wnagoreos :  quae  quum  prima  quaedam  pliilofophia  fima  rerum  elementa,  deinde  reliqua  corpora  nata 
Jiet,  ejus  cauffa  ipfa  tandem  philofophia  exJlinBa  fint.  Teftes  aliquot  hujus  rei  producemus.  Her- 
jr  Subjicit  Porphyrius  alias  rationes ,  propter  mjas  Iii- is.  philof.  gentil.  J.  16.  p.  225- 
luas  hoc  fapientiae  genus  deletum  fuerit:  quas  ff  Trkuw  it  peiu<,‘  tv.  t?  0 m%r>u,<XTU»  ctitAl  rd  t*  T 
nc  Amitto.  Si  propterea  philofophia  periit  Py-  ctptfpit  rie  yitjj.  Omnium  initium  ejl  uni- 

4?I0rae*  quod  numerorum  difciplinam,  quae  fun-  tas,  e  cujus  jiguris  &  numeris  elementa  fiunt.  QuM 
CE|Uini  ejus  erat,  plerique  negligerent,  ipfam  Monas  erit,  nifi  materia,  fi  cx  variis  'ejus  liguris 

C  c  ct,  2  re* 


572 


Tythagoras 


Cap.  IVI 


445  Omnes  fere  Pytbagoram  triplicem  fecifle,  quam  crediderit,  divinitatem,  tegan¬ 
tur.  Quocirca,  quando  S.  ( a )  Cyrillus  Pytbagoram  narrat  Deum  appella  fle  4*; X 

446  &  S?MV  KVK*U*  ,  mtt.uf  tntfiif ,  mentem  &?  animationem  omnium  fpbaerarutn , 
omniumquc  rerum  motum  ,  additque,  eum  dixiffe,  Deum  non  efle.,  ut  quidam  fibi 
perfuadeant ,  oht'cs  ^  ss^utso-piqoruf ,  «&’  cv  «uuTu  ohov  cv  o'au,  extra  mundi  f  abi  icam  13 
adminiflrationem  ,  fcd  in  ipfo  totum  in  toto;  equidem  haec  verba  proprie  putem  in* 
telligi  debere  de  tertia  ,  quam  in  Deo  fingebat  Pythagoras ,  hypoftafi ,  aeterna  ni¬ 
mirum  anima.  Rurfus,  quae  apud  (£)  Plutarcbum  exftac,  Dei  ex  fententia  Py 
tbagorae  definitio,  cutis  0  ns,  Deus  ipfa  mens  ejl  y  ad  alteram  divinitatis  perfonani 
meo  judicio  pertinet.  Summum  enim  Deum  Pythagoras  mente  &  intelligentia  mub 

447 to  aliquid  cenfebat  efle  praeftantius  &  nobilius.  Similiter,  quod  (c)  Cicero  per¬ 
hibet  ,  Pytbagoram  fuos  docuifle ,  Deum  ejje  animum  per  naturam  rerum  omnium  in* 
tentum  &  commeantem ,  ex  quo  animi  nofiri  carperentur ,  quodque  idem  praecepiifc 
tradit  eumdem  ,  ex  univerfa  mente  divina  delibatos  ejje  animos  nofiros ,  ea,  nifi  me 
fallunt  omnia,  tertiae  vel  fecundae  perfonae  mimus  &  naturam  explicant,  non 
vero  primae,  quae  proprie  &  &  jucwxV,  unitas  &  monas ,  nec  non,  quod  ex  (d) 
Plutarcbo  difciir.us,  w  dyeAn,  ipfa  bonitas ,  ei  dicebatur.  (e)  Arifioteles  quosdam  eX 
illis,  qui  Theologi  inter  veteres  nominabantur  ,  diferte  ipufc  five  amorem  teftatu? 
rerum  omnium  feciflTe  principium,  feu,  quod  idem  eft,  Deum  omnium  maximum 
cenfuifle:  nosque  in  his  Orpheum  in  primis  fuifle,  fupra  jam  demonftrajtum  dedi” 
mus.  Quod  enim  amorem  ,  qui  ceteroquin  tfus  mAtmpnis  &  mhiumxs ,  amabili s 
amor ,  neque  coecus ,  fcd  fapientiae  ac  confilii  plenus  ei  dicitur,  to  quoque  ae 

vpiirCdmJcv,  id  quod  per  fe  perfeftum  cfl ,  rerumque  omnium  vetufliffimum ,  appellat,  ii 
fummum  ab  eo  Numen  nomine  defignari ,  teflatum  facit.  Quocirca,  quuil1 

Pytbagoram  plerique  omnes  Orphei  fequutum  efle  praecepta  tradant ,  hac  etiam  in 
re  quin  eum  aemulatus  fit,  nullum  propemodum  efl  dubium.  Secus  vero  Platoni 


rerum  fiunt  initia  ?  Nicomachus  Gerafenus  apud 
Photium  Bibli  otii.  Cod.  187.  P •  462.  poftquam 
fjtioii.S'*.  dixerat  Pythagoreis  >)*  efle  sr£s  feu  certa 
ratione ,  lic  pergit:  Uxiix  &»/**!*  /*•'/»«»  «« 

*§  iw&wtK  Aetri»,  K  zv?*ti** ,  *£  <  rrCy^v- 

m ,  ruyxpxrtf,  xAufuidu.  Eamdein  res  omnes  re 
vera  mifcere ,  &  deinceps  omnium  receptricem  at¬ 
que  capacem  effe,  chaos,  eonfujionem ,  contempera- 
tionem.  Quae  verba  quin  unice  cadant  in  primam , 
e  qua  reliqua  fluxerunt,  materiam,  nulli  quidem 
dubium  efle  potefl.  Neque  haec  mihi  opinio,  ut 
verum  fatear,  "inepta  &  inficeta  videtur,  maxime, 
ii  Pythagorae  fapientia  ex  feclatorum  ejus ,  Empe¬ 
doclis  in  primis ,  praeceptis  aeftimanda  lit.  Mo- 
nada  quid  vetat  unam  illam ,  ex  qua  cetera  fluxe¬ 
runt  omnia,  materiam  appellare,  fi  numeris  in  re 
phyfica  uti  velis?  Ex  hac  una  materia  Dyas  pri¬ 
mum  provenit ,  bina  nimirum  prima  elementa , 
aqua  &  aSr.  Ex  aqua  concreta  terra  fenfim  enata 
«ft :  ex  aere  ignis  emicuit.  Sic  babes  quaterna¬ 
rium  illum  ,  quem  Pythagoras ,  teftibus  multis , 
pofuit,  elementorum  numerum.  Jam  utra  praefe¬ 
renda  fit  fententia ,  velim  ex  illis  audire ,  qui  fagacis- 
finu  fibi  videntur  efle  in  fcitis  veterum  explorandis. 


Certe,  fi  veritati  &  rationi  obtemperare  velint* 
tenebris  his  &  dubitationibus  difpellendis  parem 
hodie  neminem  efle ,  fatebuntur. 

(III.)  Quae  ceterum  vir  doftiflimus  hic  difp1*' 
tat,  ut  Pythagoram  Deo  fubjecifle  materiam» 
aut  ex  ipfa  Dei  natura  eduxi  fle,  oftendat,  parum 
mihi  firmitatis  habere  videntur.  Alexandri  apud 
Laertium  locus  obfcurior  eft ,  quam  ut  certi  ex  c° 
aliquid  erui  queat.  Si  quid  probat,  hoc  probat 
unum,  Dyada ,  quam  vocavit  Pythagoras,  infra 
Monada  fuifle  ab  eo  politam.  Sed  quid  ipfi 
nas,  quid  Dyas  fuerit,  id  quidem  in  eo  non  c*' 
plicatur.  Ilermiae  dictum,  quod  jam  animadve^ 
timus,  ab  hoc  plane  negotio  averfum  eft, 
niam  in  eo  Monas  dicitur  materia  fuifle,  unde  gc' 
nita  fint  elementa.  De  fententia  loci  ThearidaS » 
quod  praecifus  nimis  eft ,  nulli  tuto  judicare  licet» 
neque,  utrum  exfuo,  an  Pythagorae  fenfuhom^ 
i  fle  fcripferit ,  liquet.  Porphyrii  vero ,  quod  pdjf 
flremo  exhibetur ,  pronuntiatum  de  Pythagora , 
veritati  non  repugnat,  tantum  abeft,  ut  PytJiagp 
ram  purget  vel  excufet,  ut  potius  hominem  in  » 
numerandum  efle  doceat ,  quj  line  ullo  divina 
naturae  auxilio  homines  &  animalia  ex  putrefit  ^ 


s*  -°-  unum  effe  Deum  cenfuit.  5^5 

Vifum  efb :  qui ,  etiamfi  rerum  omnium  Conditorem  &  effe&orem  ,  Deum ,  aeque 
Pythagoras ,  ra^lvCiveip/am  bonitatem  fulutet,  hac  tamen  in  parte  Orphei  de- 
!5ruit  veltigia,  nec  amorem  paffus  eft  a  fuis  inter  fupremi  Numinis  cognomina  re- 
*erri-  Audiamus,  quidnam  Agatbonis  nomine  in  Sympofio  differat;  (*)  mftx 

by.o\oywv  ,  t3to  'ojuoreyu  ,  us  ipcof  K pna  ^  'lamii  ’2fXau°T*F''e  i<pv  '  ufAa  <pny* 
ViUvfi°v  avTcv  ilveti  Quov ,  ^  a  ei  vlov.  Quum  multa  Phaedro  concedam ,  in  hoc  tamen  ei 
vunime  affentior ,  quod  amor  Saturno  £?  'Japcto fit  antiquior:  immo  prae  ceteris  Diis  juve- 
*em  eJfe  ajo ,  femperque  juvenem.  Qui  amorem  Saturnum  non  minus,  quam  Jape- 
aetate  contendebant  fuperare,  hi  fummum  eum  &  maximum  ducebant  effe 
•■^eum.  ,  Verum  huic  generi  Plato  negat  fefe  accedere  pofle,  amoremque  confirmat 
noi)efle  Deum  illum ,  quo  nihil  excellentius  &  majus  eft ,  five  rerum  omnium 
archite<5tum  ,  fed  rem  fa&am  atque  conditam,  recentiorem  quemdam  Deum ,  aut, 
lltl  poftea  mentem  fuam  clarius  exponit ,  non  tam  Deum ,  quam  daemonem ,  eo 
Suod  non  omni  plane  vitio  careat.  Amor,  inquit,  (f)  philofophus  eft :  at  ©iuv 
*  .Ui  QtAcffvQei ,  35’  imQvpiei  oz<p)e  'flfJzcQvj i*  gyr  yd(>.  Nullus  Deorum  philofopbatur ,  aut  fa- 
Pens  fieri  cupit:  ejl  enim.  Placuit  doctrina  haec  (/)  Plotino.  Quamobrem  amo- 
eiP  didlitat  illis  effe  naturis  proprium ,  quae  medium  quoddam  genus  conftituunt , 
nimaeque  appellantur:  nd™  fax*  'Afyofan  •  $  txv>  oun'%tf)  ™  4  'a $v&0am*, 
^  ®  *P*>f  o  fjt.iT  aCirs  'PfjcpJp,®*  *  €£«  iv  Qi '<nv  fax*  3* A*<tk  ,  u<rm* 

x-ctAvi  'Srejf  x*Acv  avS^t ’  otdcv  $  ei?  'flftnv  sa^ok  ,  olov  y.vti<pilous  amtuAj  \  ifAw 
iptjuloc  mxTpbf  tGeJgfy  Umnis  anima  Venus  eft:  quod  fabula  etiam 
n  de  natalibus  Veneris  &  ortu  amoris  una  cum  illa  indicat.  Itaque  anima  quum  eft  in 
I  Qtu  naturae  fuae  convenienti ,  Deus  amoris  cum  ea  cupit  conjungi  &  fodari ,  qui  amor 
Purus  efl ,  coele ftis  &  virgineus.  At  quum  ad  generationem  defeendit ,  atque  illecebris 
Is  a,uatoriis ,  quibus  hic  f  rui  licet ,  capitur  ac  decipitur ,  tum  divinus  ille  ac  coelefiis  amor 
utatur  in  alium  amorem  mortalem .  Si  vero  rurfus  Ia/ civis  bis  &  petulantibus  amori - 

bus 

£*)  P*  324.  Opp.  cd.  FicinU 
U)  P.  328. 

£-?la-Una  cum plantisefl^ genita,  cenfcnt,  quae  Sed  Cyrillus  non  ita  haec  Pythagoras  verba,  ut 
abefti.  proPius  a  fi»111113  erga  Deum  impietate  vir  doctiflimus  ,  interpretatur ,  ncc  puto  ,  fore 
mu  •  Fateamur ,  quod  res  eft.  Non  ii  nos  fU-  quemquam,  cui  ifta  placeat  -explicatio ,  a  Pytba. 
Veri  •  °.  ’  quibus  ex  Paucis  veterum  auftorum  gorae  verbis ,  ut  apud  Cyrillwn  exftant,  plane  re- 
•tUm  r  .un*yerfatn  Pythagoras  &  reliquorum  faplcn-  cedens. 

Ad  pC,?ntiam  &  diPciplinam  integrum  fit  metiri.  (i)  Plutarckum ]  De  placitis  phthfr  Lih.  L 
Hem  ^  rr<IW  in  Primis  quod  a«inct,  quae  de  eo  Cap.  7-  P •  88 1.  Hanq  quoque  explicationem  ne- 
dueS  ln!?rodita’  ita  pugnant  inter  fc ,  tam-  mo  temere  recipiet,  ut,  quae  hic  afferuntur. 


Ad  pc,fntiam  &  difciplinam  integrum  fit  metiri.  (i)  Plutarchum]  De  placitis  philof.  Uh.  r. 

toem  1 i' ?ram  in  primis  qilod  attinet,  quae  de  eo  Cap.  7-  P-  88i.  Hanq  quoque  explicationem  ne- 
■«ue vISa  rHa?  Prodita»  ita  pugnant  inter  fc,  tam-  mo  temere  recipiet,  ut,  quae  bic  afferuntur, 
tum  viv  ambigua,  ut,  fi  quis  pufillo  tan-  omnia. 

r  V,dit,"  h?cfch0la  ,  W  piuurc"°)  Be  t,Kitis  Lib.  I.  Cap.  7. 

^^maS6G^facil^0laiT1  m,Srab^tS.‘  fed^fnc^ho-  (e)  Arijloteles ]  Metaphyfic.  ub,  i.  Cap.  4- 

fyino?f,.e  m°x  rapiet  &  flium  faciet,  p.  267.  T.  IV.  Opp.  Vid.  Cap.  3.  S.  18.  &  quae 


eftC  1T10rbus  hominum :  quae  fcire  nobis  datum 
»  >  praetermittimus  otioli;  quae  denfa  tegit  caligo 
lim.f  .terna  quaedam  nox,  illis,  tametfi  nec  pro- 


m  faciet,  p.  267.  i  •  IV.  Opp.  Vid.  Cap.  3.  fi.  18.  &  quae 
is  datum  a  nobis  ibi  funt  obfervata. 

?it  caligo  (/)  Plotino  ]  Libro  de  bono  vel  uno  Ennead.  VI. 
nec  pro-  Lib.  IX.  Cap.  12.  p%  768-  Confer  cumdem  Pia- 


t  nobis,  ncc  noceant,  non  fecus  ac  Attali  opi-  tinum  peculiari  Libro  de  amore  Ennead. Ili.  Lib.  V. 


,  uigcnti  labore  infidias,  fed  fruftra,  ponimus. 
v  }  cyrillus }  Lib.  1.  contra  fulianum  p.,  30. 


(?)  4rfs 


Cc  qc;  3 


??+  Pythagoras  Cap.  IV. 

bus  liberetur,  /eque  ipfum  ab  illis  immunem  fervet,  atque  ai  parentem  fuum  fontemque  re- 
vertatur,  iterum  fic,  uti  decet ,  affeftus  erit.  Orphicos  itaque  cum  Platone  videmus 
diffidere  de  amore :  quorum  quidem  illi  amorem  Diis  omnibus  antiquiorem  &  ma¬ 
jorem  efie  contendunt;  hic  vero  ad  juniorum  Deorum  civitatem  live  daemonum 
concilium  abire  jubet.  Verum  fi  quis  redle  rationem  ineat,  is  leviorem,  atque 
videtur  adfpe&u  primo,  hanc  efie  contentionem  ,  nominisque  tantum  efie  pu¬ 
gnam,  perlpiciet.  Plato  quem  inducit,  Amor  Peniae ,  id  eft,  paupertatis  &  ino¬ 
piae,  filia  eft,  admifta  tamen  parte  quadam  5  np  five  divitiarum.  Ex  pauper¬ 
tate  igitur  &  copia  compofitus  eft:  quod  quidem,  fi  figuras  abjicias,  hujus  fub 
amoris  velo  indicat  nullum  latere,  nifi  amorem  defederii ,  quem  Ariftoteles  $  AtW» 
cum  dolore  &  trijlitia ,  fociatum  efie,  docet.  Verum  amor  is,  quem  Orpheus  ceci¬ 
dit,  &  Pythagoras  poft  eum  fufpexic,  nihil  eft,  nifi  &  «V**,  infinita  copia 

44S  &?  divitiarum  abundantia ,  amor  bonis  omnibus  £?  opportunitatibus  redundans  &  affluens , 
cui  nihil  evenire  potejl  gratius ,  quam  fi  alios  fui  reddere  queat  participes.  Hinc  nil  mi¬ 
rum  eft ,  eum  rerum  omnium  antiquiffimum  &  perfe&iffimum  efie  didtum ,  fum- 
mumque  Deum  amoris  nomine  compellatum  efie.  Atque  ipfe  facer  codex  huic  fa- 
vere  videtur  nomini ,  quando  Deum  aliquoties  amorem  nominat ,  tametfi  non  voce 
tfuq ,  fed  verbo  dydrm ,  hac  in  caufla  utatur.  Parmenides  de  amore  quoque  muU3 
■fecifle  verba  legitur.  Verum  hujus  amor,  ut,  quod  res  eft,  fatear,  licet  ab  ( g ) 
Ariftotcie  alicubi  rerum  connumeretur  principiis ,  diverfus  tamen  &  ab  eo ,  quera 
Orphici  praedicabant,  &  ab  ifto,  quem  Plato  in  ore  habebat,  amore  videtur  effie. 
N011  ipfe  eft  fummus  omnium  Deus ,  at  princeps  tamen  Deorum  illorum  , 
conditi  funt.  Teftem  ejus  rei  (k)  Simplicium  habemus,  qui  binos  hos  Parmenidi* 
verfus  fequenti  ratione  inter  fe  copulat : 

3  ydvu  nruy  loupui ,  55  zzb(gl  * 

TcutIw  cuTtajy  tnal  ty07  >  Ayur  * 


ri/>a7r^v  juev  0g»r  /utyrioseth  merbuv. 

In  medio  horum  elementorum  is  Deus  ejl ,  qui  omnia  gubernat. 


Qiiem  quidem  Parmenides  caufflam  effle  affirmat  Deorum ,  ita  feribens : 


Deu* 


(g)  Ari  jiet  ele ]  Phyjicor.  Lib.  I,  Cap.  2.  3. 
>•  446.  T.  I.  Opp.  Adde  Metephyficor.  Lib.  I. 
Cap.  5.  p,  269. 

(b)  Simplicium ]  Commentar,  in  Arijlotelis 
Phyfica  p.  152.  ed.  Graecae  Aldinae. 

( i)  Fuijpc]  Numero  ternario  magnam  vim  ac 
dignitatem  attribuifle  Pythagoreos ,  atque  ex  tri¬ 
bus  omnia  conflare  dixitfc,  cum  multis  aliis  ex 
veterum  locis,  quos  collegit  ffo.  Meurjius  in  De¬ 
nario  Pythagorico  Cap.  5,  p.  3^  tum  cx  luculen¬ 
to  in  primis  Arijlotelis  teftimonio  efficitur  Libri  I. 
.de  coela  Cap.  1.  p.  610.  T.  I.  Opp .  Unde  vero 
fedam  hanc  una  cum  magiftro  Aio  Deum  quoque 
inter  illas  res  retulifle,  quae  tribus  contineantur , 


appareat,  ignotum  mihi  efie ,  profiteor,  ned.qjjj' 
bus  fulcris  Trinitas  nixa  flet  Pythagorae ,  in^m' 
go.  Si  verum  illud  eft,  quod  plerique  tradunt v' 
terum  auttorum  ,  ideo  tanto  numerum  ternam^ 
in  pretio  apud  hanc  fuifle  familiam ,  quod  res  omn 
principium,  medium,  &  finem  habent,  Deu in  jr 
foret  eximere  ex  hoc  rerum  ordine,  quibus  }?* 
facra  eft,  quippe  qui  fine  non  minus,  quam  mu 
&  medio  caret ,  totusque  fimplex  &  unus 
Quod  Pythagoram  Orphei  ferunt  fuifle  feftatorc  » 
Orpheum  vero  tres  in  Deo  perfonas  feu  nat 
pofuiflc,  hOc  me  quidem  parum  commovet, 
enim,  ab  Orphicis  fumfiffe,  quae  fuos  docuit 
thagtras;  de  quo  certari  tamen  pofle  video,  ^ 


§.  20, 


unum  tffe  Deum  cenfuit, 

Deus  primo  omnium  ante  Deos  reliquos  amorem  creabat. 

?rgo,  quod  Parmenides  amorem  appellavit,  id  nos  inferiorem  mundi  animam,  ad- 
juntta  genitrice  quadam  natura  ,  fuifle,  cenfeamus;  quae,  tametfi  omnis  commo- 
tlonis  atque  agitationis  in  corporeo  hocce  orbe  fons  &  principium  fit,  fecundarius 
^rnen  Deus  talKum  efh  atque  genitus.  Hic  amor  antequam  procrearetur  ,  ne- 
Ceuitatem  veteres  ajebant  Theologi  imperium  in  omnia  tenuiffe.  Cujus  quidem 
Praecepti  hanc  ego  arbitror  fententiam  efle:  Priusquam  divinus  ille  fpiritus  aquas 
otu  cieret  &  agitaret,  confufamque  molem  coerceret  ac  in  ordinem  cogeret  , 
ateriam  neceilitate  fola  fuifle  a&am  ,  indigeftumque  illud  &  perturbatiflimum 
aaos  nulla  arte  divina  nullaque  ratione  ad  bonum  omnia  propofitum  dirigente 
Udeftj  nu]|0  amore)  gubernatam  atque  agitatam  (/)  fuifle. 

/\edeo  ad  Pytbagoram ,  atque  eum  fummum  Deum  non  modo  Monadem ,  verum 
Tetradem  five  Tetraftyn  appellafle  videri ,  obfervo.  Per  Tetraftyn  enim  ip- 
um  pythagoram  jurare  fuifle  folitum  ,  concordibus  veterum  teftimoniis  conflat, 
p pipulos  vero  ejus  Porphyrius,  Jamblicbus ,  &  alii  memoriae  prodiderunt,  ipfum 
y* vagor am ,  a  quo  do£trinam  de  Tctrafty  traditam  accepiflent,  quum  facramento  44^ 
^pilent  contendere,  teftatos  efle.  Quid?  quod  in  aureis ,  quae  vocantur,  carmi - 
i ‘  Tetraftys  illa  mjyjj  ctiwxx  Rictus ,  fons  perennis  naturae  ,  dicitur:  quae  deferiptio 
Muam  proprie  naturam  cadere  polfit,  fi  a  fummo  difcedas  omnium  Deo,  equi* 
m  non  intelligo.  Confirmant  haec  ,  quae  ( k )  Hierocles  feripta  reliquit  in  ifla 

WVHTrZv,  0  pn  $  nT(^XTv(&  .  U(  ^  doyfiu  £)  •  fi  u<  fyctrfu, 

0pty*S  r  oAuv  Kj  ourioe  tj  nr^fg  ,  $ecg  yc^rcg ,  5  Nec  quidquam  potefi 

Quod  a  quaternario ,  tamquam  radice  ac  principio ,  non  dependeat.  Efi  enim  qua - 
’  quemadmodum  diximus ,  univerjitatis  opifex  atque  caujfa ,  Deus ,  qui  fub  in - 
\\{^entlam  cai^i  ouftor  Dei  coelejlis  fcrfibilisque  ,  id  efl ,  mundi  animati  live  coeli. 
fL1  c  flui  (/)  recentiori  memoria  Pythagorae  &  Platonis  difciplinam  complexi 
ti0  ’  n°n  unum  ex  numero  quaternario  myfterium  fagaciflime  eliciunt,  quo  ra- 
a  lej&  reddere  rogantibus  queant ,  quare  Deus  Tetras  feu  Tetraftys  a  Pythagora 
Ppelletur.  Primo,  ut  exempla  quaedam  afferam,  Tetras ,  ajunt,  tuuapug  efl  fc. 
virtus  decadis ,  atque  tota  decas ,  id  efl,  numeri  omnes  atque- res  in  ea  la- 

Ut  recnnrllrnp  IVihil  \rf*rr t  1-.^,-.  rviTrO-^rir»  fi  miis  eius  riro  fpnfpnfinr» 


y  ,  eit 

m  olivi!?/6  Vita  pytJiaS-  Cap.  28  p.  127.  &  fatear,  quod  fentio,  fomniis  firailiora  funt  &  nu- 
mu  Z^rL^tent\  quae  l1e  tribus  Orphei  princi-  gis,  quam  fmtentiis  &  rationis  decretis,  qUae  de 
aeeri  f  nV  *  nV  ld  quod  fuPra  J'a,n  oftendi,  tam  univerfa  hac  re  apud  veteres  leguntur,  qui  nec  in- 

e«£rem  rfn^fa T’  Sf- ^ :ultcr  inter  faPientes  tCr  fe,  **?**?*•  Tnnec’,qu;d  «W  velint,  ipfunet 
ftn*  .  P/^t*  -Nihilo  pius  C£0  juniorum  interdum  fciunt.  In  quibus  rebus  exnlicandis  & 

pafroni>sm‘]>tlib,U0^  qui  triu™  fuorum  enodandis  ,v![,faPiens  laboris  poneret,  id 

con^°rUm  P  „,nis  pythagoram  quoque  folent  faceret,  quod  illi,  qui  ex  ftcrcore  aurum  fibifpon- 
j-itat?  mcrarc'  ^orum  enim  fi  ftandum  fit  aufto-  dent,  aut  aegrotantium  voces  in  oraculis  habent, 
ciC!TeS  "Phi,°foph°rum  difciplinae  (i)  Hierocles ]  Co,ntn.  in 
fua  c/ifandae  n°blS  Punt,  quos  illi  obtorto  collo  in  thagorae  p.  170.  171. 

tyuui  S?  folent  rapere,  ne  foli  militare  videantur.  (/)  Recentiori  memoria]  Ad  Hieroclem  cafti- 
«Ifrerun^  °mre  Orphicorum  &  Platonicorum  hic  gandum  haec  maxime  valent,  in  cuius  ad  aurea 
tlinuto ^  !r’.  Praetermitto.  Nam  &  fupra  Cap.  3.  carmina  Commentario  p.  167./.  numeri  quaternarii 
0Ulc  tei  operam  impendi,  &  utingepue  expligationes ,  qUae  fequuntur,  prepofitae  Omt. 


Cap.  IV* 


^6  Pythagoras 

effc  aliquod  arithmeticum  inter  Monada  &  Hebdomada  interjectum.  Monas  atque 
Hebdomas  fimilitudinem  habent  aliquam.  Sicut  enim  Monas  neque  genita  neque 
facta  eft,  fed  numerorum  omnium  fons  &  initium ;  ita  Hebdomas  etiam  non  modo 
j  numerus  virgineus ,  fed  etiam  numerus  matre  carens,  dicitur.  Atqui 

picdium  inter  Monadem  non  genitam  &  Septenarium ,  virginem  matris  ignaram,  1°' 
cum  Tetras  obtinet,  quae  &  genita  eft,  &  alios  ex  fe  numeros  gignit.  Quare 
numerum  hunc  retrufum  efte,  Deique  rationem  &  naturam  fcite  atque  eleganter 
referre,  nil  dubitari  debet.  Ego  vero  vel  ideo  hunc  numerum  divinitatis  parum 
aptam  efte  putem  imaginem ,  quoniam  ex  alius  numeri  multiplicatione  nafcicur. 
Neque  Monas  apte  congruit  cum  Hebdomade.  Hic  enim  fterilis  eft  numerus ,  ne¬ 
que  gignit  ex  fe  alium  numerum,  qui  ad  decadem  referatur:  quapropter  etiam 
virgineus  appellari  folet.  Aliud  in  eo  fele  reperifle  putant  momentum,  quod  Tetf&s 
accuratum  ftt  fimulacrum  folidi.  Sic  ergo  rationem  fubducunt:  Monadi  refpoft' 
det  pun&um ,  Dyadi  linea,  fuperficies  Triadi.  ^  Triangulum  enim  figurarum  prima 
eft  &  fimpliciflima.  Tetras  igitur  proprie  folido  flmilis  eft,  eo  quod  primam  e®' 

cit 

(ro)  Doftiff.  inter  nos  virorum]  Jo.  Seldenum  fit,  de  quo  Jo.  Marstumus  infpici  poterit  in  C*. 
intelligit  &  Tlicoph.  Cale  ,  quorum  ille  de  Diis  notie  chronico  Saec.  X.  p.  25 6. 

Syris  Syntag.  II.  Cap.  1 .  p.  269.  210.  hic  vero  (0)  Litteratifiimos  viros]  Ilorum  vero  fentefl' 
libro  pererudito,  quem  infcrlpfit :  The  court  of  tiam  copiofe  caftigavit  amicus  Cudw  rthi, 
tlie  gentiles ,  or  Discourfe  touching  tlie  Original  Morus,  in  appendice  ad  Defcnfionem  philof.  Car 
of  human  litterature  Oxon.  1672.  4-  Pa,t-  II.  balae  Cap.  2.  p.  125./.  cujus  verba,  quum  hanC 
Lib.  II.  Cap.  8.  p.  147-  hanc  fententiam  proieflus  rem  egregie  illuftrcnt ,  deferibere  non  alienum 
eft.  Fortaffis  &  idem  plaaiit  aliis  ex  gente  Bri-  erit.  Sic  igitur  ille :  Intetea  loci  non  dbs  re  ff. 
tanna ,  quorum  ad  nos  non  pervenerunt  monu-  puto  ,  eos  Philglogos  aggredi ,  quorum  mettiinl 
menta.  Ilenr.  Morus,  do&iftiinus  Cudworthi  ami-  eruditus  auUor  Sy [leniatis  mundi  intellectualis  ,  9^ 
t  cus,  in  appendice  ad  Dcfenjionem  Cabbalae  philo-  juramentum  in  difticho  Pythagorico  per  TctraStyn 
foph.  Sam.  Atidreae  oppofttam  Cap.  2.  p.  124..  nec  five  Tetragrammaton  fieri  Jlatuunt ,  hoc  eft ,  fe 
plane  rejicit ,  nec  omnino  adoptat  hanc  femen-  Jehovam ,  nomine  Dei  pro  ipfo  Deo  pofito , 
tiam,  fcd  medius  veluti  inter  eos  intcrjeftus  eft,  illud  Rabbinorum  diSwn :  KVt  lOian  int?  Nin  IpJ* 
qui  utramque  partem  tuentur.  nomen  fuum  eft ,  fuumque  nojnen  ipfe ;  ac  fi  J 60 

(n)  Revocet]  Ita  multi  cenfcnt  viri  eximii,  fus  ift orum  verborum: 
dc  quibus  Hugo  Grotius  in  Obferv.  ad  Lib.  I.  ^ 

de  verit.  relig.  Chrifttanae  p.  72.  &  Jo.  Alb.  Fa -  N*i  p*  r  UujitIcu  ^Z?  Ttrftt*?** 

bricius  Biblioth.  Graec.  Lib.  II.  Cap.  12.  p.  450.  n  «yit»  uvet*  ep6r f , 

videri  poliunt ,  Pythagoram  opinantes  cx  Judaeis  • 

haufifle,  quaecumque  vera  &  egregia  de  Deo  di-  hic  ejjet:  per  Tetragrammaton  five  Jehovam,  9 
vinisque  rebus  tradidit.  Ut  reliquos  omittant,,  communicavit  fe  ipfum  five  fontem  aeternae  nat^ 
eruditiflimus  Cudworthi  familiaris,  Henr.  Morus  noftris  animobus ,  quippe  fecundum  dottrinarn 
in  Cabbala  philofophica  &  Defenfione  Cabbalae  illius  thagorica  n  ex  mente  divina  carptis  delibatis . 
omnetn  ,  ne  infirma  videretur  haec  fententia ,  Philologos  igitur  iftos  refpondeo.  Primo  ti*. 
commovit  lapidem.  Verum  alii ,  nec  ingfcnio,  Ium  iftud  reciprocumque  Rabbinorum  diQum  , 
nec  eruditionis  copia  minores ,  non  conte mnen-  politico  forfati  magis  arcano  myfticeque 
dis  probarunt  rationibus,  parum  efle  valida,  quae  gendum,  perperam  Jieic  &  quafi  obtorto ,  quod 
dc  Pythagorae  cum  Judaeis  confuetudinc  ferun-  collo  ad  foediffmum  foloecismum  grammaticum  ^ 
tur.  Vid.  Jo.  j4ib.  Fabricius  loc.  indic,  p.  450.  fendendum  vel  invitum  trahi.  Neque  enim  illu  * 
qui  his  accedit.  Et  quod  ad  Hermippi  locum  at-  Sum  Rabbinicum  fenfu  grammatice  accipttndu ■ 
tinet  apud  Jofephum,  quo  nituntur  maxime;  qui  ad  abfov.as  excufandas  fed  ad  fi gnip  . 

fecus  fentiunt ,  _  vir  doclifijmus ,  Jo.  Clericus ,  sium,  ubi  nomen  Jehovah  alicui  perjonae  ymy 
fufpicatus  eft,  in  eo '  Jofephum  falfo  legilfe  'Ia-  tur,  non  effe  inane  nomen  in  Scriptura ,  Jea 
pro  .  Not.  ad  Grotium  de  verit.  relig.  ipfam  fubeffe :  ut,  ubi  angelus  foederis  <£> 

Chrift.  p.  72.  Neque  hoc,  meo  quidem  judicio,  Jfraelitarum  Jehovah  dic -tur,  Jehovam  tpju  ^ 
inepte.  Idaeos  certe  in  Creta  Pythagoras  acccs-  perfonae  fubejje  innuit ,  nere  vera  juifje-  Ln  J 


§•  20.  unum  ejje  Deum  ccnfuit.  57? 

.cit  Pyramidem.  Verum  haec  fi  valeat  conclufio,  mundi  citius  corpofei  Tetras 
imago  erit,  quam  fummi  illius  Dei,  qui  ab  omni  concretione  corporea  fejuntfus 
eic.  Ergo,  quum  his  nihil  ratiunculis  inanius  &  a  vera  ratione  remotius  fit ,  ne- 
Pythagoras  tam  fuifle  videatur  infipiens ,  ut  Monadem  fuam  fimul  Tetrada  voca  - 
*et>  equidem  ad  veritatis  fimilitudinem  multo  propenfiorem  arbitror  (in)  do&is- 
fimorum  inter  nos  virorum  fententiam  ,  qui  Tctraftyn  Pythagorae  nomen  efie  tc - 
trogrammaton  fufpicati  funt,  five  nomen  illud,  quod  uni  fummo  Numini  ab  He¬ 
braeis  confecratum  eft,  quatuor  litteris,  iisque  mutis,  conftans.  Quod  fi  aliquis, 

<iua  via  nomen  hoc  ad  Pythagoram  a  Judaeis  permanare  potuerit,  admiretur,  is 
varia  hominis  itinera,  in  Aegyptum,  Perfiam,  &  Chaldaeam  infiituta,  animo  re- 
petac ,  Sidone  fatis  diu  eum  ‘efie  commoratum  cogitet,  denique  Jofephum  ,  Porpby- 
Tlu'n ,  &  alios  cum  Judaeis  eum  verfatum  efie  referre,  in  memoriam  libi  ( n )  re¬ 
meet.  Taceo,  nomen  hoc  Hetrufcis  &  Latinis  non  fuifie  incognitum,  quorumqjo 
v° *  Jovis  haud  dubie  Hebraeorum  illud,  quod  diximus,  vocabulum  eft.  Atque 
demini,  (0)  litteratifiimos  efie  viros,  qui  in  ipfis  aureis  carminibus,  quamvis  le¬ 
ges 

*niniamve  MeJJiae  aeterno  Logo  conjun&am  &c.  Ut  radoxwn  ejt,  &  dottrinae  Pythagoricae  Omni  qui  Jh- 
littam,  nomen  &  rem ,  vocari  &  effe  idem  fre-  nae  fapientiae  contrarium.  Dum  enim  animos  no- 
9Uenter  apud  Hebraeos  JigniJicare ,  adeo ,  ut  ex  com-  Jlros  ex  mente  divina  carptos  effe  ac  delibatos  fup- 
™uni  ijl0  linguae  Hebraicae  idiotifmo  di£tum  illud  ponit,  mentem  divinam  fupponit  difcerpibilem ,  ac 
fwbbinicum  multis  in  locis  exponi  pojfit;  quem  ta-  proinde ,  corpoream,  adeo  ut  Philologi  ijli,  qui  huic 
■en  idiotifmum  omnes  fyntaxios  leges  irritas  face-  f e ntentiae  favent,  philologia  multo  plus  pollere  vi- 
re ’  nemo  fqnus  fiatuerit.  Deinde,  quod  &  Jupra  deantur ,  quam  folida  ratione  aut  acumine  philofo- 
9,10 nui ,  ne  Tetragrammaton  quidem,  multoque  mi-  phico.  Quinto  '  denique  plena  formula  juramenti 
iius  Tetrattys ,  ejt  nomen  Dei ,  fed  feli  ovali :  adeo  Pythagorici  Jic  eft: 

Y  demirari  fettis  nequeam  horum  ofcitantiam  Philo -  ° 

!°gorum,  qui  tam  incondita  male  cohaerentia  in-  06  pu  r  r^e^boyrct  TtTp*KT'uf 

J^tnnja  orbi  litterato  propinant ,  nec  Tetraftyn  Jivt  Uxyset  unxit  ,  <h£a>p,x  r 

perinde  atque  reliquos  numeros  Pytliago- 

Cos >  fymbola  effe  permittunt';  (ut  certe  Hierocles  quemadmodum  reperitur  apud  Sextum  Empiricum , 
f°  l°co,  ubi  ait:  ‘Er »  t  «>.»»  miri*  paffimque  apud  alios  feriptores  :  nec  probabile  ejt , 

*  r*Tp« ?.  Ih U  &c.  Jymbolufn  pro  re  Jignata  primitus  plenum  non  fuijfe  diflichon ;  ( nifi  rnono- 

Ponit )  fed  propria  nomina  volunt  effe ,  immo  res  ip-  flichon  folummodo  fuerit)  cujus  igitur  fenfus  hic 
Ja*  ,  quorum  tantum  fymbola  furit  five  repofitoria  foret  fecundum  hos  Philologos : 

IgWnvTiK*:  quum  luce  profecto  clarius  jit,  Tetra- 

^pn  non  effe  nomen  Dei,  fed  Tetragrammati  repo-  Non  per  Tctraftyn,  qui  animae  noftrae  com- 
Jttorium  dumtaxat,  uti  £?  aliorum  myfleriorum,  inimicavit 

Quorum  Jit.  idoneum  fymboluih.  Ac  proinde ,  quo-  Fontem  aeternae  naturae,  radicemque  habentem. 
modo  ,  ( ipfe  nomen  Tuum  eft  fuumque  nomen  . 

'Isr  puum  Tetra&ys  nomen  ipjius  non  Jit,  nedum  Oui  fenfus  plane  mancus  ejt  cr  imperfectus ,  quum 
tpje  JJeus,  craffum  illum  foloecifmum  excubare  pos-  plenus  &  nativus  fenfus  fit ,  tdemque  nojltr : 

fit  egO'  quidem  nequaquam  Video.  Tertio ,  fi  ( **.  .  . 

J  ejfenttae  divinae  animabus  humanis  com-  Non  per  eum  ,  qut  animae  noftrae  tradidit 
'mumcationem  five  fignificare  debuiffet,  Tetraftyn  , 

vocabulum  ^ra$y.Tlt ,  non  adhibitum  Fontem  perennis  naturae  radiccmque  habentem. 

fuijet  quum  ufitatijfimn  vocis^a^  fignifica- 

10  ad  doQrinam  myjteriorumvc  traditionem  perti-  Dic  fenfus  plenus  ejt ,  concinnus  (pf  perfpicuus  :  al- 
neat :  fiuo  fenfu  non  ego  filum,  fed  alii  plerique  ter  vero,  praeterquam  quod  mancus ,  falfus  efi  prae¬ 
sues  hoc  in  loco  accipiunt.  Qiiarto ,  fi  ter  ea.  Neque  enim  fons  aeternae  naturae  ,  Deus 

he:c finet ,  atque  t  utique  ipfe  ,  radicem  habet,  unde  pullulet,  fid  ra- 

.  )  ipfam  divinam  ejffentiam  indigitet,  nofiris  dix  ipfa  ejt  rerum  quidem  om  num.  Atque  haec 

“'fibrius  f  quippe  ex  divina  mente  carptis  &  deliba-  breviter  ad  confutandam  hanc  alfinam  opinionem 
5  c°mniunicata;n ,  id  quidem  admodum  durum  pa-  di b} orum  Philologorum  operae  pretium  putabam  ofier- 

Dd  dd  re> 


573  Pythagoras  Cap.  IV. 

4jiges  repugnare  videantur.  Grammatices,  Pythagoram  illum  efle  negent,  per 
quem  jurare  jubeantur  difcipuli  ejus ,  &  Tetraclyn  hanc  ,  five  nomen  Jovab 
vel  Jehovah ,  quod  Ttfragrammaion  nominant,  indicari  contendant.  Nomen  ajunt 
Dei  poni ,  &  numen  ipfum  tamen  intelligi :  fle  moris  efle  Hebraeis ,  quorum 
hoc  iciturn  fit:  1  Q&  jon  Deus  &  nomen  ejus  non  differunt.  Igitur  no- 

tifiimorum  illorum  verfuum: 


re ,  quum  eruditijfimus  vir ,  ad  alia  properans ,  eam 
proponere  tantummodo  contentus  effit,  confutationem 
vero  illius  ipji  vifum  Jit  praetermittere;  quippe  quam 
forfan  vix  dignam  confutatione  putavit,  praefertim 
fi  cum  fimplici  nojlra  juramenti  Pythagorici  inter- 
pretatione  conferatur. 

(p)  Ex  mente  divina ]  Verba  funt  Ciceronis 
de  natura  Deorum  Lih.  I.  Cap.  ii.  p.  2895* 

( q  )  Delibatos  effi )  Otio  fi  abundarem  ,  id- 
que  fine  magno  fructu  confumere  vellem , ,  longam 
hic  inchoare  difputationem  pofiem  de  TetraFty 
Pythagora: :  virorum  eruditorum  ,  quarum  ingens 
.eft  copia ,  fcntentias  &  opiniones  de  ea  enumera¬ 
rem  ,  in  lingulas  animadverterem  ,  quod  proclive 
faftu  foret,  poftremo  novam  proferrem  conjeftu- 
ram  ,  aut ,  fi  placeret ,  rem  totam  ita  mihi  videri 
impeditam,  ut  nullius  explicari  queat  ingenio, 
profiterer.  Verum  graves  mihi  funt,  cur  id  tace¬ 
re  nolim,  caufiae.  Quid  enim  vento  pafcere 
ledtores  juvat,  ubi  nil  opus  eft?  Obfervationibus 
nonnullis  contentus  ero,  ex  quibus  viri  lapientes 
&  eruditi  iutelligent,  antequam  certi  hac  in  re  ali¬ 
quid  decerni  queat ,  multa  elfe  impedimenta  re¬ 
movenda,  quibus  num  par  aliquis  futurus  fit  re¬ 
movendis ,  equidem  nefeio.  (I.)  Varias  doctis- 
fimorum  virorum  de  quaternario  Pythagorae  fen- 
tentias  fi  quem  juvat  cogncfcere,  is  adeat  Jac , 
Thomafium  de  exvftione  mundi  Stoica  DiJJ.  XXI. 
p.  251./  Jo.  Meurfium  in  Denario  Pythagorico 
Cap.  6.  p.  45.  /.  Theod.  Marcilium  in  Rotis  ad 
aurea  carmina  'Pythagorae  p.  .  4-5-  f-  Duc.  Holfie- 
nium  in  Obfervationibus  ad  Porphyrii  vitam  Pytha¬ 
gorae  p.  28.  Henr .•  Morum  in  appendice  ad  De- 
fenfionem  Cabbaiae  philofophicae  Cap.  2.  p.  122.  J. 
Jo.  Frider.  Hombergk  in  Libro  de  Thsmide  feu 
ortu  legis  aeternas  p.  $48.  f.  &  alios  piures,  quos 
referre,  nullius  utilitatis  foret.  Tot  varias  & 
di  (crepantes  qUi  contemplatur  fententias ,  eum 
haec  ipfa  do&iffimorum  hominum  inconftantia  huc 
facile  adducet ,  ut  veritatem  hic  in  puteo  latere , 
nec  inde  facile  pofie  protrahi ,  conftituat. 

( II. )  TetraSys  ifta  quaenam  fuerit ,  aut  cui¬ 
nam  rei  numerum  accommodaverit  quaternarium 
Pythagoras ,  id  recte  viri  do&iffiini  cenfent  nulla 
ex  re  melius  ,  quam  cx  facramento  Pythagoreo¬ 
rum  ,  quo  Tetraftyn  teftabantur,  effici  pofie.  Ita¬ 
que  in  hoc  jurejurando  explicando  toti  efle  fo- 
Icot,  qui  hanc  rem  pertractant.  Verum,  II  ex  meo 


N  c* 

alios  metiri  fas  eft  ingenio,  muftaobftant,  ne  ici 
feliciter  &  fine  erroris  formidine  faciant.  Pri¬ 
mum  ,  quemadmodum  bini  verfus  illi  fint  legen¬ 
di,  quibus  hoc  jusjurandum  continetur,  incertum 
eft.  Nec  enim,  qui  cos  referunt,  veteres,  fimi- 
li  eos  ratione  exhibent,  fed  tam  varie  &  inconftan- 
ter ,  ut  incredibile  didtu  fit :  qua  de  re ,  praeter 
reliquos,  quos  antea  nominavi,  Jo.  Alb.  Fabri¬ 
cius  videri  poterit  in  Notis  ad  Sextum  Empiricum 
P •  332*  Qllis  vero  tantum  fibi  acumen  arroget 
criticum,  ut  in  hacce  controverfia  judex  federe r 
&  pro  arbitrio,  quemadmodum  le;cndum  fit  de¬ 
cernere  velit  i  Ego  quidem  ,  re  bene  putata ». 
nihil  hic  me  pofie  confirmo,  ncc  arbiter  efle  ve¬ 
lim  ,  fi  difputetur  verbi  caufla  ,  num  in  priim* 
verfii  ,  quod  aliqui  habent  veterum ,  an  ve¬ 
ro  aut  quod  apud  Juliatium,  aut 

<rot>ix< i ,  quae  Jamblichi  lectio ,  aut  ,  ut  Me- 
thodius  feribit ,  reponi  debeat.  Non  minor  eft 
inter  recentiores  eruditos  difeordia,  quemadmo¬ 
dum  verba  fint  &  conllrucnda  &.  diftinguenda, 
quam  iterum  nemp  tollet  facile.  Quis  vero  de 
fententia  judicare  poterit  verluum,  de  quorum  ve* 
ra  lectione  non  minus ,  quam  diftinftione  &  con- 
ftru£tione,  tam  diu  certari  poterit,  quam  diu  erunt, 
quibus  dimicandi  voluntas  non  deeft.  Fac  vero» 
exfpe&andum  efle,  ut  ex  hifce  criticis  &  gram¬ 
maticis  quacitionibus  ingeniofus  fefe  aliquis  ex¬ 
pediat,  aliae  tamen  denuo  ,  neque  leviores,  exo¬ 
rientur  difficultates.  Ante  omnia  videndum  erit, 
utrum  per  ip£am  Tetrattyn  ,  an  vero  per  cum  r 
qui  TetraOtyn  commiferit  animis ,  juraverint  PT 
thagorae  diicipuli.  Sive  hanc ,  five  illam  eligaS 
fententiam ,  magnis  te  &  antiquis  tellibus  tueri  pa¬ 
teris.  Et  multum  memini  in  hic  quacftione  eno¬ 
danda  Jac.  Palmerium  defudare  in  Exercitationi^ 
ad  Graecos  quosd.  aubiores  p.  228.  Ludolph. 
dem  Kufierus  Notis  ad  Jamblichi  vitam  Pythy 
gor.  p.  127.  nihil  elfe  opinatur,  cur  fe  aliquis  i'1 
ea  exerceat:  nam  Pythagoreos  tam  per  Tetra!$yn> 
quam  per  eius  inventorem  jurare  fuific  folitoS*- 
Ncc  ab  hac  fententia  Luc.  Holflenius  Notis  ad  Por¬ 
phyrii  vitam  Pythag.  p.  28.  &  Theod.  Marcthu* 
ad  aurea  carmina,  p.  344.  multum  difcedunt.  Eg<> 
vero  tantum  interefie  arbitror  inter  facramentum  pe* 
TetraEtyn  &  TetraSyos  inventorem ,  quantum  inte 
jusjurandum  per  folem  &  Per  ^euln,  qui  folci 
condidit :  ncc  intelligo facile,  quopafto  haec  duo  1^ 


§•  20.  unum  ejje  Deum  cenfuit,  .  5^9 

N«  l****f*mpf  <Ht?  7rr^fX7i/V 

#«>«»  <PV07MC , 

hanc  elTe  fententiam,  cenfent:  >;•<?  per  nomen  tetragremmaton  fm  Jekovah ,  rai 
c°mmunicavit  (femet  ipfum ,  aut)  fontem  perennis  naturae  cum  animis  hominum.  ]\Tam- 
9ue  animos  noftros  Pytbagoram  docuiffe  conftat  (p)  e*  Mcnr*  cantos' R  (a) 

delibatos  cjfe.  .  uy 

Haec 

her  *®  fodari,  aut  utrumque  in  verfibus,  quibus  hic  fcnfus,  quot  capita,  &  citius  inter  horologia 
°c  jusjurandum  conclufum  cft,  locum  habere  conveniet  ,  quam  inter  eos,  qui  in  hac  quaeftfo- 
jiucat.  Verum  liberalis  ero,  &  concedam,  &  ne  nonnihil  otii  confumferunt.  Aliud  cx  verbis: 

llc  ipodum  poni  controverfiae :  neque  fic  omnia  rrx y«»  <pc<rt*f  f  nafcetur  certamen.  Dubium 
Plana  erunt.  Si  illis  accedamus,  qui  per  inven-  eft,  utrum  ea  fint  referenda  ad  illum,  qui  Te- 
rem  vel  au&orem  quatemionis  juraire  Pythago-  trattyn  in  animos  immifit,  an  vero  ad  ipfam  Te- 
ifp°S  v°lunt ,  quisnam  ille  fit  auftor  &  inventor ,  traQyn.  Utrumque  per  leges  fieri  poteft  gramma- 
p  runi  deliberabitur ,  Deusne  ,  an  Pythagoras,  ticas  :  &  utraque  opinio  fuos  reperit  inter  viros 
t>lalUS  Vcr*  v^etur  filius,  multisque  graviffimis  eruditos  amatores.  Ego,  quod  nullis  me  urgeri 
5  jCt  furoribus ,  tam  vetuftis,  quam  junioribus,  fentio  rationibus,  cuinam  parti  jungendus  fim, 
o  a  difpHcet  omnibus  fere,  qui  de  Pythagoreis  dubius  &  anceps  haereo.  Tot  cum  eorum  opi- 
e°ruin  inftitutis  commentati  funt  olim :  difpli-  ’  '  '  ^  *“  1 


c  —  -, . .  — - - -  -  nione,  qui  jurafle  Pythagoreos  per  eum  volunt, 

aii-  Empirico:  difplicet  Hierocli,  &  multis  a  quo  Tetras  in  animos  iffimifla  fit  mortalium, 
p‘s.:  flui  quidem  omnes  feftatores  Pythagorae  •  difficultates  conjunftae  funt:  nec  ego  medicinam 
iy  ‘Pfom  magiftrum  fuum  jurafle  perhibent.  Lc-  illis  reperio,  aut  reperifle  alios  me  miilto  inge- 
jj.  quidem  videtur,  &  a  fapientum ,  quales  niofiores  ,  video.  Non  minora  prement  te  in- 
1  Vltfon  volebant,  officio  plane  averfum ,  morta-  commoda,  fi  eorum  praeferas  fententiam,  qui 
s  mortalem,  difcipulos  magiftrum  exftin&um  fa-  familiam  iftam  ipfam  dejerafle  Tctrada  opinantur. 
amento  teftari.  Sed  nihil,  dicet  aliquis,  tam  Etenim  non  modo  maxima  pars  earum,  quas 
'Urdum  eft ,  quo  non  aliquando  fefe  contami-  paullo  ante  recenfui ,  quaeftionum  hic  quoque  ti 
nmt  ilii ^  qUj  prae  reliquis  fapientiam  confctta-  fine  fine  vexabit,  fed  etiam,  qualis  illa  fit  Tetras , 
quoUlr’  Neclue  hanc  eS°  litem  »  fluum  nefeiam  ,  quae  tam  fanfta  vifa  fuit  Pythagoraeis ,  in  tanto 
auffUm  te^‘um  potior  fit  auttoritas,  componere  variarum  conjetturarum  examine  nullo  modo  di- 
Age  vero,  fingamus,  ex  his  quoque  du-  gnofccs.  Deum  hic  dicit  efle,  ille  nomen  Doi 
fer  JSexire  aliquem  pofle,  &  nova  nobis  fefe  of-  Hebraeum,  tertius  animum  mundi,  quartus  ro- 
inv  C  COntroverfia  >  cui  remedium  nefeio  an  facile  rum  initia  feu  elementa ,  quintus  quatuor  animae 
t)UpCl^urus  aliquis.  Concurrite,  Philologi  at-  affeftiones,  alii  alia.  Neque  tamen  quisquam  ho- 
Grammatici ,  atque,  qiracnam  vis  fit  hujus  rum  affert  aliquid,  quod  ad  nos  cogendos  valeat . 
£  mulae;  Tetrattyn  animae  tradere ,  expendite,  ut  fine  metu  altentiamur,  Vefum  ingenii  vifis  omnes 
i-cnim  eum  dejerant  fythagoraei  ,  qui  animis  unice  obtemperant ,  &  in  divinationibus  incertis- 
nera  c°mmiferit.  Bina  video  hanc  loquutio-  fimis  acquiefcuftt.  Haec  paullo  latius  explicare  ph*. 
oul' Snificare  P°fic.  Primo:  dottrina  de  Tetra&y,  cuit,  ut  &  vim  illi  adderem  ,  quod  paullo  ante 
1  fiscumque  demum  illa  fit ,  animam  imbuere.  Et  docuimus,  totam  numerorum  difciplinarn  ,  quam 
cxP°fitioncm  non  pauci  fequuntur,  Henr.  tradidit  Samius  fenex  i  amiflam  efle,  &  doftiffi- 
hlnr1*  in-primis>  vir  doftiffimus.  Deinde:  qua-  mos  fimul  homines  commonerem  ,  ne  confenes- 
buJpr.°l pr\et.ates^  virtutes  aut  affettiones  animae  tri-  eant  in  ejusmodi  quaeftionibus ,  quibus  nihil  cft 
nUteriHn  °Pinioni  longa  turba  cum  ve-  incertius,  aut  plus  fe  putent  fcire,  quam  rcanfe 
E!,rM?r!?tiorum  favet.  Utra  verior  fit  fetunt  :  quibus  quidem  ex  vitiis  cum  litteris  & 
terprctatio,  nefcireme,  fateor:  nec  eos  id  fcire  artibus,  tum  profefloribus  carum  multum  prova- 
F**™*  explicationem,  nire  folet  deficientiae. 

«metfi  fcire  illud  v,deri  velint.  si  qttis  effet,  (III.)  Quod  ad  SMmi ,  Cuiwrthi,  &  alio- 
*aac quoque  oc  re^  omnem  extrahere  poflet  ex  rum  figillatnn  conjecturam  attinet,  Tetract/n  no- 
no^r*s  dubitationem,  veramque  fententiam  men  elfe  Tehovah,  quod  litteris  conftat  quatuor, 

■.  fluutionis  hujus  extra  controverfiam  ponere,  is  eam  ipfe-  familiaris  Cudworthi  doctillimas,  He  r. 
tu  novas  tamen  mox  incideret  captiones ,  quaefi-  Morus  loc.  fupra  cit.  jam  fatis  acriter  caftigavit. 
affefl?UaIcs  cJfon^  qliatuor  illae  anifui  virtutes  aut  Nuperrime  Jo.  Frld.  Hombcrvk  in  Libro  de  The- 
na  „0nes>  aut  quaenam  ifta  dc  TetraUy  doctri-  mide  p.  155.  /.  eam  profcripfit,  ut  de  Jac.  Tho- 
5  ^uae  commifla  dicitur  mentibus,  i  ot  funt  mafio ,  Georg.  Hornio  &  aliis  taceam.  Nitiasr  ea 

Dd  dd  2  ’  uni’ 


jSo  #  Xenophanes  Ca^  IV. 

Haec  omnia  quum  itafint,  placet  locum  hunc  de  Pythagora  his  S.  (r)  Cyrilll 
verbis  concludere:  ’]$»'  jj  #a<puf  tva  n  t?r*i  r  r  oXwr  A  xuriw  tqyuv, 
rn  r  etvrv  hwotuiwv  ,  <p >>  *im  %uom(tim  r  eXoiw,  Hjfi  ro\,KKuv  xl\r,<rtv. 

<nu.fi, v?)  6  ™'  aaVff  »*Z  «utis  ,!&}  %  ou  §  f*q  ovj(&  eis  ao  uvecf  xivtjr,*  Aa^ov^*  4'**K5* 
£cr^  perjpicue  dicit ,  «nw?»  efie  univerfi  Deum ,  omnium  principium ,.  operatorem  faculta¬ 
tum ,  lumen ,  animam  &  vitam  univerfi ,  fphaerarumque  omnium  motum :  nihil  enim  a  fi 
ipfo  movetur ,  fid  omnia  ab  eo  deducta,  &  motum  a  non  effe  ad  efie  fortita  cernuntur. 

Tempore  proximus  Pythagorae  eft  Xenophanes  Colophonius,  fcholae,  quam  vulgo 
vocant  Eleaticam,  conditor.  Hunc  ut  unum  fimul  &  plures  ftatuifle  Deos  demon- 
ftremus,  exiguo  labore  opus  eft,  quum  id  verfus  ejus,  quem  antea  protulimus 5 
a  (x)  Ckmentc  Alexandrino  &  Sexto  philofopho  repetitus,  abunde  probet: 


5*G<<n  $  ci*fyu)7Tsm  fAyis(§r. 

Maximus  idem  hominum  ac  fuperum  Deus  unicus  ille  e  fi. 

De  quo  fupremo  omnium  Deo  alius  ( t )  exftat  ejusdem  Xenophanis  verfus  r. 

K cui  uTrotv&k  rnroio  vlu  <ppl  Trcivfc 

Ille  univerfa  fine  ullo  labore  fola  mente  gubernat. 


( v )  Cicero  praeterea  ,  aliique  memorant,  quum  de  Deo  differeret  omnium  prae* 
ftantiffimo  ,  Xenophanem  appellare  eum  ts  er  ^  h ,  unum  &  omnia ,  confuevifle  * 
partim  ut  unam  efte  fimpliciffimamque  Deum  naturam  declararet  ,  partim  ut  res 

otn* 


unice  eorum  opinione ,  qui  Pythagoran  cum  Ju¬ 
daeis  verfatum  cite,  atque  ex  illis  profecifle,  cen- 
fent.  Cui  opinioni  fi  dignitas  omnis  &  au&oritas 
detrahatur,  id  quod  faiitum  efle  a  viris  eruditis- 
fimis ,  fupra  indicavi ,  &  haec  fimul  corruit  fufpicio. 

(IV.)  Ne  quis  tamen  aptum  me  quidem  efie 
ad  omnia  conturbandum,  &  dottorum  hominum 
curas  fpernendum ,  ineptum  vero  ad  veritatem  ex 
fuis  latebris  protrahendam ,  conqueratur  ,  age , 
quid  mihi  videatur  de  hoc  facraracnto ,  expo¬ 
nam  ,  &  inter  conjettores  &  hariolos  locum  mihi 
ultimum  depofeam.  Primum  illud  atfumo,  quod 
Jamhlichus  in  Theologumenis  arithmeticis  p.  20. 
*d.  Tennulii  feriptum  reliquit,  Empedoclem  facra- 
menti  hujus  auctorem  efle.  Is  vero  Empedocles 
ex  quatuor  elementis  univerfam  rerum  naturam 
conflare  credidit.  Notiffimi  funt  verfus  homi¬ 
nis  ,  quibus  hanc  doctrinam  explicat ,  quorum 
hoc  initium: 

T  torte  f*  T  *■«►,»>  p  x fiict  «<  Vf. 

Naturae  primum  radices  quatuor  audi. 

Yid.  Plutarchus  de  placitis  philoj.  Lib.  L  Cap.  3. 


p.  828.  Hanc  autem  is  doftrinam  a  magiftro  ft|a 
Py.liagora  traditam  acceperat,  quem  pariter  omni® 
ad  quatuor  revocalTe  accepimus  initia.  Vid.  Zw  , 
g-nes  Laertius  Lib.  VIU.  Segm.  25.  p-  508-  y 
hacc  ipfa  elementa  feu  rerum  principia  TetraA 
feu  TetraZtyn  appellare  difcipuli  Pythagorae  f°‘e^ 
bant;  quod  cum  multa  probant  alia,  tum  hi  v®£ 

,  quos  ex  hymno  Pythagoreorum  fervav 
Proclus  Comm.  in  Timaeum  Platonis  Lib.  II.  p-  9  ■' 
&  Lib.  III.  p.  V155. 

TiT}*.?’  iri  £xStqp ,  ii  £s  rt<i  fJbuTtf*  xxtrv* 
"ArpoTo»,  itx.uf*xToi  •  fiKstfx  xXiiurt  pZ  ky*iu- 


Exjlitit  aeternus  donec  quaternio,  matrem 
Qui  genuit  rerum  immotam  expertemque  labori?*- 


Senfus  apertus  eft:  ex  quatuor  elementis  un,v<L 
fara  rerum  naturam  efie  genitam ,  quae  nume 
perfecto  feu  decadi  fit  fimilis.  Empedocles  por 
duplicem  ineffe  fcifcebat  homini  animam,  a 
ram  fentientem  &  percipientem  .  alteram  ra 


m  tentientem  et  percipientem  ,  . 

nc  inftruftam:  id  quod  fupra  ad,  Lap.  1.  9.  - 
copiofe  demonftravimus.  Sentientem  autem 
•  •  ,x  quatuor  illis  rerum 

'  lucft- 


percipientem  animam  ex  « 


§.  :o. 


Deum  eJJe  unum  Jlatult/  '581 

omnes  ejus  unice  virtute  ac  potentia  produci,  fignificaret.  Nemo  vero  latius  & 
apertius  Xenophanis  de  divinis  rebus  philofophiam  expofuic,  quam  Simplicius ,  qui 
*  ibeapbrajio  &fe  haufifle  affirmat,  quae  diffierit:  (*)  Mt'„  j  y.  Jjw  er  7» 

!!  **v  >  HSH  ™ m&TfJfav  t  in  umipov  ,  in  xmlp&op ,  £n  fapS,  9  ZivcQxvlw  * 

oAc<pW;ov,  *  ^«0M*A6r ,  ticniT&oSwj  <fynr  i  ©eo^y©.  ,  i^ySr  inpcu  uvxf 

”  T$  ©€7  /$9&MCf  ,  T  juvijulw  •$  TKTK  Jsflff  *  TO  $  Er  TisTQ  %  7TXV  T 

‘£>fv  &  3ivo<pxvm  ,  w  evafi  £*£»  S&Kvvnv  C4C  §  7rxvjuv  x°fi *p*  eivai  ’  zsheiivur  ydp  <£Kri\i  qv- 
T,W*  ’  0(*°'us  oivdyw  \Jzrot%%eiv  tt aceri  n  xypnw  *  r:  Se  ;ra>7av  k^ti^v  £  «e/srv  o  $Kf 

*/TWoy  3  eSfrwi/tt’ ,  - -  >(jtj  *Vi  3'  dnreijiov ,  «te  «><*/  ’  <^077  «Tremor  jx\v  t$ 

oy>  fcTE  oi(>yJw  i%cv  ,  jun'n  ^uebrv,  tea©-  •  m&lveiv  3  CT&V  «&>}A«  ru  7r Aelio. 

cy;  ^  t*  xlvipiv  uQcuaet  ,  >9  r  jptfxix#  *  oixlviflov  fx\v  x.  r.  A.  Refert  Tbco - 
pbrajlus ,  Xenophanem  Colophonium ,  Parmenidis  magijlrum  ,  docuiffe ,  t/wi/7/z  ejfe  rerum 
omnium  principium ,  unumque  id  £?  o/;;«z?  war//2 :  praeterea  decrevijfic ,  77fc  finitum  illud 
edjey  nec  infinitum  (certo  fenfu,)  nec  quiefeens ,  nec  movens.  Theophrajlus  haec  ita  de- 
Cpa?at:  Xenophanem  haec  fcifccntcm,  non  ut  Phy  ficum  fcripfiffe  &  naturae  exploratorem  , 
Jed  tantum  ut  Metapbyficum  6°  Theologum.  Neque  Xenophanis  unum  &?  07/1/2/0  quidquam  4, 
frfa?/z  Dm.  //w;;c  *7/*  urar/i  f olit  ari am  ejje  naturam  ex  eo  probat ,  quod  Deus  e/i 

Ptimum  &  potentijfimum  rerum  omnium  ,  quodque,  quum  varii  fint  rerum ,  guae  exfifiunt 9 
iradus ,  fieri  nullo  modo  potefl ,  quin  fupremum  fit  aliquod ,  £  quo  reguntur  omnia.  Haec 
Mitem  optima  &?  potentijjima  natura  nonpotcjl  ejfe ,  w//?  una.  Itaque  demonfiravit , 
'fjfijtnn  ejfe  ,  nec  finitam  vel  infinitam  (certo  fenfu:)  pariter  £?  mo/z/w  a  Deo  remo - 
C7  quietem.  Quare,  quum  Deum  dicit  eumdem  ejfe  vel  manere ,  won  intelligit  hoc  de 
€a  quiete,  quae  motui  eft  oppofita ,  £?  ad  illas  res ,  quae  moveri  pojftnt ,  pertinet ,  fed  ds 
pla  quadam  quiete ,  quae  &  fupra  motum  eft ,  /«pra  /7,  quod  motui  eft  contrarium . 
iacet  itaque,  quod  etiam  (a;)  5/atz  philofophi  firmatur  auctoritate,  Xenophanem 

ab 

(*)  In  Arift.  Phyf.  F.  5.  &  ff. 

^^tis  a  Deo  efle  conflatam ,  judicabat,  ex  eoque  rum  fententias.  Fruatur  quisque  arbitrio  fuo :  nec 
ext  ’  putabat’  ut  ca  omnia  perciperet  elementa  enim  dc  focis  &  aris,  aut  de  re  maximi  momenti 
Ca6aTrpofita-  TLeg<V  (luae  obfervavimus  «i  pugnatur.  T  ,  * 

5-  J4-  Haec  fi  omnia  inter  fe  jungantur  (r)  Cyri//*]  Lib.  I.  «fo-  Julianum  p.  30. 
.mltgenter  confiderenmr,  veri,  ut  arbitror,  fi-  (r)  Clementi]  Stromnt.  Ltb.V.  p.  7u.  er 
‘uimum  fiet,  facramenti  hujus  Pythagorici  hanc  quo  hunc  verfum  repetit  Fu/eWur  Praeparat.  Euan- 

(uLVm :  Jiamus  per  Deum ,  a, „*w„w  nohis  gel.  Lib.X III.  C  13.  P-  678.  Quod  autem  vir  do- 

tum  ’  CX  quatuor  elementis  compqfitum  &  confla -  dtillimus  hunc  verfum  quoque  apud  Sextum  exftare 
“77  cernimus,  percipimus ,  (j>  dijudicamus  affirmat,  fallitur,  atque  temere  fidem  habet //en r. 

ennis  qUuiV^  elementorum  Tetras  fons  eji  per-  Stephano ,  qui  in  Poe/t  philof.  p.  36.  id  perhibet. 
Jfnia  cMutr’  &  Unira'  unde  reliV^  fluxerunt  In  idem  vero  vitium  memoriae  imbecillitate  inci- 
tLnI  elementa  ■  T't?*,ct“v  certe  fi  quatuor  efle  fta-  dic  Menagius  Comm.  in  Diogenem  Laer- 

vores  illae  velint h,s  verfibus,  optime,  quid  fibi  tium  p,  400.  qui  ipfa  C/eiMitfw  verba  male  &*f* 
Ira  en  rn  PutWn  cognofces :  attribuit,  apud  quem  nihil  ejils  rei  exftat. 

Princinii  ex  aflat i«C°S  ?l!atuor  rerum  appcllaffie  (t)  Ahus^  verfusj  Sed  hunc  alii  quaerant,  qui 
res  imern  pcr^picilum  eft  locis.  Junio-  abundant  otio.  Mihi  fritftra  cum  in  multis  aufto- 

teor  ,  pIC  !  perperam  fibi  perfuafifie,  ribus  antiquis  tura  in  reliquiis  carminum  Xenopha- 
a  onn  r  f  r  J'usiurandum  pertinere,  nis ,  quas  //e«r.  Stephaniis  [n  poefi  philof.  p.  3 5-  /• 

-?^nna  de  inventa  fit  collegit,  invefiigatus  eft.  J  *  J 

P ‘nium.  Nihft  mffii  arrog©,  neqUe  tam  mihi  fit-  (v)  Cicero]  In  Academicis  quaejl.  Lib.  IV. 
cuni’-, ll£  hanC  conle“uraJn  ontnibus  probatam  efle  Cap.  37.  p.  2315.  T.  VIII.  Of>p. 
habii;?1 cfrtus  tamen  ium,  non  minus  illam  pro-  f.v)  Sixti]  Non  dubito,  quin  iterum  nomen 
ltatls  ^rc,  atque  reliquas  virorum  dofto  Sixti  perperam  ftt  pofitum  ,  apud  quem  hujus  rei 


f 8l  Xenophanes  Cap.  IV* 

ab  omni  Deum  abftraxiffe  corpore, .  naturamque  cenfuifle  ceterarum,  quas  novi¬ 
mus  ,  omnium  diflimillimam ,  cujus  idcirco  imaginem  aut  formam  nulli  liceat  mor¬ 
talium  effingere.  Ex  quo  ei  (y)  Ari/iotelem  injuriam  fecifle  cogitur,  qui  ,  quod 
philofophus  hicce,  Deum  effe  r$oupoei$q  ,  figura  fphaerae  praeditum ,  affirmavit,  id 
argumento  putavit  effe,  Deum  ab  eo  corpori  fuilfe  alligatum  ,  nec,  praeter  ani¬ 
matum,  rotundum,  &  corporeum  huncce  mundum,  divinam  aliquam  ab  eo  natu¬ 
ram  praedicatam.  Quod  fi  vel  phyfica  ejus  dogmata  attentius  expendiffet  Ariflo - 
teles ,  certe  aliter  de  eo  fenfiffet.  Quod  enim  «mlpw  tjAne  vjtj  cthlwxt  ewat,  innumera- 


nihil  offendas.  Clementem  nominare  'debuit  vir 
doftiffiraus,  qui  folus  ,  quod  fciam,  fcripfit  ex 
antiquis ,  Xenophanem  docuiffe  ,  en  xo-vp** t®  o 
Stromatum  Lib.  V.  p.  714.  Quod  tamen 
ejus  diftiim  Jo.  Potterus  in  Notis  reprehendit ,  & 
Sixti  te  Xenophane  fententiae  repugnare,  monet. 
Dicam  paulIo  pofl,  mihi  quidnam  hac  de  re  vi¬ 
deatur.  ; 

'Cy')  Ariflotelem ]  Ea  hic  fine  dubio  fpcftat, 
quae  Arifloteles  in  Libro  de  Xenophane,  Zenone , 
£?  Gorgia  Cap.  4.  p.  843.  844.  difputat:  Haec 
enim,  tametfi  Zenonem  proprie  feriant ,  fimul  ta¬ 
men  'Xenophanem ,  Zenonis  hac  quidem  in  re  non 
d  illi  mi!  em  ,  petunt.  Adde  tamen  de  Xenophane 
frgillatim  Metaphyficorum  Lib.  I.  Cap.  5*  P ■  270. 
T.  IV.  Opp. 

(  z  )  Cicero  ]  Is  Acadetn.  quae  fi.  Lib.  IV .  C.  39. 
p.  2319.  T.  VIII.  Opp.  Xenophanem  flatu  ille  per¬ 
hibet,  habitari  ' in  luna.  De  una  loquitur  luna, 
'non  autem  de  pluribus ,  ut  vir  do<fliffimus  arbi- 
rratur.  Eamdem  plane  fententiam  tribuit  ipfi  La¬ 
ctantius  divinar.  inflitut.  Lib.  IIP.  Cap.  23.  p.  368* 
Contra  Plutarchus  de  placitis  philof  Lib.  II.  Cap.  24. 

fpox.  &  Stobaeus  in  Eclogis  phyflcis  Lib.  I. 

.  56.  placuiffe  referunt  ei  ,  multos  effe  Toles, 
multasque  lunas.  Haec  inter  fg  pugnare  videntur : 
&  dimicare  poffet,  fi  quis  vellet,  utra  verifimillor 
effet  fententia.  Sed ,  quod  bona  cum  gratia  fuin- 
moruin  dixerim  virorum,  qui  res  veterum  philo- 
fophorum  fCrutati  funt,  Xenophanis  de  multis  To¬ 
libus  &  multis  lunis  fententia  nondum  rite  adhuc 
explicata  &  intelle&a  ert,  ut  pleraque  veterum 
phyficorum  dogmata :  qua  cognita,  utrumque  rijus 
ex  opinione  dici  poffc,  patebit,  unum  effe  folem 
&  plures,  unam  &  innumerabiles  lunas.  Doce¬ 
bo  ,  quidnam  fenferit  philofophus.  Vifum  fuit 
Xenophani ,  lucem  illam ,  quam  nos  folem  nomi¬ 
namus,  non  effe  fidus  quoddam  flabile  ac  per  fc 
conflans,  fcu  fubflantiam ,  ut  clarius  loquar,  fed 
accidens  ,  rem  mutabilem  ,  quae  cito  fiat,  dto 
etiam  pereat,  nec  uno  diutius  die  fubliftat,  pau¬ 
ci?,  naturale  quoddam  phaenomenon  aut  nubem, 
quae  nime  cogatur ,  nunc  vidfllm  difilpetur.  Per- 
fpicuis  id  verbis  cum  Plutarchus ,  tum  Stobaeus 
docent:  hic  in  Eclogis  phyflcis  £,7,.  j  ^  55>  ipe 
4c  placitis  philofophor.  Lib.  II. -Cap.  20.  p.  889. 


biles 

Xenophanes,^  ait  Plutarchus,  folem  confifiere  docuit 
cit  T  <rv*cc9pu£a(/,tiej*  uypet',  uvxdvfAi1*- 

ciut ,  cv  xdpei^etrejf  3  T  viXio >,  n  •jrtTvpvpbP»' , 

ex  igniculis  colleCtis  ex  humida  exhalatione ,  J oleri 
cogentibus ,  aut  nubem  ignitam.  Clarifllme  ideiri 
refert  Ori  genes  in  PhilofipJtumenis  Cap.  14.  p.  9  <5* 
Ta»  3  c C*  /w**p5»  trvptiim  etPpa ^ofjuvu,  yin% 

xaf  Uxrv  ifAtp**.  Soletii  e  minutorum  coacervatio ' 
ne  igniculorum  flngulis  generari  diebus.  Humido- 
rum  igitur  vaporum  arbitratus  eff  no&e  qualibet 
tantum  adfcendcre  e  terra  &  aquis  iri  mediam  aeris 
regionem,  quantum  ad  illud  lumen,  quod  folis  di¬ 
citur,  in  ea  efficiendum  fatis  efl.  Humidos  vero 
illos  vapores  haud  dubie  judicavit  furfum  eundo 
tenuiores  ac  fubtiliores  femper  fieri ,  ut  ignis  tan¬ 
dem  &  lucis  naturam,  humore  omni  amiffo,  in¬ 
duant.  Congeftam  hanc  corpufculorum  molem  aC* 
certum  durare  tempus  &  permanere ,  verum ,  na- 
turae  vi  cogente,  viciffim  disjici  &  diffiprrri :  quod 
quuiri  fiat,  tum  diem  deficere,  idque,  quod  vC- 
fperum  vocamus ,  nafei.  Hinc  quaefitus ,  quid  de 
occafu  &  defe&ione  folis  fentiret,  nil  dubitavit  rc- 
fpondere,  interire  prorfus  folem  deficientem.  Xe¬ 
nophanes,  inquit  Plutarchus  de  placitis  philof.  Lib.  IL 
Cap.  14.  p.  900.  feu  defeCtionem  folis  di  At 

fieri  xxtx  crZiTir ,  exflinStione :  3  vu>,f  xfo 

rtt-i  y<*«^  :  novum  enim  folem,  fic  cg° 

verba  haec  interpretor,  femper  ndfci ,  quoties  iHc 
oritur.  Addit  Plutarchus,  narraffc  eumdem  Xeno¬ 
phanem.  ut  nimirum  fententiae  fuae  pondus  aliquod 
adjiceret,  fu  i  (Te  aliquando,  quum  fol  totum  me°' 
fcm  deficeret,  alioque  tempore  tantas  fubito  eX' 
flitifle  tenebras,  ut  in  noftem  dies  mutaretur.  Le¬ 
pidum  &  feflivum  genus  Phyfices  refero:  fed  nih" 
fieri  tam  facetum  poffe,  certus  fum ,  qriin  id 
ficorum  cuidam  jn  mentem  olim  venerit.  NeC 
alia  de  cauffa,  id  quod  apud  eumdem  efl 
tarchum  l.  c.  p.  901.  folem  negabat  volvi,  cir¬ 
cum  orbem  terrarum ,  verum  lumen  effe  undiqud' 
que  diffufum,  licet  varidni.  Hac  quum  effet  un* 
butus  opinione  Xenophanes ,  non  poterat ,  qj11 
certo  fenfu  affirmaret  ,  innumerabiles  effe  fol  e  * 
Primum  novus  quotidie  fol  ipfi  videbatur  naic  > 
totque  ioles  erant ,  quot  dies.  Deinde,  quum  t 
tius  terrarum  orbis  vapores  ad  ingens  hocce  Iuinc 
producendum  aliquid  conferant  ex  ejus  fententia*. 


20,  Deum  ejje  unum  [latuit,  5S3 

f'/"  ejjifoks  6?  lunas,  docuic,  lunas  vero  vagas  efle  ltellas,  dixit;  quarum  quae- 
vs  regio  e  flet,  quod  (2)  Cicero  narrat,  habitabilis,  hoc  vero  prorfus  abeft  ab4W 
‘‘i.  quam  ei  tribuit,  opinione.  Quocirca  Simplicii  praeferenda  eft  auftoritas , 
ui  Ueum  propterea  tantum  rQcuto«H ,  fpbaerae  forma  praeditum ,  a  Xenophane  appella- 
um  eu-,  perhibet,  ut  ab  omni  eum  parte  iimilem  &  uniformem  efle,  Jrcvmvo- 
iv  °‘ucicvt  declararet.  Utcumque  efl:,  hoc  tamen  omni  vacat  controverfia  fieri  non 
Potuifle  ,  ut  Xenophanes  multos  efle  Deos  ftatueret,  poteflate,  gradu,  atque  ordine 
P^res,  eo  quod  unum  Deum,  qui  flmul  eflet  omnia,  (a)  profeflus fit.  ^ 

Hera ■ 


autem  vapores  varii  fint  pro  terrarum,  e  qui- 
*iucuntur,  varietate,  fic  eum  decernere  ne- 
Gair  erat>  abum .cire,  qui  Hifpanias,  alium  a  qui 
aut 1  !  aIium>  qui  Parthos  calefaciat,  folem, 

nuaf  Uminis  &  calor*s  tametfi  quaedam  fit  conti- 
caln10’  non  unlus  tamen  Seneris  &  lumen  hoc  & 
COnf.rem  ubique  ede ,  fed  ex  diverfis  particulis 
efle  rX.tUni  &  compofitum.  Non  igitur  tam  multos 
Qua  Cl*cebat  Pcdes  aut  fidera  per  fe  confirtentia , 
^  unum  lumen  varie  quotidie  nafei ,  &  unius 


qt  lnis  varias  efle  partes,  nec  eodem  fele  modo, 
fprac.nobis  Jucct,  folis  portionem  habere,  quo  illa 
.  c  habet,  quae  Afiam  illuminat.  Nihil  hic  fin- 
o  ^clare  Plutarchi  verba  docent:  naAA»{  *r»*t  ixixt 

>4  tP,A^ct?  ** 'ac  xXif/julct  T5  '/?«,  «1  'ivnrofjjkt; ,  y' 

diin  ^uIt0s  eJJe Ioles  (dixit  Xenophanes)  feciin - 
2ov  TERrae  DIV£RSA  climata>  segmenta,  et 
UniiAS'  Jam  Patet’  ut  arbitror,  quo  modo  & 
rit  RlT|  multos  efle  foles  Xenophanes  dicere  potuc- 
finjt  Unus  erat  fol  judicio  ipfius,  quod  omnes  in- 
Parteq  -Ucis  CJUS’  cui  norfien  folis  imponimus, 
Plex  L lnter  aptac  ac  connexae  eirent;  multi- 
Slonesrni  ^  varius»  9uod  fingulae  fibi  re- 
Parerp  Uara  ^uminIs  huJus  partem,  qua  uterentur, 
teri, n1*  &  proprium  idcirco  folem  haberent.  In- 
Db  1  y  verura  Ulud  eft,  quod  Laertius  tradidit 
P'  558>  credidifle  eum,  in- 
fluam  ?bl  es  c(re  miindos  ,  alio  quoque  fcnfu , 
^ultoc^m’  Scere  ipflim  Pomiire»  non  inficior, 
huic  f?Ies*  At  Patct  ex  plutarcI>o ,  eum 
fcrinnmlT^  incoIimus  >  orbi  proprie  multos  ad- 
hftuin^elt°  e n quidcm  ea’  quadixi’  r^ionc 
SUct.  Plulanh£T?%lettya?0n  3TC  H' 

cenfuifle  perhibet  cum’  ^tb‘  1  *  £a^’.a5*  P'  901  ’ 

^<>y  nubem  confli  pat’  e^c  n?^ 

Pofle  nuod  de  fb  f  -^  Ex  <JU0  Vldetlir  conflcl 

f exfer dc  lu»a  c“ 

2  ejusmodi  congefta  nube  '  K!™’  babltari 
videtur  FnrfP  infpr  1,  e’  ld  fluldem  obfcurura 
ejuo  ,.'a.  r  prte  t  r  lunam  ipfam  &  fplcndorcm 

flUal?  unam  cenfuit  efle  terram, 

git  I  u0ftra  cd:’  luccm  vero,  quae  lunam  cin- 
rum  hcr?  ,effe  ex  vaPorJibus  conflatam.  Ceto- 
do<^iflimus  Cudworthus ,  vel  ex  hac  de 
judiC3y0  .  °P!nionc  *enoPJianis  planum  efle, 
c>  ■drijlotdem  injuriain  fecifle  huic  philofo- 


pho,  quum  diceret,  nullum,  nifi  corporeum,  ab 
eo  Deum  fuifle  cultum  ,  id  me  fateor  non  fatis 
aflequi.  Nam  quid  obftet,  quo  minus  is,  qui 
multos  efle  foles  arbitratur ,  alium  tamen  eflb 
Deum,  quam  mundum  hunc,  quem  adfpicimus, 
neget,  non  intelligo. 

(  a  )  Profcfjus  Jit  ]  Quemadmodum  de  plero- 
rumque  veterum  philofophorum  religione  atque 
pietate  inter  viros  eruditos  difputatur;  ita  etiam, 
quid  Xenophanes  dc  Deo  rebusque  divinis  decre¬ 
verit,  difeors  efl:  eorum  fententia.  Olim  jamr 
praeter  alios ,  Thom.  Aldobrahdinus  in  Notis  ai 
Diogenem  Laertium  p.  558.  inter  divinae  naturae 
feu  Dei  hortes  eum  connumeravit.  Etenim  innu¬ 
merabiles  cum,  mundos,  non  fecus  atque  Anaxi¬ 
mandrum,  totidemque  Deos  credidifle,  nec  id¬ 
circo  Deum  a  mundo  diftinxifle,  judicat.  Multo 
acutius  &  ingeniofius  nortra  aetate  Petrus  Baylius 
cum  aggrefllis  crt,  qui.  ut  nihilo  meliorem  Be¬ 
nedico  Spinofa  Xenophanem  fuifle,  neque  naturam 
a  parente  naturae  fejunxifle  ,  planum  faciat,  omnes 
ingenii  nervos  intendit  DiCionaire  hijtorique  & 
critique  Toni.  IV.  voce  Xenophanes  Not.  B.  p.  2835. 
Atque  viri  hujus  acuti  tantum  apud  multos  valuit 
auftoritas,  Jo.  Franc.  Buddeum,  Jo.  Chrijloph. 
JVolJium,  Fal.  Ern.  Loefcherum,  &  plures  alios, 
ut  nil  veriti  fint  homini  fummac  adverfus  Deum 
impietatis  maculam  inurere.  Inter  quos  doftifli. 
mus  IVolfius  Notis  ad  Origenis  Philofophume- 
na  p.  98.  Cudworthum  nortrum  nominatim 
eo  nomine  reprehendit ,  quod  tam  benignum 
de  Xenophane  judicium  tulerit.  Nec  tamen,  ut 
tanti  nominis  viris  aflentirctur  ,  a  fe  impetrare 
potuit  Jac.  Frid.  Reimmannus ,  vir  eruditiflimus 
qui  varias  in  Hijloria  Athsifmi  Seft.  I  Qap  * 

$•  2-  P‘  203. 'rationes,  non  omnes  licet  eiusdem 
roboris,  adducit,  propter  quas  Xmtphunis  philo- 
fopliu  melior,  atque  putant  vulgo,  fibi  videatur. 
Prorfus  vero  eum  purgavit  vir  illuftris  7o  Alb 
Fabricius ,  qui  Notis  ad  Sexti  Empir.  P\nh.  Hy- 
potypojes  p.  59-.  fine  circuitu  pronuntiat,  fenjijje 
Xenophanem ,  Deum  ejje  mentem  aeternam ,  unam 
O  wnmutaoilem ,  nec  generationi  obnoxiam  nec  mor¬ 
ti,  fed  vivam ,  rationeque  ac  fenfu  pollentem  ufque- 
quaque  fetnper  fuije f  &  JuraM  fmper,  Jibique 

per  Qtnnta  Jtmletn.  Ivi  ilii ,  ut  ingenue  fatear,,  quod 

V?H\ 


Heracliti  Thilofophia.  Cap.  IV» 

456  Heraclitus ,  quid  diceret ,  intelligi  noluit ,  quumque  nec  Phyfici  nec  Metaphy* 
fici  perfonam  digne  fuftineret ,  obfcuritatis  latebram  de  induftria  adhibuit.  Ita¬ 
que,  qui  fententias  ejus ,  quas  retulere  veteres,  conciliare  volunt  inter  fe ,  illi  rem 
■aggrediuntur  non  longam  tantum  &  moleftam  ,  fed  viribus  fuis  paene  majorem.  Ne¬ 
que  id  multum  habet  apud  rerum  peritos  admirationis.  Hominem  enim  cum  multa 
alia  portenta ,  tum  hoc  in  primis  etiam  docuifle,  accepimus:  (£)  contraria  plane 
457' totoque  genere  disjunfta  ftmul  e(Je  vera  pojje.  Nec  ( c )  Platonem  ignotum  elt  ferip* 
tum  reliquifle ,  libros  ejus  abundare  fententiis ,  lumine  non  minus,  quam  ratione 
prorfus  deflitucis.  Ac  principio  quidem  praecepifle  fertur ,  praeter  corpora,  nihil 
omnino  exfiftere,  omnia  vero,  quae-fint,  natura  fluere  ac  labi,  nec  uno  eodem- 
que  flatu  diu  permanere.  Et  nihilominus  tamen  in  epiftolis,  quas  exaravit,  ani¬ 
mos,  antequam  in  corpora  mitterentur,  exilicifle,  disjedtisque  permanere  corpo¬ 
ribus,  qua  tum  omnes  fere  imbuti  erant  philofophi  fentenna,  defendit.  En  (<0 


ipfa  ejus  verba:  Ta^as  ^X* 

fentio ,  non  is  Omnino  videtur  efTe  Xenophanes ,  de 
cujus  fcitis  magnopere  dimicandum  fit.  Etenim, 
quod'  ex  verfibus  ejus  apud  Sextum  Empiricum  & 
alios  intclligitur,  nihil  ipfe  certi  decrevit,  fed 
cun&a  opinione  conftarc  cenfuit,  quae  fallere  nos 
&  decipere  poflit ,  neque  idcirco  pro  veris  haberi 
voluit,  quae  differebat.  Vid.  Sextus  Lib.  VII. 
contra  Mathemat.  p.  379.  Ita  vero  qui  fentiunt, 
opiniones  mutare  crebro  non  dubitant ,  &  nunc 

hoc,  nunc  rurfus  aliud  probant,  ut  vel  animo  af- 

fedti  funt,  aut  fenfuum  commotionibus  incitantur. 
Interca,  quum  veteres  de  fcitis  ejus  nonnulla  pro¬ 
diderint,  quid  de  his  mihi  videatur ,  paucis  ediffe- 
ram.  Ex  Simplicio,  quod  vir  eruditiflimus  hic  fa¬ 
cit,  de  placitis  ejus  judicare,  parum  eiTe  tutum, 
arbitror,  quum  familiae,  in  qua  fuit  Simplicius , 
nihil  eiTe  prius  foleat,  quam  veterum  dogmata  ex 
fenfu  fuo  refingere.  Lis  omnis  reliquis  tertibus, 
in  quibus  major  aliquanto  fides  eft,  committi  de¬ 
bet.  Hos  igitur  fi  audiamus,  nec  tam  male  &  im¬ 
pie  fenlille  mihi  videtur  Xenophanes  i  ut  inter  rna- 
giftros  Spinofae  locum  aliquem  mereatur,  nec  vi- 
cilfirn  ita  bene  &  pie,  ut  a  Chriltianis  praeceptis 
propius  abefie  videri  debeat.  Publicas  aetatis 
fuae  religiones  primum  irrifit ,  neque  fieri  pofife 
aliquid  ineptius  fabulis,  quae  de  Diis  circumfcr- 
xentur,  &  ab  Homero  Hefiodoque  litteris  cflent 
mandatae  ,  profeilus  eft :  qua  de  re  verfus  ejus 
epud  Diogenem  &  Clementem  Alex,  teftantur. 
Aeternam  deinde  &  immutabilem  pofuit  hanc  efte 
rerum  naturam,  adjun&a  mente  itidem  aeterna, 
at  cum  materia  conjuncta  ,  &  per  totam  hancce 
molem  fufa.  Hacc  aeterna  mens  Deus  erat  Xeno¬ 
phanis.  Sextus  Empiricus  Lib.  I.  Hypotypof. 

Cap.  33.  p •  59*^  -j  0  Zito - t» 

*f*«»  r«  tui ,  T  r«r?  t xvi.  Xeno¬ 
phanis  autem  dogma  erat ,  - -  univerfitatem  eje 

tinum,  cf  Deum  rebus  inefje  omnibus.  Idem  ex 
Arijlotelis  de  Xenophane ,  Gorgia,  g  Zenone  Li - 


tecoris  rjtj  otts  oh  £  biir puiv&x  t***  * 

bello  Cap.  1.  £?  1.  perfpicue  apparet.  Bina  ve¬ 
ro  funt  in  hoc  ejus  Deo  diftincte  confideran.la,  «£ 
recte  fe  habere  pateat,  quae  paullo  ante  de  reli¬ 
gione  ejus  diximus.  Primum  Deum  hunc  feu  aeter¬ 
nam  mentem  nihil  commune  habere  ftatuebat  cum 
materia ,  nec  fimilem  efte  hominibus ,  five  corpi,s 
fpectes  ,  five  animam.  Docent  hoc  cum  Timonis 
verfus  apud  Sextum  loc.  cit.  p.  59.  quibus  Xenop 
phanem  canit  praeccpiife  ,  Deum  totum  ejfe  ani' 
mum,  tum  ipfius  Xenophanis  apud  Clementem  Ale$‘ 
Str ornat.  Lib.  V.  p.  714.  locus,  quo  aperte 
ficat,  Deum  nec  animam  ncc  corpus  referre  h°' 
minum.  De  illis,  quae  apud  Diogenem  Laertii 
hanc  in  rem  leguntur  ,  confulto  tacco.  Atque 
haec  eum  opinio,  nifi  me  fallit  animus,  a  Spino*a 
fegregat,  qui  homines  fomniat  cum  quoad  animuiu» 
tum  quoad  corpus  partes  &  membra  Dei  efle,  men' 
temque  ac  materiam  fine  fine  mifcet.  Deinde  hanc 
tamen  mentem  ex  infinita  aeternitate  cum 
teria  conjunftam  fuifle,  opificis  inftar  omnia 
derari  in  ea  ac  perficere,  denique  perpetuo  c1*111 
illa  fociatam  fore,  fcifcebat.  Quam  ipfi  fuifle  (en' 
tentiam,  univerfa  probant  illa,  quae  de  una  &  ^ 
mutabili  actemaque  rerum  natura  fertur  praec®* 
pifle.  Hoc  dogma  longo  eum  intervallo  disjungl£ 
ab  illis ,  qui  de  «Deo  fic  fentiunt ,  uti  ratio  n° * 
jubet  fentire :  ad  Stoicorum  contra  gregem  detj?* 
dit;  a  quibus  tamen  in  rebus  phyfids  plane 
ceflit.  Reftat,  ut  illis  refpondeam,  qui  fciiclt 
buntur:  (I.)  Quid  fibi  voluerit  igitur,  quum ? 
diceret  effis  globofajeu  conglobata  forma, 

( II. )  An  Deum  ab  omni  corpore  remotum  ^ 
aut,  ut  Clemens  ait,  U<r*u,xT„ .  exiftimaverit T 
pofteriori  ut  exordiar,  equidem  hac  de  re  ceni 
vix  aliquid  decerni  poiTe,  qtiuin  ignotum  nobis  ’ 
quomodo  mentem  &  corpus  definiverit  Xenophanes- 
materia  crafla  &  rudi ,  ex  qua  cum  haec  rerum  u  ^ 
verfitas,  tum  noftra  conftant  corpora,  aeterna  . 
illum  mentem  plane  fccrcvilfe ,  dubio  caret.  ^ 


§•  20.  Heracliti  Pbilofopbia.  $8? 

^  reiofjtyv  5  <ro'(Jioll<&  oKnJxPx ,  ciiotpipivKniif)  r»  nctre/a  %ueJx'  tviiv  xt&At- 

«3^v7o  fav  cufxx  n&veiU  tw  ,  o  $«ch  x.  t.  a.  Afam  &?  jpja  anima  mihi  vaticinatur , 
«t  ^  Aoe  careere  corporis  liberer:  quae  extra  hoc  undique  conquajjatum  corpus 
oculos  attollens  ,  patrias  fedes  recordatur :  unde  illa  defccndens,  fluxum  hoc  £?  murtuum 
corpus  induit ,  quod  aliis  compojitum  ex  phlegmate  videtur ,  £?  bile ,  [angui* 

tie »  £3*  nervis ,  &P  ojjihus ,  ^  carne.  Sed  &  ipfam  mentium  perennitatem,  quam 
Stoici  tollebant ,  tametfi  animos  poli  obitum  corporis  non  occidere  {fatim ,  fed 
ad  tempus  aliquod  usque  ad  futuram  mundi  exuftionem  fuperftites  efle,  concede¬ 
rent,  certam  fibi  videri,  fafliis  eft:  A*np  to  cupcx  «?  «  «V  * 

Mvxlov  vox  «iff  *****  *vx fefertf)  pimp j©-*  W  ^  ^ 

mn&nfW  &  dvfyJms,  «&’&&<» e.  Declinans  corpus ,  quo  fatum  trahit ,  defeendet. 
dnima  vero  non  defeendet:  nam  illa  immortalis  fublimis  in  coelum  devolabit.  Ibi  me  coele  jies 
fufcipient  rnanfioncs ,  — -  &>'  rempublicam  geram  inter  Deos ,  «o«  inter  homines.  Omnes  dein¬ 
de  res  fato  &  neceflitati  fubje&as  efle,  docuit  Heraclitus.  Nec  tamen  hoc  quisquam 


tui  veteres  cum  cura  letti  funt,  eum  praeterire 
nuUo  modo  poterit,  naturas,  quae  illis  vifae  funt 
concretionis  omnis  expertes  corporeae,  propterca 
tamen  non  ftatim  pro  mentibus  illis  effe  habitas 
duplicibus  &  apertis,  quales  illae,  quas  fpiritus 
nog  dicimus,  naturae  funt.  Quod  plerique  an¬ 
tiquorum  urifbHTw  nominant ,  id  materia  ta- 
tnen  eft,  fubtiliifima  licet:  id  quod  Stoicorum  ex¬ 
cipio  luculenter  patet,  qui  Deum  fuum  ab  omni 
jdftrahebant  corpore,  &  ignem  tamen  effe  dice¬ 
bant.  Atque  quum  cxtCnfafii  effe  voluerit  philo- 
f°phus  hic  naturam  illam,  quam  Deum  appellat, 
Praetereaque  globi  forma  praeditam  ,  idem  ipfi 
P^cuifle,  admodum  probabile  videtur  effe.  Ad 
Prms  vero  illud  quod  attinet,  etfi ,  quae  fuadeant, 
°n  defunt,  non  phyfice,  fed  figurate  hoc  intelligi 
Voluifie  Xenophanem,  atque  Deum  ideo,  ut  fum- 
niam  ejus  perfedtionem  &  aequabilitatem  in¬ 
naret  ,  globi  fimilem  nominaffe ,  id  tamen 
1110 >  ut  aliter  fentiam  ,  adducit,  quod  nemo  ve¬ 
terum  hoc  vocabulum  ita  expofuit,  contra  for- 
nra  haec  globofa  Dei  hominum  formae  ab  eo  legi¬ 
tur  effe  oppofita.  Diogenes  Laertius  Libro  IX. 
*egnt‘  19.  p.  558.  dixifle  perhibet  eum  i.irUt  $** 

fQxipoutti,  tu/eio»  itfpvTit.  Dei  fub- 

Jiantiam  globofam  effe ,  nihilque  ~um  hominibus  ha¬ 
bere  commune.  Ergo  veram,  quam  ipfe  putabat, 
Dei  formam  &  fittam  inter  fe  committebat.  Falfo 
aileverabat  humanam  Deo  figuram  tribui ,  vere  au- 
lem  ipli  conglobatam  effe  figuram.  Inconcinna 
haec  foret  lententia,  fi  formam  phyficam  &  veram, 
qualis  nominis  eft,  oppofuiffet  figurae  metaphyfi- 
cae  aut  figuratae  ■,  five  perfeftioni.  Quocirca  fu- 
fpicor,  Xenophanem  exiftimaffe,  univerfam  rerum 
daturam  globi  live  fphaerae  figuram  habere.  Quem 
globum  quum  totum  a  Deo  animatum  effe  fcifce- 
*et  &  Numine  undique  plenum  ,  confentaneum 
er^t  huic  dogmati,  ut  naturam  globum  iftum  per¬ 
meantem  figura  quoque  globum  quodammodo  re- 


acrius 

ferre,  ftatueret. 

(6)  Contraria  ]  Hoc  quisnam  de  Heraclito 
feriptum  reliquerit,  equidem  me  nefeire  fateor; 
quin  etiam,  an  omnino  usquam  feriptum  exftec, 
dubito.  In  phyficis  certe  rebus  totus  fuit:  id  quod 
vel  Sexti  Empirici  conftat  teftimonio  Lib.  VII. 
contra  Mathem.  p •  37  r*  moralem  vero  rem  &  dia- 
le&icam ,  ad  quam  dogma  hocce  pertinet  ,  fere 
neglexit.  Nil  dubito,  quin  vir  do&ifllmus  hoc 
ejus  fcitum  ante  oculos  habuerit:  *'*  »*>')«*  m.i 
to  auro  i>T<x{x,ui ,  contraria  circa  idem  exijlere ;  dc 
quo  Sextus  Hypotypof.  Lib.  I.  Cap.  29.  p.  53. 
fufe  commentatur.  Sed  hoc  praeceptum  phyficum 
eft,  neque  fignificat,  toto  genere  disjuncta  timui 
effe  vera  poffe.  Lege  Jo.  Alb.  Fabricium  in  No¬ 
tis  ad  Sextum ,  &  Godofr.  Olearii  Diff.  II.  de  prin¬ 
cipio  rerum  omnium  ex  mente  Heracliti  §.  <5.  p .  gg2* 
in  St  ani  ej  i  HijUria  philofophica. 

(c)  Platonem]  Sufpicor,  illum  Platonis  de 
Heraclito  locum  hic  indicari ,  qui  exftat  in  Convi¬ 
vio  p.  3*i.  Sed  hoc  tamen  non  caftigatur  ob- 
fcurus  philofophus. 

( d )  Ipfa  verba]  Hic  &,  qui  fequitur,  locus 
exftant  in  Epiftola  Heracliti  ad  Amphidamantem  in 
Epifiolis  Graecis  ab  Eilhardo  Lubint  editis  Hei- 
delb.  1601.  8.  p •  54-  55-  Verum  his  Heracliti 
epiftolis  nihil  ego  tribuo,  ut  verum  fatear.  Ho¬ 
minis  eae  commentum  funt,  qui  fuum  effe  duxii, 
Heraclitum  inducere  Platonicis  fententiis,  a  qui¬ 
bus  tamen  alienus  fuit,  refertum,  &  occafioncin 
has  epiftolas  fingendi  cepit  cx  illis  rebus ,  quae 
apud  Laertium  de  morbo  &  morte  Heracliti  legun¬ 
tur.  Si  nihil  aliud  hoc  doceret,  ipfa  id  perfpicui- 
tas  &  evidentia,  quae  in  his  eft  epiftolis,  tcftatuni 
faceret:  quam  virtutem  orationis,  tantum  abeft. 
ut  confettatus  fit  Heraclitus,  ut  potius  a  tenebris 
&  obfcuritate  di&ionis,  quae  familiaris  ipli  erat, 
nomen  invenerit. 

£e  ee 


'CO  Epi 


$s 6  Heracliti  Pbilofopbfa.  Cap.  IV. 


acrius  &  diligentius  do&rinam  moralem  exornavit  &  urfit.  Qua  de  caufia  Stoicis 
vehementer  acceptus  fuit,  qui  cum  aliis  in  rebus,  tum  hoc  in  fludio  vefligia  ejus 
ftrenue  legerunt.  Atque  ipfe  in  (e)  Epijlola  ad  Her modorum  praeclare  fefe  putat 
hoc  nomine  de  mortalibus  promeritum  effe:  K i/xolyt  mTAol  %  bv^tpssetlot  kx- 

r WWJOJX0  rjovxs ,  vtfiwjKX  xrfpxfc-  vulxjfK»  (ptAovulxv,  koUc7cxKouvx,  ShAixv  ,  xxrt- 
jrdAouTK  ygActy.eiccy  •  chc  dvmAlyi  /xoi  <$€&•  ,  ci nc  oim/Jyj  fxoi  fxttt j  (po&tTX/  jui  Ai7T» , 
Qi&Taj  Ut  fyytj  •  >5  TtToov  uCtuv  >9  aCroe  htyupufw  ,  iutujTu  Ev- 

pMuq.  Mihi  plurimi  difficillimi  labores  cum  laude  fuperati  Junt.  Superavi  volupta - 
45$tcs ,  fuperavi  divitias ,  fuperavi  ambitionem ,  proftravi  timiditatem ,  profiravi  adulationem:, 
non  contradicit  mihi  timor ,  non  contradicit  ebrietas :  timet  me  dolor ,  timet  ira.  Coronam 
vincendo  iftos  reportavi:  hancque  ego  mihi  ipfi,  non  Euryflheo ,  obnoxius ,  feci.  Poftre- 
mo  ignem  rerum  omnium  principium  effe  contendit:  neque  defunt,  quibus  parum 
pie  hanc  fententiam  explicat ,  effata  hominis.  Interea  eodem  vix  ullus  exftitit  re- 
ligiofior  erga  Deum.  Namque  igneam,  qua  haec  conflet  univerfitas,  materiam* 
£f  Deum  ejje  &  animantem  ,  exiflimabat.  Ceterum  plures  credebat  effe  Deos, 
omniaque  affeverabat  Deorum ,  daemonum ,  &  animorum  plena  effe.  Quo  perti* 
net,  quod  eum  (f)-  Arijloteles  dixiffe  refert  nonnullis,  qui,  quum  illum  compella* 
re  cuperent  ,  accedere  tamen  verebantur  propius,  eo  quod  philofophum  in  fumofo 
confidere  viderent  tugurio:  Introite :  nam  &  hic  Dii  funt.  llurfus  autem  unum 
fummumque  Deum  fine  controverfia  profeffus  efb ,  qui  res  omnes  nutu  fuo  &  arbi* 
trio  regeret,  tamque  effet  excelfus  &  lupra  homines  pofitus,  ut  nec  forma  eju3 
&  fpecies  ab  ullo  fingi,  neque  mens  &  ratio  ejus  templis  concludi  poffet.  Videa¬ 
mus,  ut  impietatis  calumniam,  cujus  eum  Euthycles  accufaverat  3  depellat:  (g) 
u  ctpxQiTs  udfUTU ,  Mx?x1*  7Tfto-nv  tjftaq,  t /  o  fccq  ;  arS  i&v  i  fefo  •  & 

vxoiq  '&mx.iKAH<rdil(&;  &ar€u{  ^ ,  ci  iv  miri  r  fcov  lipjtlt  ;  - - •  ctTmfi&Joi  ,  cvn 

rn  er*  es*  X*pKf*nx1& ,  fianv  tyj ,  ibi  jy{  h»  c&GoAov  ;  «V  oa<&* 

0  *s<rfjL<&  ctvTw  ip ,  J&W  >9  (pvnTq  £  ekpsiq  rmenuA u%u'&‘.  Verum ,  0  rudes  homi - 
nes ,  docete  nos  prius ,  quis  fit  Deus ,  £?  ubi  fit  Deus  ?  Num  ille  templis  ejl  conclufus  ? 

nuinque  pii  vos  ejlis ,  qui  in  tenebris  Deum  collocatis  ?  -  O  indocti  !  an  ignoratis , 

Deum  manu  non  effie  f altum ,  »<?£«*  a  principio  fundamentum  habere ,  neque  circumferen¬ 
tiam? 


(e)  Epijlola  ad  Hermod .]  Apud  Lulinum  loc. 
e  it.  p.  50.  /.  Sed  huic  quoque  epiftolae  tantum 
ego  ftatuo  pretium ,  quantum  illi ,  quam  ad  Am- 
phidomantem  exaraiTe  fertur.  Hominis  eft,  cui 
placuit  ingenio  exercitationis  fuppeditare  mate¬ 
riam,  non  philofophi,  de  quo  loquimur.  Cete¬ 
rum  bina  Cudworthus  de  Heraclito  perhibet ,  quae 
non  nihil  mihi  lucis  flagitare  videntur.  (I.)  Exifti- 
mat ,  fententiam  Heracliti  de  fato  pugnare  cum  in- 
figni  ejus  ftudio,  quod  in  inorum  doftrina  expli¬ 
canda  idem  pofuit.  Haec  vero  pugna  definet,  fi 
certum  fit,  Godofredus  Olearius ,  vir  harum 
rerum  peritiffimus,  veri  fecit  fimillimum,  h’/**?- 
f eu  fatum  Heracliti  jpfum  efTeDeuin,  natu- 
jas  rerum  conditorem  ,  in  mjj  de  igne  rerum 
omnium  principio  ex  mente  Heracliti  $.  13.  p.  853- 
&  DiJJ.  de  rerum  genefi  ex  merae  Heracliti  $.  5. 
p.  860.  (II.)  Heraclitum  in  morum  difciplina 

/Ciom^uda  atque  inculcanda  affiduum  fiuffe ,  per¬ 


hibet.  Mihi  autem  hoc  remotius  a  veritate  vide* 
tur  efle.  Rerum  naturalium  explorationi  totum 
fele  prope  tradidit  Heraclitus ;  rem  autem  mora¬ 
lem  parcius  attigit:  quo  ex  ejus  inftituto  nonnulli» 
olim  ^occatio  enata  fuit  disquirendi:  u  p» 
<Puorut»s  tV«r  ,  «afe  ^  M.tit  f 

fuentne  foilum  phyjicus ,  an  etiam  moralis  philoffi 
phus  Heraclitus ,  tefte  Sexto  Empirico  Lib.  Vil* 
adv.  Mathemat.  p.  371.  Stoicis  non  ignoro  ex¬ 
probratum  fuifle  a  Cicerone ,  &  forfan  aliis,  in  ra* 
tionibus  rerum  naturae  declarandis  Heraclitum  eo» 
fibi  ducem  delegifle:  quisnam  v^ro  veterum  prae¬ 
cepta  morum,  quae  tradidit  haec  feta,  ex  Herfr 
cliti  quoque  difciplina  efle  fumta ,  memoriae  pro¬ 
diderit,  me  quidem  praeterit.  Neque  locus  ili® 
ex  Epijlola  ad  Hermoderum  ,  fi  germanus  eflet, 
Heraclitum  probaret  diuturnam  &  fidelem  philofo* 
phiae  moralis  illuftrationi  navafle  operam.  NeO 
enim  is,  qui  fua  expugnata  efle  a  fe  vitia  gloria- 


§.  20. 


Anaxagovae  mens  infinita  3 


?$  r 


tim?  fed  unmrfus  mundus  ejus  templum  eft,  animalibus ,  plantis ,  £?  flellis  variegatus . 

U  interjectis  nonnullis :  >*  c™  «Jfj  rfwCfr,  l&W**,,  h  ^  Uv  $ 

fiufiot,  cvx  tst  5w;  iav  0  %o9 j  &  $u  ,  M  i*,;  ^  a^oi  ^«nv^* 

Hl«  oi*  falx-  rvg  aCru  $  pxpwfi™  •  £pttf  «jt£  ^  ^  &* 

*Wof5t<w  ftocqrvs  ’  (nhluw  5  kvkA©^ ,  c*etf*  Annon  ego  pius 

Jmy  Euthycles ,  qui  J 'olus  Deum  novi  ?  -  Numquidy  fi  arae  Deo  non  exftruantur , 

Atusnon  erit ?  Numquidy  fi  \ cui  ara  erigatur ,  Dewj  hm  ,  ille  Deus  erit ?  A>wpJ 
iapides  Deorum  tefies.  Opera  Deum  teficntur ,  oportet ,  quale  /olis:  nox  &  dies  ip'iim 
tefiantur :  horae  ipfifunt  tefies:  univerja  terra  f rufium  producens  te/lis:  lunae  circulus 
eJus  opus  y  coele fie  (b)  tefiimonium. 

Heraclitum  excipiat  Anaxagoras ,  Clazomenius  philofophus.  Ante  quem  qui  fcho- 
am.  illuftrarunt  Ionicam,  excepto  Thalete ,  Anaximander  ,  Anaximenes ,  &  Hippo, 
^vinam  prorfus  rationem  fuftulerunt,  id  quod  jam  ante  oftendimus,  resque  omnes 
ad  unam  revocari  pofle  putarunt  materiam.  Etenim  corporibus  univerfam  abfolvi 
r^um  naturam  judicarunt,  &,  quae  accidunt,  omnia  motuum,  perpeflionum ,  & 
ahe£tionum  corporearum  eventa  efle,  cenfuerunt.  Quamobrem  JambHcbus ,  ut 
ab  hoc  philofophiae  genere  fibi  caverent ,  admonendos  elfe  duxit  homines :  (*)  mo- 
Ti'U*  V1  'ItmKikIuj  (ptAcjtpCxr  y  V’  tk  x<ruux(gl  kx r’  aurw  fewpxaxf f  T?  T?  tk  ercouxCgi 

im<rno7ni[Ajuwt  Ante  omnia  in  honore  babe  philofupkiam  Italicam  ,  incor- 
P°rea  per  Je  fpefiat  prae  pbilofopbia  Ionica  y  quae  corpora  primo  loco  contemplatur .  Pri- 
nius  ex  hoc  ordine  Anaxagoras  melioris  fapientiae  dux  &  auftor  exftitit.  Qui  quum 
^ateriam  per  fe  cerneret  ineptam  efle  ad  ciendos  motus,  neque  fieri  potuifie  per¬ 
deret,  ut  ea,  fi  vel  maxime  facultate  polleret  femet  ipfam  agitandi,  fortuita 
r-  temeraria  commotione  fua  tam  concinnum  mundi  corpus  tamque  admirabilem 
*erum  harmoniam  efiiceret ,  alia  fibi ,  praeter  materiam ,  caufla  vidit  opus  efle ,  fi 
ationem  reddere  naturae  vellet.  Ergo  mentem  mundi  fabricationi  praefecit,  eam- 453 
djgeflifle  ac  compofuifle  materiam  ,  exiftimavit.  Haec  autem  mens  nul- 
^  ^ius,  nifi  Deus  ,  eft.  Tefiem  horum  Themifiium  damus,  qui  de  Anax/rgo. 

^  *  ^t)  N&Vj  inquit  ,  ^  3*ov  7rpuT<&*  t7myxyop<fyj(§h  ri)  ngtruoTzifie ,  >&)  i  dvctfatf 
fartu?  r  cuuoItuv.  Princeps  hicce  fuit ,  (  ex  philofophis  nimirum  fe6tae  Ionicae  ) 


(*)  Symb.  XXXVI.  p.  159-  (potius  in  Orat. 
(T)  Orat.  XV.  (p.  317.  ed.  Harduini.) 

&’  idcirco  inter  philofophiae  moralis  con- 
fmw-  debet.  Aliud  eft  inorum  doCtrinam 

aliud  1Svv”in?r^hendere’  dedarare»  &  explicare, 

>  vitas  fuis  refiftere  ac  mederi. 

Sfg  u.e&;*ib- anim,ium  Lib- l- 

<^^  **•***>•  **»«*> 

f.,5 ll\  Tejlimenium  ]  De  Heracliti  philofophia 
^Jam  diflerui  ad  Cap.  3.  2g>  &  'ad  Digreff. 

h\[ZUra  Serice  g.  6.  quibus  quod  addam,  ni- 
tlittisT  (huIdem  habeo'  Quum  viv’us  jam  Hera- 
lta  Iit  obfcurus  picrisque  vifus,  ut  fe  men- 


protrept.  ad  philof.  p.  tS9-  ed.  Arcerii.) 

tem  ejus  aflequi  polTe  defperarent,  nec  major  il¬ 
lis  lux  affui  ferit ,  qui  libros  ejus  quondam  evolve¬ 
runt,  nae  audaces  eflcmus  &  noffrum  juftoftudio- 
fiores ,  fi  difciplinam  ejus  univerfam  ex  tenuifll- 
mis,  quae  rellant,  ejus  particulis,  iisque  calicmc 
circumfufis,  nos  hodie  patefacturos  efle  pollice¬ 
remur.  Neque  idcirco  illis  accedere  poffum  ,  qui 
Heraclitum  fecum  ipfo  pugnafle,  &  multa  protu^ 
lifle  contraria,  conllituunt.  Etenim  hoc  ita  fit* 
nec  ne,  is  demum  dixerit,  qui  totum  philofophiae 
ejus  contextum  perfpexerit ,  quod  omnibus  hodie 
negatum  eft.  Mihi  Ciceronis  placet  fententia, 
qui  de  natura  Deor.  Lib.  III.  Cap.  14-  A  3^67- 
Hei aclitum , •  inquit ,  quoniam,  quid  diceret ,  infet- 
ligi  noluit ,  omittamus . 

■  ■  ‘ib  %i- 


Ee  ec  2 


ySS  *luae  orbem  condidit.  CAr.  IV. 

qui  mentem  Deum  fabricationi  mundi  praepofuit ,  neque  omnia  ex  corporibus  (fenfu 
deftitutis )  derivavit.  Accedit  Plutarcbi  in  Vita  Periclis  ejusdem  argumenti  tellimo- 
nium  :  (  *  )  Tc7g  ?r gur®*  i  'wylui  ,  fcV  etictlxlw  ,  2d&n$rpiv,0T<»g  'Tfyyl.uj  ,  ^ 

imwrt  **&afov  i(fj  ctnyflov.  Reliqui  pbilofophi  Ionici  ante  Anaxagoram  fortunam  coecain - 

nece  [fit  at  em ,  id  ejb ,  rwofz/j-  materiae  fortuitos  &  necejfarios ,  rerum  omnium 

principium  ejfe ,  prnfeffii  funt :  primus  autem  Anaxagoras  affirmavit ,  mentem  puram  & 
omnis  concretionis  nejciam  rebus  omnibus  praeftdere.  Igitur  bina  rerum  naturae  princi¬ 
pia,  quae  per  fe  exftitifle  ab  aeterno  fatebatur,  conftituebat  Anaxagoras ,  mentem 
infinitam  live  Deum,  atque  infinitam  materiae  homoeomeriam  feu  infinitam  cor- 
pufculorum  individuorum  multitudinem.  Verum  atomos  non  tales  fingebat ,  qua¬ 
les  Empedocles  &  Democritus  induxerant ,  qualitatibus  omnibus  vacuas  ,  fed  omni 
genere  formarum  atque  qualitatum  natura  praeditas  &  inllru£tas.  Qua  quidem  in 
re  a  veteri  atque  vera  illius  philofophiae ,  quae  corpusculis  concludit  omnia,  ra¬ 
tione  deficiebat  ,  viamque  eligebat  nulli  antea  probatam  &  tritam.  Eo  usque 
ratiocinando  non  progrediebatur,  ut  Deum  ex  nihilo  crederet  effecifle  &  pro- 
creafle  materiam.  Atqui  Deum  primo  xhkw  ,  initium  motus  in  materiet , 

deinde  $  eo  tyb  Kx\u>g  M** ,  pulcri  atque  recti  omnis  cauffiam ,  efle ,  contendebat,  * 
quo  idcirco  unice  ortum  eflet,  quidquid  in  orbepulcritudine  ,  harmonia,  atque  or¬ 
dine  mentes  noltras  caperet  &  delegaret.  Atque  hinc  divinam  illam  rationem 
non  modo  mentem ,  fed  etiam  bonum  appellabat ,  eo  quod  huc  unice  fpedlaret ,  ut 
id,  quod  bonum  atque  redlum ,  confequeretur  &  produceret.  Fundamentis  ita' 
que  his  difciplina,  quam  Anaxagoras  profitebatur,  nixa  flabat.  Primum:  Mundus 
hic  non  ex  infinito  tempore  exllitit,  verum  coepit  aliquando.  Ante  vero  quam 
produceretur,  ex  omni  aeternitate  innumerabilis  fuit  copia  &  congeries  atomo¬ 
rum  fmilarium ,  ut  vocantur,  variis  quidem  praeditarum  qualitatibus,  verum  rno^ 
tus  omnis  atque  ordinis  inopum.  Alterum :  Mundus  hic  non  temere  aut  fortuito 
conflatus  efl:  olim ,  fed  a  Deo  five  mente  conditus,  qui  primo  motum  dedit  mate' 
riae,  poftea  hunc  ita  motum  ell  moderatus,  ut,  Angulis  corpufculis  fcite  atque 
apte  diftributis  &  compofitis,  machina  ex  omni  parte  concinna  &  venulla  effice' 
retur.  Ergo  >5*  fuit  ngapomiig ,  mens  mundi  conditor  architectus ,  exllitit:  v*g  etiam 
fix<nh<&s  h t  kfxvis  7f  ryij  y>,g,  mens  fupremus  mundi  rex  e(l  atque  dominus ,  a  quo  perpeti %o 
gubernatur  atque  regitur.  Tertium  ;  Deus  five  mens  nihil  habet  concreti  vel  corp°' 
rei,  fed  mera  mens  efl.  Eximia  funt,  quibus  hoc  dogma  Anaxagoras  expreffc» 
verba  ,  a  Simplicio  litteris  mandata  :  ( f  )  «W 

ieu/ri  igiv  «  /m j  fi  |<p’  icu/ri  'kv  ,  dfox  nu  tfxifxiKlo  [xtT*%tv  a*  xmvlw 

hctTccv ,  il  ipi/xitlo  Ttu  iv  7m\T\  fi  ttkvtcs  tvisn'  us-7ri(>  cv  Ti7g  *srt[<&w 

Hfldnxukuw  avrov  tk  ,  ugi  pm$i»oe  XJpKfAxl®*  i/xoiug  ,  ug  pcf0*s 

*«/r3'  U »  fi  Kfficmw  n  rdrlur  %wu*ruv  tyu  Kx$xpum%V)  ydplw  yt 
rswTo?  Trcio-xv  ^  lagjH  fxlyszv.  Menti  nihil  omnino  admijtum  efl:  verum  Jola  ex  Je 
fjl  a^ue  feparata.  Rjji  enim  mens  per  fe  a  materia  fecreta  effiet ,  fed  admijlum  aliquid  b# 
bcret,  omnium  rerum  particeps  ejjet ,  quoniam  fingulis  in  rebus  ex  omnibus  aliquid  i^r^ 

(*)  (P.  154-  E.  t.  i.  Opp.)  (f)  In  Ariftotelis  Phyf.  Lib.  I.  fol.  33-  coi. 

(  i )  Sujlinent  ]  De  Anaxag0ra  &  philofophia  tifllme  Petr.  Baylius  egit  Di^onaire  Inflor 
ejus,  praeter  B.  Jo.  Andr .  Schmidium  peculiari  tique  T.  I.  v.  ' Anaxagoras  p.  io  +  /.  N 
DiJJ,  Jenae  edita,  copiofiffime  omnium  &  acu-  hil  ell,  quodpoft  hos  moneam,  m  Pr°mtu  ( 


§  2o.  Anaxagortu  reprebenfus 3  $Sp 

QMc  res,  fi  menti  efient  adjunftac ,  ob fi  arent  illi ,  «r  t/Z/a/w  confcqui  &  acquirere  pos- 
Jet  per  [e  ipjam.  Namque  mens  amnium  rerum  e  fi  fubtilijfima  &  purijfima ,  omniumquo 
rerum  habet  /dentiam,  aijuncla  fuprema  in  res  omnes  potejlate.  Poftremum:  Una  tan¬ 
tum  ed  infinita  mens  five  Deus,  cujus  vis  &  rado  univerfam  rerum  naturam  gu¬ 
bernat;  non  autem  plures  exfiftunt  ex  infinito  tempore  mentes,  quae  nulli  ortum 
debent,  fuasque  fingulae  in  adminidranda  rerum  natura  partes  (i)  fudinent. 

Illud  vero  video  in  quaeftionem  adduci  poffe :  an ,  quem  unum  fummum  infini¬ 
tumque  Deum  coluiffe  novimus,  Anaxagoras  eorum  etiam  inferiorum  Deorum  ali¬ 
quem,  quibus  tunc  Graecia  fupplicabac,  veneratus  fit?  Cauffam  dubitandi  affert, 
Suod  ab  Athenienfibus,  etiamfi  mundum  fateretur  ab  infinita  mente  conditum  & 
tffcftum  effe,  impietatis  tamen  erga  Deos  publice  podulatus,  atque,  mul6ta  irro-4<5o 
gata,  tamquam  criminis  hujus  convi&us,  in  exilium  miffus  effe  legitur.  Sed  ex¬ 
ploratum  ed,  tantam  inde  unice  homini  conflatam  effe  invidiam,  quod  folem  glo- 
bum  effe  tantum  fcifceret  igneum  ,  lunam  vero  terram  habitabilem  diceret ,  mon- 
Jjbus,  vallibus,  urbibus,  &  domiciliis  ,  aeque  atque  noftrum  orbem,  didin&am. 
.°rte  de  reliquis  haud  aliter  ftellis,  tam  errantibus,  quam  inerrantibus,  pronun¬ 
tiavit,  atque  omnes  aut,  folis  indar,  ignes,  aut,  non  fecus  ac  lunam,  terras  effe 
Cenfuit  cultas  &  habitatas.  Ex  qua  dotfrina  quum  hoc  confequeretur ,  animis  ca- 
*ere  fidera,  fieri  non  poffe,  perfpicuum  erat ,  ut  in  Diis  ea  numeraret  Anaxagoras . 
?°lem  vero,  lunam,  &  fidera  quum  divinis  privaret  honoribus,  multitudo  rerum 
Jpnara  eum  minime  id  facere  poffe,  nili  Deos  omnes  tolleret  &  negaret,  cenfuit. 

nimirum  rationem  fubducebant  homines:  Si  nullae  funt  naturae  intelligentes 
bomine  excellentiores,  fi  fol,  luna,  ceteraque  fidera  intelligentia  carent  &  conliiio, 
!?eque  Dii  funt,  ut  loquebantur,  nihil  redat,  quam  ut  nullum  omnino  effe  Deum 
ddtuamus.  'Temerariurp,  opinor,  &  ineptum  plebis  hoc  videbitur  plerisque  judi- 
CUlm:  verum  hoc  multo  mirabilius,  quod  duo  graviffimi  philofophi ,  Socrates  &  Pla- 
eodem  errore  fefe  abripi  padi  funt.  ( k )  Ille  quidem  in  Apologi  a  ad Athenienfes 
j  b^dam  effe  hanc  Anaxagorae  do6trinam ,  profeffus  ed  :  hic  autem  Libro  de  legi • 

; Us  viam  inde  patere  ad  omnis  religionis  atque  pietatis  defpiciendam ,  conqueri- 
;,r:  (*)  ’E ux  k  cx  ,  otxv  'nK.y.Y^u  Asyco/Afo  ,  ut  eliri  feo! ,  rmuroi  9 

trthlwlw  ty/u  ar&t  ^  yy,v ,  ut  $t?t  %  &&  \scri  r  mQxv  txtuv  oivccTnneir* 

™0,f  *v  teycav ,  ut  yr,v  rt  tylj  AQxt  &S*  ctviu  ,  K&  V  ccApuTrtiut  ‘rr^yuuTuv  tyonifyif 

(juum  ego  &  tu  haec  ipja  figna  Deos  ejfe  ad/erimus ,  Jolemque  ac  lunam  , 

Jl'iera  &  terram  quafi  Deos  &  res  divinas  in  medium  adducimus ,  tunc  juvenes  ab  iflis  / ‘a - 
Dentibus  aliter perjuafi ,  terram  fc?  lapides  baec  effe,  dicunt ,  nullamque  rerum  humana¬ 
rum  curam  habere  pofie.  Duo  funt  in  hocce  loco,  quae  fi  praetermitterem,  turpiter 
lacerem.  primo  condat  ex  eo,  pro  Deo  vere  ac  proprie  nihil  olim  fuiffe  ab  an¬ 
tiquis  habitum,  nifi  quod  mentis,  confilii,  &  rationis  particeps  effet.  Deinde  Pla¬ 
tonem  ex  his  verbis  fibi  perfuafiffe  apparet ,  nullos  impietati  religionumque  con- 
Jerntioni  majora  comparare  praefidia ,  quam  qui  Deos  illos  populorum  inferiores  9 
olem ,  lunam,  &  delias ,  line  animis,  vita,&  ratione  effe,  dilputarent ,  eo- 

que 

(*)  De  legib.  Lib.  X.  p.  88(5.  (p.  6(55-  cd.  Ficlm.) 

fifi)  Ille 'quidem]  Aut  potius  Plato  in  Apolo-  quae  fupra  DiJJ.  de  natura  genitrice  f.  6.  ds  haq 
*  P-  362.  ipfa  re  tam  a  Cudwortho  feripta,  quam  a  nobis  ob- 

v  )  Concinerent]  Conferri  cum  his  ea  velim,  fervata  funt. 

Ec  ee  3  ("0 


f?o  quod  materiae  nimium  tribuerit .  Cap.  IV. 

que  modo  facultatem  omnibus  concederent  ex  Deorum  eos  ordine  ejiciendi; 

His  addamus  oportet,  tam  Platonem,  quam  Ariftotelem ,  Anaxageram  ,  etfi 
Deum  aperte  profiteretur ,  mentemque  infinitam  orbem  huncce  fabricatam  efle» 
doceret ,  levitatis  tamen  &  inconllantiae  pariter  infimulafle,  nonnullaque  ab  eo 
recepta  &  in  medium  prolata  efle,  prodidifle,  quae  ceteris  de  Deo  dogmatibus 
ejus  paium  re/ponderent  &  (/)  concinerent.  Quisquis  orbem  hunc  a  fiipientifli- 
ma  mente  paratum  &  compolitum  effe  tuetur,  is  etiam  defendat  ,  necefle  eft» 
omnia  certo  confilio  &  propofito  fa&a  efle,  nec  efle  aliquid  in  univerfa  rerum  na¬ 
tura  quod  melius  atque  fapientius  fieri  potuiflec.  Verum  / Inmagoras ,  quem  prius 
illud  conftaiiter  decrevifle  accepimus,  tamen,  quum  ad  fingularum  rerum ,  quae 
v  in  orbe  eveniunt,  explicationem  ventum  eflet,  plerumque  materiae  non  egredie¬ 
batur  finibus,  &  ex  ea  rerum  omnium  educere  ftudebat  principia.  Sapientiam  & 
voluntatem  infinitae  mentis,  quam  efle  credebat,  non  nili  raro  teftabatur.  Ubi 
vero  relinqui  fefe  cernebat  a  materia ,  remque  defperatam  intelligebat  elTe ,  tum 
demum  ad  Deum,  tamquam  ad  ancoram,  repente  confugiebat.  Morem  huncce 
hominis  Socrates  in  Phaedone  Platonis  belle  expreflit:  cujus  idcirco,  quam  huc  trans¬ 
feram  ,  dignam  efle  orationem  *  arbitror.  Igitur  (m)  Socratem  loquentem  audia¬ 
mus:  {  *  )  Prerum  quum  audijfem  aliquando  ex  libro  Anaxagorae ,  ue  U rv  5  zfo 

n  nfij  tzkvIuv  mentem  omnia  exornare ,  omniumque  caujjam  efle,  hoc  utique  caujfot 

genere  magnopere  fum  delectatus ,  exi/limans,  huic  fententiae  confcntaneum  efle ,  mente i» 
cjje  omnium  cauflam:  putabamque ,  fi  id  ita  eflet,  ut  mens  omnia  exornaret ,  fingula  per 
hanc  ita  efle  djpofita ,  ut  optime  di/poni  poterant:  propterea ,  fi  quis  vellet  caujjam  inv* 
ijire ,  qua  fingula  fiant  atque  pereant ,  aut  Jint ,  hoc  ipjum  efle  inveniendum ,  qua  videlicet 
ratione  ,  optimum  fit  unicuique  aut  cjje  ,  aut  quodvis  aliud  pati ,  vel  agere,  fit 

quum  avide -hunc  ipfum  pojlea  librum  legerem,  videbam  hominem  mente  quidem  nullo  modo 
utentem ,  nec  caujjam  ullam  ad  ipfum  rerum  ornatum  referentem ,  je  l  aereas  naturas  $ 
aether  eas  aqueasque ,  &  talia  multa  incredibilia  pro  rerum  caujjis  affignantem.  Qua  qui" 
dem  in  re  ille  mihi  perinde  vifus  eft  agere ,  ac  fi  quis  diceret,  Socratem  ,  quaecumque  fa¬ 
cit,  mente  facere:  deinde  volens  pinguiorum ,  quae  facio,  caujfas  explicare ,  dicat  primut* 
quidem ,  nunc  mc  hic  propterea  f edere ,  quoniam  corpus  ineunt  ex  ojfibus  nervisque  compo¬ 
nitur :  &  offa  quidem  J 'olida  funt ,  &  juncturarum  intervalla  inter  fe  habent;  nervi  ad- 
temfunt  hujusmodi,  ut  intendi  remittique  valeant ,  complebantur  offa  cum  carnibus  atqdS 
qute,  quae  illa  continet.  Elatis  igitur  ojfibus  in  fnis  conjunctionibus,  nervi,  qui  £?  in¬ 
tendunt  &  remittunt  commode,  faciunt,  ut  jlePtendi  membri  cujus  que  habeam  facultatem* 
atque  hanc  ob  caujjam  hic  inflexus  fedeam :  caujfas  autem  hujus  rei  verijjlmas  interea  negle¬ 
geret,  videlicet,  quoniam  Athenienfibus  melius  v fum  fuerit  me  condemnare,  idsoque  mi¬ 
hi  etiam  melius  vfum  fit  hic  federe ,  jufiiusque  judicarim  exjpeccantem  dare  poenas ,  qli(lS. 


(*)  97-  Steph.  (p.  393.  Ficini.) 


.  (m)  Socratem ]  Non  haec  ipfa  tamen  eft  So-  terum  omnia  hdec,  quae  de  Anaxagorae  philo^t 
gratis  apud  Platonem  oratio,  fed  fumma  tantum  &  ,  phia  hic  differuntur,  remotiora  mihi  videntur  cnQ 
argumentum  eorum,  quae  fufius  loquitur.  a  quaeltione  illa,  quam  propofucrat  vir  eximius- 

(n)  JDif putant]  In  Cartefium* &  ejus  difeipu-  utrum  Anaxagoras  multos  etiam  Deos,  Pw®te 
los  haec  effe  dicta. ,  nemo  non  harum  rerum  me-  unum,  quem  elTe  faffus  eft,  coluerit,  aut  A tn fi¬ 
di  ocri  ter  peritus  intelligic.  Quibus  quantum  tri-  nienfiuin  Numinibus  fupplicavcrit  ?  Tangit  quideu 
huendiim  fit,  cx  illis  >  ut  opinor,  conftabit,  quae  hanc  quaeftioncin  Cudivorthus ,  videturque  acce- 
nd  Difl.  de  natura  genitrice  fupr  a  monuimus.  Ce-  dere  illis  velle,  qui  affirmant  hoc:  at  dcincep ^ 


20*  Anaxagoras  nimium  tribuit  materiat. 

Etry  “  arl!Tr'  bifmi  atq,,e  b™  #*  “P“i  Megartnfes  aut 

iuodopumumejl,  opinioni  delata? nif  iuftius 

«Z  Zn  Cmju,jrm  rTS  clv!t?'?mdere'  i^mque  « ."*  ‘Xigat,  auam Subterfugero 
3ue  ejulem  vivere.  Hoc  phtlofopborum  genus ,  ita  percit  pofteT  vr  \ 

*iam  quidem  ejffe  veram  alicujus  rei  cauffam  ,  aliud  vero  illud ,  fine  \uo  %/a  cauffa^noh 
Jfi  pneft  caufia.  Tales  illifunt ,  qui  varias  cauffas  phyficas  afferunt  fatis  tepid£  aua 
m/m»  labilis,  potentiam  vero  ipfam,  qua  nunc  ita  difpofita  fit,  ut  optime  diLni 
fid  jj  ne%ue  Per<luirunt  >  f7C(lue  Icupcvla*  l%uv,  divinam  quamdam  vim  habere ,  putant  * 
re  t\antem  quemdam  robufliorem  6?  immortaliorem  magisque  omnia  continentem  invenifTe 
decent1™»-^'  T®  ^  ™  **ov  *iiy  Ipfum  autem  bonum  atque 

zdm  AC°  lgare  atque  continere  re  vera  nihil »  fxifiimant.  Haec  PAwh/j  verba ,  quem- 
omh*  Uni  animo  affe6lus  fuerit  dnaxagoras ,  copiofe  declarant.  Deum  die 
de  *n°  fatebatur,  mentemque  infinitam  res  omnes  con  didi  fle ;  fi  ipfam  tamen 
Philnr  I?aten.arl1»  ex  q.ua  conflant  univerfa,  praedicabat.  Attamen  non  omnia 
^uam  °phiae  1  llUS  imPlae  &  inanis,  quam  a  magiflris  fuis  &  antiquis  fcholae 
progenebat,  praeferiis  traditam  acceperat,  femina  ejecerat  ex  animo.  Qua! 
ine pter»  fi110^  illi  fecerant,  caufias  rerum  phyficas  continuo  venabatur,  ranfll- 
Cni?Ue  /apientiam  &  voluntatem  ad  eventa  naturae  explicanda  adhibebat. 
prj  s.eS°  viri  difciplinam  atque  rationes  cur  ceteris  exponerem  uberius,  hanc  in 
ifiu  ls  cau^am  babui,  quod  ad  philofophorum  quorumdam  aetatis  noflrae  in°-e- 
*olLlPr°Xime  acc?dat  omnium.  _  Sunt  enim  &  hodie ,  qui  Deum  tollere  videri 
pr0  r  nec  antK3ulus  tamcn  aliquid  habent ,  quam  omnem  rationem ,  confilium  & 
tUn^um  orbis  hujus  fabricatione  excludere ,  atque  rerum  univerfarum  V 
tig  a.uecefiitatjs  motusque  fempiternas  leges  referre ,  vorticibus,  globulis,  flria- 
h0cP  rtIculls  >  &  nefCI°  quibus  aliis  in  divinae  fapientiae  locum  fufll&is.  Atque 
tllrPiifen /r *  tametfi  ChriJt“’n  fequi  fefe  dicat,  equidem  non  poflura  ,  quin  ipfo 
ftuuj  *  pronuntiem  Anaxagora ,  quem  Arifloteles  &  Viato  infamiae  nota  inu- 
^ebat  r  ^?r^s.tradiderunt.  Namque  hic  non  modo  principium  motus  a  Deo  du- 
bac  n/ec*  et*am  confilio,  ratione  ,&  gubernatione  unice  fa£lum  efle,  doce- 
CojiL  1  tam  aPtam  &  concinnam  materia  formam  nancifceretur,  ifleque  naturae 
t)eu  tUs>  quem  nemo  fapiens  admirabilem  efie  negat,  ex  fi  fleret.  Quamobrcm 
t>!i‘i^r°^U*e  Cau^am  P.u^cr^  atque  boni,  5  «S  $  curia* ,  nominabat.  At 
contra  0  °P^^  alterum  quidem  illud  non  inficiantur  ,  verum  hoc  penitus  rejiciunt  • 
dum  i  Coelum  ,  flellas,  plantas,  arbores,  animalia,  &  quidquid  praeterea  muni 
^enfnr!nC  9onftituit  &  ornat  egregie,  ex  certa  quadam  motus  five  agitationi! 
difputant’  qUam  ^eus  Pr*mo  materiae  indiderit,  &  in  vorticem  contorferit, 

dimittit  eam,  .  .  ..  ^ 

>  inftitutum  ejus  poZfaht  miV,  ’d  qU°d  *  neqUG  ahqUld  pr(J  Dc.°’  fiJunam  fflarn  excipias. 
Ke"°Phane  fererat  a  n-  abat*  Idcm  antea  in  quam  omma  moderari  credebant  mentPm  ^ 
^pC/^er^iniinus  iPfl  cft’  oftendere,  buitTc.  Neque  tamen  fieri  potuit  i  ’  »1 
■Dei  *  s  olm?  Dcros  venerati  funr,  eos  fimul  ta-  Anaxacoras  qui  unam  rehiiV?®®-,  ne8C"?f 
que  iirLmniUm/UP]em°  Nuraini  ferviiffc*  ^a-  praefidere  arbitratus  eft,  ^  mef 

piis  in  i  °Piiancni  &  Anaxagoram ,  quorum  exem-  ina  mente  minores  ilne  *"  hac  ex  fum- 

«na  facraCf“U/a  VlJ  “5’’’  &  ,Uni  ^  Plllribus  Diis  b™anarum  procurationi  ^«inr  S  'T™ 

dem  ^ra  /ecifle ,  oftendere  debebat.  Mihi  Qui-  tas  Dc  Xenohh /».  °m  a  ce^?*mo<.^eo  admo* 


59* 


Far  menidis  fupremus  Deus ,  Cap.  IV* 


462  §.  XXI.  Quum  vero,  qua  quisque  veterum  philofophorum  aetate  vixerit,  in¬ 

certum  plerumque  fit  &  dubium ,  paullo  flatui  liberius  in  hac  re  verfari ,  neque 
curiofius  uniuscujusque  tempus  exquirere.  Ergo  Parmenides  nunc  prodeat  in  me¬ 
dium  ,  Xenophanis  auditor,  qui  carmine,  quas  animo  complexus  erat,  fententias 
pcrfequutus  ed,  atque  propter  familiaritatem,  quae  ipfi  cum  /lmenia  &  Diochoete , 
fcholae  Pythagoricae  doftoribus,  intercedit,  Pythagorae  fe6lae  placitis  haud  me¬ 
diocriter  fuifle  deditus  vulgo  creditur.  Memini ,  fupra  jam  ex  ejus  a  me  proferri 
carminibus  nonnulla,  quae  nulli  dubitandi  locum  relinquunt,  plures  eum  Deos  ve¬ 
neratum  ede.  Verum  aeque  manifeflum  efl:,  unum  fummum  potentiflimumqus 
Deum  ab  eo  cultum  ede,  quem,  Simplicio  au&ore,  curia*  B-u »v,  reliquorum  omnium 
Deorum  cauJJam ,  appellavit:  quorum  Deorum  principem  Amorem  in  lucem  editum 
ede,  perhibebat.  Cum  magifl.ro  fuo ,  Xenophane ,  id  commune  habuit  Parmenides, 
quod  altiflimum  huncce  Deum  c?  ro  nuv ,  unum  illud  eJJe ,  quod  Jimul  ejjet  omnia ,  prae¬ 
ciperet.  Quod  eumdem  vero  ro  Mni*  five  immobile  appellavit,  id  proprium  & 
peculiare  (0)  ipfl  fuit.  .  .  4 

Ceterum,  quae  emifit  feripta  Parmenides ,  ambiguitatis  multum  &  obfcuritatis 
habebant.  Qua  quidem  re  veterum  nonnullos ,  qui  fubtilitatem  dogmatum  meta- 
phyficorum  non  alTequebantur ,  indu&os  fuifle,  probabile  efl,  ut  haec  ejus  di#® 
phyfice  exponerent,  nec  aliud  eum  flbi  voluifle  perfuaderent ,  quam  hoc,  univer- 
fum  huncce  mundum  corporeum  rem  efle  tantum  unam ,  eamque  immobilem* 
Quod  dogma  vident  omnes  cum  diferimen  ipfum  rerum,  tum  omnem  motum» 
mutationem,  &  a&ionem  tollere.  Nec  idcirco,  fi  tam  abfurde  fenfiflet,  Parmeni* 
des  philofophi  nomine  dignus  edet ,  verum  amens  atque  furiofus  merito  dicende3 
edet.  Ego  vero  Simplicio  potius  auflore  &  tefle  in  hac  cauda  utendum  ede,  pa' 
tem,  qui  &  veterum  philofophorum  dogmata  multis  aliis  reftius  comprehendi» 
&  exemplum  habuit  carminum  Parmenidis  philofophicorum  ,  quae  jam  tum  pau' 
cis  vifa  erant,  pofl  ejus  vero  tempora  prorfus  interierunt.  Atqui  hic  nihil  horum 
flagitiorum  in  mentem  venifle  Parmenidi ,  teflatur ,  eumque  refert  i  g&a  §  cp -**** 
fuxpiv  ,  ufcu  2?  odus  o/(& ,  aut  ^  %oui  ihrtpoxKt ,  non  de  phy  fico  quodam 
mento  aut  principio,  fed  de  illa  natura ,  quae  vere  ejt ,  aut  de  divina  excellentia  &  prae' 
flantia,  fcripfide.  Addit  ,  fuifle  quidem  in  antiquis  philofophis,  qui  res  natu^' 

463  les  ab  illis ,  quae  naturam  fuperant ,  m  ^  tyrn ,  haud  fecrevi5- 

fent:  verum  hac  culpa  Pythagoreos  univerfe  vacare,  atque  figillatim  Parmenide 
Xenophanem,  Empedoclem,  Anaxagoram :  quos  omnes  ait  feu  diftin6te  ^ 


ro ,  Ciceronem  de  divinatione  Lib.  I.  Cap.  3. 
P-  3m.  T.  IX.  Opp.  feriptum  reliqui  {Ter,  unum 
Xenophanem  ,  quum  Deos  efle  diceret ,  divinatio¬ 
nem  funditus  fujlulijje.  Sed  vereor,  ne  hi  Xeno¬ 
phanis  Dii  partes  tantum  fuerint  naturae  rerum  vi¬ 
ta  &  ratione  carentes ,  quibus  parum  apte  ac  pro¬ 
prie  Deorum  vocabulum  impofucrit,  ut  invidiam 
amoveret,  aut  tales,  quales  Stoicorum  Dii,  qui 
ab  ipfo  non  differebant  fummo  Deo. 

(0)  Ipjifuit ]  Nefcio,  an  hoc  ita  fefe  habeat, 
Parmenidem ,  non  autem  Xenophanem ,  docuifle, 
tinum  illud,  quod  omnia  dicebat,  fimul  efTe  ukui- 
Ttt  feu  immobile.  Mihi  quidem  parum  abeft,  quin 
Univerfa,  quae  vulgo  Eleatica  dicitur,  fecU  hoc 


dogmate  videatur  imbuta  fuifle.  Neque  ita  h 
ausiore  fentio.  Ariftocles  Libro  de 
apud  Eufebium  Praeparat.  Euaneel.  Lib. 

Cap.  17.  p •  75^*  difertis  verbis  feliatur:  T.««£ 

yig  thx  rfjrtpo»  f/itr  ,  tC  n xgfjfy/ity »  ^  ^ 

tur,  x}  jAiya, ,  ttfip*»  3  0/  frtpi  ^ 

T*s  Mtyxfiixltf  •  Sitr  xroi  yi  ra  0» 
ro  fjjA  2»  tripe»  tZxt ,  f/njfl  ywci&at  n ,  t***1  t  ‘ygflo- 

fjooPt  xu7<%  t«  Ac  primunt  quidem  ~ 

phanes ,  Parmenides ,  Zeno ,  £?  Meliflus  in  e 
d oStrina  verfati,  quam  Stilpo  deinde  ac  Meg  ^ 
philofophi  defendere.  Hi,  quidquid  eJTet,  « 
dumtaxat  efTe;  quod  ab  eo  diverjum  effet >  £tlt 
ejfe  i  generari  nihil ,  nihil  corrumpi  ,  u 


§•  21.  unum  &  omne*  immobilis.  $P3 

his  rebus  <5 c  fapienter  praecipere ,  quamvis  propter  fumatam  eorum  obfcuritatem  id  non 
omnibus  perceptum  fit ,  xcumq  dox&t#  Keu^xvo^  T*'f  3,^  Ceree  haec  obfcu- 
ritas  multis  nocuit  tam  inter  Chriftianos,  quam  Deorum  cultores,  effecitqae,  ut 
horum  fapientum  dogmata  longe  fecus,  atque  res  ipfa  &  ratio  flagitabat ,  plerum¬ 
que  intelligerent.  Sed  pergamus  audire  Simplicium:  qui  binas  ordine  do&rinas 
propofuifle  narrat  Parmenidem ,  alteram  rerum  divinarum  &  fupra  naturam  pofita- 
rum,  quam  dixerit,  feu  veritatem ,  alteram  rerum  phyficarum  feu  corpo¬ 

rearum,  cui  nomen  dederit  So^f,  feu  opinionis.  Inter  utramque  hi  verfqs  inter- 
5e^i  erant,  qui  au6iorem  fignificabanc  ad  rem  novam  tranflre: 


'Ev  tsu  axi  Ttrwu  ,  Koycv  *jSs  vltjux 

* KfxQiS  dhvikloK'  c/[‘  &7ri  T*h  (3p wnlxs 

'MotvQewt  ,  yjruov  $uuv  imuv  XTnxwihov  XKkttv. 


^uam  primo  tranabat  loco,  fcientia  unum  ex  fententia  ejus  &  immobile  princi¬ 
pem  habebat:  verum  altera  binis  utebatur ,  iisque  mobilibus,  igne  &  terra.  Ani¬ 
mos  vero,  tamquam  vinculum  quoddam,  fpe&ari  volebat,  quo  res  corporeae  & 
corpore  deftitutae  inter  fe  jungerentur  ,  Deumque  docebat  «e?  mpnw  mn 

^  C4t  §  6 /xpcwU  «?  n  efatee  9  mu  j  xvximhn ,  mittere  interdum  £?  transferre  animas 
ex  illis,  quae  videntur ,  in  regiones  ,  quae  fub  adfpeftum  non  cadunt ,  rurfus  interdum 
*x  regionibus ,  quae  non  videntur ,  in  illas  amandare ,  videntur.  Quamobrem  non 
Uc  Phy  ficum  loquutum  efle  Parmenidem ,  manifeftum  eft,  quum  unum  &  omnia  * 
£aque  motu  deftituta,  principii  loco  adfcifceret,  verum  ut  Theologum  &  rerum 
llpra  naturam  pofitarum  fpeculatorem.  Atque  nihil  hac  re  clarius  olim  fuerit,  ne- 
Cefleeft,  quum  ipfum  Ariftotelem,  qui,  ut  haberet,  quod  in  Parmenide  poflet  re¬ 
prehendere,  fententiam  ejus  obfcurare  &  pervertere  ftuduit  in  Phyfiicis ,  eam  non 
‘hftiinulare  potuifle ,  videamus,  (p)  Sic  enim  exorditur  orationem*:  Neceffe  autem 
f  >  aut  unum  c]fe principium  ,  aut  plura;  & ,  fi  unum  fit9  aut  ejfe  immobile ,  ut  inquiunt 
artncnides  &  Meliffus,  aut  quod  moveatur ,  u<rm$  ol  (pvmsU  ut  ajunt  pby fici.  Quod 
^efcio  an  quid  aliud  fit,  quam  aperte  profiteri,  Melijfum  &  Parmenidem  Phylleorum 
PCrfonam  haud  fibi  fumfiffe,  quum  unum  efle  rerum  omnium  &  immobile  princi- 
PJum  decernerent.  Paullo  poli  controverfiam  iflam :  fitne  aliquod  unum  &  immo- 
vJe principium?  ad  phyflcam  pertinere  negat  fcientiam,  &  ad  aliam  quamdam 
^^ciplinam  referri  jubet.  Quod  ipfum  ( q )  alias  multo  etiam  luculentius  decla-4<54 


^nnL’  ftrtuebant.  Neque  tamen  ne- 
9u°dam  Xenophanis  &  Parmenidis 
Z!1*,1"  «=  fcjunfta  fuiffe,  nec  eodem 

«ssrasr-s-rx: 

Siae  X™°tlian'?  -a  P^ulatum  efTc, 

anA  recor(lor-  floris  id  dt  plerisque  antiquorum 
,^0rum  >  quorum  pauci  feftarum  veterum  dog- 
co«a  *  ^ua  fas  fuilTet,  diligentia  ferutati  funt,  ut 
fuiffg-anteosfententiis’  quos  iisdem  verbis  ufos 
vehei  Vident;  9«um  tamen  opinionibus  interdum 
lenter  dillent,  quibus  eadem  in  ore  verba 


funt.  Quanta  _  fit  linguarum  fere  omnium  pauper¬ 
tas  &  inopia  in  exprimendis  animi  notionibus  & 
contemplationibus,  nulli  ignorare  poliunt  eorum , 
qui  fevenus  aliquanto  meditati  funt.  Ita  fit,  ut 
diverfis  faepenumero  notionibus  eadem  jubeamur 
confecrare  vocabula:  ex  quo  multorum,  qui  me¬ 
diocriter  tantum  intuentur  omnia ,  inlignes  errores 
nafcuntur. 

(p)  Sic  enim ]  Phyficae  aufcultat.  Lib.l.  Cap.  2. 
p.  44 6.  T.  I.  Opp. 

( 9 )  utliar]  Hic  locus  exftat  Libro  III.  de  eoe - 
lo  Cap.  1.  p.  668.  Ego  vero  tria  haecce  Arijio- 
telis  difta  parum  ad  purgandum  Parmenidem  vale- 
ie,  neque  tantum  habere  momenti,  arbitror,  ut 
Ffff  no* 


Cap.  IV. 


j Tarmenidis  fuprcmus  Deus , 

rat,  fle  de  Parmenide  &  Meliffo  differens:  E<  r  dikct  klym  y.»\Z>s,  «V  *  (pv 

ewu>;  yt  kty&v  '  to  g»V«/  apeo  t  oV7ojv  «$Jv>j5c  ^  «A«?  «  jcAjjSc  ,  [xxAcv  \<& 

tdpeo;  %  Gr&n?**)  *  ^  Qumtije  itmxsfauf.  Quos ,  etji  bene  cetera  dicunt ,  »/>n  naturali¬ 
ter  tamen  dicere  oportet  putare.  Effe  namque  rerum  aliquas  ingenitas ,  omninoque  immobi¬ 
les,  ad  aliam  magis  atque  priorem ,  quam  ad  naturalem ,  confiderationem  /pe flat. 

Igitur  Parmenides,  aeque  atque  praeceptor  ejus  Xenophanes ,  quod  unum  effe 
d'ixit  &  omnia  ,  quodque  fimul  immobile  appellavit ,  id  fummum  illum  ,  quem 
inveftigamus  nunc  in  feriptis  philofophorum ,  Deum  effe,  ftatuit.  Hoc  enim  ve¬ 
terum  philofophorum  genus  Deum  primo  to  it  %  pcvdScc  nominare  lolebat ,  unum  & 
monada,  quoniam  naturam  omnium  principem  &  perfectiffimam ,  unde  reliqua  uni- 
verfa  manaffent,  fimpliciffimam  quoque  effe,  non  poterant  non  intelligere.  $ic 
mentem  eorum  (r)  Eudorus  apud  Simplicium  explicat:  iQxmt  wan  r  Tmvlv* 

to  e/,  eis  P  vAijff,  t*  0*1  w  xuvlav  e£  avnJ  ‘  rivi  jj  tiyeu  }  vsc n^veo 

Veteres  hi  affirmabant,  unitatem  primum  effe  rerum  omnium  principium  ,  materiamque 
non  minus  ipfam ,  quam  reliqua  omnia  ex  ea  effe  derivata.  Unum  autem  hocce  nihil  erat 
ipjis,  quam  fummus  ille,  qui  eft  fuper  omnia,  Deus.  Nec  aliter  (r)  Syri  anus:  ©?$*&* 
cmlvoi  ctvtyts  to  tt  !hot  ikiyot,  us  ivuarue  wf  ®A oie  cernat ,  >9  maros  5  nj£\  nuens 

Divini  viri  hi  Deum  id ,  quod  unum  eft,  appellarunt,  quoniam  cauffa  eft  unitatis  omniui» 
rerum ,  nec  non  ejus  omnis  ,  quod  re  vera  exftitit ,  vitaeque  omnis.  (  *  )  Simplicius  vero 
illud  principium,  quod  Parmenides  to  ck  ot,  unum  ens ,  appellavit,  certam  effe  quam' 
dam  concludit  divinam  naturam^  mente  atque  intelligentia  cum  longe  excellentio¬ 
rem  ,  tum  fimpliciorem  :  Aumj)  ,  TO  voveor  mctlotr  et< mev  ,  Ji  0  %  0  vp*  $  r otoe.it 
cv  u  7rctv(£  fjlxjt  t*anv  ruvypnptfaw  y.u.Ttlkitfrj)  Kj  tjvetpifouf ,  t?ot  ihey  to  Tletgpfaitieiot  it  $u 
Reliquum  igitur  ejb ,  ut  conflit  namus ,  intelligibile  illud ,  quod  cauffa  ejl  omnium  rerum » 


(*  )  F.  31.  ed.  Gr.  (Comm.  in  Phyf.  Ariftot.) 


nos  credere  cogant,  unum  ejirs  &  omne  naturam 
fuifTc  prorfus  ab  hac  univerfitate  fecretam,  mo¬ 
tumque,  quem  veteres  ab  eo  fublatum  eflfc,  una 
teftantur  voce ,  non  hujus  univerfitatis  efle  motum , 
fed  alium.  (I.)  Quod  Ariftoteles  Phyficos  oppo¬ 
nit  Parmenidi  &  MeliJJo ,  id  nihil  eft.  Phyjici 
enim  &  Phyjtologi  ftilo  Arijlotelis  veteres  illi  funt 
philoiophi  ante  Socratem ,  qui  hoc  unice  munus 
fuum  fecerant,  naturam  rerum  explorare,  reliquis 
rebus  &  fcientiis  omnibus  negleft» :  c  quorum  nu¬ 
mero  nec  Parmenides  erat,  nec  Meliffus.  Innu¬ 
meris  hoc  conftat  Stagiritae  locis ,  e  quibus  unum 
tantum  laudabo  Metaphyf.  Lib.  II.  C.  7.  p.  ij6. 

Oi  f***  b»  xxau^oi  Ihtxyofiiei  rxtf  /Atr  *C 

re?i  «■«£“««  UraTUTtpaf  T5  ^«neAcywr.  Qui 

Pythagorici  appellantur ,  principiis  quidem  ele¬ 
mentis  alieniori  modo,  quam  Phyjici,  utuntur.  Phy¬ 
ficos  hic  philofophus  opponit  Pythagoreis,  dum- 
que  id  facit,  fimul  tamen  fatetur,  Pythagoreos  de 
clementis  &  rerum  initiis  praecepifle ,  id  eft ,  Phy- 
ficorum  partes  fuftinuiffe.  Pjeni  funt  Phyficorum 
&  Metaphy ficorum  Libri  locis  ejusmodi.  *Ncc  id¬ 
circo  Sextum  Empiricum  audiri  velim,  qui  Libro X. 
mlv.  Mathemat.  Cap.  1.  p.  6+1.  MeliJJwn  &  Par¬ 


menidem  propterea  vocatos  efle  xtpvrUvt ,  non  phT 
ficos ,  ab  Arifiotele ,  affirmat ,  art  'u-iyfi  xi*t<rt*f  *** 
v,  <pua~if ,  quoniam  natura  ejl  principium  motus ,  quefl1 
hi  philofophi  fuftulerint.  Conicdtura  haec  eft  cu111 
nimis  remota ,  tum  Arifiotelis  feribendi  generi  re' 
pugnans.  (II.)  Nec,  quod  Arifioteles  judid^l 
quacftionem:  an  aliquid  immobile  fit,  nec  uc 
non  proprie  ad  Phyficam  pertinere ,  fortius  jllVa 
Parmenidem.  Nam  qui  hanc  controvcrfiam  ad  al>an7 
referri  vult  fcientiam,  quam  ad  Phyficam,  is  ,fl.j 
n:me  fimul  confitetur,  eos,  qui  immobile  alifi^* 
efie  volunt ,  de  natura  hujus  immobilis  refte  pjae' 
cipere ,  idque  cx  rebus  phyficis  eximere.  Ar'lF' 
teles  phyficorum  artem  exiftimabat  circa  illas  r 
unice  verfari,  quae  fenfus  noftros  feriunt,  flu 
certum  tantum  tempus  manent,  quo  abfohito  P 
eunt,  quae  denique  motum  habent,  nobis  fal 
habere  videntur:  m  qua  quum  eflet  fentent.!.a^cre- 
fentaneum  erat,  ut  deliberationes  ejusmodi  ac 
bus  aeternis,  a  fenfibus  remotis ,  &  generalior 
ad  aliam  amandaret  difciplinam.  Jnvabitipfum  ai 
philofophum  Metaphyficor.  Lib.  VL  Cap  1.  p.  3+ 
348.  T.  IV.  Opp.  Et  5  rt  irtt  f*»?0' 

Tw*»,  ir*  ^fvriKn;  Tt 


§•  -i-  unum  £3?  omne  i  immobilis .  S9S 

a  Qllo  intelligentia  &  mens  ipfa  funt ,  in  quo  continentur  &  comprehenduntur  omnia  com - 
pendiofe  &  fecundum  unitatem  quamdam ,  illud ,  inquam  9  intelligibile  id  efle,  quod  Par¬ 
menides  vocavit  unum  ens. 

Sed  iidem ,  quorum  fefe  ordini  Parmenides  adjunxit,  philofophi  antiquiores 
•Deum  illum,  quem  tv  oV,  unum  ens ,  five  naturam  omnium  primam  &  fimplicifli- 
mam  dicebant,  fimul  to'  notv,  omne  feu  univerfum ,  appellabant,  eo  quod  res  omnes 
efficienter  contineret ,  &,  ut  ait  Simplicius ,  5r«\3c  34&M*eAf4w  aV  W, 

omnia  diftintte  explicaffet  atque  diftribuijfet.  Quam  propter  cauflam  unum  illud, 
Clljus  res  hic  agitur,  a  Platone  in  Parmenide  dicitur  im  rr ol*&  wcpifplw,  in 

re*  omnes,  quae  varii  funt  generis ,  difiributum.  Parmenidem  certe  mundum  non  in* 
tellexifTe  corporeum , quum  ro'  i»  %  srdv,  unum  omne, praedicaret,  vel  ex  eo  effici- 465 
tUr  1  quod  idem  dzfeipilcv ,  individuum  efle ,  atque,  quod  (*)  Simplicius  obfervavit, 
ornni  magnitudine  'carere ,  dixit.  Quae  ideo  verba  adhibuit,  quia,  quod  modo 
Pcrfe&iffimo  unum  efl:,  partes  nullo  modo  habere  pofle ,  fentiebat. 

,  Ergo  formula  ifta,  eY  to  nav ,  unum  efl  omnia,  id  quod  diligenter  animadverti 
^ebet  ,  fenfu  multum  diverfo  ufurpata  efl  a  veteribus  philofophis.  Parmenides 
eflim  &  Xenophanes  fummum  ea  Deum  defignabant,  five  unam  illam  .maximeque 
Perfe&am  naturam ,  quae  ceteris  rebus  omnibus  ortum  dediflet  ac  initium.  Ve- 
rurn  alii  fummam  ea  tegebant  impietatem,  atque  id,  quod  rerum  omnium  elt  ulti¬ 
mum  &  viliffimum,  materiam  nimirum  five  corpus,  unum  &  omnia  dicebant,  ut 
res  omnes  fignificarent  una  eademque  materia,  vario  tamen  modo  affe&a  Si  dis- 
Pofita,  conftare.  Habeo  luculentum,  ex  quo  patet  hoc ,  Ariflotelis  locum:  (D^Oow 

iv  7E  TO  1T0CV  ^  /UlIM/  UVOU  VlV»  QvITIV  ,  Uf  ZhllV  ,  ^  ntUTVUU  CCOUXIvdw 

e^arxv,  SijAov,  en  rnfkxyfxi  uputgmvxn .  Quicumque  igitur  univerfum  unum  £? 

unam, 


{*)  In  Pbyf.  fol.  17.  coi.  2.  (f)  Metaphyf.  Lib.  I.  C.  7-  (P-  274-  T.  IV.  Opp.) 


•  ‘  yt  *  jr» pl  xjvjJJ at  y£g  tiv«»  i  Qutihvi.  - • 

(fU  $  <pvirt*.vi  «■«p»  cc.%otpir*  fbi* ,  iAA*  £k  £ki\>Hx. 

jfu°d  fi  quippiam  tjl  immobile  &  aeternum  y  fe- 
Piabile ,  patet ,  quod  fpeculativae  eft,  de  eo  cogno- 
fere »  non  autem  pkyjtcae :  de  mobilibus  namque  qui- 

ysdam  phy  fica  efl.  -  Phy  fle  a  etenim  circa  in- 

jepQrabilia  quidem ,  fed  non  immobilia.  Hinc ,  quae 
«e  coelo  &  mundo-,  quos  aeternos  efle  ducebat 
pagirita,  difputari  poflunt,  a  Phyfica  fejunxit,  & 
Partim  feparatim  traftavit,  partim  ad  Metaphyfi- 
am  retulit.  (III.)  Hinc  jam  tertio,  quid  refpon- 
ejus  loco,  apparet,  quo  bene  quidem 
&  MeliJJum, 

IT  J%nfJhyC-A°mm  officio  neSat  funftofefle. 
Ipfe  Anflteles ,  id  quod  in  vulgus  notum  eft,  efle 
Uqmd  aeternum,  & :  fimul  immobile,  Deum  ni- 

nViiw  5i^atU-e^at’  .  Quare  n°n  poterat,  quin  iftos 
P  uofophos  in  univerfum  laudaret,  qui  pariter 
Huin  efle  aliquod  perenne  atque  motus  expers, 
iIIji  ^unt"  ^eclue  tamen,  id  faciens,  quale 
in-  ^lt:  unmobile  Parmenidis ,  fignificat,  aut  ho- 
mem  rc&e  de  illo  fenflfle ,  fatetur :  contra  fen- 
Ptiam  ejus  aliis  in  locis,  maxime  Lib.  I.  Phy- 
J  0rm  &  Lib.  I.  Metaphyf  &  declarat  &  cafti- 


gat.  Ne  iniquus  tamen  fim ,  c  fle  diffiteri  nolo  lo¬ 
cum  apud  Ariflotelem ,  qui  doftiffimum  Cudwor- 
thum  praeteriit ,  quo  Parmenidis  difciplinam  phi- 
lofophus  videtur  indicare  talem  fuiflc,  qualem  Cud - 
worthus  cam  efle  vult,  Metaphyf.  Lib.  I.  Cap.  5. 
p.  270.  T.  IV.  Opp .  unet  r2 

iPcf  UtfllX  •  5  rS  xxl»  T»  . 

hi  6  0  0  hi  u-itfi,  ty,xi 

uiro.  Parmenides  etenim  unum  fecundum  rationem 
attigijfe  videtur  :  MeliJJus  vero  fecundum  mate¬ 
riam.  Qtiare  id  etiam  ille  quidem  finitum,  hic  vera 
infinitum  ait  effe.  Sed  ut  omittam,  conjecturam 
hic  tantum  proponi ,  locus  hicce  vehementer  obfcu- 
rus  eft,  neque  patet,  quid  Stagirita  unum  *«!k 
xiyoy  &  unum  Kxlx  «Au»  dixerit.  De  ipfa  Parmeni¬ 
dis  fententia  paullo  poft  difleretur. 

(r)  Eudorus  apud  Simplicium  ]  Comtn.  i* 
Phy  fleam  Ariflot.  p.  39.  ed.  Graecae  Aldinac. 

(s)  Syrianus ]  Ex  codice  manu  feripto  Comm. 

Syriani  in  Libros  aliquot  mstaphyfitos  Ariflotelis 
haec  fine  dubio  verba  cxcerpfit  vir  doctiflinms. 
Nec  enim  adhuc  Graece  hic  Commentarius  editus 
eft.  ■  .  v . 

Ffffi  O)  An- 


Ff  ff  a 


Jp6  Tarmenidis  fupremus  Deus,  Caw  IV.' 

unam  quam  tam  ejje  naturam ,  ut  materiam ,  ponunt ,  &?  toc  corporalem  &  magnitudi * 
nem  habentem ,  patet ■ ,  quod  multipliciter  errant.  Sed  ell  tamen  non  leve ,  quod  utros- 
que  fejungit ,  diferimen.  Nullus  eorum,  qui  hoc  fcito  ad  flagitia  religionumque 
detrimentum  abufi  funt,  fi  ve  aerem,  five  aquam,  five  aliud  quid  in  animo  habe¬ 
rent,  unum  illud  <k  omnia  immobile  dixerunt  efle,  fed  mobilitatem  ei  femper  ad¬ 
junxerunt.  Contra  Parmenides  ,  Meliffus ,  &  Zeno  immobile  judicarunt  efle ,  quod 
ita  vocabant.  Ex  quo  efficitur ,  Deum  eos  intellexifle  unum  ,  idque  folum  docere 
fiios  voluifle,  unam  efle,  fimpliciflimam ,  perfe&iflimam ,  immmutabilem  ,  omni- 
que  concretione  liberam  naturam ,  quae  res  omnes ,  tamquam  caufla  ,  finu  fuo 
comple&eretur  ,  atque  univerfitatem  olim  condidiflet  &  ex  fe  procreaflet.  Ac 
Heraclitum ,  quem  pariter  dixifle  ferunt,  $v  ro  unum  cj]e  omnia ,  five  uni¬ 
verfitatem  rem  unam  efle  &  eamdem,  utrumque  formulae  hujus  fenfum  copulas- 
fe,  conjicio,  atque  omnia  ex  uno  Deo  &  ex  uno  igne  profefta  efle,  cenfuifle. 
Idem  prope  de  Stoicorum  dogmate  pronuntiem.  Utrique  enim  Deum  ita  efle 
profitebantur,  ut  a  corpore  eum  haud  disjungerent,  ignemque  rationis  &  qonfilii 
compotem  rerum  omnium  exiflimarent  efle  cauflam  &  initium. 

Ipfe  Ariftoteles ,  quem  in  Phy  ficis  de  MeliJJi  &  Parmenidis  auctoritate  multum  idea 
detraxifle,  monuimus,  quod  immobile  illi  rerum  flatuerent  principium  ,  in  Meta - 
phyficis  eamdem  ,  quam  illi ,  viam  atque  rationem  manifefto  ingreditur.  ConcediC 
enim  ,  qui  unum  efle  cenfent  a  corpore  remotum  &  immobile  rerum  omnium  prin¬ 
cipium  ,  eos  Deum  fateri,  Deumque  largitur  fummum  naturam  efle  motus  omnis 
nefeiam.  ^  En  ipfa  philofophi  verba.  (*)  Ei'm{  rizrdexi  ns  i <<nx  'maui* ,  ^lyU 

K&  clAvuI®-  ,  07n%  TnirJntW.  fenemo*  c*7ubSx  dv  efa  rns  ^  75  fciov'  %  ati* 
a*  i!*  7Tf tum  $  v.vywmm  Sialiqia  quidem  tatis  Juhjtantia  ejty  dico  autem  y  fepOt 

rabi  lis  &  immobilis ,  quod  lentabimus  ojlendere ,  illic  profecto  divinitas  erit:  £?  hoc  erit 
primum  &  principale  principium.  Erunt  forte,  qui,  li  minus  Parmenidem ,  Ariftote - 
lem  tamen  muka  ejusmodi  principia  immobiiia ,  feu  non  unas  naturas  principd 
expertes  ac  per  fe  exfiftentes  ,  quarum  quaelibet  non  nihil  ad  mundi  fabricatio¬ 
nem  contulerit,  ftatmfle,  fufpicabuntur.  Verum  his  Simplicius  (f)  fatisfaciat ,  qu* 
P*  y*yd\**.  confirmat,  *o|«*  id  eft,  tametfi  ve* 

terum  pbilofophorum  varii  multa  (nonnulli  etiam  infinita)  ejfe  dixerint  principia  moti' 
liay  nullum  tamen  inter  philofopbos  ezfliti/fe ,  qui  diceret ,  multa  £?  varia  ejje  principi A 
immobilia.  Ex  quo  concludimus ,  qui  multas  mentes  nec  fa&as  nec  genitas ,  fed 
per  fe  exfiflentes,  diceret,  aut  plures  Deos  aequalis  virtutis  atque  gradus  orbi* 
hujus  conftru&ioni  praeficeret,  in  antiquis  neminem  inventum  efle  philofophis. 

Verum  videamus,  quemadmodum  Plotinus  interpretatus  fit  Parmenidem.  Is  igi' 
tur  iit,  five  ens  illud,  quod  in  feriptis  fuis  toties  commemoravit  Parmenides ,  per- 
fectam  efle  mentem  five  intelligentiam ,  nil  quidem  dubitare  videtur.  Nihil  enin* 
vere  exfiftere  &  efle ,  philofophum  hunc  putare,  ait,  praeter  id,  quod  intelligat* 
Hanc  vero  mentem  ,  a  corpore  licet  abftraclam ,  cum  fphaera  comparafle  feu 
globo,  cenfet,  eo  quod  cundta  in  femet  involuta  comprehendat,  quodque  ratio 
ac  intelligentia  omnis  non  extra  eam  fit,  fed.  in  ea.  Quod  vero  hoc  ipfum  eifi 


(0  Arijiotclem ]  Metaphyf,c0r.  x^ib.  i.  Cap.  6 •  p.  272.  T.  IV.  Opp-  Hoc  vero  Arijtol 


-r<  urium  omne ,  immobilis S9T 

in  libris  fais  unum  etiam  appellaverit,  inde  putat  eveniffie ,  ut  in  nonnullorum  re- 
prehenfionem  incurreret,  ensque  illud  fuum  &  unum  &  multiplex  fimul  feciffe  vi* 
,rStur>  quum  inte],iSentia  tamen  &  racio  rerum  omnium  fpecies  &  notiones  com¬ 
plebatur.  Ergo  totam  Parmenidis  difciplinam  multo  melius  digeftam ,  multoque 
mitm&ius  &  curatius  expolitam  effie  a  Platone  cenfet  in  Parmenide ,  ubi  tria  princi-4^ 
Pla  ^aequalia  feu  tres  in  divinitate  perfonas  die,  profiteatur:  (*’)  ‘Q  n\*rwu 
eixgjGlrepov  At yuv  .  Sj&ip»  «V  to  irpunv  eV,  o  xv&umfov  ^  SdC- 

‘n^|r  ^  Aty«»  ,  ^  re^irv  «v  jnJiKa  *  *9  «*to?  1$,  ^  (pvgtn 

V*‘s  rOry.  Parmenides  autem  loquens  apud  Platonem ,  exaftius  inter  Je  diflinguit  primo 
lPJuin  unum ,  quod  &  praecipue  unum  eft,  folumque  unum :  item  fecundum  unum  multa 
Nominat :  tertium  denique  unum  atque  inulta.  Hic  itaque  fic  tres  dictas  confirmat  naturas. 

^  ego  quidem  ,  quod  quafi  in  itinere  politus  indico  ,  hanc  minime  admonitio- 
nem  Plotini  fpreverim  ;  quin  ad  obfcurum  &  difficilem  Platonis  Dialogum ,  quem 
ar menides  infcripfit,  referandum  vix  aliquid  opportunius  hoc  inveniri  poffie,  arbi- 
p°T-  Quod  fi  igitur  tribus  divinitatem  bypoftafibus  feu  perfonis  contineri ,  credidit 
J*rmenides ,  illud,  quod  proprie  to  iv  %  7rxv ,  unum  &  omne,  vocare  folebat,  pri- 
in  illis  haud  dubie  locum  tenuit.  Alteram  vero ,  quam  perfebiffimam  judi- 
cabat  mentem  cfle,  videtur  diferiminis  gratia  »  mfAcc  vel  tx-AS,  unum  multa  five 
i7ny}ia,  nominalTe.  Haec  omnia  vero  fpecies  rerum  fune  intelligentiae  obviae,  quas 
nniverfas  mens  perfebiffima  complebitur  in  fe  &  comprehendit.  Nec  de  aliis, 
quam  de  his  ipfis  fpeciebus,  intelligi  debet  pronuntiatum  ejus:  res  omnes  flare  & 
Wmanere,  non  autem  fluere.  Singulas  autem  res  &  in  fenfus  incurrentes  haud  in 
°dem  flatu  manere,  praecepit.  Namque  has,  quod  ipfe  confirmat  ufus,  rebe 
•  Uerp  docuit  Heraclitus  cum  febatorlBus.  Verum  illas  notiones,  quae,  re  nulla 
jUterjeba  ,  animis  noflris  obverfantur  ,  aeternas  pronuntiavit  effie  &  immutabi¬ 
li.  ipf*e  drifloteles  (j)  generari  eas  &  corrumpi  poffie  negavit ,  eo  jquod 

im  arUm  certa  P°^et  e^e  &  immutabilis  fcientia,  nifi  mentibus  noflris  aeternae,' 
7j;-^utabiles ,  &  neceffiariae  fpecies  &  notiones  objicerentur.  Igitur,  quae  Parme - 
r  ls  Heracliti  familias  diftraxit  olim  ,  nobiliffima  quaeflio:  resne  omnes  flue- 
u  .  perpetuo ,  an  quaedam  ex  illis  confiflerent  ?  eodem  slriftotele  judice ,  hanc 
a..  Ce  vim  habebat  &  fententiam:  utrum,  praeter  ea,  quae  fenfibus  fubjeba  funt, 

13  quaedam  effient  immutabilia,  in  quibus  contemplandis  verfari  poffet  animus, 

.ec  nt?  Cui  quidem  difeeptationi  haec  altera  colligata  &  connexa  effi:  fitne  fcien- 
quaedam  aut  notitia ,  quae  Habilitatem  certamque  rationem  &  veritatem  ad- 
J  petam  habeat?  Quicumque  enim  ex  Heracliti  difcipulis  mentibus  objici  negabanc 
'  nifl  ^uod  lingulare  effiet,  &  fenfibus  pateret ,  hi  non  poterant,  quin  etiam 

q  i  r^renc»  ccrtam ,  flabilem  ,  &  firinam  fcientiam  nusquam  effie.  Nec  enim, 
liurttur  Ie^imus  aPud  (0  Ariflotelem ,  rerum  fingularium ,  quae  fenfibus  perci- 
obfennnti  ora SSU*"  Vel  ^onftrati»  dari  aut  fufeipi  poteft.  Contra,  qui  Parmenidis 
j  i!'^raeCertls’  effe  disputabant  fcientiam  quamdam  firmamentis  fretam  mi- 
me  dubiis ; ,  a  femet  ipfis  difceffiffient,  nifi  acriter  conflanterque  fimul  defendis- 
,  cognitionem  humanam  non  unice  illarum  rerum  abfolvi  notitia,  quae  fepa- 

ra* 

r  +  \  S.nn*  ~  (dc  tribus  principal.  fubftantiis  pag.  400.  > 

<t)  Metaph.  Lib.  IV.  C.  5.  (p.  2gl  T  FIV.  0pp.)  ; 

9  UOn  cx  »  fed  CX  Platonis  lenAi  dicit.  Ipfc  ab  hac  abhorret  fententia. 

Ff  ff  3  OO 


593  Parmenidis  fupremus  Deus,  Cap.  1V< 

■ratim  exftant,  &  in  fenfus  incurrunt,  fed  habere  mentem  ,  in  quibus  exercere 
poflit  fefe ,  notiones  anas  aeternas,  immutabiles,  &  a  fenfuum  imperio  remotas. 
Has  vero  notiones  vitelligibiles  vocare  folebant  ideas ;  quas  quidem  unius  fummae 
perfe&iffimaeque  mentis  intelligentia  comprehendi  &  continari  omnes,  atque  in- 
df  infen°res  mentes  fi  ve  animos  deferri,  judicabant.  Hos  intra  limites  li  con- 
ftitillent  Parmenides  &  Pythagorei,  re6le  atque  ordine  feciffent.  Sed  ingenue  far 
ten  decet,  paullo  longius  hoc  genus  proceflifle,  nec  modo  exlidere  aeternas  at* 
que  immutabiles  rerum  notiones,  quibus  omnis  niteretur  fcientia.  condituifle» 
verum  etiam  has  ipfas  fpecies ,  ut  in  divina  continentur  intelligentia  ,  rerum 
omnium  cauflas  &  principia  dixifle.  Sic  enim  mentem  eorum  declarat  Ariflote* 
les:  (*)  Kmoc  TK^iih  tev  «».:/?.  Ideae,  funt  reliquatum  omnium  rerum  caufjae .  Ec 
rurfus  :  To  71  'ry  tivcy  tKXtv  r  a>}.cuv  rd  i$t}  »  ro'i  d[  tfitn  to  tv.  Ullicui qtA 

rerum  ceterarum  quidquid  ejl ,  id  ipfi  ejfe  fpecies  attribuunt :  fpeciebus  autem  ipfum  unutlt 
ejje  dat.  Has  in  mente  divina  ideas  philofophi  hi  rerum  omnium ,  quae  conditae 
funt  &  exflftunt,  exemplaria  &  imagines  efle,  ducebant.  At  qui  Pythagora  du¬ 
ce  utebantur,  illis  placuit  illas  notiones  numeros  frequenter  appellare.  Qua  quidem 
ex  re,  quidnam  fibi  velit  notiflimum  fcholae  hujus  fcitum,  quod  multis  portento- 
457  fum  &  perobfcurum  vifum  eft,  intelligitur :  (v)  Numeros  ejfe  cauffas  &  principii 
rerum  omnium ,  aut:  Ex  numeris  fafta  ejfe  omnia  &  compojita.  Hoc  unum  fignifi* 
catum  efle  cupiebant  hoc  di&o,  res  omnes  ad  exemplum  idearum,  in  divina  men¬ 
te  repofitarum ,  fa<5las  &  efficias  efle :  has  vero  numeros  dicebant ,  quod  non  fe' 
cus  atque  numeri,  a  monade  feu  eo,  quod  unum  efl,  omnes  ducerentur.  Ipfum 
Arifto;elcm  interpretationis  hujus  au&orem  fidimus ,  qui  pronuntiati  idius ,  de  quO 
dilTerimus,  numeros  ejfe  cauffas  &  principia*rerum  reliquarum ,  hanc  (.t)  alicubi  ra¬ 
tionem  reddit ,  iit  tfa  oCpiQpot  ,  quod  numeri  effent  ideae.  Ceteroquin  haud  ego  nefcin^ 
fum.,  aliter  etiam  adhibuifle  numeros  Pythagorae  familiam ,  voluifleque  ad  decadem 
usque  rerum  ipfarum  imagines  eos  efle  &  ligna.  Sed  revertor  ad  Parmenidem* 
qui  binis  illis  divinis  naturis ,  quas  adhuc  commemoravimus ,  tertiam  videtur  etiam 
adjecilfe.  Atque  eam  quidem,  qiio  fecerneretur  commode  a  reliquis,  non  tv  ^ 
vrZv,  unum ,  quod  efl  omne ,  nec  tv  7mv&,  unum  omnia ,  fed  tv  ^  unum  omnia* 

eo  quod  ceteris  eflet  paullo  mutabilior,  nominandum  flbi  efle  ratus  ed.  Plotin^ 
aeternam  efle  eam  cenfet  animam ,  quae  ad  normam  &  praefcriptum  divinarum 

(*)  Metaphyf.  Lib.  I.  Cap.  6-  (p,  273-  T.  IV.  Opp.) 

(?>) Numeros,’]  T«  «fifyt,*?  *iVc»«  f&ziTe??  x\\tn  ideas,  &  inter  numeros ,  heque  fatis  perfpicue 
*<ruf ,  apud  Arijlotelem  Lib  I.  Metaphyf.  Cap.  6.  telligo  convenientiam  utrorumque.  Sed  in  obfcUr 
P-  272.  De  ipfis  Pythagorae  numeris  tantum  dixi  ejusmodi  rebus  nihil  explorati  licet  decernere, 
fupra,  quantum  fcire  convenit  hominem,  qui  ra-  )  Alicubi]  Metaphyf.  Lib.  I.  Cap.  6.  P •  %‘0 
tiont  iuum  efle  ducit  obfequi.  Sententiam,  quam  Verum  more  fuo  tain  impeditus  &  obfcurus.  U 
liic  adfeifeit  vir  do&iffimus,  numeros  Pythagorae  in  loco  elt  Arijloteles ,  ut  interpretis  defungi  1 
(i  Platonis  ideas  non  differre  inter  fe,  non  ita  pri-  vix  pofle  officio  line  magna  temporis  ja&ura,  c 
dem  bene  longa  &  erudita  commentatione  expoli-  llimem.  Lateat  igitur  in  tenebris  fuis ,  qui  no 
vit  &  defendit  vir  clarifllmus  ,  fac.  Bruckerus,  efle  omnibus  noluit.  Aid 

quae  in  Jo.  Georgii  Schelhornii  Amoenitat.  litte-  (y)  Contenderunt  ]  De  fententia  eoruin> 

cxftat  T om.  VII.  p.  173.  [  Probat  &  Beaufobre  ab  aeternitatis  notione  omnem  fucceflionem  r  n 
Jitjl.  de  Manich.  P-393*]  Nihil  ego  repugno,  «uin  vent,  quae  plerorumque  bodie  elt  Thcolog  .£ 
hanc  probent,  li  qui  velint,  opinionem :  mihi  vero  coetus  noli ri ,  e»usdemque  antiquitate  infra» 
niultum  interefle  videtur  inter  rerum  notiones  feu  fallor,  commodior  nonnulla  differendi  locus 


2T-  unum  omne ,  immobilis .  jpp 

notionum  ros  omnes,  quibus  mundus  hic  inferior  continetur,  reapfe  finxerit  & 

creaverit. 

Ceterum ,  ne  quid  dubitationis  alicui  reliquum  faciam  hac  in  caufla  ,  Parmeni - 
«^que  nihil  aliud  intellexifle ,  quam  unum  omnium  excellentiffimum  Deum 
quum  unum  omne,  illudque  immobile ,  laudaret  principium  ,  alios  quosdam  ejus  ver- 
?s»  aut  partem  verius  illorum  exiguam,  quibus  id  omnino  declaratur,  ex  Simpli - 
^Proferam.  Quod  quidem  eo  facio  libentius ,  quoniam  in  Henrici  Stepbani  Poil/ 1 
rMofopbica  eos  omiflos  video : 

(  *  )  - -  fl?  ecfyvyiJav  f(pq  etvu\t$piv  igiv , 

QvlimT  yy ,  iscLf ,  tui/  esii'  Sui 
dJEv  (nwi^is  *  TiV«  $  'flfJilw  Sifacii  cujrtf ; 

KvTDLO  clxlvtjlcv  fAiytihun  CV  7Ttl£p<n  tiitrpuv, 

Tacrsv  t’  iv  'murco  n  (jS^qv  ,  kouno  n  ,  k.  r.  A. 

Ruuntur  ejus  generis  plures,  quos  relinquo.  Manifeftum  autem  efl,  fummum 
jnnium  Deum  a  Parmenide  hic  defcribi ,  ut  naturam  unicam ,  folitariam ,  &  fim- 
P  lciflimam ,  a  nemine  fa6lam  ,  feu  virtute  propria  ac  neceflario  exfillentem  , 
^p°re  prorfus  vacuam  ,  omnis  magnitudinis  expertem,  immutabilem,  nec  ulli 
jjJPquam  converfioni  aut  viciflltudini  obnoxiam:  permanere  idcirco  eam  ait  longe 
*°  ^odo  atque  ratione,  quam  nos,  nullum  ei  tempus  praeterlabi  aut  fluere  , 
nirC  Pra.etericum  e*  e^*e  aliquid  aut  futurum ,  fed  in  continuata  perennique  aeter- 
Me  vivere.  Ex  quo  efficere  licet,  eorum  opinionem,  qui  flabilem  &  continua- 
jn concipere  fludent  animo  aeternitatem,  nullis  fibi  fuccedentibus  temporum 
tervaUis  diftin&am,  non  recenti  demum  memoria  natam  efle,  quod  multis  per- 
afum  video  ,  nec  a  Chriflianis  au6loribus,  Patribus,  vel  fcholaflicis  doftoribus 
a'ilniUm  excogitatam  ,  fed  Parmenidis  faltim  attingere  tempora.  A  Parmenide  ad 
tum  -Ca  ^e^n<^e  tranfiit  fapientes,  praeflantifllmisque  placuit  eorum  ,  qui  philofopho- 
j  inter  gentes  Chrijli  ignaras  nomen  confequuti  funt.  Noflra  demum  aetas  tol- 
e  .ei]anc  fententiam  conata  efl :  qua  non  modo  homines  a  religione  alieni,  verum 
an)  alii,  qui  crudam  in  vulgus  fapientiam  arroganter  propellunt,  defenfores  ejus 
,  p  mtelligere ,  quid  dicant,  atque  ipfum  dogma  in  abfurdo  errore  ver  fari ,  au- 
,C  er  O)  contenderunt. 

Me- 

C*)  In  Ariftot.  Phyf.  fol.  7-  &  17.  &  31. 

^lUfcxt(ffapUm1  falli  cos,  qui  negant,  quinto  Atheismo.]  Ejusdem  opinionis  patroni  multi  funt 
Parmenides  vp  eani  °Pini°nem  cfle  antiquiorem,  alii  longeque  doftiflimi  viri,  in  quibus  au&orem 
bit0.  ncoue  vp?r'1Um  ci  favcrit>  vehementer  du-  Artis  cogitandi  Part.  III.  Cap.  19.  p.  246.  pe- 
®Xtra  conrrovcrfiaUS’  ^ui  hic  Pr°feruntur ,  ejus  id  trnm  GaJJendum  Operum  Tom.  I.  p.  2q<s.  Mich. 
<3e  Pnrwnidit  iE?iP?nunt*  Sed  haec  alias :  nunc  Mtu  gues  Libro ,  quem  infcripfit  Plan  Theologique 
difn.iMndi  P,,.l  ofoPhia  mihi  video  quaedam  du  Pythagorifme  p.  16.  Renat.  Valiimm  ad  BoS - 
fas  (]t  *  ‘  ‘,  ’j  cr’uj|UOUsfluc  lHis  fidem  habere  thinm  de  confolatione  philof.  p.  y2.  nominalle  fatis 

aPparen*-]  VV  «  ac  ingeniofe  monentur,  erit,  qui  Parmenidem  aeque  fapienter  ac  bene,  ut 
Ut  Ba,  ’  .ymncm. m.°vet  vir  eximius  lapidem,  Chriftianos ,  fenfitle  nihil  dubitant.  'Sed  his  ob- 
autern  n-es  om,?ls. in  ,*Um  fceleris  purus ,  illi  ftant  alii  nec  ingenii  nec  doftrinae  conia  minores, 
i^cce  r«U1  quod  induxit,  totam  Parmenide-mque  de  Deo  rebusouc  divinis  eodem 

ki  n?  un‘verfitatem  c(Te,  cenfucrunt,  in-  philofophatum  efie  modo,  quo  Spinofm,  omnem- 
l°[0Pf1o  ^tis  gravem  mtulifTe  videantur,  que  idcirco  fuftuHfiTe  religionem  decernunt.  Petr- 
*  ad  Immsrmcirinum  purgat  cum  ab  Baylius  Dimon.  lrjlor.  £?  ertique  Tom.  IV.  w« 


6oo 


Meli /fi  unum  &  omne  i 


Cap.  IV.1 


468  McliJTwn  ejusdem  do&rinae ,  cujus  Parmenides ,  ftudiofum  fuifle,  pariterque  unum 
469 principium  ,  quod  fimul  eflet  omnia  ,  motusque  nefeium  ,  introduxifle ,  id  vero 


Xenophanes  A rot.  B.  p.  2887.  Je-  'Pranc.  Buddeus 
in  Thejibus  de  Atheifmo  &  fuferftit.  Cap.  1.  §.  19. 
/e/  60.  maxime  vir  illuilris,  Nicol.  Hier.  Gund- 
lingius,  cujus  longa  &  ingeniofa  commentatio, 
qua  Parmenidem  inter  Atheos  referre  fludet,  Gund- 
lingianorum  P.  XV.  p.  372./.  Inter  hos  funt  etiam , 
quibus  mediam  incedere  viam  ,  Parmenidemquc 
nec  accurre  nec  excufare  placet :  quibus  fefe  non 
ita  pridem  fociavit  vir  omnium  litterarum  peritiffi- 
mus,  Jac.  Frid.  Reimmannus ,  in  Hijloria  Athei/mi 
Seft.  1.  Cap.  30.  §.  3.  p.  205.  206.  Si  Plotino  Sim- 
plicioque,  quos  in  hac  caufla  duces  adfeifeit  do- 
ftiflimus  Cudworthus ,  fides  haberi  fine  formidine 
pollet ,  facile  ab  omni  Parmenides  infamia  vindi¬ 
catus  judicio  exiret.  Jungi  hifce  Proclus  potuiflet, 
qui  multis  verbis  Parmenidem  laudat,  &  coP1.o  e 
philofophiam  ejus  perfequitur  lntrodutt.  in  lheo - 
logiam  Platonicam  Lib.  I.  Cap.  7 ./•  P-  1 5  -  45- 
Sed  quum  certum  fit ,  illud  hominum  genus  ex 
fuo  plerumque  ingenio  veterum  metiri  philolo- 
phos,  tardius  di«5lis  eorum  adfentiri  foleo :  neque, 
dum  id  facio,  peccare  me  exillimo.  Ex  carminibus 
ejus,  aut  potius  carminum  ejus  fragmentis,  quae 
paflim  apud  Galenum,  Clementem,  Sextum,  Sim¬ 
plicium,  &  alios  extlant,  nihil  quoque  firmi  atque 
explorati  licet  eruere,  cum  quod  mirabiliter  ob- 
fcura,  tuin  quod  membra  funt  de  reliquo  corpore 
diftrafta,  de  quorum  vero  fenfu  nemo  facile  judi¬ 
caverit.  Idem  ferme  dc  Platonis  dixerim  Dialogo , 
cui  nomen  fecit  Parmenides.  .  Nec  enim  conflat, 
veramne  philofophi  hujus  fententiam  retulerit  Plato , 
an  vero,  quemadmodum  Socrati,  fuos  ipfi  fenfus 
fuppeditaverit ;  nec,  quid  fibi  velint  pleraque, 
liquet,  quae  in  hocce  colloquio  proponuntur. 
Quae  quum  ita  fint,  hoc  unum  illis  rcli&um  efl , 
quibus  fcita  Parmenidis  cognofcere  lubet,  ut,  quae 
veteres  de  illis  retulerunt,  non  nimis  multa  inter 
fe  conferant,  &  probabili,  hoc  fa&o,  conicclura 
decernant,  quantum  in  eo  vel  pietatis  vel  impie¬ 
tatis  erga  Deum  fuerit.  Ante  omnia  tenendum 
ell ,  jd  quod  eorum,  quos  paullo  pofl  nominabo, 
teftimoniis  conllat,  Parmenidi  duplicem  fuifle  phi¬ 
lofophiam  ,  alteram ,  quae  fenfibus ,  alteram ,  quae 
ratione  ac  judicio  regeretur;  hanc  quidem  certam 
&  minime  dubiam,  illam  vero  propter  fenfuum  in¬ 
firmitatem  fallacem  atque  lubricam :  quarum  illam 
non  male  Phyficam.,  hanc  Metaphyficam  dixeris. 
Vid.  praeter  Diogenem,  Eu/ebium  Praeparat .  euan- 
gel.  Lib.  I.  CaP-  8.  p.  23.  &  in  primis  Phdar- 
chum  Libro  aditer/.  Colotem  p.  1114.  f.  T.  II.  Opp. 
qui  luculenter  docet,  perperam  a  nonnullis  difei- 
plinam  ejus  intellegam  e  fle.  Ad  fuperiorem  phi¬ 
lofophiam  omnis  rerum  natura ,  quam  videmus , 
oauics  ejusdem  vicifiitudines  ac  mutationes ,  omnia 


denique  pertinent,  quae  fenfibus  fubjefta  funt  & 
expofita.  Quidquid  igitur  in  praeceptis  ejus,  quae 
referuntur  ab  antiquis,  de  rebus  exponit,  quae 
fentiri,  videri,  tangi  poliunt,  id  ad  hanc  philo- 
fophiam  plane  pertinet.  Quod  fi  viri  do&ifijm1 . 
obfervafient ,  multas  effugiflent  hac  in  rc  dim-  • 
cultates  ac  controvcrfias.  Itaque,  quod  duo  dixit 
efle  rerum  principia,  aquam  &  ignem ,  feu  ut, 
Plutarchus  ait  /.  c.  p.  1114.  ro  yuyuirptt  xj 
tum»,  aut,  ut  Plato  &  alii,  terram  £?  ignem ,  qu°d 
homines  vi  folis  efle  procreatos  aflirmavit,  quoJ 
de  coelo,  luna,  &  fideribus  praecepit,  tefle  P[ll‘ 
tarcho ,  id  omne  ad  hanc  partem  difciplinae  ejus 
referre  decet.  Nec  alio,  nifi  totus  fallor,  id  per* 
tinet,  quod  dc  Deo  fertur  docui  fle.  Parmenides 
commentitium  quiddam  coronae  fmilitudine  efficit'- 
Stephanen  appellat ,  continentem  ardore  lucis  or¬ 
bem  ,  qui  cingit  coelum,  quem  appellat  Deum  t 
Cicero  de  natura  Deor.  Lib.  I.  Cap.  11.  p.  2 39-V 
Deus  hic  qualis  fit,  apertum  efl,  fubtiliffimus  m' 
mirum  ignis,  univerfum  orbem  terrarum  cingens 
&  ambiens :  cui  mentem  &  rationem  num  tribue* 
rit  Parmenides,  valde  dubium  e(l.  Deum  illud 
Parmenidi  fuifle ,  quod  praeflantiffimum  efl  in  re¬ 
rum  natura,  quodvc  gignit  in  ea  &  efficit  omnia» 
dubio  caret,  ut  arbitror.  Hoc  autem  ignem  en0 
volebat,  quem  omnium  opificem  dictitabat  efl®* 
Diogenes  Laertius  Lib.  IX.  Segm.  22.  p.  561* 
Au»  t*  tbttt  sotzu» ,  *u?  yw ,  to  p/.  '»»  KfV' 
Tulit  Duo  e/fe  elementa,  ignem  £?  terram 

illum  quidem  opificis  obire  vices.  Adde  Orige 
nis  Philofophumena  Cap.  11.  p.  87.  &  alios.  Ig^l 
vero,  id  quod  nemo  negat,  ad  res  pertinet  feu’j 
bus  patentes.  Quare  Deus  Parmenidis  quin  a 
hanc,  de  qua  agimus,  fhpientiae  ejus  partem  r 
ferri  debeat,  nullum  cuiquam  erit  dubium.  C&T 
rum,  quod  Stephanen  feu  coronam  hanc  natura 
vocavit  omnia  efficientem ,  id,  tametfi  variam  d!^ 
quirendi  materiam  viris  do&iffimis  fuppeditaver*^ 
mihi  minime  perplexum  videtur  &  abditum.  c  • 
mine  philofophiam  fuam  complexus  efl  Par*?s\t 
des ,  in  quo  res  fere  omnes  vocabulis  appc»a.  lS 
rerum  aliarum ,  nec  confuetis  &  ufitatis  nomj°l 
expreflit.  Exflat  apud  Sextum  Empiricum  fatis  ^ 
gum  ex  Libro  ejus  de  natura  fragmentum  Lib-  ^ 
adv.  Mathematic.  p.  392.  /.  in  quo  appuht'0 
uos  ,  rationem  daemonem,  oC 


animi  vocat  equos  , 


Dcumqf* 


puellas  Ueliadas.  Quid  ergo  mirum,  Ae¬ 

que,  quem  profitebatur,  fimiii  ab  eo  vocabulo 
lignatum,  &  coronam,  quae  maximum  erat 
mentum,  falutatum  efle.  nCji- 

Nemo  tamen  velim  flbi  perfuad  ,  ut 

tem  &  a  ratione  averfum  ^JParmenxdetn^ 

hacc  omnia  ,  -juao  fcnlibus  fnbjefta  funt, 


5*  ai;  incorporeum  *  infinitum ;  601 

paucos  praeterit.  Quin  etiam  ab  omni  corpore  removit  illud,  quemadmodum 
1  armenides.  Sic  enim  Simplicius  :  ( *  )  S  gr  ?  ^ 

3jRt$'  i,.. 

(*)  Simplicius  iri  Ariftot.  phyf.  f.  19* 

fomnia  &  fenfuum  commenta,  cxiftimaret,  eanimque  cauflas  eruere  ftuduit.  Ex  do»matibu3 
potum  e  fle  nullum,  nihil  gigni,  nihil  deftrui,  ejus,  teftc  Laertio  &  aliis,  hoc  erat:  primos  ho- 
Jed  videri  nobis  tantum,  ac  fi  fierent  illa ,  decer-  mines  ex fole  generatos  effe.  Quaenani  placiti  hu- 
?ereh  Ita  fi  fenfifTet  homo ,  non  homo,  fedum-  jus  vis  eflet,  fi  id  fenfiflet  homo,  quod  fenfiflt/ 
bra  ipfe  fuifiet  hominis.  Non  fum  nefeius,  vete-  eum  tot  veteres  recentioresque  volunt  ?  Haec, 
*es  longe  plurimos ,  Ariflotelem,  Sextum ,  &  alios  qua  nihil  ineptius  fieri  poteft :  fuifle  homines,  au- 
p  ejus  fententiam  interpretatos.  Colotes  apud  tequam  ulli  homines  exftitiffent ,  quibus  vifuni 
lLtarchum  accufat  Parmenidem  ,  quod  ignem,  fuifiet,  effe  folcm,  atque  folera  hunc  motus  in 
«A3?»  x?  *■«*««•  praecipitium  £?  urbes ,  terra  ciore,  hominesque  ex  ea  producere:  ut  ftul- 

[hftuliffet,  fcu  totam  rerum  naturam  ad  aegrotan-  tiora  omittam  alia,  quae  his  adjun&a  funt.  Et 
hum  delirationes  &  vifa  retuliiret.  Libro  adv.  Co-  quid  de  femet  ipfo  judicaflet,  fi  ad  inania  viTa, 
otein  p,  1114.  T.  II.  Opp.  Nec  aliter  apud  Eufe-  quibus  nihil  veri  fubcft ,  generationes  omnium 
bl^n  Arijlocles  mentem  ejus  cepit,  qui  eife  omni-  hominum  &  animantium  rctulifiet  Parmenides  ? 
motum,  adverfus  eum  tuetur,  Praepar.  Euan}  [Motum  reliquit  in  Phyficis,  fuftulit  in  Metaphy- 

Lib.  XIV.  Cap.  17.  p.  756.  Noftra  aetate  ficis. ]  Rejiciamus  igitur  vulgarem  illam  fenten- 
?e*r.  Baylius  hanc  accufationem  renovavit  DiSion.  tiam,  Parmenidem  omnem  motum  ex  natura  re- 
'jfior.  erit,  voce  Xenophanes  Tom.  IV.  p.  2887*  rum  fuftulifle,  idque  tantum  fibivoluifle  hominem, 
i!  Mu  doiic ,  inquit  inter  alia ,  qu'ils  ( la  fedte  exiftimemus ,  quaecumque  videmus ,  omnia  per- 
.-matique)  foutinffent ,  que  la  nature  demeuroit  tou-  petuis  converfionibus  &  mutationibus  expofita  es- 
)°urs  la  me  me ,  £?  que  les  changemens  quellefou-  fe,  neque  propterea  firmae  ftabilique  cognitioni,, 
J r*  ne  font  que  des  illujions  de  nos  fens  £?  que  des  fed  opinionibus  tantum,  locum  fuppeditare,  prac- 
Qfle*  apparences.  Sed  jam  dudum  Plutarchus  adv.  fertim  quum  fenfuum  quoque  fides  incerta  fit. 
i°lotem  p.  ni  3./.  verba  pro  eo  fecit,  &  lucu-  Altera  philofophiae  ejus  pars  ?n  rebus  extra  fen- 
1(?'ter  offendit,  Parmenidem ,  quum  doceret,  opi-  fus  &  oculos  politis  contemplandis  unice  occupata 
^ione  conflare  cuntta,  quae  videmus,  hoc  unice  erat.  Atque  hujus  primum  erat  praeceptum;  mir.i 
Recipere  voluiflTe,  quod  Heraclitus  totque  alii  effe  qmne,  immutabile,  immobile ,  &  reliqua.  Olla-’ 
^ceperunt,  fluere  omnia ,  quae  naturam  rerum  Ic  igitur  unum  illud  omne  fit,  in  controverliam 
“tolvunt,  neque  flabile  aliquid  &  firmum  habe-  primum  venit.  Cudnvorthus  cumque  eo  multi  alii, 
e’  c°ntra  Ca  omnia,  quae  ratio  dimetitur  &  com-  Deum  efle  illud,  pronuntiant.  Neque  ea,  quac 
1'^cndit,  certa  effe  fola  &  conflantia.  Atque  huic  «ni  &  omni  tribuebat,  in  Deum,  fi  modo 
J°c  ita  efle ,  ipfa  ejus  de  rebus  naturalibus  philo-  rc&e  inteliigantur,  cadere  ,  inficiari  licet.  Ego 
i°Phia,  ut  mihi  quidem  videtur,  extra  controver-  vero  eorum  non  accedere  vereor  fententiae,  qui 
nani  collocat.  Parmenides  non  modo  de  ipfis  re-  unum  &.  omne  Parmenidis  totam  rerum,  quas  vide* 
pus  naturalibus,  fed  etiam  de  primis  earum  cauflis  mus,  molem  feu  univerfitatem  naturae  ,  fed  a 
ln*disque  differebat,  &  ad  elementa  fua  naturam  formis  omnibus  &  qualitatibus  ratione  &  cogitatio- 
rerum  revocabat.  Id  vero  nullo  modo  fecifiet ,  fi  ne  abftrattam ,  fuifle  volunt.  Etenim  Deus  Par- 
CenfuiiTet,  fomniare  nos  &  decipi  a  fenfibus,  nec  ali-  menidis ,  id  quod  paullo  ante  vidimus,  fubffUffi, 
quid  eorum ,  quae  videmur  nobis  cernere,  reapfe  mus  erat  ignis,  naturam  omnem  ambiens  &  ccer- 
contingere.  Quis  enim,  obfecro,  fanus  rei,  quam  cens:  cui  nullo  modo  conveniunt,  quae  dc  uno 
nusquam  effe  credit,  cauflas  &  rationes  invertigat?  fuo  differerc  folebat.  Praeterea  tota  e;us  philo. 
rtngamus  ,  Parmenidem  credidifle,  nihil  omnino  fophia,  qutun  opinionibus  conflare  dicebar  in  fo-- 
r>a!ci ,  led  videri  tantum  nobis ,  ac  fi  nafceretur  mis  tantum  rerum  confidcrandis  verfabatur.  Ex 
aiiqmd,  Cv  fimul  tamen  in  cauffam  rerum,  quae  quo  conficitur,  alteram  difciplinae  cms,  quae  fu- 
naicuntur,  Inquifiviffe ,  atque,  omnibus  explora-  periori  fuit  oppofita,  partem  ei  fuilTe  naturae  de* 
conflitunie,  ignem  effe  opificem  rerum  omnium  dicatam,  quae  formarum  omnium  nutrix,  fedes. 

^  machinatorem  :  nonne  fumma,  quae  cogitari  &  mater  erat.  Nec  enim  fibi  facile  nerfuaJeat  ali- 
Potcft,  haec  fuifiet  infania?  Id  enim,  quod  non  quis,  de  formis  unice  follicitum  1'oiife  tam  exi- 
.>  cauffam  fui  nullam  habere  poteft:  neque  id-  mium  philofophum,  at  dc  materia,  in  qua  for- 
J*co>  fi  eorum,  quae  putamus  evenire,  nihil  mae  nalcerentur,  ne  cogitaffe  quidem:  quod  oui- 
venu-etj  jgnig  pr0  cauflfa  eventorum  duci  poflfet.  dem  hominis  fuifiet  omni  acumine  iftgenii  deflituti. 
etiaterca  non  de  rebus  tantum  Praelentibus,  fed  Praetermitto,  quod  unum  illud  -t  fcu  fi- 

m  praeteritis  philofophatus  cft  Parmenides,  nitum  dixit:  quod  dc  Deo  nullo  fcnfu  dixeris, 

Gggg  '  c 


602 


McliJJi  unum  omne ,  Cap.  IV, 


ei  j  i%i  **x<&  j  tyfi  av  jxl&a.  MeliJJus  etiam  unum  fuum  corpore  omni  fejunftum 
oejfe  debere ,  indicavit.  Etenim  fi  ullam  haberet  crajjitudinem ,  partes  etiam  haberet.  In¬ 
ter  utriusque  tamen  hoc  intererat  difciplinam ,  quod  MeliJJus  dmipov  feu  infinitam 
diceret  efle  flabilem  illam  &  immotam,  quam  omnia  praedicabat  efle,  naturam, 
quum  Parmenides  illam,  id  eft  ,  finitam  &  determinatam ,  diceret.  Ve¬ 

rum  hoc  diferimen  non  tam  in  re  ipfa  &  fententiis  utriusque  philofophi ,  quam  in 
verbis  unice  politum  erat&  vocabulis.  Utrique  Deo  nihil  efle  majus  &  perfe&ius , 
demonftrare  cupiebant,  feddiverfam,  quo  id  obtinerent,  viam  inibant.  Verba 
nimirum  finitum  &  infinitum  non  eadem  femper  potedate  gaudent ,  &  utraque 
nunc  perfe&ionis ,  nunc  vitii  &  deformitatis  figna  notaeque  funt.  Juvabit  hac  de  re 
Simplicium  differentem  inducere:  qui  non  tantum  difeordem  hanc  concordiam  Par¬ 
menidis  &  MeliJJi  praeclare  ac  luculenter  exponit*  fed  etiam  Xenophanem  de  rebus 
divinis  cum  his  minime  diffenfiffe,  teflatum  facit:  (*)  OvVe*  ‘j  frete  ypt”  4*0^ 
xvtpitdGa*&  me  <ptkcux$i  dfue  ,  rrue  Y.xnzt  s<w  ol  Tntkouol  rue  ^ 

•%ydv  licete ,  c eeeqpcftue  epue  ovfA^tpov^)  ‘  %  $  ^  mrle  K9U  Trpvms  d^y} U  M* 

he%6t]<r<xv  ,  de  ztvoQdvtjc  ,  ^  UxppJ^ihe  >  ^  Mikias & '  o  f* s»  TlxgpfyUbqe  i/  klyuv  ^  mri" 
ggo-iAtvo v’  oivuyKYi  fi  tI  er  §  Trkrfixe  crOvTracypv  i  Kj  t:  7rd<nv  opv  cunov,  fpj  r» 

mpxe  ptxTkcv  ,  nmf  r  dmi&cw  dQoeJfr&tn  ,  *,  jo  nani  rt  rik eiot  ro  rik(&  r o  cUdov 
ccTtethYQle  t  mmggcr f4.lv av  tlvai ,  jxxfkev  j  nA®1  *r  7rav]uv ,  ug  dqy*i  ‘  re  fi  dnksg  cv^iie  ot  $ 

b7rco  7i Ipxe  amikYiQi  ’  MeAtor©-  5  t  o  fiev  ei  fxiTuG Atflcv  o  pelve  yjh  euhoe  eQidtmlo  ,  3  « 

dvcxk&rfov  'P  k tricte  ^  T9  amtpov  'P  itwxpiue  X7n>p:v  cuiro  dmQnvxlc  ‘  Tlklct)  o  piv  BcvoQetWt 

ue  7T0LV\UV  XlTtOV  %  7SUv\wV  \3C3‘ipX*’*X0V  *1  xdrO  K,  Y.piulxG  t(pj  7rdoY\q  UV7 65T»* 

kmvog  riStjr.v  ,  u<rm(>  t&j  5  rikctruv  iv  r>5  irpurif  KszzvSfri  *  3  J  Uxgufyuftiw  ro  $  ni  culn* 
tyu  utnthue  tyov  culri  vjq  7rx<rv,e  ptru&kKe  ,  ru%x  J  kjy  cttfidoti  Iwjoipiue  i7nwtvO> , 
$tx7XfJ{v&,  cinlvnlov  cwro  d.vpvd.  FortnJJir  mn  alienum  hujus  loci  erit ,  fi  a  propoftto 
paucis  digrediar ,  0*  lectori  eruditionis  cupido  demonjlrem ,  quemadmodum  veteres  hi  phi - 
lofophi ,  tametji  diverfis  imbuti  fuifie  videantur  opinionibus  de  rerum  principiis ,  nihilo  tamen 
minus  amice  inter  f e  confentiant.  De  principio  rerum  omnium  primo  &  intelligibili  dijjerue • 
runt  Xenophanes ,  Parmenides ,  £?  MeliJJus :  de  quibus  Parmenides  vocavit  illud  unum  fini * 
tum  &  determinatum,  quoniam ,  fi: uti  unitas  ante  multitudinem  nccejjario  debet  e xfi fleret 
sta  id»  quod  rebus  omnibus  caujfa  e  fi  menfurae,  finium ,  atque  determinationis ,  potius  pc* 

mettr 

(*)  Arift.  Phyf.  fol.  7. 


Cudworthns  quidem  paullo  poil  ideo  Deum  ab 
eo  ita  die  vocatam  ait,  quia  is  *■«>*!  >£  piTpo*  fit 
Sed  refte  jam  vencr.  Wolfius  Notis  ai 
Origenis  Philofophumena  p.  86.  hanc  interpreta¬ 
tionem  parum  efle  prdbabilem,  dixit.  Certe  nulla 
foret  tam  abfurda  opinio,  quae  non  apte  ac  com¬ 
mode  exponi  pollet,  fi  tam  latas  ac  liberas  voca¬ 
bulis  notiones  fine  ullo  argumento  fubjicere  fas 
eflet.  Unum  igitur  &  omne  ejus  tota  eft  rerum  na¬ 
tura,  at  in  fe,  nec  ocuiis,  fed  ratione  ac  ingenio, 
fpettata.  Mens  philofophi  haec  erat:  Tametfi 
variae  contingerent  rerum  converfiones,  genera¬ 
tiones  &  corruptiones,  philofophi  tamen  efle ,  al¬ 
tius  fp  eft  are ,  atque  ipfam  rerum  naturam  a  tot 
cius  formis  modisque  meditando  fecernere.  Id  fi 
jiat ,  apertum  fore ,  omnem  univerfitatem  efle 


unam,  id  eft,  continua  ferie  inter  fe  connexa® 
&  aptam,  quamvis  multae  res  viderentur  fepat*' 
tim  &  per  fe  confiftere  :  eamdem  efle  aeterni 
nec  a  quoquam  genitam  :  praeterea  immutabile tth 
id  eft ,  nullam  ejus  partem  naturam  fuam  amittet® 
pofle,  licet  omnes  varie  transferantur,  &  mod° 
hanc,  modo  aliam  ingrediantur  naturam:  dcnK]®c 
immobilem  Ceu  iKtnpe» ,  id  eft,  omnes,  qui  cont®’ 
gant  in  rerum  natura  motus  haud  impedire,  q®® 
minus  ipfa  tamen  moles  in  univerfum  confiderat 
flabilis  &  jnconculfa  maneat;  quemadmodum®  . 

re,  innumerabilibus  licet  fluftibus  agitetur ,  hau 

tamen  loco  fuo  in  univerfum  ejicitur  ,  fed  cer 
fenfu  immobile  manet,  aut  ficut  eruditus  firc 
medis  pulvis,  etiamfi  varie  radio  c.ius  concite  ■ 
&  commoveatur ,  nihilo  tamen  mmus  i®111®;-. 


incorporeum ,  infinitum. 


633 


nenfuram  &  finit  at  em,  quam  per  infinitatem,  defcribi  debet :  praeterea  id,  quod  omni  ex 
parte  pcrfeClum  e  fi ,  propriumque  finem  fuum  ajfequutum  eji  ,  0^  potius ,  quemadmodum 
principium,  ita  finis  e  fi  omnium  rerum,  naturae  necejjdrio  ejf>  determinatae.  Ouod  enim 
a  perfectione  abejl ,  6?  idcirco  indiget,  terminum  &  menfuram  fuam  nondum  attigit.  At 
Melijfus ,  quamvis  &  ipfe  Dei  confuieraret  immutabilitatem,  inexhaujiam  tamen  effintiae 
'jus  perfectionem ,  potentiaeque  ejus  immenfitatem  &  infinitatem  fpectans ,  illud  cum  infinU 
tUfn  ejfe ,  tum  nec  genitum  nec  factum  praecepit.  Praeterea  Xenophanes ,  qUi  Deum  ut 
fujfani  omnium  rerum  &  fupra  res  omnes  pofitum  ob  oculos  fibi  ponebat ,  collocabat  id 
Jupra  motum  &  quietem  omnes  hafce  inferiorum  naturarum  contentiones ,  non  focus  ac 
jn  prima  .Parmenidis  fui  hypotbe/i:  quum  e  contrario  Parmenides  e?  Melijfus ,  qui 
fiabilitatem  &  perpetuam  ejus  immutabilitatem  fpeCtabant ,  nec  non  fupra  omnem  efficien  di 
*lfn  &  potentiam  illud  efje  pofitum  ,  confiderabant ,  immobile  illud  ejfe  ,  pronuntiarent. 

Simplicius:  Ex  cujus  patet  verbis,  Parmenidem,  quum  Deum  , 

finitum  &  determinatum ,  appellavit,  non  propterea  id  fecifle,  quod  nonnullis  vifum 
p  ilarum  rerum  imperitis,  ut  Deum  naturam  eile  corpore  conclufam  certisque 
nnibus  circumfcriptam  indicaret ,  aut  eumdem  finitis  uti  viribus  &  virtutibus , 
°j5enderet.  Vocem  vero  iftam  eadem  adhibuit  notione,  qua  Plato  verbum  rfipxc 
Wurpavit,  quod  t jj  dmies*  ab  eo  opponitur,  fummamque  Dei  perfe&ionem  deno- 
Quocirca  Di  us  quoque  mp«<  K,  pirpav  rrolvluv ,  rerum  omnium  terminus  modus, 
aPpellatur.  Melijfus  vero  Deum  ampov  feu  infinitum  eo  fenfu  ,  quem  antea  dixi- 
nuis>  nominavit,  ut  inexhauftam  ejus  potentiam  infinitasque  virtutes,  nec  non 
^ernitatem  ejus  &  naturam  corruptionis  nefeiam  fignificaret.  Qua  quidem  in  re 
^  noftram  de  Deo  difciplinam  acceflit  propius,  &,  qui  hodie  viget,  loquendi 
j^orem  expreflit.  Mihi  vero  haec  ideo  uberius  explicare  placuit ,  ut ,  quanta 
jP^ilitate  &  diligentia  veteres  philofophi  res  ad  Deum  pertinentes  ferutati  lint, 
^9uam  mira  fuerit  eorum  accuratio  in  conficiendis  ejus  deferiptionibus ,  patefa¬ 
cto.  Quod  Anaximandro  umipov  Uve  infinitum  audiebat,  id  nihil  erat,  tametfi 
^  illud  fimul  vocaret  feu  rem  maxime  divinam  ,  quam  materia  aeterna  vitae- 
/lleN  ac  fenfus  inops.  At  Melifji  cimtpov  live  infinitum  ipfe  erat  fummus  aeternusque 
Deus. 

^eno  Eleates ,  Parmenidis  auditor  &  difcipulus,  praeceptori  fuo  &  Melijfo  prorfus 

afifen- 


5> iefcit.  Scio,  quam  acute  do&ifllmi  viri  hoc 
quo  immobile  ftatuit  univer- 
oJl*.  Vp.ofuerint-  Mihi  vero  fatius  videtur,  quae 
t  P  ^l.a  funt  &  aperta ,  fequi ,  quam  fine  necefll- 
bes  evoESe®*»^  &  ingenio  fllPra  lunam  &  nu- 

finiverfo  fuo  de^em°H  qU0<1  8l"bo.<'am.  fo™ain 
Onnm  r  c »  ld  pariter  facile  mtelhgo. 

di«re' "  fcu 
?25,"J|S  pofccbat,  ut  figuram  quoque 

ei  affignaret  Quidquid  enim  fines  habet,  idfigu- 

»LW  , ,beu’  Deceffe  «*•  Fonna  vero 
Smbofa  nuda  erat  ex  fenfu  veterum  perfeftior: 

ac  re  Cicero,  praeter  alios,  teftatur  de  natura 
\Jorurn  Lib.  II.  Cap.  is.  p.  2978.  T.  IX.  Opp. 
niav-16  ^ac  ^Sura  rerum  univerfitatem  donare, 
axime  confcntaneum  ipfi  videbatur.  Ceterum 
f/"Pnetates  hafce,  quas  declaravi  modo,  a  Par- 
lcle  attributas  fuiffe  univerfo ,  au&ores  cum  alii 


funt,  tum  in  primis  Origenes  in  Pfiilofopjnmevis 
Cap.  11.  p.  86.  &  Eufebius  Praeparat.  Euan  gei 
Lib.  I.  Cap.  8.  P-  23-  Generationes  omnes  quod 
fuftulifle  dicitur  Parmenides ,  id  ita  Intelli-i  v  ne- 
cefle  eft:  Nihil  novi  fieri,  quod  antea  nonVuo 
rit »  quum  res  quaedam  nafcatur  &  gignatur 
(3)  Deus]  AMijfus ,  aeque  ac  praeceptor Pur- 
menides ,  his  bene,  illis  male  audit,  bi&  inter  di¬ 
vinae  naturae  profeflores,  illis  inter  ejusdem  ini¬ 
micos  refertur.  Mihi  quid  de  pietate  ac  philoib- 
phia  ejus  videatur,  ex  illis  conitare  poterit  omni¬ 
no,  quae  paullo  ante  de  magiftro  ejus  diiferui, 
Exiguum  enim  inter  utriusque  praecepta  dilcrimea 
eft :  quare  veteres  plerumque  Melijpmac  Parmeni¬ 
dem,  tamquam  unius  philofophinc  alumnos  conjun¬ 
gunt  &  fodant.  Explicationes  finiti  &  infiniti ,  quae 
hic  ex  Simplici 0  afferuntur ,  admodum  eflfe  coactes , 
nec  ullo  modo  probabiles,  quilibet  iqteUiglf-  ,  , 
Cgggi  C<)  s!n. 


6o± 


Zenonis  demonfl  ratio  unius  Dei .  Cap.  IV* 


aflertiebatur  ,  nec  modo  unum  elTe  praecipiebat  immobile  principium ,  quod 
limul  effet  omnia ,  feu  rerum  omnium  initium  ,  fed  etiam  fummum  aeternumque 
Deum  his  unice  defignabat  vocabulis.  Novi,  hunc  Zenonem  argumenta  quaedam 
excogitafle,  quibus  motum  corporum  externum  convelleret,  &  nullum  efle  doce¬ 
ret,  ex  eorum  in  primis  dogmate  dufta,  qui  infinite  fecari  pofie  materiam  confti- 
tuebant.  In  his  unum  ,  quod  celebritate  vincit  cetera,  Achilles  vocabatur,  eo 
quod  hoc  fefe  demonftraturum  recipiebat  au&or,  fieri  non  pofie,  ut  velocitate 
pedum  praeftans  Achilles  teftudmem,  lento  gradu  incedentem  ,  aflequeretur,  fi  hoc 
dogma  verum  efiet,  quod  diximus.  ( a )  Arijloteles  his  ejus  rationibus  bellum  in¬ 
dixit:  quod  utrum  bene  geflerit,  an  fecus,  hoc  loco  explorare  non -vacat.  Atqui 
haec  fingebat  tantum  Zeno ,  ut  exercitationis  aliquid  ingenio  daret:  valebat  enim 
artibus  dialecticis  &  difputandi  peritia.  Nifi  forte  quis  confilium  fuifle  homini 
iufpicari  malit ,  mentis  humanae  imbecillitatem  &  exiguum  robur  aperiendi ,  quip¬ 
pe  quae  in  notifiimis  &  quotidianis  naturae  eventis  explicandis  &  comprehenden¬ 
dis  turpiter  haereat,  neque  meditando  exitum  inveniat.  Ipfe  vero  Arijloteles  lo¬ 
cuples  nobis  au&or  eft,  unum  illud  immobile  quod  fimul  omne  dixit  efle  Zeno ,  mun¬ 
dum  haud  efle  corporeum,  nec  idcirco  eum  Parmenidis ,  Melifli ,  &  Xenophanis  de- 
feruifle  hac  ex  parte  vefiigia.  t o  (£)  inquit,  b  o»  r  ©sjv  a iy4,  in 

in  eiuivnlov  iltu.  Zenoni ,  quod  unum  vocat  ,  idque  nec  mobile ,  nec  immobile ,  Deus  efl 
Ab  eodem  praeterea  traditum  accepimus  ( c )  Arijlotcle ,  Zenonem  ex  notione  Dei , 
472 quae  in  omnium  hominum  informata  fit  mentibus,  hoc  fibi  fumfifle  efficiendum, 
unum  efle  tantum  Deum.  Quod  enim  univerfi  mortales  Deum  haud  aliter  conci¬ 
perent  animo,  quam  ut  naturam,  qua  nihil  melius  fieri  poflic,  nihil  potentius,  ni¬ 
hil  excellentius ,  nihil  denique  perfe&ius ,  id  fatis  efle  dicebat  argumenti  ad  con¬ 
cludendum,  falli  eos,  qui  multos  fibi  Deos  fingerent,  E/  Si  i$iv  5  ®i)e  cbruvluv  xfji* 
nevv,  boo  <pt]<n  'Xfsmx&v  calrlv.  _  Si  autem  Deus  ejl  id ,  quod  piae  flant  ijjimum  omniutfl 
ejt ,  unum  debere  ipfum  efle,  inquit.  Quod  ita  dilacare  folebac  argumentum:  t?* 
©65?  ^  ©eS  luxxfjue  KfjpT&v  ,  oe?htx  jutj  KgfCT&eSvj  ’  ure  xx6o  juq  xpUdlov  ,  'rvo-xTsv  cv* 

tJvai  ©itv  ‘  rsf.etovuv  xv  oduv,  ii  juav  ihv  <rw  u\v  «thqAut  xpildlxe  ,  <rw'  3  ,  gbtc  ccv  w# 

Qiie’  mQurJ.vev  fi  ©Mv  fxr,  x^Teio&rq  ’  t<ruv  j  oduv  ,  cvnc  dv  0gsy  (punv  $e?v  tueq  xogtTipv* 
•ri  j  Tnv  in  /@;A 7I3V  ,  in  %e*>cv  tlvaf  §  tlnt.uj  itmq  m  n  £  miuv  tiy  ©jcj  ,  boo 
iov  ilm  r  fi  ssis  luvxfoq,  «  «v  /Ssa sito.  Deum  enim  Dei  potentia11* 

ejusmodi  efle ,  ut  praejideat  &  dominetur ,  non  fubjiciatur ,  ut  in  eo,  quod  non  ejt  praejiat 

tius  9 


(a)  Arijloteles]  Lilro  VI.  Phyjicor.  Cap.  14.. 
?•  559-  T.  I.  Opp.  Longe  vero  elegantius  &  in- 
geniofius  Zenonis  contra  motum  argumenta  decla¬ 
ravit,  adjuntta  refponiionum  Arijiotelis  explora¬ 
tione  Petrus  Bayle  DiEtionaire  hijlor.  &  critique 
Tom .  IV.  voce  Zeno  p.  2909.  Non  patitur  pro- 
pofitum  meum,  ut  in  hifcc  rebus  moras  ponam. 
Bina  tamen  placet  obfervare.  (I.)  Certus  ego 
fum  ex  afljdua  &  attenta  veterum  lettione,  ple- 
xasque  antiquorum  de  motu  difputationes  &  pu¬ 
gnas  Andabatarum  fuifle  certamina ,  ex  eo  potis- 
fimum  nata ,  quod  non  eamdem  omnes  motus  no¬ 
tionem  &  deferiptionem  in  animo  haberent.  Qui 
motum  omnem  fultulifle  Arijlotcli ,  Sexto ,  Senecae , 
&  aliis  dicuntur,  talia  tamen  fimul  fuis  tradiderunt 


praecepta,  quae  nemo  tradere  potefl ,  nifi  hoffl0/ 
qui  moveri  multa  fatetur.  Ex  quo  conflare  arbi¬ 
tror,  eos  vocabulo  motus  lingularem  &  ab 
confueto  abeuntem  potellatcm  fubjecifle.  (II. ) 
Zenonem  quod  attinet ,  eum  aniini  gratia  contra 
motum  certafle,  rcor.  Artis  dialetticae  invento 
cfie  Arijloteli  traditur.  Hujus  igitur  artis 
tam  efie  vim  demonflraret,  quanta  fufficit  ad  rc 
certiffimas  labefactandas ,  ipfum  ejus  auftorita 
motum  oppugnari  pofie ,  quo  nihil  certius  vide 
hominibus ,  oflendit.  _  ..a 

( b  )  Inquit  ]  Ipfa  haec  verba  non  aP 

Arijloteltm  loco  mox  cit.  at  fcntentia  ibi  exllat 

rU(0  Arijlotcle ]  Libro  de  Xenophane,  ZenenQ 


§•  2r*  Empedoclis  varii  Dei  &  unus  Deus . 

Uus >  wo/2/f!  5/  igitur,  plures  quum  fint ,  partivi  fint  fefe  mutuo  praefiantiores , 

purtim  inferiores ,  Deos  nullo  modo  fore;  quum  Deus  inferior  cjfe  £?  fubjici  natura  non 
mt-  Si  fint  aequales ,  ea  natura  Deum,  ut  praefianti fimum  omnium  fit: 

propterea  quod  aequale  neque  melius  neque  pe  jus  aequali  fit,  neceffe  e  fi.  Quapropter  fi  e  fi 
efi  Qeus  9  umm  jpfum  f0jum  rjfe:  neque  enim  aliter  omnia  poj/ci  ,  quaecumque 

Fertur  &  Empedocles  aemulator  fuifTe  Parmenidis.  Quod  11  de  ea  intelligatur  difet- 
plina,  qUae  res  fUpra  naturam  pofitas  indagat,  ferri  quidem  poteft.  In  re  phy  fica 
vero  corpusculis  utebatur  Empedocles  individuis,  Parmenide  que  do&ius  videtur  fa- 
PL\ilTe.  Memini ,  fupra  me  ex  ejus  philofophicis  carminibus  locos  attulifle  aliquot, 
^u|  mtelligentcm  ignorare  finent  neminem,  Empedoclem  ex  illis  fuifle  philofophis, 
jlUl  fummum  unumque  Deum,  eumque  corporei  omnino  nihil  habentem,  profefli 
His  nunc  teftimonium  au&oris  ( d )  Libri  de  mundo  addo,  qui  Empedoclem 
mferte  perhibet  ex  uno  fummoque  rerum  univerfam  naturam  Deo  procreatam 
ede.  Non  ignoro,  Ariflotelis  nomen  hunc  librum  falfo  gerere:  fed  antiquitatem 
tamen  ejus  in  dubium  nemo  unus  revocaverit:  (*)  t«  $  S\  dtf&  anuv&t  ^  ivn 

»  KSU  tk  cv  CScilt  Qw  ht^uT  uv  6'dug  egpn  tivctf  ,  §  r^t\$r/xoY  <}> 

‘Eia7k$qka'm 

ndv$’  OOK  T  7y,  cerx  r  tftv,  OOSX  n  Uta  imasu,  t.  A. 

^.mn[a  >  quae  in  aere  fiunt ,  quae  in  terra,  quae  in  aqua,  ea  certe  Dei  opera  ejje ,  merito 
Jf  erimus :  Dei,  inquam ,  opera  cum  imperio  fummo  mundum  ac  pro  potejlate  obtinentis . 
quo  Deo,  ut  inquit  Empedocles  phyficus. 


Omnia,  quotquot  erunt,  quot  fimt  praef entia,  quot  que 
Orta  fuere  antehac.  # 

ateor  tamen ,  haec  fententiam  referre  magis  Empedoclis ,  quam  ipfam  verborum 
JUs  vim.  Videtur  enim  philofophus  iflo  loco  ex  difeordia  &  amicitia,  non  au- 
J^m  ex  ipfo  Deo,  ope  nullius  cauflae  utente,  rerum  omnium  origines  arceflere. 
.triplicius  certe,  qui  in  manibus  Empedoclis  carmina  habuit,  quum  feriberet ,  femel 
tenimque  hos  ejus  verfus  fic,  uti  nos  jam  exhibebimus,  profert; 

"Ei 

C*)  P-  26. 


omnia,  ^uaelbi  de^z  84°-  ?  I'. 

Jloteles,  quid  is  v^e^T  d?6lnna  tradlt 
alunt.  ,  Dei  nomei  ielDe°  docuerit’  non  fe* 
vim  ei  Zeno  fubjecerit g  ?US?am  ’  ^  U 
ll  hoc  unum  forte  excipias  m  %151>ficatu1?1.  vldeo : 

eorum,  quae  ab.  ArifioteU  ibi  narrantur.,  eju* 
han  ^eneris  Vldetl,r .  ut  [ab  homine ,  qui  totam 
r  *  rerum  univerfitatem  Deum  cfle  vult,  proba- 
cufeK  »lfci  commode  n„C(lueat*  Interim  nec  ac- 
Dei  •  .ane  lenonem ,  &  ex  numero  profefloruin 
*  ejiciam  ;  quod  Baylius  &  aKi  faciunt:  nec 


excufabo  prorfus,  &  Dei  amfeis  connumerabo; 
quod  non  ita  pridem  aufus  eft  vir  eximius,  Jac: 
Frid.  Reimmannus ,  in  Hift.  Atheijmi  Se£t.  £ 
Cap.  30.  5.  5-  P-m  207.  Parum  abeft,  quin  de  ejus 
difciplina  non  minus,  quam  de  magna  parte  vete¬ 
ris  hift  oriae  philofophicae  ilkid  dicam,  quod  2e- 
rentium  de  rebus  aliis  dixifle ,  notum  cft: 

- -  -  Incerta  haec  fi  tu  pofttiles 

Ratione  certa  facere ,  nihilo  plus  agas , 

Quam  fi  des  operam,  ut  cum  ratione  infantas. 


fo6  Empedoclis  Cap.  IV* 

'Ev  $  USTU  ^  ocv^xx  XW&  JTtAcyJ  ,  • 

*»'  4  %  c*  (piKovfii  £  aAfaotn  7nk:y. 

Ek  r  fi  ttccvQ  oas  ijv ,  cosx  te  igx  £  igcq, 

4^3  As^^j  7S  fitGAawx*,  tytj  cinpig ,  *$s  yiwauxi(9 

®KPtS  r  oluvoi  n  nfii  Cfiwnfyipy.ovit  i%fcg , 

Ko/  te  ^tel  SoAi^duWj  mtjjjr  <p:&i$n. 

Res  ornes  dividuntur  £?  fegregantur  contentione ,  fodantur  autem  £?  copulantur  amicitis. 
Ex  bis  ergo  duobus  (contentione  ac  amicitia)  procedunt  omnia ,  4«^  fuerunt ,  qudS 
funt,  £?  mwf,  ut  arbores ,  viri ,  feminae ,  animalia,  aves ,  g  pj/cw  ,  $*  pojlremo  Dii 
longaevi  £?  honorabiles.  Itaque,  fi  verba  ejus  fpettemus,  hoc  fibi  voluit  Ernpedo • 
cies,  contentionem  &  amicitiam  cum  univerfum  terrarum  orbem,  tum  res  omnes* 
quibus  refertus  ille  £ft ,  plantas ,  beftias arbores ,  Deos ,  &  homines  produxilTe. 
Nihilo  tamen  rninus,  quum  contentionem  hanc  &  amicitiam  unius  fummi  altifli- 
mique  Numinis  arbitrio  &  voluntati  fubjeceric,  quod  non  fecus,  ac  Parmenides  & 
Xenophanes  ,  ts  ek,  feu  illud,  quod  vere  unum  eft,  nominavit,  fas  fuit  fcriptori 
Libri  de  mundo  concludere,  Empedoclem ,  quidquid  rerum  eft  &  naturarum  ,  nec  ho¬ 
mines  modo,  fed  etiam  Deos  unius  Dei  confilio  &  voluntate  generatos  efle,  prae- 
cepifle.  Atque  fic  eum;reapfe  docuifle,  exliis  plane  conflat  ( e )  Arijiotelis  in 
Libris  Met  aphy fic  orum  verbjs  :  (*)  T »V»  fikv  fi  ('E/xm^cxAre)  '%’x)aj 
it'  niy.(&  ’  Sc|«g  </[’  clv  i i6\v  JJT?CV  ^  TfcTB  *  C(7rx*&  fi  i K  T*TX  TUlkt 

ipy  TSfklw  0  feof  •  Atyi  yiv' 

dv  nvtvQ'  i<m  x  kv,  om  t’ t<&* ,  ojk  r  ic«u  omosu,  x.  x.  a* 

Empedocles  ponit  quoddam  principium ,  corruptionis  cauffam  ,  contentionem.  NibilominuS 
tamen  £?  baec  videatur  generare ,  prwter  ip/w/72  anaw.  Cantfa  enim  alia  ex  hac  funi  i 
praeter  Deum.  Dicit  enim*: 

Ex  quibus  omnia ,  quae  erant,  quae  funt ,  quaeque  in  pofterum  erunt . 

Si  quid  mihi  datum  eft  perfpicere,  res  omnes  unum  idemque  prorfus  fore ,  aftumfit 
Empedocles ,  nifl  vZy.@* ,  difc ordia  flvc  contentio .  in  rerum  natura  verfaretur.  Itaqu0 
univerfa  ,  cujuscumque  demum  eflent  generis ,  contentionis  hujus  beneficio ,  ad- 
jundla  tamen  amicitia,  exftitifle,  afleveravit,  fi  unum  fummum  omnium  excipii 
Numen.  Namque  hoc,  quoniam  natura  fua  xi  h,  unum  illud  proprie  fic  diftum* 
ipfaque  eflet  amicitia  ,  omni  plane  vacuum  efle  contentione ,  judicavit.  Hinc 
Arifioteles  aggrediendi  eum  occafionem  captat,  atque  eo  ducere  haec  ejus  dogmata 
contendit,  ut  fummus  ille  beatillimusque  Deus,  quem  amnes  venerantur,  ceteri5 

omni* 

<*)  Lib-  ni-  C.  4.  (p.  295.  T.  IV.  Opp.) 

(e)  Arifiotelis")  Non  probat  hic  locus  Ari  fio-  dia  efle  procreata.  Quod  ut  doceat,  cOS  ipf°s  Pr°* 
telis,  cenfuifle  Empedoclem,  unjus  fUmmi  Nurai-  ducit  ver fus,  de  quibus  hic  agitur. 
ms  confilio  &  voluntate  cunfta  generata  efle.  Hoc  (/)  Aqua]  Injuriam  facit  Arifioteles  En##' 
unum  docet  Stagirita,  placuifle  Empedocli,  fidis-  cli,  ut  multis  vcicrum  philofophis.  Quod  enira 
tenens  a  celfiffimo  Deo,  reliqua  omrua  ex  difeor-  homines  hic  docuit  limilia  Pcr  fimilia  cognofce  ^ 


§  si.  de  Leo  feP  Diis  feni  entia.  6o*? 

°ninibus  minor  fapientia  videatur,  eo  quod  nihil,  praeter  femet  ipfum ,  nec  ali- 
quid  extra  fe  in  mundo  intelljgere  valeret.  (*)  ^  petivi  4  dUeupwU 

sxlcv  fev  y^oy  tylupn  uven  r  *  *  fi  yme/Q  m  nuv&  *  w  $  v*7x{^-  gw 

K  $  yvouTig  £?  opolx  tu  epotu. 

Tcuvi  p)v  fi  (<P>l<ri)  yaw  bxu7rk$j ,  J[  v$uo ,  x.  r.  A» 

{?  accidit  ei ,  felicijjimum  Deum  minus  fapientem  ceteris  cjje.  Non  enim  cognofcit 
*wnia  elementaP  contentionem  namque  non  habet. 


Terra  enim  (ait)  terram  infpicimus ,  aquam  vero  (/)  aqua .  * 

Sed  haec  miffa  nunc  faciamus,  &  Empedoclis  potius  de  Deo  fententiam  explice¬ 
mus-  Statuit  is,  uti  vidimus,  fi  ab  uno  difcedamus  fummo  beatiflimoque  Deo , 
ln  quo  nullus  contentioni  locus  relidlus  fit,  quum  &  amicitia  &  difeordia  eo  uno 
Parente  natae  fint ,  omnes  omnino  Deos  ex  contentione  &  inimicitia  genitos  efle. 
pullum  itaque  dubium  remanet ,  quin  primo  unum  Deum  profeflbs  fit ,  neque 
*a&um,  neque  genitum ,  omniumque  reliquorum  parentem  &  au&orem,  eumque 
}juce  to  e/  defignaverit,  deinde  &  varios  inferiores  Deos  veneratus  fit  ex  fupremo 
i!‘°  editos.  Nam  quum  Deos  hofce  difeordia  five  contentione  juniores  faciat,  ip- 
am  autem  contentionem  uno  illo,  quod  vocat,  feu  fummo  &  maximo  Deo  pofte- 
ri°rem  effe ,  fateatur ,  ecquis  non  videt  continuo ,  eos  longe  infra  maximum  Nu- 
llleu  ab  homine  collocatos  effe?  Ceterum  hi  minores  Dii,  quos  ex  contentione 
Utla  cum  hominibus  ceterisque  rebus  omnibus  educit  Empedocles ,  flellae  funt  fjyie 
°^ni  controverfia  &  daemones. 

-..Praeter  haec  ,  Empedoclis  de  origine  mali  fententiam,  quae  hic  paucis  explicetur, 474 
arbitror.  Omne  ergo  malum,  quod  daemones  aeque  ac  humanos  urget 
nimos,  nam  utrosque  aeque  ad  peccandum  proclives  effe  putabat,  ex  binis  duce- 
at  oriri  caulTis :  primum  ex  difeordia  illa,  quam  diximus,  &  contentione,  quam 
J^uris  eorum  ineffe  judicabat  neceffario ;  deinde  ex  eo,  quod  libertate  fua,  & 
?nteqUam  defeenderent  in  haec  corpora,  prave  abufi  effent,  nec,  poflquam  con- 
J^n&i  effent  corporibus,  ab  ifta  perverfitate  defifterent  (f).  Ex  quo  intelligitur , 
.ythagoram  fibi  ducem  his  delegiffe  Empedoclem ,  cujus  etiam  laudes  in  poemati- 
fuis  eleganter  &  diferte  cecinit: 


(S)'Hr  Sg  TJf  h*  K&voijiv  eivKt*  mZAunX  fiW  , 

Of  $vj  pitustv  oav/nllo  •oT^tov 

n«#75i0)y  71  pxhisx  fft$uv  timpcu®*  i^yetv.  ».  t.  A. 


Rq- 


C*)  Metapb.  L.  m.  c.  4.  ap5.  x  IV.  0pp.) 

Ct)  Juxta  illud:  XtUi  f/jxif sr<Vwi<^*.  P.  23. 

(S)  Forphyr.  de  vit.  Pythag.  p.  194.  (ed.  Cantabr.  at  p.  35-  cd.  Kuftcri. ) 


ab  Co  minime  confequitur ,  idem  cognitionis  genus  cies  docere,  Deum  longe  alio,  quam  homines, 
r.,.?0  fl,premo  Numini  adferiptum  e(Tc,  aut  omni  modo  intueri  ac  percipere  omnia. 

~ni  cognitione  Deum  privaile.  Potuit  Emped»- 


(?) 


Cap.  IV. 


60%  Pythagoricorum  £*?  aliorum  >  Archytae , 

Horum  dc  numero  quidam  prae  flantia  nor  at 
Plurima ,  mentis  opes  amplas  fub  pcftore  fervaris. 

Omnia  veftigans  fapientum  dotta  (g)  reperta  &c* 

§•  XXII.  Iter  nobis  hinc  ad  Socratem  &  Platonem  patet.  Ad  quos  priusquarri 
proficifcamur ,  alios  quosdam  Pythagoreos  &  eminenti  gloria  philofophos ,  qui 
cum  unum  fummumque  Deum,  tum  multos  pariter  inferiores  Deos  profefli  funt, 
in  fcenam  producere  {latuimus.  ^  Philo  de  hebdomade  five  numero  feptenario  dis* 
ferens  in  Libro  de  opificio  mundi  (*),  Pythagoreos  monet  numerum  J^unc  appellare 
{olere  virgineum  &  matre  orbum:  cauffam  autem  illis  hanc  effe  nominis  illius, 
addit,  quod  hic  numerus  ad  decadem  usque  folus  nec  generetur  ex  alio,  nec  alios 
ex  fe  gignat  numeros:  ex  quo  faflumfit  etiam,  ut  numerum  illum  fupremi  Nu¬ 
minis  imaginem  &  fignum  conftituerint :  o l  nv$xyo?tisi  r  d&fyov  tSw  ZfyuoAcn  r* 
jytulvi  r  m)f*7nxvjuv.  Pythagorei  numerum  hunc  comparant  univerfitatis  hujus  imperatoria 
Exiftimafle  enim  genus  hoc,  numerum  illum  divinae  quodammodo  naturae  flabi' 
litatem  &  immutabilitatem  adumbrare.  Quod  eorum  commentum  nos  fupra  quo¬ 
que  attigimus.  In  hoc  dum  verfatur  negotio  Philo ,  valde  commemorabilem  Phi¬ 
lolai ,  Pythagorei,  locum  affert  d™vUr  3  StU,  & 

a  et  uv ,  /ugviju@*,  ecx.t'tf(&>  cuuiet  cusnS  cuoi<&* ,  £tk©-  t  ctVtuv.  Eft  auctor  &  princept 
rerum  omnium  Deus ,  Jemper  unus ,  Jtabilis ,  immobilis ,  ipfe  fui  fimilis ,  aliorum  di  fimi' 
lis.  Cui,  quod  ex  eodem  Philolao  f.  Stobaeo  translatum  videmus,  effatum  adjungi 
debet:  (  f)rHy  o$e  5  *£  euuv&,  ^  euutx  t?s  Ksnro  £yc?  tu  avyy^ W » 

KW  x&rfcu  Mundus  hic  fuit  ab  aeterno  ,  (3  permanebit  in  omnem  aeter¬ 

nitatem:  unum  gubernatur  ab  uno ,  quod  cognatum  ejl  &  optimum.  Quamquam  hic» 
quod  Ocellum  fenfiffe  conflat,  mundum  ex  intinito  exftitiffe  tempore,  flatuere  vi' 
detur.  Addamus  &  alia  quaedam  verba  ejus  ,  eodem  quae  loco  exllant :  Aio  t 
Y.cthws  iyjvt  ihiyt ,  Hcc-pisv  iilfyeiour  afticv  theo  n  ftea  rfalo-t®*  Itaque ,  inquit  Philo* 
laus ,  mundus  commode  dici  potcfl  aeternus  Dei  effectus  &  generatio  fuccefjiva. 

fh)  Jamblicbus  in  Protrepticis  non  difiimile  recitat  ex  Archyta ,  quem  Pythagora 
quoque  fcquutum  effe  accepimus,  pronuntiatum:  (§)  "o r;?  dvxAvct  0%s  -n  i*  Trctvfc 
•m  fiftx  rJ&v  uictv  n  ^  culruv  ,  ut©-  Scjcs?  jugi  xaActv  tmomecv  dCpyjxivai ,  cip’  * 

tiwxize  iostV)  r  ‘/.xth^ucQ^  ,  x  t.  a.  Quicumque  igitur  refolverc  pojjit  omnia 
ner  a,  quae  fub  uno  eodemque- principio  conduntur ,  &  deinde  rurfum  componere,  ac  nunicr° 
compingere  ,  ille  inibi  Videtur  fapientiffimus  &  longe  vcraciffimus.  Porro  pulcram  fpc ' 
culum  reperit ,  e  qua  Deum  contemplari  potejl ,  atque  omnia  in  rerum  ferie  ac  ordine  ab  0 
feparata ,  latifftmam  hanc  viam  ingrejfus ,  — - —  exploratum  habebit ,  Deum  effe  prto' 
c  i  pium ,  medium ,  13  finem  rerum  omnium ,  quae  fecundum  jujlitsam  &  rectam  ratione 
perficiuntur.  Quae  Archytae  verba  f;c  interpretatur  Jamblicbus :  Manifefte  in  bff 
declaravit  finem  omnis  contemplationis  theologicae ,  dum  non  vult  infifli  multis  initiis  cunSri* 
475  epte  generibus  ejus ,  quod  eft:  fed  magna  animi  contentione  hanc  operam  dandam ,  ut  cunSa 
fub  unum  idemque  principium  reducantur.  Addit :  T oixdm  imApi)  %  tsa©*  e/»  ***** 

$■&* 

(*)  P.  23.  (aut  potius  p.  22.  Opp.)  (t)  Eclog.  phyf.  p.  44.  ($)  Cap.  4-  P-  20- 

(g)  Reperta ]  D e  Empedocle  atque  philofophia  menta  decerpfit,  &  Opufculis  veterum  mythologi' 
ejus  fupra  late  ad  Caput  1.  in  primis  ad  5.  24.  egimus,  cis  (3  phy  ficis  inter  alia  Pythagoreorum  fragmen^ 
W  Jariblichus  j  Ex  quo  haec  Archytae  frag-  adjunxit  Thom.  Cale  p.  735-  addita  eleganti  & 


22. 


Ocelli ,  Timaei ,  Deus. 


6op 


bveJccf.  Ejusmodi  /cientia  hujus  unius  finis  eft  omnis  contemplationis.  Sed  &  Stohaeus  (*  ) 
Arcbytam  Libro  de  principiis  docuilTe  refert ,  praeter  formam  &  materiam ,  «w*/* 
xeuoTipxv  tivx  curia*  ,  tov  yu\a<m<rav  cstsuruv  TrpqtfpotTuv  i7n  twv  j uo^oo  ,  'ntiTK  j 

T«v  Suvapiv  %  xx^vm^rlmv  tlyfa ,  ivcfxa^cBv^  j  frly ,  Km  T.  A  a[mm  eJ/e  magis 

neceffariam  caujfam ,  movendo  formam  dat  materiae ,  atque  hanc  ejfe  principem  & 
petent ifiitnam  caujfam ,  quae  apte  Deus  vocetur.  Igitur  triafunt  principia  ,  ZJm,  mate - 
>  &  forma ,  Dm  opifex  &  motor ,  materia ,  movetur ,  £?  /m«a  /*a  jtj  intro - 
in  materiam.  Sequuntur  ex  eodem  haec  apud  eum  dem  auftorem :  vow  -n 

Xfiosor  n\ai ,  vcu  j)  aplosov  e?i,  6vo/xx£oy%u  $*cv.  Necejfe  cjl ,  cjjc  aliquid  mente  prac- 
Jtantius :  id  vcro9  quod  mente  praeft antius  ,  illud  eft ,  quod  Deum  appellamus. 

Ocellus ,  ut  apud  eumdem  Stobaeum  (f)  feriptum  legitur,  fic  praecepit : 

UJK  <m«v£*  £«» ,  W-iwc  4’  */W  v|/u%«  •  t  j)  *$<rfxov  eiyttvix,  murco;  J[  outjov  o  &o;  ■ 
T*c  «/[’  oi'xus  nfj  rols  7nhiotA  itxcvoi» ,  'murem  J['  eumv  votu<&.  Dita  continet  corpora  anima¬ 
lium  ,  cujus  vitae  caujfa  eft  anima.  Concordia  continet  domos  &  uibcs ,  cujus  concordiae 
cQuJJa  lex  ejl.  Harmonia  continet  orbent  univerfuin  ,  harmoniae  caujja  *  Deus  eft . 

Nec  alio  modo  Ariftaeus :  (**)  6  **#/*«  -n*»**,  m6’  d^nt». 

Quemadmodum  artifex  fefe  habet  ad  artem ,  ita  Deus  fej e  habet  ad  harmoniam.  ^  Mitto, 
quem  ex  Pythagoreo  nefeio  quo  Stobaeus  profert,  locum  hunc:  (ff)  Jhot  plv  ic n 
%X<*  £  irpdrtv ,  3*<©-  o  5  Dewr  principium  eft  atque  prima  omnium  natura : 

&  hic  tamen  mundus  (etiamfi  non  ipfe  fummus  eft  Deus)  divinus  eft, 

Timaeus  Locrus  ,  qui,  Platone  nondum  nato,  dogmata  Pythagorae  propagavit, 
Librum  de  natura  feu  de  anima  mundi  reliquit,  quem  Plato  in  Timaeo  explicandum 
fibi  veluti  &  enodandum  fumfit.  In  eo  ,  quod  perfpicuum  eft-,  cum  unum  eile 
ftimmurnque  Deum  fatetur,  qui  univerfam  rerum  naturam  folus  comparaverit  & 
gubernet,  tum  plures  alios  ex  eo  Deos  procreatos  efte,  quibus  tamquam  volun- 
tatis  fuae  miniftris  utatur,  perhibet,  (i)  In  extremo  autem  libro  de  poenis  ■&  fup- 
Piiciis  improborum  poft  hanc  vitam  ita  differit :  " 'attcc*S  j  rub™  b>  lAnpx  ^  m- 
«  'Kljxtns  c-uvfiUe/vi  0-uv  lodfxcn  7mK otpvodois  X^f‘0li  71  ; 
b  7nxvlav  ecytfxuv  3-eo?  imrpij/t  «W Kr,<nv  yjtrfxu  <ruu7re7rAt]cupfy<*» ,  c/n ,  B-cdv  n  « vfywTrwv  9 

^  fuw  oau  SiSotjuivqyyj)  mT  ilxsvoc  retv  cdpisccv  ith®*  ttfoaru  p  ceiuviu.  Omnia 

autem  haec  in  fecundo  circuitu  Nemefis  certo  judicio  rata  fixaque  cjfe  voluit ,  cum  inferna - 
rum  illarum  furiarum  Numinibus ,  quibus  humanarum  rerum  infpectionem  fummus  ille 
Deus ,  omnium  imperator  atque  praefes ,  attribuit ,  quibus  etiam  gubernationem  mundi  com- 
mi  fit :  qui  quidem  mundus  &?  Diis  &  hominibus  &  ceteris  animantibus  confiat ,  abfoluta 
plane  omnibusque  numeris  cumulata  ratione.  Et  baec  quidem  omnia  ad  optimam  illam  in¬ 
genitae ,  aeternae ,  intelligibilis  formae  imaginem  fuerunt  creata.  His  limaei  verbis  tria 
veteris  Theologiae  capita  declarantur.  Quorum  quidem  primum :  Unum  efle  fum- 
,  aeternum  &  omnis  cauftae  nefeium,  mundi  hujus  univerfi  effe<ftow 
rem  &  rnoderatorem ,  qui  praeterea  in  rerum  natura  fingenda  optimum  exemplar 
imitatus  fit,  quod  ab  aeterno  fapientiffime  fibi  propofuerit.  Alterum:  Mundum 
hunc,  quem  Deus condidit  &  creavit,  conftare  &  compofitum  cfle  ex  Diis  aliis 

mi- 

(*)  Edog.  Phyf.  p.  82.  ())  p.  32.  (Lib.  I.  Cap.  id.)  (**)  p.  45.  ( ff )  P.  8. 


curata  verfione  Jo.  North.  Et  hujus  ego  verfio- 
?ei.n >  quod  Arceriana  clarior  eft  &  melior,  loco 

huie  addidi. 


)  In  extremo  ]  Timaeus  de  anima  mundi  in 
l-  Cale  opufculis  v  eter.  myrhologicis  &ph y- 
p.  566.  ■  -  -  •  - 

II  h  hh 


/  7,  N  T* 


■6io 


Timaei  Locri  Deus ,  Cap.  IV. 

minoribus,  hominibus,  &  brutis  animantibus.  Tertium:  Maximum  &  excellen- 
tiffimum  Numen  rerum  humanarum  procurationem  daemonibus  &  Diis  credidifle 
inferioribus,  qui  propterea  humanarum  a&ionum  diligentiffimi  fpe&atores  fint: 
ex  illis  vero  quosdam  fceleratos  &  flagitiofos  homines,  ubi  deceilerint,  tormentis 
excruciare  juberi.  Ceterum  variis  nominibus  fummus  ille  Deus  a  Timaeo  Locro  com¬ 
pellatur.  Interdum  o  Sioc ,  Deus  ,  eminendori  nimirum  modo,  nonnumquam  e 
Seupuv,  alias  vi&,  mens,  aliquoties  verum  bonum ,  nunc  r  cdpkuv,  re¬ 

rum  meliorum  principium,  ipfi  audit.  Eli,  ubi  eum  $0jluk& «r  5  fiiArU\(& ,  effectorem 
ejus,  quod  melius  eft ,  nominat :  mali  enim  nihil  ab  eo  cenfet  proficifci  pofle.  Sae- 
penumero  x&tusw  ,  optimam  &  efficaciffimam  cauffam ,  vocat.  Aliquando  & 
eiimCluv ,  princeps  &  parens  rerum  omnium,  dicitur.  Neque  vero 
Deum  huncce  mundi  putat  efle  animam,  fed  ejus  animae  conditorem.  Mundum 
76enim  animal  Deumque  fecundarium  cenfet  efle  ,  ex  fummo  Deo  genitum.  (*)  a*i- 

A*U$J@-  UV  «W>V  'filiVXUX  7TC‘UV  ,  TbTVV  3-»0V  ffavoenv  ,  i '!mKX  ^XfyijCfjS^0V  V5CT 

cutIu,  i$u  tu  euinv  aiwnmfu^lu  Siu  ,  s"twx  SrAsn  xv-riy  jtfgAvetv.  (JltUlH  igitur  DeuS 
vellet  pulcherrimum  foetum  producere,  hunc  effecit  Deum  genitum ,  nunquam  corrumpen¬ 
dum  ab  alia  caujfa ,  praeterquam  a  Deo  ,  qui  ipfum  compofuit ,  fi  quando  voluerit  ipfum 
diffolvcre.  At  non  eft  boni  genitoris ,  ad  Jui  foetus ,  &?  pulcherrimi  quidem  illius ,  per¬ 
niciem  impelli.  Permanet  igitur  mundus  conflanter  talis ,  qualis  eft  creatus  a  Deo ,  ab 
omni  corruptione  liber  &  interitu,  beatus ,  optimus  rerum  omnium  genitarum  ;  quandoqui¬ 
dem  ab  opi  ima  caujfa  ex  [Iit  it ,  proponente  fibi  non  exemplaria  quaedam  manuum  opificio  edi¬ 
ta  ,  fed  illam  ideam  intelligibilemque  effer.tiam ,  ad  quam  videlicet ,  quum  res  ipfae  ex  qui - 
fita  quadam  ratione  effectae  fuerint ,  pulcherrimae  exjtiterunt ,  &  hujusmodi ,  ut  nova 
quadam  opera  emendari  minime  debeant.  Praeterea  genitum  illum  Deum  five  mun¬ 
dum  coepifle  certo  tempore,  exordiumque  habuifle,  affirmat:  rieJv  dwh  #/S'o9uf, 
Acyu  W IV  itict  n  * cLi  VAX  ,  nsu  «  fefusQ*  5  &atm@-  Antequam  coelum  exjtaret , 
ratione  erant  forma  &  materia ,  &  quidem  Deus  ille  erat  melioris  opifex.  Quamobrem, 
quidquid  demum  Ocellus  &  Philolaus  fenferint,  Timaeus  hicce  eorum  eximi  debeC 
ordine,  quibus  mundus  aeternus  efle  vifus  eft.  Qua  quid-m  in  re  non  ipfum  mo¬ 
do  Pythagoram ,  cujus  jam  expofuimus  fentendam,  fequutus  eft,  fed  etiam  omnes 
illos,  qui  principes  difcjphnam  ejus  probarunt:  de  quibus  univerfe  pronuntiat 


(*)  Exfijlentes ]  Fruftra,  nifi  totus  fallor ,  fa- 
oofat  vir  egregius  ,  ut  Timaeum  Locrum  doceat 
-materiatu  fummo  Numini  aeternam  non  adjunxifle, 
aut,  quod  idem  eft,  judica  fle,  mundum  a  Deo  ex 
nihilo  eflb  conditum.  Qui  vel  leviter  libellum  ejus 
■d°  anima  infpexerit,  is  non  poterit  non  cer- 
vtus  efle,  perennem  materiam  eamque  motu  quo¬ 
dam  confufo  agitatam ,  inter  rerum  principia  ab 
eo  efle  relatam.  ^  t mirat  3  t» v  haec  verba 

legas  p.  544-  /u.*»  ty*  i  «.*» 

«*«»*!•*,  upefipoT  -J  *««'  irzipccTtff ,  h- 

*84>«»  3  xxerx»  Hanc  vere  materiam  aje- 

bat  effefempiternam ,  nec  vero  mobilem ,  ab  omni 
forma  £?  figura  per  Je  immunem  liberam ,  quas¬ 
libet  tamen  formas  recipientem.  Aeternam  mate* 
Jtiam,  quam  Deo  fuo  fuppeditat ,  vocat  hic 


immobilem.  Sed  hoc  cave  fic  intelligas,  ac  ft 
itatuiffet  Timaeus  ,  nullo  plane  motu  eam  fuifl» 
concitatam.  'Axi.»').,  id  jpfi  dicitur ,  quod  ratione 
&  ordine  non  movetur.  Et  ejusmodi  motum  or- 
dinatum  materiae  derogat ,  id  quod ,  quae  paulle 
poft  fequuntur ^  extra  dubium  collocant,  p.  545* 
'a y«9i«  *»  0  9-«?,  ipSt  TI  Tct t  jiyuifruf 

^  T irMon  5  ,  W  r 

tCf  Ti%it  wjTur  'uyti *.  Deus,  quum  bonus  fit, 
videret,  materiam  recipere  formam  ,  &  alterari , 
varie  quidem ,  fed  inordinate ,  vidit  quoque,  opus 
■ejfe,  ia  jam  ipfe  in  ordinem  reduceret.  Neque  ali¬ 
ter  nos  fentire  jubent,  quae  hic  afferuntur  a  do- 
ftiilimo  viro,  ut  Timaeus  ck  eorum  eximatur  or¬ 
dine,  qui  materiam  efle  volunt  aeternam.  (I.)  Ari- 

Jloteles  ,  quum  Pythagoreos  dicit  mundum  omnes 


22*  Creator  reliquorum  Deorum.  61 1 

■drijlotcles :  (»)  rw««  $  *  wum.  Mundum  enim  generant.  Non  eso  negem,  videri 
rimaeum  hoc  in  libro  materiam  aeternam  ducere,  neque  aliter ,  ac  rem,  fpcfh- 
cl’ IUae  ??  lnfi,n.lt0  te,?P°re  ,una  De,°  fuerit>  nec  ex  eo  genita  fit.  Verum 
th  Tr\/J!eX™?rh>U!  al‘>ud  ejUS  ^um  ,a“da5’  3b  hac  Plane  alienum  fenten- 

T.  '  \  T AA  a,VKfuf  w  piAu  ij  mi  LAr.rm  duuag,  mSHt ;  3  Asll  'f  J, 

*?  ^I*r  ^  P"  Mi*  •  ft*  £ 

Wo,  Qr%  «„  i;,  £71  ,  «V  hilvx  %«,  e?  «f  ^  Graecorum  etiam 

f  ore  principium  unum  audire  geftis  ?  2i?/i?e//2  dabo  'limacum  Locrum ,  je 

Wttra  yfc  verbum  loquitur:  Unum  omnium  principium  cjl ,  quod  ortu  caret:  nam  fi 
tunde  ortum  ejjet ,  principium  jam  non  ejjet ,  fed  illud  potius  ,  crfr/w  haberet.  Ei  - 
&°  huic  fi  nos  Itare  oporteat ,  Timaeum  cenfendum  efi:  unum  aeternum  oritinis- 
3u,e  ornnis  expertem  Deum,  naturae  rerum  parentem  &  conditorem,  coluiffe, 

^  aiium  praeterea  genitum  ftatuiffe  Deum,  ipfum  nimirum  mundum,  quem 
11111  putavit  effe  compotem,  variaque  ejus  membra.  Quamnam  vero  imcr 
c  r.um9ue  Deum  hunc  arbitratus  fit  differentiam  effe,  id  his  ipfe  verbis  nos  do* 

(5)  &6':v  0  }  «jolwv  vc(&  optj  ,  r  umxvjuv  oi^eiyn  £  falra^  rxna? 9 

J  'fawiov  Occule  ,  xst/aov  'j  <rivh  ^  «nx  /xifiot  uvtui  ,  «patras  ugjvtee  iilt.  Deum 
J,  770  .M*  videt  in  his  omnibus  Jane  rebus ,  principem  auftoremque  &?  parentem  ho- 
yn  omnium.  Id  autem,  quod  genitum  efl ,  oculis  videmus ,  &  tec  mundum  per  ipJhtS 
efT  n  ^r.W77Z  praecipuae  funt  coelefles ,  id  eff,  fidera,  quae  totidem  exiftimat 

,  e  De°s  in  mundo  (£)  exfiftentes.  Hic  vero  praetermitti  minime  debet,  77*477 
0  binis  de  caufiis  fummum  Deum  aeternum  nominaffe:  primum,  quod  initii 
rnmsque  principii  expers  fit:  deinde,  quod  duratio  ejus  nihil  plane  cognati  ha- 
p  at  cum  ea  ,  quam  tempus  vulgo  vocamus.  Dei  enim  durationem  proprie  cuuv» 
e  aeternitatem  vocari ,  affirmat.  Sic  ante  eum  Parmenides,  quod  vidimus,  jam 
Ceperat  :  E Uuv  fo  tu  afavccTU  xpono,  «V  ouuvoo  xiTxycpdiofjLis '  u(  tnT  aiikov 

<r  i$x*ixjv  yjruov  oh  u  petro?  IjifJVctQt j  ‘  xrut  u;  rafjs  'Z&^b^wyjw*  cu/J 

Efl  autem  tempus  ingeniti  temporis  imago ,  quod  aeternitatem  voca - 

Q.uemad,n°dum  enim  haec  univerfltas  ad  intelligibilis  mundi  exemplar  creata  efl;  fta 
fuitr  temPu r  ad  aeternitatem,  vcluti  ad  exemplar  quoddam ,  cum  mundo  ab  opifice 
(0  conflitutum. 

(♦)  Metaph.  L.  I.  C.  7.  (p.  27 $.  T.  IV.  Opp.) 

U)  Strom.  V.  p.  604.  (p.  718.  ed.  Potteri.)  (5)  (P*  549-) 


hilo  cenertarn  t«ncn  addit’  eos  mutldum  ex  ni -  tatem  enc  aurauoacm  uuc  una  uicceiiionc.  Tem 
id  quod  luculos  H°c  tantum  fibi  vu!t  A riftoteles ,  pus  ipfi  cft  illud  tempus,  quod  annua  Tolis  Ude¬ 
tur,  oftendunt  p  3uae  antecedunt  &  confequun-  rumque  converfione  efficitur.  *o  ,  inquiu 
duxifre  actcrnnm  ryJaS°reos  formam  mundi  non  «W^^e-ir  «•«»  ^  •,  T  « 1  ^ 


tatem  effe  durationem  fine  ulla  fucceffion 


inquit , 


dux  i  fle  aeternam  HXag0reos  f°rmam  mundi  non  TU<  rot  “'t**'  *  £  5»  *P»  ,i«r- 

febat  Stagirita  quemadmodum  ipfe  cen-  /*»  «p«.  i>-ur  tempttf  feu  converfmis  tempori; 

fuifle  ab  illis  bS®,“  nTeSat  Pro  *CK™  ^ emunio  ordinavit.  Nec  enim  ante  mundum 

rv.  “unarn.  <  IT.  >  T.rvnc  Tim,np;  pt  nara  erant.  Illud  aurem  fpmm-,  _  1  . . 


demente  contra  d£  (II0  Lo"us  Timaei  cx  ^  , I,lud  T™  teinPUs«  aftrorum 

Jtoffnnt,  tcftimonia  nihil  2!a?  e^hb?no  deProml  motus  ab  condlto  P^cunt,  etiam  illi  /a* 
tam,  iro  Pnm  eynlLrj  iJralet-  Etenim*  "t  omit-  tentur  non  fuifle  ante  mundum,  qui  ceteroquinpar- 


^m/ita  eum  explicari  ■ nJ?let ,  Etenl"'*..m  omi]‘  tentur  non  fuifle  ante  mundum ,  qfficeteroquin  par- 

SimhT'*6 ’  Pa""^uiTrabaa"uemn™ 


(n  n  a .  ,Lmini  11LCTL.  (-UIIK»niere.  cat,  continuam  aeternitatem  ab  eO  fuifle  Deo  at- 

hoc  loco°?S,fItf“W  i-  Vix  credlderi3>’  effici  ex  tributam.  Praeterea,  quod  tempus  ad  aeternitati^ 
■Itmm  pofle,  Vlfum  ipfi  fuifle,  aeterni-  exemplar  efle  fa^um  ailirmat,  id  arannenti  efl, 


exemplar  efle  factum  affirmat ,  id  argumento  efl , 

Hh  hh  2  tC1^ 


Cai».  IV. 


6r2  Onati  Coryphaeus  Deorum. 

Onati ,  qui  Pythagoreus  pariter  fuit,  locum  quemdam  fupra  in  medio  pofuimus, 
quo  aetatis  fuae  philofophos  affirmafie  fcriptum  reliquit,  unum  efle  tantum  Deum  , 
qui  univerfum  mundum  coerceat  &  contineat:  alios,  praeter  hunc,  nullos  efle 
Deos,  faltim  non  tales,  quibus  cultum  atque  honorem  divinum  adhibere  deceat. 
Ipfe  vero  libi  ratus  efb  ab  hac  difcedendum  efle  opinione,  Deumque  fimul  unum 
&  plures  efle  ,  judicavit ;  id  eft ,  unum  quidem  efle  praeftantiflimumque  Numen , 
cujus  omnia  pareant  imperio,  feci  (St  multos  alios  minoris  naturae  atque  dignitatis 
Deos,  quos  homines  cultu  &  honore  fi  profequantifr ,  re£te  atque  laudabiliter  fe' 
ciant.  Nunc  reliqua  ejus  verba,  quibus  bina  haec  perfequitur  uberius,  adjicere 
juvabit:  (*)  Tei  j  A lyovjtf  eV<*  3-ecv  y.vi  mfbMq  ,  dux* mvovU'  tc  fi  ptl yip* 

x^tuptx  t?  B-iletf  rJzrepoxw  i  cm>hu>px>f)  '  Atyu  j  ro  xoyjv  tyij  >tx6t)yttc&wi  r  ouoluv ,  yjH 
xgfini&v  Kj  x.oi6v7ngnpov  £<'u^u  t  chAw  ‘  te)  ctfiKo i  3-6e<  mi i  t  irpwnv  ^  voynv  iruf  i%ovk* 
wrme  'XjafdjTn  mri  ngpv<pxlcv  >  iytj  sepvwm  mii  repmfiv,  yfij  A v#}**  K9U  cwmwfiufroi 
vzi£{X{>%x*  ncfi  MyaQtfTM  ,  <$v<nv  ,  nfi)  t7rzxngh*$eiv  tu  KXAug  x x^yj^o^x* 

yytvlv  fxiv  T  ecuruv  tv  t(>yw  In  tw  a*X°^A  tyu  *r  ae^au^uv  ’  d?A.‘  dxtTt  buvctth  auuTi " 

<mx@xi  75 t  <Xg%C/U$U3t  57571  75  t^ytV  ,  XJffXC V@*  '  ktrmQ  *Ts  %0£<SC1xi  57571  CWJu'  X9  y 

57571  ’&7rvAei<p()i*liS  XytfAC V<&  ■  HI  y.lV  SJJLTU.yu,  TOI  ^  t&fvQxfa.  Qjfi 

unum  tantum  eff e  Deum  pugnant ,  non  autem  multos  Deos ,  illi  vehementer  a  recta  ratioM 
aberrant.  Nec  enim  fecum  reputant ,  in  quo  dignitas  &?  majcftas  divinae  praeftantiae  prae ' 
cipue  confiftat.  Confftit  illa  nimirum  in  gubernatione ,  &  adminiftratione  eorum  ,  q 
fimiles  Deo  funt ,  ( id  eft ,  Deorum )  nec  non  in  eo ,  quod  prae  reliquis  longe  excettf 
Deus ,  &  omnibus  pr aef tantior  eft.  Omnes  vero  reliqui  Dii ,  quos  ejfe  contendimus ,  pri" 
mo  illi  &  foli  rationi  con/picuo  Deo  idem  funt  omnino ,  quod  faltatores  coryphaeo  [eu  cboruM 
ducenti ,  &  quod  milites  inferiorum  ordinum  imperatori :  quorum  quidem  munus  eft ,  fequl 
probare  ea ,  quae  chori  auctor  &  imperator  mandant.  Opus  quidem  ipfum  comtnunf 
habet  is ,  qui  regitur ,  cum  eo ,  qui  regit :  at  qui  reguntur ,  amipe  ad  unum  opus  per  fi' 
ciendum  confpirare  nequeunt,  fi  duce  caieant  &  praefefto :  quemadmodum  cantores  &  fak 
tat  ores  ad  unam  faltationem  &  concentum  efficiendum  conjunttim  conferre  aliquid  ne? 
queunt ,  fi  coryphaeo  dcftituantur ,  neque  ex  militum  multitudine  exercitus  ordinatus  coM' 
poni  poteft ,  fi  defit  imperator.  Coryphaeum  Deorum  Onatus  hic  Numen  illud  appellat» 
.478 quo  nihil  majus  efl  &  auguflius.  Cui  nomini  affine  eft  illud ,  quod  auftor  (w)  Lih)l 
de  mundo  adhibet,  qui  mundi  eum  falutat  coryphaeum ,  live  praecentorem  ejus  &  praefui 
torem :  K xQdmg  eu/  yfpu ,  yypitpxix  xxTt >  vwjvrr/tyfit  ttu;  yop®*  xvSpuv  ,  6a9*’  01% 
yuuxixuv  ,  cv  (pxvxTf  0  'vnpouc  tij  fixpimpcus  ,  /ulccv  appucvlccv  tuutA?  y.ifcuniwt^p 

ir«f  (xl  ^  teri  §  75  avunztv  Jigasvl©-  fi  to  u.u>$iv  ivllaiy.o*  \s uv  5  <ptpuvvpi@J 

*3p\><Pxlx  '3rzj<m?tf>6LQiS!<§~  wity  /utt  r*  urg?  **  0  wpircv;  xpxvlf.  Quemadmodum  lfl 


(*)  Stobaei  Eclog.  phyf.  L.  I.  p.  5. 


tempus  aeternitati,  &  aeternitatem  tempori  fimi- 
lem  ab  eo  habitam  fuifie.  Tolle  vero  ex  aeternitate 
fuccelfionem  ,  nec  intelliges ,  quacnam  temporis 
&  aeternitatis  fimilitudo  fit,  aut  qua  ratione  tem¬ 
pus  ad  exemplum  aeternitatis  fingi  potuerit.  Ut 
appareat,  pofle  aliquem  negare,  tempus  fuifie  ante 
orbem  conditum ,  nec  tanien  aeternitatem  omni 
fucceffione  carere  ,  profiteri ,  Ciceronis  de  hac 
re  locum  ex  Libro  de  natura  Deorum  Cap.  9, 


p,  2891.  T.  IX.  Opp.  deferibere  placet : 
cula  nunc  dico,  non  ea,  quae  dierum  noUium<m ^ 
numero  annuis  curfibus  conficiuntur:  nam  fateor,  e 
fine  mundi  converfione  effici  non  potuiffi :  fcd  f*1 
quaedam  ab  infinito  tempore  aeternitas ,  quam  tiu 
temporum  circumfcriptio  metiebatur ,  spatio  tam  . 
qualis  ea  fuerit ,  intelligi  poteft  •  1u°d  ne  tn  c°S, 
tationem  quidem  cadit  ,  ut  fuent  tempus  aliqu  * 

nullum  quum. tempus  ejfet.  Fella  t  ominis 


§•  22.  Deus  Euclidis ,  Antiftbenis ,  613 

choro  fit ,  ut  aufpicanti  praefuli  aut  praecentori  accinat  omnis  chorus  ,  e  viris  interdum  fe- 
ninisque  compefitus ,  qui  diverfis  ipfi  vocibus  ,  gravibus  Jcilicet  acutis ,  concentum  at - 
temperant:  eamdcm  ipfi  rationem  Jlatuimus  &  in  Deo ,  guf  univerfum  mundum  moderatur 
&  regit .  Et  fidera  enim  femper  &  univerfum  ipfum  coelum  eos  ad  numeros  moventur , 
furfum  quafi  aufpicando  praecinendoque  emodulatur ,  a  fimilitudine  J 'ane 

c°ngrua  coryphaeum  mundi  rette  appellaveris ,  quafi  praej ultorem  ipfum ,  huj usque  chori 
magifirum. 

Ecphantum ,  Pythagoreum,  &  Archelaum ,  qui  Anaxagorac  fcholam  tenuit,  («) 
fiipra  demonftravimus  docuifle ,  mundum  huncce  primo  fa£lum  effe  &  condi- 
,  gubernari  vero  perpetuo  a  divina  quadam  mente.  Uterque  hic  vero  in  na- 
*Urae  rationibus  explicandis  atomos  ex  animo  non  dimittebat:  quam  tamen  multi 
h?die  philofophandi  viam  ita  fequuntur,  ut  his  longe  fentiant  deterius,  tametfi 
*}ihil  in  p>eum  injuriofum  videri  velint  committere.  Pergo  ad  Euclidem ,  Megaren - 
Je,tl »  fe&ae,  quam  Megaricam  vocant,  caput  &  principem,  quem  Plato  poli  ex- 
c.eflum  Socratis  ad  tempus  aliquod  docentem  fertur  audiviffe.  ^  Hic  quidnam  docue- 
ri,C’  (0)  Laertii  verbis  exponemus:  Otir©-  e*  tp  dyrin  y  ovofxx<rt^  koc- 

bn  fikv  (ppovvnv  ,  m  j  Siov,  ™  ******  ™  0 

5  «\^.  p}  e,V*  (pxmav.  Quae  fic  ego  verba  interpretor:  Euclides  (qui 

Xenopbanem  &  Parmenidem  fequutus  eft , )  primum  rerum  omnium  principium  bonum 
cfi'e  unum ,  praecepit ,  idque  multis  dixit  appellari  nominibus nonnumquam  prudentiam , 
'nterdum  Deum ,  alias  mentem  ,  faepe  aliis  quoque  vocabulis.  Quae  autem  bono  adverfa 
Ederentur,  fujlulit ,  effe  quidem ,  (p)  Id  eft,  mali  naturam  ftabilem 

e^e»  aut  malum  principium  efle  aliquod,  inficiabatur.  Nec  ego  aliter  (?)  Cic*- 
exiftimem  intelligenda  efle  verba ,  quibus  Megaricorum  explicat  do&rinam : 
^  honumfolum  effe,  quod  ejfet  unum  fimile  idem  &  femper .  De  Deo  haec  mihi 

°^ia  videntur  dixifle.  Hunc  bonum  five  ipfam  bonitatem  vere  &  proprie  vocari 
contendebant:,  hunc  idem,  hunc  unum  ,  hunc  fimile,  hunc  femper  pu- 
tabant  effe:  hujus  denique  compos  &  fimilis  qui  evadat,  eum  demum  v-ere  bea- 
tuit}  Sc  felicem  appellari  poffe.  Sufpicor,  hanc  ab  illis  doctrinam  Platonem  acce¬ 
pi.  JNJam  &  hic  Deum  binis  his  nominibus,  •n  e*  dytfor ,  &  bonum > 

compellat ,  negatque ,  ullum  mortalium  felicitatis  participem  fieri  alicujus  poffe, 
I11h  ad  eam  incumbat  curam  ,  ut  cum  fummo  omnium  Deo  feu  natura  divina 
ar&e  conjungatur  &  focietur.  . 

Euclidem  excipiat  Antifthenes ,  novae  pariter  fe&ae  conditor,  quae  Cynica  di£ta 
U1C*  Etenim  in  libro  nefeio  quo  phyfico  decreviffe  eum,  (r)  terunt,  e(Je  popu- 
ares  Deos  multos ,  fed  naturalem  Deum,,  aut,  quemadmodum  (j)  Lactantius  fenten- 

tiam 


flint:  ^ non  ac  ™MUS' 
J  2  ’  antequam  fidera  eflent,  nec 

tTuS  '  "  ,:rCn  exiftta»*  ^ccelfionis  &  par- 
umeOe  nefciara,  quoniam  faecula  fuiffc  ante  tem- 
r!  Urinat.  Nec  enim ,  inquit,  fi  mundus  nullus 
c'  »  saecula  non  erant.  Aeternitatem  ergo  in 
eeu,a  cogitando  diltribui  poffe,  concedit. 

7>v!*)  Libri  de  mundo •]  Cap.  <5.  p.  86i.  862. 
•  h  Qpp.  Arifiotelis. 

W  Supra]  Vid.  Cap.  i.  26. 
vU  U.  106.  p..  142. 


(p)  Ideft-]  Aut,  ut  philofophomm  verbis  rein 
clarius  explicem :  Malum  dixit  effe  privationem. 

(?)  Ciceronis ]  icadem.  Quaefiion.  Lib.  IV- 
Cap.  \i.  p.  2325-  T.  VUI.  Opp. 

(r)  Ferunt  ]  Cicero  hoc  dictum  refert  Anti- 
(thenis  de  natura  Beor.  Lib.  l.  Cap.  1 3.  />■  28^* 
'T.  IX.  Opp. 

O)  Lati  antius  ]  De  ira  Dei  Cap ■  *J.  P*  934* 
At  divinar.  Infiitut.  Lib.  I.  Cap.  5-  P •  3<5-  lta 
hoc  effatum  exhibet  Atitifihenis ,  ut  apud 
nem  exftat.  '  av> 

Iih  hh  3  UJ.Cfc- 


tfi'4*  _  ""  Diogenis  Sinopenfts .  !  Cap.  IV. 

tiam  ejus  expreffit,  unum  ejje  naturalem  Deum ,  quamvis  gentes  &  urbes  fuos  habeant 
populares,  (Juamobrem  Vellejus  ille  Epicureus,  quem  (f)  Cicero  loquentem  intro¬ 
ducit  ,  objurgat  Antijlhsnem ,  quafi  naturam  plane  divinam  fuftuliflet ,  eo  quod 
multitudinem  Deorum  nullius  voluntati  fubjeclorum  &  aequalium,  qualem  Epicurus 
fuis  obtrufit,  ferre  noluilTet.  Hoc  vero  neminem  errore  duci  oportet,  ac  fi  An* 
tifthenes,  minores  omnes,  quos  ;um  venerabantur  populi,  Deos  hac  voce  irriferi* 
&  contemferit:  quod  li  aufus fuiflet ,  fine  ullo  dubio,  quod  /lnaxagorac  contigi*» 
479 impietatis  erga  Deum  inlimulatus  eflet.  Igitur  veram  tantum,  quam  de  Diis  in¬ 
ferioribus  fovere  deceret,  fententiam  hac  voce  declaravit:  quumque  fieri  poifc 
intelligeret,  ut  hi  Dii  a  multis  crederentur  per  fe  exfiftere,  &  nullius  imperio 
fubjetti  efle,  Deos,  quibus  populi  fupplicarent ,  unius  tantum  maximique  Numi¬ 
nis  varia  efle  nomina,  non  autem  diftinctos  Deos,  fignificavit.  Graeci ,  ut  exem¬ 
plis  fententiam  hominis  explicem  ,  z <£*  precabantur  ,  Latini  Jovem  adorabant» 
Aegyptii  Hammonem  ,  Babylonii  Belum ,  Scythae  Pappaeum.  En  multos  Deos  po¬ 
pulares.  Atqui  omnes  tamen  hi  Dii  re  vera  unus  tantum  idemque  erant  naturali s 
Deus.  Leges  urbium,  civitatum,  atque  populorum  publicae  varios  ad  divinos  ho¬ 
nores  civibus  Deos  defignabant,  aliisque  eorum  fuas  veluti  regiones  &  tra£tus  di' 
{tribuebant ,  Jovi  coelum,  Junoni  aerem,  Neptuno  mare;  alios  autem  certis  rebus» 
fcientiis,  &  artibus  praeficiebant ,  Minervam  fapientiae,  Bellonam  militiae  confu¬ 
tuebant  antiftitem.  (v)  Arifioteles  Libro  contra  Zenonem  moris  hujus  meminit: 
K&Tct  t  vlito  v  xfuLlxs  ol  Biol.  Secundum  legem  in  multis  prae  [tantiores  fcfe 

mutuo  Dii  ejje  dicuntur .  Antifthenes  hos  omnes  pariter  Deos  varia  efle  popularia  W 
civilia  nomina  fignificabat;  at  omnes  tamen  unum  tantum  naturalemque  Deum  (*) 
referre. 

Antijlkcni  comes  eat  Diogenes  Sinopenfts :  quem  (y)  Laertius  narrat,  quum  mu¬ 
lierem  confpexiflet  fignum  feu  imaginem  Dei  cujusdam  fuperftitiofe  venerantem» 
infaniam  ejus  hac  voce  caftigafle:  oCk  u  ptwls  3-eS  kur&i 

7tkv&  iw  eiun/  •sKvpn ,  d^ucvyrn ;  Nonne  vereris ,  mulier ,  ne  forte ,  [lante  poft  tcS" 
gum  Deo,  cuntta  enim  plena  ipfo  funt ,  inhonefte  te  habeas ?  Perfpicuum  eft,  monuit 
philofophum  mulierem  ,  ut  fummi  potius  &  fempiterni  Numinis,  quod  totnm 
plet  terrarum  orbem  i  nec  ullo  loco  abeft,  rationem  in  precibus  fuis  haberet. 

§.  XXIII.  Socratem  multorum  litteris  traditum  efl;  ideo  veneno  fublatum  efle» 
quod,  contemtis  Graecorum  variis  Numinibus,  uni  Deo  fupplicandum  efle, 
cuiflet.  Omnium  inftar  (z)  Tertullianus  fit,  qui,  Propterea ,  inquit,  damnatus  $ 
Socrates  ,  quia  Deos  dejlruebat.  Id  quidem  omni  vacat  controverfia  Socratem  ^ 

unhlS 


CO  Cicero ]  De  natura  Deor.  Lib.  I.  Cap.  13. 
f.  2898. 

(v)  Arifioteles  ]  Libro  de  Zenone.  Xenophane , 
£?  Gorgia  Cap.  4.  p.  782.  T.  IJ.  Opp,  ‘ 

(.r)  Referre]  Haec  vero  interpretatio  didii 
■Antifihenis :  Multos  ejje  populares  Deos,  unum,  na¬ 
turalem,  longius,  quam  fas  erat,  mihi  quaefita , 
neque  vocabulorum  poteftati  refpondere  videtur. 
Quis  enim  his  indicare  verbis  voluiire  Arttifihenem 
facile  fibi  perfuadeat."  Deos  populorum  unius  tan¬ 
tum fummi  Numinis  varia  ejje  vocabula  nomina. 


Quod  vir  do&us  ipfemet  hac  imbutus  erat  opip' 
ne,  ideo  licuit  ipfi  eam  facile  in  verbis 
nis  cernere :  nobis  vero ,  quibus  dubia  haec  oPf 
nio  habetur ,  non  idem  licet.  Evidens  efle  arW- 
tror,  hoc  fibi  voluifle  parentem  Cynicorum  :  Tam 
etfi  multos  varii  populi  Deos  in  coelum  fultu 
rint,  hos  tamen  natura  non  efle  Deos,  fed  un 
tantum  effe  Numen,  quod  per  fe  &  ipfa  v\w*  . 
Deus  fit.  Sic  etiam  Lattantius  hoc  pronuntiati 

intellexit. 

(•»)  Laertius]  Lib-  VI.  Stgm.  37- 


s3-  Socrates  plurium  Deorum  cultor.  oif 

2&S*  q!!Cm  1?onC  °/ber  camreSjf’.^  fcmper  adminiftwe  dicebat, 
7.  Sationem  &  cultum  familiares  fuos  deduxifle.  Xcnothnn  J  ihm  t 

J"?  ditiorum  Socratis  colloquium  ejus  cum  Arijlodemo  refert  ,  quo  variis’ id  ab  hoc 
[«■on.bus  impetrare  ftude?,  ut  orbem  hunc  non  temere  &’Cuito  verum  „^0- 

^  C  ‘°’  fafu7,e(re’,cr,edatJ  ^  V  ”**#*."*•  L* 

rbf#  ‘  W*  W  <P^&x  nwKpocU.  Mibi  ca  fic  confideranti  fapientts  cujusdam  creato - 
•  er  animantum  cupidi  opificio  Juni  confcntanea.  Mentem  pariter  &  intelligentiam 
ne$tlmUr>  eidem  Perrua^m  e  fle  cupit  Ariftodcmo ,  ex  fempiterna  quadam  ratio’ 


li  1  *»&*  J  t  txft.uv  $V7TK  fxi^Acov  Muv  ZKetfv  /uixfiv  psf(&.  AaClvl  480 

non  3  b\&  <n  dlTuyfiq  nue  $ox£q  rwjct^mctq.  Tu  vero 

prUcje  [Pfitm  aliquid  habere  prudentiae  putas?  An  vero  nusquam  alibi  quidquam  effe  putas 
praefert im  quum  f eia s ,  quod  exiguam  terrae  partem  habeas  in  corpore ,  quum 
Hbu^naf}t:  qu0(i  Parum  habeas  humoris ,  quum  humor  multus  fit ;  itemque  de  fingulis 
coint>a»tCri*'  quae  ma£naefunt>  exiguam  quum  partem  accepiffes ,  ita  deinde  corpus  tuum 
teput1  fUlt'  Mentem  vero,  quae fola  nusquam  erat ,  quodammodo  feliciter  corripuiffe 
*ie,n  af'  Atque  haec  amplifiima  numeroque  infinita  per  dementiam  quamdam  in  hunc  ordi- 
rUttia  'c  ^ lltaS‘  ^e^Ponc^et  Ariflodemus ,  rerum  quidem  ceterarum  humana- 
raVertrtifices  &  fabricatores  fefe  videre,  verum  ejus,  qui  hunc  mundum  compa- 
luit(S  ^  condiderit,  lpeciem  &  formam  nusquam  fibi  occurrere.  Quae  fic  di¬ 
ri?^  £CT?tes:  Ovi\  $  T  tncujrZ  av  yt  itfq,  $  §  o-dpcxl®*  Kugjx  lyiV,  «fT  xotmp 

dem  i?/?  m  fh™  »  >  <*&#'  stwV£  Tgffjas.  Nimirum  tu  ne  tui  qui - 

diCer‘Jlus  animum  cernis ,  quae  rerum  in  corpore  potitur.  Jtaque ,  fi  ita  velis ,  licet  tibi 
quae  jf1*™  t*  judicio  tuo  facere,  fed  omnia  fortuito.  Ariflodemus  poftea  necefiitatem, 

0^  ^  eum  colere  ac  revereri  jubeat,  fibi  parjim  efle  perfpe&am,  conqueritur* 

n^euulvicv,  co  oscedo»  pnpxAGzpt7r(^f>ov  vy*(4iHy  n  »V  T? 

wi  Socrates,  Numen  non  fperno :  fed  arbitror ,  id  effe  tnagni- 


M 


1  fperno :  fed  arbitror ,  id  effe  magni, 
quam  ut  cultu  meo  indigeat.  Ad  quae  Socrates  continuo,  inquit,  jus- 


dfyoT  d  7 za-dru . /ux>Aov  ypvncf  cunv.  Immo  quanto  magnificen- 

^redVi^r1  !ja^ere  dignatuf>  tanto  magis  honore  vult  abs  te  affici.  Ad  extremum 
^nift  •  P^ane  videri,  Ariflodemus  ait,  Dei  providentia  hunc  mundum  ad- 
rMkari^nec  ’  quemadmodum  fieri  pofijt,  fefe  intelligere  ,  *  ~  ‘ 

JS  eus  fi^ul  provideat  &  confulat.  -c*'** /•#»<•  on; 


<*)(P.  574.) 

$\z)  Tertullianus’]  jn  .  . 

(o4t-  ?<•  Havercaipa  ^getreo  Cap.  14. 

+HaCC  n,0n  Socratis,  fed  ipflus 

^  lib  i  ^  S!iZa  V?»*  funt  aPud  Xenophon- 
( b \  de  diftts  &  fattis  Sacrat,  p.  570.  Opp. 

4frlD]  Non  video,  his  in  verbis  id  di- 
Jhet,  an.  quod  cum  dicere  Cudwonhus  per. 

•  ^aios  l?°iS  hoininum  cx  mundi  todus  animo 
decerptos  effe.  De  animi  ortu  &  nu- 


ut  univerfis  huma- 
Socratcs  hunc  animi  morbum  his  ver¬ 
bis 


tura  in  hoc  cum  Arijlodemo  colloquio  nihil  fcifdt 
Socrates;  ied  hoc  unum  demonftrare  omni  ope  oi-‘ 
titur  orbem  hunc  cum  a  Deo  conlhuftum>fle  r 
tum  ab  eodem  curari  &  regi.  Ceterum  in  Latina 
\  erfione  Graecorum  verborum  paullo  plura  funt, 
quam  m  Graecis  verbis.  Solet  faepe  Cudworthur 
ita  veterum  Graecorum  llftere  locos,  ut  verfiones 
ampliores  lint  ipfis  locis  r  quem  ego  morem,  quum 
ntrul  rebus  ipfis  noceat ,  retinendum  ede  duxi. 

(f)  Alw j 


Socrates  unius  funwti  Numinis  affertof. 


Cap»  lV» 


bis  curare  nititur:  wmptxk ,  in  ^  $  nt  >5t  wu v  ro  m  cupet ,  fori 

9  ptT&X&t/fy?)  ’  oiicQiu\  iv  ^  o*  nau/n  <pf>:vi j<w  t<*  5rav5  »  ^  V 

25 ,  fcrft»  TifooStq  *  /-tij  7®  ftsv  cutxx  SiwxdSg  im  vtTAx  &t%l&  £*ikv&o3{  ,  r  j  $  fex  °Q 


t?/2.  ATon  tuus  oculus  ad  multa  usque  Jladia  pertingere  potejl ,  £r  »0«  poteft  D*/ 
fi, nui  omnia  intueri.  Quibus  dictis,  concludit,  fi  modo  diligenti  Deum  cultu» 
officio  profequatur  Ari  fodemus,  fore  demum,  ut  perfpiciat,  on  www 

<7®  ^I;v ,  W0&-’  xux  tm>S  ofiv  ,  ?r«\£  «**«* »  rcMTnyf 

smuiAnSr,  Numen  tantum  ac  tale  #,  «r  omnia  pariter  videat ,  audiat  omnia,  O 
ubique  ad/it ,  £?  omnium  pariter  curam  habeat.  Alium  ejus  cum  Euthydemo  dialogu» 
Xenophon  Libro  quarto  recitat ,  in  quo  Soentfw  de  fummo  illo  totius  orbis  moderator 
&  audore  Deo,  quem  nullius  intuetur  hominis  oculus,  hac  ratione  diflerit:  (f  )f 
&  fa6t  feol  i,i*»  TX  dyxU  dllv  rixoso  «V  W  iorftf  MocmrJ'  *,  b  *  f 

yjrucv  *wr*Hm  n  ^  ^  f  »«»£«-*«  $  «J-W  I*,  «.  r.  r« 

Mi,  t  7 «/nfNA*«r  «0(^7©-  4*V  ^  0  w  *  *«"  <P*”PX 

«U  ^  WW  •*  hpff ,  «/A’  I«V  w  etuTcv 

4**^  $*«Aq,  r  4-  «*«w5-  **  D"  ceteIl>  nobis  largiantur,  » 

bil  tamen  horum  ita  largiuntur ,  uf  *»  confpeftum  noftrum  prodeant.  Et  is ,  0«z  mund 
univerfum  compofuit  tf  continet,  quo  pulcra  bona  omnia  comprehenduntur,  quique  ut* 

tibus  eo  femper  ipfum  non  attritum  exhibet ,  -  maxima  quaeque  facere  confpicuur ,  * 

haec  gubernare  nihilominus  cerni  non  potejl .  Etiam  confideres  velim ,  faorf /0/,  4«^ 
omnibus  ejfe  confpicuus  videatur ,  non  permittat  hominibus ,  utife  accurate  adfpiciantj 

fi  quis  impudenter  fpeftare  eum  conetur ,  oufen</f  facultatem  amittat.  - 

aniiutf  hominis ,  fi  quid  rerum  humanarum  aliud ,  quiddam  cum  natura  diurna  comti** 
habet.  Patet  enim,  hunc  in  nobis  imperare,  quamvis  non  cernatur.  lA  x*v**°* ^ 
'  xxmfywM  T  clo&TUV ,  «Sv*  CM  r  «7W  Xx™uxvQJvov& ,  <r 

xi  tcaulviov.  Quae  confiderantem  te  nequaquam  ea,  quae  cerni  nequeunt ,  contemnere  , 
cet  fed  de  iis,  quae  accidunt ,  eorum  potefiate  animadverfa ,  Numen  ipfum  honore  pr^ 
nui  In  hoc  loco  vox  Icupilmv,  quemadmodum  antea  3 w»,  fummum  Deum  ap  ■  ± 
Lnificat  Ceterum  haec  ego  Socratis  dicta,  quibus  Deum  &  providentiam  ^ 
tam  magnifice  praedicat,  propterea  in  primis  tota  fere  defcnpfi,  ut  n s  J% 
noftris  temporibus  nihil  magis  cavent,  quam  ne  Deum  videantur  &  religjg® 
profiteri,  pudoris  aliquid  excuterem ,  mfi  omnis  forte  huic  generi  pudor  p ern^ 
48 1  Nullum  igitur  cuiquam  efle  potefi:  dubium,  quin  Socrates  unum  efie  iunim  j 
maximumque  Deum  ,  qui  toti  rerum  naturae  leges  ferat  exiftimavent. 

quod  inde  plerique  efficiunt,  omnes  eum  minores  gentium  Deos  fpreviffe  &  ’ 


(*)  (P-  5750  (t)  (P-  633.) 

(r)  Alias]  Indicat  haud  dubie  locum  illum, 
qui  Lib.  Vir.  adv.  Celfum  p.  335-  legitur,  quo 
laudes  ,  quibus  Apollo  Socratem  honeftavit  ,  ex 
eo  effe  fufpicatur  natas,  .qUOd  Dei  hujus  frequens 
cultor  philofophus  hicce  fuerit. 

(i)  Abegijfet  ]  Equidem  haud  probo  hanc  ul¬ 
timorum  Socratis  verborum  explicationem.  Nec 


enim  intelligo ,  quemadmodum  parti  cuida 
nae  providentiae  gallum  aliquis  _  immolari  J  0Cc 
qu(sat.  Nec  tamen  cum  iis  fecerim  ,  qui  S<>' 
verbis  argumentum  gravilfimae  accufationi  , ■$, 
cratem  duamt:  quem  neque  fuiffe  fuperft.u®  pJ- 
ut  plebs  Athcnicnfis ,  huic  line  contro  vc 
tere,  exiitimant.  Monens  &  hauBo  dudu»  p(. 


§•  23.  Socrates  plurium  Deorum  cultor.  6\y 

diafle ,  id  metuo ,  ne  parum  firmamenti  habeat.  Contrarium  enim  vel  illi ,  quos 
rnodo  protulimus,  loci  indicant,  quibus,  praeter  fummum  Deum,  alii  quoque 
pii  nominantur.  Extrema  vero  vox  ejus,  quam,  haulto  jam  veneno,  quum  nui* 
Jus  joco  amplius  locus  elTet,  emifit,  nihil  eum  praeter  ceteros  Athenienfes  de  re¬ 
gione  &  Diis  novi  fenfifle,  extra  omnem  collocat  controverfiam.  Namque  de¬ 
bens  jam  &  moriens  amicos  jubet  gallum  votivum  fuis  verbis  offerre  Aefculapio. 
^ua  de  caufia  his  eum  verbis  Origenes  increpat :  (  *  )  %  ty.amkZ™  <pt 

•  4^«;?  3^  CA^yuylw  £  KXAu(  fiiQcoKvicte  SiljfiA&ovIa  ,  x.XTXhtmJiS  to  ^  cuutuS 

0  &tos  tyetnputrtv  ,  6 CnXtj  <Ppot£n  K/  ,  ctAiKlpvovx  tu>  'AtmArrrnu  ibrASoVfo.  Jffi  9 

W{  tam  praeclare  de  anima  pbilofophati  funt ,  &>  defumma  eorum  in  futura  vita  felicitate , 
Wi  bene  vitam  hic  egerint,  J cite  dijferucrunt ,  poflea ,  contemplatione  rerum  tam  magna - 
nm  &?  nobilium  re  fida,  quas  Deus  ipjis  patefecit ,  ad  vilia  &  abjeda  defendunt,  AefcU - 
laplo gallum  voventes.  Mitior  tamen  hic  eft  in  Socratem  Origenes ,  at<)ue  (c)  alias; 
neque  tam  infulfam  &  vefanam  ei  fuperflitionem  ob  haec  ultima  verba  exprobrat, 
9uam  eo  loco,  quo  facrificium,  quod  Apollini  fecit  Pythio,  qui  inferior  tantum 
erat  daemon,  commemorat.  Atque  erunt  fortaflis  ,  quibus  hoc  Socratis  fa6tum 
commode  excufari  pofie  videbitur.  Philofophum  enim  dicent  Aefculapium  non 
jlcj  ut  ceteri,  fpe&affe,  fed  nomen  hoc  fummi  efie  Numinis  cenfuille  vocabu¬ 
li11,  quo  illa  pars  divinae  providentiae,  quae  morbos  hominum,  eorumque  cura- 

^nes  moderatur,  defignetur.  Itaque  magnum  virum  hoftiam  immolari  voluifle 
1llpremo  Numini,  quod  omnem  penitus  a  fe  morborum  &  incommodorum  vim 
Unius  mortis  beneficio  ( d )  abegiffet.  Utcumque  eft,  (O  Plato  tamen,  ante¬ 
mnam  venenum  biberet,  Socratem  narrat  precatum  efie,  tvyjc&g  tus  &ius,  r  jueir/- 
****  T  itfah  Uii<T£  &Tixn  fixi ,  (non  Deum  ,  fed  Deos,  id  eft  ,  fummum  Nu- 
- 111211  >  atque  Deos  fimul  inferiores :  quemadmodum  in  Platonis  Phaedro  cum  ad  Pa- 
J\ern ,  tum  ad  reliquos  tutelares  loci  Deos  preces  fudit)  ut  felix  ejfet  fua  ex  hac  vita  in 
Qltc>am  transmigratio.  (/)  Xenophon  etiam  in  Libris  memorabilium  Socratem  memoriae 
prodidit  tam  verbis,  quam  fadlis  hanc  Apollinis  Pythii  doftrinam  approbafle;  ex 
‘nillicujusque  civitatis  inftituto  &  more  Deos  cjfe  adeundos  &  placandos  ,  vanitatisque 
p  Si  qui  fecus  facerent,  condemnaffe.  Poflremo  in  Apologia ,  quam  nomine  ejus 
„  ‘ato  perfcripfit,  folem  ,  lunam ,  &  fidera  in  Diis  a  fe  numerari,  aperte  profitetur  , 
^que  /Inaxagoram ,  quod  hos  effe  Deos  negaverit,  abfurdi  erroris.  &  mentis  non 
lniis  cafligatae  poftulat.  Quamobrem ,  quid  obftet,  nihil  video,  cur  eorum 
ententiam,  qui  Socratem  ideo  veneno  interemtum  effe  volunt,  quod  Diis  fuppfi. 
Care  noluerit,  unumque  Deum  effe  tantum  clamaverit,  ad  populares  referri  erro¬ 
res  debere  ,  concludamus. 

•  .  15'.  \ero  forcalils  requirent  aliqui ,  quale  igitur  illud  fit  impietatis  genus,  cujus 
in  judicio  accufatum  effe  Socratem  ,  accepimus.  His  ipfe  Socrates  refpondeat:  qui 

in 

•  (*)  Contra  Celf.Lib.  vi.  (p.a77.) 

Ja.s  v°ces  e™ifit  fy crates ,  quum  totus  fcre  de  Socratis  precibus  ad  Panem  in  Platonis  Phaedro 
n  obriguiUet.  Ecquis  igitur  temere  affirmave-  hic  monentur,  eorum  fupra  jam  infirmitatem  ape- 
>  nominem  ita  loquontem  fciviire  adhuc,  quid-  ruimus. 

/ f  mandaret  amicis.'  1  orte  mentis  jam  emotae 

nec  ita  rationis  particeps,  ut  accurate ,  quid-  (/)  Xenophon  ]  £><?  didis  fodis  Socrat. 

«am  diceret,  intclhgeret.  M  Lib.  IV.  p.  631.  Opp. 

\e)  Plato]  In  Phaedone  p.  402.  Opp.  Quae  „ 

ii  ii'  w  ** 


6\  8  Socrates  plurium  Deorum  cultor.  Cap.  IV. 

in  Platonis  Eutbyphrone  id  in  fe  graviter  tulifie  perhibet  Athenienfes ,  quod  libero 
gravique  Termone  vulgares  de  Diis  fabulas  caftigaveric ,  impieque  fecifle,  dixerit,, 
qui  improbiflima  quaeque  fcelera  &  flagitia  Diis  primum  tribuerint.  Eutbyphron 
parentem  fuum  ut  homicidii  reum  adjudices  detulerat,  a  quibus  idcirco  in  vin¬ 
cula  conje6lus ,  diem  in  illis  obierat.  Hoc  ille  poftea  facinus  Deorum  purgabat 
exemplis.  Jovem  ajebat,  Deorum  optimum  &  juftiilimum ,  Saturnum,  patrem 
fuum,  quod  natos  devoraffet  fuos,  in  cuftodiam  dedifle:  Saturnum  pariter  Coe¬ 
lum,  genitorem  fuum,  ob  nonnulla  perverfe  gefta  exfecuilfe.  Socrates  hanc  ita. 

4.S2 refellit  excufationem:  (*)  u  lCN<Pj>cv  tst’  ,  *  tvt koo  r  y&$lw  tydCyui 

07t  tu  muCvx  Imtietv  *n?  aspi  r  Qiuv  klyci ,  Sic^tfde  7rw  k  t.  A.  /It qui  baM 

ob  caujjam  ,  0  Eutbyphron ,  accufor ,  neque ,  quid  refpondeam  jacis,  habeo.  Nani  quotis 
de  Diis  talia  quaedam  quis  diceret ,  molejie  ferebam:  qua  de  caujjd ,  ut  videtur ,  peccari 

me  ferunt.  -  Bellum  igitur  inter  Deos  agitari  invicem  ,  arbitraris  ,  inimicitiasque 

graves  &  pugnas ,  aliaque  permulta,  quae  a  postis  peritis  feripto) ibus  memorantur . 
Unde  &  alia  nobis  facra  hujusmodi  varietate  funt  plena ,  in  magnis  Panathcnacis  pt’ 
pium  iftarum  varietatum  plenum  in  arcem  infertur.  Ergo  Socrates ,  tametli  unum  effc 
tantum  fummum  Deum  agnofeebat ,  haud  tamen  a  receptis  &  tempore  roboratis 
Graecorum  religionibus  refugiebat ,  pluresque  funul  inferioris  numeri  Deos ,  eos- 
que  genitos  ,  colendos  fibi  eile,  ftauiebat.  Atqui  poetarum  de  his  Diis  narra¬ 
tiunculas  &  fabulas,  quibus  omnis  generis  fcelera  nefariaque  fafta  Dii  peregit 
ferebantur,  in  populi  jufto  levioris  animum  demitti,  id  vero  tolerabile  negabat 
efle.  Adde  his  invidiam  ,  quam  differendi  libertate  fibi  Socrates  concitaverat,  & 
veram  habebis,  cur  impietatis  erga  Deos  accufatus  fit,  ( g )  rationem. 

483  Exfliterunt  etiam,  qui  Platonem  unum  tantum  Deum,  nec  plures  praeterea* 

con- 

(*)  (P-  49.) 


(g)  Rationem ]  Bene  hic  &  fapienter  de  So- 
t ratis  religione  contra  receptas  opiniones  decer¬ 
nit  vir  egregius.  Atque  hanc  ejus  fententiam  plu¬ 
ribus  poftea  firmavit  &  roboravit  vir  longe  doetis- 
fimus,  Jo.  Clericus ,  in  Silvis  phitologicis,  Aefchi - 
nis  Socratici  Dialogis  fubje&is ,  Cap.  3.  quod  in- 
fcripfit,  de  Socrate ,  p.  177./  Nec  eos  audire 
fas  eft,  quos  inter  multi  funt  ex  antiquis  Chriftia- 
norum  dottoribus,  qui  Patres  vocantur,  qui  So¬ 
cratem  hanc  unam  propter  caulfam  veneno  fubla- 
tum  eire ,  narrant,  quod  unum  Deum  profeffus 
fit ,  plures  vero  negaverit  effe.  Nec  illis  accedi 
debet ,  qui  Graecorum  religionibus  eum  prorfus 
alfenfum  effe,  atque  idem  credidiffe,  quod  popu¬ 
lum  Athenienfem  de  Diis ,  affeverant.  Medius 
vcluti  Socrates  interjectus  eft  inter  unius  Nu- 
niinis  profeffores  &  inter  inanium  Deorum  cul¬ 
tores.  rerfuafuin  erat  magno  viro,  qUOd  ex 
'Xenophonte  &  Platone  fine  controverfia  patet ,  unum 
effe  fummum  Numen ,  rerum  omnium  opificem  ac 
conditorem :  huic  vero  uni  Numini  multas  effe  fub- 
jedlas  exiftimabat  naturas  homine  nobiliores,  cer- 
tisque  muneribus  a  fummo  Numine  praepofitas, 
quibus  cubum  quemdam  adhibere  homines  opo*- 
tQat.  Has  naturas  Deos  effe  illos  exiftimabat, 


quibus  Graeci  &  Athenienfes  tum  temporis  fupph~ 
cabant.  Quare  fabulas  poetarum  ,  quippe  quafl 
in  Deos  ejusmodi  nullo  modo  caderent,  tolli  <luf 
dcui  de  medio  jubebat,  at  ipfas  caerimonias  &  rl' 
tus,  dum  major  lux  hominibus  beneficio  fiipre»1* 
Numinis  affulgeret,  ferri  &  tolerari  volebat.  HjJ1^ 
nihil  mirum  eft,  id  quod  Xenophon  fub  initium  Rj* 
tim  Operis  fui  de  di£lis  &?  fa£tis  Socratis  fignl 
cat,  eum  cum  facram  rem  Diis  feciffe,  tum  dl' 
vinationi  non  nihil  dediffe.  Conjungebat  unlJ’ 
Deorum  cultus  Socratem  &  populum  Athcnicfl' 
fium  :  at  non  eadem  de  Diis ,’  qui  colebantur» 
opinio  ipfi  erat,  quae  populo.  Populus  Mercur^ 
fupplicans ,  ilium  deprecabatur  Mercurium ,  <luC° 
Majae  filium,  furum  patronum,  Deorum  ^ 

poetae  canebant.  At  Socrates  eodem  defung®** 
munere,  fabulis  iftiusmodi rejcclis ,  divinam 
dam  &  potentem  naturam  venerabatur,  cui  Pote 
tiae  luac  partem  aliquam  praepotens  illud 
quod  cunela  contineret ,  commififfe,  arbitraba  / 
Idem  dc  reliquis  intelligi  velim  Numinibus  »  s 
bu s  Socratem,  nonfccus  ac  Athenienfes ,  fa^r  f 
ciffe,  accepimus.  Verum  populus  Atheme 
&  ipfi  haud  dubie  facerdotes  aegre  ferebant, 
las  illas  de  Diis  labefadtari,  quibus  omnis  ren&^ 


§. 


tlato  pluvium  £®?  unius  Lci  cultov. 


619 


confirmarent  profeflum  efle.  Qui  quam  viderent ,  multos  huic  fententiae  Platonis 
iocos  obftare,  quibas  plures  Deos  commemorat,  haec  difta  ex  animi  ab  eo  fen- 
^ntia  Prolata  efle  >  inficiati  funt ,  Platmmque  veneni ,  quod  Socrates  haurire  coa- 
ftus  fuiffet,  memorem,  tam  provide  loquutum  effe,  ne  Athenienfium  exacerba¬ 
nt  animos,  dixerant.  Atque  hoc  ne  temere  videantur  conjecifle,  locum  quem- 
ram  ex  decima  tertia  ejus  Epiftola ,  quae  ad  Dionyfium  perferipta  eft,  ( «)  conflderare 
jubent,  quo  Plato  Agnum  hoc  fuppeditat,  cujus  ope  familiares  fui  epiftolas,  quas 
lerio  exaraflet,  quibusve  mentis  fuae  fenfa  vere  declaraflet ,  ab  illis  ^fecernerent, 
^uas^flne  cura  aut  limulate  fcripfiflet :  Tij?  $  c mtieutts  bn&tos  ,  Qui 

3  ^  ktJov.  Seriae  epijlolae  initium  ejl  Deus  ,  non  feriae  vero  Dii ..  Atque  multum  cer- 
J-e  locus  hic  virtutis  habere  videtur.  Quapropter  Eufcbius  (  f  )  jam  dudum  eum ,  ut 
ld>  quod  diximus,  oftenderet,  Platonicpie  locum  inter  unius  Dei  profeflores  afle- 
reret,  teftatus  eft  :  tfiv  im  ©gv  Mg  ,  ft  cuvrfiteg  *  ETMlrt  ,jr>i  ¥  'Sfr.Mvui 

Gr&TvyoeJ*  ,  ^  &n>  Atorvtnoe  IttistjA»}?  ,  &  Jf  avpiCoKx  hfos  ,  rtrtt9Kt 

^  ^  r  «Kus  amfttpiWm.  Eumdem  porro  ( Platonem )  ut  vulgari  Graecorum  more 

P forium  Numinum  appellatione  uti  f  'oleat ,  Deum  tamen  unum  agnofeere ,  vel  ex  ea  ,  quam 
[Dionyfium  fer  ibit  ,  epifiola  quivis  intelligat:  ubif  quas  Jhtdiofe  ac  ferio  confer  i  ber  et , 
ePiJlo!as  ab  aliis ,  quas  temere  'negligenterque  profunderet ,  fia  quadam  nota  fecer nens. 

Nihilo  tamen  minus  fatis  ego  fupra  ex  Platonis  Timaeo  probatum  arbitror ,  pla- 
Cuifle  ei  omnino,  plures  efle  Deos.  Deos  autem  vocat  naturas  intelligentes  & 
flantis  compotes  ,  quae  hominem  dignitate  &  nobilitate  fuperent ,  divinisque 
^circo  honoribus  affici  debeant  a  mortalibus.  Itaque  folem,  lunam,  &  fldera  D.o- 
rilrn  in  concilio  reponit  illo  libro  ,  quem  diximus:  quin  etiam  mundum  ipfum,  in 
*1110  animum  efle  opinatur  ,  Deum  aut  Divam  efle  cenfet.  In  noflris  quidem  Pla¬ 
tonis 

(*)  P.  728.  Opp.  (f)  Pracpar.  euang.  Lib.  XI.  C.  13.  (p.  53o*) 


>  nitebatur.  Sacerdotes  certe  non  tam  obtufo 
tiornnt  c^"e  in8enio>  fluin  intelligerent ,  narra- 
a  .lblis  hifce  poetarum  ftirpitus  ex  animis  extra- 
s »  fQrc  #  ut  jpfj  fimuj  jjes  fefti  ,  quibus  fabulae 
^  etarum  occafionem  dederant,  facrificia,  imagi- 
s>  ftatuae,  'figna,  templa,  facer dotes  poftre- 
^  0  conciderent  ac  tollerentur.  Itaque  Socrates 
clh°S  ^eos  feu  novam  religionem  introducere  di- 
.  natur,  &  hoc  nomine  apud  judices  accufabatur. 
p  ec  id  male  faftum,  aut  contra  veritatem,  ut  in¬ 
ii’  nue  fatear,  exiftimo.  Ipfe  quidem  Socrates  hanc 
fprrninr?»1/^  apud  P!at°vem  criminationem ,  nec 
a,/0  retundenda  Xenophon.  Ego  vero 

&  uitil?s  crediderim,  quam  Socrati 

W,-  Tnrpm  1  p  ^dienienfes  nimirum  quem  cole- 
nt  Jo\em,  eum  Saturni  filium,  Junonis  mari¬ 
to?.’  ’  hdminis  moderatorem,  Plu- 

,  nis  &  .Neptuni  fratrem,  credebant  efle:  atque 
•s  opinionibus  omnis  Jovis  cultus  apud  eos  ,  tairi- 
fundamentis  minime  dubiis,  fuffultus  erat, 
omnes  hafce  narratiunculas  rejiciebat  Socra - 
cn  \  ^  Jovem  lummum  efle  totius  univerfitatis 
^oditorem  ac  dominum,  praecipiebat.  Quocir- 
tametfi  caerimoniis  iisdem ,  quibus  reliqua 
‘ba>  Jovem  placabat  Socrates ,  Jupiter  tamen. 


quem  ipfe  fibi  animo  effingebat,  longe  alius  erat, 
atque  Jupiter  Athenienfium,  &  novus  ideo  Deus, 
novusque  Jupiter,  cujus  nefeii  fuerant  antea  Grae¬ 
ci.  Hartenus  ergo  recte  Socratem  accufabant  Any¬ 
tus  &  Melitus ,  quod  novos  in  urbem  Deos  intro¬ 
duceret.  Etenim  nomina  &  facra  Deorum  Grae¬ 
ciae  relinquebat:  ipfos  vero  Deos,  fublatis  poe¬ 
tarum  fabulis,  auferebat,  &  alios  in  eorum  locum 
fufficiebat,  quorum  ipfe  parens  erat.  Dolcnduni 
eft  ,  tantum  ,  quantum  Socratis  fuit ,  ingenium 
non  altius  adfcendifie,  atque  verae  religionis  na¬ 
turam  accuratius  explorafte.  Sed  ne  pergeret, 
atque  veritatem  diligentius  indagaret,  animus, 
qui  fuit  in  ipfe,  ad  dubitationem  valde  proclivis, 
&  rerum  a  corpore  fejunftarum  jullo  negligentior, 
haud  dubie  obftitit.  Scilicet,  fi  pauca  quasdam 
demas  dc  Deo  &.  rebus  divinis  decreta,  quibus  ad- 
diftus  fuit,  reliqua  omnia,  quae  de  rebus  tam  na¬ 
turalibus  5  quam  ceteris,  in  fola  contemplatione 
politis,  difputarentur ,  vehementer  incerta  cire, 
putabat :  qua  de  caufla  nec  recepto  Deorum  cultui 
derogari  volebat  aliquid.  Certi  enim  nihil  fine 
Dei  peculiari  quadam  patefaftione  dc  rebus  ejus 
generis  fanciri  ab  hominibus  pofte,  judicabat. 

Ii  ii  a  .  ‘  <») 


620 


T1  at  oriis  mus  Deus,  Cap.  IV. 


tonis  exemplis  hanc  fradra  aliquis  fententiam  quaefiverit,  in  quibus  quippe  feri- 
ptum  ex  dat ,  (  *  )  terram  ede  nfic&jmilw  o-uuoctuv  ,  corporum  omnium  ad  coelum  usque 
antiquiffimam.  Verum  a  iter  legiffe  veteres,  condat,  atque  ®tuv ,  ve- 

tujUJJimam  Deorum  terram  a  Pjatone  vocatam  efle,  cum  Procli  &  Ciceronis  oflen- 
dunt.  auctoritates,  tum  haec  verba  (b)  Laertii:  Tr,v  j  w^uCurdibu  /USV  li\U1  T  OV  TU 

3  lnpivw.t**  ,  dg  ny.£  %  Kl‘ 

veiofy  G&i  To  fxtfftv.  Terram  ejje  antiquijjimam  omnium  ,  qui  effient  in  coelo  ,  Deorum 
(PJato  docuit)  :  fuiffe  autem  conditam ,  ut  diei  noctisque, tempora  £?  vices  variaret:  ccim* 
quum  media  fit,  circa  medium  moveri.  Timaeum  enim  quum  in  litteras  referret  Plato » 
diurnam  tantum  cognitam  habebat  terrae  converdonem:  quamquam  podea  &  an- 
liiverfariam  intellexille  dicitur.  Reliqui  omnes,  quos  reliquit ,  libri  pariter  hanc  ani¬ 
mo  ejus  de  Diis  opinionem  infedide  ,  luculenter  tedantur :  e  quibus  praecipue , 
praeter  eum ,  quem  Epinomis  infcripfic ,  Libros  de  legibus  confidere  juvabit ,  quos 
annis  jam  gravis  confcripfifle  fertur,  Nfmque  in  his  in  divinitate  folis,  lunae* 
fiderumque  inculcanda  valde  copiofus  ed ,  juvenumque  Athenienfium  deplorat  te¬ 
meritatem,  quod  Anaxagorae  fibi  fcita  perfuaderi  patiantur ,  qui  fidera  nil  elfe  do¬ 
cuit  ,  quam  faxa  &  terram  mente  atque  ratione  vacua.  Eodem  volumine  pro¬ 
bari  fibi  declarat  confuetudinem ,  quae  tum  temporis  vigebat  inter  Graecos,  lolis 
lunaeque  ortus  &  occafus,  tamquam  Deorum,  feftis  diebus  excipiendi:  quam  ip- 
femet  etiam  exemplo  fuo  confuetudinem  videtur  comprobafle:  (f)  'avxkKovtU  * 

rVa  ii,  Tthlun ,  ^  ©■£*  lucruds  llvluv  ,  'Sr&<TxvAi/<r«g  Scuct  fyij  vr&ffxuvr^eig  'ETkluJuv  n  % 
fcctfiTuV'  Trdvluv ,  iv  ovpQo&Tg  z mieteus  i^ofi^uv  £  it  dCn&youg ,  dg  oti  pcchrsu  Hyla v,  # 
dzrz&xp ,  ut  sk  iCrt  StoL  Quod  in  ortu  e?  occaju  folis  6?  lunae  quotidie  Grae¬ 
cos  £?  barbaros  confpiciunt  tam  in  rebus  adverfis ,  quam  fecundis  fuppliciter  adorare,  nt>* 
Jufpicionem  inde  colligunt ,  non  cjfe  Deos ,  Jed  certum  teflimonium ,  ejfe  Deos  Quae  quum 
ita  fint,  non  poflum  ,  quin  decimam  hanc  tertiam  Platonis  ad  Diomfiuni  epiff olatitr 
quamvis  ante  Eufebii  jam  exditerit  tempora,  Chridiani  hominis  dolum  &  commen¬ 
tum  efle  ,  pronuntiem,  cujus  immoderatum  erga  religionem ,  quam  profitebatur» 
ftudium  exigua  rerum  veterum  temperaverit  cognitio.  Nec  didentium,  qui  Pla' 
tonem  ediderunt,  doctifiimi  homines,  verum  omnes  epidolae  huic  vocem  vohdCtJ » 
ut  fucatae  mercis  fignum ,  praefixerunt. 

484  Fateamur  itaque,  necefle  ed,  Platonem  non  unius  Dei  tantum,  fed  multorum 
quoque  inferiorum  Numinum  religione  obligatum  vixifle.  Nec  idcirco  tam<m 
Deos,  quos  credebat ,  pares  gradu  faciebat  &  potentia,  verum  omnes  uni  fumm° 
fubjiciebac  Numini ,  quod  unum  per  fe  ab  aeterno  tempore  exditifie ,  coelumque 
ac  terram  ceterosque  Deos  omnes  condidifle,  flatuebat.  Primo  enim  Platon efl* 
animam,  quam  toti  inefTe  mundo  judicabat,  neque  pro  aeterna  habuifle,  nequS 
ex  femet  ipfa  natam  credidifle,  verum  certo  tempore  a  Deo  fa&am  aut  creatam 
exidimafle,  ante  tamen,  quam  corpus  ejus  five  mundus  fingeretur,  haec  ejus 
verba  neminem  ignorare  finunt:  (J)  T lw  £%  dg  viw  vgs^xt 

HTdS  ^  3  edog  nuAfeu ,  «  j  9  %  odpirp  £  VficQvnecw 


(*)  P.  40.  aar. 

(t)  De  Jeg.  X.  (p.  6(54<  opp.) 

(j)  Piat.  Timaeo  p.  34.,  (p.  528. Opp.) 


(b)  TaUnii  ]  Lilro  III.  Segm.  75.  p,  au.  Supra  ceterum  a  nobis  jam  bftenta  eft,  in  Pj* 


2 3 •  b eorum  reliquorum  conditor .  62  r 

,  &v  S&mw  ^«5  «aW  >?£ou#/x  <ruvi^ffK%.  Anithdm  haud  ita ,  ut  modo  dicere 

wpimusy  tum  denique  procreavit ,  rorpw  «  effeciffet.  _  generatione , 

Pam  virtute  priorem  antiquior emqne  animam  corpore  conjlituit ,  utpote  quae  obedienti  cor - 
effit  imperatura.  Atque  hoc  nomine  in  Platonem  invehitur  Ariftoteks :  quem  libi- 
ipfi  repugnaffe,  arbitratur,  quum  animam  mundi  inter  principia  rerum  retu- 
1;  ct  >  nec  aeternam  tamen  efle  conftituiflet,  fed  una  cum  coelo  conftru6lam  & 
°L<lvcam  •’  (*)  'Afra,  fxluj  »Te  W.xtuhI  y  oi:v  n  hiyiv  ,  %v  o’rf)  tnat ,  c*lc% 

'/M*V '  ts^ja>  $  >9  «u«  r«l  At  neque  Platoni  poffibile  ejt  dicere  id9 

Pod  quandoque  putat  principium  ejje quod  Je  ipfum  movet ;  interdum  vero  animam  una 
Vn  coelo  effe  faftain,  affirmat.  Quae  reprehenflo  nonnullos  induxit  afTe&atoruna 
dUs>  ut  Platonem  duplicem  alTeverarenc  mentem  five  4*%^  introduxifle ,  alteram 
Perennem  &  aeternam  ,  tertiam  nimirum  divinitatis  perfonam ,  alteram  fuo  tem- 
P°re  una  cum  ipfo  mundo  conditam.  Quam  quidem  ego  fententiam  non  plane 
^Xerim  fpernendam  efle.  Quod  fi  igitur  ne  mundi  quidem  animam,  quam  omnium 
inferiorum  familiam  veluti  ducere  putabat ,  originis  expertem  negavit 
eor  ^^at0  >  ^ed  natam  atque  faciam  cenfuit  a  Deo,  quanto  minus  ceteris,  quos 
ni)1  Diis*  qui  parces  tantum  mundi  funt,  foli,  lunae,  ftellis,  &  daemo- 

•  Lls  iftam  attribuere  potuit  gloriam?  His  fi  qui  forte  nondum  contenti  fini,  fie- 
que  fufpicentur  potiulfe,  ut  Plato  mundum  hunc  ceterosque  Deos  non  tam  unius 
q;er*ique  Numinis  opus  efle ,  quam  multorum  Deorum  live  principiorum,  qui, 
^  jm  poteflate  atque  dignitate  pares  eflenc,  amice  confpiraverint  ad  rem  tantae 
l)0  ls  Aggrediendam ,  cenfueric,  hos  ipfis  facile  Platonis  verbis  conticefcere  jube- 
^  ’  xu*  quidem  celebrem  illam  quaeltionem  :  Pluresne  fint  &  innumerabiles 

.  ndl  .  nnnrl  millris  viflim  prnr  nhFnfrmhic  nr»  t-nnrnm  nmic  9  r*n_ 


(jilvcvQy  **  f  ro^To c  £ux  y.A’  inpn  Ctfx  av  mr  ti*)  x,  t.  A.  'det  **  ToJt  ^  Ij. 

tlf  'f  °y-0,S*  >J  tu  7TUVTI  .ft  Ppd-Uy  TOMTOt  isTi  $U9  kT  dmlpUC  IotiVeV  0  7IUU.V  dfrj 

Teftjd  dpomoe  yycxus  tVi  n  $  terj.  Proinde  reclene  mundum  unum  diximus ?  an 

*einr!ures  innumeraMesve  dici  oportuit ?  Unam  profefro  ,  fi  modo  ad  unius  fimi  Iit  udi - 
ci*Jlt  formatus.  Quod  enim  viventia  omnia  ,  quaecumque  inteUiguntur  ,  continet ,  fi. 

Ijjj  a  herum  habere  non  pote  fi. - .  JJt  igitur  hic  mundus  effit  abjoluto  animali  fimiU 

Sun /* /X  C0  9  Pod  f°lus  atPc  u,lu*  effit ,  idcirco  neque  duo  neque  innumerabiles  procreati 
ll0rl’  Sed  unus  mundus  unigenitus  que  f abi  uf  eft  &  erit.  Patet,  ut  exiftimo,  fententia 
CDlV£nam  effe  contcndit  divinam  mentem,  a  qua  res  omnes,  quae  exfi- 
Unuf  c£ttae  ^nt  ’  ^  PlLires  uno  propterea  .mundos  elTe  negat. 

$  comno^fr101  liicce  Deus>  quem  Piato  univerfam  naturam  rerum  compara  (Te 
bci"  autumat,  cum  in  Timaeo ,  tum  aliis  in  locis  (impliciter  ei  b  ©»$?, 

in  locis  ‘tUr‘  'AHas  **/**&*  >  archi[ettus  &  artifex  mundi  hujus  audit.  Quibus- 
tiir  n .  pm  ^  rxSa  $  TmnV, ,  parens  &  effector  hujus  univerfitatis ,  dici- 

>  pe  r  jicue  fit  Clljvis  jnve„jrc  j  at  multitudini  declarare  nulli  integrum  homini . 

Rui> 

D  Metaphyf.  Lib.  XIV.  6.  (p.  478.  T.  IV.  Opp.) 

U)  Tun.  p.  3r.  (p.  527.  ed.  Ficini.) 

totiis  2^* 

bcnt  codkes  ’  Ubi  dC  tern  l0<luiturj  leSendum  omnino  efle  0^,  pro  rt,,^TUtf  quod  noftri  ha* 

Ii  ii  I  10 A°$ 


<>22. 


Platonis  Lens  unus ,  Cai\  IV* 


Jlurfus  a  tm  7m.r\  ©«:?*  Deus ,  qui  rebus  omnibus  praeefl ,  ^  <pJerwg  xitwt,  naturae  con* 
ditor ,  5  %»j ,  unum  totius  univerfitatis  principium  ,  rrotvluv  afaov ,  omnium  rerum 

caujjii  v*f  7ruv1u9  fiecahtCs ,  rffoi  omnibus  dominans ,  rxg  eodyno^xaeq,  nuv&  Ksruhy  > 
o^.'  7rdy]uv  luv ,  mens  Juprema ,  quae  res  omnes  exornat  &  componit ,  ac  per  rerum  natu * 
tam  commeat ,  ?  row  gubernator  univerfitatis ,  t«  a»,  </£  onc 

id,  quodfemper  exfiftit ,  «w  umquam  factum  e/i,  o  irpur®*  eesc,  princeps  Deus ,  c 
&  c  (Aiytr(&‘  &'cuv ,  maximus  Daemon ,  Deorumque  alti/Jbnus ,  (*)  a 
48 j 'M^rxc  ,  /j  qui  folem  confecit ,  (i)  h  jJjr ,  i&w,  £  e^s,  3  5r«V£  tw  cj/  ,  $  ** 

w»  «$#  jyt)  \jzn  yrs  *&*£*!) »  »  4ut  ter™m  ,  coelum  Deosque  fecit  ,  operat urqut 

omnia  in  coelo ,  apud  inferos  &f  terra,  vocatur.  (*)  Alio  loco  (f)  eum  efle  hunc 
Deum  fignificat,  cujus  efficientia  &  virtute  res  omnes  Sfipcv  €<$u't7a ,  &tfnw  crn 
/aciae  ejjcnt  pofiea ,  quum  antea  non  ejfent ,  aut  ex  nihilo  effe&ae  ac  conditae  eflTen^ 
£fl:  &,  ubi  aeque  facile  efle  Deo  pronuntiat  ,  (§)  /c/ci«,  filer  a,  o 

terram  ex  femet  ipfo  producere ,  »o3/x  efi ,  beneficio  fpeculi  noflras  imagines ,  £? 

quidquid  praeterea  nobis  placet ,  gignere  ac  procreare.  Poftremo  &  &  jt<xv&  tx'  t? 
*%/*&!)■>  fi  inoro* ,  /j,  qui  cutn  cetera  omnia,  tum  femet  ipfum  fecit  &  produxit ,  (0 
alicubi  nominatur.  Cujus  quidem  deferiptionis  haec  vis  eft,  Deum  efle  «daz<p*>’ 
quod  vocabulum  idem  de  Deo  P/dte  adhibet ,  feu  per  fe  cxfiftere ,  naturam  talem  cf  ’e 
Deum ,  quae  nulli  alii  caujfae,  extra  fe  pofitae ,  orta/w  debeat,  rebus  vero  omnibus  reU' 
quis  vitam  &  initium  dederit.  Ipfe  (  «  )  -Lactantius  Firmi  anus  hoc  modo  de  Deo  n^11 
veritus  eft  fciibere:  Se  ipfum  fecit ,  inquit,  ex  Je  ipfo  procreatus ,  propterea  tali*’ 
qualem  fe  e/fe  voluit.  Sed  vix  quemquam  efle  putem,  cui  libera  haec  &  audax  ac' 
que  a  vulgari  confuetudine  multum  diftans  de  Deo  loquendi  ratio  magis  arrifer^’ 

qua# 

(*)  De  legib.  L.  X.  Ct)  In  Sophifta.  (f)  De  Republ.  Lib»  X.  (p.  511.) 


(*)  Ao«  y5»  1  Haec  eo  loco,  quem  vir  dodus 
defignat,  apud  Platonem  feripta  non  reperi.  Su- 
fpicabar  itaque,  dodiffimum  virum  fugiente  oculo 
Platonis  Librum  X.  de  legibus  luftrantem,  quae 
in  illo  de  mundi  anima  dicuntur,  ad  Deum  forte 
traxifle,  atque  nonnulla  de  fuo  addidifle.  Etenim 
animum  mundi  Plato  p.  667.  ft  gubernare univerfa 

&  ! ra*i<*  r ct  xcct’  ts/ixCo ,  k.  y«*  ,  xj  c&a- 

yu»t  omnia ,  quae  in  coelo  funt,  quas  in  terra, 
quas  in  mari,  fuis  motibus  ducere.  Sed  dimifi  banc 
opinionem ,  poftquam  alio  loco  Libro  X.  de  repu- 
Tdica  p.  511.  haec  ipfa  verba  offendi. 

(k)  Alio  loco 1  Plato  in  Sopbifia  p.  16 8.  vim 
effeftricem  fcu  xiwtw  diilribuit  in  huma- 

vam  &  divinam.  Gencratim  vero  hanc  vim  ita  de¬ 
finit:  ncmruui’  ewufAi»  jt 5r«»  ‘tQm.fJ&p  tC-ui ,  a» 
aWi»  yifttl)  re*5  f/Cn  xpcrtf»  »o-»»  vftpot  yifi «aDj.  Ef- 
fe&ricem  facultatem  dicimus  vim  quamdam  ,  quas 
confio,  efi,  ut  fint  pofiea,  quae  ante  non  fuerant. 
Hanc  deferiptionem  virtutis  ad  Deum  ipfum  a  vi¬ 
ro  dcftilTimo  referri,  equidem  leviter  fero:  nec 
enim  Platonem  docuifle  quisquam  necaverit,  Deum 
hac  efficiendi  virtute  in  primis  valere.  At  hoc  mi¬ 
nime  probem,  quod  non  fecushaec  Platonis  \ e rba 
interpretatur,  ac  fi  Dcuin  fignificarent  ex  nihilo 
fcciffv  atque condldiffg ,  quaefunt,  omnia:  aqua 


certe  opinione  philofophus  ifte  alienus  fuit.  I?1" 
cem  habuit  hac  in  re ,  praeter  alios ,  MarJtllU  * 
Ficitwm,  ex  cujus  in  Platonem  indice  voce  DeU 
mantfcfto  apparet,  hune  ipfum  ex  Sophifia  l°^f 
fatis  ipfi  luculentum  fuifle  vifum ,  propter  quem  f  g 
tonem  contenderet  de  rerum  omnium  procreatio1’ 
idem,  quod  Chriftianae religionis  profeffores,^ 
fiffe.  Vcrirni  temere  prorfus  &  fine  ratione.  f‘  -s 
enim ,  ut  omittam  alia,  hanc  definitionem  V!rtUnl 
effectricis  communem  effe  voluit  duplici  illi, 
memorat,  efficientiae,  tam  divinae,  quam  bu^ 
nae.  Quapropter,  fi' defcriptio  haec  id, 
ri  dodi  volunt,  indicaret,  hominibus  etiam  ph11 
fophus ,  id  quod  abfurdum  prorfus  eft ,  potenti 
ex  nihilo  efficiendi  aliquid  daret»  Praeter 
fequentia  facis  declarant,  non  de  materiae  J'P^L. 
ex  qua  res  conflant,  fed  de  formae  tantum  Pr° 
dione,  Platonem  loqui» 


(/)  Alicubi  ]  Fit  hoc  Libro  X.  de  r*f  f  ‘ 
p.  5 11.  ubi  fic" Plato  loquitur:  o  T  *  c* 


»  fJtJVOt  Xctf.X  Mi  Ti  (TKIUO  jgfj, 

r  y:'.i  earmtU  t onl,  k  falut# 

tu  Tt  u&x  £  gzCier.  Idan  ifie  artifex  nofi J ’  ^ 

ptiefi 

quotcumque  ex  terra  nqfcuntur,  efficit &  an  ^ 


§•  -3-  Deorum  reliquorum  conditor .  623 

P/of/Ho  Libro  t  quetn  infcripfit  «g;  5  M/uxI®-  §  de  voluntate  ejus ,  quod 
Unum  eji  proprie :  ex  quo  quosdam  locos  afferre  flatui.  Sic  igitur  P/ofwaj  de  fum- 
^0  omnium  Deo:  (*)  M’vov  kcajr* ,  ^  ^  j;  a^v  a^s  $ui  jpflus 

CauJja  eji,  atque  a  fe  ipfo  &  propter  /<r  ejt ■  hoc,  ipfum,  quod  dicitur  ipfe.  Nonnullis  in- 
:  Auro*  b  nvixv  feuncv  %  nve/(&  ^  ^  'in^ 

,  <*V  dg  &a4  *vui.  Confiat ,  Deum  fe  ipfum  efficere ,  furque  ex/i/fere  domi - 

ninv>  . -  r  n\  ...  ...  »  •  j _  •*  AJ  _ .  . 


w?  OVlA.Qi^yj-^v  ift V  ,  «V  C#€^y«  avTCi  Kj  Ui  euroi  U)9Ai  ,  *  T.  A.  DfUf  tpje  hoc  ipfum  , 
M  amat,  exfiflens  ,  id  eji  autem,  in  fubfijrentiam  Je  producens ,  fi  quidem  actus  eft  per¬ 
manens.  - -  Intellectus  autem  ipfius  eji  opificium  :  quapropter  opificium  ipfe  eft.  Quum 

er°  non  fit  opus  alterius ,  /equitur,  ut  Jui  ipjius  ipfe  fit  opus .  Quamohrem  non  ita~ eft , 
*1*  c°ntigity  fed  potius  ,  uf  ipfe  agit ,  £?  ut  ipfe  vult.  Quae  verba  haec  praece- 

,Unt  •’  ( § )  ‘AvetKTlQV  d.q  6y  T  fitAVOlV  ^  T  Xff7<»V  '  73  j  StAHV  7IWf>  CLUTiJ  ,  uvantyj  ct£$t  73 
iV?  euuri'  euirlv  tnnwj ni  xi  avrov  ,  o  Aoy©*  avivpw'  ei  fi  Q/3xA»jcn;  rnxp  atvTX  f 
,  flov  fyyw  av tS  ,  avTYt  j  rzu/rlv  ry  \jzrvxx<r)  uCri ,  otvfot  otv  trug  xstsvp' cotq  av  tlif 
clmf  67 vyiy  tf 'w ,  uTa  osn^  iCxAyQn  auris.  Necejfe  omnino  eft ,  ut  exifli- 
emus ,  effentiam  6?  voluntatem  unum  idemque  ejffe.  Ortum  vero  ipfum  velle  fit  ab  illo , 
/Offarium  eft ,  ab  illo  quoque  ipfum  ejfe  firbimet  adejffe.  Quapropter  &  ipfum  effedfie  fe 
PJuin ,  ra[jQ  fjacc  irivenit.  Si  enim  vo'untas  eft  a  fe  ipfo,  ac  velut  ipfius  opus ,  haec  au - 
e,?2  rdem  atque  ejus  fubflantia  eft ,  profecto  Jicipfe  fe  in  aCtum  edidit  exfijlendi.  Quamobrem 
°n  Ulud  eft ,  quod  ejje  contigerit ,  fed  potius ,  quod  ipfe  voluerit .  Sufficerent  haec,  uc 

arbi- 

(*)  Enn.  VI.  L.  VIII.  p.  749.  (Cap.  14.  p.  7So-)  (t)  75*.  ($)  E-  548- 

otquefe  ipfum.  Quae poftea  verba  ad  Deum  ftant  intervallo.  Scio,  non  deefle  Aios  Lactanti* 
0rntnodat.  patronos;  verum  ipfe  omnes  recufat  patronos, 

g  'jWl)  LaQantius]  Duo  funt  Lactantii  hujus  ar-  quoniam  non  tam  in  verbis  &  oratione  ejus,  quam 

efl:  rnt*j°ci,  quos  mifcuit  vir  do&ifllmus.  Alter  in  univerfa  demonftratione ,  quam  iiippeditat,  vi- 

Lib'  I-  CaP'  7*  P’  53-  ubi:  ir*-  tium  latet,  cujus  accufatur.  Hoc  nimirum  prae- 

fieri  nonpotejl,  quin  id,  quod  fit,  aliquando  cepti  loco  aperte  afiumit:  Id,  quod  eji,  coepit  ali - 

Ijf  c°ePerit;  confequens  eji ,  ut,  quando  nihil  ante  quando  effe.  Ex  quo  praecepto  hoc  poftea  cogit : 
,-j  7,1  fuit,  ipfe  ante  omnia  ex  fe  ipfo  procreatus,  Deus  eji.  Ergo  etiam  aliquando  effe  coepit.  IIoc 
ab  Apolline  «d v^iw,  aSibyllau.ro v„i,?  polito  pergit :  Atqui  nihil  ante  Deum  fuit,  ex  quo 

/f  *  '  &  nominatur:  quod  Seneca,  vir  nafei  potuit.  Igitur  Deus  femet  ipfum  procreavit. 

. .  in  exhortationibus  vidit.  \r,Ae<t  feriem  nrooontionuin  aDtarum  ?nrr*r  r„ 


nafei  potuit.  Igitur  Deus  femet  ipfum  procreavit. 
Vides  feriem  propofitionum  aptarum  inter  fe  ac 


, '  171  e x Hortationibus  vidit.  Nos,  inquit,  Viues  lenem  prupuuuuimm  apidxuni  mter  fe  ac 
‘Un  e  pendemus.  Itaque  ad  aliquem  refpicimus,  cohaerentium,  quae  nullo  modo  patitur,  ut  La- 
J:  Tl0d  efi  °Pfimum  in  nobis,  animam  debeamus,  dantium,  non  fecus  ac  Synefttm ,  Plotinum,  alios- 

fZrcnn ipfifif'-  3“  P™- 


ri*  au _ ,  . .  u-iu. ,  jueus  iv  c  c  c-  xjuv.  .  - - -  -  -  ' ; . r“*1"**  vuro  pn>- 

iJ  ^,tcr*  .ft  Llb'  II.  Cap.  8.  p.  2i 4.  Ex  re  pric  loquutum  cflb  de  Deo,  decernamus.  Sufti- 
1  eJt'  U  fl  pLtim  Mro  diximus,  R  ideo  talis  lit  omnino  aeternitatem  Dei,  atque  res  conjunxit, 
ii/  Via  emr  L  ffie  V°lu’t-I  impajfibilis  ,  immutabi -  quae  nullo  con  ungi  modo  pofllint,  feque  mutuo 
UL  C'.  Q'1/1  de  Deo  Ariflides  T.  I.  Opp.  interimunt.  Quid  enim  ineptius  eft ,  quam  aifir- 
k£?‘tTL  j°.  ?•  s*  edit-  Canteri.  Conf.  Span-  mare:  coepifte  rem  quamdam,  nec  ulla  tamen  ex 
l0c;‘  Ca Uimach.  p  8.]  CorruptifTime  his  in  caufla  genitam  effe  ?  Sed  plura  occurrunt  apud 
CQ  ae  Deo  pnilolophatur  L  ad  antius;  ncc  idcir-  LaftaiJiwn ,  quae  virum  hunc  oftendunt  plus  tem* 

•  ^ mca  fert  opinio,  cum  illis  conjungi  debet,  poris  in  eloquentiae  ac  bene  dicendi  praeceptis, 
Chrif?  Platonicis  ’  vel  'Pfis  ctJam  antiouioribus  quam  in  rationis  cultura,  pofuiffe  Gonfcni  pote* 

'  Unis  iIaP°rum  doftoribus,  quum  alioquin  Deum  rit  vir  doftiffimus,  Georg.  Geret ,  in  Speci- 
font  1  lnitil  c°ncederent  effe  nefeium,  eadem  uft  mine  Examinis  Theologiae  Lahantii  Witteb.  1723. 

10<iuendi  ratione.  Longo  enim  utrique  di-  4.  I.  g.  2.  3 /f  p.  3  ,r 

O)  Doc*. 


<fc4  Platonis  Deus  unus]  Cap.  IV. 

arbitror.  At  quoniam  genus  hoc  loquendi  prorfus  inufitatum  eft,  ideo  unum  al- 
terumque  ex  eodem  philofopho  argumenti  hujus  pronuntiatum  adduftis  non  gra¬ 
vabor  adjicere:  (  *  )  0  tot  i£u  t?  /8*A  rtreoig  xvtx  >j  fcnat  ,  ciwi<giv  xvtx  rtj  o<tv 

jj. ,  ,9* A»j<n?  ’  ^  «utci/  A«6fiv  ardo  §  tyeAetv  tcuiru  ,  ctte*  es*  ’  ^  O’uv^f0fx(^t  xvtK 

wa-rui,  $*Auv  xCng  Iron,  tyq  tuto  uv  ,  $«A^*  ^  *»  SfAtjcif  t&J  avrcg  iv '  Hjy  txtv  X% 

»/T?3V,  cti  fxyj  u?Ao  ctiaog ,  C77T£  £7i%£»,  «?Ao  q  to  &V  ISfArflii  mv  ’  77  $  av  e^gA/jot ,  >; 

0.  ?s* }  ((f)  $  fi  Kjzszbolpt  Qx  iAtcSvji  airrxS  0  ,  *n  9*Ac/  $ugo9iq  ,  ^50  «i/rJ  a’>kct^adS^  * 

«vt»  CpL<nv  «V  «TAo ,  jWJ-ts  «v  «^0  77  fofeSg  fixArfaixi  ,  f*KT  otv  icuird  77  /ueju^aoStf , 
vizro  avotfxw  txto  ov  ,  0  £57,  rui  airev  ii\xi ,  «Jroc  ««  i(/sAt]<rs  ^  #A^*  tgt  cvlvl  *> 

clpctfa  <t-j<ng  fa.rm  «Jtk.  A'*;/;  extra  voluntatem  ipjtus  ejjentia  ejt ,  Jed  cum  ipfa  vel  ut 
ej  $  effient  ia  copulatur  penitus  voluntas.  Neque  licet  illum  accipere  absque  volendi  attu 
wct  -hoc  ipfum  ,  quod  cjl ,  approbante.  Itaque  concurrit  Deus  ipfe  fecum ,  volens  ipfe  eX' 
Jlftcre  ,  i  Ique  exjiftens ,  quod  &  vult:  voluntas  que  &  ipfe  unum  c(t ,  tftgz/e  f.v  hoc  non  mi¬ 
nus  eft  unum  ;  quoniam  non  aliud  quidem  eft  ipfe ,  flaod  videlicet  contigit ,  a//W  auteiiU 
quod  effie  voluijffiet ,  exfiftere.  Quid  enim  voluerit  alludi  praeter  hoc  i  quod  nunc  exjifiit? 
Etenim  fi  fingamus ,  7/7  ejus  optionem  adduci ,  af,  quodeumque  velit ,  efficiatur ,  eique  licti* 
naturam  fuam  in  aliud  commutare  ,  confiat  [ane  i  hunc  nolle ,  /<?  #//«</  efje  vel  exfiitiffjh 
neque  quidquam  in  fe  incifarc  ,  quafi  cogente  neceffitate  id  ipjunii  quod  eft ,  evaferit  * 
propter  ea  ,  quod  id  proprie  ipfe  fit  i  quod  ipfemet  &  voluit  femper ,  &  ua/f.  li/i  enim  r* 
vera  ipra  boni  natura  ipfmsmet  voluntas.  Poftremo;  (f)  n av  x^t  fixAtmg ,  nju  id* 
t 5  ftr,  fixA lyS^o*.  tie  to  <arO  QxAr.orug  x£$t'  irpuTvv  a  ^  n  {3xA*iTte  ctvTcg  ro  dg  iGbrf° 

oJjj/  iCxAiJo  ,  TO  Tfj  (SxAY.ci  StIu^SV,  0  n  TTICiVTH  @XAimq  ‘  X  j  ^ 

iit  iv  xCru.  Totum  ergo  voluntas  erat ,  wc  quidquam  erat  ibi  non  volens ,  neque  igitur* 

quod 

(*)  P/  747.  |t)  P,  75 J. 


(n)  Dottrinam  ]  Ego  vero  aliter  fentio,  id 
<]uod  jam  profeflus  fum  paullo  ante.  Inter  La¬ 
ctantii  doctrinam  ,  qui  dtferte  Deum  eire  negat 
aeternum ,  &  Plotini  praecepta  multum  lntereft, 
qui  pro  aeternitate  Dei  padim  fortiter  propugnat. 
Praeterea,  nifi  multum  fallor,  abhorruit  Laftantii 
ingenium  ab  iftiusmodi ,  quales  Plotini  furt,  fubti- 
litatibus:  quas  fortaiEs  vir  bonus  ne  ccpiflet  qui^ 
dem  aut  intellexifiet,  fi  propofitae  fuiflent  ipfi. 

(0)  Videri ]  Multa  ejusmodi  ditta ,  in  quibus 
«ircy-*<i  Deus  appellatur,  ex  Graecjs  Latinisque 
feriptoribus  collegit  Dion.  Petavius  in  Dogmatibus 
theol.  de  Trinitate  Lib.  V.  Cap.  5.  J.  14.  p-19 4- 
II.  Quae  tamen  omnia,  quoniam  fenfu  dif¬ 
ferunt  ,  non  eodem  habenda  funt  loco. 

(?)  Scrutati  Jint]  Breviter  hic  quaedam  ob- 
fervare  placet  ad  ca,  quae  a  viro  do&itumo  hic 
erudite  difputata  funt.  (1.)  Plato  ubi  Deum 
appellet  *ur«<pu5 ,  equidem  ignoro.  Orpheum , 
quisquis  demum  ille  fit,  hoc  adhibuifie  vocabu¬ 
lum,  ex  Lactantio  didici.  Forte  igitur  memoria 
fefellit  virum  doftum.  (II.)  Locum  Platonis  ex 
Libro  de  republica  X.  quo  fummum  Numen  cum 
alia  omnia  ,  tum  femet  ipfum  fecifie  ,  affirmat, 
parum  abeft,  quin  dc  notionibus  naturarum ,  non 
de  iplls  naturis,  accipiendum  cfie  putem.  Id  fibi 


philofophum  velle,  fu fp icor:  Deum  ex  omni  acter* 
nitate  cum  rerum  omnium,  quas  conditurus  eue 
aliquando,  tum  fuimet  iplius  notionem  ,  cxcai' 
pluin,  fpeciem,  animo  efiinxitfe  ac  forma»?* 
In  hanc  me  fufpirionem  inducunt  ea,  quae  >e' 
quuntur  apud  Platonem.  Illufirat  nimirum  pbi*0' 
fophus  hanc  rem,  quae  mirabilis  videbatur,  c* 
em  pio  hominum,  imagines  fuas  in  fpeculis  Vr0c'f 
bitu  producentium.  Atqui  hae  imagines  ope 
culorum  natae  non  funt  ipfi  homines,  fed  uflm1  ^ 
tantum  &  exempla  hominum.  Quare,  quurn  ■*  *tf‘ 
Deum  ibi  &  fe  &  reliqua-procvcatfe  omnia  afiin113  \ 
id  etiam  de  aeternis  cum  Dei,  tum  rerum  omni?11.1 ’ 
quas  fingebat,  fimulacris  &  exemplis  intelligi  ^ 
bcre  videtur.  (III.)  Quidquid  id  eft,  quac 
tinus  fubtiliter  de  hoc  argumento  diireruit,  ea  l 
ge  aliam  habent  fignificaxionem ,  quam  verba  i 
tonis  habent,  fi  vel  proprie  dc  ipfa  Dei. nature  e 
plicentur.  Etenim  Plato  Deum  ait  eodem  um  ^ 
femet  ipfum,  quo  mundum  produx itTe.  MunC  l)t 
vero  ex  fententia  ejus  ita  Deus  comparaverat, 
in  confufam ,  rudem,  ac  iadigeftam  maiermin.  .^ 
tam  &  ordinatam  formam  induceret.  Qu0C  {vc- 
fi  Deus  fe  ipfum  pariter,  ut  rerum  naturam»  , 
cit,  cx  lege  difeipiinae  tMmis,  ««tuendum  > 

tet,  philofophum  dixi®-'>  »cum  cert0  tec,^uUm 


62  $ 


23;  Platonis  heus  unus . 

pod  ante  voluntatem  ejjet.  Principio  igitur  ipfa  voluntas  ipfe  Deus  exjtftit.  Ita  igitur 
'xftat  fmt  voluit ,  &>  quale  voluit.  Tum  vero ,  quod  dicitur ,  quod  eft  ibi,  volunt  a - 

tcmfcqui  quod  videlicet  voluntas  ejusmodi  genuit ,  melli gCndum  eft ,  to/uamm  ri&i/ 
D<?o  amplius  genuijje :  hoc  namque  jam  erat.  Haec  nos  difta  fateri  coeunt  nroDe- 
Jjodum,  a  P/orfno  &  didicifle  Labantium  ifam  ,  quam  aud^Lf  de 

J'?0  0)  do6lrinam.  Quae  quatenus  vel  probari  poflic ,  vel  excufari  i/aliis 
dijudicandum  relinquimus.  Id  tamen  unum  praetermittere  nequeo,  vocem  «uV 
quam  frequentidime  de  Deo  tam  Chriftiani,  quam  a  Chridianis  facris  alieni 
ufurpant ,  ejusdem  fere  potedatis,  cujus  Laftantii  difta,  (0)  videri.  Quod  ad 48^ 
Cotinum  autem  attinet,  ejus  omnia,  quae  recitavimus,  huc  fpechnt  unice,  quod  < 
^snifedum  arbitror,  partim  ut  fummum  Numen  per  fe  exfidere,  efficaciori  qua¬ 
dam  <S c  exprelfiori  ratione  inculcaret,  partim  ut  infanam,  quam  nonnulli  forte 
pujTent  fovere,  fententiam  de  Deo  refelleret,  ac  fi  ille  id,  quoded,  cafu  &  for- 
lUlCo  fa&tis  eflet,  aut  vero  certa  quadam  naturae  lege  ac  neceditate,  ut  id  elTec , 
quoded,  compulfus  fuiflet.  Quod  quidem  genus  edocere  cupiebat  philofophus* 
jPeum  femper  id  ede,  quod  ede  vult,  neque  aliter  fefe  habere,  ac  fi  femet  ip- 
jUm  dia  fponte  libereque  feciflet  &  condidiflet.  Mihi  quidem,  cur  tam  fufe  difta 
haec  referrem,  non  haec  una  fuit  cauda,  ut  Platonis  illud  pronuntiatum  illudra- 
*em>  quo  Deum  &  fui  ipfius  &  rerum  omnium  ede  cauflani  afleveravit.  Propo- 
hum  mihi  fuit  dato  fimul  fpecimine  odendere  ,  quanta  fubtilitate ,  accuratione, 
^.mentis  contentione  veterum  philofophorum ,  quibus  Ckriftus  tamen  invifus  fuit, 
sllqui  res  divinas  Deique  naturam  ( p )  fcrutati  fint. 

Redeat  nunc ,  unde  divertit ,  ad  Platonem  oratio.  Trinitatem ,  quae  vulgo  ap- 

*  peh 

antea  confufus  &  ordinis  expers  jacui  flet, 

Q  habitum  &  fingularem  formam  induifle. 
zpi  (ententia  cum  in  fc  ftulta  eft  &  inficeta,  tum 
Qm ’\Jni  &  f°ci°rum  difciplina  ita  eft  remota,  ut 
11  fit  remotius.  Haec  ea  rc  moneo,  ut  vel  hoc 
,  >1°  difeant  alii,  qui  verbis  prope  utuntur  iis- 
01  inter  veteres,  eos  non  ftatim  ob  vocabulo- 
j. 111  affinitatem  in  eamdem  aggregandos  eife  fami- 
jj1,  Dici  nonpoteft,  quantum  hoc  nomine  vel 
j  quoque  peccent,  quibus  nihil  eft  in  orbe  eru- 
lt0  nmftrius.  Atque  hic  exemplum  exftat,  ex 
quo  id  intelligas.  Plotinum  enim  &  LaQantium 
« j‘at  yh  egregius,  quos  multo  re&ius  fecreviflet. 
ao  his,  qui  hic  afferuntur,  Plotini  locos  non 
e.(rc  deferiptos ,  ut  apud  Plotinum  ex- 
,Panir*  hinc  i.nde  quaedam  oinifla  brevitatis 
r..  .’  ^  fVem  ‘Piam  non  multum  illuftrare  vifa 

fe  vir,°  i0*?  ( IV. )  Chriftiani  feriptores ,  qui 
]nr  a  f  ‘P.1®  natUm  dixere,  ad  Deum  patrem 
xunam  p  rtem  hoc  vocabulum  retulerunt,  no- 
Kunque  illud  efle  voluerunt,  qua  filius,  quem  cx 
re  genitum  facrae  litterae  docent,  a  patre  dis- 
urneretur.  Quam  ob  rem  multo  frequentius  hoc 
trr>  m  P°d  motas  ab  Ario  de  divinitate  filii  con- 

r  verfias  in  iibris  au&orum  occurrit  Chriftiano-  ptoribus,  qui  ad  Deum' unFverfe  pedatum' ejus- 
lon  ’  HTm  3ntea*  EX  q  rUrfuS  ®\nifdlum  dl  *  !?odi  vocabula  nonnumquam  applicent ,  idque  fen- 
tes  K„dlfc.rcPare  notionem,  quam  Chrijii  fedato-  fu  faciant  alio.  Quos  quidem  ego  Platonicorum 
miQ  hmilibusque  vocabulis  fubjecerunt ,  ab  preffiffe  veitigia,  n0n  invitus  dederim.  Omnium 

Kk  kk  Ic¬ 


ilia,  quae  Platonicis  in  animo  fuit,  de  Deo  ideiti 
verbum  ufurpantibus.  Chriftianis  nimirum  «Gre- 

<t>us. (,  iyivuji^,  &  alia  hujus  generis  nomina  idem 

funt,  quod  ex  nullo  alio  genitus  6?  natus,  quum 
ad  Deum  patrein  accommodantur.  Neque  de  funt 
prorfus,  quae  doceant,  exempla,  non  id  prorfus 
abfurde  ac  contra  Graeci  fermonis  naturam  factum 
effe.  Unum  ego  dabo  ex  Dlonyfio,  qui  Areopagi - 
tae  fibi  nomen  fumfit:  cujus  haec  verba  funt  ex 
Libro  de  Theologia  myjtica  Cap.  2.  p.  25.  T.  U. 
Opp .  '/Qm(  ro  UUT6<P oif  P)ej  ' 

ait,  naturam,  qui  ferutari  velint,  eos  id  facere 
oportere,  quod  illi  faciunt,  qui  flatuam  nativam 
dedolant.  Ridiculus  foret,  qui  nomen  «*yr hic 
redderet:  ex  fe  ipfo  aut  a  fe  ipfo  natum.  Statuam 
enim  ex  fe  ipfa  nafei  poffe,  quis,  obfecro,  fanus 
intel ligat?  'Ay»*t**  Crepas?  fignuni  hic  eft’  quod 
nullus  artifex  fabricatus  eft  ,  verum  ipfa  natura 
protulit  &  genuit:  ut  multi  funt  lapides,  qui  na¬ 
tura  ftatuam  quodammodo  referunt.  Deum  igitur 
xvtoQw  commode  fic  licet  interpretari:  Deum,  qui 


Tlatonis  Tr  inii  at . 


616 


Cap.  IV. 


pellari  folet  Platonica ,  funt ,  qui  multo  recentiorem  ipfo  eflb  judicant  Platone, 
fomnium  eam  &  commentum  efle,  fufpicantes  ,  quod  recentioribus  quibusdam 
Platonicis  ingenii  fervor  di&averit.  Horum  autem  nullo  modo  ferri  poteft  fen- 
tentia,  quum  ipfum  Platonem  exploratum  fit  tres  ejusmodi  hypoftafes  feu  perfo- 
nas,  quae  principiorum  habeant  naturam ,  in  difcip&nae  fuae  fundamentis  nume- 
rafle.  Decimo  quidem  de  legibus  Libro ,  quo  ex  inftituto  contra  Dei  contemtores 
difputat,  atque  Deum  efle,  demonftrare  nititur,  altius  tamen  haud  adfcendit, 
quam  ad  five  mundi  animam.  Sati$  fefe  putat  religionem  contra  impetus 

improborum  confirmafle ,  fi  efle  docuerit  in  orbe  principium  quoddam  femet  ip' 
fum  movens,  unde  omnis  motus,  qui  in  orbe  verfetur,  unice  profe&us  fit.  Ve¬ 
rum  aliis  librorum ,  quos  reliquit ,  locis  accuratius  philofophatur,  &,  praeter  ani¬ 
mam  femet  ipfam  interiori  motu  cientem,  w  feu  intelligentiam  efle  defendit  im¬ 
mobilem  &  ftabilem,  atque  eam  mentem  proprie  fu*#*  efle,  live  totius  rerum 
naturae  architedtum  &  fabricatorem,  contendit.  Sed  nec  hic  fibi  fubfidendum 
arbitratur,  verum  efle  poftremo  afirmat  bypjka^n  quamdam,  multiformi  hac  in* 
telligentia  multo  nobiliorem  &  excellentiorem,  feu  naturam  omnis  concretionis 
&  compofitionis  plane  expertem  ,  numerisque  omnibus  perfectam  &  abfuiutam* 
Ilanc  naturam  w  U  vocat  five  unum  ,  ut  omne  prorftis  ab  ea  removeat  vitium  » 
quod  cum  eo,  quod  multiplex  dicitur  ,  conjun&tim  folet  efle:  item  r ipfat» 
bonitatem ,  quam  nulla  humana  mens  &  ratio  aflequatur:  primum  ex  ordine  rerum 
intelligentiae  foli  fubje&arum,  infinitam  denique  fertilitatem,  imraenfa  fi-mul  be¬ 
nignitate  redundantem.  Secunda  vero  ad  Dwnyfmn  epiftola  aperte  conjuntfi*? 
meminit  trium  divinitatis  hypoftafeon.  Jam  verba  6  &  to  e^Tcv,  Deus  &  di* 

vinitas ,  interdum  apud  Platonenktam  amplam  habere  videntur  notionem  adjunctam»' 
ut  triplicem  hanc  divinitatem  fimul  fignificent,  nonnumquam  vexo  unam  tantu^ 
harum  divinarum  naturarum  defignant.  Sic  quoque ,  quod  jam  antea  animad^f' 
timus ,  0  zsCf  five  Jupiter  non  ubique  Platoni  principem  &  primariam  divinitatis 
hypoftafm  defignat,  fed  aliquando  etiam  alteram  ftypoftafm  feu  mentem  &  intellb 
gentiam ,  faepe  quoque  tertiam  feu  aeternam  animam ,  per  res  omnes  intentam  # 
commeantem.  At  prima  tamen  harum  naturarum  ilia  eft,  quam  Platonici 
^  SskW®-  ,  fontem  divinitatis ,  appellant,  quamque  ipfe  ita  (</)  Plato  defcribk: 
'O  TTvcflwv  @xnA<sCg  y  •sfi)  tv  Isir  ,  *  \m.tt  mx\& ,  0  uitiqv  irctvla»  ir 

Omnium  rex ,  circa  quem  cunela  funt:  ipfius  gratia  omnia:  ipf e  pulchrorum  omnium  caffi* 
In  hac  prima  divinitatis  natura  ,  quam  proprie  atxaSiay  vacare  folebat ,  feu 
divinitatem ,  laudanda  copiofus  praecipue  Plato  eft:  Libro  fexto  Commentariorum  de  *** 
publica.  Nominat  eam  ibi  rdya^ai  five  bonitatem ,  idque  fibi  datum  in  primis 

dic» 


inftar  Synefius  fit,  femi- Chriftianus  &  femi  -  Pla¬ 
tonicus  ,  qui  Hymno  III.  Opp.  p.  323.  Deum 
illimet  ipfius  &  patrem  &  filium  appellat  : 

te.iT0Zu.7Uf  y 
n fozuTufy  azuTuf, 

Tii  trtxiiT*. 

Pater ,  pater  tui  ipfius , 
jfnte  pater ,  Jine  patre  t 
Fili  tui  ipfius. 

Exftitit  etiam,  qui  de  altera  divinitatis  perfona, 
filio  nimirum  Dei ,  nil  dubitaret  ilh  verba,  de 


quibus  loquimur,  adhibere,  cumque  uiriptiou  f' 
Tot?»* ,  uitoywo*  appellare.  Nonnus  fcilicct,  clljt^ 
notiffima  in  Johannem  Metcphrafis.  Id  autem 
ter  in  hoc  poeta  caftigavit,  negans  omnino, 
pofle,  ut  Deus  ejusmodi  nominibus  compelle.*1!.’., 
eo  quod  ita  in  eo,  quod  principio  caret,  prl®-. 
pium  aliquod  conftituatur,  Dan.  Heinfius  in  s*  . 
fiarcho  Nonno  huic fubjefto  Cap.  3-  Ego,  id  <1 
jam  fignificavi ,  non  exiftimem ,  tam  fevere  J»  1 
modi  verba  exponenda  die,  fi  ab  illis  adhibe 
tur,  qui  Chriflo  notnen  dederunt.  , 

C  j  )  Plato  ]  Haec  verba  exftant  m  PPlPla^]Y 


§.  2}. 


Platonis  Trinitas. 


627 


dit,  ut  naturam  ejus,  comparatione  cum  fole  inftituta,  declaret.  Solem  autem 
ipfum  cocleftem  Deum  nuncupat,  atque  fummi  Numinis  opus  efie,  dicit,  quod  in 
tota  rerum ,  quam  oculis  fpettare  liceat ,  natura  proxime  ad  fimilitudinem  maximi 
accedat:  (*)  rfO,  m  tiro  cv  rei  vo>jrw  riva  'sneif  ^  yfr  £  TO'  rtrt 

txviv  oj/  tw  vrfjs  «  Sipiv  Kf  tdc  tyu/djux.  Quemadmodum  ipfum  in  loco  intcihgi- 

foti  ad  intellectum  £?  ea,  quae  intelliguntur ,  fe  habet ;  fic  ijle  in  loco  vjibili  ad  vifutk 
fi  habet  &  ad  ea,  quae  videntur,  (r)  Nainficut  fol  non  ipfe  vifus  eft,  fed  cauffd  tantum 
vifus ;  neque  illa  lux  ,  cujus  ope  videmus,  ipfe  fol  eft,  fed  tantum  faoeifos,  res  foli  nor 4$9 
difjirnilis:  ita  f urnmus  celfijfimusque  Deus  (proprie)  non  eft  cognitio ,  fed  caujjk  cogni¬ 
tionis  tantum;  neque  intelli genti  a  (in  fe  fcilicet  fpetlata)  res  optima  eft  o  perfeciiffi - 
Vlcii  fed  tantum  ocja$c»tls ,  res  boni  fpeciem  habens,  llurfus :  Quemadmodum  fol  efficit, 

**  reliquae  res  omnes  non  modo  videantur,  fed  etiam  generentur  f  itafupremus  quoque 
Detis  non  modo  facit ,  ut  res  cognofcantur ,  fed  etiam  uti  lint  exfiffant.  Ovkvciok 
5  «>&,  dfk'  iTrixvvx  f  vYr«{,  *•/**£«*  w  Summus 

focce  Deus  non  ipfe  proprie  eft  ejfentia,  fed  Jupra  eftentiam,  eamdemque  cum  dignitate, 
tl1*  potentia  multum  fuperans.  Hanc  de  Deo  differendi  rationem,  quam  ex  Platone 
Sjhibuimus,  Graeci  quidam  dottores  inftar  normae  videntur  adfciviil-,  quando 
^eum  'xscnpytnov  live  Jup  er  effient  ia  lem  appellabant:  quamquam  de  tota  verbum  hoc 
Capi  volebant  Trinitate.  Plato  vero  nihil  aliud  libi  propofuiffe  videtur  hac  difpu- 
tatione  ,  quam  ut  fummum  omnium  Deum  nulla  nota  live  peculiari  ligno  a  ceteris 
difeerni  rebus,  ac  veluti  terminari,  fed  abftrufam  reconditamque  cuntlorum,  quae 
exfiftunt,  ftirpem  atque  cauffam  effe,  condocefaceret.  Antequam  Platonem  di¬ 
mittam  ,  ceteris,  quibus  primam  divinitatis  hypoftalin  exornavit ,  nominibus  unum 
ooc  adjiciam  :  $  n  fyeulv®*  ^  cur&  mtflcev  tw. t>-£  ,  parens  principis  &  ca  ffiio  rerum 
In  quo  non  poffum  ,  quin  admirabilem  religionis  Chriftianae^  oc  philo- 
3*iae  Platonis  concentum  offendam.  Utriusque  enim  Trinitatis  ,  &  ejus  quam 
^iffiani ,  &  illius,  quam  Platonici  profitentur  ,  perfona  altera  ,  Iiatonis 

affe6iatores  non  modo  vZv ,  fed  etiam  hoyw  vocant,  rerum  omnium 1  e  le  dicitur 
0rib°  atque  cauffa ,  totiusque  hujus  orbis  arehitetlus ,  effetior ,  &  artirex ,  Uve  De- 
nforgus 

flatoni  focium  adjungere  licebit  Xenophontem,  quoniam  uterque  &  eodem  fio- 
ruit  tempore,  &  ex  Socratis  difciplina  prodiit :  quamquam  alioquin  nulla  inter  eos 
ffiiffe  videtur  benevolentiae  conjunftio.  Xenophon  itaque,  etiamli  lexcentis  feripto- 
rum  fuorum  locis  multos  effe  Deos  fateatur,  nihilo  tamen  minus  ailerte  quoque 
unum  effe  fummum  Numen  ,  cujus  vi  &  ratione  euntia  contineantur  praedicat. 
Velim  tantum  fequentia  ejus  verba  diligenter  (*)  ponderari,  o  ***»&  orl^v,  yju 

cItps- 

(*)CP.  478.) 


tunda  Platonis  ad  Dionyftum  p.  7o7.  Opp.  1 
pia,  quam  Platonem  ferunt  profeflbm  eflc,  T 
itate  infra  copiolui6  Cudworthus  differit:  in  qu< 
ocum  differimus,  quae  nobis  dc  hoc  argumei 
vmentur  cflfc  monenda. 


Sr)  Pbaw  fcut  fol  ]  Cave  putes  i  hacc  ipfa 
divini  Platonis  verba,  vir  doftiilimus ,  quam 
‘“tonis  effe  fibi  pcrfuafit,  fententiam  fuis  enarra- 
f  verbis,  quae  num  mentem  ejus  accurate  ex- 
Pruiiant,  valde  dubium  eft.  Nimis  mihi  longa, 


:aque  huic  inftituto  parum  conducens  ingredienda 
flet  dilputatio,  fi  totam  explicare  vellem  &  cx- 
ilanare  Platonis  argumentationem.  Itaque  ipfum 
egant  philofophum ,  qui  fubttlitatum ,  quarum  in- 
;ens  eo  loco  meifis  eft ,  amore  ducuntur. 

(r)  Ponderari  ]  In  Xenophontis,  qoae  hodie 
aguntur  a  nobis ,  feriptis  haec  verba  non  exffant. 
Utulit  autem  ca ,  &  bis  quidem  Clemens  Alexmir. 
a  Cohort.  ad  gentes  Cap.  6.  p-  61.  &  Stroma?- 
'Jb.  V.  p.  4i7.  f.  a  quo  £n  felium  &  Cyrillnm  , 

Kk  kk  2  ^Ul 


Cap.  IV. 


628  Arijlotcles  plura 

dTftplfyov ,  foV  fiV  yhf**  1715  %  tuuet Tcfj  cmt(&  J[  60  ptotfpiw  ,  u$eu>fs.  Qui  QVW& 

concutit ,  idetnque  tranquillat ,  eum  &  magnum  &  putentem  ejje,  confiat:  qua  vero  fpecie 
fit ,  non  liquet. 

§.  XXIV.  Jam  ordo  tangit  Arifiotclem.  Quem  qui  neget,  non-fecus  atque  ce¬ 
teros  Graecos  ,  Deorum  agmen  quoddam  fibi  finxifie ,  is  mediocriter  in  fcriptis 
ejus  verfatus  fit,  nccefle  eft.  Saepiilime  enim  e«*'c  five  Deos  nominat.  Lucu¬ 
lentus  in  primis  eft  in  Libris  ad  Nicomacbum  locus,  quem  totum  huc  transferre 
non  gravabor:  (*)  h  j  n \hdx .  djleufuilx  ,  dn  fecopwKvi  rie  Isiv  c*lpy6ix ,  iq  cnnt6tv  av. 

<bcwtlv\  r'i  0e*'s  fi  fxxhi&t  \s&eiAr#x/u%j  /j.XKXeJus  $  dlticuputtu  ilvcti  ’  rr^etc  'j  rrolcU 
i/fl  £££&*  TCTl^p  $  iixxiUA j  v\  ytAoloi  <px*5rf  cruy^JSKft^O^Sf ,  Kf  <u^j/tKXrx^y' 

v.ou;  K  omt  x?Ax  mxvrx  \  cifox  ni(  x^pilxc ,  rjzrcpt%>cv1x£  rct  Xj  xnhuu 

TUS ,  C7J  XXACVf  *J  71 S  i/.&QieJxS  T tVI  J  «T57TCV  j  ,  ei  $  tfX(  XVloiS  VOfXKTfJLX  ,  >3  ^ 

tzvPtiv’  ii  5&  ru$(is\ic  ,  r/  «i>  e<g*  ;  jj  <po£TiK9(  i  imav®*  ,  oti  qoc  e%K<n  (pat-Aac  imQu/xlaCi 
2\t%iZ<n  J  Tcivfa  <J)x»'»ov7'  «v  iw  ©€><  tus  7r^e^Hf  %  civcigtx  Qiuv  *  «JiKat  fte*  £J;i'  ** 

Tmvjis  \izreihl<par>v  «it*? ,  cticytir  agp  '  *  fi  to  xxGdoSeiy ,  u<nn^  r  *Er*VjU:W#  *  ru  0, 

Zuvti  §  Trgyrl&v  cctpypviufyju) ,  e-n  J  fxxfkov  §  Troitlv  ,  r/  Mim^) ,  5ta£u/'  fyeun/oos ;  Eerfedtaill 
autem  beaiitudinem  opus  quoddam  ejfe  in  contemplatione  pojitum ,  etiam  ex  hoc  perj 'picer e 
licet ,  quod  Deos  felicijfimos  ac  bcatijjimos  effe,  arbitramur.  Aftioncs  autem  quas  eis  tri - 
490  buere  nos  oportet  ?  Juflasne  ?  Quaji  vero  non  ridiculi  fierent ,  fi  contraherent  inter  fe  y  de  - 
pofita  redderent 9  &  cetera  id  genus,  A11 fortes,  ut  res  formidolofas  fubeant  ac  perferant * 
£?  periculum  adeant ,  quia  honcflum  Jit ?  ///2  liberales?  Cui  vero  donabunt 1  /JbfurduM 
autem ,  J?  apud  eos  erit  etiam  nummus ,  tfz/f  aliquid  tale.  Jam  vero  utrum  erunt  tcmp e* 
r  antes ,  an  inepta  &  contumeliofa  laus  illa  Deorum  futura  cjl,  vitiofis  cupiditatibus  eos  cfc 
iere?  Quod  fi  omnia ,  quae  in  aftionibus  verjantur ,  perfquamur ,  exigua  Jane  DiisqM 
indigna  reperientur.  Atqui  nemo  eft ,  qui  non  eos  vive*  e  exiftimet:  ergo  &  aliquo  munere 
fungi.  Non  enim  cos  oportet  dormientes  fingere ,  z/t  Endymionem  ?  Ei  igitur ,  qui  vivit  > 
fi  aci  io ,  multoque  magis ,  fi  effeftio  adimatur  ,  ,  praeter  contemplationem  ,  relinqui ‘ 

tur ?  Hanc  ipfam  rem  alio  deinceps  argumento  confirmat:  Cetera  animalia  y  quae 
contemplatione  orbata  funt ,  beatitudine  quoque  excluduntur.  Diis  enim  immortalibus  omnii 
vita  beata  eft  *  hominibus  autem ,  quatenus  aliquod  fimulacrum  contemplationis  habent.  Rc 
liquorum  vero  animalium  beate  vivit  nullum ,  quoniam  nulla  eft  cis  contemplationis  comniu* 
nitas.  Perfpicuum  eft,  Ariftotelcm  hic  de  certa  quadam  familia  five  ordine  natu¬ 
rarum  verba  facere,  quae  homines  praeftantia  &  nobilitate  antecedant ,  feu,  qu°.^ 
idem  eft,  examen  quoddam  Deorum  inducere..  Idem  hicce  locus,  id  quod  in  it1' 
nere  veluti  eonftitutus  indico,  ad  eorum  valet  fententiam  convellendam,  qui  (*) 


(*)  Lib.  X.  C.  8.  (p.  183.  T.  III.  Opp.) 

qui  fimiliter  ea  teftantur,  accepifle,  nil  dubito. 
Similis  tamen  lententia  occurrit  inter  didba  Socra¬ 
tis  Libi'0  IV.  Memorab.  Socratis  p.  634.  Quod 
quidem  virum  venerandum,  Jo.  Potterum%  addu¬ 
xit,  ut  in  Annot.  ad  Clement.  p.  61.  conjiceret, 
Clementem  ex  memoria  protuliffe  illud  Xenophon¬ 
tis  dictum:  ex  quo  evenerit,  ut  fenfum  quidem 
ejus,  non  item  verba,  referret.  Sed  quum  bis, 
&  jisdcin prorfus  verbis,  pronuntiatu»  hoc  exhi¬ 


beat  Clemens \  huic  ego  conjefturae  vix  ali<]ul^ 
dederim. 

(t)  Non  ita  pridem]  Feciflc  id  nonnullos  acce¬ 
pimus  tum  temporis  ex  Romani  Pontificis  aflec 1 
in  Brittannia  viventibus ,  qui  cum  celeberrimis  A 
glicanae  ecclefiae  Theologis  de  vera 
natura  &  notione  certabant.  QU1  quidem  , 
omnem  criminis  hujus  fufpicionem  tanto  longiu 
fe  amoverent,  id  agebant  in  prinus,  «t  vetcrpQy 


§■  2  4-  ejje  ccnfuit  Numina .  629 

fion  ita  pridem  perfuadere  nobis  ftuduerunt,  inanimatas  mundi  hujus  partes  olim 
p  §entibus  plerisque  pro  veris  atq-ue  proprie  fic  diftis  Numinibus  efle  habitas, 
'•ontranum  ex  his  verbis  liquet  Ariftotelis :  l~v  t*  aw»7tf  vW*<p#<n  ©a-V.  Owintt 
Ofw  exiftimant.  Idem  &  ex  illis,  quae  fequuntur,  verbis  intelligitur,  quU 
bus  omnes  confentire  fignificat  populos,  Deos  efle  naturas  animi,  vitae,  &  ratio- 
!lls  participes ,  ut  meditari  omnia,  circumfpicere,  &  contemplari  queant.  Idem 
ln  Politicorum  Libris  philofophus,  ubi  artes  ad  ftabiliendam  &  confervandam  ty- 
fannidem  ,  quam  vocat,  neceflarias  enumerat,  hanc  inter  alia  principibus  legem 

•  (*)  ''Etj  j  tw  'srfjf  ne  ©2b'f  (pxlveaSnf  at)  miixgev&c  tygcQtpivlug  ’  hflav  n  fi 
‘5  1  to  meGtiv  n  'to^tvcfxov  \suo  t?  rtikruf  ,  e«V  lemloufjcovx  npiQtexv  tivxi  r  ov(gt 
V  ^rl(av  r  Qiuv  ’  kf  imGv AdtVm»  vflov  ,  cog  av/u/nol^g  t^ovlt  kj  ne  Sitg.  Quod  ad  Deo - 
rit!r‘  cwtum  attiret ,  hujus  rei  Jemper  egregie  /tudiojus  videri  debet.  Nam  minus  timent  % 
°J’<id  fibi  incommodi  praeter  leges  a  talibus  viris  importetur ,  fi  principem  religiofum  ejje  # 
metu  Deorum  contineri ,  i)m  curare,  exijliment :  &  minus  ad  injidias  tyranno 

Quae  hic 
let,  quam 
nota  efle. 

c,  .  lfu  ietnime» 

appellari  poteft  ,  verum  hominis  perfonam  fuftinet  verfuti  ac  callidi  ,  qui 
Prmcipem  regnandi  cupidum  artibus  parum  ingenuis  imbuit.  Addamus  non  difli* 
'■em  ejus  ex  primo  de  coelo  libro  locum:  (f)  ndvlts  etvQpwmt  ewv  i^amv  \szjv- 
v ;  KSU  nttvks  r  civuTUTu  rui  ©£«  remv  '£zn$\llot<n  ,  0,  B xfixpoi  >  ^  ^El^lwig  ,  ug  ru 
eu°lT^  rc  xQjIvxIgv  a-uvYi^mi^ov  *  «fag  xv  n  feTov  ,  kj  i$i  ,  k.  t.  a.  Omnes 

cj lfn  bomines  de  Diis  exijlimationem  habent ,  univerfi ,  qui  Deos  efle  putant ,  taw  G/vif- 
j*  *  P,am  Barbari ,  ipfum  fupremum  locum  Diis  attribuerunt ,  propterea  quod  immortale  ad 
"Mortale  e(l  accommodatum.  Si  igitur  quippiam  eft  divinum ,  quemadmodum  &  eji,  ca 
r*e '  quae  de  prima  corporum  fub flantia  ditia  funt ,  bene  retteque  funt  di  fla.  {v)  Libro 
'bib^0  Vero  *1C  *n  rem  no^ram  diflerit:  Confentaneum  ejje  vaticinationi ,  tfwawz  de  Diis 
qLl-eillUS  »  tF  f*x*n!x  r  ©ewy,  exiftimare ,  coelum  ejje  Jingularem  naturam ^  a  reli - 
elementis  fejuntlam  y  &  corruptionis  idcirco  omnis  expertem.  Affirmat  philofophus, 
jy.mum  hominum  mentibus  innatam  efle  &  infltam  pomla*  five  divinationem  de 
ia1Js.  Itaque  homines  negat  naturas  efle  earum  praeflantiflimas ,  quibus  univerfl- 
s  iiaec  continetur ;  contra  alium  efle  docet  ordinem  animantium  &  intelligen- 
c  Um  naturarum  ,  quae  multo  homine  fint  meliores  &  praeflabiiiores.  Harum  prin-491 
Jps  fummus  ille  maximusque  Deus  eft  ex  ejus  fententia,  ad  quem  quae  pertinet  ^ 
bxvTiix  five  vaticinatio  ceterarum  omnium  haud  dubie  nobiliflima  eft. 

Equi* 

::  (t) C.MP Cc'l: ^Xlj'  547' T' m' opp,) 


'jurandas  Je  conferunt ,  tamquam  Deos  habenti  belli  Jocietate  conjunctos. 

>  vox  hinticupuv  non  tam  hominem /uperjlitiofum ,  ut  plerumque  fc 
^giof m ,  denotare,  laudisque  potius  ,  quam  vituperationis,  videtur 
Yuainquam  infe  Arifloteles  non  eius  hic  officio  funditur,  qui  laudabili  le 


Uiiam  c,  .  •  ^  ^  fi-inimam  crearent  infa- 

gaen!  &  inan  p^S  Teh.us  gentes  olim  fupplicaflTe, 
illun^crent*  Coimnovit  haec  res,  praeter  alia, 
Cv  virum  ’  Eduard“n  Herbertum  de  Cher- 
<;xl'  ut  notiffimum  de  religione  gentilium  Librum 
gandifi’  in  quo  nimius  ex  a,tcra  Pafte  eft  inpur- 
tiis  ‘s  &  excufandis  aliquorum  populorum  fcnten- 
ac  caerimoniis. 


(v)  Libro  fecundo]  Tuetur  hanc  fententiam. 
quam  hic  expreftit,  Arifioteles  Libro  fecundo  de 
coelo:  at  nusquam  dicit,  eam  Ttjj  npi  htvr 

confentaneam  elTe.  Meminit  tamen  iftius 
in  extremo  Capite  pr{m  hujus  ilM  p.  641.  T.  I. 
Opp.  ubi,  fi  aeternum  efle  coelum  ftatuatur,  fen- 
tentias  huic  vaticinationi  convenieutiorcs  proferri 
noue,  praecipit. 

0  Kk  kk3  (0  h 


Cap.  IV; 


61& 


Arifloteles  plurium 


Equidem,  nec  enim  diffiteri  verum  placet,  Ariftotelcm  minus  verborum  facere 
de  daemonibus  ,  largior ,  atque  Platonem  cetfirosque  fecifle  ,  conflat ,  qui  tum 
temporis  feligiofe  Deos  venerabantur.  Quid  ?  quod  ne  illis  quidem  vehementer 
repugnaverim,  qui  liquere  libi  negant,  an  vel  efle  daemones  Ariftotelcs  crediderit. 
Interim  'tamen  daemonum  ab  eo  mentionem  eiTe  faftam  ,  certum  eft.  ( x)  In  Me* 
tapfjyficis  enim ,  quum  de  corporibus  diilerit  ex  elementis  compofitis ,  exemplorum 
loco  $5*  n  ^  ,  animalia  &  daemones ,  proponit.  Alias  daemones  corporibus 

gaudere  ex  aere  condatis  fignificat.  (5)  En  ipfa  verba:  (*)  $  *v 

i-ft)  2*1$  *nvx  curia*  n  **  fax*  ^  **  &eK  ^sAr/wr  651  rfi}  *9a#XTaM?f‘ 

Quaerere  etiam  aliquis  pojjet  ’  quamobrem  anima ,  quae  eft  in  aere ,  fit  praeftantior , 
warr;s  immortalis ,  quam  ea ,  quae  eft  in  animalibus.  Quamquam,  quod  ad  nollrum 
Inflitutum,  perinde  eft,  utrum  Ariftotelem  autumemus  conceflifle,  daemones  efle» 
an  vero  eos  ftitfuliffe,  eo  quod  neminem  fugiat  harum  rerum  peritum,  aliud  eam» 
idque  excelfius ,  Deorum  genus  commendafle ,  intelligentias  nimirum  ,  quas  orbi¬ 
bus  coeleftibus  praepofitas  ducebat  efle.  Fortaflis  ipfarum  quoque  fphaerarum  <> 


(*)  De  anima  L.  I» 

(  jc)  In  MetqpJqftcie]  Nullum  mihi  dubium  eft, 
quin  fequens  intelftgatur  locus  Metapliyf.  Lib.  V. 
Cap.  8.  p.  3  29-  Tom.  IV.  Opp.  fia-ix  ^  A*y«J 

T X  Ti  «TA«  0-xlAXix,  »lt,  ,  rCj  XV*.  V*U!  >  ya 
cr»  7+hlvtx  ,  ig  cA*s  xrafJtMT* ,  t*  v*  nvm»  r». 

tfkrx,  Ziu  t,  >C  Jxiplnx,  xj  rk  rurar.  Slib- 
ftantia  ai cuntur  fimplicia  corpora  , ut  terra ,  ignis, 
aqua,  quae  talia  funt,  nnivtrjhllter  corpora , 
£?  quae  ex  his  confiftunt ,  animati  a  daemonia, 

ac  eorum  particulae.  Multum  hicce  locus  valet  ad 
id  confirmandum  >  quod  fupra  fufius  ai  Cap.  1. 

26.  &  §.  40.  obfervavimus ,  id,  quod  autiqui 
philolbphi  fimplex ,  apertum  ,  urfax-c,  &  a  cor¬ 
pore  fegregmm  appellarunt,  non  idem  efle,  quod 
id ,  ciri lecentiores  eadem  unpofuere  nomina,  nec, 
qui  /hirtius,  naturas  corpore  carentes  ,  &  daemones 
cfle  decuerunt  olim  ,  easdem  in  animis  habuilTe 
horum  verborum  notiones,  quibus  nos  fumus  im¬ 
buti.  Etenim  Arifloteles  hic  terram 1,  ignem ,  & 
aquam  «’n '*»  efle  &  Icr/.x  fcu  fimplicia ,  dictitat, 
b  animalia,  non  focus  ac  daemones,  ex  his  con¬ 
flata  efle  initiis  ,  feifeit.  Quae  quidem  egregie 
confenriunt  cum  verbis,  quae  fdpra  pf6?ffiiiritis, 
Cicqrmis  de  anima  ex  Academ.  Ouaeft.  Libro  IV. 
Ex  his  etiam  ,  quid  iem  fit  in  multis  veterum 
philofcphorum  locis  ,  quum  yiriri  opponitur,  li¬ 
quet.  'i***,  id  plerique  veterum  dixerunt,  quod 
nihil  admixtum  habet  alienae  naturae,  nec  con 
crotum  eft.  Atque  his  rebus  *=-<'*  tribuitur,  «•»  « 
***’  **'/*) ,  ut  Arljhteles  ait  Lib.  V. 

Metaphyf  Cap.  8.  p.  309.  1  >■ «  t*™»  tu 

quoniam  »*«  dicuntur  de  fubjefto,  fed  de  iis 
cetera,  rinom  vero  id  eft,  quod  ex  p!aiibU6  ini¬ 
tiis  confla  twiu  &  generatum  eft. 

/y)  En  ipfa  verha  ]  Haec  verba  leguntur  Lib  A. 
de  ar.ifca  Cap.  8.  p.  17-  E.  II.  Opp.  Quemud-* 


modum  vero  ex  hoc  loco  probari  poflit,  vifutri 
fuific  Ariftoieli ,  daanones  corporibus  uti  ex  aeri* 
contextis ,  mc  quidem  prorfus  praeterit. 
enim  hic  mentio  exftat  ulla  daemonum ,  nec  dp 
corporibus  aeriis  verbum  ullum  legitur:  fedde  ani¬ 
ma  in  a£re  verfante  pliilofc^hus  diiTerit.  Qu<?' 
circa  in  didi  hujus,  quod  ad  hanc  caullam  perti' 
net ,  locum  fufHciam  aliud  pronuntiatum  , 
aperte  rfannonfroccurrit  memoria.  Sumtumid  eftc^ 
Rhetoricor.  Lib.  II.  Cap.  23,  p.  785.  T.  III .OpP 

Ti  S'xifA,9Hti  i&i  iriv,  ute’  n  &tef ,  ii  &%5  t(Y* ' 
XXJ.T01  er<«  .  Sii  teye*  iT,ui ,  T  ire,  xvxyxY) 

tCj  S-ft?  dixi.  Daemonium  nihil  eji ,  niji  aut  Deus * 
aut  Dei  opus.  Atqui  qnituinque  cxijl  imat ,  Dei  vpf 
e[fc ,  eum  neceffe  eft  exiftimare  etiam  ,  Deos  fjr '' 
Sed,  ut  ingenue,  quod  res  eft,  profitear  ,  nf' 
que  hoc,  neque  altero,  quem  Cuekvorthus  eX»l' 
bet,  loco  niti  poterit  valide,  qui  daemones  Afl‘ 
ftoteiem  haud  fufluliffe,  probare  ftudet.  Quod  2  ^ 
hunc  ex  Libris  Rhetoricorum  attinet  locum  1  1 
exemplum  eft,  quo  philofophus  oftendere  vim» 
quemadmodum  cx  definitione  rhetor  argumenti, 
queat  iri  foro:  nec  idcirco  talis  eft,  iit  lriens 
fententia  ejus  inde  cognofci  queat.  Neque  cnin\’ 
id  quod  neminem,  fugit,  quge-quis,  affert  ad  r^» 
las  dicendi  illuftrandas  ,  pro  veris  opinioni^ 
onmia  habere  oonveriit.  Nili  vehementer  ^ai  0 .7 
ex  Socratis  caufTa ,  atque  fortaffis  cx  ipfis 
aut  Xenophrmtis  pro  Socrate  Apohgiis  excmp,(a 
hocce  a  philolbphri  hauftum  eft.  Socrates  r)C»i  0. 
rum  Deoram  aceufabatar:  at  idem  tamen  daci 
nem  fibi  ferrrper  adfefle,  confirmabat.  AriJ  /  ^ 
ergo  vel  hunc  Sacratis  daemonem  fatis  ftrppe 
praefidii  atque  firmamenti  ad  purgandam  ^]U 
mam  &  criminationes  hoftium  dilttendas ,  d  . 
Srat.  Daemonem  enim  aut  efle  Deum,  zu  .. 


§•  H.  Dmum  fyi 

foterum  animas  in  habuit.  Quumque  illi,  qui  tum  ailrorum  curfus  ratione 
P-rfequebantur ,  quadraginta  fcptem  Tphaeras  fcu  orbes  cocleas  munerarent,  to¬ 
tidem  Hiltun  quin  etiam  Deos  / iriftoteles  eile  duxerit,  nullum  omnino  dubium  eft. 

^d  &  aliud  videtur  Pepruni  genus  corpore  vacuorum,  $  CQeloS  commo* 

tantium^  jn  quibus  judicio  iphus  neque  corpus  eft,  nec  locus,  nec  vacuum,  nec 
denique  tempus,  veneratus  eff>.  Subjiciam  ipfa,  ex  quibus  hoc  ef§ci  poflepu-452 
verba  :  (*)  OiV  Lv  tcV«  ‘nfafi  yrigwiv ,  in  x?^&x  W&wetv ,  *¥  t&v 

*<hvh  ituix  /MTZi&kK  ,  v  Ocrs^  r  i[ai^TCd  Qogyv ,  avuf^olu^,  ^  «jraiJij , 

T  &plslu>  t^oy^c  g^/a)  ^  uvrxoKifKil'jj  2*l&nhti  t  oc7ruv{cf.  ouu\oi  Quocirca  neque  a p{ a  fuut 
fa  »  QUae  illic  junt ,  ejfi  in  loco ,  tempus  finefeere  ipja  facit ,  neque  ullius  eorum  ulla 
ej}  Lutatio  ,  /aper  extima fym  djfpofita  kfiw*  »  ffd  nyjlif  alteratjonjJ/jff ,  par- 

preq^x  ,  optimam  in  unherfa  fempitenutate  vitam  b  JufficientiJJi- 

'*<im  habuit.  Sed  fateor  tamen  ,  no-n  omni  fraudis  fufpicione  locum  hunc  (2) 

carere. 

hiulcos  ergo  Deos  coluit  phijofophus  nofler;  verum  ita,  id  quod  exploratum 


(*)  Lib.  I.  de  cocio  Cap.  p.  (p.  631*  T.  I. 

®PUs:  ex  quo  cogatur,  qui  daemonem  fecum  ver- 
J^i 'pugnet ,  ab  eo  omnem  violatae  Deorum  jnajc- 
a^is  fufpicionem  ateffe. 

(2)  Carere]  Mihi  vero  .de  hoc  loco  fecus 
^niao  videtur.  Primum ,  quare  In  Cufpicionem 
ducatur,  ac  fi  ab  AripQtele  non  effiet  profeftus , 
miHain  plane  caudam  video.  Nam  ut  ceteris  .eum 
^lllT>  Stagiritae  fententiis  ,  eodem  Capite  &  alias 
Pr°pofitis ,  prorfus  congruere,  praetermittam,  con- 
extus  totius  orationis  haec  verba  plane  poli ulat: 

*  Wa  fi  eximerentur ,  hiulca  prorfus  illa  &  fenfu 
L.Cu.a  fieret.  Deinde,  quibus  ex  his  verbis  rrta- 

•  ‘n‘s  edici  poflit ,  placuiffie  Stagiritae,  quosdam 
n.  Welum  quoque  Deos  ede,  nullo  modo  con- 
fplHor.  ^,Tec  enim  de  naturis  extra  coelum  pofi- 
*ls  loquitur  ,  fed  affefUones  naturarum  explicat 
c°clo  ebncIuCaruin,  quas  loci,  temporis,  omnis- 
Jhc  vicifiitudinis,  eo  quod  ipfum  coelum  loco, 
^cuo,  &  tempore  vacet,  effie  decernit.  Addam 
j  tQta  ratione,  qu,am  hic  perfequitur  vir  dottifli- 
U)l,s>  aliqua.  Si  qua  mibi  eft  facultas  judicandi, 
!}Uae  difputar,  omnia  nondum  efficiunt,  ut  Ari- 
Jtotelem  Une  controvcrfia  cum  illis  fociandum  offe 
putem,  qui  multos  efic  Deos  cenfuerunt:  quod 
etiam  de  aliis  quibusdam  philofophis,  quorum  an- 
eaplaota  expilavit,  intcllqctum  velim-  Prin- 
«'pm  umverfa  difdplinaej  quam  profeffius  eft  Ari- 
Jrteles ,  ratio  declarat,  tales  ipluiu  Deos  non  ve- 
crari  potuiffe .,  quales  Graeci  tum  tgmporis  ve- 
iQiabantur ,  nec  Junonem  idcirco,  Jovem,  Dia- 
*a.ni>  Mercurium ,  &  reliqua  populi  Nuuiiua  pro- 
|r‘c  coluiffie.  Reliquum  eft, .ut  disquiramus,  an 
j  fi  forte  modo ,  quali  Socratem  paullo  ante  docui- 
'  fifis,  multas  Deos  piofefiUs  fit.  Hac  de  rc  ut 
°nllet,  ante  omnia  conditui  debet,  quid  iit ,  mal- 

*  €Ife  Deos  fateri.  .Is  dcnuim  meo  quidem  judi- 


Opp. ) 

cio  plures  efic  Deos  cenfet,  qui  non  modo  mul¬ 
tas  eHfc  naturas  concedft  homine  potentiotes,  no¬ 
biliores,  excellentiores,  verum  etiam  his  iplis  na¬ 
turis  .cultum  quemdam  ab  hominibus  exhibendum 
&.  facra  clTe  facienda,  praecipit.  Is  niipirum  inter 
plurium  Deonun  cultores  locum  minime  mere¬ 
tur,  qui  naturas  efie  non  paucas  exiftimat,  longe 
fupra  homines  potentia,  viribus,  fapientia,  &  aliis 
dotibus  politas.  Quod  fi  ita  effiet,  qui  Chriftum 
profitentur  uniycrfi ,  &  fimul  legatas  effie  Dei  fc\i 
angelos,  cx  praeferipto  facri  codicis  credunt,  huic 
orcini  aggregandi  effient.  Accedat  necclfe  eft 
opinio,  decere  omnes,  qui  lapiunt  ,  has  ipfas  na- 
tiuas  cultu  quodaan  divino.  &  caerimoniis  placare 
ac  loonettarc.  Ilac  igitur  ratione  r.um  pliucs  effe 
Deos  crediderit  Arijloteles vero  in  primis  ex¬ 
pediendum  erit.  Id  quidem  dubio  vacat,  orbibus 
eum  coeleftibus  mentes  feu  intelligentias  praefe- 
ciffic:  quas  naturas  effie  credidit  uiffiverfo  genere 
humano  iaraeffiantiores  ,  &  medium  inter  Deum 
fumjnum  mortalcsquc*homincs  locum  obtinentes. 
His  etiam  intelligcntiis  Deorum  nomen  impofuit: 
quin  etiam,  praeter  has,  nullos  effie  Deos  alios j 
profeffius  eft.  Nihil  hic  conjefturis  damus:  iplis 
Arifiotelis  verbis  rem  ita  fefe  habere ,  probabimus 
cx  ^  Libro  X1V-.  Metaphyficor,  £ap,  g.  p%  4g3> 

T.  IV.  Opp.  Poftquam  nimirum  effie  mefites  ejus¬ 
modi,  lationibus  ^uefeio  quibus  Qftendaat^  -haec 

fubjicit :  i  ixt  *  ^  . 

ci-  K‘ti*  tWffiicc  JTO* 

Sq«;  t*  ufv  *TA'.,  ^  tJ»  S-.ub.  tw  9»' 

cr;n  vro  Jaut  quaefpn  a  ^ 

Jlris  &  antiquis  tyir  ,  ac  i«  'fahtkie  few  PpjL- 
risreli&a ,  Deos  c(fe  has  (‘intelligentias,)  zwie-r- 
Jamque  naturam  id?  quod  diviaum  eftP  coiere. 
Quibus  diiftis  ,  hanc  quidem  opinionem  icin 


j$3-  Arijlotcles  plure  i  cenjuit  Deos  ejje.  Cap.  IV* 

eft,  ut  unum  tamen  efleDeum  cenferec  cun&is  majeftate  &  gloria  majorem,  cu¬ 
jus  nutui  tota  rerum  natura  obtemperet.  Non  fum  nefcius,  vocabulorum  V** 
73  fato* ,  &  loupou:*  poteftatem  tam  late  apud  eum  faepenumero  patere ,  ut  quamvis 
naturam  divinam  fignificent,  non  vero  certum  quemdam  Deum.  Novi  quoque, 
fuifle  inter  Chriflianos  au&ores,  qui  haec  ejus  didla ,  quibus  verba  illa  tantum» 
quantum  dixi,  lignificant,  perperam  interpretarentur,  fupremumque  in  illis  DeurU 
laudari,  temere  exiftimarent.  Sed  neque  hoc  indubium  revocari  poteft,  multos 
exllare  locos  ejus,  quibus  nomina  haec  ligillatim  unum  illum  Deum  denotant,  quo 
493  nihil  in  rerum  natura  majus  ell  &  excellentius.  Juvat  aliquot  ejus  generis  di6la  in 
medium  proferre,  (*)  In  Metapbjficis  Libris  haec  verba  exllant:  *On  fi  Sow  ^ 
ctiTicv  na.* iv  lium ,  w  Deus  etenim  tum  caujja  omnibus  cjfe  videtur ,  tum  quod- 

(hin  principium.  Libro  de  anima ,  ubi  de  anima  coelorum,  motuque  eorum  orbem 
conflanter  conficiente,  fic  inter  alia  loquitur:  (*)  ’a&*v  pb  «T  hx 
xxItti  y  ixp”  ™  24$  TW  *m«r  Qipfy  %  071  /SeW  adrjj  70 

§  [u%hv,  xmltSg  j  Ztuc,  1 1  At  vero  ne  dicitur  quidem ,  quia  melius.  Atqui  oporte¬ 

bat  Deum  ideo  facere ,  ut  anima  circulo  moveretur ,  quia  melius  ei  moveri ,  quam  liare » 
&  ita  moveri ,  quam  aliter.  Sed  quia  ejusmodi  confidcratio  aliarum  dif putationum  efl  ma¬ 
gis  propria ,  eam  in  praefentia  dimittamus.  Interpolitis  aliis,  (b)  eodem  it<i fatur 
Libro ;  St jp&uvj  'j  'EpmtoKAei  )t  HJH  ilv*  T  fi  r  $r i^dm  eV  *  jatf' 

to  v£7jc©-  9  tu  j  $v*j7 vi  7rxv&  oh  7rd*1ay  fi  Uu&v.  Accidit  etiam  Empedocli ,  (ut 
llatueret)  Deum  ejje  infipientiffimum  :  quippe  qui  j 'olus  non  cognofcet  unum  elementum , 
(ex  quo  omnia  funt  conflata)  d[ fcor  diam  :  (quoniam  ipfe  nihil  ell,  quam  <pud** 
concordia  &  amicitia)  mortalia  vero  cognofcunt  hoc  omnia ,  quia  unumquodque  ex  omni¬ 
bus  confiat.  Atque  hic  locus  in  ejus  quoque  legitur  ( c )  Metapbyficis  ,  ex  quibus» 
alio  licet  propofito  ,  fupra  ell  a  nobis  prolatus.  His  adjicere  libet  aliud  ex  (d) 
Libro  ejus  de  generatione  &  corruptione  effatum:  To  oaov  <rtwc7r?\tf>u<nv  6  LmM%* 
mtr.ffeo;  $tr.v '  Deus  ipfe  univerfum  complevit ,  continua  fatta  generatione.  Ad  extre' 
mum  ipfa  vox  Scup cwov  fic  faepenumero  ab  Arifiotele  ponitur,  ut  non  Deum  quem* 
vis  generatim  &  in  univerfum,  nec  rem  aliquam  divinam,  fed  Unum  fummumq^ 
Deum,  cujus  providentia  univerfus  adminiliretur  mundus,  defignare  eam  ,  line 
ulla  controverfia  appareat.  Speciminis  &  exempli  cauffa  locum  ex  Rhetoricor 
Libris  ad  Alexandrum  dabo:  (f)  t*to'  tsiv,  u  24&&po$j  r  \cirav  (duv  »j>*,  ol  p* ' 
•fiw  -nfiKC  rJzrv  S  louy. evix  lioc  unum  ejt ,  quo  ceteris  animalibus  praeftantuSi 

ut  praeclarum  quiddam  a  Deo  adepti  videamur.  Nam  cupiditate ,  ira ,  &  aliis  affeftiori" 
bus  utuntur  etiam  reliqua  animalia ,  oratione  autem  homo  dumtaxat. 

Quem  haec  omnia  non  commovent,  eum  hoc  tamen,  opinor,  movebit,  qu°^ 

Ar** 

(*)  Lib.  I.  C.  3.  (p.  10.  T.  II.  Opp.)  (t)  Cap.  I.  p.  609.  P.  (p.  8 33.  T.  III.  Opp.) 

polle  ,  immo  praeclaram  cfle;  at  quae  praeterea  quam  naturas  illas ,  quas  orbibus  praefidere  ^ 
ile  Dus  traderentur,  commenta  eiremera,  nugas-  tumabat  coeleftibus.  Hisne  vero  naturis  cultu111 
que  legum  &  reipublicae  caufla  excogitatas:  Tu  5  quoque,  preces,  &  facrificia  deberi,  cenfuit  ?  N* 
^«jrk  W,  iir  t  vehementer  fallor,  aut  haec  omnia  retulit  ad  in^P' 

»9  vfa  T<*  Ii?  ««  ^  J9  trvu/<Pip«i  Ce -  tias  illas,  quas  utilitatis  cauda  vult  inventa 

tera  vero  C  de  Uiis;  fabulrfe  ad  multitudinis  perfua-  efle.  Tantum  abcll ,  ut  his  intelligentiis  divino 
(tonem  &  ad  legum  ac  ejtu ,  qU0(j  utne  eji,  0ppor-  ab  eo  honores  decretos  ede  putem,  ut  ne  finnfl» 
tunitatem  jam  illata  Junt.  Nihil  fieri  poteft  aper-  quidem  Numini  cultum  &  reverentiam  publice  eX- 
tius.  Nullos  eiTe  Deos  credidit  alios  Arijlotetis,  bibendam  ede,  perluafum  ei  fuiife,  fufpicer.  C6*' 


§.  24.  Ari/USielcs  unius  Numinis  profejjor.  633 

Jriftoteles in  Metaphyficis ,  (*)  uti  antea  jam  animadvertimus,  futilem  eorum  fen- 
tentiam  ex  inftituto  oppugnat,  qui  varia  univerfitatis  hujus  principia  paria  inter 
fe  &  aequalia  confingunt,  feu,  quod  idem  eft  ,  multos  efle  Deos  nec  fattos  nec 
genitos,  fed  per  fe  exfiftentes ,  affirmant.  Cujus  quidem  generis  perverfitatem 
fatis  ea  putat  refellere,  quae  in  rerum  natura  quotidie  eveniunt,  eo  quod  ex  illis 
naturam  hanc  uno  confenfu  junftam  efle  &  continentem  ,  perfpicuum  fiat. 
inquit ,  auvnm*!)-  dd  unum  coordinata  funt  omnia.  Quod  quidem  longe  fe- 

cus  foret,  ii  a  multis  hic  orbis  dominis  atque  Diis,  nulla  lege  inter  fe  junftis,  fed 
poteftate  paribus,  aut  nunc  regeretur,  aut  olim  comparatus  &  fattus  eflet.  Nam¬ 
que  horum  diverfa  voluntas  mundum  haud  dubie  irrun^uUy  nec  aptum  inter  fe,  nec 
cofifpirantem  verum  inficetae  non  diflimilem  effeciflet  fabulae ,  quam  ex  variis  par¬ 
tibus  nulla  fibi  ratione  refpondentibus  illepidus  poeta  compofuit.  Quibus  politis, 
ratio  fic  ab  Arijlotele  concluditur :  T*  J[  &&  *  /3»'*$  ***■“*  mhix&tAs- 

Ovk  ctpocQcv  mXvw&tm' 


Entia  nolunt  male  gubernari . 

Non  cfi  bonus  multorum  principatus:  unus  eflo  princeps . 


Credo  ego,  quae  hunc  Homeri  verfum  praecedit,  fententiam  ea,  qua  vivebat  aeta¬ 
te  philofophus  ,  proverbii  loco  adhibitam  fuifle.  Hoc  quid  Arijlotelis  loco  ad  rem 
n°ftram  aptius  &  opportunius  efle  queat  ,  equidem  me  ignorare  fateor :  Docet  enim , 
taruetfi  plures  uno  efle  Deos  placuit  Ariftoteli ,  five  sfcAvte  vulgari  fenfu ,  quod  & 
a  nobis  paullo  ante  oflenfum  eft,  philofopho  huic  probata  fuit ,  nihilo  tamen  mi* 
exolam  ei  plane  fuifle  7rv\irsipeufllu>  &  ,  id  eft,  Arijlocratiam  orbis  terrarum , 

feu>  ut  clarius  loquar,  uno  plura  rerum  principia  inter  fe  dignitate  atque  poteftate^ 
paria,  aut  multitudinem  Deorum  omnis  originis  &  initii  nefciorum  Arijlotelem  ferre 
*)ullo  modo  voluifle.  Ergo ,  licet  nihil  prius  ipfi  fuerit  &  antiquius  notiffimo  illo 
r°ninio  ,  quot  omnes  coeli  fphaeris  gaudeant  mobilibus,  tot  mentes  efle  quoque 
^°nfiiii  participes ,  aeternas,  &  immobiles  ,  uno  verbo,  ut  hodie  loquimur,  intel* 
"gentias;  quas  intelligentias  principia  non  veretur  interdum  vocare:  credendum  ta* 
omnino  eft,  nili  hominem  a  femet  ipfo  diflenflfTe  velimus ,  j)mnes  illas  men- 
tes  uni  ab  eo  fummoque  Deo,  feu,  ut  Simplicius  loquitur,  >f^»,  principio 
Principiorum ,  fubje&as  efle ,  neque  aliter  eum  maximum  hunc  Deum  minores  re- 
uquos  Deos  complecti  &  gubernare,  cenfuifle,  quam  fummus  &  extimus  orbium 

coe- 


(*)  Lib.  xiv. 


Cap.  10.  (p.  484.  S.  T.  IV.  Opp. ) 


kj1’  eg01,^aVfl'ae  vlde0,  cur  deprecari  haecce 
mula  voluerit,  quae  non  modo  ex  omni  aetcr- 
ftvfte.nece®m°  &  haliter  munere  fuo  defungi, 
RrV»-?1'3!11  ’  Praeter  0rhcm ,  cujus  praeeflent  motui , 
d  aliud  curare ,  neque  res  humanas  ulla  ratione 
Moderari,  cenfebat. 

(«)  In  Metaphyftcis]  Metaphyf.  £ib.  i.  Cap.  2. 
a$3-  T.  IV.  Opp. 


(») 
p.  i  fi- 

CO 

T.  IV. 
exftat . 
dixi  ad 
faftam 

w 

T.  1. 


Eodem  Libro ]  De  anima  Lib  I.  Cap.  7- 
T.  II.  Opp. 

Metaphyficis  ]  Lib.  III.  C.  4.  p -  *95- 
Opp.  Eadem  fententia  tamen  ibi  tantum 
non  eadem  plane  verba.  Dc  ipfa  re  fupra 
J.  21.  &  Empedocli  injuriam  ab  Arifiotele 
e(Tc,  docui. 

Libro  de  generat.  1  Lib*  JL  C aP •  IO-  P* 

°l’i  11  •  O)  «•- 


0*4.  ArtjlouTis  /minum  Numen.  Cap.  IVv 

coelefiium,  feu  primum,  quod  dicitur,  mobile  ceteros  omnes  orbes  arcet' &  con¬ 
tinet.  Quae  quidem  nifi  ita  fefe  haberent,  non  fi?  effet  unus  princeps 

moderator  rerum  amnium ,  verum  mundus  multorum  Deorum  imperio  pareret,  n'ec 
poffet  idcirco  non  male  adminiftrari.  Ut  (e)  Plotinus  lententiam  explicat  Ariflo- 
telis ,  neminem  ip  comprehendere  animo  aut  cogitatione  polle  confequi  putavit, 
guemadmodum  fieri  potuerit,  ut  plura  principia  libera  nec  ullius  voluntati  morem 
gerere  coa&a  tam  conftanter  confpirarent  (*;  nfa  h  e^x.  %  $  mn rU  avp- 

iw  ltor,  ad  unum  opus  perficiendum ,  fuavein  nimirum  d>  egregiam  coeli  totius  harmonia# 
&  concentum.  . 

Quod  fi  propius  contemplari  libeat,  quidnam  Arifloteles  de  fummo  hoc  princi¬ 
pio  fenferit ,  quod  oixnng*  feu  naturam  efie  cenfuit  immobilem  ,  primo  quidem 
^py\w  illud  efie  tu^aras ,  feu  principium  illud,  unde  motus  omnis  in  rerum  univerli- 
tate  oriatur ,  exilUmav.lt ;  falam  primum  mobile  feu  orbem  coelorum  fummum  » 
qui  nullus  fuifie  videtur  aetatis  illius  Aftronomis,  quam  coelum  illud,  cui  Hellae 
inerrantes  infixae  funt,  cieri  ab  illo  autumavit  principio,  cujus  deinceps  rapidiffi- 
ma  contortione  reliqui  omnes  coeli  &  orbes  ab  oriente  folis  ad  occafum  contor¬ 
queri  credebantur.  Qua  de  cauffa  fummus  Deus  Arifloteli  (f)  ^  xyaim  x;y?v*V>* 
Vq}cr ,  primum  movens  immobile ,  feu  is,  qui  primum  mobile ,  &  hinc  univerfum  fimm 
coelum  impellit  &  agitat,  dicitur.  Motorem  porro  hunc  non  nifi  unum  efie,  ar¬ 
bitratur  :  ex  quo  deinde  unum  etiam  tantum  efie  coelum  feu  mundum  ,  effi* 
Qlt ;  (g)  •'*£,  tu/  Ac yu  $  odpAuu ,  tc  Trpunrv  ni^v  uxi  tjlov  o»  ^  to  Ktyx/dfasv  u&' 

dii  vju  cwi%u.s  ex  /ucW  Unum  ergo  tum  ratione ,  tum  numero ,  primum  movens  immubil 't 
ens  elt  .  id  etiam  igitur ,  quod  femper  continuoque  movetur ,  unum  tantum  cfl.  Unum  ergo 
tantum  coelum  efl.  Ilaec  do&rina  Ariflotelis  non  mediocriter  difiare  videtur  ab  ea  » 
quam  Plato  veram  efie  putavit,  difciplina.  Namque  Plato  naturam  illam,  unde 
omnis  ducitur  motus,  quo  cum  coelum,  tum  univerfus  orbis  cietur  &  pellitur» 
animam  efie  putavit  interiori  motu  femet  ipiam  agitantem.  Atqui  Arifloteles  im; 
mobilem  intelligenciam  fi  ve  mentem  efie,  arbitratur.  Qiod  fi  tamen  ipfum  Ari; 
flat  e' em  audiamus  animi  fui  ienfa  interpretantem,  nefejo,  'an  .inter  utramque 
Jofophiam  hac  quidem  in. re  multum  interfit,  ii  modo  aliquid  omnino  intereft* 
Qui  ex  mente  Ariflotelis  orbem  incitata  quum  ipfe  fit-  immobilis,  non  efficient 
movet  rerum  naturam ,  fed  fpecfcat  tantum  motum,  certoque  moderatur  confili°> 
feu  obkftivt  movet  ac  fimliter .  m  Q.uam  quidem  Ariflotelis  opinione^1 

Proclus  Commentario  in  Tiwantm  Platonis  his  fibi  perfiringendam  efie  verbis  ^ 
xit:  (**>  Tmx  TTuhcuw  et  U(V  r  wtrucv  vm  r  x£r  tyu  $  ipu\<& ,  2 

to  'tpZt/,  ooiKTCv .  Uvlis  cdnd  r  efc  cuJto*  i»  tra>  >&&*' 

l&<rp(ois  |uex  r  Muria  ,  pfo  0  iX*w  ia  T*J  I OUJTUV  Qvp* 


(  *  )  Enn.  V.  Lib.  I.  C.  7.  (aut  potius  Cap.  9.  P-  49°-  49  r  •  L‘br?  ’  ut™m  omnes  animae  una  fint  anima*) 
(t)  Metapbyf.  Lib.  XIV.  C.  8.  p.  1005.  P-  (P-  4»-  T* 1V-  °PP-), 

($)  Metaph.  L.  XIV.  C.  8.  (p.  483-  T.  XV.  Opp. ) 

(**)  P.  167. 


(e)  Plotinus~\  Fallitur  vir  cfcxftiffimus.  Pioti- 
fius  ifto  in  loco  non  tam  Ariflotelis  explicat  & 
enarrat  fententiam  quam  difficultates  cum  ea  coiv 
junfias  enumerat,  ut  Platonem  multo  melius  fen- 
iilTe  dc  rebus  divinis  Ariflotcle ,  plaaujn  faciat. 


ipfabaee,  quae  afFert ,  verba  dubium  coU' 
quoddam  ,  quo  Plotinus  urgeri  putat  doctr 
Ariflotelis.  N eg.it,  expeditum  effie  ab  An 
,  quam  ob  cauiftm  omnes  iqtelllgentiae 
nam  perficiendam  tam  amice  conlentiant. 


§•  H*  Avlfloteiis  fammum  Numen . 

Veterum  nonnulli  mundum  convertunt  ad  mentem  (feu  intelligentiam )  eumque  moveri 
unice  putant  amore  ejus ,  quod  prunum  dejiderabile  ejt,  confitentcs ,  nihil  omnino  a  mente 
(feu  Deo)  in  hunc  mundum  defeendere ;  verum  fimilem  illum  faciunt  rebus  aliis ,  quae 
wnore  dignae  funt  inter  res  fenfibus  fubjedtat ,  in  quarum  natura  nihil  ejt ,  quod  generet. 

re&e  hominis  fententiam  capio,  exiftimavit,  Arifiotelm  Deo  nihil  efficientiae 
Jd  hunc  orbem  coercendum  reliquifle:  quod  quidem  perperam  abeo  fieri,  fuo  in* 
fra  loco  demonflrabitur.  Interim  hoc  certum  haberi  debet  ,  quum  philofophus 
Renaturam  coelos  commoventem ,  ipfamque  flabilem,  motum  tantum  eorum  gu¬ 
bernare  &  dirigere  amoris  caufla ,  ratus  fit,  fieri  non  pofTe,  quin,  praeter  iftam495 
daturam,  aliam  efle  cauflam ,  cenfuerit,  ipfa  virtute  fua,  nulla  intercedente  alia 
caufTa,  coelos  incitantem  &  commoventem.  Hanc  porro  caufFam  mentem  cre- 
JdilTe  eum,  neceflfe  eft,  fupremae  mentis  amore  accenfam  ,  ejusque  imitandae 
jtadio  ardentem  ,  ideoque  coelos  in  gyrum  perpetuo  cogentem.  Fallor  vero ,  aut 
?]fec  ipfa  eft  Platonis  dodfrina,  quamquam  leviter  inflexa  &  velo  quafi  obdudta. 
•Nam  &  Plato  coelum  motu  fuo  circulum  &  orbem  conficere,  &  a  mundi  quadam 
j}nima  in  gyrum  cogi,  cenfuit :  ipfam  autem  commotionem  hanc  (/)  in  Timaeo 
nfi  (pflvtfnv  imv ,  motum ,  qui  menti  atque  fapientiae  in  primis  confen~ 

*******  eft;  &  rurfus  in  Libris  ( g )  de  legibus  %  §  >2  itet*®?  ***](* , u?  htuarov,  okrto- 
$  i/ucUv .  eam  commotionem ,  quae  ex  omnibus  corporeis  motionibus  fola  converfio - 
%l  refpondet  intelligentiac ,  efle  praecepit.  Arrifit  haec  Platonis  fententia  Boethio: 
^uare  mundi  animam  deferipturus  hos  olim  verfus  fudit: 

(*)  Q.uae  4uum  fe^a  duos  motum  glomeravit  in  orbes , 
ln  femet  reditura  meat ,  mentemque  profundam 
Circuit ,  fimi  1  i  convertit  imagine  coelum . 

^amobrem  nec  Plato  nec  Ariftoteks  graviter  ferre  poflet  hominem ,  qui  in  fum- 
Deum  ex  utriusque  fententia  haec  cadere  verba  Boethii  exiftimaret: 

-  Stabilisque  manens  dat  cuntta  moveri -. 

ponfentiunt  Plato  &  Ariftoteks ,  a  mundi  quadam  anima  coelos  impelli  &  ifta  lege 
ncitari,  ut  orbem  conficiant.  Verum  Ariftoteles ,  an  haec  anima  inter  principia 
,  ^erri  debeat ,  dubitare  videtur.  In  hanc  vero  dubitationem ,  hoc  eum  ,  ut  ar- 
Jtror,  impulit,  quod  mentes  quidem  feu  intelligentias  corpore  plane  deftitutas 
ue,  putavit,  idem  vero  an  de  animis  fibi  ftatuendum  fit,  anceps  &  incertus  ( h ) 


Nunc 

(*)  De  confol.  Lib,  IU.  Met.  IX.  (p.  63.  69.) 


bt\c{}  ^cifeTo^llter  h°P'  I?‘  P'  H r'  ex  editm 

Cr,feroa  iterhaec  verba  vertit:  Unus,  in- 
*e*’.  exfeptm  motibus ,  qui  mentem  atque  intelli- 
Vhat—jt  c°k*b*ret  maXbn*i  Melius,  ut  arbitror. 

mentem  expreflit  Platonis,  qui  reddi- 
cfi  'rimotum  rationabilem  ,  cui  animarum  proprius 

ie£ibC?tUS’  duce  alter0  Platmis  loc°  Lib.  X.  d< 
*  •  ?•  6(5,9. 


(g)  d)e  legibus  ]  Libro  de  legibus  decimi 
p.  669- 

(/;)  Haefit]  Haec  tota  quacftio:  utrum  Ari¬ 
ftoteles  mundo  animam  dederit,  nec  ne?  &  qub 
pa&o  haec  Ariftotelis  anima  differat  ab  ea,  quam 
Plato  finxit?  copiofe  fupra  jam  a  nobis  explicata 
eft  ad  Dijf.  de  natura  genitrice  5-  23.  24. 

uiu  OUM 


€l<> 


Ariflotelh  fummus  Deus. 


Cap.  It 


Nunc  cetera  perfequamur ,  quae  Ariftotclem  de  flabili  illo  principio ,  quod  re¬ 
liquis  omnibus  fuperius  &  excellentius  efle  credidit,  feu  de  fummo  Numine  exifti' 
mafle,  accepimus.  Neque  enim  tam  fuit  infipiens  ,  ut  omnem  ejus  virtutem 
hoc  uno  duceret  abfol vi,  quod  primum  mobile  in  gyrum  cogeret,  idque  non  ali? 
modo,  quam  res  amata,  aut  caufTa  certo  agens  propofito  ,  ut  Proclo  vifum  efle 
oftendimus.  Igitur  cum  Anaxagora  fummum  Deum  quoque  (*)  8  &  k,  k xkuc  cutI**i 
caujjam  ejus ,  quod  bonum  &  pulchrum  ejl ,  aut  w  x  dx  avd.  tb  ew ,  illud,  fine  quo  ni' 
hil  ejfe  poteft  ejusmodi  ,  quod  bonum  dicitur ,  cenfuit,  id  eft,  nullum  ordinem,  con- 
junilionem ,  proportionem ,  aut  harmoniam  in  univerfa  rerum  natura  fine  Deo 
fore,  judicavit.  Bella  eft  in  primis  haec  ejus  fententia:  E/  Um  ©%«  «  ««fr*** 
xfox  ,  csTt  ««  ^  >f  >*»•  Nt/i  aliquid  in  orbe  fit  , 

ter  ea,  quae  in  Jenfus  incurrunt ,  n«r  ortfo  j/i  aliquis ,  nec  principium  erit ,  vm/m 
m  alterius  erit  fine  ullo  fine  principium.  Quibus  adde  (/)  aliud  ejus  di&um ,  quod 
jam  antea  laudavimus:  t»  tZ  ^  xafAwc,  iVa»?  m »7*  r.  a. 

fxolru  K)  "ri>X^  'ne*™  xxKuq  £%</  Probabile  nullo  modo  ejl ,  awf  ignem  * 

aut  terram ,  tft/f  aliud  ejusmodi  corpus  caujjam  ejjc  ejus ,  quod  pulchrum  &  bonum  in  orb( 
eft  i  neque  etiam  praeclara  res  haec  ad  folum  cafutn  feu  fortunam  ullo  modo  referri  poterit’ 
Ita  quum  fentiret ,  idem ,  quod  Anaxagoras  ,  decernere  debuit,  riv  five  menteu1 
vere  atque  proprie  cauflam  efle  refcli  atque  pulchri,  «rno*  5  kxauc  iq  ofiuqy  nequ? 
Deum  idcirco  fupremum  mentis  dubitavit  variis  in  locis  nomine  compellare.  (^/ 
Longius  etiam  progreffus  eft  acutus  homo,  atque  ordinem,  pulchritudinem,  coft' 
centumque,  quibus  haec  rerum  decorata  fplendet  univerlitas,  eo  modo  ab  altiflit11*1 
496 ptaeftandftimaque  omnium  natura  procedere  &  manare,  judicavit,  quo  ab  imp?' 
ratore  ac  praefe&o  exercitus  cujusdam  ratio  &  diftributio  proficifcitur.  Qui  q11}' 
dem  imperator  non  conftitutus  eft  ab  ordine,  tamquam  caufTa»  verum  ipleordi' 
nem  effecit  &  conftituit.  Inde  fit ,  quod  Ariflotcles  fummum  rerum  naturae 
bitrum  ,  quod  idem  fecille  Platonem  novimus  ,  rxpxQsv  M^ooej<rf^ov ,  bonitatem  * 
mundo Jecretam ,  appellat,  quo  fcilicet  eum  ab  inhaerente  &  infita  mundi  bonitate» 
ipfo  nimirum  ordine,  cognatione,  &  harmonia,  diftingueret :  (f)  'immtvidkw  ji1^, 
mnpov  i xi  K  5  OAX  Qvns  tc  dyotfcv  >9  t s  x&a&p  ;  jts7 tpov  Ke%u&4rfJlcov  n  ,  nfi)  ccuto  ** 
cu>t\  ,  fi  t  rafyv,  »5  oi ptQonpuq ,  w<rm%  fpfitT&ux  *  tyu  fi  bt  xi?  ivpj  t 0  tv  tyu  '0 
fiq  ,  ^  JXclfoQV  XT&  •  i  fi  XT&  2$&  T  Tt^iV ,  «V  C Kilv*l  2^  TXT CV  i?l’  t  fi 

ruKlxi  7 rut.  Perfcrutanduni  autem  etiam  hoc  ,  quonam  modo  natura  univerji  habeat  jK 
fum  bonum  &  ipfum  optimum:  utrum  feparatum  quiddam  ,  &?  ipfum  an  per  fe  ,  an  *PL 
ordine ,  an  utroque  modo,  quemadmodum  exercitus.  Etenim  bene  ejfe  ejus  in  ordine'-  J 
dux  ipfe  eft ,  ac  magis  ipfe:  non  cnimipfe  propter  ordinem,  verum  ordo  propter  ipftm  (Tj 

(*)  Mctapbyf.  Lib.  XIV.  C.  7.  (f)  Mctapb.  Lib.  XIV.  C.  10.  fp.  484.  T.  IV.  OppD  ^ 

(*)  4liud  ejus  dictum ]  Exftat  Metaphvf.  Lib.  I.  eOe.  Mihi  quidem  fi  qua  eft  de  rebus  elUJlS0- 
Cap.  3;  *66.  T.  IV.  Opp.  Lege,  quae  dixi-  facultas  judicandi,  quid  slriftoteles  aliiqLl^  P  r^i- 

fophi  de  Deo  dtvinisque  rebus  fenferint ,  \ inc 


jnus  ad  Cap.  3.  g.  IIt 

(k)  Longius  etiam  ]  Haec  haufta  funt  ex  Me- 
taphyjicor.  Lib.  XIV.  Cap.  10.  p.  484.  485.  T.  IV. 
Opp. 

( l )  Compofuerit  ]  Ad  mentem  prorfus  &  fen- 
tentiam  juniorum  Platonicorum  vir  longe  doftiffi- 
mus  Arijiotelis  de  Deo  praecepta  explicat :  quod 
quidem  non  fatis  caute  ac  provide  putem  faftum 


ibphi  de  Deo  dtvinisque  rebus  fenferint  ,  »“ 
tror  non  efle  ex  effatis  quibusdam  brevibus,  ^ 
&  inde  decerptis ,  aellimanduin ,  fed  ex  u 
fae,  quam  probarunt,  difciplinae  contextu  . 
rationibus.  Nemo  ita  libi  cavet  aut  caV®,  ajjuS 
eft  feribendo,  ne  quid  excidat  lpft,  Q110".  vel 
in  alienum  detorquere  fcnfmn ,  atque  in  amo  a„ 
invidiae  argumentum  convertere  nequeat.  ^C| 


§.  24.  'ArlJlotcUs  fummus  Deus. 


Cun£l a  autem  coordinata  quodammodo  funt.  Quae  quum  ita  fint,  neque  dubium  cui¬ 
quam  efle  poflit  ullum,  quin  fummus,  quem  Ariftoteles  efle  (latuit,  Deus,  quo¬ 
cumque  demum  appelletur  vocabulo ,  five  mens  audiat,  five  bonitas,  omnia  vir¬ 
tute  fua  procreaverit,  quae  redii  atque  pulchri  habent  fpeciem ,  nullusque  ordo  fit 
aut  dignitas  &  concentus  naturae  rerum,  nili  ejus  beneficio  &  potentia;  hoc  etiam 
line  controverlia  dare  nos  oportet,  eumdem  Deum  totius  mundi  parentem , condito¬ 
rem  ,  &  architectum  efle  ,  errare  vero  eos  atque  decipi ,  qui  hoc  tantum  ab  eo  pu¬ 
tant  agi,  ut  amore  fui  aut  propter  fe  coeli  gyrum  conficiant  perpetuum.  Nihil 
^firmamus  hic,  praeter  id,  quod  ipfius philofophi  verbis  demonftrare  licet.  Lau¬ 
dat  enim  Anaxagoram ,  quod  (*)  ^  %  £  tw tyue  v*oys  ctlnov ,  men¬ 

tem  &  mundi  &  omnis ,  qui  eft  in  mundo ,  ordinis  cauffiam  ej]e9  defendent.  lpffi  ve- 
ro--  (t)  'e,  vuAr*  >fX*  i  i  <•  $«'«•  A  tali  principio  cum  coelum  tum  na- 
tura  dependet ,  confidenter  praecipit.  Vox  coelum  in  his  verbis  univerlum  dehgnac 
mundum,  naturae  vero  vocabulum  artificiofam  illam  ejus  naturam,  de  qua  fupra 
me  diflerere  memini,  quae  nihil  temere  fufcipit  aut  agit,  verum  eundas  actiones 
luas  ad  certam  quamdam  refert'metam ,  divinaeque  mentis  quafi  manus  cx  mltru- 
mentum  elt.  (fi  )  Alio  loco,  fi  munckis  aut  coeli  generati  fint,  feu  certo  tempore 
fafti  &  produdti,  tum  confitendum  efle  pronuntiat,  fortunae  ac  temeritati  nihil 
m  eis  efficiendis  fuiffe  loci,  verum  artificiofam  quamdam  naturam,  tamquam  per- 
^eftiflimae  mentis  inffrumentum ,  confilio  totum  opus  perfeciffe.  Quid  ?  quod  in 
$ byficorum  Libris ,  ubi  mundum  tamen  ex  omni  fuiffe  aeternitate,  demonftrare  cu¬ 
pit,  nihil  tamen  minus,  (**)  «W/3«j  arnov  ^  uvai  xSh  ttmxqc ,  necejje  omnino 
eJJe,  ut  mens  atque  natura  totius  rerum  univerfitatis  caujfafi fint ,  profitetur.  Quamvis 
enim  mundus  atque  mens  pari  certa  ratione  gaudeant  aeternitate,  fi  rerum  natu¬ 
um  tamen  fpeftemus,  mundus  junior  &  recentior  eft  mente,  ut  eifeclus  ejus:  qua 
re  ipfum  Ariftotelem  juvabit  perliberaliter  audire  differentem:  (ff)  Et/* oyuTDtJsv 
vkv  $  <pv'w  *  ™  -j  ft iX&ci  cpxn  rfurv  ?  A U  tbm.  Id  eft: 

1  «metji  nonnulli  (ex  Atheis)  affirmant ,  quae  prima  omnium  exftiterunt,  elementa  e  fle: 
Tatkni  tamen  eft  maxime  consentaneum ,  mentem  ejfe  antiquiffimam  ( femoremque  cum 
e-ementis,  tum  ipfo  mundo)  &  fecundum  naturam  rerum  omnium  moderatorem  ac  do - 
winum.  Itaque  confedum  efte  arbitror  &  apertum  ,  quemnam  Arjtote.es  fiummum 
effc  Deum  putaverit.  Non  modo  illam  cenfuic  efle  eum  naturam,  cujus  apiore  & 
adfpeffu  coeli  perpetuo  contorqueantur ,  five  caudam ,  propter  quam  coeli  curfum 
fiium  teneant,  fed  etiam  cauflam  univerfae  rerum  naturae  efficientem ,  quae  cum 
fipientiflime  &  prudentiflime,  tum  modo  omnium  optimo  cx  pulcherrimo  totam 
hancce  molem  fabricata  fit  &  (/)  compofuerit. 

Hinc 


(*)  Mctaphi.  L.  i.  C.  3.  (p.  26(5.  T.  IV.  Opp.> 
(tt)  De  anima'L.'^Pc.477.+(prj6.(T.rii.  OppO 


^e’  f  pauca  quaedam  verba  fufficiunt  vel  ad  exeu¬ 
ndum,  vel  ad  accufandum,  nec  quisquam  tam 
*  er  *  nec  viciflim  ita  candidus  erit  ,  quin  vel 
PUd  rerum  mediocriter  peritos  aut  jufto  negli- 
b  ntiores  vel  maximorum  argui  flagitiorum,  vel 
u*ni  delere  liberari  pollit.  Quamquam  de  bis 


ipfis  Arijlotelis  locis ,  eorumdemque  vero  (enfii 
longam,  fi  vellem,  inchoare  difputationem  pos- 
fem:  quod  quidem  omitto,  quoniam  infra  brevi¬ 
ter  de  pietate  ac  religione  Arijlotelis  fententiam 
difturus  Ium. 


U  11  3 


(m)  "Afi*, 


$38 


Arijlotetis  [ummus  Leus.  Cap.  1V-' 


497  Hinc  vero  antequam  abeam ,  re6le  atque  ordine  me  facturum ,  arbitror,  fi ,  quo 
fenfu  Ariftoteles  ceterique  veteres  philofophi  Deum  tuentem  appellaverint,  planum 
faciam.  Ferax  efl:  aetas  noftra  hominum,  quibus  vocabulum  hoc  ,  quando  de 
Deo  adhibetur,  naturam  fignificat  conlilii  quidem  &  rationis  participem  ,  nullius* 
que  prorfus  rei  ignaram,  verum  omnia  tamen  arbitratu  (uo  &  voluntate  facientem, 
nec  ullam  bonitatis  &  juftitiae  normam  curantem  ,  contra  cun&a,  ut  fortuita  ejus 
voluntas  fert,  decernentem.  Nihil  ejus  timile  prifcis,  quod  diximus,  philofophis 
placebat.  Namque  hi  non  tam  mentis ,  quam  dementiae  nomen  mereri  arbitraban¬ 
tur,  qui  fic  ageret,  ut  omnem  bonitatis  &  juftitiae  contemneret  regulam.  Mundi 
vero  hujus  five  univerfae  naturae  conftructionem  &  fabricationem  tali,  qualem 
ante  defcripfimus,  naturae  attribuere,  id  aeque  illi  fanum  &  fapiens  efle  judicas- 
fent,  atque  fortunae  &  cafui  negotium  hoc  adfcribere.  Ariftoteles  igitur,  reliqui' 
que  veteres  philofophi,  fupremum  Deum  five  mentem  vocantes,  naturam  co 
verbo  denotabant ,  qua  nulla  cafui ,  fortunae  ,  &  temeritati  magis  effet  contraria ; 
rem  ne  latum  quidem  unguem  a  pulchri ,  veri ,  re&ique  (  §  £  ^  )  regula  re¬ 

cedentem  ,  nili  quis  ipfam  pulchritudinis  &  veritahs  menfuram  &  regulam  dicere 
malit  ;  naturam  denique  nihil  ,  nili  certo  propolito  ,  bonique  unice  obtinendi 
caufla  ,  lufcipientem  ,  fufceptaque  optima  ratione,  ficut  falus  totius  pofcit  uni- 
verfitatis  ,  perficientem.  Hoc  certe  paclo  Socrates  loco,  quem  antea  ex  Platonis 
Phaedone  protulimus,  fcitum  illud  exponit  :  Mens  comnofuit  mundum,  omniuwqM 
J  erum  Caufia  eft.  ,  «  Wn  htvs  ,  t  vnv  vrvtvfgl  y^rfAeiv  ,  qjju  'Ikx$ vv  T.^cV^t 

vzwTt)  67m  dv  /3fcA77<n:  '{%*.  Si  hoc  ita  fefe  haberet,  'inentem  omnia  ornare  ac  di/panert » 
unamquamque  rem  ducimus  optima ,  qua  fieri  potuit,  ratione  conftitutam  adornata t* 

ejje.  Neque  Dei  deferiptio,  quam  Theophraftus ,  auditor  Arijlotelis  &  fuccefiof» 
dedit,  alio  ex  fonte,  quam  hac  manavit  opinione:  t  0  irpwnv  k  %Mov ,  ** 

«ess*  jhripfccf.  Deus  ejt  id ,  quod  primum  &?  diviniffimum  eji  omnium ,  quodque  opti ** 
femper  quaevis  vult.  Nunc  utri  amiciorem  pietati  &  Chrillianae  religioni  fenten- 
tiara  foveant  ,  hi  veteres  philofophi  veritatis  coeleltis  ignari ,  qui  Deum  ipfain 
efle  cum  fapientiam  tum  bonitatem  dixerunt,  aut ,  quae  Plotini  vox  efl:  a  Plato**. 
accepta  ,  ipfam  decentiam  &  jufiitiam  ,  an  vero  illi ,  quos  nominavimus ,  hodierni 
Chriftianorum  fapientes,  quibus  Deum  placet  naturam  efle  nulli  plane  adftrifrafl1 
legi ,  pec  ulla  virtute ,  nifi  infinita  potentia  &  fcientia  praeditam ,  id  vero  prU' 
dentioribus  dijudicandum  committo. 

Redeo  ad  Arijlotelem.  Perpendenti  atque  circumfpieienti  omnia,  veri  mihi  n ofl 
diflimile  videtur,  eum  non  modo,  quod  vidimus,  naturae  totius  five  mundi 
bricationem  &  compofitionem  ad  divinam  retulifle  efficientiam  ,  verum  etiam  T£S 
ipfas  ab  ea  profe£las  judicafle.  Atque  putem  fere,  fi  ipfam  excipiamus  materiam» 
nullam  hac  de  re  dubitationem  fore.  Namque  &  Deum  affirmat  caudam  effe 

prin- 


(m)  Ap*  vZ  KctxZi]  Hanc  ego  fententiara , 
vientem  una  cum  eo ,  quod pulcrum  efi ,  rerum  omnium 
cjfe  caujfam ,  non  reperio  apud  Arijlotelem.  Non 
meminit  ille  mentis :  neque  mentem  una  cum  eo, 
quod  bonum  &  pulchrum  eft,  cauflam  efle  rerum  , 
perhibet.  En  ipfa  verba  philofophi:  O ;  a, 

UT0f  7ff  eiLLX  TU  xatAis  T «(Vili  i<- 

itntfTr  'Cvrti*  liiracr.  Quorum  ego  verborum 
hanc  efle  opinor  fententiam ;  Hi  igitur ,  qui  (  quod 


Anaxagoram  &  Hermotiujum  fecifle  dixerat) /3 
arbitrati  furit ,  illi  caujfqin  ejus  ,  quod  bonum  V 
pulchrum  efi,  Jimul  caujfam  omnium  effe  rerum 
luerunt,  quae  vere  exfifiunt. 

(n)  Ex  Rhetoricis  loco T  Hunc  locum  prorM 
nihil  valere  ad  id  probandum,  quod  probatu®  ^ 
pit  vir  egregius,  vifuin  fui  flii  Arifioteli ,  eXJP 
Deo  procreatas  efle  intelligentias ,  quae  orbe  ^ 


§•  2+.  Arijlotcles  omnium  rerum  principium  Leum  Jlatuit  tjjl\  639 

principium  omnium  rerum,  -  &  Anaxagorae  hoc  feitum  vehementer  commen- 

dat  :  (m)  (*)  "hp*  TW  k*A«F  euTieut  ?  &7«„  £Vm  MfHffm  KKtf  CK»t 

1  gworf  pulchrum  &f  &>««/«  ejt ,  itfarim  rerum  caujjhm  &  principium  ejje.  Sed  nihil 
tamen  univerfe  pronuntio.  Interim  id  omni  caret  controverfia,  inferiores  Atilio- 
teIis  Deos  five  intelligentias,  quibus  minores  concreditae  fune  fp h aerae ,  quas  na- 
tUras  corpore  omni  ducebat  abllradlas  efle,  judicio  ejus  ex  uno  fummoque  Deo 
procreatas  &  genitas  efle-  Quod  etiamli  jam  probatum  dedimus,  iterum  tamen 
(n)  ex  Rhetoricorum  Libris  loco  demonftrabimus :  (f)  Ta  Soupcviov  ^ 
ty».  Daemon  nihil  ejt,  quam  ipfe  Deus ,  aut  opus  Dei.  Nemo 
eritxi  opinor  ,  quin  verbum  hoc  in  loco  eminentiori  modo  adhibitum  efle, 
^llufimumque  omnium  lignificaFe  Deum,  intelligat.  Et  dati  funt  a  nobis  antea 
alii  ejus  loci,  quibus  pari  fenfii  hoc  verbum  ponitur;  quibus  piures,  fi  ne- 
cefleeflet,  addere  liceret.  Unum  item  &  alterum,  occafione  fic  ferente,  affe- 
rctUus  n«V£,  inquit,  (§)  t%<l  i  GeW  i  hjw  W'  Deus  omnia  po (fidet  bo- 49% 

»  Qc  Jihanet  ipji  Juffteit.  Alias,  quando  de  rebus  diflerit  omni  laude  majoribus, 

?ec  fu bj icic,  ( 0 )  (**)  ToiS-nv  </[  urou  tzv  &tsv  %  rciyxQlv  jrpcV  'irujTvc  $  ^ 

***•  «vx&fi&vji  Talem  ejje  Deum  &  bonum :  ad  haec  enim  cetera  quoque  referri.  Quod 
er°  AtiJtoMes  illo,  quem  ex  Rhetoricis  ante  attuli,  loco  nullam  rem  divinam  efle 
°nfirmat,  praeter  ipfum  Deum,  operaque  &  efFe£lus  Dei,  id  abunde,  ut  exifti- 
10  *  declarat,  nihil  ipli  rei  fuifle  cum  pluribus  Diis  per  fe  exlillentibus ,  illas 
er°  eum  intelligentias,  quarum  fapientia  &  virtute  minora  fldera  feu  fphaerae 
ferentur,  quamvis  aeternas,  ab  uno  fummo  tamen  &  altiflimo  Deo  effe&as  & 
Procreatas  judicafll*. 

^  iterum  illam  Dei  atque  divinarum  rerum  contemplationem  (ff)  Arijlotcles  ar- 
liratur  peculiarem  per  fe  conllituere  difciplinam a  ceteris,  quae  pariter  fpecu- 
nd°  perficiuntur  ,  fcientiis,  phyfiologia  nimirum  artibusque  mathematicis,  pia* 
ta  ^gregatam.  Tres  nimirum  omnino  facit  fcientias  in  fola  fpeculatione  pofi- 
jo**  Scarum  diferimen  res,  in  quibus  exponendis  verfancur,  defignant,  Phyfio. 

,  Mathematicen  puram  ,  Ck  Theologiam  live  Metaphyficam.  Quarum  qui- 
five  Phyfiologia,  ex  fententia  ejus  occupata  eft  pht  «X' 

T5  ,  circa  res  a  materia  non  feparahiks  ,  Jimul  mobiles.  Illa ,  Geometria 

lniirum  feu  Mathefis  pura ,  ®£,'  dxAnS  *  «V  #  ,  «*’  Zty ,  circa 

*1eapfe  quidem  immobiles ,  attamen  a  materia  non  feparahiles ,  ita  ut  per  Je  exfiflere 
t*  eam-  Haec  denique  «€*’  xu&**  w  ax!vn% ,  circa  res  cum  a  materia  f e  gregatas  f 
Jpjmmobifa,  id  eft,  naturas  corpore  vacuas  &  Habiles.  Quibus  expolitis,  ita 
^rgic  commentari  philofophus  :  E/  pi,  ip  m;  tri&t  rma  rdf  $v&{  ruvcmtiifc, 

1  otv  tpf  irpuTn  hnwpn  Ei  Uip  rn$  *<n*  **  ^  Qihcmtpl» 

di  igitur  nm  eft  aliqua  alia  fubftantia  ,  praeter  eas  ,  quae  natura  conftflurit , 

iii  £.s«-  II:  Cap- 23- Cp- 78s-  t-iu-  <*> 

(**)  Ethic  Nicomach.  Lib.  I.  C.  .2.  (p.  ,8.  T.  III.  Opp.) 

Ut)  Metapn..  Lib.  VI.  c.  i.  (p.  346.  T.  IV.  Opp.) 

?;?*)  ea  luculenter  docebunt,  quae  fu-  c\  omni  aetemitae  orbibus  fuis  alligatas  fuifle  ar~ 
faciie  .  ^  1  e  ^enPl  ejus  monuimus.  Neque  mihi  bitratus  eft. 

^inten-eUe6tueft’  <lueinadmodum  iftae  AHjtot-  C  0)  t«8«»]  His  verbis  autem  non  fuam,  <*ed. 
Egentiae  ex  Deo  potuerint  gigni,  qUas  ille  Eudoxi  lentendam  exprimit  Aripteles. 


Theologiae  Jrijlotelicac  fundamenta.  Cap.  IV. 

thyfica  profefto  pritna  fcientia  eft.  Quod  fi  vero  e  fi  aliqua  Jubfiantia  immobilis ,  haec  prior 
elt  o  philofopbia  prima.  Poftremo,  quemadmodum  omnes  fcientiae,  quae  fpecula- 
tione  continentur,  praeftantiores  natura  &  nobiliores  fint  reliquis  artibus  &  difci' 
plinis  ,  ita  Theologiam  feu  Metaphyficam  fcientiarum  contemplationi  fubjefta- 
rum  principatum  obtinere  ,  decernit.  Quod  fi  jam  aliquis  fundamenta  requirat: 
Metaphyficae  hujus  feu  Theologiae  Ariltotelicae ,  his  eam  quatuor  fulcris  niti» 
deprehendet.  Primum:  Omnes  quidem  res  non  carent  ortu  &  initio  ,  aut,  ut  ip' 
fe  loquitur  libro  (/>)  adverfus  Xenophanem:  eivctyw  tlvcu  •  i}  ^iT 

xutoi  ytyvnw  i  Numquid  igitur  neceffe  eft ,  ut  res  omnA  fint  ingeni¬ 

tae?  /in  vero  nihil  eft ,  quod  impedit ,  quo  minus  aliae  quaedam  res  ex  aliis  procreatae 
fint?  (*)  At  fit  tamen  aliquid  oportet  aeternum,  nec  a  quoquam  fa&urn:  fit  & 
aliquid  neceffe  eft  corruptionis  omnis  expers.  Quod  fi  enim  v<neu  (pQatfeq ,  xavf 
omnes  fuhft antiae  corruptibiles  ejfent,  fieri  pojfet ,  ut  omnia  redirent  aliquando  ai 
nihilum.  Haec  vero  natura  fempiterna,  fua  virtute  exiftens  &  immutabilis  non 
eft  materia  mente,  animo,  &  vita  vacua,  verum  mens  perfettiffima.  (f)  Alte¬ 
rum  •  Deus  eft  natura  fimplex  &  aperta,  nulla  corporea  concretione  admifta,  *t%r 
r  od&»TuVia  rebus ,  quae  fenfus feriunt  9  fecreta  £?  feparata.  Idem  eft 
individuus ,  partibus  deftitutus  ,  &  a>tpfc,  magnitudinis  expers.  Nec 

folus  fenfit  A riftoteles ;  verum,  quotquot  veterum  naturas  falli  funt  exfiftere  fecre- 
tas  corpore,  iidem  eas  quoque  negarunt  extentas  effe  ,  atque  bina,  quod  Plf0 
feriptum  reliquit ,  naturarum  effe  genera ,  docuerunt ,  ^  clb}##**9 

sVfo ,  diftantes  fcf  indiftantes ,  extenfas  &  non  extenfas  fubftantias.  Quae  doctr1' 
na  quantum  veritatis  &  au&oritatis  habeat,  nunc  quidem  disquirere  non  vacat* 
Tertium:  ($)  To  «Iw  nfii  w«V.  Jntelligintia  in  Deo  idem  eft ,  quod  intelligib^' 
Mentem  enim  divinam,  quum  univerfa rerum  natura  faltim  aetate  major  Iit,  mufl- 
dumque  totum  compofuerit  &  effecerit,  abfurdum  diftu  foret ,  extra  fe ,  fi  qm» 
percipiendum  fit ,  animum  &  oculos  circumferre  debere ,  rerumque  notiones  alium 
de  accipere.  Quare  rerum  omnium  fimulacra  &  imagines  in  Deo  fint,  ne  ceu*' 
prorfus  eft.  Atque  hoc  Arifiotelis  praeceptum  cum  ipfam  fulcit»&  communit  reli¬ 
gionem  ,  tum  Platonis  cognatum  eft  difciplinae.  Contra  impii  homines  ,  quib^ 
Deus  odio  eft,  dum  mentem  &  intelligentiam  mundo  &  materia  tuentur,  natm 
rae  ordine,  recentiorem  effe,  non  poffunc,  nifi  repugnare  fibi  velint,  quin  omne£ 
intellkendi  &  percipiendi  facultatem  extrinfecusa  rebus  corporeis  provenire,  aC' 
que  animo  velut  imprimi,  dictitent,  ullam  vero  mentem  feu  intelligentiam  rerum  ’ 
499  de  quibus  deliberat,  notiones  &  fimulacra  mfica  &  informata  habere,  negefl  ' 
Poftremum :  Deus  natura  eft  Habilis  &  immutabilis.  Cwto  ejus  feu  effentja  n° 
differt  ab  ejus  ia^ytlx  feu  efficiendi  virtute.  (**)  dlat  ,  jj  « 

c Oportet  igitur  tale  principium  effe ,  cujus  effcntia  actus  fit.  Hic  autem  obi* 
vari  velim,  hoc  praecepto  Ariftotelem  abuti  ad  aeternitatem  mundi  ftabiliendf1 
Quod  fi  enim  Deus  natura  concedatur  immobilis  effe#&  immutabilis  ,  cujus  ejm  ' 
tiam  a  virtute  five  efficientia  diftinguere  nulli  liceat,  tum  confentaneum  effe 
cat,  ut  fieri  nullo  modo  potuiffe  concludamus,  ut  Deus  ab  omni  aeternitate  °n 


§.  24.  Anjlotdis  locus  quidam  expenditur'.  641 

ftis  confideret,  nec  tentaret  aliquid  aut  perficeret,  infinito  vero  tempore  elapfo, 
demum  ad  materiam  commovendam  mundumque  coagmentandum  animum  appel¬ 
let.  Quare  falli  eos  decernit ,  qui  mundum  cenfeant  U  wvns  w  ijux  sravlwr, 
<bc  pn  $vl&y  ex  notte ,  £?  ei  confufa  quadam  chao ,  atque  ex  nihilo,  genitum ,  feu, 
Suod  idem  eft,  mundum  certo  tempore,  quum  nullus  fui  fiet  antea,  initium  fum- 
fifle,  credant.  Effiet  forte  in  hac  ejus  argumentatione,  quod  difficultatem  haud 
mediocrem  parere  poffiet,  fi  mundus,  motus,  &  tempus  ejus  effient  generis  &  na- 
ut  ab  aeterno  potuiffient  exfiftere.  Sed  haec  alias  expedientur  copiofius. 
*eneamus  hic  tantum,  quod  ex  illis,  quae  modo  diximus,  perfpicuum  eft ,  Ari* 
Melem ,  etiamfi  mundum  crediderit  aeternum  effie,  eum  nihilo  tamen  minus  divi- 
Ilum  fummi  Numinis  opus  exiflimaffie.  Nam  ut  mundum  oftendat  aetetnum  effie  , 
ad  Deum  ipfum  confugit,  ejusque  ftabilitatem  &  ceffiantem  numquam  efficientiam 
unici  loco  argumenti  adhibet. 

^bfignabo  haec ,  quae  de  Arijlotek  diffierere  placuit commemorabili  ejus  Io- 
Co>  quo  ipfemet ,  quid  de  Deo  atque  religionibus  a  majoribus  traditum  fibi  elfe 
cmdiderit ,  ipfeque  verum  effie  putaverit,  nervofe  complebitur:  (*) 

>9  tttxAouuv  ,  oti  Qiot'  eirtv  m,  ujt  m^/J  ™  $f‘av  T  «aZu/  Qvav  ’  m  j 
/uvSiKui  *ih  'ST&nxfa  T  r  mXw  yju  r  eis  rit  vofMg  w  n  ovpQtpw 

^  *>Opeaittfi$e}f  n  fi  txtxs  ^  T  clfAwv  fylov  cuci*;  r, ai  Atyxn  ,  Kj  txtzis  irsgje  cckoAxSx 
^  'to^jjCTrAvtnoo.  Tradita  autem  funt  quaedam  a  majoribus  noftris  &  admodum  antiquis , 
°rc  *»  fabulae  figura  pofteris  relifta ,  quod  hi  Dii  fint ,  ulque ,  quod  divinum  eft ,  univcr- 
.n  naturam  contineat.  Cetera  vero  /abulofe  ad  multitudinis  perfuafionem ,  &  ad  legum 
cjusque ,  quod  conducit ,  opportunitatem  jam  illata  funt.  Homin  formes  namque  ac  alio • 
rrlt1n  animalium  nonnullis  eos  fimiles  dicunt ,  ac  alia  confequentia  &  quae  di 51  a 

Tria  habent  haec  verba,  quae  attendi  velim  magnopere.  Primo  nullam 
,?ne  moratam  &  bene  conftitutam  gentem  ex  omni  memoria  defignari  poffie, 
^lnc  liquet,  quin  eadem  unum  effie  ro  etiov,  quod  univerfam  arceat  &  complech- 
J^r  ^erum  naturam,  firmiter  perfuafum  habuerit:  Qc*or  enim  hic  Ariftoteli,  id  quod 
anifeftum  eft,  fummum  Deum  fignificat.  Qui  quidem  &  alio  loco  iisdem  fere 
erbiSj  idem  fibi  verum  videri,  fignificavit.  (f)  Poflquam  enim  de  ordjne,  har- 
0r)ia,  &  proportione  dixerat,  %'ov; ,  addit,  fi  3>i  tstb  hivotpius  «77?  ^  t;% 
ra  ttxv.  Hoc  divinae  potentiae  opus  eft »  quae  univerfitatem  quoque  arcet  £5*  con- 
Inet Haec  autem  divina  ratio  &  natura,  univerfam  rerum  naturam  coercens  & 
c°ntinens,  non  poteft  non  unica,  fimplex,  &  folitaria  effie:  quod  quidem  Muratius 
°c°  ^ntea  laudato  fcite  fic  expreflit: 

Nec  viget  quicquam  ftmile  aut  fecundum. 

Alterum,  deqU0  nos  hic  locus  philofophi  certiores  facit,  hoc  eft:  Sic  picrisque 
'«imbus  placuiffe  quondam  populis ,  praeter  fummum  illud  Numen,  cujus  volun- 
d  parent  omnia,  effie  alia  minora  &  inferiora  Numina,  naturas  confilii  partici- 
homineque  praefhmtiores :  in  his  erant,  fi  multitudinem  audias,  ftellae  atque 

or- 

(*)  Metaph.  Lib.  XIV.  C.  8.  (p.  483.)  Ct)  In  Polit* 

X)ppt )  Adverfus  Xenophanem  ]  Libro  de  Xenophane ,  Zenone  ,  Gorgia  Cap.  2.  p.  836-  T •  l!* 

Mm  mm  *  C?)  ^ 


6*2 


Arijtotelis  heus  quidam  expenditur. 


Cat.  IV. 


orbes  coeleftes  anima  praediti;  fi  Arijktthm  praeferas,  mentes  illae  flabiles 
immobiles ,  five  intelligentiae  orbibus  affixae  &  praefe&ae  coekfftibus.  Poftrem 
hoc  nos  docet  Ariftotcles :  fi  ab  his  difcedas  duobus,  quae  diximus,  reliquam  omne 
veterum  religionem  commentitiam  &  futilem  efle,  plebis  tanto  arctius  con  n 
cendae  caufla,  ne  civilium  legum  &  inftitutorum  clauftra  refringeret,  inventam 
&  excogitatam.  In  primis  quod  Dii  formas  &  fimilitudinem  hominum  vel  anima¬ 
lium  habere  putabantur,  quod  figna  eorum  &  fimulacra  effingebantur,  quod  W 
imaginibus  divinus  cultus  &  religio  adhibebatur,  quod  denique  multa  fufcipieba£ 


(q)  Debent]  Ex  hoc  Arijtotelis ,  de  quo  co- 
piofe  vir  praellantiflimus  difputat,  loco,  quidnam 
fpfe  de  publicis  religionibus,  aetate  fua  in  Grae¬ 
cia  inftitutis  ,  fenferit ,  cognofcitur  ,  non  item 
omnium  Graecorum,  multo  etiam  minus  omnium 
veterum  populorum ,  de  re  divina  °P^!°-Cr_.er^ 
hoc  afientior  viro  egregio ,  ©»«»  in  his  Stagiritae 
verbis  fummum  &  unicum  defignarc  Numefl. 
em»» .  id  quod  totius  orationis  contextus  declarat, 
vis  eft  divina ,  quam  veteres  ex  aftris,  quae  pro 
Diis  habebant ,  in  reliquam  fandi  umverfita- 
tem  rerum  exiftimabant.  Neque  AriJtoteU  hoc 
in  loco  de  fummo  rerum  omnium  domino,  veram 
de  mentibus  &  intelligentiis  fcrmo  eft,  quas  iide- 
iibus  putabat  praefidere.  Vis  totius  dicri  haec 
eft  :  Sic  a  majoribus  traditum  accepimus ,  fideraaut 
mentes  Hera  gubernantes  Deos  e[fe,  horwnque  Deo- 
tum  vim  ac  pote  flat  em  univerfan  rerum  noturam 
■comple&i.  Mitto,  vocem  ©*•»  generatim  ab  ipk> 
de  qualibet  re  hominibus  excellentiori  fumi,  etiam 
de  Diis.  vid.  Libr.  I.  de  coelo  Cap.  3.  p.  615. 

Ceterum  de  ipfius  Arijtotelis  religione  atque  ad- 
verfus  Deum  pietate  longae  funt  ac  graves  dudum 
virorum  dodiffi morum  controvcrfiac :  quorum  qui- 
dem  multi,  id  quod  Mericus  Cafaubonns  m  Aous 
ad  Diogen.  Laertium  p.  635*  «nPW®  reUjJul.C’ 
Arijiotelem  plane  divina  de  Deo  fcnpnjp ,  «ueve- 
rare  non  verentur  ;  alii  vero  decretis  ejus  nihil 
pietati  ac  verae  religioni  capitalius  &  P en”<r!J0*lu,* 
fieri  pofle,  principemque  inter  Atheos  Anjtoteli 
locum  a  dignari  debere ,  difputant.  Quae  ad  Anjtoto- 
lem  excufandum  vim  quamdam  habent ,  nervoliug 
nemo  ex  feriptis  ejus  collegit  Jc.  JonJio  de  jcrtpto- 
rib.  Hijtor.  philof.  Lib.  I.  Cap.  1.  5-  5*  P ■  9- 
Quae  vero  eos  juvant,  qui  cum  Dei  hoftibus  Sta- 
giritam  fodant,  magno  ftudio  &  labore  expofuit 
vir  vener.  muitisque  de  re  facra  &  litteraria  meri¬ 
tis  infignis,  Jo.  Georg.  Walchins ,  in  Exercit.  de 
Atheifmo  Arijtotelis,  quae  in  ejus  exftat  Parergis 
ucademicis  Lipfiae  1721.  8-  editis  p.  297- f-  EX 
quo  etiam  auftores,  qUi  in  utramque  partem  de 
hoc  argumento  certarunt ,  addifeere  licet :  quos 
Jo.  Alb.  Fabricius  quoque  enumerat  in  Deleftu 
. mrgum .  pro  veritate  religionis  Chrijiianae  Cap.  8* 
P'  307*  Nuperrime  omnium  pro  pietate 


Arijtotelis  in  Deum  verba  fecit  Jac.  Frid. 
mannus y  vir  longe  do&ifliraus ,  in  Hijloria  Atheijw 
Seft.  II.  Cap.  27.  $. 1.  l.f  pag.  182 .f.  Anceps  hacc 
propterea  eft  pugna ,  quod  nec  nomini  Deus ,  nec  v*^ 
cabulo  Atheus ,  eaindem  fubjiciunt  poteftatem  lltl 
gantes.  Quocirca  ante  omnia  ,  quid  fit  DetfSf 
quid  homo  Deum  eire  negans ,  difpiciendum  er^‘ 
Aliam  difficultatem  id  parit ,  quod  ex  fmgularibe 
philbfophi  locis  -quibusdam  hanc  multi  controver 
fiam  dirimi  volunt :  quum  alii ,  te&iusque  fine  d«' 
bio,  univerfum  philofophiae  ejus  complexum  \ 
que  habitum  fpe&ari  debere,  contendant.  Q11,1 
bus  id  etiam  accedit ,  quod  Librum  de  mundo  » 
partes  etiam  vocant,  qui  famae  ejus  bene  cj' 
piunt,  quem  ceteri  ,  quibus  difplicet  Arijlotel 
religio,  afpcrnantur ,  &  ex  germanis  ejus  opeP' 
bus,  &  bene  quidem  meo  judicio,  eximunt.  Eg°’ 
ut  ingenue  de  meo  fatear  fenfu ,  p  rependor  natat 
fum  ad  excufandum  alios,  quam  accufandum-,  n 
facile  fubfcribo,  quum  de  tanto  crimine,  qaa 
tum  Dei  eft  negatio,  certamen  oritur.  Idem  J? 
men  non  poflum,  quin  affirmem,  Demn  AriJt<r 
telis  talem  mihi  videri ,  qualem  nec  amarem  egOj 
nec  metuerem  ,  id  eft ,  nomine  potius ,  q°a!J 
icapfc ,  Deum.  Gravius  aliquid  dico:  Inter  pe»» 
Arijtotelis  &  Epicuri  Deos  parum  ego  djfcrijNjJ 
interefTe  arbitror.  Utrique  nec  ipfi  aliquid  h 
bent  negotii,  neque  aliis  exhibent,  fcd  in 
templationc  toti  pofiti ,  caque  dc  caufla  beati 
Deus  eft  aeterna  rerum  omnium  caufla ,  liberta^ 
fapientia,  potentiaque  infinita  praedita,  jufti  Pra j 
terea  rettique  amantiifima.  Harum  aliquam  virtu* 
qui  tollit  ex  Deo,  is  umbram  potius  &  fimulacr 
Dei»  quam  Deum,  veneratur,  nec,  tatnetu  1  j.fi 
gnificis  utatur  vocabulis  ,  centiesque  dejeret, 
Deum  revereri  ,•  audiendus  eft.  In  Arijlotelv  .j 
tem,  id  quod  breviter  docebo,  Deum  vix  aliq c 
horum  cadit.  Ex  quo  conficietur  deinde  >  ^ 
prodefle  cum  humano  generi ,  ncc  n2cercArf.!u# 
que  idcirco  cultu  proprie  dignum  f®*-  /. 
inter  omnes  conftat ,  vifum  futile  jirtjio  »  c. 
dum,  non  fecus  atque  Deum,  jj*  ft  atque 
ceflatlo  «  omni  aeternitate  «*»« «»•  <£a ui- 

tione  mundum  cum  Deo  copul  J’  jnii 

dem  non  mquiram.  Sive^ecum  ««  « 

Dito  tempore  fluxiffc  ^e0  Putave  l- '  1  0jo- 


* 


§•  H«  Speufippi ,  Xenocratis ,  &  Thcophrafti  de  Leo  effata.  6± 3 


tLlr  alia  rebus  his  affinia ,  id  omne  Ariftmks  ad  nugas  refert  multitudinis  gratia  re¬ 
tias.  Cujus  fi  fequamur  du&um ,  atque  haec  omnia  a  veterum  religione  remo¬ 
veamus,  mtTp«&  ,  feu  religio  a  majoribus  tradita  ,  ad  duo  commode  momenta  re¬ 
vocabitur  :  quorum  primum :  unus  eft  fummusque  Deus ,  qui  totam  rerum  univer- 
Uacem  moderatur  &  compleftitur;  alterum  vero:  ftellae  &  coelefles  orbes,  feu 500 
Jentes,  quarum  orbes  hi  reguntur  imperio,  Deorum  inferiorum  numero  &  loco 
^eri  (q)  debent. 

driftoteli  focios  dabo  Spcujippum  6c  Xenocratem ,  Platonis  quidem  fucceflores,  atjoi 
«  iU 


Sj*  Platonici ,  quos  multi  probant  rccentiores , 
Qtif»tlniarunt’  ^lve  a^n  acfcio  quaui  Dei  mundi* 
c^nCceintudinem  excogitaverit  ,  illud  quidem 
^ntroverfia  caret,  camdcni,  quam  Deo,  illum 
^undo  perennitatem  atque  neceflitatem  ex* 
v  adfcripfiffe.  Itaque  coelum  etiam,  quod 
jJVTt>  non  fecus  atque  Deum ,  cenfuit  e(Te  nullo 
c  ^mutabile.  Lege  ipfiun  Libro  de  coelo  I. 


niivi  t'  ^  61 3-  T.  °PP-  Ex  quo  confcquitur , 
wj  Deum  ipfius  libertatis  habere  ,  nec  idcirco 
adi  8Ut  conducibile  cuiquam  ede,  precibus  ipfum 
le  *e-  Quod  enim  aeterna  univerfitas  rerum 
^ur  1T^tur’  neejnutari  ulla  ratione  poteft,  nefeio, 
f0  a  Deo  auxilii  aliquid  exfpe&andum  fit.  Dicet 
e  *H*1U*S  >  coelum  quidem  immutabile  vifum 
lun  >  non  itera  ea ,  quae  infra  coelum.  & 

id  funt-  Huic  multa  P°^uin  refpondere :  fed 
quu,nuin  tantum  nunc  reponam  ,  ad  Deum,  id 
qy  a  notum  eft,  non  pertinere  judicio  Ariftotclis , 
be  ®  1Rfia  lunam  funt  &  fiunt.  Ergo  Deum  ha- 
circoUs  Phimum  libertate  carentem,  &  religione  id- 
u/nltuquc  omni  indignum. 
aI|;„JIc  ipfum  deinde  Deum  extremae  fphaerae 
.Mile  Ariftotelem ,  notiffimum  eft.  Igitur,  quod 
nec^-lCUUm  c^’  nfcc  infin‘tum  eum  effe  credidit, 
nuidlmmcnfllm>.  nec  ubique  praefentem.  Talem 
j-g  a’  quaefo,  juvat  Deum  vel  colere,  vel  ama- 
aliovc?  metuere?  Equidem,  quanam  via,  fi  vel 
Ptec  1  rtU.t,s  rcDqirin'et  huic  Numini  Ari ftoteles, 
inten.s  n°mimim  ad  illud  perferri  potuerint,  non 
niftrigC*  daemonibus  utitur  hac  in  re  mi- 
a  tpj  ’  1  ■  ei  fumrni ,  quem  pariter  remotiflmmm 
cnb  voluiimlniS’  nec  nbique  locorum  praefentem 
«liatores  «s  effe"’1?'1™  Dt™J,prfa'!'iU?  C0I> 
"es  ejusmodi  S,11""'  At  dae".'°- 

»>»S  »liO,  nCC.  Quod  «K®1  V"Jl' 

dentes  orbibufrL??!05’  qU3m  DitQlIigentias  feu 

delito  to- H«  ve- 
tiir  ipniim  LqUld  rerum  inter  homines  aga- 
ignorant ,  neque ,  praeter  orbem  fibi  com- 

C  nr’  cunmt  alT^  fe!wr,  his  imgpreti- 
c0Sn®k'ere  n°n  poteft  Deus  prcca- 
honunwn.  Quonam  igicur  aUo  modo  Deus 

nib Z  xl  <*e,noftris  certi?r  fieri  Poteft  fupnHcatto- 
,c  ws  &defideriis?  Equidem  video:  nec, 

ma§m  Deutp  faciasi,  invenio,  ad  qWin  re¬ 


rum  6t  votorum  meorum  niliil  prorfus  pervenire 
poteft.  Pemn  autem  ptofteri >  in  quo  nec  liber¬ 
tas,  nec  vis  ulla  eft,  aut  in  quooecfpem  ullam, 
nec  fiduciam  ponere  licet,  id  idem  paene  mihi 
videtur  effe,  quod  de  Epicuro  feriptum  exftat, 
verbis  relinquere  Deum  ,  re  ipfa  vero  tollere. 

Sed  fac ,  pofie  aliquid  rerum  earum ,  quae  inter 
homines  geruntur,  ad  Deum  illum  pervenire: 
fac ,  omnium  illum  rerum  gnarum  ac  peritum  effe : 
fac  denique,  propenfum  illum  effe  ad  homines  ju¬ 
vandos  :  neque  fic  tamen  is  erit,  quem  effe  Deum 
credendum  eft.  Quare  vero?  Otiofus  prorfus  eft 
Deus  Ariftotelis ,  quemadmodum  Dii  Epicuri ,  ne¬ 
que  agit  aliquid  ,  fed  ceffat  continuo,  in  eaque 
ceffatione  beatitudo  ejus  praecipue  pedta  eft. 
Scio,  dixiffe  Ariftotelem,  Dei  feu  effentiam 

effe  *.!>/*<*»,  operationem ,  Metaphyftcer .  Lib.  XIV. 
C.  6.  Tom.  IV.  Opp.  p .  477.  /•  Verum  magni¬ 
fica  haec  vox  nihil  aliud,  quain  hoc,  figniiicar, 
Deum  vivere  atque  contemplari.  Hoc  ipfis  phi¬ 
losophi  verbis  edocebo,  Lib.  II.  de  coelo  Cap.  3. 
p.  644.  T.  I.  Opp.  ©«*  i>  *»*>/£*»  t  i- 

re  L  $ft  L>ei  vero  operatio  immortali¬ 

tas  eft:  hoc  autem  eft  perpetua  vita.  Quid  clarius? 
Dei  ergo  efjentiam  quum  dicit  Ariftoteles  operatio¬ 
nem  effe,  id  unum  praecipit,  Deum  qs  infinito 
tempore  vivere.  Praeterea  di  ferte  omnes  a  Deo 
a&iones  removet ,  nibilqne  ei  relinquit ,  quam  con¬ 
templationem.  Poftquam  enim  Deum  vivere  dixe¬ 
rat,  ex  eoque  coegerat,  Deum  etiam  agere,  nul¬ 
lam  aftionem  aliam  in  Deum  cadere,  praecipit, 
quam  contemplationem :  T?  i  r*  T?«r7i«» 

itpupr.pwf ,  tu  P  t*x*»  T*  xcirt,  T l 
Stueix 4;  i>ft  v  t*  &ti  m^/ux,  i****(,ir$r 
?*<rx ,  Ei  igitur  ,  qui  vivit,  fi  a£Ho> 

mdtsque  mdgisfi  ejfe&io,  adimatur,  quid,  praeter 
contemplationem,  relinquitur?  Quocirca  muneris 
Dei  f unato,  qut  in  primis  beatus  eft ,  in  contem¬ 
platione  conftftere  reperietur.  Libr.  X.  ad  Nicoma- 
chum  Cap.  8.  p-  184-  Tom.  III.  Opp.  QuacfituS', 
qiridnam  igitur  E>cus  contempletur?  nihil  decer¬ 
nit,  verum  rcin  hanp  hominum  fup.erare  captum , 
non  ebfcttrc  fatetur,  Magnor.  Moral.  Lib.  II- 

Cap.  15*  h  r25&  T.  m.  Opp.  ti  (**•  i»  0  ©««« 

StarS) ,  u<pija>.  Ouid  igitur  Deus  contempletur, 

omittamus.  ValearVero  Deus,  qui  fibi  vivit  uni- 
Mm  mm  2  ee> 


644-  Speufippi 3  Xenocratis ,  £5?  Theophrqfti  de  Leo  effata.  Cap.  IVv 

illius  aequales  &  aemulos ,  nec  non  Tbeophraftum ,  qui  difciplinam  ab  Ariftotele  ac¬ 
ceptam,  mortuo  eo,  propagare  ftuduic.  De  Speufippo  (r)  GV^ro  memoriae  prodi* 
dit,  eum  ad  exemplum  magiftri  fui  Platonis ,  vim  quamdam,  qua  omnia  regantur 
501  eamque  animalem ,  elTe  cenfuifle.  Quamobrem  Vellejus  Epicureus  apud  eumdenr 
evellere  hominem  ex  animis  cognitionem  Deorum ,  conqueritur.  Certe  Spcujippus  non 
minus,  quam  /Ya/o,  Epicureos  illos  tollebat  Deos,  qui  omnes  nullius  credebantur 
imperio  fubje&i  efle,  nec  ulli  res  humanas  curae  habere.  Neuter  ycro  illorum 
multos  efle  Deos  inficiabatur  inferiores,  ex  uno  fummoque  Deo  genitos,  quorum 
hic  labore  &  opera  in  adminiflranda  rerum  natura»  uteretur.  Namque  horum  ali¬ 
quid  fi  negare  fuiflent  aufi ,  opinione  citius  impietatis  ad verfus  Deum  poftulati  efle nt. 
Xenocrates  ut  affettus  fuerit  erga  Deum  animo,  ex  his  verbis,  quae  Stobaeus  habet, 
apertum  efl:  (*)  Tr.v  MovdSx  t  CevdSat  ©tac'  ^  /xtv  cos  apfooc  mxlpsf  tyumv  nxfrt 
nAivcc  «3 %  Zk*co  k,  $  v?v.  fas  i  \  cdmS  irpZ T@-  ®ils '  T  $  JviA euxr  pr 

TiOf  Qiuv  tixw  T?  \stn  T  X&vtv  Kvfcui  tyv&w,  fas  i  \  «imS  fayj  $  smCIlg  Deos  dixit ■ 
ejje  tam  Monada ,  quam  Dyada :  alterum  mafculum ,  patris  habentem  rationem ,  quem  vo* 
cabat  Zena  &  excellentijfmum  &  mentem  ,*  atque  bic  princeps  etiam  ipfi  Deus  eft :  altcruM 
femineum ,  omnium ,  quae  fnb  oculis  funt ,  praefidem ,  quafi  matrem  quamdam  Deorum  r 
quae  quidem  anima  ipfi  eft  hujus  univerjitatis.  Praeter  haec,  coelum  arbitrabatur  di¬ 
vinum  efle,  feu,  quod  idem  eft,  anima  peculiari  fibique  propria  praeditum,  ftel* 
las  igneas  Deos  efle  coeleftes  afleverabat ,  denique  certum  quoddam  Deorum  ge¬ 
nus  infra  lunam  volitare,  five  daemones  efle,  qui  cerni  nequeant  oculis,  perhi¬ 
bebat.  Tria  igitur,  quae  Plato  fuis  inculcaverat ,  principia  dimififle  videtur ,  eorum- 
que  in  locum  duas fufferifle  hypoftafes  divinas:  quarum  alteram  mentem  vocat  fe* 

. 'Monada ,  alteram  mundi  animam  feu  Dyada  Ad  extremum  ( s )  Ibeophrafti  hoc  lu¬ 
culentum  habemus  teftimonium  ex  libris  ejus  metapbyficls  fumtum ,  ne  plurcs  ejuS 
locos  referam :  Otia,  $  iravltn  ,  Si  hs  x^uvjx  ^  fa  ^  &[&${.  Unum  eft  divinun i- 
rerum  principium  ,  per  quod  omnia  Jubfiftunt  &  permanent. 

§.  XXV.  Stoici,  quique  familiam  in  illis  ducunt ,  Zeno,  Cleanthes ,  &  Cbryftp - 

pus> 

(*)  Eclog.  phyf.  Lib.  I.  C.  3.  (p.  17.} 

ce,  totusque  in.  contemplatione  pontus  eft.  Et-  nem  Deum  efle  prorfus  inhiantem,  &  inter  Ari' 
enim  in  hoc  quidnam  homini  vel  lolatii  vel  prae-  Jlocelem,  qui  primam  quidem  motus  cauflam  noO 
lidii  eft?  tollit,  at  eam  liberam,  infinitam  ,  ubique  pra®' 

Poftremo  nullam  in  Deo  Arijlotelis  jufti-  fentern,  omnipotentem,  rerum  humanarum  Perl' 
tiam  efte,  ex  his,  quae  diximus,  abunde  li-  tam,  gubernatricem  denique  omnium  efle,  negat* 
quet.  Qui  enim  neceflitati  adftrrftus  eft,  qui  Siis  eft  Atheus,  qui  Deum  quidem  efle  fatetur* 
certo  loco  conclufus,  qui  res  hominum  nec  vi-  at  eumdem  tamen  'Deum  non  alia  de  caufla 
oet,  nec,  fi  videret,  curare  pofiet,  is  quanam-  lendum  efle,  praecipit ,  quain  propter  natura® 
praeaitus  efle  poteft  voluntate  bonis  praemia,  ma  praeltantiain  ,  equidem  non  video,  quomodo  e* 
jis  poenas  tribuendi?  Hinc  omnia,  quae  dc  mo-  Atheorum  ordine  pofllt  eximi  Arillotelss.  Qua»1' 
nbus  cc  vitae  probitate  tradidit  Arijloteles ,  nullis  quam  &  hoc  dubium  eft,  an  Deum  propterea  co- 
ninintur  cauffis  a  Deo  ejusque  virtutibus  fumtis,  lendum  efle  cenfuerit,  quod  rebus  omnibus  pra®' 
nullis  vel  poenarum  comminationibus,  vel  prae-  ftet  ac  major  fit.  Ut  hunc  locuin  concludam,  Art' 
nnorum  promiUiombus ,  verum  unice  humanis  &  Jlotcles? id  quod  omnia  ejus  docent,  quae  dc  D®~ 
naturalibus  rationibus,  in  quibus  parum  virtutis  rebusque  divinis  fcripfit,  mundum  hunc  una  cum 
■  '  .  ipfo  Deo  non  fecus  ac  machinam  concepit  anim°»  • 

Judicent,  nec  enim  copiofior  efle  volo,  ex  his  aeterno  motu  praeditam.  Ut  in  omni  vero,  Qu*| 
lapientes,  quantum  interiit  difcrimiuis  inter  horni-  movetur,  machina  principium  quoddam,  un  - 


§• 


Stoici  ritl  nifi  corpora  ducebant  ejje. 


quum  Heraclito  duce  ac  au&ore,  in  rebus  phyficis  &  metaphyficis ,  uterentur, 
usdem  ,  quibus  ille,  maculis  utramque  difciplinam  contaminarunt.  Itaque  exfta- 
re  aliquid  negabant,  praeter  corpus ,  in  rerum  natura.  Corporis  vero  vocabulum 
Proprio  veroque  adhibebant  fenfu,  fic,  ut  eo  rem  denotarent  non  modo  Zfemlov, 
^tentam,  fed  etiam  dvimnov,  refiftendi  virtute  praeditam ,  nec  penetrabilem.  Ergo 
§cnus  hoc  animos  cum  ceterorum  animantium ,  tum  hominum  in  primis,  corpo- 
teos  ducebat  efle,  feu  naturas  extenfas  &  impenetrabiles ,  quae  nulla  re  alia  differrent 
a  corpore,  quo  conclufae  effent,  quam  quod  ( t )  cup*  effent  d^ulntov  $ 

tenuius  corpus  &  fubtilius,  miZ/u»  que  ivfcfuov ,  Jpiritus  igneus  &  fervidus,  (^uid- 
qnid  enim  confilii,  rationis,  &  intelligentiae  in  orbe  effet,  id  philofophi  hi  in  una 
rbis  hujus  ignea  relidere  materia  judicabant.  Plerique  omnes *  qui  hanc  fe&atn 
oamabant,  non  ftatim  poli  fata  exftingui  animam,  fed  certum  permanere  tem- 
Plls>  ducebant:  nonnulli  etiam  ad  futuram  ufque  terrarum  orbis  conflagrationem 
llentibus  ufuram  vitae  largiebantur,  nifi  forte  corpore  difcedentes  turris  cujusdam 
Pr°lapfione  aut  fimili  calamitate  opprimerentur  &  comminuerentur.  Verum  nulli 
arnen  eorum  ad  infinitum  eas  tempus  vivere,  nec  interire,  concedebant,  nihil 
P ane  immortale  duci  debere,  id  quod  deinceps  demonftrabitur  ,  conftituentes , 
Pfaeter  unum  Jovem ,  live  Deorum  omnium  auttorem  &  principem.  De  fuppli- 
*ls  improborum  animorum,  poftquam  hinc excefliffent ,  non  idem  placebat  omni- 
:  ls*  Quidam  vana  effe  omnia,  quae  de  poenis  illis  ferrentur,  nec  nifi  poetarum 
^0s  atque  lufus ,  praecipiebant:  quorum  rationibus  ipfe  (v)  Epiftetus  aflentitur, 
hlyntem'  C°cytuw  >  &  Phlegcth  ntcm ,  plane  rejiciens.  Verum  alii  meliores  & 
fetiores  animas,  ubi  corporis  expeditae  vinculis  effent,  ad  Hellas,  unde  effent 
^Japfae ,  furfum  reverti ,  fceleratas  vero  in  loca  defcendtre  fubterranea ,  puta- 
fqualore  atque  caligine  horrida ,  quibus  ultro  citroque  ferrentur,  donec 
R  earum  miferiis  ultimus  afferret  interitus.  Interim  hoc  univerfae  perfuafumj; 

e  videtur  familiae,  qui  metum  injicerent  hominibus  fuppliciorum  &  crucia¬ 
ri*111  poft  hanc  vitam,  eos  virtutis  &  jullitiae  non  nifi  malos  effe  magiftros.  Vir- 
ei11  enim  per  fe  ipfam  effe  expetendam ,  nec  quidquam  effe  bonum  ,  nifi  ho- 

nes- 


3!'quam0natur’  adefre  dcbct;  ita  etfam  tauflam 
lUuLJ”  cxillimavit  motui  magnae  hujus  molis 
^UiTam  n  Praefici?ndam  fibi  eire.  Hanc  motus 
bis  der  .L?uni  nom>nat ,  &  copiofis  pulcrisque  ver- 
fis.  fed  P°teftate  atque  notione  ftre  cas- 

°ninis  Tnifinm  COgitc,m  aeternum  quoddam  motus 
inde  vH  ’  qU.°d  vivat  &  contempletur,  quid- 
'luidnam  ad  Jca^v-^1  /pd  vd  mC£us  liabeo’  veI 
SUille  moriendL  V^ndum  incitamenti,  ad  tran- 
°r»  ouantum  fi0-1  al!UInenti  ?  Tantum,  nifi  fal- 
?“odlis‘ beatos  Vhetfpi‘“ri  h°r'is  ^eos.  ,in  inter: 

lab»e ,  aut  aliis  creare  T'  !Pr°tailIllud  neSotl‘ 
(r\  are’  *uaviter.fomniarem. 

zl  T  ,jrf  De*r-  Lib- L  c“p-n. 

Q,  Male  vero  vir  do- 

^ellej,  lnterpiCtatur  Coronis  verba.  Non  illis 
«fle  ^contendiU^,  ><,Um  eos  tantum  fuftu- 
?Uinino  ns  ’  quo,J,  E^rrus  finxerat ,  fed  omnes 

X*  dccrevurS‘  ^  M(?S  diJh  haec  eft :  Speu/ippum 
revuie.  de  rebus,  diyrnis,  ut,  fi  coiifequu- 


tibnis  lege  cum  homine  fit  agendum  ,  omnem. 
Deorum  cognitionem  extraxille  videri  poffit  cx 
mentibus  hominum.  Uni  enim  virtuti  animali  re¬ 
rum  omnium  adminiftrationem  commififle;  id  au¬ 
tem  efie,  Diis  omnem  vim  &  potentiam  derogare. 

(j)  Hieophrafli  J  Non  mihi  ad  manus  eft  li* 
bellus  ille,  qui  :intr*xr*a.TL»*  T  fJUfrx  tx  <t>vr,K* 
Theoplirafii  dicitur ,  ur. ,  num  hoc  in  eo  di&um  • 
exftet,  nec  ne,  inveftigare  queam.  Quamquam 
&  multi  funt  docliffimi  viri,  qui  opufculum  hoc 
Theophrafti  e  fle  negant.  Vid.  J0.  Alb.  Fabricii 
Jiiblioth.  Graje .  Lib.  III.  Cap.  9.  5.  14  p.  2.2m 
(t)  Haec  funt  Chryfippi  verba ,  fervata 

a  Plutarcho  Libro  de  repugnantiis  Stoicorum  p.  1052. 
T.  II.  Opp.  Quae  hic  praecife  dicuntur  de  Stoi¬ 
cis  coruraque  praeceptis  ,  ca  longius  a  Lipfio, 
Thomofio ,  Sci oppio ,  &  aliis ,  qui  cx  infiituto  Stoi¬ 
corum  explanarunt  decreta,  funt  expofita. 

(y)  EpiStetus]  Vid.  Arr  iani  Comm.  de  Epi~- 
£teti.  Dijput.  Lib.  III.  Cap.  13.  P-  293*  ,  .  p 

Mm  inm  3  oe*  • 


646  Kequc  tamen  funt  Athei.  Cap.  IV. 

neftum ,  vicia  vero  per  fe  ipfa  efle  fugienda ,  nec  quidquam  efle  malum ,  nifi  tur¬ 
pe,  dolitabant  :  externis  itaque  fuppliciis  &  poenis  ad  homines  incitandos 
malo  revocandos  haud  opus  elTe.  Hinc  Chryftppus  vitio  id  Platoni  folebat  vertere» 
quod  civitatem  fuam  tam  multis  audituque  terribilibus  narratiunculis  de  fuppliciis 
malis  poli  hanc  vitam  expe&andis  communire  fluduifle t :  (*)  cr*  itfug  &n>' 
rf4tr«y  ru  ten  r  €>tu»  CpiGu  'P  d^x.ixg  •?  K-^ocAov  *  d(>Vi«  t  tfvxi .  tyu  <c r&g  Txvtwrt** 
mtkig  me/rrrurtMtg  K&  m$x*lvrlx4  ctvTmnlxrect ,  %  «&t  r  \fzn  5  ©ex  vsKurtQ* 
Wt  1$»  J  ’Axx?f  ^  ^  'AA^rrifc,  Ji  uv  rx  ■malayict  5  x*Kfi%o eu  Y>m 

civiitfvn.  Non  refte  ait  Cephalum  (Platonem,  qui  Cephalum  inducit  loquen- 
tem)  mtu  Deorum  ab  injujtitia  homines  deterrere:  rationem  enim  hanc  expofitam  effi 
calumniis ,  in  diverfam  partem  multis  abducere  revulfionibus ,  ac  multa  occurrere  pro* 
habilia ,  quae  fermonem  de  poenis  divinitus  irrogandis  impugnent ,  fimilemque  faciant  fo0 
coni  &  /llphitoni ,  quarum  formidine  puerulos  mulieres  a  malo  otio  deterrent.  Ceterum  ♦ 
quam  ar6te  Stoici  dogma  hoc:  Praeter  corpus ,  nihil  omnino  exfiftit ,  complexi  fint» 
vd  ex  eo  injtelligitur ,  quod  qualitates  etiam  &  ea ,  quae  accidunt  corporibus ,  i11 
corporum  referri  numerum  voluerint.  Hinc  vocem  ,  fonum  ,  diem,  no&em» 
mane,  vefperam,  aeftatem,  hiemem,  quin  etiam  nonas  &  calendas,  menfes  & 
annos  pro  corporibus  haberi  debere,  contendebant.  Sed  nec  his  contenti,  ani¬ 
morum  etiam  qualitates ,  virtutem  &  vitium,  eorumque  commotiones  &  pertur¬ 
bationes  ,  iram  &  invidiam ,  gaudium  &  dolorem ,  corporibus  aggregabant.  Anclo* 
rpi  (x)  Seneca  eft,  qui:  Corporis  bona ,  inquit,  funt  corpora:  corpora  ergo  funt  o 
quae  animi:  nam  &  hic  corpus  eft.  Quibus  fretus  initiis  &  veluti  fundamentis,  ip' 
fas  etiam  a&iones ,  perpefliones,  &  qualitates  animi  non  tantum  efle  corpora,  ve¬ 
rum  etiam  animantia  ,  difputat,  (y)  Animam  confiat  animal  ejfe,  quum  ipfa  efficiat; 
ut  fimus  animalia.  Virtus  autem  nihil  aliud  eft ,  quam  animus  taliter  fe  habens:  ergo  ahl‘ 
maleft.  Tam  fuaviter  &  facete  hi  corporum  patroni,  quorum  omnis  tamen  cur* 
&  diligentia  in  diale&icis  exercitationibus  confumebatur,  ratiocinabantur,  tatn- 
que  infano  &  immoderato  ardebant  philofophiae  &  conclufiuncularum  fuarun* 
amore. 

Sed  hoc  tamen  neminem  errore  duci  oportet ,  Stoicos  idcirco  divinam  plaPs 
naturam  fuftulifte,  quod  corporibus  abfolH  omnia,  parum  quidem  fapienter,  &K 
ftimaverint.  Mentem  enim  five  rationem,  etfl  numquara  fine  corpore  eflet,  ha°° 
tajnen  principio  cx  maieria  vita  &  fenfu  vacua  ,  certaque  ratione  temperata 
afte&a ,  natam ,  fed  rem  efle  fempiternam  ,  nec  aliunde  genitam ,  ceterarum  ver0 
rerum  omnium  cauflam  &  e£fe6lricem,  docebant.  Itaque,  fi  qui  nobilem  i^aI? 
&  valde  decantatam  veterum  quaeftionem  :  cafune  mundus  eftec  factus  & 
to,  an  verp  fato  materiaeque  motu  neeeflariQ  ,  an  denique  mente ,  ratione,  ^ 

cofl' 

(•)  Plutarch.  de  Stoic.  repugn.  p.  1040. 

{.r)  Seneca]  Epijl.  CVI.  p.  299-  P-  II.  Opp.  vir  doftifllmus  utrumque  locum  ex  Jufii  VlP$ 
Sed  locus  ipfe  paullo  aliter,  atque  hic  deferiptus  Introd.  in  Phyfiol.  Stoic.  Lib.  II.  Dlffi  1  ^ 
eft,  apud  Senecam  fele  habet:  Quae  ergo  propria  p.  64.  a.  b.  ubi  ita,  uti  hic,  vitiofe  utru®? 
funt  corpfiris ,  ea  corporis  bona  funt:  corpora  ergo  exftat  didum.  Ceterum  ipfe  Seneca  banc  Stoi 
funt  &  quae  animi  funt:  nm  hic  corpus  eji.  rum  opinionem  Ipernit,  &  aperte,  Me,  ^ 
(y)  Animam']  Haec  verba  Senecae  leguntur  in  alia  fenteutia  profiteor  ejje.  Ridemus  n0S. 
Epiftola  CXIII.  P-  422.  T.  lj.  Opp .  Non  tamen  die  Stoicum  hocce  dogma:  oeque  prorfus  1  ^ 
ibi  feriptum  invenias,  quod  hic  legitur:  taliter  fe  ria.  Minus  tamen  multo  ridiculum  &  ineptun 
habent ,  fed;  quodammodo  fe  habetis.  JJqrfcriplit  dehitur ,  fi  Stoicorum  de  corpore  ac  corpo*  ^ 


•§. 


Stoici  non  funt  Athei . 


confiho?  fi  qui,  inquam,  controverfiam  hanc  in  medio  ponerent,  Stoici  nil  vere- 
bantur  &  his  refragari,  qni  temeritati,  &  illis,  qui  neceffitati  omnium  rerum 
conftru6tionem  tribuerent  ,  mundum  vero  a  divina  aeternaque  ,  eademque  per- 
tettilfinu  ,  mente  condru&um  efTe  ,  aperte  profitebantur.  Atque  ex  hac  una 
aeternaque  mente  hominum  etiam  animos  carptos  &  haudos  efTe ,  non  autem  ex 
Pteria  vitae  fenfusque  inope,  dicebant.  (2)  Prudentiam  ajebant  mentem  a  Diis 
homines  pcrvenijje ,  rationemque  nihil  aliud  ejje,  quam  in  corpus  humanum  partem  di - 
Spiritus  merfam.  Mentes  igitur  hominum  totidem  ducebant  efTe  ( a )  pfo» 

Kw  icrtcmrpdv*  ,  partes  ex  Deo  decerptas ,  ea*  ejus  natura  avulfas.  Rationi-  504 
bus  porro  ,  ut  mundum  non  cafu  exditifie,  fed  divino  confilio  creatum  efTe,  pro¬ 
barent,  non  fpernendis  fane  aut  infirmis  pugnabant;  nec  eft ,  cur  illas  multum 
Mra  ea  collocemus  argumenta,  quibus  nodra  aetas  in  hac  caufla  uti  folet.  Lu¬ 
nabimus,  quo  id  pateat  ,  praecipuas.  Principio,  qui  mundum  hunc  tam  fcite 
eleganter  condru&um  temere  ac  fortuito  nafei  potuifle  exidimarent ,  eos 
imiles  efTe  dicebant  homini ,  qui  contendat ,  fi  innumerabiles  unius  &  viginti 
Prmae  litterarum  aliquo  conjiciantur  ,  pofle  ex  his  in  terram  excudis  Annales  En- 
J!u  aut  Iliadem  Homeri ,  ut  deinceps  legi  poflint ,  effici.  Quantam  enim  cogita- 
Jl°num  confentientem  &  continuatam  cognationem  ida  carmina  habeant,  tan- 
am  rerum  confpirantem  conjun&ionem  in  hac  mundi  ede  mole.  Quumque  for- 
llua  materiae  commotione  neque  domum  aut  urbem  ,  nec  librum  aut  bibliothe- 
aip  confici  videamus,  ineptum  prorfus  ducebant  ede,  datuere,  temerarios  ma« 
eriae  motus  tam  fcitam  ,  venudam ,  &  mirabilem  mundi  compagem  producere 
P°tuide.  Deinde  fieri  non  potuide  difputabant,  ut  tam  amice  confpirans  rerum 
cognatio,  Si  incomparabilis  ide  univerfitatis  concentus  nafceretur,  nifi 
n^c omnia  ,  quae  videmus,  uno  divino  &  continuato  fpiritu  continerentur.  Quod 
Quidem  argumentum  illis  femper  in  ore  folet  ede,  qui  unum  tantum  &  folitarium 
».  e  Deum ,  demondrare  cupiunt.  'Lum  naturae,  quam  vocant,  fcalam  in  auxi- 
^  vocabant,  idque  divinitatis  ede  pronuntiabant  argumentum,  quod  res  aliae 
lls  perfeffiores  enent  &  meliores.  Ex  quo  efficiebant,  ede  naturam  quamdam 
Perfe6tiffirnam ,  mundumque  ipfum ,  aut  vim  illam,  quae  mundo  praefideat ,  (&) 
<LP’incr[)io1  feu  potius  fine  principio  &  ex  omni  aeternitate ,  fapientem  exditide. 
Xpemadmodum  enim  in  vite,  aut  in  pecude,  videmus  naturam  fuo  quodam  ici- 
ftere  ad  ultimum  pervenire,  atque  ut  piftura  &  fabrica  ceteraeque  anes  habent 
Quemdam  abfoluti  operis  effeftum ;  fic  in  omni  natura,  ac  multo  etiam  magis, 
bocede  ed  aliquid  abfolvi  ac  perfici.  Neceffe  ejl ,  praejlantem  ejje  aliquam  naturam , 
f:la  nihli  eft  melius.  Itaque  ^  ut  in  univerfitate  a  primis  inchoatisque  naturis  ad  ul¬ 
timas  perfeftasque  paullatim  proceditur,  ita  excellentem  quamdam  &  perfeftidt- 

mam 


SmSnfiSfr1111  dccrcta  »  definitionesque  cor 

qua  d' 

(s)  Prudentiam]  prius 

hujus  membrim 

QntlCer0ne  fumtUm  eft  Libro  II.  de  natur.  Deor 
Se„  3r*  P'  3°°o.  T.  IX.  Opp.  pollerius  apue 
eft  Epiftola  LXVI.  p7l6l  T.  n.  Opp 
in'  Rat'°  autem  »  inquit,  nihil  aliud  eft,  quav 
j°rpus  humanum  pars  divini  fpiritus  meifa. 

]  Ex  Amano  DiJJ.  in  EpiEtet.  Lib.  I 


Cap.  14.  p.  123-  haec  fmnta  funt:  M  p'** 

£tv<;  hW»  (Uct.tfAiiui  * >  TV’ft<p t?f  T*  ©, ~  £ri  uir3 

popi*  irai  $  tinrxctrpurtx.  ‘ita  funt  de- 

•vir.  Et  i  Deo ,  ut  particulae  ftnt  ejus ,  Eft  ab  eo  quaft 
avulft. 

(b)  A  principio ]  His  veTbis  Cicero  utitur  de 
natura  Deor.  Lib.  II.  Cap.  13.  p.  2973.  1X* 

opp.  Atque  ex  1k>c  Ciceronis  Libro  uni  ver  fa , 
quae  hic  aHert  vir  dodiffitn«i ,  Stoicorum  3*gu’' 

menta depr-omta  funt.  ,  .  .T 

(0  1% 


m 


64-$  Stoici  unum  Juifimum  Deum ,  Cap.  IV.  • 

mam  naturam ,  cui  nihil  omnino  defit,  oportet  efle.  Namque  eo,  quod  rerum 
omnium  ultimum  &  caput  efl  veluti,  quid  ,  quaefo,  melius  efle  potefl  ac  praeftan- 
tius?  Praeter  haec,.  Socratico  more  fic  rationem  acute  concludebant  Stoici:  (0 
Unde  arripuit  homo  vitam,  mentem ,  &  rationem  ?  Quin  &  humorem  &  calorem,  qui 
fvfus  in  corpore ,  &  terrenam  ipfam  %fcerum  [olidi  tat  em ,  animum  denique  illum  fpirabi - 
km,  fi  quis  quaerar ,  unde  habeamus ,  apparet ,  a  ffr;#  fumfimus ,  a//W  ab  hu • 

inore,  aliud  ab  igne  ,  aliud  ab  aere  eo,  quem  fpiritu  ducimus.  (*)  ///wj  autem,  quo^ 
vincit  haec  omnia,  rationem ,  mentem,  &  con fidum ,  ubi  invenimus ,  unde  fu  [tulimus?  A * 
cetera  mundus  habebit  omnia ,  hoc  unum ,  quod  plurimi  e(l,  non  habebit?  Nihil ,  quod  ani - 
mi,  quodque  rationis  efl  expers ,  /V  generare  ex  fe  potefl  animantem  compotemque  rationis 
Mundus  autem  generat  animantes  compotesque  rationis.  Animans  efl  igitur  mundus  coM" 
posque  rationis.  Hanc  argumentationem  fimilitudinibus  dilatare  folebant  :  Si 
o/iua  modulate  canentes  tibiae  naf cerentur ,  non  dubitares ,  quin  effet  in  oliva,  tibicinis  quM' 
dam  f cientia.  Quid  fi  platani  fidiculas  ferrent  numerofe  fonantes ;  idem  fcilicet  cenferes , 
in  platqnis  incjfe  muficam.  Cur  igitur  mundus  non  animans  fapiensque  judicetur ,  quum 
fe  procreet  animantes  atque  fapientes?  (</)  Cotta ,  non  diffiteor,  vehementi  &  acuta 
orationem  hanc  refponfione  reprimit:  Oiiaerit  Socrates:  unde  animam  arripuerimus , 
fi  nulla  fuerit  in  mundo?  Et  ego  quaero:  unde  orationem?  unde  numeros?  unde  cantus ? 
nifi  vero  loqui  folem  cum  luna  putemus ,  quum  propius  accejferit ,  aut  ad  harmoniam  caneri 
mundum,  ut  Pythagoras  cxijlimat .  Verum,  ut  acuta  videatur  &  callida  haec  ra¬ 
tio,  ventofam  tamen  potius  Academicorum  loquacitatem  lapit,  id  quod  deinceps 
oftendemus,  quam  hominem  fapientiae  deditum.  Poflremo  Deum  efle  Stoici  h oc 
modo  efficere  cupiebant :  Ut  nulla  pars  corporis  noftri  efl,  quae  non  Jit  minor,  quatrt 
nosmet  ipfi  fumus ;  fic  mundum  univerfum  pluris  ejje  necejfe  efl,  quam  partem  aliqui 
univerfi.  Melius  fine  dubio  igitur  quum  fit  ratione  uti,  quam  ea  deflitui ,  neque 
rei  ullius  fenfu  carentis  pars  aliqua  poflit  efle  fentiens,  mundus  fenfu  carere  noH 
5C5 potefl,  quoniam  partes  ejus  funt  fentientes.  Nam  id  admodum  efl  ridiculum» 
exiftimare  aliquem  ,  nihil  in  omni  mundo  melius  ejfe ,  quam  fe,  qui  pars  tantum  mun¬ 
di  efl.  _  Cotta  quidem  hanc  quoque  ratiocinationem  more  Academicorum  arroga11/ 
ter  cavillatur:  Hoc  fi placet ,  inquit,  jam  efficies,  ut  mundus  optime  librum  legere  vi‘ 
deatur.  1  fio  modo  etiam  difertus ,  Mathematicus ,  Muficus ,  omni  denique  doftrina  refer* 
tus ,  poflremo  pbilofophus  erit  mundus.  Verum  &  haec  ratio,  aeque  ut  prior 
robore  &  foliditate  inanis  efl.  (Quamvis  enim  effedlum  meliorem  &  praeftanti°' 
rem  caufia  fua,  partemque  toto  nobiliorem  efle  non  pofle,  certum  fit,  neque  ullaS 
idcirco  fanae  mentis  hanc  reprehendere  eonclufionem  queat:  Quidquid  in  efTc#a 
perfe&um  efl  &  egregium  ,  id  in  caufla  multo  magis  fit ,  necefie  efl ;  longe  tam^n 
alia  rerum  illarum,  quas  Cottam  memorare  vidimus,  ratio  efl.  Quae  quidem» 
quoniam  omnes,  quod  apertum  efl,  imbecillitatis  cujusdam  &  inopiae  contagj0- 
ne  laborant,  in  ea  natura,  cui  nihil  ad  fiimmam  deefl  abfolutionem  &  perfecti0- 
nem ,  reapfe  adefle  nequeunt.  Atqui  fatis  efl ,  quod  in  ea  eminentiori  quada1*1 
ratione  &  efficienter  reperiuntur. 


(*)  CiC.  p.  2£><5<5. 


(O  Unde  ]  Haec  omnia  ex  Cicerone  huc  trans¬ 
lata  funt;  quem  vide  Lib .  u.  de  natura  Deor 
Cap.  6.  7-  8.  9. 


(d\Cotta]  Apud  Ciceronem 
titr.  Ueor.  Cap.  ii .  p.  3064-  P 


Lib.  III.  de  fi* 
IX.  Opp. 

(O  & 


2>-  univer/itatis  Rdlorem ,  admijcrunt.  6+? 

His  fere  argumentis,  ut  nunc,  quem  vehementer  etiam  urgere  Colebant,  locum 
e  praefcnlione  rerum  fiiturariim  atque  divinatione  praetermittam  Stoici  veteres 
Ueum  eiTe  Ceu  naturam  quamdam  excellentem,  quae  totam  rerum  univerfitatem 
‘abncata  Iit ,  &  continuo  adminitoet ,  eamque  non  gignendi  tantum  facultate 
praeditam ,  aut  via  quidem  &  ordine,  fed  fine  ratione,  progredientem  verum 
animi  &  confilii  compotem  &  perfedliflimam .  fperabant  fefe  efficere  poiTe  Xan- 
lllrn  itaque  aberat ,  ut  hunc  mundum  nil ,  nili  brutae  &  fenfu  carentis  materiae 
m°lem  ,  quae  fortuita  commotione  coiverit ,  aut  ingentem  quamdam  plantam 
pnitrice  tantum  anima  praeditam  ,  exiftimarent ,  ut  eum  potius  animal  efle cen¬ 
ant  mente ,  ratione ,  ac  confilio  inftructum.  Non  equidem  ignoro ,  genus  hoc 
quod  cun£ta  credebat  efle  corporea,  interdum  totum  huncce  mundum  aut  mun¬ 
danum  animal,  nonnumquam  igneum  illud,  quod  eum  regere,  atque  principatum 
111  mundi  obtinere  cenfebat  anima,  principium,  Deum  appellafle.  .At  non  ipfa 
l?men  materia  Stoicorum  Deus  erat,  verum  magna  illa  mens,  ratio,  &  intelligen- 
tla>  feu,  ut  Senecae  verbis  utar,  incorporalis  illa  ratio ,  cujus  nutu  &  imperiotmi- 
vprfam  contineri  &  coerceri  putabant  materiam.  Atque  hunc  ipfum  Deum ,  qlIO 
njhil  eiTe  melius,  benignius  ,  &  beneficentius  putabant ,  rxpxfov  quoque  &  bo - 

nit*tem  &  mentem ,  vocare  folebant:  quod  quidem  eximia  illa  Dei  defcriptio,  quam 
^Cleanthe  ( e )  Clemens  Alexandrinus  exhibet ,  egregie  confirmat : 


T d)*Qov  ZpuTats  (x  oltv  lyr ;  aKUt  U  * 

Ttmffdtyuo»  ,  Aixcuov ,  0710 v,  dCert&c  , 

i*on,  Xpwpw ,  kxk\v  ,  &ov ,  k.  t.  A. 

J^entiffime  vero  conditorem  &  gubernatorem  totius  univerfitatis  verbo  z&<  & 
live  Jupiter  defignabant.  Quem  ut  unum  efle  tantum  &  folitarium  conviuce- 
u  nt>  non  pari  omnes  incedebant  via.  Etenim  nonnulli  ex  eo  affirmabant  patere, 
rn Um  e^e  Jovem  j  cujus  omnia  voluntati  morem  gerant ,  quod  univerfus  terra- 
..P1  orbis  unum  tantum  eflet  animal ,  cui  una  moderetur  &  praeiit  anima.  Verum 
11  e  contrario  unum  efle  tantum  fummum  Deum,  unum  fatum,  unamque  divi- 
ae  rationis  providentiam ,  a  principio  alTumebant :  ex  quo  poltea  unum  efle 
poque  mundum,  non  plures,  efficiebant.  Horum  autem  argumentationem  P/> 
ci-/*  du™  in  e(Jeft»vut  multos  efle  mundos  doceat,  prorfus  fpernit  &  reji- 
(  )  Kaf  <rc4  y  alAa  t  Zt uIkuv  t  Is  otv  (poCti&il*}  J  7ruv^xvofJ^uv  ,  7ru; 

‘tCC,  ted  'srpvoix  ,  «  7n/9\ol  Ales  Zyvee  ,  jt Xttlvuv  ovluv  H&cruuv  ;  t fi 

?***  ^  ’  *v  1  Km  M  TTfux, 

telinum  S 't  °A*  °  V/**  amlflw  tyij  7n>iTV£  ovofMc£ifdju@*  •  £(  quidem 

qua  orneorum  interrogata  quem  terreant?  dum  quaerunt,  qui  unum  fatum,  una  ure- 
dmtm  maneat  ac  non  plures  jmes  j;ant  t  ft  plunsfint  mundi ?  -  Quae  mimnc- 

SerTn^l  ,, ',rT  t0Se^e  Joves>fi  PIures  mundi,  nec finguUt praceffi  principem  uni - 
ji  ueum  nente  ac  ratione  praeditum ,  qualis  e  fi,  qui  a  nobis  dominus  omnium  ac  pater 

ug’ 

(*)  De  dere£ku  orae.  p.  42J. 


£ap 
^  \ 


Se)  Clemens  Akx.]  Binis  lods  in  Protreptico  Quidnam  bonum  fit,  me  topos?  Jam  accipe: 

a  vcrbaYV  ?  StrZ?.\L'£  \  P-  715.  Grae-  ordinatum  e/,  ZegLjanBum  . 

iic  Latme  reddidit  fg,  Potterus;  jZL 


Suique  compos .  utile,  decens,  commodum. 

Nn  na  (/)  «Ui 


6)  o 


Stoici  unum  fi mu!  £5?  plure s  Deos  reveriti  funt .  Cap.  IV". 


cognominatur  ?  4 ut  quid  objlabit ,  quo  minus  Jovis  fato  ac  providentiae  omnes  ii  obediant‘y 
is  que  fm  gula  infpiciat  ac  dirigat,  fingulis  praebens  initia  ,  femina,  ac  rationes  eorum * 
quae  peraguntur?  Ouum  enim  in  rebus  humanis  faep enumero  unum  aliquod  corpus  ex  di* 
306  ver  Jis  corporibus  confiet ,  quorum  pro  fe  quodvis  vivat ,  intelligat ,  fentiat ,  ut  e  fi  concio  , 
ut  exercitus ,  ut  chorus ,  in  univerfo  nefas  nequaquam  putandu?n  efi  ,  ejfe  mundos  decem  , 
quinquaginta ,  centum  ,  qui  una  regantur  mente ,  6?  ««0  pendeant  principio.  Quae 

Plutarchi  verba  duo  habent  in  hac  cauffa  fcitu  neceffaria.  Primo  enim  inde  pa¬ 
tet,  Stoicorum  familiam  unum  effe  Deum  feu  totius  rerum  naturae  moderatorem 
&  rectorem ,  conftanter  praecepiffe.  Deinde  Plutarchum  videmus  nihil  in  contra¬ 
riam  afferre  partem,  fed  pugnare  potius,  fi  vel  decem,  quinquaginta,  aut  cen¬ 
tum  effient  mundi,  unius  tamen  fummi  potentiffimique  Numinis  tam  late  patere 
dominatum  ,  ut  hos  omnes  uno  imperio  fuo  continere  &  voluntate  adminiftrare 
valeat. 

Certum  igitur  efl,  Stoicorum  feclae  firmiter  hoc  perfuafum  fuiffe,  totam  hanc- 
ce  rerum  naturam  ab  uno  regi  Numine,  cujus  gloriam,  virtutem,  &  potentiam 
nullius  naturae  dignitas  exaequet.  Iidem  tamen  ,  haud  aliter  atque  multitudo 
multos  fimul  contendebant  effe  Deos,  atque  pronuntiatum  hoc  in  ore  habebant, 
rrdvg  fAts K  t?r«f  Gidy  k&  loufxlvuv ,  plena  ejfe  omnia  Deorum  fc?  daemonum.  In  quo  tan¬ 
ta  exllitit  eorum  fuperllitio ,  ut  plures  etiam  ,  quam  reliqui  omnes  populi,  Deos 
adfciviffe  videantur.  (/)  Plutarchus  incredibilem  eos  narrat  Deorum  vim  &  nu¬ 
merum  veneratos  effe  ,  1 vo-znv  Gcdy,  tantam ,  quantam  nulli  alii ,  Numina^ 

multitudinem ,  atque  ZjumTrAtjyJw  affirmat  t»  hlyu>  *  i&vov ,  r  >51/,  *  * 

SxkcvP,**,  coelum ,  terram',  aerem ,  mare  Diis  replevijfc.  Sed  hos  omnes  tamen  Deos, 
fi  unum  filum,  quem  diximus,  excipias,  ex  uno  illo,  quem  l&t  five  Jupiter  vo¬ 
cabant,  generatos  &  procreatos  effe,  praedicabant:  quem  Jovem ,  non  mentem 
tantum* omnia  ratione  gignentem  ,  fed  etiam  totius  mundi  animam  affirmabant 
elfe,  qui  ex  femet  ipfo  cum  reliquum  mundum,  tum  Deos  iftos  ,  quum  antea  nul¬ 
li  effient,  produxerit.  Addebant,  in  exuflionibus  illis  mundi,  quas  longis  redit0 
intervallis  oporteat,  totum  illud  Deorum  agmen  in  unum  illum  fummumque  Deum 
reverfurum  effie.  Audiamus  hac  de  re  Plutarchum  Libfo  de  defectu  oraculorum ,  ub* 
daemones  interire  poffie  demonftrat:  (*)  jLrttiw*  *  y,U vtf  imponat 

yy  tiyu  ,  Scffcr  tycvlco;  ,  *».*  K,  'ni  '%pei$*9  clipeo  W 

‘anxere, ,  Tt?f  3  nsu  yeycv'v*i  k  Stoicos  novimus  non  m"do  * 

eadem  nobiscum  de  genii:  Jententia  ejfe,  Jel  etiam  de  Diis ,  quorum  tantum  ftatuunt  W 
numerum ,  unum  dumtaxat  aeternum  interitusque  expertem ,  reliquos  &  natos  obttutj 
cenfere.  Ipfe  hic  Plutarchus  negat ,  ad  infinitum  tempus  permanere  daemon? ' 
Quamquam  id  de  corporea  tantum  eorum  parte  intelligi  vult.  Daemones  etfl1 
cenfet  corpus ,  quo  amifti  fint,  amittere  aliquando,  &  in  alia  commigrare  corp 
ra ,  animis  interea  perpetuo  vigentibas,  nec  ulla  labe  conta£lis.  Multo 
Stoici:  qui  &  Deos  &  daemones  interire  ftatuebant,  nec  corpora  tantum  cor} 
diffipari,  verum  etiam  vitas,  animas ,&  naturas  deitrui  pror-fns  &  deleri,  jac-_’ 
bant.  Sed  juvat  &  alium  de  hac  re  Plutarchi  locum  afferre  ex  Libro  ejus  de  c 
munibus  notionibus  contra  Stoicos:  (f)  Y.pjnirr&-  KSH  epemr^nf  C ut 


(*)  P.  44o.  (t)  p-  1075* 

(/)  Plutarchus ]  Libro  de  repugnantiis  Stoictr.  p,  1075«  T.  II.  Dpp.  St' 


§•  25*.  :  Stoici  unum  fummum ,  plures  inferiores  coluerunt  Deos . 

ftV«v  )'  Acy»  (.  iuv  t  ai^eiror  ,  ¥  jw  ,  *  «s^*  t1  B-x/mt!cc*  ,  b&v*  t  wto 

**«  «?<JW  &nA«MiWvY,  JTA^u/  juow  5  Aior  ,  «V  n  aaeVb?  x*«my*A«Ws<ri  nt  aSv*s ,  k  r.  A. 

5  WV  «Jfc*  r  «tiW  mfkoytlof^jx  'ixi  ™V  cisrc&ror  «*™y ,  jye)  -iclf  Ssyp*- 

*,v  Ja*j  ,  «>fc«  aa/wi  jUej*  fiouvlif  cv  Wf  «€<  ©iuv  fyq  ^voiou;  ,  eljuct^K  rt  K,  Qvotut 
ypJpjAuo-t  Q^f^lw  hiyvn  ,  m  ©ear  aravlcee  nm f  ^^ovotw?  ^  <j*w  myar, 

***«'*  x«f  ctuTxs ,  ««T77T^  ij  xupmejm  ovm-  Chryfippus  Vero  &  Cleanthes  (ut  jic 

dicam)  fuis  ditiis  coelum ,  terras  ,  aerem ,  mare  Diis  replentes ,  nullum  horumvib  interitu 
Uberum  aut  fempiternum  Jlatuerunt ,  folo  Jove  excepto ,  in  quem  reliquos  omnes  confumi 
Putant,  &c.  Haec  vero  non ,  ztf  a/;#  ipforum  abfurda ,  ex  Jentent  iis  £?  decretis  eorum 
Muuntur ,  aut  ratiocinando  colliguntur  ;fed  tpji  magna  cum  vociferatione  in  libris  de  Diis , 
Pyovidcntia ,  fato,  ac  natura  expreffe  omnes  Deos  natos  effe  &  interituros  yi  ignis,  autu- 
tpant ,  conflatiles  opinione  ipforum,  ac  fi  cerei  cjfent  vel  Jtannei.  NuUa  Jiic  a  Plutarcho 
J^juria  Stoici  afficiuntur,  nec  quidquam  ponitur,  nifi  quod  principiis,  quibus  ute¬ 
bantur,  confequens  &  connexum  eft.  Negabant  enim,  effe  aliquid,  nifi  corpo¬ 
rum  ,  nec  ullam  addebant  corpoream  molem  aut  firuem  vim  ignis  effugere  poffe 
ln  exuftionibus  illis  &  conflagrationibus  mundi,  quas  certis  eventuras  efle  inter¬ 
ulis,  praedicebant.  Ex  quo  quidem  nullum  Deorum  inviolabilem  &  ab  igne  in- 
la&um  remanere  poffe  ,  efficitur ,  fi  folum  demas  Jovem  ,  five  igneum  naturae 
Iefum  principium,  animae  particeps  &  intelligentiae.  Igitur  non  mediocri  diferi- 
^ine  a  ceteris  Deorum  cultoribus  fejun£ti  erant  Stoici.  Reliqui  enim  fere  omnes, 
tametfi  Deos,  quos  venerabantur,  certo  tempore  ex  uno  fummoque  Deo  genera- 
t°s  effe,  non  diffiterentur,  mori  tamen  eos  nolebant,  fed  ad  infinitum  tempusj07 
Permanere ,  flatuebant.  Verum  Stoici  unum  Jovem  nec  natum  nec  periturum 
e^e,  credebant;  ceteros  Deos  omnes  &  genitos  &  corruptioni  obnoxios  fateban- 
*ur.  Fore  enim  tempus  ,  ajebant ,  quo  naturae  eorum  prorfus  everterentur  & 
deftruerentur,  omnesque  Dii  in  unum  illum  fummumque  Deum ,  unde  manaflent, 
reverterentur. 

.  .Quocirca  intervallis  illis,  quae  inter  exuflionem  quamlibet  &  novi  mundi  prin- 
S^Pium  interje£la  putabant  efle,  unus  tantum  ex  mente  eorum  Deus,  unus 
.  u  Jupiter  regnat,  nec  extra  eum  usquam  aliquid  exfiat.  Qui  quidem  Jupiter 
^°vum  iterum  mundum  omnesque  Deos  ex  femet  ipfo  gignit  &  procreat.  Cbry- 
JjPpus  apud  Plutarchum ,  (  * )  ‘Eoiksvoi  ,  inquit ,  tu  p*\v  a^puiru  r  Aia  t  xjg-juc* ,  T>j 

d^Xy  r  'VTtjvoia*'  5TO»  CM7W  putni  $*)?),  f*™0*  ov&.r  A  tat  v  3?w>,  dvotyu- 

6977  r  'Ssfjvoiecv  ,  tfovt  o/bix  JlfJO/JiSfcitf  ,  ini  fxicts  &  ctiOip®*  u<nxs  2^onA«v  du^oriot^. 
Lbryfippus  Jovem  homini  Jimilem  effe  &  mundum  feribit ,  animae  providentiam.  Ergo , 
quum  conflagrabit  mundus,  Jovem ,  folum  quippe  de  omnibus  Diis  expertem  interitus,  re- 
cejfurum  ad  providentiam  ,  ibique  ambos  in  aetheris  fuhflantia  perpetuo  futuros.  His  in 
er  bis  tamen  Jovem  &  providentiam  animadverti  velim  unum  idemque  fignifica- 
F9*  ( Sf  Seneca  viri  fapientis  vitam  in  locis  folitariis  &  defertis  hoc  modo  deferi- 
bit:  Qualis  futura  eft  vita  fapientis ,  fi  fine  amicis  relinquatur,  in  cuji  odiam  conjettus, 

Qlit  m  dejertum  littus  ejettus ?  Qualis  e  fi  Jovis ,  quum,  rejoluto  inundo ,  Diis  in  unum 
confusis,  paullisper  cejfante  natura,  acquiefcit  fibi,  cogitationibus  fuis  traditur.  Ne- 
^ue  fecus  Epiftetus  apud  Arrianum:  qui  Jovem  inducit  faceta  ironia  calamitatem 

fuam 

(*)  P.  1077.  (de  repugn.  Stoic.) 

(  &»««]  Epijl.  IX.  p.  22.  T.  II,  Opp. 


Nn  nn  2 


W  Rct 


6^1  Stoici  unum  fnmmum ,  Cap.  IV. 

luam  deplorantem ,  quod ,  exufto  mundo,  folus  &  fine  focio  re!i£his  efiet :  (*)  Ta? 

KetA  \yu  i  Hftw  i%a ,  r  isn  t  'ATcoftuvoe  ,  *75  oAus  >}  aSiAQcv ,  tj  viovt 

t J  g.yvs» ,  £  cvtyw.  Me  mi  ferum  !  neque  Junonem  habeo ,  neque  Minervam,  neque  / Ipoi <■ 
Unem  ,  denique  neque  fratrem ,  filium ,  nepotem ,  wqw?  cognatum,  (nec  omni' 
no  Deum  vel  Deam,  quibuscum  vivam.)  Idem  ex  Stoicorum  fententia,  quidnam 
agat  Jugiter ,  orbe  toto  in  cineres  reda&o  ,  his  verbis  explicat:  'o  z<£?  g^r« 
rut/jfi .  i<p'  \.ou>rk ,  %  cncft  %  JioUqnv  icouri ,  otx  ict }  iv  imvoiout  yivtf)  71  fcr 


(*)  Arr.  Lib.  III.  Cap.  13.  (p.  291.) 

(/;)  Revocet ]  Stoicorum  difciplinam  tot  viri 
graves  &  eruditi  explanarunt,  ut  laborem  prorfus 
fupervacaneum  fufeiperem ,  fi  longam  de  illa  dis¬ 
putationem  hoc  loco  inftitucrem.  De  Diis  tamen 
feftae  hujus  ,  quo  Cudvvortho  lucis  aliquid  com¬ 
parem  ,  nonnulla  proferam  in  medium.  ( I- )  Du¬ 
plicis  funt  generis,  nifi  fallor  ,  Stoicorum  Dii, 
naturales ,  ii  loqui  ita  licet,  &  faQi.  Naturales 
Dii  funt  fidera,  fol,  luna,  ftellaetam  fixae,  quam 
errantes;  quibus  quidem  multis  verbis  Lucilius 
apud  Ciceronem  Libro  II.  de  natura  Deor.  divini¬ 
tatem  alTerere  conatur.  Lad: arctius  divinar.  Infti- 
tut.  Lib.  II.  Cap.  5.  p.  185.  RhHofophi  Stoicae 
difciplinae  in  ea  funt  opinione,  ut  omnia  coelejlia, 
quae  moventur  ,  in  Deorum  numero  habenda  effe , 
cenfeant.  Innumerabilem  vides  jam  Deorum  exer¬ 
citum.  Praeter  fidera  vero,  nuru  alios  etiam  opi¬ 
nati  fint  Deos  Naturales  in  orbe  verfari ,  fi  a  dae- 
monibus  d  i  fcc  fleris ,  quos  Plutnrchus  de  placitis 
philof  Lib.  I.  C.  8.  p.  882.  T.  II.  Opp.  ab  il¬ 
lis  introdu&os  ede,  affirmat,  equidem  vehemen¬ 
ter  dubito.  Quod  ^enim  Plutarchus  de  repugnant. 
Stoicor.  p.  T075.  T.  II.  Opp.  fettam  hanc  terram , 
aerem,  mare,  &  ignem  Diis  replevifle ,  feribit, 
id  invkfiofius,  quam  verius,  pronuntiatum  eft. 
Neque  illis  majorem  haberi  fidem  pofle,  putem, 
qui  terram,  aquam,  ignem,  &  nefeio  quas  alias 
naturae  rerum  parte»  a  Stoicis  in  Deorum  ordine 
repofitas  eife,  feriptum  reliquerunt.  Loquendi, 
quae  Stoicis  ufitata  erat, ratio  effecit,ut  opinor,  unice, 
ut  multi  tam  prave  de  hoc  genere  fentirent.  Vim 
nimirum  divinam  per  naturam  uniuscujusque  rei 
pertinere,  exiflimabant :  quam  propter  caudam 
rem  unamquamque  Deum  &  vocari  poffe  quodam¬ 
modo  cenfebant ,  &  vocabant  etiam  faepenumero. 
Res  ipfa ,  inquit  Stoicus  apud  Ciceronem  de  natura 
Deor.  Lib.  II.  Cap.  23.  p.  2988.  differens  ,  in 
qua  vis  major  inejl  aliqua,  fic appellatur ,  ut  ea  ipfa 
vis  nominetur  Deus.  Idem  paullo  ante  :  illud  , 
quod  erat  a  Deo  natum ,  nomine  ipjius  Dei  nuncu¬ 
pabant.  Ex  quo  fafltum  ,  ut  multi,  quos  harum 
ioquutionum  vis  fugiebat,  exiftimarent,  ipfas  na¬ 
turae  rerum  partes  pro  Diis  Angularibus  &  per  fe 
conflantibus  a  Stoicis  haberi  :  a  qua  tamen  illi 
fententia  prorfus  averfi  erant.  Nomina  unius  Dei 
varia  pro  varietate  munerum  &  virtutum ,  quibus 


praeditus  edet,  circumferri  patiebantur:  fcd  aif 
unam  haec  omnia  vocabula  naturam  pertinere* 
diverfa  ratione  vim  fuam  declarantem,  exiftima¬ 
bant.  Seneca  de  beneficiis  Lib.  IV.  Cap.  7.  p.  42  7- 
Qtiaecumque  voles  ,  Deo  nomina  proprie  aptabit » 
vim  aliquam  effe&umque  coelefiium  rerum  continen¬ 
tia.  Tot  appellationes  ejus  poffunt  effe ,  quot  mune¬ 
ra.  Adde,  qui  pulcrc  idem  ollendit,  Athenago¬ 
ran  Legat,  pro  Cliriftianis  Cap.  6.  p.  28.  ed.  Oxort- 
Non  igitur  ego  facile  Deos  Stoicorum  proprie  ita 
dictos  extra  ftellas  quaefiverim :  in  quibus  propter 
perennes  earuui  curfus  &  perpetuos ,  cum  admira¬ 
bili  incredibilique  conflantia ,  incelligentias  prae* 
flantes  &  ex  fummo  Numine  decerptas  habitare, 
conllitucbanL  Fa£li,  quos  appellavi ,  Stoicorum 
Dii  homines  erant,  quos  fama  &  opinio  mortalium 
in  coelum’ extulerat,-  feu  liero? s.  Quos  quidem  an 
ex  animi  fententia,  an  vero  ad  invidiam  tantum 
declinandam  Diis,  adfcripferint,  equidem  non  te¬ 
mere  dixerim.  Satis  nobis  eft  mentem  hominum 
exponere  :  verane'  illa  fuerit,  an  ficta,  viderint 
alii.  Stoici ,  tametfi  animos  negabant  immortale* 
ede  ,  quorumdam  tamen  hominum  mentes  tanta 
judicabant  virtute  valere  ac  conflantia,  ut  corpo 
ribus  folutae  permanerent,  neque  ante  mundi  exU- 
ftionem  ad  communem,  unde  fluxident,  animo¬ 
rum-  fontem  reverterentur.  Hos  animos  perenne* 
atque  flabiles  Deos  ede ,  &  Deorum  in  loco  co¬ 
lendos  ,  arbitrabantur-  Hac  ratione  Herculis  * 
Aelculapii  ,  Caftoris  ,  reliquorumque  Numinum» 
quae  vixifle  cum  hominibus  certum  erat,  ‘cultui 
tuebantur.  Perfpicuum  hoc  eft  cum  aliis  ex  vete¬ 
rum  locis  ,  tum  ex  Balbi  Stoici  apud  Cicerone m 
oratione :  qui ,  poftquam  de  cultu  heroum  dlflf* 
ruerat,  his  verbis  locuin,  quem  tra&averat ,  c°n' 
eludit:  Qjiorun  quuVi  remanerent  animi,  ai' 
que  aeternitate  f rueremur.  Dii  rite  funt  lmhiti, 
optimi effent ,  aeterni,  de  natura  Deor.  Lib-11’. 
Cap.  24.  p.  2990.  T-  IX.  Opp.  Reliquos,  , 
poetis  laudabantur.  Deos  Stoici  prorfus  repunt 
bant,  nec  nifi  naturae  rerum  partes  ede  ftuman 

fpecic  a  vatibus -indutas ,  difputnbant:  ex  quo  t<^ 
natae  funt  veterum  de  Diis  fabularum  explicatio* 
nes  phyficae  ,  magnam  partem  ad  nos  etiam  &  f 
latae  ,  in  quibus  mirifice  hoc  genus  fibi  plaCw 

bat-  .  (in 


*•  5f*  phtres  inferiores  coluerunt  Deos.  65*3 

**<roug  koujxui.  Jupiter  fecum  vivit,  &  infeipfo  acqrnefcit ,  &  gubernationem  fuam , 

intelligit ,  cogitat,  quae  fe  deceant.  Ergo  certum  efl  &  extra  omnem 
politum  controverfiam  ,  placuifle  Stoicis,  unum  efle  tantum  Deum  per  fe  exiften- 
tem  »  nec  ullius  voluntati  fubjeftum  ,  qui  reliquam  Deorum  turbam  non  modo 
procreaverit  ex  fefe,  verum  etiam  eamdem  flatis  temporibus  viciflim  deleat  & 
exftinguat,  qui  nunc  una  cum  toto  terrarum  orbe  Deos  producat  ,  nunc  rurfus 
0fnnes  abforbeat ,  &  in  finum  tamquam  fuum  ( h )  revocet. 

Eos- 


Clf)  Ergo,  quales  Stoicis  Dii  fuerint,  aper- 
Jni  :  quod  ideo  luculentius  mihi  declarare 
P  acuit  quia  plerosque  injuriam  faccrc  huic  fe- 
video,  qui  religionem  ejus  perfequuti  funt, 
vero  vehementer  haefitare,  quemadmodum 
e  Diis  eorum  fentire  oporteat.  Mihi,  fi  a  natu- 
.s  uifcedamuS  in  ftellis  latentibus ,  &  magnorum 
uorum  animis,  quibus  aeternitatem  dabant,  nul- 
feS  a..iis  Numinibus  proprie  fic  didis  familia  haec 
erviifle  videtur.  Interim  magna  fatis,  itnmo  in¬ 
adibilis  haec  Numinum  efl  multitudo.  Nihilo 
^uieu  minus  non  tam  id  miror,  tot  Stoicis  Numi- 
fuifTe  culta,  quam  hoc,  non  plurcs  hoc  genus 
Deos  veneratum  cfic.  Etenim,  fi  reliquis  prae- 
SePtis  fuis  convenienter  de  Diis  fentire  voluiflent, 
f?nSe  ampliorem  numerum  adfcifcere  debuiirent. 
Deuj  inferior,  ex  Stoicorum  decreto,  natura  ejl 
toentis,  con filii,  rationis.,  virtutis  denique  mate- 
ciendi  particeps,  atque  ajummo ,  quem  cele- 
Pf  tnt,  Deo ,  non  fecus  ac  ramus  aut  radius ,  avulfa. 
,  tcllas  enim  cur  in  Deorum  referrent  numerum , 
aec  una  illis  erat  ratio,  quod  ex  perpetuis  &  con¬ 
atibus  earum  curfibus  mentem  illis  &  pmden- 
jain  !neffe»  iutclligi  polTet.  Rationem  nimirum 
q  >  id  quod  cx  Cicerone  liquet,  fubducebant: 
VUodcumque  mente  valet  atque  confilio,  id  Dei 
Pars  aut  Deus  quidam  eft.  Ubi  vero  conftantia-& 
Perpetuus  quidam  efl  ordo,  ibi  confilium  &  mens 
nccefleeft.  Jam  fteliae  curfus  fervant  or- 
'^atos,  perennes,  ac  aequabiles.  Igitur  mente 
°portet  inttru&ae'  ac  ratione.  Ergo  Dii  funt. 
Dacc  vero  Dei  deferiptio  in  hominum  quoque  ani- 
°s ,  fi  fcitis  Stoicorum  obediamus  ,  apte  atque 
.oinmode  cadit.  Sunt  &  hi  non  modo  rationis, 
® rordlhls  compotes,  verum  etjfim  ex  Deo 
miiKnc  -  oi(JUC  Numinis  portiones  &  radii,  in 
2U1  concitant  mller,am  &  corPus  impellendi  at- 
l  I^eque  verentur  idcirco  Stoici 

facpenumero  Deum,  qui  in  nobis 
Ite  Ql,apropter ,  fi  fecum  ipfis 

is  entl  .  ^ent,  omnes  etiam  animos  inter 
cos  recipere ,  feque  ipfos  mutuo  divinis  honori- 
>s  afficere  debuiirent.  Brutorum  animantium 
-mimos,  de  quibus  non  idem  omnes  fenfere  Stoici, 
Praetermitto. 

(Hi.)  Utcumque  eft,  id  quidem  ex  his,  quae 
ieli  US’  aPParet’  Stoicos  non  eodem  modo,  quo 
lcluos  populos,  muUorum  Deorum  cultores  fuis- 


fe ,  ncc  propterca  commode  cum  illis  fociari  pofle. 
Stoicorum  Dii  unius  fummi  Numinis  partes  erant 
&  radii,  quibus  ad  naturam,  unde  erant  profedi , 
aliquando  revertendum  edet.  Nihil  igitur  in  illis 
propriae  Habilitatis  &  virtutis  erat:  magno  anno 
vertente ,  interitus  imminebat  omnibus  &  exitium. 
At  gentium  reliquarum  Dii  naturae  funt  per  fe  con¬ 
flantes,  a  fummo  Numine  reapfe  fecretae,  atque 
ad  infinitum  tempus  permanfurae,  quae  &  diftri- 
buendis  pares  funt  praemiis,  &  poenis  infligendis. 
Stoici,  fi  proprie  loquendum  fit,  unum  tantum  re¬ 
verebantur  Deum.  Athenagoras  ApoJ.pro  Chriftian. 
Cap.  6.  p.  28.  Oi  3  Xj n  'f  *«>  T*r«  xpocrti- 
ycpieeii  >ActZtif  -p  wA>}«,  JV  ii  <P*tri  t* 

%ufij  t5  9-iif,  v<n  ro  9-«»»  T«ij 

tri ,  rZ  yb»  i^yai  ctx  r  S-is».  Stoici,  etiamfi 

nominibus  pro  diverfitate  materiae ,  per  quam  fpiri- 
tum  Dei  penetrare  ajunt ,  aliis  atque  aliis  utentes , 
multiplicare  Deum  videntur,  re  ipfa  tamen  unicum 
ejjc  Deum,  Jlatuunt.  At  quod  unum  illum  Deum 
virtutis  fuae  partes  quasdam  emififle  &  certis  cor¬ 
poribus  coFiclufille ,  autumabant  ,  ea  de  cauffa 
plurcs  etiam  Deos  videbantur  colere,  &  jpf,  v[_ 
deri  volebant.  Neque  hoc  prorfus  celarunt  Stoi¬ 
ci:  quos  ego  quidem,  ut  indicarent,  &  unius  fe¬ 
fe,  &  multorum  quoque  Deorum  cultores  certo 
fenfu  dici  pofle,  vocabula  Deus  &  Dii  promifeue 
ulurpaire,  reor.  Fit  hoc  infinitis  in  locis  apud 
Antoninum ,  Senecam,  Arrianwn ,  quibus  una  res 
cadcfnquc  modo  Diis,  modo  Deo  fine  diicrimkis 
tribuitur.  Neque  Cicero  ,  Stoicorum  exponens 
fcita  ,  ab  hoc  more  alienus  efl.  Afferam  audort- 
tatis  cauda  unum  M.  Antonini  Imperatoris  locum 
cx  Lib.  XII.  $.  5.  ad  fejpfum  p.  351.  ’0^t  fi 

on  fir»  ''-rfdQQjfZ,  cV*i»*#yv}  «fpi?  T  o'N 
©  E  O  N  *  8*  et'  J['  \i\oyji6x  TO'2  O  E  O  f  2 

1/  M  up.roi  K,  lx.xdT*\ei  uti.  Fides,  quod  in  hujus 
rei  indagatione  de  jure  cum  Deo  difeeptas  :  non  au¬ 
tem  de  jure  cum  Diis  difeeptaremus ,  niji  optimi  illi 
^  jujlif imi  forent.  Adde  Arriani  DiJT.  in  Epicte¬ 
tum  Lib.  I.  Cap.  12.  p.  113.  ipfe  vir  do- 

ftiflimus  hoc  paullo  poft  rede  animadvertit :  fed 
aliam ,  quam  probare  nequeo  ,  rationem  affert. 
Sriiicet  Dii  Stoicorum  conjundim  fpedati  Deus 
funt,  &  viciflim  Deus  Stoicorum  in  naturae  re¬ 
rum  partibus  fpedatus  in  multos  Deos  diflributus 


Nn 


(f)  Epie- 


nn  3 


6)4  S/wri  f/wm  venerati  funt  Deos .  Cap.  IV* 

j0g  Eosdem  vero  Stoicos  non  huic  uni  tantum  Deo ,  fed ,  quod  reliqui  folebant  ho¬ 
mines  ,  multis  Diis  feu  naturis  intelligentibus  &  homine  nobilioribus  divinos  adhi- 
josjbuiffe  honores ,  omni  prorfus  vacat  controverfia.  Ipfe  (i)  Epictetus  praeceptum 
hoc  reliquit  fuis :  fcfo.  Precare  Deos.  Qui  philofophus  praeterea  hominem 

re6le  animo  affeftum  ollicium  fuum  his  verbis  exquirentem  (k)  introducit: 

,  r i  [xoi  Kufaw  Tkf  fejf.  Scire  percupio ,  quemadmodum  primum  erga  Deos , 
deinde  erga  parentes  &  propinquos  me  gerere  debeam.  Nec  alias  (/)  M.  Antoninus  le¬ 
ges  tulit  ;  cujus  quippe  haec  funt  effata :  Jdl5  &*?,  Reverere  Deos.  Item : 
a7m<n  feks  Unxatii.  In  omnibus  rebus  opem  auxilium  Deorum  implora.  Quibus  qui¬ 
dem  monitis  ipfemet  extremo  Libro  primo  morem  gerit ,  quo  fe  multa  Diis  immor¬ 
talibus  debere  beneficia,  gratus  profitetur:  (*)  ?  fcuv  w  apeh'9  smirirtt 

k.  t.  a.  Diis  acceptum  refero ,  quod  bonos  avos  &  parentes  naStusfum.  Inter  alia  ve¬ 
ro,  quae  Diis  fefe  debere  gratus  fatetur,  munera  id  non  poflremo  reponit  loco, 
quod  nec  in  rhetoricis ,  nec  in  facultate  carmina  pangendi  magnos  progreffus  fe- 
ciffet.  Credo ,  hoc  ideo  feciffc  Imperatorem,  quod,  fi  multum  in  his  ftudiis  la¬ 
boris  confumfiffet  ,  futurum  fuiffe  cenfuerit,  ut  res  graviores  &  arduas  parcius 
attingeret  &  ferutaretur.  Omnibus  enumeratis  Deorum  beneficiis ,  his  ad  extre¬ 
mum  verbis  orationem  claudit  :  n<*\<£  $  mo™  fcuv  iq  7vx*is  $«9.  Omnia 

enim  haec  Deorum  auxilio  fortunaque  indigent ,  quoniam  nimirum  in  noftra  non  funt 
poteflate  (m)  pofita. 

Interim  Stoicos  de  honore  fummi  Numinis  interdum  detraxiffe  ,  Diis  ea  gene- 
ratim  dona  tribuendo  &  adferibendo ,  quae  ad  fummum  unice  Deum  referre  fas 
fuerat,  graviffimis  conflat  audforitatibus.  Ita  (n)  Epictetus  rationem,  qua  horni* 
nes  utimur,  Deorum  effe  muniis ,  praecipit:  'H/mv  *v  a  ly<&  im  dru^U  $  Ka 
j uovi»  ysav  t  Nobisne  igitur  ratio  propterea  data  ejt  a  Diis  immortalibus ,  nt 

calami toft  fimus  ac  infelices ?  Nec  veretur  idem  virtutem  Deorum  beneficentiae  & 
amori  tribuere  :  Uc<ru  pctl^av  curi*  fynece  ,  w  tisrami*,  jj  ln  <reet*r* 

ftnj  ^  t-  Quanto  major  tibi  cauffa  efi  rei  divinae  faciendae ,  quam  Ji  confu - 

latum  aut  magifterium  equitum  ejfes  adeptus  ?  Haec  enim  a  te  ipjo  tibi  conferuntur  &  a 
Diis.  Quamquam  ,  cur  ita  loquerentur  ,  equidem  hanc  illis  fuiffe  rationem  & 
cauffam  fufpicor,  quia  omnes  illas  naturas  animi  rationisque  compotes  &  homine 
praeflantiores ,  quas  Deos  nominabant ,  miniftros  &  inftrumenta  ducebant  effe  » 
quibus  fummum  Numen  in  procuranda  hujus  mundi  felicitate  uteretur  :  ex  qlia 
confequitur,  fingulos  illos  Deos,  pro  fua  quemque  virtute  &  natura,  aliqua  in  re¬ 
bus  &  negotiis  humanis  potentia  valere.  Neque  aliam  propter  ca ullam  eveniffe» 
putem ,  ut  verba  Dii  &  Deus  promiscue  adhiberent.  Una  exempli  cauffa  eadem- 

que 

(*)  (Lib.  I.  J.  17.  p.  30.) 

CO  Epf&etus  ]  Apud  Arrianum  DiJJ *  Epicte-  promifaie  apud  illos  adhiberi.  Neque 
tear.  Lib.  I.  Diff.  1.  p.  84.  men  Diis,  quos  vocabant,  fupplicafle  Stoicos» 

(k)  Introducit  ]  Apud  Arrianum  Lib.  III.  aeque  atque  fupremo  Numini,  negaverim :  qliam' 
Cap.  il- p-  222.  quam  utrumque  inepte  ab  illis  factum cenfeo.  Men- 

(D  M.  Antoninus ]  Illud  praeceptum  exftat  tes  enim  hominum  ex  praeferipto  Zenonis  D*5 
Lib.  VI.  ad  J e  ipfum  g.  30.  p.  I90.  hoc  vero  funt  partes.  Igitur  Stoicus,  quuin  deprecari  ho- 
Lihro  VI.  eodem  §.  23.  p.  jg3.  mines  Deum  vult,  partem  precibus  adire  totum 

(tn)  Pofita  ]  Ad  hos  locos ,  quibus  Stoici  Deos  fuum  jubet.  Quumque  idem  reliquis  Diis  rem  >a 
precari  jubent,  ejus,  quod  paullo  ante  fignifica-  eram  homines  facere  debere,  decernit,  fuadet» 
vi,  meininiffe  in  primis  decet,  vocabula  &  ut  una  Dei  pars  alteri  ejusdem  parti  fupplex 


&  -5*.  Stoici  fumtrnm  Deum  prae  reliquis  aliis  coluerunt, 


9ue  Socratis  oratio  alias  ita  refertur  ab  Arriano ,  ut  vocabulum  in  ea  occurrat; 

E/ .  Wt^  tu  fku  (pltov.  Si  quidem  Deo  illud  placuerit.  (Arr.  Epift.  L.  I.  C.  29.) 

fic  ,  ut  nomen  in  ea  reperias :  E/  Wri)  <|)/acv  iSi  quidem  Diis  ita 

v'fim  fit.  (L.  IV.  C.  4.) 

Hoc  itaque  ratum  nobis  efto ,  Stoicos ,  etiamfi  plures  colerent  Deos ,  unum 
tamen  in  primis  fummum  Deum  feu  Numen,  toti  terrarum  orbi  praefidens,  ve¬ 
neratos  elfe.  Atque  hujus  excellentiflimi  Numinis  varia  erant  in  fcholis  eorum 
nomina:  quorum  quidem  praecipua  proferre,  non  inutile  arbitror.  Interdum  ra- 
tle  natura  totius  terrarum  orbis  appellatur:  (*)  n  r  ohuv  <pv<ng ,  TrperGvnlTn  9*uv, 
mtura  rerum  omnium ,  Deorum  vetuftifima :  nunc  (f)  «'  rd  ca*  «Ti ouZox  <pj<ne ,  natura 
rei  omnes  gubernans ,  (§)  6  t  t?  iV/Ve*  Aey@P,  ratio  univer [itatis  materiam  510 

rf£f72J  ,  (  **  )  0  2^«  io-ixt  Jiixuv  Acy©-  ^  2^'  Tr/t/uV  §  cuu\(& ,  5$  nmy/AlU; 

c,1ts  cuav  77  ratio  pertinens  per  JubJtantiam  omnium  rerum  omnemque  aeternitatem , 
CUnctaque  fecundum  definitas  periodos  gubernans  ac  dfpenfans .  Nonnumquam  appella- 
*!jr  »2  t  oa«v  mt/«  ,  rfri/w  omnium  caujfa  :  faepius  etiam  (  f  f  )  <n  5  nytywms* , 

quod  principatum  in  mundo  obtinet »&($§)$  princeps  mundi.  Rur- 

fiUs  5  tk  <5a<*  ,  /j,  qui  omnia  gubernat:  quod  quidem  in  hoc  (0)  Epicteti  loco 

C  *  O  jccitAo?  dya6of  r  yvuyluj  \saz tttk^€  tui  fisncivlt  V*  &A#  ,  xaQumg  cl  dya^o)  m «• 

^  v-c/xo)  7?  7nhiui.  Vir  bonus  animum  fuum  gubernatori  univerfitatis  Jubmittit ,  quemad- 
1>l°duin  boni  cives  legi  civitatis  [e  fubjiciunt.  Alio  quodam  loco  3  tA^mosuv ,  is , 
rff  owner  ordinat  componit ,  dicitur:  Ta  TmiSAeofy ,  t*tk»  y**Qdv&v  txoc&t 
V  >**!)  *  7r<if  SJ  om/tcc  o  sj&Taosuv.  Illud  efi  erudiri ,  fi  dijeas  ita  velle 

omnia,  ut  fiunt.  Quomodo  autem  fiunt  ?  Ut  ea  difpofuit  is  ,  qui  dif ponit  omnia. 
Hurfus  idem  Deus  vocatur  75  me^cr  T«'  «a*  vos^k  ,  rationale  illud  principium ,  quod 
re*um  univerfitatem  continet ,  ut  in  hoc  A/.  Antonini  praecepto:  (***)  M*  ptdvcv  ot/uwvftir 
dl&t ,  ^  svfjoppomv  tu>  7nesi%ov!t  mxvlgi  votpu.  Curae  tibi  fit  non  tam 

cJ?m  aere  ambiente  confpirare ,  quam  menti  cuncta  ambienti  confentire.  Eidem  Antonino 
c‘us  dicitur  ( j-ff  )  0  5  oa«  ,  mens  fc?  ratio  totius  mundi ,  ylot  ndfluv  Tmyti 

V0€^,  unus  rerum  omnium  fons  rationalis  :  pofbremo  ,  ut  alia  ejus  generis  nomina 
Praetermittam ,  (  §§§)  5«?  e<V  2^'  twcvIuv^  ^  t«noa  wy©*  il$ ■>  Deus  unus  per  omnia, 

2a  eJfentia  ,  /^a;  1/72/7.  Id  vero  cum  reliquis  fere  omnibus  philofophis  commune  ha- 
ent  Stoici,  quod  celfilfimum  illum  mundi  regem  &  moderatorem  peculiari  ratio- 
modoque  emkientiori  Deum  falutant:  quod  quidem  aliquot  probabo 

^pifteti  locis,  quibus,  fi  res  ita  pofceret  ,  innumerabiles  ^  alios  liceret  fociare. 

Jc  igitur  Epiftetus  (p)  alicubi:  oc^o  jkXe ,  n  *  6  9*'of  \  KSU  r  lf  ct  ku- 

*l<r4  >  A7o/i  velle  aliquid ,  praeter  ea,  quae  Deus  vult.  Et  quis  te,  ne  id  facias ,  impe¬ 
diet  ? 


(5)  Anton. 
($5)  Anton. 
54-  p.  258.) 
$•  7*  (po^11* 


hacc  mentis  humanae  imbecillitas  elt,  ut  ne 
P*?»  (JUKlCm  /aePenumero  ,  nift  admoniti , 
fcita  fua  proxime  confequatur,  videant. 

Ctift  EPi£tetus  ]  APU^  Arrianum  DifT.  lib.  III. 
cum/4‘  p-  329‘  Qui  re(luitur>  iocus  exftat  apud 
^mdcni  Lib.  IV.  Cqp.  4.  p.  388.  1 


(0)  Epitteti)  Qui  apud  Arrianum  exftat  Di[J. 
in  Epi&etum  Lib.  I.  Cap.  12.  p.  118.  Eodem 
loco  dittum  illud  legitur,  quod  hunc  locum  ex¬ 
cipit. 

(P  )  Alicubi  ]  Haec  leges  apud  Arrianum  Lib.  II. 
Cap.  27.  p.  221. 


Stoici  ad  fupremum  Deum  Cap.  IV. 

. (Vet ?  Alio  loco:  (*)  ©-a^itdi',  inquit,  xx?Coe  cpxvtvtq *  rw  $?<S‘  t7n^vfxtjnr  xafapef  pQ  *'x* 
fapi  okvtx  -3^eo9itf  /K?  5  fcx.  Felis  tandem  pulcher  videri  Deo :  defiderato  purus  cum 
te  ipjo  puro  ejje  &?  cum  Deo.  Item  ,  quum  certas  ftatasque  naturae  viciffitudines 
admiratur,  haec  inter  alia  ( q )  profert:  Timyu^uc  xxlxm^  ox  'my$d.yy,x\(&‘ 

OTDCV  OX&V&  ilTTYl  7n1s  QvTBlf  d\6*>V  ,  «’>$£  ,  CTXV  ifry  /0Aa  S w\«K  /3a#S«^.  OrdlUC , 

tamquam  ex  divino  mandato ,  quum  ille  plantas  florere  jubet ,  florent ,  quum  germinare , 
germinant.  l<£q  feu  Jupiter  aliud  eft  nomen  fummi  potentifflmique  Numinis,  quod 
irequens  in  ore  Stoicis  erat.  Quamobrcm  mundi  totius  gubernatio  (r)  A(«  JW- 
wr,  adminiftratio ,  ab  hoc  genere  folet  appellari.  Poftremo  non  raros  in  com¬ 
mentariis  Stoicorum  locos  videas,  quibus  nominatim  excellentillimum  illud  Nu- 
men,  de  quo  loquimur,  a  ceteris  difeernunt  &  diftinguunt  Diis.  Audiamus  Eft* 
ftetum ,  qui  (f)  ,  inquit,  4  wJ  ,  7»/  mifeohy ,  tu  9*<?  4  ^ 

ju6r’  c*e<*W  £#0  wro  habeo ,  cai  me  placere  oportet ,  cui  obnoxium  ejje  ,  cw/  obtempe - 
rare :  Deum  &  eos  ,  qui  proximum  ab  eo  locum  tenent ,  hoc  eft,  fummum  Deum  & 
inferiora  Numina.  Eodemque  modo ,  ubi  homines  adhortatur  ,  ne  quid  eorum 
defiderent,  quae  in  poteftate  fua  non  effle  inteliigant:  (§  ’azk«,  inquit,  tw  A«  yjxe/cM 
UJUToi,  nflj  Tetq  U/kcif  ffaoTc  ’  C/Xil*Olt  •  OXfrVOl  XV&pXTWffXV.  Sed  JOVI  aouato  ectt 

&  ceteris  Diis :  illis  tradito :  illi  gubernanto.  Kurfus  hominem  felicitatem  fuam  m 
rebus  extra  fe  pofitis  collocantem  ita  loquentem  inducit:  Kx^pw  %  ritu ,  ^  oV  luxar 
yjfl,  a oilopw  «?■  Atx  rie  3-6K  Sedebo  tunc  lamentans  ,  cui  potero ,  convi0 

ciabor ,  ;/;/£  &?  reliquis  Diis. 

Jam  fummum  iftum  Deum  live  Jovem  Stoicos  longe  pluris  feciffle,  atque  majo¬ 
ribus  affeciffle  honoribus,  quam  reliquam  omnem  inferiorum  Deorum  turbam,  ip' 
fa  ,  ut  credamus ,  res  efflagitat  &  ratio.  Namque  illum  cum  omnes  hosce  minores 
Deos  ,  tum  univerfam  rerum  naturam  comparaffle  &  condidiffle  ,  exiftimabanD 
illum  folum  aeternum  &  immortalem,  quidquid  praeterea  Deorum  efflet,  id  quod 
511  jam  ante  vidimus,  ficuti  generatum  &  editum ,  ita  fragile,  mortale,  &  ad  inter¬ 
itum  properare,  cenfebant.  Non  ignoro,  Balbum  Lucilium ,  Stoicum,  qui  fe£De 
fuae  apud  Ciceronem  rationes  &  do&rinam  explicat ,  mundi  hujus  omniumque  re¬ 
rum  origines  a  pluribus  Diis  repetere:  (**)  Dico  igitur,  inquit,  providentia  deo¬ 
rum  mundum  6?  omnes  mundi  partes  &  initio  confhtutas  ejje ,  &  omni  tempore  admini0 
flrari.  Sed  non  dubito ,  quin  Ciceronem  ,  quum  haec  feriberet ,  five  ratio  fefelli 
rit ,  five  memoria;  nec  eum  tam  Stoicorum,  quam  aliorum  ex  illis,  qui  Deos 
plures  colebant,  opinionem  retuliffle,  arbitror.  Conftat  enim  fuiffle,  qui,  quufl1 
mundum  generatum  effle  faterentur  ,  multos  tamen  limul  Deos  aeternos ,  uni  JiceC 
fummo  Deo  parentes,  venerati  funt.  Nihil  fimile  Stoici:  quod  quidem  genus» 

quo* 

(*)  Lib.II.  C.  18.  (p.  225.)  (t)  Lib.  IV.  C.  12.  (p.  42«- )  (!)  Lib.II.  C.  17.  (?.'»*•> 

(  )  De  natur.  Deor.  L.  II.  p.  225.  Lamb.  (Cap.  30.  p.  2999.  T.  ix.  Opp.) 

(?)  Profert ]  Haec  habes  in  Arriani  Libro  I.  (O  Laertium  ]  Lib.  VII.  de  vitis 
Cap  14.  P-  122.  123.  Segm.  136.  p.  450.  Non  ipfa  tamen  vir  do#11 

(r)  ]  Haec  ante  oculos  habuit  Epi&eti  Zenonis  aut  Laertii  verba  recitat,  led  lumina11 

verba,  quae  Arrianus  Lib.  IJ.  Cap.  23.  p.  251.  tantum,  quam  ipfe  putat,  ac  fententiam  eorum* 
fervavit:  va ,  T*  «■« ,  KXTxa-^tJd.rxi 

ruJo',  -  rmmgpK+1»  r?  t5  Ho_  (f)  Cicero ]  De  legib.  Lib.  I.  Cap.  8.  p.  33°f 

m0,  injhtutum  tuum  ejt ,  ita  te  parare,  _  ut  T.  IX.  Opp.  RccT;e  monet  vir  eximius,  ex  Sto1' 

cum  Jovis  adminifiratione  congruas.  eorum  praefcripto  haec  di&a  die.  Namque  m»' 


§.  2  51.  rcvum  omnium  creationem  referunt . 


quoniam  unum  efle  tantum  aeternumque  Deum  ftatuebat,  ceteros  vero  Deos  omnes 
iteratis  illis  mundi  exuftionibus  in  unum  illum  fummumque  Deum  transire  totos, 
fic  ut  Jupiter  folus  relinqueretur ,  ducebat,  non  poterat,  quin  univerfum  Deorum 
exercitum  totumque  mundum  ex  unius  fummi  Dei  finu  educeret.  Nihil  ipfis  Zc 
nonis  verbis  apud  Diogenem  (r)  Laertium ,  quibus  mundi  explicat  origines,  aper¬ 
tius  eft ;  fov  3gjy  jt  xt  x^Tiv  o\(£ ,  x,  t.  A.  Principio  Deum,  quum  filus 

fubftantiam  mundi  igneam  fenfim  in  aquam  convertifle ,  id  eft,  in  chaos  quod¬ 
dam  eramus,  &  ex  hac  deinceps  aqua ,  quod  feminalis  mundi  ratio >  effiet ,  elementa  totam-* 
Tle  mundi  machinam  fabricatum  effie.  Atque  ipfe  (t)  Cicero  alio  loco,  Libro  nimi¬ 
rum  de  legibus ,  caute  &  fapienter  homines  non  ex  Diis,  verum  ex  uno  fummoque 

Deo  generatos  efle  decernit  &  editos:  Hoc  animal  providum,  -  quem  vocamus 

hominem ,  praeclara  quadam  conditione  generatum  e  fle  a  summo  deo.  In  quo  Stoico¬ 
rum  verius  fequitur ,  quam  Platonicorum ,  fententiam ;  quorum  quippe  inferiores 
Dii,  tametfi  geniti  funt  initio  &  procreati,  poftea  tamen  fuas  in  hominum  ani- 
^antiumque  ceterorum  fabricatione  partes  tuentur_&  fuftinent.  Epiftetus  pariter 
e°  loco  ,  quo  mortis  defpicientiam ,  quam  Galilaei  live  Chriftiani  prae  fe  fer¬ 
rent,  confuetudinis  &  recepti  moris  potius,  quam  re£tae  purgataeque  rationis, 
cfle  fru&um  ,  contendit  ,  non  fecus ,  ac  (u)  Marcus  Antoninus ,  quem  conftac 
eamdem  mortis  contemtionem  ad  vJ,<a  lw  ,  meram  animi  pervicaciam ,  retulifle, 

diferte  mundum  Dei,  fummi  nimirum  Dei,  opus  efle,  ^profitetur:  (*)  'T ni  px- 
y.\\r  luvoclcd  nq  St u  ,  tyq  \sue  'ibas  ,  dq  r xhtAcuoi '  vJwr  Kaya  j  £ 

khiq  ItuuaJ)  pt.a()£v  ,  edi  o  $esq  7mv&  7KTzhi'.i  tx  ov  tu  Hgcrptu  ,  ^  ecotiv  t  yJo-jjicv. 

Ergo  furore  quidem  Jic  aliquis  affici  poteft  adverfus  illa  6?  confuetudine ,  ut  Galilaei :  ra¬ 
tione  vero  &  demonft  ratione  cognofcere  nemo  poteft ,  Deum  ea,  quae  in  mundo  funt ,  omnia 
fccij Te,  &  ipfum  mundum  totum  liberum  &  perfeftum,  partes  autem  ejus  ad  ufum  uni - 

Verfi,  -  Quare  decet  ,  ut  partes  cedant  univerfis .  Idem  alias  hoc  modo,  difpu- 

(f)  Tov  %Aicv  rlq  m-nfyw,  KxgirSq  jj  rlq  »  t.  a.  Quis  foiem  condidit  ?  quis  terrae 
fruftus?  quis  anni  tempeftates ?  quis  amoenam  rerum  omnium  convenientiam''.  Tu  igitur , 
Quum  ab  alh  acceperis  omnia ,  quin  te  ipfum  quoque  acceperis ,  conquereris  tamen  &  mur¬ 
muras  adverfus  donatorem,  Jt  hanc  vel  illam  rem  a  te  auferat?  Nonne  hic  in  terrarum  or - 
hem  te  introduxit  ?  Nonne  lucem  tibi  oftendit  ?  Nonne  fenfus  &  rationem  tibi  dedit  ? 
Quod  (a;)  filol,  ad  quem  principatum  inter  Deos  familia  Stoica  deferebat,  na¬ 
tus  ex  alio  &  faftus  eft,  quis,  quaefo,  ceteros  hoc  inferiores  Deos  nobiliori  efle 
loco,  cenfeat  ?  Atque  locus,  quem  nunc  dabo,  omnem  prorfus  ex  hac  caufla 
dubitationem  tollet:  ($)  VE/  nq  tu  «fra  avfXTm^.mp  xxt  Suvoujo  ,  en 

yftvxffifa  GzA  $  3*5  anVfo  »  i  °  ^  *  T  £  »  3£jr  f 

Shfr 


m  t! b  5V'  7-  s°°->  (t)  (Lib' m'  c  2fi' p'  3530 

u;  ^  i.  c.3.  (P.  50.) 


5ria  Pars  0ra^i°nb,  quam  ibi  habet  Cicero ,  cx  por- 
licu  fumta  eft.  1 

O)  M.  Antoninus ]  Libro  XI.  r  *<«  §.  3. 

P"  .3i9*  Dc  quo  loco  dedita  quondam  opera  difte- 
Obfervation.  Jacrttr.  &  hifiorico  -  criticar.  Ltb.l. 

Caf 1-  3.  p.  137. 

ili  a  •  Si  E°1]  '  3  fummo  Deo  condito 

ulm°r,  quam  hic  eft,  locus  exftat  in  Arriani 


Lib.  I.  Cop.  14.  p.  124.  ubi  Deum  omnia  intue¬ 
ri,  rationibus  non  contemnendis  probat:  o  p  £  r 

UVTC*  TtT OIJJK4  5  ^  ,  fit! P&1  «'T’  aI'T* 

t*l*pc*  ,  iq  «>««  Tfl  iAo»  ,  KT®-  *  ^»»3  T*'*" 

Olli  aut  em  foiem  ipfum  &  fecit  cir¬ 
cumagit  ,  parvam  fuorum  operum  partem ,  fi  cum 
univtrfo  conferatur ,  is  vero  non  poteft  animadver¬ 
tere  omnia. 

Oooo  (y)  **+ 


Cap.  IV. 


Stoici  fummum  Deum 

*  n  <  «mw»  bfcpjfcwQ  «&'  U»™.  Si  quis  illud  infigere  potfet  animo ,  uti 

dseet  7 nos  omnes  a  Ueo  praecipue  ejje  faclos,  ac  Deum  patrem  ejje  hominum  atque  Deo - 

*  eum  nil  abjectum  aut  humile  de  fe  ipfo  cogitaturum ,  arbitror.  &ioc  hic,  quod  ne- 
12 minem  praeterire  poteft,  fummum  Deum,  nomen  vero  M  minora  Numina  figm- 

ficat.  Alio  loco  idem  cum  hominum  fabricationem  ,  tum  totius  mundi  procura¬ 
tionem  ad  unum  Deum  five  Jovem  aperte  refert:  (*)  ‘o  Bfos  **>!«  «vOpdirxs  b* 
ai  AluustSf  kmkrt  ,  x.  r.  A.  r  $  5  dyM  %  l  ***x  ,  *  mtiM* 

YMW  £  ™ rvndbs  '5*0«*$'"  *»  ™  1  Deus  omnes  homines  ad  felicitatem  condidit , 
‘&c  ’  Naturam  vero  bonorum  &  malorum ,  ut  eo  dignum  fuit ,  qui  nos  curaret ,  prfrtf- 
r<?  foVicitudine  tuentur ,  in  illis  rebus  collocavit ,  in  noftra  poteflate  funt  pofitae. 

,  j\J0n  ita  multo  poft :  ( f )  T«  xaxij  A«x*£)  r*  3!  3  zdi  + 

ieu,r*  mKiruv ,  fr»  «b?  $  4SUym*.  Omnino  rerum  univerjuas  male  guber - 

notor,  ni  [i  cives  fuos  curat  Jupiter ,  ut  ftmiles  fint  ipfius  ac  (y)  AmH. 

Tn.  Verum  longius,  quam  exiftimaveram,  excurro.  Itaque  ad  illud  nunc  accedo 
propius,  quod  probandum  mihi  fumfi,  Stoicos  fummum  Deum  fuum  ceteris  Nu- 

(*)  Lib.  III.  Cap.  24.  (p.  32S.)  Ct)  (P*33i*) 

CO  *«*il  Stoicos  fummum,  quod  effe  Pro-  moverunt.  Nec  proinde  Stoicus  reprehendi  de* 
‘■fitebantur  ,  Numen  rerum  omnium  certa  ratione  bet,  fi  modo  Deum,  m  quo  omnes  Du  erant,- 
parentem  atque  conditorem  feciffe,  id  quod  mul-  modo  Deos  poftea  a  fummo  Numme  fegregatoSj 
tis  hoc  loco  Cudworthus  auctoritatibus  oftendit,  fabricam  adortos  e  (Te  mundi,  conftituat.  Patitur 
omni  vacat  controverfia.  Neque  tamen  ideo  Ci-  utrumqne  difciplinae  ,  quam  fequitur ;  ,  «*£ 
c eronem  vituperem ,  quod  is  Deorum  immortalium  (IU.)  Quid  fi  vero  planum  fecero,  Stoicos  W 
providentia  mundum  hunc  conjlitutum  effe  atque  ad-  etiam  minoribus  partem  aliquam  attnbiufle  fata* 
minillrari ,  fcripfit,  quum  Stoicum  loquentem  in-  tioms  hujus  orbis,  non  fecus  atque  Platonico^ 
duceret,  aut  vitii  cuiusdam  admiffi  coarguam,  neque,  ut  dedidimus  vir  fibi  perfuafit,  univer 
Namque  (I.)  obfervatum  jam  antea  eft,  Stoicos  fum  hoc :  negotium  unice  ad  fummum ,  quem  cole 
vocabulis  Dii  &  Deus  promifeue  fuide  ufos ,  atque  bant ,  Deum  ejusque  vim  &  potentiam  detuli®" 
unum  opus  idemque  nunc  Deo ,  nunc  Diis ,  tam-  Docebo  hoc  non  modo  difertis  illuftris  ex  hac  fch° 
cuam  auftoribus,  adfcriplifTe.  Atque  Cicero  in  la  philofophi  verbis,  veram  etiam  ex  ipfa  interiori 
infa  illa  Balbi  Stoici  oratione ,  unde  verba  haeccc  Stoicorum  phyfiologia  dcmonftrabo.  Is ,  quen 
fututa  funt,  huic  ita  mori  obtemperat,  nihil  ut  in-  appellatu  teftem ,  philofophus  ,  Seneca  cft,  <1“ 
■ter  eum  ceterosque  Stoicos  interfit.  A’on  tji  igt-  dc  beneficus  Lib.  V  I.  C.  23.  p.  494-  T.  I .011 

’  .  .... _ /i _ r-.a  rt.-,  ,-rrha.  rlnnuibushic  de  fole,  luna  fideribus,  quos  praecipuos  Stdc 


fumta  funt,  huic  ita  mori  obtemperat,  nihil  ut  in¬ 
ter  eum  ceterosque  Stoicos  interfit.  Non  eft  igi¬ 


tur ,  inquit  paullo  poft  ca  verba,  dc  quibus  hic  de  fole j,  lana  ,& fidenbus,  quos  praecipuos  Sto  c 
quaeritur,  natura  deorum  praepotens ,  neque  excel-  Deos  habebant,  ita  verba  facit:  In  prima  aute 
lem,  fi  quidem  ea  fuljeBa  efi  vel  neceffitati  vel  na -  (m™dt)  cmflvtuteone ,  quum  universa  Dia* 

tura,:  Niliil  autem  efi  prae (lantius  Deo. - N erent  ,  et,m mjlra  vtderunt,  retienemque  honldU 


turae. - Nihil  autem  efl  praeftantius  Deo.  -  — .  • — ■■■-j - -  -> 

Nulli  igitur  ejl  noturae  obediens  aut  fuljeOus  habuerunt.  Itaque  non  poffunt  videri  fua  tan W 
Df.us.  —  Etenim ,. fi  concedimus ,  intelligentes  cauffa  decurrere,  &  explicare  opus  fuum  ,  q* 
ejje  Deos,  concednnus  etiam  ,  providentes.  Vel  pars  operis  sumus  et  nos  Debemus  ergoj • 
imus  hicce  locus  argumento  eft,  vifum  Ciceroni  lunae  £f  ceteris ■  coelejlibus  beneficium. 
fui  ffe  ex  Stoicorum  lege  differenti,  perinde  cs-  noftras  quoque  utilitates  a  principio  KE^praemW 


fuiffe  ex  Stoicorum  lege  differenti,  perinde  es-  nojtras quoque utmtates a  principio  RERVMpr« 
fe,  Deinc  an  Deorum  adhiberet  vocabulum.  mensejl,  fi?  ^s  ordo  mundo  datus,  utappare*,  c 
(II.)  Nec,  fi  Stoicorum  accuratius  infpiciamus  ram  noftn  non  tnter  ultima  habitam.  D»  " 
difciplinam ,  abfurdum  nobis  videri  poteft  pluribus  poffunt  videri  nefeiffe,  quid  effeftnn  efent  ,.J  int: 
Diis  mundi  conftruftiooem  ab  hoc  genere  attribu-  omnibus  ah  mena  protinus  auxilia pr ovider 
tam  effe,  ctiamfi  proprie  fummum  tantum  &  altis-  nec  eos  per  neghgentiam  genuere ,  „n i- 

fimum  Deum  hoc  munere  perfunctum  credidiffet.  generabant  Igitur,  fi  hunc  audiamus ,toUU 
Etenim  Stoicorum  Dii  omnes  Dei  celfiffimi  partes  verfitatis  difpofitio,  rerum  omnium  proyioei  ^ 
funt,  &  in  Deo  fuerunt  univerfi ,  quum  is  folus  de  generatio  denique  humani  genensad  toiern 
mundo  fabricando  cogitaret.  (Quocirca  ,  quum  nam,  fidera,  n.01^  ad.f^1hacc  ^nte„tia  phyfi- 
ipfemet  hoc  opus  aggrederetur.  Dii  etiam  quodam-  major  cft ,  pertinet.  Atque  conveniens  eft  at' 
fimni  cis  Stoicorum  praeceptis  omnuio  conveniens  ei 


modo,  qui  in  Deo  aderant,  fimul  ei  i 


§.  2?. 


prae  aliis  Liis  coluerunt . 


finibus  exquifitiori  &  auguftiori  ratione  coluifle.  Id  vero  non  uno  docere  mihi 
Hcet  argumento.  Principio  Deum  iftum  fatebantur  fupremum  effe  legislatorem , 
homineque  voluntati  legibusque  ejus  obtemperante,  quemquam  effe  liberiorem  ne¬ 
gabant  mortalium.  Loquatur  hic  denuo  Epidietus  .*  ifr  ipl  i tgxna*  txi  &■&(&• 
PVfiM  "bn  5  •  tyi'UK06  tujrJ  rxg  ionKas  '  xySti  vW  hhuyutfa-eq  /u%  lufaf).  In  v:c 

temo  ullam  potejlatem  habet'.  Libertate  Jam  donatus  a  Deo:  novi  ejus  mandata:  m  '  * 
P/ihac  in fervitutem  me  redigere  poterit.  Idem  alio  loco:  TaZnt  imr MU¥  34a« 

i/  eWiiv  Suvaiffl  tu  &iu'  fivgn  vmfLGlw  cx  tus  «'iWVfltff  J  x.  t.  A  Liber  ea,  quae 
*olo,  agens  deprehendi  cupio ,  ut  dicere  pofftm  Deo :  Numquid  praecepta  tua  violavi?  Eum* 
pdd  ad  alia  funiabufus  vel  facultatibus  vel  anticipationibus ,  (feu  communibus  notioni¬ 
bus)  quas  mihi  dedijli?  . 

Univerfam  deinde  rerum  naturam  ejus  nutu  &  arbitrio  adminiilrari  ,  ejusque 
fato  &  providentia  cun6taregi,  componi,  &  diftribui,  affeverabanc :  quamobrem 
&  placere  fibi  omnino,  quaecumque  ipfi  placerent,  &  probari ,  quae  ipfe  coniti- 
tueret ,  profitebantur.  Epictetus  hac  oratione  (z )  alicubi  fummum  compellat 

Deum : 


*lUe  confentanea.  Scilicet,  tametfi  fefta  hacc  cx 
Jove  feu  fupremo  Numine  fluxiffe  atque  pro- 
Qiifle  omnia,  cenfebat,  haud  tamen  uno  impetu 
^  momento,  verum  certa  lege,  via  &  ordine  pro¬ 
batam  &  digeftam  hanc  effe  molem,  exiftimabat. 
Itaque  primum  rerum  omnium  ignem  five  aethe- 
Jem  prorupifle ,  fummumque  locum  occupaffe , 
mifcebant ;  quem  reliqua  deinceps  confequuta 
efle,  opinabantur.  Teftcs  non  unos  habeo:  fed 
Ulmm  fufficiet  laudaffe  Manilium ,  quem  Stoicis 
Receptis  imbutum  fuiffe,  fatis  confiat,  Ajlrono - 
Wcon  Lib.  I.  vf.  147 .  f  p.  5.  ita  canentem: 

Sed  facies  quaecumque  tamen  fub  origine  rerum 
Convenit,  &  certo  digestum  ejl  ordine  corpus* 
Ignis  in  aethereas  volucer  fe  fujlulit  auras , 
Summaque  complexus  Jlellantis  culmina  coeli , 
Flammarum  vallo  naturae  moenia  fecit. 

Adde  Diogenem  Laertium  Lib.  VII.  Segm.  136. 
137-  p.  450.  Simulatque  ignis  a  fummo  Deo,  fi 
quidem  ita  loqui  licet,  fecretus  fuit,  continuo  in 
00  cx  Stoicorum  fententia  minores  Dii  feu  fidera 
genita  &  procreata  funt :  quibus  natis ,  reliqua 
demum  elementa  prodierunt,  &  locis  fuis  colloca¬ 
te1  Apertis  hoc  verbis  ex  Zenone ,  Chryfippo , 
ct  alus  familiae  Stoicae  fulcris  Laertius  Libz  Vil. 

137.  p,  1#  rcfert  .  AimTura  gjtt  i »  «»*« 
T°  TWC’  *  *‘9V»  **  £  TpuTKf  Ti»  T 

,  ,~r*  T\,  rrXtiwfbi^ , 
««?*,  f Tr»  t'o  ixoeiip»  3 

l"  *»’•  fimmo  e»im  in  loco  ignem  effe ,  (dicunt,) 
Quem  aethera  appellant :  in  quo  primum  immobilium 
ytrorum  orbem  effe  natum,  deinde  errantium,  Pojl 
ijutic  aera ,  tum  aquam,  extremam  autem  omnium 
Jubfdere  terram.  Ergo  Dii  coelcftcs  Stoicorum , 
<lUos  reliquis  longe  praeferebant  omnibus,  exftite- 
^t  principes,  antequam  elementa  reliqua,  aer,  a- 
^Ua>  terra  effent,  antequam  vel  homines,  vel  ani¬ 


mantia,  vel  ulla  pars  mundi  hujus  alia  aut  ratione  va¬ 
cua,  aut  ejus  compos  nafceretur.  Deos  autem  efle, 
nihilque  agere ,  id  vero  Stoici  diftu  eflc  ineptum  at¬ 
que  perabfurdum  ducebant.  Primum  igitur ,  inquit 
Balbus  Stoicus  apud  Ciceronem  de  natura  Deor. 
Lib.  II.  Cap.  30.  p.  2999.  T.  IX.  Opp.  aut  ne¬ 
gandum  ejl.  Deos  effe,  -  aut-,  qui  Deos  effe 

concedunt ,  iis  fatendum  ejt,  eos  aliquid  agere, 
id  que  praeclarum.  Quocirca,  Dii  Stoicorum  fi 
primi  funt  exorti ,  Dii  vero  non  poliunt  non  agere 
praeclarum  aliquid,  confequitur,  ut  Deos  hofcc 
llatiin,  atque  nati  effent,  id  quod  etiam  Seneca 
pcrfpicue  profitetur,  operas  fuas  ad  mundum  difpo- 
nendum,  ornandum,  hominesque  animalia  gi¬ 
gnenda  contuliffe ,  conftituamus.  Ergo  nihil  eff , 
cur  Cicero ,  itemque  alii  erroris  accufentur ,  quod 
Stoicos praccepifle  perhibuerunt,  Deorum  immor¬ 
talium  cura  &  providentia  mundum  hunc  &  conffi- 
tutum  initio  effe,  &  poftea  adminiftratuin.  Ea- 
dem  enim  Stoicis  fuit  opinio,  quae  Platoni :  quem, 
uitcx  Timaeo  apparet,  fummo  Numini  productio¬ 
nem  Deorum  inferiorum,  his  vero  hominum  & 
animalium  reliquorum  procreationem  attribuiffe, 
compertum  habemus.  Neque  haec  fententia  cum 
tot  eorum  pugnat  dictis ,  quibus  unum  Jovem  feu 
celfiflimum  Numen  fabricatorem  &  archite&um 
hujus  effe  orbis ,  tradunt.  Etenim  minora  haecce 
Numina  quum  ex  fummo  nata  effe  Deo  judicent, 
omniaque  nutu  &  virtute  ejus  perfeciffe,  putent, 
quodeumque  ab  his  fit,  id  non  male  tamquam  fu- 
premi  parentis  eorum  opus  fpe&ari  &  laudari  pot¬ 
erat.  Plato,  &  qui  eum  fequuntur,  infinitis  in 
locis  unum  Deum  conditorem  hujus  mundi  effe, 
profitentur :  &  iidem ,  id  quod  paullo  ante  monui , 
magnam  tamen  partem  hujus  operis  minoribus 
Diis  commiffam  effe,  docent. 

(*)  Alicubi ]  Apud  Arriamm  DiJJ;  Fp:uet. 
Lib  III.  Cap.  5.  p.  274. 

O0002  \a j  A.. 9 


Stoici  fummum  Deum 


Cap.  IV. 


Deum  :  M»j7j  ipip^ctfAuJ  ea  %  Aolxurn  ;  inwtrx  ,  ii t  10 Uqrecf ,  e?  ,  «>A’  e>* 

ixw/*  mW  ifolplw  <r«  &!jiov]@*  ,  «3k«  %oufm '  eme  ngx  ,  en  er)  (Tire 

/«6  7^  WXA  St/}*C71fOV  €»$«?  J  ^  V  ©‘CJflfAfoV  <7W  (peutyip  TU  VrfT 

o-uru ,  «twu©-  tt.  v  irnTctosas  ,  tf  71  cxpsums  ;  »£V  3-Ja«?  a^Afi^v  oh  t?  TmvnyvpiUti 

u7T£i^i  •  xat*v  m  i%u  TtoitTxv,  o n  rfyamg  <rv  UTnxvyyuejaq  <m  ,  ty/u  ^et»  fyyx  rx  **■* 
iq  t*i  &oiKKtr<l  ea  avfx'ss^.t^\a^,cu)  ’  Tturd  pi  c*iv/AafJ^jov  ,  Wjtm  y^epov^c,  to^tw  dvotyi' 
vuew&  wmhdGoi  ctv  $-*W7©-.  Num  gubernationem  tuam  reprehendi  ?  Aegrotari ,  qllja 
voluijti.  Aegrotarunt  &  ceteri ,  fed  ego  volens.  Pauper  fui,  te volente ,  fcd  laetus.  Non 
imperavi ,  quia  tu  voluijli.  Numquam  appetivi  imperium.  Numquid  me  umquam  hac  de 
caujjd  trifiiorem  vidijti?  Numquid  umquam  vultu  minus  hilari  te  accejfi?  paratus ,  fi  quw 
mandes ,  fi  qutd  imperes.  Vis  me  nunc  ludorum  celebritate  abire  ?  ALeo.  Gratias , 
poffum ,  maximas  habeo ,  quod  me  dignatus  es  ad  ludos  tuos  admittere ,  fpebtaiidn 

opera  tua ,  adminifirationem  tuam  intelligendam.  Haec  me  cogitantem ,  baec  feriben* 
tem ,  te  legentem  occupet  mors.  Alios  pariter  his  idem  verbis  commonet :  (  *  )  TcV 

/ujjctv  aV#£AuJ/x<  <3rtK  t.  3*cr  fircC*'  on  [xot  Aojwpv  ,  fis  c  uv  S-tAjjf*  bfxcyvxfxovu  eti , 

tl/xi  <5^£iTr^  r  <n»  foKX>fa*  *  «r*  &A«f  ,  «}*  '  4*  SiAeis  f^-ijne  , 

/ue  3-sAw.;  /JWdtiW  ;  piven ;  <pduyavi  Tnvic&wj ;  wAKTirK  j  eyw  ^scree  oIttolvIuv  txtw  'SrCfi 
T8f  diQpuTrx s  'dzrcAoym^^ '  t  Qvoiv ,  olx  i$iv.  Aude  tandem  ,  Jublatis  ad  Deunt 
oculis ,  Tr  aci  a  me  pojthac  arbitratu  tuo :  ejusdem ,  cujus  tu ,  fententiae  fum ,  <» 

omnia  indifferens.  Nihil  recufo  eorum ,  quae  tibi  placent.  Quo  voles ,  tero:  vejle  tne, 
qua  voles,  induito.  Vis  me  fungi  magi(tratul  vis  privatam  agere  vitam  ?  manere  1  exfim 
lare ?  cum  paupertate  colluftari?  opibus  abundare ?  Ego  te  in  his  rebus  omnibus  apud  ho¬ 
mines  defendam  :  ojlcndam ,  qualis  fit  rei  cujusqUam  natura. 

514  Praeterea  Deum  fefe  omnibus  in  rebus  &  negotiis  unice  fpe&are,  omnia  ad  eum 
referre,  opem  ab  eo  &  auxilium  exfpe6lare,  denique  fpem  omnem  ac  fiduciam 
in  eo  collocare,  gloriabantur.  Vide,  ut  Epicletus  differat:  (f)  K«y»  juW  tfjfifr 
•zzujtuu  im€o?dub  ^mnAienf  Cudi  SAdC&p*?  ,  dL$tc4U0vZ*lttc ,  eis  r  B-fov  oityopdvlxs  £#  mzvTi  p1* 
xpu  futydcAu.  Mihi  propofitum  efi  ,  oor  efficere  vos  ,  qui  non  prohiberi  ,  non  cogi , 
«ion  impediri  pqffint,  qui  liberi  fiint  ,  quibus  profpere  feliciterque  Juccedant  omnia,  qut 
in  magnis  aeque  ac  parvis  rebus  omnibus  Deum  intueantur.  Is  ipfe  Stoicus  fic  ra¬ 
tionem  (a)  alio  loco  concludit:  oCx  i&v  «Suo*  c^Sxa  ffv  AwV/a/  ,  <pc€ov ,  imluptla* » 
x  r.  A.  (t  jU>j  crfir  fxo\oi  '&7n6Aixn&)  crntvu  jaIvu  nvOorx ,  ohj*Vk  '3J1d9“ 

sdyuotrt  *mbcni*$.ov.  Numquam  dolorem,  timorem ,  cupiditatem  animo  ejicies  ,  nifi  a(* 
folum  refpicias  Deum,  ei  que  foli  fis  addictus,  &  illius  mandatis  initiatus  Praeterea  ticT- 
culcm  affirmat  magnum  hoc  erga  Deum  pietatis  officium  religiofe  dudum  ferva&- 
fe (5)  Tov  A'x  ocCt i  Trunce  cmx A«/,  k,  'XfJS  cmuvs¥  aQopuv  irgyt^liv  ,  X  £V^7?8-  J°‘ 

vem  patrem  fuum  appellabat ,  eumque  intuebatur  ,  eoque  fretus  rei  Juas  gerebat.  M  Nn* 
toninus  (**)  duo  effe  docet,  quae  homines  intueri  perpetuo  deceat ,  primo  'srO5 
(ruuCdcjxs ,  eos,  qui  nobiscum  vivunt  ,  deinde  *sstk  ^  B-clxv  outix»  ,  d<p’  h  wpG**” 
Tidffiv  xdv&,  cauffam  divinam ,  a  qua  proveniunt  omnibus  omnia.  Ejusdem  praeclarum 
hoc  feriptum  legitur  praeceptum :  (  ff)  oCk  dv^umvlv  71  av<&  £  im  tu  Sti*  ow*vt*f 

<poe?s 


<+)  Lib.  n.  c  16.  (P.  217O  Ct)  Db.  II.  C.  19.  Cp.  231.) 

(5)  Lib.  III.  Cap.  24.  (p.  330.)  (**)  Lib.  VIII.  J.  23.  (potius  §.  27.  p.  ‘ 

(tt)  Lib.  III.  5-  n*  (potius  5.13-  P-  87.) 


(»  Alio  loco ]  Vid.  Amanum  Lib.  II.  Cap.  16.  p.  218« 


O.)  #‘v 


66i 


§■  .  prae  aliis  Diis  coluerunt . 

Neque  enim  ,  homines  quod  fpettat ,  quidquam  recte  egeris  fine  habita 
°d  res  divinas  refpeftu.  Quo  fretus,  homines  egregie  exhortatur:  !(*)  'Er* 

,  TU  5 r^itti  wttinms  puTW&tiyav  im  naivuvndtM  avv  p^uji  $ 

Hoc  uno  te  obletta ,  in  coque  acquicfce ,  ut  ab  una ,  quae  communitatem  juvet ,  ahione  ad 
oderam  tranfeas  ,  Numinis  memor.  Poftremo  ,  quantum  ipfemec  virtuti  divinae  tri- 
kuat,  his  breviter  vocibus  exponit:  (  f )  Guj>j>u  tu  Jiuxhlt.  Confido  ego  totius  mundi 
gubernatori. 

idem,  quod  diximus,  ex  eo  elucet,  quod  Deo,  tamquam .  omnium  bonorum 
Parenti  &  au&ori,  unice  gratias  efie  duxerunt  agendas,  fi  quid  grati  &  jucundi 
n?bis  eveniflet ,  laudesque  ejus  delicias  efie  fuas ,  praedicarunt.  Epittetus  boni 
Vlfi  hoe  efie  munus  ait,  (**)  ^X^  Cbaeo  mxvluv  tu  &iw  ,  Deo  gratias  agere 

omnibus.  Alio  vero  loco  fic  eum  commentantem  hac  de  re  audias:  (ff)  E* 

7T  m  jpees  miuv  K,  f&ivi  K,  'Jiat  ,  >5  vfAYUV  Tv  3*w ,  VJH  <£<Pj}fAi7» ,  nfii  EJTl;- 
TKf  X^&TXt;  ;  CVTi  VJM  tmxjflovlxc ,  >9  odp^VTXC  ,  i&iovjxt  ofi&V  d-  upivov 
ifir  $zov  j  M  .yxs  0  B-ets  ,  oti  yfjiiv  7mpiagiv  Xgpxvot  tuutu  ,  ^  t  Ipxmpt&oi*  pityots  0 
•  ;*  >  oti  Xiipcv;  i^uYJtv  '  jc.  t.  A  en  «^eo^  XtX*i6oTU(  5  071  xxQ&SovJett  d\xiMw'  txujtv.  ip 
dCQquiTv  t$<l ,  r  ptlyi&v  tytj  B-etlmlo*  u/x>ov  iQvptvtiv ,  oti  t  iuuxuiv  iSutt  T 
ynyduj  Tvruv'  tI  fer  j  x-  t.  A-  «1  eiv$uv  Yifxlw  ,  c?w<Vk  tk  t?  a’>}Scv©- ,  t*  xuxv®'', 

$  xiW  vvr  3  Acyt^V  **>*  ,  v>t?K  pn  Srf  T  $«<5r.  Si  /*«  effiemus  ,  quid  nobis  aliud 
agcndum  erat  &  publice  &  privati  m ,  quam  Numen  celebrare  ac  laudare ,  eique  grates 
Perfolvcrc ?  Nonne  &  fodi  entes ,  arantes ,  &  edentes  hunc  Deo  hymnum  canere  dece - 
?  Magnus  efi  Deus  ,  «o^/r  infirumenta  praebuit  haec  ,  quibus  terram  colamus. 

,agnus  efi  Deus ,  qui  manus  nobis  dedit  &c.  qui  effecit ,  ut  latenter  crefcamus ,  «f  ^or- 
refpiremus.  Haec  fingulis  in  rebus  cantanda  erant :  at  hymnus  maximus  &  divi - 
™dfimus  idcirco  decantandus ,  quod  vim  nobis  dedit  has  res  intelligendi  &  utendi  ratione 
JVtruftam.  Quid  ergo ?  tw/go  excoecati  fitis,  nonne  oportebat  ejje  aliquem  t  qui 

„ c  funere  fungeretur ,  &  loco  omnium  hymnum  de  Deo  publicaret?  Quod  fi  lufcinia  es - 
^e,,2>  lufciniae  officio  fungerer ;  fi  olor,  oloris.  Nunc  rationis  quum-  particeps  fim , 

/rtWex  decantare  Dei ,  id  efi:,  fupremi  Numinis. 

Ad  extremum  Stoici  fummum  illum  Deum  in  primis,  adorabant  &  deprecaban- 
Ur  j  neque  Diis  ex  reliquis  aliquem  focium  ei  dabant  in  precibus  fuis.  Idque 
lnn  figiUatim  facere  folebant  ,  quum  opem  ejus  &  auxilium  contra  tentationes, 
Hjias  vifa  dicebant,  expofeerent.  Juvat  ( b )  Epictetum ^  iterum  teflem  rogare: 

£  Otyuv  S$1  3-iiov  T8  igycv ,  \s&sp  'fixnXUOV: ,  \JZTt£  IX&QittCK'  $  pCiUy IJOB  ,  CMltVQV 

^>c«Ax  /3o,$,  ^  #  ^  TJJ'f  froetUps  &  X"!*™1  °[  **M*:  dngens  efi  certa - 

/jen,  divinum  facinus  ,  regnum  agitur ,  libertas  agitur ,  felicitas  agitur .  Dei  memento  y 
Uum  adjutorem  advocato  &  commilitonem ,  ut  Caflorem  fcf  Pollucem  precari  [olent,  qui 
ntempeftate  navigant.  Idem  brevem  hanc  precationem  faepius  fuadec  adhibendam 
ue,  quae  partem  quoque  conftituic  orationis  ejus,  qua  Cleanthes  Deum  fibi  pro¬ 
pitium  reddere  (c)  Jluduit: 


(•^w.ihTv  ^5-  (potius  5.  7.  p.  171.)  (t)„Ln>-  y1-  5-  «‘(potius  5.  IO.  p.  I74-) 

'  J  -Lib.  IV.  U  7.  (p#  4QI  ^  Lib.  I.  C.  16.  (p.  127.) 

^26  ^HCietumJ  Vid.  Arrianus  Lib.  n.  Cap.  18.  (c)  Studuit ]  Arrianus  paHim  has  preces  com¬ 

mendat,  in  primis  Lib.  IU.  Cap,  26.  P-  3«; 

'  Qo  ov  3  C1) 


Cleanthis  hymnus .  Cap.  IV. 

'AyS  Si  i ut,  u  1  sv ,  >yij  cv  y  tj  7X7rpu$!>\) 

orn  (fy»)  5  "f  t&Kfi  >€  «sxv©-  *  j;v  Si  ye  ju>)  &chu , 

t^KW-  Me  JuPiter >  duc  *  &  fatl  ncceJfitas  j  quocumque  vejlro  dejtinatus  numine  fini  • 
fequor  ego  /ponte  atque  libens.  Nani  Ji  vel  maxime  reluctarer,  invito  tamen  fequendurt 
ejfet.  Fatum  &  Jupiter  duo  hic  tantum  nomina  funt,  quibus  unus  idemque  fum' 
mus  Deus  defignatur.  Quapropter  Seneca  fenfum  hujus  obfecrationis  non  minuS 
vere  &  fideliter ,  quam  icite  &  eleganter ,  his  verfibus  expreflit : 


(*)  Duc  me,  parens  celfique  dominator  poli. 

Quocumque  placuit,  nulla  parendi  e[t  mora. 

Adfim  impiger:  fac  nolle ,  comitabor  gemens. 

Malus  que  patiar ,  quod  pati  licuit  bono. 

Sed  quoniam  plurimos  aegerrime  adduci  fentio,  ut  eos  ,  qui  multis  olim  Tup* 
plicabant  Diis ,  unum  tamen  fummumque  Deum  prece  adiifie ,  credant ,  pium  # 
egregium  Cleanthis  hymnum  ad  Deum  huc  totum  transferam,  idque  tanto  libentius» 
quod  eum  paucis  innotuifle  video.  Ac,  ne  ullo  modo  defuifle  videar  le&oribus» 
facilem  &  elegantem  ejusdem  verfionem  fubjiciam,  quam  familiaris  meus,  Dup°r' 
tus ,  vir  longe  dottiflimus,  Latinis  numeris  alligavit. 


£j-)  Kvfi?’  oihcuxTuv  ,  mXuuvv/xi ,  7iztynoan<;  olei 

26 Ce,  (biarewf,  'dfXW '  /p*  mir&  xv&^yur  , 

"Xcupt !  <rt  }&  B-ytjTzitn  '&£}<rcui 

\E> e  <r5  $  -fi®4  trfitv  yyp  plfxtjux  Aet^liltc 
MZvqv,  b<m  n  tytj  tfrj  $y*iT  ini  y£x*. 

Tw  <rs  KxQvjuivKo-u  ,  iij  oiv  K£ejn<§*  ciitv  dihru. 

2ci  Sii  TTXi  oSl  yjcf/.®*  kXlOsi/^u(^  'Z%4  yxixv 
TleifoJ)  ,  X w  K&  'wdv  \szjv  erh 

TciSf  ix*s  'JPCFXqfi  aimvut  vzjv  X*£™ , 
'AuQKWi  n VpUvS,  dfi^ucv^  Kipecmov. 

T«  $  'Jzsv  vXnyKS  <Ptcw(  rnxvr  Iftlyetn, 
n.7  cv  x*t<sC0iW  YSivov  htyv,  of  2q$  xolvjuv 


Qcim  (JiiyvC . 

*Oe  tow©-  y,yx\k  v7m\(§-  &* «wCf  mtv ttV 

OvSe  71  yyrd)  ifya  X^  **  /fi* »  > 

Ovn  x*7  ou&WQv  S-Zgv  z:Agv  ,  It  in i  mnu, 

IlAke)  Imo*  plfrci  xxw  cfrnffm  dmouq. 

K ai  Hficruiif  rtt  axscfxx ,  >&j  is  <p,A*  ™  $lAet  ^l9t 
TnSt  ^  «V  iv  7T<xv&  <riwKZf*ox*f ,  icS-Acc  xamair iv , 
‘a&’  'ivx  yyn&w  Trotvluv  Xcy>v  dtb  iivluv  , 

*Ot  QdCytvla  tutnv ,  cm  Bvjtuv  xaxsi  iltnv. 

AvVjucpg,  Cl  t  dyadi Zv  ^  jub  xTnnv  nvilonhs , 


(*)  Ep.  CVI.  (potius  CVII.  T.  II.  Opp.  p.  402-) 

(t)  Stephani  Poef.  philpf.  p.  49.  (ex  Stobaei  Eclog.  phyf.) 


66 


Cleanthis  hymnus . 

Out’  tovpZct  Si*  Kgivlv  vofxov ,  xkCvtiv  , 

ilf  *£v  71 v(liy%uOi  cwv  vu  /3.CV  to^Aov  g^c«K. 

Avnl  J[  *v  bf/jwtnf  «><&  x»Ab  aS\©-  tn-’ 

02  /*£?  vaare^  <rnxblw  IvA&stv  suaviis, 

01  (/[  67n'  te$o<rwjcu;  n 6patjUfJ^ot  yjcrjuu , 

yA)iKo/  4’  8,V  «•'*«»'  ngij  cu/xotl®'  rM<*  t$y*> 

'AAAa  Zdtf  7rctv$ct>pt ,  xiActiviQ W3  >f;£<x6/<iu/v£ , 

‘AvOpuruf  fua  dreipcavitis  'teri  Au^fis , 
lHv  av  kkts.(>  cxibxnv  ^th>  Ss?  ^  xupraif 

Tvci/uw ,  jj  7nriw!&  av  IiKtjg  fi$  7rccv(g:  xv&gvfS' 
v0(pp  uv  Ttfxtfl&ltf  etjueiSdptiQd  <n?  77/*  >5, 

'TfAVbvJte  ru  ad  i^yct  ,  »f  e^once 

©wjtcV  IoVt’  ’  Ifni  «7i  /0/)o]sr  <x^o  «  pifyv , 

Ot/7i  $-gsrj,  )}  ng/yor  dei  rifxav  i*  J/xjj  Cy,\eiv» 

Magne  pater  Divum ,  cui  nomina  multa ,  fed  una 
Omnipotens  femper  virtus ,  2«  Jupiter  autior 
Naturae ,  certa  qui  fingula  lege  gubernas  ,  . 

Rex  1 /alve!  Te  nempe  licet  mortalibus  aegris 
Cunilis  compellare:  omnes  tua  namque  propago 
Nos  fumus ,  aeternae  qua/i  imago  vocis  &  echo 
Tantum ,  quotquot  humi  fpirantes  repimus.  Ergo 
Te  cantabo ,  faa/w  £?  robur  fine  fine  celebrans. 
Quippe  tuo  hic  totus ,  terram  qui  circuit ,  orWf 
iVcf  ( quoquo  agis )  imperio ,  ac  obtemperat  ultro . 
Inviti  is  telum  manibus  tibi  tale  minifirum 
Anceps  ,  ignitum ,  ted  moriturum  denique  fulmen . 
icta  etenim  illius  tota  &?  natura  tremifeit: 

Illo  £?  communem  rationem  dirigis ,  £5*  flwac 
Mundi  agitat  molem  ,  magno  fe  corpore  mifcens. 
Tantus  tu  rerum  dominus ,  retiorque  fupremus : 

Nec  fine  te  fatium  in  terris ,  Dchj-  ,  aut  opus  ullum 
Aethere  nec  dio  fit ,  nec  per  coerulea  ponti  , 

Errore  atia  fuo  nifi  quae  gens  impia  patrat . 

Confufa  in  fefe  tu  dirigis  ordine  certo : 

Aufpice  te  ingratis  &  inejl  fua  gratia  rebus 
Felice  harmonia.  Tu  fcilicet  omnia  in  unum 
Sic  bona  mixta  malis  compingis ,  ut  una  refurgat 
Cunftorum  ratio  communis  &  usque  perennans , 

rc/agrt  fpernitque  hominum  mens  laeva  malorum. 
Ficu  miferi !  bona  qui  quaerunt  fibi  femper  £?  optant , 
Eivinum  tamen  hanc  communem  &  denique  legem 
Nec  fpeftare  oculis ,  nec  fando  attendere  curant : 

Fui  fi  parerent ,  poterant  traducere  vitam 
Cum  ratione  &  mente  bonam :  nunc  fponte  feruntur 
In  mala  praecipites ,  trahit  &  fua  quemque  voluptas . 
Hunc  agit  ambitio  laudisque  immenfa  cupido ; 


156 


Illum 


Cleanthis  bymnut. 

Illum  &?  avarities  &  amor  vefanus  habendi ; 
Blanda  libido  alium ,  Venerisque  licentia  dulcis: 
Sic  alii  tendunt  alio  in  diverja  ruentes. 

/ It  tu ,  Jupiter  alme ,  tonans  in  nubibus  atris , 
Da  f aper  e  ,  &  mentem  miferis  mortalibus  aufer 
Infanam:  hau  tu  pelle,  pater :  da  apprendere  pojfe 


CAP.  IV, 


(<f)  Legem ]  Stoicos  certum  quemdam^Deum, 
feu  naturam  igneam,  at  a  mole  corporea  tamen 
fecretam ,  aeternam ,  lapientem ,  &  providam ,  pro- 
feflos  cfle,  omni  vacat  controverfia :  nec  ego  prop- 
terea  illis  acceflerim,  qui  nihil  inter  hanc  fami¬ 
liam  &  eorum  factionem  ,  qui  fummum  Numen 
plane  tollunt,  interefle  arbitrantur.  Sed  nec  illis 
me  junxerim,  qui  tantum  fere  in  Stoicis  de  Deo 
&  religione  praeceptis  cfle  cenfent  dignitatis ,  quan¬ 
tum  in  decretis  aut  fanae  rationis,  aut  religionis 
Chriftianae.  Ut  enim  multa  efle  a  Stoicis  lplen- 
dide  de  Deo  &  officiis  erga  Deum  dicta ,  minime 
diffitear,  neque,  fi  in  fe  fpedentur ,  fectae  hujus 
pleraque  de  religione  pronuntiata  parum  a  veritate 
abefle ,  negem :  multum  tamen  de  hac  praeitan- 
tia  decedit,  fi  cum  inter  fe  ,  tum  cum  reliquis 
difciplinae  Stoicae  placitis  conferantur.  Non  ex 
gloriolis  hujus  vel  illius  Stoici  verbis  duciplina 
hujus  generis  aellimari  debet :  fed  totus  ejus  ha¬ 
bitus  ob  oculos  nobis  ponendus,  cc  deinceps  de 
■dogmatum  fingulorum  utilitate  &  excellentia  judi¬ 
candum  eft.  Equidem  nullam  feftam  facilius  ab 
homine  ingeniofo  &  erudito  purgari  polle,  arbi¬ 
tror,  quam  hanc;  idque  duabus  potiffimum  de 
cauffis:  Primum,  tametfi  dc  fumma  philofophiac 
fatis  inter  fe  confentiant  Stoici,  tamen,  fi  ad  fin- 
gula  defcendainus  praecepta,  mirifice  diferepant, 
nec  ,  quod  huic  placet ,  id  illi  etiam  arridet. 
Deinde  infinita  exftant  eorum  difta,  mqjos 
prorfus  a  fundamentis  difciplinae  fuae  difcedunt, 
&  ,  quae  ipfimet  pofuerant ,  evertere  videntur. 
Quod  quidem  vel  ex  uno  facillime  difeas  Sf\eca : 
in  quo  tot  legas  inter  fe  pugnantia  &  doctrinae, 
quam  profitebatur,  initiis  contraria,  ut  nullius  par 
fit  ingenium  omnibus  ejus  inter  fe  fcntcnms  con¬ 
jungendis  &  conciliandis.  Quapropter,  fi,  quae 
huic  vel  illi  Stoico  aut  placuerunt,  aut  excide¬ 
runt,  in  fe  confiderare  velis,  numquam  defidera- 
bis  argumentorum  copiam,  quibus  familiae  hujus 
cauflam  exornare  valeas.  Ego  vero  difciplinae 
alicujus  pravitatem  &  bonitatem  ex  fundamentis 
ejus  totoque  contextu  arbitror  metiendam  cfle , 
nec,  quid  aliqui  fcripferiut  vel  dixerint,  fed  quid 
reliquis  decretis  fuis  convenienter  vel  feribere  vel 
dicere  debuerint,  in  primis  fpectandum  efle,  ar¬ 
bitror.  Qua  ratione  atque  via  negle&a ,  quis , 
obfecro,  tam  ater  &  inficctus  erit,  quem  homini 
diferto  &  ingenio  praedito  defendere  non  liceat? 
Julius  enim  umquain  ita  vel  in^Deum ,  vel  in  ve¬ 


ritatem  &  re&am  rationem  injuriofus  exftitit,  quift 
interdum  multa  diceret  egregia  &  a  reliquis  fenten- 
tiis  fuis  valde  remota.  Sed  ad  Stoicorum  DcM11 
redeo :  qui ,  fi  non  tam  ex  magnificis  quorumdam 
hujus  gentis  dittis,  quam  ex  ipiis  univerfi  generi 
decretis  deferibatur,  non  mihi  nimis  cfle  magiis 
&  gloriofus  videtur. 

Primum  omnes  fateantur,  neceflc  eft,  Deui* 
Stoicorum  in  materiam  prorfus  iminerfum  elie» 
nec  ab  ea  ulla  fejungi  ratione  pofle,  diffufum  qu0' 
que  &  extentum  per  rerum  univerfitatem.  Ex  fi11* 
opinione  quaenam  confequantur  abfurda ,  olim 
jam  LaB,  antius  Divinar.  injlitut.  Lib.  II.  Cap ■  5* 
p.  189.  noftra  aetate  fatis  acute  Petr.  Baylius  Co 
tinuation  des  Penfies  fur  les  Cometes  Tom.  I.  $•  67" 
p .  338.  /.  oftendit.  Deinde  Deus  hicce  totus  ^ 
corporeus :  quod  .nec  ipfe  inficiari  potuit  JuP* 
Lipjtus.  Collegit  etiam  multa ,  ex  quibus  id 
ficitur,  veterum  tcllimonia  Ezech.  Spanhemiu* 
Juliani  Caefares  dans  les  Pr.euves  p.  no.  Jl*' 
Tum  finitum  eft  Stoicorum  Numen.  Mundu® 
enim  finitum  efle  fcifcebat  haec  familia,  plur^S' 
que  uno  negabat  mundos  efle ,  quod  vel  ex 
tarclto  confiat  de  Stoicorum  repugnantiis  T.  II.  OPP‘ 
p .  1053.  Quare,  11  Deus  nihil  eft,  quam  namr* 
ignea  per  univerfum  mundum  commeans ,  conf^11' 
taneum  eft ,  ut  Deus  etiam  finitus  fit ,  nec  amph^ 
mundo,  extra  quem  immenfum  efle  vacuum»  “ 
cernebant  Zenonis  fe&atores.  Hinc  etiam  n° 
pauci  hujus  feftae  rotundam  Deo  figuram  attri^ 
bant.  Mundus  enim  ex  eorum  fententia  rotund1^ 
eft :  Deus  vero  mundi  anima :  ex  quo  eum 
eadem,  qua  ipfum  mundum ,  efle  praeditum ,  eje 
citur.  Manilius  Aflronomicon  Lib.  I.  p ■  7" 
figura ,  quam  fphaeram  vocamus : 

Haec  aeterna  manet  divisque  simillima  f oh^a' 

Quod  fi  finitus  cfi  ,  quem  gens  Stoica  veret^ 
Deus,  finitas  quoque  virtutes  efle  ejus  &  Per 
ftiones ,  controverfia  caret.  Nec  id  illi 
vel  negare  poliunt.  Haud  igitur  ab  hoc  Deo 
tiam,  fapientiam,  potentiam,  bonitatem  v  $ 
finibus  circumfcriptam  poftules.  Omnes  hae»  c 
quae,  praeter  has,  aliae  funt  in  eo,  virtutes 
hoccc  nofiro  terminantur  &  definiuntur.  Ad  P? 
tiam  &  libertatem  figillatim  quod  attinet,  D 
fuum  non  omnia  potuiiTe,  quae  voluiljet,  cfn 
nec  facultatem  habere  libere  decernendi ,  fato  q  ^ 


$•  2  i*  Cleanthis  hytnnus .  66; 

Vonfilium ,  fretus  quo  tu  omnia  rite  gubernas : 

Nos  ut  honorati  pariter  tibi  demus  honorem 
Perpetuis  tua  f ait  a  hymnis  praeclara  canente* , 

■Ut  fas  efl  homini:  nec  enim  mortalibus  ullum 
Nec  fupcris  majus  poterit  contingere  donum , 

Quam  canere  aeterno  communem  carmine  (  d )  legem . 

J.  XXVI. 

*n  ipfa  plerumque  materiae  natura  latente  impe-  ex  lege  philofophiae  fuae  de  praemiis  &  poenis 
n'tum  ,  aperte  fatebantur.  Obftitifle  nimirum,  divinis  decernere  debuerint  Stoici,  miflls  eorum 
non  fecus  atque  Platonici,  materiae  pervicacita-  pronuntiatis,  quae  populi  auribus  potius,  quam 
jeni  &  malignitatem,  conquerebantur,  ne  meliora  veritati,  ut  credebant,  largiebantur.  Aeterna  qui* 

I1)  noc  mundo  fierent  multa,  atque  facta  funt  a  dem  praemia  poenasque  perennes  fuiluliffe,  ani- 
r,e.°  &  conftituta ,  id  eft,  potentiorem  fuifle  ma-  misque  immortalitatem  derogafle  Stoicos  ,  faltim 
eriam  Deo,  largiebantur.  Seneca  de  provid.  Cap.  5.  plerosque,  pervulgatum  efl.  [Contrarium  tamen 
j/  *95.  T.  I.  Opp.  Qiiare  tamen,  inquit,  Deus  oftendere  vult  Perckle y  Alciphron  T.  I.  p.  206. 
Tr!n  iniquus  in  dijlributione  fati  fuit ,  ut  bonis  vi-  at  temere.  ]  Vid.  omniuin  inftar ,  quae  b.  'jFo. 

Paupertatem ,  vulnera ,  &  acerba  funera  adferibe-  Franc.  Buadeus  ex  AI.  Antonino  collegit  in  Introd. 
Jf  Non  potejl  artifex  mutare  materiem :  haec  pajja  ad  Philof.  Stoicam  ex  mente  Antonini  SeSt.  IV. 

/  Qp&edam  J 'epararCa  quibusdam  non  pojfunt ,  8.  p.  55-  f  quae  nuperae  Antonini  editioni 

Jwaerent ,  individua  funt.  Conf.  eumdein  in  Lipjienfi  praemifla  eft.  Atque  haec  doftrina,  nifi 
*sfaeJl.  natural.  Praef.  Lib.  I.  p.  4.85.  T.  II.  Opp.  vehementer  fallor,  ex  ipfa  interiori  difciplinae  Stoi- 
~  maxime  Antoninum  Lib.  VI.  ad  fe  ipfum  J.  36.  cae  conftitutione  fequitur.  Summa  felicitas  exde- 
*95.  Neque  cum  hac  pugnat,  quemadmodum  cretis  Stoicorum  confidit  in  virtute;  maxima  cala- 
Gatakcrus ,  fibi  perfuafit,  fententia,  quod  mitas  &  miferia  in  vitio.  Solum  bonum ,  notilfi- 
pt-  Antoninus  cum  alias,  tum  Lib.  VI.  J.  1.  mum  eft  hujus  fe&ae  fcitum ,  hcnejlum ,  foium  ma- 
l':  170.  feifeit,  tki  t  irlci* ,  wiiveYft  mate-  lum  turpe.  Vita  igitur  &  reliqua,  quae  vitam  vel 
tj.7t.ft  turpjs-;,  obfepentem  &  parere  prom-  jucundiorem  vel  miferiorem  rcddHnt,  nec  in  bo- 
effe.  Nam  &  illa  paret  &  obfequitur  materia,  nis,  nec  in  malis  locum  habere  poliunt:  neque  fa- 
qUae  tantum  patitur  ex  fe  comparari  &  fingi,  quan-  piens  vel  vitam  vel  bona  vitae  requirit  &  optat. 
eUQl  natura  ejus  permittit:  atque  lignum  aliquod,  Quapropter,  11  vita  foret  fapientis  aeterna,  is  nullo 
j^  quo  Mercurium  fingere  nequit  artifex,  ctiamfi  fieret  modo  felicior,  nec,  fi  animus  improbi  aeter- 
*jkiae  ejus  certa  ratione  repugnet ,  alio  tamen  num  maneret ,  incrementum  aliquod  calamitati 
j.  u<?  manibus  ejus  &  ingenio  morem  gerit.  Interio-  ejus  accederet.  Nos,  qui  animos  numquam  inter- 
hfjujlitiam  relinquunt  Deo  Stoici;  verum  exter-  ituros  clfe ,  ratibneduce,  probamus,  non  polire - 
arn ,  quae  poenis  &  praemiis  male  vel  bene  agen-  mum  ex  ftatu  bonorum  &  malorum  hac  in  vita  du- 
s  affic;t,  ab  ejug  natura  removent:  quod  dum  cimus  argumentum.  Bonis  hic  male  eflTe  plerum- 
exf^Rt’  omnem  virtuti  ftudendi  vim  in  homine  que,  malis  bene,  concedimus.  Ex  quo  deinceps 
^  unguunt,  &  ipfa  divini  cultus  fundamenta  con-  effici  debere  concludimus,  quum  Deus  juftifi5mus 
.  e  llInt;  Non  ignoro,  Senecam  nonnumquam  de  fit,  fore,  ut  altera  in  vita  poli  hanc  bonis  prae- 
i  raeniiis  &  poenis  Dei  verba  facere:  vid.  EpiJl.XCV.  mia  erogentur,  malis  poenae  infligantur.  Idque 
tV*54'  T'  JI'  ^rum  haec  ejus  effata  in-  recte  a  nobis  fieri,  ipfum  Servatoris  noflri  exem- 

,  eaeflb  referenda,  quae  populariter  apud  eum  pium  ollendit,  qui  hoc  argumento  diferte  in  para- 
on;  nmUrrrnt  lacerabilia,  is  facile  perfpiciet,  bola  de  divite  epulone  utitur  Lue.  XVI.  25. 
j;.  r.cllciuis  ea  Stoicorum  decretis  contule^-  »rt  «•«  rx  ’ata0a'  t*  i,  Ta 

Q  ons  ,  Stoicis  faepenumero ,  ufum  lo-  c-*,  ^  tx  kaka'-  ^  JV‘nA- 

juend1  popalo  relinquere,  fibimet  vero  ipfis  P  akaaeitai,  <ro  5  ’o  A  r  N  A'  2  a  1.  Verum 
taSiai?  I  r?rtVare*  ^aa  ex  obfervatione  mul-  Stoici  viro  bono  mali  aliquid  hic  evenire  pofle, 
ln  om  lententiarum  vis  cft  aeftimanda  >  quae  quum  omnis  in  una  virtute  falus  &  felicitas  fit, 
t-necae  LVjris^ ,  maxime  in  Confolationibus  ai  malo  autem  homini  boni  aliquid  accidere  poffe, 
t0t.Ciam  &  Helvidiam ,  leguntur:  in  quibus  ad  quum  omnis  in  vitio  miferia  fit  polita»  negabant. 

’  quos  coniPe^at:>  captum  voces  accom-  Quamobrera  totum  huncce  locum  omittere  debe- 
cui  f1’  non  tam  cx  Prae fer ipto  difciplinae,  bant,  neque  fore  aliquando  tempus,  quod  bona, 
Whm-tra<^'^Crat’  ^uam  vuISari  hominum  con-  quibus  hic  caruiffent ,  viris  bonis,  malis  autem 
c0m,  inc  diflerit ,  ut  fortius  imbecilles  animos  bonorum,  quibus  hic  gavifi  fuiflent,  loco  mala 
UanOVC“t‘  redditurum  e(Tet,  concedere  poterant.  P«c- 

qiie  intueamur  aliquanto  propius,  quidnam  tcrca,  qvodnam  Dpicns  Stoicorum  vir  praemium  a 

fppp 


Rcceniiores  Ethnici  unius  Dei  cultores.  Cap.  IV* 

*  XXVI.  Vix  umquam  finem  inveniret  oratio  ,  fi  cun&a  philofophorum 
^I7fcriDtorumqae  recentiorum  temporum  ,  quibus  unum  fupremumque  Deum  reliquis 
Draefecerunc  Numinibus,  pronuntiata  referre  mihi  animus  eflet.  Quamobrem  cx 
multis  pauca  tantum  referre  placet ,  quae  cum  auftoritate,  tum  perfpicuitate  re* 
*  iicua  fuperant.  Exordium  a  M.  Tullio  Cicerone  ducetur.  Hunc  autem ,  multi  funt,. 
qui  certi  aliquid  de  Deo  divinisque  rebus  ftatuifie  negant,  ideoque  in  Dei  pro 
fefioribus  haberi  nolunt,  eo  quod  in  Libris  dc  natura  Deorum  Cottam,  Acadernj 
cum  non  modo  C.  Fellcjum ,  Epicuri  afleftatorem,  fed  &  £).  Lucii.  Balbum ,  Stoi* 
5 19 cum ,  inducat  refutantem.  Quibus  ego  propter  varios ,  qui  in  (criptis  ejus  occur- 
'  runt  locos,  animum  Dei  metu  religioneque  imbutum  teftantes,  aflbntrn  plane  ne* 
queo!  Libro  fecundo  de  divinatione  (*)  haec  fcripta  extern ,  exempli  caufia,  verba. 
E(Tc  prae  flant  em  aliquam  aeternamque  naturam ,  eam  fufptciendam  xtdtntrandamque  j 
minum  teneri ,  tulcritudo  mundi  ordoque  rerum  cocleflium  cogit  confiteri.  Gravius  eta* 
Oratione  dc  faru/picum  refponfis :  (f)  Qjds  tft,  inquit,  tam  vecors ,  qui ,  quum  fiifpexcut’» 


(*)  Gap.  72-  P-  3255.  Tom.  IX.  Opp. 


(t)  C.  10.  p.  2333.  T.  V.  Opp. 


■nro  noft  exccfiuin  ex  hac  vita  exipeclare  queat,  vavcrit,  is  facile  intelliget,  vocabula,  peccatum 
ncfcio.  Nudi  voluptates?  num  delicias  ?  At  has  praemium,  poena,  fuppUcitm,  non  id  quod  apu 
minime  curat  fapiens,  fed  fpcrnit,  cui  virtus  uni-  reliquos  homines  ,  in  Stoicorum  fchohs  figm  ca 
ca  merces  eft.  Vid.  Antoninus  Lib.  VI.  $.  34*  re,  raagisque  fplendida  effe,  quam  vera  & 
11.101  Num  igitur  virtutem?  Verum  hanc  libi-  pria.  Quidnam  habet  deinde  Stoicorum  Deus» 
£ct  ipii  compto  poteft  fapiens,  jamque  habet  quo  vel  re?e  Ut.  bonorum  in  hac  vita  remujfe 
difcedens  hinc.  Similiter  quodnam  fupphcium  im-  retur  ,  vel  male  admiffa  improborum  coercea^ 
minere  poteft  improbo  ex  Stoicorum  praeceptis  Num  divitiis,  opibus  ,  honoribus  fapientem  cum, 
poft  fata?  Num  cruciatus?  num  dolores?  At  hos  labit?  In  his  vero  nihil  boni  eft,  neque  fap^ 
nebant  in  maJis  &  poenis  effe  Stoici.  Num  igitur  his  externis  &  fortuitis  rebus  utitur ,  qui  aeque 
vltfofae  propenfiones  &  violentae  animi  cornmo-  lix  elt  in  tauro  Phalaridis  atque  in  Sybantaijl 
tiones  in  quibus  omnis  mali  vis  eft?  Verum  hae  conviviis.  Num  virtute  donabit?  Ad  hanc  ver 
a  Deo  in  quo  nihil  mali  eft,  profici fci  nequeunt.,  impetrandam  auxilio  Det  non  indiget  fapiens.  V* 
Taceo*  ex  fententia  Stoicorum  omnes  animos,  tus  enim,  fi  Stoicos  audias,  eft  in  illis  rebus,  <1 
etiam  fceleratorum ,  innatam  habere  vim  cupiditar  **  *<p'  m>‘">  feai  in  poteftate  noftra  polita  v°£..nr 

‘  &  libidines  debellandi  &  fedandi.  Bffet  igitur  Vid.  Epicteti  Enchiridii  1  Cap.  1.  &  'Attianus 
i»  ipfa  hominis  impii  anima  virtus  poenis  divinis  in  Epictetum  Lib.  i.  Cap.  1.  p.  84. 
refiftendi ,  fefeque  ab  illis  liberandi.  Praetermitto  fnn  quodnam  timebunt  poenarum  genus  ?  Num  m  _ 
alia  quae  Stoicos  non  potuerunt  non  in  hanc  opi-  bos,  paupertatem  ,  ignominiam  ,  cxfilium  t 


nionem  Inducere ,  ut  mentes  hominum  capitis  con* 


paupertatem  ,  1LV  ,  h.umun.  -  ; 

haec  priraum  fortuita  funt  &  naturae  rerum  n2ceL 

,  ent.  fario  ad; uncta ,  quae  in  fapicntetn  &  probum  a 

Neque  plus  vitae  hujus  praemiis  &  poenis  loci  que  cadunt,  atque  in  impium  &  .fecundum  na  ; 
in  Stoicorum  difciplina  relictum  eft.  Primum  fa-  rain  viventem.  Antoninus  Lib.  \l.  $,  36.  P’c 
pientis  effe,  Stoici  decernebam,  omnibus  animi  Deinde  ma.a  numme  funt,  nec  idcirco  Ut  P  ^ 
perturbationibus  vacare,  &  affc&ns  prorito  «;  fpedan  poliunt.  Num  vitiorum  aut  vitiofarum  P^ 
pellere.  Sapientem  vero  Deum  fequi  &.  imitari  penHonum 1  cop,am  ?  Verum  haec  Deus,  ef, 
debere ,  fimul  praecipiebant.'  Quare  non  poterant ,  benignus  &  juftus  omnique  carens  vitio,  m 

- “ar-A...  :Mjn  miferi-  tire  nullo  pafto  valet.  Poftrcmo  malis  &  m ^ 

- - -  neceffaria,  mundus  < 

„7  ra  .-Y, r,„n  Lib.  Vi 

>  re' 


odium,  quemadmodum  ex  lapiente,  bis,  tamquam  parte  neceffaria,  mundus  upv] 
:nt,  eumuue  ab  improbis  &  vitiolis  laedi  non  poteft:  viL  Antoninus  ad  JeipJum  Lt*  f. 
o,  nec  viciffnn  a  bonis  placari  poffe,  $.  42.  p.  196.  Chryfippus* pud  PlutarchU^A  ^ 


quin  etiam  ex  Deo  affe&us  omnes  iram 
cordiam  ,  od‘ 
proferiberent- 
nullo  modo, 
conllituerent.  Vid.  Lati  antius  de  ira  Dei  Cap.  5. 
p.  901.  6t  Cap.  17-  P-  951.  Deus  vero  fi  offen¬ 
di  nequit  hominum  vitiis ,  ii  hec  odio  habet  ali¬ 
quem,  qui  peccat,  ncc  miferetur,  nec  certa  ra¬ 
tione  facinoribus  mortalium  irafeitur,  quid  de  prae¬ 


biis  &  poenis  ejus  liet?  -  Vel  hoc  unum  qui  obfer-  busquu  mundus 


pugnant.  Stoicor.  T.  II.  Opp.  p.  104 atft  e3>’ 
nullo  modo  poteft,  quiu  fint  homines  impuae 
infidioii,  fraudulenti.  Antoninus  Lib ^  ia.  j.  * 
p.  285*  Quaenam  ergo  poena  dittan  pote  t  . 
niinibus ,  quos  univerfitatis  hujus  rati^  p 


s,  fi  quidem  recfte  fefe 


§•  -6.  Ckerb  unam  Deum  4jffe  cvc&httl.  66? 

coelum,  Deos  rfje  non  f  enti  at ,  &  ea,  quae  tanta  mente  fiunt,  ut  vix  quisquam  arte  ulla 
Ordinem  rerum  ac  vkiffltudinem  perfequi  prffit ,  cafu  fieri  putet?  Plura  hujus  generis 
eflata  procedente  disputatione  laudabimus.  Interea  libris,  quos  de  rebus  ad  phi- 
tafophiam  pertinentibus  exaravit ,  Ciceronem  recen:iom',  qua :n  Carneades  condidit, 
•Academiae  rationes  &  inftituta  fequi,  neque  certi  aliquid  d. cernere,  haud  equi¬ 
am  diffitear.  Quem  quidem  morem  cum  prudentia ,  tum  aliae  illi  rationes  lua- 
%unt,  quas  ipfemethis  verbis  exponit:  (*)  Qui  requirunt,  quid  quaque  de  re  ipfi  fen - 
Ciatnus,  curmfius  id  faciunt,  quam  necejfe  cjl.  Aon  enim  tam  auctoritatis  in  dif putando , 
quam  rationis  momenta  quaerenda  funt.  Qjtin  etiam  obefl  plerumque  illis ,  qui  dijeere  vo- 
,  auctoritas  eorum »  qui  f  e  docere  profitentur,  Dejinunt  enim  fuum  judicium  adbibere  , 
idque  habent  ratum ,  quod  ab  co ,  quem  probant,  judicatum  vident.  At  extremo  ta» 
*Jlen  de  natura  Deorum  Libro ,  id  quod  (c)  Augujhhurn  quoque  ob  fer  vare  memini, 
diferte  Cicero  propenfiorem  fibi  ad  veritatis  fimilitudinem  Balbi  fententiam  ,  quam 
lellcji  &  Cottae,  videri,  confitetur:  Quorum  verborum  hanc  apparet  efle  (/•) 


(*)  De  nat.  Dcor.  L.  I.  (Cap.  $.  p.  2 8 35.) 

^Cl'e  debeant,  aeque  atque  fole  &  fideribus,  ca- 
Iere  nequit. 

Ex  his  jam  aperte  ,  ut  opinor,  liquet,  quemad¬ 
modum  accipienda  fint  illa ,  quae  de  cultu  Dei  & 
°®ciis  erga  fummum  Numen  Stoici  magnifice  fatis 
l^aecipiunt.  Mihi  quidem  ifta  omnia  plus  multo 
v3nitatis  &  fpeciei ,  quam  veritatis ,  habere  viden- 
tur.  Preces,  quaefo,  cur  Stoicus  ad  Deum  fun- 
Virtutis  accipiendae  cauffa?  Hanc  vero,  fi 
modo  velit ,  a  fe  ipfo  impetrare  poteft.  Divitia- 
JUni,  voluptatum,  honorum,  commodorum  con¬ 
suendorum  gratia?  Haec  vero  tanti  non  funt, 
V*  Diis  peti  debeant.  Praeterea  deferipta  funt 
.‘um  a  Deo,  quum  orbem  conftitueret,  unius- 
“JUsque  fata,  nec  mutari  propterea  quidquam  pot- 
Jy  Seneca  de  providentia  Cap.  5.  p.  ig^.  T.  I. 

Olim  conjlitutum  eji ,  quid  gaudeas  ,  quid 
was.  pata  ms  ducunt ,  0  quantum  cuique  rejlet , 
Al!na  nqfc entium  hora  difpofuit.  Exftant  hujus  gc- 
?e .ris  innumerabilia  fere  apud  Stoicos  pronuntiata. 
p'tur  quid  nos  ipfos,  fi  haec  ita  funt,  &  Deum 
inuil  precibus  fatigamus,  quum  inviolabili  omnia 
3e  ferantur  &  decurrant?  Majejiatis.  diminutio 
p  .V  ^Tlt  idem  Seneca  natural.  Lih.  I. 

A\^\4-82.  T.  II.  Opp.  0  conf effio  erroris  * 
mutanda fect(]Te.  Necejfe  ejl  enim,  ei  eadem  pla¬ 
cere,  cui  nifi  optima  placere  non  pojfunt :  nec  ob 
hoc  minus  liber  potens  ^  Jjfi  ^  efi  Bef ^ 

'L  ‘  ,^t0icir’  ut  paucis  verbis  negotium  univerfum 
£pe.diam’  5  praeceP%  hris  obedire,  nec  a  fc  ipfis 
^ifimere  velmt,  ciga  Deum  non  aliter  affefti.cfie 
'  Uunt,  quam  populi  erga  homines  defunftos  fo- 
j  p 1 1  efle  affecti ,  a  quibus  olim  magna  acceperunt 
<fuos  nec  amant  Propric,  nec  metuunt, 
venerantur  tantum  animo,  ea-  certe,  quod 
oici  DC0  fiio  debent,  vita,  animus,  opportuni- 
tCs  hujus  aevi :  plura  vero  cxlpcftare  nequeunt 


ab  Hio,  neque  bona  ,  neque  mala.  Habent  in 
virtute  praemium,  fi  ei  fludeant:  habent  in  vitio 
poenam ,  fi  huic  fefe  dedant.  Quocirca  nec  caus- 
fam  habent  ullam  ,  cur  diligant  Deum ,  nec,  cur 
timeant-  latis  efi,  fi  beneficiorum  ejus  recorden¬ 
tur,  aut,  ut  Cicero  de  Divinati  Lib.  II.  Cap.  72. 
p  1155  T  IX.  Opp •  optime  Stoicorum  erga  Deum 
officia  expofuit,-  ejfe  credant  aliquam  praejiant  em 
aeternamque  naturam ,  eamqussvsviciAXT  e?  admt- 
Kf.ntur.  Quamquam ,  fi  vel  hoc  neglexerint  offi¬ 
cium  ,  nihil  aut  parum  inde  mali  reportabunt. 
Quae  quum  ita  fefe  habeant,  cquickrn,  quae  dc 
precibus  ad  Deum  fundendis  fcifcunt  Stoici,  ipfas- 
que  preces,  quibus  adiiffe  Deum  leguntur,  aut 
hominum  efie  reor  decreta  &  voces  non  fatis  con- 
fiderantium,  quid  rem  quamque  conlequatur,  aut 
vero  ad  illa  generis  hujus  effata  pertinere ,  quae, 
neprorfus  a  populi  religiohe  communibusque  no- 
tiohibus  diffidere  viderentur,  crebro  adhibere  folc- 
bant.  •  _ 

*  [  Cicero  de  Nat.  Deor.  L.  I-  c.  1 :  p.  nSS^. 
diferte  ex  fua  perlbna  fatetur,  verifimiliorem  c  rc 
fententiam  eorum,  qui  Deum  credunt,  imo  nos 
natura  duce  ad  hanc  fententiam  duci.  Vid.  Zim- 
mer manni  Dijf.  dc  Theologia  Ciceronis  m  Mufco  Hel¬ 
vetico  T.  I.  P .  III.  p •  374-  qui  cx  noftris  aduo- 
tationibus  nonnullas  modefte  refellit,  &  Cicero¬ 
nem  ab  Atheismo  tuetur.  ] 

( e )  Augujlinum]  Lege  hunc  dc  civitate  Dei 
Lib.  IV.  Cap.  30.  pdg.  86.  Tom.  VII.  Opp.  ubi 
tamen  non  nimis  benigne  de  Ciceronis  religione 
fentit.  ...... 

(/)  Sententiam  ]  Fallitur  vir  doftiffimus,  quod 
Ciceronem  his  extremis  Operis  de  natura  Deorum 
verbis  &  Epicureorum  Academicorum  de  Vj» 
rejicere  opiniones  ,  exifiimat.  Nam  his  ipus  m 
verbis  ita  loquitiir  Cicero ,  ut  Acadcinienm  aece- 
Pppp  2 


66  S  Cicero  unum  Deum  ejje  credidit.  C.wvlV. 

y2ofentcntiam :  Se  non  ex  toto  quidem  probare,  quae  de  Deo  divinisque  rebus  Stoici 
praecipiant:  Platoni  enim  magis  erat  deditus,  quam  Stoicis:  ac  eorum  tamen  fen- 
tentias  cum  Epicureorum  fen  tenti  is ,  quas  V tllejus  expofuerat,  tum  Academico¬ 
rum  rationibus,  quas  Cottam  enarrare  fecerat,  longe  meliores  &  praefiantiores  du¬ 
cere.  Itaque  Augu fimis  Steuchus  ,  aliique  viri  dodlrina  &  ingenio  nobiles  non 
tam  Ciceronem  impietatis  erga  Deum  infimufant,  quam  nonnullis  eum  locis  tatft 
infcite  &  perturbate  loquutum  efle,  conqueruntur,  ac  fi  multos  credidiflet  Deos 
efle  potefiate,  gradu,  atque  ordine  pares,  nec  ullius  imperio  lubditos.  Namque 
videas,  hominem,  ubi  de  mundi  totius  fabricatione  &  compofitione,  de  humant 
generis  ortu,  de  terrarum  orbis  adminifiratione  &  gubernatione  differendum 
totum  hoc  negotium  ad  plures  Deos  referre,  (g)  Ut  perpetuus  ,  inquit  alicubi» 
mundi  ejjet  ornatus ,  magna  adhibita  cura  efi  a  providentia  deorum.  Item:  a  diis  f/rt- 
mortalibus  provifum  effe  &c.  Sic  eo,  quem  paullo  anxe  adduximus,  loco:  Dico  igl“ 
tur ,  providentia  Deorum  mundum  6?  omnes  mundi  partes  initio  conflit  ut  as  ejje.  Pofir.e: 
mo ,  dum  in  eo  eft,  ut  quaefiionem  de  natura  Deorum  fuis  terminis  circum  feri' 
bat:  Utrum  ,  inquit,  Dii  nihil  agant ,  nihil  moliantur  1  an  contra  ab  bis  &  a  principi* 
omnia  fafta  £?  ccnjiituta  fint ,  &  ad  infinitum  tempus  regantur  atque  moveantur  ?  Sed 
haec  omnia  parum  habent  momenti,  neque  certius  efi  quidquam,  quam  hoc,  iH* 
clytum  huncce  oratorem  &  philofophum  unum  tantum  fummumque  Deum ,  cujllS 
omnia  regantur  unice  arbitrio,  veneratum  efle.  Principio,  ut  id  doceam,  anim* 
advertendum,  mihi  efi,  eum  voce  Deus  faepiffime  lingulari  modo  racioneqitf 
eminentiori  uti.  (A)  Jpji  Deo ,  inquit,  nihil  minus  gratum  ,  quam  non  omnibus  patert 

ad 

bat.loqui:  quod  genus  eas  probafTe  fententias ,  in.  magna  videtur  eflb  in  Deum  aut  Deos  pictas:  fed 
quibus  maximam  ducebat  efle  verifimilitudinem ,  quis  nefeit,  in  illis  ad  vulgi  opinionem  loqui  o^' 
nullam  autem  pro  explorate  certa  veraque  habuis-  torem,  nec,  quod  ipfe  fignificat,  tam  id  fpe&alfe»- 
fc,  notum  eft.  [ Zimmerm.  I.  c.  p-  5*9-  Warbur-  quod  veritas,  quam  quod  res  &  caufla,  quam  agC' 
ton  Divine  legat  ion  of  Mofes  T.  I.  P-  393-  mul-  bat,  flagitare  videbatur  ? 

tis  oftendit,  quam  difficile  fit  veram  Ciceronis  fen-  ( g )  U:  perpetuus  ]  Ips  vero  locis,  qui  un* 
tentiam  aflequi.  ]  Proprie  fi  loqui  velimus,  Aca-  cum  aliis  ejus  generis  pluribus  Lib.  III.  de  natur X 
deinicis  nulla  erant  dogmata.  Solebant  contra  Deor.  cxftant,  Cicero  non  ut  Cicero  loquitur,  fc». 
omnium  difputarc  opiniones,  at  ea  tamen  interca  ut  Balbus  Stoicus.  Stoicis  vero,  id  quod  ante* 
loqui,  quibus  maximam  exiflimabant  probabilita-  copiofc  animadvertimus»  frequentes  iu  ore  Dii 
tem  adjun&am  cflfe.  Hinc,  quid  de  Ciceronis  re-  erant. 

ligione  fentiendum  fit,  apparet.  Academicos  uni-  (h)  l Pfi.  Da]  Libro  IT  .de  legib.  Cap ■ 
ce  probabat:  credo,  ideo,  quod  fe&ae  hujus  in-  p.  3352-  Toni.  IX.  Opp.  At  hoc  ipfo  quoque 
ftituta  forenfi ,  cui  deditus  erat  in  primis,  eloquen-  libro  folct  Cicero  vocabula  Deus  &  Dii  promifcaC 
tiae  prae  reliquis  omnibus  maxime  apta  efle  &  ac-  adhibere.  Quare  fymmum  hic  ab  eo  Deum  in1-*-"1 
commodata,  intelligebat.  In  utramque  partem  de  ligi ,  Ivaud  equidem  affirmem, 
jebus  omnibus  difputabant  hi  philofophi.  Hac  ve-  (  :')  Atio  loco]  De  natura  Deor.  Lib.  II.  C. 
ro  facultate  quid  optatius  &  convenientius  erat  ho-  p.  3048.  Hacc  vero  non  tam  Ciceronis  funt  ycr- 
mini,  qui  vocc  populum  fieftere,  &  pro  accufatis  ba  ,  quam  Balbi,  cujus  ibi  oraiionem  .  recit^  *• 
verba  facere,  fuum  efle  dycebat?  Itaque  modo  Stoici. 

hanc ,  modo  illam,  ut  e  re  ipli  videbatur ,  fenten-  (*)  Rtirfus]  Orat,  pro  Sexto  Rofcio  Cap-  4-:' 
tiam  amplectebatur  &  defendebat.  Stoicorum  dc  p.  449.  Tom.  III.  Opp.  At  monendum,  hoc  1 
Diis  decreta  plus  reliquorum  philofophorum  prae-  loco  non  legi  apud  Ciceronem:  a  Deo  nobis  “arl’ 
ceptis  auftoritatis  &  verilimilitudini;  habere,  cen-  fcd:  ab  eo.  Vocula  vero  eo  refertur  adnoffle 
febat;  verane  autem  effient,  ncc  ne,  id  nullius  Jupiter  optimus  maximus,  quod  paullo  ante  cxjta  * 
exiftiinabat  ingenio  explicari  poffie.  Incerta  ergo  Quocirca  eximi  hic  locus  cx  i  his  debet  ,  qum 
prorfus  &dybia,  id  eft,  nulla,  magni  hujus  ora-  Cicero  fupremum  Numen  eminentiori  modo  De: 
toris  fuiflQ  videtur  religio.  In  Orationibus  ejus ,  falutafib  dicitur. 

fateor,  ^.opia  quaedam  exftat  locorum  j.  iu  quibus  (0  Tbnaei]  Haec,  fi  hoc  jnouo  lcgereytu  ^ 


Cicero  unum  Deum  cffe  credidit.  669 

Cvk1da,n  V''am'  ?  q"0^  facrifich  v»‘?o  nimio  conflarent.  Nifi 
2  Deo’  allol,oco  a,t>  ,aks  ««'/“"««(  Curius,  Fabricius,  (k)  Rurfus:  Com- 
utimur,  lucemque,  qua  fiuimur ,  fpiritumque ,  q,em  discimus,  a  Deo  m- 

v  Ac.’  ne.p,ur'bus  leaorem  «(limoniis  obruam,  ia 

0"Uone  (0  1,maei  Pronis:  Deos,  inqmc,  al,os  m  terra,  alios  ia  luna,  alios  in  reli¬ 
tos  mundi  partes  /par gens  Deus  quoji  Jcrebat.  Deinde  tales  apud  eum  defcriptiones 
urrunt  Dei,  quales  nemo  poteft  fuppeditare,  nifi  qui  unum  tantum  efle  fum- 
umque  Deum  pcrfuafum  habet.  Sic  in  Oratione  ( m )  pro  Milone :  EJl ,  eJl ,  in- 
5  0  i^a  r°i?  ’  ncque  in  his  corporibus  atque  in  hac  imbecillitate  noflra  inefl  'quid¬ 

ni  yjiuod'  vigeat  &  f emi  at ,  &  non  ine(l  in  hoc  tanto  naturae  tamque  praeclaro  motu. 

idcirco  effe  non  putant ,  quia  non  apparet,  nec  cernitur :  perinde  quaji  noflram 
ait"1} mentem *  quafapimus,  qua  providemus ,  qua  haec  ip/a  agimus  £?  dicimus  ,  videre , 
di &  ubl fi* »  fentire  poffmus.  Hic  primo  Deum  efle  acriter  conten- 
t  5  deinde  affert  ea ,  quae  unum  elfe  illum  offendunt.  Namque  unam  effe  difpu- 
Vlm  atflue  mentem  ,  quae  ifto  modo  totam  rerum  naturam  gubernet  &  mo- 
tetur,  quo  animus  nofter  corpus,  quo  cin6ius  eft,  regere  &  adminiftrare  fo-521 
^  *  _*n  Tu/culanis  (Juaejlionibus  non  dilfimilem  nobis  legere  locum  licet:  (*)  A 7ec 
0  Deus  ipfe  alio  modo  intelligi  poteft ,  nifi  mens  foluta  quaedam  libera ,  fegregata  ab 
i  concretione  mortali ,  omnia fentiens  &  movens.  Rurfus  eodem  libro:  (f)  Hacc 
ali  lir  »  inquit,  £5  alia  innumerabilia  quum  cernimus ,  pojfumiisnc  dubitare ,  quin  bis  prae  fit 
tJUts.  effetior ,  fihaec  nata  funt ,  Platoni  videtur ,  ttf/,  fi  femper  fuerint,  ut  Ariflc- 

11  P-acet,  moderator  tanti  operis  &  muneris?  Juno-o  Ruic  alium  ex  tertio  de  legibus 

ZuV 


ii 


(*)  C.  27.  p,  2604.  T.  VIII.  Opp»  (t)  c.  29.  p.  26o<5. 


yeifione  ,  quam  Cic<?ra  confecit, 
f(-‘nfu  3mcn  de  fenfu  Ciceronis  tcftarcntur.  fed  de 

V  C  1 

,Verba 

g*  funt:  ^  |L  _ 

fPalZr°’,alcSr  f\lwialj  alin  !n  rclmas  portes - 
vide/*  mft  ferebat.  Ncc  D:; ,  nec  deorum  hic 

fliperinVkCabu  Um‘  ElTc  tamen  non  inficior  cx 
*es  C,bus  haerc  nomi™  ^petenda.  Atque  plu- 
bnc  p/  ’  nu°d  fatjs  condat,  in  Timaeo  loci,  qui- 
Ojn  tL&  ll^wS  &  mu,torum  Deorum  meminit. 
0PP  Sed LurU ^  ^  3I*  P-  T‘  DI- 
Aonium  dc  SoqU°qUe  ^Um  uon  Patior  efle  telti- 
%i(to  nunc  onnriem  Profdrils  At»  Deo. 

5“a  populi  potius  Sdic!a0rat‘°"*  defulntus  eft’  in 
Muitur  Cicero ;  (Ei*  W  rerum  veritatem 

S*  io  loco  vim  i  L' ioc.uc,°  ’  ,Clcm,n 

‘^mque  fignificarc.  Mnmn 

lndini  otus  in  co  eft’  ut  multl- 

CalHdus’  Mihntm,  ut 
I%2orzl2f-?8-dC-ret,U  ’  V  paclam  divino  aut  a  Diis 
jq  111  S  Ullpu,nnn  fuiffe,  quo  tan- 

lta  °ration  •  re^Pu^^lc:a  Anniana  liberaretur.  Hanc 
/2JS  Pan?m  eXOrdltUr,:  frijus  beneficii  grar 

^icijlUliic,eJs  fortuna  populi  Romani,  Q» 

>  (JT  Dii  immortales  fibi  deberi  putant. 


.  Haec  poftquam  dixerat,  breviter  ftatim  oftendit > 
-WJlu  r  tcftarcntur,  fed  de  .efle  vim  ejusmodi  divinam,  feu  Deos,  quos  vo- 

Hcc  ifaanr,u^n /leonis,  quem  Cicero  vertit.  Sed  caverat,  immortales.  Id  fif  maximam  partem  in 
Verba  „  lc^P”c  Cicero  ,  ut  hic  fcripdflre  dicitur,  verbis  illis,  quae  hic  leguntur.  Qua  demonftra- 
haec  n’  I3‘  ^ima.ei  P-  4034-  Tom.  X.  Opp.  tione  abfoluta,  fic  denuo  fatur:  Non  efi  humano 

ifi  tcfP C  -  \lliaeifnftn  itajefignajfet,  -  alios  confilio ,  ne  mediocri  quidem,  judices ,  deorum  nt- 

n  'nr  *“  "  "  mortalium,  cura  res  illa  perfecta.  Atque,  ne  quis 

dubitet,  quales  Deos  intelligat  ,  confeftim  Deos 
Albanos,  Jovem  Latiarem  &  Bonam  Deam  com¬ 
pellat,  quos  oculos  aliquando  aperuifle  ad  punien¬ 
dum  Clodium ,  ait.  Pluribus  haec  etiam  in  fequen- 
tibus  perfequitur ,  a  quibus  deferibendis ,  ne  fine 
ratione  longus  fiin ,  me  contineo.  [  Vid.  Zinmer- 
mann.  loco  fupra  cit.  p.  417.  418.]  Igitur  vim 
divinam,  quam  hic  efle  docet  Cicero ,  &  Deos  im¬ 
mortales  feu  populi  Romani  Numina  non  dilFerre 
hoc  in  loco,  perfpicuum  cft.  Vir  doftifllmus  qui¬ 
dem  ex  eo  cenfet  patere,  unum  tantum  a  Cicerone 
Deum  hic  e(rc  indicatum,  quod  hanc  vim  divinam 
cum  animo  comparat  humano,  qui  unus  eft,  ora¬ 
tor  difertiflimus.  Sed  res  ipfa  docet,  Ciceronem 
non  tam  late  hanc  comparationem  patere  voluifle; 
quippe  quae  his  unice  continetur  finibus:  Quem¬ 
admodum  animus  nofter,  tamctfi  non  cernitur,  eft 
tamen  &  cxfiftit;  ita  etiam  vis  illa  divina,  licet  a 
nobis  haud  confpiciatur,  nihilo  tamen  minus  vere 
exflftit. 

Pp  pp  -j  CO  ^ari 


Cro  Cicero  unum  Deum  efi  credidit.  Cap.  iV.' 

IJbro  locum’:  (*)  Sine  imperio  nec  domus  ulla,  nec  civitas  ,  nec  gens ,  nec  hominum  uni 
verfum  genus  Jtarc ,  ncc  rerum  natura  omnis ,  wc  ipfe  mundus  pote  fi.  Nam  &  h:c  Dct 
paret,  &  huic  obediunt  maria  terraeque ,  £f  hominum  vita  jnjjis  fupremae  legis  obtempt' 
rat.  (n)  Alias:  Dominans  ille,  inquit,  nobis  Deus,  qui  nos  vetat  hinc  injuffw  fuo  df 
'nigrare.  ( o )  Item:  Deus,  cujus  numini  parent  omnia.  Mentionem  etiam  Cicero 
cit  (/>)  fummi  fi  ve  fupremi  Dei,  a  quo  genus  humaniim  primum  efie  ortum,  perln‘ 
bet.  Ne  quid  nunc  de  aliis  ejusmodi  nominibus  dicam  ,  quibus  Deum  exornare  fo* 
let:  in  quibus  quidem  fequentia  eminent.  (5)  Summi  Reftoris  £?  Domini  Numen ,  (#) 
Deus  praepotens  ,  rerum  omnium  praepotens  (r)  Jupiter  ,  ( t )  princeps  ille  Deus ,  qut 
omnem  hunc  mundum  regit,  Jicut  animus  humanus  id  corpus ,  cui  praepojitus  ejl.  Jgitur» 
quod  aliis  in  locis,  uti  vidimus,  Deorum  immortalium  vi  atque  ratione  mundu?1 
lnincce  gubernari,  humanaque  fa  tim  negotia  procurari,  tradit,  id  ex  eo  evemc 
unice  ,  quod ,  non  fecus  ac  alii ,  praeftantem  illam  &  aeternam  naturam  ,  quanl 
Deum  vocamus,  ipfam  per  fe  mundi  hujus  molem  continere  &  regere,  negabat) 
fed  inferioribus  Diis  fuas  veluti  in  ejus  adminifirratione  provincias  diftribuifTe,  ju' 
dicabat:  qui  propterea  Dii  tamquam  fummi  Numinis  miniftri  ab  eo  fpe£tabantitf> 
quorum  cuique  illud  Numen  aliquam  tradidifiet  fecum  moderandi  &  regendi  or^5 
poteftatem,  &  habenas  mundi  veluti  commififlet.  Confiat  hoc  ex  ipfo  Cicero »f' 
Nam  quum  Balbus ,  quod  bona  malis,  mala  vero  bonis  evenirent  quotidie,  id  di* 
vinam  minime  tollere  providentiam  ,  hac  figillatim  ratione  declarare  voluit* 
Non  animadvertere  omnia  Deos,  ne  reges  quidem;  Cotta  fic  in  eum  inter  alia  difp11' 
tat:  (0)  Fac,  divinam  mentem  ejfe  dijtentam ,  coelum  verfantem  ,  terram  tuentem,  ^ 
X22TM  moderantem  ;  cur  tam  multos  Deos  nihil  agere  £?  ceffare  patitur  ?  Cur  non  rebus  bu,ntI' 
nis  aliquos  otiofos  praefecit  Deos,  qui  a  te,  Balbe ,  innumerabiles  explicati funt?  RuT^.j 
quando  a  Diis  immortalibus  hominibus  provifum  ejje  a  principio ,  ait  Cicero ,  ex  Blat°nl , 
difciplina  fententiam  hanc  interpretari  convenit:  qui  quidem  Deos  atque  daetf0' 
nes  primum  a  fupremo  Numine  conditos  efie ,  at  pofiea  ab  eodem  hominibus 
terisque  naturae  mortalis  animantibus  fabricandis  adhibitos  efie ,  afleverabat.  Y0* 
firemo,  quod  multis  videtur  explicatu  ceteris  omnibus  difficilius  ,  Ciceronis  fcitu111’ 
providentia  Deorum  mundum  &  omnes  mundi  partes  initio  cnnftitutas  ef]e ,  neque  id  c°nt 
turbabit  aliquem,  fi  de  illis,  quos  aeternos  efie  Plato  dixit,  Diis  accipiatur , 
rum  ad  fimilitudinem  feu  imaginem  cum  ipfe  mundus,  tum  homines  efficti  di c 
bantur  efie.  Hi  Dii  tres  illae  funt  Platonis  in  uno  Deo  hypoftafes,  quas  J'ncl1 
tres  Platonis  mentes  feu  tres  ejus  reges  vocat,  alii  vero  difcipulorum  ejus  prii*1^ 


(*)  Cap.  1.  p.  3389-  T.  tX.  Opp. 

00  silias]  Tufculan.  Quaejl.  Lib.  I.  Cap.  30. 
p.  16 09.  Sed  in  deferibendo  hocce  difto  iterum 
non  nihil  peccatum  eft.  Non  legas  apud  Cicero¬ 
nem,  iicuti  hic:  Dominans  nobis  Deus,  fed:  Do¬ 
minans  in  nobis  Deus.  Deus  vero,  qui  domina¬ 
tur  in  hominibus ,  Stoicis  eft  animus  rationis  com¬ 
pos  ,  feu  refta  ratio.  Ex  quo  non  de  fummo  & 
celfiflimo  N umine  has  voces  efle  capiendas ,  apparet. 

(0)  Item  ]  Hic  locus  exftat  de  divinatione 
lib.  I.  Cap.  53.  p.  2111-  T.  IX.  Opp. 

(p)  Summi  Dei J  Credibile  omnino  eft,  hunc 
ante  oculos  habuiff*  locum  Cudvuortliutn ,  qui  in 


Somnio  Scipionis  C.  4.  p.  3977.  T.  X.  Opp-  ^ 
tur:  Novem  tibi  orbibus  connexa  funt  omnia : 
rum  unus  ejl  coelejlis ,  extimus ,  qui  relique s 
nes  complebitur,  summus  ipfe  Deus,  arce%cerr 
continens  ceteros.  At  hic  fummus  Deus  ^  • 
nis  eft  fupremus  novem  illorum  orbium,  e%cl0r 
bus  coelum  conftarc  putabant  veteres.  Hun  ^  ^ 
bem  quare  fummum  appellet  Deum,  lfan 
Vinetus  in  Ohfervationibus  ad  lu  I.  mdag 'pinu^ 
Huic  loco  adde  tamen  alium  ,  in  quo  fup  . 
Deum  memorat,  de  legibus  Lib.  I.  C.  7.  p-  a* 


T.  IX.  Opp. 


(0 


Su i** 


s-  «<>.  Varro  mum  Deum  6?i 

fecundum  ,  &  tertium  Deum  ,  feu  primam ,  fecundam',  &  tertiam  cauffam,  w  */£- 
yv  ouTiov ,  79  $d!np:v  otir.ov  nominant.  Atque  hanc  expolitionem  non  mediocriter 
1(1  roborat,  quod  a  S.  Cyriilo  memoriae  proditum  eft,  Fuifle  ih  aetatis  fuae  philo- 
Qphis,  qui  ex  ipfis  Mojis  libris  dogmatibus  hifce  fuis  &  loquendi  modis  colorem 
'  praefidium  quaefiverint :  Siris  tripis  \sam7rira»lit  }  r  oa**  <Q£yttl  ©gc'„. 

**T  > tfjLtripx*  >9  kk$‘  ijUdW.  Quid  fibi  volunt  illi ,  qtd  fuf picant ur  9  Deum  uni - 

W  creatorem  aliis  Diis  (ws  juar  eooi3  Sdmpcif-  ^  cv  pifom  *<n,  fecundante  &  eo  in - 
Moribus )  haec  loquutum  ej]e :  Faciamus  hominem  ad  imaginem  £5*  fimilitudinem  naftram  ? 
•vIOcj  quidem  Mj/?f  di6lum  Cyrillus  una  cum  aliis  Chriftianis  exiftimat  de  Trinitate 
^telligi  debere.  Atqui  aeterni  hi,  quos  P/tffo  vocat,  Dii,  quorum  ad  imaginem 
e3fcmplum  orbem  ipfum  terrarum  &  homines  .conditos  &  conftru61os  efle ,  pu- 
ac>  quosque  omnes  fuam  ad  opus  hoc  mirabile  perficiendum  induftriam  &  ope- 
ram  contulifle,  opinatur,  tametfi  unus  tantum  eorum  proprie  hjuut^e  feu  conditor 
aPPcllctur,  non  totidem  Dii  funt ,  id  quod  ante  jam  monui ,  per  fe  ex  omni  aeter- 
itate  exfiftentes,  nec  ullius  imperio  fubditi,  verum  omnes  uno  ex  fonte  ac  prin- 
^P10  prodierunt.  Qiiamobrem,  quum  Platonis  hac  in  re  veftigia  premat  Cicero , 
otque  aliis  in  locis  aperte  fateatur,  unius  Dei  numine  rerum  univerfitatem  conlti- 
utam  efle  primum  &  adminiflrari ,  qui  multos  nihilominus  Deos  ejusdem  potefta- 
Is  &  dignitatis  ab  eo  credunt  induftos  elfe  ,  quoAim  quisque  partem  mundi 
pamdam  produxerit,  hi  viderint,  ne  in  magni  hominis  memoriam  cunelis,  qui 
aPHint,  injuriofi  (re)  videantur. 

Itaque,  Cicerone  dimifla ,  ad  M.  Terentium  Varronem ,  aequalem  ejus  divertere 
P‘acet,  qui  multarum  rerum  fcientia  &. cognitione  tantam  fibi  comparavit,  quan- 
am  nemo  Romanorum  alius,  famam,  nec,  quamvis  eloquentia  &  dicendi  facul- 
ate  nonnullis  cederet,  eruditione,  &  antiquitatis:  praefertim  notitia,  ullum  um* 
rarn  civium  fuorum  parem,  habuit.  Libris  autem  is  uno  &  quadraginta  omnem» 
r1Vlnam  humanamque  antiquitatem  tam  perite  ac  fcienter  complexus,  eft ,  ut  ip- 
,0s  longe. vinceret  Romanorum  Pontifices;  quorum  faepiflime  correxit  in  iisre- 
,lls>  quae  ad  religionem  pertinent,  infeitiam  &  ignorantiam.  Notum  eft,  in 
*s  libris  tria  efle  ab  eo  conftituta  Theologiae  genera:  unum  mythicum  feu  fabulo- 
^  >  alterum  phy  ficum  feu  naturale,  poftremum  civile  feu  populare.  Quorum 
Snidem  illud  fcenae  ac  theatro,  iftud  hominibus  feu  viris  potillimum  rerum  pe- 
Uls,  hoc  denique  civitatibus  feu  multitudini  in  civitatem  coa&ae  in  primis  ac- 
°mmodatum  eft.  Haec  etiam  Scaevolae,  eruditi  illius  Pontificis,  do&rina  fuit, 

qui 

(q)  Summi  Re&oris]  Vid.  Lib.  IV.  de  finib.  vir  dotfus  fupra  jam  obfervavit,  extremo  hoc  ope- 
7r\  c  5*  P-  2471.  T.  VIII.  Opp.  .  rc  Vellejum  deferit,  probabilioremque  videri  fibi 

1  r;  rr ci. potens  Deus ]  De  legibus  Lib  I  Cap.  7.  Balbi  fententiam  fatetur. 

°  '  d x)  Videantur]  Circuitus  vir  doftiffimus  hi(? 

\s)  Jul“en  Vtd.  Lib.  II.  de  divinat .  C.  18.  fine  ulla  quaerit  neccflUate.  Cicero  hunc  quum 
rA°4D  •  „  i  exararet  locum,  de  Diis  Platonis  aeternis  ne  cogi- 

\i)  Princeps J  Vid.  Somnium  Scipion .  Cap.  3-  tavit  quidem.  Stoicus  in  illo  loquitur,  &  fertae 
r39(3.  i.  A-  Upp,  fune  fententiam  exponit,  id  quod  ipfe  fupra  anim- 

fac  ]  De  natur.  Deor.  Lib.  III.  Cap.  39.  advertit  CiukvortJms.  Hanc  vero  familiam  fteb 
U'°7-  T.  IX.  Opp.  Meo  vero  judicio  ex  hoc  lis,  quas  in  Deorum  habebat  numero,  locum  ali 
tia  ^ntelii-itur,  quae  Ciceronis  fuerit  fenten-  quem  in  procreatione  &  adminiftratione  hujus  mun 
id  m*,  nim  Pri,no  Te  ile  jus  more  Academicorum  di  deditTc ,  fatis  paullo  ante  oftendimus ,  quum  Ci 
Qetti  -i?,  agic  hic’  ut  Balbum  retundat,  ipfe  vero  ceror.is  dictum 'hocce  frultra  erroris  infimulari ,  do, 
nihil  conflitifh  Deinde  Cicero  ipfe,  id  quod  ceremur  , 


gubernationi  rerum  praefecit.  Cap.  IV** 

qui  triplex  Deorum  genus  efle  praecipiebat,  poeticorum ,  philofophicorum ,  &  civili um. 
Mythicum  feu  poeticum  Theologiae  genus,  id  quod  ex  hifce  verbis  ejus  patet, 
rem  vilem  &  abjjclam  ducebat  effe  Varro:  (*)  In  co ,  inquit,  funt  multa  contra 
dignitatem  £?  naturam  immortalium  ficla.  In  hoc  enim  ejl ,  ut  Deus  alius  ex  capite , 
alius  ex  femore  fit ,  alius  ex  guttis  Janguinis  natus.  In  hoc  ,  ut  Dii  furati  fint ,  ut 
adulteraverint ,  ut  fervierint  homini.  Denique  in  hoc  omnia  Diis  attribuuntur  ,  qliae 
5  23  non  modo  in  hominem ,  fcd  etiam  in  contemtiffimum  hominem  cadere  poffunt.  Alceruifl 
genus  feu  naturalem  Theologiam  Varro  unice  quidem  effe  veram  ,  at  nimis  ab- 
Jtrufam  &  reconditam,  quam  ut  a  multitudine  capi  poflet,  cenfebat.  Itaque  rei 
publicae  interefTe  arbitrabatur,  ut  medium  quoddam  genus  religionis,  inter  po£' 
ticam  &  naturalem  interje&um  ,  eflet ,  quod  vulgi  commodum  &  aptum  e  flet  in* 
geniis.  Atque  hoc  illud  eft,  quod  civile  nominabat,  (f)  Multa  enim  putabat  e]Jf 
vera ,  quae  vulgo  J cire  non  fit  utile ,  fc?  quaedam ,  quae ,  tametfi  falfa  fint ,  aliter  ex  jfi0 
mare  populum  ,  expediat.  Eodem  modo  Scaevola ,  Romanus  Pontifex,  expedire  ja* 
dicabat,  ut  plebs  ignoret,  verum  Deum  neque  fexum  ,  nec  aetatem,  nec  corp°' 
rea  denique  membra  habere.  Expedire  igitur  cxiflimat ,  Auguflini  verba  recito ,  (§/ 
ejus  fententiam  explicantis  ,  falli  in  religione  civitates;  quod  dicere  etiam  in  libri* 
rerum  divinarum  ipfe  Varro  non  dubitat.  Quocirca  Varro ,  tametfi  poetarum  Theolo¬ 
giam  fperneret  ac  improbaret,  bono  tamen  &  falutari,  ut  ipfe  quidem  arbitraba¬ 
tur ,  confilio  civilem  feu  popularem ,  quam  Romani  tum  temporis  profitebantur,  Tnec- 
logiam  pro  virili  parte  defendebat,  nec  contemni  publice  patiebatur.  Quamquam 
hoc  ita  faciebat,  ut  fimul  non  dubitaret  confiteri,  (**)  fi  eam  civitate $ 
novam  conflitueret ,  ex  naturae  potius  formula  Deos  £?  Deorum  nomina  fe  fuijfe  dedicattl’ 
rum.  Ipfe  vero  quidnam  fendret  de  Deo,  id  in  divinarum  rerum  Libris  fine  ujj? 
circuitu  expofuit,  ex  quibus  Augufiinus  haufit ,  quae  de  eo  retulit.  Deum  elft 
mentem  exiltimabat  feu  rationem  peruniverfam  rerum  naturam  pertinentem  &  com¬ 
meantem.  (  ff)  Hi  [oli  Varroni  videntur  anmadvcrtiffe ,  quid  ejfet  Deus ,  qui  crediderunt » 
eum  cjfe  animam ,  motu  ac  ratione  mundum  gubernantem.  Ergo  planum  &  propofitim1 
omnino  eft,  Varronem  uni  D,o  rerum  omnium  gubernationem  &  adminiftrationcm 
attribuifle.  Id  vero  in  eo  requirit  tantum  Augufiinus ,  quod  Deum  animam  voca¬ 
verit,  quem  potius  efle6lorem  animae,  aut  mentem  fimplicem  &  ab  omni  con¬ 
cretione  mortali  fegregatam,  appellare  debuiflet.  Utcumque  eft,  Vano  toto111 
mundum  huncce  animatum,  aut  animam  verius  mundi  hujus,  fummum  illud 
men  decernebat  efle,  cujus  ratione  atque  voluntate  omnia  regerentur;  quod  Nf' 
men  praeterea  variis  compellari  nominibus,  in  terra  exempli  caufla  Tellurem  ,  311 
mari  Neptunum  dici,  affirmabat.  Huic  autem  uni  Deo  alios  more  civium  fa0' 
rum  minoris  numeri  Deos  adjungebat:  qui  quidem  Dii  partes  ei  erant  mundi  h?' 
jus,  quem  videlicet  anima  praeditum  efle  judicabat ,  mentibus  inftrufrae  humani 
mentibus  excellentioribus.  (§J)  A fummo  circuitu  coeli  ufque  a.l circulum  lunae  aetbereas  ant* 

intt{ 

(*)  Auguftinus  de  civ.  Dei  Lib.  VI.  C.  5.  (p.  11 6.  T.  VII.  Opp.)  (  +  )  Aug.  de  civit- 

L.  IV.  Cap.  3i.  (p.  87.  T.  VII.  Opp.)  ($)  De  civit.  Dei  L.  IV.  C.  27.  p.  84-  T; 

(**)  De  civit.  Dei  Lib.  IV.  C.  30-  P-  87-  (tt)  De  civit.  Dei  Lib.  IV.  C.  9.  (potius  C.  3*‘ 

¥■  87.)  (55)  De  civit,  Dei  Lib.  VII.  C.  6.  p.  129.  T.  VIL.  Opp. 

(y)  Obfervare]  Stoicorum  plulofophiam  quum  difeentur  facile,  quae  de  Stoicorum  erga  DclUl* 
praetulerit  reliquis  Seneca  ,  &  publice  profeflus  pietate  naulio  ante  difleruimus.  p 

Iit,  quae  dc  Deo  &  religione  fcnreru,  cs.  illis  ad-  (  s)  Dederit ]  Dubito  an  Quintiliani 


§.  i6. 


Scnc  '4 ,  Quintilianus  * 


673 


?*"  #  *fira  acftellat ,  eosquc  coelcfles  Deos ,  «o;i  maf0  ejje ,  fed  etiam  videri :  ini  er 

lunae  vertTgyrum  &  nimborum  cacumina  abreas  ejje  animas ,  Jed  eas  animo ,  «0«  0fu//r, 
t,*«»  fc?  vocari  heroas  £?  lares  £?  g«ww.  Ex  quibus  omnibus  naturales  Deos  ^r- 
2””  vifos  efle  nullos,  perfpicuum  eft,  id  quod  ipfemet  teftatur  ,  praeter  magnam 
^lam  mundi  animam,  totam  rerum  naturam  arcentem  &  continehtem,  ac  partes 
ar>imati  hujus  mundi,  quas  hominibus  meliores  &  praeftantiores  efle  putabat.  A:- 
flue  Deos  hofce  caftius  &  fan&ius  fine  imaginibus  &  fimulacris  coli  jubebat,  id 
fluod  Romanorum  majores  ante  centum  &  feptuaginta  feciflent  annos.  (*)  0«i 
Fimi }  inquit ,  fimulacra  Deorum  populis  pofuerunt ,  illi  civitatibus  fuis  &  metum  demfe- 
runt ,  &  errorem  addiderunt:  prudenter  exijlimans ,  ut  Augujlinus  addit,  Deos  facile 
Fj]e  in  fimulacrorum  floliditate  contemni. 

tbrfti,  Servatoris  noftri,  atque  amicorum  ejus  aetate  L.  Annaeus  Seneca,  ma- 
gui  nominis  philofophus,  vixit.  Is  vero,  quamvis  multos  paflim  Deos  laudet,  ifhi 
tamen  multitudine  eo  fefe  abduci  non  eft  paftus,  ut  unum  fummumque  Deum  efte 
£egaret.  Nam  &  faepe  Deum  excellentiori  ratione  nominat,  &  varias  ejus  de¬ 
scriptiones  fuppeditat,  luculentos  fummi  erga  eum  ftudii  teftes.  Ita  Deum  ap¬ 
pellat  (  f  )  formatorem  univerji :  reSloretn  &  arbitrum  &?  cuftodem  mundi ,  ex  qugfufpenfa 
Junt  omnia:  animum  ac  fpiritum  univerji:  mundani  hujus  operis  dominum  &  artificem , 
cui  nomen  omne  convenit,  ex  quo  nata  funi  omnia,  cujus  fpiritu  vivimus:  totum  fuis  par¬ 
tibus  inditum ,  &  fe  fujtinentcm  fua  vi:  cujus  conjilio  huic  mundo  providetur ,  ut  incon- 
cujfus  eat,  &  apusfuos  explicet :  cujus  decreto  omnia  fiunt:  divinum  fpiritum  per  omnia 
maxima  &  minima  aequali  intentione  diffufum:  Deum  potentem  omnium:  (§)  Deum  il¬ 
lum  maximum  potcntiffimumque ,  qui  ipje  vehit  omnia:  qui  ubique  &  omnibus  praejio  eft: 
'coeli  e?  Deorum  omnium  Deum ,  a  quo  ifla  Numina,  quae  fingula  adoramus  &  colimus , 
fufpenfa  funt.  Omitto  alia  ejusdem  generis  nomina.  Huc  accedit,  quod  Auguftimfs 
icriptum  reliquit ,  (**)  Senecam  Libro  contra  fuperftitiones  feripto  ,  quem  tempo- 
rum  abftulit  injuria,  non  modo  naturalem  Theologiam  eximiis  ornafle  laudibus, 
^eruna  etiam  populares  de  Diis  fententias,  quae  tum  Romanorum  occupaverant 
animos,  majori  libertate  &  acrimonia  reprehendifle ,  quam  Varro  fabulofam  vitu-5 
Peraverat,  quae  in  theatris  tum  dominabatur.  Theologiam.  Pleraque  vero  inftitu- 
la»  quae  ad  religionem  pertinerent  publicam,  virum  lapientem,  ait,  tamquam  le- 
gtbus  juffa,  ut  boni  nimirum  civis  officio  fatisfaciat,  non  tamquam  Diis  grata,  (y) 

obfervare. 


Al  Fabius  Quintilianus ,  quum  Senecae  alioquin  'non  nimis  faveat  ,  de  religione  & 
Diis  tamen  idem,  quod  ille,  non  veretur  praecipere.  Principio  Dei  hanc  tradit 
definitionem,  tamquam  publice  receptam:  (ff)  Deus  eft Jpi ritus  omnibus  partibus 
immtjtus.  ^  fre(;us  ]?picurum  #  ]jcec  Verbo  Deos  efle  conftitueric,  ad  Du  con- 
emtores  tamen  amandat,  eo  quod  talem  non  efle  Deum  cenfueric,  qualem  haec 
unitio  defer  ibit ,  fed  humanam  ei  formam  locumque  inter  mundos  (2)  dederit. 

Pii- 

*  £ VDIIC1On?ei  Lib'  IV*  C'  31»  P-  87-  t.  VII.  Opp.  (f)  Nat.  Quaeft.  Lib.  II.  C.  4f- 
(ttfub: vn. W  p-  442*  ed*  L*f-  ^  Clv •  Dei  Ub  vi.  c.  10.  (p- 


v'r  Pimius  «*Poruer;e,  „„  ver0  non  „ihil 

qlia!?  agendam  ‘“‘ceperat.  Exifti- 
JWbum haede  re  Mores  omnium  optime,  i  to- 
n  ifuintthani  locum  ex  Injlit.  orator.  Lib.  yil. 


Cap.  3.  p.  412.  deferibam:  Quando ,  inquit,  V-- 
nomine  confiat,  de  re  dubium  eft :  interim  conjeau- 
ra  ejl :  ut  fi  quaeratur,  quid  fit  Deus.  Nam qui 
neget,  Deum  eje  fpiritum  omnibus  partibus  imm*- 
Qq  qq  tumy 


T Unius ,  Apulejus ,  Symmachus  3  CAr.  IV. 

flinium  Juniorem  exquifitis  novimus  Chriftianos  fuppliciis  affecifle,  cenfuiffeque ,  (a) 
qualecamque  ejjet ,  quod  faterentur ,  pervicaciam  certe  &  inflexibilem  obftinatimemr  debere 
puniri.  Itaque  multos  eorum  cogebat  imperatorum  fimulacra  venerari,  ftatuis  & 
lignis  Deorum  facrificia  offerre,  denique  Chrifto  Servatori  maledicere.  Et  hic  ip(e 
tamen  Plinius ,  Chriftiani  nominis  ofor,  unum  elfe  Deum,  rebus  omnibus  provi¬ 
dentem  ,  affeverare  non  dubitat.  Argumento  eft  Panegyricus ,  quem  Trajani  dedi¬ 
cavit  honoribus,  quo  fummum  illud  Numen  Deus  ille  vocatur,  qui  manifeftus  M 
praejens  coelum  ac  fidera  infidet  (*).  (b )  In  iplo  ftatim  orationis  limine  prece  Deum 
hunc  compellat :  quod  idem  extremo  quoque  non  intermittit  Panegyrico .  Poftremo 
multos  videas  locos,  quibus  eum  lingulari  modo  nominat,  &  de  vulgo  Deorum 
eximit.  Speciminis  inflar  unum  proferam:  Occultat  utrorumque  femina  Deus ,  o 
plerumque  bonorum  malorumque  caujfae  fub  diverfa  fpecie  latent.  Jam  quid  de  Apulejo 
dicam?  cujus  commentitiis  miraculis  Deorum  amici,  quemadmodum  &  Apollonii 
Tyanaei  mirabiliter  factis,  cauffam  fuam  tueri  ( c )  conabantur.  Multis  ille  libro¬ 
rum  fuorum  locis  unum  profitetur  excellentiffimumque  Numen,  ex  quibus  unum 
referre  placet:  (f)  Quum  fummits  Deorum  cuncta  haec  non  folum  cogitationum  ratione 
confideret .  fed  prima ,  media ,  &  ultima  obeat,  compertaque  intimae  providentiae  ordinationis 
univerfitate  &  conflantia  regat.  Ad  extremum  Symmachus ,  quo  nemo  acrius  collapfa 
Deorum  rebus  fuccurrere  ftuduit,  Deorum  cultores  unum,  eumdemque,  quem 
Chrifti  fedlatores ,  Deum  venerari,  difpari  licet  lege  &  ritu,  confirmat.  NeC 
enim,  ut  fimili  ab  omnibus  populis  ratione  Deus  colatur,  neceffarium  judicat.  ( d ) 
Aequum  eft ,  quidquid  omnes  colunt,  unum  putari.  Eadem  f  pectamus  aflra:  commune 
coelum  eft :  idem  nos  mundus  involvit.  Quid  intereft ,  qua  quisque  prudentia  verum  requi - 
rat?  Uno  itinere  non  pote fl  perveniri  ad  tam  grande  fecretum.  Cujus  orationis  fenten~ 
tiam  (*)  eleganter  his  verfibus  expreffit: 


Uno  omnes  fub  [ole  fiti  vegetamur  eodem 
Aere ,  communis  cunctis  viventibus  aura. 


Sed' 


Nec  non  mundi  parens,  &  parens  hominum  Deorumque. 
(f)  Dephilof.  p.  278.  ed.  Coi. 


tum,  non  hoc  dicat ,  falfam  effe  illius  divinae  na¬ 
turae  appellationem ;  Jicut  Epicurus ,  qui  humanam 
ei  formam  locumque  inter  mundos  dedit.  Nomine 
uterque  uno  utitur ;  utrum  Jit  in  re,  conjectat.  Nifi 
mc  fallit  animus,  neque  Dei  hanc  finitionem 
publice  receptam  efife ,  Quintilianus  tradit,  neque 
Epucurum,  fpern entem  nane  Dei  deferiptionem , 
propterea  contemti  Dei  &  religionis  poftulat.  Hoc 
tantum  affirmat,  &  eum,  cui  haec  placeat  Dei  fi¬ 
nitio,  &  Epicurum,  cui  difpliccat  eadein,  con- 
fentire,  cfle  aliquam  naturam,  cui  nomen  Deus 
conveniat,  difientire  vero ,  qualis  ea  fit  natura. 
Ceterum,  de  religione  quod  dicam  celeberrimi 
hujus  rhetoris,  nihil  habeo.  Nec  enim  usquam 
dare  ac  aperte  animi  fui  fententiam  exprcllit. 

[a)  Qiial  e  cumque  Sumu  funt  haec  verba  ex 
notiflima  ejus  ad  Trajanum  epiftola,  Lib.X.  Epi • 
Jolar.  Ep.  97.  p.  456. 

(2>)  In  ipfo ]  Et  in  exordio  &  in  fine  Panegy¬ 
rici  Plinius  Jovem  optimum  maximum  £?  Jovem 


Capitolinum  prece  compellat.  Reflat ,  ut  explic^' 
tur,  quod,  num  fieri  pollit,  dubito,  an  his  ver* 
bis  Jovem  illum,  quem  Romani  colebant,  Saturflj 
filium,  defignaverit,  an  vero  fummum  illud,  quoCl 
regit  &  gubernat  omnia,  Numen.  Ego  quidet® 
fic  opinor,  ex  oratoris  cujusdam  Panegyrico ,  n°® 
fccus  ac  ex  carmine  poetae  ,  quid  de  religi°n° 
fenfermt  aiittores,  haud  facile  polle  intelligi.  N3*® 
utrique  generi  magna  concefla  eft  fingendi  &  3(1 
vulgi  fententias  verba  fua  componendi  facultas. 

(c)  Conabantur  j  Auttore  Augujlino  Ep. 
p.  317.  Tom.  II.  'Opp. 

(  d )  Aequum  ejfj  Symmachus  Epijlolar.  \Lib.  A*- 
Ep.  61.  p  442.  „  7 

(e)  Prudentius  1  Libro  II.  contra  Syminfic  »■ 
vf.  85.  f.  p-  285.  Alter  locus  eft  vf.  84 J' 
p.  308.  tertius  vf.  84 6.  f  p.  3°8-  .  de 

(/)  Aliquot  locis  ]  Sed  mihi  hos  m  lfto  d 
mundo  libello  locos  reperirc  non  licuit.  Contra 
«ff<wj0.ejus  Capite quo  Deum  unum  vains 


§•  -6-  unum  Numen  profejji  junt.  fv$ 

Sed  quid  fit  qualisque  Deus,  dhetfa  fequuti 
Quaerimus ,  atque  viis  longe  diftantibus  unum 
Imus  ad  occultum:  fuus  ejt  mos  cuique  genti , 

Per  quod  iter  properans  eat  ad  tam  grande  profundum / 

^dem,  interje&is  aliis,  ita  canit: 

Secretum  fed  grande  nequit  rationis  opertae 
Quaeri  aliter ,  quam  fi  fparfis  via  tnultiplicetur 
Tramitibus ,  &  centenos  terat  orbita  calles , 

Quacfitura  Deum  variata  indage  latentem. 

^ajus  fententiae  confutationem  fic  exorditur  Prudentius: 


Longe  aliud  verum  cjl:  nam  multa  ambago  viarum 
Anf radius  dubios  habet ,  perplexius  errat . 

Sola  errore  caret  fimplex  via ,  nefeia  flefti 
In  diverticulum ,  biviis  nec  pluribus  anceps. 

His  omnibus. teflimoniis  Graecorum  au&orum  quorumdam,  qui  recentiori  flo¬ 
ruerunt  memoria ,  pronuntiata  adjungere  placet.  Librum  de  mundo  Arifioicli  fine 
ratione  adferibi,  facile  largior:  attamen,  quin  feriptor  ejus  homo  fuerit  Deorum 
cultui  deditus,  nullum  reflat  dubium.  Namque  re£le  eos  &  praeclare  facere ,  (/) 
aliquot  locis,  perhibet  j  quirem  facram  Diis  facerent,  heroesque  ac  defun&orum 
animas  vi&imis  placarent.  Neque  Apulejus ,  fi  de  Diis  male  fentire  hominem 
^ognoviflet,  tantam  libri  hujus  partem  Latine  vertiflet,  in  fuumque  de  mundo  Li- 
rum  tranfluliflet.  Hic  igitur  feriptor  non  modo  hanc  (g)  Heracliti  pronuntia- 

tio- 

fn?ar*  nom‘n^us  docet,  intelligi  pofle,  putem,  vir  do&iflimus  ducit  rationem,  ut  hunc  Libri  de 
P  ctam  ab  au&ore  fuifle  illam  Deorum  multitudi*  mundo  feriptorem  Diis  pluribus  fui  de  deditum 
r*  c°i  fupplicavit  olim  Graecia.  Doctiflimus  oftendat,  cain  nullius  plane  virtutis  effe  ,  aper* 
worthus,  haec  quum  feriberet  ,  haud  dubie  tum  eft. 

T  t “ Lanimo  verba  habuit,  quae  Cap.  6.  p.  865.  (g)  Heracliti ]  Non  exiltimo,  dicti  Heracliti 

Opp.  Arijletelis  exftant:  rW)  3  ^  eam  effe,  quam  vir  doftiffimus  effe  putat,  fenten- 

*§  **myoftif  ifuririM,  eEtfN  rt  $wl»t%  tiam :  ab  uno  Deo  cuntta  effe  comparata  faQa. 
et>ur  ai  ^  *•«»  Fiunt  Auftor  Libri  de  mundo  Cap.  5.  p.  856.  T.I.  ' Opp. 

fa  • ae.  egjtimae,  aguntur  dies  fejli ,  jam  anniver-  Arijlotelis ,  mundum  ex  contrariis  &  repugnanti- 
\urZniafmnt  divis>  heroesque  ritu  fue  colun -  bus,  fed  amice  tamen  inter  fe  confentientibus ,  con* 


Viifle  Ffpnim  ^  ,  *  aem unao  multis  ici- 
Ct  ^vel  probat  eos,  qui  haec 


trvpQifo^ot  ,  cvtu}»  ^  fiib»  * 

**  i  ‘I  *&l*.  Crffpa  £?  minime 


Omnia  faciunt  OH  ‘  *Lvei  P™oat  eos,  qui  nacv;  *  ^r[lpa  er  mn:nz 

^tu  :!?b.:  d  tantum,  quid  rerum  ge-  cnfpa  una  vmxerts  ,  confentiens  £p  diffentiens , 
Pubi'  1  rc  •  <lnes’  Variaquc  civium  unius  rei  confonans  &  diffonans:  unum  etiam  ex  omnibus. 
ixjjr. lca?  om.C1^  a  negotia  recenfet.  Comparat  ni-  omniaque  ex  uno.  Vim  hujus  efFati  ex  intimis  php 
&  um  noc  in  loco  mundum  cum  civitate  quadam ;  lofophiac  Heracliti  receflibus  ita  erudite  dedarnf 
le^e<luema<d1110cium  dvitate  unius  omnia  nutu  ac  Godofr.  Olearius  Diff.  H.  de  Heracliti' 'principi* 
ita  Cf^er^ntUr  ’  V3ria  lCet  .ac  diverfi  generis  ,  rerum  omnium  8.  p.  865.  in  Thom.  Stanleji 
cidun,a^n  *n  mund°  >  tametfi  infinita  furit,'  quae  ac-  Hijtoria  pkilof.  Ex  omnibus  unum ,  inquam  iPS 
teftaro  10j  eo  ’  un^verl"a  tamen  Dei  numine  ac  po-  iri  to  kutu  ,  dum  omnes  atomi  diverfae  figuras  > 
adminiltrari,  difputac.  Quam  ab  Apulejo  quos  h*  ^  iyjt  vocat  Heraclitus,  in  unam 

Qq  qq  2 


Scriptoris  Libri  de  mundo  Caf.  IV* 

tionem  comprobat :  ’£> c  n df.w  er,  y^ij  e|  evef  cujus  fententia  effc :  Ex  omnibus 

j26fattum  effe  unum  aptiffime  concinens  fyflema ,  £?  «wo  viciffim  omnia  effe  derivata ; 
verum  ipfe  etiam  de  fumnao  omnium  Numine  pulcre  atque  luculenter  diffe- 
rit  Deum  nempb  vocat  (*)  r  r  ohw  o-iuhkIixIu)  etivx* ,  caujjam  omnia  continentem > 
&  ™  $  Ksrpx  xvesuntldv ,  praecipuam  mundi  (y  principem  partem.  Ipfam  vero  de  Deo 
difputationem  hilce  verbis,  inchoat:  ’a /aer  lv  nc  yjd  mxresos  fo 

rivQfUizvts ,  dg  in  9?*  tu  mtv&  2^  %e  r,fxif  auvl^xi  *  iliuioo  j  <ping ,  ctxrt  x<A 
itxjudw  uutttfxns.  ip>}/Au(ie0K  £  on  t*tx  rumes**-  Vetus  igitur  ferino  ejt  a  majoribusque 
proditus  inter  omnes  homines ,  univerfa  tum  ex  Deo ,  tum  per  Deum  conjtituta  fuiffe  atque, 
coagmentata ,  nullamque  naturam  fatis  inflruttam  ad  falutem  effe  poffe ,  quae  citra  Det 
praefidium  fuae  ipfa  demum  tutelae  permiffa  fit.  Quem  dum  recito  locum ,  non  pos- 
fum ,  quin  Apulejum ,  a  quo  hic  locus  Latine  redditus  eft ,  moneam ,  fententiam 
au&oris  pervertere.  Vetus ,  inquit,  opinio  eft,  atque  in  cogitationes  omnium  hominuft 
penitus  incidit ,  Deum  effe ,  originis  non  habere  auftorem  ,  Deumque  effe  falutem  ac  perft [• 
verantiam  earum ,  quas  effecerit ,  rerum.  Graeca  majus  aliquid  &  amplius  homini¬ 
bus  tribuunt.  Omnibus  enim  mortalibus  hoc  infitum  effe,  dicunt,  res  omnes  a 
Deo  profe&as  efle ,  ejusque  cura  confervari ,  neque  aliquid  extra  Deum  politum 
femet  ipfum  naturamque  fuam  confervare  polle.  Apulejus  immutat  haec,  idque 
tantum  humano  ait  generi  perfuafum  efle,  efle  Deum,  Deum  huncce  ex  nulla  re 
alia  genitum  efle,  denique  omnibus  rebus ,  quas  quidem  ipfe  creaverit  &  produx^ 
rit,  falutis  &  incolumitatis  auttorem  effe.  Ex  quo  quidem  intelligi  videtur,  ApM 
Icjum ,  quem  Plutarchi  ferunt  ex  familia  efle,  Plutarchi  portentis  quoque  infe&um 
fuiffe ,  atque  omnia  negaffe  a  Deo  efle  fatta ,  &  ab  eo  confervari ,  ^id  quod  Libri- 
de  mundo  feriptor  docet,  binas  vero  alias  naturas  Deo  adjunxiffe,  fimiliter  aeter¬ 
nas,  nec  aliunde  procreatas,  materiam,  malumque  principium  quoddam.  Inter¬ 
jectis  nonnullis,  idem  au&or  Libri  de  mundo ,  quemadmodum  fupremum  Num^ 
uno  flmplicique  motu  efficientiaque  fua,  fine  ullo  labore  ac  moleltia,  tot  tamquC 
varia  motionum  genera  ,  quae  hanc  univerfitatem  concitant ,  &  primum  produ¬ 
xerit,  &  moderetur  omni  tempore,  quaque  ratione  poflit  ciwi%jHv  r  t  «a «r  «V.a<r 
via*  %  rames**  >  continere  harmoniam  &  falutem  totius  mundi;  eleganter  ,  compa‘ 
rationibus  adhibitis,  declarat  Quam  quulem  difputationem  ita  Concludit:  (f) 

jhnq  c*  V»jl  xvGeq  rwf ,  c*  iqmU  j  woyjfr  ,  ™  %o/=£  *spvQ*i@'  iv  mhj  ve/u(& ,  c*  re?10' 
vilw  tytpt dv ,  t&td  thU  c*  yjcpu,.  Quod  in  navi  gubernator  ejl ,  quod  in  curru  agitator ■* 
quod  in  choro  praecentor ,  quod' denique  lex  in  civitate ,  dux  in  exercitu ,  hoc  Deus  ej» 
in  mundo.  Quamquam  hoc  inter  utrosque  interci!:,  quod  nonnullorum,  quos 
minavit,  gubernatio  curae,  molefliae,  ac  negotii  pleniffima  fit,  Dei  vero  impe" 
rium,  qup  mundum  huncce  temperat  &  regit,  ab  omni  remotum  difficultate 


(*)  C.VI.  (p .  858.  T.  I.  Opp.  Ariffi)  Ct)  (P-  B«40" 

mafjam  concrevere ;  ex  uno  omnia ,  #J!j»  Z*m,  dum,  ut  mirum  proinde  fit ,  do&ijjimum  virum,  R-  ^ 
itt  inferius  $.  12.  p.  Z69.  rem  exponit  ,  ex  rudi  voorthum  fullimhis  quippiaminiJUs  quaefiviff » 
mole  &  indigejla,  divina  cura,  corpora  ai  orna-  auUorem  Libri  de  mundo  commendat,  quod 
tum  hujus  mundi fpeSantia  educuntur.  Quibus  obr  tum.  illud  HerOcUtcum ,  *£  hr<  r* 
fervatis ,  ita  vir  veteris  philofophiae  peritiffimus  rit  ,fed  fc?  ipfe  egregie  de  fummo  Deo  decuem.  ^ 
Cudvcorthum  noftrum  caltigat:  Sane  iftum  verum  tis.  feliciter  num  fententiam  Heracliti  ane^nit  .j 
verborum  Heracliti  apud  strijlaelem  fenfum  effe ,  Olearius,  alio  loco,  uti  fpero,  lnvenigamt 
qemo,  fui  totum  Jocum  (onfidemerit ,  dijptckiwi  vero  aop  polfum,  quin  fatear,  ^ 


S-  2  6.  6?  Flutar  chi  de  DI  Is  fententia.  6?y 

Sollicitudine.  Nam,  quod  idem  fubjicit  au&or ,  Deus  ipfe  in  loco  (labili  immoto  que 
collocatus ,  omnia  movet  &  circumagit  pro  arbitratu ,  non  fccus  ac  lex  civilis ,  quae  innuo - 
cilis  ipfa  exfiflens  in  utentium  animis ,  regit  omnia  ad  rem  publicam  pertinentia. 

Plutarchus  Chaeronenfis ,  id  quod  fupra  demonftratum  effc,  malo  quodam  fato  in 
oinas  inciderat  opiniones,  veri  plane  nefeias.  Nam  quod  illud  veterum  fcitum: 

Fx  nihilo  nihil  fit ,  ar&ius  tenebat  complexum,  ideo  primum  materiam  initii  ex¬ 
portem  &  aeternam  eiTe ,  afleverabat.  Deinde  vero  malum  quoddam  mente  fibi 
Agebat  principium ,  five  animam  rationis  expertem ,  aut  daemonem  ex  infinito 
tempore  exfiftentem,  unde  omnis  ad  homines  fluxiflet  malitia  &  pravitas:  cujus 
opinionis  hanc  afferebat  (/;)  cauflam :  t lw  huh  m  y*yon\ai  kJ  t  5  «rciwMr,  uo-m? 

^  Qaorov  imy£0ty,[jkx  $  r  5  ttthjtS  @*M<nv  ,  7nx<rou>  imvoiou/  citiTnxi  Ks&tfGotfkj.  Nihil 
fingi  animo  ineptius  &  abf ardius  potejl ,  quam  btc ,  malitiam  non  fecus  a  Dei  providenti a 
poficifei ,  quam  malum  epigramma  ex  poetae  cujusdam  voluntate  procedit.  Quamobrem 
fupra  a  nobis  in  eorum  relatus  efl  numerum  ,  qui  binos  efle  Deos  ftatuerunt.  Prae¬ 
ter  haec,  quum  ipfe  Apollinis  Pythii  facerdos  eflet,  multis  illis,  quos  tum  orbis 
fenerabatur  ,  Diis  divinum  etiam  adhibere  non  dubitabat  honorem.  At  hoc  tamen 
non  impedimento  erat  homini  ,  quo  minus  unum  efle  omnis  boni  parentem  & 
*u&orem ,  qui,  fi  materiam  &  malum  demas,  res  omnes  perfeciflet,  totumque 
°°n  minus  orbem,  quam  omnes,  qui  verfarentur  in  eo,  Deos,  finxiflet,  afleve- 
tar.ee.  Atque  hanc  rerum  omnium  cauflam  non  raro  peculiari  ratione  Deum  ap¬ 
pellat.  Sic  (/')  Sto  v  ait  dei  ycofAiTpZv ,  Deum  femper  Geometriam  tranare,  id  efl:,  527 
certa  res  omnes  roenfura  ac  proportione  conficere.  Eumdem  ( k )  affirmat 

a 'tpovitut  xxmffx&ctfrc&ttji ,  ad  harmoniam  Deum  omnia  infiituere.  Eft  &  hoc  in  ( l) 
enuntiatis  ejus:  'o  Sese  **uo*iw  £  /uxmyjs.  Deus  harmonicus  vocatur  &p  muji - 

cus.  Praeterea  variis  cognominibus  majeftatem  Dei  hujus  inculcat.  Ita  5 
&W  ,  magnus  ille  Deus ,  S  «Vtktm  Sw,  Juvimus  £?  cclfijjimus  Deus ,  S  st/wt©-  S&s, 
V'inceps  Deus,  ipfi  dicitur  Ut  reliquos  omnes  Deos  una  cum  ipfo  mundo  certo 
Empore  procreatos  efle,  fignificet ,  hunc,  quem  diximus,  fummum  Deum  S*av 
tioininat  a-jfyWey,  Deum  ex  nullo  generatum ,  fed  ex  fe  veluti  ortum.  Alio  quodam 
J°C0  mA <xy^  5  mare  pulcritudinis ,  ab  eo  vocatur.  Libro  vero  de  infer iptione 

Delphici  templi  Habilitatem  ejus  &  perpetuitatem,  nullis  temporum  intervallis  di- 
ftinchm,  peregregie  explicat.  Poftremo  ab  hoc  omnes  homines  Deo  petere,  af¬ 
firmat,  quae  viribus  fuis  majora  efle  intelligerent:  y o m  fu  imf  r.fi*  «stv, 

^  9s5V  SlticiXI. 

Dionem  Chryfojlomum ,  Sophiflam  &  Vlutarchi  aequalem  ,  multos  exiftimafle  Deos 
efle,  omni  vacat  controverfia.  Idem  vero  mundum  praecipit  unius  regis  imperio 
&  voluntati  parere,  (*)  fanh&iM  n  fov.  Summum  vero  hunc  orbis  moderato¬ 
rem 

(*)**•  199.  (  ed.  Morelli. ) 

irum  refte  reprehenfum  efle.  (fc)  Affirmat]  Neque  hoc  cx  fuo  fenfu  Pfa- 

(//)  Caujfam ]  Libro  de  fato  p.  572L  T.  II  Opp.  tarchiis  affirmat  in  extremo  de  Mufica  Libro p- H47- 
■(*)  Remoria  fallit  doftifllmum  vi-  P. II.  Opp.  fed  ex  fenfu  Pythagoreorum  &  alioiw 

yrn.  Non  Plutardii  hoc  di&um  eft,  fed  Plato-  veterum  philofophoi-um,  quos  ita  docui ife  narrat. 

*e*j  ita  praecepiflc  ferunt.  Plut  ardius  tamen  Sym- 

fojfacon  Lib.  VIII.  Qnaejl.  Ii.  p%  7l8>  7-  ]I#  opp.  (/)  Enuntiatis]  Hoc  mihi  pronuntiatum  inve- 
feutentiam  Pronuntiat»  bvyus  non  inepte  nirc  haud  licuit  apud  Pluxardruin. 

Qq  qq  3 


(w)  T ’«£, 


6*8  Dionis  Cbvyfojlomi ,  Galeni,  religio.  Cap.  IV. 

rem  variis  compellat  nominibus,  nunc  (*)  t  aXgiSwm  i&j  5saV  (3otn\tx  n 
cc£Xor&,  >&i  7rpvmviv  ,  fyw  mxn^i ,  communem  Deum  bominumque  regem ,  gubernatorem 
atque  parentem  eum  vocans,  nunc  ( f )  t  xk-SIuv  KopTtv&i  $tov,  Deum  rebus  omnibus 
imperantem^  alias  (  J  )  t  Tfwrv  5s;v,  primum  &  maximum  Deum ,  t  ngpvQ**# 

ar&ifum  r  oauv  ,  ^  r  a.7mvfgl  yggcvn  it,  v&rfuov ,  primum  rerum  OinniuM 

praefidem,  qui  totum  coelum  &  mundum  ita  gubernat  &  adminifirat ,  ut  fapiens  guberna* 
ter  navem  ,  t  §  I-vuzkvI®'  dpeuH,  tyy  oX> j?  IitthiIlu  icinc  ,  principem  totius 

coeli y  & '  univerjae  ejentiae  dominum ,  nunc  fimilibus  eumdem  vocabulis  falutans. 
Quin  etiam  omnes  homines  natura  anteceptam  quamdam  Dei  informationem  in 
animis  habere,  difputat:  (••)  ih*J  jj  3t*v  4  n  x*$c'a*  <j>„W  ,  i&j  jU«W  l  n*r 

ruv  tyy.i\(§-y  xpwnv  u\v  it,  bi  zrtg  b:^x  £  inivcix  usivri  $  %vf*7r #/](&>  d^puTriva 
ipotae  [xtf  ITkwuV',  cfxciue  j  Bxgodguv ,  ccvxyncux  k,  iftQvl<&‘  ov  rrurrt  tu  koyty.u  vjj  <pi<r.h 
auSo  fxSxcv.xA*  ^  /uvsxyuy*.  Quod  ad  Deorum  naturam  generatim  ,  figillatim  vCm 

%a  fu  premi  illius  omnium  rectoris  attinet ,  opinio  quaedam  eft  de  ea  in  totius  humani  gcM' 
ris  animis ,  tam  Graecorum  ,  quam  barbarorum ,  quae  naturaliter  illis ,  «f  warara  patio* 
ne  praeditis ,  infita  ejl ,  «c  ab  ullo  mortali  magifiro  accepta .  Promtum  arbitror  # 
propofitum  efte,  quidnam  fibi  velint  haecce  verba.  Neminem  efle  cenfet  mor* 
talium,  in  cujus  mentem  ipfa  hoc  non  impreflerit  veluti  natura,  unum  efle  Deum, 
mundi  hujus  fummum  moderatorem  &  re&orem  ,  atque  ,  praeter  hunc ,  multas 
alias  naturas  intelligentiae  ac  rationis  compotes,  quas  vulgo  Deos  nominent  illo 
quidem  fummo  Deo  minores,  homine  vero  praeftantiores  ac  nobiliores. 

Galenus  qualem  de  Deo  ac  religione  foverit  fententiam,  cum  multis  ex  aliis  H' 
ferorum  ejus  locis,  tum  ex  eo  in  primis  perfpicuum  eft,  quem  nunc  exhibeo ,  e* 
tertm  ejus  de  ufu  partium  Libro  decerptum:  (ff)  WjS  Ww  «  im  v\iw  uvr 

ptovdoipu  punuiptetTUf ,  ci  raQpowhe  op&ug  av  px oi  (xl/x^uvlo ,  ^  /Atetitei v  Qcdiv  hpcv  Acyov ,  ^ 
*y»  f  if***  “‘uvcv  «tofi*6*  <ruvTt9nfM  vo/xigoo  rir.  uvxi  r  Iflwc  6 ttri&tMi 

«  Trwpxv  UxTTfxGv;  cdmS  nvcpiritiAvc  KXTxdvmufu,  x,  tx  ei*Ax  fxv^x  /xv^t  fauichnctui  % 
v.xosixA  ,  «V  ei  r odeu  px\v  admg  7rpZn<& .  'J  nte  clfootf  ifyyncrm plw  ,  cf^  fit  & 

*  "V]**'  ^  r  Juuxjxiv  d  r  ni  px\v  £  ^ruih  dnwfc  * 

c vhx&fWor  Kco-pov,  %  utiStvi  <p9ovuv  r  ^  nAaord^g  lyx  hlypxx 

m  f*iv  “S  *tfiV  ^>£/oa«*  tb  4’  aV  «*r  jUaW 

*  «  j  KSH  S&m  iax  ,  tuuxfxtag  citiMr*.  Si  longius  Jtultum  O 

agrefle  hoc  hominum  genus  increparem ,  viri  for  t  a  Jis  fapientes  ,  injuria ,  we 
henderent ,  facram  hanc  orationem ,  quam  ut  verum  hymnum  in  ejus ,  a  quo  condit* 
fumus ,  /aa^f  compono  ,  contaminarem.  Equidem  veram  germanamque  adverfus  De u1* 
pietatem  non  arbitror  in  eo  confijlerc ,  af  taurorum  ipfi  hecatombas  caedam ,  aut  thura  ipfi 
alios  que  odores  accendam,  Jed  ut  primum  memet  ipfum  cognofcam ,  deinde  vero  aliis , 
ejus /it  fapientia  ,  quanta  potentia ,  quanta  benignitas ,  aperiam.  Quod  enim  mundum  hu^ 
iflo  modo  comparaverit,  nec  cuiquam  invideat  ex  bonis ,  quae  continet ,  aliquid,  id  *i9 
528  maximae  bonitatis  fignum  ac  documentum  eje,  arbitror.  Qiiare  canere  nos  eum  ut  bo\ 
num  o  benignum  decet .  Quod  autem  ,  quemadmodum  omnia  aptijimo  modo  coagmenti* 
£?  adornari  potuerint ,  invenire  valuerit ,  id  fignum  maximae  in  eo  fapientiae  agnofeo  M 
extremum  ,  quod  univerfa ,  quae  decrevit  fc?  confiituit ,  perficere  quoque  ipfi  facile  fdU 
id  infinitam  arguit  potentiam 

pe 


S-  -0.  Maximi  Tyrii  &  Ariflidk  de  Leo  finientia.  679 

De  religione  Maximi  Tyrii  non  locupletiorem  a  me  teftem  excitari  pofle,  ar- 
oitror ,  quam  fi  ipfa  ejus  verba ,  quibus  extrema  utitur  DiJTertatione  prima ,  reci- 
em.  Sic  igitur  mentem  fiiam  enarrat :  u  ^ 

T*" '  W*  *1  f f^Uo  cresr  pu,  4,^  pa„,^s  3 

3  *P*6ututh  cv/u7rxvluv  vuk&hstoov  SKpvfav  •  epov  j  fi?  ^fX™  *%  "khwj  mmucv ,  k’§e  '£^»jV- 
r  fcSs  TK?  6571  tui  'QkMWw  IjioVfltC,  «J5K.»  fc/wov  /ulv  V<J,$  ‘  T* 

ytf» ' - (ZxTiKtx  'j  ccottv  S*  tw  pd;<xv  uTpty*i&,  urmq  npxov  mcps^ovSi  tt]g  irhfa- 

Pr-oic,  truTy&ctv  \}&‘ct%X*<rA*  ccurut ,  ^  K9»MwV*f  fi?  ^£>5?,  jtc^V  jUS*  3^-riV  3-g*V, 

3  «$«*£»?•  Tk'f  ^'gp  tk  <3r£;^^!  ecuTK  ei Aopd^as,  ciov  timfyiAixi  Ttrdf  k,  @x<nAu  avfy&- 
T*f>  '°/*0T^X6^ng  XOVef  KfiU  OVViVVS  ,  «V  0  T4s't<WV  XSCTYl/rXC  ,  TkV  ij  67»  TfcT&T  X«nj||$| 

*.  'opx f  ^  Tu^iv  KctTttCetlvymy  en  $  S £  fxtx&  fo-  Sed  jam  id,  quod 

010  j  illu/lriori  imagine  proponam  tibi .  Finge  animo  magnum  aliquod  regnum ,  aut  poten - 
p?  principatum ,  m  quo  reliqui  omnes  aftiones  fuas  ad  unius  regis  nutum ,  qui  dignitate 
^  mcijejlate  antecedit  ceteris ,  /ponte  dirigunt.  Limes  hujus  imperii  Jit  non  Halys  fluvius, 

j?  Hellefpontus  ,  hotz  Maeotis ,  aaf  Oceani  littora ,  Jed  coelum  fupra ,  terra  infra.  -  /u 

0  magnus  rex  ille  immotus  fedeat ,  populisque  Juis  volentibus  leges ,  /arfi  fefti  wa- 

praefer  ibat.  Regni  autem  confortes  jint  Dii  multi ,  quorum  alii  videntur ,  alii  ocu- 

!  cffpici  non  poffunt.  Horum  nonnulli ,  tamquam  flatores  quidam ,  regique  genere  pro - 
/tT/’  cjrca  ve/libula  oberrent ,  menfae  ejusdem  familiae  que  confortes ;  alii  rui fus ,  qui  his 
J er  viant .  6?  rurfus  alii,  qui  infra  hos  fint.  Vides  catenam  perpetuam ,  regnique  fe- 
.  e'n,  quae  a  Deo  ad  terram  usque  dejeendat.  Hebes  fit,  neceffe  eft  ,  qui  hinc  non 
OteJIigac ,  unum  quidem  fummumque  Deum  profeffum  effe  Maximum  ,  qui  toti 
Nominetur  rerum  univerfitati ,  &  tres  fimul  Deorum  minorum  clades  conftituiffe. 
Siorum  Deus  opera  in  adminiftratione  hujus  mundi  utatur:  quos  etiam  Deos 
K&  <$&*?,  Deos  filios  &  amicos  Dei,  appellat, 
in  ^fiftides ,  orator  &  fophifta  nobiliflimus  ,  qui  aetatem  Adriani  ingenio  &  ore 
uitravit,  hymnum  feu  orationem  Jovi,  poftquam  tempeftatem  effugerat  maxi- 
0  lTl>  confecravit,  quae  primum  in  Orationibus  ejus  locum  occupat.  Ex  qua  ft 
a  nes  huc.  referre  locos  vellem  ,  quibus  unum  fummumque  Deum  effe  fatetur, 

0  P‘.um  fatis  replere  mihi  fpatium  liceret.  Unus  akerque  locus  fufficiet.  ^  Abfoluto 
ationis  igitur  exordio,  fic  hominem  declamantem  audias:  z£s  tk  navfe 
^  Aie?  invjfpx  o<m  iA  rrjv&,  tfflj  ,  K&  &***$*  »  W  ^  cjm 

*vu>  $  °m  tuotk,  ^  3-8CI,  KSH  cli6pumi  j  ftfll  ^X^j  'h<l »  ^  sjx 

/n°*tV  a<&we\!)>  *  Offx  Sii  vorM  hot&Tv '  'vnl*i<re  j  7rpun<&  xd-rt;  tew-i iv ,  i  co  (St’JJg(nK 

PWff  T&Qik ,  aT  at/wv  Ked»(^  ,  «r*  «W  c>k£/vj<  AiQcr  Kxn7niv , 

^err  26t'c,  «Ts  izv'^7.  r' _ i<=.'  ...  v  „  i  .«  - 


«e^  Cy  i<Qlct ,  ^  aib  esTtyrthyM  iU  xd-dix,  ,  £TU(  fa  ^  <nj>ov 

.^?l'  *»*'»!«  ,  ^  TTfcnSifa  inp  ue  to  i»cuj  «V  «JTo  t^kw-tjcv 

OOC  £5»  6*3-6^  •  XP™&  ^  toti  ,  flVg  u^£  «^3 

4  ^  V*  &  npirGvnpov  *  *TU  Jj}  oirxvh v  ZaCf  ,  ^  <h«  Ajcj 

v  aTI  0  m  fW**  ^  K^uv  1  JW  ^  amxsfaS,  xires  71  ius  50  *s<rp(gr 

tyaeTrn^  7rely^’  infart  3  a$£,  x.  r.  A-  Jupiter  fcit  omnia ,  fcj'  univerfa  , 
fxJylunt3  favis  furit opera ,  fluvii,  terra,  mare,  coelum  &  omnia ,  quae  in  bis  &J 


6g0  Flotini  cie  Leo  f ent entia .  Cap.  IV* 

fub  his  verfanturr  fimililer  &  Dii ,  £f  homines ,  &  quaccumqiie  animam  habent ,  omnia ^ 
quae  vel 'finfu  vel  ratione  percipiuntur.  Principio  omnium  Jupiter  J 'emet  ipfum  fecit:  nc » 
enim  educatus  eji  in  antris  Cretenfebus  odoriferis ,  Saturnus  devorare  eum  voluit , 
loco  ejus  lapidem  dcglutivit.  Numquam  in  periculo  quodam  fuit  Jupiter  ,  nec  umquaftt 
erit :  neque  ulla  res  antiquior  eft  Jove  ,  quemadmodum  nec  filii  majores  funt  parentm 
fuis ,  nec  opera  fuis  opificibus  ;•  fed  Jupiter  primus  eft  antiquijjimus ,  princeps  omniuW 
rerum ,  ipfe  «e  femet  ipfo  genitus.  Is  eque  vero ,  quonam  tempore  genitus  Jit ,  dici  poW\ 
5 29 fuit  enim  ab  initio ,  &  crif  perpetuo ,  ipfe  fui  pater ,  6*  major ,  qui  ex  alio  gV} 
potuerit.  Quemadmodum  Minervam  ex  cerebro  fuo  genuit ,  eam  rem  matrimo nto 

opus  habuit,  fic  antea  femet  ipfum  ex  femet  produxit,  nec  ullius  rei  ad  hanc  rem  p£r.f 
ciendam  auxilio  indiguit.  E  contrario  res  omnes  effe  coeperunt  ab  eo,  neque  tempus  q’llS* 
quam  indicare  vale t:  nec  enim  tum  tempus  erat,  quum  nihil,  praeter  ipfum ,  cjfet:  nCi 
ullum  opus  antiquius  effe  poteft  opifice  fuo.  Ita  Jupiter  exordium  fuit  omnium  rerum  ,  & 
ex  fove  funt  omnia ,  is  que' melior  e ft  tempore  ,  quod  una  cum  mundo  effe  coepit.  Kur' 
fus  item,  aliis  interje&is:  'cie  j  K9U  B-tav,  inquit,  om  ffiUv  f  A<W  5 

*  -  '  *  ’ - —  •*  »-  ^  ? 


TTpMTus  ifowtrt*  >  ,  j- 

TOC,  avfywTW  iS  S*»*  TS  £  vjsnjpgTKf  ,  X.  T.  A.  J)  AlOf  f46,X<  j  * 

«VctMw»  3-swk  dCifytrlai  A<0f  {inr  e#« ,  x.  r.  a.  Omnia  Deorum  genera  nihil  funt ,  q^'1 
emanationes  &?  derivationes  ex  Jove  ,  omnesque  res ,  quod  Homeri  fignficat  cate j 
connexae  funt  cum  ipfo  ,  &  ex  eo  pendent.  Is  in  principio  amorem  produxit  &?  necffi* 
tem ,  quae  duo  potentifjhna  funt  &  validijfima  rerum  omnium  vincula ,  ut  eorum  auX d 
firmiter  omnia  cohaererent  &  coagmentarentur.  Fecit  Deos ,  ut  illi  hominum  effent  c^‘ 
tores  ac  tutores,  &?  viciffim  homines  fecit ,  ut  horum  Deorum  effent  cultores  &?  adorati  ' 
Omnia  ubique  locorum  plena  funt  Jove  ,  ceterorum  omnium  Deorum  beneficia  wf 
funt  opus ,  eique  debent  unice  attribui ,  quoniam  ex  praeferipto  fc?  mandato  ejus  ab 
faSta  funt.  . 

Jam  qui  poft  introdu&am  in  orbem  religionem  Chriftianam  philofophando  gl°g 
riam  confequuti  funt,  fnre  Platoni  fefe  adjunxerint,  five  Ariftoteli ,  licet  pleri^ 
mundum  aeternum  effe  ftatuerent,  uno  tamen  omnes  ore  fummum  profeffi 
Deum,  cum  mundi  totius,  tum  reliquorum  omnium  Deorum  parentem  &  cauflkfj 
Taceo,  Numenium,  Plotinum,  Amellum,  Porphyrium ,  Proclum,  Damascium ,  &  all-rt 

.  •  t  _ i:..:r.rr~  .... _ _ m»  r-ire  11 

idac 


1  tres  etiam  divinitatem  naturas  divififfe,  idque  unum  commemoro,  tam  fcice 


his  philofophis  nonnullos  de  Deo  differuiffe  ,  ut ,  quod  in  eorum  reprehen' 
fermonibus  ,  nemo  unus  facile  reperiat.  Nulli  figillatim  Plotinus  fententia^ 
pondere  &  gravitate  cedit.  Et  hic  ipfe  tamen,  quum  materiam  ipfam,  resq 
fimul  omnes  ex  uno  genitas  effe  principio,  contendat,  in  multorum  Deorum 
commendando  mirifice  copiofus  eft.  Legatur,  quem  ex  Libro  ejus  adverfus r 
Jlicos  affero,  locus:  (*)  Yfij  ue  atw t  pb  finfoq  ,  ^  plrov  3  * ' 


(*)  Enn.  IX.  Lib.  IX.  Cap.  9.  (p.  207.) 

(m-)  Tmurn]  Haec  Graeca  verba  non  Themi- 
Jlii  funt,  fed  Dion.  Petavii.  Edidit  An dr.  Dudi- 
thius  hanc  duodecimam  Themijia  orationem  Latine 

ok  Graeco  converfam.  Sed  ab  co  tempore,  ne- 


fcio  quo  fatd ,  Graeciim  illud  exemplaf  ptorlii 
riit,  nec  ullis  vel  Petavii  vel  Hardumi  cU  ‘  aIji 
veftigari  potuit.  Hinc  P  et  avius  in  editione,  <1 
dedit,  Themijlii  jadturaih  hanc  CX  mgenlO 


§•  26. 


6  8i 


TbemiJUi  de  Leo  finientia. 

Vu‘?w  «W  Swx&y  i  Ztco  y  fico  «W,  «*«'  £  «V^Ww&K?  $n  £ 

*?<ov*  «>*»'*  ^  3  ^  ’  T*?  75  f*  ruhivU  KXW  favmW  TTXvluv  } 

f***  *  iwU  r*h  §  7TM0W,  4^  fmtetmmTtu,-  <W0£„  $fy  *  „'f  r^(vW» 

#  «®*«n  i)  T  A*  7**  *  enet  fixciAt» ,  &  iv  rf  Wfy  ^  T} 

^W^o,-  a'  £  Tfl  tfvr«A«/  «f  tv>  aKu  to  Ze.fi  mAv  r o  ^  g^,  -t;T^ 

fiT  fi  hwxy,tv  S-iit  tlM rav9  otxv  u[  uv  ,  o?  Igi  ,  jrc&aV  ,  7rxv]ccg  £/f  ai/T;v  «Vijotvm^^c  * 

5  ^  *«/  oxtivx  ovjxg  •  f(pj  o  *£<ru&  oh  ii  i Kiiviv  gjr,  xaictr  /0A&-</  ^  ^  £.~’ 

titas-^-.  Oportet  autem  omnibus  viribus  contendere  ,  ut  optimus  tandem  efficiar  e  ^ neque 
fatare ,  tc  fiolum  fieri  poffie  optimum  ,  alioquin  nondum  optimus  effies  ,  verum  cum  alios 
fique  homines  optimos  effie,  tum  etiam  daemones  effie  bonos:  multoque  magis  Deos ,  qui  mun- 
dum  hunc  habitantes ,  fuperiorem  fujpiciunt  mundum ,  horum  veto  omnium  maxime  totius 
viundi  ducem ,  animam  bcatiffiimam :  hinc  &  Deos  intelligibiles  colere :  praeter  cunftos  de - 
fiue  3  &  in  eunti  is  magnum  ibi  regem  omnium  venerari:  quem  quidem  in  multitudine 
Deorum  potijjimum  excellentiam  fuam  demonjlrare ,  procul  dubio  cenj 'eamus.  Non  enim  in 
ficum  dumtaxat  rem  omnem  repente  contrahere ,  fied  explicare  tantam  divinitatis  amplitu - 
“lnem ,  quantam  explicuit  ipfc ,  eorum  munus  cjt,  qui  Dei  ipfius  potentiam  cognoverunt, 
fiitcnus  videlicet  unus  ipfie  ,  qui  eft  ,  permanens,  efficit  multos  ,  qui  ab  ipfo  eunti  i  depen- 
fint ,  quippe  quum  per  ipfum  ab  ipjoque  fint.  Atqui  &  hic  mundus  per  illum  cfl ,  & 

*Uuc  fiufipreit  totus ,  &'  quisque  Deorum.  Ihemiftius ,  fcholae  Peripateticae  decus ,  tan¬ 
tum  abeft ,  ut  Chriftiajiae  fuerit  religioni  amicus,  ut  probabiliter  potius  r  et  avius 
3 u (picetur ,  hominem  ,  quando  Empedoclem  eo  nomine  objurgat,  quod  femet  ipfum 
^reare  Deum  voluiflet,  occulte  Servatorem  noltrum  pungere.  Is  vero  quid  de 
Deo  ?  Non  modo  Chriftianos  difputat  omnesque  populos  unum  eumdemque 
Deum,  diverfo  licet  ritu  atque  lege,  venerari,  verum  etiam  hac  religionum  va¬ 
rietate  Deum  unice  capi  atque  deledtari,  perhibet:  (m)  (*)  Tx^tyi  nu*^s  yinvSni 

miyfix  r  5  ttxptcc  "ZfXnyT Iw  ‘  xftug  I vpg  ^4  7T0A<T<5te«9wf  ,  uTAug  rf£^Ut,  aTAug  530 
,  i}f  iiy  otCmg  l.vpxg  ouou vg  ,  x^’  nSt/  KxmMKt^yxitftxi  dg  yiK°ejt.  Autlor  prin- 
CeP*que  univerfitatis  hujus  hac  ipja  religionum  varietate  dclcttari  videtur.  A  Syris  hac 
fidem  via  vult  coli ,  a  Graecis  autem  alia  ratione ,  diverfa  item  ab  Aegyptiis :  ne  a  Sv- 
ri  (Chriftianos  intelligit)  quidem  eodem  modo  cupit  adorari.  In  varias  enim  &  'fa 
Jeclas  fciffii  fiunt. 

Pot  igitur  graviilimis  ausioribus  confultis  &  auditis,  nihil  obftat,  quo  minus  to- 
. m  huncce  locum  Cyrilli  teftimonio  ex  Libro  primo  contra  Julianum  obfignemus 
^5que  nihil  ad  veritatem  deefle  ,  concludamus:  (f)  wa  7m<nv  Lx^fig ,  bai  ^  ^ 

fi>klttuv  <$/A5<n«Pfti.  AaQmv  evx  ytv  t$o)t4  fcov  tivxi  triwouoAoytlv  ,  'r  r  oauv  $>j utxoficv  ugu 

Xttvlwv  6 TTfKHVX  fi  Qvr.V,  7nmVjO$Ttl  j  7ZWp  CUJTl/  TTUpr^M  'SS^JS  'pfJiTlV  ilipag 

*X1 x<?ot<nv  ecJvi)  vojryg  n  ^  cu&trrxg.  Manfiejium  ejt ,  etiam  Graeco  more  pbilofopban- 
ibus  unum  cenfien  ac  in  conf effio  e/je  Deum ,  univerfit  conditorem ,  £?  natura  omnes  ^fupe- 
-  a  quo  facit  fint  produtli  ad  generationem  alii  deinceps  Dii ,  fub  int€uiaum 

WJenJum,  ut  ip/i  loquuntur,  («)  cadentes . 

5.  XXVII. 


(*)  Orat.  XII.  (p.  I5<$.  ed.  Hard.)  (f)  P.  23. 


;^e  »  atque  Latinam  Dudithii  verfionem  Graecis  ex- 
P  niere  verbis  conatus  eft. 

Cadentes  ]  Neque  primus  Cudworthus ,  ne- 
•  *  l01us,  unuin  Deum  a  picrisque  Graeciae  la¬ 


pientibus  ,  in  quibus  veritatis  confequendae  nobi¬ 
lis  quidam  ardor  fuit,  cuLtum  fu  i  ile,  probare  ftu- 
duit  ;  quamvis  omnes  forte,  qui  hoc  argumentum 
trdclarunt,  copia  &  varietate  uftimowvrum  vice- 
Rr  rr  l[k 


Cat.  IV. 


Populus  unum  Deum  credidit . 

5^1  XXVII.  Cave  vero,  folos  ita  putes  fenfifle  pliilofophos,  liomirresque 'doftrina 
atque  litteris  excultos :  vulgi ,  quod  nunc  planum  faciam ,  &  multitudinis  idem  omni- 


rit.  Omnes  primum  illi,  qui  primis  rerum  Chriftia- 
narum  temporibus  religionis  Chriftianae  veritatem 
ad  ver  fus  Deorum -cultores,  feriptis  Apol  ogi  is ,  ro¬ 
borarunt  ,  id  libi  datum  crediderunt ,  ut  oftende- 
rent,  maximi  nominis  philofophos ,  non  fecus  at¬ 
que  Chriftianos ,  unum  rerum  omnium  parentem 
ac  dominum  profeflos  efle.  Scio,  non  id  femper 
ita  efle  ab  illis  faftum ,  ut  eventus  confilio  rcfpon- 
derit ,  nec  paucos  in  hanc  focictateiu  unius  Dei 
cultorum  reluctantes  fuifle  raptos  ,  quos  in  Dei 
hoftibus  numerare  fatius  fuiflet :  at  idem  tamen  il¬ 
lis,  quod  Cudwortho ,  fuifle  propofitum,  contro- 
verlia  caret.  Ex  Graecis  legi  velim  Clementem 
Alexandr.  cum  paflim  in  Stromatis,  tum  in  Cohor¬ 
tatione  ad  gentes  Cap.  6.  p .  59- /•  Athenogoram  in 
Apologia  pro  Chrijlian.  Cap.  6.  p-  22.  /.  p.  27.  J. 
Theophilum  Antioch.  Lib.  II.  ad  Autolycum  Cap.  57. 
p.  263.  &  Lib.  III.  Cap.  2.  p.  268.  Cynllum 
Alexandr.  Lib.  I.  contra  fui  i  an.  p.  2 6.  J.  juJU- 
num  Mart.  in  Cohortatione  ad  gentes  p.  15-  cx  Ea- 
tinis  Tertullianum  in  Apologetico  Cap.  24.  p.  235. 
Minucium  Felicem  in  Otlavio  Cap.  19.  P-  *74- 
Arnobium  Lib.  I.  adv.  gentes  p •  21.  /•  &  alios, 
quos  enumerare,  nil  opus  eft.  Recentionbus 
temporibus  ante  Cudworthum ,  praeter  Steuchuin , 
Menaeum,  Grotium ,  &  alios,  quibus  religionis 
Chriftianae  patrocinium  fuferpere  placuit ,  ex  uo- 
ftrae  ecclefiae  Theologis  v.ir  acutus,  facob.  Mar- 
tini,  in  Exercit.  Metaphyficis ,  Witteh .  1608-  in 
8.  editis ,  Lib.  II.  Exerc.  IV.  Theor.  7.  p.  707. 
&  728.  /.  erudite  profecto  &  copiofe  philofopho- 
rum  de  uno  Deo  fententias  explicuit.  Cui  jungi 
poterit  Elias  Schedius ,  qui  de  Diis  Germanis  p.  291 . 
longam  admodum,  fed  verbofam  magis,  quam 
accuratam,  dc  populorum  in  uno  Deo  colendo 
confenfione  commentationem  contexuit:  itemque 
Michael  Mourgues  Plan  Theologique  du  Pythago- 
rifrne ,  Tom.  I.  Lettr.  I.  p.  2./.  Poft  Cudwor¬ 
thum  multum  curae  atque  laboris  in  hoc  argumento 
Tobias  Pfannerus  pofuit  in  Syjlemate  Theologiae 
gentil.  purioris  Cap.  2.  5*  /  P*  '34-  /•  CU1  tdetr. 

Dan.  Huetitm  refte  jungemus ,  concinnius  &  ner- 
■voflus  omnia  compie&entem,  quae  latius  ab  aliis 
funt  tradita,  in  Quaeflionibus  Alnetanis  de  concor¬ 
dia  rationis  tffdei  Lib.  II.  Cap.  2.  J-  u.  P-  84 
Taceo  Cudwortbi  civem ,  Eduard.  Herbert.  de 
-Cherbury ,  qui  totus  in  co  eft,  ut  omnes,  qui  Diis 
clim  fupplicarunt,  euindem  fimul  fummurn  Deum, 
quem  Cbriltiani  colimus,  veneratos  efle,  demon- 
ftiet.  Libro  de  religione  gentilium  Cap.  13.  p.  214. 
&  Cap.  15.  p.  248.  Vehementer  oiim  hoc  infti- 
tutum  picrisque  placuit.  Verum  poftquam  patrum 
noftrorum  memoria  diligentius  in  veterum  philoCo- 
jhofuui  placiu  inquifitUiii  fuit ,  multi  ■ciitiwxunt 


viri  eruditione  praedantes  ac  ingenio,  quibus  vana 
haec  omnis  vrfa  fuit  opera.  Etenim,  quae  de  uno 
Deo  ex  antiquis  philofophis  proferuntur  di&a,  ea 
cenfuerunt  autdefole,  aut  de  anima  mundi,  aut 
vero  de  tota  rerum  natura  efle  accipienda :  ex  qnO 
confecerunt ,  cum  Atheis  potius  plerosque  fodan¬ 
dos  efle ,  qui  unum  profefti  Deum  feruntur,  quaip 
cum  Chriftianis  &  fanis  fupremi  Numinis  cultori* 
bus.  Princeps,  quod  fciam,  antequam  Cudwotf 
thus  librum  huncce  fuum  ederet ,  ex  inftituto  haifr 
rem  aggretfus  eft  Sam.  Parckerus ,  -Gxonienfis  cpj* 
fcopus,  in  Tentaminibus  Phyjico -Theologicis  & 
Deo ,  Lond.  1665.  in  4.  editis ,.  quorum  Libr.  h' 
Cap.  1.  2.  p.  18  r.  hoc  flbi  deinonftrandutB 

fumit:  gentilium  de  Deo  placita  perperam  ad  fup rf* 
mum,  quem  colimus,  Deum  traduci ;  fed  aut  dc]0' 
le ,  aut  de  anima  mundi,  quae  fuprema  omnium 
mina  effe  cenfuerunt,  intelligi  oportere.  Nec 
genio  diffiteor  &  acumine  hanc  viri  do&i  dilputa* 
tionem  fefe  probare.  At  majori  tamen  fubtilitat® 
&  eloquentia  noftris  temporibus  in  eodem  arga' 
mento  elaboravit  Petr.  Baylius ,  qui  partim  in  Dp 
Qionario  hijlorico-  critico  excellentiflimos  vcteO5 
aeviphilofophos,  quos  fecure  alii  in  unius  Nuud11!* 
cultoribus  numeraverant,  ad  gregem  potius 
nofae  amandandos  efle ,  pugnat ,  partim  aliis  in  fcrl' 
ptis  aut  nullos,  aut  pufiUam  faltim  manum  veter*®* 
fapientum  proprie  unum  Deum  ftatuifle,  contendl£j 
Vid.  ejus  Reponfe  aux  Quejlions  d’un  ProvW-0* 
Tom.  II.  Cap.  107.  p.  4 1 5.  &  Continuation des  Penftf* 
fur  lesCometes  Tom.  I.  p.  116.  118.  331.  &  Tom-"' 
p.  495.  Cujus  quidem  difertiflnni  viri  lentent1* 
opinione  latius  manavit,  plurimosque  induxit 
ros  fummi  hodie  inter  eruditos  nominis,  ut  cd1' 
cta  paene  veterum  philofophoruin ,  eorum  quoq*je* 
quorum  pietas  omni  tempore  laudata  fuit ,  nom>n 
fuminae  erga  Deum  impietatis  nota  inurere®»* 
omnesque  fere,  qui  dc  uno  rerum  principi0,  'z 
quutifunt,  Spinozae  deliriis  contaminatos  & 
dos  fuifle  ,  judicarent.  Saepius  ego  jam 
cauflam  attigi,  atque  dc  nonnullis  eorum  phil°' 
phorum  ,  quorum  religio  in  controvorfiam  n°°  * 
pridem  vocata  fuit ,  libere  fententiain  dixi. 
ea  tantum  confiderabo  &  expendam,  quae 
fus  Cudworthum  noftrum  Baylius  monuit.  Etc®* 
totam  hanc  ejus  dilputationem ,  qua  praeftantn* 
mos  veterum  philofophos  unum  profeflos  efle 
mum  Numen  docere  nititur,  acutiflimus  hicce  j*  ^ 
Ius  convellere  in  iprimis  ftuduit.  Neque  tan 
ipfo  opere  Anglico  Cudworthi  ufus  eft ,  fed  ea  , 
.tum,  quae  Jo.  Clericus  Tomo  III.  de  la  Bibli0 
choijie  p.  63./.  ex  eo  excerpfit,  fub  examen 
vocavit.  Generatim  in  Cudwortho  noftro  req 
Bayluis,  quod  nullum  teftimoniorum 


5*  Populus  unum  Deum  credidit. 

fio  fuit  judicium.  '  Equidem  pro  univerfa  plebe  ,  imperit 
°mnium  ignara ,  verba  nolim  facere.  Concedo  enim  ,  n 


tores  numerari,  fi.  67. 
ponderentur,  apertum 
ce  Stoiconim  ex  innu- 


0  tuit  judicium.  '  Rquidem  pro  univerfa  plebe  ,  imperita  plerumque  rerumque 
°mnmni  ignara ,  verba  nolim  facere.  Concedo  enim  ,  minori  huic,  quam  fasj 

erat, 

vi?ejit,  Continuation  des  Penfees  fur  les  Cometes  fpecie  inter  Dei  unius  cultores  numerari  fi  67 
LLPc  333.  &  335-  multaque  veterum  dicta  m  P-  338./  At  fi  cunfta trite  ponderentur,  apertum 
partes  luas  traxerit,  quae,  fi  fententia  fub  verbis  fore,  adjicit,  Deum  huncce  Stoicorum  cx  innu- 
•atens  rite  exploretur,  prorfus  ab  eorum,  qui  merabilibus  partibus  conflare,  ncc  idcirco  unum 
■jUm  efle  unum  vblunt ,  dogmate  remota  fint,  vere  ac  proprie  dici  polle.  Idem  de  Hiopocratis 
\,c;  P-  33  6.  Habet,  fateor,  haec  accufatio  non-  Deo  pronuntiat.  Ne  Platonicos  quidem  (vV  fi. 68. 
inii  veritatis:  id  quod  ea  fatis  oftendunt,  quae  p .  342*  m  iis  eire  patitur,  quibus  unum  efib  Deum 
P”met  ad  hunc  librum,  &  veterum,  qui  in  illo  vifum  fuerit.  Etenim  (I.)  recentiores  Platorfi- 
‘Teruntur,  locos  pafilm  obfervavimus.  At  multa  cos,  qui  poft  natum  fuerint  Servatorem,  ex  libro, 
men  viciinm  praeclare  funt  animadverfa:  neque  rum  Chriibanorum  profeciife  lectione,  atque  vo- 
muum  eft  ,  in  tanta  teftimoniorum  multitudine  ces  non  minus,  quam  dogmata,  difciplinae  Chvi- 
^°nnumqUam  id  evenifle  dottiffimo  viro,  ut  verba  ftianae  imitatos  efie.  (II.  )  Si,  quae  confequun- 
POtuis,  qUam  verborum  fpeftaret  fententiam:  quum  tur  doftrinam  Plotini ,  Procli ,  &  aliorum  hu  us 
Praefertini  non  pauca  ex  memoria  recitafie  videa-  generis  de  Deo  ac  religione,  accuratius  expendan- 
didta.  Et  quis ,  quaefo ,  tanta  valet  vel  ingenii  tur,  nihil  ea  fieri  portentofius  poire  ,  p.  34.6. 
tel  memoriae  praedantia,  ut,  quae  legit  apud  ve-  (III.)  Ne  ipfum  quidem  Platonem  concinne  ac 
•5.es>  omnia  ftatim  ad  fontes  fuos  referre,  &  apte  de  Deo  exiflimafie:  quod  Gaffendi  auftori- 
y.de  dijudicare  queat  *  Magnae  potius  doctiflimo  tate  probat.  Binas  harum  obfervationum  pofte- 
lr°  debentur  gratiae,  quod  tam  infignein  loco-  riores  paullo  poft  diluemus,  quum  ad  generalem 
uin  copiam  collegerit,  ex  quibus  veterum  phi-  ventum  erit  negotii  hujus  explicationem.  Ad  pa¬ 
raphorum  de  Deo  lententiae  magnam  partem  mam  vero  quod  attinet ,  eam  ego  haud  veram  cTe 
ptime  mtelliguntur ;  etiainfi  in  nonnullis  erra-  negem,  nec  idcirco  putem,  cx  rccentiorum  Pla- 
•  7,  7  *  .  T  n  *  .  tonicorum  effatis  aut  Platonis  aut  aliorum  veterum 

'  Srgfliatun  B&yltus  (I.)  Aegyptios  negat  refte  a  philofophorum  fententias  addifei  pofie.  Plus  corte 
juawortho  inter  fuuuni  Numinis  profeffores  efie  huic  feclae  dedit  dotti (Iimus  Cudviorthus ,  ut, 
*elatos.  Obftare  ait  Diodori  Siculi  auttoritatem ,  quemadmodum  fentio,  dicam,  quam  licuit.  Tan- 
nefanda  hanc  gentem  fuperftitione  laborafie  tum  poterant  difputationes  Chriftianorum  adverfus 
Hg  tu^  h  c'  P’  332-  Haec  controverfia  ex  il-  multorum  Deorum  amicos ,  ut  philofophi  in  primis 
pj’  ut  °pinor»  facile  dirimetur,  quae  fupra  co-  multo,  quam  antea,  melius  praeciperent ,  Deum- 
(II  \  de  Aegyptiorum  religione  di  (putavimus.  que  unum  &  plures  certa  ratione  conjungerent. 

)  Pythagoran  ex  hoc  ordine  cenlet  eximen-  Id  quo  modo  faftum  fit,  elegantius  fere  nemo  ex- 
an-ln  C^c'  l-tcn’ra  hunc  philofophum  Deurt  pro  pofuit,  quam  eruditus  Recognit.  Clementis  feri- 
m*  babuiffe  mundi.  At  mundi  animam  non  elfe  ptor,  qui  Lib.  V.  fi.  19.  p.  55 1.  T.  I.  pr/y. 

&  fimplex  aliquid,  fed  naturam  variis  ex  Apoflol .  his  verbis  plcrorumque betatis  fuae  philo- 
iuf  tibus  compofitam ;  /.  c.  p.  333.  Hjc  vero  fopliorum  fententiam  explicat:  Unum  eje  £?  nos 
/  c’n.ct-  ingeniofiflimi  hominis  aut  candorem  aut  dicimus  Deum,  qui  ejl  omnium  dominus:  fed 
r|p>cientiam  defidero.  Mifcet  enim,  id  quod  ijli  Dii  funi.  Sicut  enim  unus  ejl  Caefar ,  pa, 

mod  a5Pfrebit  ’  duas  notiones,  quae  mifceri  nullo  bet  fub  Je  multos  judices: - fmili  arbitramur 

hilni  •*’  .  XenoPhani  &  Parmenidi  ni-  modo,  quum  unus  Jit  major  omnium  Deus ,  etiam 

fe.  \pus  tr>buit,  quos  Spinofa  negat  meliores  fuis-  idos  ad  fmilitudinem  earum,  quas  diximus ,  pote - 
tiam 'dixifh  334‘  /*  De  his  nos  fuPra  jam  fenten-  flatum  ordinatos  ejfe  in  hoc  mundo  Deos ,  illi  qu;- 
fr  0«.  SUS‘  (1V*)  Omnium  maxime  miratur  dem  majori  fubjeftos ,  nos  tamen,  fcp  euae  in  hir 
nim»4’  in  r^an°S  in  his  Varronem  atque  PU-  mundo  funt ,  difpenfantes .  Sic  eos  vis  veritatis 

Un”’  rnnfJ?  numerum  adferiptos ,  qui  cui  Chriftiani  fefe  addixerant,  loqui  coibat  At 

^vumque  enim  haec  nihil  ,d  eos,  qui  ante  0*4^“ 


a  infignein  loco-  riores  paullo  poft  diluemus,  quum  ad  generalem 
us  veterum  phi-  ventum  erit  negotii  hujus  explicationem.  Ad  pri- 
magnam  partem  mam  vero  quod  attinet,  eam  ego  haud  veram  elfe 


Itali,.,  1  -]•  di1  cuc-  «Jtrumque  enim  naa  uum  au  cus,  qui  ance  k. nrijtum  natura  vixe- 

qUram  mundi  ani‘  rant'  Denique  (V.IO  Heraclitum  etiam^S 

jji.ii  *  *  uaiie  cuidin  rerum  umverfitatem ,  in  qua  tur  ad  hunc  ordinem  pertinere-  rnins-  noftauam 
a  proprie  ita  difta  fit  unitas.  Jdquc  dc  Va,-  doflrinam  eir  mente  b.'  Godofr  OleJrH  SSC 
Dp rlin<°  fl;f’  conc,udit'  Pbilofophi  hujus  Deum  non  unam 
SwiJSt/  Ad/r  Iv  mtelligitur ,  Plinium  cire  naturam,  verum  acervum  quemdam  &  cumu¬ 
let  nn  fpcftafle,,  haec  quum i  vir  acutus  feribe-  lum  variarum  &  feparatarum  natmarum :  Tom.  II. 
PanenSi  ™  ^  t™*"  Juniore,  cujus  eft  /.  c.  fi.  105.  p.  495.  Haec  Boylius  in  Cudvccrthtm 

Ciat.  ?!  v  cft  'lraJam‘”i »  Cudivorthus  verba  fa-  noftrum  monuit.  Quorum  quidem  aliqua,  id  quod 
^  v  Stoicos  concedit  non  fine  quadam  veri  jam  fafii  fumus,  non  omni  carent  robore/  at  ple- 

Rr  rr  z  ia- 


Populus  unum  Deum 


cap,  m 


erat,  religionem  curae  fuifle ,  neque  populum  Graecum  &  Romanum  ignorafTe 
diffiteor  myfleri^m  illud  prifcae  Theologiae,  quod  deinceps  declarare  flatui,  pte' 
rosque  Deos  varia  tantum  efle  unius  fummi  celfiflimique  Dei  nomina,  quibus  di- 
verfas  ejus  virtutes  perfedlionesque  patefacere  veteres  voluerint.  Id  vero  demon- 
ftrandum  mihi  fumo,  nullam  inter  Graecos  &  Latinos  fuiffe  gentem,  in  qua  non 
do£los  inter  &  indo£tos  vetufliffimum  illud  fcitum  univerfe  verfatum  fuerit,  unum 
efle,  qui  res  omnes  compledlatur  &  moderetur,  Deum.  Multitudo  quidnam  oli® 
de  Deo  rebusque  divinis  conflituerit ,  id  vero  nefcio  unde  re&iu*  eruatur ,  qua® 
ex  poetis  fabularumque  fcriptoribus ,  quorum  au&oritatem  populum  in  primis  con¬ 
flat  fequutum efle.  Atque  hanc  viam  Jriflotelem  jam  iniifle,  video:  quippe  qui  ® 
Politicis ,  ubi  de  Mufica  commentatur  ,  . ex  poetis  patere,  arbitratur,  quales  h® 
vulgo  Deos  fingant  homines:  (*)  Ens**»'  Di  fe*  t  w  ^ 

i  $  5  zkf  mtts  tu8*e/$  tiis  iroitiT**.  Licet  autem ,  quae  fit  noftra  de  Diis  opi¬ 

nio ,  confiderare :  nec  enim  Jupiter  ipfe  canit  fc?  cithara  pulfat  apud  pol  t  as.  Jam  vero  , 
qui  legerit  ,  quae  fupra  defcripflmus  ex  antiquis  vatibus  non  exiguo  numero , 
teflimoma/is,  opinor,  certus  erit,  genus  hoc  graviffimis  quidem  maculis  pop^ 
lorum  inquinafle  religiones,  at  numquam  tamen  hoc  dogma  pafllim  efle  oblitte¬ 
rari,  unum  efle  fummum  Deum,  unum  Deorum  parentem  &  regem.  Longe  ve¬ 
ro  plura  licuiflet  adjicere  ex  Seneca  Tragico,  Statio,  Lucano ,  Silio  Italico ,  Pcrft 0 
&  Martiale'  ejusdem  argumenti  didta:  quae,  ne  faflidio  &  fatietate  lfcftores  aba¬ 
lienarem,  prudens  tum  omifi.  Idem  nunc  faciam,  unoque  Dionis  Chryfoflomi  1  o& 
contentus  ero,  quo  veterum  poetarum  de  Deo  fententiam  apte  &  perfpicue  exp]1- 

cat :  (t)  Ovtoi  <J[  Sp  rrolvltc  c i  7roiflai  tzHt»  t  7Tf>urev  ^  /a iyqov  Stov 
<rvXf£hlu>  amt©*  5  Ao>,Jt8  ^  *  oTs  7retQoyfaoi  ol  udpuirot ,  Ane 

/3 wufcf,  £  S»  *)  xxrtyi  eivTiv  ctru  6<vx<ri  'sr&oetyopdlHv  c,  ruis  &XoCe.  P°r 
tae  omnes  primum  principemque  Deum  univerfe  parentem  appellant  omnium  rerum  ratio m 
praeditarum  ,  ncc  non  regem  carumdem:  cui  poetarum  doftrinac  morigeri  homines ,  jf°vl 
regi,  altaria  dedicant ,  neque  verentur  cum  patrem  appellare.  *  *  , 

533  Ipfe  Arijloteles  praeterea  (o)  in  Politicorum  Libris  haec  feripta  reliquit  : 

/Jyto-I,  /3xTthd!i<£tf.  Omnes  homines  affirmant ,  Deos  ejfe  Jub  imperio ,  aut,  qu° 
idem  eft,  unum  cfje  regem  &  dominum ,  qui  Diis  reliquis  imperet.  Maximus  vero  IT 
rius  omnium  omnino  populorum,  doctorum  &  indo6lorum,  in  hoc  opiniones  ^ 


(*)  L.  VIII.  C.  5.  (p.  607.  T.  III.  Opp.)  (t)  Orat.  XXXVI.  p-  447- 

raque  Cudworthum  minime  feriunt.  Scilicet  Biy-  nim  apte  de  hoc  Deo  docuerint,  id  in  medio  rf* 
lius  ludit  in  ambiguitate  vocabulorum  unus  &  urii -  linquit,  neque  fibi  datum  efle  putat,  often 
tas ,  quibus  aliam  &  ampliorem ,  quam  Cudwor-  nihil  ex  praeceptis  eorum ,  nifi  quod  fanum  ci  c 
thus  poteftatem  fubjicit.  Cudworthus  unitatem ,  modum ,  fluere.  At  Baylius  verbo  unitas  r 
quam  vocat,  multitudini  opponit,  &  hoc  tan-  multitudinem  tantum ,  fed  etiam  cmpofitionem g 
tum  probandum  fibi  fumit ,  plcrosque  viros  fa-  ponit ,  binasque  notiones ,  quas  fegregare  i* 
pientiores  ad  unum  omnia  fontem  &  cauffam  re-  fuiflet  meo  judicio,  inter  fe  confundit,  notio» 
vocaflfe,  tametfi  piurcs  alioquin  Deos  colue-  nimirum  Jimplicitatis  &  unitatis.  Hoc  ipnsejus  jj. 
rint.  Neque  tamen  dc  hoc  uno  principio  re-  bis  probabo,  l.  c.  Tom.  I.  $.  66.  p-  335- ‘r 
rum  &  hac  una  omnium  cauflfa  ita  omnes  hofce  Vetat  de  la  quejlion  lorsqtVwveiti  pMWPftf  ^ 
philofophos  decrcvifle  ,  ut  in  eorum  nihil  reprehen-  chant  /'Unite  de  Dieu  ?  C  eft  dcJaf°.ir,*.J  isflitr 
dendum  fit  fententiis ,  contendit.  Satis  ipfi  eft ,  fi  Jntelligence  parfaitement  simple ,  tatasmw  j 
obtineat ,  magnam  antiquorum  philofophorum  tur-  guie  de  la  matiere  £?  de  la  forme 
bam  uni  ftuduifle  Deo:  rcclene  ceterum,  an  pa-  duttrice  de  toutes  chqfes.  Umtas  iguur  cx  . 


§•  *7*  £s?  plure s  Deos  profejjus  eft.  6$$ 

ludicia  concordare,  perhibet,  unum  efle  tantum  fummum  Deum,  ex  quo  gene- 
fine  reliqui,  qui  Deorum  uterentur  nominibus:  (*)  E;  cuvatytydv  cMxhnr.ccv ,  r 

"KtyZv  r erm  xeA<5t'«f  imvlott  cillat  4ai<p!rp*l<&  evee  J  ©£»,  c t{, 

t'iv  cev  t  ygytpix  «77**1 v  ,  «^0  0  ^  T  dyxhpotTvittov  ,  ^  TrctYiih^  ufko ,  J£$t)  <?•  QitoovQot 

«V  *Te  Mrt  A|'«  T  j?$e  r  ''Eft.lwa,  *Te  r  fttgrlu/,  *)  -r  ’T37f^«;v  #&*  due 

“[  ^  jusv  mtf‘ *».*,  c*  j  *  Troj-m  ^Q:£o[$xf  tus  jr*V7«c  j 

VetTt  ’  8  73  «’^*5cv  75  avii  rroicnv  ,  8  75  jmchsV  cwo/oi'  ,  8  tb  eucyfo  ,  *  ro  x#- 

^°i'*  V(^©-  jU£V-  $  S»  d:KtJ  £tVW  ^  JC*7ft>  <Psf$  N^TTTU $J0t>  Kf  I TTtt^OSO^oX ,  fi 

tytoAcy«  CV  TkW,  8c6  tiiMS  rrihi  ,  aftv’  aTe  ax©'*  cixcti,  «Ts  <xW f  ciy$gj  f  fe’$g 

a°T5f  «JroJ.  - -  ov  75<r8T6o  $  7ro\&[*u  yjq  sw H  k,  Q^Qwlcf,  W  i’i«f  «t»  c*  ?r«<rj}  yjj  iua'_ 

<p“1'ov  vJju«  >>  Ao>cy,  071  ©  EOS  E?IS  n  A'NTf2  N  BAZIAET'Z  K  A  l'  n  A  T  HP  j  ^  ©ecJ 
70^oJ  ©c3  57w?Se?,  «c,  o-twcigxovlic  ©«£  *  *mvm  $  S  *TLf)dvj  hly<{ ,  ^  0  B #$€dtp<&  hly{ ,  ^  § 
^pums ,  ^  5  3»a*^,  ^a/  0  <rc<pk,  $  S  Quod  fi  concionem  cogas,  omnes - 

Wfi  Jiinul  artes  uno  decreto  convenire  jubeas ,  ac  de  Deo  ex  iis  quaeras ,  putasne , 
Morem,  aliud  fl  at  uarium  ,  aliud  poetam ,  aliud  dicturum  effe  pbilofjphum  ?  iwo  ne  Scytha 
tyulem ,  &  Graecus  ,  £?  Perfa,  &s  Hyperboreus.  Verum  cnimvero  in  aliis  videbis  alia, 
,lec  utnquam  eadem  ftatuere  homines.  Nec  enim  bonum  idem  omnibus ,  nec  idem  omnibus 
,  tiec  idem  turpe  aut  honejlum .  C7f  de  legibus  £?  taceam ,  quae  pro  cujusque 

rjacitn  in  omnes  ita  partes  dijirahuntur  ac  vellicantur ,  wf  «0«  wocto  720«  caw  gente, 
Jjd  nec  urbs  cum  urbe ,  nec  familia  cum  familia ,  nec  homo  cum  homine ,  unus  aliquis 

lri}erdum  fecum  ipfo  confentiat. - /«  hac  tanta  pugna  ,  contentione ,  opinionum  va - 

m  eo  leges  ubique  terrarum  atque  opiniones  convenire  videbis:  Deum  effe  unum , 
rSfem  omnium  &  patrem:  huic  multos  additos  effe  Deos  alios ,  qui  fupremi  illius  filii  fint , 
W  in  imperio  collegae .  In  eo  Graecus  cum  Barbaro ,  mediterraneus  cum  infulano , 
Vapie/2j  confient  it.  cum  fluito.  Equidem  hoc  Maximi  teftimonio  nihil  inveniri  pofle 
^culentius  arbitror  ad  convincendum,  turbam  eorum,  qui  Diis  quondam  fuppli- 
^arunt ,  non  litteratos  tantum  &  fapientes,  verum  rudes  etiain  &  illitteratos  hanc 
■Penitus  infixam  habuifTe  animis  fententiam  ,  unum  efle  ,  cujus  omnia  voluntas 
reaverit,  poteftas  moderetur  omni  tempore,  fummumque  Deum:  Eamdem  vim 
^tum  ^10C  Dionis  Chryfoflomi  habet,  cujus  antea  partem  attulimus:  (f)  riggd  ^ 
f  71  Qvnue,  tifjj  uocKtsn  5  sraVl&j»  ryeucv®',  Hi*  *,  imvotx  ksw  §  &p7rx#']Q« 

^>8f ,  o[aqiws  jj  2(ue/a»;  3  ,  k  t.  a.  C/72<?  pjl  ac  conjentiens  jji 

omnium 


(*)  Diir.  I.  p.  4.  (f  )  Orat.  XII.  p.  201. 

neyilncrlt"^mplicitatem  libertatemque  ab  omni  pia -  ram  tamen  ejus  aut  corpoream  quodammodo ,  aut : 
fi  haer  eki?V^6,t?8  comPleaitllr-  Quapropter,  ex  partibus  compofitam  arbitrati  funt.  Taceo, 
fintf^nr;Hnk-nitloProbabitur»  quod  num  multi,  fapientis  repugnare  officio  ,  confedhria  homini- 
ProfifPr;  n!H  n!  -°’  nullus  unum  dici  poteft  Deum  bus  exprobrare  vita  dudum  funftis,  quae  fortas- 
Otoni  n^rfiiQ  rnoLe-mdem  &  fimpliciffimum  &  ab  lis,  fi  viverent,  ftudiofiffime  repudiaturi  effient. 
ConCPi!>  a  ,1  ‘  Cnac  c°ntagionc  remotum  effie.  Sed  ita  folet  acutiffimus  Baylius:  mifcct  omnia, 
Pbiln^lk,- o i?5llla"i  H  exigantur  veteris  disjungit  componitque  pro  lubitu,  poteftates  vo- 


Si Parmenidi,  nec  Stoicis,  nec  ipfi  Platoni 
t  otis  Patronus  e^e  vclim.  Verum  hac  de  uni- 

Ue  J  finuione  ne  cogitavit,  quidem  Cadworthus , 

«11,  22S"?  rePrebenfiT  ca  ^  cauffa  dignus 
fit  nqu.°d  ad  umus  Dei  cultores  non  paucos  rctu- 
*  qui>  tamctfi  unum  efle  Deum  dixerunt,  natu- 


cabulorum  mutat,  veterum  praecepta  ex  fuo  fenfit 
interpretatur,  obvium  quodlibct  arripit  &  eloquen¬ 
tia  non  mediocri  exornat,  modo  voto  fuo  potia¬ 
tur,  idque  probabile  faciat,  quod  probabile  videri 
voluit. 

(0)  In  Polit.  Libris ]  De  Republica  Lib.  IV. 

Cis.t.w.T.m.opp.. 


Populus  unum  &  plure s  Deos  profejffus  ejl .  Cap.  iV. 

omnium  hominum  animis ,  tam  Graecorum ,  quam  Barbarorum ,  opinio ,  cum  generatim  & 
natura  Deorum,  tam  figill at im  de  illo,  qui  princeps  ejl  omnium  ,  £<?<?.  Ergo  £>/o  quo* 
que,  quae  mfftos  olim  crediderunt  Deos  effe  gentes  omnes  atque  nationes,  eas¬ 
dem’  nil  dubitaffe,  quin  unus  omnium  princeps  &  parens  Deorum  fit,  aperte  (P; 
teftatur. 

534  ’  Suum  vero  quilibet  populus  peculiare  habebat  propriumque  nomen,  quo 
mum  illud  Numen,  quod  adorabat,  honeftare  folebat.  Quam  quidem  rem  fup** 
jam  me  declarare  memini.  Graeci  maximum  altiflimumque  Deum  z<rf'j  five 
Latini  eumdem  Jovem  ,  Aegyptii ,  Afri  &  Arabes  Hammon  appellabant.  Qua<5 
caufla  erat,  cur  Hammon  a  Graecis  Afrorum  Zd&,  a  Latinis  vero  Jupiter  eorum 
nominaretur.  Nec  ignotus  eft  (g)  Ciceronis  ,  qui  huc  pertinet,  ex  Libris  de 
tura  Deorum  locus:  Jovis  Capitolini  nobis  aliafpecies ,  alia  /Jfris  Arnmonis  Jovis.  J°' 
vem  Scytharum  auctor  eft  Herodotus  Pappaeum  feu  patrem  falutatum  effe.  Perii5 
etiam  fuus  erat ,  quod  Xenophon  teftatur,  z*t'f  Jupiter  patrius ,  Mithras  n1' 

mirum  feu  Oromasdes .  Quem  quidem  Xenophon  differre  feribit  a  fole,  Cyrus  autem 
in  litteris,  quas  facer  codex  exhibet,  Dominum  appellat  Deum  coelorum ,  a  q!lt 
omnia  terrae  regna  acceperit.  Berofus  ,  Chaldaeorum  facerdos  ,  Deum  teftatur > 
quem  Belum  vocaverint  Babylonii,  Numen  illud  effe,  quod  coelum  terramque  cofl' 
diderit  &  conftruxerit.  Suntque  viri  do&rina  praeftantes  ,  qui  Baal ,  quod  norim11 
idem  eft,  quod  Bel ,  dominumque  fignificat ,  inter  Phoenices  nomen  olim  fup 
fufpicantur  fummi  illius  Numinis,  quod  virtute  fua  coelum  terramque  produxit’ 
&  nonnumquam  Beeljamen ,  Dominus  coeli  vocatur.  Verbum  Molccb ,  quod  regem 
proprie  denotat ,  Ammonitis  illum  indicabat  Deum ,  quem  pro  ceterorum  Deorum 


(*)  Teftatur]  Duplici  auctoritate  confici  pos- 
fe,  opinatur  vir  doctifilmus,  populum  &  multitu¬ 
dinem  tam  Graecorum ,  quam  Romanorum  unum 
reliquis  Diis  omnibus  majorem  &  totius  univerfita- 
*is  parentem  coluiffe  Deum ,  priinum  poetarum , 
deinde  pbilofophornm  &  rhetorum  quorumdam. 
Ego  autem  vereor ,  ne  utraque  infirmior  re  ipfa  fit 
ad  negotium  hoc  dirimendum ,  quam  primo  ad.pe- 
£tu  videtur.  (I. )  fcx  poetis,  quid  plebs  de  Diis 
&  religione  fenferit,  intelligi  hodie  pofle,  confi¬ 
teor  :  non  quod  exiftimem  ,  a  poetis  plebem  ac :ce- 
piflfe  religionem ,  quod  multis  vifum  eft  do&iili- 
mis  viris,  contra  quos  alio  jam  loco  fatis  verbo¬ 
rum  feci;  fed  quod  poetas  arbitror,  quae  vulgo 
de  Diis  ferebantur,  &  a  plebe  facerdotibusque 
tradebantur,  numeris  illigafle,  fuavitateque  car¬ 
minis  roborandae  fuperftitionis  aufbores  fuifTe. 
Unus  vero  ille,  quem  poetae  canunt ,  Jupiter  & 
Deus,  id  quod  fupra  quoque  iam  ex  Homero  & 
Heftodo  docui,  Saturni  eft  filius,  nec  melioris, 
quam  Dii  reliqui,  originis,  quos  omnes  ex  Chao 
vel  Oceano,  non  fccus  ac  homines,  natos  fere¬ 
bant  eflent  podtae.  Imperium  ille  habet  ac  po- 
tcftatem  in  Deos  reliquos,  fcd,  quod  antea  quo¬ 
que  planum  feci ,  non  jure  naturae ,  verum  par- 
rim  vj ,  partim  beneficio  reliquorum  Numinum.  De 
uno  igitur  Deo  ,  rerum  omnium  parente  atque 


conditore,  atque  a  materia  fecreto,  ne  cogitat, 
quidem  poetae  videntur  vulgares ,  qui  Homerum  & 
Heftodum  fequuti  funt:  ac,  fi  quid  apud  cos ,  qu°^ 
hujus  effe  videtur  argumenti,  occurrit,  paullo  & 
men  poft  fequuntur  alia,  ex  quibus  facile  cognofe^’ 
falli  eos  magnopere,  qui  fplendida  poetarum  v_er^ 
ex  noftro  fenfu  ponderant,  &  figuras  carmini*  * 
folutae  orationis  legibus  aeftimant.  Exemplum  e. 
Petronio  cape  Satyricon  Cap.  1I2.  p.  580.  1 e' 
Burmanni.  Caefar  apud  hunc  Jovein  magni&c 
compellat  verbis : 


Jupiter  omnipotens,  &  ttl  Saturnia  tellus , 
Armis  laeta  meis. 


Haec  fi  vcfba  in  fe  fpcftes ,  &  vocabulum  °mntf  e 
tens  arftiori  Chriftianoque  fenfu  fumas ,  opt'%, 
poetam  hunc  de  Deo  fenlifTe,  &  rerum  unirer 
tati  Numen  infinite  potens  praefccifTe ,  arbitrno 
ris.  Quod  fi  vero  legendo  pergas ,  confertu11 
parebit ,  dilutam  admodum  &  exiguam  bujc  ”  e 
mini  poteftatem  fubjiciendain  effe,  fplendidiusfi 
poetam  fcripfiife ,  quam  exiftimafle.  Etemi 1 
ipfe  omnipotens  Jupiter  Pompeji  triumphos  fl 
ac  metuit;  Cap.  123.  p.  589. 


Et  piratarum  fcopulos: 
Jupiter  Horruerat. 


modo  quem  ter  ovantem 


S.  2f.  LaBartius  fummum  Deum  Jovem  nominari  non  patitur .  <557- 


ge  habebant.  Gazaeorum  denique ,  qui  flirpe  Philiftaei  erant,  princeps  Deus 
t dicebatur  quod  vocabulum  Dominum  fignificat  hominum.  A  quo  Cre- 
iuum  der  i  valle,  aroitror  ,  quem  Deorum  hominumque  parentem  (r  )  nomi- 

Memini ,  (j)  Origenem  nefas  eile  Chriftiano  homini  contendere,  his  Cmilibus- 
nominibus,  quibus  gentes  utebuntur  fuperllitionibus  obrutae,  fummum  Deum 
compellare.  Cujus  fententiae  has  line  dubio  caufias  habuit,  quod  vocabula  haec 
tum  temporis  fimulacris  Deorum  vulgo  accommodari ,  ineptilfimisque  fabulis  & 
commentis  turpiter  foedata  eife  ,  non  ignoraret.  Neque  tamen  vir  dottifiimus 
Sentes  variis  hifce  nominibus  reapfe  Deum  omnium  rerum  moderatorem ,  ■*„ 

<7T*.  tfw,  defignaflc  diffitetur.  Secus  vero  Laftantio  Firmi  ano  vifum  eft,  utpote 
^U1  Jovis ,  quem  in  Capitolio  Romani  venerabantur,  nomen  fummo  tribui  Nu- 
t  y.1  >  illicitum  prorfus  judicabat.  Audiamus,  quibus  hanc  nonnullorum  confue- 
udinem  rationibus  oppugnet :  (*)  Fana  ejl perfunfio  eorum ,  qui  nomen  Jovis  fum-^* 
P£0  tribuunt.  Solent  enim  quidam  errores  Juos  huc  excufatione  defendere  ;  qui  con - 
de  uno  Deo ,  quum  id  negare  non  pnjfunt ,  ipfum  colere  affirmant ,  verum  hoc  Jibi  pia - 
J!e'  ut  Jupitcr  nominetur.  Quo  quid  abfurdius  ?  Jupitcr  enim  fine  contubernio  conju - 
V*  fili  aeque  coli  non  f olet.  Unde,  quid  fit ,  apparet,  nec  fas  eft,  id  nomen  eo  transferri, 
r  nfc  Minerva  efi  ulla,  nec  Juno.  Magnum  Jovis  Capitolini  templum,  quam  haec 
cnberet,  animo  Lactantii  &  oculis  obverfabatur.  Namque  (t)  templum  hoc 
ia  minora,  complectebatur  facella ,  uno  eodemque  teClo  fepta ,  quorum  medium 
Pi 1  Jovi,  dextrum  Minervae ,  liniftrum  Junoni  confecratum  erat.  Quod  quidem 
«otnllmo  verfu  poeta  exprefiit 

Trina 

(*)  Lib.  I.  C.  n.  p.  7<j. 


dentur^!rt0rtS-  Iq&phi  parum  mihi  aequi  vi-  nibus  quum  fupra  jam  facis  a&um,  &  au&orum  fl- 

*»».-  elle  arbitri,  quum  de  vulei  rclieione  Hifce-  mul,  qui  hic  laudantur,  loci  defignati  fint,  nunc 

quidem  fileo.  Fuiffc  ceterum  in  quovis  populo 
nomen  aliquod  fupremo,  quod  quidem  gens  ifta 
credebat  e(Te,  Numini  proprium,  lubens  equidem, 
concefferim.  Hoc  autem  minime  commoveor ,  ut 
exiftimem,  omnes  iftos  populos  nil  dubitaffc,  quin 


Vf  ,  .  parunumm  aequi  vi- 

htanV?  e  Ie  arbltr.l>  q«um  de  vulgi  religione  difcc- 
&  r  bll?s  enim  fenfus  multitudini  fuppeditare, 
Pra  '.  110  Agonio  plebis  metiri  folent  ingenium. 

q^d*Vobfecro’  c°3ic  nos>  ut’  fi  quid 
fefel  ■  vzXMax^us  tradidit,  id  nos  lhtim  ita 
fum  ?mnmo  habere  credamus  ?  Maximus  univer- 
Pfit-  S?rum  °rbem  unum  Profiteri  Deum  feri- 
ditll’  rewat,  utdifquiramus,  an  homo  ingenio  prae¬ 
ter  aematl  fit  obfequutus,  haec  quum  feribe- 

dederk  VM0i'h*rm  more  fisuris  plus  acquo 
ejusmodi  vniM  i3r3  ’  quae  v,m  teflimoniorum 
-fTci^e-I?^IB:hl,,t  &  diminuunt. 
miv  TiQ  ^'««roDeor.  LibJ.  Cap.2?. 
^ntum  licebit  efficere*  fiEx  1.10c  aHtem  id 
Hem  AeevDtiorun, T  t’  fl  niodo  ld  hcct’  Amm0* 
*  *«“• 

*n ,  binos  hofce  Deos  hrabJP,s’.,I?n  au' 

r  t\t  •  .  ,nuil°  reapfe  difcrmunc  ie- 

S?,  fU'flfc'1  M°r,^,d  ««  Romanis,  principes 

div  ™®1  P°Pulorun!  Doos  ymes  dicfire/  At 
pot «SL^”m<?'Su&  Jo,v,s  ;p«^t»uunes  docere 
.Data  Nunie!]'icn'L.^r'CC  t  U°  ^umina  in  unum  con- 
^r)  Nominabant]  De  his  omnibus  Dei  noni  i- 


unus  effet  fuinmus  rerum  omnium  dominus  , 


a  quo 


poteftatem,  qua  valerent,  reliqui  omnes  Dii  ac- 
cepiirent,  quemvc  omnes  ceteri  colerent  populi. 
Etenim  hiftoria  Deorum  ,  quibus  haec  data  funt 
nomina,  perfpicue  docet,  populares  &  patrios 
eos  fuiffie  Deos,  &  praeterea  homines  populorum 
fuffragiis  in  coelum  evectos.  Taceo,  Graecos 
nonfecus,  atque  Romanos,  uniuscujusque  gentis 
Deos  fuorum  Numinum  vocabulis  nominalTe-  ex 
quo  ingens  Deorum  confufio  nata  eft  Sed  mul¬ 
tus  hic  etle  nolo  in  argumento,  in  quo  aliquoties 
jam.copiofus  fui. 

CO  Origenem  ]  Lege  Lib.  I.  adverfus  Celfuiu 
p.  18. 

.  CO  Templum]  Copiofe  hac  de  re  differente» 
vide  Jujlum  Ryquim  Libro  de  Capitolio  Cop.  ij* 
p.  158.  fi 

fi.) 


<558 


Lactantius  ftimmum  Deum  Caf.  IV. 


Trina  in  Tarpejo  fulgent  confortia  templo . 

■  Juno  vero ,  fi  poetas  confulamus,  uxor  erat  Jovis,  Minerva  filia  ejusdem,  qua111 
non  ex  Junone,  fed  ex  cerebro  parentis  prognatam  ferebant  efTe.  Miram  vides 
hic  religionum  confufionem.  Nam  quod  in  .picrisque  evenit  Deorum  hiftoriis» 
quales  populo  foJebant  proponi,  ut  naturalis  Theologia  poetarum  mifceretur  nar; 
ratiunculis ,  id  hic  .etiam  fine  ulla  controverfia  contigit.  Secretiorem  vero  » 
adeas  &  reconditam  Romanorum  de  Diis  do&rinam,  equidem  minime  dubitans 
affirmaverim,  trinos  hofce  Deos  Capitolinos,  Jovem ,  Minervam ,  &  Junonem ,  n°n 
fecus  atque  alia  quaedam  Numina,  diverfa  tantum  efle  unius  fummi  Dei  vocabo 
la  ,  idcirco  unice  inventa,  ut  variae  virtutes  ac  perfeaiones  ejus  patefierent.  J** 
piter  nota  erit ,  fi  haec  via  placeat,  fummae  illius  Dei  gloriae  &  majeflatis,  quae 
in  coelo  veluti  habitat  &  relidet:  Minervam  divinae  fapientiae  &  rationis  fignufl1 
interpretari  licebit:  Junonem  denique  vim  ejusdem  Dei  ,  quae  in  mundi  partibus 
inferioribus  confpicitur  ,  defignare  ,  dicendum  erit,  (y)  Macrobius  tamen 
paullo  aliter  inftituit,  atque  trinos  hofce  Deos  cum  Phylleorum  praeceptis  comp0' 
nit.  Minervam  ait  efle  fummum  aetheris  cacumen ,  Jovem  medium  aethera ,  Junoni 
denique  infimum  aerem  cum  terra:  quibus  omnibus  mentem  &  animum  inefle,  af' 
bitratur.  Krgo  tria  haecce  nomina  unum  denotare  Deum  ,  cenfet ,  in  tribaS 
hifce  mundi  regionibus  diverfa  ratione  potentiam  virtutemque  fuam  exercente!#* 
Non  impedio,  fi  quis  hanc  iili  alteri  anteponat  expofitionem:  ego,  quum  Mutf' 
vam  fupra  Jovem  collocet,  vix  eam  (a;)  probaverim. 


*■  (v)  Macrobius]  Saturnal.  Lib.  III.  Cap.  4. 

p .  391.  392. 

(x)  Probaverim ]  (I.  )  Sed  haec  ipfa,  nili  fal¬ 

lor,  opinionum  de  tribus  his  Numinibus  difere- 
pantia  edocere  virum  poterat  doftifllmum,  com¬ 
mentitias  has  omnes  eire  explicationes  religionum 
veterum ,  &  a  viris  Tagacioribus  recentiori  aetate 
idcirco  tantum  inventas ,  ut  turpitudinem  atque  de¬ 
formitatem  publici  cultus  quodammodo  velarent. 
O&o  vel  novem ,  immo  plures,  exftant  de  arcana 
iignifijcatione  trium  Deorum  Capitolinorum  fen- 
rentiae :  ex  quibus  quaenam  reliquis  anteponenda 
lit,  nemo  ccrtc  dixerit ,  qui  rationem,  non  fallax 
fequitur  ingenium.  Ex  quo  quidem  luculentum 
eft ,  omnes  fundamento  carere ,  &  ab  hominibus 
excogitatas  efle  pro  lubitu ,  qui  populi  religiones  ad 
philofophiae  fuae  dogmata  cupiebant  accommo¬ 
dare.  Et  quid  inultis?  Templa,  facerdores,  cae¬ 
rimoniae,  hiftoriae  Deorum,  de  quibus  agimus, 
fine  ullo  refellunt  negotio,  quidquid  horum  adhuc 
in  lucem  prolatum  eft.  Aftum  erit  meo  judicio 
de  veteram  religionum  hiftoria,  nifi  religiones  ipfas 
a  novis  philofophorum  &  faccrdotum  interpretatio¬ 
nibus,  praefertim  iis ,  quae  poit  natam  religio¬ 
nem  Chrift i anam  ingenti  numero  propofitaefunt, 
diligenter  fegregemus.  (IT.)  Macrobii  fententiam 
de  tribus  hifce  Diis  ampliorem  facit  vir  do&iflimus 
ftudio  fententiae ,  ut fufpicor,  qUam  probat,  atque 
apud  eum  exftat.  Nec  eftirn  fcriplit  Macrobius , 


tria  Jovis ,  Minervae ,  ac  Junonis  nomina  UU#®1 
defignare  D  eum  vario  modo  potentiam  fuam 
c entem.  ( III.  )  Quod  ideo  Macrobii  rejicit 
tiam ,  quoniam  Minervam  fupra  Junonem  coli oc^' 
id  ego,  fi  fatis  alioquin  bene  fefe  haberet,  par?, 
curarem.  Etenim  in  Capitolino  templo  honeftl°‘ 
rem  locum  occupalfe  Minervam ,  aut  dextt^ 
claufilfe  Jovis  latus,  quum  inferiorem  Jun0  f 
cum  teneret,  omni  Vacat  controverfia.  Vi 3-  y. 
quius  de  Capitolio  Cap.  13.  p.  158.  Gerli.  Jo. 
fius  de  Theol.  gentili  Lib.  VIII.  Cap.  12.  p-  V 
Quaerunt  magna  cura  viri  harum  litterarum 
tilfimi,  quid  caudae  fuerit  Romanis,  ut  filiam  J 
vis  uxori  ejus  praeferrent,  &  altiori  loco  pf 
rent,  rationesque  inftituti  huius  nefeio  quas 
ftiores  &  fecretiores  comminifcuntur.  Mihi JeT 
faciles  admodum  explicatus  haec  quaeflio  videt  . 
habere.  Etenim  primum  haec  Diva  Jovis  vel 
ipfius  portio  erat ,  ex  cerebro  nimirum  ejus  Pr,fl 
creata ,  Junoneque  propterea  nobilior  :  de*n 
Junone  quoque  potentior,  quia,  non  fecus. aCR 
rens,  prae  reliquis  Diis  fulmine  parentis  arrn» 
erat,  quod  pro  arbitrio  jaculari  poterat  in  holi  ^ 
qua  quidem  poteftatc  carebat  Juno.  Virgin** 
Minerva  Aencid.  Lib.  I.  vf.  46. 

Ipfa  Jovis  rapidum  jaculata  e  nubibus  ignem • 

(y)  Vojfii]  Vid.  it  Theologia  gentili  Lib.  V1'1' 

O;.  12.  p.  750.  751.  ^ 


§.  2?. 


Jovem  nominari  non  patitur . 


Sed  nec  Gerb.  Jo.  ( y )  VoJJii  conje£turam  temere  putem  ab  aliquo  contemnen- T30 
e  fle,  qui  fandius  aliquod  &  fublimius  myfterium  fub  tribus  hifce  Diis  fufpi- 
5^tur  latere ,  eorumque  nominibus  trinam  quamdam  divinitatem  ,  feu  tres  in 
hypoftafes  indicari ,  putat.  Vetus  effc  opinio,  trina  haecce  Numina  ex  Phry- 
§!a  in  Italiam  a  Trojanis  primum  afportata  efle,  Phryges  vero  a  Dardano  acce- 
,  qui  ex  infula  Samothracia  fecum  attulerit.  Idque  fa&um  perhibet  Eufebius 
fingentis  annis  pofl:  illam  terrae  eluvionem  ,  quae  Noachi  tempore  accidit.  La- 
tmis  di6li  funt  hi  Dii  penates:  quod  nomen  ,  fi  (z)  Macrobium  audias  ,  Deos 
kgnificat ,  per  quos  penitus  fpiramus ,  per  quos  habemus  corpus ,  per  quos  rationem  animi 
P°JJidemus ;  fi  Varronem  confulas  ,  cujus  teftimonium  ( a )  Arnobius  fervavit,  Deos 
Q'li  funt  intrinfccus ,  atque  in  intimis  penetralibus  coeli.  Samothracibus  autem  vulgo 
jocabantur  k d&tfoi  five  Cabiri:  quam  vocem  recle  (b)  Varro  interpretatur:  eloi 
Divi  potentes.  Non  differt  autem  a  voce  Hebraeorum  0'TM-  Ex  quo  ju- 
Jhflitnam  nafci  nobis  puto  conjiciendi  cauflam,  vetufHflimum  illud  dogma,  quod 
JJ1  tres  Deum  perfonas  dividit,  quodve  Orpheus ,  Pythagoras ,  Plato  Graecis  in- 
Pallarunt ,  neque  Pcrfae  &  Aegyptii  nefcivifle  videntur,  ab  Hebraeis  principio 
Profedlum  cfle.  Prima  igitur  divinarum  harum  perfonarum ,  quam  Jovem  nuncu- 
fons  eft  divinitatis:  altera,  cui  nomen  apud  Latinos  fuit  Minervae,  quod  (c) 
^arro  teftatur  naturam  fignificare,  in  qua  ideae  &  exempla  rerum  contineantur,, 
^oncinna  efl  divinae  rationis  imago:  tertia  denique,  Juno ,  quae  amor  &  delicium 
Jovis  dicitur  ,  fatis  commode ,  ut  Vojjio  placet ,  illi  refpondet  perfonae ,  quem 
Janftwn  appellamus  ( d )  Spiritum. 

'Sa- 


(2)  Macrobium]  Saturnal.  Lib.  III.  Cap.  4. 
?\39i.  Sed  addendum  fuiCet,  hos  Deos,  per  quos 
jgjramus  &  ratiocinamur,  Macrobio  nullos  efTe 
Sy»  qua™  tres  aeris,  quo  cingitur  hic  orbis, 
ouMncs’  fummam *  mediam  ,  &  infimam.  Quae 
em  opinio  vehementer  refillit  illis,  qui  hoc 
ms  teftimonio  utuntur  ad  Trinitatem  in  Diis  pena- 
bffs  inveffigandam. 

Arnobius]  Lib.  III.  adv.  gentes  p.  155. 
erum  adjecit,  id  quod  non  praetermittendum,' 
nZr-°'  tW*  Deorum  penatwn  nec  numerum  nec 
l°inina  /ciri. 

(&)  Farro]  Lib.  IV.  de  lingua  Lat.  p.  66. 
>AC)  Farro~\  Haud  dubie  locum  intelligit  Far- 
IilS  triT10!?  AuSuftinus  fervavit  de  civit.  Dei 

fe corlLsc*'  **'  P'  Ur'  Tom •  V11-  '°PP-  <luo 

nem  ifp  coelnm  Jovem,  terram  Juno- 
tdeas  Minervam  indicare.  J 

Sdt).  ]  Kgo  vero  hanc  Fojfii  &  Cud- 

opinionenide  tribus  Diis  Capitolinis,  Jo- 
*  ,Minerua,&  Junone ,  aperte  fallam  &  ab  omni 
1??  a.verfam  eire’  llb«e  pronuntio:  nec  umquam 
.  e  impetraverim,  ut  in  ejusmodi  rebus  divinae 

Vanitatis  imaginem  quaeram.  Nihil  dicam  de 
«  °ria  hortim  Numinum ,  ex  qua  line  controver- 
^  confiat,  homines  fuifie  Jovem,  Junonem ,  & 
'nervam,  quos  fuperftitio  in  coelum  extulit:  de 
CiuSlai?mum  ali(lua  commonebo ,  ut  imbecillitas 
"n*°di  fufpicionum  aperiatur.  ( I. )  Tres  hofcc 


Deos  quare  conjurixerint  Romani,  nOn  admodum 
difficile  intellectu  eft.  Junonem  6c  Jovem  confo- 
ciatos  efie,  nemo  miratur.  Maritum  enim  uxo¬ 
ris  decet  focietas.  Id  ergo  unum  expediendum  re¬ 
flat,  quare  Minerva  ex  reliquorum  Deorum  nu¬ 
mero  binis  hifce  Numinibus  una  fit  admnfia.  Ve¬ 
rum  cogitanti ,  Minervam  Jovis  fuifie  ipfius  pro¬ 
lem  cariffimara  &  partem  nobiliffiinam,  ex  cere¬ 
bro  quippe  ejus  prognatam ,  neque  hoc  mirum  vi¬ 
debitur,  cam  ad  parentis  latus  prae  ceteris  Diis 
omnibus  una  cum  Junone  fuifie  collocatam.  Di- 
lcCtiffimam  &  unicam  proprie  filiam  parenti  comi¬ 
tem  datam  efle,  quidnam,  quaefo  ,  reconditum 
aut  lingulare  habet?  (II.)  Tria  haecce  Numina 
trium  Deorum  fimulacra  &  imagines  efie  potuifle, 
concefierim :  at ,  quemadmodum  Jupiter,  Juno  * 
&  Minerva  trium  in  uno  Deo  perfonarum  efle: 
queant  imagines ,  id  viderint,  qui  ejusmodi  conje¬ 
cturis  delectantur.  Tres  nimirum  naturas  fepara- 
tas  &  plane  diflinftas,  at  fimul  inaequales,  haec 
tria  efle  Numina,  tota  cum  Graeca,  tum  Romana 
vetuftas  femper  credidit :  nec  vel  leviffimum  us¬ 
quam  vefligitun  exftut,  ita  quemquam  de  his  Nu¬ 
minibus  fentifie,  ut  de  Patre ,  Filio  ,&  Spiritu  S. 
Chriftiani  fentiunt.  Quapropter,  fi  Jano,  Jupi¬ 
ter,  Minerva  Trinitatis  funt  reliquiae,  a  Judaeis 
ad  Phryges,  Samothraces,  Graecos,  &  Romanos, 
nefeio  quo  modo,  delatae,  confentaneum  erit, 
ut  Trinitatem  Judaeorum  non  ex  tubus. peribas 
Ssss  .  di. 


LaCtantius  fummum  Deum 


Cap.  IV. 


...  cat:s  diximus  de  prima  Laftantii  cauffa ,  propter  quam  ferri  pofle  negat  eos, 
’  '  nui  fummum  Deum  Jovem  nominant.  Videamus  nunc  alteram :  ffuid?  iul>d  htij 
laminis  proprietas  non  divinam  vim ,  fed  bumanam  exprimit.  Jovem  enim  Junonemquc 
iuvando  elje  dictos,  Cicero  interpretatur  :  &  Jupiter  quafi  juvans  pater  dicitur.  Q?™1'0' 
\nen  in  Deum  minime  convenit-,  quia  juvare  hominis  ejl.  ■  —  A  emo  Jic  Deum  preca  > 

ut  fe  adjuvet ,  fed  ut  fervet.  -  -Ergo  non  imperitus  modo,  Jed  etiam  impius  ejt ,  « 

nomine -Jovis  virtutem  fummae  patefiatis  imminuit.  Vereor ,  ne  hanc  totam  boni  j»o 
minis  argumentationem  vehementer  infirmam  efle rerum  periti  judicent:  cujus, 
quo  . unice  nititur  ,  fundamentum  prorfus  fragile  &  nullum  eft.  Nam  quod  no 
men  Jupiter  idem  effe  putat,  quod  juvans  pater,  in  eo,  quamvis  Ciceronis  audior 


dignitate  paribus  in  uno  Deo,  fed  cx  tribus  Diis 
imparibus  conftitifle ,  ftatuamus.  (  III. )  Jam  quid 
concoctu  difficilius,  quam  hoc.  Filium  &  Spiri¬ 
tum  S.  fignis  mulierum ,  &  uxoris  quidem  filiae- 
que  Jovis,  expreflos  fui  fle  ?  Filium  Dei  in  filiam 
&  natam  Dei  commutare,  Spiritum  S.  in  uxorem 
Dei ,  quidnam ,  quaefo  ,  hominem  fanac  mentis 
adducere  potuiflet?  Nqm  Sabinorum  quisquam  um- 
quam  tam  abfurde  atque  ftolidc  fomniavit ,  quam 
ille,  a  quo  haec  profedta  eflent?  Scio,  quid  vir  i 
do&i  dicant.  Minerva  fapientiae  Dea  eft.  ,IU* 
Dei  autem  dicitur  verbum  Dei.  Juno  delicium  & 
amor  fuit  Jovis.  Spiritus  S.  Cabbaliftis  dicitur 
Amor.  Igitur  ille  tamquam  Dea  fapientiae,  hic 
tamquam  uxor  ejusdem  exhiberi  potuit.  Sed  nili 
Vojfius  &  quidam  alii,  quorum  merita  fufpicio, 
haec  affinnaflent ,  equidem  exclamarem : 

O  rem  ridiculam ,  Cato,  £*?  jocofam! 

IIoc  dicam  ingenue:  Ita  fi  licebit  ratiocinando  per¬ 
care  mox  ego  forte  etiam  callidius,  nifi  milii  ni. 
mis  faveo,  apud  inferos  in  Plutone  &  Profejpina 
imaginem  divinae  Trinitatis  inveniam.  Num  quid 
vetabit  matrem  Proferpinae,  Cererem,  uxori  & 
marito  foci  are?  Et  quidni  tria  Indorum  celeberri¬ 
ma  Numina,  Brama,  jjursn ,  &  IViftnu ,  veteris 
de  tribus  in  Deo  perfonis  lentendae  lucuicntilfima 
exhibere  vcftigia,  dicam,  fi  haec  ratio  alicuius 
eft  ponderis?  (IV.)  Verum  inflant  viri  egregu: 
Juno  ,  Jupiter,  Minerva  Dii  fuerunt  penates:  at 
Dii  penates  funt,  per  quos  fpiramus  &  vivimus. 
Hi  Dii  quoque  Dii  funt  Cabiri:  Cabiri  defeenait 
a  vocabulo  Hebraeo  T33  magnus.  Ergo  ab  He¬ 
braeis  venerunt  hi  Dii  ad  reliquas  gentes.  Ab 
Hebraeis  vero  quis  fella  ftatuat  Numina  proficifci 
potu  i  (Te?  Quot  membra,  tot  argumenta,  non  eos 
femper,  qui  valent  ratione,  fic  ea,  quemadmo¬ 
dum  par  eft ,  uti.  Primum  quod  ad  Deos  attinet 
penates ,  univerfa  Deorum ,  qui  fic  didi  funt,  hi- 
lloria  innumeris  referta  eft  quaeftionibus  &  dubi¬ 
tationibus,  neque  certi  nobis  licet  aliquid  de  illis 
hodie  ftatuere.  Legi  tantum  velim,  quae  Arno¬ 
bius  LU><  III.  Gdv.  gentes  p-  J55.  de  hoc  genere 


Numinum  obfervavit.  Sed  fuerinHii  Dii  penti?s’ 
valeat  etiam  ifta  Deorum  penatum  defcripti®  r 
quam  attulit  Macrobius,  &  apud  Macrobium  l 
ro:  illa  tamen,  quae  paullo  ante  ad  Macrobii  ^ 
Arnobii  dicta  monui,  fieri  nullo  modo  pofle,  oftcn'‘ 
dent,  ut  vel  de  tribus  in  Deo  perfonis  cogitemus» 
quando  penatum  Deorum  mentio  fit.  Qualis  deni' 
que  haec  argumentatio?  Dii  penates  funt  Jupiter*' 
Juno,  Pallas.  At  Dii  penates  illi  funt,  per  qU*~ 
fpiramus  &  vivimus.  Igitur  Jupiter,  Juno ,  i»  ' 
nerva  fanftiflimac  Trinitatis  imaginem  fiftunt.  1 
Diis  Cabiris  nihilo  plus  eft  ad  hanc  rem  conficte  , 
dam  auxilii.  Principio  aeternae  &  inexplicabu 
fervent  inter  eos  rixae,  qui  de  Diis  Cabiris  difpu 
tant.  Incertum  enim  eft,  tres,  duo,  quatuot» 
aut  plures  fuerint  Dii ,  quos  ita  .vetuftas  falutavijq 
incertius  etiam,  quales  illi  fint  Dii,  quibus  b 
nomen  eft  impofitum.  Vid.  GerL  Jo.  V 'ojfius  0 
idololatria  Lil>.  II.  Cap.  57.  p.  228.  &  Tom9 
Qutliberlethus  de  myjleriis  Dsor.  Cabirorum  Cap -3' 
4.  p.  19.  Sunt  quidem,  quibus  placuit,  J°‘ 
vem,  Junonem ,  &  Minervam  Deos  unice  hos  o 
biros  efle.  Verum  illi  multo  plurium  auftoru 
teftimoniis  muniti  funt,  qui  aut  duos  tantum  cl 
Deos  Cabiros  volunt,  Cajlorem  &  Pollucem ,  * 
quatitor,  Cererem,  Proferpinam,  Plutonem,  &  ;; 

curium.  Lege  Adr.  Relandi  Di[f.  de  Diis  Cabit 
$.  2.  in  DiJJ.  JeleS.  Tom.  I.  p.  194-  De 
tione  vocabuli  Cabiri  non  minora  vigent  certam 
na.  Marshamus ,  Vojfius ,  Bochartus,  inulti 
alii  eam  probant  vocabuli  hujus  derivationem  * 
quam  Cudworthus  fuam  fecit:  fed  rejiciunt  3  ’ 
ncc  ingenio  nec  cmditione  inferiores.  Vid.  T 
berlethus  de  myfter.  Deor.  Cabir.  Cap.  1.  &  i' 
Fabrettus  Comm.  ad  columnam  Trajani  Cap>  ^ 
p.  80.  /.  Atque  non  ita  pridem  Relandus  e» 
tit,  qui  non  contemnendis  rationibus  dcmoniti 
ftuduit ,  nomen  hoc  ab  Hebraeo  vocabulo 
conjunxit  ,  fociavit,  defeendere,  D  e  osque .  «  f 
Deos  efle  Jocios.  Sed  credamus  ilhs,  qm  u 
Cabiros  Deos  efle  D’V3D  feu  £T?frius  m>etunt: 
&  a  nomine  via  natales  vocabuli  fti  P 
ficcine  conflabit,  Deos  Cab,r*s™*™  colS? pio* 
&  triniuu  Deum,  quem  gens  Debr  e  •  ajt 


Jovem  appellari  vetat. 


69 1 


tati  pareat,  aperte  tamen  fallitur,  nihil  efb  aliud ,  quam  Jovis  pater :  Jovis 

autem  Hebraeorum  illud  nomen  eft,  quo  fummum  Deum  compellant,  quod  Te - 
tragrammaton  vulgo  dicitur ,  ad  Romani  tamen  fermonis  regulam  inflexum :  quod 
unde  Latini  acceperint,  nunc  quidem  indagare  nolo.  Quamobrem  tantum  ab  eft , 
impium  haberi  debeat ,  Deum  ifto  appellare  nomine ,  ut  potius  ipfe  Deus  hoc 
jjomine  falutari  quondam  a  fuis  voluerit.  Neque  ulla  ratio  apparet,  cur  Latinos 
jummum  Deum  hoc  vocabulo  negandum  fit  defignafle,  quum  Graeci,  id  quoc.53S 
i°ms  poftea  demonftrabo  minime  dubiis  &  ambiguis  celfiffimum  Numen  fuum  ver* 
b°  ( e )  denotaverint. 

Multum  ad  hanc  rem  momenti  habet ,  quod  populus  Romanus  Jovem  CaphoU - 


bitr&r.  Longe  fecus  vifum  eft  Sarit.  Bocharto , 
Canannis  Lib.  I.  Cap.  12.  p.  394.  hac  ipfa 
ixus  notatione,  ingcniofiffime  pugnat,  a  Phoe- 
h|ICl  V>ls  .antiflu*s  cultos  fuifle  Deos  illos  ,  qui- 
s  Cabirorum  nomen  eft.  Certe,  quum  cognatae 
crint  Phoenicum, Hebraeorum, &  aliorum  popu¬ 
lum  Orientis  linguae,  etiainfi  oftcndas ,  nomen 
luoddam  Hebraei^  cujusdam  nominis  propaginem 
in’  haud  tamen  inde  continuo  confequetur ,  rem 
1£o  nomine  defignatam  inter  Hebraeos  etiam  uni- 
I®.  ‘nveftigandam  efle.  Ac ,  fi  omnia ,  quorum  no- 
jnma  Hebraeo  cuidam  vocabulo  affinia  funt,  He¬ 
braeae  etiam  originis  efle,  credendum  foret,  mul¬ 
ta  proferto  ad  Hebraeos  cflent  referenda ,  quae  in¬ 
ter  alias  gentes  orta  ede,  nec  Hebraeis  ufnquam 
teccpta ,  conftat.  Taceo,  rationibus,  qftas  ety¬ 
mologicas  vocant,  iiil  efle  levius  &  incertius :  ta- 
go  etiam,  intellfgi  nullo  modo  pofle,  quare,  fi 
Hebraei  Deum  trinum  Deos  d«V3d  vocairent, 
bellum  ejus  nominis  in  Hebraeorum  facris  libris 
Jigium  exftaret.  Sed  quid  multrs  difputo?  Qui 
1  leviter  myfteria  cultumque  Deorum ,  qui  Ca- 
nir.‘  nominantur,  infpexerit,  b  nullum  majift  re¬ 
diret  argumentum ,  ut  lucem  tenebrasque ,  diem 
?  n°ftem  n*nori  disjungi  diferiminc  credat,  quam 
,  .es  m  uno  Deoperfonas  &  commentitia  illa  Ca- 
Numina,  quibus  veteres  populi  fupplica- 


(  e  )  Denotaverint  ]  Quae  dc  nomine  Jovis  hic 
rorrCt  iir  <^°^:^mus  >  ne  longior  fim,  quam  ne- 
tl  r-  practermitw-  Erunt  tamen,  nil  dubi- 
■  .V;!,  notationem  vocabuli  hujus  aeque 

tneliorem  CuJG  VCirifiinilcn1,  ^cillam,  quam 
meliorem  Cudvoonlms  arbitratus  eft,  tametfi  fum- 

moiurn  v  11  orum  fequatur  veltigia.  LaSantii  etiam 

Poftenus  argumentum,  ob  quod  Deum  negat  Jo- 

eirp11?11?!”0  COInEellari  P°fl’e,  futile  ac  frigidum 
,  lubens  confiteor.  Ad  rem  ipfara  vero  quod 
‘nct’  non  P0^l,m,  quin  Origeni  &  La&antio  ao 
dam,  qui  nefas  efle  judicarunt,  fummum  Nu- 
»en  Deorum  commentitiorum  ,  quibus  veteres 
Wicabant  populi,  vocabulis  appellare:  certe 
feivo  a  mih[  vIdetur  &  valida  .  quam  afferunt, 
antiae  hujus  ratio.  Nomina  Jovis,  Ilammth 


num  , 

nis ,  Beli,  Sabazii  certis  erant  Diis  propria,  de 
quorum  ortu  ac  rebus  geftis  infulfiffimae  circumfe¬ 
rebantur  narrationes  :  neque  poterant  haec  ideo 
recitari  vocabula ,  quin  audientibus  plerisque  omnia 
illa  in  mentem  venirent ,  quae  multitudo  &  facer- 
dotes  cum  his  conjungebant  nominibus.  Jovem 
qui  appellari  audiebat ,  ejus  fimul  animum  paren¬ 
tum  eju?»  Rheae  &  Saturni,  fratrum,  uxoris, 
ftuprorum  &  adulteriorum  memoria  fubibat.  Qua¬ 
propter  Chriftiani ,  fi  fummum ,  quod  veneraban¬ 
tur,  Numen  eodem  falutaffent  vocabulo,  pleros- 
que’  omnes,  fi  a  paucis  quibusdam  fapientioribus 
difcefferis ,  in  eam  induxiflent  fentenciam,  Chri- 
ftianorum  Numen  ejusdem  efle  naturae  *  cujus 
Jovem  Graecorum  &  Romanorum,  iisdemque  id¬ 
circo  criminibus  inquinatum.  Quae  fententht  quan¬ 
tum  generi  humano  detrimentum  attuliiret,  nemo 
non  intelligit.  Chriftiani  quidem  longe  aliam  fub- 
jeciffent  nomini  Jupiter  poteftatem,  quam  Graeci 
atque  Romani:  at  quis  nefeit,  populum  aegerrime 
commoveri,  ut  novas  vocabulis  ufitatis  notiones 
imponat,  neque  de  nominum  virtute  ex  fapientum 
quorumdam  fenfu  &  arbitrio,  fed  ex  ufu  &  con- 
fuetudine  fermonis  recepta  judicare  folere?  Quam, 
obrem ,  quidquid  etiam  dixiffent  aut  fenfllient  Ser¬ 
vatoris  noftri  difcipuli ,  multitudinis  tamen  animis 
femper  vulgaris  illa  notio  vocabuli  Jupiter  obver- 
fata  fuiffet.  Quod  fi  etiam  huic  occurri  potuiffet 
errori,  indignum  tamen,  fi  quid  ego  judico,  fu- 
premi  Numinis  majeftate  fuiffet,  ejusmodi  voca¬ 
bula  in  illud  conferre,  quibus  per  tot  faecula  tam 
infignes  maculae  nefandaque  crimina  adhaeferant. 
Praeter  haec,  qui  poftulabant  hoc  a  Chriftianis, 
ut  perinde  effe  concederent,  quo  nomine  Deus 
fummus  appellaretur,  Jovis ,  Beli,  Ammonis* 
aut  alio,  pauci  erant  philofophi,  Celfus,  Hiero- 
des,  &  alii,  qui  nec  cum  populo  de  religione  fen- 
tiebant ,  nec  aliud  habebant  propofitum  ,  quan 
perniciem  &  interitum  religionis  Chriitianad:  cui 
ut  nocerent,  hoc  in' primis  ollendere  conaban¬ 
tur,  quidquid  eximium,  praeclarum,  &  rationi  cou- 
fentaneum  in  praeceptis  Chriftianorum  effet,  id 
dudum ,  antequam  hoc  genus  hominum  c  Palae- 
ftina  prodiiffet ,  a  plerisque  popuUs  probatuni 

Ss  ss  2  -  “e* 


Romanorum  Deus 


692 


Cap.  l\t 


num ,  non  quidem  fignum  ejus  vitae  atque  fenfus  inops,  verum  Deum  illum,  quem 
ftatua  referre  dicebatur,  Optimum  &  Maximum  nominare  confuevit.  Quae  bina 
cognomina  cenfuifle  veteres  Romanos  declarant ,  Jovem  naturam  efle  infinite  be¬ 
nignam,  parique  potentia  praeditam.  Jupiter  ,  fic  loquitur  (/)  Cicero  de  natura 
Deorum  ,  a  poetis  dicitur  Divum  atque  hominum  pater ,  a  majoribus  autem  nojtris  Opti - 
mus  Maximus.  Idem  Oratione  pro  S.  Rofcio :  Jupiter ,  inquit,  Optimus  Maximus , 
cujus  nutu  &  arbitrio  coelum ,  terra ,  mariaque  reguntur .  Appoflte  quoque  Plinius  Ju* 
nior  ad  hanc  caulTam  in  Panegyrico :  Parens ,  inquit ,  hominum  Deorumque  Optimi 
prius ,  deinde  Maximi  nomine  colitur.  Praeterea  Servius  Honoratus ,  (  *  )  Pontifices 
Romanos,  quum  publice  rem  divinam  faeerent,  auttor  effc ,  Jovem  hac  formifi* 
alloquutos  efle  in  precibus :  Omnipotens  Jupiter ,  feti  quo  alio  nomine  appellari  volue - 
ris.  Ex  quo,  ut  opinor,  intelligitur,  quem  Romani  Jovem  vocarunt,  Deum  fi' 
lis  infinite  potentem  habitum  efle.  Sed  nec  illud  omittere  debeo ,  quod  de 
trufeis  Seneca  (  f)  feriptum  reliquit :  quos  quum  a  philofophis  diflinxiffet ,  atque 
ut  genus  hominum  ,  fuperflitione  varia ,  nullis  vero  litteris  tin6lum ,  his  verbis 
ipe&ari  jufliflet:  Haec  adhuc  Hctrufcis  &  philofophis  communia  funt ,  in  illo  dijjentiunt  t 
nomine  Jupiter  fupremum  totius  rerum  naturae  moderatorem  &  arbitrum  ab  fi' 
lis  deflgnari ,  perhibet.  Juvabit  ipfa  hominis  verba  legifle.  Primo  igitur,  fi5 
fulminibus  quid  fentiant  Hetruriae  populi,  exponit:  Fulmina  dicunt  a  Jove  mitti , 
S29tres  illi  manubias  dant.  Prima ,  ut  ajunt ,  monet ,  &  placata  cft ,  ipfvus  c on filio  J°‘ 
vis  mittitur.  Secundam  quidem  mittit  Jupiter ,  fed  cx  confilii  fent entia  :  duodecim  eni>tl 
Deos  advocat .  Tertiam  idem  Jupiter  mittit ,  fed  adbibitis  in  confihum  Diis  ,  quos  fupf* 

rio - 


(*)  Comm.  in  Virgil.  (f)  Nat.  Quaeft.  Lib.  II.  C.  41.  p.  53 6.  T.  I.  Opp.. 


fuifle.  In  his  autem  praeceptis ,  quorum  inficiari 
nullo  modo  poterant  praellantiam  &  veritatem,  il¬ 
lud  erat  maxime,  quod  unum  tuetur  efle  Deum. 
Quocirca  nullam  fuifle  contendebant  gentem ,  cui 
haec  non  ante  Chriftum  perfpe&a  fuiiret  de  uno 
Deo  dodtrina,  nominaque  idcirco  fummorum  cu- 
jusque  nationis  Dedrum  unius  fummi  Numinis  efle 
vocabula,  fibi  credi  volebant.  Ex  quo  quidem  id 
manabat ,  nihil  efle,  cur  a  Cbriftianis  difcerent 
populi,  unum  efle  Deum,  aut  avita  facra  defere- 
rent.  Quae  quum  ita  fint,  prudentiffime  feciife 
Chriftianos,  arbitror,  quod  in  verbis  hic  diffici¬ 
les  fuerint.  Etenim,  fi  hoc  dediflent,  Poppaeus , 
Jupiter,  Belus,  Ammcn,  &  infinita  hujus  gene¬ 
ris  alia  vocabula  unius  ejusdemque  Dei  fummi  efle 
nomina,  nec  ad  rem  ipfam  multum  interefle,  quo¬ 
nam  ex  his  nomine  Deus  afficiatur ,  id  quoque 
largiendum  fu  i  flet,  publicas  populorum  religiones 
rtiulto  efle  funiores  atque  meliores,  quam  Cbri- 
fliani  dicerent,  neque  orbem  terrarum  novo  raa- 
gillro  &  correftore  veterum  fuperftitionuin  magno¬ 
pere  indiguifie. 

(/)  Cicero  j  De  natur.  Deor.  Lib.  II.  Cap.  25. 
p.  2992.  T.  IX.  Opp.  Qui  fequitur,  Ciceronis 
locus  exftat  in  Orat,  pro  Rofcio  Cap.  45.  p.  948. 
Tom.  III.  Opp. 

(g)  PargiaturJ  Romanorum  quosdam  tantum 


valuifle  fapientia ,  ut ,  remotis  fabulis  &  facer<frj 
tum  nugis ,  fub  Jovis  nomine  fummum ,  quoC* 
omnia  moderatur.  Numen  colerent,  equidem  i° 
controverfiam  minime  vocabo.  At  Romanos  pr0' 
mifcuc,  populum  &  philofophos,  litteratos  &  iffit-' 
teratds ,  rudes  &  eruditos  eadem  de  Jove  imbut°s' 
fuifle  opinione,  id  vero  ut  credat,  ab  animo 
impetrare  nequeo.  Populus  certe  Romanus, 
quod  loci  docent  veterum  auftorum  innumerabi¬ 
les,  quin  ipfe  Jovis  cultus  oftendit,  Jovem 
tolinum  Saturni  efle  rebatur  filium,  qui  coelo  i®"1 
peraret,  &  fulmina  inde  in  homines  emitter^» 
uxorem  Junonem ,  filiam  Minervam  haberet. 
que  attulit  hic  aliquid  vir  longe  do&iffimus , 
ab  hac  me  demovere  queat  lententia.  ( I. ) 
nomine  Optimus  Maximus  nihil  cogitur.  Namflu® 
neminem  praeterit ,  vim  &  amplitudinem  ejusmodl 
vocabulorum  ex  conditione  &  natura  rerum  earufl1 
aut  conftringendam  aut  dilatandam  efle,  qi,inlIf 
applicantur.  De  Jove  itaque  fuo  ,  quem  Opt** 
mum  vocant  &  Maximum ,  quum  talia  paffim  nar¬ 
rent  Romani,  quae  nec  magnam  bonitatem  ne<^ 
interminatam  potentiam  arguunt,  multa  e  contr 
rio  magnae  infirmitatis  figna  commemorent, 
tum  cfl ,  amplilflmam  minime  notionem,  veru, 
valde  tenuem  &  exiguam  his  efle  nominibus  lu 
jiciendani.  (II.)  Jovem  omnipotentem  a  Reman^ 


Optimus  Maximus .  6p 3 

'•«ff/iw/jtM  vocant ,  quae  vaflat.  Deinde  vetuftam  hanc  doctrinam  interpre» 
‘«ur  &  explanat.  Negat  vero,  hanc  ejus  efle  fententiam  ,  quam  verba  prae  fe 
^runt:  propofitum  tantum  fuifle  affirmat  au&oribus  ejus,  perterrefacere  horni- 
"es>  idque  inculcare,  Jovem  ipfum  omnium  falutem  &  felicitatem  cupere,  mala 
dutem  &  poenas  numquam,  nifi  neceffitate  jubente,  neque  umquam  folum,  fed 
c°njun&iin  cum  aliis,  infligere.  Ad  extremum  haec  addit: Ne  hoc  quidem  credide - 
TUnt  ( Hetrufci , )  Jovem  ,  qualem  in  Capitolio  &  in  ceteris  aedibus  colimus ,  mittere 
a?u  fua  fulmina  9  '  fed  eumdem  ,  quem  nos ,  Jovem  intelligunty  cuftodem  rehoremque 
tVerfi  ,  animum  ac  /piri tum ,  mundani  hujus  operis  dominum  &  artificem ,  cui  nomen 
convenit.  Qui  initia  conftitutae  civitatis  Chriftianae  vivendo  attigerunt,  R0. 
atu  rnajorum  hac  in  parte  veftigia  non  deferuerant ,  fed,  quod  illi  fecerant,  Jo - 
fi1!1  ^tim  fummum  exiflimabanc  Deum  efle.  Teftis  Tertullianus  eft  Libro  ad  Sca - 
^  a,n >  qui  Romani  exercitus  preces,  pollquam  Marci  Aurelii  Quados  debellantis 
empore  Chriftiancrum  militum  pietate  largum  imbrem  obtinuerant  ,  ad  Deum 
u,as  his  verbis  enarrat :  (  *  )  Tunc  populus  acclamans  jovi  deo  deorum  ,  qui  sclus 
°tens  est,  in  Jovis  nomine  Deo  mjlro  te  (limonium  reddidit.  Igitur  Laftantio  mul- 
Um  aequiorem  videmus  &  indulgentiorem  Tertullianum  fuifle ,  quum  milites  vc- 
^Deum  invocaflc  ,  Jovem  implorantes,  (g)  largiatur. 

.  Ufltatiflimi  moris  fuit,  id  quod  antea  docuimus,  feriptoribus  verae  religionis 
gnaris ,  nomen  Deus  ponere,  &  ifto  vocabulo  fummum  illum  Deum,  cui  parent 
tonia,  indicare.  Eamdem  confuetudinem  in  vulgaribus  fermonibus  populum  fre-54© 
Saentiflime  tenuifle,  non  paucis  antiquorum  ex  Ciiriftianis  feriptor-um  teftimo- 

niis 

(*)  C.  4. 

quoniam  Chri/liaSrunf  precibus  fatus  illa  impetrata 
e fi ,  ideo  laudes  hae  proprie  ad  Chrifiianorum  Deum 
fpeftant.  Canit  populus  Jovis  laudes ,  at  dum  ejus 
Dei  laudes  canit ,  a  quo  beneficium  illud  manavit , 
reatfe  Dei  Chrifiianorum  laudes  canit ,  cui  totum 
ifiuc  debetur.  Ex  quo  fimul  apparet,  non  pro- 
baire  Tertullianum  eos,  qui  Cuminum  Deuin  Jo¬ 
vem  appellarent ,  nec  aliter  hac  de  re ,  quam  La¬ 
bantium  &  Origenetn,  judicafle.  Contra  in  Apo¬ 
logetico  ejus  &  aliis  fibris  ita  Jovem  Romanorum 
illudit  &  irridet  ,  ut  nullo  modo  credibile  fit, 
aequo  animo  laturum  fuilfe  aliquem  Tertullianum  \ 
qui  tam  obfcocni  &  fcelerati  Numinis  vocabulo 
fummum  Numen  afficeret.  Apologetici  Cap.  io.' 
p.  ir  4.  haec  de  Jove  feripta  leguntur  ;  Etiam 
Jovem  ofiendemus  tam  hominem ,  quam  ex  homine , 

&?  deinceps  totum  generis  ipfius  examen  tam  mor¬ 
tale,  quam  feminis  fui  par.  Quomodo,  quaefo, 
is  fub  Jove  fummum  latere  Deum ,  rerum  omnium 
parentem  ,  arbitrari  poteft,  qui  Jovem  miferuin 
fuifle  hominem  fine  circuitu  profitetur,  &  omnia* 
ejus  crimina  poftea  exagitat  ?  Addo  alium  ejus  lo¬ 
cum,  quo  dilerte  negat,  Chriftianos  R&manortmv 
Deum  colere,  *4polog.  C.  24.  p.  241.  242.  Lae¬ 
dimus  Romanos ,  quia  non  Romanorum  Deum  coli + 
mus. 


’  fnS  jertum  c(l-  Veram  antea  e 
Wmk  ")amoftendl'  vocabulum  hoc,  quum  7, 
int"r„“,tL‘r’J.uon,ea  eSfe  notio"o  praeditum,  qu 
Dori  n  r  md>e  V*  Ct’  ?d  longc  dilutiori  «que  m 
cuiiAa  ^JUV  6 eneca  Hetrufcorum  commenta  a 
hil  hf®  reaoremque  univerfi  trahit.  At  quis  n 
Uet  ^.in  exP°fitione  peccaifc  Senecam  dixerit 
fed  oU‘,  no”  rh!nc  ,liam  opinionem  faffi  funt 
trufro  rfl^fpicatur  tantum  >  aut  fingit,  ita  IIc 
b^  nnnfii  QT‘.VCr°  PhilofoPho  fidem  ha 
gib. PulorPm  reIlS10nes  ex  difciplinae  fuae  Ic 
Hihii0  nf1CaaU  (IV0  In  Tertulliani  tefiimoni 
verba  pieccfe^mTH  PripUm  Tertulli*nus  hae 
ait,  fed  Dormii  n  mdltpm  Romanorum,  nusquan 
k,  laudantis  ^cum>  depulfa  ficcita 

Sn,  verba  :’ott0lwntur  hoc  ipfa>  <ll,ae  dcfcri 
Rationibus  nefiris 

$*•**  6?  populus  accl£ZsftTatv  fUnt  iepAlJae  i 
'a,h  prmllo  ante  imbris  in  Germ6  ^Ua‘  Se?-  qU° 
^cibus  Chrifiianorum  e"pedltI0n( 

u„a  •  „  ,  ,mPetratr  Tertullianus  me 
Wnvl  '’  ldc?  hacc  vcrba  vir  doftiflimus  ad  irta.r 
8r">at  7>!:e  u"Cre  °PinatUS  eft'  Dai»de  non  af. 
€fie,  „  fovevi  Romanorum  eumdem 

id  T  9h"ft,ani  Poleren^  Deum.  Difii 
^A  'LqUodplanum’  baep  ed:  lententia:  Po<~u- 
nan^3  jiccitatc  depulfa ,  Jovem  laudat :  Se * 


Ss  ss  1 


tfp*.  Topulus  unum  Deum  prae  pluribus  veneratus  efl.  Cap.  IV* 

niis  conflat,  (£)  Tertullianus  tam  in  Apologetico  ,  quam  in  Libro  de  animae  tefiifionto 
varios  ejus  generis  loquendi  modos  refert ,  quibus  multitudo  in  foris  ceterisqu® 
vitae  humanae  negotiis  tum  temporis  utebatur:  Deus  videt ,  Deo  commendo , 
reddet- ,  Deus  inter  nos  judicabit ,  quod  Deus  vult ,  fi  Deus  voluerit ,  quod  Deus  dederit  i 
fi  Deus  dederit ,  &  fimilia.  (i)  Minutii  felicis  hic  locus  efl,  quo  idem  teftatur •: Q?ui 
ad  coelum  manus  tendunt ,  nihil  aliud ,  quam  Deum ,  dicunt,  et  magnus  efl ,  & 

verus  cft.  -  Fulgi  ifle  naturalis  ferino  ,  an  Chrijliani  confitcntis  oratio  ?  Sed 

a  (J&)  Laftantio  teflimonium  petere  licet:  Quum  jurant ,  quum  optant ,  6? 
gratias  agunt ,  non  Deos  multos ,  Jed  Deum  nominant.  Adeo  ipfa  veritas ,  coge/jtf 
ftf,  etiam  ab  invitis  peftor  ibus  erumpit.  Et  interjedis  aliis:  D<?«w,  inquit,  W'* 

ginnt,  a  Deo  petitur  auxilium ,  ut  /obveniat ,  crarar.  fi  quis  ad  extrtWaL 

mendicandi  neceffitatem  redactus,  victum  precibus  expofeit ,  deum  solum  obt  e  flatur 9  ^ 
per  divinum  atque  unicum  Numen  hominum  ftbi  mi/ericordiam  quaerit.  Accedit ,  qll° 
rem  egregie  confirmat,  /Voc/i  Commentario  in  'Limacum  Platonis  (*)  teflimoniu*11’ 
quo  unum  illum  fummumque  Deum  omni  tempore  &  aetate  plures  ubique  terra* 
rum  cultores  habuifle,  quam  iftam  viliorum  Deorum  turbam,  difputat :  * 

tfjq  rl-n  dv  tl'  * ,  on  Stj  cu  \Jyuyaf  t  ictum*  fuv  ImAeudolvov^j  r  j 

rifav  pu^ov  nvwov<SL*n  fi  pcifoov  eic  euims  \jznuylw  hiwxutue  %  h**1 

culmk  Tmpiim  fi’  *  o  U  ^  t  _  WO  r  <uinpaM  mft.d  fi  t  b»  y<  f, 

/bifyav  i%  bpuflif  ipuac  cuItIul/  ific*  $ax.d/u%u  t  uttAxv^  tq  cuuTit  tus  ci<figcrs  fdff  KCir&WP 

7TXOJV  YfJLtoV  T  o/lV  TjJ  iCCUTUV  Cflft-T»  *  fxdt^OV  iSV  1(JJU  70  OU/XU  hvfalw  ia^L  Kj 

5?  ,fi"y  i  *i  r  civanipuv  k,  Sticripuv  'Xfxfiv  ,  tr«  r  irpurktw  'fyyluj  rmcw 

cdpUe*  ovyxwpaiy  ii*xi ,  ^  ©‘*y  mlvlet  d.vdpo>7m  kmxA/Ss<n  q  i  neu  /xif  ccv"^  ’ 

^  Gjfjpcww'  «jt*  <w,r<tv  c*  t«  57zy7J ,  x  jrarK*  mrdCvmv  ‘  cox^n po*  fi  avr«Af  ' 

7s  gp  5  5rAn'^f.  f orta/fis  hoc  quoque  dixeris  ,  animos  citius  rerum  illarum  cognitu>nt 
amittere  ,  <7 e  inferiores  Jufit  &  ipfis  propiores ,  celforum  vero  illorum  principiorum1*, 
moriam  arttius  retinere.  Etenim  haec  ob  virtutis ,  valent ,  praejlarfiam  forti»1  ^ 
cos  agunt ,  &  propter  efficacitatem ,  quam  habent,  praefentia  effe  illis  videntur .  NF 
oculis  noftris  corporeis  ufu  venire  folet.  Multa  enim  licet  iu  bac  terra  fint,  quae  n°ftrUfi, 
nemo  videt ,  quilibet  tamen  ultimum  coeli  orbem  obfervat  ,  irfixasque  in  eo  Jlellas  t° 
templatur ,  quoniam  hae  luce  ftta  oculos  noflros  in  primis  feriunt.  Simili  plane  modo  f 
mi  noftri  oculus  citius  memoriam  &  vifum  perdit  inferiorum ,  quam  alliorum  &  (^vZi* 
rum  principiorum.  Sic  omnes  omnino  feftae  ac  religiones  unum  illud  fummumque  prl* ] 
pium  agnofeunt ,  hominesque  ubique  terrarum  Dei  auxilium  implorant:  effe  vero  a-*’ 
praeter  &  infra  fummum  hoc  principium ,  Deos ,  atque  ab  hifce  Diis  certam  q  !a11t 
providentiam  ad  hanc  rerum  univerfitatem  manare ,  id  vero  non  omnes  confitentur  JN1 


(*)  P.  2S6. 

(h)  Tertullianus'}  Vid.  Anologeticus  eius  haec  omnia  circnmfpiciens,  quae  videmus, 

Cap.  17-  p.  175.  &  de  tejlimonio  animae  Cap.  2.  an  fint  Dii  ceteri ,  dubitabit,  quam  in  Deo  c 
p.  35-  Opp.  ei.  Venetae.  Adde  eumdem  Libro  de  bitur  ,  quem  e  f)  e,  omnes  naturaliter  fcfi1IlS 
rejurrettione  carnis  Cap.  3.  p.  205.  quum  exclamamus :  0  Deusi  five  quum  illtfi11 

(i)  Minucii  Felicis]  In  OQciio  Cap.  18.  ^.171.  Deum  confiituimus  improborum ,  £?,  qvajl  n°ver<h 

ed.  Gronov.  ;  nat,  faciem  /ablevamus  cd  coelum.  Jpruin  jnitf 

(it)  Lactantio ]  Injlitut.  divinar.  Lib. II.  Cap.  1.  quod  ex  hifce  vulgi  vocibus  ducitur,  argum^ ^ 
p.  159.  His  locis  luculentum  ejusdem  argumen-  debile  mihi  admodum  videtur.  QUfe  enim 
ti  i'  cum  liceat  addere  ex  Arnobii  Lib.  II.  adverf.  rat,  eos,  qui  multas  unius  generis  c\.  or-uni  ^ 

gentes  p.  54.  Da,  inquit,  verum  judicium;  ras  cfle  credunt,  unam  tamen  m  quotici 


27*  Formula,  Kyrie  clccfon!  6y$ 

'“jus  quidem  rei  buec  ratio  efl,  quod  unitas  clarior  ipfis  £?  -pjan-m  apparet  multitudine. 

ipla  illa  Dei  mifericordiam  implorandi  formula  ,  <jUae  tot  faecula  jam  inter 
^nriltianos  recepta  fuit,  K^t  SasW! Epilleto  apud  (/)  Arrianum  tefte  ac  aiiflo- 
funJ1Vea^cis’  Ave  a  Latinis ,  five  ab  utnsque ;  olim  fuit  adhibita,  quumjfi 
«premum  fibi  Deum  vellent  propitium  reddere.  Tov  #  inquit  Epicte- 

»  hlfxiU  oujTf/‘  Kv&t  ihkvm\  Deum  invocantes ,  precamur  eum:  Domine ,  mi  fer  er  e 
°Jlri!  Vixit  vero  Epiftetus  Adriano  imperatore:  cujus,  quem  attulimus,  locum  mi- 
Chriftianos  mores  enarrare,  fed  inflituta  referre  eorum,  qui  Diis  tum  fuppli- 
a  .ant ,  ex  ipfo  patet  orationis  contextu.  Nam  de  illis  verba  facit ,  qui  volatu 
.  vUim  atque  cantu  res  futuras  declarari,  arbitrabantur.  Multi  quoque,  id  quod 
jP  primis  huc  pertinet,  feriptorum  Graecorum  fummum  Numen  in  feriptis  fuis 
j^Pe^umcro  Kv&ov  five  Dominum  folent  vocare.  Omitto  locum  ex  Dialogo ,  qui 
JfiePms  &  TFAtt©-*  hoy&  inferibitur,  a  (m)  Laftantio  produ6him,  in  quo  b 

mn iw,  Dominus  R  cfteftor  rerum  omnium ,  Deus  dicitur,  quum  alii  nnn 


q}{  maxime  praefidentem  ,  appellat.  Cui  Ofirin  addo  apud  Plutarchum  «Wr7«>  kv&cv, 
0r*inutn  rerum  omnium ,  nominari.  Sed  &  alii  paflim  occurrunt  loci  in  au&oribus 
Vera  religione  alienis,  quibus  ,  non  fecus  atque  Chriftiani  feriptores,  nec  non 
Jh^tn?^nta.^nter^retes ’  Lim>  nulla  voce  alia  adje&a,  abfolute  Kvejcv  nominant. 

i  lutarchi  de  Ifde  &  Ofride  Libello  memoratur  $  Tipum  rju  JCTPfor  ^  voijtS' 
prtg ,  cognitio  primi ,  intelligibilis ,  Domini ,  id  eft,  fupremi  Numinis.  In  ejusdem 
ita  Alexandri  M.  Oromasden  t  kJ&ov,  Dominum  falutari,  videas.  (*)  Arifoteli 

JS .  nili  rphne  nmnibn»  ,1 _  i*  •  tii  '  r  J 


2^  pronuntiatum  exflat:  (f)  A«k  cpoMy&y)  to  aputiov  edr£y, 

ba  C°I,/e'P'0  >  $UQ<*  bonum  a  Domino  petendum  fit ,  id  eft,  a  fupremo  Deo.  Quae  ver- 

^  deinceps  etiam  ab  eo  repetuntur  p.  129.  at  (0)  in  exemplo  formis  defcnpto  hac 
C/f;l0ne  ^P^vata  teguntur:  Ae.v  'j  bfAohcyiiv  5  KveJ*  Tctpi&v  651.  Poftremo 
v  Alexandrinus  Deum  non  uno  ab  omnibus  nomine  compellari ,  fed  a  variis 
§  o!e  vocari ,  feriptum  reliquit,  nimirum  fai  w ,  k  *?  w,  *i  uCri  rb  jy ,  jj  , 

aut  t’  **  »  *>  Kfo»,  five  unum,  five  bonum,  five  mentem,  aut  ipfum  id,  quod  eji  9 

bili  aut.tyum>aut'  creatorem ,  aut  Dominum.  Quamobrem  nullum  omnino  du- 

tnreltat,quin  illud  Arriani  KJ^glAeW!  Domine miferere!  iis  olim  in  ore  fuerit,  qui 

( * )  Dc  anim.  Lib.I.Cap.  7.  (p.  i<5.  p.  n.  Opp.)  ( t )  Vit. Pythag. pag.  89.  (Cap.  18.  p.  72.  ed.  Kufteri.) 

fligant  ?£rGhriftl»n!in*re  tantum>  licet  plures  in-  («)  La&antio  ]  Injlitut.  divinor .  Lib.  II. 

iodiae  ftrdos  homi!?nUmerorum  angelorum  c  11-  6.  P-  4r9- 

Cer>ft‘nt  WnihilotnmraDco  ^  commififos,  (»)  JuJli  ium  M.]  De  Monarchia  Dei  p.  roP- 

«Helut  tantun  ounmin,US  unum  faePenume'  Conf‘  >  CtenYf‘  phiierMms  reti - 

j  qiUm  hac  de  re  loquuntur,  p.  49- 

fCt>  unn  r  qU0  tamfn  male  aliquis  conclude-  (0)  Exemplo  ]  Rcfte  hoc  Kuflerut 

verba  S?  tantunm  anfielum  ab  illis,  qui  hoc  more  animadvertit, qui  in  fua  Jamblichi editione  Cap.  28. 

.  V)  fn-zr  />•  "5*  locum  hunc  ex  Cudwortld  fententia  emen- 

P-  is<y‘T^*MW,3  Epittetear.  Lib,  11.  Cap.  7.  dat.im  exhibuit. 

(p;  c/fiflm  1  Stromat,  Lib.  V.  P •  <*9"- 

(fi) 


F  rudent  ii  te/limonium. 


Cat .  -iv; 


fe  Diis  gratos  &  acceptos  praeftare  cupiebant.  Quamquam  poftea,  id  quod  nos 
M auritius  Imperator  in  Strategematibus  edocet ,  (*)  Chriftiani  milites  hanc  formu¬ 
lam  decantare  folebant,  antequam  in  aciem  holtium  (  q )  irruerent. 

2  "  Haec  fi  quem  nondum  commovent ,  ab  eo  fortallis  Aurelius  Prudentius ,  ut  m 
noftram  eat  fententiam,  impetrabit.  Namque  hic  in  Apotheoji  neminem.,  ne  e 
illis  quidem,  quos  maxima  urgeret  fuperftitio  ,  quique  Diis  omnia  ridiculis  reple1 
efle  crederent,  tanta  fuifie  vefania,  ut  omnibus  illis  Numinibus  unum  folum  tQ* 
ges  ferre  atque  imperare,  inficiaretur,  apte  atque  copiofe  his  verfibus  teftatur  : 


(f)  Ecquis  in  idolis  recubans  inter  /aera  mille  , 

Ridiculosque  Deos  venerans  [ale,  cefpite ,  thure , 

Non  putat  ejje  Deum  fummum  &  Juper  omnia  folum  ? 
Quamvis  Saturnis ,  Junonibus ,  Cythereis  , 
Tortentisque  aliis  fumantes  confecret  aras ; 

Attamen  in  coelum  quoties  fufpexit,  in  uno 
Conftituit  jus  omne  Deo ,  cui  ferviat  ingens 
Virtutum  ratio ,  variis  inftrutla  minifiris . 


Non  fum  ego  nefeius ,  Platonem  in  Cratylo ,  ubi  verborum  notationes  &  originf 
perfequitur  ,  &  inter  alia ,  unde  vox  nata  fit,  declarare  ftudet,  de  antiquim' 
nfis  Graeciae  incolis  &  habitatoribus  haec  litteris  prodidifle:  (§)  Videntur  ut 
mihi  Graecorum  prifei  Deos  folos  putajfe  eos ,  quos  etiam  his  temporibus  barbarorum  plr^ 
rimi  arbitrantur,  folem,  lunam,  terram ,  (lellas ,  coelum.  Quum  ergo  haec  omnia  per' 


(*)  Rigaltii  Gloff.  Ct)  Vers.  254-  (potius  v.  18 6.  p.  169.)  (5)  (**•  2<53-  OPP-) 

(q\  Irruerent  ]  (I.)  Quae  doftiffimi  viri  de  ferere  nojlri !  fac  mihi  exeundi  potejlatem. 

notiffima  inter  Chriftianos  precum  formula:  K ur»t  admodum  Epiftetus  haec  verba:  ttbp »4"»  ^  *** 
eft  fententia,  eadem  Jo.  Bonae  Cardinalis  .  haud  dubie  ex  fuo  petiit  ingenio ,  non  aute 
eft,  Rerum  Liturgic.  Lih.  II.  Cap.  4.  p.  316.  &  ex  receptis  vulgo  precum  formulis  deprom»  *  - 
divinae  Pfalmediae  Cap.  14.  4.  p.  485-  &  non-  quidni  &  reliquorum,  de  quibus  hic  loquim**’ 

nullorum  aliorum  minoris  auctoritatis:  quorum  verborum  ipfemet  au&or  ede  potui»?  Sed ,  fi  f° 
etiam  aliqui  eo  progredi  funt ,  ut  Chriftianos  a  cefferim ,  audiviffe  aliquando  Epiwetum  homm  ’ 
Deorum  cultoribus  has  preces  inter  alia  multa  mu-  quum  ita  precarentur,  quod  fieri  potuifle, 
tuatos  ede,  non  affirmare  fmt  veriti.  Ego  vero,  inficior;  nefeio,  quo  jure,  quod  unus  item  &  . 
ut,  quod  res  eft,  fatear,  haud  facile  a  me  impe-  ter  adhibuit,  id  ordinariis  &  ufitatis precibus  etn 
tro,  ut  precntiunculam  hanc  inter  eas  preces  re-  eorum,  quibus  Deos  publice  compellaverint,  . 
feram,  quibus  in  templis  &  cultu  publico  Deos  numerari  queat.  Illud  autem,  quod  multis  p>^ 
fuos  vulgo  adire  confuevcrunt  olim  vel  Graeci  vel  dixi,  Chriftianos  hanc  formulam  ufurpando  in> 
Romani.  Etenim  incertum  valde  eft,  an  Arria-  tos  ede  Deorum  commentitiorum  cultores, 
nus  vel  EpiQetus  hanc  precationem  ipfemet  fus  mihi  jejunum  ac  male  meditatum  v^eturlicCin 
compofuerit,  &  hominibus,  quos  objurgat,  fup-  Namque  ut  hanc  oratiunculam  tam  effie  fimpt^j- 
peditaverit,  an  vero  ex  ufu  quotidiano  &  moribus  ac  brevem  praetermittam,  ut  ipfa  eam  natur® 
populorum  fumferit.  Reprehendit  eo  in  loco  Epi-  minibus  calamitate  quadam  preffis  dictare  vide-  re 
Qetus  homines,  qui  Deum  trementes  &  anxii  fo-  non  inepte  quaeri  pollet,  fi  quod  effiet  hac 
lerent  accedere ,  neque  tam  divinae  fefe  provi-  imitationis  veftigium  ,  utrum  Chriftiani  acrn^i;r- 
dentiae  committere,  quam  exitum  ex  malis,  qui-  effient  ethnicos ,  an  vero  ethnici  Chriftianos V  .fl< 
bus  urgerentur,  trepidantes  a  Deo  flagitare:  N?»  tus  ego  fum,  Deorum  mancipia  tot  mimmu  ^ 
5  Tff'fjt,otiii  10  xpxrsj.it,  tu  r  Sn*  **•«***-.  ftituta,  difta,  &  dogmata  ex  Chriftiana  dite  I 

jfyoi  «yrS*  K^pi*  (Afi|c-«>!  *r«Vp»'4'  it  u.n  i$t>-  in  fuam  tranftuliffie,  quot  Chriftiani  ex  .  DU  |J,ra: 

lur.  Nunc  autem  trementes  augurium  captamus ,  fanis  inter  fuos  affium ferunt ;  ,  i>nmo  etiam  p  ■ 
Dcumque  invocantes  precamur  eum:  Domine ,  mi-  idque  peculiari  quadam  Dijfertatione,  nauci  n  ^ 


§•  27-  Nonnulli  corporeos  Jlatuertmt  Deos  ejje.  6tyr 

pstuo  in  curfu  ejje  confpicerent ,  ab  hac  natura  5  ^  nominaffc  videntur,  deinde  fcf 

Mos  animadvertentes ,  omnes  eodem  nomine  nuncupa  Qb.  Ncc  (r )  Eu  felium  ignoro  , 
dum  perfuadere  cupit  alicubi,  nullos  Deos,  nili  corporeos  &  anima  carentes,  ab 
°ttnibus  olim  cultos  effe  populis,  hoc  in  primis  di&o  Platonis  fefe  tueri  Sed  hoc 
contra  Platonis  fieri  fentendam,  certus  fum.  Is  enim,  tantum  abeft,  ut  trquam 
ullam  gentem  tam  fuifle  barbaram  &  immanem  praedicet  ,  ut  in  Deorum  loco 
corpora  haberet  mente  atque  fenfu  vacua ,  ut  contrarium  teftetur  potius.  Ifto 
v.er°j  qui  nunc  in  manibus  eft,  loco  vetuffciftimos  Graeciae  populos ,  aliasque  na- 
lIones  horum  barbarie  non  diilimiles,  a  recentioris  memoriae  Graecis  multo  illis 
gratioribus  diflinguit ;  quorum  hos  ad  inviforum  etiam  Deorum  perveniffe  cogni- 
tionem,  tradit.  Sed  fac,  verum  efle,  quod  Plato  perhibet,  veterum  populorumjv* 
a*1(luos  nullis  fupplicafle  Diis,  nifi  talibus,  quos  oculis  cernerent,  naturas  autem 
corpore  liberas  ignorafle  penitus,  haud  inde  tamen  confe&um  erit ,  tam  obtufo 
tuilfe  gentes  illas  ingenio,  ut  nullum  fupremum  celfiflimumque  Deum  agnofee- 
renc>  qui  res  omnes  gubernaret  &  componeret.  E  contrario  certum  efl ,  non* 
Mullos  eorum,  qui  omnem  rerum  naturam  corporibus  concludebant,  totum  tamen 
coelum  aetheremque  anima  praeditum  pro  fummo  habuifle  Numine.  Quid  enim 
Jlbi  aliud  hi  verfus  volunt. Euripidis,  quos  apud  Ciceronem  reperias? 

(*  )  Vides  fublime  fu  fum  ,  immoderatum  aethera , 

Qui  tenero  terram  circumveQu  amphftiturl 

liunc  J ummum  habeto  Deum ,  hunc  perhibeto  Jovem. 


(*)  De  nat.  Deor.  p.  223.  (Lib.  II.  C.  25.  p.  2993.) 


Fue- 


edita,  multis  exemplis  docui.  Sed  nefeio, 
uiam  morbus  viros  etiam  doftiflimos  invafit, 
J’  u  cognationis  nonnihil  inter  Chriftianorum  vc- 
r.um  rnores  &  inftituta  atque  eorum  religiones , 
ennrmiUltis  tum  Diis  fervicri'nt ,  animadvertant, 
«nteftim  fua  omnia  furtim  fublegifle  Chriltianos 
*  impuris  gentium  alienarum  rivulis,  clamitent. 
Vuafi  yero  nihil  habuiflent  Chriftiani ,  quod  Deo- 
ric  1  acerd°tes  accendere  ad  aemulationem  potue- 
Sn0  Sed  mittamus  haec,  quae  locum  op- 
L?Un*°rjm  ProPter  argumenti  dignitatem  poftu- 
t>  ’ 7  de  vocabulo  *«/>»©-  quaedam  adjiciamus. 
tC  evm-S  ad  fummum  pertinere  Deum,  Cudwor- 
quaedam  11110(1  ut  per^adeat,  veterum  difta 
in  °luibus  Ihprcmus  ille  rerum 
q  abfoIute  appellatur.  Sed 

?Unt  Uc  htere^ ^  .C08nit*one  quadam  imbuti 
aDllfi  rrnprrr  ?°mina  &  hrxcrnt 

Uni  r  n  ^  dominus  apud  Romanos  non 
fummo  Deo  fu,(Tc  propria,  fcd  omnibus  Diis 
qun1?1101,'  E  e  vocabulo  nunc  taceo,  de 

p  Ezech.  Spanhemtim  infpici  velim  Preuves  des 
fffrquesfur  les  Cefars  de  Julien  p .  39.  Nomen 
vim  ^  &  vocabulum  Dominus  hanc  habuifle 
^2narpUt  *impliciter  Polita  Deum  quemcumque  de- 
0  *rent,  vel  id  argumento  eft,  quod  Imperato¬ 


res  Romani ,  ut  divinitatem  fuam  oftenderent ,  «v* 
P«'»s  &  Dominos  fefe  cum  in  nummis  appellaverint, 
tum  a  populo  dici  voluerint.  Lege  Ezech.  Spanke- 
mhim  de  ufu  £f  praeftantia  numifmat.  Di[f.  VIII. 
Tom.  I.  p.  758.  &  Anton.  Borremanftwn  in  Hefpe- 
ris  Gorinchemenfibus  Cap.  1.  p.  3./.  Atque  hanc 
vocabuli  &  Dominus  potefhtem  non  igno¬ 

rabant  Chriftiani :  qui  propterea  nullis  vel  minis 
vel  promiflls  rmpelli  poterant,  ut  Imperatores  fta 
falutarent.  Herodes  Irenarcha  &  Nicetcs  Polycar- 
pum  ,  epifeopum  Smyrnenfem  ,  apud  E-fibiin t 
Hifior.  ecclef.  Lib.  IV.  Ccp.  15.  p  I3I.  ^  a‘1!o. 
quuntur:  Tt  xx*oi  *,-«»,  urCi  Lr'piE  ju:.-**,. 
Qtiidnam  mali  hoc  eft ,  dicere ,  domins  Cazfari 
Ille  vero  conftanter  hoc  recufat :  Oj  ] 

i  /*«.  Numquam  id  faciam,  quod  mihi 

fuadetis.  lertullianus  Apologetico  Cap.  31’.  p.  eS9* 
Dicam  plane  Imperatorem  Dominum,  Jfed  more  com¬ 
muni:  fed  quando  non  cogor,  ut  dominum  dei 
vice  dicam.  Haec  ideo  vifum  eft  annotare ,  ne 
quis,  quum  in  monumentis  veterum  fiomsn  x  a,©- 

de  Deo  videt  adhibitum,  fummum  continuo  Deum 
cogitet,  fapientiusque  nonnullos’,  atque  cenfue- 
runt  revera  ,  de  Deo  fcnGfle,  arbitretur. 

(r)  Eufebius  "l  Praepara .  euangel.  Lib.  I. 

Cap.  9.  P •  29.  J 

Tt  tt  (O 


Sol  ex  mente  Macrobii 


69  8 


Cap.  1W 


Fuerunt  ex  hoc  genere  alii ,  quibus  fubtilem  illam  igneamque  materiam,  quae  tor¬ 
tum  permearet  mundum  ,  quem  ratione  valere  cenfebant,  in  fummi  Numinis  fafti* 
gio  ponendam  efle ,  vifum  eft.  Atque  haec  quidem  opinio  ne  philofophis  quidem 
nonnullis,  quam  reciperent,  indigna  fuit  habita:  in  quibus  Heracliti  fellatores  & 
Stoicos  numerandos  efle,  notum  eft.  Denique,  qui  Vettium  Praetextatum  ,  cujus 
perfonam  aflumfit  (s)  Macrobius ,  tot  veterum  populorum  Numina  ad  unum  re¬ 
ferre  folem,  videt,  is,  vereor,  ne  in  hanc  incidat  cogitationem,  gentes  illas  fo 
lem  animatum  fummi  Numinis  inftar  coluifle,  idque  prece  hac,  quae  apud  (0 
Macrobium  exflat,  fortaflis  declarafle:  ''ha*  n vevnxpfat^ ,  n&r/xx  imipx.  Sol  omnipo" 
tcns ,  mens  &  anima  totius  mundi,  &c.  Taceo,  ipfum  Cleanthem ,  magnum  illu^ 
Stoicae  familiae  decus,  quem  pietate  erga  Deum  infignem  fuiife,  conflat,  nofl 
paucis  hac  opinione  imbutum  videri. 

Ut  haec  ita  fint,  nolim  tamen,  fibi  quisquam  perfuadeat,  quod  nonnullos  f<f 
cifle  video,  conftitutum  fuifle  Macrobio  in  Saturnalibus ,  hanc,  quam  diximus,  opi' 
nionem,  folem  animatum  fummum  efle  &  maximum  ceterorum  omnium  Numi' 
num  Deum,  ita  tueri,  ac  fi  ipfemet,  aut  plerique  omnes  Deorum  cultores  eam 
foverent.  Multo  minus  idcirco  eum  hanc  adfciviffe  fententiam,  putandum  eft» 
quo  iftam  Deorum,  quam  orbis  adhuc  veneratus  erat  ,  multitudinem  ad  unum 
veluti  revocaret  Deum,  neque  tantam  efle,  offenderet,  quanram  multi  putarent» 
Chriflianae  difciplinae  ceterarumque  religionum  diflimilitudinem.  Namque  difet' 
tiflime  fe  de  illis  tantum  Diis  affirmat  difputationem  inflituifle,  quifub  coelo finh 
id  eft,  de  minori  quodam  Deorum  mundanorum  genere.  Quin  etiam  ne  hos  qui' 
dem  omnes  oratione  ifta  comprehendit:  excludit  mulcos:  multos  viciflim  nil  im1 
varia  efle  unius  folis  nomina  ,  quibus  diverfas  ejus  virtutes  veteres  indicare  voluis- 
fent,  contendit.  Ceterum,  qualem  fibi  Deum  ipfe  Macrobius  effinxerit,  id  cum 
ex  ceteris  ejus  libris,  tum  ex  fequenti  in  primis  loco  patebit,  e  Commentario  i'1 
Scipionis  /omnium  depromto,  quo  declarat,  quonam  fenfu  in  illo  fomnio  extimus  g!0* 
borum  coeleftium  &  coelum  flderibus  fulgens  fummus  Deus  vocetur:  (*)  Quod  biM 
extimum  globum  fummum  Deum  vocavit,  non  ita  accipiendum  e/l ,  ut  ijle  prima  caujfa  u 
Deus  ille  omnipotenti/fimus  exi  (limetur,  quum  globus  ipfe,  quod  coelum  e/l,  animae  fit  fabri* 
ca>  anima  ex  mente  procefferit ,  mens  ex  Deo ,  qui  vere  fummus  eft,  procreata  fit.  Sed  fu 

mu# 

C*>  Lib.  I.  C.  17.  (p.  87.) 


(  *)  Macrobius ]  Saturnal.  Lib.  I.  Cap.  17./. 
b  270./. 

( t )  Macrobium ]  Saturnal.  Lib.  I.  Cap*.  23.  p.  313* 
(vi)  Tertium ]  Vid.  Somn.  Scipionis  Lib.  I. 
Cap.  2.  p.  9.  Hic  vero  mentem  potius  &  fenten- 
tiam,  quam  verba,  recitat  Macrobii  vir  longe  do- 
ftifllmus. 

(x)  Crederent ]  Macrobius,  id  quod  commen¬ 
tarius  ejus  in  Somnium  Scipionis  a  Cicerone  feri- 
ptum  aperte  docet ,  fcholae  illius,  quam  reccntio- 
rem  vocare  folemus  Platonicam ,  praeceptis  plane 
fuit  imbutus.  [  Non  autem  Chriftianus  fuit,  quod 
B orthio ,  Grotfo,  Collino  vifum,  contra  quos  vid. 
Maffon  Bibi,  raifonnee ‘  T.  XIIL  B.  II.  p.  44.7./.] 
fix  quo  fine  negotio  intelligitur ,  partim  quid  de 
religione  fummoque  Deo  fenferit;  partim  cui  jji 


fole  laudando  &  praeter  modum  exornando 
multus  ac  ingeniolus  fuerit.  Haec  nempe 
phorum  natio ,  tametfi  fummum  e(fe  fateretur  Nu' 
men,  fecundum  hoc  tamen  nullum  fole  major^q 
&  excellentiorem  efle  Deum  ,  affirmabat :  fl‘|0 : 
dogma  quam  fubtiliter  expofuerint ,  cx  Ju^taJL 
Oratione  in  folem  omnium  difeas  optime.  ^  n 
Zachar.  Mitylenaeum  Dialogo  de  opificio  mun  * 
p.  173.  176.  184.  Itaque,  quod  huic  generi 
tus  addiftus  erat  Macrobius ,  dc  fole  quoque  be 
mereri  cupiebat ,  atque ,  Nufninum  Deoruinfl 
quidquid  olim  cultum  eft ,  unutn  efle  folem ,  atn^ 
mabat.  Verum  in  hac  tota  disputatione  fedfcac  i 
tius  ltudio  &  anteceptis  opinionibus,  quam  ra 

ni  atque  veritati ,  morem  gerit ,  populorum Jl. 
religiones  conturbat  verius,  quam  explicat:  q  £ 


§•  27. 


non  cjl  fupremus  Deus. 


699 


inum  quidem  dixit  ad  ceterorum  ordinem ,  qui  fu  bj  edi  i  funt  \  Deum  vero ,  quod  non  modo 
immortale  animal  ac  divinum  Jit ,  plenum  inclytae  ex  illa  purijjima  mente  rationis ,  f ei 
qjiodtf  virtutes  omnes ,  quae  illam  primae  omnipotentiam  fummitatis  fequantur ,  «af  ipfe 
faciat,  aut  contineat.  Ipfum  denique  Jovem  veteres  vocaverunt ,  apud  Theologos  Ju- 
piter  efl  mundi  anima.  Conflat  hinc,  Macrobium  pariter  ,  atque  reliquos  Deorum 
amicos,  folem  omnino  magnum  efie  Deum,  cenfuifle:  nec  eumdem  fortaflis  du¬ 
bitaturum  fuiffe,  fidus  hoc  certo  fenfu  Jovem  ramKyito&t ,  omnipotentem  rerum 
omnium  moderatorem ,  appellare:  quin  etiam  exiftimo,  uti  coelum  ftelliferum/uwwax 
beiis  in  Somnio  Scipionis  appellatur ,  fic  eum  folem  eodem  nomine  honeflaturum 
baifTe ,  eo  quod  primas  in  inferiori  mundo  adminiftrando  partes  obtineret.  y\t 
fultum  tamen  ab  eorum,  quod  manifefluirneft ,  opinione  aberat,  qui  tantum  foli 
tr\buunt ,  ut  eum  primam  caufflm  &  omni potent ijftmum  efie  Deum  ftatuant.  Soli 
^nim  primum  atque  coelo  aeternam  praeponebat  animam,  quae  utrumque  ratione 
&ciflet  &  comparafTct:  hanc  deinde  ex  mente  feu  perfe&iifima  intelligentia  pro¬ 
batam  effe  ducebat  animam :  ipfam  denique  mentem  ex  vere  fummo  putabat  ma- 
^afle  omnipotentiflirnoque  Deo.  In  quo  patet  Platonis  eum  fequutum  efie  au£lo-  544 
j^itatem  ,  triaque  rerum  omnium  principia  ,  feu  tres  in  una  divinitate  per¬ 
bonas  conflituifTe.  Quam  quidem  dottrinam  alio  loco  copiofius  &  planius  hoc 
ttiodo  perfequitur:  (*)  Deus,  qui  prima  caujpi  ejl  &  vocatur ,  unus  omnium,  quaeque 
f*nt,  quaeque  videntur  effe,  principium  &  origo  efl.  Hic  fuper  abundant  i  maje/tatis  fa¬ 
cunditate  de fe  mentem  creavit.  Haec  mens ,  quaevis  vocatur  ,  qua  patrem  infpicit ,  ple - 
mam  fimilitudinem  fervat  audiaris ,  animam  vero  de  fe  creat ,  pofleriora  ref pici  ens.  Rur - 
fus  anima  partem,  quam  intuetur,  induitur,  ac,  paullatim  regrediente  refpedlu  in  fabri¬ 
cam  corporum,  in  corpora  ipf a  degenerat.  Adjicio  (v)  tertium  ejus  locum  aeque  me¬ 
morabilem  :  Summi  &  principis  omnium  Dei  nullum  fimulacrum  finxit  antiquitas ,  quia 
fitpra  animam  £?  naturam  efl ,  quo  nibilfas  efl  de  fabulis  pervenire ,  de  Diis  autem  cete - 
tis  &  de  anima  non  fruflra  fe  ad  fabulof a  convertunt.  His  quid  validius  fieri  ad  eos 
mfellendos  potefl,  qui  vel  Macrobium ,  vel  ceteros  Deorum  adoratores  tanta  fuifTe 
fontis  imbecillitate  praedicant,  ut  folem  animatum  naturam  omnium  fummam, 
principem,  &  excellentiffimam  effe,  (a;)  crederent? 

Atque  hic  non  dubito,  quin  operae  pretium  faciam,  fi,  quod  antea  jam  mo¬ 
nui, 

(*)  Somn.  Scip.  Lib.  I.  C.  14.  (p.  73.) 


*  res  &  locus  ferrent,  facile  demonftrare  liceret. 
Ae5u,e  ta™cn  primus  aufus  efl  Macrobius  omnes 
n?nr?em-Deos  refcrre>  fed  vcftigia  tantum  fuin- 
'  eius  5  quam  fequebatur,  familiae  philofo- 
Exftat  longus  Porpbyrii  locus 
S  ,? t h'm  rra!P"“-  Lib.  IU. 

ftiim  ™:,ic  Jiiwl?0  non  PufiUam  Deorum  ma- 
D  n  umus.  e^e .  Ibhs  fimulacra  tuetur.  Sed  hos 
nes  vanitatis  jam  valide  convicit  conatus  Eufe- 
d f.LL  c:  CaP‘  12‘  P.\  120.  Cujus  rationes  fi  viri 
en,  -j  ®  attente  &  diligenter  ponderaffent,  credo 
quidem ,  non  tam  facile  in  Macrobii  fententiam , 
gmme  veluti  fafto,  conceffiffent.  Ipfe  Julianus 
Omn?Ul1?  modo  Poirc>  intcHexi{re  videtur »  ut  Dii 
^iof  S  ad  unum  fo,em  revecarent«r.  Itaque  inge- 
u«s  rem  inftituit,  atque  Deos  quidem  ceteros 


extra  folem  exfiffere,  faffus  eft,  Bacchum,  Mer¬ 
curium,  Aefculapium ,  &  reliquos;  at,  quo  lolis 
tamen  fimui  honori  pro  viribus  confuleret,  omnes 
hofce  Deos  ex  fole  procreatos  ac  genitos  efle, 
docuit;  Orat.  IV.  in  folem  p.  144 .  f.  Atque  is 
Jamblichwn  latius  effe  perfequutum  opere ,  quod 
periit,  B-»Sr,  quae  ipfemet  pracclfe  ac  brevi¬ 
ter  enarraffet,  fimul  fignificat ,  /.  c.  p.  157.  Sae¬ 
pius  ego  tacitus  ex  me  quaefivi,  quemadmodum 
viri  fine  controverfia  magni  &  eruditi  hoc  a  fe 
impetrare  potuerint,  ut,  nulla  deliberatione  infti- 
tuta,  temere  probarent  omnia,  quae recendores, 
qui  poft  natum  vixerunt  Servatorem,  pbilofoplu 
ac  rhetores  de  religionibus  &  Diis  gentium  feripta 
reliquerunt :  quos  quidem  non  ignorare  poterant, 
quo  Chriffianoruin  effugerent  tela,  in  omnes  leic 

Tttt,  p11* 


Perfarum  dc  Leo  fent entia ]  Cap.  IV. 

nui,  repetam,  ne  ipfos  quidem  Perfas,  quibus  hoc  prae  reliquis  omnibus  populi? 
exprobratur,  quod  folem  fummi  loco  Numinis  venerati  llnt,  jure  hujus  poftulari 
fiagitii.  Quod  fi  enim  (y)  Eubuloy  qui  copiofe  Hifioriam  confcriplic  Mithrae , 
fidem  licet  adjungere,  populus  hic  alium  Deum,  nulli  vifum  mortalium,  mulco- 
que  majorem  fole,  quippe  qui  non  folem  modo,  fed  univerfum  virtute  fua  mun¬ 
dum  produxiflec,  tamquam  verum  Mithram ,  cultu  &  religione  profequebatur.  Sed 
nec  Eubulus  id  unus  tefiatur.  Herodotus  (*)  fimiliter  Jovem  Perfarum  difiinguit  a  fole. 
Xenophon  multis  idem  locis  tefiatur :  inquibus  isceteris  e(l  luculentior,  quo  Cyrum  re- 
fert ,  quum  in  fomnio ,  mortem  (ibi  imminere ,  admonitus  eflet ,  preces  atque  facrificia 
primum  Jovi  Perfarum,  A<i  mevptmy  tum  foli  ceterisque  Diis  obtulifle:  ( f  ) ve5i/€  A" 

TE  merpuee  yAiu  x,  ntng  txThoie  irri  r  ancav  ,  u?  UifiPtti  Jiutonv  ,  afo  •  Ztv  rttt* 

rpui  Xf  ?a/e  )  Trdvjig  fa} ,  TwSg  xct&cYj&x  .  x.  t.  a.  Jovi  patrio  ,  (id  eft  » 

Perfarum)  foli ,  Diis  ceteris  in  Jummis  montium  jugis ,  (fio  enim  Pcrfae  confu e* 
545  u  erunt)  facnficia  maftabat.  &  in  hanc  fent  entium  preces  concipiebat:  Jupitsr  patrie , 
(id  eft,  tu  Mithras  aut  Oromasdes)  ac  fol ,  vosque  Dii  univerfi ,  accipite  haec  Jacrfr 
Simili  ratione  &  inftituto  Plutarchus  memorat  Darium  precatum  efle :  ZtZ  7mr &■ 
n tp-Zv,  Jupiter patrie  Perfarum  ,  feu  tu,  qui  fummus  a  Perfis  Deus  haberis.  Heroy 
dolus ,  praeter  haec  ,  &  Curtius  in  facris  ac  folemnibus  Perfarum  pompis  moris 

fuiflfe» 

(*)  Lib.  I.  C.  131.  (I)  Cyr.  Indit.  Lib.  VIII.  p.  154* 


partes  vertifle,  ut  pulcriora,  quam  erant,  indi- 
tuta  fua  facerent.  Sed  quid  antiqui  cujusdam  aucto¬ 
ris  nomen  non  potcd  apud  cos ,  qui  magnam,  vitae 
partem  in  antiquitatis  exploratione  confumferunt? 
Feramus  haec  in  hominibus  ceteroquin  praeftan- 
tiflimis,  &  magnis  eorum  meritis  condonemus. 

(  y  )  Eubulo  1  Apud  Porphyrium  de  antro  Nym- 
phar.  p.  253. 

(3)  Poteji ]  De  Perfarum  religione  fupra  ple¬ 
ne  ditis  ac  copiofe  expofui ,  quae  hoc  loco  repe¬ 
tere  nec  placet ,  nec  expedit.  Hoc  unum  addo, 
ex  edicto  Cyr/,  quod  Efdrae  I.  2.  legitur,  com 
mode  quidem,  quidnam  rex  hic  tum  temporis  de 
Judaeorum  Deo  fenferit ,  intclligi  po!fe ,  non  autem 
populi  totius  Perfarum  religionem  &  de  re  divina 
fententiam, 

(a)  Strabo ]  Non  invenio  in  hoc  Strabonis  loco 
cunfta ,  quae  in  eo  fibi  vifus  ed  invenitle  vir  lon 
Se  ctoCtiflimus.  Nec  enim  Strabo  cenfuide  tradit 
Aethiopes,  fummum  Deum  prorfus  a  mundo  fe- 
cretum  efle ,  nulliusqlie  mortalium  oculis  cerni 
pofTe.  Ad  ipfam  rem  quod  attinet,  nullus  ego  du¬ 
bito,  quin  duplex  hic  Aethiopum  Deus  duplex  il¬ 
lud  principium  fit,  alterum  bonum,  alterum  vero 
malum  ,  in  quo  colendo  tot  confenfcre  populi. 
Multis  enim  veterum  perfaafum  fuifle,  Perfis, 
Aegyptiis,  &  aliis,  Deum  illum,  unde  malum 
omne  nafceretur,  mortalem  efle ,  fenfimque  dele¬ 
tum  atque  exftin&um  iri ,  vel  ex  Plutarcho  condat 
Libro  de  Iftde  atque  Ofiride  p.  370>  Atque  hoc  ut 
tanto  credam  facilius,  haec  duo  me  in  primis  com- 
jsiovcnt.  (I. )  Aethiopes  hi  ilii  funt  populi,  quqs 


nunc  Hab°JJinos  dicimus,  qui  finitimi  funt  AegyP’ 
tiis.  At  Aegyptiorum  plerosquc  binis  ferviiu® 
Numinibus,  alteri  bono,  alteri  malo,  atque  h°c 
quidem  ,  quod  Typhonis  nomine  appel labant,  m?r' 
tale  fecilTe ,  feu  Typhonis  potentiam  paullati^ 
fractum  iri ,  aiTevcralfe ,  ex  Plutarcho  tedatiffifnu!l1 
cd.  Credibile  omnino  ed ,  Aethiopes ,  uti  mu}^ 
alia,  ita  hoc  etiam  dogma  traditum  ab  Aegyp0*- 
accepiffe.  (II.)  Aethiopes  alterum  hunc  Deu#j 
fuum,  cui  mortem  imminere  datuebant  ,  di c&e 
folebant  '•  *0  *  n*®*.  Fallor,  aut  his' vet' 

bis ,  fi  modo  recte  a  Strabone  fermonc  Graeco  c*' 
prefla  ftmt,  nihil  aliud  (ibi  voluit  haec  gens,  qliat? 
id  ,  quod  Perfae,  itemque  alii  populi  dc  malo  prae' 
cipere  folebant  Deo,  fiinilem  eife  cum  t*  <v  '!f. 
feu  ignorantiae.  Plutarchus  de  IJide  ac  Ofif* 
p.  369.  Is  certe,  qui  Uec  ullo  gaudet  floirth^' 
nec  notus  ed,  ignorantiae  vera  ed  effigies,  f13' 
bent  igitur,  nifi  me  faliit  opinio,  in  Aetbiop:bl1 
populum  viri  doftiffimi  ,  quem  reliquis  ad?a 
gentibus  ,  quas  ante  Manichacum  Manichaeis111 
infectas  fuifle,  demondrarunt. 

(b)  Caefar ]  De  Bello  Gallico  Lib.  VI.  Cap- 

p.  125.  ed.  Cellarii.  .g 

(c)  Tacitus  ]  Ainbigae  dicta  funt,  quaC  \ia 
de  Taciti  &  Julii  Caefaris  difeordia  in  dcfcribe  ^ 
veterum  Germanorum  religione  leguntur,  h1  .n 
tutum  fi  confideres  doctiffimi  viri,  qui  hoc  ag1  f 
primis ,  ut  veteres ,  quotquot  fuerunt ,  P°P 
unius  Dei  cultores  fuifle,  perfuadeat,  hanc  . 
mentem  ejus,  facile  putes,  Caefarem  p lures  1 
dem  Deos  Germani?  fuifle  tedari ,  fed  repug  ^ 


§•  2?.  Aethiopes  iinum  coluere  Deum ,  £5?  Germani .  701 

narrant,  ut  currus  Jovi  facer,  isque  ab  illo  ,  quem  foli  dedicaverant,  alius 
duceretur.  Illud  vero  Cyri  ediftum,  quod  in  Esdrae  Libro  feriptum  legitur,  ne¬ 
gotium  plane  conficit:  in  quo  quidem  Deus  ille  coelorum,  quem  Cyrus  ait  fibi 
totius  terrarum  orbis  regna  dedifle,  imperaffeque ,  uc  aedem  ipfi  facram  Hierofo- 
^ mis  conflrueret ,  idem',  qui  fol,  effe  nullo  prorfus  modo  (z)  poteft. 

\  Aethiopes,  quorum  Strabo  mores  deferibie,  in  barbaris  non  ego  repugno  gen¬ 
tibus  numerari.  At  hi  tamen  non  modo  unum  fummumque  Deum  profdli  funt , 
vdum  hunc  et:am  Deum  a  mundo  fecretum  efle,  nec  idcirco  oculis  fpettari  ho¬ 
minum  pofle,  putarunt.  Sic  enim  (a)  Strabo  de  illis:  (*)  1 

Vei1cv,  Tfewir  e/['  c rea  ar  ocivcv  r  7TcivJuv ,  t  q  B-vtjrov  ,  dvwuy.lv  7ivx  '  u?  ts  xij 

^hynatA  ^  /3*<nWf  fhxe  voyl&n  Deum  putant  alterum  immortalem  ,  alterum  morta - 
hm:  immortalem  quidem  eum ,  qui  rerum  omnium  cauffa  fit ;  mortalis  vero  apud  eos  in¬ 
certus  e(l,  &  nomine  caret :  fed  frequentius  eos ,  a  quibus  beneficium  acceperunt  &  reges 
Pro  Diis  habent.  Veteres  quidem  Germanos  ( b )  Caefar  aliis  vixifle  legibus,  affir¬ 
mat:  Deorum ,  inquit,  numero  eos  folos  ducunt ,  quos  cernunt ,  quorum  opibus  aperte 
fivantur *  Solem  &  Vulcanum  &  Lunam.  Verum  (c)  Tacitus  hanc  culpam  ab  illis 
removet,  quem  ,  quum  Caefate  recentius  fcripferit,  melius  de  rebus  Germanorum 
fuifle  eruditum,  credibile  cft.  (f)  Et  funt,  qui  memoriae  prodiderunt,  (d) 

feri- 

(*)  I.ib.  XVII.  p.  822.  (p.  m.  779.) 

(|)  Vid.  Schcdius  de  Diis  Germ.  (Syngr.  I.  Cap.  12.  p.  2$i.) 

Tacitum ,  qui  uni  tantum  Deo  Germanos  ferviifle  magiftris  fuiffet  uFus,  aut  populi  Celtici  ftupo* 
dicat.  Verum  longe  fecus  fefe  res  habet.  7 aci-  rem  &  pronuntiandi  vitia  coram  contemplatus  cflet. 
tus  &  Caefar  hoc  uno  feiunfti  funt  difcriminc,  Deinde  Celtas  non  nifi  unum  Deum  coluifie,  re- 
quod  hic  Germanos  folem,  ignem,  &  lunam  folos  pugnante  prorfus  veritate,  decernit:  quum,  prae- 
Deorum  duxiffe  numero,  affirmat,  ille  vero  Ger-  tes  Thoantem,  ex  monumentis  minime  dubiis  ap- 
Maniae  Cap.  29.  34.  40.  alios  etiam  praeterea  pareat,  plures,  Htfum,  'lar anum,  &  alios,  Deo¬ 
ios  illis  fuilfc  viios  ,  Mercurium  ,  Martem  ,  rum  numero  ab  hac  gente  effe  habitos.  Forte  vc- 
Herculein,  Ifidem,  alTeverat.  Multa  funt,  quae  ro  commodius  &  melius  exiftimavit,  quam  loquu- 
Caefaris  auftoj itatem  hic  repudiari  jubent,  qui  te-  tus  cft,  idque  tantum  fibi  voluit,  Celtas,  etiamli 
^erc  haud  dubie  unius  Germaniae  populi  religio-  multis  fuppliccs  olim  Diis  fuerint,  ad  unum  ta- 
nem  nd  omnes  eius  incolas  retulit  Vid.  Godofr.  men,  ad  Thoantem  nimirum ,  reliquis  majorem  re* 
Dechtii  Germaniae  Jacrne  ac  litteratae  P.  I.  Cap.  3.  rum  fummam  detuliire.  Longius  etiam  doftifiimus 
4-  p.  3 . /.  &  Pauli  HachenbergU  Germania  me-  Cudworthus  progreditur,  qui,  quod  de  Celtis  dixe- 
dia  Diff.  VIII.  p.  178.  At  Tacitum  licet  hac  in  rat  Schcdius,  ad  Germanos  trahit,  dudhis,  ut  ar- 
*c  praeferamus ,  haud  tamen  inde  conftabit ,  unum  bitror  ,  hac  opinione  ,  Theutatem  Celtarum  & 
Leum  Germanos  adminiftrationi  ac  gubernationi  Tuiftonem,  Deum  Germanorum \terra  editum,  quem 
totius  1  erum  naturae  praefecifle.  Tacitus  memorat  Germaniae  Cap.  1.  nil  inter  fe 

( d )  Scriptores  alii]  Schedii  hacc  eft  conicchi-  differre.  Equidem  liberalitcr  cum  eruditifilmis 
ra,  verum  nullis  fulta  vel  auctoritatibus  vel  ratio-  hifce  viris  partiar.  Nec  Schedii  etymologias  mo- 
nibus  ,  tametfi  non  paucis  non  probabilis ,  fed  vebo  ,  nec  Celtarum  Germanorumque  diferimen 
vero  proxima  videatur.  Ita  enim,  quafi  leges  fer-  urgebo,  nec  etiam  pugnabo  hoc  in  loco,  Thaau- 
rct,  de  Diis  Germanis  Syngr.  I.  Cap.  12.  p .  291.  tem  feu  Theutatem  &  Tuiftonem  confundi  minime 
■Deus,  inquit,  prifeis  Celtis  Thau  dictus  fuit:  poft-  debere.  [  Non  differre  hos  putat  Leibnitius  Epift- 
inodum  errore  Jlupiditate  populi  ri  Thau  tranftit  p.  318.  add.  p.  422..  ubi  dc  diferimine  religionis 
*n  Thauta,  hinc  m  Thautes,  ultimo  in  Theutdtes.  Gallicae  &  Germanicae.  Ingeniofa  eft  cjus  con  c- 
Dnicus  autem  Deus  a  Celtis  colebatur,  qui  pofteris  ttura  p.  451.  qua  Ditem,  a  quo  Caefar  dicit  Ger- 
jheutates ,  quam  primum  Thau  diceretur ,  diQus  manos  ortos  ,  non  differre  a  Thcut  arbitratur.  ] 
fuit.  Quibus  dittis,  ad  longam  di\Tertit  digreffio-  Stent  hacc  omnia  fuo,  quo  collocata  funt  a  viris 
110111 .  qua  plures  populos  non  nifi  unum  Deutn  dexftis,  loco,  dum  aliorum  concidant  armis*  No 
coluifie ,  veterum  teftimoniis  dcmonftrare  nititur,  hoc  quidem  negabo,  Celtas  &  Germanos  uni  prae 
^lc  primum  loquitur  Schedius ,  ac  ii  Celtis  ipfis  reliquis  omnibus  Deo  fidem  &  religionem  wwn 

Tl  n  «i? 


7 os  *Gctvmm  unum  coluere  Deum.  Indi,  Cap.  IV. 

54<5fcriptores  alii,  Germanos  uni  fummo  Numini  fupplicaffe,  quod  principio  Tbau, 
poftmodum  Th antes  &  Theutates  vocaverint.  Ad  extremum,  qui  noftris  adhuc 
54.7 temporibus  fiftis  Numinibus  facra  faciunt,  Indi  omnes,  Siamitae,  Guineae  po¬ 
puli,  Pernam ,  Mexicani,  Virginiae  novaeque  Britanniae  incolae,  quorum  aliqui 
propius  a  lUmma  feritate  abfunt ,  de  nulia  minus  re.  dubitant,  quam  de  hac, 

unum 

diKiffe:  nihil- enim  veterum  dant  libri,  quod  ad  viri  fententiam  cupidius  amplecterer,  quam  vetc- 
quaeftionem  iftam  plane  dirimendam  fufficiat.  In  rum  Romanorum,  fi  fas  efib  ducerem*  barbaro- 
hoc  vero  unum  inquiram,  an  recte  Thaautes  iit  e,  rum  populorum  Deos  cum  Graecorum  atque  Ro* 
live  a  Gallis  folum  &  Celtis,  five  etiam  a  Germa-  manorum  Numinibus  conferre.  Verum  fatis  de 
nis  cultus  fit,  cum  fummo  rerum  omnium  parente  Theutate:  dc  quo  ideo  latius  dicere  volui  quod 
ac  domino  a  viris  egregiis  componatur.  Ingenue  doftifllmas,  hac  etiam  aetate,  viros  jufto  promo¬ 
vero  fateor,  mihi  hoc  invita  prorfus  veritate  lieri  res  efle  animadverto  ad  caufTam  veterum  ponulo* 
videri.  Etenim  (I.)  tellimoniis  veterum  minime  rum  Gallorum,  Germanorum,  Celtarum  Britan- 
dubiis,  quae  Jac.  Mortini  cultiflimo  de  veterum  norum,  contra  eos  agendam,  qui  turpiffimis  fa* 
■Gallorum  religione  Libro  collegit,  exploratum  cft,  perftitionibus  imbutos  eos  fuilTe,  nil  dubitant 
Hefum  majorem  mulco  &  excellentiorem  a  Gallis  Qui  Theutaten  Plutonis  efle  non  veritus  eft  alHr- 
habitum  efle  Thaaute  :  quod  quidem  occaflonein  mare  imaginem  eruditiffimus  Gallus  idem  tame» 
viro  huic  do&iflimo  praebuit  in  hoc  Aefo  vel  Hefo  alium  Gallorum  feu  Celtarum  Deum  *  E  fum  nempe 
fummi  Dei  effigiem  quaerendi:  quo  jure,  paullo  au tAefar,  in  fupremi  Numinis  loco’pofuit  Re#r 
poft  inveftigabo.  (II.)  De  Theutate  hoc  ea  prae-  gion  des  Gaulois  Tom.  I.  Lib.  II.  Cap  2  p  2  <7  /• 
dicabant  Celtae  five  Galli,  ut  Romanis  haec  nafcc-  Hunc  Deum  efle  vult  illum  ignotum  cujus  Paulis 
retur  opinio,  Deum  huncce  cumdem  efle,  quem  meminit  in  Areopago  Aci.  XVIl  ’  Hunc  Deu# 
futim  Mercurium.  Vid.  Schedius  de  Diis  Gemian.  Hebraeorum  abf conditum,  hunc,  Samaritani  quem 
Syngr.  I.  Cap.  5.  p.  155.  &  Gerh.  Jo.  VoJJius  vocarunt,  Deum  fine  nomine  opinatur  efle  p  260* 
de  idololatria  Lib.  I.  C.  35.  P •  98-  Atque  nui-  Gallos  igitur  cenfet  fummo  rerum  omnium  mode' 
lum  mihi  dubium  eft,  quod  res  ipfa  etiam  docet,  ratori  ante  natum  Servatorem  fuifle  devotos*  at 
quin  omnia  Julii  Caefaris ,  Tertulliani ,  aliorum-  poft  natum  Chrijlum  malo  quodam  fato  conti" ille* 
que  veterum  de  Mercurio  ,  cui  Gallos  ftuduifle  ut  Hefus  in  Jovem  converteretur.  Rationes*  c* 
narrant,  teftimonia  ad  hunc  unum  Theutaten  per-  quibus  id  patere  arbitratur,  partim  funt  ex  voca' 
tineant.  Quare  Deum  hunc,  nullo  modo  verili-  bulis  &  nominibus,  partim  ex  rebus  ipfls  du<ftaff' 
mile  eft,  a  Gallis  toti  rerum  naturae  parentem,  (I.)  Efus  &  Aefat  obfervat  lingua  Hetrufca  & 
architeftum,  &  gubernatorem  datum  efle:  quod  fi  veterum  Gallorum  Deum  fignificare  p  2*7  Cort* 
ab  illis  factura  eflet,  llomani  fine  controverfia  Jo-  cedam,  nihil  efle  verius:  fed  ignorare  me  fateor, 
■vis  potius  fui  effigiem  in  eo,  quam  Mercurii ,  re-  quidnajn  hoc  faciat  ad  eos  convincendos  qui  H* 
periflent.  E  contrario  iisdem  rebus,  quibus  Grae-  fum  &  fumimim  «elfilfimumquc  Deum  non  differt 
eorum  &  Romanorum  Mercurius  ,  mercaturae,  negant.  Nomen  Hefus  idem  cft  quod  Latini 
furtis,  eloquentiae,  praepofitum  fuifle  Theutaten ,  rum  Deus.  Igitur  Hefus  fupremum  eft  Numen  & 
hinc,  nili  me  fallunt  omnia,  perfpicuum  cft.  lud,  quod  Hebraei  coluerunt.  Haec  quem  com* 
(III.)  Hunc  ipfum  'Theutaten  humano  fanguine&  movet  argumentatio,  is  valde  mobilis  fit  necclfc 
vi&imis  placare  moris  erat  Gallis :  idemque  Hefo  cft.  (II.)  Efus,  ait,  veterum  Gallorum  lingi* 
atque  Tarani  praeftabant  iili  officium.  Lucanus  idem  eft,  quod  terribilis.  Unde  vero  haec  novit 
Pharfal.  Lib.  I.  vf.  4 66.  vir  eximius?  Accipe  rationem:  Heuz  ou  Heus** 

Lt  quibus  immitis  placatur  /anguine  diro  las  Breton  fignifie  horreur,  epouvante.  Si 

Theutates,  horrensque  feris  altaribus  Hefus ,  lem’  hoc  argumentum  contemnerem  plane,  ac  » 

Et  Taranis  Scythicae  non  mitior  ara  Dianae.  Vltate  .i?ia  ievms  e£f ’  dicerem.  Verum  facd* 

ero.  leneat,  quod  fibi  fumlit,  eruditus  mone¬ 
lam  cruenta  &  immania  facra  quemadmodum,  chus,  Hefus  idem  efle ,  quod  formidolofus  &  terri- 
quaefo,  m  luinmuin  Deum  conveniunt  ?  Aut  11  bilis.  Atqui,  pergit,  in  facris  litteris^ Deus  dici' 
fummus  f neutates  Deus  fuit,  cur  eodem,  quo  Ta-  tur  terribilis.  Ergo  Hefus  fupremus  cft  Deus* 
ranis  &  Hefus,  honore  affectis  eft?  Ilac  ipfae  Vid.  p.  264.  Quae  vis  hujus  fit  connexi,  mani' 
humanae  victimae,  quas  Gallos  Theutati  accepimus  feltuin  erit  continuo,  fi  imitatus  illud  fuero.  Ju' 
lnimolafle,  tantum  potuerunt  apud  Jac.  Murtini ,  piter  optimus  maximus  a  veteribus  vocatur.  Dcl!s 
ut  1  lutonem  potius  fub  hoc  Deo  latere,  quatn  fummus  a  facris  feriptoribus  iisdein  infignitur  nomi' 
Mercurium ,  fibi  perfuaferit,  Religion  des  Gaulois  nibus.  Ergo  Jupiter  fummus  eft  Hebraeorum  Deus- 
Libr.  III.  Cap.  3 .  p.  15.  /  Cuju*  Cgo  dochffimi  Mars  miilics  horribilis,  terribilis ,  torvus  poetis 

.  ali» 


-2 y,.  Siamitae  &c.  unum  Deum  profcjji  funt .  703 

unum  efle  fumeum  maximumque  omnium  Deorum  Numen.  Atque  hoc  Numen 
Variis  defignant  nominibus ,  Parmifccr  ,  Fetijjo  ,  Wiracocha ,  Pachacamac  ,  Vttzli- 
Wzli,  &  aiiis:  neque  tamen  plures  Deos  alios  fignaque  Deorum  venerari  defmunt. 
°mnium  indar,  Jofephus  Acifta  teflimonium  dicat:  (*)  Hoc  commune  apud  omnes 
ftene  barbaros  eft ,  ut  Deum  quidem  omnium  rerum  fupremum  £?  fumme  bonum  fatean¬ 
tur  i 

(*)  De  procur.  Indor,  falute  L.  V.  p.  479. 

Icriptoribus  audit.  Deus  in  facris  (criptis  ita  licet.  Condat  inter  cos,  qui  vel  mediocriter  hoc 
1«oquc  appellatur.  Mars  igitur  fupremum  Nu-  genus  eruditionis  attigerunt,  Romanos  exiftimafle, 
r12'1  eft.  Aefculapius  S«ri.#  infinitis  in  locis  nomi-  Hefum  Gallorum  fuum  ede  Martem.  Vid.  Reli- 
Nec  aliter  Deus  in  facro  codice  vocatur.  gi»n  des  Gaulois  Tom.  I.  Lib.  II.  Cap.  1.  &  2. 
■?eFulapiUs  ergo  Deus  eft  maximus  Chriftianorum  p.  246.  f  Quocirca,  quae  de  cultu  Martis  apud 
“  Hebraeorum.  Haec  qui  argumenta  nihil  autu-  Gallos  in  Julio  Caefare  &  aliis  perferipta  leguntur , 
JJJt  habere  momenti,  is  illud  etiam  doftiffim i  viri  evidens  eft,  de  cultu  Hefi  efle  accipienda ,  quem 
■ciendum  efle,  fateatur  oportet.  ( III.)  At  Aefo  Martem  vocabant  Romani.  Jam  haec  Julii  Caefa - 
v.Crcus  facra  fuit.  Verus  autem  &  unicus  Deus  ris  verba  lege  ex  Lib.  VI.  de  Bello  Gallico  Cap.  17. 
-gbrtfutmo  fub  quercu  apparuit,  Mofc  auttorc  p.  193-  &  de  Hef°  -di&a  efle,  cogita:  Martem 
e/z.  XVIII.  Igitur  Aefus  nullus  eft  Deus  alius,  (putant  Galli)  bella  regere:  huic ,  quum  praelia 
MLIam  is ,  quocum  Abrahamtis  coiloqntrtus  cfl.  Vid.  dimicare  conflit uerunt ,  ea,  quae  bello  ceperunt , 
a59-  Tacitus  hanc  rationem  dimittam,  dum  plerumque  devovent ;  quae  fuperaverint ,  animalia 
fle  aliquem  cognovero  judicio  &  ingenio  praedi-  capta  immolant:  reliquas  res  in  unum  locum  confe- 
‘flni,  cui  non  contemnenda  videatur.  Mihi  ex  runt.  Haeccine,  obfecro,  vel  minimum  fummi 
jorum  videtur  argumentorum  efle  genere,  quae  Numinis  lignum  continent,  aut  vero  Hefum  nul- 
•ecitarc  idem  eft,  atque  refellere.  (IV.)  Luca -  lum  fu  i  fle  Numen  indicant,  quam  id,  quod  bello- 
*us  Druidas  folos  efle  ait,  quibus  datum  fit.  Deos  rum  adininiftrationi  praefectum  efle,  judicabat 
«ognofcerc,  quos  colerent,  Pharfal.  Lib.  I.  Gallorum  natio?  Veniam  mihi  dabunt  lettores. 

quod  opinione  largior  in  hac  re  fuerim.  Interelt 

oo/zr  nofle  Deos  coeli  numina  vobis ,  omnino  religionis  Chriftianae,  ut  religionum ,  quae 

Aut  folis  rtefeire  datum.  ailte  natum  Servatorem  viguerunt ,  vera  natura  & 

T  indoles  aperiatur,  neque  pravis  obfcuretur  docto- 

gitur  Deus  Artus  ignotus  eft  ille  Deus  Hebraeo-  rum  virorum  expolitionibus,  quo  beneficia,  qui- 
. 'ti  &  Pauli ,  id  eft ,  fammus  &  praepotens  omnium  bus  Servator  nofter  humanum  affecit  genus ,  tanto 
Ita  diferte  vir  eruditus  argumentatur  p.  262.  iiant  illuftriora  &  clariora.  At  fuerunt  olirn,  & 
■hi  verfus  hos  Lucani  omnium  videtur  optime  nunc  funt  excellenti  ingenio  viri ,  &  magna  doctri- 
y.ilus  Caefar  cxplanaffe ,  qui  de  Bello  Gallico  nae  copia  inftruda ,  qui  hoc  libi  datum  efle  cre- 

VI.  Cap.  14.  p.  ipr.  Druidcs  difciplinam  dunt,  ut  omnem  fere  fuperftitionum  &  immanium 
arn  in  vulgus  efferri  noluijfe ,  perhibet.  Quam  errorum  culpam  in  antiquis  deleant  populis,  fa[- 
propter  cauffam  apud  unos  Druidas  Deorum  &  re-  tim  non  tot  fuiffe  maculas  in  illis  ,  perfuadeant, 
cwnis  erat  c°gr,itio-  Inde  vero  quemadmodiun  quot  antiquis  Chriftianorum  doetoribus  apparue- 
onfequatur,  Aejum  Deum  illum  ignotum  id  eft,  runt:  quorum  quidem  opiniones  tanto  facilius  in- 
ennn  ,  fuiffe,  qUem  Paulus  annuntiabat,  me  rtillantur  animis ,  quanto  elegantior  eft  ftilus  ho- 
lnmem  plane  praeterit.  Soli  Druidcs  calluere  die  &  forma  librorum ,  quibus  eas  explicant.  His 
anorum  religionem.  Igitur  Aefus  eft  verus  &  ego,  quantum  per  veritatem  licet,  refiftendum 
tb  Vabant,  qui  hoc  nihil  in  «gumen-  opinor,  ne  exoriatur  forte  aliquis  cx  eorum,  qui 

rovrtuperatnlc  vident.  Mitto,  de  Diis  multis,  omnibus  male  volunt  religionibus ,  ordine .  nobis- 
Lucanum  loqui.  Quid  multis?  Calli  que  vetus  illud Celfl,  Hieroclis, & aliorum Chriftia- 
mm  Deum  rebus  omnibus  praccfle  cenfuertnt,  ni  nominis  hoftium  carmen  occinat:  Quidnam  igi- 
vE*.  C(]fl}dem  in  medio  relinquo,  deficientibus  tur  eximii  commodi  &  emolumenti  Clmflus  orbi- 
ftim  rUm  °? C^S  3111:2111  errare,  qui  Aejum  terrarum  attulit,  fi  veritas  ante  ipfuin  plerisque  po- 
ninum  illum  tuitlc  Deum  decernunt,  pro  certo  pulis,  magnam  faltim  partem,  patuit?  Quid  mi¬ 
rum*  Certe’  11  nihil  cflet  aliud,  quod  ab  ho-  rum,  tam  cito  ac  celeriter  difciplinam  Chriftia- 
ficia  1?°  aWterreret  0P’nione,  Vel  fola  illa  facri-  nam  efle  propagatam  ,  quum  femina  ejus  dudtnn 
fe  ,,  miiana,  quae  Gallos  Hefo  novimus  obtulis-  antea  inter  omnes  gentes  delituerint  ,  &  cul- 
Ct’CruPuIum  mihi  vix  eximendum  injicerent.  Sed  tura  tantum  qualicumque,  ut  florefccrcnt ,  indi- 
B0  aliud,  qUo  negotium  hoc  conficere  prorfus  guerint? 

CO  c**‘ 


^0^  riutarcbi  de  Leo  tejlimnium .  Cap.  IV. 

tur ;  fpirituum  vero  quorumdam  perverforum  non  obfcura  opinio  fit ,  qui  a  nojlris  barbaris 
Zupay  vocari  /olent.  Igitur  &>  quis  ille  f unimus ,  idemque  fempiternus  rerum  omnium 
opifex ,  quem  illi  ignorantes  colunt ,  per  omnia  doceri  debent ,  mox  quantum  ab  illo  illius - 
que  fidelibus  minijtris ,  angelis ,  abfmt  gens  pejfima  (e)  caco  daemonum. 


548  §.  XXVIII.  Auditi  funt  a  nobis  jam  Themijlius  &  Symmachus ,  Diis  uterque 

vehementer  addiftus,  quum  omnes  totius  terrarum  orbis  populos  unum  fummuni 
Deum  colere  &  venerari,  dicerent,  tametfi  variis  inftitutis  uterentur  &  legibus. 
Ilanc  illi  cultuum  &  religionum  diferepantiam  nec  in  fe  turpem  ac  vituperandam» 
neque  praepotenti  Deo  ingratam  aut  moleftam  efle,  ducebant,  eo  quod  gloria» 
majeftate ,  &  magnitudine  divina  multo  eflet  dignius  ,  fi  diverfa  modo  atque  ratio¬ 
ne,  quam  fi  una  limplicique  lege  fuam  mortales  ipfi  teftarentur  reverentiam.  Du' 
dum  vero  ante  hos  alii  exftiterunt  Deorum  cultores,  quorum  animos  eadem  occu¬ 
pavit  opinio.  Cujus  rei  teftem  infignem  nunc  producam  Plutarcbi  ex  Libro  de  Jfi^s 
locum,  quo  pro  Aegyptiorum  fuperftitione  figillatim  verba  facit,  quod  totius  fere 
libri  inftitutum  eft,  at  fimul  nullam  rem  anima  &  ratione  vacuam  in  Diis  haberi 
debere,  contendit:  ( *)  oC  «v  a\pv%cv  x^pumig  6  fcif  rdg  j  >)/*»  vji 

•rnxplx0* 1*4  dtvvxx  itj  3«Y  ,  t’x  smf  tripus,  kis  fixfiolpxg  tytj  * r 

a$6  von.xs  Kj  Bostfes  •  ucmp  vA t®*,  KW  rthlwn ,  £  dpcuog ,  %  yj ,  Kj  fyxAaosx , 

mhnv  ,  etsuxfy?)  $  a^xg  \jzrr  xfi \uy  '  tsrug  ENOS  AOTOT  §  vtzwtx  HgrfAxvJ®-*  9 
MIAS  nPONOl'AS  5  £  luvxpxtuv  \Jzrx$yuv  im  7nxv&\  TiTxy^uv , 

rmp'  iii^oig  vlpxov  ytfvx<n  71^  dj  '3Jt2wy>z/xi ,  avpGoAoig  XP^I)  xvQ-tpuffcoi  ,  ei 
dfAvlpoig  ,  ei  jj  Typunpois ,  im  tx  $ux  vctjnv  otitjyZflif  *crnt  xxivlujuug  ‘  Non  enim  DeuS 
eft  animae  expers :  fed  Deos  inde  cenfuimus  cfe ,  quod  ii  nojlris  ufibus  res  perpetuas  atqvf 
perdurantes  largiti  funt.  Neque  vero  alii  apud  alios  funt  Dii ,  aut  fui  Graecis ,  barbari 
item  fui,  alii  Jeptcntrionalibus ,  alii  aujlrinis.  Sed  quemadmodum  fol,  luna ,  coelum , 
ta ,  »/2 a communia  funt  omnibus ,  tantum  aliter  ab  aliis  appellantur:  ita  unius 
hoc  univerfum  temperantis ,  uniusque  providentiae  huic  praefectae ,  £?  facultatum  adniW* 
jlrarum  omnibus  rebus  deftinatarum  alii  apud  alioS  honores ,  nomina  legum  inftituto  ba“ 
ientur  ,  notisque  utuntur  obfcurioribus  ii ,  qui  facris  funt  dedicati ,  a//j  apertioribus  iW' 
lectum  ad  divinas  res  manu  quaft  deducunt:  quae  res  periculo  non  vacat.  Quorfum  haeO' 


(*)  P.  377. 

(  e  )  Cacodaemonum  ]  De  viris  lapientibus  in 
hifcc  populis  ,  qui  regiones  orientales  habitant , 
hic  minime  agitur,  fed  de  multitudine  ac*  plebe. 
Nullus  ego  dubito  ,  quin  pleraeque  hae  gentes 
unum  revereantur  Deum,  majorem  reliquis  omni¬ 
bus  Diis  fuis  &  potentiorem :  id  vero  dubito,  an 
eamdem  habeant  fummi  hujus  Dei  notionem  in 
animis,  quam  nos  habemus,  qui  facris  litteris  il- 
luftrati  fumus.  Multa  funt,  quibus  incitor,  ut  in 
hanc  prope  defeendam  fententiam,  plurimas  ha¬ 
rum  gentium  fummorum,  quos  colunt,  Deorum 
imperium  terrarum  &  regionum  ,  quas  incolunt, 
finibus  concludere,  nec  regnis  fuis  latius  patere 
velle.  Velim  igitur ,  aliquis  harum  rerum  peritus 
hanc  mihi  quaeftionein  explicet:  Num  Siamenfes 
putant  Sommonacodom  fuum  non  modo  regno  Siam , 


fed  etiam  Gallis ,  Germanis,  &  toti  terrarum0.^., 
leges  ferre?  Num  Indi  Bruma  Deum,  quo  ninf 
majus  eflfe  cenfent ,  Europae  quoque  domina01 
e(Te,  an  vero  alium  Europae,  alium  ludiae  DcU^! 
dominari,  arbitrantur?  Num  Japones  Deum,  <luCI^ 
caput  effe  opinantur  totius  Deorum  familiae,  c%t{ 
fuam  infulam  quoque  aliquid  polTe ,  &  totum  ^r' 
rarum  orbem  continere ,  exiftimant?  _ 
(/)  - Adminijlros ]  Livii  locum  vir  doflim111 
non  ita  refert  hic,  ut  feriptus  exftat  apud  mm 
auttoretn  ,  fed  cx  pluribus  verbis  decerptam  ci. 
bet  Livii  fententiam.  Interpretationem  vero  * 
hujus  Liviani,  nefeio,  an  multi  fint  probaturi.  ** 
vius  ex  variis  populis  conflatum  fuifle  tradit  H 
nibalis  exercitum,  qui  ncc  moribus,  nec  Iing^» 
nec  ipfa  religione  confenferint,  fed  aliis 


$.  18. 


Livii  de  JDco  fententia. 


?°5 


cefpe&ent,  manifeftum  eft.  Inter  omnes  omnium  gentium  atque  populorum  re¬ 
ligiones  &  inftituia,  tam  Graecorum,  quam  barbarorum,  &  in  his  Aegyptiorum 
quoque  &  aliorum,  id  Ptutarchus  omnino  convenire  cenfet,  ut  primo  unam  eam- 
demque  fummam  aeternamque  mentem,  rationem,  &  providentiam  coli  jubeant, 
qpae  res  univerfi  terrarum  orbis  dilponat  moderetur ,  deinde  etiam  miniftros 
variis  ab  eo  mundi  partibus  &  muneribus  praefe&os,  non  negligi  debere  ab 
hominibus,  praecipiant.  Atqui  huic  legi  non  omnes  una  parere  ratione,  docet, 
jed  variis  ritibus,  nominibus,  caerimoniis,  & facrificiis  dillrahi  ac  fejungi  popu- 
l°s  s  qui  de  fumma  rei  prorfus  confentiant. 

Huic  Plutarcbi  fententiae  Titum  Livium  adfcribere  licet.  Namque  is ,  quem 
hunc  proferam  ,  locus  hiftorici  hujus  de  Hannibale  fatis  eft  argumenti ,  omnes  per- 
huafum  ipfi  fuiffe  Deos,  tametfi  incredibili  colerentur  rituum  varietate,  diverfisque 
gauderent  nominibus,  re  tamen  ipfa  minime  differre,  verum  ab  omnibus  ubique 
lerrarum  populis  omnes  honorari.  (*)  Nefcio ,  inquit,  an  mirabilior  fuerit  in  ad - 
^erJis ,  quam  fecundis  rebus:  quippe  qui  mijlos  ex  colluvione  omnium  gentium ,  quibus 
QJ}*s  ritus ,  alia  facra ,  alii  pitorE  Dii  effent ,  ita  uno  vinculo  copulaverit ,  ut  nulla  fe- 
wio  exftiterit.  Nemo,  qui  haec  verba  rite  ponderaverit,  quin  fic  fenferit  Livius , 
hilo  modo  dubitare  poterit:  Ritibus  quidem,  cultu  Deorum  ,  &  facrificiis  ita  po¬ 
pulos  diftare  inter  fe ,  ut  varios  venerari  diverfosque  Deos  videantur:  at  nihi- 
,0  tamen  minus  omnibus  reapfe  populis  eosdem  effe  Deos,  unum  videlicet  fum- 
hiumque^  Numen  ,' ejusdemque  legatos  &  (/)  adminiftros.  Quin  etiam  idemy49 
^uftor  aliis  locis  aetate  fua  Romanis  fere  omnibus  atque  Italis  hanc  opinionem* 
placuiffe ,  teftatus  eft.  Populum  enim  Romanum  gravilfime  narrat  tuliffe  faftum 
Q.  Fulvii  Flacci ‘,  qui,  quum,  cenfor  effet ,  novumque  in  Hifpania  templum  ex- 
ftrueret,  Junonis  Laciniae  aedem  in  Brutiis  dirui  jufferat ,  marmoreasque  tegulas 
ex  eo  ablatas  in  Hifpaniam  deportari  curaverat,  ut  novo,  quod  ibi  moliebatur, 
templo  decori  &  ornamento  effent:  itaque  detuliffe  nomen  ejus  publice  ad  fena- 
tUrn>  atque  his  in  primis  verbis  accufaffe:  quod  ruinis  templorum  templa  aedificaret , 
tamquam  non  iidem  ubiciue  Dii  immortales  effient,  fed  fpoliis  aliorum  alti  colendi  ( g )  exorm 
Handique. 

Omnium  populorum ,  quos  multorum  quondam  Deorum  religio  devinctos  te¬ 
nuit, 

(*)  Lib.  XXVIII.  C.  ia.  (p.  679.) 


Us  ufi  fuerint.  Arduum  mihi  ac  difficile  vide- 
r  iotelleftu,  hinc  quemadmodum  poffit  clici, 
lnibus  populis,  qui  Hannibalis  caftra  fcquuti 
fb?1  °.!<*ein  hhfle  ^eos,  nominibus  licet  diver- 
n-;  1Ufm  practerea  himmum  Deum,  n.inori- 
&  I  J  !vnr  ?quain  miniftris  fuis,  excellentiorem 
foterdum  ingeniofi  funt 
Capj^11111  n  Veterum  auftorum  expli- 

'andiS  quos  certa  quaedam  fententia  fic  cepit,  ut 
cKis  unice  amore  ardeant. 

Exornandique ]  Hic  locus  exftat  Lib.  42. 
P'  3-  P  m.  1 1 1 3-  Ccrte  patet  ex  co,  Livium, 
.  1  populum  Romanum  ex  fuo  ibi  loquentem  fin- 
| yogenio,  in  hac  fuifle  fententia,  eosdem,  qui 
tel1n°"Vanis  colerentur’  Deos  In  Hifpania  quoque 

wsque  terrarum  orbis  provinciis  coli.  Haec 


communis  erat  omnium  fere  Romanonlm  fenten¬ 
tia:  quam  fimilitudo  primum  rituum  genuifle,  po- 
ftea  vero  rei  publicae  utilitas  roborafle  videtur. 
Facilioribus  enim  Romani  fperabiht  &  placabilio^ 
ribus  fefe  ufuros  efle  barbaris  nationibus,  fi  hac 
animos  eorum  opinione  curarent  imbui,*  facra. 
Deos,  &  religionem  omnes  cum  Romanis  p  pulos 
conjungere,  nec  alios  Romae  Deos  efle,  quim 
in  Gallia,  Hifpania,  Germania.  Quam  propter 
caudam  barbarorum  quoque  Deos  fuorum  Deorum 
nominibus  appellare  foiebant.  Id  vero,  de  quo 
tamen  hic  in  primis  agitur,  ex  ifto  Livii  loco  non 
aeque  perfpicuum  eft,  nullum  ipfi  fuiffe  dubium, 
quin  omnes  populi  unum  Deum,  eumque  infinita 
potentia  praeditum ,  &  totius  rerum  naturae  domi¬ 
num,  venerarentur.  "... 

Vvvv  (*)*- 


Aegyptii  unum  ejje  Deum  crediderunt .  Cap.  IV. 

nuit  nullus  efl:,  cujus  facra  atque  inftituta  mirabiliora  videantur,  quam  Aegyptio¬ 
rum’  Suis  haec  gens  utebatur  legibus  in  colendis. Numinibus,  quae  cum  reliqua¬ 
rum  gentium  inftitutis  nihil  fere  commune  habebant.  At  nihilo  tamen  minus  ea 
de  re,  quam  nunc  tractamus,  nulla  illis  fuit  cum  ceteris  nationibus  diflenfio. 
tebantur  ,  unum  efle  fummum  maximumque  Deum ,  qui  multos  fibimet  adjunxis- 
fet  rerum  gerendarum  focios  &  adminiflros:  illi  primum  &  praecipue,  his  dein¬ 
ceps  rem  divinam  efle  faciendam.  Id  ne  quis  dubitaret ,  toto  cavit  de  lfide  &  Ofiri' 
de  Libro  Plutarcbus ,  quo  Aegyptiorum  caulTam  facrorum  fortiter  tuetur  Idem  quon¬ 
dam  inftitutum  ,  id  quod  Damafcii  debemus  indicio ,  .(*)  peculiaribus  fufceperunt 
libris ,  qui  hodie  deliderantur  ,  duo  philofophi  Aegyptii  ,  Afelepiades  &  HerW 
ftus :  ( /; )  Alyuv rUt  $  o  juer  i&v  (UtJ&S  Isvpii’  ol  j  Mfenhoi  jc«0’  jucis  (pihcrtPf 

yiycvlns ,  i^rytyxxr  oujtSiv  t  ixArhacur  xtKpvu$.lw  ,  &pidt{  ov  Alyvnnoie  §>j  tw  Acyois  ^ 
f.'yi  KAT  av «'  /uer  /ix  v  oAur  ,  <mos(^  xyvu&v  ,  k,  r.  a.  intv  j  tyq  o nuvo  <a& 
J?  Alyctrriuv  oti  ty&ipinxsl  d<n  mfAxyfi  ¥  'irumv  vptquruf,  erd  ^  n  » o Jf-irv  JitjpnKxnv 
mftuv  e  id»  Ihwlot/;  ,  ut  fe|s*  pcAw  an??  ontlvuv  cvfy^/pifixaiv  ioTuyfirw  •mq  /3 vAftfcfctf' 
htyu)  ta  'H  '  fatu  ctvxyfvtf  5  AlyoTrla  x«5iA*  Aoy*  ,  'jSfjq  t  rfyJxAoi'  yppQeio-i j  ¥ 
rt^cv,  Kj  tk  'bfgxfdfctj  yrp^coSvjt  ovuQuhx  \s& v  ’  A<rn?ymx$x  r  Afyv7rrieat  'n&t  tuV  x>Axs 

Acyy?.  Ludemus  de  Aegvptiis  nihil  certi  &  accurati  memoriae  prodidit.  At  qui  recenti °f 
ribus  fuere  temporibus ,  philofophi  Aegyptii  occultam  nobis  difciplinae  eorum  veritatem  jj! 
lucem  protulerunt.  Et  repe)  erunt  illi  quidem  in  nonnullis  Aegyptiorum  libris ,  unum  w 
ex  gentis  hujus  fentcntia  rerum  omnium  principium  ,  quod  fub  nomine  caliginis  ignotae  C? 

lebrare  /olent.  Atque  bunc  hymnum  ter  repetunt .  -  Illud  etiam  de  Aegyptiis  expior 6‘ 

tum  e  (i ,  quod  res  unas  easdemque  dividere  atque  amplificare  /oleant.  Hinc  primum  ilW 
inteliigibile  (fummum  Deum)  in  variorum  Deorum  proprietates  partiti  funt:  quoti  ^ 
dem  unusquisque ,  cui  libros  eorum  confulere  placuerit ,  facile  deprehendet.  Librum  vsr<t 
Heraifei  intelligo ,  quem  in/cnpfit :  de  generali  Aegyptiorum  doftrina ,  £?  Proclo  pb"°' 
fepho  dedic.avit ;  itewque  Afelepiadis  opus  ,  quod  feribere  quidem  exorfus  e  fi  ,  verum  W 
perfeftum  reliquit ,  de  concordia  &  confenfione  Aegyptiorum  cum  reliquis  Theologis.  Afem 
piadis  opus  Aegyptii  Suidam  etiam  commemorare  video  voce  Heraifcus ,  cujus  ve*' 
ba  legi  fle  non  poenitebit:  'o  j  'Amownctlw  im  vamv  cm  •nlg  A)yvm ioiq  /3 iS  lotq , 
y£c  <pdi ,  ry  clpiQ)  QicAoptav  ¥  mxT&ov,  ^fX«?  rt  auric  v/j  pUax  2\:<rKitAu){&* 

yyoue  g|*siv  dUvtu  GK$Zc  r  ^tuvuv  ,  «v  ovfyy&tQtv  dq  Alyvzrtuv  @iy\  ,  ^  ^ , 

Trfjtf/xctnlxc ,  uqutjirt  yej'$"v ,  m&yjcav  r  ©tohcytuv  avntrav  cvpQuuour.  Sed  dfi  6. 
piades ,  quia  in  libris  Aegyptiorum  magis  vsr/atus  erat ,  Theologiam  patriam  multo  acc^ 


(*)  Damafcius  de  principiis  MS. 

(/;)  Atyvjflltrt  ]  Haec  Damafcii  verba  in  illis 
etiam  leguntur  Excerptis ,  quae  ex  Opere  cnus  non¬ 
dum  edito  Ti,i  Chrifioph.  IVolfius  edi¬ 

dit  Anecdotor.  Graecor.  Tom.  III.  p.  260. 

C  i )  Symmachus ]  Epifiolar.  Lib.X.  Ep.  LXI. p-  44* • 
( it )  Pw/uxit]  (^uae  de  argumento  libri,  quem 
Afelepiadis  couferibere  voluit ,  abfolvere  vero 
non  potuit,  de  concordia  omnium  religionum ,  vir 
egregius  refert ,  conjcfturae  funt,  nullis  nixae  ra¬ 
tionibus.  Nec  enim  veterum  quisquam  hujus  li¬ 
bri  fummam  memoriae  pofterorum  prodidit.  At 
fi.  nihil  hifce  conje&uris  ad  firmitatem  &  conftan- 


tiam  deeflet,  haud  tamen  muluim  ego  praefidu 
viri  hujus  auftoritate  putarem  efle  politum.  KteD«, 
ex  eo,  quod  hunc  librum  Proclo  dedicavit. 
quet ,  fuiffe  hominem  ex  familia  recentiorum fe 
tonicorum,  cujus  Proclus  infigne  columen  exltLt 
Hoc  ergo  fine  dubio  ifto  docere  Iluduit 
praecepta,  quibus  fefta  haec  lludebat,  Ac$yPg<) 
non  modo,  fed  etiam  reliquis  omnibus  populis  ^ 
cepta  fuifle.  Quod  inftitutum  quam  vanum  n 
futile,  per  fe  patet.  Plerique  veterum  P°PL  & 
rum  Dii,  id  quod  refte  jam  obfervavit  vir  » 
doclifliinus,  >.  Clericus,  MI.  chmjie  Tom-  SJj 


§•  29.  Veterum  de  mundi  anima  /enteritide* 


7°? 


ratius  £f  reftius  calluit:  hinc  &  in  principia  ejus  inquifivit ,  £? ,  quae  fluunt  ex  his ,  con- 
ftttaria  omnia  aperuit.  Pcrfpicuum  hoc  cjl  ex  hymnis  illis  ,  quos  in  laudes  Numinum 
■Aegyptiorum  compofuit ,  nec  non  ex  Commentario ,  quem  fcrilere  quidem  coepit ,  at  perfi • 
ccre  non  potuit ,  de  omnium  Theologiarum  concentu  atque  concordia.  Omnium  ergo  re¬ 
ligionum  /Jfclepiades  confpiracionem  &  concordiam  cum  inter  ipfas ,  tum  cum 
Aegyptiorum  iigillatim  facris  &  caerimoniis  patefacere  ftuduit.  Res ,  de  quibus 
eonfenferunt ,  binae  illae  funt  haud  dubie,  quas  Plutarchum  indicafle,  paullo  ante 
Acuimus.  Primo:  Unum  fummumque  Deum,  unam  rationem  vimque  divinam , 
totum  terrarum  orbem  tueatur,  aequiffimoque  temperet  imperio ,  fufpicien- 
dam  efle  &  colendam.  Deinde:  Divinae  hujus  providentiae  inflrumenta  (St  mi- 
niftros,  quibus  fuas  fingulis  provincias  &  munera  commiferit,  cultus  etiam  genere 
Suodam  affici  debere.  Atqui  haec  inferiora  Numina  quoniam  variis  affe&a  eflenc 
jjorninibus,  diverfoque  ritu  atque  lege  a  diverfis  honeftarentur  populis,  inde  puta¬ 
nt  eveniffe ,  ut  tanta  religionum  &  opinionum  de  rebus  divinis  exoriretur  difllmi- 
htudo  &  varietas.  (?)  Symmachus  pariter  duobus  hifce  momentis  omnem  con¬ 
geri  populorum  religionem  affirmat:  quorum  primum  his  verbis  explicat:  / leqwtm 
€ft  5  quidquid  omnes  colunt ,  unum  putari.  Alterum  vero  fic  enuntiat:  Varios  cuftodes 
Wihus  divina  mens  dijlribuit.  Quibus  haec  fubjicit:  Suus  cuique  mos  ejl ,  fuum  cui - 
We  jus,  rationem  ita  concludens ,  externas  hasce  differentias  rituum  tollere  nefas, 
&  unicuique  ,  ut  civitatis  fuae  more  Deos  placare  ftudeap,  liberum  relinquendum 
effe.  Si  cui  aliis  efferre  libeat  vocibus  haec  duo  primaria  veteris  religionis  capi¬ 
ta,  ei  his  liceret  uti:  Unus  efl.  Deus,  ex  fe  ipfo  veluti  natus,  omnisque  initii  ac 
originis  expers,  qui  totius  rerum  naturae  parens  ,  auftor,  aut  kpuffk  eft.  Secun¬ 
dum  hunc  alii  quoque  Dii  funt,  ex  illo  uno  nati  atque  editi,  feu  intelligentes  na¬ 
turae,  homine  praeftantiores  &  nobiliores,  quibus,  peccant  omnino,  qui  certum 
honorem  atque  cultum  adhibere  recufant.  Ita  mentem  expreffit  populorum  Sto- 
aeus:  ( *)  To  5rAi$©-  t  tfyev  £?i  5  hj umfyv ,  otuct  Ks<ruu>  Multitudo 

Veorum  opus  conditoris  mundi  hujus :  una  enim  cum  ipfo  mundo  Deos  iflos  (k)  produxit . 


5-  XXIX.  Quod  fi  porro  fecum  reputet  aliquis,  cun£tis  prope  veterum  fapien- 
tibus  placuiffe ,  totum  huncce  mundum  animal  efle  quoddam ,  is  vero  novum  fibi 
Ientiec  argumentum  nafei,  quo  prilcos  Theologos  non  potuiffe  probet,  quin  unum 
Confiterentur  Numen  effe,  toti  praefidens  rerum  univerfitati.  Ita  vero,  uti  diximus, 
de  mundo  fenfiffe  philofophos ,  feriptor  Libri  de  placitis  philofopborum ,  &  ex  eo 

Sto- 

(*)  Eclog.  pbyf.  C.  1.  C Lib.  I.  p.  4.) 


f?erant’  qui  vixcrant  in  illis  re- 
Gn  n  inr!im  n  qiubus.  colebantur.  Omnium  ergo 

Vocare  &  cum  A?U  unam  veIuti  farailiam  re' 
tur  i,Kn  p?A  gyptlorum  fociare  Diis  niteba- 
L  n/r  •  n,  -eqUedifficiIem  ^fcipiebat ,  atque 
em!  ^C1^erCj’  mediterraneum  idem  illud 

^  probandum  ubi  Tumeret,  quod  Americam  aut 
abiam  alluit,  id  eft,  rem,  quae  fieri  nullo  mo- 
poteft,  fatam  efle  tamen,  oftenderc  vellet. 
niver£s  vcro  reiig10nes  terrarum  orbis  ad  unius 
mub  Platonicae  regulam  accommodare  velle, 
"  co  etram  magis  ialanum  erat.  Quocirca,  qui 


hoc  ducebantur  Audio,  ad  nefclo  quas  phyficts 
&  commentitias  religionum  interpretationes  con¬ 
fugere  debebant :  quas  merito  fpernchant  ac  ride¬ 
bant  Chriffiani  veteres.  Sed  e  rc  omnino  erat 
Platonicorum,  ut  oumes  religiones  tam  inter  fe, 
quam  cum  Icitis  fetae  fuae  confentirc,  rudiores 
crederent,  quo,  Chriftianis  quod  refponderctur, 
non  deeiTet,  qui  ex  difeordia  aim  pbilofophorum, 
tum  religionum  validilfimum  contra  veritatem  ve¬ 
terum  fuperft itionum  argumentum  neftebant:  « 
quod  Bermiae  inter  alia  docet  Irrifo  philofopfn&i 
gentilis ,  quae  cum  Tmw  edifole:. 

yv  vv  2  V * )  ''OS- 


7oS  Veterum  de  mundi  anima  fententiae .  Caf.  IV'* 


StobaeilS  docet  :  O*  fikv  ctfboi  naviis  ifx^v^ov  r  vjrpov  ^  <s Tt)vdx  JiQiiUifdluM ' 

55*  i)  $  AijjUOJte^©-  ^9  jc,  0jr*  tk  ecn/ax  tiffviyivj)  »9  n  hivo/,  'in  ifx^/v^ov ,  in  '&D* 

volat  (hoiwcSvj, .  d>iW  ^  7ivi  cihcyx.  Omnes  reliqui  (philofophi)  mundum  animat  uM 
effe,  &  a  providentia  gubernari,  ftatuunt  :  Leucippus  vero,  Democritus  ,  &  Epicurus  > 
&  qui ,  praeter  hos ,  inane  ac  atomos  introducunt ,  £P  animae  expertem  mundum  faciunt , 
neque  providentia ,  fed  natura  quadam  bruta ,  adminiftrari ,  ajanr.  Quae  dum  affero, 
facere  non  poffum,  quin  Prtn'  (j)  GaJJendi  ludos  &  aftutiam  aperiam  ,  qui  & 
hac  ipfa  re  occafionem  capit  vehementer  laudandi  Epicurum ,  &,  quod  is  unu s 
omnium  negaverit ,  mundum  effe  animal,,  id  argumento  praedicat  effe,  neminem 
ex  omnibus  philofophis  Epicuro  propius  ad  Chriflianam  veritatem  accelTiffe.  Quem 
profedto  ignorare  non  decebat ,  neminem  ex  iftius  aetatis  fermone  &  fententiis 
mundi  tollere  potuiffe  animam ,  nili  una  idem  Deum  ipfum  tolleret.  Neque  ali* 
de  caufla  Epicurus  animae  mundi  bellum  denuntiavit,  quam  quod  intelligcret,  haG 
falva  &  incolumi,  providentiam  fimul  fartam  atque  te&am  fore.  Quod  vero  ve¬ 
terum  adduxit  fapientes,  ut  in  mundo  ineffe  animam  ducerent,  id  ejusmodi  eft» 
ut  vel  mediocri  ingenio  praedito  fua  fponte  in  mentem  veniat.  Placet  id  Flatis 
verbis  enarrare,  qui  veterum  expreffit  fententiam :  (*)  'An™  }  bjeuPov  xfaxov  ^ 

ytv ,  fauv ,  cl  <rduxl&  iwA*  $  ,y\w  •  nm  $  uv  n  fxtf& 

i%tv ,  ci&x*  $  Tmvtis  ovi©* ;  Jbjurdum  e/i  ,  coelum  inanimatum  dicere ,  (  aut  vita  # 
anima  vacuum)  quum  nos ,  qui  corpus  mundani  corporis  partem  habemus  ,  anima it 
habeamus.  Quo  enim  pacto  pars  animam  habuijfet ,  fi  totum  ejfet  inanimatum  ?  Jam  £ 
unum  hicce  mundus  animal  eft ,  quis  unam,  quaefo,  neget  animam  praeeffe  illi» 
Bon  vero  plures?  Atque  hanc  mundi  animam,  ipfumque  animal  mundanum,  fuC' 
runt  in  antiquis  Theologis,  Stoici  in  primis,  qui  rrcunv  effe  fcev.,  Deum  omniu* 
rerum  principem ,  affirmarent. 

Sed  ab  his  difcedentes  alii,  tametfi  de  mundi  anima  dubitari  nollent ,  tamen  id  a 
fe  nulla  impetrabant  ratione,  ut  iftam  animam  pro  fupremo  haberi  Deo  debere  dee 
cernerent.  Namque,  fummum  illum  ,  quo  nihil  melius  &  excellentius  ,  Deui*1 
mentem  effe  certi  erant  a  corpore  fegregatam  &  immutabilem.  Hinc  faftum» 
ut  Panegyriffes  ille,  quem  in  partes  etiam  Gyraldus  vocat,  timide  atque  dubitant^ 
fummum  Deum  invocaret ,  incertus ,  utrum  animam  eum ,  an  mentem  dicere, 
fatius  eflet :  (f)  Tc,  fumme  rerum  fator ,  cujus  tot  nomina  funt ,  quot  gentium  ling^j 
ejfe  volui fl i  :  quem  enim  te  ipfe  dici  velis ,  fcire  non  pnjfumus :  fice  in  te  quaedam  v'lS 
mensque  divina  e  fi,  quae  toto  infufa  mundo  ,  omnibus  mifcearis  elementis ,  &  fine 
extrinfecus  accedente  vigoris  impufu  per  te  ipfe  movearis ;  /i ve  aliqua  fupra  omne  coelu^ 
pote  fias  es ,  quae  hoc  opus  totum  ex  altiore  naturae  arce  defpicias:  te,  inquam ,  oravi us> 
Qui  fummum  Deum  ut  mentem  unice  perfe&iflimam  fpe&ari  debere  cenfebant» 
anima  omni  longe  meliorem,  hi  mundi  animam  feu  totum  mundum  animat110 

^  hib.  III.  C.  7.  (de  dubiis  animae- Lib.  I.  p.  37<5. ) 

V.T  )  Deor.  p.  12. 


(/)  GaJJendi ]  Vellem,  locum  defignaflet  Cud- 
vorthus,  quo  haec  fibi  petr.  Gajfendus  excidifle 
Pav|us„ In  fcriptis  ,  quae  de  Epicure  &  ejus 
philoiophia  reliquit,  nihil  hujus  rei  invenias;  tam¬ 
etfi  omnem  in  illis  inoveat  lapidem  vir  magnus , 
yt  infamiae  cujus  vis  notam  ab  Epicuro  abftergat. 


Ipfam  quod  ad  opinionem  attinet,  cui  fefe  hic  a 
dictum  profitetur  vir  do&iffimus  *  quotquot  vet 
rum  philofophorum  Deum  efle  ftatuerint,  eos.[}un 
que  mundo  dedifle  animam,  equidem  totam  iU3 
meam  facere  nolim.  Vehementer  dubito,  an 
crates,  philofopbiae  parens,  aniiuaiu  io  hac 


$•  29.  Veterum  de  mundi  anima  Jententiae .  709 

kepiflime  IdCnpov  ©mv  ,  fecundum  Deum ,  folebant  nominare.  Exemplum  praebet 
-dfdepianus  ille  Dialogum  cui  nomen  PcrfcStus  fermo ,  utpote  quo  dominus  &  con¬ 
ditor  rerum  omnium  alterum  quemdam  Deum  fpe&abilem  &  in  fenfus  incurren¬ 
tem,  mundum  nempe,  fecifle  dicitur. 

Maxima  vero  pars  eorum,  qui  Numen  mundi  anima  longe  excellentius  exfiftere 
affirmabant,  tria  credebat  efle  principia ,  feu  tres  conftituebat  in  divinitate  na- 
fciras  gradu  diftin&as.  Quemadmodum  enim  perfe&am  quamdam  mentem  feu 
intelligentiam  mundi  anteponebant  animae;  fic  mentem  hanc  feu  rationem  primum. 
0rnnium  negabant  efle  principium.  Naturae  nimirum  lege  n  torror  feu  intclligibile 
Pnus  efle  debere  ru  vd>  live  mente ,  judicabant.  Hic  vero  fons  omnis  intelligen- 
tlae  to  tv  dicebatur  illis,  unum ,  &  retpxTov,  bonum ,  feu  ipfa  bonitas  &  unitas ,  in 
^ulla  realia,  fed  fola,  per  fe  exfiftens ,  caufla  rationis  rerumque  omnium.  Ce¬ 
terum  hoc  ipfum  r «ydh  ,  quod  primo  collocabant  in  tribus  illis  principiis  loco, 
Quidam  etiam  t  irpam  ,  primum  vocare  folebant  Deum :  cui  conlentaneum  erat,  utjja 
*}v  ffiu  mentem  idC-npcv  ©mv,  Deum  alterum ,  poftremo  mundi  animam,  feu  mundum 
^fum  animae  compotem,  ©so/,  tertium  Deum ,  nominarent.  Id  Nutnenio  mo- 

ris.  fui  fle ,  Proclus  audior  efl  Commentario  in  Platonis  Timaeum:  (*)  fAv  $ 

ctvvpvKc-eu  @ex'f,  fAv  x«A«  t  7rpunv  ,  -mrflw  j  $  SdCnpov,  mltjy,»  3  t&W 

*  $  Kp tru®*  xxt'  eu>Tov  S  £$,  fcoc  ,  de  0  xctT  etCrcv  fafMffyce  S.pioe  ,  0  T5  •xpdrQ* 

5  ®  SdCnp©-  Sve,  to  j  fytuxpydptfyjov  0  re/T®*.  Numenius  tres  Deos  celebrat:  &  pri- 

Huirn  quidem  patrem  appellat ,  alterum  conditorem ,  tertium  ipfum  opus.  Mundus  enim , 
ut ipfi  quidem  videtur ,  tertius  ejl  Deus ;  quemadmodum  binos ,  quos  ejfe  / latuit ,  opifices 
primum.  &  fecundum  Deum  vocat ,  id  vero ,  quod  f  a  Sium  efl  ab  illis ,  tertium,  (m)  PJ0 . 
mus  eumdem  adhibet  loquendi  modum,  nec  obfcure  indicat,  nihil  eo  fuifle  inter 
fui  ordinis  homines  ufitatius:  k A,  0  demo  m&s  aIjc*,  re>T<&.  Ferta 

6  mundus ,  ut  dici  folet ,  rm/w  ejt. 

Sed  nec  illi,  qui  maximum  omnium  Deum  mentem  feu  intelligentiam  ducebant 
®ue  immutabilem  ,  eamque  mundi  anima  meliorem  ,  in  quibus  primas  tenet  / Irifio • 
fjes  9Lim  Xenocrate,  mundi  animam  ipfumque  mundum  multis  fubefle  credebant 

entibus  &  intelligentiis  eju?modi  aeternis  &  immutabilibus  ,  tamquam  cauflis, 
unde  natae  eflent,  verum  uni  tantum:  neque  hi,  qui  tertium  binis  his  fociabant 
Principium  ,  fummumque  Deum  pro  natura  cupiebant  haberi  fimpliciffima ,  ipfa 
?enc?  feu  intelligentia  praellantiori ,  mentem  hancce  pluribus  ejusmodi  naturis 
nnplicibus  &  perennibus  fubjiciebant,  fed  uni  1'oli.  Ex  quo  perfpicuum  fit,  Ve- 
^res  Theologos  fub  unum  omnia  revocafle  imperium,  neque  tam  fuifle  amentes 
S  mfleetos,  ut  multos  fuis  Deos  obtruderent  pares  inter  fe  &  aequales,  fed  unum 
ANiumen,  quod  modo  mentem ,  modo  animam  ,  interdum  monada  dicebant  ,  caput 
**  inUlum  univerfae  rerum  naturae  dedifle.  Quibus  addi  debet ,  quod  jam  antea 

te- 

<*)  P-  93. 


1«! 

ni[  1  nmun  ’  Quod  cx  Xenophonte  patet, 

dubttavit  N« ,  quae  Pfrt  eum  loquu- 

tt,|t]ta<:re.per^be  j’ eamd  nol>is  fuadent ,  quum 
quiU  "°  um  fltrad  So,cratcm  «tuliflfc  Platone m.  a 
IXli1*?.111”  eXftitit-  jirillotelis t 
■“-«undo  rnbuit,  ajuuu  umbra  verius, cft  ac 


fimulacrum  animae ,  quam  anima ;  certe  a  Platonis 
&  Pythagorae  anima  tota  diferepae:  id  <luod  alio 
loco  jam  oftendimus.  Nec  is  tamen  prorfus  Deum 
fuftulit.  Praetermitto  reliquam  philofophorum  ve¬ 
terum  turbam. 

(m)  Plotinus]  Libro  de  amore  Ennead.  III. 
LikV.  Cap.  i.  p.  i96. 

Vt  vv  3  '  ' 


yio 


Mundus  a  Leo  non  plane  avulfus. 


Cap.  IV. 


teflatum  Fecimus ,  omnes  generatim ,  qui  tria  conflituerunt  principia ,  figillatin* 
Platonicos ,  confueviffe  faepenumero  tres  illas  naturas  fuas,  monada ,  meritem ,  &  ani' 
rMzm,  uno  veluti  vinculo  copulare,  atque  fimul  t o  fcov,  feu  unum  fummum  Numen 
appellare.  Quo  facio,  etiamfi  gradationi  cuidam  in  divina  natura  locus  eflet,  fa' 
gnlari  tamen  concordiae  &  unitatis  genere  tria  illa  rerum  principia  contineri ,  indi- 
catum  volebant  aliis. 

Monet  me,  quem  nunc  trafto,  locus,  ut,  praetereundo  veluti,  duo  de  his  ve¬ 
terum  Theologis  in  medium  proferam ,  quae  non  leve  mihi  momentum  videntuf 
habere.  Primum:  Omnes,  quotquot  huic,  quam  diximus,  favebant  difciplinac* 
totam  hancce  molem  corpoream,  quam  cernimus,  negabant  vita  carere,  machi' 
iaeque  ab  hominibus  artificiofe  contextae  &  coagmentatae  fimilem  efle,  fed  vi' 
tam  atque  animam  ubivis  efle  admiftam,  &  per  omnes  ejus  partes  fufam,  exi#1' 
mabant.  Quae  opinio  tam  alte  mentibus  eorum  infixa  erat ,  ut  ipfe  Ariftateles  eos» 
qui ‘ex  atomis  inanimatis  mundum  efle  conflatum  putabant,  maximi,  quod 
Deum  admitti  poteft  ,  flagitii  condemnare  non  vereretur.  Alterum  :  Quamvis 
plurimi  hujus  generis  fummum  Deum  principemque  rerum  omnium  cauflam  Ionge 
fupra  coelum  mundumque  corporibus  conflantem  politam  efle  ,  ducerent, 
tamen  eorum  propterea  mundum  a  Deo,  aut  Deum  a  mundo  fic  penitus  avulfa111 
efle,  pcrfuafum  habuit,  ut  nulla  inter  utrumque  intercederet  cognatio  aut  coA1* 
mercium.  E  contrario,  ficut  rerum  omnium  origines  ab  uno  repetebant  capite’ 
ita  principem  illam  cauflam  ar6liflime  copulatam  efle,  credebant,  quamquam  dne 
tilia  confufione,  cum  omnibus,  quos  emififlet,  virtutis  fuae  radiis  &  operibu^ 
in  omnibus  verfari ,  euntia  permeare,  nec,  nifi  in  ea,  quidquam  perdurare  & 
conflflere.  Pbitarchus  in  Quaejlionibis  Platonicis  hoc  inter  alia  in  difeeptationem  v°* 
eat  T  (*  )■  *Ti  Circli-  t  ducTKTu  mlvluv  vjtj  Troiyydw  Cuv  ftlpTCM^ 

Deum  omnium  patrem  &  opificem  appellavit  ?  Cui  ut  fatisfaciat  quaeftioni ,  fic  Prl* 
mum  refpondet :  T uv  S-wv  'fowjuv  tyu  t  dvfyuTruv  meryq  Tronjxw  $  r  dhoy^  y 
t  « ;  An  Deorum  ,  qui  geniti  funt ,  hominum  pater  ejl,  brutorum  autem  &  a/tt' 
via  carentium  opifex  ?  Poftea  celfiflimum  huncce  Deum  fubjicit  propterea  quoqll*j 
totius  rerum  naturae  parentem  non  minus,  quam  effectorem ,  falutari  pofle,  q110^ 
vita  atque  anima  mundus  non  fit  deflitutus^,  verum  vigeat  &  animo  valeat : 

fi  <$ugcn?  r  ^ujrr?  Igi .  f^eu  ttciy,tS  /A»,  U&  ,  yj  i<pdv1tje ,  tj  fopotg 

>j  dvtiejuvl®'  ,  u7iy,y3\xxP)  to  fycyfaov  igpcv  j  $  fajiradl®'  'ZfX.d  $  llvuy.it 

rw  iwubivb,  tyij  <riw'%jl  v  <pvnv  ,  &r zsttutuu  dj  yvgjov  xmv  $  Tix.vucr6u>]@*  *  ItteI  n  'vuo  *  fifi. 

TrAeta-fA^oig  e  k sryty  *Te  o-uiir.ouurufyw  7rutyuw  iCJMv ,  ccTkC  e? iv  cdmS  yfi^ap  7rs7k.ii 
553k&}  ,  rv  3  ffccg  IfKunrmiptv  d<f  icuirH  xjj  vAjj  ^  Kxdufyv ,  eiwrut  dux  , 

§  K9o-/un,  {di*  yiycvcT& ,  ^  zur,TYs  Imoydjfj).  Ortus  enim  animati  e[t  procreatio. 
opus  ab  opifice  confectum ,  ut  aedificatore,  textore,  lyrae  fabro ,  aut  fiatuario ,  prorfa  _ 
auctore  fuo  abf cedit.  Vis  autem  6?  principium  procreantis  infita  eft  progeniei ,  ejus9ueJijs 
tinet  naturam ,  portiuncula  quaedam  a  genitore  avulfa .  Quando  itaque  mundus  non  ejuh  ^ 
aut  comptis  operibus  fimilis  eft,  fed  magna  ei  ineft  pars  vitae  ac  divinitatis,  quam  fP 
Dens  materiae  infer uit  atque  admifcuil  ,  haud  injuria  juxta  &  pater  mundi ,  qui  v/vey 
exftitit.  &  npifex  appellatur.  Idem  Plotinum  urgere  videas:  (f )  r woyfa®'  ^ •  ? 
eJrji  71?  MthU  4  n*1*!*®- ,  CTK  «7TET/X^»J  5  CHOimiTlV  Ctddv'  t%i  fi  .»’ 

Xr  * 

’(*)  P.  ioo.  Par.  (potius  p.  iooo.  T.  II.  Opp.)  .  ,.  x 

(t^  Enn.  IV.  L.  III.  CX  9.  (Libro,  quod  animas  noftrac  differant  ab  anima  mundi  p.  37 9-J 


§•  3°-  Hebraeorum  de  idololatria  fcntenticL  71$ 

fck'»  »  *  *C«,T5r»  ^  ixW®*»  2%«y  *  $  c*  T»)  4^%? 

“"w  ,  Qfx  651V  *drk  >  **  «*  c*  itiotn  JiKlvov  n[yc[$uev  £«jj.  Factus  itaquo 

nundus,  tamquam  aedificium  auoddam  fpeciofum  longeque  varium ,  «0» '  eft  feparatus  ab 

tffcftore,  neque  rurfusfe  ilii  commifcuit.  -  Afcw/tf  mundus  fic  ejl  animatus ,  ut  non 

J*w  fft/fof  ,  quam  ipji  >  habeat  animam :  fuperatus ,  non  fuperans ,  habitus  quoque ,  720« 
»&bms.  Jacet  enim  in  anima  id  fujlinente ,  neque  quidquam  in  eo  animae  ipfius  eft  ex* 
Pfr* ,  quemadmodum  in  aquis  rete  quafi  madefactum  vita  Docet  homo,  totum  mun- 
®Un^,  quatenus  corporibus  conflat,  animae  participem  effie.  Atqui  negat,  mun- 
ab  effe£lore  fuo,  quo  nomine  hoc  in  loco  mundi  vocatur  anima,  fecretuni 
r  disjunftum  efle:  negat  porro,  ipfam  mundi  animam  ita  effie  in  corpus  fUUm 
immerfam,  eoque  conclufam,  uti  mentes  hominum  cum  fuis  fociatae  fine  corpo- 
*ibus :  affirmat  vero ,  eam ,  ut  naturam  fupra  corpus  fuum  elatam  ,  moderari  il- 
udj  gubernare,  atque  regere.  Alteram  quidem  divinitatis  perfonam  ,  quam  feii 
dentem  appellat,  itidem  anima  mundi  fublimiorem  &  meliorem  efle,  cenfet:  ne» 
primum  omnium  principium,  Deum  rerum  omnium  altiflimum,  quem  bonita - 
tei!1  nominat  &  unitatem  ,  rurfus  mentem  vincere  praeflantia,  diffitetur.  Verum 
fria  haec  principia,  monas ,  mens,  Scamma,  quum  indiflolubili  atque  intimo  vinculo 
jpter  fe  nexa  &  jugata  fint  ex  ejus  fententia,  ideo  a  nullo  horum  mundum  divul- 
luiti  &  fejun&um  efle ,  ducit. 

§.  XXX.  Conflat  inter  omnes  ,  multis  ante  natum  Servatorem  faeculis  nullam 
miffie  in  toto  terrarum  orbe  gentem ,  quae  fuperftitionibus  fi6lisque  Diis  aperte 
bellum  intulerit,  praeter  Hebraeos.  Itaque  hunc  unum  populum  probabile  eft, 
omnium  optime  in tellexifle,  quidnam  fibi  vellet  ifta  Deorum,  quos  colebant,  tur¬ 
ba  reliqui  populi,  aut  quamnam  de  illis  foverent  opinionem:  nec  eumdem  igno- 
^fle,  utrum  multos  venerarentur  orbis  hujus  conditores,  poteftate  ,  gloria,  & 
dlgnitate  inter  fe  pares ,  omnisque  originis  nefeios ,  gentes  a  veris  facris  alienae ; 
an  vero  unum  fummum  Deum  colerent ,  &  fecundum  hunc  alias  naturas  homini¬ 
bus  meliores  &  praeftantiores.  At  Philonem  videmus  Judaeum  non  illud,  verum 
boe,  fecifle Deorum  inanium  cultores,  memoriae prodidiffie.  Libro  enim  de  lingua • 
rum  confufione ,  poftquam  de  fummo  diffieruerat  Deo ,  orbis  totius  au6lore  &  con- 
dltore,  deque  innumerabilibus,  quae  opem  ipfi  ferrent,  potentiis, 
w)  quarum  pars  oculis  fubje&a  effiet,  pars  a  nullo  confpiceretur  mortalium,  fio 

Percit:  (*)  lv  ims  H-  hanp  ?  w/iuv  <pv<n*  *  povof  l^fauvet*  , 

V}f  %  r  iv  ewrdis  fxifuv  ,  >jA/cv  K9U  rrodwhu  r  cvpjccM& 

t?61'  Qtyf  Uotterec*  ,  dv  r  imvax*  xuMv  M uCtnit  <  xu&e  ,  JSunMv 

l  ei*v.  f  mep  OtoWm  aavl®*  Z&Qo&s.  Ltriusquc  mundi  pulcntudi- 

em  admirati  quidam ,  non  folum  ipfos  totos  confecravcrunt ,  verum  &  partes  eorum  prae - 
cipuas ,  Joletn ,  , lunam ,  coelum,  non  venti  eas  Deos  appellare ,  quorum  cogitationem  Mofes 
nteJiigens,  ttiquit:  Domine,  domine ,  rex  Deorum  ,  ut  indicaret ,  eum  ejfe  pracflantior em, 
fam  Jubditos  Exflat  alius  ejusdem  argumenti  locus  in  Libro  ejus  ,  quo  decem 
^ decepta  Mofis  interpretatur,  quem  fubjicio :  (f)  n*w  *v  %  'mxddw  d™- 

MVwci,  t X(  aSiKtys  (pvrj  ffrfyo v.wwpdfa .  fi  iq  xaActpom&t  Hgu  dQxvet runptU  dirute  tAof» 

rt-0*’  TO'  ?  o  ytyonv  •  lm\  i&j  mrrrg  dmi, i  miqrft  * 

w  ?•-  m- 


yi$  Hebraeorum  de  idololatria  fent entia*  Cap.  IV. 

iX«»*  tyy  TTpwTtv  rZxo  %  U/xutkJov  cvjXtrdja-u^j  cv  otCndic  ,  tuot  %  civwmru  voplfe* 

n  tyij  7 Qtcv.  Amota  igitur  omni  JuperJlitione ,  germanas  nobis  naturas  non  adora - 
inus ,  «e  immortales  quidem  &  purijjimas.  Intercedit  autem  inter  creaturas  quaedam  gWm 
manitas  hoc  ipfo,  quod  creatae  funt9  quandoquidem  creator  omnium  idem  etiam  pater  cjt 

univerforum,  - -  Hinc  primum  illud  fandiffimumque  praeceptum  penitus  infer  ibimus 

pedori ,  unum  fummum  Deum  credendum  ejfe  colendumque.  Rurftis,  interpofltis  nonj 

554  nullis:  "Om  /ulv,  inquit,  rtAu,  H,  orAwtie ,  ^  §  avfxreud  'Or  ipcM*  n  Ksa-txv  K&  * 

iv  uintlg  iAoe^tptgetTuv  /uipuv ,  doq  &;uv ,  vr&TroAoi' n  $  \vn , 

yjm  $  #^ev7©-  tn/AvivoviiS.  Ergo  quotquot  f  /lis ,  lunae ,  coeli ,  mundi ,  praecipuarum qut 
hujus  partium  cultores  halentur  &  hujusmodi  facrorum  antijlites ,  peccant  procul  dubio  9 
dum,  pojlhabito  principe ,  venerantur  ejus  fubditos  ;  quum  folum  venerari  &  obfer' 
vare  principem  fas  fuiflet.  Igitur  hoc  unum  peccafle  Deorum  amicos,  P^° 
au&or  nobis  eft,  quod  non  uni  Deo  fummo  fupplicarunt ,  verum  aliis  etiam  na' 
turis  intelligentia  quidem  praeditis,  at  creatis ,  mundique  partibus,  quas  caftio* 
res  &  hominibus  magis  immortales  ducebant,  divinos  exhibere  honores  non  («) 
veriti  funt. 

Flavius  ( o )  Jofephus  quum  Abrabami  fapientiam  &  pietatem  in  Antiquitatibus 
Judaicis  laudat ,  haec  inter  alia  de  eo:  irpux®*  **  t  $sw  &jx$jjV#o9iq  Sqptntgtf  ^ 

oAm  %m.  Primus  aufus  ejl  declarare  unum  ejje  Deu  n  rerum  omnium  opificem.  Quae 
verba  fic  nonnulli  volunt  accipi  :  Principem  fuifle  ,  qui  publice  profiteretur  » 

555  Abrahamum ,  unum  efle  Deum,  qui  mundum  hunc  feciflet  &  conditu iflet.  Quau 
ad  Abrabami  usque  tempora  omnes  mundum  cenfuilTent  non  ab  uno  Deo,  verufl* 
pluribus,  conftru&um  efle.  Sed  hi  mentem  parum  dextre  perfpexerunt  Jofephi , 

qui 

(n)  Veriti  funt  ]  Ego  vero  libere  profiteor,  idololatriae  notionem  ,  quam  Cudworthus  habuit» 
nihil  efle  in  his  Philonis  locis ,  quod  fententiam  contra  vero  in  hac  fuifle  opinione ,  antiquas  gel1' 
dodiflimi  viri  de  veterum  populorum  religionibus ,  tes  unius  fuminique  Numinis  notitiam  omnem  db' 
quos  unum  omnes  coluifle  Deum  putat,  reliquis  jecifle,  atque  in  animis  fuis  exftinxifle?  Faciau' 
Diis  omnibus  majorem,  firmare  queat.  Priori  id  binis  eius  locis,  quibus  nihil  fieri  puto  p0^ 
enim  loco  Philo  hoc  unum  affirmat,  Mcfen  ita  apertius.  Alter  exftat  Libro  de  Decalogo  p.  7S1’ 
fenfi fle,  atque  populorum  amentiam ,  mundum  &  752.  Opp.  Agit  ibi  ex  inftituto  Philo  de  rcligi?0® 

mundi  partes  pro  Diis  habentium  ,  ipfa  fummiNu-  populorum  verae  religionis  ignarorum:  ac  priio£ 
minis  compellatione  caftigafle.  Hoc  autem  quid,  quidem  in  fedas  eam  fuas  ita  partitur:  'E 
obfecro  ,  facit  ad  cognofcendam  populorum  de  xxnyi  ei  pu  r*5  riare*p«?  i(%*i ,  v5» 
uno  Deo  fententiam?  Num  ex  eo,  quod  gentes  »/  </j/  J h«»,  y}  <nVn>,  n ***«  ***!*! 

mundum  &  mundi  partes  Deorum  loco  coluerunt ,  r*«,  >9  irAat  a/  j  yjiw  r 

Mofes  autem  flagitium  hoc  detcftatus  eft,  confe-  t  kStu>ok  sllii  quatuor  elementa  conj J 

quitur,  neinidem  tam  vefanum  fuiffe,  ut  unius  Dei,  creta  .fuis  decretis  colunt .  tamquam  Numina ;  a 
rerum  omnium  parentis  ,  oblivifeeretur?  Haud  folem  ac  lunam  ,  ceteraque  fidera  cum  fixa  ,  fl 
equidem  arbitror,  atque  jufto  pcrfpicaciorem  hic  errantia ,  alii  coelum  ,  alii  mundum  univefjU 
in  Philone  interpretando  fu  i  ire  virum  egregium,  Philo  igitur,  id  quod  etiam  aliis  ex  locis  ejus  ape£ 
nil  dubito.  Neque  majori  virtute  alter  locus  va-  tum  eft,  omnem  plurium  Deorum  cultum  ad  wff 
let.  Video,  Philonem  eo  docere,  fas  efle  atque  dum  ejusque  partes  revocavit ,  neque  homines  rat 
rationi  confentaneum ,  unum  Deum  revereri,  ne-  fundos  in  Diis  c:fe  populorum,  credidit:  fllia 
que  rebus  ab  eo  fa&is  honorem  illum  exhibere,  dem  in  re  philofophorum  expofitionibus  vetejaC 
qui  conditori ,  debetur.  Sed  nulla  ratione  intelli-  religionum  plus,  quam  par  erat,  fidei  habuit,  H 
go,  quemadmodum  ex  eo,  quod  Philo  unius  Dei  diftributione  fafta,  de  his  omnibus  familiis  hbc 
cultum  inculcat,  &  fuperftitiones  rejicere  jubet,  pronuntiat,  fumini  &  unius  Dei  cognitionem 
pateat,  populos  omnes  uni  Deo  fupplicafle.  Mi-  iliis  prorfus  conculcatam  &  deletam  cife :  Tfl’  ^ 
hi,  ut,  quod  res  eft,  dicam,  contrarium  potius  t  utut* £  t^tZutuIoi  r  **x<>>l**  jf*'/, 

ex  hoc  dido  conftare  videtur.  Quid  fi  vero  pia-  ,  t 4  ufrnr*  rpxriZt  KVIO,?y ' 

»um  fecero,  Philonem  non  eam  animo  habuiflc  •«  «*•’« pu  rwry.vi  id  t*  mipxxA*,  xccptKetAoy  ^ 


§•  3°«  Hebraeorum  de  idololatria  fententia .  713 

qui  hoc  unum  dicit :  Abrahamus  degeneri  ifta  <&  corrupta  aetate  princeps  afleve- 
rare  aufus  eft  publice,  orbis  hujus  conditorem  unum  efle  illum  Deum,  quem  re- 
ligiofe  fas  lit  comprecari  atque  colere.  ^  Confirmant  hoc,  quae  paullo  poft  fequun- 
^ur,  verba:  Sit  satf  pU  r  *[xlw  %  %  &xcLt*<r.«»  $mnpieiV.  Cui  f oli  honorem 
C?  gratias  tribui ,  par  eft.  Rationem  autem,  quare  Abrahamus  do&rinam  hanc  po¬ 
pulis  fuaferit,  hanc  affert:  t  q  a cnruv,  «  71  >srt'f  dlScupoda*  cvvn\£,  yj  %ro&.ylw 

^  Tbr*  Tmatyeiv  Uct^v ,  ^  b  x«t'  /^vV.  De  ceteris  vero  rebus  Ji  quid  ad  f 'elicita - 

fem  hominum  vel  minimum  conferat ,  illua  ex  hujus  mandato  unumquodque  praebere ,  «a» 
ex  vi  fibi  propria  innata .  Exempli  loco  folem ,  lunam  ,  terram ,  &  maria  pro- 
%t :  quorum  nihil  eft,  quod  non  ab  auguftiori  &  excelfiori  providentia  &  poten¬ 
tia  comparatum  fit ,  cujus  unice  virtute  id  habet,  quod  opportunitatibus  noftris 
infervire  queat.  Hoc  igitur  Judaeorum  parens  inculcavit :  Nullam  rem  ,  quae 
ditium  aliquando  habuerit  ,  divinis  honoribus  affici  oportere  ,  verum  folum 
0nmium  rerum  conditorem.  Atque  haec  belle  congruunt  cum  illis,  quae  de  Abra - 
hamo  divinis  prodita  leguntur  litteris.  Dicitur  enim  nomen  invocafle  Domini 
fcaSty  Stf,  (*)  Dei  totius  mundi,  id  eft,  vehementer  caville,  ne  ceterarum  gen¬ 
ium  fefe  fuperftitione  contaminaret ,  qui  res  varias  procreatas  adorabant ,  unum- 
que  illud  fummum  Numen,  quod  totum  contineret  &  feciffet  mundum,  cultu 
fto  dignum  unice  habuifle.  Ita  locum  hunc  exponit  Maimonides :  (f)  StNVO 
HiSrS  nSk  TOyb  n*0  jw  DtfS  JJHVlS  Et  aggrejjus  ejl  ojlcnderc  po¬ 
pulo,  neminem  colendum  ejfe ,  praeter  Deum  mundi.  Idem  praeterea  Jofephus  (p)  Li¬ 
bro  antiquitatum  duodecimo  Aridaeum  inducit,  quem  Graecum  fuifle  fufpicor,  clam 

fa- 

(*)  Gen.  XXI.  33.  (f)  De  idol.  C.  1.  J.  7.  (p.  7.  ei  Vbflli.) 

■dt  illum  fummum  antiquijjimumque  parentem,  illum  clarius  in  fequentibus  loquitur  ,  interque  alia, 
Magnae  civitatis  principem,  &  imperatorem  invi£ti  quae  praetereo,  efle  libere  aiKrmat  multos,  qui 
exercitus  ,  omnia  gubernantem  falubriter,  filentio  nullos  efle  Deos  alios,  quam  folem  atque  lunam, 
e xerunt .  His  dittis,  uberius  &  latius  eorum  de-  fibi  perfuadeant:  o*  r>  ~ «■***. 

«lonftrat  ftultitiam,  qui  coelum  fideraque  Deorum  w ,  -  i***''*'**'  .®r’  f*”**  r*'- 

^Ucerent  numero  ,  interque  alia  nonnullis  hujus  ©**«  Quidam  videntes  folem - - 

fieneris  eam  ipfam  fententiam  diferte  tribuit,  quam  atque  lunam ,  — —  *»  errorem  imuUifunt  inexpli- 
fUdivorthus  ullum  uinquam  habuifie  negat  popu-  cabilem,  fufpicati,  nullos  ejfe  Deos,  praeter  hos . 
Ium:  xtfl  TX<  KflTUi  Xn,ciu.  roraon  ,  Reliqua  ejus  argumenti  apud  ipfum  Philonem 

8  pu»  TU  &t 8«  r i legi  velim,  qui  certe  non  favet  eximii  viri  fcn- 

^  TfvToi  etl>,  to»  ;»!»  Non-  tentiae. 

mit  tamperverfe  judicant,  vt  non  folum  Deos  cre-  (0)  Jofephus]  Antiquit.  Judaicar.  Lib.  I. 
ant  ,  quos  diximus  ,  verum  etiam  unumquemque  Cap.  7.  p-  28.  J.  T.  I.  Opp.  Hic  vero  locus,  fi 
imum  ejfe  Deum  fummum  &  maximum  ,  cui  vere  vel  ita  explicetur,  ut  vir  dortilUmus  vult,  ad  prae- 
nom,e.n  c”weni«.  Hacc  fi  vera  funt,  fuerunt  fens  tamen  nihil  plane  confert  negotium.  Nec 
crteolim,  qui  plurcs  Deos  prorfus  inter  fe  pares  enim  Jofephus,  quid  de  Deo  &  religione  veteres 
aequales,  nec  unius  fubjedtos  imperio,  credi-  populi  fenferint ,  enarrat ,  multo  minus  populis 
uerunt  elle.  Alter,  quem  teftatus  fum,  Philonis  iftis  perfuafum  fuifle,  tradit,  unum  efle  fuprcuium 
Us  exftat  Libro  l,  de  Mowrc hia  p.  812.  ubi  Numen,  fed  Abrahami  tantum  doctrinam  atque  de 
inpUIt»  «J10»  ^  r»5  utL  Deo  fenfus  exponit,  quem  unum  coIuilTe  Deum , 

r  «  07r tfuS»,  utut  ®i*i  xuTtxpuTtpxs ,  *F<  t*<  r  -/!►«-  nemo  quidem  negare  umquam  aufus  ell. 

uirUi  xuSttruf.  Quidam  folem  &  lu-  (p)  Libro  duodecimo  1  Cap.  2.  $•  2-  P-  586. 
^ffceteraque  fidera  credidcrunf^ffg  Deos  rerum  do-  T.  I.  Opp.  Haver campi.  Huic  orationi,  quam 
*0s  •>  ad  quos  omnium ,  quae  fiuitt,  rerum  cauff as  Ariflaeus  habet,  parum  ego  fidei  adjunxerim, 
ilica  * nt?m  Vides  Jam  Deorum  quamdam  renipu-  Namque  (I.)  a  Jofepho  ea  eft  compoiita,  quem 
•  Laru  fua  virtute  gubernantium.  At  paullo  etiam  id  egifle  notum  eft,  ut  Judaeorum  religionem  m- 

Xx  xx  n0n 


Hebraeorum  de  idololatria  fententia. 


Cap.  IV. 


facris  Judaeorum  initiatum,  apud  Ptolemaeum  Philadelphum  Judaeorum  caiiflam  & 
libertatem  hoc  modo  defendentem:  t/o)  fixn\*la*  ™  Mrnil®' ,  2?  thpt&x ~t*s  voptxs 

'  *  $  #-tkv%  ovcrjTxdluov  Stiv  tytj  xm  >yt )  n,ue?g  crGoutQx  ,  Znv*  nutevjtt 

inipus  &T5  5  avu7nan¥  tfttyvew  n  Zjj»  ,  t  *vrtf  vo^tradlec.  Non  alienum  erit  & 

tua  magnificentia  &  bonitate,  liberare  Judaeos  a  calamitate :  quandoquidem,  qui  Deus  eit 
leges  tulit ,  is  efl ,  qui  tuum  regnum  regit .  Conditorem  enim  unirer  [itatis  Deum  &  tpj* 
&  nos  colimus ,  familiari  fermone  iwn  (id  efl,  Jovem)  vocantes,  indito  a  vivendo 
nomine,  quo  lis  vitam  conferat  omnibus.  Quapropter  ad  honorem  Dei  iis,  qui  Deum  ptM* 
cipua  religione  venerantur,  redde  patriam,  ut  eis  in  natali  [olo  vitam  agere  liceat.  s 
ipfe  etiam  Arifiaeus  rationem  ita  concludit  ex  fententia  eorum  ,  qui  Deos  tum 
plures  fufpiciebant :  Scias  velim,  o  rex,  me  non  ideo  patrocinium  fufcepijfe  Judaeorum^ 
quod  aliqua  cum  iis  cognatione  conjunctus  fim :  mivlav  jj  dvQeuru v  hutxgyyuoc.  ovjuv  $  S**» 
•yt*w<rKcov  etCnv  a tT;  <Jo  m.xnv  ,  %rn  txtv  ^  <rt  •  fed  quum  omneS  0 

mines  Dei  fint  opificium  ,  &?  fciam ,  eum  benefacientibus  uelectari ,  ad  benefaciendum  « 
cohortor.  . 

Quod  fi  recentiores  Judaeorum  magiflros  &  auctores  in  confilium  vocare  pia' 
ceat ,  in  hac  plerosque  omnes  fententia  verfari ,  deprehendemus,  commentitiorum 
Numinum  cultores  uni  quidem  fummoque  rerum  omnium  Numini  addiftos 
oflendifD,  ac  fimul  tamen  multos  alios  deprecatos  effe  Deos,  tamquam  Numini* 
fupremi  famulos  ac  miniftros,  quorum  effec  Deum  conciliare  hominibus.  Maiinj 
nides  in  ( q )  Halacotb  □'OJf  quemadmodum  Enofi  tempore  Deorum  cultus  exifliterii» 
his  verbis  explicat:  'E3H  nVy  SltJ  niyo  OINH  ’J3  lyB  B1JK  'D'l 

Sttm  Vxin  nox  :omyD  nnvi  w  rrn  cjntsn  p  imty  tmxi  mn  n1* 
Citi  ii23  rnS  pSm  duos  Diroi  oSiyn  nn  rnn1)  o^iSji  lix  0’33i3  m1' 
jist  inn  ron  onS  piSrfn  oixsSi  onstr1?  dh  :  cim  vae?  twotrnn  dwv 
moiyn  iraS  rorn  -jSo rw  io3  rasi  iVw  >a  rasSi  St*  «in  ira  W 

};6:~Ca  St?  1333  inn  1'JflS  In  diebus  Enofi  filii  hominum  gravijjime  enabant,  vini 0 
fapientes  aetatis  ejus  obbrutefeebant :  in  quorum  numero  ipfemet  erat  Enofus.  Error  nut£ 
eorum  hic  erat:  Quandoquidem  Deus  ftellas  orbesque  coele  fles  condidit ,  ut  mundum  gub* 
narent ,  atque  in  Jublimi  collocavit ,  honori sque  participes  fecit ,  &  illis  miniftris  utitur  ati 
injlrumentis ;  hominum  eft,  illos  celebrare  laudibus ,  venerari  atque  colere .  Haec  en' 


nori  diftare  intervallo  a  reliquorum  populorum  re¬ 
ligionibus,  quam  vulgo  putaretur,  doceret:  qua 
in  re  omnem  modum  faepenumero  excedit.  (II.)  Ad 
flectendum  regis  animum  &  mifericordiam  commo¬ 
vendam  haec  comparata  eft  oratio.  At  quis  ne- 
fcit,  in  ejusmodi  fermonibus  non  tam  ea  quaeri, 
quae  cum  veritate  plane  congruunt,  quam  quae 
ad  animos  apta  funt  concitandos  &  capiendos? 
(III.)  Si  Arifiaeus  ita  reapfe  fenfit,  Jovem  Grae¬ 
corum  &  Judaeorum  non  diferepare  Deum ,  haud 
ex  ejus  tamen  fenfu ,  hominis  eruditi  atque  philo- 
lbphi,  populorum  fas  eft  metiri  religiones,  qui, 
quid  fapientes  dicant  &  doceant,  parum  curare 
folent. 

(q)  Halocoth ]  Id  cft>  Libro  4$  idololatria 
tap.  i.  $.  I.  p.  3. 


(r)  Fungitur ]  Haec  ego  Maimonidis 
nia  convellere  nolo,  etll  quaedam  in  ea  non  Pr^ 
fus  forte  fpernenda  monere  poflem .  .  Id .tamen 
dicafle  inihi  liceat,  non  eidem  opinioni  mag  c(Jj 
hunc  Judaeorum  magiftrum  fuiflb  deditum  » 
Cudworthus ,  nullum  umquam  exftitifle  P°PU  etu 
quin  unum  e(Te  Deum  fateretur,  ceterorum  xeKtf 
atque  dominum.  Etenim  eft,  ubi  diferte  tratra, 
antequam  Abrahamur  dottrinain  de  uno  Uc°^e 
deret ,  notitiam  fummi  hujus  Numinis  ex^  ^ 
prorfus  fublatam  fuifle,  littcratosque  aeque  a  ^ 
teratos  exiftimafle ,  praeter  ftellas  &  flue ira, 
efle  Numina.  Scilicet  Maimonides  b,nis  fitd 

rum  intervallis  omnem  idololatriae  >  J  hi' 
Abrahamum  viguiire  in  orbe  terrarum  ^  *  ^ 

ftoxiaia  comprehendit.  Xn  puori  mtervaUo  u  ^ 


§•  30*  Hebraeorum  de  idololatria  fent entia.  71? 

Bei  henediSli  voluntas  eft,  ut  homines  eos ,  quos  ipfemet  magni  fecerit  &  honoraverit ,  fimi- 
Uter  honorent  ac  celebrent :  quemadmodum  rex  miniftris  fuis  honorem  vult  exhiberi ,  qui.  bo¬ 
nos  in  ipfutn  redundat.  Secundum  vero  ejusdem  libri  Caput  hac  ratione  exorditur 

toaimonidcs:  tfS  OWOfl  *inK  Dtyb  vh&m  nW3  nWl  TpW 

tyn  pio  owiajn  Sod  -jiik  rown  jo  nn*  mo  abi  W»  kVi 
'typ  by  nrn  mam  nav  Nini  DmbKfi  wn  Dirrwr  ni* 

:»Ttt  miay  nay  nr  nn  nSnn  *n*n  W  PUK  Fundamentum  praecepti  hujus  ad- 

Verfus  cultum  peregrinum ,  (qui  nunc  vulgo  vocatur  idololatria)  hoc  efi,  nequis  ulli  re - 
Tuin  conditarum  ferviat ^  qualefcumqne  demum  fint ,  non  angelo ,  won  orbi  coele/li,  non  Jlellae , 
Hon  uni  ex  quatuor  elementis ,  auf  cuiquam  ,  quod  ex  illis  compojitum  ejt.  Quamvis  enim  is , 
9ui  naturas  colit  ejusmodi,  non  ignorat,  Deum  ejje  Dominum ,  Wrgaf  omnibus  fuperior em, 
flec  aliter  naturas  ijlas  revereatur,  quam  F.nofus  IS  reliqui  aetatis  ejus;  nihilo  tamen  mi- 
nus  cultus  alieni  (feu  idololatriae)  eft.  Neque,  ii  eidem  credendum  eft  Manno. 

di ,  tempora,  quae  Enoji  confequuta  funt  aetatem,  populorum  aliquid  addide¬ 
runt  erga  Deos  fuperflitionibus.  Nam  in  More  Ncvocbim  in  hac  univeriam  Hebraeo¬ 
rum  gentem  opinione  efle,  oftendit,  gentes  a  Deo  alienas,  praeter  unum  luminum 
Deum  ,  aliarum  quoque  naturarum  religione  fefe  obligafle,  quas  divinae  provi¬ 
dentiae  mandata  exfequi,  hominumque  &  fupremi  Numinis  conciliationem  perfi¬ 
cere,  temere  crediderint.  Ipfa  hominis  verba  adferibam :  (*)  O  JHV  HDKI 

Msi  nVi  rr  mySa  mS»  pae»  nn  rror  kS  mr  rrroy  naw  »a  Sa 
manon  p  nw  -b-n  n-refrw  owan  p  noT  «Vi  emam  jo  SSa  dr\po 
oxstt  Sax  fiKni  i ram  roro  nn*  mn  »rnn  rmiw  «nrn  ooaxn  p  w 
*Ttr  noo  nn  nhxn  pai  dio  yvm  m  nanS  p’cn  ttw  i*  7T  nnay» 

*WWin  'Syao  TIJ*  ia  plSm  Jfo/H,  eum,  qui  idololatriae  crimen  committit,  non 
id  ita  committere,  qunfi  crederet ,  nullum  ejje  Deum  alium ,  praeter  id,  quod  colit,  nam  ii 
nulli  umquam  idololat rarum  in  mentem  venit:  neque  hoc  Jibi  velle ,  ftatuam  ex  metallo , 
lapide  vel  ligno  fabrefaftam  ipfum  efft  Deum  illum,  qui  coelum  terramque  condidit:  fed 
fatuas  has  &  imagines  colunt  hi  tantum ,  tamquam  adumbrationes  naturae  aheujus ,  quae 
conciliatoris  munere  inter  Deum  j eque  (r)  fungitur.  Mofes  Jlbelda ,  cujus  librum  habe¬ 
mus  ynn  rhw,  Gnolatb  Tamid,  inferiptum,  omnem  profanarum  gentium  fuper- 


(*)  P- 1.  C.  35. 

ftiines  fuifle  affe&os  tradit ,  uti  Cudworthus  omni 
cos  tempore  vult  affe&os  fuifle,  ut  ftellas  quidem 

iinnmCnn%VrvnCrarentLlr  >  nC(lue  tamen  fumrnum  & 
■STJ®  D,eu™’  «lifidera  eunto  pareant ,  infi- 
cwrentor,  Libro  de  idololatria  Cap.  i.  §.  2.  3. 

?■*'.  6’ lllf(S7fri?n  autem  intervallo  multo  majo- 
tam  inv,a  Ulff  arbitratur  corruptionem ,  hominesque 
tam  rudes,  quam  eruditos  ita  dclipuiffe,  ut,  ra- 
icitus  exftirpata  futnrni  uniusque  Numinis  cogni- 
uone,  praeter  fidera,  nullum  cflfc  Deum,  puta- 
'r  nt*  Dabo  ipfa  ejus  verba,  Latine  tantum  ver- 
*  >  ut  fpatio  parcam,  ex  Libro  de  idololatr.  Cap.  1. 
vJ'  Pt'  6‘  InterJe£lu’  ait>  temporis  periit  nomen 
nerabile  ac  terribile  ex  ore  omnium  hominum ,  &? 


ex  mimis  eorum  ,  ita  ut  illud  non  agnofeerent. 

Jamque  totum  humanum  genus - nihil  /ciebat, 

praeter  imagines.  -  Sapientes  autem,  qui  in • 

ter  eos  erant,  ut facerdetes  aliique  id  gemis ,  ne  ipfi 
quidem  rebantur,  alium  e(fe  Deum,  praeter  fi  e  lias 
ac  fphaeras ,  quarum  caujja  ac  fnnilitudine  Jimulacra 
illa  faCta  erant.  Hanc  diftributionem  fpeftat  Ac¬ 
monides,  quum  »11  altero,  quem  Cudworthus  pro¬ 
duxit,  loco,  etiamfi  quis  ex  inllituto  Enofi  Deos 
plures  colat,  id  eft,  melius  illud  idololatria;  genus 
fequatur,  eum  tamen  violatae  legis  dc  uno  Deo 
colendo  reum  fore  ,  praecipit.  Ex  fluo. iJcirc(? 
nullo  modo  conficias  ,  omnes  homines  ci  generi 
religionis  olim  fuifle  deditos ,  Maimonidem  ecmuiue. 
Xx  xx  a  W  Id 


ii 6  Hebraeorum  de  idololatria  fentcntia.  Ca?.  IV.' 

ftitionem  &  erga  Deos  ftudium  ad  duo  revocat  fundamenta ,  quorum  unum  ipfr 
Deus  eft,  alterum  vero  homines.  Vide,  ut  loquatur:  (*)  HVO  iV?  ♦JjntDRi* 

'xrxp  07»  y  *p  13  pmnS  xxi  mai  tto  rrcu  xin  n  onow  n1 

dw  urco#  mSw»  uoo  no  nW  Vinb^  «inw  n  *]Son 

o  nn  ooty  nvo  pjjna  3n  :  m*  ^y  vftftn  nninS  no  wn  nmx 

^mo  no  13-t  na  d*b*  xS  ox  lovyo  -pnnnS  wx  ♦oau  oixn  nvrr 
qnonnmrn  io  panntr  no  iovy  pono  rnyn  vrvjn  Qui  pium  Deos  co- 

557  lunt,  illi  primum  intuitu  Dei  Jic  argumentantur :  Quum  Deus  omnes  omnino  homines  ptf* 
fetlione  infinitis  modis  fuperet ,  fieri  nullo  modo  potefl ,  «r  homines  participes  ejus  fiunt  % 
aut  cum  eo  conjungantur ,  nifi  mediarum  quarumdam  naturarum  feu  conciliatorum  ope 
auxilio:  non  fecus  atque  j olent  a l  reges  hujus  orbis  /abditorum  preces  per  manus  miniftf 
rum  £?  deprecatorum  pervenire.  Deinde  Udem  intuitu  fui  ipfius  Jic  rationem  J ubducunt • 
Orrfl  corporei  fint  homines ,  ut  abjlraSte  Deum  fibi  animo  concipiant ,  fieri  nequit.  It** 
que  opus  illis  e(l  re  quadam  in  fenfus  incurrente  ai  excitandam  pietatem  &  vim  imaginandi 
ad  Deum  rapiendam .  Jofepbus  Albo ,  cujus  eft  Liber  Ikkarim ,  Achabum  contendi 
cecerosque  tam  Judae,  quam  I fragiis  reges,  qui  Deorum  facra  fequuti  funt,  duo 
illa  unice  fpe&afte,  quae  Maimonidem  commemorare  monuimus,  momenta  :  quo¬ 
rum  primum  hoc:  Ad  lummum  pertinere  Deum  honorem  illum,  quo  legati  eju* 
&  miniftri  afficiantur;  alterum  vero:  Indigere  genus  humanum  conciliatorum» 
quorum  ftudiis  &  auxilio  fummi  Numinis  potiatur  benevolentia:  (f)  inSlH  OSH^ 

irae*  p-ra  wn  nvbibyn  mnon  -nx  pjnto  vn  rmrn  bxw 
vneo  ok  iminxi  o vn  nixnfoo  owo  onvn  ay  nro  nya  rahv 
ovo  iiDOD  rmyh  pocnn  m»  oxj  nn  «en  nx  tu*> 

:  OH'  OVH  poi  Acbabus  6?  reliqui  reges  Ifraelis  &  Judae ,  ipfe  quoque  Salomo ,  ut  i* 
Jlellis  divino  honore  afficiendis  graviffime  errarent ,  binis  hi/ce  rationibus ,  quas  jam  attuli 
ex  Maimonide ,  adducti  funt ,  tametji  &  ejfe  Deum ,  6?  £te«//2  effie  unum ,  crederent.  P&* 
tim  Deum  fibi  effie  in  mini/iris  ejus  colendum ,  exiftimabant :  partim  ftcllas ,  tamquam  De'1 
bominumque  conciliatores ,  venerabantur.  Idem  au£lor  primi  praecepti,  quod  ipfi  fe* 
eundum  eft:  Tu  non  habebis  alienos  Deos  ante  faciem  meam,  hunc  efle  fenfum  autumat  •* 

rompra  vnx  0’onS  airnnir  ix  -|i'3i  »j’a  o”.nox  omx  D»«nS  m  />«• 

fiW  Deos  alios  inferiores ,  tamquam  conciliatores ,  mc  &  te,  nec  eos  ita  reverefl; 
ris »  a^fi  mihi  hac  ratione  honorem  exhiberi  putares.  Nec  omittenda  funt  Davidif 
Ki™chjl  ad  2.  /fcg.  XVII.  verba ,  quibus  utitur  de  facerdote  illo  Hebraeo  quem 
AlTyriae  rex  Samariam  mififie  legitur,  quo  colonos  in  eam  terram  amandatos  mO' 
um  edoceret  regionis  illius  Deum  placandi:  qui  coloni  poftea  dicuntur  ita  Dei  ra¬ 
tionem  habuifle  in  facris  fuis,  ut  nec  fimulacrorum  &  Deorum  oblivifcerentm^ 

nai  nvw  D’j'oxo  vn  x7  Via  mr  nnay  onaiy  vrp  xSs?  on1?  nox’  °>s‘ 
vn’!?  nn1?  nox  -]x  ps*xn  lau  oSsx  xini  mpo  nioixn  Sa  n  ‘bntsS 
»o  0373  xn  runa  xnns»  73*731  maiy  vns?  103  orrmSx  nx 
amx  DH3V»  xSx  Sxn  jina  ax  ’3  13’B»  xSi  ijrv  xS  annSxn  th* 

:X713,7  |’31  DV3  Q’^VOX  DHVn1?  Quod  fi  omnem  omnino  idololatriam  probi» 

tute 

{*)  FoL  hi.  et)  P.IU.  C.  ig. 


$•  Hebraeorum  de  idololatria  fent entia,  717 

faiffet  illis ,  morem  voci  ejus  haud  gejjijjent ,  eo  quod  omnes  hi  populi  folem  fpcftantcs  orien - 
tem  «  teneris  ita  huic  flagitio  adfueti  ejjent ,  u;  primi  loco  principii  apud  eos  effit.  Hinc 
Amittebat  illis  Deos  fuos  peculiares ,  »0»  /«thj  atque  fecerant  antea ,  co/ere ,  unum  fimul 
Tequirens  ab  illis ,  ut  animi  fui  intentionem  ad  Deum  Ifraelis  (tamquam  fummum)  diri * 
quoniam  ijla  Numina  fine  hujus  voluntate  ac  arbitrio  nec  boni  aliquid  illis ,  nec 
afferre  pojfent.  Itaque  hoc  ea  unice  confilio  venerabantur ,  nf  conciliatores  effent  inter 
Je  orbisque  fupremum  conditorem .  Liber  Nitzachonf  quidquid  olim  in  verum  Deum 
admiflum  fuit  criminum  a  populis,  ad  haec  tria  redire  capita,  fignificac.  Primum: 

VWO  'Hty  Miniftros  Dei  venerabantur ,  Deum  hoc  modo  ipfum  a  ft 
Co-j t  judicantes.  Secundum:  VJTt?  DHIK  VDJf.  Deprecabantur 

miniftros  Dei ,  tamquam  oratores  conciliatores  fuos  apud  Deum.  Poltremum  yyb  VllDJJ 
^6  pK*l  Signa  ex  lapide  ac  ligno  fafta ,  tamquam  monumenta  ejus  colebant.  Scio » 
^}afium  Abrabanelem  in  Expofitione  Librili .  Regum  Cap.  XVII.  plura  enumerare  fu  per* 
^tioforum  cultuum  genera,  atque  decem  proferre  hujus  notae  crimina,  quibus  fe 
^dftrinxerint  gentes  verae  religionis  ignarae.  Sed  in  his  decem  generibus  nullum 
quod  in  eam  aliquem  inducere  cogitationem  poflit,  fuifle  quosdam  ita  leves 
^  abfurdos,  ut  plures  Deos  aeternos  nulliusque  imperio  fubje6tos ,  pluresque  mundi 
j^JUs  conditores  revererentur.  Varios  Abrabanel  modos  enarrat ,  quibus  miferi  mor- 
J^les  (ludium  fuum  rerum  creatarum  nobilioribus  teftati  fint :  nil  vero  praeterea* 

Jiuc  accedit ,  eosdem  Judaeorum  magiftros  certa  facri  codicis  oracula  fic  exponere 
Iolere,  ut  commentitiorum  Numinum  amicos  haud  tamen  diffiteantur  unum  fum- 
mumque  Deum  profeflos  ede.  In  his  eft  Jcrcmiae  locus  Cap.  X.  7.  Ouis  te  non 
tnetuat,  0 gentium  Rexi  cujus  id  imperium  cfl ,  ut  in  omnibus  gentrum  fapienttbus  omni- 
Onsque  regnis  nullus  fit  tibi  conferendus.  Infamunt  autem  illi  planeque  defipiunt ,  coar- 
Sveme  vanitatem  ligno.  Quem  ita  exponit  Maimoniies:  nnXB’  D’JHV  San  TDlSa 

•i<1ri  Sann  rnr  a>a-m  oniVoai  omya  Sax  "pa1?  xirt  Quafi  d> 

tit'*'  (i!nncs  nationes  norunt,  te  e/Je  unum  fupremum  Deum:  verum  error  eorum  &  ftul- 
Ium  m  eo »  (lu°d  exi  [limant ,  levitatem  hanc  Diis  inferioribus  fupppcandi  tuae  vo- 

ati  congruere.  Cui  jungo  Kimcbii  interpretationem  ex  Commentario  quem  in  va-  55$ 
Cm  hunc  reliquit:  OnS  njO  0'y?K?T  OH3Wn  OW  *JJOv  N1?  ^ 

TO  onoi»  onoSo  bm  o*un  wrr  orvby  ^3  nnx  o  y\xw 
^  1^3  owx  onvrh  xbx  owai  cnaw  D3*xi  -po3 

.  ;  nap*  ojo  oiSa  w*  bom  o  oyri*  on  o  D*i3n 

onvn?  jmsro  on^  '333  N1?#  Dn3tf'  w  »«»  metuat  1  Aequum 
i/  r!  ip^e  gentes  illae'  Wu  fiSis  ferviunt  Numinibus  ,  r*  revereantur  &  metuant  , 

La  lU  rex  caruJn  es.  Ac  inter  omnes  certe  viros  populorum  illorum  fapientes  &  in  omni - 
jJ  corpm  hoc  extra  controverfiam  eft  pofitum ,  parem  tibi  efle  neminem.  Neque  jtel- 
Tam  -Hi  Col“nt\  Wam  ut  conciliatores  inter  fc  atque  te.  Philofopbi  eorum  non  igno - 
,  idoium  e[je  nihil:  &  quamvis  ftellis  divinum  honorem  exhibeant ,  m  ut  mi- 

lqck-°S  tuosf olunt,  quo  pro  fi  a te  deprecentur .  Alius  hujus  generis  locus  apud  Ma~ 
de  T!1  ex^ac  p  '  r:  11.  Quem  licet  nos  ita  intelligamus  r  ut  fanftum  hominem 
^uae  .curis  tetnporibus  eventurae  edent  gentibus,  vaticinatum  e(Te, 
Hnenim..  Judaei  tamen  nil  dubitant,  quin  ad  eam,  qUa  in  litteras  relatus  eft, 

«em. pertineat.  Sic  vero  divinus  vates:  Nam  ab  ortufolis  ad  occafum  magnum 

Xx  xx  3 


yi5  Hebraeorum  de  idololatria  fententia .  Cap.  IV* 

erit  nomen  meum  apud  gentes ,  £?  locorum  afferetur  meo  nomini  foffitus  firtu,n' 

que  purum.  Tam  magnum  erit  nomen  meum  apud  gentes ,  inquit  Jehova  armipotens  : 
quod  vos  profanatis.  Haec  ita  exponit  Salomon :  NIHI?  jni*  N1? 

:JWW|  wS  DW3TTO  01(30  S331  0V0  Sy  KW  Pt6k  fiw  pfe^i  W 
colunt ,  £f  f^/a  venerantur  ,  720«  ignorant ,  ejffc  unum  Deum  omnibus  illis  Diis  & 
lis ,  $«00  00/an f ,  majorem :  &  ubique  terrarum  ferta  nomini  meo  afferuntur ,  inter  ipl°* 
etiam  populos  idolo  latras.  Cum  quo  confentit  R.  Kimcbiy  cujus  haec  verba  funt : 

nwvm  naon  *w  »3  on*o  own  »316  onov  o*uw  ^  * 

*  03*31  *3*3  VW  OTOK  OH3W  Ethnici ,  te/wrfj?  exercitum  coeli 

lant ,  confitentur  tamen ,  /«0  primam  effe  rerum  omnium  cauffam:  fider a  enim  propwtf 
tantum  reverentur ,  quod  ea  conciliatorum  inter  me  &  fe  officio  fungi  opinantur.  No^ 
nunc  quidem' nihil  refert,  utrum  magiftri  diba  haecce  rebe  fint  interpretati,  fJJL 
ne.  Id  quidem,  quod  nobis  fufficit,  ex  verbis  eorum  manifeflum  efl,  cenfud1 
cos ,  Deorum  cultores  unum  agnovifle  Deum ,  quo  nihil  majus  fit  &  melius ,  c[\ 
tamen  alios  minores  Deos,  tamquam  ejus  famulos  &  minillros,  adjunxerint.  /°* 
terim  efl  in  facris  litteris  alius,  isque  eximius  locus  Pf.  LXV.  6.  qui  fuperiqribu, 
aliquanto  clarius,  quod  volumus,  declarat,  neque  fecus  a  R.  Salomone  &  aliis  e*' 
plicatur.  Deus  enim  vocatur  D*pm  0*1  pK  *1Vp  S3  nt03D  omnium  tcrral 
finium  &  mari  quoque  remotorum  fiducia ,  id  efl: ,  orbis  totius ,  qua  patet ,  DiW* 
etiam  addibus  efl. 

Ergo  Hebraeorum  magiflros  &  dobores  hac  plerosque  omnes  imbutos  effe 
•flat  fententia  :  Populos  antiquiores,  qui  Diis  &  fimulacris  fupplicarunt,  fap|^ 
tiores  faltim  in  illis,  rerum  omnium  origines  ad  unum  fummum  maximumque 
men  re  Culi  fle,  ceteros  autem,  quibus  facra  fecerint.  Deos  ex  uno  illo  Deo  Pjr 
creatos ,  ejusque  fatellites  cenfuiffe :  his  autem  ideo  rem  fieri  divinam  curafl^ 
partim  quod  exiflimarent,  in  ipfum  fummum  redundare  Deum,  quidquid  illis  n 
noris  exhiberetur  ,  partim  quod  oratorum  ,  precatorum ,  conciliatorum  apud  Deli . 
(DTtlfflD,  0**JMDK*  f*.2f'^0*)  munere  eos  fungi,  ducerent.  Ceterum  dujpJ^ 
contineri  genere  totam  Deorum,  quos  populi  venerati  funt  olim,  familiam, 
braei  exiflim^nt :  quorum  alterum  coeleftes  genios  ,  alterum  flellas  feu  gl°vg 
coeleftes  complebitur.  Stellas  vero  ,  non  fecus  atque  cultores  earum ,  animis  e  . 
praeditas ,  Judaei  putarunt.  Quod  quidem  vel  ex  his  Maimonidis  verbis  li<P®  i 

er*n  om  cn  Sstrm  nm i  fro  ta*S*3ni  a*33i3n  bo  (  ' 

mSyo  *eSi  iVu  'th  nhx i  niw  Ss  tsfayn  rrtn  iok»  *o  n»  parn 

:  D'3K*7ph  1233  D1K1*1?  0**lN&bl  |*  WO  Singulae  Jlellae  orbesque  coelefles 
funt ,  atque  vita ,  cognitione  15  intelligentia  inftrufti:  atque  confitentur  eum ,  cujus  W 
dato  terrarum  orbis  factus  efl:  quisque  pro  fuo  gradu  &  excellentia  laudat  eumu  ^ 

(*)  Jefade  Hattorah  C.  3.  5.  9. 

/i  r/fcj  Non  fpemo  hanc  verborum  fandi 
viri  expofitionem,  quao  ci  idem  effe  aflb- 

irit,  quod  feu  injujie:  neque  fummos  in 

his  litteris  viros  ei  favere  nefeio.  Haud  tamen 
dubitem,  quin  elegantior  &  reliquis  Pauli  verbis 


aptior  haec  fit  interpretatio:  Oui 

Ilitiafua ,  ne  veritas  in  animis  eorum  Jeje  t 

tofiet.  Fetre  ipfa  verba  hanc  expofiaonem,  ^ 

caret  controverfia :  neque  fugit  que  q  .jute* 
*/*r  genemica  omnem '.impietatem  <x  .»  J  Qgav 


§•  Scripturae  tejlimonia  de  Gentium  cultu  divino . 


719 


Quemadmodum  angeli .  Quam  quo  probent  opinionem,  Judaei  diftum  Nebe - 
ftuae  IX.  6.  teftantur :  Solus  tu,  Jova ,  tu  coelos  coelorumque  coelos ,  &  omnes  eorum 
C0P'as  condidi fli ,  ttrraw,  6?  quaecumque  funt  in  ea,  maria ,  &?  quidquid  eft  in  eis:  tu 
Vltm  confers  univerjis ,  coelejiis  adorat  exercitus.  Coeleftis  exercitus  vulgo  poni- 
tUr  in  facris  litteris  pro  ltellis. 


,  5*.  XXXI.  Ad  extremum  ipfa  Novi  Teftamenti  oracula  nos  in  hac  caufla  non 
jkftituunt ,  fed  perfpicue  ,  quod  hic  demonftrandum  fu  m  fi  mus ,  confirmant  : 
opulos  verae  religionis  expertes,  Diisque  fervientes  commentitiis,  haud  tamen 
Unius  Dei  penitus  amififle  notitiam,  fed  aeternam  quamdam  vim,  rationem,  & 
Uaturam  fufpexiffe,  cujus  poteftate  tota  rerum  arceretur  &  contineretur  natura.  559 
Vuod  fi  illis  perfuafum  fuit ,  confequens  eft ,  ut  reliquos,  quibus  fefe  addixerunt  , 

.e°s  longe  minori  ab  illis  loco  fuifle  habitos,  &  tamquam  unius  illius  Dei  propa- 
ginem  &  familiam  fpe&atos  effe,  pro  certo  habeamus. 

( *)  Principio  Paulus  in  Epiftola ,  ;quam  ad  Romanos  dedit ,  gentes  ait  veritatem  deti- 
injufiitia ,  £  iv  cUixl*  ,  (0  injufto  modo  veritatem, 

ne  caput  extolleret,  depreffiffe.  Veritatem  quam  hic  vocat,  id  quod  ex  confe¬ 
rentibus  apparet  verbis,  illa  eft  in  primis  veritatis  pars ,  qua  Deus  ejusque  na- 
lUra  explicatur.  Igitur  hinc  gentes  non  ita  privatas  fuiffe  Dei  rerumque  divina- 
rnm  notitia,  perfpicuum  eft,  ut  non  potuifient  omnem  fuperftitionis  pravaeque 
Jcligionis  contaminationem  a  fe  depellere.  Iftum  vero  ne  cognitionis  hujus  fru¬ 
dum  caperent,  ipforum  populorum  obftitit  infeitia  &  imprudentia:  id  quod  Pau- 
J/r  his  verbis  fignificat :  (f)  Ou’K  tioK(uxo-«*  %  frl*  U*"  &  Non  Jluduerunt 

habere  Deum  in  cognitione ,  feu  efficaci  ejus  notitia.  Differunt,  id  quod  in  primis 
?lc  obfervandum  erit,  yvums  &  imynms ,  cognitio  &  agnitio  Dei.  Illam  quidem 
cc  in  capite  Paulus  relinquit  gentibus  verae  religionis  ignaris:  hanc  vero  illis  adi- 

,  eo  quod  in  turpiftimas  fuperftitiones  multorumque  Deorum  cultum  fuo 
hcidiflent  vitio.  MiTv^a^cu> ,  fic  rem  hanc  explicat  divinus  homo,  r  5 

“  c#  ri  '$4.  Converterunt  veritatem  Dei  in  mendacium.  Sed  nec  reticeri  debet, 
S^od  idem  vir  fan&us  perhibet  de  illis:  T 0  Quod 

Jf  Deo  percipi  potejl ,  id  apertum  fuit  illis.  Namque  Deus  ipfe  aperuit  hoc  eis.  Sunt  in 
.  eo  quaedam,  quibus  comprehendendis  &  confequendis  nullius  par  eft  hominis 
lngenium.  Sed  quae  mentes  capere  poffunt  mortalium  ex  divinis  virtutibus ,  aeter- 
nam  ejus  potentiam  &  bonitatem ,  &  quae  illis  connexae  funt  perfe&iones  reliquae, 

?aa  divinorum  operum  beneficio  facile  quilibet  perfpiciunt  &  intelligunt.  Quae 
tn  oculos  non  cadunt  divinae  virtutes  ab  orbis  hujus  creatione ,  eae  tamen  ex  illis  rebus , 
^ae  faftae  funt ,  aperte  infclliguntut  6?  cernuntur.  Ipfa  quoque  haec  Pauli  fevera 
0  jurgatio.  A/C7i  yicvla  r  few ,  £%  ds  lll%x<rct*:  Etiamfi  cognofcerent  Deum ,  tamen 
um  non  jtc  ut  decet  Deum ,  coluerunt ,  Deorum  nimirum  commentitiorum  timore 
vevincti ;  haec  ipfa,  inquam,  objurgatio,  non  incognitum  fuiffe  populis  verum 

(* )  Rom.  I.  as.  (t)  V.  28. 


fe?care-  Impietate  vero,  flagjtjjs,  &  libidinibus 
minum  cum  olnn  luiFocatam  veluti  ac  depreflam 
me  TOdcftein  veritatem,  tum  quotidie  deprimi, 
«MBtnum  eft.  Quo  ma|or  nimir„m  vis  efterimi- 
^«■vitiorum  in  homine,  tacto  minor  rationis  & 


verae  fapientiae  lux  in  e'us  animo  fulget-  Quare  gen¬ 
tes  ,  quum  vitam  agerent  fceleratiflimam ,  nihilquo 
cupiditatibus  fuis  denegarent,  i  ita  efficiebant 
ut  vera  Dei  notitia  fenfim  in  illis  diminueretur,  atque 
veriutis  locum  errores  occuparent  pernicioiiffimi. 


T20 


Scripturae  tcjlimonia  de  Gentium  cultu  divino 1  Cap.  IV. 

&  aeternum  Deum ,  argumento  eft.  Vanam  vero  atque  flultam  gentium  religio; 
nem  his  enarrat  vir  fandius  verbis:  (*)  Mutaverunt  gloriam  Dei  immutabilis  in  imagr 
nem  ad  fimilitudinem  mortalis  hominis ,  avium  ,  bejliarum  &  reptilium  effiftam. 

Diis  eorumque  natura  nihil  movet:  honores  tantum  memorat  fignis  &  fimulacn* 
exhibitos.  Cujus  quidem  inftituti  hanc  cauffam  habuit,  quia  hoc  idololatriae  proprie 
fic  didiae  genus,  quod  lignis  &  lapidibus  in  figuram  hominum  aut  beftiarum  i&' 
matis  divinos  decernebat  honores ,  Judaeis  ceteris  omnibus  populorum  de  re  facr* 
erroribus  longe  gravius  &  flagitiofius  videbatur.  Teftem  rei  locupletem  Philone tn 
habemus:  (f)  ^  Qau  pzv  rAut  n/Junt  5  np7r*»l&  i 'fcwx  n  x,  yja-px ,  %  ?  ^ 

tuntg  IkcQ/tfitv.ruv  fxtfUv  ue  fytuv  trCmAoi  n  Xj  Sz^7rd.]eu  ,  fdiv ,  ( 7T0-S  Jr 

t ii  \3zr*iK$isf  §  uq(g S,(&  crfot,Wj«f)  r^cv  j  r  clftoov  ,  «cTix?<n  ,  tt  %vAoo  f(oq  Ai6m  ,  af 
yiflv  ti  XPvMv  ,  ^  rui  r^^irktir  ect  vketf  /xo^umvluv.  QliOtqUOt  Jolis ,  lunae  ,  COSbi 
mundi ,  praecipuarumqne  hujus  partium  cultores  habentur ,  hujusmodi  facrorum  antiffi 
tes ,  peccant  procul  dubio ,  dum ,  poft habito  principe ,  venerantur  ejus  fubditos ,  minus 
men  anCto  declinant ,  gnam  qui  ligna ,  lapides,  argentum,  aurum ,  fimilesque  format 
materias ,  ut  cuique  libuit ,  vertunt  in  Jlatuas  ac  fimulacra.  Rationem  vero  opiniomj 
illius  hanc  affert  :  To  ^  <srv  tfvtrfxcc  t?  ,  t  <zj£i  5  CuCi®*  «V  ^ 

«€5«***®**  \smAwln.  Exemerunt  enim  robur  ex  anima,  perfuafionem  veram  de  fewptT 
vivente  Deo  ,  ut  vacillet,  tamquam  male  Jaburratum  navigium,  'huc  illuc  undis  jattatuffl’ 
cui  nec  facile  portum  attingere ,  nec  tutum  in  aliqua  ftatione  inter  quiefeere.  Inde  eveni1 
etiam,  ut,  quae  inferioribus  Diis,  flellis  &  daemonibus,  praeftabant  officia  ve£e' 
res  populi  ,  Chriftiani  aeque  ac  Judaei  pariter  idololatriae  nomine  appellarent , 
5<c0cabulo  a  famoftori ,  ut  ajunt ,  fpecie  fumto.  Poftremo  Paulus  clare  fignificat , 
hoc  crimini  dari  gentibus,  quod  plures  orbis  hujus  conditores,  pluresque  uni^ 
ejusdemque  gradus  &  ordinis  Deos  reverentia  profequuti  effent,  fed  quod  cultu111 
rerum  a  Deo  conditarum  varia  ratione  cum  unius  conditoris  &  Dei  cultu  conju.11' 
xiffent.  ’EnColc&-t}ffK¥  0,  ikarf^mv  xTiai  t  xrio-cu&.  Quae  verba  duplicl 

modo  reddi  Latine  poffunt.  Primo  fic :  Illi  religiofe  venerati  fum  rem  creatam,  j>Tat‘ 
ter  creatorem.  Vocula  rztyi  hac  notione  frequenter  occurrit ;  ut  in  illis  Arijlo td,! 
verbis,  (§)  quibus  Platonem  ait  n  h  ^  -ne  *ejQf**e  m  rr^ejyfxet^  mir.atf ,  (n ofl* 
quod  Pythagoraei  fecerant,  numeros  res  ipfas  effecenfuiffe,  fed)  unitatem  £?  ,;W' 
meros,  praeter  res ,  aut  m  de/Qp*s  to  eu&wd  ,  numeros  per fe ,  praeter  fenJibW^ 
exfijlere  judicaffe.  Numeri,  quos  hic  vocat  Arifloteles,  n i  e$tj  funt,  quod  ipfe  .  •* 
clarat,  feu  ideae,  quae  principi  obverfantur  intelligentiae,  cui  Plato  alterum  in  dij1* 
nitate  locum  folebat  dare:  quemadmodum  w  zv  illud,  ipfutn  illud  unum ,  $  ivte 

^  Tl  w  »  qu°d  ideas  hasce  excitat ,  & ,  ut  fint ,  efficit ,  prima  efl  in  divl' 
nitate  Platonis  hypoflafis.  Deinde  hoc  etiam  modo  verba  licet  Pauli  vertet* 
Venerati  funt  res  conditas  magis ,  quam  earum  conditorem.  Namque  vocula  n°,Q 
raro  etiam  fic  ponitur  in  oratione ,  ut  comparationem  inftitui  doceat.  Exe^P’ 
funt  Servatoris,  apud  Lucam  verba:  Putatisne ,  Galilaeos  i  flos  peccatores  fuijfe  ceteris  ^ 
lilacis deteriores  &  nequiores?  duxrruAc)  nAPA'  txs  r«AiWvf  Luc.  XIII.  2. 

me*1 

(♦)  V.  25.  (f)  De  Decalogo  p.  753.  ($)  Metaph.  Lib.  I.  C.  6.  (p.  272*  T.IV.  OpP-^ 

(t)  Produftas]  Ingeniofc  haec  omnia  &  eru-  pite  de  fuperftitionibus  gentium  diflbrit,  x7i. 
djte  a  viro  dodtiflimo  funt  animadverfa.  Id  unum  tim  ad  omnes  populos  pertineant ,  an  ver  y0j 
«ftat  quaerendum,  an,  quae  Paulus  lioc  in  ca-  tio  ejus  in  certa  membra  diftribuenda,  nec  ^ 


§.  3i.  Scripturae  tejlimonia  de  Gentium  cultu  divino. 

nemlro  quarto:  Putatisne ,  duodeviginti  illos ,  in  quos  turris  Silo/te  irruit,  omnibus,  qui 
tiierofolymis  vivunt,  graviores  fuijfe  debitores?  ^«a(9  ijaPa'  mtlme.  Sive  haec  pia- 
ceat  interpretatio  ,  five  altera  illa ,  id  tamen  utrimque  manifeftum  eft  gentes  ve¬ 
ri  Numinis,  a  quo  orbis  hic  conftru&us  eft,  reverentia  &  metu  duftas  fuifle  tam- 
etfi  res  ab  eo  faftas  aut  pari,  aut  fortaftis  majori  etiam  &  excellentiori  quodam¬ 
modo  cultu  affecerint.  Beza  quidem  fic  reddi  poffe  Pauli  verba :  , 

ratus  eft:  Coluerunt  rem  creatam ,  creatoris  cultu  plane  negletto  &  intermij]o%  Verum 
haecce  verfio  ipfa  fan&i  hominis  verba  nullo  modo  exprimit ,  fed  expofitio  po- 
tlus  eft  eorum,  quam  antecepta  haec  opinio,  quae  nihil  tamen  veritatis  habet 
peperit ,  populos  veteres  nullam  plane  rationem  fummi  rerum  omnium  parentis  in 
Jacris  fuis  duxiffe ,  verum  rebus  fefe  creatis  totos  addixiffe.  Quonam  ceterum 
fenfu  Deorum  cultores  dici  poffint  ampliores  honores  rebus  a  D&o  fa&is,  quam 
^arum  effettori  &  parenti,  decreviffe,  id  alios,  quam  me  ipfum,  exquirere  malo. 
Neque  enim  haec  res  difficultate  caret,  quum  fieri  nullo  modo  poffe,  planum  fit* 
ut  res  a  Deo  procreata  ,  ita  ,  uti  eft,  fpedbata,  a  quoquam  interiori  animi  pietate 
&  affedlu  exquifitius  colatur,  quam  ejus  creator  &  audior ,  ita  pariter,  uti  eft  re 
vera,  fpe&atus.  Forte  hoc  gentibus  idcirco  crimen  exprobratur,  quoniam  is, 
fiui  divinos  honores,  quibus  unus  rerum  omnium  conditor  dignus  eft,  nulla  vero 
res  creata,  a  Deo  tamen  ad  opera  ejus  traducit,  loquendi  quadam  ratione,  facris 
luteris  peculiari  &  propria,  creatorem  infra  res  ab  eo  creatas  ponere,  dici  poteft. 
rorte,  quod  nonnulli  veterum,  exiftimantes,  fummum  illud  Numen  multo  effe 
liiblmnus,  quam  ut  ab  hominibus  coli  debeat,  nec  ab  aliquo  mortalium  compre¬ 
hendi  aut  intelligi  poffe  ingenio,  inferiores  Deos  ,  fidera,  daemones,  heroas  in 
primis  libi  rati  funt  adeundos  effe,  tanti  gentes  poftulantur  a  Paulo  flagitii.  For* 
tauis  etiam  haec  ideo  illis  nota  inuritur,  quod,  qui  ftatuas  olim  &  imagines  vene¬ 
rabantur  ,  quorum  hic  in  primis  vitia  vir  landlus  tangit,  omnem  externum  cultum , 
quo  defungebantur,  rebus  unice  fenlibus  expolitis  formisque  rerum  conditarum  alli¬ 
gabant.  Sed ,  quod  dixi ,  viderint  haec  alii.  Ego ,  quod  moneam ,  hoc  unum 
habeo  ,  neminem  a  vera  verborum  Pauli  fententia  gravius  aberraturum  effe,  quam 
qui  contenderet,  id  eum  fibi  velle,  fi  pari  &  eodem,  quo  Deum,  cultu  minores 
Deos ,  non  vero  majori,  profequuti  fuiffent  fuperftitiofi  populi,  tum  nihil  in  ilfis 
criminis  &  culpae  futurum  fuiffe.  Nullum  enim  eft  dubium  ,  quin  hac  in  re  pec¬ 
caverint  unice ,  quod  naturas  a  Deo  conditas  divinis  honoribus ,  qui  foli  deben- 
tur  Deo,  affecerint.  Paulus  vero,  ut  gravitatem  admiffi  fceleris  tanto  declararet 
ehementius ,  res  conditas  ipfi  docet  etiam  effedtori  ac  conditori  ab  illis  antepofitas 
cile.  Ergo,  quod  volumus,  conftat,  fi  facrarum  litterarum  attendamus  auttori- 
at^m’  ^?entes ». 9uae Diis  ftuduerunt  commentitiis,  neutiquam  plures  coluiffe  condi- 
produ61asS  orbis’  verum  ejusdem  religionisparticipes  feciffeDeum  resque  a  Deo  (0 

AnU  Pau,i  fcr!Pta  leg^ur  oratio,  quam  Athenis,  in  Areopago  j«i 
onltitutus,  recitavit;  cujus  quidem  hoc  eft  initium:  Viri  Menicnfes ,  fentio,  vos 

omnino 

l"anainl^ri  ^dtTputationem^n*  j  M.ih!  oriligCT!f  ™entitiis’  n0"  «nius  fuertmt  feneentiac,  nec  id- 
«te  posteranti  ^ ^  deScPS^011'1  ’  &  CU"  clrc0  une .ciinfti  genere  comprehendi  poflunt.  Ex 

de  d  rP  hoi«mum  genere  atque  quo  verifnmllimum  effe  efficitur,  Paulum  quoque 

Cft,  Omn  re  l§l0ne  hic  inftitui  vifum  in  fuas  clafles  diftribuifle  homines  verae  religionis 

maes  certe,  qui  Dusolun  fervierunt  coui*  nefeios  &  a  fano  Dei  cultu  averfos,  quum  horni- 

Yy  yy  num 


Cap.  IV 


Atbenienfmm  Deus  ignotus. 

omnino  effe  religiofiores .  Vox  letmlouponnpt  haud  dubie  in  his  verbis  benignam  habet 
notionem ,  non  vero  fuperft itionem  lignificat.  Paulum  enim  credibile  eft  in  iph* 
orationis  exordio,  quopopuJi  fibi  conciliaret  animos,  Athenienfium  laudaffe  piet*- 
tem;  nullo  vero  modo  probabile,  cultum,  quem  vero  exhibebant  Deo ,  fuperf titio* 
vcm  ab  eo  nominatam  effe.  Sic  enim  pergit:  Pertranfiens  enim  &  contemplans  ficra 
vejtra ,  (feu  monumenta  facra)  inveni  etiam  aram ,  cui  inferiptum  erat :  'a yvur<*  > 
Dto  ignoto.  Scjo,  (v)  Philoftratum  &  (*)  Paufaniam  memoriae  prodidifle,  vilas 
olim  fu  i  fle  Athenis  Ctwv  f>uy.xe,  ignotorum  Deorum  aras.  Sed  haud  ita  verbi- 

eorum  accipienda  effe,  fufpicor,  ac  fi  re  vera  arae  exftitiffent  Athenis  Diis  pluit- 
bus  ignotis  dedicatae,  verum  id  eos  dicere,  arbitror,  non  unum  in  urbe  illa  fuil£ 
altare,  cui  haec  inferiptio:  ignoto  Deo,  addita  fuerit.  Unam  faltim  aram  Athenis 
fuifle  his  verbfs  inlignem  ,  cum  haec  Pauli  verba  docent,  tum  Dialogus  ille,  (?/ 
Philopatris  inferiptus  ,"qui  Luciani  vulgo  fertur  effe,  in  quo  Critias  hanc  jurisjurandi 
formulam  adhibet:  N,'  *  «yr»*»  'a^W  Teftor  ignotum ,  qui  Athenis  eft ,  Deu*. 
In  extremo  praeterea  dialogo  lic  Tryphon  loquitur 'Hf*&  j  *  cv  'Awveut  Aymw 

X  T  i.  Aos  vero  ignotum  ,  qui  eft  Menis ,  Deum ,  a  nobis  inventum,  adorantes ,  ma¬ 
nibus  in  coelum  fublatis ,  eidem  gratias  agemus,  quum,  tam  excellenti  pote  fati  ut  fubjet» 
ctiefTemus,  digni  fumus  ab  ipfo  habiti.  Uterque  locus  hicce  manifefte  mfcriptionem 
hanc  Athenienfem,  quam  tra&amus  hic,  five  uni  ea  fuerit  arae  incifa,  fi  ve  pluri 
bus,  defignat.  Pofterior  vero  amplius  aliquid  oftendit,  ignotumque  illum,  cui 
facra  fecerunt  At henienfes,  Deum  fummum  fuiffe  totius  orbis  conditorem  &  m°' 
deratorem  indicat.  A  quo  non  difcedic  Pauli  oratio,  quae  hoc  modo  procedit : 
*Ov  vr  xyvohla  dCet&m,  r?w  xxm!yi*»  vpW.  Quem  vos  igitur  ignorantes  coliti tr 
id  efl  quem  fub  ignoti  Dei  nomine  invocatis,  hunc  ego  vobis  annuntio.  Deus  w* 
aut  fecit  mundum,  &  omnia,  quae  ineofunt,  quum  fit  coeli  &?  terrae  dominus.  .  V*° 
funt  quae  ex  hifce  divini  hominis  verbis  fine  ulla  cuivis  controverfia  patent.  Primum- 
Quem  Athenienfes  ignoti  loco  Numinis  reveriti  funt,  eum  unum  illum  verumqu? 


num  ante  natum  Servatorem  flagitia  &  crimina 
adverfus  Deum  enarrare  vellet.  Peculians  &  a 
populi  opinionibus  plane  remota  erat  virorum  fa- 
pientum  &  philofophorum  religio.  Secundum 
hos  illi  ftabant,  qui  unum  quidem  Deum  efle  nil 
dubitabant,  at  fimul  tamen  heroes,  genios, daemo¬ 
nes,  naturasque  inter  Deum  &  hominem  medias 
reverebantur.  Infimum  locum  rudis  occupabat 
multitudo,  quae  mentem  a  fenfibus  hajd  avoca¬ 
bat,  nec  de  rerum  omnium  parente  ac  conditore 
cogitabat,  fed  ftatuis ,  lignis,  ac  fimulacris  unice 
devota  erat.  Hoc,  nifi  fallor,  triplex  religionis 
genus  apte  ac  pcrfpicue  S.  Paulus  diftinguit  &  fuis 
coloribus  exprimit.  Primum  de  philofophis  loqui¬ 
tur,  in  quibus  multum  fuit  rationis  ac  fapientiac. 
Hos  vf.  19.  20*  ex  contemplatione  ait  divinorum 
operum  perfpexiile ,  Deum  efle  unum ,  eumque 
fapientiffimum  &  potentiffimum :  verum,  (vf.  21.) 
omilfa  hac  cognitione ,  ad  fubtiliores  quaeftiones 
&  inanes  controverfias  de  rebus  inexplicabilibus 
«li.vertifle ,  in  quibus  unice  fapientiam  omnem  po- 


fuerint.  Quare,  dum  libi  fapientes  in  primis 
vifi  fint,  ftultos  &  infanos  potius  efle  faftos.  vf-ff 
Haec  quam  vere  di&a  fint  a  fanftiflimo  horni0®* 
is  demum  intelliget,  qui  veterum  philofophorunj 
hiftoriam  diligentius  tractavit.  A  philofophis 
infimam  turbam  Paulus  digreditur  vf.  23.  flu3. 
vituperat ,  quod  majeftatem  Dei  converterit 
figuras  hominum  &  animalium  ,  aut ,  negl<jc 
-  r--  — ,:n- - 1  fummique  Numinis  c*.’s 


coi** 


prorfus  &  relifto  unius 
in  lignis  &  imaginibus  colendis  tota  fuerit, 
quidem  fceleris  poenam  ftatim  fubjicit  vf 
Pollremo  eos  increpat  vf.  25.  qui,  qtuim  ^  -s- 
fummum  Numen  divinis  honoribus  afficere  det> 
fent,  conditori  tamen  res  conditas,  heroes?  *s 
mones,  genios  adjunxerint,  immo  in  his  cole 
diligentiores,  quam  in  fummo  Numine  h°n_ 
do,  fuerint.  Egregie  meo  quidem  judicio 
oratio  cohaeret,  &  pulcre  omnia  vet““P.  ’  °taj : 
genera  perfequitur ,  fi  hac  ratione  ddtingo» 
nefeio  vero  qua  confulione  laborare  vi  et  *  ^ 
generatim  ac  univerfc  de  omnibus  veterum 


§.  31*  Atbcnienfium  Deus  ignotus*  723 

fuifTe  Deum,  qui  univerfum  mundum,^  resque  omnes,  quibus  hicce  conflat,  fa¬ 
bricatus  efl.  Illum  vero  Deum  cur  eiov  &y*mws  ignotum  Deum ,  nominarent,  hanc 
habuifle  videntur  Athenienfes  cauflam ,  quoniam  nec  mortalibus  confpici  potefl 
oculis,  nec  ullius  hominis  ingenio  percipitur  omnino  &  comprehenditur.  Qu:m 
quidem  rem  (2)  Jofepbus  Libro  contra  Apionem  his  verbis  complexus  efl:  Awolui 
p>oyev  t[MV  yw&Au<& .  'ontlQ-  J  x»T  £<n<w ,  ayvtos®*  Deus  fua  quidem  poteftate  nobis  no - 
,  at  natura  &?  ejffentia  prorfus  ignotus  ejt.  Paullo  vero  aliter  intelligi  debet,  quod 
Dio  CaJJius  Deum  Judaeorum  fyfaln  k,  ««$$,  non  invi/um  modo,  fed  etiam  ineffa¬ 
bilem  , 1  Lucanus  eumdem  incertum  Deum  vocat.  Haec  enim  cognomina  ex  eo  inve- 
flifTe  Deum,  arbitror,  partim  quod  nullum  ejus  lignum  &  fimulacrum  exllaret, 
partim  quod  nullo  proprio  &  peculiari  nomine  inter  homines  notus  eflet,  Judaeis 
flumen ,  quod  Tetragrammaton  vocant ,  fan£le  cuflodientibus  &  occultantibus ,  ne 
quid  ex  communi  ufu  labis  contraheret.  Similiter  huc  minime  exiflimem  pertine- 
re ,  quod  hac  occafione  viros  do6los  obfervafTe  video,  fuifle  olim,  qui  ‘Gr&wwlU 
^<3,  convenienti  Numini ,  nullo  ejus  nomine  expreflo,  immolarent.  Namque  mos 
hic  ex  fuperflitiofo  quodam  metu  profluxit  unice.  Singulis  fcilicet  rebus  &  mu- 
fleribus  fuos  efle  Deos  praepofitos,  cenfebant  veteres.  Itaque  rem  divinam  factu¬ 
ri  ,  quo  rite  hoc  vel  illud  fuccederet  negotium,  verebantur  plerumque,  ne  alium 
infcientes  fortaffis  adirent  Deum ,  quam  illum  ,  cujus  earum  ,  quas  fibi  dari  cupie¬ 
bant,  rerum  eflet  procuratio.  Quod  ne  contingeret,  frucluque  lic  careret  pietas, 
tali  formula  fibi  utendum  efle  potius  flatuerunt,  quae  latius  pateret,  quam  pecu¬ 
liari  quodam  nomine.  Ceterum  quod  Athenienfes  a  Paulo  dicuntur  ignotum  il¬ 
lum  Deum  ignorantes  &  infcii  colere,  id  potiflimum  fuperflicionem  eorum  &  in- 
fanum  erga  plufes  Deos  fludium  perflringit.  Alterum,  quod  ex  illis  verbis  manat, 
'hoceft:  Athenienfes,  tametfl  Diis  operam  darent  plurimis,  verum  tamen  Deum, 
troeli  terraeque  architedlum,  pie  ac  religiofe  deprecatos  efle  ,  Quocirca, 

qui  Deorum  cultores  plane  negant,  fummum  Numen  veneratos  efle,  hi,  quum 
ipfls  facri  codicis  verbis  confutentur,  pugnare  aliquando  (a)  delinant. 

Ve- 

mancipiis  accfpiatur.  Ita  vero  dum  divinus  univerfas  gentes  huic  mon  fuifla  deditas.  ^ 
homo  religiones  populorum  diftribuit,  Judaeorum  (V)  Philojltdtutn ]  De  vite  Apollonii  Lib.Yl. 
aetatis  fuae  vefligia  fequitur,  qui  primum  philofo-  C.  3.  232. 

phorum  de  religione  decreta  &  inanes  controverfias  a  (*)  Poujantm  ]  Lib.  \.  p.  199. 

P°P"li  fententiis  dc  Deo  cum  fejungebant,  tum  ( y )  Philopatris ]  Prior  locorum,  qui  hic  ad* 

irridebant:  quod  ex  Philone  Libro  de  temulentia  ducuntur,  exftat  Cap.  g.  p.  122.  alter  Cap.  23. 
P- 269.  /  apparet,  ubi  praeclare  ifta  Pauli  verba :  p •  203.  ed.  celeb.  Gefnert.  Neuter  vero  horum 
-  *?.«.  illuftrat'  nec  non  locorum  probat  aliquid:  nam  ad  rifum  omnia  iri 

Jofepho  Lib.  II.  coma  Apion.  C.  16.  p.  482.  hoc  Dialogo  funt  Corapofita ,  &  facrorum  Chriftia* 
Q’  P  484.  deinde  vero  reliquam  multitudi-  norum  cavillationem,  Pauliquc  potius  oiari  >nem 
Hem  m  eos  diftiibuebant ,  qui  fupremi  Numinis  exagitat  profanus  homo,  quisquis  demum  f.ierit, 
prorfus  immemores,  ftatuis  &  (Ignis  Deorum  totos  quam  reapfc  atam  ejusmodi  Athenis  fuiflfe,  docet. 
Jefe  devoverent,  &  in  eos ,  qui  foii  quidem ,  itel-  Hem  tamen  in  hac  cauffa,  quod  Cudvoorthus ,  argu¬ 
is,  aliisque  rebus  conditis  (ervirent,  fedneccon-  mentum  adhibet  Laur.  Ramirefius  dc  Prodo  in 
'toris  tamen  prorfus  oblivifcercntut.  Vid.  Philo  Pentecontarcho  Cap.  16.  p,  ut  aiios  taceam. 

Monarchia  Lib.  I.  p .  S12.  f.  &  alias.  Quod  Non  dubito,  aram  ita  inferiptam  a  P**19  Athenis 
1  h'ec  verborum  Pauli  declaratio  non  inepta  vi  repertam  efle:  ex  Luciani  tantum  hifce  locis  id 
wbituT,  confentaneum  erit,  ut  ex  eis  hoc  unum  conflare,  nego. 

J® P°^e  conflteamur ,  fuiflfe  in  antiquioribus  po-  (*  )  J»f*phks)  Lib.  II.  contra  Apion.  C. 
j/llls  aliquos,  qui  Deum  &  res  a  Deo  conditas  fl-  (*;  D  i  nant  \  Legi  de  his  omnibus  velun  /ft, 
ul  precibus  &  facrificiis  adierint  ,  non  vero,  Andr.  Bofii  Di //.  de  ara  ignoti  Dei  pereruditam , 

Yy  yy  1  ® 


Arati  Jupiter  fummum  Numen  ejl.  Cai».  IV. 

Veram  nefas  foret  praetermittere,  Arati ,  veteris  poetae,  verfum  de  Jove  fei* 
z&s  a  Paulo  ad  confirmandam  fententiam  afferri : 


T 2  $  £  4rf»er.  - 

Nos  enim  progenies  ejus  fumus.  San&us  homo  de  vero  illo  Deo  ab  Arato  hoc  pro- 
nuntiatum  efie,  contendit,  in  quo  vivamus,  moveamur,  &  exfiflamus.  Qua  qui- 
5<53demejus  confefiione  nihil  fieri  poteft  firmius  ad  convincendum,  veteres  Graeciae 
incolas,  interdum  faltim,  voce  z&s  fummum  illud  Numen  denotalfe,  quod  ratio¬ 
ne  moderatur  &  gubernat  omnia.  Certe,  cui  libitum  fuerit,  quae  apud  Aratum 
tam  praecedunt  haec  verba,  quam  confequuntur,  expendere,  is  vero  fine  ullo  fen- 
tiet  negotio ,  non  hominem  quemdam  in  Creta  aut  Arcadia  genitum  ab  eo  fovit 
nomine  laudari ,  verum  rerum  omnium  parentem  &  moderatorem.  Poftquam 
enim  Phaenomena  fua  fic  erat  exorfus; 


’Ek  Aios  "Zfxuui&a , 


quae  Cicero  fic  olim  reddidit:  Ab  fove  Muf arum  primordia,  flatim  hanc  Jovis,  quem 
vocaverat,  defcriptionem  fubjicit: 


- -  T»r  vM 'ntT  otvSpis 

*Aptflov  •  (Mistu  j  A tcs  Truenf  pAv  dyoiA , 

Wien i  <f[  dt6pu7ruv  eiycpA ,  J  frcAotor* 

,  K au  Ki$j%s'  ™*vt*i  j  Aios  MXpypiQoo  sraVfo. 

Ta  >§  KPl 

Illum ,  quem  numquam  tacemus  homines:  plena  vero  fovis  omnia  quidem  compita ,  omM* 
quoque  hominum  coetus:  plenum  vero  mare  &  portus:  ubique  autem  fove  indigemus  omne S* 
Hujus  etenim  genus  fumus.  Quos  quidem  verfus  Theon  ,  qui  Scholiis  Aratum  illuftra- 
vit  ,  hoc  modo  explanat  :  Uetvv  npiniilus  b  V-  ¥  arpar  Jief iev«r  fAlkm 

•r  Trunci  T £tuv  >9  hutvpycv ,  Am  ,  iv  spuitis  •srtSrQwei  '  Atx  j  vCv  r  hfxiv&v  oltus-01, 
Aratus ,  quum  Jtellarum  fitum  &  pofitum  declarare  vellet ,  valde  apte  ac  decenter  in  ipj 9 
exordio  fovem  invocat ,  parentem  fcp  architectum  earum.  Nam  per  fovent  mundi  fabri 
tor  hic  intelligi  debet ,  aut,  ut  ipfemet  poftea  eum  nominat:  b  m  7mv&  $0 pastyn*** 
©tW,  Deus ,  qui  res  omnes  fecit.  Nolim  tamen  praetermittere,  hunc  ipfum  inter¬ 
pretem  quaedam  Arati  de  Jove  di£ta ,  &  in  his  illud,  quod  Paulum  attuliffe  vK'1 
mus,  %  $  ^<9.  io-pAv,  de  Jove  etiam  phyfico  feu  aere  commode  pofle  accip1 » 
contendere.  Quamquam  tantum  abeft,  ut  opinionis  hujus  vel  leviflimum  fupPe 
ditet  firmamentum  ,  ut  potius  hac  una  de  caufla  videatur  ad  eam  delatus  ei  ^ 


&  Jo.  Meurfium  Libro  de  Piraeeo  Cap.  10.  Quam 
hic  fuam  facit  de  ignoto  Athenienfium  Deo  fen¬ 
tentiam  vir  longe  doftiflimus ,  eam  ipfe  ante  annos 
aliquot  Libro  I.  Cogitat,  in  varios  novi  foederis 
locos  Cap.  IV.  p •  <58.  /•  diligentius  partim  argu¬ 
mentis  ex  ipfa  Pauli  oratione  depromtis  ,  partim 
veterum  audtorum  teftimoniis  longe  plurimis ,  qui¬ 
bas  fummum  omnium  Peum  ignotum  efle  dicunt, 


ft  abii  itum  ivi.  Nec  me  hujus,  quamvis  aliter  fen- 
tire  multos  non  ignorem ,  adhuc  fententiae  Poe‘ 
tet.  Locis ,  quos  ibi  adduxi ,  liceat  nunc  add 
Sallujlii ,  philofophi ,  didtum  ex  Libro  de 
Cap.  6.  p.  253.  quo  fupremum  Numen  *pp*hr  .  $ 
u,tr  appellat.  M*"*  j  r»-  «V*»?  *??*'*• 

&,i  uri.  Pojl  hanc  virtutem,  quae  vetb 

haud  exprimi  potejl ,  Deorum  ordines  fubfequunt ^ 


It» 


§•  3T-  Arati  Jupitcr  fummam  Numen  eft.  72 $ 

quo  locum  adipifceretur,  quantos  in  litteris  progreflus  feciflet,  exemplo  quodam 
oftendendi.  Utcumque  eft ,  naturalem  propriumque  verborum  ,  de  quibus  hic 
agimus ,  quem -legenti  primo  adfpe&u  offerunt ,,  hunc  effe  fenfum  ,  fatetur:  nfa 
^  civfouv  n  Qtouv  n  *  «  $  cwtzs  'mom  ihfxi^yqre  cati?  n  mT(  driputmt  /3<k<ptA6f , 

<U/r%/  «V  KAtfutiLttyj ,  vrnn&t  ^  Stjuwqyov  i-my^o^uoi.  Haec  conjentanea  /utit  illi 

Sovis  appellationi ,  qua  pater  Deorum  hominumque  vocatur.  Nam  fi  nus  jpfos  feCit  f 
reliqua  omnia  ,  quae  vitae  hominum  inferviunt ,  recte  ejus  effe  dicimur  ipjumque  patrem 
&  fabricatorem  nojlrum  appellamus.  Qua  quidem  in  re  minime  hominem  falli ,  nec 
aliam  Jovis  notionem ,  quam  hanc ,  in  animo  habuiffe  poetam  ,  haec ,  quae  fe¬ 
runtur,  verba  fatis  declarant: 

■ -  'O  </[  vim®*  avfyumm 

A(%ioc  cvtuou v{. 

Hic  vero  benevolus  hominibus  commoda  fignificat.  In  aerem  haec  quis  fibi  convenire 
fanus  perfuadeat?  Ejusdem  generis  iequentes  funt  verfus: 


Aimf  $  rn  y  ayfAXT  cv  XPQVU  iW&Z*9 » 
A?*pc  2>JgMejlVICf  *  iffXtlJsttlo  «/£  ttff  CHeCUTtV 

Ipfe  enim  figna  in  coelo  firmavit , 

Sidera  dif penitus :  providit  vero  ad  annum 
Stellas. 

Item  hic: 


Tu  [Av  ctn  TrpwTzv  rt  Kj  istejov  Iacccho^. 

Eoque  ipfum  Jemper  primumque  ultimum  placant. 


Quem  verfum  hoc  modo  interpres  exponit:  jj  r  a-mvluv.  tu  t  pttv  rrpuilw 

ilvco  etuv  T  0AvjU7nuv ,  IdjTtpew  jj  fi \puuv  ,  K&  rej^lw  Aios  ZuTYf>(&-  Haec  forte 
pertinent  ad  libationes:  quarum  quidem  prima  Diis  offertur  coele fiibus ,  altera  heroibus , 
tertia  Jovi  Servatori.  Ex  quo  intelligitur ,  veteres  populos  in  facrificiis  fuis  haud 
Jovis  Servatoris ,  id  eft,  fummi  Numinis,  memoriam  paffos  effe  oblitterari.  Po-5<4 
ffremo  non  poflum  ,  quin  illum  etiam  /Irati  verfum  huc  transferam  ,  quo 
Deum  omnium  maximum  ingens  mundi  miraculum  ,  hominumque  grande  lucrum  no¬ 
minat:  6 


Ita  vero  fi  hic  Pauli  locus  intelligatur,  ut  ignotum 
Hum  Deum  nullum  effe  alium  exiftimemus ,  quam 
«Unmum  rerum  omnium  parentem  ac  condito- 
,em;  haud  tamen  illud  inde  putem  effici  poffe, 
<juod  hic  vir  doftiffimus  probatum  vult ,  omnes 
5Jmnino  populos  uni  ferviiffe  Deo  reliquis  omni¬ 
us  majori.  Nam  ut  omittam,  Athenienfium  reli- 
b'°nes ,  regulae  inftar,  nullo  modo  poffe  adfeifei, 


Xeu- 

ad  quam  reliquorum  populorum  facra  flnt  exigen¬ 
da,  hanc  ipfain,  quam  Paulus  vidit,  aram  homi¬ 
nis  privati  aut  familiae  cujusdam  monumentum  vi¬ 
detur  fuiffe,  certis  de  cauffis  confecratum.  Ex 
privatorum  vero  aut  familiarum  pietate  totius  cu¬ 
jusdam  populi  de  Deo  fenfus  metiri  velle,  nimis, 
ut  opinor,  temerarium  foret. 

Yy  yy  3 


<»)  Tum 


Cap.  IV , 


Arati  Jupiter  verus  eft  Deus . 

'Xiuft ,  «Wfirf ,  ^u  pof  %ZpLct ,  py'  «vfyuTmn»  Svhxq. 


Salve ,  /><zffr ,  admiratio ,  rwagna  hominibus  utilitas . 


Quocirca,  fi.  qualem  /tfrafw  Jovem  laudibus  extulerit,  ex  univerfi  carminis  eju* 
contextu  judicandum  fit,  illis  accedendum  omnino  erit,  qui  fummum  ab  eo  Deum» 
univerfae  naturae  parentem  ,  celebrari ,  autumant,  <^uam  fententiam ,  quoniam 
Pauli  &  facrorum  librorum  confirmat  auttoricas,  Chriftianorum  nemo  fine  fumrna 
fpreverit  injuria.  Neque  illis  adjungenda  fides  eft,  qui  hoc  fingiriare  aliquid  in 
Arato  fuifle  fentiunt  &  ipfi  proprium  Namque  his  multo  magis  favet  ratio ,  qiU 
recepta  Graecorum  placita  poetam  enarrafle,  neque  alia  expofuifle,  volunt,  quam 
quae  non  modo  fapientes  &  eruditi  viri,  fed  ipfa  etiam  multitudo  probabat  (b) 
tum  temporis.  Et  mihi  quidem  brevis  illa  veterum  Athenienfium  precatio,  quam 
AI.  Antoninus  ob  fimplicitatem  commendat^  eodem  modo  accipienda  efle  videtur :  (*) 
rTovr ,  im ,  «  m  ZeC  ,  Plue,  plue ,  care  Jupiter ,  /«- 

per  Athenienfium  arva  &?  prata.  Qua  recitata  precandi  formula ,  haec  adjicit  continui 
Imperator:  VH™  i  S*  tu>«o&tq,  n  *****  KSU  Ia dteput.  Aut  nihil  omnino  precari  » 
aut  hoc  modo  Jimpliciter  &  ingenue  precari ,  par  eft.  Ceterum  eumdem,  quem  Grae¬ 
ci  IdCt  vocabant,  Latini  Jovem  dixerunt.  Ex  quo  efficitur,  Romanorum  Jove# 
pariter  non  alium  fuifle ,  quam  fummum  illum  Deum ,  cujus  virtute  coelum  terra¬ 
que  exftitic.  Quae  qua  ratione  ex  facris  litteris  infirmari  queat  opinio,  haud  equi¬ 
dem  video,  nifi  quis  fortafTe  Pauli  locum  huc  referre  velit:  (f)  In  Dei fapienti* 
mundus  non  cognovit  Deum  per  fapientiam.  Verum  haec  divini  verba  viri  id  unum 
docent:  Populos  omnes,  antequam  Chrijtus  coelelli  luce  repleret  mundum,  virtu¬ 
te  rationis  innatae  &  divinorum  operum  contemplatione  tam  efficacem  fummi  Nu¬ 
minis  non  potuifle  confequi  cognitionem  ,  ut  vincula  rumperent  fuperftitioni*  * 
quibus  conftri&i  erant,  vitamque  confedlarentur  vere  fanctam  &  Deo  (c)  ac¬ 


ceptam. 


$.  XXXII- 


(♦)  Lib.  V.  i  5-  ($•  7-  P*  H<5-)  ct)  C 

{ b )  Tum  temporis]  (I. )  Dubium  eft.  an  Pau¬ 
lus  in  oratione  ad  Athenicnfes  haec  Arati  verba, 
an  vero  alius  cujusdam  poetae ,  aut  multorum  po¬ 
tius  Graecorum  poetarum  ,  fententiam  fpectarit. 
Certe  non  unus  eil  Aratus ,  apud  quem  ejusmodi 
quid  feriptum  exftat  :  nec  fanctiflimus  vir  unum 
laudat  poitam ,  fed  plures:  T>k,  inquit,  r  «u>‘ 
Tt  Dignus  eft ,  qui  hac  de  re 

legatur,  vener.  Jo.  Chriftoph.  IVolfius  in  Curis 
philologicts  ad  novi  foederis  libros  hiftoricos  p.  1267. 

( 11. )  Graecum  illum  nefeio  quem  ,  qui  Arati 
Phaenomeni  fcholiis  illuftravit ,  Theonem  vulgo 
nominant,  cnr  vir  do£t  limus  vel  refelleret,  vel 
fibi  favere  doceret,  nihil  erat  gravioris  elutae. 
Etenim  hoc  genus  hominum  ..  quod  Scholiajas 
vulgo  appellant ,  levius  eft,  quam  ut  mentem 
{criptarum,  quos  interpretantur ,  perfpexiTe  vi¬ 
deri  queH.  Plerique  id  unum  agunt,  ut  rerum 
grammaticarum  &  veterum  rituum  in  prunis  periti 


Cor.  I.  21.) 

videantur  ,  au&oribusque  fuis  idcirco  multa  tr‘* 
buunt,  a  quibus  alienifflmi  fine  ulla  fuerunt  coW 
troverfia.  (III.)  Arati  religionem  tam  fancta»1 
fuiiTe  puramque,  ut  vir  putat  eruditifllmus,  equ#l' 
dem  haud  arbitror.  Fateor,  in  exordio  carmin*® 
de  Jove  multa  praeclare  fplendideque  canit,  fi111' 
bus  facile  adduci  poteft  aliquis  ,  ut  multitudiP® 
multo  rectius  &  fapientius  poetam  hunc  de  rebu* 
divinis  iudici  fe  contlicuat.  Legere  vero  fi  Pef* 
gas,  to.iusque  carminis  contextum  confideres,  vC' 
rum  illud  eTj,  quod  aliquoties  jam  monuimus» 
apparebit,  di  Trionis  potfticac  ma  ertatem  ad  fol» 
tae  orationis  normam  haud  e(Te  expendendam, 
ipfj  Artus,  qui  [ovem  finitu  univerfltatctn  reru 
replere,  fideraqtlo  condidiflfe,  narrat,  Paullo  § 
hunc  Jove  n  in  aonte  Ida  educatum,  a  Curetib 
nutritum,  &  Saturni  filium  efie,  tradit,  caque  ^ 
tione  fig  ai  c  t ,  in  imae  multitudinis  rehgion 
luam  quoque  fu ilie  1 


§.  32.  Duplex  Theologiae  genus  inter  veteres.  727 

%  §.  XXXII.  Haec  in  univerfum  fufficere  arbitror  de  veterum  populorum  reli- jffy 
gione&  inllicutis,  quibus  plures  invocare  Deos  placuit.  Sed  quum  copiofius  prilvae 
Theologiae  naturam  explicare,  neque  intermittere  quidquam  confticuer:m ,  quod 
juvare  queat  eos,  qui  veterum  de  Deo  fenteAtias  fibi  nolunt  obfcuras  effe ,  tria  mi¬ 
hi  effe  fentio  momenta  in  n.  us  accurate  declaranda.  Quorum  quidem  hoc  prin¬ 
ceps  efb :  Moratiores  gentes  unura  illum  celQlTimumque  Deum  variis  nominibus  in 
iacris  fuis  appella  fle.  Alterum  veror  .Easdem  tamen  uni  fummo  Deo  multos  alios 
sddidille  Deos  inferioris  ordinis  &  naturae,  voluntatique  Numinis,  quod  maxi¬ 
mum  ducebant  effe ,  fubjedlos.  Poftremum:  Moris  fuille  antiquis,  ut  non  modo 
T)iis  minoribus,  verum  fummo  etiam  Deo  flatuas  ,  imagines,  &  ligna  confecra- 
*ent :  quae  ligna  faepenumero,  parum  licet  proprie  &  inepte,  Dii  vocabantur.  De 
his  quod  primum  elt:  Varia  quondam  fumrni  Numinis  inter  gentes  multis  Diis 
deditas  audita  effe  nomina,  a  variis  ejus  virtutibus,  operibus,  &  conliliis ,  quibus 
fefe  fpeftabilem  veluti  reddidit  hominibus,  dudla  &  tradla,  id  primum  quoque 
ln  hac  difputatione  locum  occupabit.  #  . 

Duplex  Theologiae  genus  non  inter  Aegyptios  modo  ,  fed  etiam  Perfas,.  Syros, 
^ndos,  aliosque  populos  barbarie  infe&os  viguifle,  Origenis  fupra  verbis  jam  do- 
Clii:  unum  quidem  populare,  nec  ullis  obfcurum ;  alterum  occultum  &  reconditum, 
fiec  cuiquam,  nili  facerdodbus  virisque  fapientibus ,  apertum.  Nec  Graecorum 
atque  Romanorum  more  aliter  fuille  comparatum  ,  vel  ea  quemvis  edocebunt, 
quae  de  philofophica  utriusque  populi  Theologia  paullo  ante  differuimus.  Populare 
quod  vocamus ,  Theologiae  genus  non  id  tantum  eft ,  quod  alioquin  fabulojum  & 
mythicum  dicitur,  verum  illud  etiam  ,  quod  civile  quondam  &  politicum  nomina¬ 
runt.  Re&e  enim  Augujiinus:  (*)  Et  civilis ,  inquit,  fabulofa ,  ambae  fabulofae 
funt,  ambaeque  civiles.  Abltrufa  vero  &  recondita,  quam  praedicabant,  Theolo¬ 
gia  nulla  elt,  atque  illa,  quam  ab  ipfa  natura  traditam  uniceque  veram  efle,  pu¬ 
tabant.  Nullus  elt  veterum  Graeciae  fapientum,  quin  hanc  T  heologiae  divilio- 
flem  in  naturalem  veramque,  &  civilem  vulgaremque  probaverit:  ceteris  autem 

aper- 


(*)  Civ.  Dei  Lib.  IV.  C.  8.  Cpotius  Lib.  V.  C.  8.  p.  120.  T.  VII.  Opp.) 


xiirctt  Jj  Ajcf  fMyuXv  tirg < 
Oupettot  *  0  f/j.t  Tari  Kttftg.fl* 

A**l«»  ci  io&Jij  cpi&  %»2o;  ‘ifuio.c 
Aurpat  lyxctriStvl. ,  xj  irpt^er  u\  i  imv,»r 
Aixrtctai  Knpijlts,  in  Kpt>o > 


E  Creta  vero  illae  Jovis  magni  beneficio 
t  .  mm.  adJ“nderunt :  quia  ipfum  olim  infantientem 

JntroZltr  Pr°Pe 

4ntr  mpofuerunt,  atque  nutrierunt  per  annum 
LtSaei  Curetes,  quando  Saturnum  fallebant. 


Epegium  vero  Jovem!  certe  parum  dignum,  qui 
praepotente  rerum  omnium  conditore  confcra- 
5r*  Multis  alus  verfibus  interje&is,  Cephei  fa- 
«iham  Jovi  cognatam  fuiffe,  perhibet:  (p.  61-J 


-  ’Afc'  up *  »£ 

it» i  iyyviu  Zr*». 


_ _ Quin  etiam  horum 

Jn  coelum  nomen  pervenit :  Jiquidem  Jovis 
cognati  erant. 

Quid  multis?  Jovem  quidem  Aratus  fumtnum  effe 
omnium  Deorum  &  rerum  naturae  gubernatorem 
exiftimavit;  ortum  vero  fi  fpe&emus,  reliquis  ho¬ 
minibus  nihilo  praeilantiorem  credidit. 

(c)  Acceptam ]  Pauli  locum  non  inepte  inter¬ 
pretatur  vir  do&iflimus.  Athenienfium  vero  pre¬ 
catio,  qua  Jovem  orare  (olebant,  ut  agros  Tuos 
largo  imbre  recrearet ,  nefeio,  quomodo  huc  refe¬ 
ratur.  Etenim  Atheniensis  populus,  Jovem  depre- 
cans,  illum  .deprecabatur  j  ovem,  cui  facra  fiebant 
publice,  id  cft,  Saturni  lilium  &  Junonis  mari¬ 
tum  ,  nec  de  natura  quadam  perenni  &  ueceflaria 
cogitabat. 


C<1)  Ai> 


7:3 


Duplex  Theologiae  genus  olim  fuit . 


Cap.  IV. 


aj^rtius  /Intijlbenes ,  Plato ,  Arlftoteles ,  &  Stoici  ejus  meminerunt.  Apud  Roma¬ 
nos  Scaevo1*,  inclytus  ille  Pontifex,  &  Varro,  quo  neminem  Roma  vidit  antiqua¬ 
rum  rerum  peritiorem,  nihil  prius  &  antiquius  hac  diftributione  habuerunt.  Uter- 
que  enim  civilem  illam  Theologiam ,  quae  legibus  Romanorum  munita  erat ,  ve¬ 
ram  efle  negabat,  &  ad  multitudinem  unice  cenfebat  pertinere:  aliam  vero  affir¬ 
mabat  efle  fapientum  &  intelligentium  virorum  de  Diis  fententiam ,  quam  natura¬ 
lem  &  veram  quoque  appellabant  Theologiam.  Interim  ipfam  flagitare  necefli' 
tatem ,  largiebantur  ,  ut  in  re  publica  Theologiae  quoddam  genus  populare  &  ci¬ 
vile  maneret ,  quod  ad  plebis  ingenium ,  cui  vera  illa  &  naturalis  Theologia  vix 
commode  explicari  poflet ,  accommodatum  foret.  Poftremo  inter  utramque  hoc 
unum  interefle  cenfebant  Theologiam  ,  quod  popularis  feu  civilis  fabulis  &  coe¬ 
mentis  quibusdam  temperata  eflet,  non  item  illa,  quam  naturae  dicebant  inftinfta 
patere.  Quare  tamquam  medium  quoddam  genus  inter  abfurdas  &  fabulofas  poeta¬ 
rum  de  Diis  narrationes,  &  inter  naturae  de  Deo  praecepta  iftam  civilem,  qua# 
rebus  publicis  putabant  neceflariam,  fpettari  jubebant  Theologiam. 

Igitur  hoc  quidem  rerum  intelligentes  olim  dabant,  vulgarem  populorum  Theo¬ 
logiam,  neque  fabulofam  tantum,  quae  poetarum  continebatur  libris,  fed  civile^ 
quoque  vehementer  interdum  a  naturali  veraque  Dei  cognitione  diferepare.  D' 
terea,  qui  fapientia  praeflabant  ceteris,  in  hanc  omni  tempore  curam  <&  diligen¬ 
tiam  incubuerunt ,  ut  quam  minimum  ejus  diferepantiae  &  diferiminis  pateret* 
Itaque  allegoriis ,  quas  vocant,  ftudiofe  operam  dabant,  fabulasque  poecarum  de 
Diis  ingeniofe  interpretabantur ,  ut  naturae  veritatisque  praecepta  de  rebus  divini5 
fub  velo  quodam  occultare  viderentur.  Si  quid  reflabat,  quod  hac  via  commode 
exponi  non  pofle,  intelligebant,  id  vulgi  atque  multitudinis  amentiam  &  levit*' 
tem  dicebant  poflulafle. 

Graecorum  aeque  atque  Romanorum  fabulae  omnes  ortos  &  genitos  efle 
praedicant.  Ipfe  Jupiter,  quo  nihil  utrique  habent  .majus  &  praeftantius,  no° 
j$,5  meliori  loco  habetur,  utpote  cujus  pater  &  mater,  avus  &  avia  commemorant^ 
a  poetis.  Ac  licet  haec  commenta  Romani  non  recepiflent  omnino  in  illam  red' 
gionem  ,  quae  civitatis  fulta  erat  legibus ;  ( d )  Auguftims  tamen,  quod 
nutricis,  cujus  ubera  fuxiflet  Jupiter,  in  facris  &  religiofis  Capitolii  monumend5 
fervari  paterentur,  graviter  in  eos  invehitur.  Perfpicuum  eft,  hanc  difciplio*1?1 
manu  veluti  ad  illud  fcitum  ducere,  quo  (e)  Euemerus  ad  omnes  abutebatur 
giones  tollendas:  Nulli  funt  Dii,  nifi  qui  antea  mortales  fuerunt ,  &  inter  hornis? 
vixerunt.  At  qui  rem  publicam  adminiflrabant,  ut  tarditati  confulerent  &  flup°fl 
multitudinis,  quae  vix  ac  ne  vix  quidem  eo  potefl  adduci,  ut  naturas  efle  originlS 
expertes  &  initii  credat,  tolerabant  iftas  ineptias,  populoque  narrari  fmebant. 
que  haec  quam  late  patuerit  luperftitio ,  vel  (/)  Callimachi  exemplo  conflat.  Q? 1 
quum  certus  eflet,  gravi  ab  illis  Jovem  contumelia  affici,  qui  fepulcrum  ejus  & 


(d)  Augujlinus  ]  De  civitate  Dei  Lib.  V. 
Cap.  7.  p-  ir9*  Quid,  inquit,  de  ipfo  Jovcfen- 
ferunt,  qui  ejus  nutricem  in  Capitolio  pofuerurU ? 
Haec  autein  nutrix  Capra  Amalthea  erat ,  quod 
non  ignorare  poliunt',  qui  fabulis  poetarum  non¬ 
nihil  temporis  dederunt. 

(e)  Euemerus]  Ilaec  fumta  funt  ex  Augujlino, 


qui  de  civit.  Dei  Lib.V.  Cap.  7.  p.  U9-  li  ¬ 
quitur:  Nonne  atteflati  funt  (Romani)  ^uerneTfgi 
qui  omnes  tales  Deos  non  fdbulofa  garrulitate ,  J 
hiftorica  diligentia  homines  fuiffe  mortalesque,  c 
fcripfit?  De  Euemeri  ceterum 
Deos  omnes  homines  fuiffe  probare  voluit,  v 
Flutar chus  de  Iftde  ac  OJiride  Tom.  II.  Opp.  p.36  ^ 


§.  32-  fiuplex  Theologiae  genus  olim  fuit.  729 

Creta  aut  Arcadia  oftenderent ,  hac  ratione  nixus,  quod  immortalis  eflet  Jupiter  , 
hec  mori  ullo  modo  poflet  : 

■  ■■■-  J[  x  5« «?’  fi  ouil, 

t<imen  ,  quod  Cs')  Origenes ,  praeter  alios ,  obfervat,  ortum  quemdam  &  initium 
non  veritus  eft  tribuere.  Nihilo  tamen  minus ,  qui  ceteris  rettius  fapiebant 
|nter  populos ,  rationemque  ftudebant  perficere ,  ne  ipfis  quidem  poetis  exceptis , 
nullo  tempore  ex  animis  dimiferunt  placitum ,  ad  quod  naturalis  ducit  &  vera 
Theologia:  Jovem  efle  Deorum  hominumque  parentem ,  id  eft,  orbis  totius  con¬ 
ditorem,  nec  idcirco  patre  aut  matre  genitum,  fed  aeternum  principiique  exper- 
quo  pertinet  oraculum  illud  Peleadeanum ,  quod  antea  ex  Paufania  attuli¬ 
mus: 

ZdCf  >JV,  Zdtf  Ifft, 


Praeter  haec  ,  civilem  non  minus  ,  quam  Poeticam  ,  veterum  Theologiam  cum 
P?iis  abundafle  ridiculis,  fatendum  eft,  tum  rei  publicae  cujusdam  habuifle  Ipe- 
mem  ,  cui  multi  praefunt  inter  fe  dignitate  plane  pares,  nec  cujusquam  imperio  & 
voluntati  fubje&i  principes.  Namque  certas  in  provincias  diftribuebat  ea  terrarum 
nrbem ,  fingulisque  fmgula  praeponebat  Numina.  Hic  Deus  coelos  moderabatur 
h* premo  imperio :  ille  ventis  &  aeri  ferebat  leges  :  alius  mari  dominabatur :  alius 
denique  terrae  &  inferis  praeerat.  Hic  fruges  mortalibus  donare  putabatur ;  ille 
vites  producere.  Alius  fapientiam  &  eruditionem  curabat;  alius  voluptates  im¬ 
pertiebat;  alius  bellorum  eventus  regebat.  Suum  quaelibet  fere  res  habebat  Nu¬ 
men.  At  quae  naturalis  vocabatur  Theologia,  ea,  quamvis  certo  modo  Deorum 
non  recufaret  multitudinem ,  quos  uni  tamen  fummo  Numini  obtemperare  ftatue- 
bat ,  nullum  tamen  ,  praeter  unum ,  Deum  per  fe  exfiftentem  reverebatur  ,  nec 
uUos,  nili  naturales,  admittebat  Deos,  id  eft,  tales,  qui  reapfe  exfifterent  in 
rerum  natura,  nec  hominum  tantum  opinione  Dii  eflent.  Quinam  fuerint  hi  na- 
hirales  Dii,  ( h )  Varronis  difcere  licet  auftoritate  :  qui  in  illis  animam  mundi 
principem  efle  docet ,  deinde  partes  mundi  homine  nobiliores  &  mentis  compo- 
*Cs  fecundum  hanc  Deorum  honore  dignas  arbitratur.  Quae  quidem  huc  redit 
lententia:  Unum  efle  fummum  Numen,  quod  univerfo  praefit  terrarum  orbi,  ac 
fultos  inferiores  fimul  Deos,  ex  eo  procreatos,  ftellas  nominatim,  daemones,  & 
beroes.  Itaque,  qui,  praeter  hos,  in  Diis  numerabantur,  faepius  a  Cicerone  aliis- 
que  veteris  aevi  fcriptoribus  contumeliofe  Dii  poetici ,  non  philofophici ,  &  Dii 
commentitii  fiftitiique ,  non  autem  veri  &  naturales  ,  appellantur.  Iidem  au&ores 
Uc  habendum  efle  de  his  Diis  praecipiunt,  eos  nihil  efle,  quam  varia  unius  fummi 
maximique  Dei  nomina,  quae  diverfae  perfe&iones  ejus,  variique  benignitatis 
vx  potentiae  divinae  in  hoc  orbe  efleftus  pepererint.  Nefas  enim  &  divina  maje- 

ftate 


1 .nukKrrime  t  ea  difputavit  vir  ingcni 
vetens  hiftoriae  philofophicae  in  primis  peri 
Jv-Zmmernumnus,  in  Diff.  de  Athe 
Diagorae ,  quae  exftat  Mulei  Brei 

\  L  P-  715.  J 

p  Callimachi  ]  Hymno  in  Jovem  vf.  9 


(g)  Origenes ]  Lib.  III.  Celfum  p . 

713- 


t »  ;  r  amnis  j  Apud  Ausrufiinum  ac  civit,  uci 
Lib.  V.  Cap.  4.  5.  r  p  f.  T.  VII.  Opp. 
&  Lib.  VII.  Cap.5.6.p.  128.7. 


Zz  zz 


(0  p#- 


Aegyptii  variis  nominibus  Cap.  IV* 

567, flate  indignum  antiquis  videbatur  fapientibus,  tot  tamque  varios  aeterni  Numinis 
5  radios  &  virtutes  inter  fe  velud  confundere,  atque,  non  fecus  ac  fi  permiflae  ac 
complicatae  eflent  tot  infinitae  perfectiones,  hac  una  profeffione  contentum  effe: 
Efl  divina  quaedam  &  aeterna  ratio,  nulli  vifa  mortalium,  quae  hunc  orbem 
conflruxit.  Igitur  fmgulas  Dei  virtuces  a  reliquis  follicite  feparabant ,  diftinCteque 
colere  &  venerari  jubebant :  quod  ut  tanto  majori  cum  pompa  &  apparatu 
poflet,  perfonarum  omnes  donabant  forma  &  habitu.  Quam  quum  non  perfpi' 
ceret  fapientum  virorum  fententiam  rudis  &  indoCta  multitudo,  fattum  inde  n on* 
numquam  fortaflis  eft,  ut  ea  non  tantum  tot  fibi  diftin&os  fingeret  Deos,  quot 
Dei  unius  ferebantur  nomina ,  fed  etiam  nulli  horum  Deorum  juris  aliquid  in  re* 
Kquos  efle,  quum  omnes  per  fe  ab  aeterno  exftitiffent ,  perabfurde  fibi  ( i )  p^' 
fuaderet. 

Ab  Aegyptiis  uni  eidemque  fupremo  Numini  varia  efle  nomina  impofita  ,  q ^ 
diverfas  ejus  virtutes  notionesque  ob  oculos  ponerent,  antea  jam  idoneis  demon* 
ftratum  eft  au&oritatibus.  Nec  id  ipfe  diffiteri  potuit J;*)  Jamblichus  loco ,  que? 
fupra  protulimus:  ‘O  *•  t  A.  r  <&$***  y  x.ix.pvputyiav  A oyuv  bvvocpu v 

ocyuv,  'A ({rr  yAuorxv  K*yf),  cuxmhw  3  atriis,  ^ 

4$«  ,  dyatbZv  j  mttivnfff  ut  'OntM  xivJtf)  ,  £  Si  clfoet*  Iiwxuhc  k,  infidae  1** 

wpfa  'W  Opifex  quippe  mens ,  qui  &  veritatis  cujlos  &  fapientiae ,  quatenus  ad  ge' 
nerationem  fapienter  defeendit ,  &  incognitam  rationum  latentium  vim  producit  in  luce 
lingua  Aegyptiaca  dicitur  Amun:  quatenus  vero  perficit  omnia  fumma  cum  veritate 

te ,  vocant  eum  Pkta :  -  quatenus  aut  em  [beneficus  eft ,  dicitur  OJiris ,  atiasque  deno ^ 

nationes  propter  alias  pote/lates  habet:  exempii  caufTa,  Neith ,  aut,  li  Procli  praefer^' 
dum  fit  exemplar  ^ ,  Neitbas ,  in  cujus  Numinis  tutela  urbs  Sais  erat.  A  9ll° 

eg° 

rn  Perfuaderet ]  Hac  quidem  ratione  Deo-  Numinis  illius,  quod  Cneph  appellabant,  naturaij 
aum  cultores ,  maxime  poft  natam  Chriltianam  re-  ferutaretur :  hoc  tamen  concedere  nequeo  ,  patf? 
ligonem  ,  cultus  fui  &  religionis  ineptias  tegere  exiliis,  quae  diflerit ,  Cneph  fummi  Numinis  i'^3' 
ftudebant!  Multos  nimirum ,  quos  venerarentur ,  ginem  fuiffe.  Contra  diferte  hic  philofophus  teufl' 
Deos  unum  effe  Jovem,  fed  variis  nominibus  in-  tur,  A#****yi»,  feu  illam  ipfam  rationem  opifici’ 
fignitum,  dicebant.  [  Ita  Julianus  etiam  explicat  quam  Jamblichus  Amon,  Phta ,  &  Oftris  di#3 
Ethnicam  religionem ,  Deum  unum  variis  fub  no-  efle  mentitur ,  nomine  &  figno  Dei  Cneph  in?c 
minibus  coli,  Cap.  6 3.  p.  454-  edit.  Lipf, !]  Sed  tam  efle.  Atqui  haec  ratio  effecta  ex  praefcriP 
pulcre  jam  ac  ingeniofe  Augujtinus  de  civit .  Dei  recentiorum  Platonicorum ,  qui  Aegyptiorum 
Lib  IV.  Cap.  11.  p.  7  6.  aliisque  in  locis,  inepte  indagarunt,  fummo  multum  inferior  eft 
haec  dici,  demonftravit.  Confer,  quae  de  eodem  Cneph  Eufebius  U*' 

(*)  Jamblichus  ]  De  myjteriis  Aegyptior.  Cap.  10.  p.  41.  ex  Philone  affert:  quae  quidem 
Seci.  Vili.  Cap.  3.  p.  159.  Sed,  ut-evidens  effe  fummum  Deum  nulla  ratione  cadunt.  Ali  a  t 
taceam,  meras  tic  a  Jrr.bVcho  nugas  proponi,  quibus  idem  conficias  facile,  Thom.  Gale 
quarum  ipfe  fine  ullo  dubio  inventor  exftitit,  non  ad  JamLlichum  p.  301.  dabit.  Quam  certata 
autem  veteres  Aegyptii ,  locus  bic  ad  rem  de  qua  haec  omnia  ,  quae  de  hifce  Aegyptiorum  v 
hic  agitur,  nullo  jure  pertinet.  Nec  enim  Janibli-  corumque  vocabulis,  apud  recentiores  fcrlPfa.jtr 
chus  de  fupremo  hic  dilfcrit  Numine,  de  quo  antea  guntur  Platonicos,  vel  hoc  unum  fatis  ofte  ,, 
dixerat ,  fed  de  mente  opifice,  quam  multum  infra  quod  Jamblichus  Phta  nomen  elTe  contendit  » 
fummam  illaiHMrtutcm ,  cui  folo  filenrfo  vult  fer-  tis  opificis,  feu  illius  virtutis,  quae  hunc 
viendum  elfe,  ponit.  Varia  igitur,  quae  refert,  condidit;  at  Porphyrius  apud  Eufebium  l°jp 
nomina  r.on  unius  fummique  Dei  funt  vocabula.  p.  115.  Phta  illum  fobolem  effe  opinatur  KI  - 
(Z)  Eufebius J  Ex  f&rphyrio  Praeparat.  Euan-  geniem  Dei  Cneph ,  quem  Cneph  ipfe  pro 
gei.  Lib.  MI.  Cap.  11.  P -  n5.  Fingam,  quod  habet  feu  ratione  eff eEtrice.  Dicant 
invita  tamen  veritate  fieri  puro ,  Porphyriam  men-  doctiflimi  viri ,  qui  hoc  in  ftercore  0<ja 

tem  Aegyptiorum  veterum  alfequutum  effe,  quum  Platonicorum  nefeio  quod  aurum  quaerunt,  ^ 


$•  32.  fummum  Deum  compellarunt.  73? 

eg°  nomine  Athenienfium  vocabulum  ’a$W  natum  elfe  fufpicor :  nam  &  Saita¬ 
rum  colonia  feruntur  Athenienfes  effe.  Significat  vero  divinam  Vapientiam  ,  fe- 
met  ipfam  per  univerfam  rerum  naturam  diffundentem.  Simili  ratione  Serapis , 
quem  multi  folem  fuilfe  contendunt,  fic  folet  defcribi  ab  aliis,  ut  facile  pateat , 
eum  pro  rerum  omnium  potente  Deo  fuilfe  habitum.  Teftis  erit,  inflar  omnium  , 
uic  Arifiidis  locus  ex  oftava  in  Deum  Serapin  Oratione :  (*)  Oi  y.\v  $>,'  ^  && 

Ttzhiuq  mtij)  K)  fw»  txtzv  civctmtetn  A  i»  ,  oat  che  K*mhtAei7ry  lwctu{  7nes'fl') , 

^9^  rravluv  jpti/,  t^c/Uj  ii  7mv  mirAtjwM '  r  fi  afkuv  Qiuv  typlujj)  eu  luv<xtuenq  te  >&) 

o£^ssf  It  ufA»  atQparm  xetAx<nv‘  i  j  ,  K9/uxp*<©-  nxvluv ,  iy{. 

Magnae  urbis  in  Aegypto  incolae  Deum  hunc  Serapis ,  tamquam  unicum  fuum  Jovem ,  j'n- 
Tjpcant ,  utp&te  quem  virtute  nusquam  dejicere ,  verum  res  omnes  permeare ,  ac  rerum  univer- 
Jttatem  implere ,  arbitrantur.  Reliquorum  quidem  Deorum  honores  ac  virtutes  divifac 
Jum :  nonnulli  propter  hanc  ,  d//7  aliam  propter  caujjam  honorantur :  hic  veto  ab  illis  tam- 
Pam  coryphaeus  omnium  Deorum  fpettatur ,  exordium  atque  finem  rerum  omnium  corti» 

ncj i  potensque  ejt  omnibus  malis  mederi .  quod  Aegyptiis  appellabatur  Numen, 

fjus  fic  naturam  enarrat  (/)  Eufebius ,  ut  facile  perfpe&u  fit,  fuilfe  eum  divinam 
intelligentiam  illam,  quae  hunc  orbem  conltruxit,  vitamque  omnibus  animantibusjtsa 
lribuit.  Idem  ( m  )  Plutarcho  ,  non  genitus  ,  dicitur.  Ex  quo  apparet , 

?num  hoc  quoque  nomen  ex  illis  elTe,  quibus  fummum  Aegyptii  Deum  honellare 
olebant.  Nec  aliter  ego  vocabula  Emeph  &  Eifton  acceperim,  quae  apud  ( n ) 
jamblichum  leguntur.  .  Quam^pam  nec  repugnem ,  fi  quis  tria  illa  nomina  tres 
uefignare  hypouafes  in  divinitate  arbitretur.  Pollremo  Ifts ,  quae  non  raro  Mul - 
Umammea  nominatur,  uberibusque  diffcentis  undique  referta  pingitur  ad  foecundita- 
.em  indicandam,  qua  valet,  fic  femet  ipfam  apud  (o)  Apulejum  laudat:  Summa 

Nu - 

(*)  P.  95. 


tti!kC”dum  llf’  E§°  Guttis  putem ,  &  hanc  totam 
^ritt)111’  VetCmm  rctfSl°»es quum  exponit,  fpre- 

(m)  Plutarcho  ]  Narrat  is  Libro  de  Iftde  ac 
t£1*-  357-  folos  ex  Aegypti  populis  Thebanos 
cos  nullos  mortales  coiere,  verum  Deum  illum 

Perfin  £*“  veneT.rarfntu,r’  &  ortus  &  interitus  ex* 
£  f  dBCfr?‘  v  Ex  h°c  loco  n011  id  arbitror  con- 
C«paV  r^0  • inde  vir  docliflimus  manare  judicat, 
f»  J!  omnium  Dei  nomen  inter  Aegyptios 

hoc  rectP  C-  CT  \  <Iuod  foli  terunt  Thebani, 
fc  contrario11i1Jerf0vAes71’tiorura  P°Pul°  tribuitur. 
^rAe^cVerba  d?centnos  pleros- 

tstcerenfcum  0*2??  fuiffc  amentes,  ut  Diis  facra 
Prae  rolinuis  rSl?8  ’  111111  exfiinclis ;  fapuifle  vero 

"C,C  hqUk'era  oCr  m  ^  Thebani 

M  hunc  pro  fcmmo  Numine,  nec  ne.  Nec 
UnUm  P,eu,s  ?.*  <IUI  °JJU  “rct  &  initio,  ftntim 
Cd^-“udefdura<lue  Nu!"en  eft  .  quod  omnia 
at> — 

mblichum ]  De  myfieriis  Aegypt.  SeEt.  VIII. 


Cap.  3.  p.  158.  Hic  a  nobis  lupra  jam  illuftratus 
eit  locus,  oftenfumque,  fanftiiGmae  Trinitatis  hcg 
umbram  nec  veftigium  in  eo  ede.  Nunc  bina  Ii- 
cebit  adjicere.  ( I. )  Non  male  mihi  videtur  fufpi. 
catus  etlc  Thom.  Gale,  qui  corruptum  efle  nomen 
Emeph,  &  loco  eius  Cneph  legendum,  autumat. 
( II.  J  Fieri  per  Jamblichum  nullo  modo  poteft, 
ut  bina  vocabula  Emeph  &  Eiclon  ad  unam  referan¬ 
tur  naturam.  Aperte  enim  dillinguit  binas  illas 
naturas ,  quibus  haec  nomina  propria  ftriffe  dicit. 

(9)  Apulejum]  Metamorphof.  Lib.  XI.  p.  258. 
a59.  ed.  Elmenhorfii.  Aegre  fero,  ne  quid  ditfi- 
mulem,  impetrare  a  fe  potuilfe  virum dodiiTimuin, 
ut  paucis  verbis  Apuleji ,  hominis  non  nimis  acuti, 
commotus,  Ifin  in  fummum  Deum  converterer. 
Mitto  au&oritatem  Apuleji,  quam  mihi  levem  fem- 
per  efle  vifam,  non  inficior:  nec  muliebre  Numen 
celfiflimi  Numinis  vix  efle  fimulacrum  po!Te,  ur¬ 
geo:  ipfa  Apuleji  verba  teltabor,  quae  perfpicue 
interpretationem  hanc  refellunt,  lfti  quae  iemet 
'ipfam  tantopere  commendat,  rerum  natura  cit, 
non  autem  Deus  optimus  maximus,  naturae  re¬ 
rum  parens  ac  conditor:  En  qjjum,  inquit,  tuis 
commota ,  Luci,  precibus ,  rerum  natura  ta- 
Z  Z  Z  Z  2  RENS, 


Caj>.  IV. 


Varia  fumtni  Dei  nomina 

Numinum,  prima  coelitum,  Deorum  Dearumque  facies  uniformis,  cujus  Numen  unicum 
multiformi  fpecie .  ritu  vario,  nomine  multijugo  totus  veneratur  orbis.  Quibus  V 
cum  fe  ipfam  fatis  aperte  cedatur  fummum  omnium  efle  Deum,  tum  hoc  eti 
declarat,  in  fe  una,  quidquid  praeterea  Deorum  Dearumque  effet ,  contine  > 
feque,  id  eft,  fupremum  Numen,  multifariis  nominibus  multiplicique  lege  ac  rit 
toto  terrarum  orbe  coli.  Taceo  Dumafcii  philofophi  pronuntiatum  diferce  * 
Aegyptiis  perhibentis,  eos  primum  imelhgibili  (feu  fupremum  Numen)  multiplu 
fi,  &  in  nomina  proprietatesque  variorum  Ueorum  veluti  partitos  #;  (*)  ■"  «i™  *?£ 
{xm  *  QiZv  iilIreU.  Quod  hic  de  Aegyptiis  dicitur,  id  in  omnes  proP 

valet  populos  fidis  Diis  dedifos  ,  figiilatim  in  Graecos  &  Romanos.  Notut» 
enim  eft  ,  Aegyptiorum  difciphnam  &  ritus  omnibus  fere  gentibus  exempli 
fuiffe.  ad  quod  facra  fua  (?)  inftituerent.  r 

At  res  ipfa  tamen  efflagitat,  ut  hos  etiam  populos  ex  uno  faepe  Deo  plures  f. 
cilTe,  aliquanto  copiofius  oftendamus.  Illud  vero  primum  inde  patet,  quod 
rioribus  Diis  fuis,  quibus  prae  ceteris  facra  faciebant ,  foh,  lunae,  atque  terrae 
multa  variaque  nomina  foliti  funt  imponere.  Qui  primus  eft  horum  Deorum ,  j» l’ 
tametfi  vulgo  Apollo  vocaretur,  cognomine  tamen  Deus  multis  nomi« 

bus  infignis,  afficiebatur.  Atque  haec  vana  folis  nomina  Macrobius  diligenter  p 


(*)  (MS.  de  principiis.) 

jiens  ,  elementorum  omnium  domina ,  faeculorum 
provenies  initialis,  fumma  Numinum ,  regina  ma¬ 
nium ,  prima  coelitum.  Subjicit  eadem  poftea ,  fefe 
fub  omnium  reliquarum  Dearum,  Dianae,  Vene¬ 
ris  ,  Proferpinae ,  nominibus  coli :  fed  minime 
perhibet,  quod  hic  vir  longe  doctiffimus  fignificat, 
omnes  etiam  Deos  in  fe  contineri.  Pulcre ,  quid 
haec  fibi  velit  I fidis  oratio,  Plutarchi  verba  docent 
ex  Libro  de  Iftde  ac  Ofiride  p.  372.  *H  ^  I r«  M 

uui,  T 0  f  ^  &KTKCO’  yt  tn-iy 

xx6o  nlm  4  XxrhxM  i*’  0  Z 

,  ay  «  *****  urt  ,T* 

%cyx  yj  ****** 

<pdtou  ifcSI*  T8  rpirtt  4  xvpuTXT*  e  «  rxyxBx 

rxvlat  *>«•  xixw*  t nj  &m*i.  Ejl  e r go  I fi s  na¬ 
turae  ea  pars ,  quae,  quafi  femina ,  omnes  in  f e  re¬ 
cipit  ortus ,  tamquam  nutrix  quaedam  &  omnium 
commune  receptaculum  a  Platone  diSa,  a  plerisque 
aliis  Myrionymos ,  id  eft,  innumeris  praedita  nomi¬ 
nibus:  quod  ratio  eam  in  omnes  formas  fpeciesque 
mertat.  Huic  Ifidi  a  natura  infitus  eft  amor  primae 
omniumque  principis  praejiant ijfimae  naturae, 
quae  eft  bonum :  hoc  ea  defiderat  atque  perfequitur. 
Atque  hanc  naturam  Oftrin  appellari  cenfebant, 
qui  fic  de  Iftde  judicabant.  Huic  Apulejum  opi¬ 
nioni,  quam  multi  quondam  foverunt  Aegyptii  & 
Platonici,  fuiffe  deditum,  ex  iis  abunde  patet, 
quae  paullo  p°ft  de  Ofiride  tradit  eodem  Libro : 
quippe  quem  ab  Iftde  non  dillinguit  modo,  fed 
hac  etiam  multo  majorem  &  excellentiorem  effe, 
difertiflimis  verbis  tradit.  Primum  Iftdis  facris 
initiatum ,  nifi  &  idem  ante  omnia  Oftridis  reli¬ 


gione  imbuatur ,  parum  effe  beatum ,  fate* 
Dum,  inquit  p.  270.  religiofum  fcrupulum  p&M 
apud  fenfum  meum  difputo ,  partim  /aeratorum  cW  . 
liis  examino ,  novum  mirumque  plane  comperto 
Deae  quidem  me  tantum  facris  imbutum ,  at  MA® 
Dei  ,  Deum^ui?  summi  parentis  ,  invi&i  Oftrtd  . 
necdum  facris  illuftratum.  Quid  illuftrius  ad  e  ‘ 
confutandos  dici  poteft  qui  I fidem  fibi  perfunde 
fummum  fuiffe  Numen?  Deinde  in  extremo  itor* 
p.  272.  Oftris  ipfi  dicitur  Deus  Detim  magnorum  f» 
tior ,  majorum fummus ,  &p fummorum  maximus  > 

maximorum  regnator.  Scilicet,  ut  de  religione 
generatim  non  nihil  dicam ,  quatenus  ex  ejus 
nofeitur  Metamorphefebus ,  erat  is  ex  eorum  gc^. 
re ,  qui  religionem  populorum ,  invita  licet  ac 
luftante  veritate,  ad  philofophiae ,  quam 
bant,  praecepta  illidebant  accommodare.  *P 
id  quod  etiam  ex  aliis  librorum  ejus  locis  aPPr[#, 
toti  rerum  univerfitati  bina  praeponebat  princip 
mafculum  alterum ,  fi  loqui  ita  fas  eft ,  alten»1 
mineum,  Deum  quemdam  praepotentem  f*  *  s 
mum,  &  naturam  quamdam  adminiftratiom  J?  jn> 
orbis  &  generationi  rerum  omnium  Prae‘eC[0(jc- 
feu  mundi  animam,  efficientem  omnia  & 
rantem.  Ad  has  binas  naturas  univerfam  De° '^at¬ 
qui  bus  populi  fupplicabant  ,  turbam  reV^e:nd<? 
Summum  illum  Deum  in  Ofiride  primum,  ^ 
in  reliquis  Diis  omnibus  virilis  fexus  coii, 
Deos  omnes  unius  tantum  illius  Dei  vari  * 
mina,  ftatuebat:  Dearum  «tem  30^  ett  ^ 
Iftdem ,  Minervam,  Junonem, 
omne  unam  illam  uiundi  animam  feu  n 


§•  3 2*  inter  Ethnicos .  733 

fequutus  eft  in  Saturnalibus ;  quem  tamen  fuffucor  plura,  quam  fas  fuerat,  in  hunc 
Humerum  retulifle  vocabula.  Lunae  idem,  quod  fratri  ejus,  foli,  contigit.  Nec 
enim  tantum  Luna ,  fed  etiam  Diana ,  Lucina ,  Hecate ,  uc  multa  praetermittam  alia 
Horni  na ,  falutata  eft.  Ex  qua  re  Dea  haec  idem,  quod  fol,  cognomen  invenit, 
umiliterque  nvh vuwy-®*  di6la  eft.  Terram  denique  cum  multis  ornabant  magnificis 
v°cabulis,  Bonam  eam  Deam ,  magnam  Deam ,  matrem  Deorum  vocantes,  tum  in 
fultas  vel  uti  Deas,  foftam,  Rheam  ,  Cybelen,  Cererem ,  Proferpinam  ,  O/ww,  & 
alias  difeerpebant  veluti.  Quo  fpe&avit  fine  dubio,  quum  de  terra  hunc  ia  lit¬ 
uras  referret  verfum  (5)  Aef chylus: 

Kxj  yocix  ovofxolruv  fxl». 

Et  tellus  multorum  nominum  facies  una. 

Quod  fi  haec  minora  Numina  tot  a  Graecis  &  Romanis  nominibus  funt  obruta  , 
quis,  quaefo,  Deum  illum  ,  quo  nihil  majus  eft  &  excellentius,  multo  magis  varie 
Potuifle  appellari,  non  continuo  (r)  perfpicit?  Hefycbius  quidem,  Grammatico- 
rum  haud  poftremus ,  voce  UoKvuw^ov  fummum  Deum  aperte  tradit  hoc  vocabulo57o 

in¬ 
tricem  referre ,  arbitrabatur.  Utrumque  vero  hoc  vulgi  religiones ,  id  ftrenue  agebant ,  ut  multitudi- 
pnneipium  vinculo  quodam  autumabat  connexum  nem  Deorum  diminuerent,  &  agmina  quaedam  fub 
efle,  ut,  qui  unum  coleret  ac  veneraretur,  alterum  uno  veluti  te&o  congregarent-  Verum  his  inter 
quoque  fimul  non  pefict  non  revereri.  Quamquam  alios  praeclare  jam  occurrit  Augujlinus  de  civi- 
enim  connexa ,  immo  vero  unica  ratio  Numinis  religio -  tat  e  Dei. 

nisque  ejfet,  tamen  teletae  diferimen  effe  maximum ,  (q)  Aefchylns  ]  In  Prometheo  vinSo  p.  29. 

ojunt.  Ita  loquitur  Metamorphof.  Lib.  XI.  p.  220.  edit.  Guil.  Canteri  Antvo.  1580.  12.  Hugo  Gro- 
(/>)  Infiituerent  ]  De  Damajcii  quid  fentiam  tius  in  Excerpt.  veterum  Tragicor.  p.  5.  hunc  ita 
Auctoritate,  aliquoties  jam  dixi.  De  facris  autem  verfum  reddidit: 

religione  tota  Aegyptiorum  fupra  copiofe  difle- 
JUl:  ex  quo,  cujusnam  modi  fint,  quae  hic  difpu-  Tellusque  multis  una  res  fub  vocibus. 
ntur,  fine  negotio  conflare  poterit.  Quae  de 

*Jns  paflim  traduntur  &  narrantur  Aegyptiorum,  (r)  Perfpicit ]  In  hac  ego  argumentatione  du« 
a  minime  omnes  unum  defignairc  fummum  Nu-  requifiverim.  (I»)  Nimis  mihi  videtur  infirma  8c 
jj.en>  led  vaiios  fuifle  homines,  naturasque,  va-  debilis:  Veteres  inferiores  Deos  varus  appelh- 
ttis  dc  cauflis  in  coelum  elatas,  demonflrant.  At  runt  nominibus.  Ergo  fummum  Deum  pariter 
quilibet  populus,  quaelibet  praefeftura,  fingulae  multis  vocabulis  defignarunt.  Facilis  ad  creden- 
JUvitates  fummis  Deos  fuos  laudibus  extolle-  dum  fit,  necefle  eft,  quem  hoc  connexum  com- 
?ant  &  reliquis  anteponere  Diis  non  dubitabant,  movet.  In  ejusmodi  rebus  teftimoniis  &  auctori- 
«Js  laudibus  magnificisque  vocibus  homines  qui-  tatibus  omnia  dirimuntur;  nihil  vero  conjecturis 
uam,  m  primis  philofophi,  quum  proclives  alio-  &  divinationibus  probatur.  (II.)  Ipfum,  quoni- 

qum  eiTent  ad  vulgi  fuperftitiones  honefte  ac  phi-  titur,  fundamentum  valde  lubricum  eft.  Ercniru 
roiopnice  interpretandas,  indufti  funt,  ut  omnia  in  quaeftionem  hoc  adduci  poteft ,  an  variis  nomi- 
A^yptiorum  Numina  unius  Dei  fimulacra  &  ima-  nibus  folem,  lunam,  &  terram  veteres  appellavc- 
gines  eiie ,  temere  decernerent.  Aequis  maximis-  rint.  Non  ignoro,  ex  illis,  qui  veterum  fupcrfti- 
-  i-  .Cneph,  Phta  ,  Eitilon,  Ofiris ,  &  tiones  ad  rationem  revocare  connifi  funt,  non  pau-. 
reliqui  afficiebantur  Dii  ab  iis,  quos  cultus  ho-  cos  exiftimaffe,  multorum  Deorum  nomina  unumfo- 
U11  Deorum  juvabat.  Plures  ergo  furnmi  Dii  lem,  unam  lunam,  unam  terram  defignare.  Solem  in 
quum  efle  non  polfent,  haec  omnia  nomina  duce-  omnibus  libi  Diis  deprehendillc  vifus  cit  Macro- 
°ant  quidam  ad  unum  pertinere  Deum,  variasque  bius:  de  cujus  inftituto  fupra  luculenter  commen- 
jantum  virtutes  ejus  defignare.  Atque  haec  via  in  tatus  fum.  Nomina  Dianae,  Veneris,  AJiartes, 
Pr'ffiiS  opportuna  vifa  fuit  illis,  qui  pofl  natum  Hecates ,  &  aliarum  Divarum  ad  unam  abi  lunam 
Hu nV at°r e m  philofophiae  Audebant.  Qui  quum  pertinere  arbitrati  funt.  Vefiam ,  Cybelen ,  Rheam „ 
ulJo  modo  negare  polfent,  turpes  ac  ridiculas  elTe  Opem,  aliaque  Dearum  nomina  unius  elfe  terrae 

Zz  zz  3  vo 


Varia  fummi  Hei  Cap.  iVi 

infigmtam  faiffe :  T lw  ptovatix  xtu?  okuaxv  ,  Imfalov  tk‘7n?kw&>.  Monadem  ita  voca* 
runt :  efl  £?  nomen  hoc  Apollinis  vocabulum  aut  cognomen .  Pythagoreorum  more  hic 
loquitur  ,  quibus  fummus  rerum  omnium  Deus  Monas  dicebatur.  Ergo  hunc 
Deum  ttqKvwvuov ,  multis  nominibus  ornatum ,  vocabant  populi.  Hinc  Hymnum, 
quo  Dei  laudes  celebrat,  fupra  recitatum  a  nobis,  his  verbis  exorditur  Cleanthes'* 

Kl/W  ciQxVOCTUV,  7TSKvUfV[JLi. 


Magne  pater  Divum ,  cui  nomina  multa. 


Cujus  magifter  Zeno  diferte ,  tefle  (j)  Diogene  Latrfw ,  praecepit:  co5«f  irofo** 
•8 T&wyobeuq  evo/xd^  <ra'f  hwxunq.  Deus  multis  appellatur  nominibus  ratione  virium* 
Exempla  ,  quibus  hoc  praeceptum  firmat  ,  deinceps  afferentur.  Scriptor  U0 
bri  ( t )  de  mundo  idem  omnino  perhibet:  E  Te  j  m,  vroKvmvpos  l$t,  na<nvouoi$iu%v@t 
Tote  rm6trt  7ru<riv ,  amg  cunxq  nffYpia.  Unus  Deus  quum  Jit ,  pluribus  nominibus  appella 
tus  efl ,  ab  iis  utique  fuis  omnibus  affectibus  denominatus ,  quorum  fpecimcn  edere  ipfe  fi0 
let.  Nec  di/Terrtit  ( v )  Seneca,  qui,  Qftaecumque  Voles,  inquit,  illi  propria  nomi^ 
aptabis  ,  vim  aliquam  effcciumquc  coekftium  rerum  continentia.  Tot  appellationes  # 
ptoff unt  ejus ,  quot  munera.  ( x )  Macrobius  quoque,  Virgilii  permotus  au&oritate, 
unius  Dei ,  decernit,  effetius  varios  pro  variis  ccnfendos  cjje,  feu,  ut  Voffius  leg<#e 
jubet,  cenferi  Numinibus ,  id  efl,  variis  nominibus  perfonam  indicantibus  exprimi 
Sic  ,  quod  eodem  loco  dicit,  varias  folii  virtutes  diverjis  Diis  dodiffe  nomina ,  id  haflc 
unice  vim  habet,  varios  falis  effe&us  occafionem  dedifTe,  ut  non  unis  nominibuj 
perfonam  defignantibus  fol  appellaretur.  Jungo  Maximi  ( y )  Madaurenfis ,  quo® 
jam  ante  ex  Augujlino  attuli ,  tefiimonium :  Hujus  virtutes  per  mundanum  opus  diff1*4 
fas  nos  multis  vocabulis  invocamus  ,  quoniam  nomen  ejus  proprium  ignoramus.  Ita  fi* 
ut  dum  ejus  quafi  quaedam  membra  carptim  variis  fupplicationibus  profequimur  ,  tottid1 

C9‘ 

Cap.  7.  p.  86(5.  T.  I.  OpP' 


vocabula,  rati  funt  plurimi.  Verum  hi  utrum  in¬ 
genio  fuo,  an'  vero  rationi  atque  veritati  paruerint, 
id  jure  in'  controverfiam  vocatur.  Quae  de  omni¬ 
bus  hi fce  Diis  Dcabusque  narrantor,  ea  homines 
fuifie  illos  inventis  rebusque  gellrs  inclytos,  nec 
ullo  modo  inter  fe  confundi  debere ,  declarant. 
Quare  parum  illos  refte  inflituifie  verifimrllimum 
eil,  qui,  quo  turpitudinem  receptaram  fuperfti- 
tionum  velarent,  multos  Deos  unum  cire  folem, 
vel  lunam  ,  vel  terram,  Conftitnenrnt.  Hoc  autem 
fi  ita  fefe  habet,  tofum  hocce  argumentum  cor¬ 
ruit  Decet  nos,  fi  veritatem  confeftari  pulcrum 
ducimus,  res  ipfas  &  hiftorias  veteres  fpeftare, 
nulla  vero  ratione  recentioram  commentitiis  in¬ 
terpretationibus  temere  fidem  habere. 

(j)  Diogene  Laertio  ]  Lib.  VII.  Segm.  T47. 
f.  458.  Similis  plane  locus  apud  eumdem  exflat 
LibtV II.  Stgrn.  135.  p.  450.  ubi  cx  Stoicorum 
fententia  fic  loquitur:  ve,  Tl  J,Kl  ^  ,  y: 

ti&ttf >***<•  ,  y^  i\  *  ,  Tfi  ofUixrlati 

nptg-')  Unum  quoque  Deum  effe,  £?  meri' 

tem,  &  fatum,  £?  Jovem,  multisque  aliis  appel¬ 
lari  nominibus. 


(J)  De  munio ] 
jirifiotelis. 

(v)  Seneca  1  Libro  IV.  de  beneficiis  Cap ■  P 
P>  4*7.  T.  I.  Opp.  Jl 

(x)  Macrobius }  Saturnal.  Lib.  1.  Cap. * '  * 
p.  212.  Sicut,  Inquit,  Maro,  quum  de  una  Jff 
none  diceret:  quo  Numine  laefo,  ojiendit. 

Dei  effectus  varios  pro  variis  cenjendos  effe  N*.' 
minibns:  ita  diverfae  virtutes  folis  nomina  fi! 
dederunt.  Voffii  emendationem  hujus  loci  * 
Opere  ejus  de  idololatria  exftare,  nil  dubito:  ‘ 
cum  ipfuin  quaerere  ,  minoris  utilitatis  * 
quam  laboris. 

(y)  Madaurenfis ]  Epiflola  ad  Augufiinfff* 
quae  XVI.  efl  in  hujus  Epijlolis  Tom.  U* 

p.  15.  Sed  nefeio,  cur  filuerit  vir  doftiHlm  > 
Atgujlimm  rn  Refponfione  ad  hanc  Epijlolam, 
hanc  flatim  excipit,  irridere  iflairi  opinionem  P  . 
fofophi  Platonici.  Vides,  inquit,  ad  haee^a** 
verba  delatus ,  inter  alia,  pro  tua  prudenti  a ,  qua 
locus  late  ifle  pateat  reprehenfioni.  Qui  fequitu  > 
verfus  poetae  Latini,  non  recordor,  unde  n» 
tus  fK’  prat' 


$•  32.  inter  Ethnicos  nomina .  73  ? 

colere  prnfeflo  videamur .  Poftrema  fententiae  hujus  verba  belle  concinunt  illis  anti¬ 
ci  vatis,  quibus  Jupiter  reliquos  ita  compellat  Deos: 

Coelicolae ,  mea  membra ,  Dei,  quos  no  [Ira  potejlas 
Officiis  divifa  facit. 

Quae  fi  vera  fint  verba  ,  omnes ,  quibus  olim  fuperflitio  populorum  fupplicavit , 

^ii  varia  tantum  erunt  unius  fummi  Numinis  membra,  muneribus  inter  fe  divifa!57* 
^eque  multum  intereft,  utrum  Stoicorum  ex  fententia  diftum  hoc  efle  putes, 

Hui  nullos  veros  efle  ac  naturales  ducebant  Deos,  praeter  animae  mundanae  par- 
tes>  an  ad  eorum  interpreteris  voluntates,  qui  commentitios  Deos  omnes  nil  nifi 
v.ar^a  cenfent  efle  nomina ,  quibus  unius  altiflimi  Dei  virtutes ,  munera ,  &  offi- 
Cla  ( z )  praedicentur. 

Qui  Librum  de  mundo  exaravit  philofophus ,  is,  ut  probet,  variis  Deum  gaude- 
nominibus ,  numerum  quemdam  divinorum  ejusmodi  nominum  profert  in  me¬ 
dium.  In  his  principem  locum  tenent,  quae  fubjicio:  (*)  (Z?ormK&-  &  , 

fidminans  &  fulgurator  ,  ve-n©-  ,  pluvius ,  ,  fruttuuni  largitor ,  TroAnsCy  ,  cujios 

civitatum,  juwa/^c©-,  mitis  &  placabilis.  Quo  poflremo  qui  eum  falutab&nt  nomi- 
Jje,  hi  non  animalium  facrificiis,  verum  terrae  tantum  fru&ibus  eum  placare  (lu¬ 
cebant.  Addit  alia  ejus  generis  cognomina  feriptor,  quem  diximus:  4>{>u©,  $- 
5 -^77©-,  57wa otpvcZ®',  &  alia.  Poflremo  eum  e-uri^ 

quoque  ac  Udtlesov  Jervatorem  &  vindicem ,  nominari,  fignificat.  Huic  nominum 
f!"eri  Latinorum  non  pauca ,  quibus  Jovem  fuum  honorabant ,  refpondent.  Ita 
victor ,  dicitur,  Irtviftus ,  Opitulus ,  Statur.  Stator  vero  quod  appellabatur,  id  non 
eam,  quam  hiftorici  afferunt,  cauflam  habet,  au6lore  ( a )  Seneca ,  quod puft  votum 
Jufceptum  acies  iiomanorum  fugientium  jiet  it ,  fed,  quod  flant  beneficio  ejus  vmma,  Ne- 
$Ue  aliam  propter  rationem  ,  id  quod  ab  ( b )  Augufiino  accepimus,  Cetitupeda , 

een- 

(*)  CCaP-  7-  p.  866.) 


(z)  Praedicentur ]  Haec  omnia  &,  quae  fe¬ 
runtur,  multa  id  quidem  probant,  fuifle  in  phi- 
ophis  &  viris  fapientioribus  olim  ,  qui  multa 
JJcorum  nomina  unum  tantum  fignificare  Deum, 
«01  perfuaferint.  Neque  hoc  umquam  quisquam 
•nfcavit  in  dubium,  qui  modo  veterum  monumenta 
■pexit.  Stoici  maxime  non  poterant,  quin  hanc 
opinionem  amplefterentur ,  quum  omnia,  quae 

v^rn?niUnt  Prae<*ita  >  Dei,  per  totam  rerum  uni- 
fufi  ’  partes  eae  atque  membra,  cenfe- 
j  l'  n  .  re  Vcf°  minime  conficitur ,  quod  proban- 
dum  fibi  fumfit  vir  doaidimus,  rem  ita  fefe.ha- 
rim’0’;  Ili  opinati  funt,  aeque  Ion- 

illam  veterum  Deorum  familiam  ex  iomini- 
jus  umce  conftmfle,  varias  unuis  Dei  virtutes  iu- 
cantibus.  Si  centumproduci  poOent  au&ores  & 
Pnilofophi,  quorum  kcc  una  tu  Hiet  &  concors 
7r]entia  :  fierem,  Dianam  ,  Jovem,  Ofirin , 
Vulcanum,  Plutonem,  Neptunum,  &  omnes 
»  aeterea  Deos  unius  tantum  Dei  aut  variarum 
.  perfeftionum  effe  nomina;  hoc  tamen  ex  iita 


confenfione  nullo  modo  fequeretur  refte  hofce 
homines  de  veterum  religionibus  judicare ,  ncc 
habere  aliquid  fententiam  eomm ,  quod  vituperari 
queat.  Sapientis  e  contrario  eft  officium,  videre 
an  haec  rebus  ipfis  confentanea  fit  interpretatio  * 
veterumque  facra  iftarn  expofitionem  non  recu- 
fent.  Hoc  autem  fi  fiat,  qquidem  vdiemeotet 
metuo,  ne  omne  huius  tentetuiab  pretium  pereat' 
religioquc  haec  philolbphorym  quorumdam  priva-* 
ta,  non  autem  populorum  publica,  fHjfre  videa¬ 
tur.  Cognomina  ceterum  varia  uni  fuifTe  olim  Deo 
data  pro  varietate,  quae  ab  co  exibectabanc  be¬ 
neficiorum  ,  fatis  certum  cfl.  Sed  de  his  hoc  mi¬ 
nime  in  loco  quaeritur. 

(a)  Seneca)  ■  De  beneficiis  Lib.  IV.  'Cap.  7. 

p.  427,.^  L  °PP- 

( b )  Augufiino']  '  De  civitat.  Dei  Lib.  VII. 
C  11.  p.  131.  T.  VII.  Opp.  Idem  eodem  Iocj 
de  cognominibus  jovis,  Almus  &  kuminus,  agit. 


Cap*  IV. 


736 


Varia  fummt  Dei  nomina. 


centum  veluti  pedibus  nixus,  &  Tigillus ,  feii  fulcrum  columenque  mundi  totius 
dicebatur.  Quo  etiam  duo  illa  vocabula  pertinent ,  (*)  Almus  &  Ruminus :  quibus 
quum  inter  alia  Jovem  Latini  defignarent ,  id  indicatum  cupiebant ,  omnes  ab  e° 
res,  tamquam  uberibus,  ali  ac  nutriri.  Sed  &  aliam  addit  claffem  divinorum  no¬ 
minum  audior  Libri  de  mundo.  'Avccyxlou ,  necejjitatem ,  ait  Deum,  ideo  vocari,  quod 
natura  fit  immotus  &  immutabilis.  Quamquam  (c)  Cicero  nomen  hoc  ex  alia 
confirmat  caufla  natum  efle :  Interdum  Deum  necejjitatem  appellant ,  quia  nihil  alitjr 
efe  pojjit ,  atque  ab  eo  conjlitutum  fit.  Eluet^ti  aliud  eft  Dei  nomen ,  quod  invenit» 
ii  Graecum  illud  audias,  a  Jerie  rerum  conferta ,  inoffenfoque  tenore  procedente.  Dici* 
tur  &  mxpupSlfin\  quod  ab  eo  omnia  terminata  funt ,  ac  nihil  in  rerum  natura  infinitum  eft* 
Mor^«  idem  Deus  huic  appellatus  efle  videtur  a  partitione  rerum,  ’ aI^s***  vero 
dictum  fufpicatur,  quafi  caujjdm  quamdam  natura  comparatam ,  quam  fallere  nemo  quctf 
aut  vitare.  Poftremo  ingeniofam  illam,  quam  vocat,  de  tribus  Parcis,  Clothonc* 
Lachefi ,  &  Atropo ,  fabulam  ad  Deum  unice  pertinere  ,  contendit:  t cum*  j  ndS 
£pV  cvx  olfko  77,  7taIw  0  ,  x»Q*mo  nfi*  '0  fovcuQzMKurw  (pqr.v.  Proinde  haec  ovinis 

non  aliud  quidquam .  quam  Deum ,  ejfe ,  planum  ejl ,  ut  eximius  Plato  cenfuit.  Enim  ver  e 
Deus  principium ,  finem,  £?  media  rerum  omnium  tenet.  Eadem  a  Latinis  efle  videa* 
adhibita  Dei  nomina.  Cicero  &  Seneca  Romanos  Deum  non  modo  fatum ,  fed  # 
naturam  ac  fortunam  nominalfe  ,  teftes  fune,  1 Quid  aliud  ejl  natura  ,  ( d )  Seneca* 
haec  verba  funt,  quam  Deus  &  divina  ratio ,  toti  mundo  &  partibus  ejus  inferta ?  Ad¬ 
dit  ,  Deum  &  naturam  non  alio  modo  differre ,  quam  vocabula  Annaeus  &  Sentft 
inter  fe  differant.  Si  quid ,  inquit,  a  Seneca  accepijfes ,  Annaeo  te  diceres  debere ,  w 
2 Lucio,  non  creditorem  mutares ,  fed  nomen.  Nonnumquam  ,  inquit  ( e )  Cicero ,  DeM* 
fortunam  appellant,  quod  efficiat  multa  improvifa  £?  nec  opinata  nobis  propter  obfcuritate tl* 
ignorantiamque  cauffarum.  Seneca  de  his  omnibus  fimilibusque  Dei  nominibus  h°c 
modo  ad  extremum  decernit :  Omnia  ejusdem  Dei  nomina  funt ,  varie  utentis  fua  p' 

te/late.  .  .  •' 

Augufiinus  praeclare  dudum  intellexit ,  pleraque  nomina  haec ,  quae  recenDf 
mus,  aliaque  non  diflimilia  nullo  modo  fle  efle  confideranda ,  ac  fi  totidem  di' 
ftinttorum  Numinum  notae  forent:  (f)  Haec  omnia  cognomina  impofucrunt  uni 
propter  caujfas  potefiates que  diverfas ,  non  tamen  propter  tot  res  etiam  tot  Deos  eum  # 

coegerunt.  -  Unus  Jupiter  propter  illud  Tigillus ,  propter  illud  Ruminus  appelli11 

ejl.  Quocirca  alia,  praeter  haec,  fuerunt  inter  veteres  populos  Dei  nomina, 
que  ufu  trita  quotidiano  ,  quae  multo  aliquis  citius  non  unum ,  fed  plures  diftlir 
ttosque  Deos  defignare ,  credat:  nec  idcirco  tantum,  quod  propria  fint  nomin^ 
verum  etiam  ,  quod  Angulis  fua  templa,  facrificia,  certaque  cultus  &  facrorjin* 
ratio  adjuntta  olim  fuerit  &  aflignaca.  Atque  haec  ego  nomina  binis  exiftimo  cl^ 
fibus  comprehendi  pofle:  quarum  quidem  una  ea  continet,  quae  ad  Dei  naturat» 
cun&a  gubernantem  &  complectentem  propius  referuntur;  alcera  illis  reli&a 
quae  certas  quasdam  divinae  naturae  affe£tiones ,  virtutes ,  effe&usque  in  hoc  0^ 


(*)  Ruma  Mamma.  (t)  De  civit.  Dei  L.  VII.  C.  11.  (p.  131.) 


(O  Cicero ]  Academicar.  Quae  (i.  Lib.  I.  Cap.  7. 
p.  2233.  T.  VIII.  Opp. 

( d )  Senecae  ]  De  beneficiis  Lib.  IV.  Cap.  7. 
427' 

(c)  Cicero ]  Academicar.  Qusejl.  Lib.  L  C.  7. 


p.  2233.  T.  VIII.  Opp.  Quod  fequitur, 
diftum  eodem  ,  quo  praecedens ,  loco  lcriptu 


legitur. 

(/)  Orphei J  In  Hymno  in  Panem 
p.  iop.  ed.  Operum  ab  Efchenbachio 


feu  Faunae 
curatoruP^ 


§•  3-«  Tan>  Janus ,  fupremi  Dei  nomina.  737 

apparentes  exprimunt.  Superioris  generis  non  mediocris  legitur  paflim  copia:  in 
qua  nefcio  an  ullum  majoris  momenti  lit ,  quam  vox  Pan.  Ipfa  verbi  poteftas 
Numen  eo  fignificari  docet  omnia  regens  &  moderans.  idque  ex  eo  confirmatur , 
quod  ab  antiquis  fcriptoribus  ct^ocne  orbis  totius  dicitur,  feu  is /qui  totam  rerum 
ituram,  non  fecus  ac  lyram  aut  citharam,  ratione  temperat,  ut  fuavis  nafcatur 
0mnium  concentus.  Notus  efb  (/)  Orphei ,  aut,  fi  mavis,  Onomacriti  verfus: 

'Afluo vlxv  xJrfAOio  KfUuv  <piK07nz!y/Jum  pioAny. 

Vocibus  flexanimis  mundi  conccnta  flgurans. 

^dde  huc ,  quod  antea  planum  fecimus ,  Panem  Graecis  &  Arcadibus  non  fuiile 
fundum  mentis  inopem  &  animae,  ne  mundum  quidem  natura  fentiente  praedi- 
tum,  verum  totam  rerum  naturam,  quemadmodum  a  divino  quodam  fpiritu  feu 
Uatura  intelligente  arte  atque  confilio  non  modo  fa£ta  efi:,  fed  etiam  perpetuo  re- 
Situr,  ac,  ne  harmoniam  amittat  &  ordinem ,  gubernatur.  Hinc  evenit,  ut  Pan 
Paftor  omnium  mortalium  totiusque  orbis  diceretur ,  tefte  hoc  Orphei  verfu  : 


Tiocxuv  dvQf)U7ruv  foilut)  ctri^avcc  yxSeur. 

Pafcens  humanum  genus  ac  fine  limite  terram. 

Socrates  praeterea  in  Platonis  Phaedro  Panem  ut  fummum  precatur  Deum.  Quae 
omnia  fi  colligas  &  expendas,  vocabulum  Pan  intelliges  unum  illum  Deum,  nec 
enim  plura  efle  poffunt  univerfa,  fignificare,  qui  finu  fuo  continet  &  arcet  omnia, 
ex  &  cundla  parit  &  procreat,  mundum  optime  condidit,  &  aequo  imperio  tem- 
Perat,  denique  certa  ratione  unum  efi:  &  fimul  omnia. 

Sequitur  Janus ,  quem  primum  invocare  folebant  Romani  omnium,  quidquid 
etiam  facrorum  rituum  fufciperent,  necumquam,  cuicumque  etiam  Deo  facrifica- 
[ent,  infalutatum  dimittebant.  Nullum  autem  efi:  dubium,  quin  is  faepenumero 
Joco  Dei  rebus  omnibus  praefidentis  fit  habitus.  Teftimonium  (g)  Martialem 
**  ( h )  Ovidium  jubebo  dicere.  Quorum  ille  Janum  fic  compellat : 


-  Nitidique  fator  pulcherrime  mundi. 

vero  Ioquentem  inducit  Deum: 

Quidque  ubique  vides ,  coelum ,  mare ,  nubila ,  terras , 
Omnia  funt  nofira  claufa  patentque  manu . 

Me  penes  efi  unum  vafti  cuftodia  mundi. 


J73 


^  eodem /fymno  is,  qui  fequitur,  verfus  legitur, 
luar  •  *  jam  ^lxi*  °mnia  mihi  citius  pcr- 
cluam  ^oc’  caPripedem  hunc  Arcadum 
' cui  Paftorum  natb  devota  erat,  fummuin 
tam\Numen’  aut  rerum  naturam  anima  praedi- 
'‘ftotc  .etfl  nonnullos  olim ,  nominis  notione  com- 
s>  in  hanc  ivifle  fcntcntiam  3  non  iguoiem. 


Es 

Idem  de  reliquis  mihi  Diis  videri,  quorum  no¬ 
mina  vir  dottiflimus,  reluftantia  licet,  ad  fum¬ 
mum  trahit  Deum ,  ingenue  fateor. 

(g)  Martialem ]  Epigramm.  Lib.  X.  Epigr. 
XXVIII.  p.  41 1. 

(A)  Ovidium ]  Fafiorum  Lib.  I.  vf.  117./. 


Aaa  ; 


(i) 


-  Janus ,  Genius ,  Cap.  IV- 

Ex  quibus  hoc  etiam  efficere  licet  locis ,  quem  Janum  veteres  dixere ,  non  fuiffe- 
mundi  materiam  fenfu  atque  anima  vacuam  fed  naturam  &  rationem  materiae 
illi  praepofitam.  Neque  dubito  ,  quin  hac  potiffimum  de  cauffia  rerum  omnium  a 
7ano  primordia  ceperint ,  quod  eum  Deum  omnium  vetuftiffimum ,  rerumque  uni* 
verfarum  autumarunt  effie  initium,  (i)  S.  Auguflinus  eumdem  effe  cenfet  Janum, 
quem  Jovem .  Quocirca  vitio  id  ducit  Romanis ,  feu  potius  civilis  Romanorum 
Theologiae  conditoribus,  quod  ex  uno  duos  fecerint  Deo:  (*)  Quum  ergo  Janu 
mundus  fit ,  Jupiter  mundus  fit ,  unusque  fit  mundus ,  quare  duo  Dii  fiunt ,  Janus  O 
Jupiter?  Quare  fieorfium  habent  templa ,  fieorfium  aras  ,"  diverfia  fiacra ,  difiimilia  fimr 
lacra ?  Si  propter  ea,  quia  alia  vis  eft  primordiorum ,  alia  caufifiarum ,  ex  illa  Jani , 
ifla  yovis  nomen  accepit:  numquid ,  Ji  uwkj  £0020  i«  diver jis  rebus  duas  habeat  poteftates, 
aut  duas  artes ,  (quia  fingularum  diverfia  vis  eft)  ideo  duo  dicuntur  artifices?  Sic  ergo  O 
urus  heus  quum  ipfie  babeat  pote  flatem  primordiorum ,  ipfie  cauffiarum ,  propterea  r 
lum  duos  Deos  neceffie  eft  putari ,  quia  primordia  caujfiaequc  res  duae  fimt?  Quod  AuguftW 
&  'ta  &  Janum  mundum  effe  affirmat,  id  cave  fic  accipias,  ac  fi  mundi  ma¬ 
teriam  indicaffet.  Mundi  mentem  potius  feu  animam  mtelligit,  quod  lpfe 
his  verbis  fignificat:  (f)  Sif  Jupiter  corporei  hujus  mundi  animus ,  qui  umverfiam  ijtw 
molem  ex  quatuor  elementis  confitruciam  atque  compaftam  implet  £?  movet.  Interea» 
quemadmodum  corpus  &  anima  conjun&im  vocantur  homo  ,  ita  totus  mundu 
ex  anima  &  materia  conflans  a  veteribus  una  voce  Deus  appellatur.  Ceterum  » 
quod  ad  ipfam  hanc  attinet  Augufiiini  ratiocinatiouem  ,  belle  quidem  ea  &  egreg». 
civilem  ferit  Theologiam  Romanorum ,  at  in  arcanam  eorum  &  fecretiorem  diic 
plinam  nihil  potefl.  Namque  hujus  praecipuum  &  princeps  erat  fundamentum » 
unum  effe  tantum  Deum ,  quem  certis  de  cauffis  non  variis  tantum  afficere  fas  i 
nominibus,  verum  etiam  multiplici  ritu  &  lege  colere.  Quare,  quum  Janus 
Jupiter  nihil  fint,  nifi  diverfa  unius  ejusdemque  celfiffimi  Dei  nomina,  non  eg 
contemnendam  putem  (*)  Salmafii  conjecturam  ,  judicantis ,  Romanos  vocei 
Janus  a  Graecorum  Zx*h  ,  quod  Jovis  Aetolii  nomen  erat ,  traxiffe.  ,  . 

Genius  alius  erat  de  viginti  fele&is  Romanorum  Diis :  quem ,  qui  Fefitum  moo 
infpexerit ,  non  dubitabit  amplius  ,  Numen  pariter  fuiffe  rebus  omnibus  pra 
feftum,  totamque  rerum  naturam  gubernans.  Genium  ,  inquit  (/)  Fefitus , 
pcllabant  Deum  ,  qui  vim  obtineret  rerum  omnium  gerendarum.  Accedit  (m  ) 
574teflimonium,  qui  aperte  Genium  a  Jove  non  differre,  feriptum  reliquit,  id  ^ 


(*)  Civ.Dei  Lib.  VII.  C.  io.  (p.131.)  (t)  De  civit.  Dei  Lib.  IV.  C  11.  (p.  7  $•) 


(*)  S.  Augujlinus]  Is  vero  illo  in  loco  non 
fuam ,  fed  Varronis  &  aliorum  quorumdam  Roma¬ 
norum  fententiam  de  Jano  exponit,  atque  ineptam 
effe  eam  ,  offendere  nititur.  Ipfe  Janum  nec 
mundum  effe  opinabatur,  nec  eumdem  effe,  qui 
Jupiter ,  cenfebat,  fed,  quae  dabant  adverfarii, 
fumebat ,  &  ex  illis  contra  eos  difputabat. 

(i)  Salmafii ]  Hanc  ubi  Salmafius  conjefturam 
propofuerit,  nefeio.  At  placuit  ea  cum  aliis  qui¬ 
busdam,  tum  non  ita  pridem  Petro  Daru  Huetio 
prop.  IV.  Cap.  9.  5-  2-  P •  228.  qui  ex  ea  Janum 
Jovemque  non  differre  probat.  Ceterum,  quan¬ 
tum  bis,  qtfae  de  Juno  erudite  hig  difputantur. 


tribuendum  fit,  hic  unus  omnes  Arnobii  locus  & 
cebit  ex  Libro  III.  adv.  gentes  p.  147. 
mus  a  Jano ,  quem  quidam  ex  vobis  mundum,  y  . 
alii ,  folem  effe  prodiderunt  nonnulli.  Quod  fi  f  ^ 
piemus ,  ut  verum  fit ,  /equitur,  ut  intelHg* 
beat ,  nullum  umquam  fuiffe  Janum ,  quem  ^Jfififfe 
Coelo  atque  Hecate  procreatum ,  in  Italia 

prunum ,  Janiculi  oppidi  conditorem ,  patrem 

Vulturni  generum ,  Juturnae  maritum, 
mum  hifforia  Jani  fecretiorem  illam,  au  P  ris 
commentitiam,  Romanorum  Theolom3  fuiff*5 
&ftultitiae  convincebat,  quippe  quae  f a '  .  $ 

antiquum  Italiae  regem  monftrabat-  L  -  iii- 


§•  32.’  Saturnus  i  Jupremi  Dei  nomina. 


739 


aliud  efle  unius  fummi  Dei  nomen:  (*)  Quum  alio  loco  (  Varro )  dicit ,  Genium  ejfe 
'Uniuscujusque  animum  rationalem ,  talem  autem  mundi  animum  Deum  ejfe ,  ad  hoc  idem 
utique  revocat ,  ut  tamquam  univer falis  genius  ipf e  mundi  animus  ejfe  credatur.  Hic  eft 
igitur ,  quem  appellant  Jovem.  Et  nonnullis  interpofids :  Reftat ,  inquit ,  ut  eam  ftn - 
gulariter  &  excellenter  dicant  Deum  Genium ,  quem  dicunt  mundi  animam’,  ac  per  hoc 
Jovem. 

Pergo  ad  Chronon  feu  Saturnum:  de  quo  Dionyfium  Halicarnajfenfem  audire  juvabit. 
Eo  enim  loco,  quo  is  fertilitatem  effert  Italiae,  id  fimul  indicat,  Saturnum  non 
certam  inter  Deos  provinciam  tenere ,  fed  totius  rerum  naturae  imperium  mode- 

rari:  (|)  Ov'5'gy  Sv  favfMCscv  ,  TXf  mthcu&s  Upctv  KSUlhCt&V  5  KfW  r  yfpx*  ttwtIw  ,  * 
^ouuacc  rinzv  olcufyjxc  iiveti  mxatjs  dC$x*[AOvlxc  SoTKggc  tfjy  rrh tipwthb  ettQpwntf  tm  Xpc vov 
xxteTv  ,  ue^Ektwtt  «fgifar ,  ifa  K poyov  ,  eSe  'Pcujucuu ,  3  me**. #pon»  ¥  § 

Qvaiv ,  o7rlnpov  av  «n?  ivoptotm.  Itaque  nihil  mirum  eft ,  quod  veteres  hanc  regionem  Sa» 
turno  facram  ejfe  voluerunt ,  ro  quod  hunc  Deum  datorem  perfectorem  omnis ,  quae  ho¬ 
minibus  evenire  poteft ,  felicitatis  ejfe,  cenfuerunt.  Sive  Chronon  fas  fit  eum  appellare , 
***  Graeci  arbitrantur ,  Cronon ,  wf  Romanis  videtur  j  hoc  tamen  certum  utrimque  eft , 
Deum  ,  univerfam  mundi  naturam  continentem.  Saturnus  Hetrufcum  eft  voca¬ 
bulum :  cujus  gentis  iingua  ex  Orientis  regionibus  in  Italiam  delata  eft.  Igitur  de¬ 
rivandum  illud  arbitrer  nomen  a  voce  “)riD  occultum.  Quod  fi  ita  eft,  Saturnus 
abftrufum  &  reconditum  illud  fignificabit  rerum  principium,  cujus  vis  &  poteftas 
univerfam  naturam  compleftitur  &  continet.  Hinc  evenit,  ut  Romanis  Deus  Latius 
feu  latens  Numen  vocaretur,  uxor  vero  ejus  in  Pontificum  Commentariis  Latia 
Saturni  audiret.  Atque  ipfa  regio,  quae  Hetrufco  fermone  Saturnia  nominaba¬ 
tur  ,  Romanorum  lingua  Latium  difta  fuit.  Unde  incolae  ejus  Latini  nominati 
funt ,  id  eft ,  occulti  &  reconditi  Numinis  cultores.  Ipfa  porro  fabulofa  veterum 
Theologia,  quoniam  Saturnum  Jovis  efle  docet  genitorem,  Saturnum  vetat  a  quo- 
quam  Jove  minorem  aut  inferiorem  haberi.  In  quo  tamen  anceps  ftatim  exo¬ 
ritur  quaeftio  :  Quonam  pafto,  fi  haec  ita  fefe  habeant,  fieri  poflit,  ut  Jupiter 
tamen  &  Saturnus  non  reapfe  differant ,  fed  unus  idemque  maximus.  Deus  fint  ? 
Neque  una  eft  omnium  virorum  eruditorum  de  hac  controverfia  dirimenda  fen- 
tentia.  Platonis  primum  audiemus  fententiam,  qui  hanc  difficultatem. fibi  folven- 
«am  proponit  in  Cratylo.  Cenfet  vero,  Jovem  in  hac  poetarum  narratione  fignum 
animae  mundi.  Animam  hanc  prifeos  Theologos  ex  perfe&a  &  aeterna  men¬ 
te 


(* )  Civ. Dei  Lib. VII.  C.  13.  (p.  132.  T.  VII.  Opp. )  C t )  Rom.  Antiq.  Lib. I.  p.  24.  ed.Steph. 


P0Pularibus  in  religionibus  «- 
inseniofi  fibi  videbantur,  fernet 
&  mutuis  oppugnabant  armis. 

‘  .  '^ent,  eujusnam  rei  figura  &  fignum 

duT  n,  laIlUS  f0lem  eo  Videt,  alius  mun- 
5}*’  f  uf.  anm‘m,  alius  Martem,  alius  aerem, 
*n°ri  ?enttf  J  ^  Igilium  memoriae  prodidit, 
1  fibt  credendum  efle,  aperte  praecipiunt,  to- 
amque  hanc  religionem  exponendi  viam  ad  bu- 
uani  ludos  ingenii  pertinere ,  clamant.  Haec 
dicta  flnt°S  DC°S'  quorum  hic  mentio  fit, 
(D  Fejlus]  De  verborum  fgnificat.  Lib.  VII. 


in  Dion.  Godofredi  Rufioribus  Latinae  linguae 
p.  292. 

(«)  Rugujtini ]  Verum  non  fuam,  fe d  Varro¬ 
nis  ,  fententiam  recitat  Rugujlinus.  Ipfc  vero 
quidnam  de  commentitiis  ejusmodi  religionum  ex- 
pofitionibus  fenferit,  paullo  poft,  expolitis  Varro¬ 
nis  opinionibus,  his  verbis  teftatur :  Sed  q'ium  co¬ 
nantur  vanijjmas  fabulas  five  hominum  res  g  e  jias 
velut  naturalibus  interpretationibus  honorare ,  etiam 
homines  acutijfmi  tantas  patiuntur  angujlias ,  ut 
eorum  quoque  vanitatem  dolere  cogamur.  Lib.  VII. 
de  civ.  Dei  Cap.  18.  p.  13 5*  Nihil  fieri  verius 
poteft  hoc  iudicio.  .  . 

Aaa  aa  1  (*) 


74©  Saturnus  fummi  Dei  nomen.  Cap.  IV. 

tefeu  intelligentia  procreatam  efle,  decernere.  Idam  ergo  mentem  Chronon  feu 
Saturnum  efle.  Saturnum  ipfum  Urano  feu  Coelo  rurfus  fubjici:  neque  hoc  injuria. 
Supremum  enim  coeleftem  Deum  feu  princeps  illud  Numen,  unde  nata  fint  omnia, 
mentis  illius  aeternae  cauflam  efle  &  originem.  Uranus  igitur,  Chronos ,  &  Zeus 
Coelus ,  Saturnus ,  &  Jupiler ,  fi  Platonem  in  hac  caufla  magiftrum  adfcifcamus ,  tria 
ejus  denotabunt  principia,  ex  quibus  cun&a  proceffifle  cenfet ,  bonitatem  ipfam» 
mentem,  &  animam  ,  rajoftv,  v?v,  &  (n)  faxlou  Sed  non  omnibus  Platoni  licuit 
opinionem  fuam  fuadere.  Sunt,  qui  minori  opus  efle  fubtilitate  judicant  ad  Hefio*1 
575  Theogoniam  declarandam.  Quare  Jovem  neque  Deum  fupremum  arbitrantur  efle» 
nec  pro  mundi  habent  anima,  verum  aetherem  illo  nomine  fignificari,  putant. 
mili  modo  Neptunum  &  Plutonem ,  Jovis  fratres ,  &  ejusdem  Saturni  filios ,  mare  <* 
terram  defignare ,  fufpicantur.  Quod  hi  tres  vero  ex  Saturno ,  Urani  filio ,  dicun¬ 
tur  geniti,  id  hanc  vim  habere,  opinantur:  Abftrufa  &  recondita  fupremi  coe' 
leftisque  Dei  virtute  omnia  illa  fa6ta  &  conflituta  efle,  quae  ad  rerum  natura^ 
fpe£lant.  Aliam  ingreflus  efl:  viam  is ,  qui  Librum  de  mundo  litteris  confignavfi* 
Quum  Jovem  fateatur  principis  &  altiflimi  Dei  notam  efle  ,  Saturnum  tamen  iDJ" 
menfam  temporis  continuationem  feu  aeternitatem  fignificare,  putat.  Jovem  ig1' 
tur  Saturni  filium  hoc  fcnfu  a  poetis  dici ,  exiflimat ,  quod  ab  aevo  Jempiterno  ad  fi 
terum  aevum  pertineat ,  (*)  «Tbpcwr  cuu*(&  dn^ov^  de  'inptv  tuuvx.  Ex  quo  apP^' 
ret ,  Saturnum  &  Jovem  quodammodo  rem  unam  ipfi  &  eamdem  efle.  Mihi  ver° 
explorati  nihil  hic  conftitui  videtur  pofle,  certusque  fum ,  tum  demum  opti^2 
relponfum  iri  illis,  qui  hanc  dubitationem  commovent,  fi  dicamus,  inanem  fi1.5' 
cipi  laborem  &  inutilem  ab  illis ,  qui  in  poetarum  fabulis  &  commentis  myfl£rl3 
nefeio  quae  juflamque  rerum  cohaerentiam  invefligare  cupiunt.  Neque  dubit0.’ 
quin  hanc  refponfionem  ipfimet  ingenui  &  confiderati  Deorum  amici ,  fi  naturali 
fuiflent  Theologiae  periti ,  probaturi  fuiffent.  S.  ( o)  Augujlinus  Varronis  de  SaWf' 
no  fententiam  nobis  expofuit ,  quae  huc  redit :  Saturnum  illam  efle  naturam ,  qd?e 
continuo  ex  fe  occulta  rerum  femina  formasque  producat ,  atque  rurfus  eadem 
finum  fuum  revocet  &  recipiat.  Neque  defunt,  qui  hoc  unum  docere  voluifl^’ 
qui  fabulam  de  Saturno  pueros  fuos  devorante  excogitarunt,  fufpicantur,  formaS 
rerum  corporearum  femper  deftrui  &  interire,  at  femineas  naturae  partes  feu 
teriam  femper  fuperflitem  efle  &  remanere.  Nolim  ego  hic  arbiter  federe:  vera111 


(*)  C.  7.  p.  8 69.  (T.I.  Ariftot.) 

(n)  Plura  hic  vir  dodifllmus  fibi  vifus 

eft  in  Platone  deprehendi  fle ,  quam  apud  eum  ex- 
ftanL  Qui  quidem  trium  illorum  principiorum  non 
modo  non  meminit  hoc  in  loco,  fed  etiam  affert 
nonnulla,  ex  quibus  apparet,  ne  in  mentem  qui¬ 
dem  ei  veniffe,  Saturni ,  Jovis,  &  Urani  hiftorias 
ad  tres  illas  naturas  applicare.  Fabulam  quidem 
de  ortu  Jovis  ex  Saturno  in  Cratylo  p.  262.  ita 
explicat,  ut  Jovem  magnae  cujusdain  intelligentiae 
progeniem  effe  ftatuat:  «i/Aey».  j  ,  pty uxm 

uyixr  «’»**  T  Probabile  vero,  ma¬ 

gnae  cujusdam  intelligentiae  prolem  Jovem  ejje. 
Verum  quid  haec  fibi  verba  velint>  diificile  intel- 
leftu  cft.  Namque  paullo  ante  non  obfcurc  pro* 


feffus  erat,  Jovem  Deum  efle  fummum  'onJnip^/ 
quippe  quem  *•%»: U  ^  v  T Ati*»,  pr,,u s 

pem  regem  omnium ,  vocaverat.  Is  ergo  fumo1 
Deus  quonam  fenfu  ab  eo  diftus  fit  magnae  cuja* 
dam  intelligentiae  filius  effe ,  equidem  nefeire  « 
fateor.  Multo  minus  intelligo,  quid  dicat 
poftea  de  Saturno  ex  Coelo  nato  loquitur : 
inquit,  OupxvS  uio«,  A«y®-*  it  j  »1  r°. 

ty*  e.  t%i  ruro  t'i  ovoUjx  ku\uZ%  Oup*>“* . 
r'ct  'ut*.  Efl  autem  is  Coeli  filius,  ut  fertur qwrfy 
adfpeQus  ad  fupera  merito  Oipxd*  vocetur  ,  q 
ipur*  tu  'uva,.  Explorent  alii  difti  hujus  fen 
tiam  &  virtutem:  mihi  quidem  non  placet,  ia 
Cis  animadverto,  nugari  Platonem  non  lecusv^._ 


&  32«  Coelus ,  Minerva ,  Jummi  Dei  nomina.  74-t 

hoc  plane  affirmo,  virtutis  &  naturae  divinae  adumbrationem  quamdam  in  fabulis 
^  Sturno  contineri.  Quare,  quod  ab  (p)  Auguftino  traditum  habemus,  (*)  Sa- 
wnum  olim  definiverunt  finum  quemdam  efle  naturae ,  in  fe  ipfo  continentem  omnia . 
■Neque  idem  veretur  concludere  Augujlinus ,  &  SatarwKw  non  nili  nomine 

oilcrepare,  unumque  Numen  efle,  fi  quis  eam  putet  Saturni  notionem  retinendam 
e“e>  quam  Varro  fuppeditavit ,  dc  civit.  Dei  Lib.  VII.  C.  13.  Itaque  nil  temere 
J?e  Murum,  arbitror,  fi  nomen  Saturnus  aliud  ex  illis  pronuntiem  nominibus  fuis- 
.»  quibus  fummum  veteres  Deum  condecorarunt,  quoniam  fecretam  &  occultam 
vim  fignificat ,  totam  rerum  naturam  compleftentem  ,  permeantem  ,  fuftinen- 
ern  >  feminaque  ac  formas  rerum  omnium  ex  fe  ipfo  procreantem  &  produeen- 
^  Idem  de  voce  Uranus  feu  Coelus  cenfeo.  Nihil  ea  efl,  quam  aliud  fupre- 
1111  Numinis  cun&a  moderantis  &  continentis,  feu  primae  in  divinitate  perfonae 
vocabulum.  (f) 

Venio  ad  Minervam.  Hoc  ego  vocabulum  minime  diffiteor  faepcnumero  pecu- 
larem  quamdam  Deam,  aut  vim  quoque  divinam,  in  aethere  lingulari  ratione 
^anifeftam  id  quod  deinceps  oftendemus,  denotare.  Idem  vero  illud  nonnum- 
9^am  fummi  Numinis  efle  notam,  contendo,  vimque  proprie  fignificare  per  to- 
rerum  naturam  fua  fponte  fefe  diffundentem.  Supra  jam  teftatum  fecimus , 
■Numen  illud,  quod  Neith  five  Neithas  dixerunt  Aegyptii,  nulla  re  ab  eo  difcre- 
Pare ,  quod  Graeci  aQ^vxv  ,  Latini  vero  Minervam  nominarunt.  At  quae  templo 
e^e  facra  infcripta  quondam  erant  in  Aegypto  verba  :  Ego  fum  omne  illud , 
quod  fuit ,  quod  ejt ,  quod  futurum  ejl ,  ea  docent  fine  controverfia ,  Neith  pro  vi  ha¬ 
bitam  fuifle  divina,  univerfum  orbem  moderante  &  gubernante.  Similiter  ( q ) 
Athenagoras  ,  quaenam  illa  fuerit ,  quam  Athenan  vocarunt  Graeci ,  his  vocibus 
oeclarat:  «  cppevm  mnh,  «ftijW.  Mens  &  fnpientia  per  omnia  diffufa  [f  extenfa . 
Xuibus  refpondent ,  quae  auttor  Libri fapientiae  de  fapientia  perhibet:  quippe  quae 
pi  vocatur  >j  narlu v  ,  artifex  rerum  omnium ,  diciturque  ^  XUP^V 

permeare  atque  pertinere  per  omnia.  Ergo  Athena  feu  Minerva ,  cui  Graeci  in- 
/^yiehapc  &  Latini,  aut  ipfe  fuit  Deus  princeps  &  celfiflimus  omnium  ,  ratio  per- 
ecta  &  infinita,  unde  nata  atque  orta  funt  omnia,  aut  vero  altera  in  divinitate 
afis’  ex  *P**°  divinitatis  aeternae  fonte,  nulla  intercedente  alia  caufla,  pro¬ 
sta.  Operae  pretium  erit  Arijlidem  hic  audire,  Oratione  in  Minervam:  ( $)  nd^yt6 

fdkv 


(*)  De  emt.  Dei  Lib.  IV.  C.  12.  (p.  77O 

u  ;  ita  m  veteri  inferiptione  legitur :  optimus  maximus  caelus  aeternus  jupiter.  (  §  )  p.  I92. 

Cosmioui  Video  quoque  ,  falli  ba ,  quae  hic  addu&a  funt ,  ad  Saturnum  pertinent, 

quod  aireSJn3'11.’  Uranum  ipfi  vifum  fuifle  id,  Loquitur  de  illis,  qui  Deum  mundi  efle  animam, 
id  nuoj  iidpmCS'-e,Ui  vocant,  Saturnum  &  mundum  corpus  ejus  cire,  cenfent,  Augufii- 

$  nominant  tC’  ¥°Vem  deni(lue  id»  fluod  ^  nus:  N°n  ^quit’  in8enii  °P™  ejl  excelUn - 

jeftuns  ceterum  ^Uis.foIliciti  fint  alii.  Con-  tia,  ut  depofito  Jludto  contentionis  attendant,  — 
nUs  Tatium  vin  de  vocabulorum  Satur-  fi  mundus  Deus  ejl^  fimi  quodam  naturae  in  f* 

’;u:  10runi  originibus  probent,  qui-  ipfo  continens  omnia.  Haec  quid,  quaefo,  ad 
U.t,veru®  fatear,  nimis  viden-  Saturnum? 

fle  tenues  &  aridae  (  q  )  Athenagoras ]  Legat,  oro  Chrifiianis  C.  1 9. 

C.\'  Augufitnus]  De  civit.  Dei  Lib.  VII.  p.  86.  Verum  Athenagoras  non  hanc  fuam  etfe 
rf:  P'  l32‘1,  ViL  UPP-  profitetur  opinionem,  fed  Graecorum  quorum- 

ftata LA§uftinn°}  Verum  hoc  in  loco  nulla  cx-  dam  ,  quam  ipfe  contemnit  $  faliitatis  coar- 
pua  Augujtinum  mentio  Saturni,  nCqiic  ver-  *  guit. 


Aaj  aa  3 


Minerva  fummi  Del  nomen . 


Cap.  IV. 


y.h  kv  tw  Kcefais*  ’a61w*v  7i  ^  ’A$Lwcif  *  vaQxAcuov  j  dmtv ,  5  7rolvjuv  $ti/xns(>yis 

fictciAtug  nvcif  «5*  ^  |K<5wf*  g  $  €*%«>  s|  ora  cuor/ua  mirpeiii  ojutJw,  d?A' 

ewtrg  tit  cuuarv,  ef  <&Jr2  71  ^  ¥  &oV  •  Wfs  lj*  ^cov»j  (ZiGouug  yinjaix  5  r/)V> 

lg  r<r«  ^  b{xoAcyrvl&  ioujTu  §  $u*y  'fooufy.is ,  x.  r.  a.  Igitur  pulcra  omnia  &  egrc^ 
funt  vel  in  Minerva ,  ?;?/  ea;  illa.  Ac  ut  paucis  multa  completi ar ,  /7/a  ejl  unica  proge' 
nies  unius  architetii  &?  regis  omnium  rerum.  .Etenim  neminem  habebat  fibi  honore  parem* 
unde  gigneret  illam.  Itaque  ipfemet  in  f emet  ipfum  defcendens ,  genuit  illam  &  procreat 
ex  femet  ipfo:  ita  ut  unica  haec  fit  &  genuina  foboles  primi  rerum  omnium  parentis.  Pe\' 
git  paullo  poft  :  nfr}*p(&  jj  ecuAw  xotQifyuftilvJ  *£?. 

UTvhcis  <mq  &cJ;  &rc$g;£tc9tq  *  «.^Aa  fcev  ^  jue»£«v  *5e  ,  ?  otfyAav  afAoig  a?Acc  imi*™ 
trfuw i  ,  5  mxTfit  '5>3^iAcciu€ct vx<rze  ,  avx’  m  isi;  ^fo??  ^  utrztyujtM  * 

cTUf  ^  raTa  $(*?•  Pindarus  Minervam  canit  ad  dextram  federe  parentis,  ab  eoquc  Matl' 
data,'  quae  Diis  pofiea  reddat,  accipere.  Angelis  enim  illa  major  efl ,  atque  angelo 
huic  illa,  ifii  alia  imperat ,  quemadmodum  a  patre fuo  jujfa  eji.  Namque  officio  intcrpfi' 
tis  &  introdutioris  ad  Deos,  quum  res  ita  poflulat ,  fungitur.  Ad  quem  locum  ali°^ 
mihi  liceat  agendo  monere,  vocem  Angelus  ea,  qua  floruit  Ariflides ,  aetate  a  ]f 
daeis  Si  Chriftianis  ad  Deorum  etiam  afleftatores  tranfiifle.  Iiinc  frequens  ej^ 
occurrit  mentio  in  philofophorum,  qui  poft  Arifiidem  vixerunt,  monumentis. 
nem  orationi,  qua  Minervae  laudes  perfequutus  erat,  his  verbis  facit  Ariflides:  'Ptf 

5ov  $  tivvetfAiv  $  Aia;  i?vxt  Atyuv  xi;  cujAw  ok  xixm  ,  ctrx.  uv  dfjiaigmvoi'  u<&  r(  Sei 
AoyucSrtJi  mcg  iv  f*tp<{  ccJrhf  faiyxfjfaof  ;  boor’  e|«s i  ,  tu  &  Aios  tgpot  mgivct  5 

thou  (p>;<n  K,  T?  ’a Mu/£s.  Non  erraverit ,  quicumque  ex  illis,  quae  diximus ,  coegerit,  Ml’ 
nervam  effe  Jovis  ipfius  virtutem  ac  pote  flatem.  Quapropter ,  ne  res  omnes  minutas 11 
Minervam  pertinentes  enumeremus,  ita  quidem  rationem  concludimus,  omnia  Jovis  op1^ 
ipfi  cum  Minerva  effe  communia.  Ergo  valeat  eorum ,  quam  vir  longe  doftifli*11!1 
&  diligentiflimus  ,  (r)  G.  J.  Voffius  ,  probare  videtur  alicubi,  fentenda,  fluj! 
quod  rebus  omnibus  praefecerunt  veteres.  Numen  nihil  opinantur  efle  aliud  ,  qllJ , 
naturam  fenfu  vacantem ,  aut  cauflam  genitricem  per  totam  rerum  naturam 
fam,  nec  ullius  excellentioris  majorisque  intelligentiae  legibus  &  voluntati 
jechim.  Nam  ut  omittam,  qui  flefentiunt,  nihilo  efle  illis  meliores,  qui  divina^ 
plane  rationem  &  Deum  tollunt,  haec,  quae  attulimus,  neminem  dubitare  * 
nunt ,  antiquos  populos  vocabulis  Neith  ,  Athena,  Si  Minerva  fummam  fyplC 
tiam  Sc  intelligentiam  defignafle  ,  eamque  aut  pro  ipfo  rerum  omnium  P°^( 
te  Deo,  aut  pro  ea,  quam  vis  ejus  principio  genuit,  natura  (?)  habulj^ 


(r)  G.  J.  Vojftus ]  De  idololatria  Lib.  VII. 
Pap-  x.  p.  718. 

(O  Habuiffe ]  De  Minerva,  de  Dea  Neith , 
&  de  inferiptione  in  fano  Neith  reperta  fupra  jam 
tantum  dixi,  quantum  fufficitad  veritatem  eorum, 
quae  hic  afferuntur ,  explorandam.  Ariflides  non 
is  efl: ,  cx  quo  veterum  religiones  addifeas.  Prae¬ 
terea  loci  eius  ,  qui  hic  exftant,  non  id  probant, 
quod  vir  dottiffimus  tam  diligenter  inculcat ,  Mi- 
y/rminomen  efle,  quod  fummum  deflgnet  Deum. 

(t)  Ipfe  efl]  Ex  Plutarchi  ditto  hoc  non  id 
mihi  videtur  confequi,  quod  ex  eo  Cudvoorthus 
perfpicuum  efle  putat,  fuiffe  nonnullos,  qui  afle-. 
veraverint,  Apollinem  fupremum  efle,  quod  re¬ 


bus  univerfis  praeeft,  numen.  (I.)  Patet 
nonnullis  Apollinem  non  folem,  verum  folis  d  ^ 
num  &  parentem,  quem  nemo  confpiciat ,  VI  ^ 
effe.  Hujus  ego  generis  fententiam  hanc  pu  n< 
fuifle,  Apollinem  naturam  effe,  quae  &  folem  <j, 
diderit,  &  perpetuo  gubernet  ac  moderetur.  p 
hil  autem,  quod  nos  cogat,  video,  ut  hos 
nes  exiftiraafle  credamus ,  Apollinem  Pr‘nl.ul^DiUir' 
efle  ,  unde  fluxerint  omnia,  rerum 
Neminem  fugit  rerum  veterum  vel 
gnarum,  perfuafum  olim  plerisquc  fume ,  1  aUc 
tam  fixis ,  quam  errantibus  certos  efle  genio  & 
Deos  praepofitos  ,  quorum  nutu  &  arbitri  , 
regerentur.  Ergo  foli  fuum  quoque  Deum  p 


§•  3-*  Jpotto  5  coeJeJlhy  fupremi  Lei  nominet .  743 

Minervae  comitem  Apollinem  dabimus.  Notum  eft  foli,  quem  omnes  cernimus  * 
5®F  nomen  quondam  impolitum  fuifle;  quae  notio  fi  valeat,  ex  inferioribus  Apollo 
^is  foret.  Sed  qui  non  aliam  fibi  perfuadent  viguiffe  quondam  hujus  vocabuli 
Poteitatem ,  hi  errorem,  quem  facili  negotio  refellas,  admittunt.  Ne  is  quidem 
Apollo,  qUi  locum  inter  duodecim  Confentes  Deos  obtinet,  fol  efle  poteft  Solem 
emm  conflat  poftea  inter  06I0  illos  Deos ,  quos  Seleftos  nominabant  ,  Diis  Con¬ 
atibus  fociatum  efle ,  quum  antea  extra  illorum  verfaretur  numerum!  Sed  haec 
p°  pertinent :  nobis  hic,  ut  efficiamus ,  Audendum  eft  unice,  vocabulum  Apollo 
llc  etiam  fuilfe  ufurpatum ,  Deum  ut  omnium  maximum,  folis,  totiusque  mundi 
au&orem  &  parentem ,  fignificaret.  Vix  vero  meliorem  hac  in  caufla  teflem  ro- 
?are  pofliimus ,  quam  Plutarcbum  ;  quippe  qui  facerdos  fuit  Apollinis.  Ergo  legenda 
?lc;  dabimus,  quae  in  Libro  de  def  edi  u  oraculorum  de  Apolline  feripta  reliquit:  (*)  e,te 
^05  Mes©*  tofe  wrvf  ,  Kj  imyteiv*  5  oggtTX  wwrnV  ,  cr*  tlnsc  X7m^i?v  Quvyh 

*£v  U^pumis ,  ofe  atTiie  'fatrtuf  ,  njq  rpotfc ,  $  5  ^  tyonlv.  Sive  is  fol  ejl , 

JlVe  dominus  paterque  folis ,  ultra  omnem  vijui  expofitam  collocatus  naturam ,  verifimile 
*0n  eJl ,  eum  noflra  aetate  homines  voce  fua  dedignari ,  quibus  nafcendi ,  nutritionis ,  vi- 
Qe  ac  intelligendi  caujfa  ( t )  ipfe  ejl. 

Jam  quae  Urania  Apbr odite  ,  Venus  cocleflis  feu  Amor  vocata  quondam  eft,  Diva 5 
jjaud  dubie  quoque  Dei  res  omnes  tutantis  &  moderantis  fignum  eft,  aut  aliud  Dei 
*ujus  nomen ,  quo  id  potiflimum  indicatur  ,  quod  generatim  mens  in  Deum  in¬ 
duens  continuo  concipit,  comprehendi  &  contineri  ab  eo  omnia.  Nec  enim  alia 
haec  Dea,  quam ‘'e^  ille  feu  Amor ,  quem  Orpheus  aliique,  quorum  Arijlotelcs 
ftieminit,  rerum  omnium  voluerunt  initium  efle.  Certum  eft,  binas  veteres  po¬ 
pulos  Veneres  feu  amores  fufpexifle:  qua  de  re  luculentum  hoc  exftat  Paufaniae  in 
Matonis  Sympofio  di6lum :  ( f )  'h  ptb  fi  **  TrpirCvn&t  fyu  djuvrug  Ov&v*  , 

**  f*1  ^  xpcunxv  inrnfxa&ijftj-  fi  j  viurt^p  ,  Aios  tl  Aiuvne*  w  i»»  7rct*h/u.cv  y.xhiyfa'  dvxy- 
Sn  Epurx ,  t  fxkv  Tj 5  inpx  avnc  fv  ,  jraVJtyter  ofiuq  y.uhUc&ujj ,  5  fc gfvuv  Una  qui - 

erP  antiquior  ejl  &  fine  matre  Venus  ,  Cocio  nata .  quam  coeleftem  Venerem  nuncupa- 
nus:  afaro  vero  junior ,  e  fove  ac  Dione  prognata,  quam  pandemum ,  id  ejl ,  vulgarem 
tjminunemque ,  appellamus.  Nccejfarium  itaque ,  Amorem  Veneris  illius  /ocium  atque  ad- 
3’tiorem  coele  flem  vocari ,  vero  vulgarem.  Quarum  Venerum  quae  major  natu  eft, 

Platoni  dicitur  Saturno  &  Japheto  antiquior  efle,  ab  (v)  Orpheo  vero  rerum 
finium  vetuftiflimum ,  3r/wT©-que  ,  princeps  genitor ,  appellatur.  Quod  qui- 

Qem  fpe&afle*  puto  populos  orientem  folem  fpe&antes,  t^uum  eam  Mylittam  foj. 

ge- 

(*)  P.  413.  ({)  P.  108.  (p.  318.  ed.  Ficini.) 

fcnremiaSi»*  .ftatuebant-  Hinc  illud  de  Apolline  cujus /edes  in  capite  ejl.  Adde  Julianum  oratione 
S  r^int^,V€teres  divortium,  quod  Plu-  in  folem. 

*Ui  Dpiim  fll.’imAu  ^i>ollinem  ipfum  efle  folem,  (v)  Orpheo ]  In  Orphei  Hymno  in  Fenerem , 
tabani-  riT  f  gubernaretur,  exifti-  qui  Opp.  p.  151.  exftat,  haec  verba  non  legun- 

* 1°  v‘tae»  'lapiendae ,  nutri*  tur,  quamvis  Fenus  in  eo  omnia  gignere  dicatur , 
fjOnis caufla  dicitur  a  Plutarcho.  Neque  haec  verba  atque  ,  genitrix  Dea,  vocetur.  At- 

enuim  IJemn  perfpiCUe  deflgnant.  Soli  enim  que  hic  ipfe  Hymnus ,  qU0j  cx  fingUiis  prope  ver- 
fo  omnia  mule  ab  antiquis  attributa,  quis,  quae-  flbus  patet,  non  Veneri,  nuam  coele/tem  nomina- 
V.  2.ngn°rap^  Macrobws  Saturnal.  Lib.  I.  Cap.  19.  runt  veteres,  fed  illi,  quam  cx  fpuma  maris  pro- 
tor  94‘  inquit’  mundi  caput  ejl  &  rerum  fa-  gnatam  efle,  atque  Adonidis  amore  arfifle,  dicc- 
miniorn?tsque  vts  eJus  non  in  quodam  divi  forum  bant,  confecratus  eft. 

Jceri°  membrorum,  fed  in  Jola  merae  confijlit ,  * 


(  x  )  Pa  ^ 


Fenus  coekjlis  fupremi  Dei  nomen.  Cap.  IV. 

genitricem ,  foecundillimam  nimirum  rerum  omnium  matrem  ,  nominarent.  Ne¬ 
que  diftat  Venus  haec  ab  eo,  quod  Plato  v>  rpSm  x*aov,  primam  pulcritudinem ,  feu 
cauflam  omnis  pulcritudinis,  venuftacis,  ordinis,  &  convenientiae  in  hoc  orbe  fa- 
lutac.  (*)  Paufanias  utrique  harum  Venerum ,  tam  coelefti,  quam  vulgari  ,  templa 
paffim  dedicata  fuifle,  auftor  eft,  additque ,  Uraniam  feu  coelejlem  Venerem  no¬ 
men  invenifle  vm  ipuii  k&Qxcu>  ^  «mi^ayu^lu  7nQx  <ru[xaTuv ,  ab  amore  puro  &  corporunt 
cupiditate  vacante.  Ut  vero  in  homine  eft  hic  amor,  nihil  efl  aliud,  quam  parti¬ 
cipatio  Uraniae  principis,  Veneris  feu  Amoris  coeleftis ,  id  eft,  ipfius  Dei.  Con¬ 
firmant  haec,  quae  diximus,  non  uni  veterum  au&orum  loci.  (*)  Euripides ,  cu¬ 
jus  locum  (y)  Stobaei  diligentia  ab  interitu  vindicavit,  fic  defcribit  Venerem ,  ut 
fummum  ab  eo  Deum  laudari ,  vix  fit ,  cur  dubitare  queas : 

T Itu  *yj  b&S  t  c<jyi  fele ; 

is’S’  dv  tintte ,  asSe  fxiT^nictA  ct* , 

"OCTJJ  5 n'<pVX£,  X)  i <p’  Off W  hitxQ- 

Avtv  Tplpi  <n  y.xui ,  nfq  Trotvlxf  fipiTxe ,  x.  r.  A. 

Quorum  verfuum  haec  eft  lententia  :  Videsne ,  quam  magna  Venus  haecce  Dea  fit  ? 
Ouidquid  dixeris ,  numquam  magnitudinem  ejus  refte  explicabis ,  aut  imperii  ejus  jines  de ' 
jcribes.  Illa  eft ,  quae  &  te ,  &  me ,  &  omnes  alit  mortales ,  quaeque  efficit ,  ut  coe '• 
lum  £?  terra  inter  fe  amice  confpirent ,  &c.  Luculentius  etiam  ^s)  Ovidius  in  Libri* 
Fajlorum  hanc  rem  exprimit  : 

Illa  quidem  totum  digniffima  temperat  orbem: 

Illa  tenet  nullo  regna  minora  Deo: 
g  Juraque  dat  coelo ,  terrae ,  natalibus  undis , 

Perque  fuos  initus  continet  omne  genus . 

Illa  Deos  omnes  ( longum  enumerare )  creavit : 

Illa  fatis  caujfas  arboribusque  dedit. 

Ubi  figillatim  animadverti 
mo  Deo  creatos  dicere. 


velim  ,  Ovidium  Deos  omnes  a  Venere  feu  uno  fun1' 
Nefcio  vero ,  an  ullus  aptius  &  ornatius  negotia1*1 

hoc 


'E f£  /hir  iy?l«  ipetief  ,  *.  t.  A.  ''Epuf  A*/*/3«vrf ,  #.  r# 


(*)  Sic  apud  Aefchylum  : 

—  t  y  »y*  Groiii  Excerp.  p.  45. 

(*)  Paufanias  ]  In  Boeoticis  f  Libro  IX. 
Cap.  16.  p .  742. 

(  y)  Storaci]  Ac/og.  />/ry/.  Z.t'6. 1.  C.  17.  p.  97. 

(2)  Ot;idjux]  Lib.  IV.  Faftor.  vf.  91.  /. 

(  aJCornpellajfe ]  De  amore  veterum  duplici 
Cupra  jam  copiofius  fententiam  dixi.  Libere  fa¬ 
teor,  quae  hic  difputat  vir  do&iflimus ,  ut  Venerem 
unius  fummique  Numinis  apudveteres  vocabulum 
fuiiTe  probet,  ab  omni  probabilitate  aliena  mihi  vi¬ 
deri.  Venus,  cui  facra  faciebant  Graeci ,  fine  ulla 
controverfia  femina  quaedam  aut  regina  fuit,  inter 
Deos  poft  fata  relata.  Luculenter  id  ex  hiftoria 
ejus  univerfa  apparet.  Neque  quisquam  remotio¬ 


ribus  temporibus  de  duplici  aut  triplici  Venere  c 
gitavit.  Plures  autem  cur  deinceps  produce^ 
tur  Veneres ,  id  binis  de  cauflis  evenit.  (I.)  Cra 
ci,  quum  mercaturae  aliarumque  rerum  caufla  gen 
tes  adirent  exteras,  apud  has  Deam  quoque  rep 
riebant  rebus  amatoriis  praefeftam.  Nullus  c® 
populus,  cui  plures  venerari  Deos  placuit , 
mine  caruit  ejusmodi :  nec  ulla,  quod  fciam ,  SQ 
provinciam  hanc  amantium  negotia  curandi 
mari  commifit,  verum  omnes  feminae  procuf 
nem  iftam  crediderunt.  Has  Deas  Graeci  nu 
bitabant  fuam  efie  Venerem ,  &  Veneris  etiam 

cabulo  appellabant.  Idem  poftea  Romam 


32*  Venus  coeJeJlis  fupremi  Del  nomen.  74.5; 

fuilt  ec^^*eruer^  Boethio ,  vate  Chrifliano  &  philofopho;  cujus  quidem  hi  verfus 

(*)  Quod  mundus  / labili  fide 
Concordes  variat  vices , 

Quod  pugnantia  femina 
Foedus  perpetuum  tenent , 

Quod  Phoebus  rofeum  diem 
Curru  provehit  aureo ,  £?c. 
ifawc  r^rw/i  feriem  ligat , 

Terras  ac  pelagus  regens , 

Et  coelo  imperitans  amor  ,  £?c. 
i//c  y?  frena  rem  ferit , 

Quidquid  nunc  amat  invicem 9 
Bellum  continuo  geret. 

Hic  fanftos  populos  quoque 
Junfto  foedere  continet. 

Hic  &  conjugii  facrum 
Cafiis  neftit  amoribus , 

O  felix  hominum  genus , 
animos  amor  , 
jQao  cw/hm  regitur,  regat . 


«y  hanc  UfMMtn  feu  Coeleflem  cognatione  quadam  attingit  tertia  illa 

•  •  *  ^  •  *ufunae  ( f)  'AmrpoQl»,  Latinis  Verticordia  dicitur,  cafti  pu- 

qu  amoris,  in  quo  nihil  eft  nefariae  &  effrenatae  libidinis,  fignum.  Huic  Ve- 
ri  tatuam  Romani  dedicaverant,  quo  facilius ,  ut  Valerius  Maximus  ait  Lib.  VIII. 

•  15.  virginum  mulierumque  mentes  a  libidine  ad  pudicitiam  converterentur.  Igitur  hoc 
quoque  ratum  maneat,  veteres,  quo  Deum  indicarent  naturam  effe  omnium  ma¬ 
nne  rerum  amabilem ,  pulcritudinem  principem ,  benignidimum  &  foecundifl]- 
um  naturae  totius  altorem  &  parentem ,  illum  denique ,  qui  fuavifiimo  univer- 

uni  orbem  concentu  con ftan ter  temperaret ,  Uraniae  feu  Veneris  coele  lis  eum  no- 

^mefubmde  (a)  compellafle.  ' 


(*)  De  confol.  Lib.  II.Met.  VIII.  (p.  4 

^nt.  Hinc  quatuor  illae  Feneres,  quas  C 
enumerat  cie  natura  Deor.  Lib.  III.  C  2VI  * 

t>ea  cui  nonulu,  fttm  P‘  39(5-  0mnls  e 
«um’,  appel&r  “ 

fcm  philofophiae  operat  da(rc  {\ 

m",  “nT  effe  peri*,, ciebant  amoris  genus, 
C0C“m  'rW,?in«I>  amoremque 
0  TTr  fapiei“ta  &  ratione  ni: 

eS-  h  Smat™  fufP’cor  *  P,atmcn  Prine 

-  lUe  bujus  rei  magiftros  inter  Graecos,  <; 


Vul- 


(t)  (Loc-  cit0 

ex  Sympofio  Platofis  aliisque  eius  libris  cognofci- 
tur :  nifi  forte  redam  rationem  etiam  fine  magiftro 
multis  ducem  fuifle  malis  ad  hoc  diferimen  intelli- 
gendum.  Utcumque  eft,  Graecis  ita  erudiris, 
confentaneum  erat,  ut  turpe  ducerent  fani  &  in- 
fani,  honefti  &inhonefti,  cafti  &  impudici  amo¬ 
ris  tutelam  uni  Divae  commendare.  Atqui  Vene¬ 
rem  illam ,  quae  publice  colebatur,  una  cum  filio 
Cupidine  lafciviae  potius  &  libidinum ,  quam  veri 
redique  amoris ,  patronam  dici  pofTe  ,  apertum 
erat.  Itaque,  nc  cafto  &  fapienti  amori  fuum  tu¬ 
telare  Numen  deeflet,  unaui  Venerem  in  duo  dis- 
fecabant  veluti  Numina  ,  Venercmqae  coele  flem 
una  cum  Cupidine  coelefii  comminilcebantur ,  cui 

Bbb  bb  fuP' 


^6  Vulcanus  famini  Dei  nomen.  Cap.  IVV 

579  Vulcanum ,  fi  eam  vocis  retineamus  notionem  ,  quae  communi  trita  fuit  ufu  > 
Deus  haud  dubie  fuit  certo  muneri  praepofitus.  Sed  nec  defunt,  ex  quibus  appa¬ 
ret,  ditta  veterum,  latius  hoc  faepenumero  patuifle  vocabulum.  Zeno ,  quod  (f) 
Laertius  tradit,  fummum  Numen  docebat  olim  "h (p&tfvr  feu  Vulcanum  appellatum 
efle,  t  ilg  75  Tt^viKsv  7iv(>  2*lg,Tunv  5  r,yt[jt,Qviids  cujtv  ,  quod  in  artificiali  igne  diflentuM 
fit  imperium  ejus.  ( c )  Plutarchus  &  Stobaeus  vero  Stoicorum  familiam  referunt  non 
modo  naturam ,  fed  ipfum  etiam  Deorum  principem  orbisque  fabricatorem ,  quem 
corpore  negabant  vacare,  nx/mtit  ignem  arte  £?  ratione  progredientem ,  appellas- 
fe.  ( d )  Jamblicbus  illum,  quem  Aegyptii  Phtha  dixerunt,  Deum  Hepbaefio 
Vulcano  Graecorum  refpondere  ,  teftatur :  ''Ffkluns  tlt  "hqmsv/  fzemAatjuGxwn  r 

TU  nx"*?  f*ovcv  'srOoGdKovhs.  Graeci  vero  hunc  Pbtba  nominant  Vulcanum ,  artem  t* 
eo  folam  confider antes.  Atqui  idem  au6lor  Pbtba  hunc  una  cum  Ofiri  &  Hammone 
unum  eumdemque  Deum  Aegyptiis  fuifle  cenfet ,  aut,  ut  reclius  loquar,  haec  no¬ 
mina  unam  mundi  animam  fignificare,  perhibet.  Quocirca  concludamus,  quemad¬ 
modum  Aegyptii  verbo  Pbtba  fupremum  non  raro  Deum ,  aut  mundi  faltim  ani¬ 
mam,  omnia  ratione  atque  via  coagmentantem  &  conftruentem ,  indicarunt,  it* 
Graecos  nomen  Vulcanus  eadem  nonnumquam  adhibuifle  ( e  )  notione. 

580  (*)  Seneca  alia  quaedam  recitat  fupremi  Dei  nomina,  quae  talia  credebant  efle 

Stoici :  Hunc  £?  Liberum  patrem ,  Herculem ,  ac  Mercurium  noftri  putant :  Liberum 

patrem  ,  quia  omnium  parens ;  -  Herculem ,  quod  vis  ejus  inviti  a  fit ;  Mercurium  > 

quia  ratio  penes  illum  eft ,  numerusque  9  &  ordo  t  &  /cientia.  Quamquam  quid  pluf^ 
refert  producere  ?  Nam  quae  disputata  funt  adhuc,  extra  omnem  ponunt  contr?' 
verfiam ,  fummum  Numen  variis  olim  nominibus  ornatum  fuifle.  Quare  omni* 
haec  Numina,  Jovem ,  Panem  ,  Janum ,  Genium ,  Saturnum ,  Coelum ,  Minerva^ * 


(*)  De  benef.  Lib.  IV.  C.  8. 


fupplicarent  illi ,  quorum  animos  legitimus  purus- 
que  amor  inflammaflet,  altera  Venere  &  altero  Cu¬ 
pidine ,  quibus  cognomen  terreftris  imponebant, 
iis  rclittis,  quibus  amor  corporeus  &  libidmofus 
frena  injeciflet.  Nihil  novi  narro  &  inufitati. 
Exemplis  enim  non  paucis  oftenderc  ,  proclive 
eft  ,  praecepta  philofophorum  ad  religionem  & 
Deorum  hiftoriam  applicata  non  leves  interdum 
mutationes  in  veterum  fabulas  intulifle,  aut  vete¬ 
res,  ne  rationis  dittata ,  quae  credebant,  religioni 
publicae  repugnare  viderentur,  ^epenumero  haud 
nefas  putaflfe.  Deorum  hiftorias  pro  labitu  refin¬ 
gere.  Quare  nihil  eft,  cur  demiretur  aliquis, 
aufos  fuifle  Graecos  veteres  unam  amoris  Deam 
in  bina  partiri  Numina,  ne  alter  amor  patrono  & 
tutore  careret.  Juvabant  hanc  audaciam  Theogo¬ 
niae  veterum  poetarum ,  quae,  quod  vel  unus  do¬ 
cet  Hefiodus ,  Amorem  narrabant  Deorum  efle  anti- 
quiflimum.  Namque  hoc  quum  nullo  modo  in 
Venerem  illam  caderet,  quam  Homerus  canit,  & 
Graecia  publice  colebat,  fatis  fibi  hinc  nafei  puta¬ 
bant  argumenti  ad  binos  Amores  binasque  Veneres 
introducendas.  Quae  vir  dottiflimu3  hoc  in  loco 
movet,  nihil  habent  virtutis  ad  hanc  labefactan¬ 


dam  fententiam.  Plato  binas  efle  Veneres  monet* 
Paufanias  Venerem  coelejlem  ab  amore  puro  denj£ 
minatam  efle  refert.  Hisne  teftimoniis  num  add**' 
cetur  aliquis ,  ut  coelejlem  Venerem  fupremi  Nuit1 ' 
nis  imaginem  fuifle  ftatuat?  Euripides  &  Afchr 
lus  more  poetarum  magnitudinem  imperii  praeo1' 
eant  Amoris  five  Veneris ,  id  eft,  ii  figuras  ren)0' 
veas,  quidquid  eft  hominum  vel  animalium,  lfl.' 
ftinftu  quodam  naturae  ad  amandum  inter  fe  inCl] 
tari,  docent.  Hoc  quid,  quaefo,  facit  ad  Pr°' 
bandum,  Venerem  coelejlem  &  fummum  Dctia* 
non  differre?  Taceo,  nihil  adeffe,  ex  quo  eoo 
ftet  nobis,  hos  poetas  de  coelefti  amore  1°^ 
atque  apud  Aefchylum  ne  Amoris  quidem  feu  r 
neris  vocabulum  cxftare.  Ovidii  locus  de  am°Q 
totus  ab  hoc  abeft  negotio.  Namque  carmen 
qui  modo  infpexerit,  is  poetam  hunc  nullam  a‘l3|^ 
laudare  Venerem ,  quam  eam,  cui  facra  RoCia 
faciebant,  Aeneae  matrem ,  intclliget: 

Proximus  Anchifen ,  cum  quo  commune  parcntlt 
Non  dedignata  efi  nomen  habere  V enus. 

Hinc  fatus  Aeneas. 

Fajlor.  Lib.  IV.  vfi  3 5.  /.  Boethius,  philofoph^ 


§•  32»  Jupiter ,  Neptunus,  Pluto,  fummi  Dei  nomina .  74.7 

Apollinem,  Uraniam  Apbroditen ,  Hepbaeftum ,  Liberum  patrem,  Herculem ,  &  Mercu¬ 
rium  ,  qui  totidem  arbitrantur  diftin&Qs  efle  tam  perfonis ,  quam  muneribus  Deos , 
in  manifeflo  verfantur  errore ;  at  qui  totidem  cenfent  Deos  efle  poteftate  pares , 
aeternos ,&  ex  fe  ipfis  exfiftentes,  vix  turpitudinis  notam  effugiunt.  Unius  Dei, 
flaturam  rerum  comprehendentis,  temperantis,  &  moderantis,  varia  funt  haec  no¬ 
mina,  quibus  variae perfe&iones  ejus  &,  quae  ex  illis  ortae,  diverfae  defcripiio- 
fles  occafionem  fecerunt.  ^ 

Praeter  hos,  multos  alios  vetuftas  Deos  venerata  efl:,  qui  Servio  Dii  vocantur 
Speciales.  Quos  itidem  falluntur,  qui  tot  naturales  efle  Deos  putant,  aut  Numina 
r.e  vera  dillin&a  fuaque  virtute  conftantia.  Nat»  aeternos  eos  exiftimare,  nuli 
Pusque  voluntati  fubditos,  id  prorfus  ftolidum  foret.  .  Quod  de  fuperioribus  affir- 
fliavi ,  id  in  hos  quoque  Deos  cadit :  Varia  funt  nomina  variaeque  notiones  unius 
fununi  maximique  Numinis ,  cujus  diverfas  virtutes  &  operandi  modos  pluribus 
efferre  veteres  vocabulis  confueverunt.  Non  ignoro..,  recentiores  quosdam  aucto¬ 
res,  qui  veterum  populorum  luperflitiones  &  de  Diis,  commenta  libris  perfequuti 
funt,  tres  faltim  attribuiffe  illis  Deos  omni  alieno  imperio  liberos  &  folutos,  Jovem, 
Neptunum,  &  Plutonem.  His  Numinibus  antiquos  cenfent  dominationem  in  orbem 
terrarum  divififfe :  ex  quo  confequitur ,  qui  unum  Deum  fateretur  efle ,  toti  na¬ 
turae  praefidentem ,  inter  eos  inventum  fuiffe  neminem.  Mihi  vero  longe  alia 
fedet  animo  fententia.  Perfuafum  enim  habeo,  Numina  haec,  quae  viri  do£H 
&  diflin6ta  &fui  plane  juris  efle  credunt ,  fi  natura  eorum  ex  fecretioris  do&rinae 
Veraeque.  veterum  Theologiae  legibus  aeftimetur,  nullos  efle,  quam  poeticos  & 
commentitios  Deos.  Nec  fapien  tum  fuiffe  quemquam,  arbitror,  quin  haec  tria 
tanfcim  effe  judicaret  unius  fupremi  Numinis  vocabula,  quibus  majores  hoc  unum 

vo- 

^  poeta  Chriftianus,  fupremum  Numen  Amorem  ( b)  Laertius]  Libro  VII.'  Segm.  H7-  />•  4$ 8. 

Vocat.  Exemplo  facrarum  litterarum  tueri  hoc  (r)  Plut archus  ]  De  placitis  philof.  Lib.  I. 

fa&um  Boethius  poterat.  Quid  hoc  autem  ad  Deo-  Cap.  7.  p.  881.  Stobaeus  Eclog.  phyj.  Lib.  1. 
*um  cultores?  Ex  eone,  quod  Boethius  Deo  no-  C.  2.  p.  17.  .. 

Amoris  imponit,  confequitur,  qui  Venerem  ( d )  Jambliclius  ]  De  myjtcrus  Aegyptior. 

Co*leJlem  olim  coluerunt,  rerum  omnium  paren-  Se£t.  Vili.  Cap.  3-  P-  W  .. 
tem  Deumque  fupremum  coluifie?  Nemo  id,  opi-  (  e)  Notione J  Aut  ego  nefcio,  quid  lit  ratio- 

nor,  fanus  dixerit.  Ita  do&ifllmos  faepe  viros  cinari,  aut  hac  iterum  conclufione  nihil  fieri  pot- 

u|Tibra  quaedam  veri  decipit.  Qui  amore  opinio-  efl:  infirmius.  (I.)  Stoici  nomen  Vulcanus  cx 
cujusdam  capti  funt,  etiamfi  ratione  ceteroquin  fummi  &  unius,  quod  credebant  efle,  Numinis 
*  ingenio  valeant,  non  diffimiles  tamen  plerum-  vocabulis  efle,  affirmarunt.  At  quis  nefeit,  tam 
jjue  eorum  funt ,  quos  morbus  vexat  regius ,  qui-  perverfc  ac  inepte  genus  hoc  religionem  publicam 
°us  flava  videntur,  quae  confpiciunt,  omnia.  Nui-  cum  praeceptis  philofophiae  fuae  compofuifle,  ut 
*Um  tractant  auttorem ,  in  quo  non  amores  fuos  omnium  fapientum  rifus  excitaverit  ?  Lege  Cicero- 
teperiant:  fi  res  votis  fuis  minus  faveat,  verba  nem  de  natura  Deorum  Libro  III.  Stoicis  ceitJ 
tamen,  quae  favere  videntur,  numquam  defide-  aures  non  funt  praebendae ,  quum  de  veterum  fa- 
tant.  Ceterum  de  Venere  coeleki  ejusque  facris  eris  inftitutis  &  opinionibus  quaeritur.  ( II. )  Stoici 
ceteris  omnibus  accuratius  &  copioiius  egit  Caro -  Deum  ignem  anificiofum  appellarunt.  Ita  efl 
Us  Patinus  Commentario  in  antiquum  monumentum  omnino.  Hoccine  vero  [argumento  efle  P°t- 
■Warcellinae  e  Graecia  nuper  allatum  ,  qui  Patavii  efl,  Vulcanum  fupremi  Numinis  vocabulum  efle? 
.688.  in  4.  prodiit»  Etenim  Marcellina  illa,  cui  (III.)  De  Jamblichi  loco  jam  lupra  dixi.  Nec 
v°c  dedicatum  cfi:  monumentum,  is  Deus,  quem  Phtha  dixerunt  AegyptA»  fupre- 

ifxtieit  fuit.  De  Venere  autem  Verticordia  mus  Deus  efl:,  nec  Graecorum  Vulcanus.  Hoc 
Ju^**s-Po vi*  leftu  digna  funt,  quae  collegit  Petr.  quidem  dederim,  Phtho  id  fuifle  in  Diis  Aegyp- 
^yhus  Diti  ion.  hijlor.  &  critique  voce  Sulpitia  tiorum,  quod  Vulcanus  in  Diis  Graecorum:  fcd 
0w *•  !V.  Not.  A.  p.  2676.  mifceri  utrumque  non  patior.  r. 

Bbb  bb  2  U)  w- 


Cap.  iVr 


748 


Pluto  fummi  Dei  vocabulum. 


voluerint  indicatam,  diverfi  generis  elTe,  quam  in  mundi  hujus  partibus,  coelo, 
mari,  terra  ,  &  inferis,  fummum  Numen  demonftraret  atque  exerceret,  potentiam- 
Ordiar,  ut  id  planum  faciam,  a  Plutone  feu  Hadc ,  qui  Latinis  Orcus  etiam  &  Dis 
dicitur:  in  quibus  nominibus  quod  poftremo  pofitum  eft,  id  nomen  Dives ,  at  con¬ 
tractum  ,  videtur  efle  ,  quippe  quod  Graeco  verbo  Pluto  refpondet.  Huic  Deo 
Bulbus  apud  (/)  Ciceronem  omnem  vim  terrenam  dedicatam  efle  ,  ait  ;  alii  vulgo 
imperium  tribuunt  in  animas  corporibus  fecretas  &  his  terris  egreflas.  Jam  Pluto • 
nem,  fi  ut  Numen  illud  fpeftatur,  quod  inferis  &  animis  dominatur,  Plato  au6tof 
eft,  nihil  efle  aliud,  quam  vocabulum,  quo  ifta  providentiae  divinae  pars  fign*' 
tur,  quae  ad  animas  pertinet  hominum  corporibus  exemtas  &  liberas.  Vide,  quin 
Picinus  fcribat  in  Platonis  Cratytftm :  Animadverte  prae  ceteris ,  Plutonem  hic  fignificars 
praecipue  providentiam  divinam  ad  feparatas  animas  pertinentem.  Haec  enim  illa  eft» 
quae  Platonis  quidem  judicio  vincit  atque  detinet  puras  animas  in  feparato  illo  Jlatu  vin¬ 
culo  omnium  optimo  ,  quod  non  eft  neceffitas  y  fed  amor  ac  defiderium :  puris  enim ,  quibus 
ibi /ruuntur,  voluptatibus  capiuntur  fcf  praeter  modum  deleftantur.  Atque  hac  ratione 
par  eft  etiam  Platonis  verba  de  Plutone  accipere  ,  quae  Libro  de  legibus  legufl' 
tur:  (*)  K«i  i  tiva^tpa* tkv  wQpuimt  Toit itv  ©eoy  ,  njutincv  ,  uq  && 

«fi  TU  T-  d^puTTM  *  J I&ivuvl»  fi  4'vXy  £  rdfxxlt  t^apAvertaq  Gbtk 

u(  iyu  (paula/  dv  rmxtf  \iyuv.  A Jon  enim  abjiciendus  ejt  bellicofis  hominibus  hic  DcuS> 
fed  colendus ,  tamquam  generi  hominum  femper  optimus.  Nam  animae  corporisque  conjunfti0 
nullo  modo  melior  ejl ,  quam  folutio,  ut  ego  ferio  loquens  affirmo.  Platoni  ergo  fi  obtem¬ 
perare  velimus,  Plutonem  nihil  efle  ftatuemus ,  praeter  nomen  idcirco  inventum» 
iut  illam  partem  divinae  providentiae  notaret,  quae  mentes  regit  liberas,  poftquam 
corporis  deferuerunt  (g)  domicilium.  Quod  mihi  quidem  in  animo  videtur  ha- 
buifle  ( h )  Virgilius,  quum  Plutonem  Jovem  Stygium  diceret.  Verum  alii  latic^err* 
efle  contendunt  vocabuli  hujus  poteftatem ,  putantque,  Plutonem  una  cum  Certt* 
univerfam  illam  vim  divinam  fignificare,  quae  in  orbe  terrarum  ubivis  confpicien? 
dam  fefe  nobis  praebuit.  Hanc  efle  mentem  feriptoris  Libri  de  mundo,  putem r 
docentis,  Deum  five  Jovem  efle  duplicem  ,  coeleflem  ac  terrenum :  (f)  o v&nU  n  '<$ 
,  xdars  i7ru\vjM^  ocr  cpioruq  n  >9  t vyyiq  ,  ctn  zrxvluv  ouj-aq  a  1‘tk&  uv.  Coclcjl tS 
terrenus  ,  ab  omni  natura  forte  que  nomen  adeptus ,  utpote  qui  omnium  rerum  caujfi  $ 

ad* 


(*)  Lib.  VIII.  p,  64 
(t)  (C.  7-  P-  869.) 

(/;  Ciceronem ]  De  natura  Deor.  Lib.  IT.  bant,  &  ultimus  anni  mcnfTs  confecratus  ci  ftl,^jj! 
Cap.  27.  p.  2994.  traditur.  Isne,  quaefo,  fummus  Deus  crt*  fj 

(g)  Domicilium  ]  Quis  vero  jufllt  Ficinum  Pia -  duodecimo  tantum  anni  menfe,  a  Graecis 
toni  fententiam  hanc  adferibere,  cujus  in  Cratylo,  tur,  &  a  militibus  vulgo  negligebatur,  quos  Pff 
ubi  de  notatione  nomfnis  Pluto  agit,  ne  minimum  ad  frequentiorem  Numinis  hujus  cultum  adn 0 
quidem  exftat  veftigium  ?  Sed  multa  ejusmodi  oc-  tatur?  __  7r 

currunt  cum  in  Ficino,  tum  in  reliquis  Platonis  {h)  Virgilius ]  Azneid.  Lib.  VII.  vf 
interpretibus,  qui  hoc  fibi  fere  omnes  datum  cre-  Non  ego  tantam  in  hoc  nomine  vim  quaefi^^n  ' 
diderunt,  ut  Platonem  multo  nobis  fapientiorem ,  Jupiter  Stygius  is  eft,  qui  apud  inferos  ea'leS. 
quam  reapfe  fuit ,  obtruderent.  Qui  ex  Libro  VIII.  fruitur  poteftate  ,  qua  Jovem  in  cocio  vete 
de  legibus  hic  affertur,  locus,  fi  cum  illis,  quae  exiftimabant  praeditum  eire.  Refpondet  huic 
praecedunt  eum  ,  verbis  conjungatur,  vel  unus  mini  Graecorum  vocabulum,  quo  Piutonemcomv 
fufficit  ad  Ficini  commentura  confutandum.  Et-  lant,  z»w«  quod  apud  Hejtodum  in  P 

enim  Pluto  ibi  inter  duodecim  iftos  Deos  a  P/a-  £?  diebus  vf.  465.  p.  267 •  apud  AeJcVuvf\.rr.. 
tone  numeratur,  quibus  lingulis  menfibus  facra  fie-  phocUm,  &  alios  occurrit-  Lege  Jo. 


5'  32»  Muto  Neptunus  Lei  nomina ,  74$ 

Jit.  Pluto  z&e  ille  efl  x^v‘<&*  vel  xas-ra^cV,®- }  terrenus  non  minus ,  quam 
Subterraneus  &  Stygius  Jupiter.  Verum  alter  ille  Jupiter,  qui  a  Plutone  &  Neptuno 
attinguitur ,  zds  efl  Jupiter  coelejlis ,  feu  Deus  vim  fuam  in  coelo  decla- 

rans  &  oftendens.  Haec  caufla  eft  ,  quare  in  veteri  didto ,  quod  (i)  Julianus 
^mquam  Apollinis  oraculum  affert,  alii  vero  ad  Orpheum  referunt  zds  & 
Jupiter  &  Pluto  unum  idemque  Numen  dicuntur  effe : 

E*  Z(5t'?,  us 

Jupiter  g5  pluto  unus  idemque  Deus  funt.  Neque  aliam  propter  rationem  fa&um  opi- 
nor>  cur  Euripides  dubitaret,  utrum  fummum  Deum,  t  A  ,  rerum 

funium ,  quae  hic  funt,  curam  gerentem,  Jovem  appellare  fas  effet,  an  vero  Plutonem * 
*-°cum  jam  fupra  tetigimus  &  adduximus : 


-  Z&q  in  'Kllnq 

'Ovo/xctQyfy.®*  «^«c. 


Sive  Jupiter  malis  vocari ,  five  Plutor  Ad  extremum  Hermefianaftis ,  poetae  Colo¬ 
phonii,  verfus  exftant  quidam,  quos  infra  exhibebimus,  quibus  cum  Plutonem , 
cui  primum  concedit  locum,  tum  multos  alios  Deos  nullo  a  Jove  modo  differ¬ 
re,  canit. 

Neque  minor  efl  veterum  au&orum  copia  ,  qui  Neptunum  aliud  tantum  effe 
teftantur  fummi  omnium  Numinis  vocabulum  ,  in  fecretiori  faltim  feu  naturali 
prifeorum  Iheologia,  quo  vis  indicetur  &  potentia  Dei  maria  fapienter  moderans 
«temperans.  Xenocrates ,  cujus  verba  (*)  Stobaeus  habet,  &  Zeno  aptid  (/) 
•Laertium  Deum  diferte  perhibent  Pojidonium  feu  Neptunum  ab  ifta  virtute  vocari , 
quam  in  aquis  fpedlandam  praebet.  Neque  aliter  Balbo  videtur ,  quem  Cicero  fic 
loquentem  inducit:  (*)  Sed  tamen ,  his  fabulis  fpretis  ac  repudiatis  ,  Deus  pertinens  58  £ 
Per  naturam  cujusque  rei ,  per  terras  Ceres ,  per  maria  Neptunus  ,  alii  per  alia ,  poterunt 
Welligi ,  qui  quale s que  fwt.  Ergo  omnes  hi  Dii  nihil  funt,  quam  nomina,  quibus 
mverfae  unius  fummi  Numinis  virtutes  fignificanciir ,  fi  huic  credere  liceat.  Ad- 

jun.' 


(*)  De  nat.  Dcor.  Lib.  II.  (Cap;  28.  p.  2996.)  N  j 

praevium  in  Lettion.  H e  fi  odeis  Cap.  10.  p.  51.  Au&or  ejus  fub  nominibus  Jovis ,  Plutonis ,  &  Se- 
'ec  ego  dubitem,  quin  Pirgilius  aliique  auftores  rapis  unum  folem  latere,  aut  nomina  Jupiter 
;..rtini ’„cluibus  Piuto  Jupiter  audit  Stveius.  hoc  Pluto,  &. Serapis  tria  folis  unius efle  vocabula,  ccn- 

fuit.  Ergo  huic  fi  aflentiamur,  Plutonem  efle  fo- 
fem,  exiftimandum  nobis  erit.  Hanc  certe  opi¬ 
nionem  fuam  facit  Julianus  Imperator,  &  multis 
probare  nititur.  Eadem  placuit  Porphyrio,  oobi- 
Iiifimo  fedae  Platonicae  philofopho;  quod  ex  ejus 
verbis  apud  Eujebium  liquet  Praeparat,  euangel. 
Lib .  III.  Cap.  1 1..  p.  109.  Sol  autem  fi  PMo  dii , 
quomodo  furnmus  efle  Deus,  cui  omnia  obediunt, 
poterit? 

En  totum  ora-  (*)  Stobaeus]  Ecleg.  phyj.  Eib.  I.  C.  9. 

P •  5<5- 

CD  Lartium]  Lib.  VII-  Segm.  147.  P-  45». 


ii-.r.i.v.  'n  ‘  - 3  JuPiter  aU(lit  Stygius,  hoc 

vo1uenn!:aeCSUmn0men’  exprimere 

eiT'  voW™K°Cn,aUtcm  <lui  a(lbibuerunt ,  talem 
bis  poetae  n°: 

terrae  ac  inferis  h^erantem.Um  nimirUm 

(* )  Oraj.iv.  in  Regem  folem  p.  136. 

Cujuscumque  demum  hoc  &  oraculum ,  quod  ego 
centions  potius  cx  fchola  Platonica  philofophi ,  — 

am  Pythiae,  efle  arbitror,  in  caufla,  quae  poterit? 

JIC  agitur,  nullius  utilitatis  cfl:  «■-  — * — «  rt>  < 

culum : 

*‘S  Ui  Ift  Zxpecxif, 


Bhb  bb  3. 


(nr)  Con,±- 


vjo  Neptunus  &P  Jupiter  unius  Dei  nomina.  Cap.  IV. 

jungo  Cottae  verba,  quibus  apud  eumdem  Ciceronem  Theologiae  hujus  fententiam 
poflea  declarat:  (*)  Neptunum  ejje  dicis  animum  cum  intelligentia per  mare  pergentem, 
idem  de  Cerere.  Sed  nimius  efle  nolo  in  di&is  hujus  argumenti  cumulandis.  Omnium 
inftar  fint,  quae  Maximus  Tyrius  hanc  in  rem  difleruit:  (f)  ->  y,\v  Afx  vS* 

yrparCvncJov ,  x.  r.  A.  t  j  Tlca-eilui  nvivux  y*s  it/  tov ,  clxsvofx^v  coutuv  t  swW 

^  t?-  d^cvlcu/.  Jovem  antiquijimam  dic  principemque  ejje  mentem ,  &c.  Neptunum  Jpi - 
ritum ,  5«?  f£77<zw  yiwu/  ac  mare  pererrat ,  eorumque  fimul  harmoniam  gubernat  &  ( tn ) 
contentionem. 

Ad  extremum  Neptunum ,  &  Plutonem  non  tres  efie  naturas  divinas,  ip& 

re  fegregatas  &  diftinchs ,  fed  totidem  tantum ,  fi  quidem  fecretiora  veterum  de 
religione  praecepta  unice  attendantur,  unius  fupremi  Numinis  vocabula,  id  ve¬ 
ro  («)  Paufanias  in  Corinthiacis  extra  omnem  controverfiam  collocat.  Jovis  enim 
fimulacrum  quoddam  tribus  oculis  infigne ,  quod  Jovem  vulgo  Trojanae  gentis  no¬ 
minabant,  hac  ratione  explicat:  TpZe  j  6<p6x\fAve  i%m.  \m  nZfo  Zv  -m  Tvtpxlpoflo  ecuZi * 
Alx  fi  cv  xgpvu  f&otaXd.etv ,  ir©-  [Atv  hshos  tzvcvJuv  ejrV  uvQpu7ruv '  ov  j  xg%HV 

ffiV  xsesi  yis,  r  'Oy-nfa  Alx  evoua^ov  ttfcj  Tiis*  * 

ZdCs  j  xxtk%$:h&‘  f(jq  imxtyn  rie^n Qcveicb. 

AiV^t/A©-  $  o  IvQo&wt®'  y.xhP  Alx  k  $  cv  %,haaxy  *  rejriv  a?  tpu i(gc  bnlnrev  o$$x\uoti » 
Zfftc  $t)  iv  o  7TtiK<rx; ,  an  ov  twSp  T&<n  m.*  Aiyepfy  oue  «£%ov<5  r  xotzv  tZtzv 

Habere  autem  eum  tres  oculos ,  idcirco  conjicere  quis  pojjit ,  quod  communis  omnium  horni - 
fermo  regnare  in  coelo  Jovem  praedicat .  Quod  autem  idem  etiam  fub  terris  impt* 
ret ,  Homeri  verfu  tejlatum  ejl : 

Jupiter  infernus  atque  inclyta  Perfephonea. 

Aefchylus  quidem  ,  Euphorionis  filius ,  //)/«/«  «ari/  regem  Jovem  appellat.  Ouarf 

hac  duttus  ratione  ,  quicumque  illum  fecit ,  tres  ei  octilos  attribuit ,  unum  &  eumdernjigW 
ficans  Deum  tribus ,  Dii  tres  fortiti  inter  fe  dicuntur  ,  mundi  partibus  imperare » 
Utrum  re£te  confequutus  fit  ingenio  Paufanias  figni  hujus  vim  atque  rationes ,  a.n 
vero  opinio  hominem  fefellerit ,  id  mea  quidem  hac  in  re  nil  fcire  refert.  SatlS 
mihi  eft ,  ex  ejus  verbis  intelligi,  &  ipfum,  &  veterum  plurimos  Jovem  ^  Neptu ' 
num9  &  Plutonem  pro  tribus  habuifie  unius  Dei  nominibus,  quae  antiquorum  exco¬ 
gitaverit  follertia,  quo  diverfas  potentiae  &  fapientiae  divinae,  quae  totam  gl£ 
bernat  rerum  naturam ,  partes  ob  oculos  hominibus  ponerent.  Quumque  Ceres  & 
Proferpina  non  diferepent  a  Plutone ,  Salacia  eadem  fit,  qui  Neptunus ,  confeRta' 

neu# 

(*)  De  nat.  Deor.  L.  III.  (C.  25.  p.  3090.) 

(t)  Diff.  30.  (potius  DifJ*.  29.  p.  290.) 

(wi)  Contentionem']  Miror,  Phumuti  omiflum  teres  de  Neptuno  tradunt,  refert.  Sed  fi 
efle  a  doftiflimo  viro  teftimonium ,  qui  Libro  de  elfet  haec  Maximi  &  Phumuti  fententia  , 
natur,  Deor.  Cap.  192,  inter  Thomae  Gale  tamen  repudiandam  c(Te  arbitror,  parum  tafli  ^ 

Opufcula  veterum  mytltologica  Neptunum  afleverat  valeret  ad  id‘,  quod  hic  quaeritur,  roborandu  • 
efie  t-  Ttr aytSfiti*  **T<*  T*  cam  v{r.  Fac,  Neptunum  efie  vim  nefeio  quam ^aqms  g 

tutem  ef  potentiam,  quae  in  humido  [eu  mari  domi-  ferentem,  &  maris  impetus  ratione  gubernante •  . 
iHtur,  &  ad  hancce  definitionem  omnia,  quae  ve-  quod  hi  au&ores  exiJtlimant:  quidnam  elt,  q 


Varii  Dii  unius  Dei  nomina . 


§  32. 


751 


neum  e  fle  puto,  ut  concludamus,  haec  omnia  Numina,  Jovem,  Neptunum ,  Sala- 
ciam,  Plutonem,  Profer  pinam ,  &  Cererem,  quos  poetarum  licentia  &  civitatum  reli¬ 
gio  temere  diftraxit,  notas  efle  tantum  &  nomina,  unum  Deum  naturalem ,  quem 
viti  fapientes  reverebantur,  diverfa ratione  indicantia. 

Quemadmodum  A  eptunus  vim  divinam  depgnabat  aquis  dominantem  &  praefi¬ 
dentem:  ita  Juno  potentiam  denotabat  Dei  aera  moderantem  &  temperantem. 
■Au&ores  habemus  locupletes  Xenocratem  &  Zenonem :  illum  apud  Stobaeum,  hunc 
apud  (0)  Laertium,  (p)  Augufiinus  quoque  Deorum  amicos,  quaefitos  ab  aliis 5^3 
Cur  Jovi  jungerent  Junonem ,  tamquam  conjugem  &  fororem,  fic  refpondifle,  me- 
taorat:  Quia  Jovem  ( inquiunt )  in  aethere  accipimus,  in  aere  Junonem.  Quare  vero 
e8eminarint  Junonem  feu  Divam  fecerint,  id  (q)  Cicero  nos  docet:  Effeminarunt 
autem ,  inquit,  eum,  Junoni  que  tribuerunt ,  quod  nihil  efl  aere  mollius.  Quod  de  Ju- 
n°ne,  idem  de  Minerva  quoque  valeat:  quae  nonnumquam  peculiarem  Deam  fignifi- 
Cabat,  at  re  vera,  id  quod  Zenone  dicimus  au&ore,  nomen  erat  naturae  divinae, 
S^atenus  per  aetherem  (fublimiorem)  permeat.  Ex  quo  Augufiinus  occafionem 
«us  efl  Deorum  cultores  redarguendi :  (*)  Si  aetheris ,  inquit,  partem  fuperio - 
rfin  Minerva  tenere  dicitur ,  &  hac  occafme  fingere  poetas,  quod  de  Jovis  capite  nata 
cur  non  ergo  ipfa  potius  Deorum  regina  deputatur ,  quod  fit  Jove  /aperior?  Atque 
bac  via  licet  ad  reliquos  etiam  Deos  pergere:  nec  ,  quid  obflet,  video,,  ne  fupre- 
toum.Deum  flatuamus,  quemadmodum  in  mari  Neptunus  ,  in  aere  Juno  appellatus 
ita  eadem  de  cauffa  Vulcanum  in  igne  di£lum  efle.  De  fole  &  luna  flmili 
Pronuntiem  ratione.  In  quibus  fideribus  fub  nominibus  Dianae  &  Apollinis  fum- 
11111111  Deum,  ficut  in  ceteris  mundi  partibus,  cultum  fuifle  quondam  ,  exiflimo, 
quamquam  non  ignoro  ,  locum  illis  in  civitatum  &  populorum  inferioribus  Diis, 
tamquam  naturis  propria  praeditis  anima,  reli&um  efle.  Qua^  quum  ita  fint,  fic 
c°ncludamus  oportet  rationem  :  veteres  ,  qui  cuivis  mundi  hujus  parti  certi  m 
Quemdam  Deum  praefecerunt ,  variis  tantummodo  nominibus  unum  fummumque 
•^um  affecifle ,  nec  tam  plures  Deos,  quam  multa  Dei  unius  vocabula  veneratos 
eTe.  Placet  Maximi  Tyrii  locum  afferre ,  quo  hanc  veterum  Theologiam  explicat. 

.s  de  Homeri  differens  philofophia ,  poflquam  hunc  imperium  totius  terrarum  orbis 
inter  Jovem ,  Neptunum ,  &  Plutonem  partitum  efle ,  dixerat,  haec  continuo^  fubji- 
tata'  (f)  F xpoie  j  %  «ZAa c?  mcp  'Ofjirpu  r^ernletyrm  ovofi*£uv  ’  Xv  b  fx\v 

di  pi&cov  an* i,  0  j  QiAcffiQQ*  di  Tr^yudruv  *  fev  cdrrJ  1 ycj  odpivii  «af 

fdydj,  k.  r  A.  Sunt  &  alia  apud  Homerum  diverfarum  rerum  principia  £5*  ortus: 

Pae  dementes  pro  fabulis  babent ;  pbilofophi  pro  rebus  graviffimis.  Invenies  virtutis  prin - 

€’pium ;  fedfub  Minervae  nomine.  _  Efl  &  amoris ;  fed  Veneri  adferibitur.  - - E[l 

^  artificii ;  fed  hoc  Vulcani  efl,  qui  igni  praeficitur.  - -  Apollo  choreas  orditur ,  Mu- 

•  fac 

(*)  Civ.  Dei  Lib.  IV.  C.  10.  (p.  74.)  ‘  (f)  DHT.  16.  p. 


decrrnnmns?  FiWC  VlIT1  ^premum  efle  Numen  C °)  Laertium]  Stobaei  &  Laertii  loci  paulla 
cernamus  <  rierine  poteft,  ut  feriptores  hi  na-  ante  funt  indicati. 

yram  intellexerint  -  ^ — , -  /■— -  •  (p  )  Augujlinus]  De  civit.  Dei  JLib.  IV.  C.  10. 

p.  74.  T.  VII.  Opp.  Hanc  autem  philofophorum 
ejus  aetatis  refponfionem  Augufiinus  rejicit  &  Hui- 
titiae  poftulat. 

(  q  )  Cicero  ]  De  natura  Dior.  Lib.  II.  Cap.  26.  • 
f.  2994-  T.  IX  Opp.  (r)  Bcn 


C&T  IZ 

«oiTums  imperio  aib,efiam?  Stoicorum  judicium , 
ltc^-m  teftes  rogat  vir  eximius,  in  hac 
quaefhone  prorfus  nullum  efl 
~U)  Paufanias]  In  Corinthiacis  feu  Libro  II. 
a4-  p. 


Varii  Dii  unius  Dei  nomina . 


i )  “ 


Cat,  IV. 


fae  cantum ,  bellum  Mars  :  ventos  producit  Aeolus,  fluvios  Neptunus,  fruges  Ceres.  Qui¬ 
bus  pofitis ,  fic  decernit  Maximus :  K cii  *5sv  pUpO*  'optpu  ufeov ,  luvolsx  impoi , 

teli  'ifx/is  ifnp°v ,  ptg;w'  9t/«v  ovouoctuv  ,  Aoyav.  ^gut?  'n%vt](.  Nul‘ 

la  pars  naturae  totius  Homero  fine  Diis  efi ,  fine  praefefto ,  fine  imperio ,  fed  omnia  divini* 
nominibus ,  omnia  divinis  fermonibus ,  cmn/d  dfosn/f  abundant  artibus.  Ubi  9s7* 
feu  divina  nomina ,  quae  vocat,  varia  funt  Dei  nomina,  femet  ipfum  vimque  fuan» 
multiformi  ratione  in  variis  naturae  rebus  mundique  partibus  aperientis  &  decla¬ 
rantis  ,  quum  uno  ejus  arbitrio  &  nutu  regantur  omnia. 

Liquet  igitur  hinc ,  praeter  illa  ,  quorum  jam  meminimus ,  Numina ,  variis 
mundi  regionibus  &  partibus  praepofita,  alios  fuiffe  etiam  antiquis  populis  Deos, 
qui,  tametfi  pariter  nihil  eflent,  quam  unius  Dei  maximi  &  celfitfimi  nomina, 
eum  tamen  certa  tantum  ratione  fifiebant  animo ,  & ,  tamquam  varia  munera  & 
provincias  obeuntem  ,  variisque  donis  homines  exhilarantem,  confiderandum  exhi' 
bebant.  Ita  Ceres  fummus  appellatur  Deus,  fi  quidem  ut  is  fpe&atur,  qui  frugeS 
diftribuic  hominibus  &  largitur.  Bacchus  audit  idem ,  fi  tamquam  vini  dator  con* 
fideratur.  Aefculapii  nomen  accipit,  quod  amiflam  reddit  humano  generi  valetu¬ 
dinem.  Quod  mercaturam  facientes  adjuvare  credebatur,  id  Mercurii  vocabulo^ 
ei  peperit.  Ex  rei  militaris  adminiftratione  nomen  Martis ,  ex  ventorum  gube*' 
natione  Aeoli  invenit  nomen.  Plura  nil  opus  efl  exempla  producere. 

Veterum  philofophos  &  illos,  qui  fapientia  praefiabant  ceteris,  fic  reapfe  p oe* 
tarum  de  Diis  fabulas  expofuifle*  omnesque,  quos  aut  civitatum  leges,  aut  vatu# 
carmina  commendabant,  Deos  ad  unum  illum  fummum  Deum,  quem  natura  ve- 
nerari  docet,  retulifle,  non  efi; ,  cur  multis  mihi  demonfirandum  fumam.  NeC 
enim  in  obfcuro  latent  Antifihenis ,  Platonis ,  Xenocratis ,  Zenonis ,  Cleanthis ,  Chrf 
fippi ,  quem  univerfam  Deorum  hifioriam  ad  res  naturales  &  morales  tranftulid^* 
accepimus,  Scaevolae  ,  Rcffnanorum  Pontificis  maximi,  Ciceronis ,  Varronis ,  Senecae » 
multorumque  aliorum  de  hac  re  teftimonia.  Hoc  vero  an  multis  notum  fit,  neS' 
584 cio  ,  ipfos  faepenumero  poetas  aufos  effe  arcanae  hujus  fecretioris  Theologiae  my' 
fleria  pandere.  Qua  tamen  de  re,  quae  fuperfunt,  fragmenta  carminum  Hermi' 
fianattis  Colophonii  ex  Graecis ,  &  Valerii  Sorani  ex  Latinis  neminem  unum  dub1* 
t2re  finunt.  (r)  Hermefianax ,  praecipua  veterum  quum  enumeraflet  Numina,  ia' 
genue  omnia  unum  efle  &  eumdem  Deum  fignifieat; 


Tlhirur  ,  niotrtpl-ti ,  Aquifirf,  Kv7rpu  ,  'Epotris , 

TeJrmtt  ,  N r.pdbf  ,  Ttflvf  nfij  Kvttvo^ou TUf , 

'fefirs  B-’  "HQaufs  ri  xAvitf ,  Flav ,  Z<jtf  ts  ^  , 

* jjS’  l/.d :£}<(&•  ‘aA^uv  ,  e-.g  0eSf  «ji.  • 

Pluto 1 

(r)  Hermejianax ]  HermefianaSlis  Colophonii,  fus  ejus,  qui  hic  leguntur,  ab  eorum  pler‘?S|^’ 
poetae  nobiliflimi,  cui  fignum  cives  dedicarunt,  laudantur,  qui  convenientiam  religionis  Chr*1 
faepius,  nec  fine  laude,  meminit  Paufanias  Grae-  nae  veterisque  ethnicae  demonftrare  conati  W  ' 
dae  Lib.  I-  9-  p.  23.  VI.  Cap.  17.  Sed,  qui  fartum  fit,  nefeio,  ut  omnes  noifl 
P-  493.  Lib.  VII.  Cap.  i7.  p.  506.  &  aliis  locis,  aurtoris  omiferint,  apud  quem  hodie 
Meminit  ejusdem  Agatharchidcs  apud  Photium  Ne  ipfe  quidem  Huetius,  qui  hoc  carmen  Dew. 
Biblittheca  Cod.  CCL.  p.  1337.  Meminit  Athe-  Jlrat.  Eiumgel.  Prop.  IV.  Cap.  10.  p.  243*  ,i0. 

nam  Dipnofophifi.  p •  597-  599-  &  alias  ed.  apte  convertit  ufus ,  tametfi  dlligentimmus  m :  a 

i?.  1637.  fol.  Meminerunt  &  alii  veterum,  yer.  quin  in  teftibus  indicandis ,  cui  fragmentum  n  ^ 


5-  32.  Varii  Lii  unius  Lei  nomina. 

ThtOy  Perfephonc ,  Ceres,  &>  Venus  alma,  Jmores, 

Tritone s ,  Nereus,  Tethys ,  Neptunus ,  &  ipfe 
Mercurius  ,  Juno ,  Vulcanus ,  Jupiter ,  &  pan 
Diana ,  &?  Phoebus  jaculator ,  sunt  deus  unus. 

(J)  Valerius  fine  ullo  circuitu  de  Jove  omnipotente  pronuntiat: 

—  Deus  unus  &  omnis. 

Quisnam  illi  fuerit  hic  Jupiter,  quem  nominat,  utrum  mundi  animam  intellexe» 
quod  Varroni  vifum  eft ,  quem  novimus  idem  fenfiffe,  an  vero  mentem  lau¬ 
daverit  ab  omni  corpore  fecretam  ,  mundique  anima  nobiliorem  ;  id  in  medio  re- 
.Nquo.  Viderint  hac  de  re  alii.  Mihi  tamen  binis  de  cauflis  Valerius  Jovem  ve- 
jmmile  videtur  omnes  Deos  cenfuifle:  primo  ,  quod  is  reliquorum  omnium  natura- 
lllm  Deorum,  id  eft,  ftellarum  &  daemonum,  quos  in  Diis  veteres  inferioribus 
Numerabant ,  parens  &  conditor  haberetur ;  deinde ,  quod  omnes  tam  poetarum , 
*luam  civitatum  Dii  nulli  eflent,  quam  varia  unius  Dei  vocabula  &  notiones. 

Extremo  loco  infignem  juvat  Juguftini  locum  afferre ;  quo  quidem  cum  ceteris 
^°piofius  &  uberius  veterum  recenfet  Numina,  nec  paucos  commemorat,  prae- 
feleftos  illos ,  Romanorum  Deos,  quorum  ad  nos  parcior  &  obfcurior  pervenit 
Niemoria ,  tum  prudentiores  melioresquc  veterum  nil  dubitaffe  pronuntiat,  quin 
omnis  illa  Deorum  turba  unus  effet  idemque  Jupiter.  Verba  haec  funt:  (*)  Ipfe  in 
aethere  [it  jupiter;  ipfe  in  aere  juno;  ipfe  in  mari  neptunus;  in  inferioribus  etiam  ma- 
tis  ipje  salacia  ;  tn  terra  pluto ;  in  terra  inferiore  proserpina  ;  in  focis  domejiicis  vesta  ; 

ta^ro\umJornace  vulcanus  ;  in  divinantibus  apollo  ;  in  merce  mercurius;  in  jano  ini* 
>ator;  m  termino  terminator:  saturnus/h  tempore;  mars&t*  bellona  in  bellis ;  liber 
CERES  in  frumentis ;  diana  in  filvis ;  minerva  in  ingeniis .  Ipfe  fit  poftremo 
jam  illa  turba  quaji  plebejorum  Deorum :  ipfe  praejit  nomine  liberi  virorum  feminibus , 
mrnine  liberae  feminarum  :  ipfe  fit  diespiter,  qui  partum  perducat  ad  diem:  ipfe  fit 
^  ea  mena  ,  quam  praefecerunt  menflruis  feminarum;  ipfe  lucina ,  quae  a  parturientibus 
avocatur :  ipfe  opem  ferat  nafcentibus ,  excipiens  eos  finu  terrae  ,  &  vocetur  opis:  ipfe 
*  Vagitu  os  aperiat  ,  £?  vocetur  Deus  vagitanus  :  ipfe  levet  de  terra  ,  vocetur  Dea 
£vana:  ipfe  cunas  tueatur ,  £?  vocetur  Dea  cunina.  Sit  ipfe  in  Deabus  illis  ,  quae  fata 
Jjcentibus  canunt ,  &  vocantur  carmentes.  Praejit  fortuitis ,  vocetur  que  fortuna.  In 
*va  rumina  mammam  parvulis  immulgeat :  in  Diva  potina  potionem  immifeeat:  in  DivayKs 
Duc  a  e  fiam  praebeat.  De  pavore  infantium  paventia  nuncupetur  ;  de  fpe ,  quae  venit ,  ve- 
-  ILI^-:  de  whptote  volupia  ;  de  aftu  agenoria:  de  Jlimulis,  quibus  ad  nimium  aptum  homo 
mpcilitur ,  Dea  stimula  no  minetur,  strenua  Dea  fit  ,Jlrenuum  faciendo  jnumeria,  quae 

ra • 

(*)  De  civ.  Dei  Lib.  IV.  0.  ii.  p.  76. 

xonfoam2S  ’  aPerUlt-  Viderint  ergo ,  quibus  otii  Tus  Valerii  Sorani  exponit  idem  Varro  in  eo  libro , 
^tervSS.1116  CUJ'US  CUra  W  VCrfUS  UrnfiofumabiJUs^e  cultu DeorZ  firipfit : 

Valerius)  Valerii  verfus  Jugujlinus,  n'e  ^  ^ ' 

4e  civit' i  CUJU,S  t?°  r?  cx  Lib'  VIL  JuPiter  omnipotens ,  regum  rerumque  Deumque 
^eferiban V;  ?-'  T\Y1L  °PP'  totum  Progenitor ,  genitrixque  Deum,  Deus  unus  6? 

101111  •'  In  hanc  Jententiam  etiam  quosdam  ver-  omnis. 

Ccccc  CO  Seri- 


75T4- 


Voffli  quidam 


CAP.  iVr 


rare  voluerit :  iple  in  jugatino  Deo  conjuges  jungat  i  o  quum  wgi».  ‘7  ;- 

»r,  fp/a  /«mrtar,  Dea  vikgiwnsis  #  fit  Mutinus,  qm  eji  apud  Grae° 

Priapus ,  /?  non  pudet.  Haec  omnia ,  quae  dixi ,  &  quaecumque  non  dixi ,  hi  omnes  u 
Deacque  fit  unus  jupiter,  Jive  fent,  ut  quidam  volunt ,  o/nnitf  z/ffl  paites  ejus ,  J 
eis  videtur ,  quibus  eum  placet  mundi  ejje  animum ,  y?w  turftrfff  ejus ,  quae  fent entia  vw 

magnorum  multorumque  doftorum  eji.  .  .  .  «  .  nrl\ 

Verum  metuo,  ne  his,  quae  adhuc  difputavimus ,  dofitiffimi  hominis  &  in  Pri 
mis  laboriofi  &  diligentis,  auftoritas  &  fama  apud  plurimos 

noceat.  Quod  ne  fiat,  neceflarium  efle  arbitror,  locum  ejus  quemdam  ex  Ope  9 
ciuod  t/c  Theologia  gentili  exaravit ,  in  mediam  afferre ,  libereque  ac  ingenue  ,  q 
in  eo  defiderem,  exponere.  Igitur  , /eneris  quando  res  &  hiftonam  perfequitur- 
haec  inter  a!ia  (»)  feribit:  Ex  philofophica  de  Dus  doStrma  Venus  eji  ve  Luna ,  (.« 
vidimus)  vel  Lucifer  fi-je  Hesperus :  fid  ex  politica  ac  ctvslt fupra  hos  coelos  Jlatuun» 

, nentes  quaedam  a  fideritus  diverfae,  quomodo  Jovem ,  Apollinem ,  Junonem  ,  Venerar 

ccerosque  Ueos  Confcntes  confiderare  jubet  Apulejus:  Quippe  eos,  tnqutt,  natura  vitt* 

noffris  denegavit,  nec  non  tamen  intelleflu  eos  mirabundi  contemplamur ,  ac 
mentis  acrius  contemplantes.  Quid  apertius  bic,  quam  ab  eo  per  Deos  Confentes 
telliei  non  corpora  coele/tia  vel  fubcoeleflia  ,  fei  fublimiorem  quamdam  naturam ,  «<* 
animis  confpicuam?  Haec  Voffli  verba  funt:  in  quibus  quae  mihi  reprehenfione  n» 
carere  videntur  ,  nunc  ordine  commemorabo.  Primo  quidem  vir  eruditilli» 
cum  hic,  tum  in  toto  libro,  ex  quo  locus  hic  depromtus  eft,  philofophicam  '  . 
terum  de  Diis  doarinam,  quam  Scaevola,  Varro,  aluque  tenuerunt,  non  diiiev 


fo  Scribit  ]  De  Theologia  gentili  Lib.  II.  apud' veteres  hic  differantur,  praefidio  pro^J  * 

C  t)  \i  b  172  6  auftontate  carent.  (II. )  Afluunt,  duo  fuiffe  oj 

(v)  Opinionibus ]  Ego  vero  Vofiii  doarinam  Theologiae  genera  ra  .  a 

&  feptentiam  minus  efle'  vituperabilem,  quam  rum  phificum,  ait 


tx  lcuicuuaiu  unuuo  wnw  -  .  , 

eam ,  cui  fefe  hic  vir  longe  doftiflimus  propiuum 
oftendit,  nullus  dubito.  (I.)  Aegre  fert,  Vojfium 
exiflimafie ,  eam  Theologiam  r  quam  Varro  natu¬ 
ralem  dixit,  a  phy  fica  non  differre  Theologia.  At¬ 
qui  Vojfms  ipfius  Varronis,  ita  quum-  fentiret,  fen- 
tentiam  expreffit.  Etenim ,  quod  ex  Operum  ejus 
reliquiis ,  ab  Au gu (lino  potiflimum  Libris  de  civitate 
Dei  fervatis,  apparet,  omnem  de  Diis  dottrinam  ad 


_ D _ viris  fapientibus  ufitata  , 

rum  phy  ficum,  alterum  naturale,  eaque  m1”^ 
diftinfta.  Phyfica  Theologia  applicatio  ip*1 
fabularum,  quas  de  Diis  vetuftas  circumtulit*  ... 
res  phyficas  &  naturales :  in  qua  Stoicos  in  P(' 
follertcs  &  ingeniofos  fuifle,  notum  eft. 
ralem  autem  Theologiam  eorum  vocat 
nam,  qui  Deos  omnes  cenfueriint 
tum  fummi  Numinis  effe  vocabula,  &  flu  jUifl 
olim  Deorum  exftitit,  ad  unum  rerum  oin.  j,a5 


D«*  fervatis,  apparet,  omnem  de  Diis  doctrinam  ad  oum  u^uuu  exmcic,  au  uuuu,.«uu.  -  .^5 

fcientiam  naturalem  revocavit, id  eft, (f  avem  mundum  parentem  rcralmnuFuiffenon  dtffieor.q^ 

effe  feu  animam  mundi,  Deos  reliquos  naturae  re-  binas  Deorum  hiftonam  explitand.  rationes  U  ab 
rum  membra,  partes,  ac  proprietates ,  arbitratus  xerunt.  fed  plenque  tamen  eorum,  q  --.quC 
eft.  Atque  ipfe  Augujlinus  VoJJii  partes  tuetur,  uno  prmapio  repetere  yifiun  eft  o'™‘s  (la; 
docetque,  voiabulorum  phyficus  &  naturalis  eam-  opinionibus  publicas  religiones  accommod"  a,ti 
dem  prorfus  in -hoc  argumento  poteftatcm.  effe.  duorum,  utrumque  genui  hoc  fimul  c?"  r. 
Dixerit  aliquis,  im^it  Jugufiinuc  de  civit.  Dei  funt.  Idque  vel  Stoicorum  exemplo 
Lib.  V.  Cap.  5.  §'■  3-  p.  11 7.  haec  duo  genera 


ducrunt ,  utrumque  geuus.  hoc  fnnul  cu  VnJf. 
fiint.  Idque  vel  Stoicorum  exemplo  intell‘»njfr 
Lib.  V.  Cap.  5-  5:  3.  P.  11 7.  haec  duo  genera,  Neptunus ,  ut  exemplum  afferam,  mare  » {nis 
mythicon  &  physiccm,  id  eft,  fabulofum  &  na-  cabat  huic  feftae  :  at  eadem  u™  f^nentiS' 

tu  r  ale  ,  dijeemamus  ab  hoc  civili,  de  quo  nunc  hoc  effe  nomen  ducebat  per  mare  5 

-  -  Nec  ego  quemquam  recordor  veterum  (III.).  Scaevo  m,  ^ronen.,  omneeqa 
_ nevi  viros  fnnientes  nil  dubitat  exuru  1 


agitur.  Nec  ego  quemquam  recordor  veterum  areolam,  Varronem,  ^‘jftiya(re,  un«*P 

aliter  vocabulo  noturolis  hac  quidem  in  cauffa  ufum  aeviviroj  fapi  entes  nil  dubitat  i ' •o0m»- 
effe-  quare,  quae  de  notione  Thulogiu  noturolis  eSi  Deum,  cujus  arbieno  i.  nutu  re0antur  j, 


$  32«  Jocus  examinatur. 

putat  a  phy  fica  eorum  Theologia.  In  quo  vehementer  fallitur.  Et  de  phyfica 
quidem,  quam  vocavi ,  prifcorum  Theologia  inferius  commentabor  :  nunc  mo- 
«tiilie  fufficiet,  philolophicam  de  Diis  do&rinam  non  eo  fpe&afle  unice  ut  cor- 
Pora  naturalia ,  &  quae  fenfus  noftros  attingunt,  Deorum  forma  &  habitu  dona- 
*et>  verum  hoc  in  primis  dogma  inculcafie:  unum  efle  fummum  Numen  cuius 
^minatu  cunfta  tenerentur,  quodque  ex  fefe  reliquos  omnes  Deos  procreaflet. 
fjaec  philofophica  &  fecrerior  de  Diis  difciplina  Venerem  non,  quod  do&itfimus 
hbi  vir  perfuafit ,  Lunam  unice  praecipiebat  efle,  aut  Luciferum  &  Hesperum ,  ve- 
rPm  fummum  quoque  &  aeternum  defignare  Deum,  five  generatim,  five  certa  ra- 
^one  confideratum ,  tradebat.  Quare,  quae  Scaevolae ,  Varroni ,  &  aliis  probavit 
j£Pe>  de  Diis  philofophandi  ratio  non  ideo  vocatur  naturalis ,  quia  Deorum  nomina 
^  res  geftas  ad  res  naturales  accommodabat,  verum  eo  fenfu,  quo  naturalis  id  dc- 
jl^tat ,  quod  verum  alioquin  &  certum  appellatur.  Philofophia  enim  illa  proprie  effc 
:Cl^ntia  &  ratio,  quae  veritatem  nudam  &  fimplicem,  ipfamque  rerum  naturam 
explorat  &  confiderat.  Neque  haec  Theologia,  de  qua  loquimur,  populi  erat, 
^tfcenae  inferviebat,  fed  mundi  virorumque  fapientium,  quos  mundus  continet, 
^fciplina  erat.  Itaque  non  civili  tantum ,  fed  &  poeticae  oppofita  erat  Theolo¬ 
ge,  quarum  utraque  commentis  conflabat  &  vulgi  (v)  opinionibus.  Deinde 
oc  etiam  in  Voffio  graviter  fero,  quod  civilem  pariter  &  poeticam  veterum  Theo-  53$ 
]ogiam  philofophiae  fuiffe  cenfet  genera.  In  quo  hominis  eruditi  ingenium  &  pru- 
enuam  in  primis  requiro.  Civilis  enim  feu  popularis  quae  vocatur  Theologia,  ea 
1I11I  aliud  ,  quam  lex  erat  civitatis  &  rei  publicae  cuiuslibet,  populi  fiiperftitioni- 
us  ck  erroribus  contaminata:  poetarum  vero  difciplina  tota  nugis,  ineptiis,  &  fa- 
rf-erJr  Cr^t’  P°*tarum  fant ,  Cotta  inquit  apud  (a?)  Ciceronem ,  nos  autem 
pbilcjophi  ejfe  volumus ,  rerum  auftons,  non  (y)  fabularum .  Tertium,  idque  prae¬ 
ci¬ 
is0^118  e(If  re?em’  ^ta  in  hanc  fententiam  citate  fruentibus  ?  Equidem  ',  quamnam  fovere 
Pofninr  ICeret ’* k  6d  6X  Puperioribus  facile  repeti  aliam  de  Diis  opinionem  potuerint,  in  quibus  vel 
itioni  ’  "UC  Pertinent‘  Ergo  hoc  tantum  mediocre  quondam  fuit  ingenium,  non  incelligo: 

p-a  ’  *  lc  maS^°Pere  virum  egregium ,  quod  poetas  quoque  plerosque  non  obfcure  eam  pro- 
Rrb;  0i nCm  rx iiCaeV  o/fl'”eamdcm  fcquutos  effc  viam  feflos  efle,  video.  Olympus ,  quem  Dii  Hotnsri 
la  ptur  U2orum.  hiltoriam  exponendi.  Scaevo-  &  reliquorum  poetarum  incolunt,  regio  eit  feli. 

°nt‘?,X  ™axi?l1>s  »  hiftorice  interpretabatur  ciflima  ,  longe  fupra  coelum  polita  ,  &  infinitio 
hom^mm  uU  ‘1S  ’  fc,rcebatclue»  Deos  omnes  fuiffe  affluens  deliciis.  'Julianus  in  Caefaribus  p.  3o^ 

Lei 1 /6v'  apCrtC  trac^it:  -duguftinus  de  civit.  ra  piTiupc*  ,  Jummam  coeli  regionem  Vo- 

crpj.-j*  v*  CaP- 27-  P  84.  Unum  efle  Deum,  cat :  T  •?«  pir  ©*«'<;  «wro,  ,2 

«Mutent  „ec  ne,  an  nulla  plane  reli-  r!  pmri.,,,.  '  ‘r‘" 

certu.n  in-  i  fUerit  e  <)uum  veteres  fileant' 

Deorum  k  a  .  nSe  Pccus  Varro ,  qui  univerfam  OIiv/at»  J[’  Sn  <pxrl  Qi£i  ZP5*  &r<px>'u 
<™<i  Aientia  naturali  compo-  T 

teruin  rnheK«a<lue  Nummum  ad  partes  naturae  Diis  tn  fuprem  caeli  regione  difeumbentibus,  o7v«- 
ium  uaueoac.  pum  VOCant,  ’  J 

Dm'  ^  lU' - **»  Deorum 

«im  Ncque  hic  fatis  redte  Vojfium  Creditur. 

, 'Prehendi,  arhttror  Novi,  Theologiam  civi- 

refcrnm  e(fc '.'ls>'lumerabiHt>us  &  abfur-  Seneca  vero  Coelum  ab  olympo  dsriffime  diftinguit 

TninJ.  s  ret^.ltam  eue-  hoc  vero  quid  vetat,  quo  m  Apocolocynthofi  p.  qq:  -p  t  Qpp.  Placet - 

&  p-0p?um  &  poetas  Deos,  eum  coelo  intra  dies  XXX.  ‘excedere,  olympo 
-fuPra  C(!Sant’  pr0  naturis  feu  mentibus  habuifle  intra  diem  tertium.  Ad  extremum,  quare  vir  do- 
oelos  omnes  collocatis,  &  fumma  ibi  feli-  ftiiUmus  VoJJium  dicat  Theologiam  civilem  & 

Ccc  cc  2  P0®* 


V$<5 


Dii  Jpuleji  Confentes. 


Cap.  lV. 


cimiimi  in  r#*  verbis  vicium  eft,  quod  fignificare  videntur  ,  non  Confentfi 
roodo  Deos,  quibus  fuppiicabant  veteres,  tk  feleclos  k d  &  alios  tam  poeticos, 
quam  civiles,  pro  totidem  mentibus  aeternis  &  ex  femet  ipfis  exfiftentibus , 
naturis  confilio  &  ratione  praeditis,  fupra  coelum  politis,  nec  ullius  impeno 
ditis,  olim  generatim  fuiffe  habitos,  neque  Jovem  ceteris  Diis ,  Ap ollme ,  Jun 
/triere,  fuperiorem  &  majorem ,  verum  omnibus  parem  &  aequalem ,  exiltim 
efle.  Auftorem  hujus  fententiae  &  principem  non  alium  affert ,  quam  unurc \  W 
lejum,  quem  Platonis  affeOatorem  fuiffe  condat.  Cujus  ne  fraudi  fit  alicui  au« 
ritus ,  effeftum  dabo  nunc,  ut  omnes  intdhgant,  locum  ex  Apuleji  de  Deo  SocW 
Libro  perperam  a  Voffio  (z)  intelleftum  effe.  Quamquam  hoc  ita  neminem  ac 
pere  velim,  ac  fi  magni  hominis  exidimatiom  &  fcientiae  derogare  velim  a  <\ 
Tanti  mihi  Voffius  aedimatur,  quanti  virum  aedimare  decet  incomparabili 
eruditione  innumerabiliumque  rerum  cognitione  praeditum.  ^ec  idcn  co  m 
erit  gloria  ejus,  fi  magni  nominis  Philologum  non  omnes  fcholae  Platonicae  latebf 
perreptaffe,  nec  minutas  quasvis  argutias  ejus  perfpexiffe,  docuero.  1-  ateor ,  AP 
lejum  in  ido  de  Deo  Socratis  Libro ,  praeter  Deos  illos,  qui  in  oculos  incurrunt,  i 
587  dellas  aliud  Deorum  genus  laudare,  quod  oculorum  fugiat  aciem.  In  hoc  gene, 
duodecim  illos  Confentes,  nec  non  alios,  collocat  quos  anmu  nos  conjeSlareM 
tuetur,  per  varias  utilitates  in  vita  agenda,  anmadverfas  mus  rebus ,  quas  eorum 
curant.  Verum  civilis  hujus  Theologiae  quam  parum  dudiofus  fuerit ,  vel  ex  & 
intelligitur,  quod  hoc  ipfo  in  loco  &  nimiam  fuperditionem  adverfus  Deos ,  .j 
animum  a  religione  omni  averfum  aeque  detedatur.  Confilium  hominis  erat  , 
quod  ex  toto  libro  perfpicuum  ed,  quae  de  Diis  inter  poetas  &  in  civitatum 
bus  ferebantur,  artificiofe  temperare  &  componere ,  ne  prorfiis  a  vera  &nafur 
de  rebus  divinis  philofophia ,  quae  omnes  ex  uno  Numine  Deos  derivabat , 
horrere  viderentur.  Quumque  Platonem  fibi  ducem  in  philofophia  delegiffet  ,  "  s 
etiam  in  re  viam  vedigiis  ejus  fignatam  deferere  ,  nefas  arbitrabatur.  Audia 
hominem  ipfum:  Hos  Deos  infublimi  aetheris  verute  locatos  Plato  ex, /lunat  vero. 1, 
corporales,  animales ,  fine  ullo  neque  fine  neque  exordto ,  fed  prorfus  ac  retro  aevitern 
corporis  contagione  Jua  quidem  natura  remotos ,  ingenio  ad  fummam  bealiludinem  p« 

3 lo  _  Quorum  parentem,  qui  omnium  rerum  dominator  atque  audior  efl , 


cet,  hunc  folum  maje fiatis  incredtbili  quadam  nimietate  mefiahU,  non  P'»'""'  „c 
monis  humani  quavis  oratione  vel  modice  comprehendi.  Haeccine  fatis  aperte  d  q^i 
verba,  //pulejum  duodecim  Deos  Confentes,  aeque  ac  reliqua  omnia,  quae  P5 
nequeunt.  Numina,  cenfuiffe  ex  uno  lumino  Deo ,  tamquam  parente  &  aucr 
natos  effe?  Sed  hic  quaerat  forte  aliquis:  Quales  illi  Platonis  D11  fint,  curr!,S  (gr: 
Apulejus  civiles  illos  &  poeticos  Deos ,  qui  his  Ennii  verficulis  conjunchm  exlnbcu 
Juno,  Fella,  Minerva,  Ceres,  Diana,  Fenus,  Mars, 

Mercurius,  Jovi* ,  Neptunus,  Fulcanus ,  Apollo,  $ 


poeticam  in  philofophiam  convertifle,  plane  me  (2)  Intelleaum  effe]  Sed  "qui^ 

praeterit  Si  philofophi  runt  mi>  quj  Deum  aut  hic  pugnat  v,r  egteg.us.  Neinmenta 
Deos  mentes  eife  putant  fupra  coelum  in  loco  vemfle  videtur  Vofiio,  ut  o 
x  _ eoe  mmrtr _ : _  efle  aeouales.  nec  ‘ 7ovem 


Ide*» 

iit» 

>r 


i)cos  mentes  efle  putant  fupra  coelum  in  loco  veniile  videtur  V0JJ10 ,  ut  o  m  fUperi°r<?j 

beatiflimo  habitantes,  minor  erit  formicarum,  quam  efle  aequales,  nec  JoveJf  hic  caftigat , 
philofophorum,  cumerum  pronuntiaret:  fakem,  quae  bic  b  ej^ 


§.  3 Juliani  de  Liis  fent entia. 


7$7 


&  reliquam  catervam,  feu  omnes  illos  Deos,  quos  proprie  invifos  dicebant,  com* 
ponere  hoc  in  loco  ftudeat?  Cui  fic  occurro  :  Hi  Dii  nulli  fune  alii ,  quam  Plato - 
nis  ideae ,  primae  rerum  omnium  formae  &  exempla,  in  mundo,  quem  /Jrcbetypurn 
Vocat,  verfantes:  hic  autem  mundus  divina  eft  intelligentia,  altera  hypoftafis  divi¬ 
nitatis  ,  ex  principe  omnium  Deo  feu  monade  fimplicillima  prognata.  Ex  Platonis 
enim  in  Timaeo  (*)  fententia  neceffarium  eft ,  ut  hic  mundus ,  qui  in  fenfus  incurrit , 
tm ago  fit  alius  mundi ,  quem  non  niji  animo  confpicimus ,  dtayxn  -mb e  kJtjxov  eixsvcc  t ivos 
Cuifcito,  quae  paullo  poli  confequuntur ,  adjungo  verba:  (j)  t,v4  r  tyu* 
ftf  bjxoicrviijji  i  £ut//5w?  ^uvl<p^<rej  t  yHv  zv  pepxs  mpoxsruv  xan^iueeo/bt^u' 

$  iotw  ititv  mr  olv  $>oilo  xxhov  *  s  4’  **  t'  ^  »?  /us^js  , 

bpoiomltv  cuml  ifvtu  'ixlutff*  '  v*  $  ^  e*"™ 

bj,  xaiceme  fi*  s  n  &ptf*f**&  o-iwlwKiv  b&m.  Lujusnam  ani- 

dantium  Deus  in  fingendo  mundo  Jimilitudinem  jtquutus  ejif  Nullius  profecto ,  iorum  qui¬ 
dem,  funt  nobis  nota  animantia.  Sunt  enim  omnia  in  quaedam  genera  partita ,  aut 
inchoata ,  ««//a  os  parte  perfera.  Imperfecto  autem  nec  abfoluto  fimik  pulchrum  eje  nihil 
T°te/t.  Cujus  ergo  omne  animal  quafi  particula  quaedam  eft ,  Jive  in  fingulis ,  yiro  in  di- 
Verfo  genere  cernatur ,  ejus  Jimilem  mundum  ejje  ,  dicamus .  Omnes  igitur ,  qui  animo 
cernuntur  &  ratione  intelliguntur  ,  animantes  complexu  rationis  intelligentiae  ,  yicwr 
homines  hoc  mundo,  &p  omnia,  quae  Jub  adfpectum  cadunt,  comprehenduntur.  Apertum 
eft,  Platonem  cum  hic,  tum  alias  mundi  hujus  intelligentiae  foli  patentis  atque 
idearum,  quibus  illum  cenfebat  plenum ,  naturam  &  rationes  perobfcure  deferi- 
bere.  Ex  quo  evenifle ,  non  mirum  eft ,  fe6iatorum  ejus  haud  paucos  tara  turpi¬ 
ter  in  illis  lapfos  efle ,  ut  fpecies  illas  rerum  tot  fibi  diftin&a  animalia  atque  Deos 
efle  perfuaderent.  In  his  /Ipulejus  eft  :  qui  civiles  omnes  &  poeticos  populorum 
Deos,  feu  univerfa ,  quae  oculis  negabant  cerni  pofle,  Numina  in  mundo  ifto  foli 
ingenio  patenti  col  ocata  cupiebat,  &  cum  exemplis  mundi  hujus  perverfe  conten¬ 
debat.  Sed  nec  folus  hic  de  via  deflexit  /ipulejus ,  verum  alii  quoque  Theologo¬ 
rum  hujus  ordinis  :  e  quibus  Julianum  nunc  Auguftum  in  Libro  Contra  Chriftianos 
produco  ;  (§)  ovofxotQl  riAaTaiv  t±c  i/A-^ccveii  ,  JjAicv  ^  «nhlwiw  ,  ^  *pce*z\>  * 

oiftl  ±tu  r  otQxvw  tlmv  iixjvis  ,  b  <t)auv& irif  o$othy.ois  5  »o>jr5  Xj  fA) J  f 

$  tt«A<v  ij  <pauvou%tj  t®7?  e<p9xAjuol(  tj fxuv  mhlu-n  %  r  oiepuv  v  iixsm  £j;n  t  * 

VKiltvs  8V  T±i  ec<Px*ili  €t*c  c*v7rxf%ovlx«  $  tnw\jxol^v]M  ,  KZH  *£  5 

tifletf  %  W&tiovl ct(  b  nA «erw  o  ^  ,  ©*ol ,  gtO? 

eiQtuw  \lyu>v  &;uv ,  5?  Iu<p**a*  '  xswe  p  cipQonpuv  €^,588 

c  nXv*ioK$,@«  ypeu/o v  %  iyij  falhotosa*  ,  ^  «5*^  $*>n**A  ,  ™tuv  ^XtTvmt.  Deos 
Plato  nominat  adfpeclahiles ,  folem  ,  lunam,  aftra  &  coelum .  Verum  hi  Jimulacra  funt 
eorum,  quae  non  apparent.  Sol,  quem  oculis  intuemur,  imago  eft  intelligibilis  &  non  ap¬ 
parentis.  Rurfum  luna ,  quam  oculis  cernimus  ,  &  unumquodque  fidus  eorum  funt  imagi¬ 
nes,  quae  mente  tantum  confpicimus.  Illos  igitur  non  adfpe Habiles  Deos,  qui  in  opifice 
■exjiftunt  ac  una  cxfiftunt ,  quique  ab  ipfo  progeniti  ac  profeCbi  funt ,  Plato  novit .  Jffe 
rgitur  Llatonis  opifex,  Dii,  inquit ,  ad  inadjpeftabiles  loquens ,  Deorum,  apparentium 


(*)  (C;  I3:.P-  *37.  ed.  Fabric.) 

11}  c1  r°  mi1”360  P’  30.  (Cap.  iS-  P-  238. 
(5)  S.  Cyrill.  contra  Julian.  Lib.  II.  p*  65* 


Verlio  Ciceronis  eft.) 


.t>JUs  nibil  omnino,  cx  quibus  hanc  aliquU  lententium  eliciat,  continent. 

Ccc  cc  3 


(c)  /Ei s 


7)3 


Juliani  de  Diis  fententia. 


Cap.  IV. 


videlicet.  Communis  autem  utrorumque  opifex  hic  ejl,  qui  coelum  ,  terram  ac  mare  fabri* 
catus  efl ,  &  fider a  inter  ea ,  quae  mente  cernuntur ,  progenuit,  quae  horum  funt  exem¬ 
plaria.  Hanc  Juliani  opinionem  confutaturus  Cyrillus ,  in  haec  verba  erumpit :  (*)  'Eo/f* 
rj  2^'  <5  ’j*A/<wsf  Twf  /S»Ago&tq  x^tc^A*»  ,  «c  7rm  ^uei»  *<naf 

vQi&cvou  yxA'  iecumq  UActruv  ,  jtjt?  3.  ovvotxs  tivui  ©£*  *  tvkIw  offert 

7n%  *»  tX°h  K9U  TTff  /ux^ruls  ointtgyfoKlo*  iigett  (potet  r  i-m  rufe  hlycv  0!  tkovx  nZy0' 
ree  fi  tify  ycuf.T u,  Cffytriv  0  ‘AeASVnW  nfertoptet§t  fiq  e$ 1,  «<“  6$™,  «Tei»  -srO?  f  A0><11'* 

Videtur  autem  egregius  ille  nojler  Julianus  per  haec  ideas  nobis  jignificare  velle ,  quas  Pld* 
to  interdum  ejfentias  ac  per  fe  exfijlere  affer  it interdum  vero  Dei  notiones  definit . 
utcumque  fe  res  habeat ,  t amen  ab  illius  difcipulis  hanc  opinionem  improbari ,  d/Vawt  ejllf 
rei  periti.  Valeant  ideae,  inquit  Arifioteles :  argutiae  enim  funt;  &,  ut  exfiftant» 
nihil  tamen  ad  rem  faciunt.  Verum  idem  Cyrillus  paullo  etiam  accuratius  &  cor 
piolius  hoc  genus  philofophiae  in  his,  quae  nunc  fubjicio,  verbis  expofuit,  quae 
partem  refutationis  ejus  conftituunt:  Utomrctyi  j  ,  on  ^  t  tpQtwuv  ^  r  votjTuv 
[XHfoyts  gfjr  0  t*  aAftJV  ©eo? ,  0  fiy  dpeuop  ‘  on  nlviw ,  kxQx  tytj)  oui ne 

[AoAcyqKiv  coot^ybes  ,  ti-tuv  7t  x<jc«<Va»»  'friinifgyts  tsi*  a  eifand®*  ©£af  ,  12;  #vt“ 

rJ?o9\xi  Qn <nv  avrde,  exwv?rxoyjMt  ti  ^  cu7rctg%eiv  oumS ,  aris,  «Jrrc  ^uox ,  t&J  elfovvTco  6*9 

cuvvvolgty  Tt  fyvijTTV  LiVrolgl  j  TTthv  T^TCt  j  V/Uik  (UtV  fi  OtfifJVtfloP  tiv(£  %  $  ©gfc  A 0}rf  t 
truw7rx{%M  dvxfKovue  rw  (pdcetvli  jiiftyeXapA* ,  Ksti  cwT«'fl£«»  f*\v  ctvru ,  ‘®OgA0gfr  j 
vtjTue  a Jt«  •  0  U  yt  n?  IIa«t«»(^-  <£pt<ntmlxA  avvtyop®-  ax&>€>if  *qRfW®'  ftst'  £?.«/  ’ 

dvormTW  ©g^.  otvjrdgxjHf  $,  K&  *vr*  ^  «sr^gA^?»'  r»V  srop’  jg^orotf, 

7racvSe  xwc&v  w  <n>^wv-  Quorum  verborum  haec  eil  fententia:  etiam 9  urF 

verfi  Deum ,  qui  coelum  ac  terram  condidit ,  opificem  effe  eorum  ,  r&m  oc«//f 

,  ft/m  awh/20  tantum  comprehenduntur.  Quando  igitur ,  ut  ipft  clare  profeffus  e/li 
horum  [J  illorum  procreator  ejl  ingenitus  Deus ,  quomodo  ex  ipfo  ortos  effe  illos  praedic ah 
cumque  eo  &?  in  co  exfiftere  ?  Quonam  pafto ,  /wna$o  ca/n  increato  Deo  confit 

res  creata  ?  ineffe  vero  quanam  ratione  poterit  ?  Nos  enim  verbum  Dei  ingenitum  fimul  6*' 
ftftere  neceffario  cum  patre ,  affeveramus,  &  in  ipfo  quidem  exfiftere ,  prodire  vero  P8^ 
gener  asionem  ex  ipfo.  Hic  autem  Platonicarum  tricarum  patronus  diligens  increatum  q'Jl' 
dem  effe  ait  fu premunt  Deum ,  exfiftere  vero  in  ipfo ,  &  ex  ipfo  creatos  effe  ac  ortos ,  fi1}1 
ab  Vio  facti  funt.  Ut  haec  apte  difputata  iint ,  nefeio  tamen ,  an  induebi  fuiflent  ili!* 
Julianus ,  ceterique  Platonis  fellatores,  ut  fententiam,  quam  adfeiverant,  dimitte' 
rent.  Refpondinent ,  nifi  fallor:  Ideas  iftas  mundi,  quem  intelligentia  tantu^ 
comprehendit,  five  principis  mentis  &  intelligentiae,  ex  fonte  divinitatis  feu  pr}*J' 
cipe  ejus  perfona  ex  omni  aeternitate,  idque  neceflltatis  lege,  emanafle:  nec 
circo  majori  jure  inter  res  fadlas  numerari  pofle ,  quam  Aoytv  illum ,  quem  praed1' 
carent  Chriftiani :  ex  eo  vero  effici ,  non  ita  delirare  eos ,  ac  vellent  Chriftiani» 
qui  ideas  iftas  in  &  cum  prima  divinitatis  omnis  origine  &  fonte  dicerent  exfm^ 
re.  Sed  ad  Julianum  redeo ,  qui  alio  ejusdem  libri  loco  Platonis  hanc  fententia^ 
pari  plane,  qU0  Apulejus ,  modo  &  ratione  ad  Numina  veterum  figillatim  acconr 
mod  it.  Et  de  Aefculapio  quidem  lic  fatur :  (f)  O  fi  zd,?  w  jus v  nle  vcynh  % 
r  ‘AfiKfovnw  g<V  j  r  fi:»  n*d*  yml/xn  e..£<P«j vtv'  itT@+  \m  fis  ^ 

•sr&fa ,  ivittSus  fiiv  ov  JAfWTn  pofljj  r  ''Emlcujpov  iiptivn ,  x.  r.  A.  jjj.* 

(*)  P.  66.  Ct)  Cyrillus  contra  Julian.  Lib.  VI.  p.  aoo. 

(t)  Alis  loco ]  Lege  in  primis  Plgtinum  Libro  de  intolli gibili  pulcritudine  Ennead.  V. 


§.  32. 


D/V  Apuleji  Confini  es» 


7S9 


pter  enim  inter  ea ,  quae  mente  cernuntur ,  ex  f e  genuit  Aefculapium:  in  terram  autem  per 
Wcundi  J olis  vitam  editus  eft.  Hic  e  coelo  in  terram  progreJJUs ,  hominis  forma  unice  qui - 
circa  Epidaurum  apparuit.  Inde  longius  provenus ,  in  omnem  terrarum  orbem  f  aluta. 
rfm  dexteram  extendit.  Sic  Julianus  ille  docuit,  quem  tantopere  novimus  dogma 
Chriftianorum  averfatum  efle  de  aeterno  \&yu  feu  verbo  humanam  carnem  in  Ser¬ 
iore  noftro  Jefu  Cbrifto  induto.  Forte  erunt,  qui  poft  natum  demum  Ser¬ 
iorem  Platonicae  familiae  alumnos  eo  fenfim  deduftos  efle,  fufpicabuntur ,  ut 
fundum  intelligentiae  foli  apertum ,  quem  fibi  fingebant ,  variis  Diis  intelligibili- 
J>u®  potentiisque  fempiternis  replerent.  Sed  hi,  ut  opinor,  conticefcent,  fi  Phi - 
lonis  locum  infpexerint,  quem  nunc  afferam:  ex  quo  patet,  ante  Cbriftum  fimilejSp 
^uid  ^Platonicis  jam  arrilifle  :  £*)  m  3  Siis  ,  ccjuvfy  rus  «ei  aCror  ^uvaeyeis 

*yuy*s  ^  c-uTueJas  2?  'pfioyPja  ircto-ecs  *  $  ctv  riruv  r  iiwetyiuv  5  druyetlQ*  ^  vcjjtcc 
Kg<r[A@* ,  r  o  5  <peuvoy%Lx  rih  'df%jt‘W7rov ,  dogjiw  ovsttQds ,  «i<rznE£  St©-  crcJ- 

oyhiSs  •  tutnnrhx  false  *v  tms  r  iKxnpa  r  w<ryuv  <picnv  ,  v  /*:W  oA«f 
^  tk'  KtxTkisn  t  iv  ctvTcts  y tpuv  ,  ijA/ov  <rt?doulu/  tyij  r  <ny7ra*&  x^vlv , 


aTnp 


v  eufo&lvlts  S*v s  oKctAiffKv.  Deus  quum  Jit  unus ,  dici  non  potefl ,  quam  multas  habeat 

Jocias  potentias ,  gwa*  falutem  rerum  procurant ;  quaedam  etiam  pleflunt  noxios. - P^r 

item  potentias  ille  incorporeus  intelligibilisque  mundus  compaStus  eft ,  exemplar  mundi 
)J*jus  viftbilis ,  51/0J  conflat  ex  ideis  inviftbilibus ,  ficut  hic  nofter  ex  corporibus  vifibilibus. 
Utriusque  pulcritudincm  admirati  quidam  ,  non  /oto  ipfos  totos  conjectaverunt ,  verum  & 
partes  eorum  praecipuas ,  Jo1emi  lunam ,  coelum  %  non  veriti  eas  Deos  appellare.  Binos 
Ioles,  duplicem  lunam,  binos  coelos,  alterum  fenfibus,  alterum  uni  animo  &  ra- 
loni  conlpicuum,  Ebilo  hic  commemorat:  quod  idem  facere  Julianum ,  modo 
ldimus.  lpfe  nonnumquam  Plotinus  propius  ab  hac  opinione  abeft.  Namque  in- 
elligentiae  divinae  ideas  S*xs  vetrnt ,  Deos  intelligibiles ,  nominat.  Legatur  locus  ille, 
<juem  fupra  jam  adduxi,  quo  exhortatur  homines,  ut  mentes  longe  fupra  mundi 
yiimam  attollant,  ad  Deos  illos,  qui  animo  tantum  cernuntur,  celebrandos,  5W? 
vt*vnv  vovris  ,  id  efi:,  ad  divinam  intelligentiam  laudandam,  quam  ( a )  alio  loco 
Unum  efle  fcribfc  &  mulca.  (A  ^  W  ) 

_  Credo,  ex  his  jam  abunde  pacere,  quamnam  de  civilibus  &  poeticis  veterum 
fententiam  in  Libro  de  Deo  Socratis  Apulejus  foverit.  Non  ita  delirat  ,  uc 
fultos  afleveret  Deos  exfiftere  fempiternos  &  ex  fe  ipfis  exfiftentes,  aut  plurimas 
le  mentes  nullius  ex  arbitrio  pendentes,  fcifcat.  Contra  in  hoc  uno  totus  efi:. 
Popularem  Theologiam ,  cum  civilem ,  tum  poetarum  ,  in  unam  veluti  focicta- 
m  cum  naturali ,  vera  &  philofophica  doclrina  coire  jubeat.  Ad  quod  quidem 
a»!P°irtllfm  Mriwfo  adhibet  praecepta  &  inflituta.  Eumdem  vero  laborem  &  alii 
l>o  1  funt  e*  Punicorum  familia  tam  ance,  quam  poft  natum  Servatorem, 
femniterna  q*u  confPici  ^queunt  oculis,  nullos  efle  revera,  cenfuerunt ,  quam 
nw*  V-  ’  fiLlae  intelligentiae  divinae  obverfantur  ,  rerum  formas  quas 
&  ar^etypl  nominabant.  Has  autem  ,  id  quod  notum  eft, 
que  r  fK*a  non  moci0  cenfebant  efle  &  formas,  ad  quas  univerfus  ille  mundus, 
ita  m  ah  K  *  C0mPIe<^imur »  omnesque  partes  ejus  confiru6lae  eflent ,  fed  etiam 
extollebant,  uc  res  omnes  inde  pendere,  &  quaecumque  haberent,  haufta  ex 

illis 

(*)  De  confuf.  Iinguar.  p.  3+5. 

IU*  Cap.  9.  p ,  5S0.  Conf.  Cap,  3.  p .  544. 


ii)  O* 


Cap.  IV* 


v£0  Ingens  fuit  populis  Diorum  multitudo . 

illis  &  accepta  habere,  decernerent.  Portentofum  hoc  fapientiae  genus  efTe,  nec 
ftultitiae  abfolvi . pofle  philofophos  idos  Platonicos,  qui  divinae  mentis  ideis  re¬ 
rumque  omnium  exemplis  aeternis  tam  fecure  abutebantur ,  ut  ex  illis  non  tantum 
naturas  fibi  conflantes,  fed  totidem  animalia,  perfonas,  &  Deos  confingerent,  fa¬ 
cillime  largior.  Mirabili  fchola  haec  flagrabat  Deorum  numerum  amplificandi 
cupiditate ,  neque  vel  leviflimam  praetermittebat  occafionem  nova  Numina  crean¬ 
di.  At  fimul  tamen  fatendum  eft,  eam  numquam  non  praecepifle,  totam  i  flatu 
turbam  Deorum  ex  uno  fummoque  Deo  &  ortam  efle,  &  in  eo  exfiflere.  Neque 
hoc  omittere  decet,  libere  hos  Platonicos  aliis  in  locis,  quum  nulla  multitudini5 
Deorum  ratio  reddenda  eflet,  profeflos  efle,  ideas  illas  tantum  efle,  f£U 

divinae  mentis  aut  principis  intelligentiae  conceptiones,  at  multo  tamen  illis  fir¬ 
miores  ,  conflantiores ,  &  nobiliores  imaginibus  &  formis ,  qtaas  humanae  fit»1 
mentes  folent  fingere.  Ex  quo  conficitur  ,  non  efle  has  ideas  totidem  naturas» 
perfonas  aut  Deos,  multo  minus  totidem  mentes  nullius  voluntati  obnoxias,  ve* 
590 rum  imperfe£las  tantum  unius  Dei  confiderationes  &  (£)  contemplationes. 

Quantam  antiquiores  populi  Dearum  Deorumque,  quos  confpici  pofle  negabant , 
turbam  venerati  fint,  praeter  Deos  illos  Nobiles  &  majorum  gentium,  feu  Con/e* 
tes  &  Selectos ,  Varronis  jam,  Augufttni ,  &  aliorum  teflimoniis  demonflratum  dedi¬ 
mus.  Erat  illis  Dea  Mena ,  Deas  Vagitanus,  Dea  Levana ,  Dea  CunhvX ,  Diva  Ru' 
mina.  Diva  Potina ,  Diva  Educa ,  Diva  Paver.tina ,  Dea  Venilia ,  Dea  Agenorta 
Stimula ,  Dea  Strenua ,  Dea  Numeria  ,  Deus  Confus  ,  Dea  Sentia ,  Deus  JugatinuS  i 
Dea  Virg inerjis ,  Deus  Mutinus.  Quibus  ex  aliis  Augujlini  locis  plures  addi  poflimc 
Dii  Deaeque  nominatim  Deus  Dcverra  ,  Deus  Domiducus  ,  Deus  Domitius ,  D&. 


(b)  Contemplationes]  Multo,  quam  necefle 
erat,  resque  ipfa  patitur,  fubtilius  Apulejum  inter¬ 
pretatur  vir  eruditiflimus.  Certum  cft,  juniores 
Platonicos,  multos  faltim  hujus  generis,  tam  in- 
ccniofe  ftukos  fui  [Te,  ut  Deorum,  quos  adfpe&a- 
biles  vocabant.  Tolis  nimirum,  lunae,  fiderumque 
reliquorum  aeternas  aifevcrarent  formas.  &  fpecies 
exfftcre,  easque  fpecies  Deorum  loco  ducerent. 
Solem  ita  duplicem  fibi  fingit  Julianus  Imperator 
aratione  in folem,  alterum  ,  qui  in  oculos  incurrat, 
alterum  folis  hujus  adfpe&abilis  aeternum  exem¬ 
plum,  cui  cernendo  fola  ratio  apta  fit.  Copiofius 
qui  de  nugis  hi  fce  cupiunt  edoceri ,  Procli  adeant 
Theologiam  Platonicam ,  opus  in  fe  aridum  &  fpi- 
nofum ,  at  rerum  Platonicarum  cupidis  omnino 
neceffarium.  Verum  hoc  Platonicae  familiae  com¬ 
mentum  nihil  habet  cum  Apuleji  de  Diis  doftrinA 
commune  ,  quam  Libro  de  Deo  Socratis  expli¬ 
cat.  Deos  coelites  fub  initium  opufculi  hujus  di- 
ftipguit  Apulejus  in  eos ,  quos  vi  fu  ufurpamus , 
&  in  cos  ,  quos  intellectu  ve  fligamus.  Illos  fo¬ 
lem  ,  lunam  ,  &  omnia  fidera  e'Xe  ,  docet :  de 
his  quidem  paullo  loquitur  obfcurius ;  verum  fat 
multa  dicit ,  ex  quibus  intelligas  ,  de  formis 
hominem  &  fpeclebus  Deorum  adfpeftabilium 
haud  verba  facere.  Primum  in  hoc  Deorum, 
qui  ratione  tantum  &  ingenio  confpiciuntur ,  nu¬ 
mero  duodecim  illos  effe  ,  perhibet ,  qui  no- 


tiifimis  Ennii  verficulis  comprehenduntur: 

Juno,  Ve  fla,  Minerva,  Ceres,  Diana, Venus, 

Mercurius ,  Jovi',  Neptunus ,  Vulcanus ,  Ap°^°‘ 

Si  Dii  hi  nullae  eflent  aliae,  quam  formae 
rum,  qui  videntur,  fequeretur,  Apulejum  exi*11” 
mafle,  Junonem,  Veftam ,  Minervam,  &  reliX13 
Numina  formas  &  ideas  efle  folis,  lunae,  cetef<Jj 
rumque  fiderum.  Nihil  autem  veri  diffimilius 
poteft.  Cujusnam ,  quaefo  ,  fideris  NepMnU 
idea  eflet?  cujusnam  Mercurius?  Nemo  umqJ^Lj 
Platonicorum  ,  tamctfi  nihil  tam  ftolidum 
poteft  ,  quin  hujus  generis  aliquis  id  fomniaver’  ’ 
ita  deliravit ,  .ut  eos ,  quos  Junonem ,  Jove. 'jv 
Mercurium,  Neptunum  Graeci  vocabant, 
rum  in  oculos  incurrentium  invifas  efle  f°rITiaJ 
ftatueret.  Apulejum  vero  figillatim  cur  in  tant3 
delapfum  fuifte  dementiam  credamus,  nihil  ofl1 
no  cauflae  eft.  Deinde  Deos  hofce,  quos  r3 
contempletur  unice,  certis  hujus  orbis  rebus  pr3^ 
pofitos  efle,  potentiasque  eorum  per  varias  u 
tates  in  vita  agenda  animadverti,  memorat. 
tentiae  vero  animis  conjeQatae ,  per  varias  uti 
tes  in  vita  agenda  animadverfae  in  iis  rebus,  H  ^ 
Cinguli  curant.  Haec  quis,  quaefo,  verba  P 

in  folis,  lunae,  &  fiderum  fpecies.  feu  eo 

nirc?  Quis  umquam  fibi  perfuafit  Platonicor 
formas  lldcrum  certa  vitae  hujus  negotia  cu  ^ 


§.  $2.  Ingens  fuit  populis  Deorum  multitudo .  76 r 


Marituma ,  Pater  Subigus  ,  Dea  Mater  Prema  ,  Dea  Pertnnda ,  D*a  Rufima , 
Dea  Collatina ,  Dfa  Vallonia ,  D<?a  &/a  ,  Dea  Segetia,  Dea  Tutilina ,  Deus  No  fio  tus , 
Dea  Volutma ,  Dea  Patelena,  Dea  Ho[iilina ,  Dea  /7ora  ,  Dea  Laclurtia ,  Dea  Matu - 
r<z>  Dea  Runcina.  Sed  &  alii  feriptores  tam  multa  memorant  alia,  quibus  natio¬ 
nes  fuperftitione  obligatae  facra  quondam  fecerunt  ,  Numina,,  ut  eorum  hic  inire 
numerum  haud  mihi  fit  integrum.  Quorum  quidem  alia ,  ut  ex  ipfis  magnam  par¬ 
tem  nominibus  intelligitur ,  fordida  nimis,  contemta,&  ab jetfa  curare  putaban¬ 
tur  munera;  alia  tam  obfeoenis  &  foedis  praeficiebant  officiis ,  ut  eorum  tentare 
interpretationem  honeftas  ipfa  vetet.  Quidquid  id  eft,  ipfa  tamen  hanc  Deorum 
Quorumdam  deformitas  &  turpitudo  fatis  argumenti  nobis  eft ,  pjSW  atar ,  nihil 
Me  Deo  fieri ,  credidifle  veteres.  Tam  firmiter  enim  perfuafi  erant,  divinam  pro¬ 
cidentiam  ad  omnes  omnino  res  pertinere ,  ut  unicuique  etiam  naturae  operi ,  eui- 
mundi  parti,  fingulis  denique  hominum  faftis  &  adlionibus  certum  quemdam 
■^eum  aut  Divam  praeponere  non  vererentur.  Ecquis  vero  fapientiores  inter  eosjai 
^iftimafie  putet,  omnes  hofce  Deos  Deasque,  qui  oculis  non  patebant,  mentes 
3ut  naturas  efie  ex  infinito  tempore  fine  ulla  caufia  exfiftentes ,  ortus  omnis  ex¬ 
pertes,  nec  ullius  imperio  fubditos?  Quis  viros  ingenio  valentes  cenfuifiTe  credat, 
Verfari  in  orbe  fempiternam  quamdam  neque  genitam  mentem  ,  quae  exempli 
caufia  nihil  aliud  curat ,  quam  infantum  cunas  ?  aliam ,  quae  hoc  unum  fpe&et , 
l]C  domus  re£te  everrantur?  aliam,  quae  frumenti  fpicas  componat,  nil  agat  prae- 
1  rea?  aliam,  quae  frugum  valvulos  unice  conftruat?  aliam  ,  quae  nodos  foeni  & 
firaminis  perficiat?  ut  de  aliis  taceam  ejusmodi  muneribus.  Atque  haec  tam  late 
pacet  ratio,  ut  ad  illos  etiam  Deos,  quos  Nobiles,  Confentes ,  &  Sekttos  appellabant, 

ae- 


«tque  virtutes  earum  in  rebus  hujus  orbis,  tametfi 
'■Piae  lateant,  nec  oculis  adjiciantur,  animad¬ 
verti?  At  commodum  &  perfpicuum  haec  omnia 
en  funi  habent ,  fi  Neptunum  verbi  cauda  naturam 
eue  credamus  ex  Apuleji  mente  ab  oculis  quidem 
poliris  remotam  ,  at  virtutem  fuam  in  mari  &  aquis 
Patefacientem,  Vulcanum  naturam  confpertui qui- 
dem  noftro  fubdurtam,  at  in  igne  tamen  vim  fuam 
aperientem.  His'  tertium  addo ,  quod  fententiam 
Jo&iflimi  viri  aperte  rurfus  labefartat.  Statuitis, 
*0fmas  has  feu  fpecies  Platonicorum  ,  quas  Deos 
Jtiom  appellabant ,  mundo  archetypo  feu  altera 
dlymitatis  perfona  conclufas  eflfe  ex  opinione  fertae 
Jjujus.  Reae  ,  an  vero  fecus,  alio  forte  loco  vi-. 
ero:  nunc  nihil  die,  quod  in  hac  fententia  vitu¬ 
perari  queat ,  afiumam.  Quicumque  vero  huic 
pimoni  accedit,  is  peiTime  Apulejum  hic  expo¬ 
li;  ~on  quin  intelligat.  Nec  enim  audior 

2awD-n°!numi^  qu?s-  fola  Vlllt  intelligentia  invefti- 
fn  r’  \n  m  nn°  nc^c‘°  quo  *«u° £  aut  archetypo,  fed 
°C.  °2  C0j'0cat »  &  in  eo  quidem  coelo ,  in  quo 
iiderahnfixa  fant.  Caelites  Deos,  id  eft ,  eos,  quibus 
elum  pro  domicilio  fit,  partitur  in  eos,  quividen- 
v; j’  ^  cos’  qui  non  videntur.  Ergo,  qui  non 

. 'aentur,  coelum  occupent  interius,  necefie  eft. 

Perae  pretium  judicavi,  diligentius  in  hanc  in- 
^Pretationcm  inquirere,  cum  alias  propter  caus- 
•  5  tUH1  idcirco  potiffimum,  ne  pluribus  placeat, 


quod  adhuc  fartum  eft.  'Solent  enim  magnorum 
virorum  fententiae,  maxime  fi  fubtilitate  fe  com¬ 
mendent,  &  ex  intimis  litterarum  receflibus  eru¬ 
tae  videantur,  opinione  latius  ferpere,  multosque 
adducere,  ut  non  modo  fidem  illis  habeant,  ve¬ 
rum  etiam  ad  alias,  quas  arripiunt,  fententias  fta- 
biliendas  iisdem  abutantur.  Ex  reliquis,  quae  hic 
erudite  obfervantur,  unum  Juliani  locum  de  Aefcu- 
lapio  expendendum  mihi  fumam,  quem  vir  cele¬ 
berrimus  ad  confirmandam  adducit  fententiam 
fuam  de  Apuleji  religione.  Ifte  vero  locus  pror- 
fus  abhorret  a  dortrina,  .quam  Apulejo  attribuit. 
Nec  enim  Julianus  Aefculapium  affirmat  exem¬ 
plum  feu  fpeciem  fideris  cujusdam  efie,  fed  du¬ 
plicem  fingit  Aefculapium,  alterum,  qucm  Jupi- 
ter  in  mundo  exemplari  genuerit,  alterum,  quem 
fol  in  terris  produxerit,  feu,  quod  idem  eft 
Aefculapium,  quem  vifus  ufurpet ,  ut  Apuleji  ver# 
bis  utar,  &  Aefculapium,  qui  intellt&u  tantum 
vejligetur.  Ergo  hoc  quidem  ex  ejus  verbis  in- 
telligas,  quod  aliis  etiam  ex  locis  conftat,  rerun^, 

omnium,  quae  cernuntur,- Deorum  quoque  ipfo- 

rum,  figuras  &  fpccies  aeternas  credidiilc  Julia, 
num,  nullo  vero  modo  hoc,  vifum  /ui  fle  ei,  Deos* 
quos  Graeci  &  Romani  colebant,  Aefculapium, 
Venerem,  Jovem,  &  reliquos,  idsas  tantum  effii 
Deorum,  qui  cernuntur,  live  ftcllaruui. 

DJJdd  '  r(4>** 


7<J2 


Ingens  fuit  populis  Deorum  multitudo . 


Cap.  lV. 


aequo  jare  pertineat.  Quod  fi  enim  illi,  quos  diximus,  Dii  pro  aeternis  omnis- 
que  principii  ignaris  mentibus  nullo  modo  haberi  poliunt,  quaenam  ,  obfecro» 
caufia  vel  ratio  potefl:  afferri ,  quare  hi  tam  exceifo  gradu  collocari  debeant  ?  Ae¬ 
que  huc  fi  ventum,  idque  effe&um  elt,  nullos  horum  Deorum  mentes  fuiffe  & 
femet  ipfis  exfiftentes,  fempitornas,  liberrimasque ,  id  ratum  etiam  atque  probatum 
nobis  fit,  neceffe  eft,  cimfta  haec  Numina  vel  inde  nata  effe ,  quod  varios  divi¬ 
nae  rationis  &  naturae  effe&us  perfonarum  habitu  veteres  induerunt,  aut  ex 
quod  fupremi  Numinis  miniftros  Deorum  honore  affecerunt.  Vidimus  jam  ,  cost 
qui  ceteris  accuratius  videri  volebant  fapere ,  Platoni  que  fe  adjunxerant ,  Julianutih 
Apulejum ,  &  alios  non  modo  Confentes  &  Selectos  Deos,  led  &  reliquam  Numiim1? 
inviforum  multitudinem  cum  exemplis  live  formis  rerum,  quas  divinae  menti  a? 
aeterno  dicebant  obverfatas  effe,  compofuiffe.  Ex  quo  apparet,  eos  in  cunchj 
Diis  nihil  aliud  fpe&affe  ,  quam  unum  fummum  Deum  efficienter  omnia  & 
exemplis  continentem.  Verum  aliis  viam  minus  impeditam  fequi  placuit  &  faci* 
Horem.  Igitur  omnes  Deos  nomina  tantum  decernebant  effe  varia  five  notioni 
fupremi  Numinis  ,  quibus  multifariae  virtutis  ejus  ac  potentiae  patefattipnes  ^ 
hoc  GTbe  occafionettt  dederint.  Ita  (c)  Seneca  non  modo  de  fato,  natura,  &f°r' 
ticna ,  fed  etiam  de  Libero  Patre ,  Hercule ,  ac  Mercurio ,  quorum  antea  meminerat» 
diferte  pronuntiat :  Omnia  funt  ejusdem  Dei  nomina,  varie  utentis  fua  pote  flate. 
vero  apud  (d)  Laertium  univerfam  hoc  modo  Deorum  hiftoriam  interpretato*' 
Erant  &  alii,  verbo  tamen  ab  his  tantum  diffentientes ,  qui  Deos  varias  effe  d'i&' 
bant  unius  Numinis  virtutes  &  poteftates,  quibus  hominum  temeritas  perfonar^ 
formam  &  figuram  circumdederit.  Hac  excufatione  Deorum  cultores  apud  (fj 
Eufebium  (*)  utuntur,  contendentes  ,  fefe  famieiv  n is  dogfrvs  hwxpw  t 

mtnv,  fefe  ad fpecmm  fugientes  veri  Numinis  c  unciaque  venerantis  virtutes  confecrare.  W 
hilo  tamen  minus  plerique  Deum  ipfum  negabant  ubique  vim  luam  exercere,  * 
confiliorum  fuorum  &  operum  varios  affirmabant  habere  cuftodes  &  adminiltr0” 
quorum  fidei  &  diligentiae  varias  res  naturales,  diverfas  n^n 


di  partes,  hominum  denique  negotia  concredidiffet :  quas  quidem  mentes . 

vulgo  vocabant.  Atque  hinc  faepenumero  quoque  contigit,  ut  Dii,  quos  c<fc 
bant,  pro  ejusmodi  Dei  unius  miniftris  feu  daemonibus  haberentur;  quod  in 
EpiUeti  verbis  fieri  arbitror:  (f)  nJr*  Vzfyvfifr  w&ai)  ov*v  amd  ???? >  « 


¥ 


is  AiiAu  •  ci  fi  cw,  imkmv  3  $v>(  r  ciuy.uv ,  einA  r  AioAov.  Quando 

(*)  Pracp.  euang.  L.  III.  C.  13.  C.  1.  p.  ier.  (t)  Arrian.  L.  L  p.  85. 

turobftare,  nc  tantae  videatur  virtutis  eflTe, 
tam  ipfi  Cndivortlms  tribuit.  ( I. )  Incertum  Pia 
eft,  quale  illud fit  animal,  quod  .Arijloteies  CL 
lum,  tlellas,  &  .folcm  obire  dicit:  utrum  DcllSrljni 
an  vero  anima  quaedam ,  qualem  plurimi  vet£™£j 
in  coelo  &  ejus  partibus  iccDTc  voluerunt.  i  ^ 
vcrifimiflimum"  videtur,  hoc  libi  velle 
Libri  de  plantis,  animalia.ex  fubtiliflimo  illo  a  car 
■re  feu  animo,  coelum,  aerem  ,  &  fidera  Si 
tc,  hauftos  &  delibatos  habere  animos.  C 
Deum  hoc  animal  ede ,  quod  Arifirtfites  m  0 
Tat,  controverfia  careret,  haud  camen  .um 
vifus  fyilfet  natura  .permotam,  jeruin  umYSw* 


(c)  Spera]  D;  beneficiis  Lib.  IV.  Cap.  8. 

p-  -427.428. 

•  (d)  Laertium]  Lib.  VII.  Segni.  147.  p.  458. 

‘(e)  Eufebium  ]  Sed  eo  ipfo  loco  -Eu/ebius 
tanam  atque  futilem  hanc  die  e.xcufationem 
bftendit.  ’e  ■  " :>  •  "  ;  ! 

(/)  Horo  Apolline  j  Hieroglyphic.  Lib.  I. 
Cap.  64.  P •  77-  Conferenda  hic  erunt,  quae  fu- 
pra-de  hoc  loco  copiofe-  diOeruimus. 

(  g)  Udem  ]  Teftis  eft  iterum  Horapoilo  Rie- 
rogl.  Lib.  I.  Cap.  i 3-  P ■  *<5. 

(A)  Laertium]  Lib.  VI.  Segm.  37.  p.  333. 

( »)  .T15  *»]  In  hoc  vero  loco  duo  mihi  viden- 


§•  3--  Leum  omnia  permeare ,  crediderunt  Veteres.  763 


fiobic  ?  quum  ei  viftmi  fuerit,  0  bone ,  aut  Aeolo.  Nam  te  Deus  ventorum  promum  con - 
fam  non  fecit  , ,  fed  Aeolum. 

-Haec  licet  ita fefe  habeant,  duo  tamen  mihi  video  praeterea  expedienda  efle,. 
fi. quidem  univerfam  veterum  Theologiam  cunftis  apertam  efle;  in  primis  vero  hoc 
prorfus  patere  velim  ,  magnam  illam  ,  cui  veteres-  fefe  deditos  profitebantur, 
Heorum  copiam  magnam  partem  multis  unius  fummi  Numinis  conflare  nomini¬ 
bus,  feu  ,  ut  uno  verbo  rem  totam  comple&ar,  nihil  elTe  plerumque,, 

^uam  Primo  mihi  oftehdendum  eft,  .fic  omnino  perruafum  fuifle  ve« 

leribus ,  Deum  meritem  efle  .toto  terrarum  orbe  dififufam,  res  omnes  permean- 
,  in  rebus  omnibus  praefencem ,  cum  omnibus  denique  rebus  intime  conjun¬ 
gam.  Aegyptiorum  fapientes,  quod  ex  (/)  Horo  Apolline  fupra  demonftravimus,, 
Heum  cenfebant  efle  ^  smrrie  x$<ryis  hvxsv  xviZya  ,  fpirituvi  per  nniverfum  orbem 
Permeantem,  (g  )  Iideiri  praeterea  c\yj»  9*x  yW*  oaws  ovveTXveq ,  fine  Deo  nihil  prorfus 
e°nfiftere,  opinabantur.  His  tota  fere  affendebatur,  qua  fapiebat,  Graecia.  No* 59 
tum  efl  Diogenis  Cynici,  quod  feriptum  exflat  apud  (A)  Laertium ,  effatum:  Awtd 
Plena  funt  ejus  omnia.  Arifioteles ,  fcu  quisquis  ille  efl,  cujus  Liber  do 
Pintis  ad  nos  pervenit,  Deum  non  modo  docet  univerlum  mundum  complecti  & 
jacere,  fed  etiam  illud  efle  interius  principium,  cujus  beneficio  .vivunt  anima- 
!la:  (*)  (0  TiV  lv  1*»  V  tyxn  n  v»  tJ  r‘  M  » 

•  T  7*es Mi,  'd  ijA/ov ,  m  ^  viq  irh otv*Tx;’,  Quid  igitur  in  animalis  vita 

principium  ejl  ?  quodnam  aliud ,  praeter  nobile  ijlud  animal,  quod  coelum ,  filem ,  jleiias , 

C?  planetas  Circuit?  Sextus  Empiricus  Pythagoram ,  Empedoclem,  totamqae  fcholam 
Platonicam  hac  opinione  imbutam  fuifle,  teftatur:  (f  )  M*  yom  yyv  vrfjs  d^Aat 

riVOt>  ,  ciVAoc  ^  rd  uAoyx  r  ffcW  '  tv  fi  iJktAfieut 

hviZyoo  Tt  24^  7rKVTT$  KS<ryx  Jfcv  Tyw ,  •»  g  iwr  nyxt-  <^*:  Non  filum 

*J]e  nobis  inter  nos  aliquam  &  cum  Diis  conjunctionem ,  fid  cw/2  brutis  animalibus . 
Effi3  enim  unum  fpiritum,  qui  injlar  animae  totum  mundum  pervadat ,  uniat. 

De  Stoicis  Clementem  Alexandrinum  habemus  auctorem  :  (  § )  yroW 
J  «Ttyomw  70  5e<ov  Aijkwv  Asym.  «Sfo/V*  divitium  Numen  omnem  ,  quantumvis  vilem 
G  abjettam  ,  materiam  pervadere  ,  affirmant.  Quam  eorum  fententiam  repudiare 
(£)  vidfetur.  Quod  &  (/)  Tertullianus  facit,  his  verbis  Stoicorum  de 
irridens  opinionem :  SW/  Da/w  fic  per  materiam  dccucurrifie,  quomodo  mei 
Per  favos.  Veteres  Indorum  Brachmanes  ab  hac  fletiffe  do&rina,  Strabonis  intelii- 

gi. 


■  a'?'  *•  (T-  IV.  Opp.  Ariftot.  p.  492.) 

t)  Adv.  M^thera.  p.  331.  (Lib.  I.  adv.  Pnyf.  5.  127. 
.5)  Protrcpt.  p.  44.  (Cap.  5.  p.  58.  T.  I.  Opp.) 


C//-n!rlVvrT*alem  antiquis  fuifle  vifum, 

Sfe* nititur-  “"tum 

Clrcum*cns.  Nec  enim  terrae 

ln??‘nit'  .Tacco>  fi  ifia  1]iens  clfet 

h^r°te  tSe  Vltam.anilnalium  Dei  portionem  cire, 
brdFrim  hominem  ,  quem  inter  Dei 

goFeffores  &  rchgfenis  amicos  referremus.  Quid- 

$£TimcrrJr  tUm  &  topia  Spinofae 

(1*2  Non  videtur  tlemens  hanc  Stoj- 

*  um  opinionem  improbare.  Tam  aperte  &  le¬ 


vere  cam  rejicit ,  ut  auAorcs  ejus  hifrnm  d;P- 
coris  notam  pkilofophiae  mprejfffe ,  feribat:  o»  **T‘ 
ai%vntrt*  urinat  rj>  <pt\o<roQixv.  ^ec  ccrtc  in¬ 
juria',  tametfi  vir  doftiflimus  id  acere  hie  videa¬ 
tur  »  ut  excufetiUs  errafle  Stoicos ,  quam  TU,So 
putant,  convifidat.  Graviter  eamdem  Stoicorum 
opinionem  de  Deo  reprehendit  idem  Clemens  Stro- 
mat.  Lib.  V.  Cap.  j»,  p.  699. 

(/)  Tertullianus]  Libro  adverj.  Hermogenem 
Cap.  44.  p.  149.  ' 

Ddd  dJ  i 


Deum  omnia  permeare ,  Cap.  IV. 

gitur  tellimonio  :  (*)  mTKur  buotio*™,  on  fi  «jfywjjirc  6  k a<ru& 

<p6xs ree,  A iy&v  kxkzivuc  ,  o  rs  Iioikuiv  ca><m  tyq  xviuv  Jiof  dV  oax  2^,7?^o/7»JtJr  />^r' 

r;/«  W0  £uwa  Graecis  confientiur.t ,  «£,  mundus  Jit  creatus  &  corruptibilis , - £/ 

quod  conditor  &  admlnijlraior  omnium  Deus  univerfium  pervadit.  Nec  Latini  hac  in 
a  Graecis  ullo  modo  ducebant  fibi  abeundum  efle.  ( w  )  Seneca  quidem  alicubi  hanc 
quaeftionem  proponit:  Utrum  extrinfecus  operi  fuo  circumfufius  fit  Deus,  an  toti  indi’ 
tusi  fedipfetamen  («)  alio  loco  dubitationi  huic  medetur,  Deum  vocans  divi* 
num  fpirituin  per  omnia  maxima  ac  minima  aequali  intentione  diffufum.  (  o)  Quintilii 
judicio  Deus  eji  fpiritus  omnibus  partibus  immi/lus ,  nec  non  ille  fufus  per  omnes  rerum 
592  naturae  partes  fpiritus.  Simili  modo  (p)  Apulejus  Deum  affirmat  omnia  permeare.  Ide111, 
audior:  Nulla  res  eji ,  inquit,  tam  prae  fi  antibus  viribus  ,  quae  viduata  Dei  auxilio,  fi 
natura  contenta  fit.  Et  interjedlis  quibusdam  :  Dei  praejentiam ,  ait,  non  jam  cogit at‘9 
fola ,  fed  oculi  £?  aures  &  fenfibilis  fubjlantia  comprehendit.  Neque  ab  hoc  dogrnat2 
Servius  alienus  fuit,  cujus  hoc  fcitum  eft:  Nulla  pars  elementi  fine  Deo  eft.  PoetlS 
hanc  plane  probatam  fuifle  opinionem,  tot  loci  eorum,  quos  pauci  ignorant,  de¬ 
clarant:  (q)  Jovis  omnia  plena  ;  item:  (r)  Mes j  Aik  imeuf  fikv  dyoiod.  Res  otffl11* 
naturae  partesque  mundi  omnes  Deo  plenae  fiunt.  Virgilii  vero  quid  notius  eft  verfibus* 

(  f )  -  Deum  namque  ire  per  omnes 

Terrasque  traftusque  maris  coelumque  profundum. 

Poftremo  non  polium,  quin  moneam,  Platonem  &  Anaxagoram ,  quorum  neutfr 
Deum  mundo  mifcuit ,  uterque  vero  mundum  prorfus  a  Deo  fecrevic ,  fupremufl1' 
que  Numen  pnfxiyuSjoy ,  nulli  rei  admiftum  ejje ,  docuit,  Deum  nihilo  tam®,1* 
minus  affeverafle  (§)  jtkV^T  y^rptUv  rd  rr^fy^x^.  ,  nolam  iov& ,  exornare  omnlA 


(*)  L.  XV.  p.  730.  Cp-  m.  677-) 

.  (f)  Virgil.  Georg.  Lib.  IV.  ( v.  2*2.) 

($)  Cratyl.  p.  413.  (p.  269.  cd.  Ficini. ) 

(in)  Seneca ]  Libro  de  otio  Japientis  Cap.  3r. 
p.  347.  T.  I.  Opp. 

(n)  Alio  loco ]  Id  eft,  de  confolat.  ad  Hel¬ 
viam  Cap.  8 -  p.  10 6.  Verum  li  hunc  totum  attu- 
liflet  locum  Cudworthus ,  apparuifiet,  Senecam  in 
eo  minime  conftituere  ,  quidnam  Deus  fit,  fed 
varias  tantum  architecti  hujus  mundi  definitiones 
in  medium  proferre;  quarum  quaenam  fit  antepo¬ 
nenda  ceteris ,  haud  indicat;  Ii  aStum  eji,  iriquit, 
ab  illo,  quisquis  formator  univerji  fuit ,  Jive  ille 
Reus  eft  potens  omnium ,  Jive  incorporalis  ratio,  in¬ 
gentium  operum  artifex ,  Jive  divinus  fpiritus ,  & 

quae  fequuntur,  - jive  fatum.  Tantum  abeft 

ergo,  ut,  quae  hic  producuntur,  verba  Dei  conti¬ 
neant  deferiptionem  a  Seneca  datam  ,  ut  potius 
philofophus  hic  Deum  potentem  omnium  &  divi¬ 
num  illum  fpiritum  aperte  fejungat  &  inter  fc  op¬ 
ponat. 

(0)  Quintiliani]  Injlit.  orator.  Lib.  VII.  Cap.  3. 
p.  412.  Repete  hic,  ft  placet,  ca,  quae  fupra 
in  hunc  Quintiliani  locum  diflerui:  ei  quibus  pa¬ 


tebit,  incertum  e  (Te ,  an  hic  fuam  Quintilii 
fententiam  profefiiis  fit.  ~~  u 

C P )  Apulejus]  Lege  Librum  ejus  de 
p.  68.  edit  Elmenhorftii ,  ubi  feripta,  quae  » 
leguntur,  exftant  omnia.  Verum  non  omi^A 
decuiflet  virum  do&iilimum ,  Apulejum  paullo  P 
hanc  abjicere  fententiam ,  ut  divina  gloria  &  lT1 
jeftate  prorfus  ihdignam ,  aperteque  decerDc(r  ’ 
quod  aliqui  etiam  ex  antiquis  ccclcfiae  do##1®, 
fecerunt,  Deum  coelo  conclufum,  efficientia 
tum  &  virtute  rebus  omnibus  praefentem  . 
Adfcribam  ipfa  ejus  verba ;  Quare  rettius 
honejlius,  fic  arbitrari ,  fummatm  illam 
f  aeratam  coeli  penetralibus ,  &  illis,  qutlongw'^ 
feparantur ,  &  proximis  una  eademque  raf/0»*»  ^ 
per  fe,  £f  per  alios,  opem  falutis  affene' 
penetrantem  atque  adeuntem  fpecialiter  f>K 
nec  indecore  attrectantem  cominus  cunSta .  ^ 

quippe  humilitas  dejetti  eji  minus  fublimis  0Jr  ’ 

Velim  cum  hoc  Apuleji  loco  conferri, 

Libri  de  mundo  iu  camdcm  fententiam  difieri  • 


'§•  3  2.  crediderunt  Veteres.  ^65* 

^  omnia  penetrantem.  Quae  quidem  fententia  proxime  ad  (r)  Theologorum 
'“hriftianorum  accedic  dogma,  qui  Deum  docent  per  res  omnes  ita  commeare,  uc 
^Um  nulla  tamen  ulla  ratione  permifceatur ,  *  afo?  dpuyS*  <h>jW  In  eo. 

deni,  unde  haec  depromlimus ,  Cratylo  Plato ,  quum  docuiflec,  Dei  cogno- 

®\en  effe,  vocabulum  iftud  idem  efie,  quod  ajg  /or ,  id  eft,  res  omnes  tranfiens ,  anim¬ 
advertit.  Atque  hac  occafione  Heracliti  de  Deo  fententiam  tam  fcite  &  lucu- 
ienter  exponit ,  ut  nusquam  accuratiorem  do&rinae  ejus  hoc  quidem  in  genere  me¬ 
moriam  exftare  meminerim.  Ac  fortallis  ipfa  funt  Heracliti ,  quae  recitat,  verba, 
ex  opere  quodam  ejus  decerpta.  Sic  autem  loquitur :  'Om  $  ryZvJ  TJ  vr ut  «?»«,  ^ 

,  to  [a\v  mhv  eulru  \bmhctu£d.vim  •nvtxlr  *n  ilvcq ,  oT°v  otAo  J?  yzopeiv  *  $  txtx 

tlfOi  J \t%iov,  ii  fc  Travtgl  tk  y.yvl/^oc,  fiyno&ui  ’  ilvetf  j  Tuyj&v  tStv  £  AtTrlnflcv ,  « 

•7  **  SvVatoS-’  5  oW©-  ira»™*  ,  *»  (*ij  PutctItutov  n  rtv  ,  «yt  *c/ny  ^,,5^ 

^  tb,V515V  *  &  **  XPn&w  u<rmq  tsuvt  'pTs  oticis  *  sm<  5  *v  tmTpOHr&J  tk  notvfgl 

,flU0‘'  5  tSto  TO  oVouob  oka>?0»j  o^&Jf  Hkcuqv  ,  u>ltcs  tmx»  ^  §  x  SvvaiMv  'Sr£yrA*€cv.  Ete - 
quicumque  totum  mobile  arbitrantur  ,  plurimum  agitari  ipfum  ,  exifiimant ,  per^g- 
°nne  aliquid  permanare ,  quo  Jingula  fiant ,  tenuijfimum  fit  £?  velocijfimum.  Ne - 

jge  per  omnia  di/currere  pofle ,  ni  fi  adeo  tenue  fit ,  «f  ni  Ai/  po//if  obfiftere  penetranti  ,59. 
~  adeo  velox ,  u*  cermr  quafi  flantibus  utatur.  Quoniam  vero  gubernat  omnia  tieucv, 

.  eft  ,  dif currens  permanans ,  merito  tiaetiov  efi  appellatum ,  x  «no  politioris  pronun¬ 

tiationis  gratia  interjecto.  Patet  inde,  qualis  ex  Heracliti  fententia  Deus  fit,  nempe 
/|  T°.  »  2/^  TTOPTof  <he|ion  ,  <K  «  1W  yy»>$j<*  yiyrej,  natura 

Jubtihjjima  veiocij/ima  ,  9^0  fotam  roram  univerfitatem  permeat ,  por  gw 

cumque  Jiunt,  faSta  funt  omnia .  Addit  P/afo,  alios  ex  Heracliti  afieftatoribus  natu¬ 
ram  nane,  quam  modo  defcripfimus ,  ignem  efie  putare ,  alios  calorem :  ipfe  vero 
utramque  fpernit  opinionem ,  Anaxagorac que  confechitur  veftigia ,  qui  Deum  efie 

cen- 

HocP?r£*7»7  efle  di&um  £c/o <ra Iir.  eorum ,  quemadmodum  multa  hujus  viri  alia,  re- 

notum  eft.  Comniflnrlanf  Mam  _ connrnnf  niiuin  anfpa  rnnrr.ri1ihiis  doftnnim  f.,r 


jaus  notum  eft.  Commendant  idem  pronuntia- 
Wm  ut  egregium ,  jpultju,  Lihro  Je  ,JmJo  ^ 

,  i».  III.  Cap.  9. 

oculm  verba  ?Pinor  »we 


ceperunt,  quum  antea  concordibus  doftoruin  fuf. 
fragiis  nondum  definitum  eflet,  utrum  Deus  vir¬ 
tute  tantum  &  efficientia,  an  vero  ipfa  natura, 
impleret  omnia.  Liceret  mihi  hoc  non  paucis  anti- 


Ocni™  1  1  ./r  '{  ‘"V»  "-lun  opmor  ante  linpicrcL  wuiuia.  (Atuujant,, 

re/  s  "aPullle  c udworthum ,  quum  haec  feribe-  quorum  doftorum  teftimoniis,  fi  permittereteon- 
c,  quoniam  non  uni  Vireilio,  fcd  multis  hoc  filii  mei  ratio,  planum  facere.  Attamen  jam  ante 
atum  adfcnbit ,  quod  idem  Apulejus  facit:  Damafcenum  finiili  plane  ratione  LaSontius  de  Deo 
0 Tni°nfm  vatnes  fiiuuti,  profiteri  aufifunt,  loquutus  fuerat  Inftit.  divinor.  IJb.  VII.  Cap  7 
na  Jove  plena  efie.  p.  784.  Non  perfpexerunt  (Stoici)  divinum qui- 

,  demfpiritum  efie  ubique  diffufum,  eoque  omnia  con- 

17‘J  verfus  eft  ex  principio  tineri,  non  tamen  ita ,  ut  Deus  ipjre,  qui  e(l  incor- 

dat  StromJn  r  Clemens  ctiam  Alexandr .  lau-  ruptus ,  gravibus  &  corruptibilibus  elementis  mifcea- 
•  v.  p%  7o8>  fMr  Nec  a|itcr  explicandum  ego  putem  Profte- 

f  c\  77 ■  .  rum  Aquitanicum  Carmine  de  providentia  vf  ‘i«a 

Verba  funt,  quaThic^df 3'1’-  Z)‘!m,,/ce:"  l85‘  ?•  ?»+•  Q»-  ''ade  Deo  canentem: 
i  jp  aclducuntur  a  Cudwortho ,  cx 

°W  ei  LemUn,Ta  C^'  ‘i:  u9'  r-  fi  Sei  nusquam  non  effe  Deiefl,  qui  totus  uhiq«' 

*«#„  f  vi,  ,  inquit ,  aj,  irriiHKTBaTwa/uitniewiuoetna/aLieaRfifa.iiWf. 

i,le  ,  “  «,  .  V  JTaeri  ///iTuaidua-t  T  f*wi¥ 

ci*ra  ullam  *terZffiZ£Z  lT^ir^  TPfe  enim  Dcijm  dicere  liberum  mundi  membra  penetrare , 
°»nnii;/r  nJtl0lieni  otnnia  permeat ,  rebusque  quid  aliud  eft,  quam  affirmare,  quod  Damajce- 

Witudin?6" ^t™emfuam™Pertfit  pr°  uniuscujusque  nus  ait,  Deum  yi«e  ulla  permfiione  mundum  per- 
Mea  1  il0c  autem  W««idogma  piJnoue  «rare?  P  j 

a  lam  Graecorum ,  tara  Latinorum  Theolo- 


Ddd  dd  3 


*?66 


Deum  ejfe  omnia , 


Cap.  IV. 


cenfuit  mentem  perfecliflimafn ,  nulla  re  alia  admiila,  quae  per  omnes  tamen  re® 
intendat  fefe  &  permeet,  cun&a  fcite  &  egregie  componat,  fabricetur  ,  &  (0 


ura  mei.  m 

Hoc  igitur  quum  effe&um  fit ,  omnes  fere  veterum  fapientes  confenfifle ,  Deun» 
efle  mentem  feu  naturam  toto  terrarum  orbe  fufam ,  cuncta  permeantem  & 
rius  agitantem,  omnia  denique  conftruentem  &  difponentem,  ecquis,  obfecro» 
magnopere  admiretur  ,  fi  audiat ,  in  variis  rerum  naturae  partibus  &  meijibfl 
variis  edam  Deum  nominibus  affeftum  fuifle ,  feu,  ut  ( v  )  Ciceronis  utar  vocibus» 
Deum  pertinentem  per  naturam  cujusque  rei ,  per  terras  Cererem ,  per  mare  Neptunii i* 
vocatum  .  efle  ?  Paulus  Orofiuscene ,  cujus  ex  flant  Hi  fleri  arum  Libri ,  Deorum  ao** 
cis  oppofiti,  &  S.  Augufiim  dedicati,  ex  hac  re  magnam  fluxifle  arbitratur 
rum  multitudinem :  (*)  Quidam,  inquit,  dum  in  multis  Deum  credunt ,  multos  DcffS 
indifcreto  timore ,  finxerunt .  (£uae  fi  valeat  fententia,  varios  veterum  Deos 
mandurrt  eft  nihil  omnino  efle  ,  quam  varia  unius  Dei ,  multis  in  rebus  diverfis^ 
mundi  partibus  praefentis  &  operantis  ,  vocabula  :  non  aliter  ac  unus  idemqae 
Oceanus  a  variis ,  quae  alluit ,  litturibus  diverfa  quoque  adipifcitur  nomina.  ' 

Sequitur,  ut  alterum,  quod  mihi  tractandum  efle  dixi  antea ,  aggrediar , 
tota  ratio  veteris  de  Diis  do&rinae  pateat.  Longius ,  atque  drxi ,  progrediebafl* 
tur  nonnumquam  philofophando  prifci  Theologi ,  nec  contenti  erant  dixih^ » 
Deum  per  rerum  naturam  efle  fufum ,  perque  omnia  pertinere,  quae  opinio  ti°n 
omne  inter  Deum  &  mundam  difcrknen  tollit,  fed  Deum  certa  ratione  ejfe  omni 
difputabant.  Aegyptios,  ex  quorum  fcitis  reliqui  fere  omnes  populi  fua  dertf* 
runt  de  rebus  divinis  praecepta  &  inftituta,  opinione  hac  imbutos  fuifle,  vener* 
bile  illud  antiquitatis  Aegyptiae  monumentum,  templi  Saitani  infcriptio  ,  ql,a 
aliquoties  memoravimus,  line  controveriia  declarat:  Ego  fum  Omne ,  quod  eri  * 
' 595  quod  eft ,  quod  futurum  eft.  Quumque  libri ,  qui  Hermetis  Trismegifti  fplendent  ij >' 
mine,  ubivis,  id  quod  fupenus  vidimus  ,  hoc  dogma  inculcent,  Deum  ejfe  omn1  ^ 


\*)  Lib.  VI.  C.  i.  (p.  4*6) 

(()  Ordinet ]  In  hoc  16co  Platonis  illuftrando  tum  Deum  profcflum  efle,  hoc  certe  unum , 
quaedam  fumit  vir  do&iflimus ,  quae  ,  dubium  fubtffiflimam  aliquam  rmturam  arbitratus  eft JJ, 
eft,  an  omnes  concefluri  fint.  (I.)  Platoni  de  univerfitatem  rerum  pertinere,  parum  ad 
Heraclito  &  ejus  fententiis  fermonem  hic  efle,  nem  ejus  probandam  valeret.  (III.)  Hlud m 
affirmat.  At  Plato  Heracliti  haud  memifiit.  Ergo  minus  ferri  debet,  quod.  Platonem  perhibet 
conje&ura  haec  eft,  ex  eo  unice  dufta,-  quod  tum  reliquifle,  cx  Heraclitfca  familia  c]u°1 
Pleno  fe  eorum  referre  fentemiam  ait,  qui  mun-  hoc  velox  &  tenue,  pro  igne  ,  alios  illud  idemr 
dum  in  perpetuo  efle  motu  dicerent.  Fluers  omnia ,  calore  habuifle.  Nihil  eft ,  ex  quo  ullo  jure  ,  5 
praecepit,  quod  notifllmum  eft,  Heraclitus.  Ita-  Cludas,  apud  Platonem  Heracliti  afledtatort&us  ^ 
que  vir  doctiffimus  opinatus  eft,  hanc  efle  fenten-  opiniones  fuifle  proprias.  (  IV. )  Neque  h& 
tiarh  illam,  quam  Plato  exponit  Mihi  autem,  rum  eft ,  Platonem ,  rejettis,  hifcc  fententus, 
ut  verum  fatear,  non  talis  efle  videtur  haec  divi-  xagorae  opinio  nent  adoptafle.  Refert  ulnaxa» 
natio,  ut  controverfia  plane  careat  (II.)  Si  fehterttfdm  Plato ;  haud  vero  flbi  eam  Pr?  ,  Sub 
certum  illud  e(Tet,  quod  pu;at  vir  docti fltmus,  arridere ,  profitetur.  Doleo,-  ftudium  opimon 
Heracliti  dogma  quoddam  in  hoc  loco  proponi,  quibus  femet  ipfem  addixerat  vir  doftifllmus, 
aeque  tamen  certum  haud  foret,  ad  Deum  illud  tum  faepenumero  apud  animum  ejus 

pertinere.  Nam  qui  tenuiffimum  &  velociffimum  in  veterum  locis  cernere  flbi  tfiulta 

aliquid  per  rerum  naturam  penneare  affirmat,  is  quae  aliorum  oculos  &  attentionem  fugm™. 

Iioc  ipfum  velox  &  tenue,  non  ftatim  llmul  ne-  ipfa  veterum  di£ta,  quortun  opc  Dronare  i  ^ 

ceffe  eft,  ut  Deum  efle  putet.  Si  nulla  eflent  Deum  plcrisquc  omnibus  ohm  vrfam  ium 

alia,  quibus  oftendi  pollet,  argumenta,  Heracli -  tam  per  rerum  univerfitatem  tinam  a  ^e* 


§•  3-*  docuerunt  Ethnici' 

«on  contemnendum  illis  inde  argumentum:  nafcitur,  qui  hos  libros  ex  toto  com¬ 
mentitios  eiTe  negant,  fed  faltim  dogmata  ex  veteris  Hermetis  Jivc 

Theuti fipientia  continere,  Jamblichi  nixi  auctoritate,  tuentur.  Ex  Aegypto,  nul- 
dubitem  ,  quin  Orpheus  do&rinam  hanc  ad  Graecos  tranftulerit.  Orpbica  enim 
^rmina  non  modo  hanc  viam  maxime  fequuntur,  verum  etiam  Timotheus  Chrono¬ 
graphus  univerfae,  quam  Orpheus  tradidit,  de  Deo  doCtrinae  hanc  effe  fummam, 
P-rhibet :  Omnia  a  Deo  fafta  Junt ,  &  Deus  ipfe  eft  \x)  omnia .  Exftant  quoque 
dejcbyli  in  hanc  rem  verius : 

(*)  Z<&  \<W  «$»}£,  Z&g  jj  yij,  Z&9  J[ 

Z6 £f  7 Zl  7Z6  7&.V (£,  XP  71  T  (/['  60’  \JZSegTtpGV' 


Et  terra  £?  aether  poli  arx  eft  Jupitcr  a 
Et  cunfta  folus ,  aliquid  Jublimius. 

Ejusdem  hoc  carmen  eft  : 


(f)  -  rW  fkv  ug  vrifl  CpxirfJ 

An ku&v  ctfMy  mn 

dr.qnv  uvTog  TntpifjiQtp^q  f 

AnP<?  t  n<pi  7t,  xxr&trf  ,  jg prtjj, 

■ - ■  Nunc  ut  implacabilis 

apparet  ignis ,  nunc  tenebris ,  nunc  aquae 
Par  ille  cerni:  fimulat  interdum  feram , 
Tonitrua,  ventos ,  fulmen ,  ignes ,  (y)  nubila , 

(*)  Grotii  Exc.  p.  57.  (|)  ib.  p.  53. 


Ex 


jjediocri  valent  robore  ad  id ,  quod  effertum  cu- 
demonftrandum.  Nonnulla  enim  id  tantum 
nculcant,  virtutem  &  efficientiam  Dei  rebus 
yninibus  praefto  effe:  aliqua  impiam  Spinofaeien- 

flntiam  con,  iecluntur  ,  qui  Deum  &  mrltcrfam 

looimS?  mlfcuit:  alia  denique  de  anima  mundi 
brn r.HntU-m  *evitcr  ferendae  funt  in  opere 
^,Stlflr.>smoc1i  macLlIac  >  quae  femper 
nobis  maplr^U1C^  ad]unrtum  habent,  ac  cum  alia 
nui  inPvei-iiant’  tUm  ,T1a5110  cos  labore  levant, 
dicandis  ftudSf,  ?P‘"i0"ibus  conquirendis  ac  diju- 

b  %f'Cmni^  D‘nat'™Deor.tib.  II.  Cty.aS. 

omnibus  quoniam  fupra 

Dunt0’  «  hifcc  verfibus  pa- 
,  '„/W“  exifhmafic,  Deum  ciTe  omnia, 

fr  ol  7  ‘be5  mrund'  l,:irtes  D=i  e<fc  membra.  Dc 
b  loci  leufij ,  qyia  cx  contextu  orationis* 


quae  interiit  ,  decerptus  eft,  certi  aliquid  non  au¬ 
deo  decernere.  At  pofterior,  non  tam  abfurde 
impium  fuiffe  Tragicum  hunc,  fatis  mihi  perfpicue 
offendere  videtur  ,  fi  cum  proxime  praecedenti¬ 
bus  conferatur  verfibus.  Vide ,  quinam  verfus  an¬ 
tecedant  eos ,  qui  hic  exftant  deferipti ; 

X  vp i£t  9-»;?*'  r  &ia»,  ^  fu  taxi 

'/OfACiet  u'jtS  ,  O-XfKI  KCV  Kx6l?***l' 

Oix.  e\’  aurea  *  x$l i  fit  »5  nue  Qxitt.xi  ,x.T»Xi 

Sejunge  ab  omni  forde  mortali  Deum , 

Nec  carne  amittum,  nec  tui  fimilem  puta . 

Ignotus  ille  ejl :  nunc  ut  implacabilis  £?e. 

Qui  Deum  nihil  cum  rebus  corporeis  &  mortali¬ 
bus  commune  habere,  tam  fanrte  affeverat,  hunc- 
cine  credibile  eff  paullo  tamen  poft  docuiffe, 
Deum  orbemque  hunc  corporeum  non  differre» 
ct ,  quae  videmus ,  omnia  Deum  ipfum  effe?  Equi¬ 
dem  mullo  njihi  modo  hoc  perfuuterim.  Quocirca 


763  Res  naturae  perjorutrum  habitu  Ethnici  induerunt .  Cap.  1V*‘, 

Latinis  Lucanus  haec  fcripta  reliquit  : 

(  *)  -  Superos  quid  quaerimus  ultra? 

Jupiter  ejt,  quodcumque  vides,  quocumque  moveris, 

A  quo  non  diffident  (2)  Senecae  loci  non  uni.  Quid  ejl  Deus?  inquit  alicubi» 
Quod  vides.  Totum ,  &  quod  non  vides ,  Totum.  Alio  loco:  Sic  folus ,  ait,  ejt  Omnia  • 
opus  fuum  £?  extra  &  intra  tenet.  Neque  eft,  quod  putet  aliquis,  eos  ita  folos  & 
antiquis  fenfiffie,  qui  Deum  mundi  crediderunt  effie  animam,  mundumque  propter- 
ea  univerfum ,  fed  anima  praeditum,  fummum  effie  Deum,  judicarunt.  Eadefl1 
enim  &  illis  opinio  placuit,  qui  Deum  fpe&ari  juffierunt  ut  mentem  ab  omni  con¬ 
tagione  corporea  fecretam,  mundique  anima  excellentiorem,  feu  potius  ut  natu¬ 
ram  fimpliciffimam ,  ipfaque  etiam  mente  fuperiorem  &  praeftantiorem.  In  qui¬ 
bus  quidem  Xenophanes ,  Parmenides ,  &  MeliJJus  fuerunt,  qui  Deum  effie  docuerunt 
556 unum  &  omnia,  quoniam  non  fieri  cenfebant  poffie,  quin  res  omnes,  quum  e* 
Deo  profe&ae  effient,  in  eo  certo  modo  fuiffient  antea,  ipfeque  quodammodo  effiet 
omnia.  Neque abeft  ab  hoc  dogmate  is,  qui  Dialogum  compofuit  Afclepianum ;  utpot^ 
qui  &  duo  haec  ,  Unus  omnia  &  Creator  omnium ,  eamdem  vim  &  notionem  habere 
contendit,  &  res  omnes,  antequam  fierent,  in  Deo  exflitiffe,  affieverat:  In  eo 
tunc  erant,  unde  nafei  habuerunt.  Concinunt  reliqui  Libri  Hermetici ,  qui  Deum  de 
omnia ,  quae funt ,  &  omnia,  quae  non  funt ,  decernunt,  ejusque  fententiae  hanc  ra' 
tionem  reddunt :  T«  y.\v  fi  i<p<Mipu<re  ,  tx  'j  p*  iv  kewru.  Qu aecum 

exfiftunt ,  ea  ille  aperuit ;  quaecumque  autem  non  exfijlunt ,  ea  in  fefe  continet.  AlllS 
locis  Deum  perhibet  res  omnes  intra  finum  fuum  abdere  &  occultare , 

7mv&.  Simili  fere  modo  Orphei  carmina,  cur  Deus  fit  Omnia,  exponunt: 

xfiAJ/aif ,  x.  r.  a  Quia  primo  in  f emet  ipfo  celavit  6?  occultavit  omnia ,  antequ 0* 
ferent ,  ac  deinceps  exfinu  fuo  protraxit  &  in  lucem  protulit.  Idem  alio  loco  ait: 

— - -  Ztwof  e/[  yxrt&i  ovftct 

Res  omnes,  priusquam  producerentur,  in  utero  Dei  latebant  ( a )  reconditae . 

Hoc  autem  dogma  novam  rudioribus  fuppeditabat  multos  comminifcendi  De°* 
occafionem  ,  aut  verius,  multa  unius  Dei  nomina  excogitandi,  variasque  virtlIt^ 
&  perfe&iones  fupremi  Numinis  perfonarum  habitu  &  forma  induendi.  Sed  ** 
alia  inde  manabat  in  religiones  veterum  deformitas ,  eaque  multo  minus  ferenda» 
nec  portenti  atque  monftri  diffimilis.  Inanimatas  nimirum  mundi  partes  resqu^ 
naturae  ut  in  perfonas  transformarent ,  Deorumque  ac  Dearum  nominibus  coil 
decorarent,  hac  una  ppinione  adducebantur.  Memini,  me  fupra  ex  Mofcb°P, 
obfervare ,  Deorum  cultores  sd  0*0 [a*U  tc  n  r  Svmuiv  t%o v ,  }  t?nswrS»S 

(*)  Lib.  ix.  v.  580. 

hoc  dicere  voluifle  arbitror  Aefchylum ,  Deum,  to,  vim  &  potentiam  fuain  in  orbe  terrarum 
tametfi  ab  humano  non  comprehendatur  ingenio,  clarare:  nihil  efle  rerum,  quo  Deus  non*.  u 
;iec  concretionis  aliquid  corporeae  admiftum  ha-  ftrumento  vindi&ac  fuac  in  malos,  utatur.  ’gn 
beat,  nec  denique  hominum  ullo  pacto  fit  fimi-  aquas,  feras,  fulmina  mandatis  ltatim  e.ms. 0 

iis,  tamen  varia  ratione,  &  «Hvexfo  habitu  adfci-  perare,  fi  improborum  caftiganda  $g- 


§•  3  2'  Mundi  partes  in  pcrfonas  transformarunt  Veteres .  7 69 

JropagHv,  «no  eodemque  nomine  res  ipfas  naturales  ,  £m<7W* ,  qui  rebus  illis  prae/ide- 
te,  appellare  folitos  fuifle.  Deum,  ut  exemplis  quibusdam  negotium  hoc  illu- 
£mem  quem  igni  artibusque  illis,  quae  ope  indigent  ignis,  praelidere  putabant , 
Hepkaeftum  feu  Vulcanum  appellabant ,  fed  ipfum  etiam  ignem  hoc  nomine  afficie¬ 
bant.  Nomen  Demeter  feu  Ceres  non  modo  Numen  illud  defignabat  quod  fru¬ 
mentum  &  fruges  largiri  hominibus  credebant,  fed  ipfum  quoque  frumen  tum  hoc 
jjomine  veniebat.  Dionyfus  feu  Bacchus  &  Deum  vini  largitorem  &  ipfum  vinum 
fignificabat.  Idem  in  Venere ,  Minerva ,  &  Mufis  contigifle ,  obfervat  Mofchopulus 
ffibjicitque ,  fic  omnia  Deorum  vocabula  olim  efle  ufurpata.  Eumdern  Arnobius 
morem  in  Libris  contra  gentes  reprehendit:  (*)  In  ufu  fer  moras  veflri  Martem  pro 
$ugna  appellatis  ,  pro  aqua  Neptunum ,  Liberum  Patrem  pro  vino ,  Cererem  pro  pa. 

Minervam  pro  flamine ,  pro  obfeoenis  libidinibus  Ve  nerem.  Equidem  haud  negem 
faftum  hoc  interdum  fuifle  ex  lege  figurae  illius ,  quam  rhetores  Metonymiam  vo- 
cant ,  cauflamque  rerum  efficientem  feu  principium,  quod  moderatur  &  agitat 
°ninia,  loco  effedlus  feu  rei  illius,  quae  gubernatur  &  agitatur,  nonnumquam 
bominatum  effle.  Ita  bellqm  faepenumero  Martem  videmus  appellari.  Nec  aliter 
Putem  intelligi  debere  notiflimum  Terentii  enuntiatum  :  Sine  Cerere  &  Libero  friget 
Venus.  Plutarchus ,  cui  vehementer  difplicent  hae  loquendi  formulae,  qui  princi¬ 
pes  ita  loquuti  fune ,  eos  figurate  loquutos  efle,  autumat:  (f)  'armq  *  *W- 

@fAiec  uv&cdty  (pxjufyj  riA atrum ,  Mivxvfyov  %  Gzrox&tVsb&q  <m  Mivxvipit 

?  fru,v  ovlixxci  TX  r  voZ 

Ciinc  «puSoflo ,  TffMivlff  xpe/xf  $  njuvvyovhe.  Sicuti  nos  eum ,  qui  libros  Platonis  emit 
emere  Platonem  dicimus,  &  Menandrum  agere ,  qui  poema  Menandri  agit:  ita  illi  nomina 
Deoium  hberaliter  donis  ac  operibus  Deorum  tribuerunt  ob  utilitatem  ea  honorantes  at¬ 
que  exornantes.  At  fenfim  tamen  homines  ineptos  &  rerum  imperitos,  haud  fine 
magna  erga  Deum  impietate,  his  loquendi  modis  turpiter  abufos  fuifle,  eosque  a 
pnitma  plane  deflexiffle  innocentia,  non  inficiatur:  (**)  01  j  Zftpoi  a 5  ^ 

QjAxSug  civxs-piQofcg  ,  t7n  ne  tk  ? mdtj  T  xxgi ruv  ,  ^  rste  empycixe  t  xva tyxeutn 

*cmxpiifeie,  9ruv  'foiovs  ^  <p6o^f(  a  vr£9<m?op<£oy1if  fxovov9  cilkx  i(fj  voplfalte ,  xtotuv 
*to&ivopuv  riru^cy^uv  «iVw  IvinAtioxv.  Sed  pojleri  horum  imperite  ac  indofte 
Vt  a  accipientes,  inepteque  in  ipfos  Deos  detorquentes ,  ea,  quae  frugibus  accidunt ,  alias 
ponentibus ,  alias  occultatis ,  Deorum  ortus  interitusque  non  vocando  duntaxat ,  fed  etiam 
M  habere  rem  arbitrando ,  /p/0x  abfurdis ,  impiis  tumultuofisque  opinionibus  obruerunt- 

vJptime  Plutarchus  tam  Graecorum,  quam  Aegyptiorum  caftigat  populum  quod 
n  facris  fluis  lamentis  Ju&uque  plenis  imprudenter  prorfus  &  abfurde  Diis  attri- 
ueret  ea  ,  quae  terrae  frudibus  accidere  folent:  ex  quo  evenit,  ut  Deorum  inflo.  cgt 
um  loco  fruges  poftea  haberentur.  Haec  licet  ita  fint,  conflat  tamen,  veteres 
qm  inanimata  mundi  partes  resque  naturales  Diis  connumerarunt,  non  ffimner  H 
fle 31?  fedfTe  lc«*.  venJalio  etiam  modo:  de  quo 

VCrba  ^acientem :  (tt)  Tum  illud ,  quod  erat  a  Deo  natum ,  nomine  ipfus  Dei 


fH^De  mf(n5cm?.P'  236->  (t)  DelCd-  &  Ofir.  p.  375. 


De  nat vfv^tlUr  ^T;  ue nia.  oc  unr.  p.  379.  (**\  Ibid 

^ 'T  J  UQ  nat*  Dc°r.  Lib.  II.  p.  222.  (C.  23.  P.  2987.)  ; 

Lik\  Spraefl  ^ 1  Jat  aPud  Proclum  ,  Juftinum  M.  &  alios  leguntur, 

fictis  LiblVCab  l’  alter  dG  bene*  neC  n0,n,de  re  {Pf^  quam  in  his  verfibus  &  /*r- 

Dehis  Orr,/  •  .  •  1,bns  exPreffi«u  efle,  Cudmrthus  tradit,  fu- 

;  reconditae  J  De  his  Orphet  verfibus,  qui  pra  jam  ex  mrtituto  adurn  efi. 

Eeecg  (b)  Mar- 


Cap.  IV. 


Mundi  partes  in  perfonas 

auum  fruges  Cererem  appellamus,  vinum  autem.  Liberum  tum  wtv» 
Zil  1n\ua  vZefi  major,  fu  appellatur,  ut  ea  ipfa  res  nominetur  Deus.  Pbdo , 
nraeu;r'hunc  moris  fuifle  antiquis  gentibus,  perhibet,  res  corporeas  &  animae, 
praeter  n  \  vero  talia  illis  nomina  imponere,  qualia 


pV,  yjH  «w,  £  Ci  «aw,  *  mtdwiw ,  *,  ' - 7  , . 

0;  j  UU  £  ®l  j  WUTTCcg  *  J[  «»«««•  $ »fW&®V  >  * 

*  «pcvgf  pf^Aw  m*UK,  *  r^alw  4  *Ain  ,  *  xv&^dw ,  .f 

«rwe.W  «<t  £*«v5,  **,«• a4»7.  ,  ®«*r£r«f  «c««  “¥»  “■  6n'“ 6 

«AJn  jS  *  Koftu/,  A^r.jr,  Wrurmx  ,  r  j  3»a«««  iW,.»  ,  W«.»« 
tWy«  «hi  ■*0'*,**mM«  ,  x.  T.  A.  “Hf«  j'  T  «e*  ,  «*  «  ”*<  a‘P‘“fV  *<  *£ 
1  ifZddlw  “Amu., ,  x.  r.  A.  ///»  «aafaor  elementa  conjectata  Juis  decretis 
n?unt  tamquam  Numina ,  terram,  aquam ,  aera,  &?  ignem,  alii  filem  ac  lunam,  cetera- 
TTfidera  tum  fixa  ,  tum  errantia,  alii  coelum,  ah.  mundum  untverfum:  at  tUumJu» 
mumanttquijjimumque  parentem,  illum  magnae  civitatis  prmctpem U  imperatores,,  tnwj 
exercitu  omnia  gubernantem  faltbriter ,  filentio  texerunt ,  tjlts, falje  nominatis  vnponeu * 

attat  alia  vocabula.  Vocant  enim  terram  Cererem,  Profirpinam  Plutonem,  mare  Nep* 
2nt  in  cuius  famulitium  fingunt  turbas  maximas  geniorum  fixus  utr, usque.  Sic  aerei» 
Znonem?ignL  Vulcanum  ,  filem  Apollinem,  lunam  Dianam.  Non  ego  diffiteor, 
fuiffe  inter  veteres,  qui  quatuor  elementis,  foli  praeterea,  lunae,  ceter.sque  1M 
lis  fuos  inefle  animos,  cenfuerint,  liasque  omnes  propterea  naturas  hoc  nomin 
in  Diis  habendas  effe ,  judicaverint.  Ammianus  (b)  Marcellum/ ,  qui  Juliano 
Spiritus  elementorum  coluifle  refert,  hos  fine  dubio  animos,  quos  diximus,  «ntd 
lexit  At  funt  tamen  nihilominus,  quae  partes  etiam  mundi  mentis  atque  anim 
Inopes  pro  Diis  fuifle  a  multis  habitas  extra  omnem  controverfiam  .collocant 
Ipfe  Plato,  qui  in  Cratylo  nomen  Diomfus  interpretatur  largitorem  vmr ,  alioqu 
f|‘o  (Y)  fruges,  quas  terra  producit,  «  ,  dona  Ce, ens,  appella^ 

tantum  tamen  populari  indulget  alias  loquendi  ufui,  ut  vinum  aqua  temperatur? 
TZo  five  calice  Deum  nil  nominare  vereatur.  (  Civitatem  nimirum  fim.lem  i» 

oportere  praecipit  (5)  ,  *  ***»&&■  x%v,4.©-  £«,  ***&*£ 

.  \  iJ/iy  Ccv  xusJu)  Mtvwvtet*  frciGwv  ,  ayovm  mux  *i  [AiTQAOv  a.7n>ynQtj  y  Y . 

IZ  ^^o  irr/ufim  bullit,  at  jlatim  aHerius  Dei  (aquae  m£ 

rum  )  fobrietate  cafiigatum  atque  optime  temperatum  ,  Amu  v#  «afewmtf ftfw  effi^Q 


(*)  De  Decal.  p.  75T-  75*-  (t)  Dc  lcS- 

(5)  De  leg.  Lib.  VI.  (p.  622.) 

(  fc )  Marcellinus  ]  Locum  fine  dubio  hunc  in¬ 
dicat,  qui  Hijlor.  Lib.  XXI.  Cap.  1.  p.  2d3-  le¬ 
gitur:  Elementorum  omnium  fpiritus ,  utpote  peren¬ 
nium  corporum ,  praefentiendi  motu  femper  £?  »W- 
vigetis,  ex  his,  quae  per  difciplinas  varias  af¬ 
feramus  ,  participat  nobifeum  munera  divinandi. 
Explicat  his  in  verbis  Ammianus,  unde  divinatio 
futurarum  rerum  fuo  quidem  judicio  ad  homines 
perveniat,  atque  a  fpiritu  elementorum  omnem  fu¬ 
tura  praedicendi  virtutem  proficifci,  fignincat.  Hic 
auitem  fpiritus  elementorum,  nifi  me  fallunt  omnia , 
Simndi  eft  anima,  per  tota»  rerum  univerfitatem , 


p.  788.  (Lib.  VI.  p.  625.  cd.  Ficini.) 

,  Falli' 

quae  quatuor  confiat  elementis,  pertinens.  * 
tur  ergo  vir  doftiffimus,  (  1.)  quod 
de  [piritibus  elementorum  loqui  perhibet,  y  , 
tantum  fpiritus  meminit.  (2.)  Quod  Jul'aZ.xo 
hos  fpiritus  elementorum  placalfe  victimis,  aU.c 
Ammiano,  tradit.  Nihil  ejus  rei  exibit  al  ^ 
mianum.  Ita  faepe  memoriae  imbecillitas  uoc 
mos  quoque  viros  in  errores  inducit.  iflS 

(  c  \  Sophoclis  ]  Vid.  ex  Stobaeo  HugoG 
ia  'Excerptis  veter.  Comic.  Tragicor.^ ?•  *  ^Q. 

(i)  Sacravit]  Erudita  licet  it  ha  itPf 

ftiijimi  hominii  difputatio;  haud  tam  ^uiJJ 


§.  32.  transformarunt  Veteres .  77x 

Cicero  praeterea  claflibus  .Romanis  praefe&os,  antequam  e  portu  folverent,  facri- 
ficium  offerre  confueviffe  flu&ibus ,  memoriae  prodidit.  Sed  de  his  uberius  in  fe- 
quendbus.  Rerum  naturalium  affe&iones  &  proprietates  in  Deorum  vulgo  nume¬ 
ro  quondam  habitos,  nominibusque  perfonas  decentibus  cohoneflatas  effe,  omni 
vacat  dubitatione.  Tempus  verbi  gratia  in  Eleftra  (c)  Sophoclis  Deus  falutatur: 

$  dyMfYiq  Numen  clemens  efi  longa  dies.  Idem  honos  amori  habetur  a 
Platone  ,  qui  neminem  poetarum  hymnum  amori  ceciniffe  demiratur  ,  ru  'Epult , 
itu  £  nr*™  Sfu,  Amori,  tanto  tamque  excellenti  Deo.  Quamquam ‘in  Phi- 
lebo ,  quum  Protarchus  voluptatem  Deam  falutat ,  hoc  a  fe  impetrare  non  poteft 
idem  Plato ,  ut  hac  quoque  in  re  vulgi  fermonem  imitetur:  (*)  To  'j  ipl, 

«  nfeor dei  «i  r  fo  xcer  ctv9p*nv ,  «&«  5  pcpsir 

<pt&  •  ny  ?  fMv  ‘AQpotiilw ,  07T/I  cMiivy  (plAov ,  tuutIw  <arv*xy>p4j<» ,  r  J[  rjovlu)  oli»  ** 

^<x!Aor.  Reverentia  vero  mihi  femper ,  o  Protarche ,  erga  Deorum  eft  nomina ,  «ewjps 
humana  quaedam ,  fed  maximum  quemque  timorem  exfuperans.  Et  nunc  quidem  Venerem  , 
quemadmodum  ipfi  gratum  eft ,  eam  appello :  voluptatem  vero  rem  cjje  variam  L>  multiformem , 
./tto.  Hoc  igitur  ratum  haberi  debet ,  veteres  certo  quodam  fenfu  mundi  partes 
naturaeque  membra  in  Deos  &  Numina  transformaffe.  Cujus  ego  confuetudinis 
hanc  principem  effe  cauffam  arbitror  ,  quod  Deum  non  modo  res  omnes  pene¬ 
trare  &  permeare,  per  totam  rerum  naturam  fufum  eife,  in  omnibus  denique  & 
in  omnia  vim  fuam  exercere,  perfuafum  haberent,  verum  etiam  Deum  certa  ra¬ 
tione  omnia  effe,  putarent.  Namque  hanc  non  aptius  exiftimarunt  exprimi  polle 
fententiam ,  quam  li  naturae  partibus  perfonarum  accommodarent  habitum ,  Deo¬ 
rumque  &  Dearum  iisdem  poftea  nomina  imponerent.  Duo  vero  rerum  genera , 
fi  a  majoribus  mundi  partibus  difcedas ,  prae  reliquis  hanc  gloriaui  adepta  funt ; 
primo  illa,  quae  eximiam  quamdam  humano  generi  utilitatem  afferunt:  Multae 
aliae ,  inquit  Cicero ,  ( f )  naturae  Deorum  ex  magnis  beneficiis  eorum  non  fine  caujfa  a 
Graeciae  fapientibus  a  majoribus  nojlris  conjlitutae  nominat  aeque  funt .  Rationem  mo¬ 
ris  hanc  continuo  fubjicit:  Quia,  quidquid  magnam  utilitatem  generi  afferret  humano, 

Id  non  fine  divina  bonitate  erga  homines  fieri ,  arbitrabantur.  Deinde  illa,  quae  mag¬ 
nam  in  mentibus  hominum  excitant  admirationem ,  &  portentorum  quamdam 
prae  fe  ferunt  fpeciem.  Quo  Senecae  verba  pertinent :  (5  )  Magnorum  fluminum  ca¬ 
pita  veneramur.  Subita  &  ex  abdito  vafli  amnis  eruptio  aras  habet.  Coluntur  aquarum 
^alentium  fontes ,  &P  ftagna  quaedam  vel  opacitas  vel  immenfa  altitudo  ( dj  facravit. 

Cete- 

<*)  P- 12.  Cp.  72-)  ct)  De  nat.  Deor.  Lib.  II.  p.  222. 

($)  Ep.  XU.  (p.  101.  T.  II.  Opp.) 

'quin  multi  eam  parum  ad  perfuadendum  potentem  veterum  Numina  ad  unum  poftrcmo  Deum  referri. 

'effe  opinaturi  fim.  Haeret  ea  in  eodem,  in  quo  neque  tot  fuiffe,  quot  vulgo  putant,  Graecis  & 
multae  aliae  libri  hujus  partes  vitio  Vir  nempe  Romanis  Deos.  Quanam  vero,  quaefo,  ratione, 
doftiflimus  religionem  veterum  populorum  &  pri-  ut  id  credamus,  a  nobis  impetrare  ftudet? 
vatorum  quorumdam  hominum  de  hac  religione  cos  quosdam  Ciceronis,  Philonis,  &  aliorum  addu- 
.  lententi  as  femper  mifcet,  &  cx  hujus  vel  illius  cit ,  ex  quibus  Stoicos  &  alios  quosdam  plulolo- 
poetac  aut  philofophi  fenfu  facra  aeffimat  Graeco-  phos  apparet  Deorum  nomina  ad  partes  hujus  um- 
rum  &  Romanorum  publica.  Totus  hic  in  eo  verfitatis  traxiffe,  narraffeque  difcipuhs  luis.  Ce* 
eft ,  ut  veteres  populos  Dei  virtutes ,  naturae  re-  rerem  effe  terram  ,  Bacchum  effe  vinum ,  aethera 
r}]ju  partes,  aliaque  id  genus  in  perfonas  convcr-  effe  Junonem,  fapientiam  effe  Minervam.  Itane 

lI1le,  Deorumque  nominibus  appellaffe  doceat:  vero  fugere  poterat  virum  egregium,  Stoicos, 

cx  quo  deinceps  apertum  fieri  poffe  putat,  omnia  quotquot  cum  iliis  hac  in  re  concordes  ru  , 

Eee  ce  2  p 


Cap*  IV. 


yyi  Phy  fica  Antiquorum  Theologia. 

<99  Ceterum  haec  veterum  ratio ,  qua  certo  quodam  modo  rebus  naturalibus ,  nec 

^  modo  ipfis  naturis  anima  vacuis  ,  fed  etiam  harum  naturarum  proprietatibus  & 
affectionibus  perfonarum  &  Deorum  formas  &  habitus  injecerunt,  vere  atque  pro- 
•prie  pbyficd  elt,  quae  vocatur,  antiquorum  Theologia.  Hujus  autem  Theologiae 
non  minima  pars  fub  ipfis  abfcondita  latet  fabulis,  quas  de  Diis  poetae  commenti 
funt.  Eufcbius  quidem  omnes  veterum  fabulas  heroum  hifbriam  resque  geffas- con¬ 
tinere  cenfet;  at  fenfim,  quum  intellectum  effet,  cum  Deorum  infamia  &  irrifione 
narrationes  has  conjunctas  effe , exff itiffe  aliquos, qui  rerum  naturalium  rationes  in 
illis  inveftigare ,  &  ad  phyficorum  myfferia  eas  traducere  contenderint:  (*)  ToixZi* 

lv[  7K  t?  7ru?  casis  QioKoyMt ,  noi  ■>  X^cq  Kw  irpulur  l7n$vl*%{ ,  Aoy&u- 

Tiplv  te  (piAojzQeiy  ,  'ilvjPe  (^■jnv.unpou/  £  'S^tA  ®iuv  Vo^eu/  eioviyvTxvlo ,  efp.’ 

vertex;  dpiffjAopxf  «ic?f  piiOots  '30™™ ortciuritf  ,  ».  t.  A.  <f[  kv  o'u«?  o!&  to  rrvt‘ 


(*)  Pracp.  euang.  Lib.  III.  C.  6.  (potius  Lib.  II.  C.  <5.  p.  73.) 


paucorum  tulifle  fufFragia,  &  a  viris  fapientibus 
irrifos  fuifle?  Docet  hoc  praeclare  tertius  Cicero¬ 
nis  de  natura.  Deorum  Liber;  ut  de  aliis  taceam, 
ex  quibus  idem  intclligitur ,  auttoribus.  Gravius 
etiam  antiqui  Chriftianae  ecclefiae  doctores ,  Ar¬ 
nobius  ,  Lattantius,  Eufebius ,  Augujlinus,  &  alii ,  in 
eorum  invefti  funt  dementiam ,  qui  Deos,  quos  mul¬ 
titudo  colebat,  ipfas  efle  res  naturales,  perfona¬ 
rum  forma  &  habitu  veftitas ,  praecipiebant.  Sci¬ 
licet  privata  haec  tantum  eft  quorumdam  inter¬ 
pretatio  religionum  publicarum,  quam  ratio  negat 
cum  ipfa  religionis  natura  confundi  debere,  nec 
multi  olim  fufeeperunt.  Siccine  vero  licet  ratio¬ 
cinari?  Stoici  &  alii  veterum  Cererem  terrae  no¬ 
men  eirc ,  Neptunum  maris ,  Vulcanum  ignis ,  cen- 
luerunt.  Ergo  ita  fefe  res  omnino  habet.  Ergo 
veteres  iftis  vocabulis  nil  nifi  membra  tantum  uni- 
verfitatis  hujus  indicarunt.  Equidem  hac  argu¬ 
mentatione  parum  commoveor.  Triplex  omnino 
fuit  ratio ,  quae  multos  adduxit  veterum ,  ut  hac 
via  religiones  interpretarentur.  Primum  aliqui  fuis 
de  religione  dubitationibus  hoc  modo  medeban¬ 
tur.  Non  tam  erant  a  ratione  averii  viri  fapien- 
tes ,  quin  inepta  effc  &  Diis  indigna  ,  quae  pu¬ 
blice  ferebantur  a  faccrdotibus ,  intclligercnt.  Re¬ 
ligionem  igitur  quamdam  prudentum  aliqui  eorum 
circumfpiciebant ,  &,  quo  animis  in  varia  tractis 
opem  ferrent,  nec  tamen  omnia  facra  tollerent, 
omnem  Deorum  cultum  ad  fcientiam  naturalem, 
reludante  licet  rc  ipfa  &  hiftoria,  trahebant.  Ilie 
Varronis  &  aliorum  fuit  animus,  quos  omnes  con¬ 
flat  Deos  in  muudo,  in  anima  mundi,  variisque 
mundi  partibus  repende.  Alii  hanc  rationem  id¬ 
circo  ingrediebantur,  ut  difciplinas,  quas  profite¬ 
bantur,  a  facris  &  religionibus  publice  receptis 
non  diftare,  convincerent.  Haec  cauda  Stoicos  in 
primis  urgebat,  qui  fu um  ede  ducebant,  ollende- 
re,  in  poetarum  fabulis  &  Deorum  hiftoriis  omnia 
fuifle  jam,  antequam  Zsn0  nafcerctur ,  Stoica; 


non  fecus  ac  hodie  quidam  cum  Jac.  Tollio ,  quid¬ 
quid  umquam  de  Diis  fcriptuin  eft,  Chymicoruin 
myftcria  continere,  fomniant.  Alii  denique,  quo 
Judaeorum  ,  &  poftea  Chriftianorutn  adverfus 
Deos  argumentis  occurrerent,  commentitiis  ejus¬ 
modi  explicationibus  operam  dabant;  quarum  tat 
men  levitatem  fine  negotio  pcrfpiciebant,  qui  re¬ 
bus  Chriftianis  praeerant.  -(II.)  Poetas  oftendit 
res  faepenumero  inanimatas,  notiones  etiam  in¬ 
terdum  abftractas  in  perfonas  commutade ,  nec  do 
illis  aliter,  quam  de  naturis  per  fe  exfiftentibuS 
Diisque,  loquutos  efle.  Ita  eft  omnino.  Etoliin 
hic  mos  poetis  fuit,  &  hodie  eft.  Quis  vero  fib1 
perfuadeat,  hoc  argumento  nobis  ede  poflb,  no¬ 
mina  Deorum  vocabula  tantum  ede  variarum  na¬ 
turae  partium,  veteresque,  ut  Deum  efle  omnia 
fignificarent ,  univerdtatis  huius  membra  Deoruin 
habitu  &  forma  donafle  ?  Mihi  quidem ,  ex  poe¬ 
tarum  figuris  veterum  de  Diis  opiniones  metiri  vei- 
lc,  aeque  videtur  ede  praepofterum,  ac  fi  Ture* 
hodie  aut  Judaeus  aliquis  ex  noftrorum  vatum  car¬ 
minibus,  in  quibus  fides,  fpes,  pietas,  concor¬ 
dia  loquentes  non  raro  inducuntur,  efficeret, 
tutes  iftas  Deorum  aut  heroum  loco  a  nobis  coli» 
aut ,  ut  accommodatius,  ad  rem  praefentem 
quar,  fi  ex  Torquati  TaJJi ,  Petrarchae,  Mdrim  > . 
&  aliorum  audaciffimis  figuris  cogeret  aliqni*  ’ 
fanftos  illos,  quos  coctus  Romanus  veneratur,  noA 
efle  homines,  fed  vocabula  tantum  variarum  Pcr' 
feftionum  atque  virtutum  in  Maria  virgine  & 
fponfo  ejus  JoJepho  olim  manifeftarum.  Hac  tr 
men  occafione  facere  non  pofTum ,  quin  eos  bre¬ 
viter  moneam ,  qui  veterum  poetarum  lectione  gaU^ 
(Jent,  &  ex  illis  antiquarum  religionum  natura1 
eruunt,  incertum  mihi  vifutn  efle  vates  iftos  attenta 
legenti,  an  in  omnibus  illis,  locis,  in  quibus  re- 
rum  in  perfOnas  transformationes  interpretes  de* 
prehendunt,  ejusmodi  figurae. fint  reconditae.  He' 
Jiodus  inter  filios  ex  Nocte  progenitos  multos  mt 


§•  Phy  fica  Antiquorum  Theologia.  773 

reWv  Ctpxftv y.et  «€*fopi Mfc  ,  bn  <pv<n>cxt  Aiffate  4  Swtietc  t»V  juvfitt  frtnmisLxo-arfo. 
•atque  hujusmodi  fuit  pri/corum  hominum  Theologia ,  quam  nuperi  quidam,  heri  ac  nudius 
tertius  cxclufe  ,  Jic  immutarunt ,  ut /ubtiliorem  nefeio  quam  phihfophandi  rationem  jaClan- 
t€si rerum  fcilicet  naturae  propiorem  de  Deorum  hiftoria  opinionem  inveherent ',  &?  £o- 
^e (lior em  aliquam  novorum  commentorum  J pedem  fabulis  attexerent:  hoc  nimirum  fequuti, 
ut  nec  omnino  a  /celerata  majorum  fuorum  impietate  df cederent ,  nec  omnino  tamen  ex  illo - 
rtnn  religionibus  exfijlentem  confccratorum  Numinum  improbitatem  paterentur.  Hi  ergo 
pumfemel  patrium  errorem  quoquo  modo  procurare  (latuijfent ,  ad  naturalium  caujfarum 
atque  rationum  explicationem  fabulas  traduxere.  Certe  veteris  hiftoriae  partem  non 
riguam  in  commentis  poetarum  de  Diis  abditam  latere,  nemo  fapiens  negaverit: 
recentiores  quoque  Deorum  patronos,  Forpbyrium  exempli  caufla,  &  alios,  pluri- 
mis  antiquas  fabulas  feniibus  oneraffe,  quorum  nihil  umquam  poetis  in  mentem 

ve- 


^erat,  quos  rerum  potius  vocabula  dixeris,  quam 
perionaruin ,  Theogoniae  vf.  224.  p.  46.  fi 

- - MirU  T >)»!?■  'Atxtyi.  Tt*i  £  <X>« AariJI», 

r’  fy»  TiKf  K«{ TifofvfJtjo.  * 

Airxs  "Eptf  rvytp',  rUt  pi,  nl,o, 

— _  Tofi  hanc  fraudem  enixa  efi  &  amicitiam. 
Seniumque  noxium  £?  contentionem  peperit  per - 
tinae  em.  t  r  * 

C“erZeJhlmtl°  °dicfa  {‘pCrit  iuiim  M°rcm 

UZ  $£%£?*  m’  *  333-  f  -  «9- 

a  T**>  ’&***>*  $»y«Tv(,  nxxetVt  pttyfr», 
K«,'  Kp«r®-,  B,,r,  k^htaSU  yu,a%  rUm. 

Styx  Tero  peperit  Oceani  filia,  Pallanti  mijta, 
%elum  &  Nicen  formofam  in  aedibus , 

At  ro£«r  wm ,  praeclaros  peperit  filios. 

Jlt'lylu-!  in  Prmetl’“>  vim ,  &  Callimachus 
<£°Z-Jrmr  p’  66'  f'  potentiam  &  robur  fa- 
TOlitcs  efle  Jovis,  perhibent: 

’  ®‘“F  1  canict  xuO.o t  itirai ,  ify.  'i  J’tipar, 

A  70  *  Tl  0  xixxi  u<r*t  ilQf*. 

...  Nm  operaZZHumf"’"  tcrtes  cmJlituennt  ’  fei 

I  TUa,propP,0>fi£n  ®aZUr’  ,U>i  “iam  “‘‘“f* 

•nterpretes  in  his  fimilibusquc  locis  profipopoeias 
4c  ’  P°«asque  dc  rebus  &  notionibus  animae  non 
vr>ac  ^  Perihnac  eflent ,  cecinifle,  tradunt. 
*  vero,  num  his  fides  fit  omnino  habenda, 


aegre  apud  me  conftituo.  Dicam  libere,  quid* 
nam  mihi  poetas  hofce  luftranti  in  mentem  vene¬ 
rit.  Vctuftifllmos  populos  fufpicor  a  virtutibus 
&  vitiis,  animique  non  minus,  quam  corporis, 
afte&ionibus  nomina  fumfifle ,  fuisque  impofuifle, 
ut,  vel  quales  eflent  homines,  vel  quales  ciTe 
vellent  fuos  ,  ipfis  vocabulis  eorum  indicarent. 
Habet  tomnis  hiftoria,  tam  Graeca  &  Romana, 
quam  barbara,  infinita  nominum  hujusmodi  exem¬ 
pla  ,  ut  incredibile  nulli  videri  queat ,  primos 
Graeciae  incolas  hoc  facere  folitos  fuifle.  Itaque 
potentia,  robur ,  virtus,  fatum,  vittoria,  conten¬ 
tio,  &  alia  apud  poetas  nomina  hominum  fuifTe 
reor  vocabula  ,  quos  Jupiter  aut  alii  antiquiores 
Graeciae  reges  ac  heroes  comites  aut  fatellites  fibi 
adfeiverant,  cum  alias  propter  caullas,  tum  id¬ 
circo  illis  data,  ut,  quibus  eflent  animi  vel  cor¬ 
poris  dotibus  aut  vitiis,  perfpicuum  eflet.  Qui  vero 
procedente  tempore  veteres  hiftorias  numeris  illi¬ 
garunt,  quum  alii  jam  inter  Graecos  mores  vige¬ 
rent,  habitum  perfonarum  nec  plane  detraxerunt 
his  nominibus,  nec  plane  reliquerunt,  verum  du¬ 
bios  fecerunt  Ieftores,  utrum  res  gcftas  narrarent 
veterum ,  an  vitiorum  virtutumque  ortus  &  cogna¬ 
tiones  traderent:  ex  quo  evenit,  ut  interpretes 
opinarentur ,  ad  figuras  orationis  poeticae  referen¬ 
dum  efle,  quidquid  nominum  ejusmodi  in  carmi¬ 
nibus  antiquis  occurreret.  Hanc  qui  conjecturam 
fpreverint ,  nihil  mihi  commovebunt  indignatio¬ 
nis  :  nec  enim  is  ego  fum ,  qui  me  piitcnTomni- 
bus  veterum  fabularum  notiis  expediendis  parem 
efle:  attamen,  fi  cui  placuerit  ad  ipfos  eam  po* 
tas  applicare,  is  forte,  nifi  aliis  laboret  antecep¬ 
tis  opinionibus  ,  non  minus  in  ca  probabilitatis 
efle,  fentiet,  quam  in  aliorum  cft,  quibus  vete¬ 
res  poetae  obruuntur,  divinationibus.  Ceterum 
alium  mihi  magis  aequiorem  datum  iri  locum,  fpe? 
ro,  quo  alia  nonnulla  de  veterum  Deorum  nomi¬ 
nibus  &  cognominibus  cogitata  proferre,  rationi¬ 
busque  &  teftimoniis  roborare  queam. 

Eee  ee  3- 


(0  Ci, 


7  74* 


Tbyfica  Antiquorum  Theologia . 


Cap.  IV. 


venit,  teflatiflimum  arbitror.  Origenes  jam  ante  Eufebium  &  Porphyriam  quosdam 
fcriptum  reliquit  ex  Deorum  amicis,  turpitudine  &  deformitate  veterum  fabula* 
rum  ,  quae  de  Diis  circumferrentur,  demonftrata,  ad  hoc  fefe  recepilTe  latibulum., 
atque  <bt£*  rdvcov  ,  Itt'  aH^yceJuo;  KxmQ&yeiv ,  «f  excufationem  fibi  pararent  i 

ad  allegorias  confugifie  (*).  Sed  &  diu  ante  natum  Servatorem,  qui  Stoicorum 
principes  familiam  condiderunt,  Zeno ,  Cleanthes ,  &  Cbryfippus  vehementer  in  e° 
elaborarunt,  ut  poetarum  fabulas  de  Diis  aliarum  rerum  imagines  &  figuras  efle 
^oooftcnderent.  Magnam  molejliam ,  Cotta  inquit  apud  (e)  Ciceronem ,  fuf cepit  &  mi¬ 
nime  necejfariam  primus  Zeno ,  pofi  Cleanthes  ,  dein/fe  Cbryfippus  ,  commentitiarum  fo* 
bularum  reddere  rationem ,  vocabulorum ,  cur  quidque  ita  appellatum  fit,  caujfas  expH* 
care.  Quod  quum  facitis ,  i//«d  profecto  confitemini ,  rt/ifer  rm  fe  habere , 
minum  opinio  fit :  eos  ,  gai  Di/  appellantur ,  rerum  naturas  effe ,  «o#  /igwrat  DeoruM- 
Quibus  quidem  ex  verbis  intelligitur,  Stoicos  nil  dubitafle,  quin  poetarum  aud** 
cia  &  licentia  naturae  rerum  parces  perfonarum  habitu  &  Deorum  forma  vcftitae 
eflent,  negafleque,  qui  vulgo  colerentur,  Deos  mentes  efle  aut  animos,  contra 
pro  rebus^commentitiis  haec  Numina  hatmifle.  corporibusque  naturalibus,  quaC 
fapientum  libido  involucris  veluti  &  umbris  contexerit.  Quamnam  Cbryfippus  hac 
in  re  viam  fit  ingreflus,  ex  interpretatione  Samiae  cujusdam  tabulae,  obfeoeno* 
Jovis  &  Junonis  amores  exhibentis,  quam  Origenes  ex  eo  refert,  cognofcere  H' 

CCt :  ( t )  $  Cv  Icujtv  cvfyefu.(j.ci<nv  o  orpvoe  <PiAc<n<p@~  ,  oti  rkV 

hlyw  £  06«  n  vA*i  'ztfiy.ldzotyfcvi ,  Ct  e^rij  ec  v.xmvscr^fnv  t  oAm  *  oAtj  fi  v  ct>  rf 
♦5  r  >j  "H^e ,  ^  o  06oj  o  ZdCf  Gravis  ijlc  philofophus  in  Jcriptis  fij* 

ait :  materiam  ,  pofiquam  a  Deo  rationes  feminales  recepit ,  eas  in  fe  continere  conclu tfis 
ad  univerfum  mundum  adornandum,  Junonemque  in  Samia  hacce  tabula  materiam  refert* \ 
Jovem  autem  Deum.  Quam  explicationem  pius  do6tor  hoc  perfequitur  judicio :  ^ 
toTtm  Sij  ^  rve  tcixths  /uiQxf  %  K’ie  Iviptal®* 

Alco  XCtAtTv  T  69J7  TTKffl  0«3V  ,  5C OtQotpfiv  &<nGeUt*  6»;  SiJ/MXcfiv  dcK*V j  X&B  f^X^ 

ovo pal ^qlvo^j  rat  Hanc  propter  caujfam ,  propter  innumerabiles  alias  ej& 

generis  fabulas  nolumus  nos  nomine  Jovis  praepotentem  omnium  Deum  falutare ,  verum 
raw  pietatem  erga  creatorem  fervantes ,  ne  nomine  quidem  res  divinas  contaminabimus.  Jf?1 
tur  Cbryfippus  Hcran  negabat  feu  Junonem  veram  efle  Deam  ,  aut  naturam  anim?e 
participem  ,  fed  materiae  tantum  indolem  contendebat  fub  imagine  perfonae  111 
ejus  hifloria  adumbratam  cerni,  id  eft,  totam  Junonis  divinitatem  ex  poetar^ 
ingenio  profe&am  efle,  flatuebsc.  Atque  ego  neminem,  qui  Hefiodi  tantum  111 

fpexerit  Theogoniam  ,  dubitaturum  efle  ,  arbitror  ,  quin  non  paucae  fabular^11.’ 

qui' 


(*)  Lib.  III.  contra  Cei f.  p.  123.  (f)  L.  IV.  p.  196. 

(e)  Ciceronem]  Lib.  III.  de  natur.  Deor.  rum  praeceptis  veterique  Graeccrnim  biftoria. 

Cap.  24.  P •  3089.  T.  IX.  Opp.  rum  licet  fcite  ac  ingeniofe ,  contexta  &  c03° 

(/)  Circumdatas  ]  Dedimus  fupra  hujus  rei  mentata. 
fpecimen,  quo  in 'hifloria  Saturni  &.  Jovis,  ut  ab  (g)  Potejt]  Hoc  Platonis  loco  is  quidem  V 
Hefiodo  refertur,  dogmata  quaedam  veterum  phy-  portune  utetur,  qui  philofophi  hujus  aetate  J‘ 
ficorum  latere  recondita  ,  oftendimus.  Hoc  ta-  exftitifle  do&urus  eft,  qui  Deorum  hiftorj3  ^ 
men  minime  impedit,  ne  Jovem  &  Saturnum  crc-  allegorias  converterint.  Sed  nihil  ei  proderit ,  ^ 
damus  homines  fuilTe  in  Deorum  numerum  aggre-  Platonem  huic  hominum  generi  favi (Te,  fe 
gatos,  &  vere  oliin  in  Graecia  vixi  fle.  Eft  nimi-  ftrare  ftudet.  Nec  enim  Plato  placere  utn  ^ 
rum,  id  quod  fupra  latius  docuimus.  Deorum  apud  inftitatum  fatetur,  fcd  rem  omnem  metl1 
Hefiodum  &  alios  poetas  hiftoria  ex  phyfico-  linquit.  ^  fyr 


$•  32.  Phy  fica  Antiquorum  Theologia .  ' 


^ibus  ea  condat ,.  eo  primum  confijio  excogitatae  &  inventae  fint,  ut  naturae  ra¬ 
tiones  atque  viae  imaginibus  &  fimuheris  ami&ae  ob  oculos  ponerentur  :  quod 
firnul  documento  efl,  Deos,  qui  in  illis  inducuntur,  nullos  efle,  quam  res  natu¬ 
re,  perfonarum  &  Deorum  formis  cin&as  &  (/)  circumdatas.  Neque  ipfe  Pia* 
to ,  cui  odio  ceteroquin  commenta  haec  de  Diis  erant ,  ab  hac  plane  potuit  difee- 
<Jere  fententia  Libro  fecundo  dc  republka :  (*)  K«)  eioput^ou: ,  voiu>J;C©- 

*>(  tlf  T  SWAl|C ,  4>T  C0  \S&ZV0iX4S  m7TBtt]u9J.CU;  ,  *Y  vi?5JT»0ltt>  •  i  ^ 

6*:f  te  xe>V«v  o,  77  7i  \Jxromx ,  ^  o  Deorum  pugnas ,  quales  Homerus  fcripfit  mi - 
rime  in  civitatem  recipere  debemus ,  five  per  allegoriam  dicta  haec  fint ,  jfo*  fine  allegoria . 

enim  adolefcens  haec  dignojeere  (q)  potefi.  Dionyfius  autem  Halicarnaffenfis  hanc 
Pkrorumque  animis  opinionem  fuo  tempore  infedille,  commemorat,  quas  Graeci 
circumferrent  fabulas,  eas  partim  fub  Deorum  rebus  gedis  phyfices  occultare <j0i 
praecepta ,  partim  vitae  refte  ac  honede  componendae  leges  praeferibere :  (  f  )  m*- 
'dzp)KuGot  /U£  ,  077  t?  ‘ESdu/JTM*  /utvbuv  tlri  mts  ct>Qfumis  xpy.mpoi ,  c<  jutv  e?n$e«c»>J- 

TK  ^  4>tC7<0f  6^  ci  dfSkl/pOgJuCf  ,  oi  j  'Sffycuvtixq  iViXX  ovyxilyfyjot  T  <X\0fU7n(uV  CVIA" 

Qtfdv ,  T.  a.  Nemo  fiibi  perjuadeat ,  ne/cire  me,  quasdam  ex  Graecorum  fabulis  ge- 
ncri  humano  utiles  effe,  eo  quod  aliae  opera  naturae  per  allegorias  declarant ,  aliae  vero  vi - 
to  humanae  auxilii  fcf  opis  multum  afferunt.  A  quo  non  alienus  ed  Cicero ,  qui,  ($)  Alia 
Quoque ,  inquit,  £X  ratione ,  &  quidem  phy  fica  ,  magna  fluxit  multitudo  Deorum , 
induti  fpecie  humana  t  fabulas  postis  fuppediiaverunt ,  hominum  autem  vitam  fuperflitione 
omni  refer  ferunt. 

Eufebius  ( h )  univerfam  nonnumquam  veterum  Theologiam  eo  unice  conten¬ 
dere  perhibet ,  ut  naturam  animo  &  ratione  vacuam  ad  Dei  majedatem  &  |ho- 
nores  extollat.  r  ec4iu%ov  mto*)  Sed  fas  ed,  haec  ejus  pronuntiata  de  illa 

tantum  accipere  Theologia  ,  quae  pbyftca  dicebatur,  nec  non  de  illis  poetarum  fa¬ 
bulis,  quae  res  longe  alias,  quam  verba  prae  fe  ferunt  ,  inculcant.  Quod  nifi 
«at ,  totum  orbem  accufafle  dicendus  erit  Eufebius  fublatae  prorfus  divinitatis,  & 
idcirco  affirmafle  aliquid,  in  quo  perfpicue  mendacium  ed.  Quisquis  enim,  id 
quod  aliquoties  jam  monuimus,  ullum  ede  Deum  negat  animi  compotem,  is  five 
ex  fortuito  materiae  motu  naturam  rerum  prodiifle  fentiat,  cui  fententiae  Demo - 
Crhum  &  Epicurum  favifle  accepimus,  five,  quod  degeneres  quidam  Stoici  Strate 
que,  nobilis  Peripateticus,  fecerunt,  naturam  genitricem  &  ordine  progredien- 
>  fenfu  licet  &  confilio  vacantem  ,  rerum  omnium  parentem  conftituat ,  is 
Deum  omnino  de  medio  tollit  &  ex  orbe  univerfo  ejicit.  Atque  hoc  ego  impie¬ 
ris  genus  (i)  Manilium  his  verfibus  comprehendifie  arbitror: 


(*)  P-  378.  (p.  430.)  (f)  Lib.ILp.G8. 

rSh  }  E$ebiuJ  ]  Praepar.  Euangel ,  Lib.  III 
tjaf'  v;'r  Annfa^m  Jtoc  llbro’  Sed  Eufebii  fentci: 
intolli „if  *u/5P-US>  ^  arbitror,  non  nimis  reti 
HuHo^ hobniffp  T)S  minime  vul£»  veteres  popule 
25“  ^l5l^e°S  alios.  quam  rerum  natura 
Wr.es  &  membra  :  quod  fi  fenfiflet  ,  recte  hi 

V.erU1Jl  eos  ferri  poflTe  negat,  qui  f: 
^  hiftorias  Deorum  ad  res  phylicas  tradu 
:  rqU°MUm  fi  voc,es  Odiantur ,'  univerfaii 
^fll^famil,a,mJ)r0Jiprarrerum  na£ura  mente  i 
muto  vacua  habendam  fore,  fignificat.  Idet 


Aut 

(§.)  Nat.  Deor.  Lib.  II.  p.223.  ( Cap.  24.  p.  2990.) 

fcilicet  Eufebius  profitetur ,  quod  Auguliituu 
Lib.  VII.  de  civit.  Dei  Cap.  27.  5.  o.VI4o. 
T.  VII.  Opp.  Ipfas  phyftologias  quum  corUtdero. 
quibus  dotti  £?  acuti  homines  has  res  humanas  co¬ 
nantur  vertere  in  res  divinas,  ty.hil  video,  Mfi  °d 
temporalia  terrenaque  opera  naturamque  corpoream, 
vel  etiamfi  invijibilem ,  tamen  mutabilem,  potuijf e 
revocari :  quod  nullo  modo  ejl  verus  Deus. 

(0  Manilium]  AfironomitekLib.  I.  vf.  137 
P'  5'  W  Var, 


Cai\  IV# 


Thyfica  Antiquorum  Theologia. 

Aut  neque  terra  patrem  novit,  nec  flamma,  nec  aZr, 
Aut  humor ,  faciumque  Deum  per  quattuor  artus , 

Et  mundi  Jlruxere  globum ,  prohibent  que  requiri 
Ultra  fe  quidquam. 


Illi  vero  ex  recentioribus  vehementer  errant ,  qui  hanc  phyficam ,  de  qua  loqui- 
mur,  de  Diis  do&rinam,  quae  inanimatis  corporibus  fpecies  &  nomina  Deorum 
&  perfonarum  attribuit,  resque  naturae  in  Numina  transformat,  non  differre  ar¬ 
bitrantur  a  philofophica  Scaevolae ,  Varronis ,  &  aliorum  Theologia,  quae  natura¬ 
lis  quidem  etiam  appellari  folet ,  fed  eo  fenfu ,  ut  vox  naturalis  idem  ,  quod  verM 
m^Hique,  fignificet.  Pkyfica  enim  quae  dicitur  Theologia ,  ea  pars  primum  exftidc 
poeticae  difciplinae ,  poftea  ad  popularem  etiam  &  civilem  religionem  manavit? 
maximamque  partem  poecarum  debetur  ingeniis,  quibus  nihil  omni  memoria  prius 
fuit ,  quam  res  inanimatas  &  naturam  fpecie  &  habitu  perfonarum  induere. 
philofophica ,  quae  proprie  fic  vocatur,  Theologia,  de  qua ,  ut  (*)  Varro  ait,  mul0 
tos  libros  philofopbi  reliquerunt ,  nullos  primo  tolerat  intra  fines  fuos  Deos,  praetet 
animatos  &  in  rerum  natura  vere  exfiftentes,  ex  quo  naturales  etiam  Dii  nomi' 
nantur ,  unum  nimirum  fupremumque  Deum ,  rebus  omnibus  fummo  cum  impe' 
rio  praefidentem ,  id  eft  ,  mentem  perfe&iflimam ,  res  omnes  virtute  fua  com' 
plettentem  &  continentem,  ejusque  Suoccjuw  feu  miniftros ,  naturasque 

inferiores  mente  &  confilio  praeditas ,  quales  ftellae  funt  &  daemones :  deinde  ea-' 
602  dem  omnes  commentitios  poecarum  Deos  ,  feu  res  naturae  Deorum  figuris  h1' 
ftru&as  fic  interpretatur,  uti  difciplinae  hujus  lex  &  ratio  poftulat  &  (/)  flagita^ 
S.  Auguflinus  non  uno  loco  hanc  populorum  confuetudinem  tangit,  res  divina* 
rebus  immifcendi  phyficis  &  naturalibus,  nec  injuria  eamdem  reprehendit  & 
fecratur  (m)  Epiflola  XL1X  Neque  illinc ,  inquit,  excufant  impii  fua  facrilega  fMr* 
&  fimulacra ,  quod  eleganter  interpretantur ,  quid  quaeque  fignificcnt.  Omnis  quippe  ili* 
interpretatio  ad  creaturam  refertur  ,  non  ad  creatorem ,  cui  uni  debetur  fervitus  reitflK 
nis  illa,  quae  uno  nomine  Latria  Graece  appellatur.  Libro  etiam  VT.  de  civit.  D* 
C.  8.  (*)  At  enim,  ait,  habent  ifla  phyfiologicas  quasdam  ( ficut  ajunt )  id  e(l ,  nat*' 
r alium  rationum  interpretationes.  Quafe  vero  nos  in  hac  dif putatione  phyfiologiam .  qual' 
ramus  ,  &  non  Theologiam ,  id  eft,  rationem  naturae ,  £?  non  Dei.  < Quamvis  eni 
qui  verus  Deus  eft  ,  non  opinione,  fed  natura  fit  Deus ,  non  tamen  omnis  natura  Deus  er" 
Prima  vero  &  praecipua  origo  perverfiffimi  moris  hujus,  res  omnes,  quibus  natu' 
ra  continetur.  Deorum  fpecie  &  forma  donandi,  nulla  eft,  praeteream,  qa3nl 
aliquoties  jam  memoravimus,  opinionem,  qua  Deum  non  modo  per  totum  terra* 
rum  orbem  fufum  &  res  omnes  animantem  ,  fed  etiam  quodammodo  Omnia  cefl' 
febant  effe.  (Jia  quum  imbuti  effent  fententia  ,  huc  facile  defeendebant  ,  llt^ 
Deum  in  omnibus  naturae  rerum  membris  mundique  partibus  honorandum  &  c°‘ 
lendum  effe ,  decernerent. 

Qua® 

(*)  (P.  120.  T.  VII.)  v 


(*)  Parro]  Apud  Augujlinum  de  civit.  Dei 
Lib.  V.  Cap.  5.  p-  11 6.  T.  vu.  Qpp. 

'(I)  Flagitat  ]  Huic  quantum  tribuendum  fit 
fententiae,  ex  illis  commode  intelligetur,  quae 


paullo  ante  pro  Eofllo ,  quem  hic  iterum  Cud r<v° 
thus  adoritur ,  diximus. 

(w)  Ep.  XLIX.]  Ex  reccntiori  divifione  5^ 


§.32.  Veteres  nil  ni/i  rationis  particeps  pro  vero  Beo  habuerunt.  777 

Quae  quum  ita  fefe  habeant,  neminem  exiftimare  convenit,  viros  fapientes  & 
eruditos  inter  veteres  tam  fuifle  rerum  ignaros  aut  hebetes,  ut  commentitios,  quos 
diximus,  Deos,  feu  rerum  naturae  partes,  quibus  levitas  hominum  perfonirum 
fpeciem  &  Deorum  Dearumque  nomina  injecerat,  pro  veris  propriisque  Numini¬ 
bus  ducerent.  Otium  fruges ,  Cotta  inquit  apud  Ciceronem ,  ( *)  Cererem,  vinum 
Liberum  dicimus ,  genere  nos  quidem  fervionis  utimur  ufitato;  Jed  ecquem  tam  amentem 
eJJe  putas,  qui  illud,  quo  vefcatur ,  Deum  ejje  credat?  Hi  foli  certe  Dii  habebantur 
olim ,  quorum  propter  cultum  &  honores  opem.  atque  beneficia  fibi  polliceri  jure 
quodam  poterant.  Quapropter  nihil,  praeter  id,  quod  exfillebac  re  vera,  ani¬ 
maeque  non  minus,  quam  rationis,  particeps  erat,  in  Deorum  aggregari  fo- 
Lbat  numerum.  («)  Plato  enim  ingenia  fuae  aetatis  ad  impietatem  erga 
Deum  prppenfa  idcirco  folem,  lunam,  itellasque  Deorum  exemiflb  ordine,  feri- 
bit,  quod  ea  nulla  re  alia,  quam  terra  &  faxis  (feu  ignea  quadam  materia)  conr 
flarent,  fenfuque  ac  intelligentia  omni  carerent,  nec  propterea  rerum  humanarum 
ullam  gerere  pojfent  curam,  «fe?  t  civOpumluv  7rpetyi*onuv^  Qf0l,Ti&*  Svvatfjfyj».  (o)  Are - 
Jloteles  fimiliter  in  univerfum  de  Diis  pronuntiat:  Zyv  re  xuyfe  vWa r.Qxaiv  uvne, 
bufytTy  ct^t,  ic.  r.  a.  Omnes  quidem  homines  Deos  putant  nivere,  &  Jimul  operari:  nec 
enim  Endymionis  inftar  cos  dormire ,  ullo  modo  credibile  efl.  lortunata  &  beata  anima¬ 
lia  Deos  efle,  plerisque  perfuafum  erat  veterum.  Quapropter  Arifloteles  in  con¬ 
templatione  omnem  pofitam  efle  Deorum  felicitatem,  concludit.  Ne  ipfe  quidem 
Lucretius  tolli  ex  vita  humana  cupiebat,  quod  vulgo  tum  receptum  erat,  loquendi 
genus,  per  quod  mare  licebat  Neptunum,  fruges  Cererem ,  vinum  Bacchum,  terram 
Matrem  Deorum  nominare.  Tanta  enim  fore  neminem  certus  erat  dementia,  uc 
.has  res  in  veris  propriisque  Diis  numerari  debere  crederet ; 

(f)  Hic  fi  quis  mare  Neptunum  Ceteremque  vocare 
Conjlituit  fruges ,  &  Bacchi  nomine  abuti 
Mavolt,  quam  laticis  proprium  proferre  vocamen , 

Concedamus ,  ut  hic  terrarum  di  ft it  et  orbem 
EJJe  Deum  Matrem,  dum  non  fit  re  tamen  apfe. 

*dem  rationem  ,  quare  terra  pro  Dea  nequeat  haberi ,  hanc  paullo  ante  pro- 
htft  in  medium: 


Terra  quidem  vero  caret  omni  tempore  fenfu. 


Balbus  porro  apud  Ciceronem  primum,  quod  intelligant  homines,  quum  de  Deo 
cogitant,  hoc  efle,  ait,  ut  fit  animans ,  feu  vitae,  fenfus,  &  intelligentiae  parti¬ 
ceps.  Quumque  idem  flellas  nil  dubitaret  rationis  efle  compotes,  in  Deorum  eas 603 
non  veretur  collocare  concilio.  (§)  Quoniam  tenuifiimus  ejt  aether,  &  femper  agi¬ 
ta- 


(*)  pp™*  Deor.  Lib.  III. 
(t)  Bib.  II.  p-  165.  Lamb. 


245.  (Gap.  16.  p.  3o?r.  T.  TX.) 
vf.  654-  P-  38o.  Havcrc. )  (§)  Nat.  Dcor.  L.  II-  P-  2i0' 


nedtftinorum  Ep.  CII.  Quaejl.  3.  $.  212. 

V  N  0^- 

Plato ]  Libro  X.  de  legibus  p.  $<55. 


(0)  Arijloteles]  Uterque  locus,  qui  hic  lau¬ 
datur,  exftat  Mairnor  Moral.  Lib.  V.  Cap,  8. 
p.  184.  T.  III.  (Spp, 

Fff  ff  (P)  «f- 


Veteres  nil  rufi  rationis  particeps  Cap.  IV. 

tatur  &  viget  ,  necejffe  efl ,  quod  animal  in  eo  gignatur ,  ft/tm  fenfu  acerrimo  ejfe. 
Quare,  quum  in  aethere  afira  gignantur ,  confentaneum  efl ,  in  iis Jcnfitm  incjfe  &  intelR ■- 
'gentiam.  Ex  quo  efficitur ,  in  Deorum  numero  aflra  ejffe  ducenda.  Cotta  vero  L?£ro  tertto 
tantum  abefle  difputat ,  ut  omnes  homines  Hellas  in  Diis  habendas  effe  putent ,  ut  po¬ 
tius  muJci  ne  animantes  quidem  eas  effe  concedant.  (*  )  In  qua  quidem  ratiocinatione 
hoc  perfpicue  aflumitur,  nifi  animantes  fint  Hellae,  turpe  fore,  locum  illis  in  Diis 
concedere.  Ob  eamdem  poHremo  cauflam  Plutarchus  univerfam  illam  confuetu- 
'dinem  res  inanimas  Deorum  Dearumque  nominibus  efferendi,  tamquam  impiam > 
abfurdam ,  &  in  Deum  injuriofam ,  prorfus  abrogari  debere,  judicat:  (f)  Auvfe  4 

eiQixf  ijutmiitri  ?,  ctvaucfrqwf  ^  <pQ*tpQctfy.oitg  oivctyv.alicog  i sts'  cc^punruv 

K  xpufdfcuv  rr^fyuxr.v  ovo/xet^  Qiuv  Shpipovlig '  ffiv  culrd  vo^ctq  ©i*?  **; 

f^jr*  »  $  h  «Ss  atyv%iv  ct^fuuztg  i  Qicg  Cxnyfi&w.  Adde,  quod  peffimas  &  impias  ift 
opiniones  excitant ,  qui  Deorum  nomina  rebus  fenfu  animaque  carentibus  &  ufu  homini 
neceffario  pereuntibus  imponunt:  quae  ut  Dii  fint ,  nullo  modo  intelligitur.  Non  enim  D&* 
res  ejt  animae  expers ,  manibus  hominum  fubjefta  aut  obnoxia.  Ex  quibus  omnibnS 
-  efficitur,  quando  de  veris  propriisque  veterum  Diis  fermo  indituitur,  repudia^ 
dam  omnino  effe,  quam  nonnullos  temere  adhibere  video,  diHinflionem  &  divi' 
fionem  Numinum  in  animalia  &  naturalia:  quo  pofleriori  vocabulo  Deos  defignaitf 
animo  &  ratione  vacuos.  Nihil  enim  Diis  aggregare  folebant  antiquiores  populi* 
praeter  id,  quod  mente,  fenfu,  &  confilio  credebant  effe  praeditum.  Quamobr^ 
larvati  illi  Dii,  quos  faepe  diximus,  five  partes  naturae,  Deorum  fpecie  &  habiti 
amiflae,  nulli  funt,  nifi  commentitii  ficlitii  Dii ,  feu  ,  ut  ab  Origene  vocantur  loc° 
antea  laudato ,  rd  'Eftjvuv  d:xr?.ot<rfxx^,  cajfxxromeicSg  $ox.xv(gl  'hero  r  7rfjtypxdruv,  COffl* 
menta  Graecorum  (&  aliorum  populorum),  naturae  ex  rebus  in  perfona^  £?  Deos  cw* 
verfae.  De  quibus  qui  omnium  rectiffime  fentire  volunt,  non  poffunt,  quin  e°s 
fateantur  unius  fummi  Numinis  di  ver  fa  efTe  cognomina  &  vocabula,  a  confidet' 
tione  perfeflionum  ejus  virtutumque,  quas  in  mundo  varia  ratione  patefecit,  tra' 
fla.  Inde  evenit,  ut  in  veteri  Aegyptiorum  de  Deo  doflrina,  quam  fupra  exp°/ 


(*)  De  nat.  Dcor.  p.  24T. 
t-  (t)  DelficL&Ofir.  p.  377* 

(/>)  Seneca  ]  De  beneficiis  L:b.  IV.  Cap.  7. 
p.  427.  T.  I.  'Opp. 

(9)  De  mundo ]  Cap.  7.  p.  869.  T.  I.  Opp. 
■ drijlotelis . 

.  (r)  *4ppella£[e ]  In  hac  viri  dodiffimi  di fpu ta¬ 
lione  ii  tantum  efiet  ordinis,  elegantiae,  &  orna¬ 
tus,  quantum  eruditionis,  &  multifariae  le&ioms, 
nihil  fieri  poffet  prapftantius  &  laudabilius.  Veruin 
haec  dum  confectatur,  &  memoriae  thefaurum  ex¬ 
haurit  ,  illa-  laepenumero  negligit ,  diverfaque 
‘mifcet  ac  confundit,  quae,  li  quod  meum  elT:  ju¬ 
dicium  ,  diftinguere  ac  fegrogare  latius  fuiflfct. 
Omitto v  multa  h;c  repeti,  quae  jam  aliquoties  io: 
culcita  erant:  taceo,  hominum  opiniones  conjun¬ 
gi,  quas  inter,  fi  rite  cuncta  expendantur,  nulla 
cft,  fi  a  verborum  fimifitudme  difcedas,  cognatio: 
•tales  funt  Cottae  &  Balbi  apud  Ciceronem  fenten- 
|iae,  quae  toto  genere  diferepant,  tametfi  hic  fo¬ 


dentur,  Aegyptioramquc  veterum  &  Senecae 
Stoicorum  difciplinac ,  inter  quas  non  medi°c! 
diferimen  intereft  :  conclufionem  tantum ,  quam  5 
longa "hacce  tefUmoniorum  ferie  vir  egregius  duci^ 
breviter  attingam.  Nihil  verius  eit,,  quam  id, 
extrema  ponit  oratione ,  eos.  qui  veterum  fabul. 
ad  res  pbyfkas  traxerunt,  quorum  infignis  q1;10 
dam  numerus  exftitit,  fingulas  res  Dei  noiniu^ 
ac  rurfus  Deuin  rerum  lingularum  nominibus 
pcllaffc.  Ita  ut  facerent ,  inftitutum,  quod*® 
plexi  plerique  erant,  pollulabat ,  &  dilcipH0^ 
quam  feqqqbaptur,  ratio.  Sed  quod  Jaiyus 
ris  fcntentiam  &  religionum  veterum  ejsnlifaf 
nes,  quas  dabant,  pnyficas  certas  fuifle, 
tur,  idque  Jovem,  Junonem,  Cererem,  &  T  . 

•  quos  furffb  Deos ,  cenfet,  quod  Stoici  aliiquep.- 
lofophi  exiftimarunt ,  id  a  vero  plane  remo\. 
eft.  ‘  -Deos  veterum  plerosque  naturae  rerum 


§•  3-*  Pr°  wo  Deo  habuerunt .  779 

Alimus,  Deus  dicatur  &  nullo  efTe  nomine^  &  omni  nomine  gaudere :  quam  rem  is,  qui 
dfclepium  Dialogum  compofuit,  his  verbis  effert:  Quum  non  pojfit  uno ,  quamvis  e  mul¬ 
tis  compofito,  nomine  nuncupari  ,potiusomni  nomine  vocandus  ejl fi  quidem  fit  Unus  Omnia: 

M  necejje  fit,  aut  Omnia  ipfius  nomine ,  autipfum  Omnium  nomine  nuncupari.  Iiuft  Aegyp¬ 
tiorum  dodlrinae  prorfus  affentiri  videtur  (p)  Seneca ,  qui  Deum  effe  illum  dicit, 
cui  nomen  omne  convenit.  Addit  etiam  hoc  declarandi  cauffa:  Quaecumque  voles ,  illi 
nomina  aptabis.  Tot  appellationes  ejus  pqffunt  efie,  quot  munera  Denique  Deum  &  na¬ 
turam  rem  effe  unam  eamdemque,  omniaque,  quae  videmus,  Deum  effe,  decer¬ 
nit.  Eadem  au&ori  Libri  (q)  de  mundo  fentenda  placet,  qui  de  Deo  ita  praedi- 
cat :  rWj»?  iruv  oy.<&  Qinus ,  oin  7nxvluv  otials  ottn(&  uv.  /Jb  otiini  natura  forteque  Deus 
tomen  adeptus  cjt ,  utpote  qui  omnium  rerum  auttor  fit.  Sic  itaque  rationem  conclu¬ 
sus:  qui  olim  naturae  fciendam  ad  res  divinas  traduxerunt,  partesque  hujus  cr- 
his  Numinum  loco  ac  gradu  effe  voluerunt,  eos  reapfe  lingulas  res  Dei  nomine,  & 
viciffm  Deum  lingularum  rerum  nominibus  (r)  appellaffe. 

Ergo  minime  credendum  eff,  praeffanti  ingenio  homines  &  rerum  cognitione 6cx 
eXcellentes  tantum  olim  a  vera  ratione  aberraffe,  ut  commentitios  hofce  Deos,  live 
naturae  membra,  Deorum  fpecie  &  habitu  veftita,  vere  colerent  &  adorarent, 
Nihil  his  divinum  videbatur ,  nifi  id  ,  in  quo  lenium  &  intefligentiam  ineffe  puta¬ 
bant  ,  nec  tam  erant  amentes ,  ut  a  rebus  mente  vacantibus  opem  libi  &  auxilium  fpe- 
rarent  Quidquid  autem  honoris  &  reverentiae  iftiusmodi  Numinibus  exhibebant, 
id  ad  fummum  pertinere  Deum  unice,  arbitrabantur,  a  quo  tota  rerum  natura 
profedla  effet.  Quamquam  nec  illis  vehementer  repugnem ,  qui  propter  intimam 
cum  Deo  conjundlionem ,  cujus  imagines  &  effetius  credebantur  naturae  opera, 
divinos  eis  honores  adhibitos  effe ,  contenderint.  Ergo  non  tam  corpora  natu¬ 
ralia  colebantur,  quam  Deus  in  illis  cultu  &  honore  afficiebatur.  Profitebantur 
enim  hi  Deorum  cultores,  Juliano  interprete,  (*)  lefe  * 

tu  @ocrx,Yl [xcifg:  fccof.il v ,  coelum  non  obiter ,  nec  pecudum  more  contemplari ,  (quae 
quidem  nihil  animadvertunt  &  obfervant,  praeter  ea,  quae  a  corporibus  ipfls 

pro- 

(*)  Julian.  Orat.  IV.  (p.  148.) 


fartes  &  membra,  tuetur,  feu  antiquos  variis  na- 
turac  membris  Deorum  &  perfonarum  habitum  ac 
«omina  impofuiffe,  contendit,  ut  pulcriorcm , 
quam  re  vera  fuit,  antiquarum  gentium  religionem 
■  lciat*  Hoc  autem  quo  nobis  perfuadeat,  Stoico- 
uun  ,  Aegyptiorum,  &  aliorum  quorumdam  philo- 
mphorum  au&oritatcs  in  auxilium  vocat ,  quos 
‘^fpretatos  effe  publicam  religionem, 
hnnV<  r’m  Cn  cero  l  ex  privatorum  quorumdam 
hominum  fenfu  populorum  fenfus  de  Deo  aeftima- 
cv’  ,C]Urod  ProP;l,s  a  temeritate  diffcare  videtur. 
j>-0t  wi.-3 Icm  futffe  veterum  populorum  religio- 
n  exiftimandum  eft,  qualem  eam  finxerunt  fibi 
mines  ingemo  ceteris  pracftantiores ,  infinitis 
Pus  erit  deliberationibus ,  antequam  de  natura 
s  certi  aliquid  decerni  queat.  Variis  enim  mo- 
‘s  emditkres  facra  publica  expofuiffe,  non  igno- 

:  ex  quibus  quinam  modus  ceteris  litante- 
.  ^nuus ,  aeternum  quaeri  poteft,.  Deos 


veterum  ad  naturam  revocarunt  i  at  4riJlote!es  in 
Metaphyjicis  Numina  Graecorum  cum  geniis  fuis 
coelcftibus  compofuit.  Utri  fidem  habebimus?- 
Aequo  certe  jure  hic  funt  Zeno  &  4rijloteles  nec 
altera  fententia  probabilitate  vincit  alteram,  j\lihi- 
quidein  tutiflimum  femper  vifum  eft ,  quidquid 
olim  a  fapientioribus  inventum  eft  ad  te^ndam 
&  velandam  religionum  turpitudinem,  id  omne 
feponere  ,  quum  in  veterum  gentium  fententias 
inquiritur,  nec  tam  eruditorum  virorum  fubtili- 
tates  adoptare,  quam  facerdotum  &.  poetarum 
voces  aufcultare,  facraque  publica  infoicere.  Ve¬ 
reor  ,  ne.  lectoribus  non  nihil  ,ta'edff  aftfefam  , 
quod  hoc  ipfum,  quod  modo  dixi,  faepius  moneo. 
Sed  quum  vir  dodiffl mus  fuani  crebro  repetat  & 
novo  lemper  habitu  veftitaiu  exhibeat  fententiam 
non  dubitavi,  c  re  fore  legentium-,  fi  morem  fere 
eumdem  fervarem,  atque  ratione  non  una»  quili* 
nam  ia  ea  deficies  enuntiarem....  ■  ■-  i, 

Tff  ff  2  (0  ««- 


^8o  In  rebus  naturae  [unimus  Deus  cultus  cjl.  Cap.  IV. 

profe&a ,  fponte  in  fenfus  earum  incurrunt)  feu,  ut  eadem  Oratione  Julianus  (*) 
rem  paullo  dilucidius  &  planius  explicat,  r  ua-ni^  fartas  ^  bofv,  * 

7T  r  «A o^uv  ^  ctfxa&uv  tyuv,  cift.x  cutx  5  r  aQxvvi  m^t7r^»yucyuv  <£t<n' > 

contemplari  coelum  &  mundum  iisdem  oculis,  quibus  boves  &?  equi  f alent ,  verum  iufa 
ut  ab  co ,  quod  condicitur,  ad  Ulud ,  quod  cerni  nequit ,  cogitando  perveniant.  Omnia 
contra  perhibebant  religiofis  fefe  oculis  intueri,  Deumque  in  unaquaque  re  mente 
cernere,  utpote  qui  non  modo  per  res  omnes  fufus  &  intentus  fit,  fed  etiam  Omni J 
(Jfi  quodammodo  dici  queat.  Univerfum  itaque  terrarum  orbem  non  fecus,  ac 
facrofan&am  quamdam  rem,  in  qua  divinitatis  quaedam  ratio  iniit,  fpettabant» 
neque  mundum  effe  aliquid  praecipiebant,  quam  ipffim  Deum  iic  explicatum,  uE 
in  oculos  &  fenfus  incurrat.  Hinc  nomen  Dei  Pan  natum  eft :  quod  vocabulu# 
Deum  defignabat  cum  toto  mundo  corporeo  intime  conjunftum  atque  fociaturfl* 
Nec  alia  verbi  revV  &  Jupiter  poteftas  &  notio  erat.  Etenim  verbum  hoc  non  it* 
quondam  adhibebatur,  ut  nos  nomine  Deus  utimur,  quod  mentem  fignificat  divi' 
nam,  a  natura  rerum  fegregatam  &  abftra&am ,  ftd  Deum  denotabat  una  ciifli 
omnibus  illis,  quae  exeo  procreata  funt  &  genita  ,  uno  verbo,  mundum  univet' 
fum.  In  veteri  Aegyptiorum  inferiptione,  cujus  faepe  mentio  fa&a  eft.,  Deus  v0' 
catur  omne  id,  quod  eft,  quod  erat,  quod  futurum  eft.  Et,  quod  antea  ex  Plu* 
tarcbo  monuimus,  Aegyptii  Deum  principem  &  rerum  univerjitatem  non  nift  nomine 
&  verbis  differre  exiftimabant ,  partim  quod  celfiffimum  illud  Numen  efficienter  ij 
fe  cun&a  continere  abdita  putabant,  partim  quod  Deum  numquam  folum, 
cum  omnibus  fimul,  quae  ex  finu  fuo  protrufic,  totaque  rerum,  quam  condidit» 
natura  copulatum,  tamquam  rem  unam,  animo  concipere  folebant.  (r)  PM° 
etiam  Deorum  amicos  aetate  fua  memorat  (f)  r  ©^r,  Deum  maximum ,  $ 

tfoyoXcr  r  xcV^ov,  mundum  univerfum ,  ac  fi  bina  haec  nulla  ratione  differrent,  confa' 
diffe.  Magna  certe  fuerit,  neceffe  eft,  opinionis  hujus  inter  populos  antiquior*? 
exiftimatio  &  dignitas.  Nam  &  ipfe  Strabo ,  Mojis  res  enarrans,  temperare 
non  potuit,  quin  Mojis  atque  Judaeorum  Deum  ex  ejus  opinionis  lege  de  ferita¬ 
ret  :  (§)  To  me/tx0*  a7nxy]xs,  %  yjr,  ^  Stthctv*» ,  o  kxA2/u%v  Xgpycv  iq  K0<rp&  # 

r  oauv  epvmr.  Mofes ,  ait,  docuit ,  id  folum  Deum  ejje ,  quod  nos  contineret  omrf' 
terram  ac  mire ,  quod  coelum  £?  mundum  rerum  omnium  naturam  appellamus.  N^lCl 
tamen,  exiftimet  aliquis,  Strabonem  hoc  loco  coelum  feu  mundum  anima  car^' 
tem,  aut  naturam  fenfus  inopem  intelligere.  Naturam  fine  ullo  dubio  intelligeI1‘ 
tem  defign-at ,  quae  mundum  univerfum  cum  eonftruxerit  olim ,  tum  omni  terti* 
pore  gubernet  ac  contineat,  at  numquam  a  mundo  feparatim  confideretur  ab 
pinibus.  Atque  hinc  praecepiffe  narrat  Mojin,  neminem  fanae  mentis  id  a  feJ  . 
impetraturum  effe,  ut  Numinis  illius  lignum  quoddam  &  (imulacrum comparet, 
rerum,  qUas  hic  confpicimus,  fimile.  Quod  itaque  idem  (r)  Strabo  de  Perfis 
moriac  prodidit ,  eos  coelum  Jovis  habere  loco  r  *&tvlv  vySlofy  Alet ,  &  ante  Stra 
bonetn  ( v )  Herodotus ,  eos  tQtum  coeli  orbem  Jovem,  id  eft,  fupremum  Deu^’ 

(  ♦)  P.  286.  (f)  De  Legib.  L.  VII.  p.  82i>.  ($)  Lib.  XVI.  p.  86i* 

(O  Piat»]  Nullum  eft  dubium,  quin  haec  dum  dicimus  inquirendum  non  e[fe,  nec  rerum  #8$ 
Platonis  verba  defignet,  quae  Lib .  VII.  de  legib.  fas  multo  Jludio  indagandas.  Sed  quod  ex  his  v 
p.  640-  leguntur:  Te»  ©,i,  y>e,  r  **r-  bis  conftrarc  putat  vir  egregius,  Deorum  c 

QttfAif  *Ti  £„ti r»  hl' ,  8T*  T.Avr^vfx.our»  r'*f  tores  fummum  Numen  &  rerum  univerlit; it 
fdila-,  ipwiflttf,  Maximum  Deum  tetumque  mun ~  pro  rc.una  eademque  habuifle ,  id  nuhi 


S  32. 


Ethnici  Deum  in  operibus  fuis  coluere . 


appellare,  WxAav  »»»£  5  x^vx  A/*  ,  id  neutiquam  ita  quemquam  accipere  de¬ 

bere,  arbitror,  ac  fi  Perfae  corpus  coeli,  fenfu  licet  &  anima  vacans,  fummum 
efie  Deum  exiftimaverint.  Etenim  hoc  unum  uterque  fcriptor  fibi  vult,  Perfas, 
tametll  Deum  fentirent  naturam  efle  fenfus  &  intelligentiae  participem,  tamen 
femper  cum  univerfo  mundo  live  coelo  conjunxifle,  eo  quod  rerum  univer- 
fitatem  &  condidiflet  unus,  &  vi  Tua  tueretur  ac  contineret.  Certum  eft  prae- 
ferea ,  veteres  in  variis  mundi  partibus  variis  quoque  Deum  fub  nominibus  co- 
luiffe:  ita  vim  Dei  in  fuperiori  &  inferiori  aethere  refidentem ,  Minervam  &  J0 - 
vocabant,  in  aere  verfantem  Junonem ,  in  igne  Vulcanum ,  in  mari  Neptunum. 
Quo  pertinet  id  ,  quod  Romanis  cladibus  praefettos  aquis  hoftiam  immolafle,  ante¬ 
eam  mari  fefe  committerent,  feriptum  legimus.  Deum  enim  aquas  imperio  tem¬ 
ptantem  &  in  mari  virtutem  fuam  mirabiliter  exercentem  fine  ulla  controverfia 
hoc  modo  placare  ftuduerunt. 

Ceterum  ipfam  neceflitatem  hanc  fibi  legem  tulifle ,  uti  Deum  in  operibus  fuis 
r^busque  hujus  mundi,  quae  fenfus  feriunt,  venerari  populos  juberent,  antiquio¬ 
ribus  omnino  perfuafum  fuifle  videtur.  Multitudinem  enim ,  quoniam  nulla  ratione 
jn vi(i  Numinis  notionem  in  animis  informare  poflet ,  omnem  ex  mentibus  extur¬ 
baturam  efle  religionem,  vehementer  verebantur,  nifi  norma  quaedam  &  ratio 
divini  cultus  praeferiberetur,  inbecillitati  ejus  &  exiguis  ingenii,  quibus  uteren¬ 
tur,  viribus  accommodata,  qua  in  officio  erga  Deum  continerentur.  Ipfi  illi, 
qui  philofophia  mentes  in  primis  expurgafle  videri  volebant  ,  fatebantur  nihilomi¬ 
nus,  naturam  fibi  divinam  parum  efle  perfpe6lam  &  cognitam.  Quod  dum  fa¬ 
ciebant  ,  fulcris  fibi  quibusdam  &  gradibus  in  oculos  incurrentibus  opus  efle ,  de¬ 
clarabant,  quibus  ad  Deum  veluti  adfcenderent.  Jpfi  apud  Eufebium  Deorum  amici 
hanc  cultus  atque  religionis  fuae  rationem  reddunt:  (*)  ‘Aa-u/xarue  ^  i 9  57r~ 

Tnxyjuv  in :n$v(gc,  £  txtw  Gustus  2^4  r  ciSetv  Qxrt.  Deum 

Jefc  ajunt ,  qui  fine  corpore  fenftbus  obnoxio  rebus  omnibus  infit ,  omnesque  pervadat  ac 
P€rmect ,  per  ca ,  quae  manifefla  funt ,  venerari  ac  colere.  Atque  Plato  fua  memoria 
Jn  hac  omnes  fere  fententia  verfatos  efle,  teftatur:  (f )  (xlyt&v  ©e:»'  ^ 

Cpxu^b  xtj  fyl&Tv  $iiv  ,  &71  trAvtt  pqiy  [xcviTv  tu(  otinw;  tp&vuvjicc  ’  »  aP  coiow  efutf. 
Maximum  Deum  totumque  mundum  dicimus  non  inquirendum  cQe ,  nec  rerum  caujjas  multo 
Jludio  indagandas:  nec  enim  hoc  pium  eft.  Quorum  quidem  verborum  hanc  ego  vim 
fufpicor:  Hominum  officium  effe,  Deum  in  operibus  ejus  mundoque,  qui 
mbje&us  efb  oculis,  venerari:  atque  hoc  eos  decere  cultus  genere  contentos  efle , 
omittere  vero  nimiam  in  exploranda  ejus  natura  curiofitatem  :  nec  enim,  qui  eam 
Confequatur  ingenio,  ullum  umquam  exfliturum  efle  mortalium.  Plato  quidem 
nane  fibi  difplicere  fententiam,  non  obfcure  indicat:  verum  aliis  tamen  locis  li- 
bere  &  aperte  principem  Deum  ,  quem  oculi  noflri  cernere  nequeant ,  largitur,  in 
dis,  quas  ipfe  propofuiflet ,  naturae  fuae  imaginibus,  fole,  luna,  ceterisque  fide- 
ibus,  pacari  &  coli  p0(pe<  Nec  aijcer  Maximus  Tyrius:  qui  t^metfi  exhortetur 

hu- 

H  ^raf*-uUaTng>  L*  HI-  C.  13.  p.  121. 

(t)  legib.  L.  vil.  p.  821.  (p.  640.) 

obfciirius  eft,  quam  vellem.  Vetat  Plato 

tius  mnUj-  cun0flus  ln  f“Premi  Numinis  &  to- 
mund,  naturam  &  rationes  inquirere  ; 

11  ideo  Graecis  vifm»  cife  . 


nec 

mundum  & 


Deum  minime  differre ,  affirmat. 

(t)  Strabo]  Geosraph.  Lib.  XV.  p .  597- 
(v)  Herodotus ]  Hijlor .  I*  C.  *3J-  P'  55*. 

p  ff  f  f  3.  C*0  Sar* 


J82  Ethnici  Deum  in  operibus  fuis  coluerunt  Cap.  IV. 

humanum  genus ,  ut  mentes  longe  fupra  omnia,  quae  corpore  aggravantur,  attol- 
Cotflat,  fi  quidem  Deum  contemplari  velit:  (*)  t^a®*  $  c$*  i  d&tdcs  tSl  m  i*  t« 

c-ulua&,  ( ce  fisv  fi  tuZ&  %  fcrmmct,,  an  cnihx  iyfovoo,  d'< le/Gp  *j  yvqnct,  % 
fjjfjq  75  xrt^ijrv  Yd(>uc<ry,zvx ) ,  dTAot  fi  t £tw  irixavct  ihQtiv  Sil  fi  iszreoKv\J/au  §  isgfcvis  Ith  ^ 
ecA^ii  tvtsv,  x.  r.  a.  Meta  ipfa  itineris  non  coelum  erit ,  w#c,  quae  in  eo  Jimt ,  corporo , 
(quamvis  haec  quoque  amoena  fint  &  divinitatis  plena ,  utpote  vera  ejus  legitimaque  pro¬ 
genies  ,  £?,  quam  potejl fieri ,  pulcherrime  compofita  &?  ornata),  fed  &  haec  funt  tran ■ 
Jcendenda ,  ipfum  que  fupra  coelum  caput  proferendum ,  *7ta  locum,  in  que n 

nulla  cadit  mutatio ,  veniamus :  difputationi  tamen  his  verbis  finem  facit:  (f)  E»  i) 

o9:v<=7$  Tpof  t1  5  zicrpie  fi  Stjjuui/^y^  5c«r3  tw  i^yc*  tw  tmpovlt  opuv ,  £ 

xvrtTv  tu  iyfovu ,  rttfkdt  ^  jrarrafosrar  coze  o  7roit]Tr(  A lyi'  £  fi  Tpi<rfxv&9j 

filvcv  ©wiJ  imsTjg?  <£'Ao< ,  «TA*  a Atjril oi  cdptQuw  ’  t*7b  jUgv  xar*  Hg^M/ev  «/  ctfipuv  d)u“ 

ari? ,  x.  r.  A.  Si  ^ero  imbecillior  es ,  quam  ut  rerum  omnium  parentem  artificemque  luftrarB 
pofis,  fufficiat  in  praefenti ,  quod  opera  ejus  videas,  quod  filios  ejus  venereris,  hunt  auttfi1 
hi  plurimi  &  omnis  fere  generis ,  non  tantum  quot  Boeotius  poeta  ejje  voluit.  Nec  enifi 
triginta  tantum  Deorum  millia  fupremi  illius  filii  &  amici  funt ,  fed  innumeri :  partim  iJt 
coelo  Jlellarum  corpora,  &c.  Ipfe  ad  extremum  Socrates  non  modo  hanc  viafl} 
Deum,  quem  nemo  videt,  in  operibus  ejus,  quae  cernuntur,  colendi  tolgrarj 
pofle ,  largitur,  verum  etiam  Eutbydemo  commendat:  (§)rf07r  81  ye  d a»j$jj  tdya 
ot;  yvuvvj ,  cev  y.n  dixifljw ,  «v  tw?  y.cgpxg  t  ©8av  tSi if9  atis.’  $%oc{x>j  <m  tu  i1}* 
ccvtuv  oguvlt ,  fs&o ik|  tyij  tiuxv  tk?  Verum  me  dicere  ,  etiam  tu  intelliges ,  Ji  n°tl 

exfpediavcris  ,  donec  Deorum  formas  intuearis  ;  fed  fuffecerit  infpicicnti  eorum  opera » 
tum  colere,  tum  honore  prof equi  Deos.  Haec  generacim  dicta  ad  fummum,  poft^ 
Deum  propius  refert ,  a  quo  univerfum  mundum ,  quem  olim  condidit ,  perpetu* 
cura  foveri  &  contineri ,  opinatur.  Namque  hunc ,  quum  aciem  fugiat  oculo- 
rum ,  femet  ipfum  quodammodo  confpicuum  in  operibus  fuis  fecifle ,  &  idcirc° 
in  his  etiam  operibus  colendum  &  adorandum  efle  praecipit.  Haec  praecepi 
num  Viato  atque  Socrates  una  cum  illis  ,  qui  mentem  eorum  accurate  funt  aiTequ,J' 
ti-,  tam  late  patere  voluerint ,  ut,  praeter  animatas  mundi  partes ,  folem ,  lunari» 
&  fidera,  inanimatas  quoque  honore  quodam  afficiendas  efle,  cenfuerint,  id  ver° 
non  fatis  explorate  cognitum  habeo.  Veri  autem  duco  fimillimum,  eos,  qui  air 
liqua  memoria  res  anima  vacantes,  figillatim  principia  rerum  ,  divino  quodam  h°' 
nore  profequuti  funt ,  fpiritus  in  primis  elementorum ,  quod  Julianum  fecifle,  Atn^0 


(*)  DiflT  I.  p.  i*.  (f)  (P.  14-  15.) 

(5)  Xenophon  Mcmorabil.  Lib.  IV.  p.  633. 

(x)  Sanciverunt ]  Etiam  hiccflcnt,  quae  anim-  quo  feriptus  exftat.  Dabo  ego  ipfa  Gregorii 

advertere  liceret,  fi  copiofus  ede  vellem,  Ve-  ba,  quae  luculenter  admodum  vefanlam  Graej^ 
rum  eruditi  leftores  aut  ipfimet  facile  intelligent,  rum  piares  Deos  colentium  explicant,  ex 
quae  requiri  pofTent ,  aut  ex  praecedentibus  obfer-  tione  XXXIV.  quae  fecunda  elt  de  The  fi  . 
vationibus  tantum  colligent  fine  ullo  labore,  quan-  Tom.fi.  Opp.  p.  jj$6.  o/  iu,r*6ictpti  |j  «vt*  y* 
tum  ad  haec  refte  capienda  fatis  efl.  D z  Ammiani,  tu  x*h  f -o^irur,  8  ©s*«  foiftmra»,  ^£1?«  n 

quem  hic  teftatur  Cudworthus ,  loco  paullo  ante  £  *ri\yiw ,  fi  fuiSur,  %  «*  e 

ex  inftitUtO  CgimUS.  r  T»rei?  s  oi*xt*>  ruorr  r  fo]X\ 

(y)  Nazianzenus ]  Dignus  erat  hic  Nazian-  ?  «Wav  J<vn  vitiojjj*^ 

zeni  locus,  quem  totum  deferiberet  Cudworthus.  quique  vitia  ipfa  foedosque  nffettns  Deos ■  e  p  ■ 
Sed  videtur  ipfum  aut  ex  alio  auaiorc  ,  aut  ex  fuerunt,  aut  certe  [ub  Deorum  nomine  c 
memoria  depromfifle,  quum  locum  non  indicet,  'iram  nimirum  ,  caedem ,  libidinem,  temuc  ^ 


'§•  33-  JJfcttlones  &  virtutes  inter  perfontts  Deos  relatae.  783 

nu{  Marcellintis  auttor  efb ,  id  eft  ,  animos  in  illis  praefentes  deprecatos  efie.  Nec 
€nim  multos  olim  exftitifle  ignotum  eft,  qui,  quod  Proclum  docuiffe  poftea,  fu- 
penus  animadvertimus,  elementis  inelie  animos  exiftimarunt.  Forte  alii,  hac  er- 
Sa  res  inanimatas  fuperftitione  infetti ,  daemones  venerari  fefe  putarunt  *  quos  in 
*llis  commorari,  partibusque  mundi  praefidere ,  perfuafum  habebant.  Quo  qui- 
detn  Platoni s  aliorumque  ex  antiquis  pronuntiatum  referre  fas  eft,  qLI*0  04-f 
1,  Deorum  five  daemonum  plena  ejje  omnia ,  (.t)  fanciverunt. 

5.  XXXIII.  Sed  qui  modo  fecum  cogitaverit ,  ita  quondam  prolapfos  fuilfe 
*XJorum  cultores,  ut  non  modo  res  vere  exfiftentes,  animi  licet  &  confilii  inopes 
yerum  etiam  rerum  ejusmodi  affe&iones  &  virtutes  in  Deorum  referrent  ordinem  * 

*s>  credo  ,  confeftim  intelliget ,  phyfica  haecce  Numina  feu  corpora  naturalia* 
Ipecie  &  forma  Deorum  induta,  in  veris  propriisque  Diis  minime  ab  illis  fuifle  ha- 
blta-  Animorum  principio  quis  ignorat  commotiones  &  affe&iones  in  coeleftium 
eoncilio  collocatas  efle?  t«  srafy,  inquit  S.  Gregarim  (y)  Nazianzenus,  qc*V  ivi- 
,  n  iiipwcLv.  Animi  commotiones  Deos  effe  putarunt,  faltem  Deorum  infiar  607 
fenerati  funt ,  id  eft,  aras  aedesque  nominibus  earum  confiacrarunt.  (z)  Theognis  1 
poeta  de  Spe  tamquam  Dea  loquitur : 


fAwif  cv  «i^pk7TBitn  fjtcxtj  0gof  to^Aii  txisiv' 
tVhoi  c/£  bAvjuxw  ef[  C4i'3ffAimvJiS  Keut. 

Vides,  hominem  poetarum  more  ingenio  ludere,  atque  Spem  fingere  unicam  illam 
.  m  e.  *  fiua^  rch6la  eflet  in  coelo  mortalibus,  non  fecus  ac  fi  Dii  omnes  ce- 
en  antiqua  domicilia  fua  totumque  terrarum  orbem  deferuiflent.  Sed  &  publice 
jomanos  templa  dedicafle,  conftat,  cum  aliis  in  locis,  tum  in  foro  olitorio 
J  11  ai .  Pjcns :  in  quibus  quidem  templis  feminae  fpecie  pi6ta  ftabat  aut  fculpta  * 
P3  a  viridi  ami&ae,  calicemque  manu  (a)  tenentis.  Simili  ratione  Amor  &  De  1 
£,erium>  nec  non  Cura,  Memoria ,  Opinio ,  Veritas ,  Virtus ,  Pietas ,  Indes ,  Juflitia 
•ementia  ,  Concordia ,  Victoria  ,  aliaeque  notiones  &  virtutes  ejusmodi  Deorum 
carumque  nominibus  &  honoribus  afficiebantur.  Victoriam  figillatim  una  cum 
L.?  ut.e  x  in  Prologo.  Amphitryoni  praemiflb  Diis  connumerat.  "Jaceo,  pronter 
roitum  &  oftium  curiae  Komanae  aram  Vilt oriae  fiicram  fuifle  pofitam ;  quani 

quum 

honeftam  docet.  Quid  enim  minus  credibile,  quam  a  Diis 
coelum  vacuum  cfle  reliftum ,  quod  omnium  bo¬ 
norum  affluebat  copia?  Deinde  idem  fequentes 
oftendunt  verfus,  in  quibus  poeta  alias  percit  Deas 
enumerare,  quas  pariter  hinc  abiifle.  & terram, 
non  coelum,  reliquijfe,  fingit: 


..1  u c wcr*»  1 1 S  Vf.  II^I.  1132 

fyes  inter  di^i  hujus  haud  dubie  hic  eft : 

Cm  iz;»je‘s°°rbma  r,dma  e* re- 

S  abierunt.  In  S?'™"  homincs)  '»  f«- 
*«>  jungendum  eft  "‘™n!m  vS(fu  vocabu  inn 
Hleo  iudfrio  narum  U?  nominc  •***»•».  Igitur 

Uam  Doetae  exorem?*16  Cuciwortlms  hfc  fcntc”- 
'0tL££  P' ^  ,mt:  ceciniire  ait.  Deos 

in  “,  ‘jf  T“  d°m'"u“fua  defermjje,  fala  Spe 
u  '  Scillc« vocabulum' sLL.,  re- 
ex  conftruftione 
ftL"^!tur.fentc,;.tia-  I!inc  voro  prorfus  a 


«PP*™*  r*.  Z  <pt\t  t  v~ 

0  antice,  terram  reli - 


Temperantia  Charitesque 
querunt. 


Gieorrni^r  .  „  vcro  Pronus  a  jlw.  vili.  Lap.  ro.  p.  7< 

•  *»  mente  alienam  elTe,  primum  res  ipfa  dicatis  plura  commemorat. 


(a)  Tenentis  ]  Lege  Vojjium  de  idololatria 
Lib-  VIII.  Cap.  10.  p.  748.  qui  de  fanis  Spei  dc* 

O') 


^84*  Jffcttiones.  rerum  in  Deos  transformatae  Caf.  IV. 

quum  demoliti  effent  Chriftiani,  (b)  Symmachus ,  regnante  Theodofo,  incredibili 
contentione,  ut  inftauraretur ,  petiit,  his  inter  alia  verbis  cauffam ,  quam  agebat, 
commendans:  Semo  colendam  neget ,  q’tam  profitetur  optandam.  Echo  quoque  fuum  ifl 
Numinibus  locum  obtinebat,  Nox,  cui  gallum  immolare  folebant ,  Somnus  item i» 
quin  ipfa  quoque  Mors :  ne  quid  nunc  de  multis  aliis  ejusmodi  rerum  proprietati¬ 
bus  &  affe&ionibus  dicam  ,  in  Deorum  cooptatis  numerum ,  quarum  locupleti!»; 
mum  contexuit  indicem  Gcrhardus  Jobannes  Vojfus  Libro  octavo  de  Theologia  genti Iu 
Mos  hic  ea,  quae  rebus  ipfis  eveniunt  &  accidunt,  perfonarum  Deorumque  f otm 
ma  &  fpecie  donandi,  tam  vulgaris  erat  &  pervagatus  inter  gentes,  ut  Pauluit 
ipfum  ,  Jefum  atque  mortuorum  rejur reSionem  praedicantem  ,  populus  Atbenienfis 
dii  peregrina  introducendi  Numina  coargueret:  id  quod  Cbryfof  ornus  animadvet' 
tit.  Sufpicabantur  enim ,  virum  divinum  ,  ficuti  Jefum  Deum  effe  affirmaret» 
ita  Rcfurrcftionem  feu  ‘Avols*™  ,  tamquam  novam  Divam  ,  (c)  afferre.  Quid’ 
quod  hocce  animi  morbo  res  naturales  cum  Diis  componendi  eo  fefe  multi  p^1 
funt  abduci,  ut  res  quoque  malas,  nec  prrniciofas  minus  &  noxias,  quam  vitiP' 
fas ,  Deorum  honeftarent  vocabulis.  De  rerum  noxiarum  cultu  hoc  Plinii  exftaC 
diclum :  (*)  Inferi  quoque  in  genera  defer  ibunt  ur ,  morbique ,  multae  etiam  pe  fi#* 
dum  effe  placatas  trepidt)  metu  cupimus  :  idcoque  etiam  publice  Febri  fanum  in  Palatio 
dicatum  ejl ,  Orbonae  ad  aedem  Larium  ara  ,  &?  Malae  fortunae  Esquiliis.  De  reru'n 
vidofarum  honoribus  hoc  legi  velim  Ciceronis  pronuntiatum,  aut  Balbi  apud  Cictf 
nem:  (f)  Quo  ex  genere  Cupidinis  6?  Voluptatis  &  Lubcntinae  Veneris  vocabula  confi' 
crata  funt ,  vitio/ 'arum  rerum ,  £?  non  naturalium.  Idem  Cicero  Libro  (d)  de  legib!lS 
Athenis  Contumeliae  quoque  &  Impudentiae  fana  fuiffe  dedicata,  refert,  fed  totaf11 
fimul  hancce  rationem  exfecratur  &  rejicit :  Ouae  omnia  ejusmodi  deteflanda  Ifj  ri' 
pudianda  funt .  Virtutes  enim ,  non  vitia,  confecrare  decet.  (J)  Interim  milas  ejustn0^ 
res  idcirco  tantum,  quae  confecrarentur ,  dignas  effe  habitas,  certum  eft,  ut  Cf 
608  rum  vim  a  fefe  propulfarent  ,  &  perniciem  inde  imminentem  a  capitibus  ft11 
averterent  homines.  Ceterum  quemadmodum  hae  res  naturales  feu  naturae  reru^1.» 
quum  Deorum  in  numerum  cooptarentur,  faepenumero  vera  fua  propriaque  no*11*' 
r!a  retinuerunt;  ita  etiam  interdum  fi 61  a  illis  &  aliena  vocabula  cultores  eafd111 
impofuerunt.  Voluptas  exempli  cauffa ,  in  Deorum  adfeita  numerum,  Volupia,  f 
&  Lubentina  Venus  appellata  eft.  Tempus ,  uti  non  paucis  videtur ,  Cronos  feu  •*?* 
turnus  inter  Deos  vocatum  eft,  quod  &  omnia  producit  ex  fefe,  &  viciffim  o^1 
abforbet  &  intra  fe  recipit.  Prudentia  &  fapientia  Athenae  feu  Mineivae  nome< 
adepta  eft,  quum  Diis  adjungeretur,  (e)  Origenes  certe  Numen  Minervae  ha c 
tione  interpretatus  eft.  Celfim  enim,  qui  non  modore&c  atque  ordine  facere A° 
affeveraverat ,  quos  praepotens  rerum  omnium  Numen  in  fole  &  Minerva  co\& 
juvaret  ,  fed  etiam  cultum  hunc  pietatis  nomine  vehementer  comraendaver^ 

(*)  Hift.nat.  Lib  II.  C.  7.  „  TV  ^  N 

(t )  De  N.  Deor.  Lib.  II.  (Cap.  23.  p.  29S8.  T.  IX.  Opp. ) 

(  5  )  Gruteri  editio  paullo  aliter  iegit. 

■  (b)  Symmachus ]  Epiftolar.  L.  IX.  Ep.  LXI. 

P •  441- 

(c)  Afferre ]  Sed  hanc  interpretationem  loci 
A£t.  XVII.  18.  quae  poli  Chryfojlomummuhls  pla¬ 
cuit,  nec  exigui  nominis,  interpretibus,  non  con¬ 


temnendis  rationibus  alii  debilitarunt,  9udS?  '/o/tf" 
dite  expofuit  Jo.  Chrijl.  IVolfius  in  Curis  pM 
gicis  &  critic.  ad  li.  I.  p.  1255.  1256.  . 

(d)  De  legibus }  Lib.  ii.  C.  u-  P •  33] '  t 
T.  IX.  Opp .  In  Gruteri  editione  ,  quam 


§•  33-  unius  Dei  nomina  fuerunt  Ethnicis. 

his  inter  alia  verbis  objurgat :  (*)  E fa,0v ,  kxaov  0e5  fouivtfyut*,  x  r.  a. 
‘Mlwctv  fflni  $  fal*  mas-o^lw  ipvQomfoctir  oi  'EfAlu^u»  Aoyot,  *V  a>  Uzjtioiau?  ,  tin  yja- 
eJt  \Fmvciwv,  CpMO-wlu  OH  *£  $  A/Cf  yfov&vi  xocGuttAit^Iuu  ,  K.  T.  A.  A 'oS 

filem  praedicamus ,  tamquam  pulcherrimum  Dei  opus ,  &c.  Minervam  vero  at - 

titiet ,  quam  fili  jungit  (Celfus)  ,  multas  de  ea  fabulas  Graeci  nobis  narranti  in  quibus 
Wrum  finfus  quidam  myfiicus  lateat ,  Rtf  fw,  nunc  quidem  haud  dixerim.  Perhibent  ni¬ 
mirum  ,  eam  totam  armatam  ex  Jovis  cerebro  prodiiffe.  Paullo  poft  fubjicit:  *U*  3  % 
^pomho^  fffi  Atydj)  <Ppl»ine  tlvcq  ij  Fac  vero ,  has  de  Minerva  fabulas  figuras 

&  imagines  effe  aliarum  rerum  ,  &  Minervam  nihil  effe  ,  quam  prudentiam.  Igitur 
non  folis  poetis  hoc  in  more  fuiffe  politum ,  videmus ,  ut  rerum  naturalium  affe¬ 
ctiones  &  proprietates  Deorum  Dearumque  perfonis  &  nominibus  ornarent ,  fed 
$  idem  rerum  publicarum  conditores  in  legibus  fuis  aufos  fuiffe.  Ipfe  Cicero  Li¬ 
bro  de  legibus  (f)  civitatis  intereffe  judicat,  ut  Dii  ejusmodi  colantur:  Bene  ve- 
ro ,  inquit,  quod  Mens ,  Pietas ,  Virtus ,  Fides  conferatur  manu:  quarum  omnium  Ro- 
toae  dedicata  publice  templa  funt ,  ut,  illa  qui  habeant ,  (habent  autem  omnes  boni)  Deos 
ipfis  in  animis  fuis  collocatos  putent.  Qua  de  cauffa  quoque  peculiari  lege  facra .  iftius- 
rtiodi  Deorum  communienda  fibi  effe  &  fancienda  ,  ratus  eft,  hac  tamen  adjuncia 
Cautione,  ne  rebus  peftiferis  atque  vitiofis  aliquis  inter  Deos  locus  concederetur: 
slfl  illa  ,  propter  quae  datur  homini  adfcenfus  in  coelum ,  mentem ,  virtutem ,  pietatem, 
fidem ,  earumque  laudum  delubra  funto.  Ncc  ulla  vitiorum  folemnia  obeunto. 

Ut  haec  ita  fefe  habeant,  fi  quis  tamen  harum  rerum,  quas  Diis  addere  veteres 
non  funt  veriti ,  rationes  ex  illius  Theologiae  legibus  metiatur  ,  quam  Varro  natu¬ 
ralem  nominavit,  id  eft,  veram,  non  autem  ex  toto  phyficam ,  Scaevola  vero  philo- 
fophicam  dixit,  id  eft,  cum  poeticae  &  fabulofae,  tum  civili  &  populari  de  Diis 
do&rinae  oppofitam,  propriorum  illae  &  naturalium  Deorum  nomina  &  jura  nul¬ 
lo  prorfus  modo  arrogare  fibi  poterunt.  Tantum  enim  abeft  ,  ut  vita  fenfuque 
gaudeant,  ut  ne  \scfiru<nv  quidem  w  ,  veram  atque  propriam  ejfentiam  £?  fib- 
fiantiam  habeant.  His  armis  Minervae  divinitatem  Origenes  oppugnat ,  quam  pru¬ 
dentiae  fapientes  dicebant  imaginem  &  fimulacrum  effe:  (§)  'iv*  3  *uij 
X&  AlyyJ)  ing  n\xi  jj  'a Multi  ,  vktco  'ni  cujtvs  t  xjztr&xnv  %  t  ktnccv ,  a?  vtysy- 

Ht/ifltc  TftnoAoylctv  'tzuItJw.  Fac  vero ,  has  de  Minerva  fabulas  figuras  &  imagines 
*[fi  aliarum  rerum ,  nec  Minervam  effe  aliquid ,  praeter  prudentiam  ,  faltim  nobis  qftendere 
decet  ejjentiam  &  cxfijlentiam  hujus  rei ,  quae  certe ,  ut  allegoriae  locus  ejje  queat ,  fib- 
fijlere  debet.  Patet,  quaenam  horum  verborum  fententia  fit:  offendant,  inquit 
Origenes,  fi  poffunt,  Deorum  amici,  quo  modo  id  Dei  vel  Deae  tueri  poffit  ho¬ 
nores,  quod  ne  per  fe  quidem  confiftit,  fed  aliis  tantum  naturis  ineff  affe&ionis 

virtutis  loco.  Pari  modo  Libro  primo ,  quo  Ce/fi  disputationem  pro  multitudine 
Deorum  cohtra  Judaeos  refellit,  alia  hujus  generis  Numina,  ut  Memoriam,  Mu- 

fa- 

(*)  C.  Celf.  Lib.  VIII.  p.  421.  (j)  Lib.  IT.  C.  ir.  p.  3354«)  (5)  P.  422. 

Ijaec  verba  exhibere ,  inora  libri  Cudworthus  ob-  affert,  Origenis  'loci  rem  fefe  aliter  habCre  do 

,?.rvat’  fc  legas :  Araqu «  vetus  Jiat  -  Ffqui-  cent.  Illud  quidem  inde  conftat,  Graecos  fapien- 

‘*f  ’  Malae-  Fortunae,  detejlat aeque  ;  quae,  omnia  tiores,  ut  repreheniionem  effugerent,  fabulam  de 
Zu^modi  repudianda  funt..  Neque  dubitem ,  hanc  Minerva  fic  effe  interpretatos.  Ipfe  vero  0ri4e' 
ectl0nem,  quam  &  nupera  Verburgii  editio  reti-  nes  huic  non  accedit  expolitioni,  nec  decernit, 
^ ’  meliorem  effe  emendatione  Cudworthi.  utrum  expofitionibus  iftis  lidern  oporteat  habere, 

U)  Origenes ]  Verum  ipfi,  quos  paullo  poft  nec  ne.  -  r. 

Ggg  gg  r 


?86  Jffcttioncs  rerum  in  Deos  transformat  cie  Cap.  IV. 

farnm  matrem  &  nudas  Gratia s ,  Deorum  exturbat  agmine.  Negat  enim  fieri 
ulla  ratione  poffe,  ut,  quae  iMW  $  ,  .live  fubftantia  &  effentia 

reanr  Diis  tamen  adfcribantur ,  neque  effe  idcirco  decernit  haec  omnia  Nuro  _ 
aliquid,  quam  (*)  'Vklwm  dvctrhcl^^S  r  ir&ypotTuv.  L rae_ 

rum  commenta  &  fiftiones ,  quae  ex  rebus  ipfis  in  per/onas  converfa  &  commuta  al’ 
Cujus  difti  Origenis  vim  nemo  mihi  aptius  &  elegantius  de^raffe  videtui ,  q 
Prudentius  Libro  fecundo  contra  Symmachum  his  verlibus: 

600  (t)  Define  *  fi  Pudor  cfi'  $entilis  in€ptia  *  tandem 

Res  incorporeas  fimulatis  fingere  membris . 

Incorporeas  res  Prudentius  hic  vocat  rerum  affe&iones  &  eventus  ,  qualis  erat 
ria .  cujus  aram  Symmachus  aegre  ferebat  proftratam  jacere  <&  dirutam,  qua  i 
Graecorum  imitatur  philofophos  ,  qui  qualitates  rerum  fimihter  ««*/**** 

incorporeas  efTe  dixerunt.  Ipfos  ego  Deorum  cultores  haud  a  me  impetro,  q 
tam  infanos  fui  fle  credam ,  ut  nihil  omnino  hujus  rei  perfpicerent  &  intelligeren 
Atque  Ciceronem  video,  non  diflimili  ratione  dudtum,  omnes  hofce. Deos  ex  y 
five  philofophica  de  Diis  doftrina  profcripfifle  :  (§)  Numcenfes,  inquit,  ^ 
fubtiliore  ratione  opus  effe  ad  baec  refellenda  ?  Nam  mentem  ,  fidem  ,  fpcrn,  virjut 
honorem  ,  victoriam ,  falutem  ,  concordiam ,  ceteraque  ejusmodi  rerum  vim  habere,  videm»j{ 
non  Deorum.  Aut  enim  in  nobismet  infunt  ipfis ,  ut  mens,  ut  f pes ,  ut  fides,  ut  ™rtus, 
Concordia ;  aut  optandae  nobis  furit ,  ut  honos ,  ut  falus,  ut  victoria ,  (id  efl,  mini 
aliud,  quam  aut  res,  quae  aliis  naturis  eveniunt  &  accidunt,  aut  affectiones  _ 
rum  )  Quare  autem  in  his  vis  Deorum  fit,  tum  intelligam,  quum  cognovero.  Atq  ■ 
aliis  interpofitis ,  iterum  affirmat:  Eos,  qui  Dii  appellantur  ,  rerum  naturas  ejj 
non  figuras  Deorum.  Loquitur  de  illis,  qui  in  fabulis  veterum,  in  quibus  recoli 

fenfus  latent,  Dii  nominantur.  „  -n.  ,•  •  „prfcr 

Quocirca,  quum  ipfi  Deorum  cultores  fafli  fint,  corpora  ifta  naturalia  in 
nas  &  Deos  transformata,  verorum  atque  propriorum  Deorum  numero  comp 
hendi  nullo  modo  poffe  ,  nefeio  ,  quidnam  aliud  fentire  potuerint ,  quam 
hofce  varia  effe  unius  Dei  fummi  atque  maximi  vocabula,  potentiam  atque  fc 
riam  fuam  multis  modis  in  natura  rerum  aperientis  &  explicantis.  Ltemm  v/s  »  ^ 
quam  (f)  Cicero  ait  in  his  omnibus  Deorum  fpecie  ornatam  effe,  mh»  , 
aliud  ,  quam  divinum  aliquid ,  in  qualibet  re  bona  &  utili.  Neque  fJ 

exiftimo  haec  Balbi  apud  Ciceronem  verba  effe  capienda:  (  )  Oiiarum  ^ 

quia  vis  erat  tanta,  ut  fine  Deo  regi  nm  />#**,  ipfa  res  Deorum  nomen  obtinuit. 
nempe  fibi  velle  hominem,  arbitror,  Deum  in  omnibus  illis  naturis,  qwb« v 
rum  nomina  veteres  attribuerint,  agnitum  atque  honoratum  fuifle.  iple  ^ 
tametfl  religioni  non  nimis  favebat,  tamen,  qua  erat  ingenii  follertia  oc 
•ne,  facili  negotio,  quorfum  omnis  haec  fpe&aret  veteriun  fuperftitio,  co J 
bacur:  (tt)  Fragilis,  inquit,  &  laboriofa  mortalitas  in  partes  ijla  digeffit ,  tif 

<  (p.  iS.)  m  P  284.  (v.  57.  5$.)  ($)  De  nat.  Deor.  Lib.  III.  (Cap.  24*  P--°3 

(-)  Nat.  Deor.  L.ll!  P  ttt5  nat.  Lib.  H.  C.  7. 

(f)  Cicero  ]  Denatur.  Deor.  Lib.  II.  Cap.  23.  raajor  ALiquA ,  fic  appellatur ,  ut  ea  ipfa  ™ ’• 

'  T.  IX.  Opp.  ResipfXf  in  vis  inefi  netur  Deus.  (£‘)  0^ 


§.  33*  nnius  Dei  nomina  fuerunt  Ethnicis *  787 

tis  fuae  memor ,  ut  portionibus  quisque  coleret ,  quo  maxime  indigeret.  Addam  infignem 
Prudentii  locum  ex  fecundo  contra  Symmachum  Libro ,  quo  hanc  veterum  religionem,  ,f 
quae  Deum  non  totum  &  conjunttim ,  tametfi  natura  eft  fimpliciiTima  &  ab  omni 
aliena  contagione  prorfus  remota,  coli  praecipiebat,  fed  in  frufta  atque  membra 
vel  uti  diftra6lum  venerabatur,  eo  quod  in  variis  rerum  naturae  partibus  &  cor¬ 
poribus  varia  potentiae  &  virtutis  fuae  documenta  edidiffet- ,  graviter  repre¬ 
hendit  &  increpat: 

(  *  )  Tu ,  me  praeterito ,  meditaris  Numina  mille , 

Quae  fimules  parere  meis  virtutibus ,  ut  me 

Per  varias  partes  minuas ,  cui  nulla  recidi 

Pars  aut  forma  potefl ,  quia  fum  fubjiantia  fimplex  , 

Nec  pars  effe  queo. 

Haec  verba,  quamnam  Symmachus  de  Diis  opinionem  foverit,  manifeflo  declarant. 
Hnam  nempe  rem  &  naturam  coli  judicabat  ab  univerfis,  &  molelte  tamen  gra- 
viterque  ferebat,  Viftoriae  aliorumque  ejus  generis  Deorum  Dearumque,  quibus 
adhuc  populi  ferviverant ,  honores  &  cultum  aboleri.  Igitur  quis  non  videt,  ho¬ 
minem  cenfuiffe  omnia  ifta  Numina,  quae  publicis  Romanorum  legibus  confecrata 
erant,  diverfa  tantum  effe  unius  praepotentis  fummique  Dei  vocabula,  quibus 
Vonfideratio  variarum  ejus  virtutum  atque  operam  locum  &  occafionem  dederit? 
Quamobrem  Viftoriae  quum  immolaret  Symmachus ,  uni  fummoque  Deo  facra  facie¬ 
bat,  verum  ita,  ut  eum  non  totum,  fed  tamquam  illum,  qui  victoriam  populis 
&  regibus  largiretur  ,  ob  oculos  fibi  poneret.  Fabulam  Aegyptiorum  de  OJiri - 
de,  (f)  quem  a  Typhone  crudeliter  dilaceratum  ac  difeerptum  ferebant,  ex  Plu- 
tarcho  fupra  docuimus ,  rem  eamdem  fignificare,  unum  nempe  fimpliciffimumque 
Numen  a  poetis  &  rerum  publicarum  conditoribus  in  multa  commentitia  Numina 
turpiter  divulfum  &  diftra6tum  effe,  eo  quod  vix  una  notione  illud  comprehenditfio 
polle,  arbitrarentur.  Atqui  lfis ,  quae  verae  imago  erat  fapiendae  &  prudentiae, 
difperfa  ifta  membra  coagmentare  iterum,  ex  lege  nimirum  naturalis  feu  philo- 
fophicae  Theologiae,  noverat.  Ipfe  mihi  Plautus  in  Prologo,  quem  Amphitryoni 
praemifit,  non  obfcure  videtur  indicare ,  non  modo  Numina  illa ,  de  quibus  nunc 
agimus  podffimum ,  Victoriam,  Virtutem ,  &  fimilia,  verum  edam  reliquos  Deos, 
Neptunum ,  Martem ,  Bellonam ,  &  alios,  unum  effe  eumdemque  Jovem,  varia  li¬ 
cet  ratione  naturam  rerum  temperantem  &  agitantem.  En  ipfa  poetae  verba : 

Nam  quid  ego  memorem ,  ut  alias  in  tragoediis 
Vidi  Neptunum ,  Virtutem  ,  Vi  oriam , 

Martem ,  Bellonam  commemorare ,  quae  bona 
Vobis  feciffent  ?  queis  benefaftis  meus  Pater 
Deum  regnator ,  arebit ettus  (g)  omnibus, 

Me- 

(*)  N.  236.  (p.  289.)  (|)  Ofirin  luminum  eCc  Deum,  patet  cx  inferiptione  apud  Theon, 

^myrn.  Mathcmat.  C.  47.  *•«*]«»  iis  OOris  antiquiflimus  rerum  omniuin  rex. 

U)  Omnibus]  Minor  eft,  nili  me  fallunt  miis  a  nobis  impetrare  ftudet,  ut  multa  veterum 
ninia,  vis. in  his  teftimoniis,  quibus  vir  doditfi-  Numina  nihil  fuiffc  credamus,  quain  unius  uci 

Ggg  gg  ^  peI- 


Voffii  de  multitudine  Deorum  Cap.  IV. 

Memini ,  antea  Gerb.  Job  Voffii  locum  ex  Libro  ejus  (le  Theologia  gentili  a  me 
in  medium*  proferri ,  quo  veterum  non  fecus  proponit  religionem  &  adverfus  Deos 
ftudium ,  ac  li  omnes  cenfuiffent ,  Deos  il.os  ,  quorum  cultus  civitatum  legibus 
5 nfan citus* erat ,  totidem  efle  mentes  fempi cernas ,  neque  natas  ex  re  ulla,  neque 
cujusquam  fubjettas  imperio.  Hic  vero  aequitas  poftulat ,  ut  hominis  eruditi  vi- 
ciflim  memoriam  ab  hac  macula  quodammodo  purgem,  fatearque,  occurriffe  mi¬ 
hi  alium  ab  eo  tempore  locum  in  eodem  libro  ,  quo  aut  priftinam  emendat  opi¬ 
nionem  &  corrigit,  aut  vero  complicatam  animi  notionem  clarius  &  luculentius 
evolvit.  Antiquos  enim  fcribit  populos  credidiffe,  civiies,  quibus  fupplicarentr 
Deos  mentes  quidem  efle  feu  fpiritus  vere  exfiftentes ,  at  minime  aeternos ,  auc 
ex  femet  ipfis  natos,  omnique  lege  ac  imperio  folutos;  omnes  e  contrario  putas- 
fe.  Deos  ex  una  fumma  aeternaque  mente  procreatos  efle,  a  qua  certarum 
rum  mundique  partium  procurationem  &  adminiftrationem  ,  tamquam  a  dornm0 
fuo,  accepiflfent.  Rerum  autem  affe&iones ,  quibus  divini  funt  olim  attributi 
nores,  eas  defignare  arbitratur  vir  do6tiflimus  mentes  feu  fpiritus,  qui  rebus  n'lS 
ex  fententia  veterum  praefiderent ,  easque  pro  lubitu  &  arbitrio  hominibus  imp^r' 
tirent.  Placet  ipfa  ejus  verba  ex  Libri  oCtavi  exordio,  ubi  de  rerum  commentati 
affectionibus.  Diis  ab  antiquis  adfcripds  ,  fubjicere  :  (*)  Hujusmodi  Deorum  pr$ 
immenfa  ejl  copia.  Ac  in  civili  quidem  Theologia  confiderari  /olent ,  tamquam  vient ^ 
quaedam ,  hoc  honoris  a  Jummo  Deo  fortitae ,  ut  affectionibus  ijlis  praeeffent.  Nempe  cr* ' 
diderunt ,  Deum,  quem  optimum  maximum  vocabant ,  non  per  fe  omnia  curare ,  quo  pafl** 
ut  dicebant ,  plurimum  beatitudini  ejus  decederet ,  fed  inftar  Regis  plurimos  habere  MW 
/Iros  6?  Minijlras ,  quorum  fingulos  huic  illive  curae  praefeciffet.  Sic  Jujlitia  ,  qliat 
£?  Aftraea  ac  Themis,  praefecta  erat  aCtibus  cunCtis  ,  in  quibus  jujlitia  attendere tttf’ 
Cornus  curare  creditus  ejl  comeffationes.  Et  fic  in  ceteris  id  genus  Diis ,  nomen  ab  E* 
affettione  fortitis ,  cujus  cura  cuique  commiffa  crederetur.  Quo  paCto  fi  confiderent ur , 
aliter  different  a  j piritibus  five  angelis  bonis  malisque ,  quam  quod  hi  re  vera  a  Deo  conti1 
fint;  illae  vero  mentes,  de  quibus  nunc  loquimur  ,  fint  figmentum  mentis  humanae ,  Pr' 
numero  affeCtionum,  in  quibus  vis  effe  major  videretur ,  comminifcentis  mentes  affcclionib11  * 
fingulis  praefeCtas.  Facile  autem  Jacerdotes  fua  commenta  perfundere  fimplichribus  po 
runt,  quia  fatis  videretur  verijimile ,  fummae  illi  menti ,  Deorum  omnium  regi ,  inmunffa 
fervire  mentes,  ut  eo  perfectior  fit  fummi  Dei  beatitudo ,  minus  que  curis  mplicetur ,  inf;g 
tot  famulantium  numero  fummi  Numinis  majefias  magis  eluceat.  Ac  talis  quidem  op^1 
erat  Theologiae  civilis.  Hic  de  illo  quidem  Deorum  genere  figillatim  loquitur  VK 
Jius- ,  cui  nemo  incorruptae  mentis  divinitatem  vere  ac  proprie  ita  diCtam  adji  ' 


(*)(P-  7350 

perfe&iones  &  virtutes,  perfon3rum  fpecie  indu¬ 
tas  ,  atque  libi  perfuafit.  ( I. )  Locos  aliquot  ex 
Cicerone  producit.  Hi  vero  loci  ex  ore  Balbi 
fumti  funt,  Stoici,  quem  loquenrcm  inducit  Cicero. 
Ergo  hoc  unum  probant,  Stoicos  veterum  fabula¬ 
rum  ineptias  hac  ratione  interpretatos  cire ,  &  ad 
philofophiac  fuae  praecepta  accommodallfc.  Quod 
licuti  facile  conceflerim ,  ita  ex  Stoicorum  argutiis 
&  fomniis  religiones  veterum  aeftimandas  ede, 
nego.  (II.)  Plinii  loco  utitur.  Hoc  autem  Pli¬ 
nii  diclum,  unde  ex  philofophi  hujus  fententia  fa- 


m  fit,  declarat,  ut  multos  fibi  Deos  m°rt^ 
;erent,  nullo  vero  modo  eorum  confirmat^ 
tiam  ,  qui  Deos  veterum  non  paucos  nil  ^ 
inas  fuifie  volunt  virtutes  &  proprietat  * 
’I. )  A  Prudentio  &  Symmacho  quod  mutu 
limonium ,  id  plane  nullum  eft.  Nec  enim  L  ^ 
im,  quid  me  cogat,  video,  ut  exiftimemv  s 
na  mille ,  quorum  meminit  Prudentius ,  vir 
itum  divinas  e(Te,  figuris  perfonarum  anu  ^ 
eta  caftigat  Romanos,  quod  unum  ina 

i  infinita  eft  potentia»  in-  mille  minora  N  . 


§•  33*  Jentent  i  a  examinatur.  7S9 

bere  .poterat ,  eo  quod  nullus  eorum  per  fe  exfifteret,  verum  aliis  tantum  rebus  vir¬ 
tutis  inflar  &  affe&ionis  ineflet.  Et  haec  quidem  Numina  ducit  a  plerisque  omni¬ 
bus  Deorum  cultoribus  pro  totidem  habita  effe  mentibus,  quas  fupremi  Numinis 
genuiflec  potentia,  ejusdemque  providentia  certarum  rerum  gubernationi  &  tute- 
iae  praepofuiifec.  Sed  levi  opus  eft  attentione  ,  ut  &  reliquos  omnes  antiquorum 
Deos  hac  una  Poffium  metiri  regula  intelligas :  Omnes  nempe  civiles  &  populares 
Deos  tamquam  mentes  cenfet  fpe&atos  effe,  non  fempiternas,  cauflae  &  origi- 
flisnefcias,  omnique  dominatione  liberas,  verum  ex  uno  praepotente  Deo  geni- 
t^s>  quibus  idem  varias  mundi  partes  tuendas  commififfet  atque  gubernandas  , 
uiftimftaque  credidiffec  munera.  Igitur ,  quod  ad  caput  rei  attinet ,  nulla  nobis  eft 
cum  J/ojto  diffenfio.  Utrique  negamus,  tam  a  vero  averfos  fuiffe  veteres,  ut  tur¬ 
bam  Deorum,  fuae  voluntati  unice  parentium,  &  ex  infinito  tempore  exfiften- 
fbim,  mundi  gerere  tutelam,  putarent.  Pauca  ergo  reflant  quaedam  ,  eaque 
kvioris  momenti,  quae  nos  ab  eo  fejungunt  ac  divellunt.^ 

Ipfi  antea  monuimus ,  Epiftetum  apud  Amanum  videri  Aeolum  non  pro  uno  ,  fed 
fultis  duxifle  fupremi  Numinis  minillris  feti  daemonibus  ,  quibus  fapiemia  ejus 
lentorum  habenas  in  omnibus  terrarum  orbis  partibus  regendas  tradidiffet.  At¬ 
que  video,  Deorum  amicos,  quos  inducit  S.  Auguftinus ,  de  paturae  rebus  atque 
uffe&ionibus  in  Deorum  cooptatis  numerum  idem  fere  fenfiffe.  Genus  hoc  ,  fi 
iflos  audias,  ignotis  quibusdam  Diis  fe.11  daemonibus  conflat,  quos  Deus  rerum, 
a  quibus  denominantur,  curam  gerere,  easque  elargiri  hominibus  voluit.  (*)  Quo¬ 
niam,  inquiunt,  /ciebant  majores  nojlri ,  nemini  talia,  ni  fi  aliquo  Deo  largiente  Con¬ 
cedi  ,  quorum  Deorum  nomina  non  inveniebant ,  earum  rerum  nominibus  appellabant  Deos , 
quas  ab  iis  fentiebant  dari ,  aliqua  vocabula  inde  flectentes :  ficut  a  bello  Bellonam  nuncu¬ 
paverunt,  non  Bellum;  ficut  a  cunis  Cuninam  ,  non  Cunam  ;  ficut  a  fegetibus  Sege¬ 
tem,  non  Segetem;  ficut  a  pomis  Pomanam,  non  Pomum  ;  ficut  a  bove  Bobonam, 
nof  Bovem  :  aut  certe  nulla  vocabuli  declinatione ,  ficut  res  ipfae ,  nominantur ;  ut  Pecu- 
-nia  ditta  eft  Dea,  quae  dat  pecuniam,  non  omnino  pecunia  Dea  ipfa  putata:  ita  Virtus, 
quae  dat  virtutem,  Honor,  qui  honorem ,  Concordia,  quae  concordiam,  Vi&oria, 
quae  victoriam  dat.  Ita ,  inquiunt ,  quum  Felicitas  Dea  dicitur ,  non  ipfa ,  quae  datur, 61 
Jed  Numen  illud  attenditur,  a  quo  felicitas  datur.  Si  quid  mihi  datum  eft  intelligere, 
Suos  ita  loqui  facit  Auguflinus,  illi  res  naturales,  Deorum  adferiptas  familiae, 
Unum  aut  plures  inferiores  efTe  judicant  five  Deos,  five  daemones ,  quorum  fum- 
unicumque  Numen* adhibeat  operam  in  certis  rebus  cum  gubernandis,  tum 
Rogandis.  Nec  ego  negem  ,  in  tanta  rerum  omnium  ignoratione  incredibilique 

fen- 

(*)  Civ.  Dei  Lib.  IV.  C.  24.  (p.  83.  T.  VII.  Opp.) 

&  unius  fiunmi  Numinis  mu-  cipiantur?  Symmachi  deinde  religionem  plane  per- 
Dppn  5,/r  ,,an-°S  Dcos  diftribuiflent.  Illi  certe  vertit  vir  dortilfimus :  qui  certe  nec  Fi3 oriam  pro 
cun  per  varias  panes  minuebant,  qui  magnam  virtute  fupremi  Numinis  habuit,  nec  Romanorum 
eorum  multitudinem  ex  Deo  fluxific,  atque  nutu  Deos  omnes  ad  unum  luminum  Deum  referendos 
aitntno  divino  varia  in  orbe  terrarum  officia  efie,  opinatus  eft.  Symmachus  unum  quidem  efle 
deJJ  all^veraba™-  Et  quid  multis?  Quod  Pru-  fupremuin  Numen,  viftus  Chriltianorum  argu- 
GX  fententia  Romanorum  fu-  mentis,  non  diffitebatur;  fimul  vero  multos  cfle 
u  Dei  vtrtutious  parere  affirmat,  id  argumento  arbitrabatur  minores  Deos  fuimno  illi  fubjectos,  & 
VinLellm  de  notionibus  animi  aut  de  virtutibus  di-  ab  eo  variis  rebus  &  civitatibus  praeferto?  bl 
i 5  .haud  loqui.  Quaenam  enim  horum  verbo-  ipfis  ejus  verbis  ita  fe  habere  probabo  e\  Epiftol. 
n  ent  lententia,  fi  de  perfcftionibiis  divinis  ac-  Lib.  X.  Ep.  LXI.  p.  44:.  Suus,  inquit,  cuique 

Gggggf 


Cap.  IV: 


790 


Vojjii  de  Diis  Gentium 


fen  tenti  arum  varietate ,  qua  veteres  laborabant  populi ,  fuiffe  fortaflis  aliquos ,  qu1' 
bus  Vojjii  placeret  ratio  ,  iic  uti  Deos  civiles  affe&ionesque  rerum  Deorum  exor¬ 
natas  fpecie  totidem  mentes  aut  fpiritus  efle  ducerent ,  quibus  lingulis  Deus  cer¬ 
tarum  rerum  per  totum  terrarum  orbem ,  nullarum  vero  aliarum  ,  adminiftrati°* 
nem  commififlet.  At  nullo  tamen  modo  fit  verifimile  ,  pl erisque  omnibus 
quondam  vifum  efle  Deorum  cultoribus,  fmgula  Numina  totidem  efle  fpiritus 
mentes,  a  fupremo  Deo  conditos,  quorum  quisque  certam  quamdam  rem,  ubi' 
cumque  ea  fit  in  toto  terrarum  orbe,  in  tutela  fua  habeat,  alias  vero  nusquafl1 
imperet  ac  dominetur.  Ita  quis  fibi  facile  perfuadeat ,  cenfuifle  veteres,  Divain 
Victoriam  unam  efle  feminei  fexus  mentem,  cui  officii  loco  datum  fit,  vi&oriai*1 
in  omnibus  mUndi  partibus  unoquoque  tempore  CunfHs,  qui  eam  confequuntur  > 
larriri ?  Divam  Juftitiam  aliam  efle  mentem  feu  naturam,  quam  idcirco 
procreaverit  facientia,  uteflet,  quae  juftitiam  ubique  terrarum  adminiftrari  ca&‘ 
ret,  legesque  populis  defcriberet,  nil  vero  ageret  aliud  ?  Par  ceterarum  affe&tf' 
num  ratio  eft,  Virtutis ,  Honoris,  Concordiae ,  felicitatis ,  &  aliarum ,  quas  homini 
'  iil  coelum  extulit  amentia.  „  .  r  „.,1. 

Lactantius  Firmiamis  (*)  dum  ineo  eft,  ut  Deorum  refellat  cultores,  qui  fen11 
los  alios  affirmabant  venerari,  quam  unum  fummnm  Deum,  ejusque  miniftr°s» 
quos  i  ple  generaflet ,  auctore  Seneca  in  Exhortationibus ,  dicente:  genurffe  regni  J* 
irinffiros  Deum,  atque  hos  Dei  miniftros  Deos  a  fefe  vocari,  contendebant, 
negat,  Deos,  quibus  facra  publice  facerent  populi,  fi  unum  exceperis,  minim\ 
ede  fupremi  Numinis  ex  eo  genitos.  Verum  hi,  inquit,  neque  Dii  funt ,  neque 

fe  •oncari  aut  coli  volunt.  -  Nec  tamen  illi  funt ,  qui  vulgo  coluntur ,  quorum  &  cX 

'ruus  &  certus  eft  numerus.  Dii  nimirum,  qui  tum  temporis  colebantur,  in  cert 
diftributi  erant  clafles,  numerusque  eorum  humanae  vitae  neceftitatibus  opp°* 
tunitatibus  definitus.  In  his  vero ,  qui  Nobiles  &  Selcfti  vocabantur ,  exiguum  ta 
tum  numerum  conficiebant.  Atqui,  ait  Latt antius ,  quod  ipfi  fatentur  Deorum  c 
tores,  miniftri  fupremi  Numinis  non  duodecim  funt,  aut  viginti ,  non  treceni 
aut  fexcenti,  fed  innumerabiles,  ftellae  atque  daemones. 

(f)  Zeno  Deum  efle  dixerat  naturam  rerum  omnium  potenti  Ili  mam  *  aut 
fe6iiffimam.  Ei  fibrum  Ariftoteles  oppofuit,  in  quo  Dei  definitionem  hanc  leg1^, 
civitatum  aut  rerum  publicarum  ,  id  eft ,  civili  de  Diis  doftrinae ,  repugnare ,  ° 
fervar.  Namque  his  conftitutum  videri ,  rerum  omniuin  poteftatem  totms^ 


(*)  Dcfalf.  relig.  C.  7-  (Inftit.  div.  L.  T.  C. 

(| )  Ariftoteles  adv.  Zenon.  Xenocr.  Gorg.  p. 

mos,  fuus  cuique  ritus  eft.  Varios  custodes  ur¬ 
bibus  cunStis  meus  divina  diftribuit.  Ut  ani¬ 
mae  nafcentibus ,  ita  populis  fatales  genii  divi¬ 
duntur.  Accedit  utilitas,  quae  maxime  homini  Deos 
efterit.  (IV.)  Interpretatio  fabulae  de  Oftride  a 
Typhone  lacerato,  in  qua  novum  opinionis  fuae 
praeli  dium  collocat,  commentam  eft  hominis  jufto 
lubtilioris ,  cui  curae  erat,  plus  fapientiae  &  veri¬ 
tatis  in  religionibus  publicis  reperire,  quam  respfe 
habebant.  In  privatis  ejusmodi  fententiis  &  opi¬ 
nionibus  nemo  fapiens  acquiefeit,  quum  praefer- 
tim  monumentis  rerum  &  biftoriis  abunde  confu- 


7.  p.  5 1.) 

1246.  (C.  4.  p,  841.  T.  II.  Opp. ) 

tentur.  (V.)  Illud  autem  vehementer  miror»  j  {lJ 
vir  do&iflimus  ex  inferiptione  apud  Theone * ^ 
ora  libri  patere  affirmat,  Oftrin  fummun^eC 
Deum.  Longe  fecus  fefe  res  habet,  atrqi»^  n, , 
inferiptio  praeclare  eorum  confirmat  fenteO^.^ 
qui  hominem  &  antiquum  regem  ^ 

cxiftlmant.  Dabo  ipfam  inferiptionem  ex 
Smyrnaeo  de  iis,  quae  in  Mathematicis  ad  r  ^ 
leftionem  utilia  funt ,  Cap.  47*  P •  m*1' 

yuxlixr-yi  cVryT**0* 

Kp«  a  /SxnMviif  a©A^A" 

HANTntf  BASIAETE  021*12  ©tOlE  ^Ql$, 


fententia  examinatur.  79.1 


mundi  cuftodiam  noli  penes  unum  efle  Deum  ,  verum  certos  Deos  certarum  rerum 
procurationi,  hunc  uni,  illum  alteri,  praepofitos  efTe:  E 'mj  «7mv&  inrn&irgv*  * 

SsW  Ket[*Gu\4,  Tb-re  huvotTumlov  %  fiUiupiv  hlycov  ,  fc  tStb  *£  t  5ro^» 

t<V^  a&tjAav  ot  fcol  '  iim  c*  $  ifottfi  'tzujAjuu  $  $  $&  t  tpioAoyixv. 

Etiam  [i  Zeno  Deum  id  ejfe.  fumat,  qued  omnium  eft  pracflantijfimum ,  idque  potcntijft- 
ftum  fi?  optimum  appellet;  tamen  cx  lege  (feu  civili  Theologia)  id  minime  ita  effe 
videtur,  fed  in  multis  praejlantiores  fefe  mutuo  ejfe  Dii  dicuntur.  Non  igitur  ex  eo,  qued 
videtur ,  hanc  omnium  de  Deo  confenfionem  accepit.  Hic  nos  docet  locus  Arijlotelis , 
fion  omnes  civiles,  quibus  gentes  devotae  erant,  Deos  vulgo  pro  celfiflimi  Numi¬ 
nis  miniftris  atque  famulis  efle  habitos.  Attamen,  id  quod  ipfe  non  inficiatur  Ari - 
fioteles,  omnes  unum  Deum  leges  ferre  toti  rerum  naturae ,  ftatuebant ,  nec  id¬ 
circo  multos  efTe  putabant  Deos ,  gradu  atque  poteftate  inter  lpfos  pares.  Igitur 
hoc  certum  atque  ratum  haberi  debet,  id  quod  etiam  Zenonem  refponfurum  fuifle 
nil  dubito  ,  civiles  illos  antiquitatis  &  populares  Deos  unum  tantum  efle,  fummum 
faturae  dominum,  at  in  varias  partes  &  membra  velud  difeerptum  &  fuperfli- 
tione  dilaceratum  ,  in  quem  varia  vocabula  &  nomina  pro  varietate  notionum , 
quas  in  animis  informant  homines,  &  virtutum  ejus  ubique  manifeftarum  copia 
Mortalium  contulerit  religio.  Atque  fatis ,  ut  opinor  ,  a  nobis  jam  demonftra- 
him  eft,  principes  veterum  fapientes  in  hac  omnes  verfatos  efTe  lententia,  varia 
dationum  Numina  totidem  efle  unius ,  quem  natura  diftat  efle  ,  Dei  vocabula. 
Nam  quod  varias  in  Deo  perfeftiones  mortales  diftinfte  conflderari  pofle  ,  intelli- 
gerent,  variosque  potentiae  ejus  effe&us  in  toto  terrarum  orbe  flbi  patere,  cer¬ 
nerent,  ea  re  commoti  fune,  ut  his  perfectionibus  &  effe&ibus  cum  perfonarum 
formam  &  habitum ,  tum  Deorum  fpeciem  &  nomen  attribuerent. 

Atque  ipfum  video  Voffmm  in  hanc  demum  concedere  fententiam,  &  ingenue$i3 
confiteri  ,  ex  Theologiae,  quam  naturalem  vocabant  veteres,  infhieutis  multifaria 
gentium  Numina  nihil  efle ,  praeter  vocabula  &  nomina  ,  quibus  unum  Deum 
portales  quondam  aflfecerint.  Interea  tamen,  id  quod  perfpicuum  eft,  littera- 
tiflimus  hicce  vir  naturalem  hancce  Theologiam  arCfioribus  circumferibit  ,  quam 
par  erat,  limitibus,  neque  fatis  retle  naturam  rerum  in  ea  Dei  loco  efle  habitam, 
perhibet;  etiamfi  naturam  incelligat  fenili  praeditam  ,  confilio,  &  intelligentia.  Ju* 
vat  ipfa  dodiflimi  hominis  verba  recitare:  (*)  Difpar  vero  fententia,  dheologorum 
Naturalium,  qui  non  aliud  Numen  agnofeebant ,  quam  naturam  rerum ,  eoque  omnia  gen¬ 
tium 


;  (*)  Lib.  VIII.  C.  i. 

TOIS,  nNEYM ATI  KAl  OTPANfiT,  HAIftl  KAI 
5EAHNH  KAI  TH,  KAI  NTKTi  KAI  HMEPA  ,  KAl 
I1ATPI  TON  ONTON  KAI  E20MRNt£2N.  In  CO - 
uwia  Aegyptiaca  refert  Euander  fjeripturam  repe- 
rin  regis  Saturni  ^  reginae  Rheae:  Antiquidhnus 
tonium  rex  OJtris  Diis  immortalibus,  fpi  ritui  fi? 
2j/o,  foli  fi?  lunae  fi?  terrae,  fi?  noQi  fi?  diei, 
patri  eorum,  quae  fuvt-,  quaeque  futura  Junt. 
7ec  in  fenfum  placet  huius  inferiptionis  inquirere ; 
??c»  verane  fit,  an  fitta,  explorare-  id  vero  du- 
°!°  caret,  ab  homine  eam  eflh  dedicatam ,  qdLcfc' 
»m°s  honores  fibi  minime  arrogavit.  (IV.)  Plauti 
s;9<;uin  Ipfemet  vir  egregius  haud  magni  aeitimat 


Certe  omni  vacuus  is  virtute  eft  ad  id  proban¬ 
dum,  quod  probatum  effc  cupit  aliis.  Nec  enim 
Plautus  negat,  Neptunum,  Virtutem,  ViSoriam , 
&  reliquos.  Deos  cflfe;  fed  hoc  tantum  ut  credant 
fpeftatores,  poftulat,  beneficia,  quae  his  Diis 
tribui  fbleant,  ipfl  potius  Jovi  accepta  efle  feren¬ 
da,  quippe  qui  Deos,  omnes  regat  &  ad  volunta¬ 
tem  fttam  fi  ea  at. .  Si  nnili  enent’ Dii,  .praeter  Ju¬ 
vem,  ex  mente  Plauti,  nominaque  tantum  divi¬ 
narum  virtutum  pro  Diis  fuiflent  habita,  quomodo 
Jovem  Kftrcyrius.  Pfatmn  fmim,  &  fii\iul  Deum 
regnatorem  vocare  potuiiTet? 

(70  Eru- 


792  Voffit  de  Di/i  Gentium  fentcntia  examinatur .  Cap.  IV. 

tium  Numina  referebant.  -  Nempe  mens  eorum  fuit :  ficut  natura  effet  occupata  circa 

hanc  vel  illam  affcftionem ,  ita  Numina  nominaque  Deorum  variare.  Quum  igitur  ubi - 
cumqud*vim  aliquam  majorem  viderent ,  ita  divinum  aliquid  crederent ,  eo  etiam  devenere » 
ut  immanem  Deorum  Dearumque  fingerent  catervam.  Sagaciores  interim  haec  cunela  unui n 
effe  Numen  ajebant ,  puta  rerum  naturam ,  /fctf  una  foret,  pro  variis  tamen  ejfeftrt 

varia  fortirctur  nomina ,  vario  etiam  afficeretur  cultu.  Haec  Voffius:  qui  naturam  rt' 
rum  vocat  fummum  illum  Deum ,  cui  naturales  unice  ftuduerinc  Theologi ,  non  te- 
cus  ac  fi  naturalis ,  quae  dicebatur ,  Theologia  ex  eo  nomen  invenifiet ,  quod  Phy' 
lices  five  naturalis  Philofophiae  praecepta  fub  involucris  latere  fabularum ,  offen¬ 
deret.  Ego  vero  fupra ,  quod  fatis  elt ,  docui ,  naturalem  Varronis  &  Scaevola 
Theologiam  aeque  late  patere,  ac  philofophicam ,  cujus  antea  hiftoriam  enarra¬ 
vimus,  de  Diis  doctrinam.  Quam  qui  rite  confideraverit,  is  levi  fentiet  negotip» 
non  coecam  quamdam  naturam,  cujus  nemo  notionem  facile  anitno  informaverit» 
in  Dei  locum  a  philofophicis  his  Theologis  fuffe&am  efle.  Patet  item  ex  illis> 
quae  antea  difputavimus,  naturale  iftuc  difciplinae  genus  vocatum  efle  eo  fente» 
quo  opinionibus  ,  commentis  ,  ingenii  ludificationibus  ,  omnibusque  illis  , 
perfonam  &  naturam  tantum  mentiuntur,  non  vero  habent,  vox  naturalis  opp°' 
nitur.  Quare  naturalis  Theologia  eadem  eft,  quae  vera  atque  certa.  Sic  /lugufr' 
nus  (*)  olim  naturam  Deorum ,  nempe  veram,  ab  inflitutis  hominum  de  Diis  dilui)' 
xit.  Idem  quoque,  quodnam  ex  mente  Varronis  dilcrimen  inter  naturalem  &  CY 
vilem  Theologiam  interjectum  fit,  his  verbis  explicat:  (f)  Fieri  potefi,  ut  in  urbe  fi' 
eundum  falf as  opiniones  ea  colantur  &  credantur ,  quorum  in  mundo  vel  extra  mundum 
tura  fit  nusquam.  Quae  quum  extra  dubium  fint  pofita,  tum  demum  Vofjii  verb* 
veritati  erunt  confentanea ,  fi  in  locum  nominis  natura  rerum ,  quam  nemo  DeuH* 
efle  unice  putavit,  praeter  Epicurum ,  Stratonem ,  fimilesque  philofophos ,  qui  fundi^ 
religionem  univerfam  fultulerunt,  fubllituatur  magna  mundi  totius  anima ,  quae  r*. 
mnes  permeat ,  ac  per  totum  fufa  eft  terrarum  orbem.  Hoc  enim  Deo  ufi  funt ,  c, luJ 
inter  veteres  naturalis  Theologiae  lludiofi  videri  volebant :  ad  hanc  refereb^1 
mentem,  quidquid  Deorum  vel  populi  &  civitates,  vel  poetae  colendum  fuade' 
rent :  hoc  fenfu  Deos  omnes  unum  efle  tuebantur  naturalem  Deum  ,  qui  vario 
coleretur  ,  variisque  nominibus  afficeretur  pro  diverfo  modo  atque  ratione 
teftatis  ejus,  quam  in  orbe  terrarum  declaraflet.  Attamen  hoc  dogma  non 
liabat,  quo  minus  iidem  naturalis  Theologiae  profelfores  multos  efle  unius  fumi? 
Numinis  famulos,  mentes  di&os  aut  daemones ,  contenderent,  quibus  Deus  ad  vari 
voluntatis  fuae  decreta  &  mandata  perficienda  uteretur.  Totam  hancce  rati one 
&  difciplinam  fcite  atque  vere  ( h )  Frudentius  expreflit,  cujus  nos  antea  ver1 
recitavimus : 

-  In  Uno 

Confiituit  jus  omne  Deo ,  cui  ferviat  ingens 

Virtutum  ratio ,  variis  in ft  ruti  a  minijlris. 

Quas  virtutes  dicit ,  illis  legumlatores  atque  poetae  amictum  &  habitum  Per^^ 

(*)  Dc  civ.  Dei  L.  VI.  C.  5.  (p.  116.  T.  VII.)  (f)  Ibid. 

( k )  Frudentius]  ID  dpotheofi  v/.  jpi.  p.  169 •  F*' 


§33-  Varii  confrier andi  Leum  modi  varia  produxerunt  unius  Lei  nomina.  ^93 

rum  &  Deorum  circumdederant.  Miniftri  autem  qui  vocantur  illi,  daemones  vul¬ 
go  ,  fed  &  Dii  audiebant. 

Non  ignarus  fum,  jamque  demonftratum  antea  dedi,  eos,  qui  ex  Platonicorum 
familia  ceteris  fublimius  evolare  ingenio  ftudebant ,  omnes  tam  civiles ,  quam 
poeticos  Deos,  resque  omnes  propterea  naturales,  quas  fpecie  Deorum  ornaverant 
homines ,  cum  ideis  five  rerum  primis  exemplis  in  mundo ,  quem  Archetypum  vo¬ 
cabant  ,  contulifle.  Has  vero  ideas  ex  fupremo-  omnium  Deo  feu  principe  Trini¬ 
tatis,  quam  Plato  confinxerat  animo,  perfona  procreatas  efle,  dicebant,  £)<?r,jque 
vulgo  intelligentiae /oli  confpicuos  feu  vo*i m  appe.labant,  non  lecus  ac  ii  totidem  6 14. 

diftin&ae  eifent  naturae  &  perfouae.  Et  hoc  quidem  Theologiae  abftrufloris  ge¬ 
nus,  id  quod  Philonis  itidem  fupra  docuimus  teftimonio ,  aetate  Apulejum  &  Ju¬ 
lianum  multum  fuperat.  Hic  operae  ducimus  pretium  adjicere,  Cei  fum  Aegyptio¬ 
rum  Theologis  eamdem  attribuere  fapientiam ,  atque  difputare,  bruta  eos  anima- 
ha  propterea  tantum  juflifTe  coli ,  quod  aeternarum  idearum  fimulacra  eflbnt  &  ima¬ 
gines.  (*)  K cu  Cptjrj  ye  q fiots  t  yikv  Aiyvtf.luv  iMTttytAxv  ,  v.xi  ici  n zfLot,  *  QscZa» 

5TwfsX^wv  odvly/xxfgi ,  indv  thuv  aifav  ,  nfi)  ( a'f  $0**nvu ci  7n^d)  Cfiur  tQqutefuv  rt- 
ttvtu  itt  7z iscZtk  Munumt.  Nos  ait  irridere  Aegyptios  (Celfus,)  etiam  fi  illi  multa  y 
nec  contemnenda  myfteria  in  religione  fua  fervent ,  neque  bruta  animantia ,  quae  pereunt 
quotidie  ,  colenda  proponant ,  ut  multi  putant ,  fed  aeternas  ideas.  Hujus  itaque  ii  flan¬ 
dum  fit  au6loritati,  doclrina  haec  de  iempiternis  rerum  omnium,  quibus  hic  orbis 
oonftat,  formis  &  exemplis  non  a  Platone  excogitata  eft ,  aut  Graecis  propria, 
verum  utrisque,  &  Graecis  &  Aegyptiis,  communis  exftitit.  Utcumque  eft,  id 
umeri  dubio  caret  ,  Platonicos,  tametfi  perennes  hasce  rerum  fpecies  ex  principe 
omnes  Deo  feu  prima  divinitatis  perfona  genitas  efle,  praeciperent ,  Deosque  vo¬ 
carent  intelligibiles ,  tamen  univerfas  profeflos  efle  in  una  divina  intelligentia  verfari 
&  exfiftere.  Notum  eft  (i)  Plotini  fcitum  :  oJ*.  $  vS  tu  voqri.  Intedigibilia 
non  funt  extra  intelU genti am.  Atqui  haec  mens  feu  intelligentia  altera  erat  divinita¬ 
tis,  qualem  Plato  concipiebat,  perfona.  Quamobrem  Julianus  Libris  contra  Chris¬ 
tianos  Deos  hofce ,  nulli  oculo,  fed  foli  vilos  animo,  quamvis  ex  Deo  procreati 
haberentur,  &  una  cum  Deo,  &  in  ipfo  Deo  exfiftere,  affirmavit.  Exftat  &  in 
fexta  ejus  oratione  locus,  qui  ad  hanc  rem  pertinet,  atque  dignus  mihi,  quem  huc 
transferrem,  vifus  eft:  (f)  ndv&  $  cunis  Ivv  ,  tfmg  w  &  1«*™  ksu  «*/>’  towrw 

t%:i  r  07Tu<risv  tivluv  reis  cu-riou;  ,  efr*  ctteuratTuv  «Qmiutxs  ,  ttn  Shxqpvv  i  Svqvxs , 

eiihvs  n  {dkfrxs  ciei ,  ut  wu/f  dtnv  cuAcq  ct&fyitnxt; .  Eft  enim ,  (Deus) 

'pfe  omnia ,  fiquidem  &  in  fe  ipfo  &  apud  fefe  eorum ,  quae  utcumque  funt ,  omnium  caus- 
Jas  complebitur  ,  five  immortalium  immortales ,  five  caducarum  minime  mortales  ac  cadu - 
cas »  M  fempiternas  &  conflantes ,  quae  funt  ipfis  generationis  perpetuae  caujfae.  Hae 
rerum  cauflae  omnium,  quas  in  Deo  concludi  alleverat  Imperator,  nullae  funt, 
quam  divinae  rerum  fpecies  ac  formae.  Ex  quibus  omnibus  patere,  arbitror, 
lapientes  illos  ex  Platonis  &  Aegyptiorum  fcholis,  qui  Deorum  turbam  cum  aeter- 
riis  connili  funt  exemplis  rerum  componere,  non  exiftimafle  propterea,  fpecies 
illas  totidem  efle  mentes  feu  animos,  Dei  quidem  imperio  fubje&os,  verum  tamen 

reapfe 

(*)  Origenes  c.  Celfum*Lib.  III,  p.  no.  .  (t)  P.  347- 

yO)  Plotini  ]  Ita  Plotinus  Angularem  infcripfit  ejus  Enneade  p,  519.  ,rou  **  *l"  T*  »5  t*  rw*, 
rurn,  qui  nunc  quintus  eil  in  quinta  Operum  xtft  TiyaflS.  .. 

Hhh  hh  W  *f'r\ 


Caf.  IV. 


-94,  Varii  confiderandi  Deum  modi 

reapfe  ab  eo  fejun&os,  fed  eas  tantum,  ut  varias  unius  Dei,  qui  fimul  efiet  omnia > 
aut  rerum  omnium  cauflas  in  fe  latentes  haberet ,  notiones  fpe&ari  voluifle,.  At¬ 
que  hoc  confirmat  Origenes ,  qui  Aegyptiorum  Theologos  memoriae  prodidit  ani¬ 
malia,  publicis  religionibus  confecrata ,  non  modo  *  quod  Celfus  dixit,  aeterna¬ 
rum  fpecierum ,  verum  etiam  ipfius  Dei  imagines  appellafle:  (*)  T*  r  MprflU* 

repvotoybvlw  )yu  rot  <srfj  r  citeyuv  tyuv  t&j  <px<ntlv}uv  tiveti  nvx  eoum  ^ 

Celfus  applaudit  Aegyptiorum  'ibeologis  ,  qui ,  ut  cultui,  quem  bejliis  exhibent ,  fpecicM 
&  dignitatem  concilient ,  ejfe  eas  affirmant  certa  Dei  fymbola. 

Vident  omnes  jam,  ut  arbitror,  moris  fuifle  antiquioribus  Theologis,  variis 
nominibus  propriis  unum  fummumque  Deum  compellare:  quae  vocabula  quoniafl> 
diftincfcas  indicare  videbantur  perfonas,  in  eam  facile  fententiam  induxerunt  alios, 
ut  multos  delignari  illis  Deos  exiftimarent.  Primo  Deum,  cunfta  comprehenden¬ 
tem  ,  &  univerfam  naturam  moderantem  y  quum  variis  modis  confiderari  polfc 
animo-,  intelligerent ,  varia  nomina  traxerunt  a  variis  illis  confiderandi  Deu# 
modis,  eique  accommodarunt.  Janum  dicebant  eum,  ut  univerfam  rerum  natU' 
ram  omnesque  omnino  Deos  initium  ex  eo  cepilfe  ,  lignificarent.  Quocirca  v£f 
tus  poeta  lyricus,  Septimius  ( k )  Afer  his  Janum  verlibus  invocat: 

O  care  rerum  fator!  0  principium  deorum/ 

Stridula  cui  limina  ,  cui  cardinei  tumultus , 

Cui  refer ata  mugiunt  aurea  clauftra  mundi. 


Genius  audiebat ,  quod  eum  magnam  totius  mundi  animam  elle  cenferent.  RepB' 
<5iytantes,  Deum  rerum  omnium  abftrufum  efle  fontem  &  principium,  unde  form^ 
omnes  atque  vitae  manaflent,  &  in  quem  omnes  ,  tamquam  in  abditum  quodcterfl 
armarium  ,  reverterentur  ,  Saturnum  eum  nominabant.  Unus  ex  Aegyptiis 
Hermeticis  fcriptoribus  Deum  dixit  ttoihv,  tytj  fis  icujitv  Deum  onW:li 

ex  fe  ipfo  facere  ,  &  viciffiim  omnia  in  fuum  revocando  finum  dejlruere.  Hetrufcus  cete‘ 
rum  Saturnus  hic  Aegyptiorum  refpondet  Hammoni:  cujus  nominis,  quod  pariti 
occultum  fignificat,  vim  propterea  fic  declarat  (/)  Jamblichus :  0  oltpxvtj  &  x npP' 
f$uv  hlyuv  iCvxfAtv  eis  (pus  xyuv ,  qui  incognitam  rationum  latentium  vim  producit  tfl 
lucem.  Deus,  ut  fapientia  illa  fpe&atus,  quae  femet  ipfam  cum  rebus  omnib°* 
communicat,  Atbenafe u  Minerva  vocabatur,  nec  non  /Iphrodite  Urania ,  Venus  C°e 
leflis,  denique  Amor.  Ita  Pbanes ,  quem  fupreraum  efle  Deum,  Orpheus  per  hi  b^’ 
ex  praeferipto  difciplinae  Orphicae  &  Aegyptiae  ,  id  quod  Proclus  in  Timaeum  P&* 
tonis  feriptum  reliquit,  (f)  d&te  itus ,  amor  fuavis  0*  tener,  dicebatur.  Ipfum  ver 
nomen  Pbanes  unde  defeenderit,  non  convenit  inter  harum  rerum  peritos.  ( ^ ' 
Lactantius  ita  vocari  Deum  exiftimat ,  quia ,  quum  adhuc  nihil  effiet,  primum  ex  m 


(*)  Orig.  cpntra  Celfum  p.  na  (t)  Cp-  37-) 


( k)  Afer]'  Apud  Terentium  A i aurum  de  litte- 
ris,  fyllabis.  pedibus  in  Putfchii  Grammaticis  ve¬ 
teribus  p.  23  96. 

(/)  Jamblichus  ]  De  myjleriis  Aegyptitr. 
Sett.  VIII.  Cap.  3.  p-  159. 

(m)  Lati  antius]  Divinar.  Infla.  Lib.  I.  Cap.  5. 
b  3J- 


(n)  Kirclitri ]  In  Oedipo  Aegyptiaco  p .  ' 

(0  j  Pherecydes  Syrus  ]  Haec  verba  PherM 
dis  affert  P  roclus  mCotnm.  in  Timaeum  PU$° 
Lib.  III.  p.  15 6.  fed  non  addit  is,  PheresyOt 
hunc  veterem  illum  Pythagoras  praeceptorem  eu» 
quem  Syrium  a  patria  nominant.  Jtaqne  fufp'C  » 

altus  Pherecydis,  AchcnienfLs  hoc  efle 


§,  33*  varia  produxerunt  unius  Dei  nomina .  79? 


apparuerit.  Cui  Proclus  repugnat,  atque  Deum  Phanen  appellari  alleverat,  eo  quod 
intelligibiles  unitates  (id  eft,  ideas)  ex  fe  ipfo  in  lucem  proferat  &  aperiat ,  •k  ojc- 
Qkv£v  to?  icerat  I votitu.  Ego  vero  Athanafxi  («)  Kircbcri  conjeiluram  praetulerim, 
qui  nomen  hocce  cenfet  ex  Aegyptiorum  fermone  fumtum  efle.  (0)  Pherecydes 
etiam  Syrus  docet,  ex  i[*>&  p iraGt&w&vt  4  A i»  [Akov&  h tpwqyur,  Jovem  in  amorem 
totum  fuijfe  converfum  ,  quum  mundum  vellet^  conflruere.  Praeter  haec,  multa  alia 
ejus  generis  nomina  ,  quae  ftudiofe  omittimus,  fupremo  Numini  attributa  olim. 
funt.  Prifcis  Romanis  Summam  nomen  vel  maxime  placuit,  quod  deinceps  tamen 
prorfus  obfolevit  :  qua  quidem  de  re  (/>)  Augujlini  locum  afferre,  non  inutile 
arbitror:  {*)  Romani  veteres  nefcio  qk€tn  Summanum,  cui  noPl  urna  fulmina  tribuebant , 
coluerunt  tnagis ,  quam  Jovem ,  ad  quem  diurna  fulmina  pertinebant.  Sed  pofiquam  Jovi 
templum  infigi le  ac  fublime  conjlrudum  efi ,  propter  aedis  dignitatem  jic  ad  cum  multitudo 
confluxit,  ut  vix  inveniatur ,  qui  Summani  nomen ,  quod  audiri  jam  nonpotcjl ,  fefaketn 
■hgijffe ,  meminerit. 

Quod  ad  illos  deinde  Deos  attinet,  quibus  peculiares  veluti  provincias  veterum 
affignaverat  religio,  hos  item  nihil  efle,  docuimus,  quam  varia  principis <St  aeter¬ 
ni  Numinis  vocabula  ,  ex  diverfis  illud  confiderandi  rationibus  &  modis  orta. 
Namque  Deum  aut  ita  fpe&abant,  uti  certis  mundi  partibus  dominatur,  in  iliis¬ 
que  poteflatem  fuam  exercet,  aut  ut  dominum,  multifariis  in  orbe  terrarum  a6li- 
bus  virtutes  fuas  declarantem,  ob  oculos  fibi  ponebant.  Haec  varia  Dei  opera, 
hasque  virtutes  perfonarum  poftea  Deorumque  fpecie  ac  nominibus  condecora¬ 
bant.  Unde  evenit,  ut  non  deeflent,  qui  totidem  haec  interpretarentur  <Sc  di- 
ilindla  inter  fe  Numina.  Sapientes  vero  varia  haec  effe  intelligebant  nomina , 
•quae  uni  fummo  Numini,  quod  naturam  efle  fatebantur  ab  omni  rerum  natura  & 
inundo  univerfo  fecretam,  hominum  accommodaverit  diligentia. 

Poftremo ,  quum  in  ea  veterum  plerique  effient  fententia ,  Deum  non  res  omnes 
tantum  permeare  &  replere ,  fed  etiam ,  tamquam  totius  naturae  cauflam ,  ipfum 
quodammodo  effe  omnia,  haec  ratio  perfecit,  ut  Deum  rei  cujuslibet  nomine,  & 
viciflim  rem  quamlibet  Dei  compellarent  nomine.  Igitur  res  ipfae,  quibus  na¬ 
tura  continetur ,  partesque  hujus  orbis  verbis  &  nominibus  in  Deorum  refereban¬ 
tur  numerum,  Diique  ac  Deae  vulgo  vocabantur.  Non  tam  erant  a  ratione  re- 
ii&i,  ut  re  vera  naturae  membra  Deos  efle  ducerent,  fed  iffco  inflituto  omnium 
fefe  optime,  quod  animo  fovebant,  explicare  cenfebant  polle  ,  Deum  in  rebus 
°mnibus  verfari ,  omniumque ,  quae  exfiftunt  ,  efficientem  efle  cauflam.  IpfitfiS 
apud  Augujlinum  Deorum  vindices  hanc  fibi  mentem  efle  teflantur :  ( f )  Usque 
ctdeone ,  inquiunt,  majores  noflros  infipient es  fuijfe ,  credendum  ejl ,  ut  haec  nefeirent  mu- 
f]era  divina  effe  ,  non  Deos ?  Atque  Cicero  quoque  nobis  au&or  eft ,  qui  olim  natu¬ 
rae  partes  Diis  adfcripferunt ,  hoc  more  alios  tantum  docere  voluifle,  vim,  quae 

re- 


(*)  Civ.  Dei  L.  IV.  C.  23.  (p.  82.  T.  VII.)  (t)  Loc.  cit. 


*|Ui  longum  de  Theogonia  exaravit  opus,  de  quo 
yaud-  Salmafttts  multis  commentatur  Exerc.  Pii- 
wams  ad  Solinum  p.  590.  /.  Non  improbabit  hanc 
njefturam,  ut  opinor,  qui  verba  tantum  ipfa 
ln,pexerit. 

(P)  Augujlini ]  Neque  in  hoc  Augujlini  lo» 
>  nec  m  aliis  veterum,  quibus  Summani  memi¬ 


nerunt,  diftis  video  e(fe  aliquid,  ex  quo  cogi  pos- 
fit,  fupremi  Numinis  hoc  nomen  vocabulum  olim 
fuifle.  In  reliqua ,  quae  hic  producuntur ,  anti¬ 
quorum  auctorum  prohuntiata  fimilia  fere  animad¬ 
vertere  poflem :  verum  fpatio  parco,  nec  crebns 
unius  ejusdemque  rei  repetitionibus  moleltus  eile 


Hhh  hh  a. 


Omnes ,  quotquot  funt ,  Dii  Ethnicorum  Cap.  IV. 

rebus  ineft  omnibus ,  divinam  effe ,  &  virtute  Numinis  gubernari  ,  praeterea  > 
quidquid  magnas  vitae  hominum  opportunitates  afferret ,  id  omnem  a  Deo  bene 
faciendi  vim  accepiffe.  Quamquam  &  hoc  perfuafum  fuiffe  illis ,  accepimus  , 
Deum,  quem  nullius  oculus  cernere,  nec  ullius  ingenium  comprehendere  valeat, 
quum  res  omnes  virtute  fua  produxiffet,  in  cun&is  operibus  &  effe&is,  quibus 
femet  ipfum  oculis  veluti  fubj~ciffec  mortalium  ,  colendum  &  adorandum  efle» 
Sic  ipfi  cogitata  fua  eloquuntur  apud  Eufebium  eo  loco,  cujus  antea  partem  jam 
protulimus:  ( * )  M«'  m  <ruua&  JjAiif  nhlww  %  uspuv ,  fAYiU  yt  <n»  ou&tf* 

fAtipyj  £  Hoo-fAH  (byi<ry<n  ikomiiv  ,  me  b>  rume  etc^Tve  liwctfxeie  ewrk  §  im  rmaV) 

ivat  $  cv&  $«r,  iraufv.ijue  luvxuin  rec  Trifer,  2^  nvevlwv  fiww  ,  nfij  itie  m*** 

ShiKretv  •  oi<ruuctTue  'j  Hju  cv  nuw  &&,  W  fujwg ,  k,  txtiv  il*S*°* 

?  hhKu&w  <r&*  Se  nequaquam  aut  ea ,  quae  videntur ,  folis  ac  lunae  fiderutn • 
corpora ,  aut  alias,  quae  injenfum  incurrunt,  mundi  partes , /ed  tantum  iis  tncluftf 
adfpeclumque  fugientes  veri  Numinis  cunctaque  moderantis  vires  confecrare.  Deum  enim* 
quum  unus  ipfe  fit,  omnis  generis  virtutibus  univerfa  complere ,  ac  per  omnia  diffufmn , 
rebus  quoque  omnibus  praefidere,  adeoque  ipfum,  qui  fine  corpore  fenfibus  obnoxio  rebf 
infit  omnibus ,  omnesque  pervadat  ac  permeet,  fefe  per  ea,  quae  diximus ,  jure  ac  merito, 
colere  venerarique.  m  , 

Atbanaftus,  antiftes  Alexandrinus,  totam  Deorum  commentitiorum  turbam  w 
duo  revocat  genera  Libro  contra  Graecos :  quorum  unum  Numina  continet  a  poeds 
conficta,  quorum  omnis  in  ingenii  lufionibus  polita  eft  divinitas;  alterum  naturi 
partes  comprehendit,  quibus  hominum  temeritas  Deorum  nomen  &  honores  at' 
tribuit.  Subjicio  ipfa  ejus  verba :  Ei  fi  rue  <55^8  mwrmi s  tey>[$,vs  gvtc 

l  xly(Qr  ,  %  Ttrff  t  xt/< m  Jeemiitlxc  *;tey?i  irAtu>u$jK ,  k.  t.  Si  enim  p°e' 
ticos  Deos  Deos  non  ejfe ,  ratio  demonjlravit ,  &  eos,  qui  res  creatas  pro  Numinibus  bf 
bent,  erroris  convicit,  &  omnino  gentium  idololatriam  cultu  veri  Numinis  carere ,  edocuit  t 
necejfum  eft  prorfus  ,  fublatis  aliorum  religionibus ,  apud  nos  folos  veram  fuperejfe  relijfi0' 
nem  6?  eum  ,  qui  a  nobis  adoratur  &?  praedicatur ,  hunc  folum  ejfe  verum  Deum  ac  »*p 
turae  dominum  &  omnium  rerum  opificem .  Ex  his  intelligitur ,  credidiffe  Atbanafiu «*'* 

Deos» 

^  .(*)  Pr.  cuang.  L.  III.  C.  13.  CP-  l«-J 

(a)  Auditoribus]  Athonafii  mentem  non  ifle-  toties  in  Libro  c  antra  gentes  opinionem  twnfljjj 
quitur  vir  doftiflimus,  aut  potius,  ut  a  fuis  tanti  aperte  profitetur,  ut  vix  aliquid  crebrius  aut  ap ' 
nominis  doctorem  partibus  ftetifle  perluadeat ,  tius.  Ex  multis  unum  proferre  locum,  fatis \ 
pervertit.  Quod  Athanafius  Deos,  quorum  res  Oi  i<ri«y«lo» ,  inquit  p.  10.  f  j 

geftas  poetae  canunt,  £*  tZmt  e»*t,  non  effe  Deor,  **r «nrrfx  f  Tlfi  S,i  pwmfa fr, 

affirmat,  id  ita  interpretatur,  ac  fi  perfonas  hos  'ANePQnors  ^  Mpmrtn  /»•*?«$,  t  J?f' 
efie  Deos  negaflet ,  Jovemque,  Mercurium ,  Afor-  *  3  i»  W"*».  /»»P •  ^ 

&  reliquos  pro  notionibus  tantum  animi  aut  tijfimi  mortales ,  ubi  J  e  mei  ceciderant  a  concf1 
variis  unum  Deum  confiderandi  modis  habuilTet.  Dei ,  //ominw  deinde  £?  Aammuw  /or?V 

Hoc  fi  ita  fefe  haberet,  parum  inde  roboris  con-  cum  viventium,  tum  defunctorum ,  in  Deos^f. 
feoueretur  egregii  viri  fententia,  quoniam  t\Atha-  runt.  Atque  id,  quod  hic  ftatuit,  confeftim  * 
najii  opinionibus  religiones  veterum  aeftimare  emp! is  Deorum  tam  Graecorum,  quam  Acg/P  ^ 
haud  licet:  fed  nihil,  quam  hoc,  longius  a  magni  rum  copiofe  ac  luculenter  comprobat.  Paulio  W  ^ 
hu  us  antifitfts-doclrina  dillat.  Achar.afius  enim ,  p.  11.  Neptunum ,  Apollinem,  Vulcanum, 
non  fecus  ac  reliqui  doflores  primorum  faeculo-  curium,  Junonem,  Cererem,  Minervam,  ^ 
rum,  plerosque  poetarum  Deos  homines  fuilTe  nam,  mares  atque  feminas,  Tbefei  edi«o  pru 
du>  t,  qui  beneficiis  &  praeclaris  inventis  locum  in  Deorum  familiam  cooptatos  cire ,  ? 

libi  in  concilio  Deorum  comparaffent.  Atque  lianc  Quaenam  vero  poteilas  fit  formulae,  ^ 


§•  33« 


unius  Dei  fuerunt  vocabula. 


7  97 


Deos,  quos  poetae  laudant,  nullos  effe,  nec  usquam  exfiftere  aut  exftitifle.  Quod 
fi  ita  eft  ,  non  potuit,  quin  idem  exiftimarec ,  Deos  illos  varias  tantum  efl e  no¬ 
tiones  ,  perperam  Deorum  figura  ornatas ,  aut  varia  unius  fummi  Dei  nomina. 

'Ergo  certum  nobis  hoc  ello:  qui  poetici  vocantur  Aihanafio  Dii,  feu  cl 

ffeol,  Dii  per  fummam  licentiam  a  poetis  confici ,  eos  ad  binos  illos  Deo¬ 
rum' ordines,  quorum  fupra  meminimus ,  in  primis  referri  debere,  vel  ad  varias 
unius  Dei  conliderationes  ,  propriis  expreffas  olim  nominibus  ,  aut  ad  diverras 
ejusdem  virtutes  ,  per  univerfum  fufas  terrarum  orbem ,  variaque  ratione  perfo- 
narum  Deorumque  habitu  veflitas.  Quocirca ,  qui  hos  Deos  pro  veris  habent  di- 
fiindlisque  Numinibus,  umbras  certe  confettantur ,  quae  rationem  confeftim  effu¬ 
giunt.  Nec  id  ipfis  ignotum  fuit  Deorum  amicis ,  quorum  haec  apud  /Jthana/hm 
profehio  exffat  :  (*)  $u<ri  T“  *«**«?*,  w  cs*  tgt 

Shm  ZdCV ,  Kpiv@* ,  *to*Apns'  5  T*rM »  u'e  M**’  cl  «A 

V  cckhIvJuv •  Forfitan  enim ,  ut  ijti  dicunt ,  nomina  illa  fidiitia  funt , nec  exjijlit  prorfus 
ullus  Jupiter ,  aut  Saturnus,  aut  Mars ;  jed  eos  fingi  a  poetis ,  quafi  qui  fmt ,  ut  impo¬ 
nant  ( q )  auditoribus.  Tertium,  quod  commemoravimus,  Deorum  genus ,  inani¬ 
matarum  nimirum  rerum  atque  naturalium,  quas  ad  Deorum  evexit  gloriam  fu- 
perftitio,  fi  quis  pariter  Diis  hic  connumerare  velit  poeticis,  non  ego  multum  re¬ 
pugnem.  Quamvis  enim  hae  naturae  re  vera  exfiftant,  neque  ingeniorum  com¬ 
menta  fint ;  quod  iu  coeleftium  tamen  conlilio  collocatae  funt ,  id  unice  iliis  de-<5i 
bent  beneficium  ,  quos  ingenii  longius  abripuit  foecunditas.  Neque  hoc  caus- 
fam  eorum  juvat  magnopere ,  quod  ex  hominum  orti  primum  funt  opinio¬ 
ne  ,  exiftimantium  ,  Deum  ,  quoniam  rebus  omnibus  iniit ,  omniumque  etiam 
rerum  unica  cauffa  fit,  in  omnibus  idcirco  naturis,  maxime  quum  oculis  haud 
pateat  mortalium  ,  honorari  debere.  Ut  haec  enim  ita  fint  ,  illi  tamen  ,  qui 
naturis  animo  vacantibus  perfonarum  &  Deorum  impofuere  primum  vocabu¬ 
la  ,  poetarum  certe  levitatem  &  delirationem  imitati  funt.  Ne  quid  nunc 
ipfas  poetarum  de  Diis  fabulas  magnam  partem  ex  hoc  fonte  manaffe,  (r)  dis¬ 
putem. 

$«  XXXIV. 


-  (*)P.  14«  (T.I.  Opp.  p.ir.) 

qua  Cudworthi  unice  nititur  expofitio,  id  ipfe  do- 
vuit  Athanajius  eodem  Libro  p.  13.  E«’  y t<«  t 

’r*f’  tturetf  Atyuf*»rm'  ■  — ■  XetZoi  . 

*vpn<ri  in  Lr I  N  A  I  awrjj?  ©EOt'S, 

4$  t  i.flp-,? reo.  rsc  y Si  quis  eorum 

cQa,  quos  ipji  Deos  praedicant ,  in  unum  colligat , 
inveniet ,  eos  non  fotum  Deos  non  e[[e,Jed  homi¬ 
num  omnium  teterrimos  effe.  Deorum  cultores 
apud  Athanafium ,  id  qUOd  hic  obfervat  vir  erudi- 
tiilimus,  ita  fuas  de  Diis  opiniones  expofuifle,  ut 
parum  faifle  videantur  ab  ea,  quam  fuam 

iecit,  &  Athanajio  fimul  attribuit,  fententia,  id 
.quidem  omni  caret  dubio.  Sed  aeque  certum  eft , 
Athanafium  has  commentitias  expofitiones  explo¬ 
dere  ac  rejicere.  Certe,  qui  tum  temporis  tam  in- 
^eniofi  erant  in  fabulis  poetarum  explicandis,  hi 
Jjjhjl  fpedabant  aliud,  quam  defenlionem  fuper- 
itionum,  quibus  nuntium  nolebant  mittere,  eom- 


mentisque  ftudebant  ideo  ,  ut  haberent ,  quod 
Chriftianis  opponere  poQent  Deos  irridentibus. 
Equidem  miror ,  doctiflimum  Cudworthutn ,  cui 
Patrum ,  quos  vocant,  auttoritas  vehementer  cu¬ 
rae  eft ,  impetrare  tamen  a  fe  potuilfe ,  ut ,  repu¬ 
diatis  eorum  de  religionibus  antiquis  fententiis-, 
hoftium  Chriftianae  veritatis  interpretationes  prae¬ 
ferret,  in  quibus,  fi  forte  non  nihil  ingenii,  pa¬ 
rum  certe  judicii  eft  ac  fepientiae.  Sed  dum  eos 
opprimere  cupit,  qui  univei  fam  una  cura  religione 
pietatem  tollebant,  indulgeniior  nonnumquam  in 
cos  eft,  qui  teterrimas  &  nefandas  fuperlticioues 
religionis  olim  loco  complexi  erant. 

(r)  Di f putem ]  jn  hac  univerfa  difpuratione 
quum  nihil  novi  Cu.kwrthus  afferat,  verum  ca 
tantum,  quae  femel  fupra  falcepit,  aut  repetat, 
aut  novis  veterum  locis  roboret,  quae  jam  aliquo¬ 
ties  animadverti,  hic  denuo  iu  ice  nam  reducere., 

II hh  bh  3 


Paiics  mundi 


79? 


Cap.  IV. 


Ig  §.  XXXIV.  Qt iae  hac  usque  disputavimus  ,  ea  fatis ,  ut  opinor  ,  declarant, 

omnes  omnino  Deorum  cultores ,  ne  illis  quidem  exceptis ,  qui  Deum  naturatfl 
efle  cenfebant.  longe  fupra  mundum  pofitam  ,  licet  varie  alioquin  fentirent,  b!b 
nis  tamen  conjunctos  &  colligatos  fuifle.  Univerfi  primo  fimpliciffimum  Numen 

ia 

fupexvacaneum  foret.  Nititur,  quantum  poteft,  quum  per  fe  pateant,  aliquid  concedere  tempo* 
ingenio  &  doctrina  vir  magnus,  ut  turpiflimis  ve-  ris,  inutile  arbitror.  Satius  erit,  quid  de  hoc 
terum  populorum  facris  colorem  aliquem  &  orna-  veterum  inllituto  virtutes,  vitia,  morbos,  &  ele- 
tum  conciliet ,  Deosque  plurimos ,  quibus  antiqui-  menta  dedicandi  fentiendum  efle  ducam,  e£* 
tas  fupplicavit ,  unius  Dei  fupremi  tantum  efle  plicare:  veritate  enim  patefa&a ,  error  per  fe  cor- 
nomina,  aut  varias  divinarum  virtutum  notiones,  ruit.  Vixi  doCti,  qui  hunc  locum  attigerunt,  in 
-oilendat.  Id  vero  ut  obtineat,  cum  aflumit  aliqua,  magna  funt  opinionum  varietate  pofiti :  quod  qui- 
quae  «emo  facile  ipfi  dederit  rerum  veterum  peri-  'dem  eo  minus  demiror,  quum  ex  Ciceronis  de  n* 
tus,  tum  privatorum  hominum  decreta  &  dogmata  tura  Deor.  Libro  III.  appareat,  ne  ipfos  quidem 
normae  inilar  adfeifeit,  ad  quam  publicae  religio-  fapientiores  inter  Dei  cultores  frivifle,  quidnant 
nes  expendendae  fiet.  Ne  conflat  libi  quidem,  hic  fibi  mos  majorum  veliet.  Dies  enim  foitf 
dum  in  hoc  uno  omnes  cogitationes  defixas  habet,  dogmata  &  fententias  veterum  oblivione  tegere. 
Etenim  nonnumquam  ita  loquitur ,  ac  fi  fapientum  Quare  perfpicacifllmi  quique  viri ,  quid  huic  vel 
tantum  explicaret  fcita,  non  raro  vero  fic,  ac  fi  illi  confuetudini  occafionem  dederit,  ignorare  fo- 
populorum  univerforum  de  Diis  referret  fenten-  lent.  Sunt ,  qui  id  unum  egifle  veteres  judicant, 
tias.  Aequum  ell,  ut  haec  reliquis  magni  homi-  ut  virtutum  &  expetendarum  rerum  amorem  &  in<J4 
.nis  virtutibus  ac  promeritis  condonemus,  qui,  tam-  moriam  hac  ratione  mentibus  hominum  inflilJareirt 
etfi  a  fludio  virtuti  ac  religioni  confulcndi  juflo  &  commendarent.  In  hanc  ipfe  Cicero  ingrcfTu* 
longius  nonnumquam  abducatur,  nihilo  tamen  mi-  fere  efl  fententiam ,  cujus  ex  Libro  II.  de  le^ibut 
nus  etiam  tum,  quum  a  refta  recedit  via,  docet  Cap.  n.  p.  3353.  Opp.  haec  verba  funt :  *Be*e 
ac  inflruit.  Sed  haec  jam  mittam,  &  de  co  tantum  vero,  quod  mens ,  pietas,  virtus ,  fides  confecratut 
breviter  dicam,  quod  omnium,  quae  ad  dignitatem  manu:  quarum  omnium  Romae  dedicata  publice  ter* 
cauflae  fuae  tuendam  di  fleri  t,  validiiEmum  videtur,  pia  funt ,  ut,  illa  qui  habeant ,  ( habent  autem  omntS 
Veteres  conflat  populos,  tam  Graecos  &  Roma-  boni)  Deos  ipfos  in  animis  fuis  collocatos  putent- 
nos,  quam  barbaros,  virtutibus  non  modo,  for-  Verum  haec  fi  valeat  fententia,  quid  de  vitiis* 
tirudmi,  amori,  pietati,  &  aiiis,  fed  etiam  vi-  morbis,  &  criminibus  fiet,  quibus  pariter  locuml i® 
tiis,  pavori,  pailori ,  voluptati,  &  aliis,  fana  de-  Diis  fuifle  novimus?  Sunt  alii ,  qui  populos  am6®* 
dicaffe ,  rerum  item  elementis ,  aquae,  igni,  aeri,  tes  &  flupidos  ipfos  nefeivifle,  quid  fibi  vellent 
fupplicafle,  denique  ne  a  morbis  quidem  ipfis  con-  haec  Numina  recipiendo,  folaque  flultitia  inhaef 
fecrandis  abflinuifle.  Deformis  haecce  confuetudo  incurriflb  vitia ,  exiflimant:  in  qua  fententia  ornat* 
iufigne  videtur  eximio  viro  argumentum  efle  ad  da  vir  acutiffimus,  Jo.  Clericus,  induflriae  non' 
fententiam,  cui  favet,  probandam:  Deos  veterum  nihil  collocavit  Artis  Criticae  Pan.  II.  Sett-  l* 
non  perfonas,  fed  notiones  tantum  animi  &  v  arios  Cap.  8.  $.  7.  p.  218.  Sed  tametG  a  veterum  p°Pu'‘ 
unmn  Deum confiderandi  modos  fuifie,  nec  idcirco  lorum  fuperflitione  nullum  dementiae  *enusaltf' 
multos  proprie  Deos,  fed  unum  tantum  fummum  nam  fuifie,  haud  difficulter  mihi  perfuadeo;  aegre 
&  maximum,  variis  nominibus  &  virtutibus  iliu-  tamen  animum  adduco,  ut  nullam  plane  cauto1® 
flrem  veteres  veneratos  effe.  ViStria  verbi  caus-  fuifie  credam  antiquis ,  cur  Deos  fibi  ejusino# 
fa,  vinus ,  honor,  concordia  non  perfonae  funt,  fingerent.  Praetermittam  aliorum  five  conje#®' 
fed  rerum  &  notionum  nomina.  Igitur,  qui  haec  ras,  five  fententias  hac  de  re,  &,  quid  ipfem^ 
coluerunt  Numina,  ex  fententia  ipfius,  fummum  fentiendum  efle  putem,  exponam/  Itaque  vete' 
Numen  invocarunt,  viftoriam  &  virtutem  largiens ,  res,  qui  elementa,  morbos ,  virtutes  &  vitia  con* 
&  pro  lubitu  impertiens.  Veteres  nimirum  nihil  fecrarunt,  non  res  ipfas,  verum  genios  rebus 
cfie  fine  Deo,  Deumque  cena  ratione  efle  omnia,  praefidentes  ac  praefeftos  coluifle,  arbitror.  V^* 
cenfuifre  ,  nihil  dubitat ,  eaque  facium  efle  de  tulliilima  efl  opinio ,  nullam  effe  rem  tam  vi' 
cauda  putat,  ut  omnia  Dei  nomine,  &  viciflim  lem  &  abjc&am  ,  nullum  animi  morbum,  nU^ 
Deum  rerum  omnium  nominibus  appellarent.  Huic  lam  virtutem  ,  quin  Angularis  cujusdam  dacm0- 
fi  nihil  aliud  obilaret  opinioni ,  id  ei  haud  dubie  nis  five  genii  tutelae  &  adminillrationi  fub^f* 
luultum  detraheret,  quod  inteiiigi  nequit,  qua  ra-  Ferunt,  a  Chaldaeis  ad  reliquas  gentes  mana¬ 
tione  tenorem,  pallorem,  ebrietatem,  luxum,  fe  hanc  fententiam.  Vid.  Ant.  van  Dalen  de  or* 
impudentiam  ,  libidinem  ad  fupremum  rerum  gine  ac  progreffu  idololatr.  Cap.  4.  p.  <54-  f  Qu0. 
omnium  Deum  referre  potuerint.  Sed  &  aliis  num  ita  fefe  omni  ex  parte  habeat ,  nunc  qujT 
cudcm  urgetur  incommodis,  quibus  enumerandis,  dem  exquirere  nolim.  Id  vero  dubio  vacat, 


§.  34-  partes  &  me?nbra  Del  habebantur /  799 

in  varias  diftrahebant  partes  &  membra ,  qunmque  Deum  innumerabilibus  modis 
vim  fuam  atque  providentiam  in  orbe  terrarum  patefacere  intelligerent ,  varias 
ejus  propterea  notiones  &  animo  concipiebant,  &  vocibus  efferebant.  Quibus 
quidem  notionibus  quum  perfonarum  jura  Deorumque  honores  &  nomina  imperti¬ 
rent 


vel  Hefiodi  conflat  auftoritate  Oper.  £?  di  er. 
if.  i2i.  p.  214.  &  vf.  250.  antiquiffimos  Grae¬ 
ciae  incolas  eadem  fuifle  imbutos :  neque  minus  id 
certum,  a  populo  ad  ipfos  fapientiae  profeffores 
illam  fuifle  propagatam ,  poftquam  Pythagorae  at- 
flue  Platoni ,  maximae  auttoritatis  philofophis , 
Placuit.  Ac  de  Platone  quidem  nemo  dubitat ,  u 
doftrina  de  daemonibus  &  geniis  ex  ejus  tollatur 
philoflpphia,  fore,  ut  maxima  pars  difciplinae, 
quam  fuis  tradidit,  collabatur.  In  Pythagora  ve¬ 
ro  quantum  fuerit  propenfionis  ad  daemonum  im¬ 
perium  amplificandum,  cum  multa  ex  hiftoria  ejus 
templa  docent,  tum  hoc  in  primis,  quod  rerum 
reconditarum  &  obfcurarum  c  au  flas  &  rationes  con- 
feftim  ad  daemones  retulit.  Quaefitus  verbi  caus¬ 
ia,  unde  acutus  ifte  fonus  nafceretur,  quem  aes 
Purgatum  edere  folet,  vocem  hanc  effe ,  graviter 
refpondit,  daemonis  in  ipfo  aere  inclujam ,  <pe*w  ti- 
x  SxiO/icjv ,  %***■?.  Porphy- 

rius  de  vita  Pythagor.  p.  42.  A  Geometra  quis 
ejusmodi  rcfpoulionem  exfpe&aflet  ?  Nec  tamen 
miror,  tot  homines  exftitiflfe,  quibus  hanc  fequi 
viam  non  ineptum  vifum  fuit.  Hac  enim  quid 
commodius  &  facilius  cft  ratione  ad  omnes  nodos 
expediendos,  qui  rerum  ferutatoribus  objiciuntur? 
Sume  tibi  hanc  de  daemonibus  dodbrinam ,  &  ni¬ 
hil  ignorabis  eorum,  quae  tot  faecula  viros  inge- 
niofiflimos  exercent  &  torquent.  Semper ,  fi  quid 
animum  angit,  daemon  ex  machina  praeflo  erit, 
flui  nubes  diffipet,  &  lucem  reddat.  Ex  hac  igi¬ 
tur  communi  olim  perfuafione ,  non  vero  ex  ani- 
uii  quodam  flup ore  aut  aliis  abfl rufioribus  cauflis, 
°mncm  eorum  fuperftitionem  fluxi  fle ,  judico,  qui 
divinos  honores  elementis ,  morbis ,  &  animi  affe- 
^ionibus  decreverunt.  Ut  ab  elementis  initium 
faciam ,  qui  aquam ,  ignem ,  aetherem  placarunt , 
udn  tam  inepti  fuerunt ,  ut  ipfas  has  naturae  rerum 
partes  fibi  nocere  aut  prode  fle  putarent ,  fed , 
«Jufemadmodum  hodie 'Seres  five  Sinenfes,  menti¬ 
bus  feu  geniis  his  elementis  praefidentibus  facra 
fecerunt.  Pythagorei  certe  ac  Platonici ,  quorum 
uoarina  hac  in  re  cum  vulgi  conjunfta  erat  opi¬ 
nionibus,  cunftis  in  elementis  incile  fpiritus,  fta- 
tuebant ,  qui  pro  lubitu  illis  ad  commoda  aut  per¬ 
niciem  abuti  poflent  mortalium.  Confulant,  qui 
amplius  aliquid  hac  de  re  defiderant,  Chalcidium 
ypnim.  in  Timaeum  Platonis  Cap.  119.  p .  3».  & 
°aP-  134-  P •  329*  Quod  ad  morbos  attinet  cor¬ 
porum,  nulli  dubitabant pleriquc  veterum,  maxi- 
philofophorum ,  quos  diximus ,  quin  malorum 
daemonum  vi  ac  potefla te  excitarentur,  quos  nul- 
ain  Praetermittere  occafionsm  exiftimabant  homi¬ 


nibus  nocendi :  quam  quidem  multitudinis  opinio¬ 
nem  Hippocratem  Libro  de  morbis  virginum  &  de 
morbo  Jacro  perftringere ,  ab  aliis  jam  obfervatum 
efl.  Ex  Platonicis,  inftar  omnium,  confuli  po¬ 
terit  Porphyrius  xtpr  Lib.  II.  41.  p.  g$. 

Et  quid,  quaefo,  aliud  illis  in  animo  efle  potuit, 
qui  recitationibus  nominum  divinorum  &  vocabu¬ 
lorum  barbarorum,  carminibus  magicis,  amule¬ 
tis,  &  nefeio  quibus  aliis  ineptiis  morbos  aut  fa¬ 
nari  polle  putarunt,  autipfi  fimare  voluerunt,  quo¬ 
rum  incredibilis  olim  exftrtit  inter  Graecos  &  Ju¬ 
daeos  copia,  neque  deeft  hodie  inter  Chriftianae 
veritatis  profeflores?  Si  quid  cft  in  hoc  genere 
rationis ,  quod  certe  pufillum  &  exiguum  efl ,  hoc 
omnis  fuperftitionis  fuae  fundamentum  nccefle  efl 
habeant,  latere  in  corporibus  aegrotantium  certos 
daemones,  qui  omnia  in  illis  mala,  quibus  con¬ 
fligantur,  producant,  pronuntiatione  vero  terri¬ 
bilium  fonorum ,  aut  vifis  in  charta  quadam  vene¬ 
randis  nominibus  aut  fententiis,  ut  exeant,  com¬ 
pelli  queant.  Augujlini  aetate  ,  qui  febre  labora¬ 
bant  ,  degeneres  Chriftiani  nullum  adverfus  eam 
efficacius  remedium  eife  putabant,  quam  Euange¬ 
liorum  Librum  ad  caput  ponere.  Ad  hoc ,  inquit, 
perduQa  ejl  infirmitas  hominum  ,  ut  gaudemus , 
quando  videmus ,  hominem  in  le&o  fuo  confiitutum, 
jaStari  febribus  &  doloribus,  nec  alicubi  fpempo- 
fnifTe  ,  ni  fi  euangelium  ad  capttt  poneret  , 
TraH.  VII.  in  Johannem  §.  12.  p.  252.  T.  IU. 

p.  II.  Opp.  Huic  hominum  generi  quaenam  efic 

potuit  opinio,  fi  ab  hac  difcedas,  maligni  cujus- 
dam  daemonis  nequitia  in  febrem  incidifle  aegro¬ 
tum  :  quem  ad  genium  abigendum  nihil  aeque  va¬ 
leat,  atque  fanftiflimus  ille  liber,  quo  Servatoris 
noftri  res  &  dogmata  explicantur?  Neque  aliud 
fibi  voluifle  putem ,  qui  principes  febrem  nomine 
Abracadabra  expelli  polle,  fomniarunt:  qui  qui¬ 
dem  aut  prorfus  delirarunt ,  aut  efle  naturam  in 
homine  febri  affefto ,  cenfucrunt,  quae  barbarum 
hoc  vocabulum  ferre  nequeat.  Ergo ,  qui  febri , 
qui  pallori ,  qui  aliis  corporis  afFcftionibus  fana 
olim  dedicarunt ,  haud  dubie  illos  fibi  genios  red¬ 
dere  propitios  voluerunt,  in  quorum  potcftatc  po¬ 
litum  e  flet,  morbis  illis  homines  affligere.  Liceat 
mihi  Ovidii  verfibus  horum  hominum  exprimere 
fenfii,  q^im  Diis  his  victimas  caederent,  ex. 
Libr.  VI.  Fajhr.  vf.  ifa. 

Cor  pro  corde,  precor ,  pro  fibris  fimi  te  fibras  r 
Hanc  animam  vobis  pro  'meliore  damus. 

Geniorum  certis  vitiis  &  virutibus  dedicatarum* 


Partes  mundi 


$co 


Cap.  IV* 


rene,  unius  repente  Numinis  cultus  ex  orbe  paene  aufugit,  multorumque  Deorum 
caterva  templa  ubique  terrarum  occupavit.  Tanti  fi  quis  mali  cauflam  requirat , 
ineo  potifiimum  inveniet,  quod  Deum  homines  non  ita  contemplati  funt,  qualis 
in  fe  eft,  ut  fimplicifiimam  omnium  naturam  &  ab  omni  concretione  quam  lon- 
(5 19 giflime  remotam,  verum  rerum  naturam  eidem  adjunxerunt,  neque  tam  ut  paren¬ 
tem  ipfum  univerfitatis  confiderarunt  ,  quam  varias  ejus  virtutes,  per  totum  terra¬ 
rum  orbem  diftributas  atque  fufas,  intuiti  funt.  Quemadmodum  nimirum  fol£S 
faepenumero  plures  oculis  noftris  obverfantur,  ubi  craffiores  adfpe&um  fideris  hu¬ 
jus  vapores  impediunt ,  atque  res  una  eademque  multiplex  certo  modo  fpe&atort 
620 fit,  fi  per  vitrum  eam  intueatur  polygonum,  quoniam  multae  ejus  vitri  fuperficies 
pluribus  in  locis  rem  unam  fimul  exhibent:  ita  fummus ,  idemque  unus  Deus, 
mundo  veluti  cogitando  fociatus,  atque  in  variis  potentiae  fuae  effe&ibus  fpe&a- 
tus,  multitudine  vocabulorum  primum  multiplicatus  eft,  poftea  re  ipfa  multipli 
non  paucis  vi fus  eft.  Scilicet  zv\vuhv.uov ,  id,  quod  multa  habet  nomina ,  prifeis  Deo¬ 
rum  cultoribus  idem  erat,  quod  nzAvlvvxuov ,  id ,  quod  varia  virtute  pollet.  TefilS 
eft  (r)  Callimachus ,  cujus  hic  eft  de  Diana  verfus: 

Ac?  fJLOl  7IVC(fiiVilw  eUWiOV ,  0.7SWX,  Qvhctosav 

Kcq  7n?ywwutiu>. 

Item 


rarior  eft  in  monumentis  veterum ,  Platonicorum 
quoque,  memoria:  verum  ipfi  antiquifllmi  Chri- 
ftiani  fatis  nobis  fuppeditant,  ex  quo  colligamus, 
perfualum  fuiire  plerisque,  neque  mali  aliquid, 
neque  boni  motus  in  animis  hominum  fine  genii 
cujusdam  inftindu  &  afflatu  exoriri.  Patres  nem¬ 
pe,  rationem  reddituri,  cur  homines  in  vitia  & 
peccata  praecipites  ruant,  &  quid  fit,  quod  ad 
haec  vitia  illi,  ad  alia  alii  procliviores  fint,  decla- 
,  univerfi  prope  ad  geniorum  &  daemonum 
confugere  folent  potentiam.  Singulis  vitiis  llngu- 
los  praeeffe  daemones ,  conllituunt :  atque  hos 
daemones  volunt  in  hominum  fefe  infinuare  ani¬ 
mos,  in  iltisque  pravas  illas  commotiones  &  libi¬ 
dines,  quibus  feruntur,  concitare.  Quare  &  vi¬ 
tia  plerumque  daemonum  appellare  folent  nomini¬ 
bus.  Clariifime  omnium  dogma  hoc  Origenes  ex- 
pofuit  Homilia  XV.  in  Jofuam ,  cujus  verba  fic 
exhibeo,  uti  a  Jo.  Bart.  Cotelerio  in  Aotis  ai 
Hermae  Paftor.  Lib.  II.  Tom.  T.  Patr.  apoftoL 
p.  85.  afferuntur:  EJl  aliquis  fornicationis  fpiri- 
tus ,  eft  irae  fpiritus  alius ,  eft  avaritiae  fp tritus, 
alius  vero  fuperbiae.  Et  fi  invenias,  effe  aliquem 
hominem,  qui  his  omnibus  malis,  aut  etiam  pluri¬ 
bus,  agitetur,  omnes  Jios,  vel  etiam  plures,  in  fe 
habere  inimicos  putandus  eft  fpiritus.  Interpolius 
nonnullis,  ita  pergit:  Puto,  principem  fornicatio¬ 
nis  Jpiritum  unum  effe,  innumeros  vero  effe,  qui 
in  hoc  officio  ei  pareant.  -  Similiter  &  iracun¬ 

diae  Jpiritum  principem  unum  effe,  arbitror,  innu¬ 
meros  vero  effe  fub  ipfo  agentes,  qui  per  fingulos 
quosque  homines  hujufce  vitii  peccata  Juccendant. 


Repugnat,  id  quod  evidens  eft,  dodrina  h*eC 
omnibus  facri  codicis  didis,  quae  hominis  nata¬ 
ram  plane  corruptam ,  &  poft  primorum  homini1111 
peccatum  omni  malarum  cupiditatum  genere  refo¬ 
tam  effe,  fignificant.  At  nihilo  tamen  minus  ple' 
risque  illis  fana  olim  &  proba  vifa  fuit,  qui  l°c<J 
quodam  &  numero  tam  in  Latina,  quam  Graec* 
fuerunt  ecclefia :  quorum  multa  teftimonia ,  pradej 
Cotelerium  loc.  indic,  Jo.  Potterus  congeifit 
Clementis  Alexandr.  Paedagog.  Lib.  II.  p.  i7 ^ 
Addo  ego  Bafilii  M.  locum  in  Exorcifmo ,  qu^1 
Jo.  Alb.  Fabricius  edidit  Bibliotli.  Graecae  Lib . 
Cap.  19.  p.  98.  99.  Vol.  VIII.  'A'*%xpri 

JetifAoHO*  tttm»»  ctKuSctfle»,  — —  ixifu/JOitriKO» ,  ^  t 
,  ij  Tctpu%0X6irpi)Lci ,  xmtSii,  t«>  ,  *** 

r driti",  *.  t.  x.  Recede,  daemonium  quodvis  ^ 
ium  &  impurum,  concupifcentiis  deditum,  vin°>e.  ^ 
tum,  ciens  tumultus,  impudens ,  contentiofum,  ll\ 
flabile,  £?  reliqua.  Ex  hoc  Bafilii  Exorcifmo  mua 
etiam,  quod  paullo  ante  monui,  corroboratur» 
malignis  geniis  repctiiffe  veteres  quoque  Chri*11 
nos,  quidquid  morborum  vexaret  homines  & 
primeret.  Vix  aliter  de  vitiis  &  animi  morbis  f®* 
tire  poterant,  nili  vehementer  fallor,  qui  P1** 
nicoruin  praeceptis  femet  ipfos  devoverant: 
de  re,  ne  jufto  longior  iiin,  nunc  quidem  c° 
mentari  nolo.  Ad  virtutes  potius  tranfeo.  * ’ 
non  fecus  ac  vitiis,  genios  fuo  aifignabant  v  . 
res  Chriftiani:  alium  genium  caftitati,  alium  ae q 
tati,  alium  precibus,  aliuin  poenitentiae  aato 
Audorcs  fi  quis  velit,  is,  praeter  Hermae  r  J 
rem ,  plenum  ejusmodi  geniis,  Tertullianum  a 


§.  34-  partes  &  membra  Dei  habebant m\  801 

Item  (?)  tfrgilius,  de  Ale&o  canens: 

- -  Tibi  nomina  mille  , 

Mille  nocendi  artes . 

'Neque  diffidet  ab  his  (v)  Plato ,  quem  in  Cratylo  conflat  praecipere.  Deos,  quibus 
faera  facerent  populi,  varias  tantum  efle  unius  Dei  virtutes,  qui  totam  naturae 
molem  permeet  &  agitet  Videntur  autem ,  qui  res  olim  facras  tra&abant,  exifti- 
maffe,  divinae  naturae  majeflati ,  gloriae,  &  dignitati  confentaneum  fore  in  prl- 
mis ,  fi  fummum  Deum  ita  confiderarent,  uti  per  naturam  rerum  fufus  eft,  va¬ 
riisque  nominibus  ,  diverfas  ejus  virtutes  exprimentibus  ,  compellarent :  variis 
enim  gaudere  nominibus,  id  honorificum  olirn  ducebatur.  Contra,  fi  omnia, 
Suae  ad  Deum  pertinere  intelligebant  ,  in  unum  locum  contraherent ,  hancque 
tantum  ejus  definitionem  afferrent:  Deus  eft  natura  perfe&iffima,  quae  univerfurti 
condidit  terrarum  orbem ,  tum  vero  fefe  admiffuros  effe  aliquid  ducebant  tanto 
Numine  indignum.  Deinde  in  hoc  quoque  concordes  erant  veteres  Deorum  cul¬ 
tores,  ut  ipfis  corporibus,  quibus  natura  rerum  continetur,  partibusque  hujus 
mundi  perfonarum  Deorumque  honores  arrogarent,  eaque  re  efficerent,  ut  totidem 
Dii  nafcerentur  Deaeque,  quot  inligniora  funt  naturae  membra.  Quamnam  mo¬ 
ris 

Libris  de  oratione ,  de  anima,  de  laptifmo ,  &  aliis.  Labra  movet,  metuens  audiri:  pulcra  Laverna, 
Ac  licet  de  munere  horum  angelorum  minus  per-  Da  mihi  fallere ,  da  juJlumfanEtumque  videri, 
fpicuc  loquantur,  quam  de  officiis  daemonum,  in  Nottem  peccatis  &  fraudibus  objice  nubem. 
quibus  vitiorum  relidere  origines  ducebant:  fatis 

tamen  apertum  eft,  vifum  fuifle  illis,  Deum  piis  Horatius  Lib.  I.  Epift.  XVI.  vf.  60.  f. 

&  regenitis  certos  adjunxifle  genios ,  qui  eos  per-  .  . 

Petuo  virtutum  admonerent,  &  arcano  quodam  (O  Callimachus]  Hymno  in  Dianam. vf.  5.  6. 
inftin&u  ad  omnes  vitae  Chriftianae  partes  obeun-  p.  S°*  Ad  quem  quae  Ezech.  Spa  ihemius  obfer- 
tias  incitarent.  Incredibile  eft,  Chriftianos  hanc  vavit  in  Comm.  ad  h.  I.  p.  129.  1.30.  leftu  dignis- 
do&rinam  ex  fuis  traxiflfe  ingeniis,  aut  primos  in-  fima  funt.  Ceterum,  quam  hic  aflumit  fententiam 
yenifle.  Contra  caret  omni  dubio,  elTe  eam  in  Cudworthus ,  ex  multitudine  nominum  ,  quae  Diis 
illis  fententiis  ,  quas  ante  fufeeptam  religionem  fuis  veteres  impofuerunt,  Deorum  natam  eTe  mul- 
Chriftianam  imbiberunt,  &  deinceps  cum  praeccp-  titudinem ,  eam  civis  ejus,  Jo.  Seldenus,  doftiftime 
tis  Servatoris  noftri  conjunxerunt.  Quod  fi  ita  pariter  ornavit  Libro  de  Diis  Syris.  Vellem , 
eft ,  quid  quaerimus  ,  unde  templa  illa  inter  uterque  maioribus  pugnaflec  argumentis.  II.Mini 
Graecos  &  Romanos  honori,  virtuti,  concor-  Deorum,  Orphei  qui  dicuntur  eflfe,  toti  fer j  ex 
diae,  amori,  amicitiae,  &  rurfus  voluptati,  li-  nominibus  conflant,  quibus  Deos  fuos  honorarunt 
bidini,  difeordiae  confecrata  venerint?  Sine  du-  veteres.  Sed,  quodfciam,  nullum  horum  voca- 
»io  ex  opinione  hominum  ,  qui  ad  vitia  non  bulorum  fraudi  fuit  hominibus,  ut  Deum  ex  eo 
jecus,  quam  ad  virtutes,  a .  certis  geniis  morta-  fabricarentur.  Dianae  cognomina  fuerunt  Epheria, 
les  impelli  atque  exftimulari,  arbitrabantur.  Vir-  Perfica ,  Lapliria ,  redux  ,  confervatrix  ,  felix , 
tutum  igitur  qui  fana  adibant,  illi  genios,  qui-  vittrix.  Quodnam,  quaefo,  horum  nominum  in 
ous  narum  virtutum  curam  efle  demandatam,  pu-  Dei  formam  &  figuram  tranfiit?  Nullum,  ut  arbi- 
tabant,  ut  auxilio  fibi  eflent  ad  refte  vivendum,  tror. 

deprecabantur:  qui  vero  vitiis  facra  faciebant,  illi  (O  Virgilius  1  Aeneid.  Lib.  VII.  vf.  324; 

.daemones,  vitiorum  in  quibus  etre  cauflas  cenfc-  (v)  Plato  J  Notationes  vocabilior  >in ,  quibus 
•bant,  placare  nitebantur,  ne  libi  molefti  eflent.  Dii  inflgniebantur  oiim,  Plato  ingenioAus,  quam 
orte  nonnulli  etiam,  quos  vitia  dele&abant,  ut  par  erat,  in  Cratylo  perfequitur :  feci  haec  omnia 
mc  famae  detrimento  &  ignominia  cupiditatibus  vocabula  unum  tantum  Deilm  indicare,  v:r.  1  va-  • 
Jdis  fervirc  polfent,  Deos  pravis  moribus  praefe-  tione  fpeclatum ,  id  ubi  icripium  in  hoc  libello 
«os  exorabant.  reliquerit,  nefeio. 


Iii  ii 


(*)  Ne- 


802 


Partes  mundi  Cap.  IV. 

ris  huius  cauflam  habuerint,  fatis  jam  expofltum  eft.  Deum  nimirum  non  modo 
per  res  omnes  intentum  efle,  fed  etiam  cauflam  rerum  ^  eflfe^  omnium ,  quin  Omnia 
certo  modo  efle,  perfuafum  habebant.  Hinc  Deum  primo  in  omnibus  mundi  par¬ 
tibus  &  cun&is  operibus  ejus  honorandum  &  colendum  efle ,  decernebant :  deinde 
vim  uniuscujusque  rei  divinam  efle  ducebant:  poftremo  in  omnibus  illis  naturis» 
quibus  vita  mortalium  fov.retur  ac  ornaretur ,  divinam  beneficentiam  &  clemen¬ 
tiam  fufpicere  fas  putabant. 

His  explicatis,  nunc  mihi  demonflrandum  fumo,  quemadmodum  illi  olim,  qul' 
bus  Deus  nihil  vifusfuit,  quam  mundi  anima,  duo  haecce  fcita  ,  quae  comme-» 
moravimus,  Deum  per  res  omnes  pertinere,  &  Deum  certo  modo  ejje  omnia,  quibus, 
$21  tamquam  fundamentis,  omnis  plurium  Deorum  cultus,  qui  antiquos  contaminat, 
nititur,  amplificaverint  &  dilataverint.  Incredibile  di£tu  eft,  quantam  fibi  feftato- 
rum  multitudinem  pepjrerint  illi  quondam  ,  qui  Deum  mundo  animae  inftar 
docuerunt.  Quod  ego  quidem  inde  fadlum  arbitror,  quoniam  illis ,  quibus  religi° 
curae  erat,  imelle&u  facilis  &  expedita  plane  haec  videbatur  do&rina :  quemad¬ 
modum  homines  corpore  conflarent  &  anima,  ita  nec  mundi  corpus  anima  vaca¬ 
re,  animosque  humanos  ex  mundi  animo  atque  vita  non  fecus  hauftos  &  libatos 
effe,  atque  terram  &  aquam,  corporibus  humanis  admiftam,  ex  terra  illa  &  aqua, 
quibus  mundus  re.  letus  eft  ,  accepiflent.  Qui  acumine  praeftabant  ceteris,  W 
quidem,  id  quod  antea  monuimus,  Deum  <*> yug  five  ita  per  res  omnes  pertine^ 
&  permeare  ,  contendebant ,  ut  nihil  inde  labis  contraheret ,  aut  cum  materi* 
confuetudinis’  Verum  ceteri .  quorum  nunc  res  agitur  ,  Quintiliani  adhibebaU 
definitionem  Dei,  eamque  nulla  explicatione  temperatam:  Deus  ejl fpiritus  oniw 
bus  partibus  immijlus ,  aut  Manilii  voces  imitabantur ,  qui 

Infufumque  Deum  coelo  terrisque  fretoque , 


cecinit  ,  facroquc  meatu  confpirare  Deum  cum  mundo  ,  dixit.  Verbo  ,  munda 
Deumque  rem  efle  unam  eamdemque  ,  praecipiebant.  Quadratione  addutti  etia^ 
funt  plurimi,  ut  eum  vulgo  naturam  appellarent,  quam  Stoici  Deum  mundo  pert^ 
[lum,  &  divinam  rationem  toti  mundo  infitam  definiebant.  Quamquam  haec  nati* 
ra,  quo  a  reliquis  diftingueretur  fingularum  rerum  naturis,  t|  wm  cpi W,  coinjft  ' 
nis  natura ,  dicebatur.  Ceterum  communem  hanc  naturam  aperte  negabant  ^ 
fus  atque  rationis  expertem  efle.  Sic  enim  Balbus  apud  Ciceronem :  Natura ,  ’ 
quit,  eft ,  quae  continet  mundum  omnem ,  eamque  tuetur:  atque  ea  quidem  nonJ  r^0 
fcnfu  atque  ratione .  Aliis  locis  perfecta  vocatur  8*  aeterna  ratio ,  divina  mens  U  J 
pientia  ,  quae  omnes  contineat  ac yvc  mfjttwf  ,  feu  principia  genitricia ,  flu°rLa 
Ope  omnes  naturae  res,  quae  ita  nominantur,  elaborarentur.  Qui  fic  de  °at  ^ 
cenfent ,  eos  nefas  efle  arbitror  ex  eorum  ordine  excludere,  qui  Deum  pr°r 


(x)  Nequeunt]  De  re  ipft,  quam  hic  exponit  p.  23 <5.  cxftant:  TS  wmSl**  mtriw,  irif 
vir  doftidimus ,  veterumque  locis,  quibus  eam  rkW,*.  am  «««i.  •*«**«.  Cau(laem 
roborat,  fupra  jam  copiofe  actum  eft.  Moris  eft  quae  fuper  ea  omnia  ejl ,  quae  funt,  nullum  y 

ipfi ,  repetere  &  inculcare  faepius  ,  quae  femel  culiare  nomen. 

I>0(Uyt)  Smtlicius]  Fruftra  hanc  Dei  debitionem  (2)  Tertullianus  ]  Utro  de  ani^  Se%ulti9' 
in  Simplicio  quaefivi.  Puto  vero,  dottiffimi  viri  p.  169-  Nec  in  Superciliorum,  inqan>  dtf. 

animo  hacc  ejus  verba  fuifle  obverfata ,  quae  cubat  anima,  ut  Strato  (putat)  phyjteus.  s>  bie> 


§.  34.  partes  £5?  membra  Dei  habebantur .  803 

funt.  Atque  memini ,  Strabonem  ipfum  Mofen  huic  generi  adfcribere.  Verum 
qui  naturam  fenfus  atque  rationis  inopem  mundum  effeciffe  judicant ,  five  eam 
cafu  &  fortuito,  five  via  atque  ordine  progreflam  efle,  doceant,  nullo  modo  ex 
eorum  eximendi  numero  funt ,  qui  religionem  omnem  una  cum  Deo  funditus 
tollunt.  Praeter  haec,  qui  corporibus  olim  unice  contineri  mundum  affirmabant, 
neque  ullum  apertis  mentibus  &  fimplicibus  locum  relinquebant ,  illi  hanc  etiam 
naturam  corpoream  efle  docebant.  Attamen  corpus  ei  tribuebant  velocius  & 
fubtilius  ^  ,  uti  antea  ex  Platone  offendimus,  quod,  perfe&iflima 

hcet  mente  fummaque  intelligentia ,  nec  non  principiis  rerum  genitricibus  praedi¬ 
tum  in  cetera  tamen  fefe  omnia  corpora  infmuaret ,  totam  rerum  umverfitatem 
permearet,  rebusque  omnibus  admiftum ,  cunfta  interius  perficeret  &  fabricare¬ 
tur  Heraclitus  &  Hippafus  ignei  naturam  hancce  genens  exiftimabant  efle:  Dio¬ 
genes  autem  Apolloniates  aerem  nominabat.  Atque  hunc  Simplicius ,  (*)  qui  non¬ 
nulla  eius  opera,  tum  nondum  deleta,  legit,  impietatis  adverfus  Deum  crimine 
abfolvit:  a  quo  Hippo  tamen  &  Anaximander  liberari  (x )  nequeunt. 

Qui  majori  ceteris  olim  gaudebant  fapientia ,  illi  fummum  Numen  ita  efle  pro¬ 
nuntiabant  Omnia ,  ut  illud  fimul  aliquid  rebus  omnibus  praeitantius ,  lpfaque  mun¬ 
di  anima  excellentius  efle,  affirmarent.  Atque  hac  ex  fententia,  pili  me  iallunt 
omnia ,  Aejchyli ,  quem  antea  produximus ,  verfum  explicare  decet : 

Zdtf  771  mt  Tmv&y  tfjtj  71  rml' 

Jupiter  ejl  aether ,  Jupiter  terra  e/l ,  jfupitcr  efi  omnia ,  &  aliquid  tamen ,  quod  omni¬ 
bus  praejlantius  eft  ac  fublimius.  Sed  qui ,  praeter  mundi  animam ,  nullum  efle  conff  i- 
tuebant  Deum,  hi,  quum  Deum  efle  dicebant  Omnia ,  deteriorem  longe  vocabulis 
iftis poteflatem  fubjiciebant.  Namque  totum  mundum  corporeum  ,  animatum  licet, 
fummum  quoque  efle  Numen ,  arbitrabantur.  Deum  quidem  hoc  genus  cenfebat 
in  primis  aeternam  illam  nec  aliunde  procreatam  efle  animam  feu  mentem  quae 
femet  ipfam  per  totam  rerum  univerfitatem  intenderet  &  diffunderet.  \  erum 
hoc  minime  obftabat ,  ne  cum  hominum  natura  divinam  compararet,  atque  mun¬ 
di  animam  una  cum  corpore  ejus,  ipfo mundo,  unum  animal  divinum  five  Deumfos 
efficere,  decerneret:  quemadmodum  ex  anima  humana  &  corpore  unum  animal 
rationis  particeps  feu  homo  compofitus  eft. 

Anima  humana,  totum  licet  corpus  gubernet,  in  una  tamen  quadam  corporis 
parte  dominatur  maxime  atque  refidet:  quam  idcirco  partem  Graeci  «ii  ij^owksV, 
Latini  principatum  nominare  folebant.  At  quaenam  haecce  fedes  animae  praecipua 
fit ,  id  inter  omnes  haud  convenit.  Sunt ,  qui  in  cerebro  ,  funt ,  qui  eam  in 
corde  collocant.  Nemo  vero  ineptius  Stratone  ,  qui,  quod  (2)  Tertullianus  pro¬ 
didit,  perridicule  inter  fupercilia  domicilium  efle  dixit  animae.  Haud  aliter  qui- 
r  dem 

(*)  Ita  (?)  Simplicius  Deum  id  efle  dicit,  quod  eft  ,  omnia  ante  omnia,  in 

Epifter.  p.  234. 

bio  Strato  eo  capitis  in  loco  refidere  animam ,  aut  circa  cerebri  fundamentum ,  <luocI  Hcrtphilus 
exiftimavit,  qui  inter  fupercilia  medius  interje&us  voluit,  haerere  animum  arbitrantur.  Utrique '  ™ 

«Jt  ♦»  ,  ut  Plutarckus  ait  de  placitis  capite  quaerunt  animae  domicilium ;  at  de  loco 

f n  i"  ^ib'  Ca$'  909-  Haud  igitur  mul-  diffident. 

t0  abfurdius  docuit,  atque  illi,  qui  in  cerebro, 


% 


lii  ii  i 


(a)  Lair- 


Partes  mundi 


Ca r.  IV. 


804 

dem  Stoica  familia  de  mundi  judicabat  anima :  quam  flmiliter  in  una  quadam  mun¬ 
di  hujus  parte  vim  fuam  praecipue  exercere,  tamquam  in  principatu  quodam  fed 
ii 'ye/xovixu  ,  nil  dubitabant ,  tametfi,  quaenam  illa  parseiTec,  nullo  modo  inter  fefe 
confentirent.  Atque  hunc  ingentis  mundi  animae  principatum  fingulari  interdum 
modo  Deum  vocabant.  Sed  nihilo  tamen  minus  univerfi  animam  mundi  ,  non 
fecus  ac  reliquorum  animalium  mentes,  totum  corpus  fuum  five  mundum  agitare, 
penetrare,  animare,  atque  permeare,  praecipiebant.  Dignus  eft,  qui  legatur  hac 
de  re  Diogenis  ( a )  Laertii  in  vita  Zenonis  locus:  T ov  $>j  v^arpiov  JWe?o9wi  $  KW 

'STO voicut ,  ei(  xmxv  auri  ptip©*  $  v? .  axQjtmg  i<p  v\y>m  61  ^ 

fxkv  uxSAov ,  Ji  uv  •  JV  uv  ftiv  $  ut  fcftf  xtxuptiKt »  ,  uq  T  o?uv  >9  r  v6 tpw' 

H  uv  $  ut  ,  ut  i  i,y*u  rixis  xtu  $4  <$4  *  °Xov  HsW*01'  5  &0'  K&j  t/u^/v&ov 
Aoytyjv .  ex*1*  i.ypoviwv  ftkv  r  cubU? ,  4  r  a^rov  ,  >j  r  >jAicr,  0  <$4  t/>wtov  ©ecv  Asy*** 
eu&tinKuf  uirmo  KiXupuKivai  2^s  r  w  <54  ^  t  <*>-™.v\uv  <$4  <P»tuv  ,  %}#  3 

^  *^’7v?  x*$’  Mundum  adminiftrari  (ajunc  Stoici)  fecundum  mentem  ac  prtr 

videntiam ,  per  omnes  illius  partes  ‘pertingente ,  ficut  &  in  noftra  anima  contigit  > 

fed  per  has  magis ,  per  aZ/uj-  minus.  Per  quasdam  enim  veluti  habitus  recejjit ,  ut  pcr 
ojfa  ac  nervos ,  per  ata  veluti  mens ,  af  per  principatum.  Sic  igitur  &  mundum  totutJtt 
qui  animal  eft  &?  animatus  ac  rationalis ,  /wZ>ere  principale  fuum  aut  aethera ,  eee/wtff» 
aut  folcm:  quem  etiam  primum  afferunt  effe  Deum ,  veluti  infufumper  ea ,  quae  funt  i» 
aere,  ac  per  cunftas  animantes  &  plantas ,  per  terram  autem  ipfam  fecundum  habitui 
Quamobrem  ex  Stoicorum  fententia  univerfus  mundus  ,  quoniam  ab  una  mente 
divina  agitatur  &  impletur ,  ipfe  eft  ille  omnium  princeps  atque  celfiOimus  Deus* 
Neque  paucis  confirmari  poteft  hoc  teftimoniis.  Didymus ,  cujus  verba  habet  (#/ 
Eufehius ,  (*)  "OAor,  inquit ,  j  r  ryo-pov  'sr&mycpdlxtn  ©toV.  Mundum  univerfum  (Stoi¬ 
ci)  Deum  appellant.  Origenes  adverfus  Celfum ,  ait,  £  0X0»  Ksa-fxov  Aty*** 

iTveu  ©wr,  Zrwi'^1  ^uev  Trpunv.  Graeci  umvcrfe  mundum  effe  Deum  dicunt ,  Stoici  ver 0 
primum  eum  principem  effe  Deum ,  affirmant .  Quam  doctrinam  (c)  Manilius  qd°* 
que  exprimit,  perhibens:. 

Oua  pateat,  mundum  divino  Numine  verti , 

Jtque  ipfutn  effe  Deum . 

Ita  &  (d)  Seneca  philofophus ,  Totum  hoc,  inquit,,  quo  continemur,  &  unum  tfo 
&  Deus  eft.  Non  haec  ita  funt  accipienda  pronuntiata,  ac  fi  materiae,  qua  cofl' 
ftat  mundus ,  five  illa  ut  corpusculorum  individuorum  acervus  tantum 
623 tur,  five  ut  virtutis  cujusdam  genitricis  atque  fentientis  praeterea  compos  coni1' 
deretur ,  hunc  Stoici  honorem  habuerint.  Omnem  enim ,  mundo  quam  tribne 
bant ,  divinitatem  ex  anima ,  quam  ipfi  inefle  cenfebant ,  eaque  non  fenfus  ^ 

tun^ 

(*)  Lib.  v.  p.  235. 

(a)  Laertii]  Libri  VII.  Segm.  138.  139.  fi  de  fole  difta  efTent:  quem  fenfum  Anglica 
p.  452.  Sed  fenfum  potius  &  argumentum  ver-  que  horum  verborum  verlio,  quam  fubjicit» 
borum  Laertii,  quam  ipfa  verba ,  Cudworthus  ex-  primere  videtur.  At  Laertium  fi  infpexeris ,  V 
hibet,  hinc  &  inde  multa  omittens ,  alia  refingens,  parebit,  non  ad  folem,  fed  ad  actherem,  11 
In  quo  quidem  nihil  admodum  dcGderem,  praeter  verba  pertinere.  Actherem  Chryfippus  dicebat  P‘ 1 
hoc  unum,  qupd  verba,  •  *$  ©»s, ,  &  quae  cipein  efie  Deum,  &  per  omnia  permeare,  q 

fequuntur,  ita  cum  antecedentibus  conjuDgit,  ac  de  te  interpretes  ad  h.  I.  confuli  poliunt.  ^ 


$ 


§*  34-  partes  &  membra  Dei  habebantur .  So$ 

tum,  fed  &  perfetti (limae  rationis  participe,  derivare  folebant.  Quod  ne  quis  te¬ 
gere  di£lum  putet,  Varronem  audiemus,  cum  Tuam,  tum  Stoicorum  hac  de  re 
fententiam  apud  /Jugujlinum  aperte  explicantem:  (*)  Dicit  idem  Varro ,  adhuc  de 
naturali  Theologia  praelo  quens ,  Deum  fe  arbitrari  ejje  animam  mundi ,  (quem  Graeci  vo¬ 
cant  ksV^ov,)  &  hunc  ipfutn  mundum  ejfe  Deum:  fed  ficut  hominem  fapientem ,  quum  fit 
ex  corpore  &  animo ,  tamen  ab  animo  dici  fapientem ,  ita  mundum  Deum  diei  ab  animo , 
Wum  Jit  ex  animo  &  corpore. 

Quod  fi  vero  mundus  animae  particeps  is  Deus  eft,  quo  nihil  eft  excellentius, 
confentaneum  omnino  eft ,  varias  mundi  partes  atque  membra  pro  Dei  ipfius  ha¬ 
bere  membris  &  partibus.  Nec  id  ullo  modo  diffitetur  ( e )  Seneca ,  cujus  haec 
Vox  feripta  exftat :  Membra  fumus  magni  corporis.  Item  haec:  Totum  hoc  Deus  eft , 
/ocii  ejus  £?  membra  fumus.  Ergo  & ,  li  haec  vera  fint,  animis  noftris  foeietas  quae¬ 
dam  }  conjunftio ,  &  cognatio  cum  magna  erit  totius  mundi  anima.  Atque  haec 
res  veteres  adduxit,  ut  mundi  animam  feu  totum  hoc  animal  mundanum  in  diver- 
fis  ejus  membris  ,  praecipuis  nimirum  mundi  partibus ,  eximiisque  naturae  rebus, 
ac  varie  diftra&a  eflet  haec  anima ,  colendum  fibi  efle ,  ducerent.  Nolim  ta¬ 
men  ,  aliquis  exiftimet  ,  propterea  necefle  fuifle ,  ut  omnes  hasce  partes  mundi 
ferorum,  propriorum,  diftinctorumque  Numinum  loco  haberent.  Alioquin  enim 
non  modo  quosvis  homines ,  fed  vililTimum  quodvis  animal ,  plantas  omnes ,  her¬ 
bas ,  gramina,  fluvios,  montes,  omnia,  verbo,  ex  quibus  natura  rerum  con- 
fiftit ,  Deorum  immortalium  honoribus  afficere,  &  Numinum  inftar  diftin&orum 
intueri  debuiflent.  Verum  tam  ineptum  haud  fuifte  &  abfurdum  genus  hoc,  ipfe 
au£lor  nobis  eft  Origencs.  Celjus  ita  rationem  concluferat:  Si  mundus  Deus  eft, 
partes  mundi  quin  Dii  fine,  nullum  dubium  eft,  certe  divinae  funt.  Huic  ita 
occurrit  Origenes  argumentationi  :  (j-)  ‘ii?  em*/  3**  *  /ucvov  dvSpuTnt, 

uKcyoL  IficL ,  piipi  J  lyrua ,  j  T*nis  £  m  '  «  D  5  »»- 

^  to  opyj ,  %  ai  9*A*ar«/ ,  «/>’  oa©-  b  Hsc-pc©-*  ©eo?  esnr ,  >j$tj  d,  oi  xsmuoi  ^ 

foiActQsxi  €to(  eiaiv  afa’  xik  txt®  (pj<ra<nv  t*?  <f[  d^nswrsi'  «a  («  otpep.  y 

>)  ©ex? ,  ut  inetvoi  ovo/ua^uri )  mnxuolf  >9  UotAaosoui ,  Ttr»?  uv  Atyonv  ©ex?  *  >9  Te  x.xQo\d^¥ 
^Ac-X  fvij)  itf  y.*Q’  "  ZTjsluuooc  ,  otx  idv  71  oaov  jj  ©eo? ,  rmvjui  tk  ptipn  tutu  e  fi  • 

tStb  fciot  e?*/  £doc  ,  juvixi  ,  tjfij  <ntvi$if ,  miu A*!^? »  ^  T  ^ewr  # 

ncft  Te  r  t e  t  i^fivuv'  <***%  oi  ht?o*\iS  ©*cv  ei.«/  ^  KcVjUOv  ,  (p^nv . 

£x  his  confequeretur ,  «0«  homines  tantum  ejfe  divinas  naturas ,  fed  omnia  quoque  bruta 
animantia,  quae  partes  etiam  univerfitatis  funt ,  rthw  plantas.  Quum  que  fluvii, 
montes  &  maria  membra  pariter  hujus  mundi  fint,  confentaneum  foret ,  fi  lotum  hoc  uni- 
'Oerfum  Deus  ejl ,  credere ,  /Wor  £?  w/iria  pariter  Deos  effe.  Sed  hoc  nunquam  Graeci 
largientur.  Dicent,  illos ,  qui  fluviis  &  maribus  praefluent,  five  naturae  fint  divinae , 
ywe  daemones ,  CV//?  univerfale  praeceptum:  Si  totum  hcc  Deus  e  fi, 

ne - 

■  [t*)£b.v:pD3e;3Lib-vii-c-6- 

V&)  Enfebius]  Praeparat.  Emngel.  Lib.  XV.  Epijl.  XCV.  p.  355.  Plures  alios  collegit,  prae- 

r'  NSn/‘  ter  juftum  LiPMm  in  P/ry/ro/.  5  u'a  f[b;  L 

Cc)  Maw/iw]  AJironomic.  Lib.  I.  v/  484.  Vijfi  VIII.  p.  16./.  Thom.  Gatakerus  ad  Mare. 
48 5.  p.  i(S.  Antoninum  Lib.  IV.  1  22.  /»•  ITO- 

q  fjc  ^  Stneca  ]  Epijlol.  XCII.  p.  ^23.  T.  II.  (e^  «Seneca]  Prior  locus  eft  Epijl.  XCV-p- 355* 
-Perfimilis  apiid  euuidcin  locus  exltat  alter  Epijl.  XCII.  p.  ‘ 


L 


So  6 


Partes  mundi 


Caf.  IV. 


mefTe  eft,  *  f*™*  ^ue  D*  fi*  S  Graecls  cenfitcntihus ,  falfm  efl.  Etenif* 
fe  a  neretur  inde ,  omnia  animantia ,  mufcas ,  culices , vermes ,  ferpentes  %ptfces  &  av  * 
cujuscumquc  demum  fint  generis ,  £)m  ejje:  quod  ne  ipfi  quidem  illi  concejjerint ,  qui  De 
cffe  mundum  hunc  confirmant. 

M  igitur  hoc  ratum  &  cffedum  maneat ,  moris  quidem  fuiffe  veteribus,  cum  prae 
cipuas  mundi  partes  naturaeque  rerum  membra,  tum  vanas  animae  mundi,  P 
totam  univerfitatem  diffufae ,  virtutes  in  Deorum  perfonarumque  habitum  tran 
formare;  atnumquam  tamen  redos  rerum  aeftimatores  tam  fui  fuiffe  oblitos,  “ 
haec  omnia  in  veris  propriisque  Numinibus  habenda  effe  crederent  Qpidqu‘“ 
rebus  hisce  honoris  exhibebant,  id  illis,  tamquam  mundi  animae  partibus  & 
bris,  deberi  judicabant:  aut,  ut  redius  loquar,  res  omnes  non  fecuj,  atque  V* 
rios  mundi  animae  eifedus  ,  fpedabant ,  atque  in  illis  animam  hanc  ,  quipP 
quam  fupremum  effe  Deum  cenfebant ,  reverebantur.  Hanc  ab  Augujhnodifcet 
nobis  licet  fententiam,  qui  (/)  Libro  contra  Faujlum  Mamchaeum  Manichaeorum 
624 Diis  ipfa  veterum  populorum,  qui  multis  fuppl.carunt  Dns  Numina  non  antefer, 
re  veretur:  Jam  vero  coelum,  (3  ‘ erra  ,  fc?  mare,  b  aer,  fij '  fol,  (3 luna,  b  ceti 
Hiera  omnia,  haec  manifefla  oculi!  apparent,  atque  tpfis  fcnfibus  praejio  funt.  £“? 
quum  pagani  tamquam  Deos  colunt,  vel  tamquam  partes  unius  magni  dei,  (nam  »» 
vertam  mundum  quidam  eorum  putant  maximum  deum)  ea  colunt,  quae  funt.  Vo  * 
tem,  quum  ea  colatis,  quae  omnino  non  funt,  propinquiores  effetis  verae  pietati,  /1  Jali 
natam  elfetis,  qui  corpora  colunt ,  etfi  non  colenda,  tamen  vera.  F.amdem  rem  Ia» 
neriequitur  Auzuflinu’  Libris  de  civitate  Dei.  Poftquam  enim  longam  illam  1>;“ 
rum  enumerationem  fecerat,  quam  (iipra  ex  eo  defcripfimus ,  acriter  dementi^ 
callicat  hominum  ,  quod  unius  fummi  Numinis  membra  ,  partes ,_  <£  virtute 
per 'orbem  terrarum  fparfas,  in  perfonas  transformaflent  ,  divinisque  hono 
bus  afficerent  :  (*)  Haec  omnia,  quae  dixi,  &  quaecumque  non  dix, ,  (non  en' 
omnia  dicenda  arbitratus  fum)  bi  omnes  Dii  Deaeque  fit  unus  Jupiter  :  five  fint , 
quidam  volunt  ,  omnia  ijla  partes  ejus  ,  five  virtutes  ejus  ,  ficus  eis  videtur ,  q» ' 
eum  p’acct  effe  mundi  animum :  quae  fententia  velut  magnorum  multorumque  doitor"  . 


(*)  Lib.  IV.  C.  11.  p.  7 

(/)  Libro  contra  Faujlum ]  Libro  XX.  contra 
Faujlum  Cap.  5-  P •  238.  Tom.  VIII.  Non  haec 
autem  verba  continuata  ferlc  apud  Augujlinum 
extant,  a  Cudvuortho  hinc  &  inde  ex  hoc  capite 
decerpta ,  &  in  unum  corpus  coacta  funt. 

(g)  Coleretur ]  In  hoc  Augujlini  loco  ,  nec 
non  in  aliis  veterum  Chridianoruin  hu  us  generis 
diftis ,  hoc  obfervari  velim  maxime,  magnos 
Jiofce  viros  minime  id  affirmare ,  quod  Cudwortho 
placet,  vifum  fuiffe  antiquis,  virtutes  &  perfectio¬ 
nes  divinas  Deorum  indar  colere,  fed  hoc  tantum 
fignificare,  fuide  &  olim  &  fua  aetate  nonnujlos, 
qui  dolidas  populorum  religiones  hoc  modo  inter¬ 
pretarentur.  Ilis  vero  interpretationibus  nec  Augu- 
Jlinus ,  nec  alius  quisquam  ecclefiae  doctorum 
multum  pretii  pofuit.  Dege,  ut  alios  praeteream, 
iDfum  Aiigujtinum  Libro  XX.  contra  Faujlum  Ma- 
nich.  Cap.°p.  p.  240.  T.  VIU*  Opp. 


(/;)'  Athanafius]  Orat,  contra  Graecos  p-  31' 
T.  I-  Opp.  •  ftei 

( i )  Reverebantur  ]  His  omnibus  quidnam  ^ 
poffit  veterum  locis ,  toties  a  nobis  didtum  ci* 
novis  nihil  opus  lit  animadverfionibus.  Sed  a 
ram  hic  tamen  praeclarum  Arnobii  locum  * 
nonnulla  quidem  a  viro  doCtiffimo  polita 
mat,  at  ipfius  opinionis,  cui  fe  tantopere 
tem  hic  odendit,  fundamenta  labefaftat. 
mus  primum  Arnobium  Lib.  lll,  adv.  gentes  P- 
ed.  Heraldi ,  Deorum  cultores  compellantem^-^ 
philofophiae  memorabili  [ludi»  atque  ad  grf0 l 

nis  columen  vobis  laudatoribus  elevati,  U*** 


Dien*  ,  lUblUHUUHC  ,  CUTtlUf feli' 

tione  defin  i unt :  quorum  fi  «fi  vera  c  -  ^ 

t  entia,  etiam  illi  continuo  definent  Un  ejje, 


§.  34-  Pro  Bei  partibus  habitae .  80  f 

*(l:  Haec ,  Inquam  9  fi  itafint ,  quod  quale  fit ,  nondum  int er im  quaero ,  quid  perderent , 
./2  unum  Deum  colerent  prudentiori  compendio  ?  Oah/  ew/w  ejus  contemneretur ,  quum  ip/e 
coleretur  ?  Si  autem  metuendum  fit ,  ne  praetenui ffiae  five  negleftae  partes  ejus  irafcerentur  • 
non  ergo ,  «f  uofawf ,  velut  Unius  Mimantis  haec  tota  vita  cji ,  Omnes  fimul  conti¬ 
net  Dens \  quafifuas  virtutes,  vel  membra,  vel  partes:  fedfuam  quaeque  pars  habet 
vitam  a  ceteris  fe paratam ,  fi,  praeter  alteram ,  irafei  altera  pote  fi  ,  a/;a  placari ,  alia 
concitari.  Si  autem  dicitur ,  Omnia  fimul,  id  e(t ,  Totam  tpfum  Jovem  potuijfe  offendi , 
fi  partes  ejus  non  etiam  fingillatim  minutatimque  colerentur  ,  (luite  dicitur.  Nulla 
Quippe  earuin  praetermitteretur .  qttwm  ipfeunus,  qui  haberet  omnia,  (g)  coleretur. 

Graeci  ,  quorum  (A)  /Jthanafius  fententias  enarrat  ,  parem  afferunt  religionis 
fuae  exeufationem ,  negantque  ,  varias  mundi  partes  hoc  a  fe  coli  animo ,  ac  li 
Veri  effent,  proprie  fic  ditti  naturalesque  Dii,  fed  tamquam  partes  feu  membra 
Unius  celfiffimi  Numinis,  magni  nimirum  animantis  mundani,  live  totius  orbis 
anima  praediti,  quem  conjun&im  fpedfatum  rem  effe  unam,  crederent,  hono- 

f3ri.  'AJ5N.’  1'truc  c\ouo* fifoi  /u\v  Koti'  kxum  cDnSen  curta  .  k.  eu  rei  cv*a~ 

f*o AoyZtnv  oyS  $  7rd»&  auvot oflofoc,  %  di  &  Xsrv7lAS>lw  y-'}*  o-dyat  ,  *ir  caov  $*cv  h io*  Cpt f- 
rt«n  Narres  mundi  divijas  &  figillatim  confideratas  res  efie  parum  perfectas  &  indigas , 
ipjvnct  non  diffitentur  Graeci:  at  nihilo  tamen  minus  contendunt  ea  fi  coagmententur .  & 
tamquam  unum  magnumque  Corpus  (animi  fui  particeps)  confiierentur ,  univerfum  illud 
Deum  efje.  Ergo  fatis  effe  arbitror  apertum ,  veteres  verbis  quidem  &  vocabulis 
non  modo  varias  virtutes  unius  fummi  Numinis  live  animae  mundi,  quam  per  uni¬ 
verfum  dittitabant  orbem  terrarum  fufam  effe,  fed  etiam  ipfius  mundi  panes  non 
unas,  naturasque  rerum  ad  Deorum  extuliffe  concilium,  neque  tamen  ita  rationis 
fuifle  immemores,  ut  haec  omnia  verorum  naturaliumque  Numinum  in  loco  ha¬ 
berent,  aut,  quod  longe  fuiffet  abfurdius ,  Deos  effe  haec  omnia  inter  ipfos  pa¬ 
res,  nec  cujusquam  voluntatis  miniftros,  ducerent.  Etenim  unum  tantum  fupre- 
taum  omnium  Deum,  quem  rerum  effe  ducebant  naturam  animi  compotem,  in 
his  variis  ejus  membris  atque  partibus ,  tamquam  is  varie  diltra&us  effet  ( i )  reve¬ 
rebantur. 

Haec 

*n  ejus  portionibus  paullo  ante  immutatis  nominibus  ut  in  rerum  natura  unus  Deus  conjlituatur  mundus , 
c onjlituebatis .  Ut  enim  homo  unus  nequit,  perma •  explofis  omnibus  ceteris.  Confiat  ex  his  verbis, 
nente  fui  corporis  integritate  ,  in  homines  multos  quod  Cudworthus  tuetur ,  philofophos  haud  pau- 
Scjndi ,  neque  homines  rurfus ,  multitudinis  ,jun&io-  cos  olim  exftitiiTe  ,  ca  prae  fer  tini  aetate,  qua 
nis  differentia  confiervata,  in  unius  fenfus  Jimplici-  Chriftiana  religio  magnos  in  orbe  terrarum  pro- 
tatemque  conflari :  ita ,  fi  mundus  unum  ejl  animal,  gvediis  faciebat,  qui  hanc  rerum  univerfiutem  pro 
“  unius  mentis  agitatione  rotatur ,  nec  in  plura  Deo  haberent,  nec  aliud  nodent  Numen,  quam 
potejl  Numina  dififipari ,  nec  {fi  ejus  particulae  Dii  mundi  animam,  id  ita  fefe  omnino  habere.  Ve- 
funt)  in  unius  animantis  confidentiam  cogi  atque  rum  ex  iisdem  fimul  verbis  perfpicuum  eft,  alte- 
tem.  Luna.  fiol.  tellus ,  aether ,  afira  membra  rum  illud,  quod  idem  probare  nititur,  hoc  homi- 
Junt  &  mundi  partes.  oW0rf  fi  partes  £?  membra  num  genus  plures  quidem  Deos  in  ore  habuit , 
Junt,  Mma'fiutiq:iefui^nm;nisnon  funt'  Neque  atque  divinae  perfeftiones  virtutesque,  ncc  non 
enim  partes  hoc  ipfium  ^  uod  totum  fi  a!iqua  membra  hujus  oibis  Deorum  nominibus  nppellaiie, 
tn  re  poffuv.t.  aut  fiibi  Japerc ,  fibifieirtire .  quod  fine  at  reaple  tamen  unum  tantum  Deum  colu  i  fle,  id 
totius  animantis  affenfiu  nullis  propriis  afficiatur  mo-  aeque  certum  &  exploratum  haud  e  fic.  Dilputat 
tlbus:  quo  confiituto  ac  pofito.  fiumma  omnis  illuc  Arnobius  contra  hanc  feclam ,  oftenditque,  neces- 
tedit,  ut  neque  fiol  Deus  fit.'  neons  luna ,  neque  fario  ex  praeceptis  ejus  confequE  unum  tantum 
0ether  tellus,  cetera.  Sunt  enim  partes  mundi ,  ede  Deum.  Hac  quid,  quaefo  ,  difputatione  opus 
*0n  fpccialia  N  minum  nomina:  ni-qvC  ita  perfici -  fuiHTet,  fi  familia  hacc  nomina  tantum  c;  )°  ‘m  * 
<UT>  6nmia  vobis  turbantibus  mificentibusque  divina ,  Deorum,  non  vero  Deos,  coluihet,  atque  u 


•§0g  Mundus  aliis  corpus  3  Cap.  IV* 

Haec  quum  ita  fefe  habeant,  duplex  fuiflTe  genus  eorum,  confitendum  efl:,  qui 
inter  veteres  populos  Theologiae  naturali  operam  dederunt :  unum  eorum ,  qui 
Deum  mundi  anima  non  efle  meliorem  aut  excelfiorem  exiflimabant  ;  alterum, 
quod  u:  C)  igenis  (*)  utar  verbis,  Deum  ftatuebat  vcitmv  V’  cuc&>itviv  <pu<nvi  $ 

jUfjtaiuS  adrnf  *cfx(£etv  I'  pvaSfo  t  !k'iv ,  avu  j  k,  vmq  rcc  o-uiaxtx  fyriiv  cuut:v  ,  longe  jupernfB- 

625  omnem  natuum  in  Jenfus  incurrentem ,  ideoque  in  nulla  rerum  hujus  generis  eum  colloca 0 
bat ,  Jed  fupra  omnia  cum  corpora  quaerendum  ejje ,  arbitrabatur.  Superiores  mundum 
corporibus  conftantem  ita,  ac  fi  Dei  maximi  effiet  corpus,  venerabantur.  Hi  ve- 

OzOro  rametli  Deum  multo  efle  mundi  anima  nobiliorem  cenfebant ,  neque  mundum 
efle  Deum  aut  corpus  Dei  putabant ,  attamen  naturam  rerum ,  tamquam  fchv  ah* 
quid,  divinum  atque  facrum ,  intuebantur,  Deumque  in  fingulis  rebus  adorandum 
ede,  mundum  denique  ipfum,  tamquam  effigiem -ac  templum  Dei,  coli  ab  honfi' 
nibus  debere,  decernebant.  Deum  enim  quoniam  unicam  rerum  efle  omnium 
cauffiam,  totamque  naturam  in  fe  quondam  habuiffie  abditam,  fiatuebant,  praeter- 
eaque  mundum,  ex  Deo  edu&um  ,  non  tamen  effie  prorfus  fecretum  ab  eo,  neque 
fine  ejus  ope&  auxilio,  non  fecus  ac  fi  res  eflet  vita  vacua,  permanere,  fed  cum 
Deo  ar&iifime  conjunctum  efle,  omnemque  ex  eo  vitam  accip  re,  contendebant» 
vix  aliter  praecipere  poterant,  nifi  a  femet  ipfis  defeifeere,  parumque  confiant^ 
docere  vuluiflent.  Ex  hoc  genere  ( k )  Plutarchus  efl: :  qui,  etiamfi  graviffime 
ferebat,  res  corporeas  &  inanimatas  Deorum  perfonis  indui  &  ornari,  ipfe  ta¬ 
men  Deum  in  toto  mundo  corporeo  venerandum  efle  affirmabat,  mundum  efle 
hibens  hpov  «yturnlo*  froirptm&lar ,  templum  fanet  ijjinuun  divinaque  natura  maxb,lt 
dignum.  Similiter  Perfarum  Magi  ,  quos  templa  omnia  manu  faCta  &  exftru#3 
averfatos  efle  accepimus,  Deo  tamen  fub  dio  &  in  editis  montibus  ita  fupplica' 
bant,  ut  in  univerfo  mundo  eum  corporeo,  tamquam  naturali  templo  fuo,  ver' 
fari,  crederent.  Teflis  efl;  Cicero :  (f)  Nec  fequor  Magos  Perfarum ,  quibus  auftori' 


(*)  Contra  Celfum  p.  260. 

(t)  De  legib.  Lib.  II.  p.  335- 

contrario  Deum  in  variis  mundi  partibus  praefen- 
tem  venerata  eflet  ?  Evidens  efl:,  homines,  quibus 
hoc  dcmonftratur  ab  aliquo ,  fieri  nullo  modo  polle, 
fi  dogmatibus  fuis  convenienter  docere  velint ,  quin 
unum  efle  Deum  profiteantur,  ab  eorum ,  qui  unum 
efle  Deum  volunt ,  fententia  remotos  efle.  Certe, 
quibus  Arnobii  non  fpernenda  plane  videtur  efle 
au&oritas ,  illi  haec  recipiant,  neccfle  efl: :  (  1. ) Eos 
ex  antiquioribus  Deorum  cultoribus,  qui  poft  na¬ 
tum  Servatorem  Deum  a  mundi  non  fecreverunt 
anima ,  fabulas  de  Diis  ad  praecepta  phyfices  tra- 
xiflfe,  Cereris ,  verbi  gratia,  fub  nomine  tellurem, 
Junonis  fub  vocabulo  acthcrem ,  fub  Jwe  fum- 
jnum  aerem,  fub  Vulcano  ignem  intelligi  voluifle. 
(  II. )  At  eosdem  tamen  has  res  naturales  pro  ve¬ 
ris  habuiirc  Diis,  folique,  lunae,  telluri,  non  fe¬ 
cus  ac  fi  juvare  non  minus,  quam  obelTe,  pollent, 
rem  facram  fecifle.  Ex  quo  (IJI.)  fequitur,  vi- 
fum  fuifle  huic  generi ,  in  his  mundi  partibus  cer¬ 
tas  divinae  naturae  feu  ejjentiae  partes  aut  emana- 
iones  reddere ,  quas  feparatim  a.Deo  fpeftare ,  ac 


fumma  animi  religione  revereri  deceat.  Nec  >gl' 
tur  (IV.)  plures,  quibus  fupplicarunt,  Dii  uni^. 
tantum  Numinis  vocabula  efle  ac  nomina, 
Deos  proprie  dictos.  Quemadmodum  nitnirU  ^ 
illi,  qui  animos  nollros  ex  divina  natura  libato 
ac  haurtos  efle  opinantur,  hos  tamen  animos  nj? 
inficiantur  naturas  efle  a  Deo,  unde  fluxerunt. 
paratas  &  fejun&as:  ita  &  illi,  qui  Deum  per 
tum  terrarum  orbem  fufum  efle  ac  intentum,  c° 
tendebant,  partes  tamen  hujus  Dei,  in  variis 
turae  rebus  latentes ,  ut  res  confiderabant  a 
ipfo  abflra&as,  &  peculiari  propterea  cultu  &  h  rj 
nore  dignas.  Vix  aptius  haec  omnia  corrobor^ 
polle,  putem,  quam  ex  Phurnuti ,  qui  exftaj :*[g 
huc,  de  natura  Deorum  libello,  quem  Thom-  j.n 
inter  Opujcula  veterum  mythologica  ,  phyftc* 
ethica  rptulit.  Platonicum  hunc  Phurnutum  W  . 
Thom.  Gale  coniicit  in  Praefat.  p.  7.  Ego 
cum  fuifle  potius  crediderim  cum  propter  » 
quae  de  mundi  exuftione  Caf>.  17.  p •  IV4-  tra_  * 
quae  a  Platonis  aliena  plane  funt  fcitis ,  tum  pr  r. 


§.  34.  tiliis  templum  Dei  Mus. 

bus  Xerxes  inflammajje  templa  Graeciae  dicitur,  quod  parietibus  includerent  Deos,  quibus 
omnia  deberent  ejfe  patentia  ac  libera ,  quorumque  hic  mundus  omnis  templum  efiet  &  do - 
micilium.  Igitur,  quod  de  hisce  Magis  memoriae  confignavic  Diogenes  (l)  Laer¬ 
tius,  eos  eas  'LmpxinAvji  K,  yir  *,  ¥  3  &»"»  nxmpndmur ,  ignem,  terram 

&?  aquam  Deos  effe,  arbitrari,  figna  vero  Jlatuasque  repudiare ,  id  ego  fic  opinor  in¬ 
terpretandum  effe:  Magos,  ficuti  nullis  in  templis,  nifi  in  totius  rerum  naturae 
templo  Deum  colerent ,  ita  nullas  etiam  ejus  imagines  feu  ftatuas  tolerare ,  eo 
quod  iofas  naturae  res  feu  partes  orbis,  ignem  ,  aquam  ,  aerem  ,  &  fimilia, 
omnium  indar  Dei  fignorum  &  imaginum  ede  ,  judicarent :  atque  hoc  unice  fen- 
fu ,  nullo  autem  alio ,  haec  rerum  initia  Deos  ab  illis  appellari.  Nihil  hic  a  me 
fingi,  Clemens  Alexandrinus  tedabitur ,  qui  Perferum  Magos  ex  Dinone ,  his  verbis 
adumbrat-  (•)  afe»  3  p**  •»  $ 

,0„,%v7«-  ou  »»  *  *r;"'  .Sl  ?  %  ™  T?* 

nij)  ,  «V  *  ««lu****»  «W»  '  /»«-  <*«  . JuM  W 

vW«W,  iem," ESiU,  »S'«  JU«  «5«  $  fcrftjww  ,  *-«««{  *>•*«:  «*« 

ignem  S  aquam  fota  Deorum  ejfe  fimulacra  ,  «  Amm  cognofamus  Neque  en, m  horum, 
ignorantiam  celaverim,  qui,  licet  fe  maxime  exifliment  errorem  effugiffe,  m  aliam  ta- 
men  fraudem  delapfi  Juni  Nam  et  fi  neque  cum  Graecis  ligna  V  lapides  neque  eum 
sJegyptiis  ibides  &  ichneumonas ,  tamen  cum  pbilofophis  ignem  6  aquam  ejfe  Deorum  /imu¬ 
lae  ia  putaverunt.  Ceterum ,  quod  duplicem  fuifle  eorum  familiam  dixi ,  quibus 
olim  naturalis  de  Diis  dottrina  in  deliciis  erat,  unam,  quae  totum  mundum  Deum 
effe  aut  Dei  corpus  defenderet  ,  alteram ,  quae  orbem  hunc  imaginem  tantum 
feu  templum  Dei  efle  difputaret ,  id  Macrobii  quoque  in  Scipionis  J omnium  au&ori- 
tate  licet  probare,  quippe  qui  illum  Somnii  hujus  locum,  quo  mundus  templum  vo¬ 
catur,  his  verbis  explanat:  (f)  Bene  autem  diverfus  mundus  Dei  templum  vocatur 
9  r  propter 

(*)  Protrept.  p.  43.  (Cap.  5-  P-  56-  ed.  Pottcri.)  (t)  Lib*  T*  C*  ; 


ter  ipfam  Deorum  naturam  explicandi  rationem, 
<Sc  alia,  quae  nunc  praetermitto.  Utcumque  eft, 
homo  hic  id  agit  toto  hoc  libello  ,  ut  veterum 
Deos  ad  naturam  rerum  revocet,  &  cum  mundi 
adfpettabilis  partibus  &  membris  componat :  ipfum 
vero  fummum  Deum  animam  efle  mundi ,  fine 
-circuitu  confitetur  Cap.  2.  p.  141.  ''cia-r tg 

^31  fiOIKXfJbiOci ,  is  TU  K,  0  X0TfX/&-  •]>vxry  *X,i 

vvnytirreto  xurou'  xurtq  xxXsf)  Zu/q.  Ut  UOS 
gubernamur  ab  anima ,  Jic  mundus  animam  habet , 
o  qua ,  ne  diffluat ,  continetur.  Haec  vero  anima 
z«w«  feu  Jupiter  appellatur.  Crederes ,  hunc  ho¬ 
minem  ,  quum  ad  unam  mundi  animam  referat 
omnia,  huic  uni  quoque  fupplicafle ,  neque  Diis 
pluribus  obnoxium  fuilfe.  Sed  contrarium  ex  Li¬ 
bello  patet  extremo  p.  236.  ubi  di  ferte  profitetur, 
fapientis  quidem  effe ,  ad  veritatem  transferre 
omnia,  quae  de  Diis  narrantur;  at  decere  tamen 
omnino  Deos  colere  ,  iliisque  preces  viBimas 
afferre ,  B-ue  1» ,  til^t&xi  xptrxvmt.  Et  quid  mul¬ 
tis?  Qui  Stoicorum  modo  difciplinam  perfpexit, 
^  ignorare  nullo  modo  poterit,  qui  Deum  vim 


efle  putarunt  quamdam  per  totam  flaturam  com¬ 
meantem  ,  haud  idcirco  tamen  multitudinem  Deo¬ 
rum  fuftulifle.  Namque  fcfta  haec ,  tametfi  Deum 
ignem  efle  putabat  rationis  &  fenfus  compotem  & 
per  hanc  univerfitatem  intentum ,  Neptunum  tamen 
feparatim  fibi  ducebat  colendum  efle,  quem  ani¬ 
mum  e  ffle  dicebat  cum  intelligentia  per  mare  perti¬ 
nentem ,  Cererem  item,  &  reliqua  Numina.  Vid. 
Cicero  de  piatur.  Deor.  Lib.  III.  Cap  25»  p,  309C. 
Stultiflime ,  fateor,  haec  omnia  funt  credita,  & 
ineptae  levitatis  ac  futilitatis  plena :  fed  nos  mini¬ 
me  oportet  in  veterum  fententiis  id  quaerere, 
quod  rationi  confentancum  eft ,  nec  ita  olim  ho¬ 
mines  efle  ratiocinatos  decernere,  ut  nos,  duce 
fapientia,  hodie  ratiocinamur,  verum  candide  ac 
ingenue,  quae  ab  antiquis  au&oribus  tradita  acce¬ 
pimus  ,  referre  ac  exponere.  , 

(jfe)  Plutarchus]  Vid.  Liber  eius  de  IJide  ac 
OJiride  p.  382.  Nefcio  enim,  quemnam  defignet 
alium  in  Plutarcho  locum,  fi  hunc  excePcr>s\ 

(/)  Laertius]  Prooem.  Operis  Segtn.  6 .  P •  5- 

Kkk  kk  t«)  «W- 


Sio  Mundus  aliis  corpus ,  Caf.  IV. 

propter  illos ,  qui  aejlimant ,  nihil  ejjc  aliud  Deum ,  ni  fi  coelum  ipfum  &  coclejlia  ifta, 
quae  cernimus ,  (  aut  totum ,  quem  videmus ,  mundum  animatum  )  Ideo ,  ut  fumvit 
omnipotentiam  Dei  ojienderet  pojfie  vix  intelhgi ,  numquam  pojffie  videri ,  quidquid  humano 
fubjicitur  adfpeftui ,  templum  ejus  vocavit:  ut ,  qui  haec  veneratur  ut  templa  ,  cultum  ta¬ 
men  maximum  debeat  conditori ,  Jciatque ,  quisquis  in  ujum  templi  hujus  inducitur , 
yjfo'  vivendum  j acerdotis .  Quocirca  ,  quotquot  olim  Diis  fervierunt ,  hos  mundo 
divinos  adhibuifle  honores,  duplici  licet  ratione,  intelligimus.  Mundum  autem 
nemo  efle  rem  cenfebat  vita  vacuam  aut  anima  carentem ,  verum  alii  corpus  eum 
Dei,  alii  templum  atque  fimulacrum  elTe  Numinis  opinabantur.  Neutrum  genus r 
quum  facra  Diis  faceret ,  in  iis  unice  rebus  haerebat ,  quae  fenfus  feriunt  &  ocu¬ 
los,  fed  ad  magnam  mundi  animam,  cujus  nutu  &  arbitrio  Univerfitatem  hanc 
fapienter  conflrui  atque  gubernari  putabant,  mente  atque  cogitatione  adfcendebat* 
6*7  Haec  vero  mundi  anima ,  eo  quod  principia  gerritricia  feu  rationes  feminantes  con¬ 
tinere  dicebatur ,  v  «mi  quoque  <pvns ,  natura  communis ,  non  vero  natura  rerum  > 
&  <pu<ns  %  nurns  feu  t  oamv  ,  natui  a  univerjitatis ,  vocabatur. 

Omnes  itaque  confentientes erant  inter  fe Deorum  cultores, mundum  hunc  anima! 
efle,  atque  hoc  animal  Deum  etiam  elTe.  Sed  erant  tamen,  qui  religioni  fibi  du* 
cebant ,  primi  maximique  Dei  nomen  &  honores  in  mundum  conferre.  Atque  hi> 
id  quod  antea  jam  teflatum  fecimus,  partim  fecundum,  partim  tertium  Deum 
hunc  efle  orbem  ,  arbitrabantur.  Difertus  efl:,  quem  fubjicio  ,  ( m )  Ori  genis  hac 
de  re  locus :  2<at<Pwf  Stj  T  okqv  xctrucv  teyxrw  eiveit  feov ,  Ixuixoi  fikv  r  irpurov,  c!  jj  ^ 
ntMTM(&  r  hivnpcv ,  7ifW  q  uvTwv  r  Ttirov.  Graeci  aperte  totum  mundum  Deum  ejjf 
affirmant ,  Stoici  quidem  primum  Deum ,  at  Platonici  Jecundum ,  quidam  etiam  ex  iM 
tertium.  Quicumque  ex  Platonicis  mundum  animatum  alterum  efle  Deum  flatui' 
bant,  hi  tres  illas,  quas  Platonem  fuis  inculcafle  accepimus,  divinitatis  perfonas» 
t 'ayAw,  ipfum  bonitatem ,  v?v,  mentem ,  &  ,  animam ,  conjun6lim  ut  unu111 

principemque  Deum  intuebantur.  Sed  qui  tertium  in  divinitate  locum  mundo 
aflignabant ,  hi  tria  ifta  principia  feu  divinas  hypoflafes  latius  divellebant,  toti' 
demque  veluti  Deos  faciebant.  Primam  enim  Monada  feu  fimplicifflmam  bonit^' 
tem,  alteram  mentem  feu  intelligentiam ,  tertiam  communem  naturae  totius  anir 
imam  interpretabantur.  Et  haec  ipfa  anima  quin  ea  eflet,  quae  vi  fua  corporeu^1 
hunc  orbem  unice  agitaret,  cum  quo  quippe  ex  omni  aeternitate  fimul  exftitifl' 
credebatur,  nulli  plane  dubitabant.  Ceterum  alter  hicce  Deus ,  flve  mundus  an1' 
mae  compos  &  intelligentiae ,  tam  Platonicis,  quam  Aegyptiis  non  modo  terfl' 
pium  &  imago ,  verum  etiam  filius  Dei  principis  vocabatur.  Et  quod  ad  AegyP' 
tios  quidem  attinet,  illis  hoc  in  more  fuifle  pofitum,  ut  mundum  animatum 
filium  appellarent,  idoneis fupra  teftimoniis  demonftratum  dedimus.  Ceteros  v^r(? 
idem  fecifle  populos,  id  vel  Celfi  conflat  teftimonio  ,  qui  Chrifti  afle&atores  j4“irL 
propterca  filium  Dei  nominafle  criminatur,  ut  veteres  aemularentur  gentes, 
mundum  ita  nominare  fuiflent  folitae :  (*)  'OmCtv  j  ^  cwtv  t*to  bnfAfov  coutoTs  fe* 
diflv  kxA&v  ,  wiy-xivu  •  av$?ze  mc\uioi  t svSe  r  xorttov,  t»;  <bn  fex  ,  sralJa  Ti  ech*  ^ 

yfeov  '  mUm  cpoi®*  «tcV  i*  mu;  fex.  Quod  ad  nomen  filii  Dei 

net ,  explicabo  ego ,  quidnam  commoverit  Cbrijtianos ,  ut  Jefu  illud  imponerent.  Mfi01 
nojlri  mundum  hoc  nomine  compellarunt ,  tamquam  opus  Dei ,  filium  Dei ,  ipfum  que 

(*)  Origenes  contra  Celf.  p.  308. 

(m)  Origenis ]  lib.  V.  contra  Celfum  pag.  23$. 


(»)  £* 


Srr 


§.  34..  nliis  templum  Lei  ditius. 

Nonne  praeclaram  putas  ejfe  inter  hunc  &  illum  Dei  filium  fimilitudinm  ?  Quae  verba 
hominis  quum  recitato  Origenes ,  haec^  continuo  iubjicit:  'ntjh  jj  Jiw  $£  Ae- 

yw ,  to  ©&<  5  JtcV^U»,  fc?  c*c  5w  ,  £  VtS  ovi©-  CUUTX  %  Cf/- 

/w  fihi  perfuadet ,  nos  nomen  filii  Dei ,  quo  Jefum  appellamus ,  mutuatos  ejje  ab  illis ,  gni 
mundum  Dei  opus  &  filium ,  immo  fp/aw  Deum  vorant.  Mundum  itaque  univerfum 
eurnque  animae  participem ,  quoniam  vetares  alterum  tantum  Deum  Deique  natum 
aPpellarunt,  nullum  omnino  dubium  cuiquam  efle  potefl,  quin  iidem  principem 
hmul  Deum  in  hoc  mundo  venerati  fint :  quod  quidem  probabiliter  hac  ratione  fe¬ 
cerunt  ,  ut  varias  ejus  partes  atque  membra  perfonarum  Deorumque  fpecie  &  ha¬ 
bitu  exornarent.  Atque  hinc,  quidnam  recentiores  quosdam  audlores  in  ifUim 
irrorem  impulerit ,  intelligitur ,  ut  Deorum  cultores  olim  decernerent  inanimatis 
rnundi  hujus  partibus  tales  exhibuiffe  honores,  quales  nullis,  nifi  veris  proprieque 
ha  diftis  Numinibus,  exhibere  fas  eft,  Nimirum  non  perfpe&um  habuerunt  do* 
fttflimi  homines ,  iflud  erga  res  anima  vacuas  incredibile  (ludium  ex  eo  unice  ma- 
flafle,  quod  eas  unius  magni  fnundi  animantis  partes  efle  membraque  vivrentia, 
exiftimarent :  quem  mundum  animatum,  (i  minus  principem  &  fummum,  alte¬ 
rum  tamen  a  principe  Deum,  ejusdemque  templum,  fimulacrum,  &  filium  efle, 
cenfebant.  _ 

His  ita  explicatis,  nemini  arbitror  obfcurum  amplius  efle  pofle,  quaenam  catifla 
effecerit,  ut  tantam  Deorum  turbam  &  multitudinem  veteres  cum  in  illo  Theolo¬ 
giae  genere,  quod  fabulofum  &  poeticum  dicitur,  tum  in  iflo ,  quod  civitatibus 
&  populis  proprium  erat,  confinxifle  vifi  fint.  Illud  de  Diis  dodlrinae  genus,  quod 
poetae  fuum  fecerant ,  commentis  unice  conflabat  nugisque ,  divinasque  res perverfe 
ac  inepte  cum  humanis  componebat  &  comparabat.  Hoc ,  quod  populi  &  civitates 
ampleilebantur,  partim  vulgi  opinionibus  &  erroribus,  partim  legibus  &  inflitutis 
continebatur  ,  quae  calliditas  eorum,  qui  res  publicas  condiderant ,  idcirco  in 
primis  excogitaverat,  ut  populorum  mitigarent  ingenia,  femperqiie  in  promtu  ha¬ 
berent  aliquid ,  quod  homines  ad  vitia  resque  novas  juflo  procliviores  in  officio628 
erga  leges  civitatis  contineret.  Quotquot  vero  mentem  fapientia  &  dofrrina 
praeter  ceteros  expoliverant ,  his  omnibus  aliud  plane  difciplinae  ^  genus  in  deliciis 
erat,  quod  neque  fertilioris  ingenii  fervor,  neque  hominum  opinio,  neque  leges 
denique  imperantium ,  fed  ipfa  veritas ,  ratio,  &  natura  produxerat.  Cujus  quidem 
Naturalis  five  philofophicae  Theologiae  haec  fumma  erat  &  argumentum :  Unum 
effe  tantum  Deum  fempiternum ,  ex° nulla  re  genitum ,  omnisque  expertem  initii , 
multos  praeterea  inferioris  ordinis  conditosque  Deos,  quorum  munus  eflet, 
principis  &  fummi  Dei  mandatis  obtemperare.  Ergo,  qui  a  po£tis  canebantur, 
H11,  aut  a  civitatibus  facrificiis  &  templis  placabantur,  illi  fine  ullo  dubio  aut 
pro  fummi  tantum  Numinis  miniftris  &  legatis  ,  quos  virtus  ejus  genuiflet,  ab 
hoc  genere  habebantur  ,  aut  ut  varia  principis  Dei  vocabula  fpe&abantur  ,  inde 
nata  potiihirmm  ,  quod  homines  variis  Detim  confidcrandi  modis  diverfisque  vir- 
^utr  .  1?  ’  fe  fpcclandum  praebuit ,  Deorum  atque  perfonarum  formam  itn- 

poru  1  flent.  Atque  horum  poflerius  plerisque  omnibus  veterum  Theologis  in  pri- 
Jnis  arrilifle ,  graviflimis  jam  a  nobis  auctoritatibus  probatum  eft.  N°nT  ignota 
^11  («)  Euclidis  philofophi  vox:  (*)  t oiyctfhv  m^ois  c vltuxai  Kxteyfy**'  Lnum  eft 

(*)  Lib.  I.  Cap.  5. 

(rD  Euclidis  ]  Apud  Diogenem  LaSrtium  Lib.  II.  Segm.  10 6.  p.  142. 

Kkk  kk  2 


(0  Au- 


Cap.  IW 


3 1 2  Sapient  iores  Ethnici 

fummam  bonum ,  (five  altiflimum  Niimen)  at  varia  funt  ejus  nomina ..  Antifthencs T 
cujus  dittum  ante  jam  attulimus ,  multos  effe  populares  pronuntiavit  Deos ,  ve¬ 
rum  unum  tantum  ,  eumdemque  Deum  naturalem,  fummae  nimirum  totius ,  id  quod 
Lactantius  addit,  artificem. 

.  Ergo  finem  huic  disputationi  faciam ,  modo  unum ,  quod  jam  antea  tetigi ,  mo¬ 
nuero.  Qui  ingenio  antecellebant  &  fapientia  ceteris  Deorum  cultoribus,  omnes 
contemnebant  quidem  &  funditus  repudiabant  poetarum  de  Diis  fabulas.  Nat' 
rat  Auguftinus,  (*)  genus  hoc,  fi  quis  nihil  his  commentis  fieri  pofle  abfitf' 
dius  demonftrandum  fumfiflet ,  continuo  cum  indignatione  exclamafle  :  Abffi; 
fabularum  eft  ifta  garrulitas:  item:  Rurfus  ad  fabulas  redis.  Iidem  neque  civi' 
lem  fibi  placere  Theologiam  fatebantur ,  atque  ,  praeter  eam ,  efle  aliam ,  na; 
turalem  &  philofophicam ,  quae  fola  veritati  eflet  amica ,  affirmabant.  At  ni¬ 
hilo  tamen  minus  ipfam  omnes  neceilitatem ,  illis  praefertim  temporibus,  i*e' 
quirere ,  contendebant ,  ut  do&rinae  quoddam  de  Deo  genus  populis  pr°' 
poneretur  &  inftillaretur ,  quod  a  captu  rudiorum  non  nimis  abhorreret ,  c° 
quod  multitudo  ad  verae  atque  philofophicae  Tneologiae  praecepta  comprehen¬ 
denda  &  intelligenda  parum  apta  eflet.  Ita  mentem  fuam  apud  (0)  Augufiinu $ 
Scaevola ,  Pontifex  maximus ,  declarat :  Expedire  exiftimat ,  falli  in  religione  civitate /• 
Addit,  quare  ita  fentiat:  efle  nimirum  multa  in  naturali  &  philofopliica  Theolo; 
gia ,  quae  ,  certa  licet  atque  vera  fint,  populo  tamen  non  fine  metu  periculi  trad» 
queant.  Exempli  caufla :  quod  verus  Deus  nec  fexum  habeat ,  nec  aetatem ,  nec  de  fi' 
nita  corporis  membra;  quod  Hercules ,  Aefculapius ,  Cafior  ,  Pollux  homines  fuerint ,  & 
humana  conditione  defecerint ;  quod  eorum ,  qui  fint  Dii ,  non  habeant  civitates  vera  fimutt' 


(*)  De  civ.  Dei  Lib.  IV.  C.  10.  (p.  7fO 

(0)  Augujlinum  ]  De  civit.  Dei  Lib.  IV. 
Cap.  27.  p.  84.  T.  VII.  Opp. 

( p  )  Varro  ]  Apud  Augujlinum  de  civit.  Dei 
Lib.  IV.  Cap.  31.  p.  88.  J.  Sed  peculiarem  de 
religionibus  Librum ,  quod  hic  Cudwortltus  indicare 
videtur ,  non  fcripfit  Varro.  Quaecumque  de  Diis 
&  religionibus  ex  eo  apud  Augujlinum  leguntur, 
ex  Antiquitatum,  quos  compofuerat,  Libris  de¬ 
cerpta  funt. 

(q)  Strabo  ]  Geograph.  Lib.  I.  p.  iS. 

(r)  Synejium  ]  In  Encomio  calvitiei  p.  73. 
Opp.  ed.  P  et  avii.  Fuit  omnino  Synejius  in  hac 
fententia,  id  quod  ex  variis  ejus  locis  apparet, 
veteres  poetas,  &  Homerum  figillatim ,  graviffima 
praecepta  fub  illis  occultafle  fabulis,  quas  de  Diis 
quondam  narrarunt.  Immo  licere  putavit  philo- 
fopho,  quae  Platonicorum  &  Pythagoreorum  com¬ 
munis  erat  opinio,  mendaciis,  fi  res  itapofceret, 
plebem  circumvenire  ,  veritatem  autem  philofo¬ 
phicam  ab  auribus  eorum  removere.  Infignem 
ejus  hac  de  re  locum  proferre,  non  alienum  erit, 
ex  Epijiola  CV.  ad  fratrem  exarata  p.  249. 

plt  it  qhA.iripsb' ,  ixo-x+i  u,  TiXrfiit, ,  rvyyiupH  Tij 

ypt  'et  rS  *  XtxXrrm  xXtfinxt  , 

'ifbfJjX  TfOf  ftjAO''  jj  »»  <W73- 

Qvtc;,  T“S  “pixA/uirp  ri  r*s- 


ipiXiUtiriff  rxurtf  r«  fax®' 

riitiAXt  ,  xj  QXctotpct  tw  ctXvSuttv  toIs  ite.  i%u* 

i.czTt  irxi  irpit  tm»  t  etrui  vufynict.  AtlimilS  V* 
quidem,  philofophia  imbutus ,  ac  veritatis  injp$°r* 
mentiendi  necejjitati  non  nihil  remittit ,  Lux  tnt  * 
veritati,  oculus  vulgo  proportione  quadam  refPoJ\, 
dent.  Et  ut  oculus  ipfe  non  Jine  damno  fuo  i7n!,!(T0 
dica  luce  perf ruatur,  atque  ut  ophthalmicis  ca*1?- 
magis  expedit :  Jic  mendacium  vulgo  prodejje ,  °r  ^ 
tror;  e  contrario  nocere  veritatem  iis ,  qui  infjr j* 
veritatem  perfpicere  nequeunt.  Jungenda  erit 
Epijlola  CXLII.  ad  Herculanium,  p.  279.  *lu 
vehementer  ob  dogmata  nonnulla  philofophica  ^ 
vulgus  temere  prolata  increpat,  acerrimeque,  n., 
pofterum  myfteriorum  ejusmodi  enuntiet  aliqul" 
admonet.  At  nihilo  tamen  minus  Cudworthus 
juriam  facit  huic antiftiti,  quod  eum,  ut  Chn1 
num  &  epifeopum,  hanc  autumat  fovi  (Te  l‘en  ^ 
tiam.  Etenim  Synejius  philofophum  quidem 
agere  polfe  affirmat;  at  Chriftiano  doftori  ^ ^ 
licere,  diferte  negat,  fefeque,  fi  fieri  fccU*uiio 
queat,  quin  epifeopus  crearetur,  hanc  viam 
modo  fequi  velle,  aperte,  facramento  etiai 
terpofito,  profitetur.  Dabo  ipfa  ejus  \CIl)  ,, 
Epifi-  CV.  p.  249.  .5 

¥*  Kforxc itK%  MypxTx’  Txvrx  i  , 


§.  34-  veram  Theologiam  populos  celarunt .  813 


cra ,  &  reliqua.  (/>)  Romanorum  do&ifiimus ,  idem  Libro  de  religionibus 

publice  profiteri  non  dubitavit:  Varro,  de  religionibus  loquens ,  evidenter  dicit ,  multa 
ejfevera,  quae  vulgo  /cire  non  fit  utile ,  multaque ,  famrt/i  /a//a  fini,  aliter  exi- 

fiimare  populum,  expediat:  IS  ideo  Graecos  teletas  &  myfieria  taciturnitate  parietibusque 
claufijji.  Haec  poftquam  recitaverat  Varronis  verba  / iugufiinus ,  non  fine  nota  libi 
ea  dimittenda  efle  ,  ducit.  Ergo ,  Hic  certe ,  inquit ,  totum  confilium  prodidit  fu¬ 
gientium  ,  per  quos  civitates  &  populi  regerentur.  Hac  tamen  fallacia  miris  modis  ma-( 
hgni  daemones  dele  fiant  ur ,  qui  &  deceptores  &  deceptos  pariter  po  (fident ,  a  quorum  domi¬ 
natione  non  liberat  nifi  gratia  Dei  per  Jefum  Cbri/lum  dominum  nojlrum.  Poftremo 
ipfe  ( q )  Strabo,  gravis  alioquin  in  primis  &  conlideratus  au&or,  libere  ac  inge¬ 
nue,  non  aliter  fibi  vifumefle,  fcriptum  reliquit:  oJ  fi  o^ov  n  ^oukuv  $  rrcurn c 

IvKptyeiv  Ao yu  Siwxnv  (pihertpu ,  £  apraaAeozeoStq  'crVS  £  o<7tct*£ 

^  wjViv  *  afetf  hHtnScufxovlcv; ,  tS-tb  J  fA^omdou;  x,  n&mlou:.  Non  enim 

turba  feminarum  aut  unaquaeque  confufa  multitudo  induci  poteft  philojopbicis  rationibus , 

«f  pietatem ,  fanHitatem  &  fidem  conferetur  atque  colat  :  verum  fuperjiitione  ad  hanc 
rem  opus  eft,  quae  non  fine  fabulis ,  prodigiis  &  narrationibus  mirabilibus  producitur ;.  Do¬ 
tent  haecce  verba,  perfuafum  Straboni  fuilTe,  non  modo  civili  &  populari,  fedfog 
poetica  etiam  &  fabulofa  opus  effe  Theologia,  praeter  veram  illam  &  naturalem, 
^uarri  fapientes  tenerent,  fi  quidem  faluti  populorum  confidendum  effet.  Minus 
ita  homines  fenfifle  verae  religionis  ignaros  admirabuntur,  qui  ne  inter  ipfos  qui¬ 
dem  Chrillianos  defuifle  cognoverint ,  quibus  haec  non  contemnenda  vifa  fuit 
fententia.  Audiamus  ipfum  tantum  (r)  Syncfium  ,  cujus  haec  verba  funt :  To  jj 
jxszv  KXTuyeActffrJ  'o  Sthcq  fi  7 i°2.ni<xA.  Ouod  facile  ac  parabile  eft ,  deridet  po - 

~~  pu- 


Z*lpU7T)St  fJjCt»TOpOf/j(tl  •  O.xuo»  uXiiiUt  ©|5  ,  u 

tueti  fZstepott.  Sed  fi  ad  epijcopale 
wiunus  evocer ,  nolo  ementiri  dogmata.  Horum 
Deum,  horum  homines  tefies  facio.  Affinis  eft  Deo 
Veritas ,  apud  quem  criminis  expers  omnis  effe  cupio. 
interjectis  nonnullis:  Ao yynx.ru,  -y  oiyrt)?.vysi- 

,  xfo  c-u<ria<r<j  p/,o 1  irpeq  tv,*  y^urlxt  i  ytttfi>T\. 

■Dogmata  porro  mea  nequaquam  oltsgam :  neque  mihi 
ah  animo  lingua  dijfidebit.  Quod  igitur  Synefius  a 
perfona  philofophi  non  remotum  effe  cenfebat, 
Plebem  fallere,  &  fabulis  ludere,  id  antiftitis 
Chrifliani  munere  prorfus  c(Tc  indignum ,  arbitra¬ 
batur.  Nil  ego  dubito,  quin  his  promiflls  vir, 
<]uo  nihil  candidius  heri  poteft,  fteterit,  femper- 
<]be  vera  animi  fenfa  libere  eloquutus  fit.  Voluit 
quidem  haud  ita  pridem  Jo.  Tolandus,  in  quo 
inorum  perverfitatem  cum  dogmatum  certaffe  defor¬ 
mitate  notum  eft,  fidem  ejus  in  dubium  vocare, 
iywcymmque  Violatae  huius  promiffionis  reum  fa- 
rf  V  Cltd°Phoro ,  or  of  the  exoteric  and  efoteric 
^uae  Diffiertatio  fecundum  tenet  locum 
n  libello,  quem  Tetradymus  infcripfit,  &  Lon- 
int  1720.  in  8.  edidit,  p.  99.  Sed  quo  accufa- 
lonem  muniat,  nihil  habet  aliud,  praeterquam 
«oc,  exftarc  in  Synefii  epiftolis  veftigia  quaedam  , 
^  quibus  appareat,  follicite  ab  eo  cautuin  fuiffe , 
eLPraecepta  (luacdam  pbilofophorum  in  vulgus 
Uiauarent.  Sed  non  animadvertit  vir  leviiBrui  in* 


genii,  qui  fuum  unice  ducebat,  Chriftianae  reli¬ 
gioni  illudere,  Synefium  Chriftianam  drfciplinam 
a  philofophia,  cui  fefe  addixerat,  fejungere,  du- 
plicique  fefe  ratione  fpc&ari  voluiffe,  ut  philofo- 
phum,  &  ut  Chriftianum  do&orcm.  Chrifthnac, 
religionis  veritatem  minime  celandam  eire  putabat 
apud  populum ,  ne«  epifeopi  linguam  de  re  facra 
differentis  opinabatur  ab  animo  ejus  diffidere  de¬ 
bere  :  at  philofophiae  praecepta  non  convenire 
omnia  populo ,  nec  philofophi  a  munere  abhorre¬ 
re,  fibi  intus  nonnulla  &  fuis  canere,  populum 
autem  commentis  pafcere.  Taceo,  incertum  effe , 
an  epiftolae  hae  ,  quas  Tolandus  teftatur,  ante 
feriptae  fint,  quam  epifeopus  conftitueretur  Syne¬ 
fius,  an  veroport  illud  tempus.  Repellenda  eft , 
quantum  veritate  licet  propitia,  eorum  temeritas 
&  audacia ,  qui  his  noftris  temporibus ,  ut  detri¬ 
mentum  fanftiffimae  Chrifti  difeipiinae  afferant, 
omni  injuriarum  genere  veteres  antiftites  obruunt, 
nec  veteratorum  eos  fuiffe  diffimiles  volunt,  qui 
aliud  claufum  peftore  gefferint,  aliud  multitudini 
propofuerint.  Non  itamihi curae  eft  veterum  eccle- 
liae  doftorum  auftoritas,  ut  veritatem  negligen- 
tius  habendam  effe ,  fi  eorum  cauffa  agatur ,  exifti- 
mem.  Sed  molefte  fero,  homines  ex  vitiis  com- 
pofitos  atro  eos  dente  petere,  quos  a  hmine  in¬ 
terdum  vix  falutarunt. 

Kkk  kk  3 


(o  > 


S 14.  Multitudini  opera  Dei  Cap.  IV. 

pulus :  portentis  enim  opus  habet.  Flavius  (/)  Jofepbus  fine  ullo  circuitu  fapientes 
viros  inter  Graecos  idem,  quod  Judaeos,  de  rebus  divinis  fenfifie ,  perhibet: 
7aZrx  •G&4  (pooviTif  d  nQzTxJst  Soxtoj  tbT?  Sapient ijjhni  Graecor uM 

6zoidem9  quod  Judaei ,  de  Deo  fenftffe  videntur.  Sed  addit  tamen  poflea  :  Ifc 

td~a.'.g  t  «a §  icypecj©*  i£eteyx.i?v  gstc  eTch/uqirAv  ,  COS  dogmatis  hlijaS 

veritatem  in  vulgus ,  aliis  jam  occupatum  opinionibus,  efferre  metui ffe.  Certe  fapientes 
viri,  qui  promifeue  omnibus  naturalis  de  Deo  doctrinae  leges  &  inftituta  ape* 
rirent ,  eos  id  magno  facere  vitae  fuae  &  fortunarum  diferimine,  cenfebant.  Quae 
fes  (?)  Platoni  hoc  diftum  expreflit :  lov  ^  m vufeq  «»V 

dluvxlcv  a :'}*(*.  Ille  parens  &?  opfex  univerjitatis  ut  indicetur  in  vulgus ,  id  fieri  nui lo 

1110 ' 


(s)  Jofepbus]  Lib.  II.  contra  Apionem  $.  16. 
p.  4.82.  T.  II.  ed.  Havercamp.  Sed  haiillb  aliter 
Cudworthus  Jofcphi  verba  exhibet,  atque  apud 
eum  feripta  exftant:  Txu-x  * tpl  0i£  tyvtt*  «  <*■»- 

(Pstxtoi  xxf  en  f&ip  iMxyJjjrxi ,  -  iS 

,C»  Aiyta.  Mitto ,  Graecorum  fapientijfimos  hujus 
de  Deo  fententiae  magtftrum  e?  auBorem  (  Mbjin  ) 
habuijje.  Ipfe  hic  Jofephi  locus  ad  rem,  quae 
hic  agitur,  probandam  nullius  eft  virtutis.  Etenim 
quis  ex  eo,  quod  Jofephtis  ,  Judaeus,  qui  pro 
gente  fua  ifto  loco  verba  facit,  affirmat,  Plato- 
nem ,  Socratem,  Pythagoram ,  &  reliquos  philofo- 
p horum  principes  dam  cum  Judaeis  confenfiflb, 
confici  ftatim  polle,  putet,  rem  ita  fefe  habere? 
Quid  refpondifiet  Jofephus ,  fi  quis  ex  eo  quaefi- 
vhfet,  unde  cognitum  haberet,  Platonem  a  Mofe 
edoftmfi  fuiffc ,  &  Judaeorum  dogmata  occulte 
probafle  ? 

( t)  Platoni ]  In  Timaeo  C.  13.  p.  23 6.  ei.Fahricii. 

(<y)  Potejl J  Longe  plura,  quam  hic  afferun¬ 
tur,  veterum  exftant  aurorum  dicta,  quibus  illi 
veritatem  nudam  populo  haud  poffe  exponi,  ideo- 
ouc  fabulis  &  involucris  tcdrfln  proponi  debere, 
docent.  Clemens  Alex.  Stromat.  Lib.  V.  Cap.  8. 
p.  671.  de  omnibus  fapientibus,  hanc  eis  ratio¬ 
nem  placuifie ,  perhibet:  06  po***  Ai-,wri«  « 
*r/ntc*TXTei ,  XM4  5  T  etXXtn  fi mg**pa»  oroi 
Tttp.xo  u: i/jntrxi  ,  ro  a-vu£o>t*<fl  if* tXetrxt. 

Non  folum,  qui  ex  Aegyptiis  vi  ratiocinandi  pluri¬ 
mum  valuere ,  fed  ex  aliis  quoque  barbaris  ii,  qui 
erant  dediti  philofopkiae ,  fymbolicum  docendi  genus 
confettati  funt.  Nec  aliter  Ori  genes  &  alii  vete¬ 
rum  Chrilfeianorum  do&ores.  Sailuffus  Libro  de 
Diis  &?  inundo  Cap.  3.  p.  24 6.  in  Thom.  Cale 
Scriptcr.  mythologicis:  t0  pi»  x*<tx<  r>j»  xfc  <-  «*» 

«>.«?«#»  WxTKur  ,  roic,  U>h  et  trT*i<> ,  Ctyg.  *« 

jp, i»  ,  raTj  3 

pzSofoix*  i[AT*tu’  ri  ^  pjisit  ri?ntu  ixtxfux- 

»«*,  rh5  p*1  v*T*,<P(y*wr  kx  ia..  Tif«  3  ^iAerePiii 

i  ^  veritatem  de  Diis  univerfos  infor¬ 

mare,  in  mfip  i  entibus ,  quum  ad  eam  addifccndam 
inepti  Jint,  coutendum,  in  Jiudiojis  fegnitiem  pa- 
rit:  at  fabulis  veritatem  occultare,  illos ,  ne  con¬ 
temnant,  prohibet ,  hos,  ut  philqfophentur ,  compel¬ 


lit.  Phurnutus  de  natur.  Deor.  Capu  35.  p.  235.  0»rf 

3  tifiVXl  «J  t2  |L6u9fX«5  Ttpi 

fox.tiT6H  cax-/xyu»  - -  xn e&««? ,  ort  8?^  ** 

Tv^otTti  iy n bito  oi  xxXxiol  ,  ci»ae  rutintu  ris»  f* 
xorpif  <Po<nt  Uxvcl ,  xp«4  ra  (rviA^o^vt  Kj  xM‘ 

fbxrui  <Piho<roP/.rxi  xtpl  xvrvif  iitripofai.  Hoc  pod9 
alia  omnia ,  quae  de  Diis  fabulofa  tradita  fuerint* 

potes  ad  veritatem  revocare ,  - perfuafus ,  «ort  t?***' 

gflw  fapientiae  homines  veteres  fuijfe ,  jfed  ad  i*‘ 
turam  mundi  'cognofcendam  idoneos,  &  ad  eam  ef 
plicandam  fymbolis  &  figuris  ingeniof e  felices.  Dif 
nyfius  HalicarnaJJ.  aut  fi  quis  alius  auctor  eft  - 
Vita  Homeri  p.  323.  ed.  Thom.  Gale :  Ei  3  <&’  <“* 

tty f/jXTp*  fbviix. ut  Xlyat  r«»£»  rx 

ta6,  jj  xytiJX.  Porro  quod  ( Homertf) 

per  aenigmata  &  fabulo/ as  quasdam  orationes  ani>ni  . 
fenfa  oftendit ,  non  mirum  videri  debet.  Taro  r 

xtntf  -  x  wr  St)®-.  /»»  ctmffa  enim 

veterum  confaetudo ,  i Ixai  ol  upjox^  fdt 
r  urat ,  a-»  »  3o.ct.tf)  e-vtifxt ,  ne 'Vulgus  illa  contzf 
nat ,  f«a<?  intelligere  nequit,.  Et  quis,  quae 
Pythagorae  fymbolis,  de  facris  Aegyptiorum  ** 
teris  ,  de  aliis  ejus  generis  rebus  "tradita 
ignorat?  Mihi  vero,  uo,  quod  fentio ,  li^ 
profitear,  haec  tota  ratio  valde  femper  fufp^V 
fuit.  Equidem  lubens  conceficrim ,  viros  fapicl?‘ 
tes  multa  olim  fibi  retinuiffe  difcipulisque  ^u' 
melioribus  unice  tradidilfe  dogmata,  ne  vulgi  co ^ 
citarent  rabiem  &  in  fuperftitiones  ftudium :  ''Ju 
quoque  facile  dederim ,  praecepta  morum ,  tJt  '!Tu 
vius  &  tutius  in  animos  influerent  hominum. 
fabularum  tegumentis  faepenumero  fuifle  exp°‘,r' 
etiam  hoc  addiderim ,  breviter  quaedam  &  ari?.u 
difta  phitofophis  nonnullis  in  ore  fuilfe, 
fu  os  ad  officiorum  quorumdam  &  dogmatum  } 
cordationcm  fine  longo  verborum  circuitu  e^clL> 
rent.  Hoc  autein  vix  ac  ne  vix  quidem  mihi  p^ 
fuaferim ,  veterum  fapientiae  profefforum  aliq1*^ 
ita  fuiffc  temulentum  ac  vefanum,  ut  fana  c^e^e, 
que  de  Deo  rebusque  divinis  praecepta  &  de 
ta,  fabulis  ridiculis,  obfcocnis,  &  ineptiflimis  ‘ 
voluta  atque  veftita ,  populo  cuftodienda  trade 
Primum ,  qui  hoc  ita  factum  effe  affirmanc  ex 
quis  auctoribus,  eorum  fere  omnium  fidem  1»  , 


# 


§.  3?- 


pro  ipfo  Deo  colere  permiffiim. 


6.y 


modo  (u)  potefi  Sed  concludamus  rationem :  Qui  ingenio  valebant  olim  &  fa- 
Pontia ,  quum  Dei  naturam  morcalibus  ingeniis  vehementer  efle  retrufam  intelli- 
gerenc,  multitudini  hanc  efle  dandam  exiftimabant  faeulratem,  ut  Deum  in  ope- 
Jibus  ejus  revereretur,  variasque  ejus  partes  ,  virtutes,  &  membra  divinis  honori¬ 
us  afficeret.  Sapientibus  relinquendam  efle  judicabant,  quam  veritas  &  naturali 
docerent ,  de  Deo  doftrinam  :  reliquos  homines  civilis  cujusdam  Theologiae 
Quosdam  etiam  poeticae  &  fabularum  indigere. 

8-  XXXV.  Trium  itaque  illorum  capitum  ,  quae  propofuimus  initio,  quod  prin- 
Ceps  erat  &  primarium  ,  abunde  atque  luculenter  explanavimus.  Veteres  enim 

do- 


voco,  partim  quod  nullum  afferunt,  quo 
f°K  ,probent  ’  argumentum  ,  partim  quod  ipfac 
acularum  expolitiones,  quas  lcftoribus  fuis  ob- 
^  ^  coaftac  funt  &  inter  fe  mirifice  difeordes, 

?art‘m  denique  quod  plerosque  eorum  felicioris 
ingenii  ,  quam  judicii  fuifie,  video.  Omitto, 
aPertum  efle,  c  re  fere  omnium  fuifie,  qui  fin- 
fiularera  in  fabulis  veterum  fapientiam  tradiderunt 
eUe  reconditam ,  ut  hoc  ita  fefe  habere  crederetur , 
?u°  tanto  facilius,  quae  ipfimet  vera  efle  duce¬ 
bant,  fcita  veterum,  quorum  ingens  femper  fuit 
au&oritas,  tcftimoniis  confirmare  pofient.  Caus¬ 
iam  deinde  nullam  intelligo,  quare  id  feciflfent 
Veteres.  Plebem,  ajunt,  rudem  plerumque  & 
agreftem ,  femotam  eire  cupiebant  viri  fapientes  a 
cognitione  veritatum  divinarum,  quae  purgatum 
Requirunt  &  doctrina  perpolitum  ingenium.  Ita- 
JUe  fabularum  utebantur  velo,  ne  myfteria  illa 
“bn  initiatis  paterent.  Hoc  fi  verum  eft,  cqui- 
jn  lepida  fuifie  ac  feftiva  capita  veteres  illos  fa¬ 
ventiae  praefedos,  nulius  dubito.  Nolunt,  ple¬ 
bem  fcire  myfteria  fua  :  rede,  an  fecus  ,  nunc 

5  biTputo.  Hujus  autem  voti  quo  compotes 
xan.t’  ftultiflimas  &  levifiimas  fabulas  excogitant, 
^  UUs  ca  praecepta  concludunt,  quibus  nihil  fan- 

tius  efle  putabant.  Id  prorfus  abfurde  &  ftolide 
«eo judjco  faciunt.  Longe  certe  latius  fuifiet, 
^cere  prorfus,  &hacc  facra  plane  occultare,  maxi- 
ta  n?QUUm  mrd  eff?*  quo4  eos  co§erct,  ut  dogma- 
udin.  P°5  -S  traderent»  quam  hac  ratione  multt- 
jud  nem  decipere.  At  facetum  hocce  genus  pri- 

iih i  foi?Vquod  omnibus  ignotum  efle  vult,  quum 
a  •  dci^Vareil^dPowi!1'et-  certo  niodo  enun- 
'Sere  noter«qUHJ^°",cllis  &  Pukris  finibus 

6  inftt&ffimb’.  tumfemetiT110-'’  ab.fur,dis  Ch"e 

<*  conjicit,  ne  emunftior  Periculum  h°c- 

epmnn;i’ndpn,j  ,IS  fortaffis  naris  aliquis 
iebac  o  •  r  *  nemini  apertum  efle  vo- 

fine,u  ,a  e*»®,  ii  quod  prorfus 

P'ften,  Imperitam  &  Innocen- 
»  turoiffimis  erronbus  con,aminat.  QuUrcana 

Ubore  r-fecreta’  quac  'Pfcm«  magno  invenit 
fcte,L &P'™tiae  praecepta,  is  ctiamf,  peccet, 
mus  tamen  eft  quodammodo:  at  qui  alios, 


quos  a  fuis  arcere  facris  firudet ,  fine  ulla  neceffi- 
tate  decipit,  rc  portentis  replet  impiis,  faluti  rei 
publicae  inimicis,  virtuti  atque  honcftati  noxiis, 
quum  filere  poflit,  is  profedo  dignus  eft,  quem 
boni  omnes  odio  habeant,  &  virorum  fapientum 
numero  furcis  &  baculis  exturbent.  Viderint  er¬ 
go  ,  qui  veteres  fapientes  aenigmatibus  &  fabulis 
magnas  &  eximias  veritates  velaire,  dicunt,  quos¬ 
nam  e  (Te  velint  illos ,  quibus  fallacias  &  dolos 
hofce  tribuun£.  Verum  occurret  forte  aliquis: 
quid  de  litteris  Aegyptiorum  facris ,  quid  de  Pytha¬ 
gorae  lymbolis  judicas?  Hacccine  argumento  funt, 
fuifie  'nihilominus,  quibus  haec  racio  veritatem 
celandi  '  utilis  &  falutaris  quondam  vifa  fuerit? 
Equidem  modice  de  utrisque  fentio,  nec  in  iis 
fum  ,  qui  aeternum  fudant ,  ut  thefauros  inde 
eruant.  Pythagorae  fymbola  non  magnae  fapien- 
tiae ,  fed  magnae  in  hoc  homine  fuperftitionis  ar¬ 
gumenta  elfc ,  arbitror.  Fabis ,  ut  exemplum  af¬ 
feram  ,  fuos  vefei  noluit  Pythagoras.  Hoc  ego 
praeceptum,  quidquid  de  recondito  ejus  fenfu  tot 
veteres  recenti.oresque  dicant,  fine  ulla  interpre¬ 
tatione  accipio;  atque,  fi  quis  forte  requirat ,  iis 
argumentis  ex  hirtoria  Pythagorae,  perperam  id 
minime  fieri,  demontlrabo ,  quibus  aequior  ne¬ 
mo  facile  repugnaverit.  At  quum  magnam  doftri- 
nae  &  ingenii  laudem  adeptus  eifet  Pythagoras 
facile  fefe  adduci  palll  funt  inconfulti  ejus  admira¬ 
tores,  ut  in  planis  &  apertis  hominis  pronuntiatis 
mirabilia  nefeio  quae  praecepta  latere ,  opinaren¬ 
tur.  Forte  commodior  mihi  erit  alio  loco  haec  la¬ 
tius  explicandi  occafio.  De  figuris  &  litteris  Aegyp¬ 
tiorum  (acris  fupra  jam  fententiam  dixi  Nec  ab- 
ea  difcedo.  Sacerdotes  Aegyptii  quum ‘columnas 
forte  quasdam  ex  veteri  aevo  reperiirent  figuris 
&  notis  variis  infignitas,  neque  hoc  antiquae  ferip- 
turae  genus  intelligcrent,  vetuftiffimos  Aegypti 
incolas  omnem  fapientiain  atque  doctrinam  fuam 
iftis  notis  expreflilfe  ,  temere  fibi  perfuaferunt. 
Quisque  igitur  pro  ingenio  &  captu  fuo  notas  has 
interpretatus  eft,  refteque  fefe  farturum,  putavit, 
fi  exemplum  iftuc  fequcrctur ,  &  cogitata  certis 
fuis  fignis  ac  figuris  indicaret.  -Lege,  quae  fupn 
ex  iaftituto  cUflcruiinus.  ,  ,  , . 

(*)  Ma- 


816  Gentes  tamen  reapfe  piares  Deos  coluerunt.  Cai\  IV» 

docuimus  unum  eumdemque  fupremum  Deum  variis  fub  nominibus  veneratos  efl® 
perfonas  referentibus,  atque  ex  uno,  quem  natura  colere  jubet ,  Deo  multos  fin' 
xilTe  poeticos  ac  civiles  Deos.  Ex  quo  efficitur  ,  commentitiam  efle  magnafl* 
partem  ingentem  illam  Deorum  multitudinem,^  cui  vulgo  facra  fecifle  quondam 
feruntur  populi ,  nec  nifi  ex  variis  unius  celfiflimi  Numinis  vocabulis  compo? 
tam  efle.  Deum  miferi  mortales  non  fummatim  colebant,  fed  particulatim .  1 
quod  perfpicue  &  fcite  Maximus  (x)  Madaurenjis ,  cujus  jam  antea  meminimus» 
latetur:  Unius  fummi  Dei  virtutes ,  psr  mundanum  opus  diffufas ,  nos  inultis  vocabul[^ 
invocamus ,  £?,  dum  ejus  quafi  quaedam  membra  carptim  variis  fupplicationibus  profeq^ 
inur,  totum  colere  videmur.  Nunc  ad  alterum  pergimus  difputationis  hujus  momefl' 
tum,  idque  nobis  explicandum  fumimus:  Quamvis  multa  Numinum  eorum,  qua^ 
poetae  fcriptis  cecinerunt  ,  populi  vero  facrificiis  &  vi6timis  venerati  funt,  n® 
mina  tantum  flnt  unius  Dei,  non  vero  Numina,  veteres  tamen  re  vera  multitudi' 
nem  Deorum  coluifle:  nec  id  plebem  tantum  fecifle,  fed  &  illos,  quibus  natur»' 
lis  unice  placuit  Theologia ,  efle  multos  credidifle  Deos ,  id  eft ,  naturas  ration} 
&  confilii  participes,  homineque  multum  fuperiores  &  nobiliores.  His  naturi 
nomen  vulgo  dabant  Deorum.  Sed  propterea  tamen  haud  eas  dfovt Ime  &  evuTvfe**1 
ex  nulla  re  genitas ,  efle,  atque  ex  Jemetipfis  exi  flere ,  arbitrabantur,  verum  omne®* 
uno  principe  Deo  excepto,  Srie,  Deos  genitos  £?  procreatos  ,  effe,  confiteb^' 

tur.  Vocem  se  latiori  iignificatione  illa,  quam  fupra  declaravimus,  adhibe 
bant:  Quamvis  enim  Numina  negarent  x«t«  aut  emo  tempore  genita  efl*» 

tamen  ex  fuperiori  caujja ,  «V  «w,  ea  efle  procreata,  (y)  decernebant. 
chus  inter  Ouacfliones ,  quas  Platonicas  nominat ,  etiam  hanc  fibi  duxit  referend^ 
efle:  Qui  "liat  ,  quod  princeps  omnium  Deus ,  b  Jvutoctu  ©w,  Platoni  &  parens  P 
effetior  omnium  dicatur  rerum  ?  Cui  quaeftioni  his  verbis  occurrit ,  quae  jam  ant* 
laudavimus:  (*)  rH  r  fiv  Qidv  t  fowru»  %  t?  «lOpmran  tsiv,  (de 

miws  j  r  cctJym  $  5  Num  forte  Deorum  ,  qui  geniti  funt ,  & 

r.um  pater  eft ,  Homero  dicitur ,  brutorum  autem  &  anima  carentium  opifex  ?  Nin 
eft  hoc  Plutarcbi  teffimonio  aptius  ad  offendendum ,  cenfuifle  Platonis  familia1?.- 
fummum  omnium  Deum,  t  dwncT»  ©ao*,  quum  ipfe  fit  feu  orrur 

expers,  effectorem  tamen  &  parentem  cunctorum  effe  Numinum,  atque  hac 
caufla  Deos  ab  ea  vocatos  efle  feu  genitos.  Atque  id  ipfum  luculenter  qa 

632 que  alio  Plutarcbus  loco  his  verbis  exponit:  (f)  iWrav®-  ^  mww  §  n 


(*)  (P.  1000.)  (f)  Sympof.  Lib.  VIII. 

(x)  Madaurenjis ]  Apud  Augujlinum Epijl.  XVI. 
P .  is-  T.  II.  Opp. 

(y)  Defffnejflfjt]  Juniorum  Platonicorum  hanc 
efle  diftin&ionem  inter  generationem 

&  generationem  ignotum  nemini  erit, 

cui  vel  Proetus  vel  Plotinus  infpecti  funt.  Sed 
earndem  omnes  tenuifle  viros  lapicntiores ,  qui 
certo  modo  plures  efle  Deos  cenfuerunt ,  id  quod 
h.c  vir  doftiflimus  fibi  fumere  videtur,  id  vero 
quemadmodum  oftendi  queat,  nefeio. 

(S)  Ammianus  Marcell.  ]  Hijloriar.  Lib.  XXI. 
Cap.  1.  p.  263.  Subjlantiales ,  ait,  potejlates  ritu 


C.  1.  (p.718.) 

.jiis 

diverfo  placatae ,  vclut  ex  perpetuis  fortium  v'  ^ 
vaticinia  mortalitati  fuppeditant.  Bis  mihi  ve^( 
hoc  loco  interpretando  errare  videtur  Cudcio°r'  ^ 
(I.)  Subjlantiales  potejlates  ita  dici  opin^j;^. 
Ammiano ,  ut  Deos  vere  fubfiftentes  a  Diis  c  ^ 
mentitiis  diftinguerct.  Conjettura  haec  efl^ 
fuffulta  fundamento.  Subjlantiales  potejlates 
dubie  hoc  in  loco  illi  funt  daemones  ,  qui 
tioni  praeefle  credebantur  a  Platonicis,  fi  varji [i 
difciplinae  Ammianum  fuifle  addictum,  cx 
Hijl oriae  cius  locis  apparet.  Egit  copi°  111  cpoll< 
Diis  feu  daemonibus,  vaticinationibus  P  ■_  jff 
ti»,  Jambliclius  de  myjleriis  Aegyptior.  ^ 


5-  3)*  Unus  fummus,  plure s  minores  Dii  crediti.  Sif 

^  r  «».«v  fyjvviruv  etffvt j7ov  %  elfhn  ©gcv  lvzvcuoc£cvj(&.  Audio ,  fft/o  Platone  Deum 
non  natum  &  aeternum  nominari  patrem ,  opificemque  mundi  &  aliarum  rerum  genitarum . 
Non  me  praeterit ,  Platonem  quosdam  ex  Diis  fuis  «YJfa  quoque  fcu  aeternos  appel¬ 
lare.  At  iidem  Dii  alio  fenfu  etiam  illi  appellantur ,  utpote  quos  ab  uno 
illo  Deo,  qui  numquara  non  omnis  caudae,  originis,  initii  expers, 

nullique  rei  fubje&us  manet ,  fluxifle ,  &  hac  ratione  ex  eo  procreatos  elTe  ac  ge¬ 
nitos,  cenfet.  Quare  Procli  eft  hoc  generale  fcitum:  (*)  io  ©£is'?  ^i{  6f 
Qtc }  T  TTfu re»  \%*<n  ©«V.  Omnes  Dii  propter  illum  primum  Deum  id  habent ,  ut  fint 
Dii.  Cui  addit,  Deum  propterea  Swmtf©-,  fontem  divinitatis ,  appellari. 

Ergo  fixum  nobis  hoc  &  ratum  fit,  plures  illos,  quibus  fupplicarunt  olim  fa- 
pientiores,  Deos  cx  uno  omnes  exftitifle  Deo,  nec  nili  Cire^yit  Sumpeis,  uti  Piu . 
tarcho  nominantur  alicubi,  virtutes  fervicntes ,  feti  famulos  unius  fummi  Numinis 
fuifle  habitos.  Atque  hoc  fummum  Numen,  id  quod  antea  monuimus,  faepenu- 
niero  o  0«c,  Deus ,  eminentiori  ratione  &  abfolute  a  veteribus  appellatur:  ceteri 
^ero  minores  &  inferiores  Dii ,  quo  ab  eo  difcernantur  accuratius,  ol  Geol ,  Dii,  fre- 
quentiffime  vocantur.  Sic  Celjus  etiam  fecit,  cujus  mentem  his  verbis  exponit 
Ori  genes:  (f )  <Sits  StjfMVfyxt  ttvai  mxvfav  cuuctruv,  juoW  4/VX*s  ©*«.  Dii  funt 

effetiores  omnium  corporum  animalium:  fola  vero  anima  Dei  opus  e  fi.  (z)  Ammianus 
Marcellims  minores  illos  Deos  fubjlantiales  potcjlatcs  nominat.  Quo  verbo  fufpicor 
voluifle  eum  haec  Numina  ab  illis  fegregare  Diis,  qui  nusquam  exfiftebant,  ve¬ 
rum  nomina  tantum  &  notiones  erant  unius  fummi  Numinis,  aut  ejusdem  virtu¬ 
tes  ,  Deorum  fpecie  &  perfonarum  habitu  indutae.  Ceterum  potejlates  has  fuljlan- 
tiaies  Ammianus ,  divinationem  &  vaticinandi  facultatem  quidem  impertiri  mortali¬ 
bus,  at  unius  tamen  omnes  fummi  principisque  Numinis,  quod  Themidem  nomi¬ 
nat,  arbitrio  &  voluntati  fubeffe ,  fignificat.  Atque  hanc  Themidem  ait  veteres 
Theologos  in  cubili  folio  Jovis  collocafle.  Poetarum  aliqui  conjugem  Jovis,  alii 
fororem  hanc  divam  efle  cecinerunt.  Anaxarchus ,  cujus  fentenciam  Plutarchus 
refert,  (§)  Themidem  mxptfyof  §  Aio?,  ajfejjorem  Jovis ,  dicit.  Idem  vero  philofophus 
vim  fabulae  de  Themide  non  afiequitur,  Ck  vehementer  ejus  fignificationem  detor¬ 
quet,  quum  ea  defignari  cenfet,  rruv  i i  orpxx^  rJav  §  x&cTtvl@*  $ef*ir:v  t»cq  >>  Mkxw , 
omne  illud ,  quod  a  fuprema  fit  potejlate ,  juftum  retiumque  idcirco  ejfe.  Mihi  enim  ve¬ 
teres  hanc  ideo  videntur  invenille  fabulam,  ut  mortales  edocerent,  juftitiam  & 
aequitatem  in  confiliis  capiendis  femper  Deo  adefle,  ac  cum  mente  ejus  &  volun¬ 
tate 


t*)  Theol.  Piat.  Lib.  III.  C.  7.  (p.  132.) 
(5)  In  vit.  Alex.  (p.  595.  t.  I.  Opp.) 

tty.  11.  p.  72.  J  Subfiantiales  autem  cur  hos 
a  mones  dixerit,  id  aeque  obfcuruin  intellettu 
r^c  ’  rniw^n^nivejr{'a.^ww"n?iI'  loquutio ,  quae  le&o- 
7  ih  Yiv  duntie  fua  vehementer  excruciat. 

r\n  l>’. I.1,  P'  59-  Nemefm  feu  Adrajlian 
quoqu cfubJlanUalem  tutelam  vocat,  ex  quo  nihilo 
plus  lucis  ad  vim  verbi  hujus  capiendam  oritur, 
ufpicor  ego ,  fubjlantiales  potejlates  eas  dictas  e  ire 
Ammiano,  quae  certis  non  alligatae  funtterra- 
orbis  partibus,  verum  libere  vagantur,  atque 
.oiae  fubfiftunt.  Inefle  nimirum  arbitrabatur,  non 
-  8  atque  Platonici,  quorum  praeceptis  obtem- 


(f)  Lib.  IV.  p.  200. 


perabat,  fideribus,  elementis,  terrae,  fontibus 
certos  genios  aut  daemones :  hi  potejlates  ipfi , 
quid  mea  valet  opinio ,  non  fubjlantiales  erant , 
quoniam  non  propriam  habebant Jubftantiam,  ve¬ 
rum  aliena  veluti  utebantur.  Subjlar.tiales  autem 
potejlates  funt,  quae  fine  corpore  ejusmodi  fub- 
filtunt.  ( II. )  Themidem  ab  Ammiano  his  DiU 

praeferam  fummum  princepsque  Numen  efle, 
affirmat.  Sed  ex  fuo  hoc  feniu,  non  autem  ex 
mente  Marcellini ,  dicit,  apud  quem  nihil  ejus¬ 
modi  reperias. 


*  («)  LiK 


L1I  11 


Si8 


Unus  fwnmus , 


Cap.  IV, 


tate  conjungam,  naturae  rerum  totique  terrarum  orbi  leges  rogare.  Ergo  The* 
mis  aliud  tantum  erat  inter  antiquos  fapientes  Dei  vocabulum,  ex  confideratione 
perfeftionis  cujusdam  divinae  natum ,  quod  reliquis  fupra  commemoratis  adjicien¬ 
dum  erit.  Neque  ( a )  Plato ,  quum  Libro  de  legibus  jurandum  efle  praecipit  ho¬ 
minibus  per  Jovem,  Apollinem  ,  &  Tbemidem ,  his  nominibus  tres  Deos,  verum  tres 
tantum  unius  potentiflimi  Dei  notiones  indicat.  Et  re&e  Pigbius  mentem  perfpe- 
xic  philofophi,  qui  hoc  eum  libi  velle  docet,  (*)  timore  divino,  veritate  ipfa  aC 
aequitate  fanciri  debere  juramenta.  In  Jove  enim ,  fic  pergit  Pigbius ,  fummi  Numini t 
$33 pot e /latem ,  falfi  ac  perjurii  vindicem,  in  Apolline  veritatis  lumen ,  in  Tbemide  jus ,  fis 
atque  licitum  effe  ,  intelligitur.  Ejl  enim  Themis  ipfa  lex  aeterna  atque  univerfalis  > 
inundo  ac  naturae  pr  aef cripta,  aut ,  quod  Ciceroni  vifum  ejl,  ratio  recta  fummi  Jovif 
Ficinus  in  Commentario  ad  Platonem  in  plerisque  cum  hac  interpretatione  congruit. 
Igitur,  quoties  veterum  Theologos  affirmafle  ( b )  legimus,  Deam  Tbemidem  elt' 
mentorum  praelidere  fpiritibus ,  omnesque  illas  voluntate  fua  moderari  fubftantiales 
poteftates ,  unde  divinandi  virtus  &  vaticinatio  ad  homines  proficifcatur ,  hanc  de¬ 
cet  nos  exiftimare  eorum  efle  fententiam :  Unum  efle  rerum  omnium  potentem 
Deum,  qui  reliquos  omnes  gubernet ,  unam  divinam  mentem,  quae  leges  naturae 
totique  terrarum  orbi  ferat,  omniaque  illa  in  fe  decreta  fatalia  contineat,  ad  quo- 
lum  normam  eveniant,  quaecumque  futura  funt ;  &  hanc  fontem  illum  efle,  unde 
omnis  procedat  divinandi  facultas  &  ratio:  namque  hanc  fupremam  mentem  cum 
inferioribus  mentibus  nunc  plura,  nunc  pauciora  de  conliliis  arcanisque  fuis  com¬ 
municare.  Summa  certe  omnis  fapientiae  illius ,  quae  in  Graecorum  recondit* 
erat  de  Diis  doctrina ,  huc  redit:  Unum  efle  Deum  aeternum,  ex  nulla  re  geni' 
tum ,  nec  ulli  rei  fubjedtum  ,  parentem  &  conditorem  omnium :  at  multas  ell* 
etiam  fubftantiales  poteftates  fi  ve  mentes,  quas  idcirco  fummum  Numen  condiderit» 
ut  haberet,  quibus  mandata  fua  orbi  adminiftrando  neceffaria  committeret.  Ve¬ 
ium  brevia  haec  praecepta  imprudentia  hominum  multis,  ne  condimentis  fciliceC 
careret  fapientia  ,  commentis  &  fabulis  contaminaverat.  Ex  utrisque  tota 
Graecorum  de  Diis  do&rina  compofita  cft. 

Itaque  ,  quod  jam  antea  demonftravimus,  veteres  populi  fimul  unum  Deum  # 
plures  Deos",  fenfu  tamen  diverfo,  profitebantur:  unum  nempe  Deum  nec  fa# 
£tum,  nec  genitum,  nec  ullius  denique  legi  fubje&um,  ac  plures  Deos  genitos  at¬ 
que  faftos.  \ c )  Onatus,  Pythagorae  difcipulus,  eos,  qui  unum  tantum  efle  Deum» 
non  autem  plures,  exiltimenc ,  negat  intelligere  ,  dignitatem  atque  majettat^ 
divinae  naturae  in  hoc  in  primis  efle  politam ,  quod  Diis  dominetur  &  leges  fcr1- 
bat.  (d)  Plotinus  etiam  gloriae  ac  honori  divino  minus  eos  rite  confidere  judicer 

(*)  De  Dea  Themide  p.  39, 

(a)  Lib.  XII.  de  tegib.  p.  685.  Opp.  Neleio-,  tnide  mmc  quidem  inquirere  haud  placet. 

-.At*  vir  _ •  —  _ _  Jih  Vin-hinn,  T't. _ t  fa** 


unde  vir  egregtus  didicerit ,  Platonis  rftam ,  quain 
hic  eipreffit ,  fententiam  fuifFe. 

(i)  Legimus]  Unum,  haec  ftribens,  Ammia¬ 
num  ante  oculos  habuit  vir  cruditiffimus  „  cujus 
panlto  ante  locum  expendimus.  Fallitur  autem, 
id  quod  fupra  jatn  obfenratmn  eft,  quod  Jprrituum 
iterifentanm  mentionem  ede  factam  ab  Ammiano 
alleverat:  unius  enim  tantum  fpiritus  dement  erum 
is  ujeuuuitr  Ceterum  in  fcnfuai  fabulae  de  Tht- 


ter  Alb.  Pighium,  cujirs  de  Themide  Librum 
Gronovius  in  nono  Antiquit.  Graecarum  Tomo 
feribi  denoo  curavit,  &  eos,  quos  Jo.  Aib • 
bririus  nominat  Bibiioth.  Graecae  Lib.  I.  C°P‘ 
p.  241.  non  ita  pridem  celeberrimus  inter 
confultos  vir,  Jo.  Pridcr.  Hombergk  Zum 
Profelfor  Marpurgenfis ,  fingulari  libro,  <IU®®  ^ 
fcripfic:  Themis,  fen  de  ortu  legis  aeternae  Jeci 
(tam  fententiam  Graetvrmi ,  Marburg .  ,725*v^ 


§.  *  p  i  ures  minores  Dii  credi!:. 


8i<> 


qui  Deum  in  unum  veluti  contrahant,  illos  autem,  qui  magnam  ei  praefto  femper 
efle  Deorum  multitudinem  ,  confirment ,  qui  ex  eo  cum  iplam  acceperint  natu¬ 
ram,  tum  perpetuo  veluti  vinculo  pendeant , .  fic ,  uti  par  eft,  de  Deo  fentire: 
quidquid  enim  hisce  Diis  honoris  exhibeatur ,  id  omne  putat  ad  parentem  eorum, 
fummum  omnium  Deum,  pertinere.  In  his  fimilibusque  pronuntiatis  duo  foilicite 
diftinguere  oportet :  quorum  unum  hoc  eft :  Sic  vifum  fuifle  antiquis  his  religio¬ 
nis  aflertoribus,  Deum  non  efle  naturam  folitariam,  fed  incredibilem  circa  eum 
verfari  Deorum  feu  fubftantialium  pte flatum,  naturarum  viventium  &  intelligen- 
tium  ,  homine  denique  multo  praeftantiorum ,  numerum ,  quae  neque  ex  femetipiis 
exftitiflent ,  neque  ex  materia  confi&ae  efFent ,  verum  omnes  ex  uno  fummo 
Deo  genitae  ac  procreatae  effenc.  Alterum  vero  hoc:  Has  omnes  naturas  ,  fuo 
licet  fingulas  modo ,  hominum  curare  negotia ,  orbisque  terrarum  praefidere  ad- 
ndniftrationi  ;  ideoque  univerfas  etiam  ab  hominibus  divinis  honoribus  excipi, 
implorari  atque  invocari  debere.  Ex  quo  intelligitur,  pietatem  veterum  &  reli¬ 
gionem  inter  cun&a  haecce  Numina  divifam  atque  ciiftra6lam  fuifle.  .  Sunt  qm- 
dem  viri  do£ti ,  qui  populorum  folem  orientem  fpettamium  Deos  nil  fuifle  ,  duci¬ 
bus  facris  litteris,  difputant,  quam  figna  &  fimulacra  vita  omni  vacua.  At  hi 
Dii  orientalium  ,  imaginibus  licet  &  ftatuis  exprimerentur,  reapfe  tamen  naturae 
erant  vita  &  intelligentia  praeditae ,  homineque  multum  excellentiores.  Quod 
quidem  vel  ex  illo  Chaldaeorum  patet  ad  Nebucadnczarem  refponfo,  quod  Daniel , 
divinus  vates,  in  literas  retulit.  Confulti  enim  hi  divini  de  fomnio  regis  fic  re* 63 
fpondent:  (*)  Nullus  eft ,  qui  pojfjit  hoc  regi  exponere  f omnium ,  nifi  Dii ,  quorum  ha¬ 
bitatio  eum  hominibus  non  eft ,  id  ell,  Dii  immortales,  aut  qui  longe  fupra  humanae 
conditionis  fragilitatem  &  imbecillitatem  pofiti  funt.  Non  fum  nefeius,  efle,  qui 
haec  verba  de  Angulari  quodam  Deorum  genere  interpretentur ,  conje&orumqoe 
hanc  efle  contendant  (e)  fententiam  :  Daemones  illi  aut  inferiores  Dii,  qui  in 
aere  commorantur,  &  cum  hominibus  frequentiflime  funt,  minori  funt  virtute, 
quam  ut  hoc,  quod  a  nobis  requiritur,  praeftare  poflint:  Diis  fu  per  is  hoc  munus 
unice  reli&um  eft,  qui  ad  homines  fefe  demittere  numquam  folent.  Quorum  cur 
lequamur  opinionem  ,  equidem  nil  cauflae  video.  Redeo  ad  duo  illa  momenta, 
quae  in  veterum  de  Deo  dodtrina  feparatim  efle  confideranda  dixi:  quorum  hoc 
primum  erat,  Deum  naturam  haud  efle  folitariam,  fed  incredibili  cin&am  genio¬ 
rum  aut  naturarum  intelligentium  homineque  meliorum  multitudine,  quas  fapien- 
tia  ejus  ideo  condiderit ,  ut  haberet  voluntatis  fuae  miniftros  &  famulos.  Huic 
itaque  fcito  neque  novi,  neque  veteris  teftamenti  tabulae  ulla  ratione  adverfan- 
tUr*  (t)  Mflfos  mille ,  inquit  Daniel ,  minift rabant  ei,  &  ceram  co  myrtas  myiadunt 

fta- 

(*)  Dan.  II.  h.  (f)  Dan.  VII.  10. 


Veritates  in  hac  fabula  latentes  erudite  ftuduit 
Vef?.‘  ,n.on  poflum,  quin  figniicem, 
Um,erfam  Themidis  hiftoriam ,  &  quaecumque  dc 
hac  Diva  tradita  accepimus,  obftare  mihi  videri, 
he  eorum  probetur  fententia,  qui  Themidem  exifti- 
mantipfum  effe  fupremunmuinen ,  aut  ex  illis  unum 
«ominibus,  quibus  Deum  ipfum  veteres  affecerunt. 


quo  haec  dixit  Plotinus.  Mihi,  valde  licet  quae¬ 
renti,  nullus  ex  omnibus  occurrit,  qui  de  Diis 
apud  Plotinum  agunt,  qui  fententiam,  <Fae  hic 
legitur  ,  ex  omni  parte  referat. 

(e)  Sententiam]  tJugonis  Gr*ii  haec  eft, 
quam  pcrftringit,  interpretatio-  in  Gm**  ad  h.  I. 
p.  412.  ed.  Paris.  Non  ego  ala*  plane  rejece¬ 
rim:  fed  nec  majoris  aliquid  caafTae  vide©,  cur 
eorum  minus  probetur  opinio,  qui  generaturi  omnes 
a 'Magis  Deos  inteiligr  volo*&  )  j  . 

Lll  11  2  w) 


$:o 


Dei  mlwjlri  pro  Diis  non  funt  habendi  #  CAr.  IV. 


flabant,  yfccefll/lis,  inquit  ,  Paulus ,  (*)  ad  myriadas  angelorum.  Verum  alia  lon¬ 
ge  alterius  pronuntiati  ratio  eft,  quod  procreatas  illas  a  Deo  mentes  ab  homini¬ 
bus  religiofe  invocari  &  adorari  debere,  praecipit.  Namque  hoc  utriusque  foede¬ 
ris  divini  libri  conflanter  exfecrantur,  neminem  divinis  afficiendum  efle  honori¬ 
bus  ,  decernentes  ,  praeter  unum  illum  Deum ,  qui  coelum  terramque  &  omnia  de 
nihilo  protulit.  Haec  eft  oraculi  illius  fententia,  quod  Chaldaeo  propterea  Termo¬ 
ne  J eremi  as  expreffic ,  ut  haberent  ftatim  Judaei,  ad  Babylonios  deportati,  quo 
Chaldaeorum  plures  Deos  colentium  amentiam  caftigare  poflent:  (f)  Sic  dicitote 
iflis:  Dii  illi ,  qui  coelum  &  terram  non  fecerunt ,  perituri  funt  e  terra  &?  e  regionibus 
fub  coelo..  Vaticinatur  J  er  emi  as ,  fore  tempus,  quo  nulla  omnino  natura  in  tota  re¬ 
rum  univerfitate  divinis  colatur  honoribus,  fi  ab  uno  illo  difcefleris  Deo,  cujus 
virtute  coelum  terraque  comparata  funt,  neque  hunc  ftatuis  &  imaginibus  ea  aeta¬ 
te  inclufum  iri.  Atque  evenifle  jam  ex  parte  videmus,  quod  vir  fan&us,  De» 
plenus,  eventurum  efle  praedixit.  At  quando  (§)  regna  hujus  mundi  omnia  Jrstf 
Christi,  Domini  &  Servatoris  nofiri ,  regna  fient,  tum  vero  tota  vis  vaticinationis 
hujus  aperta  erit.  Conftat  igitur  ex  his,  quanam  de  re  proprie  cum  Deorum  cul¬ 
toribus  Chriftiani  decertaverint :  quod  quidem  apte  (/)  Laclantius  expofuit:  Sed , 
inquit ,  fortajfe  quaerat  aliquis  a  nobis  ,  quod  apud  Ciceronem  quaerit  Hortenfius  :  & 
Deus  unus  eft ,  quae  ejfe  beata  folitudo  queat  ?  Tamquam  nos ,  qui  unum  effe  dicimus ,  de* 
fertum  ac  folitarium  ejfe  dicamus.  Habet  enim  miniftros ,  quos  vocamus  nuntios.  Et  eft 
iflud  verum ,  quod  dixijfe  Senecam  fupra  retuli:  Genuijfe  regni  fui  miniftros  Deum. 
rum  hi  neque  Dii  funt ,  neque  Deos  fe  vocari  aut  coli  volunt :  quippe  qui  nihil  praeter  juS -f 
fum  ac  voluntatem  Dei  faciant.  Id  ipfum  deinceps  quoque  repetit :  Si  cos  multitudo 
deleclat ,  non  duodecim  dicemus ,  nec  trecentos  fexaginia  quinque  ,  ut  Orpbeus ,  fed  innutnC' 
rabiles ,  £?  arguimus  eorum  errores  in  diverjum  ,  qui  tam  paucos  putant.  Sciant  tamen , 
quo  nomine  appeUari  debeant ,  ne  Deum  verum  violent ,  cujus  nomen  exponunt ,  dum  pluri - 
bus  tribuunt.  Perfpicuum  eft  ex  hifce  locis  Laftantii ,  id  praecipue  tum  tempori 
inter  Chriftianos  Sc  Deorum  afledlatores  in  difeeptationem  vocatum  efle:  utrutfl 
fummi  Numinis  miniftros,  quos  utrique  genitos  efle  fatebantur ,  Deorum  nomine' 
appellare  ac  honoribus  divinis  fibi  conciliare  hominibus  liceat?  At  fuerunt  tam^1? 
aliqui  ex  amicis  Cbrifti ,  qui  alio  modo  Deorum  cultores  fibi  refellendos  efle  ra?‘ 
funt,  quum  Deum  a  Chriftianis  folitarium  induci,  conquererentur.  Tres  nifl1*' 
rum  fellabantur  perfonas ,  quibus  divinitatem  contineri  credunt  Chriftiani ,  atq,j3 
vel  ex  his  patere  difputabant,  licet  illi,  qui  nomen  Cbrifto  dediflent,  haud  tale1?1 
profiterentur  Deorum  turbam,  qualem  adverfarii  eorum,  tamen  eos  Deum  min‘' 
me  fterilem  aut  folitarium  fuifle  praecipere,  antequam  hunc  mundum  proferret 
hoc  quidem  Judaeos  facere;  Chriftianos  vero  mediam  quamdam  inter  hos  &  De°' 
rum  cultores  viam  tenere.  Cui  opinioni  quo  fidem  compararent ,  dictum  illu£* 
Dei  apud  Mofen :  Faciamus  hominem ,  adducebant  in  medium. 


J.  XXXVI.  Nunc,  qualis  illa  Deorum  turba  fuerit,  cui  fefe  veteres  addixi 
rant  populi ,  explicatius  enarrare  juvat.  Memini ,  me  aliquoties  monere.?  n°n 

idei* 


(*)  Hebr.  XIT.  a2. 
(t)  Jer.  X.  ii. 
($)  Apoc.  XI.  15* 


( f )  Ltfantius]  dnjlit.  divin.  Lib.  I.  Cap.  7.  p.  50.. SI» 


W  ™ 


s.  %6.  Trinitas  Ti atonica  £5?  Pythagorea .  821 

Hem  omnes  de  principe  fenfifle  Deo  ,  qui  ceteroquin  Theologiae  illius  prae  635 
eepta  &  inftituta  unice  probabant  ,  quam  naturalem  diximus.  Erant  enim  ex 
illis,  qui  ii  fasv  afleverabant  ifypi$>ov  tlveu  J  ,  Deum  effe  rem  ab  omni  re 

corporea  plane  fecretam ,  naturaque  rerum  univerfa  multo  celjiorem  &*  fublimiorcm.  Ve¬ 
rum  alii  non  differre  Deum  ab  anima  mundi  exiftimabant.  Superiori  generi  Pla¬ 
tonis  &  Pythagorae  fautores  prae  ceteris  aflentiebantur  :  quos  inter  non  una  vi¬ 
gebat  &  recepta  erat  Deorum  divifio.  Erant  illis  &  iy*$<rpuoi , 

Dii  fupra  mundum  cvefti  mundani  Dii:  erant  dihct ,  Dii  acterhi ,  & 

Bzi  :  quam  quum  adhibebant  diftinftionem  ,  verbum  ar&iori  ufur- 

pabant  notione,  naturam  ea  defignantes  certo-  tempore  faftam ,  aut  ortus  &  ini¬ 
tii  fibi  confciam:  erant  denique  illis  rctrnl  &*«',  Dii  f oli  ingenio  confpicui ,  &  **£,,- 
•ni,  Dzi,  qui  in  fenfus  (g)  incurrunt.  In  his,  qui  Platonicis  &  Pythagoreis  Dii 
&  wjjto) ,  fupramundani ,  aeterni,  &  intelligibiles ,  audiebant,  prin¬ 
cipem  obtinebant  locum  t^Tj  illae  >£%*>«*)  »  ut  P^f/«0  vocantur  ,  frer 

divinae  perfonac  ,  unde,  tamquam  ex  initiis  ftiis,  res  univerfas  profluxifle 
opinabantur  ,  rdyoiQov  nimirum  feu  ev ,  >*s ,  &  \  ,  &  a«i- 

wia.  Neque  Plato  primus  omnium  tria  haec  introduxit  in  orbem  principia  :  [ve¬ 
rum,  quod  Plotini  jam  docebimus  verbis,  diu  ance  Platonem  haec  inter  homines 
do&rina  audita  fuit:  (*)  tlxi  rxs  A lyae  n <<rfo  pn  xauvzf  ,  viv ,  notAui 

pev  etpHo&vji  /u»j  a\cimniocyfy'ac ,  tx?  3  vvv  Ac^yy  e**  ,  fxa^wiiois  Tnsumc- 

ffloa  rdf  bc^ou  'iuotou;  wrsaW?  uveq  ,  «torS  5  iWrwv©-  y^y-petTiv  ‘  r.rf.iv)  y\v  *y  >9 

•maulme  Neque  vero  hi  fermones  novi  Junt ,  avf  nuper  inventi , 

fed  di  cli  quondam  fuerunt ,  licet  non  explicati :  praefentes  vero  fermones  fant  ve  luti  inter¬ 
pretes  antiquorum  ,  idque  teflimoniis  comprobatur  afferentibus  ,  opiniones  ejusmodi  effe 
prifeas ;  quod  ex  ipfis  quoque  Platonis,  libris  licet  conjeci  ari.  Parmenides  igitur  prior  ejus¬ 
modi  opinionem  attigit. 

Parmenidem  Pythagoreorum  fe&ae  fuifle  deditum  ,  certum  eft.  Atqui  is  tria 
haecce  rerum  initia  complexus  eft.  Quare  verifimile  eft,  dogma  iftud  in  illis 
fuifle  placitis,  quae  paucis  fchola  Pythagorae  volebat  aperta  effe.  Cui  id  etiam 
accedit,  quod  Numenius ,  nobilis  Pythagoreus ,  eo  plane  irrfbutus  fuit.  Porro  Mo¬ 
deratus,  quod  a  Simplicio  proditum  eft,  perfpicue  feriptum  reliquit  a  Pythagora  tra¬ 
dita  accepifle  fua,  qui  tria  profiterentur  effe  rerum  initia:  (  f )  olr®*  $  nv$*~ 

ytftlvc  td  fPiv  npurov  si*  iJzreg  tc  ov  ^  Tcdcouv  *<ncu>  'xm$cuvij)  *  to  3  bdCnpov  «v ,  Ia  n 

ovlug  ov  Kj  voynv ,  rx  iib v\  <£>»;<n*  dVcef  •  75  $  re/w  ,  orn*  h*  J  ^  ^ 

*.bw.  Hic  (  Moderatus )  ex  Pythagoreorum  opinione  primum  unum  fupra  omnem  ejjentiam 
effe ,  tradit  :  alterum  unum  ,  quod  illud  efl ,  quod ■  re  vera  ejt  £?  intelligibile  ex  mente  eo¬ 
rum,  ideas  effe,  dicit:  tertium  vero,  quod  animale  eft,  cum  ex  primo  uno ,  tum  cx  ideis 
participare  aliquid.  Denique  Jamblichi  locum  ,  idem  teftantis ,  (/;)  Prcclus  interire 
paffus  non  eft:  Tpi?e  ueu  ©e*'f  mw  KM  Uv^apoptlas  vjurs^j.  Tres  Deos  a 

Pythagoreis  quoque  praedicari  celebrari. 

Jam,  quae  docuit  Pythagoras ,  fupra  oftendimus  ex  illis,  quae  Orpbeus  pofte* 
litati  reliquit ,  praeceptis  iiaufta  effe;  Quam  fententiam  egregie  Proclus  alio  loco 

con« 

(*)  Enn.  V.  Lih.  I.  (Libro  xtfl  Iwitrlvr  p.489.  (  j)  In  Arift.  Phyl"*  i*  5©** 

( g )  Incurrunt  ]  De  his  omnibus  Platonicorum  W  Proclus]  Comm  in  Timaeum  PHtvn.Ui^- 
joniorum  Diis  nemo  reftius  confuletur ,  quam  Pro -  p-  94. 

«Iw  in  Theologia  Platonica ..  ^  ,N  _ 

ui  11*  uys»- 


$22  Trinitas  ab  Hebraeis  Cap.  IV; 

confirmat  &  roborat  :  (  )  Kmam.  fi  y\  Tncft  £&ijt7  $*o\cfix  ^  t$i  fj.vw.yufteu  tx,ytm 

v©-»  5 Tpun  juW  UvSmfip*  'AyKao^r^a  rd  <n&  ©tuv  fyp*  ,  SdCnp*  f)  riA*'- 

T«v(^  KsmfotuybiS  r  rrvevTsKri  t^uv  Sfamplur  ex  ts  r  rit^^ejwi/  ^  'O^uca*  y&P' 
fxecruv.  Omnis  enim  Theologia  apud  Graecos  recepta  efi  Orphicac  myftagogiae  progenies . 
Nam  Pythagoras  quidem  primus  ab  Zglaophemo  de  Diis  orgia  ,  facraque,  quibus  Dii  co¬ 
lendi  cjfcnt ,  didicit.  Plato: vero  fecundus  fuit ,  qui  fufcepit  perfectam  horum  dentiam  & 
ex  Pythagoreis  £?  cx  Orphicis  /criptis.  Nos  autem  ex  eodem  antea  Proclo  ofiendimus, 
aut  pouus  exMmelii,  quem  Proclus affert,  loco,  Orpheum  omnino  trinam  quamdam 
divinitatem  fuis  tradidiffe.  Tres  enim  ait  /J melius  Platonis  reges  non  differre  a  tri¬ 
bus  Orphei  principiis,  quae  Phineii ,  Uranon,  Chronon  dixerit.  Sed  hi  tres, 
quos  modo  nominavi,  Orpheus ,  Pythagoras ,  &  Plato,  Aegyptum  omnes  adierunt , 
&  myfterhs  veteris  Aegyptiorum  difciplinae,  quam  ab  Hermete  fefe  accepiffe  fere¬ 
bant,  initiati  funt.  Ex  quo  veri  admodum  fit  fimile,  id  quod  fupra  jam  fignifica- 
tumeft,  dogma  hoc  de  tribus  rerum  omnium  principiis  in  reconditis  fuiffe  Ae- 
tf3<5gyPtiae  Theologiae  praeceptis.  Ex  iisdem,  quae  fupra  attulimus,  intelligere  li¬ 
cet  ,  apud  alias  etiam  gentes  triplicis  divinitatis  hujus  deprehendi  vefiigia.°  Noi 
ignorarunt  eam  myfteria  Mithrae ,  quae  Perfae  gloriabantur  a  Zoroafire  fibi  effe 
tradita.  In  oraculis  autem  magicis  feu  Chaldaeis ,  quae  exftant ,  cujuscumque  de¬ 
mum  fidei  fint  &  au&oritatis,  diferta  legitur  ejus  memoria.  Samothraces  vetuffis- 
fimis  temporibus  trinos  venerati  funt  Deos,  quibus  negabant  inter  Numina  fan- 
aius  aliquid  &  auguftius  effe:  atque  tres  hi  Dii  tria  illa  Numina  ,  quibus  Romani 
in  Capitolio  facra  faciebant  in  primis,  pepererunt.  Horum  Numinum  altera  erat 
Minerva ,  quae  apud  Latinos,  ficut  *A inter  Graecos,  divinae  fapientiae  fignum 
&  imago  habebatur.  Ceterum  Samothraces  illi  Dii  nomine  Hebraeo  Cabbirim , 
id  efi: ,  potentes  Dii,  appellabantur.  Adde  his  poftremo,  Pythagoreos  non  tan¬ 
tum  facrofandlum  cenfuiffe  numerum  ternarium ,  verum  etiam  naturae  quoddam 
myfierium  i»  eo  latere ,  judicaffe.  Quamobrem  tam  Graeci ,  quam  alii  populi» 
ejus  numeri  in  facris  fuis  rationem  in  primis  habendam  effe,  duxerunt.  Teftem 
producimus  Ariflotelem  cujus  haec  verba  funt:,  (f)  euo  f 
u<rmz  dymU  v  Qidv  xpd/utQx  rd  dej^d  xiru  Quapropter 

hoc  a  natura  numero  fumto ,  perinde  atque  quadam  illius  tege,  Cj  in  Deorum  facrificiH 
celebrandis  uti  (i)  f  olemus. 

Nihil  quidem  habet  dogma  hoc  de  triplici  rerum  principio  ,  quod  ,  fi  m odo 
reae  intelligatur ,  fanae  repugnet  rationi.  At  humanam  tamen  rationem  &  wgs~ 
nium  fua  virtute  ad  cognitionem  ejus  perveniffe,  id  vero  nemo  fibi  temere  psr. 
fuaferit  rerum  humanarum  intelligens.  Quamobrem,  quum  in  veteris  teftamenti 
libris  non  obfcura  legantur  doarinae  iftius  indicia  &  argumenta ,  haud  equidem 
rae  peccaturum  effe  arbitror,  fi,  quod  Proclus  de  ifia  fcriplit  Trinitate,  quam 
Chaldaeorum  tradunt  oracula,  effe  eam  favtf&hlc*  ,  feu  doctrinam  ab  ipfi 

Deo  traditam ,  idem  in  univerfum  affirmem,  atque  Deum  exifiimem  Hebraeis  p^' 

mum 

p  6io^TIheOppP1)t0n'  Lib'  L  C'  S‘  (P'  130  (,)  DC  C0£l°  Llb' 1  C'  5-  CP»us  Cap.  <■ 

(i)  Silemus]  DeTrinitate  Orphi  ce ,  Perfice,  Ionica  digrefllonem ,  quam  hic  exorditur  vir  dofliS' 
Pytaagurca,  tantum  lupra  jam  diximus,  quantum  fimus,  vel  illuflrandam  vel  emendandam  mihi  pef' 
>atis  elt  ad  naturam  huju»  negotii  declarandam,  tincre  videntur,  ea  coniundtim  in  Praefatione  dC' 
Qnae  vero  ad  longam  &  eruditam  de  Trinitate  Pia-  crevi  exhibere,  Jpfc  enim  q  «um  ordinis  non  nim*' 


f.  3& 


ad  reliquos  manavit. 


S23 


mum  totam  hancce  rationem  aperuifle,  a  quibus  deinceps  ad  Aegyptios  ceteras- 
que  nationes  manaverit.  Si  qui  erunt ,  qui  ad  hanc  propterea  fententiam  fefe  no¬ 
lent  adjungere ,  quia  Pythagorei ,  Platonici ,  ceterique  veterum  Theologi  non  iis¬ 
dem  verbis  dogma  hoc  expofuerunt,  quibus  in  Athana t fiano  Symbolo  exponitur,  aut 
ex  lege  concilii  Nicaeni  exponi  debet,  hi  mihi  parum  dextre  videntur  omnia  per¬ 
pendere,  quae  ad  hoc  negotium  pertinent.  Neque  enim,  fimul  tota  haec  doftri- 
Ha  terrarum  orbi  patefa&a  eft,  verum  fenfim  &  particulatim.  .  Atque  ipfi  Hebraei 
hon  nifi  parce  primum  cum  voce,  tum  fcripto  hac  de  re  inftituti  funt.  Verum, 
nato  Servatore,  caligo  omnis  profligata  eft,  atque,  quid  de  Deo  fentire  fas  eflet, 
ex  toto  perfpicue  mortalibus  explicatum  eft.  .  Quamquam ,  ne  vigente  quidem  in¬ 
ter  homines  Chriftiana  religione  ,  cun6ta  ftatim  tam  accurate,  ac  diftin<5te  enodata, 
tannique  obfcuritate  liberata  funt,  qu3e  ad  hocce  dogma  pertinent,  donec  errorum 
exfifterent  dodlores,  qui  pervertere  illud  conarentur.  .  His  vero  natis  do&oribus, 
tum  demum  in  hanc  curam  incubuit  Chriftianorum  vigilantia,  ut.fuis  illud  ter¬ 
minis  defcriberetur ,  atque  omni  ex  parte  vocabulis  idoneis  communiretur.  Quam¬ 
quam  ipft  rette  fentientes,  rebus  omnibus  jam  compofitis  &  ordinatis,  quamnam. 
Vim  voci  ojUofcW-,  coefientialis ,  fas  eflet  attribuere,  non  oinnes  idem  fentiebant , 
fcd  vehementer  inter  fefe  pugnabant.  Et  quis  denique  magnopere  demiretur ,  fl 
dogmatis  hujus  abftrufos  valde  recefliis  &  recondita  myfteria  fecum  confideret , 
ne  ipfos  quidem ,  quorum  lanitatem  &  pietatem  nemo  revocat  in  dubium ,  fatis 
fuifle  concordes,  quibus  legibus  definienda  eflet  haec  omnis  difciplina?  Tanto 
autem  faciliorem  habent  excufationem,  qui  inter  philofophos  &  veritatis  coeleftis 
ignaros  re6tum  curfum  hic  deferuerunt.  Utcumque  eft  ,  nos  quidem  libere  ac  in¬ 
genue  fatemur ,  plurimos  eorum ,  quibus  haec  do&rina  inter  veteres  Deorum  cul¬ 
tores  cognita  fuit ,  mirifice  eam  adulterafle  &  depravafle ,  eo  quod  mediocri  tan¬ 
tum  ejus  notitia  imbuti  eflent.  Id  nunc  juvat  paullo  plenius  oftendere. 

Principio  univerfis  hoc  erat  in  more  pofitum ,  quibus  haec  arridebat  de  tribus 
principiis  dodtrina,  ut  ea  principia  tres  appellarent  Deos,  atque  irfZm9  r 
&  r  t&tiv  3*ov ,  primum ,  fecundum  ,  tcrtiumcpuz  Deum  in  ore  haberent.  Qui  accu¬ 
ratius  philofophari  (ludebant ,  illi  tres  quoque  caujfas ,  tria  initia  rerum ,  denique^ 
tres  opifices  nominabant  tres  illas,  de  quibus  loquimur,  naturas.  Sic  Proclo  (*)  dog-  J 
raa  hoc  >;  r  r ,  traditio  de  tribus  Diis  y  dicitur.  Quo  pertinet 
quod  idem  de  Numenio  Peribit ,  (f)  rpib  dwun<rMv&  &*?,  quum  tres  Deos  celebrare 
bellet,  Teyyufevtgl  kcc^uv  ,  tragice  eos  „appellajfe  ttu-sstiv,  tfycvov ,  '&7ihyovat ,  avum,  filium , 
nepotem.  Alterum  nimirum  iftorum  Deorum  ex  principe  Deo  genitum  efle,  ter¬ 
tium  vero,  quem  propterea  principis  nepotem  appellabat,  ex  utroque,  tam  pri- 
m°  >  quam  fecundo,,  prodiifle  Deo,  ex  illo,  tamquam  avo  ,  ex  hoc,  tamqaam 
parente,  Numenius  hifce  vocabulis  indicare  volebat.  In  eadem  de  tribus  Diis  fen- 
tentia  Harpoc rationem ,  Atticum ,  &  Amelium  fuifle,  idem  P rodus  memoriae  prodidit. 
Quorum  quidem  ultimus  Numina  ifta  (h*<n*fa  rfii;,  tres  reges ,  &  re>i7?«\  bt***&*r> 

trts 

(*)  In  Tim-  Platonis  p.  93.  (f)  Ibid. 


^Udiofus  fit  vir  e 
9uae  conjungere 
Veftjgia  ejus  feqi 
"■lta  ^penderem 
annuis  exor, 


>  &  divellat  faepenumero, 
latius,  verebar,  ne,  fi 
&  per  partes  cunela  ejus 
nihil  obfcuritatis  in  le£to- 
Taceo  alia,  quibus  ad* 


du&us  funi,  ut  r  efle  me  fa&unu»  conflatae  rem* 
fi  hanc  univeriam  diiputatioua»  ,  quae  Cud- 
voortld  aetatem  variis  liiibu*  aafcua  dedit* 
nuata  ferie  explicarem. 


00  m 


Ethnici  tres  Deos  induxerant . 


S24 


Ca r.  IV? 


trex  opifices  aut  conditores  mundi  (*)  appellavit.  Nec  ab  his  Plotinus  eft  alienus, 
qui  alterum  trium  horum  principiorum,  viv  nimirum,  feu  primam  mentem  &  in* 
telligentiam  ,  Mvtpw  S-ter  y  fecundum  Deum  ,  nuncupat:  (f)  K«}  3-es?  n 

$-t}g  OltsQxtvoov  iccuAv ,  ire)*  'opxt  cv.iivw '  0  j  \Jz?i£Koc9$  tyq  rJzreejfaJ 

tRn  kocAkS  vtuS  okv  KptTnS©* ,  »j  euj\Z  Vtyi^rvF)  *  e$</  cttuvov  /3auvGv{gi  (ayi  er’ 

wcff,  xv  4UXW  fii€qx.lreii ,  cJA’  uvai  cusrtS  xata©*  octx^avcv  orfj  avrS  /3rCf*fy 

Natura  igitur  haec  eft  Deus  ,  Deus ,  inquam ,  fecundus ,  /e  f/>y«7«  praeferens  indaganti - 
£wx ,  antequam  fuperiorem  illum  intueantur :  nempe  fuperior  ille  eminentius  f  e  det  in  praecia* 
ro  hoc  ejus  folio ,  ab  ipfo  pendente.  Decebat  enim  illum  non  in  curru  quodam  inanimato , 
neque  rurfus  in  anima  Jlatim  incedentem ,  nobis  occurrere  ,  fed  pulcritudinem  quamdam 
inaeftimabilem  ante  confpettum  ejus  mirabiliter  praefulgere.  Alio  in  loco  trium  firnul 
Deorum  facit  mentidnem,  mundumque  hunc  horum  omnium  imaginem  efle,  con- 

flituit:  (§)  E Justus  iv  Atyt^)  *r©~  0  xc '072©*  ti/.uv  «e*  UK9vi£l/dk@*  '  e<pj kItuv  uh  5  vpdr* 

tlfij  l&nfX ,  §  tyq  reJm  ,  i^xor©*  (Ai  ^  “V’T*  >  *&>*  c*  r jj  vAsj  ,  ^  cmufiiGwos  *r 
vx($x.  Merito  igitur  mundus  hic  appellatur  imago  ,  quae  femper  in  afftmilatione  verfatur • 
Cohfiflit  utique  primum  atque  fecundum ,  confiftit  quoque  tertium ,  fed  in  materia ,  ideotp* 
tamquam  ex  accidente  fit  mobile.  His  ( k )  Porpbyrii  placet  locum  adjungere  ex  vitj 
P  loti  ni ,  ut  fpecimen  quoddam  firnul  exftet,  quantum  in  Platonicos  hofce  vis  myfti- 
cae  hujus  de  Deo  do&rinae  ingenijque  plus  jufto  fibi  indulgentis  lafcivia  potuerit* 
Narrat  nimirum  Porpbyrius ,  &  fibi  &  Plotino  hanc  aliquoties  felicitatem  obtigit» 
ut  extra  fefe  rapti,  cum  principe  trium  horum  Deorum,  quem  nulla  mens  auc 
ratio  confequitur,  ar&iflime  conjungerentur:  nc&#W  c *£ynlt  ietuAv  tle  ■>  npumv 

imxeivx  B-iov  iulis  inoicuq  y  j  oxslv©-  0  fitjn  (xootplw ,  jU>jn  w«  ilia*  t%uv ,  0 

vjq  to  vcjjrsr  llpvfft.(&  *  u  Itj  rjij  iyu'  17 ogpv&Q*  u7tk%  Atyco  7rAti<nctczti  f&j  huM#' 

Quum  faepe  femet  ipfum  extulit  tota  mente  ad  primum  Deum  mente  fuperiorem ,  protbi id 
ipfi  coruf cavit  Deus  ille ,  nec  formam ,  uec  ideam  aliquam  habens  ,  fed  fuper  intellecti, 
vniverfumque  intelligibile  in  fe  ipfo  confijlens.  Cui  [f  ego  Porpbyrius  femel  appropinqijt 
fuique  conjunctus ,  quum  annum  oftavurn  &  fexagefimum  aetatis  jam  implerem.  Paul^j 
poli  haec  addit :  TeA©*  cumS  ^  <mo?ns  »1, ,  TO  ivuhlucti  71 tAoicttf  tu  cRn  7r*<ri  &iu  ’  tvJ%*  * 
TiTefxjq  7ra ,  en  e-twy,(ilu>  cdmS ,  §  cxot»  tj/tk.  Finis  Plotino  Jignumque  erat ,  quo  acti 
mentis  intenderet ,  appropinquare  conjungique  ipfi  Deo  omnibus  ubique  praefinii.  QuflWr 
autem ,  dum  cum  ipfo  verfirer ,  hunc  finem  eft  affequutus.  Quibus  verbis  fignm  cf: 
talem  vehementer  appetiifle  Plotinum  cum  fummo  atque  principe  Deo,  qui  r0  ( 
&  t dydovi  unum  &  bonum ,  vocatur,  communitatem  &  confociationem ,  qual^ 

jpfe* 


<*)  ibid. 

(t)  Enn.  V.  Lib.  V.  C.  3.  (p.  522.) 

(5)  Enn.  II.  Lib.  III.  Cap.  18.  (utrum  ftellae  aliquid  agant?  p.  148.) 


(I)  Porphyrii].  In  Vita  Plotini  Cap.  23.  p.  137. 
jn  Jo.  Alb.  Sgbricii  Biblioth.  Graecae  Lib.  IV. 
Cap.  2 6-  Licere  fibi  putavit  Cudworthus  in  his 
verbis  nonnulla  omittere,  quae  ad  propofitum  pa¬ 
rum  pertinent.  Similia  fere  de  Jamhlicho  prodit 
Eunapius  in  Vitis  Sophijlar.  p.  23.  de  Proclo  in 
Vita  Procli  Marinus  Cap.  23.  p.  2 6.  27.  Scili¬ 
cet  tota  fchola  Platonica  ponentis,  aut  nugis  po¬ 
tius,  deleftabatur,  atque  credulitate  quamvis  fa¬ 
cile  aniculam  fuperabat. 


(I)  Pofiremi  Libri ]  Libro  de  bono  vel 
Rnnead.  VI.  Lib.  IX.  Cap.  10.  p.  772.  ^ 

(to)  Philo  ]  Ilaud  dubie  iftum  Philonis 
hic  defignat,  quem  Eufebius  ex  primo  ejus  . 
Jlionum  folutiohum  Libro  cxcerptit  Praepar 
Euangel.  Lib.  VII.  Cap.  13.  p.  323. 
xifi  irtpH  5*2  pmrt  to  ,  *»  uko n  5*5  ■r  ^ 

orof ,  &*"  5^t  rij  rxyi >C.  <roQu\ 

'  5njra»  ii}iv  itxuMn&ty*1  j, 

Ttirw  xotrt(K  T  *JW* ro,  t* 


§.  3 6.  Cbriftiano  caute  de  Trinitate  loquendum  ejl.  82; 


ipfemet  in  fine  ( b )  pojlrelni  fui  Libri  deferibit.  Iflo  enim  loco  communionem 
hancce  definit  Irmtplw ,  &  mtpxoicc*  dfafjpw  xpiiilov* ,  &  to  s**™*  Kinpov  tw  oiov  ?r«V- 
twv  KtvTpu  ffiwudetv ,  quoddam  genus ,  praefentiam  cognitione  meliorem  ,  item 

conjunftionem  centri  noftri  cum  centro  totius  univerfitatis.  Ergo  Trinitas,  quam  fuis 
commendavit  Plato ,  tribus  intelligitur  Diis  conflare;  quorum  alter  &  tertius, 
«ullum  omnino  dubium  efl,  quin  principe  minores  fuerint  &  inferiores  exiftimati. 
Alioquin  enim  tres  nobis  Deos  obtrufiflet  Plato  ex  fe  ipfis  exflflentes,  fuique  plane 
juris  dc  poteflatis.  At  ejusmodi  Deorum  aeternorum  &  nulli  fubje&orum  multitu¬ 
dinem  veterum  de  Deo  do&rina  penitus  repudiat  &  deteflatur. 

Nobis  vero,  qui  Cbriftum  ducem  fequimur,  nullo  modo  integrum  eft,  cum  his 638 
loqui  veterum  Theologis,  atque  tres  inducere,  quod  illi  fecerunt,  Deos;  tametli 
tres  e  fle  in  uno  Deo  perfonas  aut  hypoflafes  confiteri  liceat.  Vetant  enim  prae¬ 
cepta  illa,  quae  divinus  magifler  nobis  reliquit,  plures  Deos,  praeter  unum,  ve¬ 
nerari  ac  colere.  Quae  praecepta  cum  univerfum  plurium  Deorum  cultum  profler- 
nunt  &  abrogant,  tum  eorum  inprimis,  mea  quidem  fententia,  fuperflitionem 
condemnant ,  qui  res  a  Deo  conditas  ad  Deorum  fuflulerunt  olim  faffigium  , 
divinosque  honores  aliis  rebus,  praeterquam  illi,  exhibuere,  qui  folus  omnia  con¬ 
didit,  ipfe  ex  nulla  re  alia  procreatus.  Sacrae  praeterea  litterae,  quarum  a  nor¬ 
ma  &  regula  nemini  fas  efl  in  divino  hocce  dogmate  explicando  defeifeere  ,  etli 
Ao^ov  five  verbum  cum  Deo ,  id  efl,  Deo  patre  fuiffe,  &  Deum  efle,  five  rem  ex 
nulla  re  genitam,  tradant,  nusquam  tamen  verbum  hocce  alterum  aut  fecundum 
Deum  nominant.  At  ( m )  Philo  tamen  ,  id  quod  memoratu  dignum  arbitror, 
tametfi  Judaeorum  ex  lege  omnem  vehementer  fugeret  &  exfecraretur  Deorum 
Cultum  &  religionem,  haud  tamen  veritus  efl  r  3*1 b»  ao  ycv ,  feu  divinum  verbum 
Platonicorum  ad  exemplum  t  IdCnpov  3-ecv,  alterum  Deum ,  nominare,  neque  cen- 
fuit,  hanc  loquendi  rationem  religioni,  quam  profitebatur,  fecundoque  ex  decem 
il fofis  praecepto  adverfari,  quod  Judaeos  plures  habere  vetat  Deos,  horte  cre¬ 
didit,  legem  hanc  de  eo  tantum  genere  Deorum  accipiendam  efle,  quod  ex  natu¬ 
ris  conditis  perverfitas  adfeivit  mortalium,  verbum  vero  divinum ,  quod  alterum  no¬ 
minat  Deum ,  ipfemet  pronuntiat  ctfUv  feu  aeternum  efle,  quod  ex  Judaeorum  di- 
fciplina  idem  erat,  ac  ex  nulla  re  creatum  aut  genitum.  Quidquid  id  efl ,  citius 
ferri  potefl  in  Deorum  plurium  affectatoribus  iflud  loquendi  genus  de  fecundo  ter- 
r ioque  Deo  ,  quam  in  homine  Judaeorum  facris  dedito.  Namque  illi  ,  tantum 
abefl,  ut  putarent,  fefe  Deo  aliquid  indignum  admittere,  fi  longam  Deorum  tur¬ 
bam 


fa*  Sia»,  «(  tVj»  e*n'*K  Cur  perinde ,  ac  fi 

de  alio  Deo  loqueretur  (  Mofes )  ad  imaginem  Dei 
faftum  a  fe  hominem'  effe  ait ,  non  autem  ad  fuam  ? 
Jd  vero  praeclare  omnino  atque  fapienter  divino  cele¬ 
bratur  oraculo.  Nihil  enim  mortale  ad  fimmi  illius 
ac  rerum  univerfarum  parentis  imaginem  fieri  pote¬ 
rat,  Jed  ad  secundi  Dei,  qui  verbum  illius  ejl. 
Inanis  'haec  eft  hominis,  ex  Platoni  s  fcitis ,  quibus 
totus  imbutus  erat,  divinum  feriptorem,  Mofen , 
interpretantis,  fubtilitas.  Conferri  cum  hoc  Phi- 
loiiis  loco  alium  velim  ex  Libro  defomniisa  Deo 
yjfljs,  p.  494.  quo  pariter  verbum ,  quod  vocat, 
divinum  Deum  falutat,  at  Deum,  quiri}  x.xT*M*.<ri 
leu  dbufive  aut  parum  proprie  fic  dicature  o  > 


addit,  $■««>'  T*  TrctrZvTXTov  u!t 5  »0VJ  x«ya»,  * 
JxiuiotSf  xid  th»  3 to-iv  x  o.oujxruy.  Vocat  autem 
(Mofes)  Deum  antiquifiimum  ejus  verbum ,  nulla 
fuperfiitione  affeUus  circa  impofitUnem  nominum. 
Valet  hicce  locus  ad  excufandum  quodammodo 
Philonem ,  quem  Cudworthus  hic,  nec  immerito, 
cafligat.  Etenim  patet  cx  eo/ Philonem  fenfu 
valde  diluto  vocabulum  Deus  adbibuifle,  quum 
ad  aliam  illud  naturam ,  quam  fummum  &  unicum 
Deum,  quem  Judaei  colunt,  transferret,  ipf,.m- 
que  faffum  effe ,  verbo ,  quod  vocat ,  minime  il¬ 
lud  fenfu  proprio  convenire.  Verum  de  hoc  argu¬ 
mento,  Philonisque  fententia  de  Deo  paullo  poft 
uberius.  .  > 

Mmm  mm 


826  Mundus  quibusdam  Cap.  IV. 

bam  ad  ejus  latus  collocarent,  modo  omnes  illos  Deos  faterentur  ex  uno  divinitatis 
fonte  manafle ,  ut  potius  ifto  modofummi  Numinis  honori  &  gloriae  omnium  optime 
confuli,  uti  fupra  docuimus,  cenferent,  fi  copiofa  eum  aula  communirent,  in* 
fignique  non  commentitiorum  ,  fed  verorum ,  Deorum  familia  cingerent ,  quibus 
etiam  divinum  honorem  adhibere  fas  eilet.  Quamobrem  non  modo  fecundum» 
de  quibus  loquimur,  tertiumque  Deum,  fed  &  multos  praeterea  alios  genitos  & 
creatos  Deos  commemorabant.  Atque  ipfe  mihi  Auguflinus ,  haec  fecum  repu* 
tans,  excufare  videtur  eos  quodammodo  ,  qui  tres  libi  Deos  aut  tria  finxerunt 
olim  principia:  (*)  Liberis  enim  ,  inquit,  verbis  loquuntur  philofophi ,  nec  in  rebus  ai 
intelligendum  difficillimis  offenfionem  religio/ arum  aurium  pertimefcunt.  Nobis  autem  w 
certam  regulam  loqui  fas  ejt ,  ne  verborum  licentia ,  etiam  in  rebus ,  quae  in  bis  JignificW 
tur ,  impiam  gignat  opinionem.  Nos  autem  non  dicimus  duo  vel  tria  principia ,  quum  & 
Deo  loquimur:  ficut  nec  duos  Deos  vel  tres  nobis  licitum  ejl  dicere ,  quamvis  de  nnoquoq 
loqucntcs ,  vel  dc  filio ,  vel  fpiritufantto,  etiam  fingulum  quemque  Deum  effe  ,  fateamur- 
Sententiam  pii  do&oris  hanc  elfe  ,  patet :  Habet  excufationem  quamdam  mos  i&s 
hominum  veritatis  nefeiorum,  qui  tria  illa  principia,  quae  memorant,  tres,  eos- 
que  dillin&os,  Deos  nominant.  Quodlibet  enim  principiorum  illorum  Deus  efU 
neque  lex  illis  quaedam  loquendi  feripta  eft;  qualis  haec:  Licet  pater  fit  Deus ,  filiu* 
fit  Deus  ,  fpintus  fanttus  fit  Deus  ;  non  tres  tamen  funt  Dii ,  fed  unus  tantum  DeuS . 
At  Chrifhianis  turpiflimum  foret,  illam  licentiam  imitari,  ac  de  fecundo  quodam 
tertioque  Deo  verba  facere ,  aut  fan&am  Trinitatem  Trinitatem  Deorum  appellare» 
639 Interea,  quando  de  patre ,  filio ,  &  Spiritu  S.  feparatim  loquimur,  unumquemque 
Deum  appellare  convenit. 

Ceterum  ,  qui  de  Deo  primo,  fecundo,  &  tertio,  nec  de  pluribus,  loquebantur 
olim  ,  quamvis  innumerabilibus  alioquin  uterentur  Diis,  illi  etiam  hac  loquendi  & 
tione  fellabantur,  tres  illos  Deos  prorfus  a  reliquis  omnibus  differre,  &  fingulaflS 
cujusdam  elfe  generis  &  ordinis,  feu  non  effe  ©£*'?  genitos  &  procreatos * 

verum  jtilvt,  aeternos  ,  nec  ex  ulla  caujfa  genitos.  Ac  fuiffe  inter  eos  aliquos,  qul 
tres  hofce  Deos  conjunftim  «w  e<~or  illud  feu  divinum  elfe  Numen  crederent  ,  cu1 
omnes  fervire  fas  fit,  laepiusque  illos,  quo  a  reliquis  Diis  genitis  fecernerent,  ufl* 
voce  principem  Deum  falutarent,  id  vero  infra  demoullratum  dabimus.  Ergo 
men  hoc,  edes,  princeps  Deus ,  non  perpetua  quadam  &  conflanti  noti on® 

gaudebat.  Modo  enim  amplior  ejus  potellas  erat,  omnibusque  opponebatur  @i0ii 
genitis  &  creatis  Diis ,  aut  illis  Numinibus,  quae  una  cum  orbe  terrai‘arI1 
certo  tempore  fa6la  credebantur:  alias  vero  vis  ejus  contrahebatur,  fic  ut  ili311* 
praecipue  naturam  fignificaret,  quam  in  tribus  divinis  perfonis  principem  obtine}* 
locum,  &  a  fecundo  tertioque  Deo  diverfum  eiTe,  ducebant.  Quumque  alioq1111* 
trina  haec  principia  difpari  gradu  &  conditione  judicarent  elfe ,  idcirco  prine^P? 
ille  Deus  nonnumquam  etiam  b  ©es*  peculiari  ratione  &  eminentiori  modo  geflef 
huic  audiebat. 

Verum  levius  ferenda  elfet  veterum  perverfitas,  fi  nulla  re  alia  contamina/f-’1?. 
dogma  hoc  de  tribus  rerum  omnium  principiis,  quam  incommoda  hac  loquefld 
xatione  de  tribus  Numinibus.  Conilae  e  contrario ,  Pythagoreos  &  Platonico 

jiofl 

(*)  Civ.  Dei  Lib.  X.  C.  23. 

(»)  Proclus  ]  Comm.  in  Timaeum  Platon.  Lib.  11.  p.  93.  (0)  ^ 


§.  36.  tertius  Deus  efi.  $27 

non  paucos  multis  etiam  aliis  mocfo  vehementer  illud  corrupiffe  ac  deformaffe. 
Erant  primum  in  hac  familia,  qui  tertiam  harum  divinarum  perfonarum,  quae 
vulgo  nominatur,  ^v%lw  effe  fiatuerent  tyxcVpcv,  feu  animam  illam,  quae  mun¬ 
dum  hunc  fpectabilem  non  fecus  vi  fua  informaret,  agitaret,  animaret,  atque 
ceterae  animae  corpora  animalium,  quibus  cin6tae  funt ,  animant ,  commovent,  & 
incitant.  Qua  ex  re  id  eveniebat,  ut  ipfe  mundus,  tamquam  perfe&um  ani¬ 
mal  ,  quod  corpore  abfolvitur  &  anima  ,  fpe&atus  ,  faepenumero  tertii  Dei 
vocabulo  honeftaretur.  («)  Proclus  teftatur,  Numenium  Pythagoreum  id  fecis- 
fe  :  'o  $  j xut  ctunv  b  is*  Mundus  ex  ejus  Jent  entia  tertius  ejb 

Deus .  Et  Plotinus  ,  quem  A lumenii  frequenti  dele&atum  eiie  leftione  novimus , 
aliquid  opinionis  hujus  ex  eo  videtur  adfcivilTe  ,  quae  ceteroquin  reliquis  ejus 
fcitis  minime  congruit.  Docent  hoc  verba  ejus,  quae  paullo  ante  (o)  attuli¬ 
mus:  'o  0so£  ,  urm°  cvvrfcf  hiytiv ,  t£/t<SK  Mundus ,  ut  vulgo  dicitur ,  ter¬ 
tius  efi  Deus.  .  .  .  ..  „ 

Quod  fi  vero  mundus  ex  rerum  conditarum  ordine  eximitur ,  nulla  efi  omnino 
res  genita  &  creata,  fed  omnia  Deus  funt.  At  non  ita  Timaeus  Locrus ,  nec  ipfe 
ita  Plato  cenfuit.  Utrique  mundum  6e»ov  Deum  genitum ,  appellant,  vo¬ 

cemque  'pfjvtyrii  fic  accipiunt,  dum  id  faciunt,  ut  rem  denotet,  quae,  quum  noii 
eflet  antea  ,  certo  tamen  tempore  exfiftere  coeperit :  quae  quidem  vera  efl  rei 
creatae  definitio.  Ex  quo  intelligitur  ,  Platonem  mundo  animato  primum  tantum 
affignafle  in  Diis  genitis  feu  ©sofr  ytwwte  locum.  Quocirca,  qui  ex  Pythagoreis 
<S c  Platonicis  id  a  fefe  impetrarunt,  ut  mundum  tertium  vocarent  Deum,  hi  tur¬ 
piter  &  perverfe  res  genitas  &  fa£las  cum  rebus  nec  genitis  nec  fa&is  commis¬ 
cuerunt.  Primus  enim  horum  trium  Deorum  pater  eft  &.  au£tor  ceterorum ,  feu 
principium  divinitatis.  Alter,  quoniam  nu*™  &  Umw ,  effetior  &  opifex  totius 
orbis  ab  hoc  genere  vocatur,  pariter  nullo  modo  res  effe  potefl  fa6la  aut  creata. 
Tertium  vero  ,  quem  hi  philofophi  mundum  dicunt,  ipfe  quondam  N umenius 
&  t v  ,  °PUS  feu  rem  fati  am  ,  vocavit,  feu,  quod  idem  efi,  naturam  ex 

binis  prioribus  prognatam.  Placet  hoc  (/>)  Procli  firmare  verbis,  quibus  NumenH 
mentem  optime  expreflit  :  Uxn*#  fx\v  r  rrpunzv ,  *  l&npot*  /xx  jj 

$  ’  OC<pt  0  y.XT  CUJTIV  hfjcS  ,  $  71  7T/JWT©-  &  $d.7lt@*  GiSS  ,  7J)  j 

yx^ov  o  t£at&>.  Numenius  principem  horum  Deorum  patrem  appellat ,  alterum  eorum 
effetiorem ,  tertium  vero  opus  ipfum ,  feu  rem  ab  illis  fatiam.  Ex  hujus  ergo  philofophi 
Jententia  lini  funt  opifices  aut  fabricatores  mundi ,  Deus  primus .  &  fecundus  :  ipfe  wo 
mundus ,  id  eft,  res  illa ,  quam  uterque  feci1jt&  comparavit,  tertius  ab  eo  Deus  vocatur. 

Efi  vero  &  alia  ratio  ,  quae  hanc ,  de  qua  loquimur ,  juniorum  Platonicorum  6\o 
de  tribus  principiis  do&rinam  manifefiae  corruptionis  &  vitii  arguit.  Scilicet, 
qui  eam  profitentur,  nulla  re  impediuntur,  ne  loco  trium  Deorum  ter  centum, 
aut  multo  plures  inducant  Deos.  Mundus  enim  fi  in  numerum  hunc  refertur 
Deorum,  quid  obfiat ,  obfecro,  ne  reliqui  omnes  Dii  generati ,  qui  partes  mundi 
funt,  neque  minus,  quam  ipfe  mundus,  Dii,  tametfi  gradu  differant  ab  eo,  in 
eumdem  recipiantur  ordinem  ?  Quamobrem ,  fi  quid  ego  intelligo ,  qui  hanc  con- 
fectabantur  philofophiam  eos  non  tres  confiituere  oportebat  Deos ,  a  ceteris 

omni- 

(o)  Attulimus] Fallitur  vir  doftiflimus.  Non  an-  (p)  Procli ]  Comm.  in  Timaeum  Platon.  Lib.  II. 
rea  haec  verba  Plotini  protulerat.  Exrtant  vero  illa  p.  93. 

^lbr°  de  amore  Ennead.  III.  Lib.  V.  C ap.  <5.  p.  1 96. 


Mmm  mro  * 


(3)  4ri. 


8:8  Mundus  quibusdam  Cai*.  IV* 

omnibus  fejun&os,  verum  Deos  omnes  primo  generatim  in  afe,  aeternos ,  & 
wc  ,  generatos  Deos ,  diftribuere,  deinde  vero  Deos  generatos  rurfus  in  ipfum  mun¬ 
dum  partesque  mundi  animatas  dividere. 

Si  quid  habent,  qui  huic  generi  favent,  quo  hanc  ejus  amentiam  excufent, 
hoc  unum,  ut  opinor,  erit:  Mundum  tertium  ab  eo  Deum  vocari  tantum  propter 
animam,  qua  praeditus  eft,  qui  re  vera  tertius  ille  Deus  fit.  His  ego  non  re- 
fpondebo,  Numenium  tamen  &  alios  diferte  praecipere,  mundum  ,  tamquam 
&  ,  opus  Dei  &  rem  conditam  ,  tertium  e  fle  Numen,  fed  Platonis  tan* 

tum,  'limati ,  &  aliorum  au&oritatem  obducam,  quibus  vifum  efl  ipfam  hanc 
mundi  animam  ©«;*  ,  Deum  generatum ,  feu  talem  Deum  dicere,  qui,  quurn 

non  eflet  antea,  certo  temporis  articulo  exfiftere  coepiflet.  Quod  quum  ( q )  /Jri0 
Jiotelem  non  praeteriret,  occafionem  inde  Platonem  objurgandi  cepit,  quod  fibi' 
met  ipfi  repugnaret,  atque  modo  ftatueret,  mundi  animam  feu  tertium  Deum  ^ 
principiorum  efle  numero,  alias  vero  eamdem  Z&pov  ^  u/xx  tw  non  aeter - 

nam ,  fed  una  cum  coelo  creatam  ,  affirmaret  :  qua  de  re  non  nihil  antea  diximus* 
Quapropter  nullum  omnino  dubium  eft,  quin  illi  fcholae  Pythagoreae  ac  Platoni* 
cae  alumni,  qui  aut  ipfum  mundum  ,  aut  animum,  a  quo  mundus  agitatur, 
iyKorpiov,  tertiam  efle  contendunt  hypoftafin  divinitatis  ,  veterum  do6trinam  dc 
tribus  principiis  turpiter  adulteraverint  &  inquinaverint  ,  atque  res  creatas  & 

n  ofl 

(?)  -driflotelem]  Vid.  Metaphyf.  Lib  A.  Cap.  7.  inepta,  ipfi  nihil  inde  veritati  decedit,  utpot6 
p.  278-  T.  IV.  Opp.  &  Aufcult'  pkyf.  Lib.  VIII.  quae  non  hominum  opinionibus,  fed  auftorita^ 
Cap.  1.  p.  578.  T.  f.  Opp.  divina,  unice  nititur.  Si,  quam  Philo  profefi^ 

(r)  Eufebius ]  Caput  13.  Libri  VII.  Praepa-  eft.  Trinitas,  ab  ea  plane  dillat,  quam  ChriftiaD1 
rat.  euang.  Eufebii  fic  inferiptum  eft :  nfl  a  J_efu  Chrijlo  traditam  acceperunt,  id  unum  # 

t»  hvri[*  atriis.  Hanc  inferiptibnem  haud  dubie  eo  conficient  Socmiani  &  reliqui  fan&iflimi  hujqs 
Cudworthus ,  haec  quum  feriberet ,  fpectavit.  Nec  dogmatis  adverfarii ,  fuifle  circa  nati  Servatori* 
enim. alias  Eufebius  dixit,  aut,  loco  quodam  Phi-  tempora  inter  Judaeos  hominem,  quem  inter  do- 
lotiis  adducto,  probavit,  verbum  a  Judaeo  hocce  ftrinae  noftrae  profefiores  numerare  nobis  haud  ljf 
philofopho  ffjrtpoi  ulrio*  appellatum  eire.  ccat.  Quod  li  progrediantur  ulterius ,  id  quod  ali' 

(O  Error  eft"\  Legi  hic  velim  Philonem  Libro  quos  gregis  hujus  fecifle  non  ignoro ,  atque  Phil* 
de  Abrahamo  p.  360.  ubi  difputat  in  eos,  qni  nis  ex  icitis  concludant,  Judaeos  veteres  prorP* 
mundum  principem  efle  Deum  crederent,  eumque.  ignorafie  dogma  noftruui  de  tribus  in  Deo  per^* 
Dei  opus  efle,  docet.  nis,  digni  funt,  quos  cundfci  Caniores  irrideant.  k* 

(t)  Alicubi ]  Non  licuit  mihi  alium ,  quicom-  unius  enim  hominis  commentis  &  opinionibus 
mode  huc  referri  queat  in  Philtme  locum  reperire ,  qui  multis  fefe  portentis  praeterea  inquinaverat 
praeter  hunc,  qui  Libro  I.  Allegor,  legis  p.  57.  populi  totius  fententiam  aeftimarc,  aeque  abfur' 
exftat:  O»  yi  f  iJV*t  rK>  irw  Hxuran,  dum  eft ,  atque  ex  unius  militis  armatura  &  v‘rL' 
*'  vtfi  t  «xpiZJrxii*  ■,  i  -p  t  bus  univerfi  exercitus  cujusdam  ftatum  &  opc* 

& *>'*  ****  Qtii  animae fuae  nefchmt  cognofcere  velle.  Habet  unaquaeque  fefta  h°n^!i 

ejjcntiam,  quomodo  univerfratis  hujus  animam  accis-  nes,  qui  praecepta  &  dogmata  coetus,  cui  addi# 
rate  pernofeere  poterunt?  Deus  enim  anima  hujus  videri  volunt,  aut  neglrgunt,  aut  ad  opini?neff 
untverjitatis  intclligitur.  Conferri  tamen  poteft  quas  temere  ab  aliis  fumferunt,  &  ad  ingenii 
Liber  de  opijicio  mundi  p.  2.  commenta  accommodant.  ... 

Longae  funt  gravifiimaeque  vi-  De  phiiofbphia  Philonis  primum  dicam  aliflb'  * 
rorum  doctorum  de  Philonis  religione  fenfuque  dc-  tum  ad  'do&rinam  ejus  de  tribus  rerum  prin&ip 
Deo  controverfiae:  de  quibus  ut  hoc  loco  non-  feu  de  Deo  veniam.  Platonicum  fuilfe  Phil 
nihil  differam ipfa  fiagitarc  res  videtur.  Ante  aut  magna  faltiin  parte  dogmatum  illorum  inlb 
vero  quam  id  facio,  monitos  velim  omnes,  qui  tum ,  quae'  Plato  luis  quondam  tradidit,  vcte,r.lcva 
haec  legent,  non  de  veritate  ipfa,  aut  de  eo,  quod  plcrorumque  fertentia  fuit:  quorum  quidem  du- 
fas  eft  fentire,  fermonem  cife.  fed  dQ.Philonis,  apud  Dion.  Petavium  Dogmat.  tlteol.  TomAl.  Lib.  • 
Tiominis  Judaei  &  praeceptis  a  religione  Judaeorum  de  Trinit.  Cap.  1.  J.  j.  p.  18.  Jo  jonjium 
alieniffimis  tinfti ,  fenteaua.  Quae  ii  fella  fuit  <3c  fcriptarib.hljior.  philof.  Lib.  III.  Cap.  4.  p. 


§.  56.  tertius  Deus .  %29 

non  creatas  temere  fimul  in  eam  Trinitatem  intulerint,  quam  ipfimet  Trinitatem 
cauffarum  &  principiorum  vocabant. 

Atque  hanc  unam  ego  Philoni  cauflam  fuifle  nullus  dubito,  cur  Pythagorae  ac 
Platonis  veftigia  modice  fibi  duceret  legenda  effe.  Licet  enim  alteram  Trinitatis 
illius,  quam  apiato  &  Pythagoras ,  &  forcailis  ante  hos  Aegyptii,  tradiderunt,  per- 
fonam  adfcifceret,  eamque  fchv  Aoycv,  verbum  divinum ,  S&Tipov  ©jov  ,  alterum  Deum, 
&,  quod  (r)  Eufebius  adjicit,  $<£npov  acivcvf  alteram  caufjam ,  nuncuparet ;  ali¬ 
quid  tamen  fibi  rei  effe  cum  tertio  illo  Deo  noluit,  quem  multi  familiae  Platoni¬ 
cae  affectatores  animam  effe  credebant  mundi.  Nimirum,  his  fi  accederet, 
fore  perfpiciebat ,  ut  graviflimam  religioni,  quam  profitebatur,  injuriam  infer¬ 
ret,  quae  mundum  huncce  conditum  pro  Deo  vetat  haberi  populcreque  cafli- 
gat  acriter  ,  in  quibus  hic  (r)  error  eft.  Non  ignoro  quidem  ,  non  vereri 
eum  (t)  alicubi  Deum  quoque  mundi  animam ,  nec  non.  ejus  mentem  appellare, 
tametli  nefciam ,  utrum  r  <s ro  $  ©eav ,  Deum  illum  ,  qui  ante  verbum  exjlite - 
ivi,  an  vero  ipfum  verbum ,  quod  alteruvi  Deum  vocat,  mundique  conditorem  effe 
ac  gubernatorem  cenfet,  intelligat*  Atqui  talem  mihi  minime  videtur  animam  tum 
defignare,  quae  orbi  terrarum  ita  fitimmerfa,  ut  unum  cum  eo  animal  conflituat, 
aut  ex  mundo  Deum  faciat.  Animam  longe  celfioris  naturae  fibi  ponit  ob  oculos^ 
quam  non  male  faxlu)  \J^rc^K:<r/xnv ,  animam  fupramundanam  ,  (“u)  dixeris. 

Haec 


&  Jo.  Albert.  Fabricium  Biblioth.  Graecae  Lib.  IV. 
Cap.  4.  p.  104.  105.  &  peculiari  de  Platonismo 
Philonis  Exercitatione  Lipf.  1693.  4-  edita,  col- 
Icfta  cxftant.  Negavit  hoc  in  primis  Jo.  Jonfius 
loc.  indic,  qui  Philonem  ei  potius  philofophiae, 
quae  tum  temporis  Judaeis  probata  fuit  ,  ftuduiffc, 
opinatur:  cujus  fententiam  non  improbabat  olim 
Jo.  Franc.  Buddeus  Introd.  in  Hiftor.  philof. 
Ebraeor.  §.  32.  p.  2 16.  Verum  Jonfto  Fabricius , 
qv.am  paullo  ante  nominavi.  Exercitationem  oppo¬ 
nit.  Poftea,  quum  viri  quidam  praeclari  rccte- 
que  fentientes  intelligerent,  homines  dogmati  de 
Vibus  in  Deos  perfonis  inimicos  Platonismo  Phi- 
'hmis  abuti  ad  infamandum  hocce  dogma,  quafi 
Platonicum  id  eifet  aut  Platonis  affine  fententiis, 
in  eamdem  ingreffi  funt  fententiam.  In  his  dft  Pe- 
tr"tis  Allixius  in  Judicio  Ecclejiae  Judaicae  contra 
Uni  tari  os  Cap.  23.  p.  354./*  td.  Anglicae ,  qui 
EcleQicum  ex  fchola  Potamonis  fuiffe  Philonem 
pugnat:  quod  quidem  jam  antea  vifum  fuerat  cru¬ 
dito  viro,  qui  Praefationem  praemifit  Philonis  Ope - 
tbus.£eneVae  1613.  fol.  editis:  nec  non  Jo.  van 
der  IVayen ,  Theologus  Francckcranus,  in  pecu- 
han  de  ,  qUam  adverfus  j0  clericum  exara- 
nuac  praefixa  eft  Steph.  Ritran- 
gelu  Bilibrae  veritatis,  Franeck.  1698.  in  8.  p.  39- 
S4.  74.  Atque  hi  J0%  Clericum  commoverunt, 
Ut  dedita  opera  ,  Philonem  infc&um  plane  fuiffe 
Platonicis  placitis,  offenderet  in  Epiflolis  critic. 
*P.  VII  p.  210.  Equidem  minus 'forte  diffen- 
hre  inter  fe  viros  doftiffimos,  qui  de  hoc  difputa- 
nmt  argumento ,  crediderim,  quam  ipiimet  for- 
UUls  putant.  Principio  nulli,  qui  fine  partium 


{ludio  Philonem  infpcxit,  obfcurum  e  (Te  poteft, 
dominari  in  feriptis  ejus  philofophiae  quoddam  ge¬ 
nus,  cujus  in  facris  antiqui  foederis  libris  nullum 
prorfus  reperias  veftigiuin  ,  nec  vereri  Judaeum 
hunc,  quae  apud  Mofen,  divinum  feriptorem,  le¬ 
guntur,  vel  fafta  vel  difta  ex  philofophiae  hujus  lege 
interpretari  atque  explicare.  Sane  aut  animi  liber¬ 
tate  aut  candore  deffitutum  oportet  e(Te,  qui  hoc 
negaverit,  atque  cx  Mofe  facrisque  Hebraeorum  vo¬ 
luminibus  haufta  effe  univerfa,  quae  Philoni  tueri 
placuit,  contenderit.  Rcffat  igitur,  ut,  quonam 
nomine  phiiofophia  haec  appellanda  fit,  exquira¬ 
tur.  Ipfum  Philonem  auftorem  ejus  &  invento¬ 
rem  exiftimare  nullo  modo  licet.  Nec  enim  um. 
quam  fcflam  is  aliquam  condidit,  neque  meo  qui¬ 
dem  judicio  tam  excellenti  fuit  ingenio,  ut,  reli¬ 
quorum  philofophorum  fententiis  repudiatis,  no¬ 
vam  fibi  viam,  nec  ulli  antea  tritam  inveftigare, 
poffet.  Taceo,  pleraque  praecepta  ejus  ab  aliis 
etiam,  quorum  ad  nos  pervenerunt  monumenta,, 
probata  effe,  quos  Philonem  legiffe  numquara, 
multo  minus  magiftrum  fibi  adfciviffe ,  conftat- 
Ergo  illam  ab  eo  philofophiam  fuiffc  adoptatam, 
quae  Alexandriae  tum  temporis  five  univerfe  apud 
omnes,  five  inter  Judaeos  viguit,  controverfia 
vacat.  Haec  vero  qualis  erat?  Platonicam  viri 

fummi  dicunt  effe,  quos  antea  nominavimus.  .c 

id  fine  cauffafitab  illis.  Etenim,  Huae  P^iman/ 
funt  &  reliquorum  veluti  fundamenta  in  Platonis 
fcitis ,  ea  difertis  apud  cum  verbis  leguntur :  qaoa 
Jo.  Clericus  &  Dion.  Petaviu s  multis  exemplis 
ollenderunt.  Secus  vero  qui  fentiunt,  illj LJ  . 
nem,  ut  au&orem  decretorum  fuorum,  a  P  ^ 
Mm  in  min  3 


$30  Mundus  archetypus 3  Cap.  IV. 

i  Haec  fatis,  uti  arbitror,  oflendunt,  quale  primum  fit  vitium,  quod  Pythago- 


numquam  laudari ,  nec  Platonis  philofophiam  ta¬ 
lem  eile,  ut  cum  Judaeorum  religione  componi 
commode  ac  fociari  queat  ,  denique  Platonem  a 
Philojie  nonnumquam  refutatum  efle,  animadver¬ 
tunt.  Vid.  Petr.  Allixius  Libro  indic,  p.  355. 
Horum  prius  per  fe  corruit,  li  modo  Judaeum 
fuifle  cogitemus  Philonem ;  quod  genus  vulgo 
omnem  Graecorum  fapientiam  ,  in  primis  vero 
Platonis ,  ejji  Maje  hauftam  ede  ,  gloriabatur. 
Conftitutum  erat  Philoni ,  Mofen  fic  exponere, 
ut  philofophiae ,  quam  fuam  fecerat,  leges  pollu- 
labant,  atque  decreta,  quibus  favebat,  Platonis 
in  fanctiffimo  hoc  feriptore  quaerere :  id  quod  ubi¬ 
que  etiam  facit.  Demens  igitur  fuiflet,  fi  Plato¬ 
nis  auttoritate,  quem  Mofi  debere  praeftantiora 
dogmata  fua  opinabatur ,  fententias  fuas  confirmas- 
fet.  Poftcriora  vero  duo  nihil  faciunt  adverfus 
cos,  qui  Platonicum  fuifle  Philonem  ccnfent,  quo¬ 
niam  opinionem,  a  qua  illi  plane  funt  alieni,  re¬ 
fellunt.  Si  doftiffimi  viri,  quibus  Platonismo  de¬ 
ditus  fuifle  videtur  Philo  ,  afleverarent ,  univer- 
fam  ab  eo  Platonis  philofophiam  receptam  fuifle , 
reftiffime  haec  bina  in  eos  urgerentur :  Judaeorum 
religionem  copulari  nulla  ratione  pofle  cum  philo- 
fophia  Platonis,  &  Philonem  interdum  aperte  Pla¬ 
tonis  decreta  rejecifle.  Sed  hoc  nemo  unus  eorum , 
quod  fciam  ,  affirmavit.  Tota  virorum  erudito¬ 
rum  huc  unice  redit  fententia:  Philonem  tantum 
Platoni  favifle,  quantum  per  religionem  Judaeo¬ 
rum  licuerit,  quam  profitebatur,  idque  omni  egifle 
opere,  ut  Mofes,  &,  quae  Mofe  nititur,  Judaeo¬ 
rum  religio  praecipuis  Platonis  dogmatibus  confen- 
tanea  &  conveniens  videretur.  Nonnulla  argu¬ 
menta  alia  eorum ,  qui  negant,  Philonem  fuifle 
Platonicum,  quum  his  leviora  fint,  filentio  prae¬ 
tereo. 

Sed  nec  diffiteri  tamen  licet,  efle  apud  Philo¬ 
nem  aliqua,  quae  apud  Platonem  haud  reperias, 
fcita ,  aliqua  etiam ,  quae  vix  machinis  adhibitis 
ex  eo  eruuntur.  Atque  his  aliisque  haud  dubie 
commoti  funt  dexfliffimi  viri,  ut  Ecle&icum  po¬ 
tius,  quam  Platonicum,  Philonem  fuifle  autuma¬ 
rent.  Petr.  Allixius  in  Judicio  Ecclef.  Judaic. 
adv.  Platonic.  Cap.  23.  p.  357.  non  modo  acriter 
hoc  tuetur  ,  fed  etiam ,  ut  probabiliorem  faciat 
opinionem  hanc,  novam  prorfus  de  auctoris  phi¬ 
lofophiae  Eclecticae ,  Potamonis ,  aetate  fenten- 
tiam  comtninifeitur,  quam  doctiffimi  viri,  qui  no- 
ftro  aevo  de  Potamone  atque  aetate  ejus  fcripfe- 
runt,  Godofr.  Olearius,  Jac.  Hafaeus,  &  Chri- 
ftoph.  Aug.  Heumanrtus ,  non  tetigerunt.  Scilicet 
Eclc&tcam  philofophiam  &  conditorem  ejus  Pota- 
monem  Platonis  temporibus  exftidfle ,  perhibet. 
Cui  fententiae  quum  Sttidae  refragetur  locus, 
qui  Angujlo  Imperatore  regnante,  hunc  homi¬ 


nem  Alexandriae  docuifle ,  in  Lexico  voce  Potantoft 
tradit ,  tantum  fibi  fumit  dottiflimus  Allixius ,  ut 
hunc  Auguflum ,  quem  Sui  das  memorat,  Alexan- 
drum  M.  efle,  ftatuat.  Tantum  vis  opinionum* 
quas  veras  efle  praeter  modum  cupiunt,  in  anim05 
poteft  virorum  doctifllmorum  !  Solus  Dioge nt* 
Laertius  hanc  fatis  fententiam  profternit,  qui  pa£' 
lo  ante  tempora  fua,  xfo  o\iya ,  Ecle&icoruin 
miliam  caput  extulifle,  narrat  in  Prooemio  de  vit[} 
philof.  §.  21.  Ipfam  vero  quod  ad  opinionem  atCI' 
n«t,  cujus  cauffii  hanc  conjefturam  Allixius  ex* 
cogitavit,  non  cil  quidem,  fi  quid  ego  video,  cuf 
illi,  qui  Platonicum  efle  Philonem  volunt,  ab  e3 
vehementer  abhorreant.  Namque  primo  Judaeum* 
qui  philofophiam  Platonicam  religionis  fuae  praC< 
ceptis  temperavit ,  ecletticum  quodammodo  dice* 
re,  nil  prohibet.  Deinde  Platonicos  juniores &ealtl 
philofophorum  feftam,  quae  Potimonica  feu 
ftica  dicitur,  non  nifi  nomine  differre,  notum  ^ 
clarius  a  me  probatum  eft  in  DiJJ.  de  turbata. 3 
recentioribus  Platonicis  ecclefia  §.  2.  3.  f  Eclc<fllCt 
reliquis  omnibus  philofophis  Platonem  pracfgqj 
bant,  neque  hoc  aliquem  acutius  vidifle,  quidni 
de  Deo  rebusque  a  corpore  fecretis  fentiendufll 
elfet,  affirmabant:  quam  propter  caudam  Pl^ 
meorum  nomen  minime  recufabant.  At  non  $ 
tamen  Platoni  erant  dediti,  ut  nusquam  ejus 
deferenda  aut  emendanda  &  augenda  efle,  rC‘l* 
quos  vero  omnes  philofophos  fpernendos,  dec-r' 
nerent.  Contra  ex  omnibus  feftis  eligebant,  flua. 
meliora  videbantur  ,  &  cum  Platonis  praecep* 
conjungere  ftudebant.  Atque  hanc  ob  ration^jj 
Eclettici  dici  volebant ,  ut  a  ceteris  fefe  diflirig)** 
rent  fapientiae  profefloribus ,  qui  unum  ducet*1.’ 
ceteris  omnibus  contemtis,  fequebantur.  Euef* 
itaque  Ecle&icus  Philo ;  haud  tamen  ideo  defio 
efle  Platonicus.  Non  diffimili ,  ut  arbitror,  m°  0 
in  concordiam  ilii,  qui  Hebraeorum  philofop*11 . 
operam  dedifle  Philonem  autumant,  cum  cete:jS 
redigentur,  qui  a  Platonicis  hominem  fentent 
fietiire  arbitrantur.  Nullum  dubium  cft  » 

Philo  illud  doctrinae  genus  fuum  fecerit,  qu°“ 
daei  probabant  illi ,  qui  Alexandriani  fila  aet  5 
incolebant.  At  quis,  quaefo,  nefeit,  JuJa 
hofce  Alexandrinos  diu  ante  natum  Servator 
illis  fefe  praeceptis  imbui  paflbs  cire,  quae  Ale* 
drtae  in  fcholis  philofophorum  tradebantur  ?  Q1  t 
praecepta  quum  aut  plane  fuerint  Platonica, 
vehementer  Platonicis  cognata  ,  id  quod  vel  ^ 
tellantur  libri ,  quos  Apocryphos  vulgo  nomifl  ^ 
per  fe  liquet,  exiguo  fejungi  diferimine,  fi111  e 
Platonis ,  vel  Judaeorum  Alexandrinorum  m 
philofophatura  efle  Philonem,  arbitrantur,  vi  ‘ 
propter  omnis  ut  de  philofophia  Phti*1™ . 
difputatio,  equidem  fle  efle  puto  prominttandum  # 


§•  }6,  altera  Trinitatis  VI atonicorum  per  fonti.  83  r 

r^i  quidam  &  Platonici  antiquifTimae  &  ab  ipfo  Deo  mortalibus  patefa&ae  de  Tri-64 

ni- 


Philonem  non  fccus,  atque  reliquos  Judaeos,  qui 
Alexandriae  fapientiae  ftudiis  dediti  tum  temporis 
crant,  ejus  difciplinae  fuifTe  focium,  quae  pluri¬ 
mis  Alexandrinorum  philofophorum  placuerit :  hanc 
autem  difciplinam  maximam  partem  cum  Platonis 
confenlifle  placitis,  tametfi  admifta  quaedam  alia 
habuerit  dogmata,  ex  Orientalium  fortaiTis  philo- 
‘°Phia  haufta,  quorum  explicatam  faltim  apud 
Platonem  haud  reperire  mentionem  licet:  neque 
mrnen  ex  toto  huic  philofophiac  addittum  fuifle 
Philonem,  verum  omnem  dedifle  operam,  ut  ad 
'®gem  &  religionem  Judaeorum  eam  accommo- 
daret. 


Satis  de  philofophia  Philonis  dittum  eft:  jam, 
^uid  de  Dei  natura,  ejusque  virtutibus  idem  fen- 
‘en't  ,  quantum  per  obfcuritatem  licet  hominis, 
Enodabimus.  Unum  Deum,  quia  Judaeus  fuit, 
hne  uila  controverfia  profeflus  eft  Philo  ,  nec  ad¬ 
mittere  potuit  aliquid  huic  de  uno  Deo  dogmati 
Contrarium.  At  trium  tamen  pafiim  naturarum 
fcu  principiorum  divinorum  meminit,  duasque  vir¬ 
tutes  fummo  Numini  adjungit.  Hoc  igitur  maxi¬ 
me  in  difputationem  venit,  qualia  fint  tria  haec 
Philonis  principia  ,  &  qua  ratione  dogma  hocce 
fuum  intelligi  voluerit.  Atque  hic  tres  potiffimum 
fententias  inter  eos  verfari  video,  qui  hoc  fibi  ne¬ 
gotium  tranandum  cfTc  duxerunt.  Veterum  reli¬ 
gionis  Chriftianae  doftorum  aliqui  Philonem  ni¬ 
hil  dubitarunt  idem  prorfus ,  quod  Chriftianos , 
de  uno  Deo  tribusque  in  una  divina  natura  perfo- 
ms  praecepifle,  atque  fan&iffimum  hocce  dogma 
cum  cx  veteris  teftamenti  libris  fumfifle,  tum  a  ma¬ 
joribus  accepifie  traditum.  Ita  prae  ceteris  Eufebius 
Praeparat,  euangel.  Lib.  VII.  Cap.  13.  p.  322.  & 
'Aj'  XI.  Cap.  15.  p.  533.  cum  quo  jungi  poterit 
tydortts  Pelujjota  Epijlolar.  Lib.  II.  Ep.  CXLIII. 
*•  J88.  /  qui  tamen  paullo  cautior  eft  Eufebio, 
voritatemque  aliquo  modo  a  Philone  adulteratam 
coe,  concedit.  Ex  recentioribus  multi  hanc  opi¬ 
lionem  complexi  funt ,  qui  Socinianos  &  Judaeos 
EXiftimarunt  melius  refelli  pofie,  fi  Judaeorum, 
antequam  religio  Chriftiana  introduceretur,  prae- 
tantifilmos  nobifeum  in  dogmate  de  Trinitate  con- 
cnfiiTe,  conftjtrct.  Videndi  funt ,  praeter  alios, 
^  0 ’  zan  c^r  tVayen  locis  paullo 

iMpfnAA pls »  Kidder  Demonftrntion  oc 

L^fZhrUl-,CaP-  S-  &  «•  P-  H6-  &  CdrA 

jf [  ‘  H°"A  ^dci  Nicaenas  Scit.  I.  Cap.  i 

&  P  Opj).  Ncc  aliam  Cudworthut  nc 

fcnwntiam  fovit:  quae  Hugonis  quoque  Creti 
videtur  deymt  relig.  clriji.  Lib.  V.  J.  21 
£,jj32:  ahi  prorfus  funt  oppofiti,  qui  Philo 

buiiiiP  an-e  l‘c?ant  £!vinam  maturam  in  tria  diftri 
Wr,S.n!]apia;  qUae  VCr0  apud  cum  dc  tribu 

*  tut  divinis  naturis,  tres  tantum  virtutes  i 


perfectiones  divinas  defignare,  quas  Philo  nonnum¬ 
quam  perfonarum  habitu  induerit,  opinantur.  In 
hac  exornanda  fententia  toti  funt  Souverainius ,  cu¬ 
jus  notiflimus  exftat  liber  lc  Piatonisme  devoiti 
Cap.  10.  p.  98-  /  &  Steph.  Nycteus  in  libro  An- 
glico:  The  Judgement  of  the  Fathers  conceming 
the  Do  ari  ne  of  the  Trinity  Lond.  1704.^.  *  ,  ? 
[  Faydit  A 'pologie  pour  les  S.  Peres.  ]  Eruditius 
his  etiam,  quamvis  occultius,  eamdem  tuetur  Jac. 
Bafnagius  Hiftoire  des  Juifs  Livr.  IV.  Cap.  5* 
5-  9-  /•  P-  102.  /.  Hos  inter  dilfentientes  medk 
interjecta  eft  veluti  tertia  quaedam  familia,  quae 
Philonem  quidem  tres  in  Deo  naturas  agnovifle  fa¬ 
tetur,  at  naturas  hafce  negat  cum  tribus  in  Deo 
perfonis  aequalibus,  quas  Chriftiani  cx  facris  lit¬ 
teris  credunt,  conferri  debere:  inaequales  enim 
prorfus  inter  fe  has  cOe  Philonis  naturas ,  melius- 
que  idcirco  cum  Arianorum  erroribus,  quam  cum 
recte  fentientium  dogmate  Trinitatem  ejus  con¬ 
jungi  pofie.  [Vid.  Carpzov.  Exercit.  in  Ep.  ad, 
Hebraeos  ex  Philone  Prolegom.  p.  135.  dc  duplici 
Philonis  verbo,  aliisque.  ]  Ex  parte  hanc  fenten- 
tiam  Ifidorus  Pelujiota  jam  probavit  loco,  quem 
antea  defignavimus  ;  apertius  vero  &  doCtius  fu- 
periori  facculo  Dion.  Petavius ,  Jefuita  longe 
doCtiffimus,  qui  Dogm.  theol.  Tom.  II.  Lib.  I. 
de  Trinit.  Cap.  2.  p.  19.  poftquam  aliquot  Phi¬ 
lonis  dicta  recitaverat  de  verbo  Dei  ,  fubjicit: 
Talibus  de  filio  Dei  praeconiis  Arianorum  Philo 
perfidiam  armavit.  Neque ,  addit,  quibusdam  ex 
noftris ,  id  ejl ,  Catholicis ,  afjentiri  poffum,  qui 
hujus  aliorum,  maxime  gentilium ,  ejusmodi  /ci¬ 
ta,  qua 2  de  divinis  perfonis  utcumque  aliquid  tin¬ 
niunt,  cupide  deof culantur ,  atque  ad  Chriftiani  in¬ 
tegritatem  dogmatis  accommodare  ftudent ,  labe  omni 
erroris  £?  invidia  fuco  quodam  falfa :  ac  violentas 
'interpretationis  obdutta.  Petavii  veftigia  noftra 
aetate  acerrime  preftit  Jo.  Clericus,  vir  perfpica- 
ciffimus,  qui  in  Explic.  principii  Euangelii  Jo- 
Jmnis ,  &  in  Epiftolis  criticis  Ep.  VIII.  id  a»it 
ftudiofiflime ,  ut  Arianorum  fcids  proximus  fuiife 
Philo  videatur.  Platonicum  fuifie  volunt  Philo¬ 
nem ,  quibus  haec  arridet  fententia:  ex  quo  tres 
ejus  naturas  a  tribus  haud  differre  Platonis  rerum 
principiis,  cogunt;  ifta  vero  Platonis  principia 
non  ordine  tantum ,  fed  &  gradu  vehementer  di- 
ftare,  &  Arianorum  propterca  tribus  perfonis  fi- 
millinia  eiTe,  exirtimant. 

Piarum  fententiarum  quacnam  reliquis  fit  ve¬ 
rior,  antequam  difpiciam,  Philonem  cx  eorum  efie 
feriptorum  numero,  animadverti  velim,  qui  ob¬ 
fcuritatem  faepenumero  confulto  confcctantur  „ 
tumque  fibi  fapientiflimi  videntur  efie,  quum  fub- 

tHitatibus,  quas  ne-sro  confequitur,  aliorum  inge¬ 
nia  excruciant.  Tanto  minus  admirandum  eft  . 


§22  Mundus  avehe  typus  $  Cap.  IV» 

nitate  doflrinae  obtulerunt:  ergo  nunc  ad  aliam  pergo  labem,  quam  eadem  ipfi 


viros  alioquin  doftiflimos  mentem  ejus  parum  re- 
6te  nonnumquam  cepiffe ,  fententiaseme  ipfi  tri- 
buifle ,  a  quibus ,  li  obfcuriora  ejus  dicta  cum  cla¬ 
rioribus  conferantur,  plane  remotus  fuit.  Deinde 
obfervatu  &  hoc  dignillimum  eft,  Phiioni  vifum 
fuiffe,  duplex  efTc  religionis  &  divini  cultus  ge¬ 
nus:  alterum  civile  &  populare,  hominumque  vi¬ 
tae  negotiis  deditorum  ingeniis  accommodatum; 
nltcrum  fublime  &  reconditum,  cui,  praeter  vi¬ 
ros  fapientes  &  contemplationi  deditos,  intelli- 
gendo  nemo  par  fit  unus  mortalium :  illam  quidem 
religionem  popularem  &  civilem  multa  tradere, 
quae  veritati,  fi  verba  &  loquutiones  fpectentur, 
minime  conveniant;  verum  tantam  efie  hominum 
imbecillitatem,  ut  haec  aequo  animo  ferri  a  fa- 
pientibus  debeant,  immo  ne  confultum  quidem 
efie,  veram  illam  &  naturalem  prudentum  religio¬ 
nem  enuntiare  ac  in  vulgus  proferre:  relinquen¬ 
das  efie  multitudini  crafliores  &  rudioies  illas  de 
Deo  &  rebus  divinis  notiones;  myfieria  vero, 
quae  mens  nulla,  nili  prorfus  purgata,  capiat, 
caute  cuftodienda  &  ab  oculis  imperitorum  remo¬ 
venda  efie.  [Vid.  quae  ad  Saec.  I.  H.  E.  de 
difciplina  ejus  arcani  dixi  &  obfervavi.  ]  Hanc 
paflitn  doctrinam  proponit  Philo ,  ut,  qui  fattum 
fit,  nefeiam,  quod  viri  longe  do£t illimi  in  fenten- 
tiis  ejus  explicandis  exiguam  aut  nullam  ejus  ratio¬ 
nem  habuerant.  Afferam ,  ne  quis  temere  haec 
putet  dici ,  illuftrem  ex  Libro  de  facrificiis  Abdis 
&  Caini  p.  139*  locum :  Tx  p  tx  rpi»  piTp* 

txZtx  KXAOt  it  *****  QvpxOS.tu* ,  -  *•»  T 

rttelut  l u>u*n  y« *•/*»'!)  j*r,Stn  xptytipx;  ixAae- 

Ajj  tx  fiv;*pix,  rxfJb*4jo$in  3 

6i<rx  i»  tinppir»  (fvXxTYi  ’  yiypxxf)  “p  «y  xfvpixt 
Troiiif ,  en  xixpsipSxi  St*  r  tifcr  mpi  ri  xymvrv  'T 
evtxiAiur  uutS  Xoyot  ,  tn»  Biiut  ‘uP^“,-xrx- 

CiiKtit  egyi ‘ut  i  7?x>TCi  »«■»  Qv>ul*i  •  to  $  V  xxpx- 
7op&-  fyvx/ii  txj ibx  'i\et  pi»t  Six  ft/juxTc;  ti  rij  yXur- 
riii  xxrxt;  xxexif  ixxtrX «£)•  «/  P ,  tofvyvpHf  St- 

%xfBfu;  tyi i*xi ,  t'o  tTiytep^et  4>t,A*rWs»  uptrxnx, 
xl  -)  S.x  rutTr.Tx  xeput  uSuixrirn  '/'•}*£& '  re  d[‘ 
xxXTX^tTVi  ixyio^ot,  xxlSixf)  xx'-m,  ii; 
irxfxvXu»  vS  ixwiyt&x*  *<*.  xixpvu.uvx ,  xj  QifvrS 
rpaxot  tUxiv  ,  tx  xxrtii  xbx  rxxSSt  (x*tx  a-vev/i i 
xxTaQipt&cti.  Has  tres  menfuras ,  bonum  ejl ,  fer¬ 
mentari  quodammodo  in  anima,  -  ut  initietur 

perfeftijfimis  myfleriis,  quae  ut  divina  nemini  pro¬ 
loquatur  facile ,  fed  Jcrvans  ea  recondita,  £?  tenens 
filentium ,  f ruatur  eis  in  abfeondito.  Scriptura  enim 
fubcinericiorum ,  quos  encryphias  vocant ,  meminit , 
quia  celari  debet  facer  ac  myflicns  fermo  de  ingenito 
ejusque  potentiis :  quandoquidem  divinorum  orgio- 
rum  depojitum  fervere ,  non  cujusvis  ejl.  Nam  in¬ 
continentis  animae  fluenta,  per  0s  linguamque  ema- 
vardia,  inundant  aures  omnium.  Harum  quae  ca¬ 


paciores  lacunas  habent ,  libenter  fervant ,  quod  i* 
funditur.  Aliae  vero  propter  anguflias f  oramini* 
rigari  nequeunt.  Qjiod  autem  fuperebullit ,  effu‘ 
fum  in  parum  capacia,  pafflm  diffluit,  ut,  qu°* 
prius  celabantur ,  fluitent  in  fuperficie ,  &  in  m°‘ 
dum  vilis  coeni  res pretiofljjimae  pejjum  abeant.  N°n 
puto,  verbis  opus  efie,  ut  fententiam,  quam 
praexprefll,  fi  figurae,  quarum  plenus  eft  Ph^°; 
abjiciantur,  hoc  di&o  contineri ,  appareat.  Sini1' 
lia  variis  in  locis ,  praefertim  Libro  de  Abrakam° 
p.  367-  3<58.  occurrunt:  de  quo  quidem  locoplu' 
ra  paullo  poft  monebo.  Malus  neccffe  eft  Ph&‘ 
nis  interpres  fit,  qui  hanc  ejus  religionis  atqne 
Theologiae  diftinttionem  ex  oculis  &  animo  «l' 
mittit.  Etenim  multa  exftant  apud  eum  ex  p°Pu' 
laris  Theologiae  praeceptis  ac  legibus  dicta:  rur' 
fus  non  pauca,  quae  ad  fecrctiorem  &  arcanam  * 
quam  putabat ,  religionem  &  fapientiam  pertinent* 
Quae  duae  feientiae  quum  vehementer  diftent» 
hinc  fit,  ut  mirifice  fecuiri  ipfo  diffentire  nonnUH 
quam  Pliilo  videatur.  Neque  defiint  inter  vi1-0* 
eruditos,  qui  negant,  fciri  hodie  poffe,  quili1? 
imbutus  fuerit  Judaeus  hic  fententiis  &  opinioOj' 
bus.  Atqui  haec  ut  difcoMia  inter  ejus  effata  r 
latur,  eos  in  primis  diligenter  contemplari  loc°, 
decet,  in  quibus  popularis  praecepta  religionis  i 
fublimioris  Theologiae  rationes  revocat  &  accom¬ 
modat,  vulgique  opiniones  ex  virorum  intolli»1:'1] 
tium  fcitis  explicat :  quibus  ducibus ,  ad  inton0' 
res  fapientiae  ejus  receffus  licebit ,  ut  opin°r' 
pervenire.  . 

Tentabo ,  num  hac  via ,  quaenam  fuerint  P‘l 
Ionis  de  divina  natura  placita  explanare  quea' ' 
Igitur  ante  omnia,  quotquot  adhuc  exiitimarun  ’  ' 
Philonem  tres  in  uno  Deo  naturas,  non  fccus  * 
que  nos,  qui  Chriflwn  confitemur,  conflit?^ 
erroris  poftulare  haud  vereor.  Nec  enim  tria  t 
rum  principia,  quod  plerique  folent  Platonicorm^ 
verum  quatuor  numerat,  aut,  ut  clarius  1Tierl 
hominis  eloquar,  fupra  triadem,  quam  inL 
naturarum  divinarum ,  fummum  &  principem 
collocat.  Cum  ex  multis  ejus  dictis  id  efficlC.  ’ 
tum  cx  hoc  in  primis  luculenter  patet  ,  quod  ^ 
de  profugis  p.  465.  exfiat :  'o  p.  £,  x»A 

txge-ix  p,  U7rxyt ,  xtoix  uKXtr.X  ytywM*  t[ 

Ter  T  0i«*  f ,  8»  xvtZ  fJtiO  M  X.XTO-*-y‘* *  >y 

S*  i*  <M  xpovoixs,  aSif^Toii  yjnTxAfiOL 
fjjxn  ,  r.xTxQvyui  t\>l<ri  t 'xe,  up^iSfx^  ipSoiifi 
c-iUi’  *rv  Si  T  xpc$  kxtxQv y'n>  xotov*  rpui  p*  ^ 
xlpx* ,  a’i  /Aixupxi  yfjtu *  t 8  yvm  xQisxr*' 

Tfii ;  0  rS  iyt.u.j»®'  i  xenrixit^  *a  f  ^ 

Antii  Su  xMi  xirii'  tStu*  yi  o,  r*  Sputi;  xj  f'jf'  f/j 

0  i? I.  Ergo  ille,  qui  tantum  aoej 

f  ponte  delinquat,  ut  ne  imprudens  quidem  idja 
ipfum  D£';m  fortem  habebit ,  in  eofolo  habitatu  ^ 


§.  j5.  altera  Trinitatis  Platonicae  pcrfona.  833 

fefla  affricuit.  Fuerunt  nimirum  in  hoc  genere,  qui  alteram  Trinitatis  fuae  per- 


e etmtm,  1«!  nmit  iniuftrh,  f'd  ineonfulte,  l* 
buntur,  habebunt  refugia  duitates  felices  fcT  dm- 
tes.  Itaque  tres  earum  funt  interamnenfes ,  multum 
c  nollro  renere  diffitae.  Quaenam  hae  ?  Verbum 
illius  Cummi  principis  ,  &  potentiae  creativa 
Regiaawc.  Harum  enimcoelum  &  umverfus  mun¬ 
dus  e Ji.  Quatuor  hic  aperte  commemorantur  a 
Philone  naturae  :  Deus  ipfe ,  verbum  Dei ,  opi¬ 
fex  fcu  conditor  mundi,  rex  feu  gubernator  mun¬ 
di.  Binas  pofteriores  Libro  de  Abrahamo p.  3<J7- 
Deum  vocat,  per  quem  omnia  fatta  Junt ,  &  domi¬ 
num  five  regem.  Ilomo  totus  ex  allegoriis  com¬ 
potitus,  quae  de  afylis  apud  Mofen  fcnpta  legun¬ 
tur,  ad  res  trahit  morales,  Diftribuit  homines  in 
tre.sclaffes,  in  eos,  qui  nullo  modo  peccant,  in  eos, 
qui  praeter  voluntatem  peccatis  fefe  contaminant, 
«c  in  eos,  qui  fponte  delinquunt.  Primum  genus 
folius  Dei  particeps  fit  ex  fententia  ejus:  alteri 
trium,  quas  cum  Deo  conjunftas  effe  cenfet,  na¬ 
turarum  ,  verbi ,  conditoris ,  &  domini ,  communio 
nem  pollicetur:  tertio  generi  tres  alias  paullopoft 
potentias,  ad  quas  confugiant,  defignat,  propi¬ 
tiam,  imperativam  &  prohibitoriam.  Verum  hae 
potentiae,  quum  extra  Deum  ab  eo  collocentur, 
,&  humano  generi  affines  &  contiguae  dicantur, 
ad  rem  ,  dc  qua  nunc  agimus ,  haud  pertinent. 

fi,  inquit,  ^  xpart%ui  k,  tyxxIiJkxt 
fi  t  u>9pv rav  ixix.yip*  yt>*s,  «  <rwp«»otS>!xi  2sjef.- 

taet(TcZfU»,  »1  i»t«$  tttrt  rp»»?,  it  ii  arpos-isxru h 

v  uj\ 1  ,  «  «ntypkiTun  r  f//l»  x»nTt*»  ^  «O 

iQuxiti).  Confines  autem  &  contiguae 
humano  mortali  generi ,  quod  folutn  peccato  efi  obno¬ 
xium ,  tres  citeriores ,  propitia  fc?  imperatoria  & 
prohibitoria.  Nam  hae  jam  ad  nos  pertinent.  Quaenam 
vis  fit  totius  loci  hujus,  id  ex  iis,  quaepaullo  poft 
difputabimus,  apparebit:  nec  enim  exigua  pote- 
ftas  eius  efi:  ad  ea  firmanda,  quae  deinceps  de  ve¬ 
ra  Philonis  fententia  differemus.  Itaque  omnis 
eorum  labor,  nifi  totus  fallor,  vanus  &  irritus 
eft  ,  qui  aut  cum  refte  fentientium  Chriftianorum 
dogmate  de  tribus  in  Deo  perfonis,  aut  cum  Aria- 
norum  erroribus  Judaei  hujus  doctrinam  compo¬ 
nere  ftudent,  quippe  quae  ab  utrorumque  regula 
prorfus  difcedit ,  principique  &  fummo  Deo  tres 
inferiores  naturas  fubjicit.  Neque  lingularis  haec 
eft  aut  foli  propria  Philoni  fententia.  Sunt  enim, 
quibus  idem  videtur,  in  Platonicis :  e  quibus  Pro - 
clus  Comm.  in  Timaeum  Platonis  Lib.  II.  p.  93- 
ipfum  Platonem  contendit  tribus  rerum  principiis 
fummum  Deum  praepofuiffe.  Neque  Sytiefius , 
tametfi  Chrifto  jam  nomen  dederat,  ab  hac  opi¬ 
nione  abhorrebat:  id  quod  ex  primo  ejus  in  Trini¬ 
tatem  hymno  liquet,  quo  ex  uno  Deo  tres  liuxiffe 
naturas  ,  non  obfcure  fignificat. 

-Sed  haec  nunc  mittinuis ,  &  ad  tres  Philonis  na¬ 


turas,  quas  cum  uno  conjungit  Deo,  revertimur; 
quarum  indolem  &  rationem  declarare  convenit. 
Initium  faciemus  a  binis  pofterioribus ,  quas  Deum 
&  regem  appellat.  De  his  binis  naturis  ita  faepe 
loqui  Philonem ,  ac  fi  pro  veris  ab  eo  perfonis 
effent  habitae ,  nullum  dubium  eft.  At  quum  ex 
vulgi  faepiflime  opinione  verba  faciat ,  id  quod 
jam  antea  obfervavimus ,  tales  ejus  quaerere  lo¬ 
cos  fas  eft ,  quibus  popularem  do&rinam  religione 
fapientum  virorum  veluti  temperat,  aut  alteram 
ex  altera  interpretatur.  Eft  ejusmodi  locus  Libro 
de  Jacrificiis  Abelis  &  Caini  p.  139.  ’AoP*««* 

tu  a-ens^i  •*■<*£*«  a»,  xxpxKtMotj) 

rtj  xp ff*j  vxiZtrxs  xZ  Qupctreu  rpix  fjoirpx  c-s- 

pjOifxMxi ,  x)  xeiKtrxi  iyxpt/pixf,  iuicx  i  ©s'c*  9%t/- 

tpopUjdp©*  A>tIV  T2  xttJTXTv  fiitxuiudt ,  TS 

uZ  xj  «5  •>'  0  fbkT®-  rptflatf  <pxvrxr  1*5 

imfyxgtr»  rjj  ipxrixtj  ,  •»  *****  2 

i.AtbSi'  ctxipiyt*<t>“Jfi_  *J  *i  fvsxpotu  ujrS‘  UjtuA- 

TpVKi  fi  T«  *  p  xyxiirvn  x-jri  ptrper  xy x- 

6a*  id''  #  *%OT\x  ftitrpo»  'vxhko ut'  6  fi  iytu>»w 

uurcf  etxatfl*  ™*/**7«,  ^  xrufbxrmtp  -  r« 

~  Tpt*  /AITp*  TXVTX  XXnci  i,  iW Qv  X- 

6»xi  t»  ^  xwtntxfiw  ,  'k'X  xuBtur*  r  xvutxto» 

tfm ,  0, i»,  li  iri(X$KV<p$  TXf  <5Wu,«;  ^  xtt. 

xZtS>  *3  i»  rxurmi  3+®- ,  Jjf, 

10  T*  «“‘ffyio-i*?  xWS,  ^ 

rtXiix»  /uw»V‘«  y »»•/*«»>».•  Nam  &  Ahraham  properans 
celeriter  £?  cum  magna  alacritate  accurrens ,  jubet 
virtutem  Saram  feftinare  £?  fermentare  tres  menfu - 
ras  fimilae ,  f acereque  Jubcinericios ,  quando  Deus 
ipfe ,  comitatus  duabus  Jupremis  potentiis,  principa¬ 
tu,  bonitateque ,  ipfe  unus  ille  medius  triplicem  ima¬ 
ginationem  operabatur  in  anima  vifiva ,  quarum  fin - 
gulas  metiri  haud  licet ,  ( incircumfcriptus  enim 
Deus,  &  incircumfcriptae  ejus  potentiae)  fed  ipfaa. 
metiuntur  omnia.  Bonitas  ejus  menfura  efi  bonorum , 
potentia  menfura  fubditorum :  ipfe  vero  imperator  men¬ 
fura  eft  omnium  rerum  corporearum  incorporearum- 

que.  -  Has  tres  menfuras  bonum  efi  fermentari 

quafi  in  anima  &  commfceri ,  ut  perfuafa,  fummum 
effe  Deum ,  qui  fuper  potentias  fuas  eminet  vel 
fine  illis  videtur,  vel  cum  illis  apparet,  recipiat 
charaCleres  potentiae  beneficentiaeque  ejus ,  &  ini¬ 
tietur  perfeCliffimis  myjteriis.  Ut  vehementer 
obfcurus  fit  hic  locus ,  nec  is  ego  fnn ,  qui  omnem 
ab  eo  caliginem  depellere  vel  poffim’ ,  vel  velim ; 
hoc  tamen  ex  eo  perfpicuum  eft ,  binas ,  quas  Deo 
Philo  adjungit,  naturas  non  effe  perfonas ,  fed 
virtutes  tantum  &  perfeftiones  divinas,  quas  per- 
fonarum  fiftit  habitu  amittas.  Hoc  inde  primum 
efficitur,  quod  Deum  ait  <P*'T*TiX<‘ *  tripli¬ 
cem  imaginationem  excitaffe  in  AbraJtamo ,  Idque 
non  in  anima,  quae  meditatur  &  contemplatur, 
fed  in  anima  tantum  ejus  3»  ^eu  in  i1**1’  ,n 
Nnnnn 


Mundus  crchciypus , 


Cap.  IV. 


&S4 

nia  fenfus  rtfident;  quae  quidem,  fi  Philonem 
Audiamus  multo  inferior,  eft  illa,  quae  a  fenfi- 
bus  &  externis  rebus  fefe  totam  abflrahit.  Vid. 
Lib.  II.  de  Allegor,  legis  p.  74.  &  alias.  Igitur 
tres  hae  naturae  tres  tantum  funt  notiones  aut  ima 

fines,  quae  in  illa  parte  animae  creantur,  quae 
infuiim  paret  imperio.  Itanc  loqui  licet  de  tri¬ 
bus  naturis  reapfe  inter  fib  dlftinftis  &  fegregatis? 
Idem  deinde  ex  eo  intelligitur,  quod  aperte  binas 
has  naturas  iyxAirn j*,  bonitatem,  &  ilaa-.w ,  poten¬ 
tiam,  efle  dicit.  Bonitatem  &  potentiam  quis,  quae- 
fo,  res  efle  6c  naturas  a  Deo  dillin&as  &  fejun- 
&as,  fibi  perfuaferit?  Poflremo  ipfa,  quam  hic 
inore  fuo  fabricatur  Philo,  allegoria  rem  plane 
conficit.  Sara  imago  ipli  efl  virtutis  feu  viri  fa- 
pientis  &  contemplationi  dediti.  Tres  menfurae 
farinae ,  quas  Sara  mifcere  jubetur ,  figna  funt 
trium  naturarum  divinarum,  quas  Judaeus  nofler 
inducit.  Ipfa  Sarae  aflio,  tres  iflas  menfhras  mis¬ 
centis,  officium  fignificat  animae  fupra  res  vulga¬ 
res  elatae,  quae  tres  divinas  naturas  meditando 
&  contemplando  intra  fe  contrahit,  ac  veluti  mis¬ 
cet,  ut  omnis  caram  tollatur  diflinftio.  Infulfa 
kaec  prorfus  &  inepta  foret  allegoria,  fi  Philo 
exiltimaflec,  binas,  quae  Deum  comitantur,  po¬ 
tentias  naturas  efie  per  fe  conflantes,  aut  perfo- 
nas.  Contra  hanc  efie  ejus  fententiam,  liquet: 
Homines,  fenfuum  imperio  fubje&os,  tres  qui¬ 
dem  in  Deo  dillinguere  folerc  naturas;  at  virum 
fapientem,  animamque  robullam  &  in  libertatem 
vindicatam  perfpicerc  fatis  &  inteliigere,  divinas 
virtutes  ipfum  efle  Deum ,  neque  ulla  ratione  ab 
elTentia  ejus  fecerni  debere.  Quem  hicce  locus 
non  commovet,  eum  alius  ex  Libro  de  Abraliamo 
p.  367.  quo  mentem  fuam  clarius  enarrat,  validius 
commovebit,  ut  arbitror.  Agit  ibi  Philo  dc  eadem 
ie  ,  de  qua  in  fuperiori  loeo  commentatur,  ne¬ 
que  dubitat,  in  nariatione  Mofis  de  tribus  viris, 
qui  Abraliamo  apparuerunt,  grande  myflerium  efie 
reconditum.  Primum  Mofen  ho;  fignificare  vo- 
luifle,  tradit,  animam  a  Deo  iliullratam  tres  ejus 
imagines  percipere:  ’fi orvSk*  yt^jj,  c* 

Xj  tfV  oXtn  lor^S 
<P*ITe(  U10t7r\i)&t7cK  T*7<  *»  XMX.0-U  XtyVfJVvelli  aiyJUi 
tene  i®-  yinij) ,  Tf?iTn>  <pxirx<rix>  iia;  uxoxt.fUitis  ku - 

•  ri  (Z  di  ,  TCJ  4'  ,  di 

#'  dxxvyxZ' e^ien  ii~*  crxtdr.  Qjium  igitUT 

anima  illujlratur  a  Deo,  tamquam  in  meridie ,  £? 
tota ,  quanta  ejl,  repleta  luce  intelligibili ,  e j us¬ 
que  fplendore  circumfufa  ,  umbris  eximitur,  tres 
imagines  unius  fubjeSi  percipit,  unam  ipfius  rei, 
duas  reliquas ,  tamquam  umbras  ab  ea  redditas.  Ad¬ 
dit,  idem  nonnumquam  accidere  hominibus  in  lu¬ 
ce  corporea  verfantibus,  quorum  duplex  interdum 
umbra  oculos  noflros  feriat.  Praeclare  prorfus  ad 
fententiam,  quam  Philoni  antea  tribuimus!  Tres 
divinae  naturae,  quas  exhibet,  tres  funt  tantum 
unius  rei  notiones  aut  imagines:  binae  vero  po- 


fteriores  ita  affe&ae  funt  ad  Deum,  ficut  umbrae 
ad  corpus,  unde  fluunt.  Quemadmodum  itaque 
nemo  corpus  aliquod,  duplici  comitatum  umbra, 
pro  triplici  habet  corpore,,  aut  umbras  pro  veris 
habet  naturis :  ita  nec  binas,  quas  DeofociatPAi/0» 
virtutes  ullus  duxerit  perfonas  ellfc  Angulares,  aut 
naturas  per  fc  conflantes.  Radii  funt  naturae  divi¬ 
nae^:  perfettiones  Dei.  Certe,  qui  de  tribus  in .De° 
perfbnis,  quas  Chrifliani  ex  facris  profitentur  litte¬ 
ris,  camdcm  adhiberet  fimilitudinem,  quam  Pldl* 
de  tribus  principiis  fuis,  is  turpiter  in  veritatem  pcC' 
caret,  &  merito  Sabellianae  perfidiae  argueretur- 
Sed  pergamus  Philonem  audire,  qui,  paucis  verbis 
interjcftis ,  ita  mentem  fuam  de  hac  Trinitate  exph' 
cat :  yl  T  00, ui  i  itisr©- ,  3$  t»  t»?;  itfaiit 

xvftu  oiofAxrt  xette ?*'  6  di'  uih  Ixdnpx  xper^g" 

rxj)  ‘V fdrxj  tS  eri©-  2v.au* te,  dr  i/  pjoir  xeinridn, 
h  Jt  /3xrt>uxn  rrpirxyepttli^J  ’  x}  h  pjvir  jrw^rutti  ©*■»<•  t*1* 
rjf  y>  ttipti  t*  ^  htxcrwyrt  r'e  nui'  *  h  gxsriMm 

p»©“.  Medius  ejl  ille  pater  omnium ,  proprie  nomi * 
natus  in  facris  litteris  Qjri  eft :  utrimque  latus  cleU- 
dunt  antiquijfimas  proximae  ejus,  qui  ejl ,  pot  enti  ae¬ 
quarum  altera  opifex ,  alterare gia vocatur :  illa  DeuS’ 
per  quam  condita  difpoftaque  funt  omnia ;  haec  vere 
dominus.  Haec  verba,  fi  in  fe  fpe&entur,  incau¬ 
tum  adducere  poffunt  lefrorem,  ut  Philonem  bina* 
Deo  pcrfofias  adjunxifle  ftatuat:  verum  circum? 
fpedlum  &  prudentem  minime  fallunt.  Tria  D® 
nomina,  quae  in  facris  leguntur  litteris.  Is  quj 
6jl,  (feu  Jchovah)  Deus,  (Elohim)  &  Domi" 

7 ms,  (A\donai)  ad  tres  illas  naturas  divinas  rcfcrf 
Judaeus  noflcr ,  in  quas  Doum  partitur.  Haec  ve¬ 
ro  tria  vocabula  unum  tantum  defignant  Deum- 
Ergo  &  tres  Philonis  naturae  unum  tantum  Deu® 
exhibent,  verum  triplici  modo  &  ratione  fpeft*- 
tum,  nimirum  ut  naturam  illam,  quae  per  fe  e< 
omni  aeternitate  exflitit,  ut  conditorem  univerfl- 
tatis  rerum,  denique  ut  regem  &  gubernatorem» 
Clariora  etiam  argumenta  hujus  rei  verba,  quatf 
fequuntur ,  flatim  fuppeditant :  - 

puitr©-  vi p*  hxXTtpXi  T  2vrifAtto»r ,  tvJ  opurlf^ 

,  ToTt  fi  *ra;,  -rar*  T  rpiur  <pxvT*<rl(ti  ‘ 
f ,  aratr  uxpvc,  xxtixgOiiret  ij  fdvt  f* 

T  uprtfjvdt ,  iAAas  ^  T'nr  ynrar*  fjvema'©' 
ix"£e'xTx  ,  Tp)f  th>  ifJtnyH  ot<rvfbirXoxM  ^  xecl 
T/.r  i 2iic i  txthx  ra  fifQejixHr  litxr  ixtlyrf)  •  ® 

ctxi  ftiiiXu  fJbtyccAxs  nXs t8t?<rx  TtMrxi  ^ 

rxii  fSpzyjJrlpx^  ,  6,  f*U)  ■  to  tf  ** 

i  t  icis  rtici  aeir»  pjuotis  xxtxXx  oitr ,  i*M» c  oj*  ^ 
hvfjvitur,  »i  xr/^ar,  n  ccgfcti  ’  hurip©*  fjviv  **  • 
<P*r  1,  5T^k<  vt©-,  4’  Jrler  dolni 

aS?.  Atque  ita  medius  ille,  utrinque  Jlipatus  Ju^ 
potentiis ,  perfpicaci  menti  nunc  unam,  nunc  tr 
imagines  exhibet :  unam  quando  cxaBiJ/ime  Puf8 
anima ,  nec  folum  ceteram  numerorum  multitudine  £ 
fed  £?  vicinum  unitati  binarium  fupergreffa  aj* 
lam  Jimplicem,  fnceram,  nullius  omnino  *n(iib. 
ideam  properat;  tres  vero,  quando  nondum  maS. 


§•  5  6.  ■  altera  Trinitatis  Platonicae  per  foria.  S-35 


initiata  myfteriis  ,  adhuc  minoribus  operatur ,  «w 
Poteft  eum ,  eft ,  fine  alio  per  fe  folum  compre¬ 

hendere,  fed  per  ipfius  a&a,  aut  conditorem ,  aut 
regem  omnium.  Eft  autem  haec  fecundaria,  juxta 
proverbium,  navigatio,  non  aliena  tamen  apiafen- 
t entia.  Totum  vides  hic  myllerium  patefaftum. 
Duplex  effe  Philo  nofter  genus  hominum  line  cir¬ 
cuitu  affirmat:  alterum  rude,  plebejum,  &  oculis 
adfuetum;  alterum  perfpicax,  contemplationi  ad- 
ffietutn ,  &  popularibus  Icitis  &  opinionibus  omni¬ 
no  purgatum.  Hanc  quidem  familiam  tres  illas 
potentias  tres  unius  Dei  notiones  tantum  effe, 
praeclare  intclligere  ,  Deumque ,  ut  in  fe  eft , 
funpliciffimus  nimirum  &  ab  omni  compofitionc 
plane  remotus ,  venerari :  illud  autem  genus  lon¬ 
ge  minori  valere  perfpicientia ,  neque  Deum  ali¬ 
ter,  quam  ex  operibus  ejus,  cognofcere  poffe, 
caque  de  cauffa  tres  veluti  perfonas  in  eo  diftin- 
guere,  ipfam  Deum,  virtutem,  qua  condiderit 
omnia,  &  bonitatem,  qua  regat  &  adminillret  uni- 
verfa.  Ilios  quidem  melius  &  Deo  dignius  fenti- 
re :  fed  nec  hos  contemnendos  effe,  quod  fenten- 
tiain  foveant  pietati  adverfus  Deum  nullo  pa&o 
'contrariam.  Sequitur  apud  Philonem  comparatio 
ab  humanis  dufhi  moribus  ,  qua  hanc  ipfam  de 
Deo  dottrinam  clariorem  reddere  laborat.  Effe 
ait  triplicem  morum  humanorum  ordinem,  atque 
hunc  ordinem  aptum  effe  ad  dogma  de  tribus  Dei 
notionibus  illuftrandum.  Quosdam  homines  Deum 
fine  ulla  fpe  praemii  propofita  colere :  hos  refpon- 
dere  patri,  qui  medium  ex  ejus  opinione  locum 
inter  binas  tenet  reliquas  virtutes.  Alios  benefi¬ 
ciis  divinis  excitari,  ut  honorem  fummo  Numini 
exhibeant:  hoc  genus  refert  ad  illam  potentiam, 
quam  ad  dextrum  patris  latus  collocaverat.  Mul- 
!tos  denique  poenarum  &  fuppliciorum  metu  in 
•officio  erga  Deum  contineri:  hos  cum  tertia  vir¬ 
tute,  nimirum  regia,  confert.  Nec  elegans,  nec 
ingeniofa  eft  haec  comparatio :  in  qua  explicanda 
Praeterea  parum  fibi  conftat  Judaeus.  Satis  tamen 
in  ea  lucis  eft  &  roboris  ad  id  ftabiliendum ,  quod 
diximus,  nihil  fibi  aliud  velle  hominem,  quam 
Poc:  Deum,  omni  licet  concretione  careat,  tri¬ 
plici  tamen  ratione  confiderari  poffe  ,  &  reap- 
fe  confiderari  ab  hominibus.  At  figuratum  di¬ 
cendi  genus-,  quo  mirifice  delefratur  ,  &  fubti- 
litatum  ,  a  vulgari  fenfu  nimis  remotarum  ,  co- 
jiia  pcrfpicaccs  alioquin  viros  adduxerunt,  ut 
lanius  fenfiffe  hominem,  quam  fenfit,  arbitraren¬ 
tur,  quemque  fortaffis  non  inepte  in  Sabelliano- 
rum  praecurforibus  numeraffent,  inter  eos  refer- 
Tent ,  qui  tres  in  una  divinitate  perfonas  profefll 
lunt.  Addam  his,  quae  difputavi  adhuc,  unum 
tantum,  tametfi  plurcs  in  promtu  fint,  locum,  qui 
folus  negotium  conficere  poffet.  Ex  illis,  quae 
attulimus,  liquet,  Philonem  orbis  hujus  conrtru- 
Vl0licin  lingulari  cuidam,  virtuti,  quam  dextrum 
.•timmi  Numinis  htus  ait  claudere,  &  Deum  vo¬ 


cat,  adfcripfiffe,  gubernationem  vero  ejusdem  al¬ 
teri  potentiae,  cui  finiftrum  Dei  latus  &  vocabu¬ 
lum  dominus  dare  folct ,  commitlffe.  Eo  vero, 
quem  jam  deferibam ,  loco  utramque  hanc  attio- 
nem,  cum  compofitionem  orbis,  |,um  ejusdem  ad- 
miniftrationem ,  ad  unum  illum  Deum,  ver* 
eft,  nulla  alia  potentia  ipfi  adj uncia  refert,  ‘o  L 
r ttuT*  cuusy ,  inquit  -  #V*  t*  *,-»  x) 

$■  ih,  yj  OTl  XtTToitlKi  r  K0<r[h01  - -  ^  iV«  UH  X}t- 

1I0U  t5  v*yai«T(^,  t***xpixv  ^  /3<*- 

<rf).  Haec  quicumque  audiet ,  - -  ejjs  Deum, 

praeeffeque  rebus ,  &  hunc  unum  e  ffe ,  qui  vere  fi: , 

&  ab  tpfo  mundum  conditum  credi  oportere ,  — _ 1 

poftremo  numquam  non  gubernari  eum  ab  opifice  fuc  , 
is  beatam  felicemque  vitam  acturus  eft.  Libro  de 
mundi  opificio  p.  40.  Hoc  ditto  accurate  expen- 
fo,  ecquis  eft,  quin  perfpiciat,  Philonem ,  quoties 
Deo  illi,  qui  eft,  binas  addit  potentias,  conden¬ 
tem  &  gubernantem ,  vulgi  tantum  more  loquutuni 
effe  ,  reapfe  vero  nihil  in  hoc  Deo  diilintlio- 
nis,  nullam  perfonam  divinam  agnoviffc  ? 

Jam  Asy©-  ille ,  rettio  illa  aut  verbum  divinum , 
cujus  toties  magnificis  verbis  Philo  meminit ,  nos 
vocat,  fuamque  naturam  explorari  poftulat.  Vo¬ 
cabulorum  &  nominum,  quibus  hoc  verbum  Ju¬ 
daeus  nofter  multis  in  locis  ornat,  ea  vis  &  ratio 
eft,  ut,  fi  ex  ufn  &  recepta  loquendi  confuetudine 
aeftimentor,  notionem  perfonae ,  fummo  licet  Nu¬ 
mine  minoris  &  inferioris ,  in  animis  pariant.'  Au¬ 
dit  ipfi  A«y@*  hic  ,  angelorum  princeps, 

qui  non  #yw quidem  feu  ingenitus  fit,  ut 
Deus,  nec  tamen  ywflc*  feu  faUus ,  ut  homines, 
qui  legati  divini  munere  apud  homines ,  &  viciffim 
obfidis  &  conciliatoris  partibus  apud  Deum  fun¬ 
gatur,  Libro ,  quis  rerum  divinarum  haeres  p.  501. 
Confer  Librum  de  fommis  p.  601.  602.  &  Eufe- 
bium  Praeparat,  euangel.  Lib.  X I.  Cap.  15.  p.  533, 
Vocatur  ipfi  irp»>Tiyoi9-  Bti  uies ,  cui  Deus  emam 
facri  gregis  commiferit ,  Libro  I.  de  agricultura 
p.  152.  £g%npw  feu  pontifex  maximus  hujus  mun¬ 
di,  Libro  de  fomniis  p.  510.  .&  quae  alia  lunt  ejus¬ 
dem  generis  vocabula.  Qui  loquendi  modi  quum 
affines  fint  illis ,  quibus  divini  foederis  feriptores 
filium  Dei  &  aeternum  ejus  verbum  celebrare  (b- 
lent,  tanto  facilius  cum  veterum,  tum  recentio- 
rum  Chtiftiani  coctus  doctorum  plnrhni  a  fe  impe¬ 
trarunt,  ut  Judaeum  hunc  verae  de  filio  Dei  domi¬ 
nae  praeconem  fuiffe,  verbumque,  quod  praedi¬ 
cat,  a  Chrifto,  Servatore  noftro,  non  differre  fu¬ 
tuerent.  Ego  vero  vehementer  metuo  ,  ne ,  fi 
umbrae  diffipentur,  quibus  diftionem  fuam  obfcu- 
ravit  Philo,  verborumque,  quibus  utitor,  pote- 
ftas  ad  normam  expendatur  illorum  locorum ,  quae 
minus  figurarum  habent,  idem  nobis  de  hoc  ver¬ 
bo  dicendum  fit,  quod  de  binis  potentiis  ejuf, 
de  quibus  antea  egimus.  Primam  mihi  fufpicio- 
nem  hac  de  re  injecit,  quod  Philo  mundum  hunc 
ad  verbi  hujus  imaginem  elfc  conditum  perlfibet. 

Knn  nn  2 


8  5« 

Sic  enim  in  Libre  I.  Quujlhnum  6?  ftlutiomm 
anud  Eufebium  Praefer*  euangel.  Ltb.  VII. 
Cap.  13.  p.  3^3'  T  *di’  •*u*"t£>**i  *j«« 

T  htuTctT*  *  **Ttpcc  T  o\w  ifutcdlo,  *»*  rpef  T 
/tu'Ttpa,  U  io»  ««*»  Prorfus  enim 

mortale  nihil  ad  fummi  illius  ac  rerum  univerfarum 
parentis  imaginem  effingi  poteji ,  verum  ad  fecundi, 
hoc  ejl,  ejusdem  verbi  imaginem  poteji.  Idem  pla¬ 
nius  etiam  ediderit  Libro  de  opificio  mundi  p.  5  f- 
Quo  loco,  poftquam  dixerat,  hominem,  Mofe 
auttore ,  ad  imaginem  Dei  fecundi  live  verbi  effi- 
ttum  eflcV  ftatim  addit,  diftum  hoc  ad  univerfum 
mundum  pertinere,  qui  magis,  quam  homo,  di¬ 
vinam  imaginem  referat.  Quemnam  vero  Deum 
intelligat,  ad  cujus  effigiem  comparatum  hunc  efle 
mundum  arbitratur ,  his  ftatim  verbis  explicat: 
AnX;  ii,  'in  tC,  <f  iflt* rv*®-  “’*** 

xltriAtt  xnrw ,  «ti Wot  it  ut)  re  i^trwra»  r.r^efJUyt*» . 
Met  rjr  O  ri  3-tS  Aey®“.  Liquet  aut  em,  quod 

archetypum  figillum,  quem  dicimus  effe  munium  m- 
telligibilem  ,  ipfe  fi*  archetypum  exemplar ,  idea 
idearum ,  verbum  Dei.  Hujus  ego  dogmatis  nifiil 
prorfus  intelligo ,  fi  verum  illud  fit ,  quod  tot  viri 
graves  &  inclyti  conftituunt,  verbum  Philonis  per- 
fonam  eire  divinam.  Mundus  ad  exemplum  hu¬ 
jus  verbi  conftruftus  eft.  Ergo  fumma  fit,  necefle 
eft,  inter  verbum  &  hunc  mundum ,  qui  verbi  ima¬ 
go  eft,  fimilitudo.  Conftat  autem  mundus  ex  ele¬ 
mentis  ,  ex  fideribus ,  ex  animalibus ,  plantis ,  arbo¬ 
ribus,  hominibus,  montibus ,  fluminibus,  vallibus 
&  infinitis  ejusmodi  rebus  aliis.  Igitur  haec  omnia, 
cx  quibus-  mundus  nofter  eft  compofitus ,  fine  con- 
troverfia  in  ifto  verbo  funt ,  aut,  ut  brevi  complettar 
omnia ,  verbum  divinum  talis  non  poteft  non  efle 
res ,  talis  fpiritus  aut  genius ,  qualis  hicce  orbis  terra¬ 
rum  eft.  Viderint  vero  alii, num  perfonam  aut  fpiri- 
tum  ejusmodi,  adfpectabili  huic  orbi  forma  &  fpe- 
cie  limiletn ,  fibi  valeant  animo  effingere.  Ego 
quidem  nullo  modo  confequor,  cujus  formae  at¬ 
que  generis  perfona  foret ,  cujus  fpeciem  &  exem¬ 
plum  in  condenda  rerum  univerfitate  fupremum 
Numen  ob  oculos  fibi  pofuiflet,  quodque  in  com¬ 
ponendis  &  conformandis  mundi  partibus  imitatus 
eflet.  Centaurum  citius,  Chimaeram,  &  fi  quid 
hifce  monftris  terribilius  &  ineptius  a  poetis  exco¬ 
gitatum  eft  ,  feram ,  quam  perfonam  ex  fummo 
Deo  genitam,  cujus  forma  fpeciesque  orbis  hujus 
figurae  &  conftitutioni  refpondeat.  Quod  fi  vero 
-verbum  hoc  exemplar  tantum  quoddam  efle  pute¬ 
mus  5  cogitatione  &  ratione ,  fi  loqui  ita  licet ,  a 
jupremo  Numine  ante  mundum  conditum  produ¬ 
cum,  &  reaPfe  deinceps  in  hoc  orbe  expreflum , 
nihilo  plus  difficultatis  in  hoc  dogmate  reperio, 
quam  fi  quis  mihi  dicat,  archite&um  ad  regulam 
exempli,  quod  animo  prius  conceperat,  poftea  no¬ 
tis  in  charta  confignaverat,  palatium  quoddam  re¬ 
gium  exaedificari  curafle. 

Quae  ex  dogmate  fihihnis  dc  mundo  ad  effi- 


Cap.  IV. 

giem  verbi  a  Deo  condito  fibfcurius  intelliguntufr 
ea  ipfemet  multo  clarius  in  Libello  de  opificio  mundi 
enarrat:  ex  quo  mentem  hominis,  quantum  fierl 
poterit,  breviter  exponam.  Docet  Philo  primum» 
(p.  3.  4.)  Deum  diu  ante,  quam  ad  orbis  adfpS' 
ttabilis  conftru&ionem  accederet,  mundum  formatio 
*o>J]cf  feu  intelligibilem ,  id  eft  ,  fpecimen  &  fiinu* 
lacrum  mundi,  quem  conditurus  erat,  mente  at' 
que  cogitatione  defignalie.  Hoc  fcitum  fimilitu' 
dine  a  rebus  humanis  d«.  6ta  illuftrat.  Compar# 
nimirum  Deum  cum  fapiente  archite&o,  qui  ur' 
bem  grandem  &  fplendidam  exftruere  jufliis,  tanti 
operis  ante  omnia  imaginem  &  exemplum  inent» 
fibi  fingit  &  veluti  fabricatur,  quumque  ad  ipfu111 
opus  ventum  eft,  exemplum  hoc,  quod  anin}0 
conclufum  gerit ,  continuo  intuetur  &  refpiclt*, 
T*  ,  inquit,  ^  nw  iol*r*** 

•i  Mf*  (JjiyaLXevoXv  KTi£ut  ,  invium 

pet  Turitf  *|  ut  Ktrpjt/o*  toqlot 

Eodem  ferme  modo  de  Deo  fentiendum  ejl ,  qui, 
decrevit  ingentem  hanc  urbem  condere ,  prius  W' 
mas  ejus  concepit:  ex  quibus  poftquam  intelligj} £ 
lem  mundum  conftituit,  ad  illius  exemplar  fen/w" 
lem  hunc  condidit.  Magni  femper  vifum  eft  ^ 
menti  Philoni  hoc  dogma  de  mundo  exemplari 
Deo,  antequam  orbem  corporeum  fabricaretur» 
cogitatione  expreflb;  neque  copias  fuperari 
aut  Epicureorum,  aut  eorum  ,  qui  mundum 
Deum  non  differre  putant ,  hoc  dogmate  negl^*7 
&  repudiato,  arbitratur.  Quare  Libro  de  vw 
mas  offerentibus  p.  857.  eos,  qui  ideas  aut  fpecl 
rerum  tollunt ,  eunuchos  efle  illos ,  conteno1” 
quos  Mofes  improbat,  neque  dubitat,  a  fum® 
erga  Deum  impietate  hoc  genus  hominum  pr°* 
me  abefle.  Sed  haec  nunc  omitto ,  &  ad  ea  ryfy 
tor,  quae  Philo  de  mundo  feu  intelligj 
differit.  Mundum  ergo  hunc  in  Dei  verbo  fitU 
efle,  praecipit.  Audiemus  ipfa  ejus  verba,  ut 
berius  de  fententia  ejus  judicare  cuivis  liceat : 

6urif  i’  i  it  ri  hgwr ixreu*»  trpo&xrvTrulluir#  f.* 1 
%mp*t  **!•«  **  tl%tt ,  et\\’  ina-ppx yt<ro  rjj  t S  Ti%\ry 
^  «oret  rpirot  it*  o  **  T  tftut  xtrfAt®* 

Ctt  i%0i  TOT»t ,  n  T  3  »~ot  Aoya» ,  T  rttu T* 

K«rmT<t>)x.  Quemadmodum  igitur  illa  in  arC 
tefto  praejignata  urbs  locum  extra  nullum  ha> 
tantum  imprefa  artificis  animo :  eodem  modo  ne  * 
quidem  ex  ideis  conjlans  mundus  alibi  locum  hw 
poterat ,  quam  in  Dei  verbo,  quod  adornavit J1 
omnia.  Quisquis  locum  hunc  attente  legerit»  . 
levi,  nili  fallor,  labore  fentiet,  Dei  VKRaTI^:aju 
hil  efle  Philoni ,  quam  rationem  feu  fapien*ulft 
Dei,  non  autem  perfonam  ex  Deo  ante  mun  ^ 
procreatam  &  genitam.  Comparatur  ver^>.‘irnataru 
cum  anima  hominis ,  urbem  quamdam  aCj  •_  cU 
Quemadmodum  exemplum  urbis  condendae  1 
facultate  animi  architefti  relidet,  quam  *nteJ^ndi 

tiam  vocamus;  ita  fp ecics  &  forma  hujus  ^ 


Mundus  archetypus, 


§•  3 6-  altera  Trinitatis  Platonicae  perfona.  S37 

baefiffe  dicitur  in  verbo  Dei.  Haec  fi  ita  fiint,  3-iS  T*A*<r<p*Ps«?  r  *y«*-»!* i* 

verbum  Dei  illud  ipfum  in  fupremo  Numine  eft,  r*>^  r  * ««■/*«*.  Proinde  re- 

quod  in  architefto  intelligentia  &  ratio,  nimirum  rum  opificem  patrem  quoque  fuae  creaturae  jujlepos- 
fumma  ejus  fapientia  &  feientia,  qua  mundum,  fumus  dicere ;  matrem  autem  fcientiam  ejus,  cum 
quem  certo  tempore  conditurus  erat*,  diu  ante  fi-  qua  congre  [pus  Deus,  non  humano  more,  profemi- 
guravit  &  expreflit.  Verum  clarius  etiam  in  fe-  navit  creaturam.  Illa  vero.  Dei  femine  concepto , 
quentibus  p.  5.  hanc  effe  fententiam  fuam ,  Philo  enixa  ejl  jujlo  partu  unicum  illum  dilettum  fenfibi- 
teftatur:  e  i  Ii  rn  itiMnn  yvu.  »t»uh<  %pr.i rxd%  t*T(  lem  filium  ,  mundum  hunc.  Locum  hunc  tanto 
••oucHn»,  i»  tripo*  ;hot  r  »•»?]«*  *f»«*  xirpo» ,  attuli  libentius,  quod  cum  hoc  oftendit,  nullum 
1  Aoye»  *jJjj  ©•*  •  it  jjm  tsAjj  forte  feriptorem  effe,  qui  meteoris,  quae  vocant» 

r/  ifj»  9  5  0  tk  >eyi<ru>c(,  »1^19  ■*■*)»  orationis  magis  abundet,  nec  idcirco  diftionem 

TaA;»  ts.  Quod  fi  cui  libeat  ejus  ex  ordinariis  loquendi  legibus  aeftimandatn 

opertioribus  uti  vocabulis ,  nil  aliud  dixerit  eJJe  effe,  tum  illud  planum  facit,  quod  adhuc  proba- 
mundum  intelligibilem,  quam  verbum  Dei  mundum  tum  dedimus,  verbum  Dei  rationem  fummi  Numi- 
jam  condentis.  Nec  enim  intelligibilis  urbs  ejl  aliud  nis  &  fapientiam  apud  Philonem  fignificare.  Et- 
quid ,  quam  illa  architetti  ratiocinatio,  cogitantis  enim  quis  non  videt,  i*r*f*»>  feu fcientiam,  qua- 
jam  urbem  mente  conceptam  condere.  Omnem  du-  cum  Deum  hoc  in  loco  nuptias  celebrafle  ait,  eam 
bitandi  caudam  haec  verba  praecidunt,  nec  igno-  ipfatn  efferem,  quam  tot  aliis  in  locis  xiyo>,  ver - 
*are  amplius  quemquam  patiuntur,  qualis  fit  Aiy^  bum ,  aut,  fi  mavis,  rationem  nominat?  Sive  Philo 
ille  Philonis.  Mundus  &  intelligibilis,  feu  dicat:  Verbum  feu  raf.o  Dei mundum  fabricata  ejl ; 
forma  &  fpecies  mundi,  quam  Deus  animo  con-  five  hoc  modo  loquatur:  Deus  cum  feientia  fu» 
clufam  habebat  ,  priusquam  conftruftionem  ejus  congreffus  ejl,  &  mundum  ex  ea  genuit ;  fenten- 
Hioliretur ,  non  differt  a  Aay*  five  verbo  Dei.  Ver-  tia  ejus  eadem  eft,  nempe  haec:  Deus  hunc  orbem 
bum  Dei  fic  eft  affeftum  ad  mundum  illum  intclli-  fapientiffime  condidit ,  neque  temere  aut  fortuito  tan¬ 
gibilem,  ficuti  ratiocinatio  architefti  affefta  eft  ad  tum  opus  aggrefpus  ejl.  Addam  aliam  ejus  loquendi 
formam  urbis  conftruendae,  quam  in  animum  im-  rationem,  cujus  non  minor  erit  in  hoc  negotio  uti- 
preffit.  At  haec  duo  reapfe  non  diftinfta  funt,  litas.  Solet  Philo  cogitationes  &  decreta  homi- 
fed  cogitando  tantum  fejunguntur.  Quocirca  nec  num,  fapientum  in  primis ,  filios  eorum  fpi rituales 
mundus  intelligibilis  &  verbum  Dei  duae  res  funt  dicere.  Sic  quum  Therapeutidarum  continentiam 
re  vera  diverfae,  tametfi  ratione  &  intelligentia  laudat  Libro  de  vita  contemplat,  p.  899,  ideo  eas 
difeerni  queant.  Hoc  autem  fi  ita  fefe  habet,  is,  ait  corporis  fpreviffe  voluptates,  quo  fanftiores  & 
qui  verbum  Philonis  perfonam  effe  ftatueret ,  aut  coelertes  filios  divina  virtute  conciperent  &  pare- 
naturam  per  fe  conflantem,  aeque  fapienter  age-  rent.  t5»  rip*  ixiyvr*'*  *  U- 
ret,  ac  fi  cogitationem  architefti’  de  urbe  conden-  Spt%ifTrtct,  up.im  tIktui  ip 

da  naturam  effe  diceret  ab  architefto  fecretam ,  &  iuVT^  fi*  T*  iri\  '  4^9^».  *,* 

perfonam  fingularem.  Verbum  divinum  nihil  eft  «*vii*  ux.t»«<  mrcei  tu  *xTplf,  an  fowtj) 
c  contrario,  quam  ipfa  fapientia  &  ratio  fupremi  T*  raP  foy  u>*lu.  Contemferunt  illae  voluptates 
Numinis,  cui  Philo  certis  de  cauffis  habitum  &  corporis,  nimirum  divinae,  non  mortalis,  prolis 
amiftum  perfonae  circumdedit.  His,  tametfi  lu-  cupidae ,  quam  falae  Deo  cara:  animae  ex  fe  ipfts 
culenta  fint,  fi  qui  nondum  cedere  velint,  atque  pariunt,  excipientes  pro  femine  intelligibiles  patris 
Homina,  quae  verbo  fuo  Philo  imponit,  legati,  radios ,  ut  decreta  fapientiae  contemplando  percipere 
regis,  angeli,  pontificis  maximi ,  filii  primogeniti ,  valeat.  Qui  de  hominum  cogitationibus  tamargu- 
nim is  effe  diferta  putent,  quam  ut  animi  quamdam  te  ac  figurate  philofophatur ,  is,  fi  Dei  fapientiam 
notionem  feu  virtutem  Dei  fignificare  poflint,  eos  &  rationem,  aut  divina  decreta  &  cogitata  primo- 
Unice  rogatos  velim,  ut  diftionem  Philonis  dili-  genitum  Dei  filium  vocet,  nihil  ab  inllitutis  fuis 
gentius  confiderent ,  eamque  figuris  &  translatio-  alienum  admittit.  Altera  figura  nec  durior  nec  vi¬ 
cibus  audaciifimis  refertam  effe,  animadvertant,  tiofior  eft  altera. 

Qui  a  vulgari  loquendi  ratione  tantopere  recedit,  Haec  quo  latius ,  quam  initio  propofucram  ♦ 
ut  Deum  perhibeat  cum  feientia  fua  congreffum  ediffererem  ,  cum  nobiles  illae  lites  de  /  hilonis 
elie,  atque  ex  ea,  tamquam  uxore,  filium  fuum  Theologia,  viros  inter  eruditos  dudum  agitatae, 
unicum,  hunc  fcilicet  mundum,  procreaffe ,  hunc-  me  commoverunt,  tum  Cudvoorthi  noftri,  quos 
eme  mu-abmiur  de  fapientia  divina  non  fecus  verba  in  Philonis  enarranda  doftrina  &  hic  &  alias  com- 
k:ci ffe,  atque  de  perfona  quadam  divina?  Id  autem  mifit,  errores  ,  quos  ex  illis ,  quae  difta  font  ac*~ 
rti/o  perfpicue  afhrmat  Libro  de  temulentia  p.  244.  huc,  facile  quilibet  emendabit.  Taceo  ,  operae 
To,  ya»  redi  TO  tSv  ((yctrccfa,,  op.it  xj  mihi  vifum  fuiffe  pretium  in  explicandis  homi- 

(Uui  T8  yty.v«7©-  ueUi  i,  ^  nis  fcitis  nonnihil  collocare  ftudii ,  cx  quo  in  va- 

-,p*  D  TU  ixisipV'  l  rw'Uy  i  SVo*,  Tiis  cum  fanftioris  tum  profanae  erudit.oms 

5  y«.ov*  if  t«  ri  partibus  praefidia  viri  dofti  Pctere  foienc» 

^nnnn3  n0G 


Mundus  archetypus ,  Cai\  IV. 

C>49fonam  mundum  elTe  dicerent  archetypum ,  feu,  ut  (x)  P/;i/o  loquitur ,r  iv.  r 
7i yjrpcv,  mundum  cx  ideis  coagmentatum  6?  compojitum ,  qui  rerum  omnium  fpe' 
cies  &  fimulacra,  quibus  fpe&abilis  hic  orbis  abfolvitur,  in  fe  contineret  &  cofli* 
ple&eretnr.  Iidem  omnes  iftas  rerum  formas ,  quae  mundum  hunc  conficiunt  & 
conflituunt  archetypum ,  totidem  effe  diftin&as  naturas,  animalia,  &  Deos,  affirma* 
banc.  His  vero  fcitis  vident  omnes  hoc  effe  confentaneum ,  ut  altera  haec  perfo; 
na  non  unus  efle  Deus ,  fed  cumulus  quidam  &  acervus  Deorum,  cenfeatur.  I'Jl 
Dii  vulgo  illis  audiunt  ntynl  ,  Dii  intelligibiles:  qua  in  loquendi  ratione  vox  ro^f 
non  notione  illa  generaliori  adhibetur,  qua  Diis  edente ,  feu  illis  qui  jn  finfui  in' 
currunt ,  opponitur,  fed  peculiari  quodam  modo,  fic  ut  haec  Deorum  clalfis  veri# 
iflo  a  reliquis  eorum  Numinibus,  quae  voyc*  d-iol ,  Dii  intellectuales  dicuntur,  & 
quibus  infra  quoque  differemus  ,  diftinguantur.  ( y )  Proclus  in  Platonis  de  republM 
Libros  ideo  mali  ullam  informari  pofle  notionem  aut  ideam  negat,  eo  quod,  fi  ta* 
lis  exfifteret  notio,  yjq  t j  r  ymy.uv  ilix  eV*T  imlm?  nuax  lllx  Se;*,  wV 


non  fatis  fibi  ab  infidiis  caveant,  quas  tumidum 
ejus  &  a  vulgari  regula  remotum  dicendi  genus 
leCtorum  ftruit  animis.  Mens  &  fententia  Philonis 
de  Deo,  li  quam  vim  habent  ,  quae  difputavi- 
mus,  haec  fuit:  Deum,  fi  a  viro  fapiente  atque 
meditationi  Sdfueto  confidereuir ,  naturam  efle  ica 
iimplicem  ,  ut  nihil  diftinCtionis  vel  cogitando 
fingere  in  ea  liceat.  At  non  omnium  mortalium 
hanc  efle  felicitatem ,  ut  oculis  ita  puris  &  mente 
tam  ferena  &  perfpicaci  fupremum  Numen  intue¬ 
ri  valeant.  Pierisque  igitur  hominibus  permitten¬ 
dum  efle,  eo  quod  magna  laborent  ingenii  infir¬ 
mitate  ,  ut  divinam  naturam  quodammodo  divi¬ 
dant  ,  &  fummo ,  quod  fuper  omnes  virtutes  emi¬ 
net  ,  Numini  tres  inferiores  potentias  fubjiciant, 
•verbum  nimirum ,  Deum  feu  virtutem  beneficam, 
6c  regem  ;  quae  nihil  tamen  fint ,  quam  fapientia 
ejus ,  bonitas ,  &  potentia,  aut  quod  idem  eft ,  fe¬ 
rendum  efle,  ut  unum  Deum  triplici  ratione  ob 
oculos  fibi  homines  ponant ,  ut  Deum  ante  orbem 
conditum  fapientiffime  cunCta  profpicicntcm ,  ut 
opificem  &  conditorem  orbis  potentiflimum ,  de¬ 
nique  ut  gubernatorem  ejusdem  &  adminiftrum. 

Sed  non  fatis  eft  noflfe  Philonis  fententiam: 
decet  etiam  in  cauflas  inquirere,  quibus  ,  ut  ita 
fentirct ,  induCtus  fuit.  Igitur  &  de  his  pauca 
quaedam,  antequam  finem  faciam,  monebo.  Exi- 
ftimo  vero  ,  non  philofophos  modo ,  quorum  in 
medio  Alexandriac  verfabatur  Philo ,  verum  etiam 
ipfos  Judaeos  homini,  ut  ita  ftatueret,  au&ores 
fuifie.  Ad  philofophos  primum  quod  attinet  Ae¬ 
gyptios  ,  hos  jam  ante  natum  fervatorem  dc  tribus 
rerum  principiis  multum  in  fcholis  fuis  \Tcrbonun 
fecifle ,  fatis  exploratum  eft.  Unde  dogma  hoc 
acceperint,  num  a  Platone,  an  vero  ab  aliis  Pla¬ 
tone  antiquioribus ,  &  qua  ratione  intellexerint, 
hoc  quidem  loco  nihil  juvat  quaerere.  Ab  his 
igitur  quum  edoctus  eflet  philofophis  Philo ,  at 
vereretur  tamen ,  ne  tria  illa  philofophoium  prin¬ 


cipia  fanCHfllmum  illud  Mofis  de  uno  Deo  pr?-0* 
ceptuin  corrumperent,  aut  prorfus  everterent,  ra' 
tus  eft ,  ad  Judaeorum  religionem  illa  efle  aceo#' 
modanda,  ncc  aliter,  quam  Mofis  lex  id  patere¬ 
tur,  a  fe  accipienda.  Hoc  ductus  ftudio,  in  ^ 
cum  trium  principiorum  verorum  &  per  le  c011; 
ftantium ,  quae  a  philofophis  inculcabantur ,  tre* 
notiones  fuflkiebat  animi ,  aut  Trinitatem  per1^ 
narum  ,  ut  ita  loquar,  cum  Trinitate  nominum  ^ 
perfectionum  divinarum  commutabat.  Ita 
philofophiae ,  quam  amabat,  tum  religioni  «I3!0* 
rum,  quam  omni  modo  fartam  tectamque  cupie' 
bat  efle ,  fimul  a  fe  confultum  efife ,  putabat’. 
Aegre  tamen  mihi  perfuadeo ,  Philonem  cjusm°tU 
quid  tentaturum ,  atque  tres  naturas  divinas  cofl' 
memoraturum  fuifle  ,  nifl  ipfam  gentem  fuam  a!) 
hac  doCtrina  non  nimis  efle  alienam  cognovim*; 
Magna  tum  temporis  animi  provifionc  gens  Ju' 
dacorum  cavebat  ,  ne  quid  admitteret  in  dOfjP 
illud  Mofis  de  uno  Deo,  quo  nihil  habet  fan#iu5’ 
injuriofum.  Vehementer  igitur  fine  ulla  comr0 
verfia  fuiflent  offenfi,  fi  Philo,  nullo  in  P°PU‘. 
Judaico  tefte  &  auCtorc,  contra  gentis  fuael^ntc^ 
tiam  &  auCloritatcm  de  tribus  divinis  naturis 4* 
obfcurc ,  at  fimul  audaCter  ,  loqui  aufus  fuifi0:' 
Certus  igitur  ille  fuerit ,  neccfleeft,  nihil  feie  V 
laturum,  quod  grave  aut  periculofuin  Judaeis  v 
deri  poflet,  fi  divinam  naturam  in  tres  vcluti  fL[( 
fonas  partiretur.  Et  quid  multa  ?  Ex  ipf°  ‘'L, 
Philone  intelligere,  Judaeos  aetatis  fuac 
tres  in  uno  Deo  perfonas  laudafle.  Etenim  ^ 
Libro  de  Abrdlumo  p.  367.  eorum  fententiam,  jl 
tres  in  uno  Deo  naturas  conftituant ,  nihil  na  ^ 
re  ,  quod  pietatem  laedat ,  tametfi  praefer0 
fint  illi,  qui  omnem  prorfus  a  divina  natura  1 
titionem  removeant  ,  decernit.  A.vVv®  », 

/as*  <P*<ri  ,  rAaj  (Atrl^u  v'Ji¥  \  ^ 

m  Efii  autem Jtaec  fccundcrta,  quod 

proverbiis  eft  \  navigatio ,  non  aliena  tamen  a 


§.  16. 


altera  Trinitatis  Platonicae  perfona . 


83  P 


ymv,  haec  mali  idea  ipfa  quoque  Deus  foret:  omnis  enim  idea ,  id  quod  ait  Parmenides , 
Deus  cfi.  Neipfe  quidem  Plotinus,  quem  alioquin  magis  fobrie  condat  philofo- 
pnatum  effe,  non  totam  dimittere  potuit  opinionem  hanc  ,  levitatis  licet  &  amen¬ 
tiae  plenam ,  exempla  rerum  Deos  effe.  De  fecundo  enim  Deo,  feu  prima  mente  ac 
mtelligentia  dum  differit,  fic  inter  alia  loquitur:  (*)  j  ^  ^ 

VWraf,  ^  TJ  r  iieup  xa» j  Sexe  votjrxe.  Ilunc  jam  genitum  (ex  pri- 
ttioDeo,  via  nimirum  emanationis,  ex  omni  aeternitate)  cunSa fecum  fi mul  entia 
gmiijfc ,  univerfam  pulcritudinem  idearum ,  intelligibiles  Deos  omnes,  (z)  Apulejus  etiam 
fupra  jam  docuimus,  inepte  licet  prorfus  ac  imperiti,  ipfum  ita  Platonem 
ptaecepide  perhibet.  Qitos  Deos ,  inquit,  Plato  exi/iimat ,  veros ,  incorporales ,  am*. 

,  fine  ullo  neque  fine  neque  exordio  ,  fed  prorfus  ac  retro  aeviternos ,  ingenio  ad 
Jfnunam  bealitudincm  porrefto.  Idem  homo ,  qua  in  re  confentientes  fibi  Julianum 
habet  &  alios  ,  maximam  partem  Deorum  ad  exempla  haec  &  formas  rerum 
9uibus  mundum  refertum  efie  dicebant  archetypum  ,  revocat  :  Apollinem ,  exempli 

caurfa, 

(*)  Enn.  V.  Lib.  I.  Cap.  7.  (Libro  de  tribus  hypoftaf.  archicis  p.  489.) 


Sjntentia.  Haec  primum  dc  nullis,  quam  de  Ju¬ 
daeis,  accipi  poliunt..  Judaeum  enim  quis  credat 
pbilofophos  a  vera  religione  averfos  in  pietatis 
&  veri  de  Deo  fenfus  patronis  numerafle  ?  Ncc 
erat  ejusmodi  pbilofophorum  de  tribus  principiis 
opinio,  ut  a  Judaeo  profanda,  bona,  &  pia  ha¬ 
beri  pofiet. :  multitudini  potius  Deorum  favebat. 
Deinde  ne  fic  quidem  haec  Philonis  verba  cape¬ 
re  licet ,  ac  fi  hi  Judaei ,  qui  triplex  aliquid  in 
Deo  tum  temporis  profelfi  funt,  tres  tantum  Dei 
notiones,  aut  tres  ejus  virtutes  intellcxiflent. 
Wamque  caudae  nihil  video,  cur  eos ,  qui  virtu- 
divinas  ratione  tantum  &  cogitatione  a  naturi 
divina  fejunxiflent  ,  &  feparatim  intuiti  ellent , 
Parum  apte  atque  fapienter  de  Deo  fentire,  to¬ 
nari  licet  debeant ,  affirmafiet,  quum  acutiflimi 
^iiique  Theologi  ac  pfiilofophi,  tam  Judaei,  quam 
^unltiani ,  ipfe  quoque  Philo ,  idem  fecerint,  nec 
tanto  praeditus  fit  ullus  mortalium  ingenii  acumi- 
ut  Deum,  qualis  in  fe  eft  ,  uno  mentis  adu, 
nulla  diftindione  adhibita ,  comprehendere  valeat. 
fSU0  *  plures  e(I*e  in  Deo  virtutos  atque  per¬ 
actiones,  quam  tres,  nec  idcirco  ullam  apparere 
ati°nem  ,  cur  hi  Judaei  in  numerandis  divinis  af  ■ 
uitiombus  ternarium  excedere  numerum  noluis- 
„.!?*  pRtiare  nullum  mihi  dubium  eft,  quin  ca, 
Drmn  n°ifnlVeSat  ’  aetate  pleri(}ue  Judaeorum 

iinutl  trinum  en^crediderint  j  °T  'f'0"® 
quin  partim  ex  faSL  m,l! -qU°d  qu.,d£m  doF>.a 
tentis  fa  conditorTbL  fr  ?!’  part,ra  *.pnm? 

nil  «a  •  DUs  traditum  acceperint,  ni- 

r.,  8amus-  Philo  vero,  qui  ficra- 

Ulai°rumque  fcita  uno 
bat  8  „C  .?CL°  ftudebat  ,  practercaquc  metue- 
quibu  erqU1  occa^onis  Judaeorum  hoftibus ,  cum 

exox[l?lUS  figre{rUS  ,Crat’  ex  hoc  dogma- 
potiretur ,  Judaeis  cultum  plurium  Deorum 


exprobrandi,  tutifliinum  arbitrabatur.  Trinitatem 
perfonarum  ,  quam  vulgo  amplectebantur  cives 
fui,  in  nominum  &  notionum  Trinitatem  conver¬ 
tere.  Quum  poft  clarius  a  Servatore  noftro  pate- 
faftam  de  tribus  in  Deo  perfonis  dodrinam  Sabel- 
lius ,  totque,  praeter  hunc,  alii  exftiterint,  qui 
nihilominus  tria  Dei  nomina  &  notiones  in  trium 
perfonarum  locum  fubftituerc  non  funt  veriti, 
cuinam  ,  quaefo,  jam  antea  ab  homine  Judaeo, 
qui  philofophiam  praeter  modum  amplectebatur, 
idem  efic  faCtuin,  mirabile  &  inauditum  videatur  ? 
Habes  Philonis,  quam  ego  quidem  puto  ,  de  Deo 
fententiam  :  habes  caulfas ,  quibus  ad  eam  reci¬ 
piendam  meo  judicio  accenfus  fuit.  Quamvis 
igitur  ex  eorum  eximendus  fit  numero  Philo,  qui 
Chriftianorum  de  trino  Deo  dogma  probarunt , 
&  in  veritatis  hujus  teftibus  ex  Judaeis  haberi  de¬ 
bent,  contra  Sabellianis  potius  faveat  ;  locuples 
tamen  idem  nobis  auCtor  eft ,  Judaeorum  plcros- 
que  ,  Alexandrinos  faltem ,  ante  conditam  civita¬ 
tem  Chriftianam  hoc  tinctos  &  imbutos  fuiffe 
dogmate. 

(a:)  Philo ]  Libro  de  opificio  mundi  p.  a 

(y)  Proclus ]  Exftat  hic,  qui  hodie  fic  ap¬ 
pellatur  ,  Procli  in  Platonis  Politiam  Commenta¬ 
rius  ad  calcem  Commentarii  in  Timaeum.  Lo¬ 
cus  ,  quem  hic  defignat  Cuckvorthus  ,  legitur  p- 
357- 

fs) jfpulejut]  Libro  de  Deo  Socrais  p-  43- 
Sed  nihil  ego  video  caullae ,  cur  haec  verba  Apu¬ 
leji,  quae  de  omnibus  diCta  funt  Diis  coclefti- 
bus,  ad  ideas  tantum  feu  Deos,  qwos  intelligibi¬ 
les  vocant  Platonici ,  referantur.*  ACtum  jam  fu¬ 
pra  eft  de  hoc  Apuleji  loco,  ncc  non  de  'Juliani 
fcitis  ,  &  Aegyptiorum  erga  bcftias  religione , 
quae  hic  iterum  vir  dormiimus  tangit. 


(a)  AEt- 


g^0  Mundus  Platonicorum  intelligibilis.  Cap.  IV* 

cauHa,  folcm  animo  tantum  confpicuum,  formam  efle  ait  &  exemplum 
lis,  qui  oculis  cernitur;  Dianam  fpeciem  efle  lunae  illius,  quam  cernimus:  cx11^ 
in  reliquis  pergit  Numinibus.  Denique  Aegyptiorum  quoque  Theologos  jam  an¬ 
tea  vidimus  perfuafum  aliis  cupivifle  ,  fefe  in  illis  animalibus ,  quae  confecra 
Gjopublice  habebant,  aeterna  illa  rerum  exempla  feuDeos  intelligibiles ,  tamquam 
imaginibus  quibusdam  &  fignis,  colere  ac  venerari. 

Ipfe  certe  Philo  fcitis  tantopere  dele&abatur  Platonicorum ,  ut  Deum  ftatuere  > 
antequam  mundum  hunc  corporeum  &  oculis  fubje&um  compararet,  alium  arcto* 
typum  &  intelligibilem  ‘condidifle.  (*)  (e  fat)  -f  o&m  mnu  turpo*  hu‘*( 

yeztf  ‘srfttZinmi  r  \ci jtsv  ,  *r*  xpuc&<&  citroopixru  KW  rtfytitypcdi  r  rup*?*? 

iimcyxw?) ,  7rpt<r£vnpv  rtunpor  dzeiKpvi<rux ,  rvraZroc  'ftjyj ,  onc  ov 

wjjtw  '  £  3  c-x  t  iliuv  cuvisu-m  xeVjUov  i»  rerru  t>v<  tttiivxjov,  Deus  , 

decrevit  vifibilcm  huncce  mundum  condere ,  prius  formavit  fimulacrum  ejus  intelligm11 » 
wf  ad  exemplar  incorporei  Deoque  fimillimi  corporeum  abfolveret  mundum  ,  recenti# 
hanc  antiquioris  effigiem ,  totidem  complexurum  Jenfibilia  genera ,  quot  in  illo  intelh£*[ 
lia:  mundum  autem  illum ,  gai  e.v  ideis  conflat ,  fiffrx  eft  loco  ullo  dicendo  cogitarim 
circumfcribere.  Quid?  quod  ipfum  Mofen,  non  dubitat  feribere,  in  explicandis r  ' 
rum  originibus  hanc  philofophandi  normam  fequutum  efle,  &  in  quinque  pn1* 
Genefeos  membris  coeli  terraeque  intelligibilis  conftruttionem  enarrafle  ,  antequ^ 


'/6Ciuct'l@* ,  cHn  nu<nv  efedsju*  (parce,  o  cmAiv  ctcapuiio*  w  i&j  vc*]rov  y,Ahs  ‘®J£jfideiyr ,b 
r  A.  Itaque  ante  omnia  conditor  fecit  in  mundo  intelligibili  coelum  incorporeum ,  u 

terram  inviflbilem  ,  &  aeris  ideam  &  vacui :  -  deinceps  fecit  aquae  incorpoream  e 

fentiam  ,  itemque  fpiritus ,  denique  poftremam  lucis  feptimae ,  aeque  incorpoream ,  fcf  t*e 
plarfolis  intelligibile .  Sed  ab  eorum  tamen  abfuit  fententia,  qui  exempla  rerd^ 
que  formas,  quibus  mundus  archetypus  ex  eorum  judicio  repletus  eft,  totid^ 
efle  naturas,  animalia,  quin  Deos,  afleverabant.  Quamquam  (a)  alicubi  e 
genus  quoddam  narrat ,  quod  ,  quum  utriusque  mundi  pulcritudinem  nimio  P1^ 
fufpiciat ,  non  modo  ipfum  utrumque  mundum  in  Deos  transformat ,  fed 


(*)  De  opificio  p.  6.  (potius  p.  3.  4.)  (f)  P.  6. 

(a')  Alicubi  ]  Libro  de  confuftone  linguar.  decretum,  fi  proprie  accipiatur,  vehementi  p 
p.  345.  furdum  &  ineptum  eft.  Nec  enim  quisquam  .ejS 

(b)  Refertus]  Non  diffiteor,  fi  verba  pre-  lexerit,  quomodo-  exemplar  hujus  mundi,  e%f0n* 
mantur  Platonicorum  ,  jureque  cum  illis  agatur  &  rerum  formis  conftans  ,  divina  efTe  P  ^ 0c 
fummo  ,  omnia  huic  familiae  confe&aria  recte  queat.  Verum,  fi  eorum,  qui  fapientia*? ^ 
tribui,  quae  hic  a  do&iffimo  viro  crimini  atque  genere  reliqui*  praeftant,  dogmata  &  dic  ^ 
vitio  dantur.  Scio  quoque,  non  dcefle  hoc  in  ge-  paullo  curatius  expendamus,  parum  Pr0Plrjj  fibl 
nere  ,  quorum  tam  aper.e  ftolidac  ac  dementes  efle  ab  illis  pronuntiatum  ,  fentiemus. 
funt  fententiae,  ut,  qui  purgandis  illis  &  cxcu-  aliud  obfcuri  hi  magillri  volunt,  quam  hoc  •  ^ 
fandis  ftuderc  yellct,  in  ingenium  fuum  &  ipfam  dum,  quem  archetypum  appellant,  in  at^m0d ^ 
veritatem  graviter  peccaturus  eflet.  At  fi  genera-  nitatis  hypoftafi  latere  reconditum ,  quema  ^ 
tim  tamen  &  in  univerfum  hujus  generis  difcipli-  verbi  cauira  in  Ciceronis  ingenio  &  fo™13  antC' 
na  conii  deretur ,  neque  ex  hujus  vel  illius  aeftime-  cies  Librorum  de  natura  Deorum  exltaba  > 
tur  commentariis ,  erit  forte  nonnihil,  quod  pro  quam  ab  eo  litteris  mandarentur,  aut  e  ficf1 
illis  dicere  hic  liceat.  Verum  eft,  alteram  divi-  hypoftafi  divina  omnes  omnium  terutf» »  m  c[ gg 
nitaus,  quam  credebant,  hypoftafin  mundum  ab  &  exfiftere  ulla  ratione  po(Tunt,  forI^  .  iij  t0lU' 

illis  vocari  archetypum  &  ex  ideis  conflatum:  quod  efle.  Quod  fi  ita  fefe  habet,  diu  p  tUr, 


§.  3  6.  Mundus  Platonicorum  intcHigibilis'. 


8  f  r 


varias  ejus  partes  divinis  honoribus  afficiat,  id  eft,  varias  mundi  inteltigibilis  for¬ 
mas  &  exempla ,  intclligibile  coelum  &  terram ,  folem  &  lunam ,  aeque  ac  majo¬ 
res  mundi  fpe&abilis  partes  veneretur,  feque  divina  rerum  exempla  in  rebus  ip- 
fis,  quae  fub  oculos  &  fenfus  cadunt,  revereri,  didlitec.  Verum  hoc  fcholae 
Platonicae  inane  fomnium  ac  commentum  primo  quidem  illi  fuperflitionis  religio¬ 
nisque  generi ,  quo  nihil  fieri  ftultius  aut  abfurdius  poteft ,  gratiffimum  aperuit  la¬ 
tibulum.  Namque  Aegyptii  dum  beftias  confecrabant ,  ceteri  vero  populi  res 
inanimatas  merasque  aliarum  naturarum  affe&iones  in  Deorum  tollebant  conci¬ 
lium,  perverfiffimum  morem  hac  tuebantur  oratione,  divina  fefe  rerum  exempla 
in  his  omnibus  colere.  Deinde  haec  ipfa  do&rina  ad  fummam  adverfus  Deum  im¬ 
pietatem  omnisque  religionis  defpicientiam  re6ta  homines  ducebat  via.  Pauci 
enim  tam  callido  erant  ingenio,  ut  vel  cogitatione  aeternas  hasce  rerum  formas 
confequerentur ;  vix  ullus  vero  aderat ,  qui  iimulacra  ifta  aeque  firmiter  ac  certo 
exfiftere  fibi  perfuaderet ,  atque  res  ipfae ,  quae  fub  fenfus  cadunt.  Certe  forma 
&  imago  domus ,  quam  fibi  animo  archite&us  concepit ,  multo  minus  veritatis  (S c 
ftabilitatis  habet ,  quam  domus  ex  calce ,  lapidibus ,  &  materie  conftru&a  &  com- 
pofita.  Ita  vero  quum  affefti effient  animo  plerique  homines,  quid  evenire,  quae- 
fo,  poterat  aliud,  quam  ut ,  miflis  perennibus  rerum  formis,  toti  ad  res  fenlibus 
expofitas  converterentur,  fenfimque  in  eam  devenirent ,  qua  nihil  pietati  capita¬ 
lius  &  perniciofius  eft,  opinionem,  nullos  efle  Deos,  nifl  res  illas  naturales,  ex 
quibus  vitae  hominum  variae  utilitates  &  commoda  nafcuntur. 

Vides  itaque  ,  infinitam  Deorum  introduxilfe  multitudinem ,  aeternorum  qui¬ 
dem  &  a  mundo  fecretorum  ,  verum  uni  fummo  Numini  fubje&orum ,  qui  divi¬ 
nas  rerum  formas  divino  habitu  exornarunt ,  Deosque  vojjm  feu  intelligibiles  fece¬ 
runt.  Ex  quo  fimul  apparet,  juftiffimis  de  cauffis  eos  a  nobis  de  graviffima  cor¬ 
ruptione  divini  hujus  dogmatis  de  Trinitate  poftulatos  efle,  qui  alteram  ejus  per- 
fonam  mundum  efle  ftatuerunt  archetypum ,  omnes  autem  divinas  rerum  fpecies  tot 
efle  naturas  feparatas,  animalia,  quin  Deos,  efle  dixerunt.  Nec  enim  unus  erit, 
fi  hoc  credas,  hypoftafis  ifta  Deus,  led  mundus  quidam  Diis  plenus  &  ( b )  re¬ 
fertus. 


tur,  quod  Cudwortlms  hic  tantopere  huic  feftae 
exprobrat,  alteram  divinitatis  eorum  perfonam 
iem  fuifle  ex  multis  naturis  conflatam  &  coagmen¬ 
tatam,  feu  cumulum  &  acervum  quemdam  Deo- 
nim.  Quemadmodum  vir  eruditus,  cujus  animus 
infinitis  rerum  notionibus  &  exemplis  refertus  eft , 
ideo  tamen  a  nemine  fanac  mentis  pro  homine  ha¬ 
betur  ex  multifariis  naturis  concreto  &  compofito: 
ita  nec  divinam  rationem,  feu  alteram  Trinitatis 
pe!fonani  propterea  ut  congeriem  quam- 
fam  .,  r??fPe,a:ari'>  fas  eft,  quod  rerum  omnium, 

ex  quibus  hic  mundus  confiftit,  formas- atque  fpe¬ 
cies  continet.  Aflumo  nunc,  alteram  divinitatis 
Platonicae  hypojtajin  perfonam  efle  proprie  ac  ve¬ 
re  ita  dictam,  alioque  loco  id  mihi  expediendum 
re  fervo,  num  rettius  illi  conjiciant,  qui  eam  divi- 
?am  tantum  virtutem  effe  volunt,  habitu  perfonae 

his  philofophis  veftitam. 

verum  dicet  aliquis:  Omnes  tamen  fpecies  feu 


Se- 

ab  hac  fefta  Deos  efle  nuncupatos ,  nec  id¬ 
circo  dubium  cuiquam  die  poflfe ,  quin  hacc  altera 
perfoila,  de  qua  loquimur,  ingentem  Numinum 
turbam  finu  fuo  conclufam  geflerit.  Equidem  quos¬ 
dam  hujus  generis  locos  produci  pofle  confiteor, 
quibus  omnes  rerum  fpecies  Dii  appellantur.  At¬ 
tamen  hi  primum  pauci  admodum  funt  numero, 
deinde  ex  iis  tantum  feftae  hujus  philofophis  de- 
promti ,  qui  cerebrum  fibimct  ipfis  inanibus  con¬ 
templationibus  excuflifle  videntur  ,  denique  fine 
ullo  dubio  figurati  &  parum  proprii.  Equidem 
hominem  fui  compotem  ferio  fibi  umquam  perfua- 
fifle,  formam  &  fpeciem  arboris,  aut  vulpis  & 
leonis ,  aeternam  licet  &  ex  ipfa  Dei  ratione  geni¬ 
tam,  divinam  naturam  aut  Deum  proprio  fenfu 
efle ,  nullo  modo  crediderim.  si  flui  fucrunt  inter 
Platonicos,  quorum  effata  non  alia  quam  hac  ra¬ 
tione,  poliunt  exponi,  id  qllod  tamen  dub).to » 
rem  mihi  malim  eiie  cum  Phrygibus,  qui  iero 
Ooo  oo 


Cap.  IV. 


S42 


Spuria  Trinitas  Flatonica 


551  Sequitur  tertia  depravatio ,  quam  nonnulli  ex  Pythagoreis  &  Platonicis  antiquae 
Mofu  aut  Hebraeorum  de  Trinitate  doftrinae ,  cujus  unica  regula  &  norma  in  noj 
vi  foederis  libris  exftat,  intulerunt.  Tertiam  triplicis  divinitatis  perfonam ,  quam  £ 
ivxJw  feu  principem  animam ,  vocabant,  generi  huic  perfuafum  erat  innume¬ 
rabilium  animorum  ,  iigillatim  lllprum  ,  quibus  inferiora  gaudent  animalia,  quae 
partes  mundi  hujus  funt,  parentem  ac  genitricem  efle.  Neque  difparem  ducebant 
efle  fecundae  perfonae  ,  quae  i  mens  princeps  feu  intelligentia ,  dicebatur, 

conditionem,  ex  qua  infinitos  alios  r W,  mentes  feu  intelligentias  fmgularesf 

principe  illa  meliores  anima ,  procreatos  efle,  decernebant.  Quin  etiam  ad  fum- 
mam  principemque  perfonam  divinitatis ,  quam  to  tv  &  myxOov,  unum  &  bonum , 
vocabant,  hoc  fcitum  referre  audebant,  multas  fimiliter  imSxc  &  a^onfhx ,  unita* 
tes  &  bonitates  ,  quae  praellantia  mentei^  principem  antecedant ,  prodiifle  ,  au¬ 
tumantes.  Inilar  omnium  Procli  teftimonium  efto,  qui  in  (c)  Injlitutionibus  tbeo* 
logicis :  Mm**  ,  inquit  ,  $  to  iv  ct&  TC'  bdla ,  ^  $  vS.  -f  vffimv  me,  ^  $  v 

T  Ofduj  <p»w  Pojt  igitur  illud  primum  unum 

funt  unitates ,  01  poj t  iliam  primam  mentem  funt  aliae  mentes ,  &  poft  illam  primam  ani* 
finiam  funt  aliae  animae ,  pojl  univerfalem  naturam  funt  aliae  particulares  naturae.  A<J 

quem  locum  non  polium,  quin  praeteriens  moneapa  ,  Platonicos  hos  communi, 
quam  credebant,  feu  animae  mundi  communem  quamdam  <pCnv  feu  natu¬ 

ram  vere  exfiftentemlubjunxiffe  ,  quamquam  hactenus,  ut,  praeter  eam,  elTe 
quoque  alios  peculiares  a ly*e  rationes  gignentes ,  aut  principia  fingenti* 

&  formantia,  concluderent. 

Non  efl  vero,  cur  fufpicetur  aliquis,  Proclum  forte  folum  tam  fubtili  &  arguto 
fuiife  ingenio,  ut  yoeut  illos  induceret ,  atque,  praeter  principem  illam  mentem  & 
intelligentiam  ,  efle  aliud  genus  mentium  feu  intelligentiarum ,  decerneret,  quod 
non  modo  bonitate  ac  fapientia  nulla  ratione  mutabili  praeditum,  fed  etiam  im¬ 
mobile  prorfus  e  flet ,  eaque  de  caufla  omnes  ordines  animarum  ,  quas  natura* 
definiebant  femet  ipfas  cientes  &  moventes ,  longe  fuperaret.  Nam  &  multi  e* 
Platonicis  .alii  idem  prorfus,  quod  ille,  fcifcunt.  In  quibus  quod  (<Q  Plotinu* 
numero,  hic  ejus,  praeter  alios,  locus  facit:  *Ov  S*v*\oi  'j  ,  nfj  v*e  ™s9  c 4 

~  ‘  •  *  -  ***  *  #*  *  *  ”*  tia*i 

ffl 

fub* 


24&  jta*oW  iipfl.  Animos  ejje  tmmonaies ,  cr  quasvis  mentes  er  inteingen 
id  fu  frus  a  nobis  alias  probatum,  e jl.  .Quod  diftum  Picinus  his  verbis  explanat: 
£j>  fupra  infra  faepe  per  verba  Plotini  notabis,  plures  ejje  mentium  animarumque 


quidem  lapiunt,  at  fapiUnt  tamen  aliquando,  quam 
cum  ejusmodi  philolbphis  ,  quos  verborum  fuo- 
fum  poteftatem  ignoraife ,  certus  fum. 

At  Deos  tamen  »•*!£«  feu  intelligibiles  omnes 
praedicant  Platonici.  Hi  quid  funt  aliud,  quam, 
jerum  fpecies  feu  formae  &  ideae?  Ita  quidem 
doftifli  mus  Cudwortlius  cum  aliis  exiftimat,  quo 
fententiae  fuae  pondus  addat.  Sed  mihi  Tatius  vi¬ 
detur  ,  hic  etiam  cum  illp  divortium  Tacere.  Ex¬ 
ponam  tribus  verbis ,  qujnam  fint  Dii  teu  in- 
telligibiks  ex  Platon ficorum  decretis ,  fi  quidem  per 
fummam  hujus  familiae  obfcuritatem  mentem  mihi 
eorum  perfpicerc  licuit.  Dii ,~tt  non  generarim  Tunt 
omnium  omnino  rerum  formae  &  fpecies  ,  fed  ca- 
^um  tantum ,  quae  uPjatocicis  Deorum  in  numero 


habebantur.  [Apud  Pcrphyrium  de  abfltn.  L  ^  ‘ 
34.  p.  75.  Dii  fi ^  veri  videntur  Dii  efle,  fi11! 
beneficia  tribuunt  mortalibus.  Statuis  opponuntur* 
ex  quo  apparet.  Deos  .««]««  Numina  efle ,  fiua 
fola  cogitatione  comprehendi  debent.]  Certuu» 
erat  huic  generi,  omnium  rerum,  quibus  univeg 
fitas  haec  abfolvitur,  aeterna  in  Deo  exempla  & 
formas  .exfiitifle.  At  inultas  hujus  univerlitat 
partes,  fidera  in  primis,  folem  ,  lunam,  &  am.» 
in  quibus  animam  &  vitam  inefle  putabant,  V 
apud  eos  habebantur.  Horum  itaque  Deorum  n 
poterant,  quin  etiam  ab  aeterno  formas  & ‘Pe^‘ ^ 
exilitifle  in  Dei  ratione  conftitucrcnt.  Hae  ^ 
mae  fpcciesque  Numinum  Dii  funt  illi.  qUOSf'*»nJ 
fchola  nominat  Platonica.  Parum  digna  1  ^ 


§  3* 


jcala  cjl  naturae . 


8+3 


Jl  antias  inter  fe  diflin&as ,  quamvis  inter  eas  unio  Jit  mirabilis .  Similiter,  quod  Pro» 
c/«f  excellentius  aliquid  &  nobilius  fingit  mentibus  illis  immobilibus ,  tametfi 
multiformibus,  quas  vUk  nuncupat,  nec  modo  unam  perfedtiflimam  bonitatem  & 
tmkatenr,  fed  &  ordinem  quemdam  fingulariurii  heriAdutn  ,  monadum ,  &  agalhoteton 
illis  praeponit,  id  pluribus  quoque  aliis  placuit,  in  primis  autem  SimpliCio ,  cujus 
haec  verba  funt  :  (*  )  ’A kewrx  <n  ayaQsv  <ru  7*  irpuroc,  K)  t*  Jixsaa, 

TO  TO  |U€V  TT^icTK  tco/Toj  opotco  exora  -J  plx  cl^tTVi 

snJl.us  dfaXf&Tttfe ,  ^  fdae  era?  ,  »J  jzzmtc  ,  rroJXaf  ye//2£f  7/>/o  /tf,  quod 

bonum  e(l ,  omnia  producit ,  tam  media ,  quam  prima  &  pojlrema  :  verum  prima  quidem 
fibique  cOntigita  fimilia  fibimet  ipfi  producit bonitas  multas  bonitates ,  £?  unet  Jimplici - 
tas  atque  unitas ,  quae  omnes  alias  fuperat ,  multas  unitates.  Quae  confeqUuntur  ver¬ 
ba,  ea  Simplicium  benades  illas  &  auioagathotttes  pro  naturis  habuiffe  feparatim 
exfiftentibus  &  interiori  fenfu  praeditis,  declarant :^  ( f )  Trf  2w  ?rp»™  7  g 

VTfuTu  dyatei  ?4S  ™  «fjV  b[AQ$v\s  ,  CSX  6^91  5  «>*$*\  «xiVijSe  or(£  ^  ««fra . 

^  w  t|  ou/Vjj  ««  puKotej&rrJt  Ityvpfyj»  ,  Crien  ^  ctyxfjii ,  ctt  o£^7r«j<*$o<ivrE?  eVr. 
Jlc  prima  illa,  quae  a  primo  bono  producuntur ,  quia  cum  hoc  cohaerent ,  a  bonitate  non 
recejjerunt ,  quum  immobilia  &  immutabilia  fint ,  &F  in  eadem  femper  beatitate  collocata 
non  indiga  boni ,  quia  per  fe  bonitates  Junt.  Poftea  ad  quoque  progreditur  Simpli¬ 
cius,  quos  docet  naturas  quidem  efle  his  inferiores,  de  quibus  dixerat,  neque  ex 
fefe  bonas,  xdmetpxQxt,  fed  ex  aliena  beneficentia  &  liberalitate  ,  attamen  ipfa 
natura  fua  immobiles  :  ex  quo  confici,  fubjicit,  eos  nullo  modo  deteriores  fieri 
‘pofle,  aut  bonitatem,  quam  aliunde  ateeperunt  ,  amittere.^  Haec  lidet-  ita  fefe 
Tiabeant,  non  pofliim  tamen,  quin  ingenue  confitear,  videri  nonnullos  ex  Plato¬ 
nicis  nomen  benades  nonnumquam  alio  friifa  adhibere,  eosque  nihil  aliud’ indicare, 
quam  illa  rerum  exempla  ,  quae  divinae  obvertentur  menti,  de  quibus  paiillb  ante 
loquuti  fumus.  Secus  illi,  qui  primi  Platonem  &  Pytb agor am  fequ uti  funt ,  qUOs 
iftas  rerum  formas  non  benades,  fed  numeros,  dixifie  novimus. 

'Magnam  crgO  Deorum  inferiorum  ,  at  fiipramundanorum  tamen  &  aeternorum, 
turbam,  praeterillos  !h*e ,  feu  mtelligib.ilcs  Deos ,  in  lucem  protraximus. 
^parent‘$4iir,  urfaepiflime  vocanttir  amicis  fuis,  'mxtsi,  Dii  b£iradici  fc\i' mona¬ 
dici,  fiye  greges  henadum  ,  unitatum  ,  &  autoagatboteton ,  bonitahmf  item  Dii  intel- 
'Jeftuales',  Sto)  vatptl ,  five  noes mentium  nimirum  &  intelligentiarum  immobi¬ 
lium  (?)  examina. 


C*)dn  Epifoti.  Eachir.  p.  9.  j.  tii 

haec  otioforum  ingeniorum  ludibria  ,  in  quibus 
nec  faUs  aliquid,  nec  lucis  elt,  quae  diligentius 
I  erudito  explicarentur,  nifi  eflent 

..Vg,rlfJIan°s ,  qui  ad  corrumpendam  veritatem 
V  JSi  ^!H‘?KtertntUr«  &  P^e  his  , glandibus 
yertie  fapicntike  frncVu-S  propemodum  fpernerent. 

Ce  )  Injht  thcol  ]  ;lIac  procU  Introductioni  dd 
Theolppam  TMniccnh  funt  adjeftae  ,  &  Capiti- 
his  an.  cohrajit.  Verba,  quae  hic  afterpntur, 
exftant  Cnp.  21,  p.  426. 

Plolinum  ]  Libro ,  -quod  ens  unum  idemquh 
JfKHr  totum  ejt  Ubique  ,  Ennead.  VI  Lib.  IV. 
ro:  y.  c 53.  Sed  multis  mihi  -videtur  opui 


cfTc  machinis ,  antequam  ex  his  Plotini  verbis  co¬ 
gi  queat,  omnibus . fubtilitatibus  illis  metaphyii- 
cis,  quibus  mififice  Procli  pafcebatur  ingenium» 
hunc  etiam  philofophum  fuiire  deditum.  Non  is 
eft  Flotinus ,  qtietn  laudem ,  aut  numquam  ftnsc 
purgataeque  ratioiiis  leges  violafTc  inucni.  'Gertus 
lum  e  contrario,  hominem  hunc  furoris  cujusdatft 
phllofdphici  genere  ita  e  (Te  faepenmnei-o  abreptum. 
Ut  dc  fanitate  &  anrimi  ftatu  dejfceretuf.  At  Proclo 
tamen  perfpicuitate  praeftat,  neque  tot,  quot  ille, 
vaniffimTs'  cbmmentis  fcatet.  . 

ftf)  Examina  1  Vid;  de  hi»  Ens  Proclum  Theol . 
Platonici  Lib.  b  Cap.  '13-  P*  38*  /»  '  i  ' 

Ooo  00  a  CT)  c'* 


Spuria  Trinitas  Platonica 


Cai>.  IV. 


Ceterum  «'«  ifti  Mpl  U,  id  quod  ante  jam  monuimus,  ex  judicio  feflae 
tllius  cui  ortum  debent ,  ordinem  conlhtuunt  naturarum  animis  cunctis  nobiliorum  • 
ex  quo  confequitur  ,  ipfam  principem  omnium  animam  ,  feu  tertiam  Tnnita 
Platonicae  hypoftafm  infra  eas  efle  pofitam.  Rurfus  inouoi  five  henades , 
«rivocantur,  aut  fimplices  monadicique  Dii  rlxe  omnes  dignitate  ac  praeftantia  iap 
J5rant  ipfamque  ideo  fummam  mentem,  five  alteram  divinitatis  perfonam  poft  W 
relinquunt.  Uterque  vero  ordo  hic  Deorum  aeternus  &  perennis  ab  his  philofophW 
dicitur.  At  nihilo  tamen  minus,  quum  naturae  tantum  fint  lingulares,  non  auten 
univerfales,  certe  is  erraverit ,  qui  ex  rerum  genitarum  &  conditarum  nurner 
eas  exemerit.  Quod  fivero  ad  res  pertinent  conditas ,  confentaneum  omnino  eu, 
ipfam  fecundam  tertiamque  Trinitatis  hujus  perfonam ,  five  primam  mentem 
principemque  animam  in  rerum  quoque  genitarum  numero  collocare.  Neque 
enim  fieri  poteft,  utres  quaedam  coudita  &  creata  fuperioi  fn  re  nec  genita 
condita  Quamobrem  Proclus  &  quidam  alu  homines  Platonici  Trinitatem  hanc 
non  fecus  interpretantur  ,  ac  fcalas  quasdam  naturarum  in  hac  rerum  uniyerfitate, 
in  quibus  certis  gradibus  a  principe  maximaque  omnium  natura  fenfim  ad  minores 
inferioresque  naturas,  ad  animos  usque  animalium  cogitatione  defendatur.  Qg 
ratione  Proclus  adduci  fefe  palTus  eft,  ut,  quo  fcalas  iftas  perficeret,  tribus  his<? 
rerum  claffibus  &  ordinibus  quartum  ,  eumque  tertio  ordine,  qui  animos  co» 
pleftitur  inferiorem,  adderet,  naturarum  nimirum  claflem.  Haec  ultima  eftt* 
milia,  quam  ea  mundi  pars,  in  qua  patiendi  facultas  eft,  corpus  fcilicet  &  toi 
teria,  continuo  in  rerum  natura  excipit  &  fequitur.  Ergo ,  rebus  omnibus  c. 
cumfpeais  fcalae  illae  rerum,  quibus  genus  hoc  naturas  compleaitur  corpore  r 
cretas  non  tam  tribus ,  quam  quatuor ,  conftat  gradibus  &  claffibus  rerum ,  nequ 
Trinitas  idcirco  proprie  appellari  poteft.  Harum  claffium  altera  nobilitate  vine 
alteram;  atque  omnes  totidem  veluti  funt  orbes  feu  fphaerae,  quae  mutuo  quide» 
fefe  contingunt,  nec  tamen  parem  dignitatem  obtinent,  fed  gradu  feiunftae  fun  ; 
Prima  benadum  eft,  feu  unitatum:  altera  noes ,  mentes  feu  mtelltgentias  comprehendit 
ad  tertiam  animi  referuntur:  quartam  denique  naturae  conficiunt.  Singulas  hasc 
dafles  rerum  exiftimant  hi  philofophi  conftareuna  principe  ac  umverfali  natur. . 
quae  bona  fua  ex  fe  ipfa  habet,  nec  aliunde  accepit,  totamque,  capitis  inftar.  t 

miliam  gubernat ,  multisque  Angularibus  naturis  .quibus  omne  quod  habeo 

aliunde  venit.  Una  igitur  eft  princeps  &  umverfalis  benas,  multae  Angulares : 
inferiores  benadcs:  una  mens,  &  intelligentia  rerum  omnium  princeps,  multi  ^ 
nores  &  fecundari!  ,=«  feu  inteliigentiae :  una  princeps  &  umverfalis  anima,  >n' 
merabiles  rurfus  animi  fecundarii :  denique  una  natura  umverfalis,  at  infinitae  > 


(/)  Contaminatam  effe\  Refte  vir  doclifllmus 
^  ingeniofe  in  has  metaphyficas  novorum  Platoni¬ 
corum  argutias  kivebkur,  quae  cum  per  fe  futi¬ 
les  &  obfcurae ,  tum  propius ,  fi  accurate  ponde¬ 
rentur  .  ab  impia  «prum  abfunt  fententia ,  qui 
j)eum  &  hanc  rerum  univerfltatem  differre  negant. 
-Scd  in  omni  tamen  hujus  feclae  Theologia  &  phi- 
Jofophia  exploranda  hoc  regulae  inftar  adfcifccn- 
dum  mihi  videtur ,  Fcnfu  molliori ,  quam  primus 
.poftulare  videtur  verborum  adfpectus,  dicta  ejus 
«fle  interpretanda ;  quae  u  ordinario  accipiantur 


fenfu,  fummam  certe  fpirant  amentiam.  J‘ngon, 
ris  eft ,  quam  adhibet  genus  hoc ,  diftio,  &  a 

fuetis  humani  fermonis  legibus  vehementer  ren. 

ta  :  quod  quum  non  animadverterent  docu*1.^ 
■quidam  viri,  opiniones  ei  adfcripferunt  ftu 
mas,  a  quibus  tamen  alienum  fuiffe  videtur. 
bus  fere  omnibus  corporeis  fpretis  ac  negi  ^ 
philofophi  hi ,  toti  contemplationibus  ”nmcrl Vant, 
nili  formas,  notiones,  &  ideas  rerum  car-  ^ 
quarum  ,  ut  foecundiflimis  erant  ingemis,  ^ 
paucas  diltinftiQjics  counniofl^hantur.  u 


§•  36.  fiala  cjl  naturae.  8f> 

gulares.  Ex  his  rebus,  praeter  fummum  illud  ii  «,&  ro  unum  &  bonum, 

primam  mentem,  &  principem  animam  ,  omnes  generatim  lingulares  unitates  feu 
henades ,  &  noes  feu  mentes ,  denique  omnes  animos  humanis  animis  praellantiores 
Deorum  honeftabant  nomine.  At  hominum  animos ,  &  qui  his  minores  funt ,  quar¬ 
tum  denique  rerum  ordinem  ,  qui  naturarum  dicebatur  ,  Numinum  excludebant 
agmine.  Nec  enim  aliquid  divinum  haberi  polle  putabant,  praeter  id,  quod  ra¬ 
tionis  particeps  homineque  majus  effet.  Varias  itaque  Deorum  conftituebant  fami¬ 
lias  dignitate  difpares  &  ordine,  praetereaque  Deos  omnes  in  «<AW ,  aeternos ,  & 
ywjjrsV,  feu  generatos ,  &  certo  tempore  fadtos  partiebantur.  At  nusquam  tamen 
difcrimen  illud  ,  quod  Deum  proprie  lic  diClum  resque  creatas  ab  eo  fegregat, 
aperte  ac  perfpicue  demonltrant,  neque  docent  usquam,  quo  loco  in  his  rerum 
fcalis  vera  definat  divinitas,  resque  faCtae  atqae  generatae  incipiant.  E  contra¬ 
rio,  dum  divinitatem  certis  gradibus  diftinguunt,  atque  defcendendo  diminuunt  ve- 
luti  femper  &  extenuant,  commiffuram  illam ,  quae  Deum  resque  genitas  conjun¬ 
git,  fic  fenlim  obducunt  &  elimant,  ut  totam  fere  deleant,  nec  ullum  relinquant 
veltigium  differendae  illius  ,  quae  Deum  ejusque  opera  fecernat.  Deum  videntur 
affirmare  resque  ab  eo  faCtas  non  differre,  nili  gradu,  neque  haec  vocabula,  Deu s 
&  res  condita ,  ipfius  naturae  diverfitatem  indicare  ,  fed  dotes  tantum  &  ornamen¬ 
ta  minora  vel  majora.  Ita  vero  quis,  quaefo,  non  intelligit  turpiter  veterem  de 
tribus  principiis  doctrinam  ab  hoc  genere  (/)  contaminatam  effe? 

Conflat  jam,  ut  arbitror,  qualis  illa  fit  Diatonis  Trinitas,  quam  opponimus  ei ,654 
quae  inter  Chriflianos  recepta  efl.  Ipfa  quidem  fi  fpedletur,  ut  in  fe  eft.  Flato - 
nis  de  tribus  principiis  doCtrina,  ac  in  prima  ejus  femina  &  fundamenta  inquira¬ 
tur,  Chriflianorum  nullo  modo  adverfatur  dogmati,  vixque  dubitare  licet,  quin 
eam  Flato  Hebraeorum  MoJisquQ  fcids  ore  quondam  propagatis  debeat.  Verum 
exfliterunt  ex  ejus  Pythagoraeque  affectatoribus  non  pauci  ,  qui  fandtam  hanc  & 
veterem  difciplinam  perverfe  interpretati  funt ,  ingenipque  depravarunt  &  corru¬ 
perunt:  quod  quidem,  fi  naturam  hujus  dogmatis  cogites,  quod  myfterii  plenum 
efl  &  arduum,  minus  admirabile  videri  debet.  Hujus  generis  ex  commentationi¬ 
bus  Trinitas  illa  prodiit ,  quae  differentiam  omnem  tollit  inter  Deum  resque  fadtas 
a  Deo,  cundtosque  limites,  quibus  utrique  fejunguntur  ,  removet,  divinitatem 
deorfum  femper  eundo  continuo  deprimit  &  imminuit,  at  fimul  auget  &  multi¬ 
plicat,  neque  defiftit  antea,  quam  Deum  in  corporeum  huncce  orbem  detruferic 
&  immerferit.  Huc  autem  ubi  ventum  erat,  latius  etiam  ut  ferperet  malum,  di¬ 
vinaque  natura  &  ratio  ad  partes  quoque  mundi  animatas,  ftellas  &  daemones, 
transferretur  ,  &  propagaretur ,  neceffe  erat.  Quare  redte  atque  fapientcr  fen- 

tiunt, 

tem  notionibus  &  exemplis  rerum  quo  commodius  femper  ob  oculos  habebit  pontum ,  Platonicorum 
philofophari  poflene,  moris  erat  illis,  in  perfo-  libros  legens,  is,  vereor,  ne  interdum  pcflimus 
nas  &  Deos  animi  fui  notiones  transformare ,  ne-  eoriun  interpres  evadat.  Atque  hacrati°!ie>  inea 
quefecus  de  illis,  qUam  de  Diis  &  animalibus,  quidem  fententia ,  quae  de  Diis  e  [Tentibus,  in- 
verba  facere.  Idem  noflris  philofophis  ufu  venire  telleUmlibus ,  heniaeis ,  &  ncfcio  quibus  aliis  Pro¬ 
videas,  qui,  quas  animo  conceperunt,  rerum  cius  &  focii  ejus  differunt,  fpettanda  funt.  Ipfa 
fpecies  &  notiones  non  raro  ut  naturas  fibi  fiflunt  hominum  verba  ii  intuearis,  de  Diis  vere 
per  fe  conflantes,  atque  de  virtutibus,  de  eo,  &  dc  naturis  per  fe  conflantibus  cos  agere,  jura- 
«juod  pulchrum,  bonum,  juflum  ,  infinitum  di-  res.  Quod  fi  vero  totum  doArinac  contextum pro- 
c‘tirr,  non  aliter  differunt,  quam  fi  de  homi-  pius  infpicias,  &  dc  hifce  Diis  quaenam  praedi- 
Cibus  iaftituta  ipus  effet  oratio.  Hoc  qui  non  cent,  feifeiteris,  vix  dubitabis,  quin  parum  pro- 

Ooo  00  3  Flc 


8|tf  Chrijlianae  Trinitatis  Cap.  IV.' 

tiunt,  qui,  do£lriria  ifta  duce,  huc  unice  ferri  homines,  contendunt,  ut  infini- 
tam  fibi  conftituanc  Deorum  multitudinem,  mundumque  ipfum  &  res  a  Deo  pro¬ 
creatas  divino  cultu  &  honore  afficiant.  Haec  dum  feribo ,  non  polium ,  quiii 
fimul  memorem,  hanc  unam  Platonicorum  fe£tam  primis  rei  Chrillianae  tempo¬ 
ribus  Servatoris  noltri  difcipulos  publicis  feriptis  aggreffam  effe.  Celfum  quideiri 
Origenes  fufpicatur  Epicureum  fuifle:  fed  perfpicuum  tamen  eft,  Platonici  homi¬ 
nem  perfonam  faltim  libi  adfcivilFe.  Cauflam  rei  hujus  duplicem  opinor  elTe:  Pri¬ 
mo  enim  familia  haec,  quae  Platonis  &  Pythagorae  in  verba  juraverat ,  reliqui3 
omnibus  religiofior  erat,  proximeque  ideo  ad  Chriftianam  difciplinam  veritatem*5 
que  divinam  accedebat;  hominum  licet  contingere  pollet  vitio,  ut,  quemadmo¬ 
dum  res  optimae  deterrimae  ,  fi  corrumpantur,  fiunt,  ita  melior  haec  philofopffi* 
in  peffimam  omnium  commutaretur.  Quamobrem  etiam  majori  fiducia  &  forti¬ 
tudine  ,  quam  reliquae  feclae ,  opes  Chriltianorum  invadere  ac  debellare  poterant. 
Deinde  Platonicorum  praeceptis  &  dogmatibus,  ut  quidem  vulgo  intelligebantur, 
nulla  erant  aptiora  &  magis  idonea  ad  multitudinem  Deorum  cultumque,  quefll 
tot  Diis  afferebant  gentes,  tuendum  &  (g)  defenddndum. 

Quod  ad  Chriltianorum  vero  Trinitatemattinet,  tria  proferre  ftatui  in  medium» 
quo  vis  hujus  dogmatis  &  fententia  lic,  uti  fas  eft ,  pateat.  Ergo  primum  noftrarrt 
Trinitatem  animadverto  non  conflare  nudis  nominibus  &  vocabulis ,  aut  uniu* 
ejusdemque  rei  &  naturae  imperfe&h  notionibus.  Tale  fi  quis  enim  probet  Trh 
nitatis  genus,  ei  non  difficile  erit,  in  ipfa  prima  Platonis  hypoftafi,  quam  tI  ** 
<*J5&  rSyxQov ,  unum  &  bonum ,  nominat,  &  fortalfrs  etiam  in  prima  divinitatis  perfoj1 
na,  quam  Chrijli  confitentur  affectatores ,  eam  reperire.  Bonitas  exempli  cauffa» 
fapientia  feu  intelligentia,  voluntas  denique  feu  agendi  facultas  tres  funt  uniu* 
perfonae  hujus  ,  imperfectae  licet,  notiones.  Equidem  Plotinum  non  ignoro  tatrt 
ingenio  in  fublime  ferri ,  ut  primum  fumnmmque  rerum  omnium  principium ,  ^ 
quod  perfeCtiffimo  modo  limplex  &  unum  fit ,  neget  variis  cogitationibus  &  Intel; 
ligendo  diftineri  ftatuatque,  illud  ne  femet  ipfum  quidem  ,  fi  vocabulis  propi*^ 
velimus  uti,  dici  poffe  intelligfere  ,  r:«v  'uujtI.  (*)  Sed  idem  tamen  philofophu* 
idcireo  nulli  fas  effe  adjicit ,  excellenti ffimam  hanc  naturam  rerum  ignaram  auc 
infipientem  exiffimare :  hos  enim  loquendi  modos  in  ejusmodi  tantum  res  vadere» 

qiia£ 

(*)  Enn.  VI.  Lib.  VII.  C.  37.  (Libro:  quomodo  idearum  exftitit  multitudo,  atque  de  ip^ 
bono  p.  729. )  '  . 

pric  loquuti  fiot,  &  notiones  perfonarum  &  Deo-  ferri. cum  his  velim,  quae  ipfe  paullo  poft 
rum  habitu  ornaverint.  Omnes  i  ut  -tferbo  effe-  vsorthus  ad  excufaiidos  Platonicos  de  di*5liorie  e0-- 
tam,  quod  fentio,  hi  Dii  Platonicorum  nihil  funt,  rum  difputat. 
quam  variae  jn  divina  intelligentia  notiones  &  mul¬ 
tiformes  rerum  ideae.  Tantum  cmim  fiutc  familiae  (g)  Defendendum  ]  De  philofophia  Ceiji, 
robur  &  aes  circa  pectus  erat,  ut  ipfam  divinarar  Origenes  repreflit,  dedita  opera,  fi  Deus  coni1* 
Intel  1  ige nt i am  non  vereretur  pertentare,  infinitam--  liis  meis  faverit,  ad  Origenis  libros  commentabor 
que  lummi  Numinis  fcientiam,  non  fecus  ac  Ma-  Red  e  Cudworthus  animadvertit,  hunc' Chrifti^ . 
thematici  pulverem  radio  diftindiunculis  &  infice-  rum  hoftem  minime  ex  Epicuri  grege-  ftiifTe:  ' 

tis  vocabulis  deferibere.  Sed  cedam  facile  hac  genes  haud  dubie  cx  duobus  Celfis  unum  com* 
fententia,  fi  cui  aliter  poft  lectos  hujus  ordinis  du-  vit,  &  Epicureum  Celfum  cum  Platonico  confadl  * 
fces  ac  principes  videatur :  nec  invitus  illis  me  ad-  Caufla  praecipua,  propter  quain  nulli  fere»  Pra 
junxero,  qui,  re  bene  perfpeda,  concludent,  ni-  ter  Platonicos,  philofophi  in  primos  chr 
lhium  intclligendo  effecifie  hos  phHofophos,  ut  fcripferunt,  illa  fuit  line  dubio,  quod  haec  k  . 
fcmet  ipfos  haud  intelligcrent.  Legi  tamen  &con-  totum  fere  orbem  Romanum  tum  tcmp°riS  te^9. 


S.  3«. 


natura  &?  ratio . 


S4.7 


quae  intelligendi  vim  natura  habeant.  nZf  ftkv  $  ^  vo£v  dniR&i  Intelleftus  niji 
intelligat ,  demens  merito  judicatur.  Itaque  in  fummo  Deo  efle  fimplicem  claritatem 
quamdam  certumque  fplendorem,  largiri  videtur,  qui  omnem  longe  fuperet  intel- 
Hgentiam  &  cognitionem:  quemadmodum  ipfum  folis  corpus  certo  quodam  fulgec 
lumine,  quod  fecundariam  illam  lucem,  quae  proficifcitur  ex  eo,  multis  modis 
vincit.  Deum  autumat  vsW  *“t1w  ,  ipfam  cognitionem ,  appellandum  efle ,  quae  ipfa 
Hon  intelligat,  fleut  ipfe  motus  non  movetur.  Verum  fubtiliora  funt  haec  placita, 
quam  ut  ordinariis  placere  queant  ingeniis:  atque  ego  vix  ullum  efle  puto  morta¬ 
lium,  qui  par  fit  huic  dogmati  capiendo,  quod  fummum  illum  Deum,  quo  nihil 
exftat  auguftius  &  perfe&ius,  non  fe  ipfum,  neque  omnem  virtutis  poteftatisque 
fyae  ubertatem  &  amplitudinem  perfecte,  modo  licet  fimpliciflimo ,  comprehen¬ 
dere,  atque  nefeium  efle  eorum,  quae  ex  fe  ipfo  manant  &  prodeunt,  inculcat. 
Quamobrem  argutum  hoc  Plotini ,  ipfiusque  fortaflis  Platonis ,  commentum  tanto¬ 
pere  contemtum  eft  a  recentioribus  Platonis  amicis,  ut  hominis  illud  efle  duce¬ 
rent  mirifice  ingenio  abutentis,  nec  periculo  carere  putarent.  Sic  enim  Simplicius: 

*AJ5 yvwtnv  dvdyt uj  ^  aKfOTuAw  '  v  $  uv  n  T  \scs  cujrts  clyvcr.c? itr. 

Quin  &  cognitione  fumma  (Deum)  ejje  praeditum ,  nccejje  eft:  neque  enim  quidquam  a 
fe  creatum  (/;)  ignoraverit.  Similiter  (i)  Auguftinus  nonnullos  e  Chriftianis  refel¬ 
lit,  qui  aetate  fua  a oyov  feu  aeternum  verbum  veram  illam  efle  fapientiam  &  intel- 
gentiam ,  decernebant ,  cujus  ope  pater  ipfe  faperet.  ac  intelligeret :  hoc  enim 
nihil  efle  affirmat  aliud  ,  quam  verbum  in  notionem  imperfe&am  divinitatis  con¬ 
vertere.  Quamquam  quid  multis  hic  opus  eft?  Quonam  loco  Chrifliani  habeant 
eorum  opinionem,  qui  Trinitatem  nominibus,  vocabulis,  aut  Dei  imperfedtis  no¬ 
tionibus  abfolvi  exiftimant,  id  fatis  tum  declaratum  eft,  quum  Sabclhus  aliique 
fimili  ratione  fentientes  publicis  legibus  configerentur  &  condemnarentur.  Quare 
hoc  primum  certum  nobis  efto ,  tres  a  Chriftianis  in  Deo  hypoftafes  feu  perfonas 
conftitui. 

Alterum,  quod  de  trina  illa  divinitate,  quam  profitentur  Cbrifli  difcipuli ,  mo¬ 
nendum  mihi  efle  arbitror  ,  hoc  eft:  Altera  quidem  Trinitatis  noftrae  perfona 
generata  eft  ex  principe ,  tertia  vero  ex  prima  &  fecunda  perfona  procedit :  fed 
inde  tamen  haud  condci  debet  ,  fecundam  tertiamque  perfonam  res  &  naturas 

effe 

(*)  In  Epici,  p.  235. 


Verat,  reliquis  aut  ncgle&is,  aut  prope  deletis. 
Nec  tamen  fpernendae  funt,  quas  hic  vir  dottifil- 
*nus  profert ,  rei  hujus  rationes. 

‘-(A)  ignoraverit]  Specimen  hic  capere  licet 
tundoris  &  infanae  Platonicorum  fapienciae.  Pio - 
tinus  hoc  unum  volebat  inculcatum ,  quod  omnes 
latentur  ,  qui  re&e  de  divina  natura  exiftimant: 
Oeum  non  ita  intelligerc,  ut  miferos  mortales. 
Verum  modo  longe  perfettiori  atque  meliori ,  quem 
fiullum  humanum  ingenium  confequi  meditando 
Valeat..  Ita  11  loquutus  fuiflet,  &  ab  omnibus 
luiiret  intelle&us ,  &  in  nullius  reprehenfionem  in- 
J-urriflet.  Sed  Platonici  fuis  indignum  efle  ducc- 
«ant  ingeniis,  reliquorum  hominum  more  loqui, 
?Cc  quidquam  tam  retrufum  &•  abditura  efle  vole- 
0ant>  quin  id  fibi  patere:  &  apertum  e  flet.  Ita¬ 


que  fi  nihil  habebant,  quod  de  rebus  ipGs  dice¬ 
rent  ,  obfcuris  homines  pafcebant  vocabulis ,  & 
ignorantiam  fuam  fplendidis  tegebant  figuris  &  com¬ 
parationibus.  Superiori  faeculo  Thom.  Hobbefius 
imitatus  eft  Plotinum ,  &  fcientutn  Deo  proprie 
fic  dittam  derogavit  :  quod  tametfi  commode 
poteft  explicari ,  longe  tamen  tutius  omittitur, 
quum  graviflimis  erroribus  Occafionem  praebere 


IU 

0  Jtigujlinus]  Lege  initium  L&-  TVI-  de 
litat.  Cap.  2.  3./  p.  593.  ?p9.  T.  VIII.  Opp. 
in  eos  difputat,  qui  filium  dicebant  efle  la- 
itiam  cam ,  qua  pater  eft  fapiens :  cx  quo  fcito 
«equi,  monet  Augujlinus ,  patrem  fine  filio 


kk 


$4-8 


Chriflianac  Trinitatis  Cap.  iW 


efle  faftas  &  conditas.  Rationes,  cur  ita  fentiamus,  fequentes  habemus.  ^  Prin¬ 
cipio  utraque  haec  psrfona  non  eft,  quod  Arius  docebat,  cvx  fafta,  id  elt» 
minime,  quum  nulla  eflet  antea,  certo  tempore  coepit  ede  &  cxfiltere.  Neque 
de  illis  ulla  dici  poteft  ratione:  Erat ,  quando  non  erant.  Contra  ex  infinito  fuerunt 
tempore,  neque  aiia  ratione,  quam  ipfe  pater,  perennes  ac  aeternae.  Deinde 
binae  hae  perfonae  non  ab  aeterno  tantum  emanarunt,  fi  fas  ell  uti  verbo  hoc , 
verum  etiam  necefiario  exfiftunt :  ex  quo  efficitur,  fieri  nulla  ratione  pofle,  llC 
6j<5 deftruantur ,  deleantur,  aut  ad  nihilum  redigantur.  Jam  quis  nefeit  ex  lege  non 
minus  fanioris  Theologiae,  quam  philofophiae,  de  rebus  haud  dici  pofle  creatis, 
eas  ex  omni  aeternitate  fuifle ,  atque  nullo  pa£lo  exftingui  ac  diflolvi  pofle* 
Quamobrem,  quod  nec  efle  coepit  aliquando,  nec  exitium  &  interitum  metuit, 
id  nullum  omnino  dubium  efl: ,  quin  ex  rerum  creatarum  ordine  eximendum  fip* 
Sed  non  defuerunt  tamen  in  philofopnis,  qui,  praepollere  licet  ac  adverfa  veri¬ 
tate  ,  rerum  univerfitatem  &  aeternam  efle ,  &  ex  Deo  fataliter  &  necefiario  ema- 
nafle  ,  contenderunt :  cui  dogmati  hoc  efl:  conveniens,  ut  eadem  interitus  &  exi¬ 
tii  expers  habeatur.  Huic  generi  ut  occurramus,  addimus,  alteram  tertiamque 
divinae  Trinitatis  perfonam  non  propterea  tantum  extra  rerum  creatarum  num^' 
rum  efle,  quod  aeternae  funt,  quod  necefiario  ex  divinitate  emanarunt  ,  quod 
denique  tolli  ac  exllingui  nequeunt ,  verum  ideo  quoque ,  quod  funt  univerfaW' 
Utraque  nimirum  totam  rerum  naturam  omnesque  res  creatas  &  genitas  vi  fua  coiU- 
ple&itur  &  arcet,  idcircoque  infinita  duci  debet.  Contra  reliqua  omnia,  qu*c 
extra  Trinitatem  fan&iflimam  funt  collocata  ,  lingulares  tantum  naturae  funt  *c 
finitae.  Quocirca  fic  rationem  concludimus :  creatam  atque  genitam  nullam 
tui  pofl*e  naturam  intelligentem ,  quae  ex  aeterno  fuit  ,  quae  necefiario  exfittic» 
quae  aboleri  nequit ,  quae  denique  infinita  aut  univerfalis  effc. 

Sequitur  tertium,  quod  hac  in  caufla  ar6te  tenendum  efle  arbitramur:  Tfe5 
illae  hypollafes  feu  perfonae  unum  tantum  vere  ac  proprie  Deum  conficiunt.  Na^' 
que  primum  omnibus  una  tantum  eademque  voluntas  natura  inell ;  quod  quideijj 
Crigcnes  his  verbis  expreffit:  (*)  S,  r  dhvfiilotA ,  ^  r  ito  * 

,  o\(gi  Sio  rjj  dzrv&ccn!  7rp?yp*x& ,  w  j  rij  ofxovolet ,  tycj  t»)  avjuQamqt  ,  ty t/ 

•nTY.ii  $  ug.  Veneramur  nos  patrem  veritatis ,  filium  ,  qui  efi  veritas ,  ta^ 
quam  duas ,  fi  bypofiafin  fpe fiemus ,  naturas  ,  at  tamquam  unam  eamdemque  rem ,  fi  c°n\ 
fociatio  earum  ,  fi  fententiarum  concordia ,  fi  voluntatis  confideret ur  unitas.  Deinde  M 
fice,  fi  quidem  verbum  hoc  tantae  rei  magnitudinem  capit,  unum  quoque  uinC* 
atque  mutua  fefe  Tnzsyufrrt  &  c wvnxgl,  permeatione  ac  inexfifientia ,  comple6luntU  * 
Qua  de  re  Servator  nolter  fic  loquitur:  Ego  fum  in  patre ,  &  pater  in  me:  paterque » 
qui  operatur  in  me ,  haec  opera  perficit.  Fateor,  qui  fimile  confociationis  &  c°n 
jun&ionis  exemplum  in  rebus  quaerit  ereatis  ,  eum  magno  nihil  agere  conati» 
nec  usquam  talem  reperiri  unitatem.  Quod  fi  tamen  nosmet  ipfos  tantum  c°n. 
templemur  ,  habebimus ,  quod  nos  edoceat ,  fieri  omnino  polle  ,  ut  duae  d 
ftin&ae  naturae,  toto  licet  genere  disjun&ae ,  altera  corporea,  altera  expe^ 
corporis  ,  tam  arfto  confocientur  vinculo ,  ut  unum  fiant  animal  unaque  pf 
foiia.  Tanto  minus  fas  nobis  erit  ,  illhuc  in  difeeptationem  adducere ,  fierl 


(*)  Adv.  Celfum  p.  386.  (Libro  VIII.)  0j 

(  k  )  Proponuntur  ]  Romani  Pontificis  afleclas  tum  temporis  inter  Anglos ,  quo  abfurdo  de 
hilcc  ve;bis  jutliffimis  de  caulfis  reprehendit,  qui  fubjiantiatione ,  quam  vocant,  dogmati  cornu  ^ 


§.  natura  &  ratio*  H? 

queat,  ut  tres  divinae  hypoftafes  unum  Deum  conjun&im  &  fimul  conftituant? 

Quapropter ,  quidquid  illi  demum  clamitent ,  qui  religiones  omnes  afpernan- 
tur ,  ego  tamen  Chriftianorum  hoc  de  trina  divinitate  dogma  ,  etiamfi  humanis 
mentibus  non  omni  ex  parte  fit  pervium  nullis  tamen  redae  rationis  decretis  & 
praeceptis  repugnare,  nec  ad  res,  quae  fieri  nequeunt,  pertinere,  alacris  &  erectus 
tueor.  Novi ,  quae  fit  horum  hominum  perverfitas.  Omne  ftatim ,  cui  compre¬ 
hendendo  infamis  eorum  {lupor  non  fufficit ,  aut  quod  aegre  capiunt  animi  fatuis 
infedi  opinionibus ,  defpiciunt ,  atque  ftultitiae  ac  delirationis  arguunt :  quam  pro¬ 
pter  cauffam  nec  ipfum  ferre  Deum  volunt.  Cui  generi  utinam  fomenta  nequitiae 
interdum  non  fuppeditarent  ex  illis  aliqui,  qui  Deum  alioquin ,  religionem ,  &  Tri¬ 
nitatem  fatentur  die.  At  videmus ,  quosdam  in  eo  elaborare  unice  ,  ut  hoc 
dogma  cuius  hic  fanicatem  defendimus,  iliis  prorfus  adverfan  fcitis ,  oftendant, 
quae  mens  cetefoquin  &  ratio  humana  omni  dubio  &  controverfia  vacare  judicas 
Cujus  quidem  conlllii  parum  eos  honeftas  habere  caufias,  arbitror.  Na^mque  id 
agere  partim  videntur ,  ut  homines  hoc  modo  libimet  ipfis  fuisque  ratiocinationi¬ 
bus  eripiant,  idque  fine  ratione  cogant  credere,  quod  ut  credant,  e  re  ipfi  fua 
ducunt,  partim  ut  ingenia  eorum  in  facram  quamdam  adducant  fervitutem,  ne 
ab  aliis  abhorreant  nimis  ipforum  opinionibus ,  quae  nullis,  ni  fi  mente  captis,  pla¬ 
cere  queunt.  Tota  fcilicet  huc  redit  hujus  generis  ratio:  Nihil  eft,  quod  huma¬ 
num  magis  torqueat  &  excruciet  ingenium,  nihil,  quod  ab  omni  fide  magis  re¬ 
motum  fit,  nihil,  quod  fana  magis  ratio  repudiet,  quam  id,  quod  de  tribus  in  Deo 
perfonis  facrae  tradunt  litterae.  At  haec  tamen  quemvis  recipere  decet ,  qui  Ckrifti 
cupit  in  grege  efle.  Rem  tam  mirabilem  &  incredibilem  fi  oportet  nos  tueri , 
quid,  quaefo,  reliquum  eft,  quam  ut  cun&a,  quae  de  rebus  facris  narrantur  no¬ 
bis,  fine  mora  fufcipiamus ,  tametli  inopinata  videantur,  neque  ratione  ac  inge¬ 
nio  dimetiamur  dogmata ,  quae  nobis  ad  credendum  (&)  proponuntur? 

Verum  hos  nunc  miflos  faciamus,  atque  id  unum  demonftremus,  quae  Chrifii6yj 
difcipuli  de  Trinitate  docent,  etfi  rationis  noftrae  modum  excedant,  multo  ta¬ 
men  effe  magis  redae  rationi  confentanea,  quam  illa  Platonicorum  &  Pythago¬ 
reorum  ,  quae  ante  defcripfimus ,  de  tribus  principiis  fomnia.  Fili  inftar ,  quod 
in  hac  fequemur  difputatione,  tria  nobis  illa  erunt  momenta,  quae  modo  propo- 
fuimus.  Primo  igitur  id  animadverti  jubeo,  Platonicos  &  Pythagoreos  tertium, 
quem  vocant ,  Deum,  five  tertiam  divinitatis  perfonam  aut  ipfum  efle  mundum 
decernere,  aut  vero  4 lynjtr/Mov ,  tczkm  mundi  animam ,  quae  una  cum  corpore 
Tuo  ,  ipfo  nimirum  mundo ,  unum  animal  unumque  Deum  conftituat.  In  quo  pri¬ 
mum  requiro,  quod  per  hoc  dogma  nimis  lato  alteram  tertiamque  hypoftafin  in¬ 
tervallo  fejungunt :  deinde,  quod  plus  aequo  divinam  naturam  deprimunt,  Deum¬ 
que  resque  ab  eo  fa&as  temere  inter  fe  mifcent.  Quod  dum  faciunt,  viam  non  mo¬ 
do  muniunt  hominibus,  qua  univerfe  nd  mundi  hujus  cultum  &  adorationem  prope¬ 
rent  ,  verum  ad  iftud  religionis  genus  duces  funt ,  quo  nihil  fingi  poteft  ab- 
furdius  &  ineptius ,  ad  culturi  nimirum  eorum  mundi  membrorum  ,  qu?e  ani' 
ma  vacant ;  quippe  quae  partes  volunt  efie  magni  illius  mundani  animalis ,  feti 
fpe&abilis  Dei. 

r  Non 

*ionis  nonnihil  pararent,  difficultates  cum  dogmate  troni  cum  detrimento  relig‘onis  Chriftianae  fe&ac 

tribus  in  uno  Deo  perfonis  conjunftas  vehe-  fuae  commoda  &  falutem  quaerere, 

■meriter  exaggerabant,  ita  folent  hi  errorum  pa-  '  rr\  <» 

Ppp  PP  &  * 


Cap.  iv: 


Srja  ■  ■  ritiofa  tjl 

Non  fu m  ego  nefciift,  OrigtYiem  nonnnllosque  alios  ex  prifcis  ecclefiae  dolori¬ 
bus  cenfuifle,  non  totos  efle  illos  abjiciendos,  qui  Deum  mundi  efle  dicant  ani¬ 
mam.  Audiamus  ipfum  Origenem  ex  Libris  v&a  (*)  Sicut  corpus  noftrwn 

unum  ex  multis  membris  aptatum  ejl ,  ab  una  anima  continetur;  ita  &  univcrfum  mun - 
dum  vehet  animal  quoddam  immane  opinandum  puto ,  quod  quafi  ab  una  anima  virtute  Det 
ac  ratione  teneatur.  Quod  etiam  a  fan&a  fcriptura  indicari ,  arbitror ,  per  illud  ,  quod 
dictum  ejl  per  prophetam:  Nonne  coelum  &  terram  ego  repleo,  dicit  Dominus ?  Et  coelum 
fnihi  fedeSj  terra  autem  fcabellum  pedum  meorum.  Et  quod  Salvator ,  quum  ait ,  non  ejfi 
jurandum ,  neque  per  coelum ,  quia  Jedcs  Dei  ejl ,  neque  p*r  terram,  quia  fcabellum  pedum 
ejus.  Sed  &  illud,  auod  ait  Paulus:  Quoniam  in  ipfo  vivimus ,  &  movemur ,  &  fumus. 
Quomodo  enim  in  Deo  vivimus  fc?  «novtmnr  £?/«»iw  ,  nifi  quod  in  virtute  fua  univcrfum 
conjlringit ,  £?  continet  mundum  ?  Sed  hic  tamen  Origenes  Deum  duntaxat  perhibet 
ita  fpettari  pofle,  quafi  mundi  eflet  anima.  Mens  ejus,  fi  quid  aflequor,  haec 


(*)  Lib.  D.  C.  r. 

(/)  S.  Cyprianus]  Fallitur  vir  doftiffimus. 
Nec  enim  huic  fententiae  de  Spiritu  S.  celeberri¬ 
mus  faeculi  tertii  doctor,  Cyprianus,  addictus  fuit; 
nec  addittus  efle  potuit,  nifi  fibimet  ipfi  advcrfari 
voluiflet.  Etenim  mundum  quotidie  fenefcere, 
atque  lingulis  annis  de  priftina  virtute  fua  multum 
amittere  ,  tradit  Libro  ad  Demetri  anum  p.  216. 

217..  Quod  quidem  dogma  quomodo  is  commode 
tueri  queat,  qui  vim  illam,  qua  mundus  incitatur 
&  regitur,  ipfum  efle  Spiritum  S.  decernit,  equi¬ 
dem  non  perfpicio.  At  profeiTus  eft  fententiam 
illam  Emaldus  feu  Arnaldus ,  Abbas  bonae  vallis  , 
qui  faeculo  vixit  duodecimo ,  Libro  de  ca~d:nali- 
buf.  Chrifii  operibus,  &  quidem  Sermone.de  Spiritu 

5.. p.  143.  144.  ed.  Baluzii.  Error  inde  mana¬ 
vit,  quod  hic  liber  Cypriani  vulgo  folet  addi  ope¬ 
ribus,  olimque  Cypriano,  quum  artis  criticae  me¬ 
diocre  adbuc  lumen  eflet,  adferiptus  fuit.  Ea  ta¬ 
men,  qua  Cudvoorthus  hoc  fcripflt,  aetate  a  viris 
eruditis  jam  oftenfum  erat ,  ad  Cyprianum  hoc 
opus  nullo  modo  referri  pofle ,  a  Phil.  etiam  Lab- 
heo,  cu;us  opinionem  codices  multi  confirntarunt, 
de  Jcriptor.  ecclef.  quos  attigit  Bellarminus  Tom.  I. 
p-  239.  nominatim  Arnaido ,  quem  dixi,  alfertum 
erat..  Conferatur  Cafim.  Oudinus  Co  nin.  de  ferip- 
tor.  ecclef.  Tom.  II.  p.  1291.  Arnaldus  is,  quem 
modo  nominavi,  primo fpiritum  illum,  quem  Mo- 
fes  Gen.  I.  2.  fUper  aquas  volitafle  perhibet,  ipfum 
cfle  Spiritum  S.  decernit;  quam  fententiam  cum 
multis  aliis  antiqui  aevi  do&oribus  communem  ha¬ 
bet,  de  quibus  Jo.  Cafp.  Suicerus  videri  poterit 
Thcjauro  ecclefiajtico  Tom .  II.  verbo  n>iZp»  p.  755'. 
756.  &  Dion.  P  et  avius  Dogm.  theol.  Tom.  III. 
de  opificia  fex  dier :  Lib.  I.  C.  3.  £.  5.  p.  128. 
Deinde  veteres  id  philofophq^  quodammodo  intel- 
lfcxilfe,  perhibet,  ideoque  animam  mundi  comme* 
morafle,  cujus  vis  per  univcrfum  orbem  terrarum 

fit;  hajic,enim  animam  munii  ipfum  efle.  SpU 


ritum  S.  alio  licet  nomine  vocatum.  Eamdern  opi¬ 
nionem  multi  fequuti  funt  ex  illis,  qui  reccntiori- 
bus  temporibus  pro  veritate  religionis  Chriftiana® 
propugnarunt,  &  veftigia  Trinitatis  inter  gentes  a 
vera  religione  averfas  quaefiverunt,  Auguftinuf' 
Steuchus  Eugubinus,  Phil.  Momaeus ,  &  alii ; 
quibus  nunc  dicere  aliquid ,  inftituti  leges  vetant* 
Tuin  line  circuitu  pronuntiat.  Spiritum  S.  vinv 
efle  illam  feu  fpiritum,  qui  res  omnes  arceat,  con¬ 
tineat,  incitet,  regat,  &  vita  donet.  Hic  Spiri' 
tus  S.  omnium  viventium  anima,  ita  largitate  fU" 
fe  omnibus  abundanter  infundit ,  ut  habeant  omM* 
rationabilia  irrationabilia  fecundum  genus  futi11* 
ex  eo,  quod  funt,  &  Vlod  in  fuo  ordine  fuae  nnWf 
ime  competentia  agunt :  non  quod  ipfe  fit  fubJlantiaUfy 
anima  fingulis ,  fed  in  fe  Jingulariter  manens  de  pl£ ' 
nitudine  fua  difiributor  magnificus  proprias  efficiet*' * 
tias  fingulis  dividit  largitur.  Haec  duodecim^ 

exarata  funt  faeculo  ab  homine,  qui  fanttitat1* 
laude  fulgebat:  quo  faeculo  hoc  tamen  dogma  'J 
aliis  vehementer  notatum ,  &  infamiae  plenum  fd^ 
habitum.  Ita  verum  eft,  duos,  quum  idem  >erj' 
tiunt,  non  femper  tamen  idem  ffntrre,  multll,V 
que  ad  fententiarum  &  dogmatum  veritatem  &  ‘ 

fitatem  -digno Icendam- ejus ,  a  quo  traduntur,  auct 
ritatem  &  dignitatem  valere.  . 

Credo,,  multis  me  rem  gratam  ,  nec  inutu-‘ 
plane  fafturum ,  fi  nihil  novi  praecepiflc  bonu 
hunc  Arna! dum  i  breviter  oftendam  ;  praeicir^.. 
quum  Cudvuorthus  nofter  fententiam  hanc,  aC 
Angularis #&  Cypriano  privata  findet ,  int‘‘u 
ncc  aliquem  eorum,  qui  dogmata  veterum  Chi1 
norum  feriptis  explanarunt,  hoc  tractare  n<-R?‘  lf}i 
meminerim.  [  Ephraem  Syri  Teftim.  in  Ale**  a 
Bibi.  Orient.  T.  I.  Opinio  haec  ime  dm>  . 
Judaeis 'fluxit.  Vid.  Beaufobre  Hifi.  de_  s 

T.  II.  P-  171.  Liber  Cofri  p.  81.  3**jJ Cjiri- 
fcze,  quorum  monumenta  ex  pruius  ci 


§.  3 6.  ‘Trinitas  Platonica:  Bf* 

eft:  Deum  in  hoc  orbe  omnes  illas  obire  partes ,  quas  in  corporibus  fuflinent  ani¬ 
mae:  cunfta  enim  ab  eo  animari,  incitari,  ac^impelli ,  non  fecus  ac  fi  unus  omnium 
vera  efiet  anima  ,  omnesque  mundi  partes  viventia  ejus  membra  forent.  Nec  . 
fortaflis  illi  male  rationes  fubducunt,  cjui  Deo  plus  aliquid  efle  tribuendum  decer¬ 
nunt,  quam  ab  Arijlotele  tributum  efl:  ei,  qui  immobilem  quamdam  naturam,  feu 
tlulvtiJov  a’<nav  Deum  efle  fanxit.  Nec  enim  ullo  modo  intelligitur ,  quemadmodum 
ejus  generis  natura  aut  mundum  ipfum  agitare,  aut  rebus,  quae  in  illo  geruntur , 
affici  queat.  Precibus  vero  &  fupplicationibus  quid,  quaefo,  prodefl  rem  adire, 
a  qua  animi  omnis  commotio  abeft  ,  omnis  fenfus ,  omnis  denique  teneritas  & 
mollities  ?  Quocirca  ferendi  fortaflis  funt ,  ut  dixi ,  qui  in  Deum  certo  modo 
omnes  animae  mundi  virtutes  conferunt,  eumque  Quafi animam  mundi  nominant. 
Quamquam  (/)  S .  Cyprianus  verbum  hoc  non  univerfe  in  Deo,  verum  in  tertia^ 
tantum  perfona  divinitatis,  Spiritu  S.  proprie  ponendum  efle,  arbitratur.  At  ni- 

hi- 


ftianae  temporibus  ad  nos  pervenerant ,  fupremum 
Numen  fpiritum  quemdam  cum  materia,  cx  qua 
inundus  conffcat,  copulafle ,  arbitrati  funt,  cujus 
vi  atque  potentia  gignerentur,  regerentur,  ac  fufti- 
nerentur  omnia.  Dogma  hoc  utrum  ex  Platonicis 
praeceptis  hauferint,  an  vero  ipfimet  ingenio  fuo 
invenerint,  nunc  quidem  nihil  ad  nos:  &  fi  ad 
nos,  haud  tamen  ad  hunc  locum.  De  natura  ve¬ 
ro  hujus  fpiritus  diverfa  fentiunt.  Etenim  funt, 
ui  hunc  mundi  animum  feu  fpiritum  naturam  efle 
iditant  a  Deo  conditam,  &  a  tertia  divinitatis 
perfona  diverfam.  Sed  hos  illi  &  numero  &  audo- 
ritate  vincunt,  qui  mundi  animam  Spiritumque  S. 
differre  negant,  eodemque  fpiritu ,  quo  fandorum 
feruntur  &  incalefcunt.animi ,  hanc  rerum  univer- 
fitatem  regi  &  contineri ,  arbitrantur.  Superio¬ 
rem  fententiam  inter  alios  Theophilus  Antiochenus 
probat  qui  Lib.  II.  ad  Autolycum  5-  18.  p.  139. 
ita  fatur:  II  nvpx  j  r«  iirtpipofyjoi  £t  xju  t  i  ii#* ](>- , 
0  i  Gfa  u\  Zpoyovuiriv  r>j  tertrj ,  xx6x~^  xi- 

tpuTru  4^  to  truyxtpci(rxt.  *  At 

Spiritum  (  Mofes )  vocat  eum  ,  qui  ferebatur  fuper 
aquas,  quemque  largitus  Deus  ejl  creaturae,  ut  ejus 
• pera  poffit  producere  viventia ,  non  fecus  ac  homini 
animam  attribuit,  tenue  tenui  commifeens.  Talem 
igitur  inefle  in  mundo  animam ,  qualis  efl:  in  ho¬ 
minum  corpore,  cenfet  Theophilus.  At  hunc  ipfum 
fpiritum  longe  alium  effc,  quam  Spiritum  S.  opi¬ 
nabatur:  id  quod  haec  ejus  verba  fatis  declarant 
Lib.  I.  g.  p.  25.  ‘H  ttxtx  *7t<n$ 
vxo  mwtpx TS  etK,  ^  ri  vnvfjux  t «  <tj* 

ryxTt<ri  Ltco  %tlfa  <~>sS.  Univerfa  natura 

a  Dei  continetur  fpiritu,  fpiritus  continens  una 
cum  creatis  rebus  a  manu  Dei  continetur.  Conf. 
Lib.  I.  11.  p.  31.  Haec  in  Spiritum  S.  cade¬ 
re  ,  nemo  dixerit.  Placuit  idem  Tatiano,  qui 
Orat,  ai  Graecos  Cap.  7.  »  jp.  diferte  ita  pro¬ 
nuntiat:  UnZf^x  fi  Te  AjJ  f  faxo, ,  i*xr> 
OTti(id  T8  S-HtTfp*  T-rfpxifa.  Spiritus  ille,  qui 
imeriaru  penetrat,  divino  fpiritu  multum  inferior 


efl.  Exffant  obfcuriora  ejusdem  fententiae  in  Ire. 
naeo  vcftigia,  quibus  in  defignandis,  ne  longior 
lim ,  temporis  aliquid  confumere  nolo.  Ad  pofte- 
riorem  fententiam  multi  graves  &  inclyti  viri  fele 
adjunxerunt,  in  quibus  nec  dodrinae  caftitatem, 
nec  ingenii  copiam  defideravit  umquam  aliquis. 
Audiemus  ex  his  aliquos  differentes,  ut  didis  no- 
ftris  fua  confiet  veritas.  Familiam  ducat  Grego - 
rius  Nazianzenus ,  cujus  fcientiam  theologicam 
plcriquc  veterum  incomparabilem  fuiflc  volunt.  Is 
vero  Spiritum  S.  illam  ipfam  efle  mundi  animam, 
non  dubitat  affirmare,  de  qua  Platonici  quondam 
&  alii  philofophi  diflcruerint,  Orat.  XXXVII.  de 
Spiritu  S.  Tom.  I.  Opp.  p.  595.  inquit, 

ei  £tf«Aoy»it«ripoi ,  yfa*  irpanfylrxUtf ,  i<px>. 

rx&vrx»  ,  *>«  faol  Soku,  xfa  3  rii»  J',,. 

u%6nrxt ,  >2*  r2  tC,  r  $upx6tt  »5», 

t^xutx  rpeo-xyoptt/o-xfltf.  Qjii  autem  apud  ethnicos 
Theologiae  laude  magis  excelluerunt ,  propiusque  ai 
nos  accejferunt ,  per  imaginem  quamdam  ipfum  (Spi¬ 
ritum  S.)  meo  quidem  judicio  conceperunt,  tametfi 
in  nomine  diffenferint ,  univerfitatis  nempe  mentem , 

extrinfecam  mentem,  aliisque  id  genus  nomini¬ 
bus  eum  appellantes.  Huic  comitem  dabo  Cyrillum 
Alexandrinum,  quo  nemo  purioris  dodrinae  ftu- 
diofior  videri  voluit,  Libro  VIII.  contra  Julia¬ 
num  p.  275-,  ita  loquentem:  Qt  5  r  '£*„*,  *.**- 

xrrl  tu  xyiv  THopiixi®*  rpirov,  fa  i<pv  f  ur*t- 
fagun  4***%  ip'  ^  xirx* 
xu  rcTi  rii*  1  *j  «7*'*  irnuf*x\§- 

r*  i»tfyil*i  irparttvcfAixxnf  xvtvi.  Graecorum  au- 

temjroceres  loco  fan£ti  Spiritus  ‘tertiam,  uti  dixi , 
inducunt  animam ,  a  qua  animalia  cunEta  animantur 
ac  vivificantur,  eique  fanfti  Spiritus  virtutes 
operationes  tribuerunt.  Haec  fatis  ciara  funt,  nec 
dubitare  linunt  aliquem  ,  Cyrillo  Spiritum  S.  & 
mundi  animam,  quae  animantia  oinnia  vita  replet 
&  fpiritu,  non  differre  vifum  fuiffe.  Sed  addam 
tamen  ex  fequentibus  in  quibus  hanc  fententiam 
illuftrafr  &  interpretatur,  alia  quaedam  ejus  ver- 

Ppp  pp  a 


' Trinitas  r i  atonica  Caf.  IV- 

tfjphilominus  tamen  haec  loquendi  ratio  non  fatis  perpurgata  eft  a  maculis  illis,,  quae 
cum  animae  mundi  notione  neceflario  conjun6tae  funt:  ut  taceam,  periculum  efle, 
f6one  ad  fuperftitiones  veterum  populorum  propius  accedant  ,  qui  eam  adhibent. 
Quamobrem  tenere  nos  oportet,  qui  Cbriftum  fequimur,  Deum  aut  tertiam  divi¬ 
nitatis  perfonam  haud  eo  nomine  mundi  animam  vocari  pofle ,  quod  mundo  fic 
immerfus  fit  Deus,  atque  fic  a  mundo  afficiatur,  quemadmodum  anima  corpori 
noftro  immerfaeft,  &  ab  eo  afficitur:  neque  ideo,  quod  mundus  Deusque  unum 
perfectumque  animal  conjun&im  conftituant ,  cujus  unaquaeque  pars  a  toto  cor* 
pore  feparata  haud  integra  &  perfcCla  fit.  Ipfe  tertis  eft  Urigcnes.  nefas  effer 
Deum  aut  tertiam  divinitatis  perfonam  hoc  fenfu  mundi  animam  vocare,  quo  dixi* 
mus:  (*)  Solius ,  inquit,  Dei ,  id  eft,  patris  &  filii  6?  S  pir  itus  /ancti  naturae  id  pror 
pritfin  eft ,  ut  fine  materiali  Jubilantia,  £?  absque  ulla  corporeae  adjettionis  foci  et  at  e  in* 
teli  i gat  urfubfiftere  Omnes  animas  creatasque  mentes ,  qualescumque  demum  fint, 


Q*")  TItp\  Lib.  I.  Cap.  6. 

ba,  quae  his  etiam  luculentiora  fuftt:  in¬ 

quit,  to  ctyio»  xviiuj*  rx  xMtujifu ,  <ri>n%U  re 
x St»,  Cflttxoii rj  tTifx  (puris  iri 

y*  T1*'  xxtpo^ ,  S  y*>  fi  w»,  U"J’ 

*»  ifdi* ,  XXTX  yi  (ptju, (  T o  iit)  ,  »*"•*  TC 

Movet  enim  Spiritus  S.  uti  dixi ,  quae  mo* 
ventur,  &  continet  univerfum,  &  animat,  vU 
•oificat ,  neque  natura  eft  diverfa  a  patris  natura  aut 
■filii ,  fed  Jicut  ipfe  in  nobis ,  fecundum  identit-atem 
naturae  videlicet  aut  fubjlantiae.  Eodem  faeculo 
vixit  Aeneas  Gazaeus,  philofophus  Cbriftianus 
acutu3  &  magni  nominis.  Is  in  Dialogo  quem  inr 
fcripfit  Theophrajlus  /eu  de  immortalitate  animae , 
p.  55.  de  Spiritu  S>  hoc  modo  pbilofophatur:  n«- 

x^x  tu  T6K*  'f  etUTiis  itrixe,  xyw  xmljptx  xpor,- 

ttyxt.  - -  fCj  TUTU  tu  xivm/jxti  rx  rt  ior,rx 

wti<r8nTU  iutiXiiuf ,  Jbtx/Aiuz  xM.p*?,  crvdytt ,  x-pti 
itt-jTcii  t\xu  *  ixirpiQH  Yl  iii  xpU  T  xztk*  ts  xnv- 

f/j»  y  xx>  «»£***.',  i  xt  iwpATxt.  Pater  fim:d 
cum  filio  ejusdem  fubjlantiae  fandum  produxit  Spi¬ 
ritum.  -  Hoc  fpiritu  infpirans  intelleClualia 

fenfualid,  facultatibus  fuis  complet ,  £?  compledi t 
tur,  £?  ad  fefer  trahit.  Revertitur  enim  femper  ad 
patrem  fpiritus ,  fecuinque  ducit ,  quidquid  adipifeir 
tu^  Duram  &  infeitam,  non  diffiteor,  philofo* 
phiam i- fed  illis  tamen,-  quibus  Aeneas  fuit,  temr 
puribus  familiarem.  In  extremo  Dialogo  p .  83, 
idem-  philofophus  hrs  piocibus  Spiritum  S.  com¬ 
pellat,  quibus  eadem  continetur  do&rina :  'C  *■»*«- 
fjox  uy>9>  t  h  «  •  xxcum  if/txnat*  rvnyju^,  »£ 

2q$<ru£iy  *^T*r»>«er  xyn.  Q  Spiritus  fande, 
per  quem  Deus  ^omnia  infpirat ,  campleditur ,  coitr 
fervat ,  Perf titionem  agit.  Cum  his  ,  in 

quibus  nulla,  olim  parum  caftigatae  doccrinae 
macula  haefit,  alias  eat  norr. aeque  purus,  at  eru.- 
ditus  tamen  &  philofophiae  non  ignarus,  auftor, 
is  ,  qui  Clementina  tertio ,  ut  futpicor ,  faeculp 
«aearavit. .  Namque^  hic  eaindem ,  quam  -XupcriQ- 


res ,  fovet ,  verum  paullo  aliter  inftruit  fenten^ 
tiam.  Animam  nempe  feu  fpiritum  non  in  totar 
quidem  rerum  univerlitate ,  fed  in  aqua,  refide* ' 
re,  atque,  per  aquam  rebus  omnibus  motum»: 
vitam,  &  falutem  impertiri,  opinatur.  IlunC 
Ipfum  autem,  quem  in  aqua  putat  verfari,  fpirH 
tum  illum  efle  judicat  fpiritum  ,  cujus  ope  in  bap' 
tismo  purgantur  &  regenerantur  homines ,  id  clt* 
Spiritum  S.  Adfcribam  ex  verbis  ejus  nonnulla^ 
Sic  ergo  Homil.  XII.  §.  24.  p.  704.  Tam.  I.  iW' 
Apofi.  Tx  xx»lx  ro  vaug  xetii  ’  to -  j  ‘dsb- 

xKot*xl&-  Kin.na>(  t q»  y*»t«r«»  AxpjoSxm'  to  xnop>* 

Terat  oA«>  ©»2  t xayn‘  feu.  Omnia  proth 
cit  aqua  :  aqua’  vero  a  fpiritu  initium  motus 
cipit:  fpiritus  autem  ab  univerforum  Deo  initia* 
habet.  Hac  poftea  nixus  dodtrina-,  homines  ad¬ 
monet  ,  ut  aqua  fefe  curent  ex  praecepto  Serva¬ 
toris  tingi :  in  aqua  .enim  Spiritum  efle  fanttum» 
qui  non  modo  gignat  &  moveat,  totam  rerum  na¬ 
turam  ,  verum  etiam  omnem  pravarum  1  ibidium*1 
ardorem  in  mentibus  reftinguat.  A<«  xp«<rirf»rt* 
*f«  y“{  n  ixu  xxscfx/*  tXiQtpofJovor  tv  >’ 

t»;  fixr TifrptduSf  ixl  T>j  rpKr/jijX*xpix  irnef/jur  ^  ,r0 

pjfixt  tki.  xoXxcrttaq.  Qiiocirca  accedit^’ 

ibi  enim  efi  aliquid  ab  initio  mifericors  ,  (id  c  . 
Spiritus  S.)  qui  fertur  fuper  aquam  ,  eos, 
in  ter  beata  invocatione  baptizati  funt  ,  eripi t  * 
futuns  fuppliciis.  IIoc  argumento  nihil  fieri  p0l,c 
fortius  putabat  hic  auctor  ad  eos  obtundendos»' 
qui-Cbriitianos  tum  irridebant-*  quod  aqua  hom1/ 
nes  prorfus  immutari,  &  fpem  futurae  vitae  adj 
pifei,  ex  facris  litteris  docerent-.  Pluribus-  ham 
opus  efle  teftibus arbitror tametfi  pinges  tsf> 
deflnt»  ut  cognofcant  omnes,  multos  olim  Pr;l 
ftantiflimorum  .coetus  Chriitiani  doftoruin  -Spiiu 
S.  idein  affignafle  munus,  quod  philofoph»  mU 
di  animae  dederunt,  nec  fuille  aliquem  rfl”1  . 
mati  huk.  haerefeos  notam  inureret. 


§•  3  6.  rationi  minus  cjl  confcntanea .  $>3 

vult  Origencs  in  corpore  quodam  inclufi^  ,  &  corpori  cuidam  perpetuo  alligatas 
efle.  Solas  vero  tres  divinitatis  perfonas  autumat  hac  gaudere  virtute  ,  ut  corpo¬ 
ris  nullius  ,  in  quo  tamquam  animae  verfentur  ,  ad  vivendum  indigeant.  Ve- 
rumne  fit,  an  falfum  dogma  iftud  ,  hoc  ut  in  loco  disquiramus,  necefle  non  c-ft. 
Sufficit,  id  inde  patere,  neque  Deum,  neque  tertiam  divinitatis  perfonam  credi- 
difle  Origcncm  vere  atque  proprie  mundi  animam  vocari  poffe. 

Certum  eft,  ne  in  ipfo  quidem  Platonicorum  ordine  defuifle ,  qui,  qUOd  paullo 
altius  fpe&arcnt  ceteris,  idem  (latuerunt,  tertiumque  Deum  fuum,  feu  tertiam 
hypoftafin  divinam  ,  tam  mundum  ipfum  animatum  ,  quam  4^'y  lyvfru, ov ,  ani¬ 
mam  mundo  affixam  effie,  negarunt.  Genus  nempe  hoc  tertiam  perfonam  fcifcebat 
effe  \san^s<rfjuov ,  animam  fupramundanam  ,  feu  ejusmodi  naturam  ,  quae , 
rametfi  toti  terrarum  orbi  praefideat,  nec  ignoret  aliquid  eorum,  quae  geruntur 
in  eo ,  tamen  non  pars  fit  mundani  animalis ,  fed  res  quaedam  fupra  mundum  col¬ 
lo- 


nifi  me  fallunt  omnia,  bonis  viris  ftudium  phifo- 
f°phos ,  maxime  Platonicos ,  cum  Chriftianis  con¬ 
jungendi  ,  quo  plerique  fervebant  olim  antifti- 
tum ,  n«  receflus  omnes  dogmatis  hujus  perfpi- 
ccrent:  ex  quo  quidem  multa  cum  in  fe  abfurda, 
tum  in  Deum  injirriofa  poffiunt  elici,  fi  quis  con- 
fequutionis  lege  contendere  velit.  At  fequentium 
Saeculorum  dottores ,  tantum  abeft ;  ut  hac  in  re 
majores  fcquuti  fint ,  ut  potius  eos  ,  qui  Spiritum 
S.  mundi  dicerent  animam  efle  ,  in  peffimis 
doftrinae  coeleftis  corruptoribus  numerarent.  Ber- 
nardus ,  qui  eodem  ,  quo  Arnaldus  abbas ,  vixit 
faeculo,  in  Abaelardo  fevere  hanc  fententiam  con¬ 
demnat.  Omitto ,  inquit  Epijlola  CXC.  p.  1583. 
J584.  Opp.  quod  dicit ,  —  Spiritum  S.ejfe  ani- 
nimn  mundi :  mundum  juxta  Platonem  tanto  excel¬ 
lentius  animal  ejfe ,  quanto  meliorem  animam  ha- 
cjft  ■>  Spiritum  S.  ubi ,  dum  multum  fudat ,  quomodo 
Platonem  faciat  Chrifiianum  ,  fe  probat  ethnicum. 
Paullo  quidem  clementius  Jq.  Sarisberienfs ,  -  ce¬ 
dris  ejusdem  aetatis  doftor,  decernit;  ac  men¬ 
tiri  tamen  cum  ethnicis  ,  pronuntiat,  qui  de  Spb 
*'tu  S.  hac  ratione  fentiant,  in  Metalogico  Lib.  IV. 
CaP-  i<5.  p.  897.  Quod  tamen ,  ait*,  aut  errori 
'gentilium  accommodandum  eft ,  qui  animam  mun¬ 
di  - .  mentiebantur  esse  spiritum  sanctum. 

Vui  non  ignorant,  quanta  femper  fuerit  S.  Bern- 
ncirdi  auftoricas,  illi  facile  conjicient,  pedibus  in 
tententiam  ejus  a  quam  plurimis  fuiffie  itum,  nec 
auuim  cire  quemquam ,  li  falvus  efle  vellet,  ab 
ejus  aetate  vetus  illud  dogma  de  Spiritu  S.  reuo- 
*  ’  Wri0  ,ta™en  condemnando  cautiores  ali- 
i’,  rp,  tvS  ^u^ent i  fi  antiquos  Iegiffient 
lfciplinae  Ghnftianae  magiftros.  Poft  repurga- 
w&jfctamen  religionem  unus  item  &  alter  ex  eorum 
fihilofophorum  ordine  exftidt,  qui  P  aracelfiftac  ,y 
Bofaecrucii ,  aut  ex  igne-pkil*fophi  d&i  funt,  qui* 
ut  multa  aha  lcholae  Platonicae  commenta, 
etiam  dogma nn -lucem  revocare  placuit.  Kx 
nomino  RoK  FMdum  >  ingens  familiae 


hujus  oraculum  ,  qui  Deum  ipfum  ,  figillatim  Spi¬ 
ritum  S.  mundo  animae  loco  efle,  multis  in  feriptis 
haud  obfcure  docuifle  vifus  eft.  Mundi  anima, 
inquit  Libro  de  medicina  catholica  Lib.  II.  C.  1.  eft 
purior  naturae  catholicae  fpiritus,  lucis  divinae  radiis 
immediate  a  monade  aeterna  emanantibus  formatus, 
vvificatus ,  atque  amoris  facrofantti  unione  feu  glu¬ 
tine  cum  ipfis  in  naturam  quamdam  vivam  fpirt- 
tualem  redaSus.  Caftigavit  hanc  ejus  doctrinam 
erudite  Petr.  Gaffendus  in  Examine  philofophias 
Fliiddanae  Cap.  1.  §.  1.  ir.  12.  p.  222 .  f  & 
Cap.  2.  5.  13-  P •  23 6.  T.  III.  Opp.  Quamquanr 
Franc.  Lanovius  in  Epijlola  ad  Marinum  Merfen - 
num  apud  euradem  Gaffendum  l.  c.  p.  267.  videri 
poffe  Fluddum  affirmat  folo  loquendi  modo  hac  in  re 
pcecalle:  quod  quidem  an  ita  fefe  habeat,  nunc' 
explorare  molo.  Alii  hujus  feclae  paullo  callidius' 
rem  inftituunt,  aut  Fluddi  fortaffis  fententiam  cla¬ 
rius  exponunt.  Spiritum  S.  nimirum  aj‘unt  mun¬ 
dum  huncce  condidiffic,  aut  ut  Julii  Sperberi,  non 
infimi  ex  hac  fchola  philofopbi,  verbis  utar,  tam¬ 
quam  architeBitm ,  ideas'  in  filio  reconditaf  mundo 
typice  imprejfiffe  £?  infixiffe;  Primam  porro  Spi¬ 
ritus  S.  operationem  lucis  fui  (Te  produftionem ,  at¬ 
que  hanc  lucem  primum  a  Spiritu  S.  produfhni 
mundi  effie  animam.  Haec  lux ,  inquit  Sperberus 
Ifagoge  in  veram  triunius  Dei  h?  naturae  con-nitio-r 
nem,  Hamb.  1674.  in  #.  edita  p.  2.  eft* anima 
mundi  catholica ,  vel  e  fi  ipfct  natura  univerfalis. 
Qitae  natura  eft  fluvius  ille  ex  Edhi  (hoc  eft,  fi!*0 
Del,  qui- eft  patris  voluptas  £?  delicium,  per'Sfid 
ritum  S.  in  paradifum,  lioc  eft ,  univerfum  mun¬ 
dum)  derivatus.  Hos  ergo  fi  audiamus ,  non  ipfe 
Spiritus  S.  mundi  erit  anima,  fed  princeps*,  quae 
cx  co  fluxit  ,  emanatio*  Sed  viderint  alii,  quae¬ 
nam  vera  fit  feclae  hujus  fententia;  ql,ae  veteiei 
Platonicos  obfcuritate  ft ili  vincit,  neque  fecus  lo¬ 
quitur,  ac  fi  nollet  ab  illis  intcllig»*  qui  claras  & 
diftindas  animi  notiones  verbis  perfpicuis  enun^ 
tiaii.  volunt.  ,  N  .r 

fpppp.  3.  ’ 


Trinitas  Platonica 


Cap.  iV- 


'AuSam*  i  nojWV  ™  iiao/tifob  ,  I  r  iw-  •'  'fT8^T  *  s,- 

S»uisne>  jw  «»’W )  mrVt  •»  imterf)  >  ™  r^reCum  >  “f  'f<”  ^  *  - 

5  ,*  T8OT  fty?  Amelium  Plotinus,  qui  cum  Porphyrio  /efe  putat  conjcntire,  “« 
L.Z  fupramundanam  vocat  mundi  arcbitehlum  feu  opificem ,  Mim  wr«  i tl/am,  ad  qua 
convertitur,  non  ipfum  effe  opificem ,  feri  velati  exemplum  ejus  quoddam.  Proclus  qmd 
in  difeeptationem  vocat,  utrum  Plotino  dogma  hoc  placuerit  nec  ne  .Sede,, 
fidem  habendam  effe  Porphyrio  arbitror,  quo  neminem  familiarius  Pomo  m 
effe  condat  Ergo  tria  haec  fcholae  Platonicae  lumina ,  Amellus,  Plotinus,  r» 
thyrius,  tertiam  Platonicae  Trinitatis  perfonam  neque  cum  mundo  neque  can 
anima  mundo  immerfa  componi  poffe ,  docebant,  verum  animam  ede  decerne 
bant  fupra  mundum  evectam ,  quae  lru,g;ftr  quoque  fit  ,  /eu  conditor  &  opi 
naturae  rerum  ,  nec  idcirco  rebus  creatis  annumerari  queat.  At  udem  tam 
Platonici  corporeum  hunc  orbem  animae  participem  efle  credebant.  Duplicc 
iaitur  oportet  eos  animam  profeffos  efle ,  unam  iyr^/xm,  quae  mundana 

hocce  animal  ipfamet  gubernet  ac  regat ,  alteram  vanmrpur  feu  fupramundan*" 
animam,  cui  tertium  in  divinis  perfoms  locum  attribuebant  ,  quamve  mund“ 
proprie  comparafle  &  condidiffe  docebant.  Neque  ipfe  Plato,  fi  quid  ego  conf 
quor  ingenio,  alienus  ab  hac  opinione  fuit.  Quocirca  anima  illa,  quam  folom 
unum  efle  Deum  pronuntiat ,  atque  m  Libro  de  legibus  vere  exfiftere  probare  « 
det  anima  efl  fupramundana ,  feu  v-m^o-un»- ,  neque  eadem  llla  /v^  ty«r 

feu  mundi  anima,  cujus  generationem  &  ortum  in  Timaeo  explicat,  bup 
rior  illa  principium  efl  &  ex  aeternitate  fuit:  altera  haec  una  cum  mundo  ca 
tempore  creata  efl: ,  tametfi ,  quoniam  ordine  naturae  mundum  antecedit ,  f 
ouior  mundo  dicatur.  Ex  his  elucet,  nifi  faBor ,  perfpicue  ,  nonnullos  quid 
ex  Pythagorae  Platonisqve  feftatoribus  veterem  de  tribus  principiis  doflnnam  vei 
menterdepravafle,  aut  perperam  intellexifle ,  tertiamque  divinitatis  hypoftafin 
mere  cum  mundo  animi  compote  confudifle  ,  quem  ipfi  m:\ux  &  V«err"s, 
omsDei  &  rem  conditam  efle,  non  inliciabantur :  at  ejusdem  tamen  generis  ali.  j 
56i quibus  melior  obtigerat  judicandi  facultas,  huic  portento  non  affenfos  efle  , 
tertiam  condufifle  divinitatis  hypoftafin  animam  efle  non  mundanam,  fed  mu" 
fuperiorem,  non  rem  faciam  &  conditam,  fed  Snfttuqytr ,  opificem  £y  effectorem 

ferum  (mj  naturae.  .rit^ 

Sequitur  alterum  ,  quod  propofuimus  antea  ,  momentum.  Non  mediocr 
peccabant  Platonici ,  quod  alteram  divinitatis  perfonam  feu  hypoftafin  non  «« ^ 
effe  Deum  patiebantur,  aut  unam  hypoftafin,  fed  in  multitudinem  Deorum  oo  » 
pofiafcSn  ingenio  convertebant.  Omnes  vero  rerum  formas,  fpecies  ,  & 
quod  totidem  effe  diffindis  naturas  &  animalia  contendebant,  id  ego  porten 


(*)  In  Timaeum  p.  93.  94* 

( m )  Naturae}  Hac  de  quaeftione :  utrtim  Plato 
praecipuique  fettatores  ejus  binas  mundi  animas 
pTofefii  fint,  alteram  fupra  mundum  collocatam, 
alteram  in  materiam  immerfam  &  cum  mundo  con¬ 
junctam,  nec  ne?  inferius  agetur. 

[n)  J melius]  Apud  Eufebium  Praeparat. 


gei.  Lib.  XI.  Cap.  19.  p.  540.  Pl«uit„ 
ftinftio  verborum  Joliannis  multis  antiqua  -blIS' 
fiae  luminibus,  nec  difplicet  recentioribus  q 
dam.  <^ua  de  re  videri  poflimt  auftores  ^  ^ 


:e  viaeri  pouunc  aut-w»--  . 
vener.  foh.  Chrift.  Wolfius  nominat  m  . 

■“  memt-  m-  Effcnt  mibi  u>  P'  0 


euan-  lohgicis  adjoannem  j 


§•  3 6*  rationi  minus  confentama .  15?? 

interpretor,  quo  nullum  fingi  poteft  vel  fluidus  vel  capitalius.  Ipfe  tamen  Pia r- 
toji  Tertulliano  Libro  de  anima  fidem  habere,  praeter  alios, licet,  fic  docuit:  (*)  Fuit 
Plato,  effe  quasdam  fubjlantias  invifibiles  ,  incorpora/es ,  Supermundiales  ,  £?  as- 

ternas ,  quas  appellat  ideas,  id  eft ,  formas  £?  exempla,  &?  raa/fa*  naturalium  iftorum  ma - 
nifej torum  &fubj acentium  corporalibus:  &  illas  quidem  e[Je  veritates ,  haec  autem  ima¬ 
gines  earum.  Certe  P/^o  quasdam  paflim  adhibet  loquendi  formas  parum  cailas 
atque  opportunas ,  ex  quibus  facile  aliquis  errorem  hunc  eliciat.  Nec  ego  putem 
fobrie  atque  fapienter  facere,  qui  voces  illas  excufare,  aut  nonnullas  f  quas  de 
ideis  Plato  fovet ,  opiniones  tolerari  facile  pofle  ,  difputant.  Quis  eum  fanUs 
exempli  caufla  difputantem  ferat ,  ideas  non  folum  fcientiae  &  cognitionis  funda¬ 
menta  efle,  verum  etiam  veras  naturalesque  rerum  omnium  caufTas,  quibus  orbis 
nofler  continetur,  verbi  gratia,  ideas  limilitudinis  &  difiimilitudinis  cum  rebus 
hujus  mundi  communicari,  vereque  efficere,  ut  res  omnes  aut  fimiles  fint  inter 
fe,  aut  diffimiles?  Nihilo  tamen  minus  ipfum  Platonem,  nec  paucos  afledlatorurti 
ejus  praeclare  intellexifle  ,  exploratum  eft ,  omnes  iflas  rerum  formas  nihil  efle, 
quam  conceptus  perfe6lilfimae  illius  mentis  ,  quam  alteram  dicebant  efle 

hpofiafin .  Kx  quo  efficitur  ,  fieri  non  potuifle ,  ut  re  vera  crederent ,  ideas  toti¬ 
dem  efle  diflin6las  &  feparatas  naturas,  per  fe  extra  omnem  mentem  aut  intelli- 
gentiam  exfiftentes,  etiamfi  multas  ufurpaverint  loquendi  rationes,  in  quibus  me¬ 
rito  proprietas  &  ratio  a  fapiencibus  requiritur.  Quod  itaque  ideas  deno*  nominant 
feu  fubjlantias  aut  eftentias  ,  quod  Philoni  dicuntur  thxyxeuo mf)  d<A*i ,  ejfentiae  fum- 
?ne  necejfariae ,  id  hanc  unice  vim  habere  exiftimandum  eft,  ideas  non  efle  res  tam 
inconftantes  &  volaticas ,  quales  notiones  iftae  funt,  quas  nos  animis  informamus, 
verum  certa  faltim  omnis  fcientiae  &  cognitionis  fundamenta,  fi  minus  rerum 
omnium,  quae  exfiftunt,  caufTas.  Rurfus,  quod  animalia  nonnumquam  eas  vo¬ 
cant,  hoc  ita  decet  interpretari,  eas  non  efle  formas  vita  vacuas,  quales  imagi¬ 
nes  funt  in  charta  coloribus  expreflae,  aut  ftatuas  &  figna  artificiofe  fculpta.  Cer¬ 
te  hoc  fenfu  ( n )  Amelius  philofophus  locum  Johannis  cepit  de  a lyu  feu  verbo 
aeterno,  (f)  Etenim  voces:  o  L»  odmS  ^  w  ,  paullo  aliter,  ac  in  noftris 
fit  exemplis  ,  diffinxit  :  Ouodcumque  factum  eft,  in  eo  vita  erat,  atque  hoc  modo 
expofuit  :  ’Ey  u  tb  £  fyluu  £  er  m<pvK‘v<*(.  In  quo ,  quodeumque  faciunt 

eft,  vivens  erat ,  vita  erat.  &  vere  exfifiebat.  Pollremo  non  eft,  quod  magnopere 
miremur,  homines,  qui  nullam  facile  dimittebant  occafionem  Deorum  augendi 
numerum,  fcitumque  illud  ,  quod  Scholafticorum  poftea  fuit:  Quidquid  e ft  in  Oeo 
tieus  eft ,  quodammodo  probabant  ,  eousque  proceflifle ,  ut  in^ Deos  transforma¬ 
rent  ideas,  quas  animalia  jam  fecerant.  Veterum  poetarum  mores  imitati  lunt 
hi  Theologi ,  quum  id  auderent:  univerfo  enim  generi  huic  mirifice  arridebat 
poetarum  ccnfuetudo  res  perfonarum  Deorumque  fpecie  ac  habitu  exornandi. 
Quocirca,  tametfi  Platonicorum  plurimi  ideas  verbo  in  Deorum  referrent  conci¬ 
lium  , 

q.'  Rigalt.  Cap.  18.  p.  m.  171. 

doftores610  Ctlam  S'  Clemens  AIcx-  S*  cyrillus  >  S.  Auguftinus  ,  &  alii  Latina©  ecclefiae 


;  fluae  doftiOImorum  virorum  obferva* 
u,.  a^eremj.  ^ea  ,am  dudum  vereor,  n< 
“UIUs  faihdium  digrefllonibus  meis  commoveam 
^itur , .  fi  Deus  voluerit,  loco  nonnihil  dili¬ 


gentiae  in  hac  quaeftione  enodanda  ponam :  Rcttius- 
ne  noftri  codices,  an  vero  illi  legant,  qui  Ame- 
lium  fequuntur  ? 


(9)  Per*: 


Trinitas  Platonica 


Trinitas  Platonica  Cap.  N- 

tamen  Julianus,  ut  e  multis  unum  nominem,  quo  vix  ullus  Diis  am 
nlificandis  acrius  ftuduit,  omnes  confitetur  fpecies  ruvvzti^'1  &  (■/»>,  eX>) fl'\ 

SS<»  in  Deo,  id  eft,  in  mente  principe ,Veu  altera  Trinitatis  (0 

,^  pc Pergo  ad  ultimum  eorum ,  quae  hic  explicanda  fumfi.  Delirant  omnino  ,  neq“_ 

6  rationem  reverentur  Proetus  ceterique  Platonici,  qui  tria  haec  principia  univ  & 
lia  feu  hypoflafes  aliis  intermifeent  fingulanbus  Numinibus,  aut  noes ,  menl 
intelligemias  anima  principe  fuperiores  ,  item  benadts  ,agatbotetes  ,  »««  «  *. 

mei  fumma  mente  nobiliores  commimfcuntur.  Quod  quum  faciunt,  naturas i^ 

fol  rtrfennl  Oui  locum  aliquem  apud  fe  de-  lis  &  fcnfu  hominum  remotis  folique  .e01^^, 
derunt  illis"'  quae  paullo  ante  dc  lingulari  dicendi  ingenio  philofophantur :  qui,  quoniam  >n  l'"|  0 
forma,  quan?  adhibere  folent  Platonici,  ejusque  quibus  populi  utuntur,  non  “tum  vocabulo^ 
-cauffis  commonuimus  ,  hi 'Cudivorthum  noftrum  &  verborum  inveniunt,  quantum  ad  animi ifui  • 

nPr  fUso  indicio  generis  huius  cauflkm  templationes  &  fpecies  exprimendas  re(luir.,  s 
egiffe,  haud  inter  fe  tametfl  enixe  cupia?nt,  ut  perfpicua  fiant  «a*** 

non  modo,  fed  &  recentiorcs  vehementer  difli-  quae  mente  volvunt,  cogitata,  nunc  novai 

dent  utrum  fpecies  &  exempla  rerum,  in  quibus  inufitatam  vocabulis  poteftatem  fubj icere 

%ato  ejusque  amici  arcem  philofophiae  fuae  con-  fenfu  parum  pffcpno  &  a  vulgari « 
ftituunt  ,  naturae  fint  ex  divina  intelligentia  pro-  no  multa  verba  ufurparc,  nunc  ad  figuras 
'.creatae,  &  extra  cam  propterea  feparatim  exfi-  lationes  qpnfugerc, -atque  de  imaginibus  &«o 
flentes  an  vero  notiones  tantum  animi  divini,  nibus  animi,  non  fecus  ac  de  perfoms,  d^rnit, 
nec  idcirco  extra  Deum  conftitutac.  Utriusque  coguntur.  Ex  quo  quidem  faepenumero  e 
Sententiae  auctores  longo  recenfct  ordine  Jac.  ut,  fi  leftores  nancifcantur  parum  conJ^ra£^ 

5  vi  hiftoriae -philofophicae  in  primis  rerum  humanarum  ignaros,  errorum  poftul** 

*  aetetiVlwftrae  ^udiofus ,  in  Hifrria  rinae  de  peftilentiffimorum , 

ideis  Se&.  I.  $.  5-  p.  53-  f  ipfeque  cum  illis  fefq  viflimis,  quorum  nihil  interdum  ad  cos  pe  ^ 
conjungit,  qu\  Platonis  fpecies  naturas  efle  putant  Nolim  ita  hacc  accipiat  aliquis ,  ac  fi  p  atonic  i{ 
-Angulares ,  a  divina  fccretas  intelligentia.  Folle-  caulTam  agere  velim  adverfus  eos,  quftus 
jiorem  vero  fententiam  Cudworthus  hic  &  recipit,  non  raro  &  inepte  videntur  docuifle :  quod  fi  ^ 

6  erudite  probat:  cui  me  focium  dare  haud  ve-  rem,  a  me  lpfo  difcederem,  qui toties  fi» V 
icor,  poli  quam  non  mediocrem  in  cognofcendis  m  hoc  genere  philofophorum  amentiam  & 
Platonicorum  rationibus  induflriam  pofui.  Au£to-  tem  notavi :  eo  tantum  haec  va  eant ,  ut  »n  a  * 
-xitaubus  &  veterum  dictis  nec  componetur  um-  fententus  explicandis,  fubtilioribus  praefem  ^ 
xjuam  haec  controvcrfia,  nec  componi  quoque  de-  abttrufis,  magna 

bet.  Primo  enim  auftomates  pugnant  hac  m  re  Igitur,  fi  non  tam  verba  .«*»»«&  “““ < 
cum  auctoritatibus ,  totque  fiant  ex  una  parte  viri  ejus  ,  in  quibus  non  inficior  multum  raepe  e 
docti  &  ingenioli,  quot  ex  altera.  Nihil  vero  dif-  ritans  efle,  fpeftantur,  quam  umverfa  difcip>[bp 
-Jficilius  -eft ,  homini  quamvis  acutifiimo  &  ratioci-  e(us  ratio  &  indoles ,  pronos  ^  re¬ 

nandi  legibus  accurate  obtemperanti,  quam  fi  tror  ad  fententiam  de  fpeciebus  e|Us  &  aeter  ^ 
teftes  utrimque  adfint  non  fpernendi,  quinam  an-  rum  exemplis,  cni  Cudmrtlms  fefe  hu;»' 
teponi  ac  praeferri  debeant,  decernere.  Deinde  oftendit,  recipiendam-  Equidem,  fi  honn 
aliorum  difta  de  fementia  philofophi  cujusdam  non  obtufo  nec  indofto  opinionem  tribui  ™ea\  qrin» 
jd  explicant,  quod  ipfc  fenfit  phiiofophus,  fed,  tam  plane  atque  ftolidam ,  qua  reliqua  ejus  o  ot 
quemadmodum  ille,  cujus  verba  recitantur,  dog-  carere  poteft,  non  facile  me  adduci  p  .  qui' 
piata  ejus  intellexerit,  unice  declarant.  Ipfius  nullam  ei  injuriam  fieri  credam, 
denique  philofophi  cujusdam  enuntiata  &  effata  dam  ejus  proferantur,  qui  crimen  ^  ju- 

non  femper  ex  ordinaria  verborum  poteflate  funt  -peffpicue  probare  videntur.  Satius  enim  ^ 
ponderantia,  -verum  ex  univerfo  doftrinae,  quam  dico,  locos  ejusmodi  benignius  interpjeu 
fuis  tradidit,  habitu  orationisque,  quam  fuam  fe-  xime  fi  alu  non  defint  loci,  qut  hanc  exp  &  ^ 
cit,  norma,1  faepiffime  longe  mitius  funt  exponen-  fulciant,  quam  virum  fapicntem ,  ^uu‘'^orCiii  * 
da,  quam  adfpeccu  primo  videntur  exponi  debere,  ditum  flagitiofae  fatuaeque  opinione  a  phton0, 
vNulG ,  -  ut  praeteriens  hoc  moneam,  facilius  in  magiftrum  facere.  Referamus  haec  -  dJ  eo 
\reprehcnfioncm  incurrunt,  &  graviorum  peccato-  nec  umquam  defCI^)rl^®,  ^Ll!um  iiimc  acri 
^um  iufiiflulantur,  quam  illi,  qui  de  rebus  ab  ocu-  materia  deerit,  i-iuffe  philoloph  tsr. 


§•  $6.  rationi  repugnat .  3  57 

gnlares,  quas  necefle  efl:  creatas  efle,  fupra  illas  evehunt  hypojlafis,  quas  univerfa - 
les  fatentur  &  infinitas  efle,  hasque  ideo  ad  rerum  creatarum  ordinem  detrudunt.^ 
Nulla  vero  res  condita  ex  fe  fapiens  &  bona  efl:,  fed,  quidquid  fapientiae  &  00- 
nitaris  habet,  id  aliunde  accepit.  Nulla  item  immobilis  natura  inter  res  procrea¬ 
tas  reperitur ,  cujus  i<n*  feu  ejjentia  non  difterat  ab  ejtte  fcu  operatione.  Omnes 

e  contrario  hae  naturae  mutabiles  fune,  atque  probabiliter,  quod  Origencs  aliique 
veterum  do&orum  adjiciunt,  infirmae  &  ad  peccandum  proclives.  (*)  Sulla  na¬ 
tura  efl,  quae  non  recipiat  bonum  &  malum ,  excepta  Dei  natura ,  quae  bonorum  omnium 
Jons  efl:  &  Chrijli  fapicntia  ,  fapientiae  enim  fons  efl>  &  f api  enti  a  utique  ftultitiam 

re. 

(*)  nipi  i(%S»  Lib.  I.  Cap.  8.  (p.  685* ^ 

verum  perfpiciendum  ingenio ,  nec  vulgari  rerum  viflfe ,  tum  temporis  docebant :  id  quod  ex  dectm 
cognitione  praeditum,  nemo  unus  negat.  Sen-  de  legibus'  Libro,  &  multis  aliis  locis  perfpicuum 
tentia  vero,  quam  dicitur  tenuiffe,  tam  abfurda  cft.  Ad  hoc  genus  hominum  coercendum  fatis 
cft  &  ridicula,  ut,  fi  modo  aptis  &  perfpicuis  ver-  erat,  fi  Deum,  non  fecus  ac  fapientem  archi- 
bis  exponatur ,  ftatim  omnes  non  prorfus  hebetes  te&um,  antequam  mundum  conderet,  totam  ejus 
levitatem  ejus  &  amentiam  intelligant.  Mihi  qui-  formam,  omniumque  ejus  partium  fpecies  &  fi¬ 
dem  fonmiare  aut  nugas  agere  videretur,  qui  ferio  mulacra  defcripfifTe  veluti  animo,  demonftraret. 
nobis  narraret,  lunae,  quae  no&es  noftras  illunii-  Quod  fi  vero  haec  rerum  exempla  vere  ex  Deo 
nat,  aut  equorum,  quibus  currus  jungimus,  aeter-  fuiffe  olim  genita,  ac  in  mundo  quodam,  quem 
na  exempla  feu  ideas  exftitiffe,  easque  folidas,  fola  mens  cernit ,  diu  ante  orbem  conditum  vixis- 
animatas,  &  extra  intelligentiam  divinam  pofitas.  fe,  hodieque  vivere  ac  commorati,  adjeciffet,  ri- 
Ipfum  verbum  idea  notionem  quamdam  aut  fpc-  dendi  fatis  amplam  &  cavillandi  materiam  homini- 
ciem  menti  obverfantem ,  non  autem  naturam  bus  praebuiiret ,  quos  confutatos  cupiebat ,  ad 
quamdam  vere  Gonfiftentetn  &  vivam,  fignificat:  cauflfam  vero,  quam  fufeeperat,  nihil  plane  adiu- 
quare  hominem  de  idea  per  fe  conflante  &  animata  menti  attuliflet.  His  fi  addas ,  exftare  apud  Pla- 
differentem  nefeire  putarem,  quid  fibi  vellet ,  tonem  ejusque  amicos  magnam  vim  diftorum,  quae 
verborumque  notiones  &  poteftates  five  igno-  nihil  aliud  fibi  velle  hanc  feftam  declarant,  quam 

rare,  five  pervertere.  Idea  quid  fit,  novi:  nec,  hoc;  in  divina  intelligentia  ex  omni  aeternitate 

quid  fit  equus ,  ignora  Ideam  ergo  fi  quis  dicat  fuiffe  rerum  univerfarum  fpecies,  ut  in  animo  fa. 
equi  ex  omni  fuifie  aeternitate,  haud  aegre  men-  bri  funt  fpecies  operis,  quod  meditatur,  nefclo, 

tein  hominis  aflequor.  At  fi  addat,  ideam  hanc  quidnam  amplius  refiftat,  netam  inficetae  fenten- 

equiin  fpatiis  nefeio  quibus ,  aut  in  mundo  intcl-  tiae,  fi  minus  totam  fcholam ,  certe  principes  ejus 
ligibili  errare,  vivere,  per  fe  confiftere,  res  au-  magiftros  abfolvamus.  Lege  6:  expende  diligen¬ 
do  conjungi  toto  genere  disjun&as;  quas  quidem  tius,  ne  quid  nunc  de  aliis  ejusdem  generis  locis 
nemo  faciaverit,  nifi  qui  par  &  impar,  reftum  &  commemorem,  quae  in  extremo  Libro  fexto  de  re -  % 

obliquum,  pulcrum  &  deforme  inter  fe  copulare  publica  de  natura  idearum  Plato  differuit*  &  quae 
'poterit:  nec  ideo  notionem  fententiac  hujus  horni-  Proclus  Comm.  I.  in  Parmenidem  pro  magiftrofuo 
nis  animo  informare  valeo.  Nihil  mihi,  ut  brevis  dixit.  Scio ,  magnis  fefe  ausioribus  tueri,  in  qui- 
fim,  dicere  videtur,  tametfi  ipfe  aliquid  fibi  dixific  bus  familiam  ducit  Jrijloteles ,  viros  longe* dootiffi- 
videatur.  Neque  tamen  haec  omnia  me  impedi-  mos,  qui  ab  hac  Opinione  difTcntiunt:  cum  quibus 
rent,  quo  minus  tam  futilem  &  finitam  Platoni  fi  me  comparari  vellem,  aeque  fiulte  fentirem , 
fententiam  adferiberem,  fi  reliquam  philofophiae,  atque  Plato  fenfiffet ,  li  animalia  ede  vo!uitf«t 
quam  tradidit,  formam  poftulafie  perfpicerem ,  ut  ideas  fuas.  Neque  laudo  &  excufo  poeticum  il- 
ejusmodi  quid  fuorum  animis  infiillarct.  Etenim  lud  &  figuratum  Platonicorum  dicendi  genus,  quod 
•viros  non  ignoro  doftifllmos ,  quo  aliis  opem  fer-  viros  etiam  perfpicaces  fefellit,  ut  in  ideas,  tam- 
rent,  quae  Ternel  intra  mentem  admiferant,  dog-  quam  in  perfonas,  intuerentur.  Sed  nec  graviffi- 
matibus ,  non  raro  fententiis  fefe  turpifiimis  &  morum  hominum  auftoritas ,  nec  eorum,  in  quos 
omni  lentu  vacuis  alligaffe.  Vemm  ne  hoc  qui-  fufpicio  quaedam  cadit .  vitia,  quo  minus  verita- 
dem  mihi  licuit  perfpicere.  Plato,  ut  in  aeternis  tem  in  lucem  protrahamus,  obfiftere  debent, 'fn 
rerum  exemplis  &  fimulacris  inculcandis  tam  dili-  hac  praefertim  cauffa  ex  qua  non  pauca  ad  res 
fiens  &  copiofus  effet,  hanc  unice  caudam  habuit ,  non  exigui  momenti  reftff  dijudicandas  auxilia  fumi 
«f  eos  profligaret,  qui  aut  mundum  ipfum  Deum  poffunL 
£lle»  -aut  cafu  &  temere  naturam  rcrimi  concre- 

n!s - 


Qqq  qq 


\S>$ 


Ongenis 


Cat*.  IV. 


recipere  non  potlfl:  tf  ffiflitiatfl,  quat  nunquam  profecto  mjtffiitiam  capiti:  &  verbum 
eltvel  ratio,  quae  utique  irrationalis  effici  non  potejl:  Jed  &  lux  cft,  &  lucem,  cei tut 
eft  quod  tenebrae  non  comprehendent.  Similiter  &  natura  fpiritus  fanfti  ,  qua  Janct 
i[t  ’  non  recipit  pollutionem.  Naturaliter  enim  vel  fubftantialiter  fanSta  eft.  Si  quae  au¬ 
tem  aha  natura  fancta  eft  ,  ex  ajfumtione  hoc  vel  infpiratione  fpiritus  fantti  batot,* 
fanftifixtur ,  non  ex  fua  natura  hoc  pojftdens ,  fei  ut  accidens ,  propter  quod  b  deciM 
pntcft ,  quod  accidit.  Haec  Origenes :  quorum  hanc  apparet  efle  fententiam  :  NuJW 
exftat  ordo  naturarum  ejusmodi ,  quas  philofophi  /lutoagathotetes  vocant.  Una  e  . 
tantum  naturi  eft,  quae  ex  femet  ipfa  bona  eft,  aut  ipfa  verius  bonitas. 
etiam  univerfa  rerum  natura  res  tales ,  quales  Platonici  appellant  Notis,  id  eu> 
mentes  feu  intelligentias  immobiles,  perfefcte  &  ex  fe  ipfis  quidem  rapientes ,  qua; 
rum  in*  non  difcrepet  ab  ingyl* ;  quae  nec  idcirco  fluanc  ulla  ratione  &  move 
tur  n  "que  ex  intervallo  agant.  Uni  enim  verbo  aeterno  divinaeque  fcpienW* 
haec  gloria  debetur.  Urgo  &  nullae  funt  naturae ,  quae  corporibus  alligari  omniB“ 
nequeant.  Novi  equidem  ,  vocem  «k  ,  mentes,  intelHgenuae  nonnumquam  apua 
Orgcnem  legi :  fed  aliam  longe  poteftatem  ei  fubjicit  ,  atque  hi  philofophi.  *).«  iP' 
audiunt  omnes  animae,  ineo  ftatu  fpeftatae ,  in  quo  funt  a  Deo  conditae ,  antequa® 
vitiofitatem  contraherent.  Quare  hac  eum  ratione  id  fufpicor  declarare  volmi^; 
quamvis  Platonici  copiofi  fint  in  rebus  explicandis ,  quas  ad  intelligentias  iftas  pero 
nere  cenfent,  quos  «V  nominent,  nullas  tamen  efle  naturas,  quae  notioni  re  po" 
deant  illi ,  quam  huic  vocabulo  attribuant.  Nullos  enim,  qui  vere  ita  vocari  poflin'; 

exfiftere,  praeter  animas,  nondum  quidem  peccato  contaminatas,  at  pecc 
di  tamen  periculo  PubjeSas.  Atque  faepius  etiam  illas  naturas,  quae  fummum 
rebus  condiris  locum  obtineant ,  non  efle  illis  meliores  ac  praeftantiores ,  quas 
feu  anima,  vulgo  nominent  Platonici,  afleverac.  autem  has  feu  animas  0 

genes  primum  arbitratur  naturas  efle  fefe  ipfas  moventes  &  agendi  facultate  pr» 
ditas  :  contra  Platonici  ,U  fuos  omnes  efle  judicant  immobiles  &  prorfus  ceffi* 
tes,  feu  ab  aftione  omni  quiefeentes.  Deinde  fpiricus  corpore  quidem  ' 

cantes  effe  ftatuic,  at  non  ab  omni  tamen  materiae  concretione  liberas  ac  foluM  > 
■quae  cum  corpore  non  modo  queant  conjungi  ,  &  in  illo  vitam  agere,  ver  . 
etiam  una  cum  illis,  quibus  circumdatae  funt,  corporibus  unum  mtegmmque  8» 
«64  mal  conftituant:  contra  Platonica  fchola  >=«  fuos  ab  omni  corpore  fejungit  acfg 
gat  Sic  igitur  perfuafum  erat  Origeni,  ipfos  illos  angelorum  &  archangeloru 
ordines,  quibus  nulli  fieri  poflunt  fublimiores  &  celfiores,  ad  4***. untum ;>  f 
animarum  pertinere  claflem ,  atque  corpora ,  pura  licet ,  aetherea  &  jub  -jj 
adjuncia  fibi  habere,  tametfi  fieri  poflit,  ut  in  corpora  graviora  terrena  <& :  hu« 
detrudantur  &  compingantur.  Neque  paucos  ex  prifeis  Chriftianorurn  d  ^ 
hac  quidem  ia  re  confentientes  fibi  laudare  potuiflet  Origenes ,  qui  celfiflimos  . 
creatorum  geniorum  negant  mentes  efle  nudas  corporeque  fecretas ,  omnesqt  r 
ritus  corporeo  quodam  involucro  donant.  Ad  extremum  ,  quae  Ongem  vo  ^ 
animae,  has  univerfas  libero  vult  efle  voluntatis  arbitrio  inftruftas :  quod  qui  P 
dent ,  illos  fua  virtute  majora  fibi  ornamenta  conquirere,  fuo  vitio  dedecus  cx 
famiam  contrahere  pofle  ,  manifeftum  eft.  Nullam  ideo  mentem  a  Deo  c  ^ 

(p)  Hieronymus]  Xpfrla  CXLI.  De  hoc  m*.  ti-ol  Tom.  III.  de 
Hieronymi  loco  fimilibusque  aliis  veterum  dotto-  Cap.  13-  5-  9-  P-  bi<? 

juin  dignus  eft,  qui  legatur,  Dion.  Petavius  Dog-  tiis,  quas  cum  Platonicorum  c  fs* 


§  de  animis  placita .  6^9 

Origenes  tam  alte  pofitam  efle  putat,  ut  in  vitium  incidere  nequeat ;  fed  ut  excel- 
lentiflimae  fint  animae ,  omnes  tamen  autumat  aberrare  a  refta  ratione  &  delinque¬ 
re  pofle.  Secus  Platonis  fe&atores  \1«a  fuos  affedlos  efle  volebant ,  quos  numquam 
labi  aut  errare,  numquam  a  caftitatefua  degenerare  pofle,  pronuntiabant.  Hic  ve* 
ro  rurfus  tota  paene  fcriptorum  Chriftianorum  cohors  Origcni  aflentitur  ,  uftpotfc 
quae  mentem  illam,  quae  nunc  imperium  in  malos  tenet  genios,  olim  praeftanuffii 
mi  generis  fpiritum  fuilTe,  nil  dubitat.  Inftar  omnium  loquatur  (/>)  Hieronymus , 
qui,  Solus ,  inquit,  Deus  eft ,  in  quem  peccatum  non  cadit:  cetera ,  quum  fini  liberi 
arbitrii  i  pojfunt  in  utramque  partem  fuam  fleCtere  voluntatem ,  id  eft  ,  malum  aeque 
cito  eligere,  atque  bonum.  Is  abfurdus  equidem  foret  atque  demens,  qui  D,juin 
inficiari  vellet  naturam  efle  omnium  liberrimam ,  aut  libertatem  illam ,  quam  cou*, 
tingcntiac  vocant,  fummo  Numini  eripere  ftuderet.  Sume  vocabulum  libertas  per- 
fe&iori  fenfu ,  nec  erit  quisquam ,  qui  a  Deo  illam  removeat.  At  quando  Deus , 
id  eft ,  fanttiflima  Trinitas  ,  liberi  expers  dicitur  arbitrii ,  tum  illud  intelligitur 
arbitrium ,  quod  vitio  non  caret ,  atque  facultatem  errandi  &  peccandi  conjungam 
fibi  habet. 

Scio ,  non  deefle  in  hoc  genere  philofophorum ,  quibus  nomen  a  Platone  eft  % 
qui  in  illo  etiam  naturarum  ordine,  quas  animas  vocant,  neque  natura  efle  immuta*» 
biles,  fed  femet  ipfas  movere  atque  agere  aliquid  credunt,  tanta  efle  quasdam 
excellentia  &  dignitate,  praedicant,  ut  nullo  modo  virtutem  exuere,  aut  vitia 
fefe  quodam  commaculare  queant.  Conflat  id  ex  his  Simplicii ,  qui  pro  omnibus 
Unus  loquatur ,  verbis:  (*)  ’a cu  u\v  irpuf)  t  ^x^v ,  .'or&trtxd*  viro  «Jir** 
ycQuv  'z&yxQuw  i  x*v  -srtsV  cnuvoc  Ctytfflov  ,  tyf  ™  W  Avon  dyn9tTnh(  ,  a'»,* 

ipiytc&ty  &  uyxh*  ,  vhlw  uf  avyfy&t  •SStfe  ocutd,  ovjaQvoos  •n  ccurs  ^  dvX7ncmtquq  opeytv^)  , 
T  oupinv  y. ovo&Sue  rsrfjf  cniivo  Tnvffylw  txxcnv ,  dvctKhivxcni  ^tTpcv  *  ^ 

yi  'Qfjxipuns  dvT  afiM!  mlf  Ijtv  et’iptnsf  td'x*  cdne  *y  'Or&xlpzns  o tulvvg  ,  ii  jui}  7j4 
*wtIw  vr&ufytnv ,  cos  m  irpcom  dyx&d  eupu^lw  ,  xoeAoi.  Ac  principes  quidem  animi ,  ut 
ab  iis  ,  quae  per  fefe  bona  funt ,  continenter  produfti ,  etfi  nonnihil  illis  inferiores ,  quia 
bonitates^  non  funt  ,  fed  bonum  appetunt  ,  tamen  ,  ut  illi  cognati ,  arftifjime  &  in* 
divulfe  illud  appetunt  ,  &  voluntatem  uniformiter  ad  illud  intentam  habent ,  numquam 
ad  deterius  declinantes.  Ouod  fi  capiendi  confilii  deliberatio  alia  aliis  anteponit ,  £3*  aut  e 
duobus  alterum ,  aut  unum  aliquid  e  pluribus  amplectitur ,  nulla  fortaffis  in  hofce  animos 
cadit  deliberatio,  ni  quis  ipfam  eo  &&eupieny  vocet ,  quod  prima  bona  amplectatur.  Subli¬ 
miores  ,  de  quibus  loquitur  Simplicius ,  animae  aut  folis ,  lunae ,  ceterorumque  fide- 
rum  neceffe  eft  fint  animae ,  aut  vero  illorum ,  qui  celfiflimo  inter  genios ,  fpiri- 
tus,  &  mentes  gradu  poftti  funt.  Quae  animae,  licet  difputec  philofophus,  utrum 
feu  deliberandi  facultatem  habeant,  nec  ne,  attamen,  id  quod  cuivis 
patet,  ex  ejus  fententia  lubrica  illa  vacant  omnino  libertate,  cujus  qui  compotes 
funt ,  aequa  pollent  &  refte  &  male  faciendi  poteftate. 

Verum  quidquid  id  eft,  numquam  mihi  tamen  perfuadebo,  ut  haec  Platonica¬ 
rum,  effugiamus  dogmata,  neceflarium  nobis  efle,  Origenis  de  animis  adfcifcere 
kCr<r  ^tatuit  omnes,  in  quibus  ratio  eft,  animos  tam  hominum,  quam 

nobiliilimorum  geniorum  unius  efle  omnes  ejusdemque  naturae,  nec,  quod  eos 

ie- 

(*)  In  Epift.  p.  n.  i3. 

fert  Cudworthus ,  Petr.  Dan.  Huetium  legiffe  ju-  tallis  alio  loco  de  illis  nonnihil  differendi  oc- 
in  Origenianit.  Nafcctur  nobis  etiam  for-  calio.  ,  N  „ 

Qqqqqa  (f  ) 


8  6o 


Origcnis 


Ca  r.  Wh 


fejungat  ac  difcernat,  aliquid  in  conflitutione  eorum  inveniri:  Igitur  aliis  alii  ani; 

quod  hodie  quidem  praeflantiores  &  excellentiores  funt,  id  unice  ex  eo,  ii 
decretis  ejus  flandum  fit  ,  provenit ,  quod  eamdem  olim  vivendi  rationem  non 
omnes  fequuti,  nec  pari  modo  libertate  &  poteflate,  quam  aequalem  omnes  olim 
acceperant,  ufi  funt.  Hinc  thronorum ,  dominati mum  ,  principatuum,  poteftatum  ti¬ 
tulis  &  honoribus  qui  gaudent  inter  genios  ,  fuis  unice  id  acceptum  ferre  poflunt- 
meritis  &  virtutibus.  £t  quod  ad  hominum  animos  attinet,  tametfi  nunc  illi  ve¬ 
hementer  depreffi  ,  &  de  nobilitate  fua  deturbati  funt,  fieri  tamen  poteft,  ut  eri¬ 
gant  fefe  aliquando ,  &  in  angelorum  focietatem,  &  clafTem  quidem  eorum  cel- 
fiflimam,  virtute  fua  adfcendant  Rurfus,  qui  hoc  tempore  dignitate  nulli  fecun¬ 
di  funt  inter  genios,  &  cum  Mraphim  &  Cherubitn  vivunt,  illi  ,  nil  obflat  omni¬ 
no  ,  ne  fenfira  aut. ita  defcifcant  a  fe  ipfis,  ut  malis  aggregentur  geniis,  aut  in¬ 
humana  terrenaque  praecipites  eant  corpora..  Credidit  Origenes ,  qui  divinae  ni¬ 
hil  derogatum  velint  juflkiae ,  eorum  clTc  ,  mirabilibus  his  &  inopinatis  fententii* 
locum  apud  fe  relinquere.  Tantis  enim  fi  Deus  intervallis  totque  difcriminibu* 
fejunxiflet  naturas  rationis  &  intelligentiae  participes,  non  efle  ,  judicabat,  quod 
illis  refponderi  poflet,  qui  Dvum  efle  vruramwrnlw  leu  perfonnnm ,  non  virtutis» 
exiflimatorem  dicerent.  His  ita  captus  &  conitnctus  erat  rationibus  vir  ceteroqum 
eximius,  ut  ad  humanam  quoque  S.rvatoris  noflri,  feju  Chrijli ,  animam  fcita  ift* 
accommodaret:  quippe  quam  immenfam  illam,  quae  ex  hypojiatica  unione  flutf* 
gloriam  non  voluntate  Dei,  fed  virtute  fua,  conf-quutum  elfe,  perhibebat.  1NL1 
lam  enim  timquam  fuifle  animam,  quae  majori  fide  &  conflantia,,  antequam  cor¬ 
pori  committeretur,  divinae  fipientiae  verboque  divino  adhaeflilet.  NeqP& 
deerant  ipfi  divini  codicis  oracula,  quibus  haec  dogmata  muniret.:  id  quod  ex  liJ* 
ejus  verbis  intelligitur:  (*)  Quod  dilectionis  perfectio  &  affettus  fincer itas  ei  infeparo ' 
Vilem  cum  Deo  fecerit  unitatem"?  ita  ut  non  fortuita  fuerit ,  aut  cum  pefunae  acceptio», 
animae  ejus  ajfumtio ,  fed  virtutum  fuarum  fibi  merito  delata ;  audi  ad  eum  prophetam  » 
eentern :  Dilexifii  juftitiam ,  fc?  odijti  iniquitatem:  propter oa  unxit  te.,  Deus,.  Deus  tu**, 
oleo  laetitiae  prae  participibus  tuk.  Dilectionis  ergo  merito  ungitur  oleo  laetitiae  anxi v» 
Chrifti ,  id  eft ,  cum  verbo  Dei  unum  efficitur.  Ungi  namque  oleo  laetitiae  non  aliud  j* 
telligitur ,  quam  fpiritu fando  referi.  Prae  participibus  autem  dixit,  quia  non  gratia  JP 
ritus,  ficut  prophetis ,  ei  data  eft ,  fed  ipfius  verbi  Dei  in  ea  fubftantialis  erat  plemt^  r 
At  haec  oratio  Origenis  parum  aut  nihil  habet  firmitatis.  Ipfe  enim  Origenes ,  e 
genus  quoddam  animorum,,  animis  humanis  valde  ignobilius ,.  atque  fpecie  ab  i  ^ 
diferepans,  haud  dilfiteri  potuit.  Nihil  enim  iibi  rei  voluit  efle  cum  illis  Pyl  o  ^ 
rae  acT P.latonis  fellatoribus,  qui  belliatum  animos  humanas  efle  mentes  contendu 
propterrvitae  improbitatem  in  animantia  detrufas-:  contra  opinionem  hanc  P 
tentofam,  ineptam,  omnisque  rationis  inanem  arbitratus  eft.  Talis. autem  «•  - 

inorum  fit  ordo ,  equidem,  quid  caulTae  fit,  nefcio,  cur  non  &  alu  poflint 
alia  ftipremi  Numinis  culpa  aut  injuflitiae  fufpicione  animorum  ordines,  ex  i  ^ 


<•*)  nif»  Lib.  I.  C.  6. 

(■f )  Augufiini  1  De  civit.  D:i  Lih.  XXI. 
zap.  17.  p.  481.  Tom.  VII.  Opp. 

(r)  Apoc.  III,  1.2.];  Huic  novae  verborum. 
Bauli. 2*  Tim.  I,  10.  expolitioni . veterem  egg  &• 


vulgarem ,  quam  fibi  deferendam  ^  # , 

tavit,  interpretationem  praetuleriun  .V  re£jltus- 
cur  id  faoio,  hanc,  habeo,  quod  jtus  ‘c 

que  aaiiaorm  humanorum  3  quoainnuw 


§•  36*  de  animis  placita .  86  r 

humanis  mentibus  meliores  &  nobiliores,  quemadmodum,  praeter  Simplicium ,  Pio- 
tinus  ,  totaque  fere  Platonicorum  familia  cenfuic. 

Sed  longius  etiam  Origenem  amor  hujus  abduxit  dogmatis ,  quod  modo  tetigi¬ 
mus:  animos  ipfa  natura  fua  liberi  participes  efie  arbitrii,  nec  ullum  idcirco  ani¬ 
mum  efie,  quin  ad  vitia  &  deli&a  poflit  defcifcere.  Namque  inde  nati  funt, 
quos  fibi  finxit,  aeterni  animorum  errores  &  circuitus,  modo  adfcendentium ,  mo¬ 
do  rurfus  defcendentium.  Nusquam  nimirum  tranquillas  &  quietas  confidere  pa¬ 
titur  animas,  neque  talem  illis  felicitatis  &  fan&itatis  (latum  pollicetur ,  in  quo  fe- 
cure  fine  ullo  metu  ac  periculo  bona  fua  iterum  perdendi  &  amittendi  per  divi¬ 
nam  benignitatem  verfari  queant.  Non  alienum  erit  (g)  Augufiini ,  quo  hanc  re¬ 
jicit  do6lrinam ,  adjicere  locum:  Illum  6?  propter  alia  nonnulla ,  &?  maxime  propter 
alternantes  fine  cejjatione  beatitudincs  £?  mi ferias ,  &  ftatutis feculorum  intervallis  ab  iftis 
ad  illas ,  atque  ab  illis  ad  iftas  itus  ac  reditus  interminabiles  non  immerito  reprobavit 
ecclefia  :  quia  &  hoc ,  quod  mifericors  videbatur  ,  amifit  ,  faciendo  /anilis  veras  mi» 
ferias ,  quibus  poenas  luerent ,  $  falfas  beatitudines ,  in  quibus  verum  ac  Jecurum  ,  hoc 
t ft ,  fine  timore  certum  fempiterni  boni  gaudium  non  haberent.  Hoc  certe  placitum  ut 
probemus,  nullo  modo  fieri  poteft.  Totam  enim  ,  fi  quid  ego  intelligo ,  coe- 
leftis  doclrinae  rationem  funditus  evertit,  quippe  quae  illis,  qui  cum  Chrifto  vera 
fide  corjjun£li  funt,  praeceptisque  ejus,  dum  vivunt,  obtemperant,  vitam  fem«* 
piternam  &  perannem  promittit,  i  Joh.  II,  25.  Haec  autem  ef t  ilia  promifiio ,  quam 
ipje  pollicitus  eft  nobis ,  nempe  vita  illa  aeterna.  Tit.  I,  2.  Ad  fpem  vitae  aeternae,  quam 
promfit  Deus  ille  mentiri  nefcius  Joh.  III,  16.  Ita  Deus  dilexit  mundum ,  ut  filium  66G 
futim  unigenitum  dederit ,  ut ,  quisquis  credit  in  eum  ,  non  pereat ,  fed  habeat  vitam  aeter - 
nam.  Qiae  dicla  ne  quis  forte  de  tali  acciperet  aeternitate,  quae  fuas  habet  con- 
verfiones  &  vicifiitudines ,  alio  Servator  loco  dixit:  Qui  credit  in  me ,  non  morietur 
in  aeternum.  Joh.  XI,  26.  Ac  fortaflls  hoc  ipfum  Paulus  fignificare  voluit,  quum 
Timotheum  moneret,  Jefum  Chrifium ,  Servatorem  nofirum ,  mortem  abolevijfic ,  ac 
vitam  &  incorruptibilitatem  in  lucem  produxijje  per  Euangelium,  falluntur  enim  meo 
judicio,  qui  his  verbis  id  unum  indicari  putant,  Chrifium  principem  docuifle  & 
confirmafie ,  animos  exftingui  non  pofle.  Hoc  certe  dogma  diu  ante  natum  Ser¬ 
vatorem  cognitum  fuit,. nec  modo  Pharifaeis  inter  Judaeos,  verum  omnibus  omni^ 
no  Deorum  cultoribus  fefe  probavit.  Verum  hi  defenfores  immortalitatis  animo¬ 
rum  perennes  maximam  partem  animorum  errores  &  varias  migrationes  comme¬ 
morabant.  Quare  Jefus  noder ,  qui  has  repudiavit  fabulas ,  princeps  vitam  aeter¬ 
nam  in  lucem  produxifle  dicitur:  utpote  qui  primus  certis  homines  rationibus  edo¬ 
cuit,  fore,  ut,  qui  nomen  fuum  profiteantur  ,  beatifiimam  aliquando  vitam,  nec 
umq^am  terminandam  felicitatem  ingrediantur,  coronamque  adipifeantur  gloriae 
perpetuo  fiorefeentem.  Qui  vicerit ,  eum  ego  columnam  conftituam  in  templo  Dei  mer, 
nec  foras  egredietur  amplius,  (r)  Apoc.  III,  12. 

Ceterum,  cur  hic  paullo  copiofius  de  Origene  verba  facerem,  non  levis  cauda 667 

mihi 

hominem  opinatur  Cudworthus,  non  omnibus  illis  doctrinam  Servatoris  noflr i  collatuni.  His  acce- 
placuerunt ,  quibus  hominum  animi  ante  natum  dit,  quod  in  difto  Pauli  &  C4'"  inter  fe 

Chrijlum  immortales  vili  funt,  fed  nonnullis  tau-  opponuntur.  Dicitur  enim  Jefuf  Pr*mo  mortem 
tum  ex  philofophorum  ordine.  Atqui  Paulus  be^  deftruxifie,  deinde  id,  quod" morti  contrarium  eft , 
^ficium  quoddam  commemorat  non  certo  cuidam  vitam,  in  lucem  revocafle.  Animorum  vero  varii 
Ominum  generi, .  verum  omnibus  hominibus,  per  errores  &  adfccnfiones  defcenfionesque,  quas  fom-  - 

*ia‘' 


Trinitatis  Platonicae  naevi 


Cap.  IV, 


862 


mihi  exftitit.  Primo  hoc  viro  vix  peritior  ullus  fuit  dogmatum  a  Platone  ejusque 
difcipulis  traditorum.  Deinde  tanto  hujus  phiiofophiae  ftudio  ac  amore  flagravit» 
ut  plerisque  omnibus  immodicus  rerum  Platonis  exiftimator  videatur. .  Quod  fi  igi¬ 
tur  ullum  in  promtu  Platonicis  argumentum  ponderis  &  momenti  alicujus  fuifTet, 
quo  probaflent,  efle  benades ,  quas  vocabant,  &  no’es ,  feu  naturas  creatas  ordine 
animarum  fuperiores,  &  idcirco  ipfa  univerfali  Platonicorum  anima,  feu  tertia  m 
divinitate  eorum  perfona,quae  fpirituifan&a,  quem  Chriftiani profitentur,  quodam¬ 
modo  refpondet ,  nobiliores ,  neminem  citius  Origene  huic  fefe  fententiae  adjun&d- 
rum  fuifle,  verifimile  eft.  Sed  repugnat  omnino  dogmati  huic  vera  re&aque  ratio. 
Et  aeque  mihi  videntur  infanire  ,  qui  ejusmodi  fingunt  creatas  henades  aut 
pctivfl x£,  feu  naturas  mente  principe  Platonis  digniores,  itemque 
quas  dixi,  comminifcuntur  ,  anima  univerfali  praeflantiores,  atque  fi  quis  Chris¬ 
tianorum  perfuadere  vellet  aliis,  praeter  primam  Trinitatis  perfonam,  quam  pa' 
trem  dicimus  ,  multitudinem  quamdam  fingularium  paternitatum  exfiftere  ,  altera 
perfona  nobiliorum ,  nec  non ,  praeter  fecundam  perfonam ,  filium  feu  verbum» 
turbam  quamdam  in  Deo  verfari  filiorum  &  verborum^ fingularium  ,  quibus  omni¬ 
bus  tertia  perfona  feu  fpiritus  fanftus  cedat.  Hoc  enim  eft ,  divinitatem  disjun¬ 
gere  ac  difeerpere,  creatas  res  creatori  mifcere,  denique  Deo  turbam  quamdam 

niavit  Ori  genes ,  morti  minime  adverfantur:  vi-  riilimam  efle  fententiam,  is  demum  fentiet,  <lu* 
vunt  enim  continuo  animi,  etiamfi  nuuc  in  altum  philofophorum  veterum  de  mentium  noftrarum 
evehantur,  nunc  denuo  ad  terram,  ex  ejus  fen-  mortalitate  ratiocinationes  attente  ac  diligenter  IU' 
tentia,  deprimantur.  Quocirca  vocabula  &  cum  expendit,  cumque  Servatoris  noftri  demo0" 
,  quae  hic  manifefte  aliquid  indicant,  ftrationihus  contulit, 
quod  morti  adverfum  eft  ,  fictos  iftos  circuitus  Haec  licet  ita  fint,  nem  omnem  tamen  verb^ 
mentium  defignare  nequeunt.  De  obfcuritate,  rum  Pauli  vira  exhaufifljs  mihi  perfuadeo  interptf' 
quae  fumma  foret  in  his  verbis ,  fi  Paulus  id  di-  tes.  Equidem  non  de  animorum  tantum  peren® 
xifiet,  quod  eum  CuJworthus  dixiffe  cenfet,  nihil  &  beata  vita,  verum  etiam  de  corporum  nofr0' 
nunc  commemora  Neque  valgo  receptae  expli-  rum  in  vitam  reditu  capiendum  efle  hoc  di&u®* 
cationi  rpfragatur  illud ,  quod  vir  doftifliraus  con-  nil  dubito.  Exponam,  quum  occafio  ita  feratr 
fiderarc  jubet,  jam  ante  natum  fervatorem  pluri-  mentem  meam  paullo  clarius.  Primo  Paulus a)1» 
mos  docuifle,  manere  poft  corporis  interitum  ani-  Servatorem  noftrum  mortem  evertiJJei 

mos,  nec  idcirco  Jefum  dici  poffe  hanc  doftrinam  deftruxiffe :  quod  ita  intelllgi  debere,  res  jPl> 
in  lucem  protuli  fle.  Etenim  vocabulum  ,  fuadet:  Jefum  do&rina  fua  principem  effecifl*’ 

quod  S.  Paulus  adhibet,  non  fignificatrem  quam-  ut  metu  mortis,  quo  mifere  excruciati  antea  er<® 
dam  nulli  antea  auditam  proponere  ac  inculcare ,  homines ,  plane  folverentur.  Deinde  ,  quib 
verum  dogma  jam  propofitum ,  nondum  vero  fatis  modis  hoc  fecerit  Jefus,  declarat,  illa  nempe 
roboratum,  ab  omni  dubitatione  liberare,  ac  no-  lendo,  quae  formidinem  mortis  in  hominum  ani® 
va  luce  donare.  Hoc  ita  efle,  docet  ipfa,  quae  parere  folent,  &  quae  hifce  rebus  obftant,  P‘^r« 
in  hoc  vocabulo  latet,  translatio  a  luce  ducta.  Ni-  patefaciendo:  k,  i#!#**»*» 

mirum,  quirem  quamdam  illuminat,  is  eam  mi-  rS  thtyfai*.  Ergo  ut,  quid  hifce  verbis  ind' 
nime  comparat  &  facit,  fed  efficit  tantunrlumen  tur,  cognofcatnus,  ea  nobis  ponere  fas  eft  ** 
afferendo,  ut  res  jam  facta  reftius  fpeftari,  me-  oculos,  ob  quae  homines  tantopere  mortem  e* 
liusque ,  quam  antea  fa&um ,  cx  omni  parte  con-  mefeunt.  Haec  autem  tria  funt  potiflimum-  CW  V.;I1 
fiderari  queat.  Quare  haec  fit,  neceffecft,  ver-  rentur  homines,  ne  animus  plane  pereat,  &  c 
borum  fan&i  hominis  fententia:  Tametfi  multa  de  corpore  deleatur,  aut  ne  ad  nihilum  plane  fedI® 
perennitate  animorum  humanorum  a  multis  dicta  tur.  (IX.)  Si  dfi  animi  fortaffis  immortalitate ' 
olim  &  feripta  e  flent,  haec  tamen  omnia  non  tan-  dubitent,  metuunt  tamen,  ne  male  fit  animo  Fn<> 
tum  babuiffc  perfpkuiutis  &  firmitatis,  quantum  fam propter  peccatorum ,  quam  apud  fc  dppjr‘  % 
fatis  eft:  Jefum  vero.  Servatorem  noftrum,  pri-  dunt,  confcicntiam ,  divinamque  norrent  ju»- 
mum  divinae  fuae  doctrinae  radi  ia  perfeciffe  ,  ut  ( IU. )  Quod  fi  hunc  forte  fuperaverint  m 
omnes  dubitationes  removerentur,  veritasque  dog-  jacturam  tamen  corporis  gvaviflime  feru  »  ^ 

IBatis  hujus  ipfo  fole  clarior  fieret.  Atque  hanc  ve-  menterque  commoventur,  quoties  mem 


§.  36. 


Platonis  veri  diferpuU  non  funt , 


S63 


Deorum  creatorum  adjungere ,  qui  veram  Dei  notionem  penitas  canveliunt ,  tur¬ 
bant  ,  &  evertunt. 

Quae  quum  ita  fint ,  aequum  eft ,  ut  indicemus ,  non  omnes ,  qui  Platoni  fefe 
addixerant,  efle  benades  &  noes  ejusmodi,  decrevifle,  fed  nonnullos  tantum  fcho- 
lae  Platonicae  do61ores,  eosque  recentiores,  his  fefe  ineptiis  commaculafTe.  Nam¬ 
que  primo  henadum  iftarum  ne  minima  quidem  usquam  reperiuntur  in  ipfius  Platonis 
libris  &  feriptis  veftigia:  quod  fatis  quidem  argumenti  eft,  nihil  harum  rerum  um- 
quamin  mentem  ei  venifle.  In  fecunda  Epiflolarum  ejus,  quas  habemus ,  qua  dogma 
fuum  de  Trinitate  explicat  &  deferibit,  de  prima  perfona  non  dicit:  (*)  «Jf; 
rrpumv  m  tt/jwtbc,  circa  primum  prima  funt  ,  quemadmodum  de  fecunda  ait  per¬ 
fona:  Mnfov  tk  SdCnyt ,  circa  Jccundum  fecunda ,  &  de  tertia  : 

TeJm  ,  circa  tertium  tertia :  verum  de  prima  lic ,  diflerit :  r  mxvlw y  $x<n\t» 

tyt ,  wtlvis  iviKco  KKv(£  ,  cnu  (&  ctfaav  ct7nxvluv  t  kx\uv.  Circa  omnium  regem 
cunttafunt ,  ipfius  gratia  omnia ,  ipfe  pulcroruin  omnium  caufjd.  Ex  quo  quidem  ap¬ 
paret,  nullas  ab  eo  benades ,  unitates ,  cuuuuyedioTrdx^ ,  bonitates  circa  princeps  illud 
tv  ey  &  TciyaQcv,  unum  &  bonum  ,  collocatas  efle  ,  verum  vifum  ipfi  fuifle,  omnes 
res  bonas  circa  Deum  verfari ,  eumque  cauflam  omnium  non  modo  efficientem 
efle,  fed  &  omnes  certo  comparafle  confilio  &  propoflto.  Tacet  etiam  de  his 

re- 

(*>  (P.  707-  OPP-) 


fipatum  &  in  pulverem  converfum  irt  cogitant.  Si 
Jefus ,  quod  Paulus  ait,  mortem  aut  metum  mor¬ 
tis  deftruxit,  haec  tria  deftruxerit  etiam,  ncceire 
eft,  quae  metum  hunc  fovent  &  excitant:  nec  id¬ 
circo  dubitandum  eft ,  confequentibus  verbis  haec 
tria  defignari  a  fan&o  homine.  Nomen  C#»  binis 
fuperioribus  metus  cauffis  medetur.  Notum  eft, 
locis  novi  foederis  quam  plurimis  vocabulum  hoc 
abfolute  pofitum  non  naturalem ,  verum  fempiter- 
‘Jiam  illam  &  felicem  vitam  denotare ,  quam  aeter¬ 
num  vitturi  funt ,  quos  fides  cum  Servatore  fuo 
conjunxit.  Vid.  Mattii.  VJI,  14.  XVIII,  8.  9- 
&  multos  alios  locos.  Ifto  fenfu  hoc  etiam  in  lo¬ 
co  vocabulum  illud  fumi  debet :  idque  non  mo¬ 
do  ex  eo  patet,  quod  metus  aeternorum  fuppli- 
ciorum  inter  primas  fit ,  quare  mortem  homi¬ 
nes  exhorrent  ,  cauifas ,  quibus  tamen  Jefus 
.omnem  vim  ademit,  verum  inde  quoque,  quod 
Verba  tS  tuxyft*!*  addita  funt  a  divino  viro. 
Etenim  primum  ac  praecipuum  illud  dogma ,  quod 
iti  euangelio  patefaftum  eft,  non  vita  eft  natura¬ 
lis  feu  immortalitas  animorum,  fed  beata  illa  & 
aeterna  vita,  quae  per  Jefum  omnibus  promitti- 
•tur,  qui  fide  meritum  ipfius  amplcfhuntur.  Ipfe 
.J>aulus  breviter,  at  peregregie ,  fummam  expofuit 
euangelii dicens  Ad.  XVI,  si.  n,v^o-.r  iwi  r 
«opi»»  ^  r*9*r, j.  Haec  tamen  aeterna 

'beatiflimaque  vita  fimul  alteram  illam  naturalem 
comprehendit:  nec  enim,  nifi  immortales  cflent, 
aeternum  beate  vivere  poffent  animi.  Quare ,  quo 
minus  de  utraque  vita  verbum  («i,  capiamus,  hoc- 
^l,e  Paulum  fibi  velle  putemus,  nihil  obftat:  Je¬ 


fus  omnes  fujlulit  eauffas ,  ob  quas  homines  mortem 
formidant.  Docuit  enim  per  euangelium,  Deum  il¬ 
lis,  qui  viva  fide  Chrifti  meritum  comprehendunt , 
peccata  omnia  condonaturum  ,  nec  modo  vitam  & 
immortalitatem  animis  corpore  decedentibus  largitu¬ 
rum,  verum  etiam  fummo  illos  gaudio  &  perpetua 
felicitate  aff edurum  effe.  Ad  tertiam  metus  mor¬ 
tis  rationem  vocabulum  x<p6xfcrU  pertinere ,  certus 
fum.  Paulus  nempe  morti  vicinus  omnia  fibi  re¬ 
vocat  in  memoriam ,  quae  ad  hominum  mortem 
metuentium  imbecillitatem  profligandam  faciunt: 
quumque  corporis  putredo  &  corruptio  non  levem 
vulgo  terrorem  illis  injiciat,  hunc  quoque  timorem 
per  Jefum  fublatum  efle,  docet,  utpote  qui  cor¬ 
pora  ,  etiamfi  ad  certum  tempus  peritura  fint 
aliquando  tamCn  xptx^ix*  feu  ftatum  multo  me¬ 
liorem  &  omnis  corruptionis  expertem  recupera¬ 
tura  efle ,  inviftis  argumentis  oftenderit.  Firmat 
expofitionem  hanc  non  mediocriter ,  quod  Paulus 
alias  ftatum  illum,  in  quo  corpora  erunt  piorum 
refur^entium ,  nominat.  1.  Cor.  XV,  53* 

re  <pUfr*t  f  <rZpx  )  t«t9  x^cx(r<»r. 

Et  paullo  poft :  vOtx,  t«  <p0xfT'o,  TjTS  iJfrx) 

u<pix(iri»f,  - -  rlrt  yitieij  i  Aey®-  *  V' yf**- 

xxt tr»6»  i  M’s  His  pofterio- 

ribus  verbis  nihil  fimilius  efle  poteft  diifto ,  quod 
nunc  explanamus.  crgo  *»' 

ut  opinor,  lignificat  dogma  de  corporibus  in  vitam 
aliquando  meliorem  redituris,  quod  varie  conta¬ 
minaverant  Judaei,  in  primis  Phaiifaei,  fordibus 
omnibus  purgare ,  atque  rationibus ,  quibus  ntbil  fieri 
gravius  poteft,  extra  omnem  coutrov eruam  ponere. 


•  qui  benades  J latuerunt .  Cap/  IV. 


rebus  Plotinu f,  neque  opera  ejus  perluftranti  vel  minima  fefe  offeret  fufpicio,  bf 
vades  &  agothotetes  ei  notas  fuiffe.  Simili  ratione  filent  omnes  Platonici ,  quorum 
fcripta  exftant,  ad  Proclum  usque.  Ipfe  Proclus  ,  quafi  non  ignoret,  rem  aggredi 
difficilem  multisque  feptam  difficultatibus,  qui  novum  hocce  dogma,  quo  vetus 
Theologia  Platonis  caruit,  tueri  velint,  faepenumero  tergi  ver  fatur ,  dumque  vo¬ 
cem  henades  ita  ponit  aliquoties ,  ut  ea  rerum  exempla ,  feu  Deos  intelligibiles ,  de 
quibus  antea  diximus,  defignet ,  fub  hac  verbi  ambiguitate  do&rinam  hanc  ce-' 
lare  videtur.  Syneftus  eadem  fortaffis ,  qua  ille  notione  vocem  W;  adhibuit» 
■Hymno  primo  ita  de  Deo  canens : 


EroT/ruv  erat  uyru , 

•  M cvetluv  povctt  7i  TrpuTV. 

Prima  henas  henadum ,  primaque  monas  monadum.  Quod  fic  interpretor:  Prima  boni 
idea  &  cauJJa  idearum  omnium.  Quod  ad  vI«a  vero  attinet,  feu  mentes  &  intelli' 
gentias  ,  hae  paullo  ante  Plotini  aetatem  videntur  effe  natae.  Nam  Plotinus 
eo,  quem  antea  attulimus,  loco,  nec  non  alias  aliquam  earum  facit  mentionem : 
ut  (r)  Ennead.  VI.  Libr.  IV.  Cap.  4.  ‘a^x  nug  mfked  ^  coi  Quomo^f 

inultae  animae  £?  multae  mentes  effe  poffunt ?  Atque  his  aliisque  Plotini  di&is  ( t )  D' 
cinus  commotus  eft ,  ut  ipfum  Plotinum  affeveraffe  feriberet ,  effe  genus  quoddam 
naturarum,  voa  five  voi,  mentes  &  intelligentiae  di&arum  ,  quod  animarum  genefe 
praeftantius  fit.  Verum  omnis  hac  de  re  Plotini  oratio  tam  anceps  &  incerta 
vinculumque,  quo  hos  vi *a  cum  animis  fuis  colligat,  ita  neceffarium  &  ar&urn  eft> 
ut  in  difeeptationem  vocari  poffe  putem  ,  num  alii  fint  ejus  quam  (v) 
pita  &  apices  animarum.  Omnes  enim  animis  philofophus  hic  arbitratur  mente  ^ 
praeditos,  ex  prima  mente  haufta,  item  unitate ,  quam  ex  principe  unitate  accepi' 
rint,  quarum  quidem  ope  &  auxilio  cum  p  imi  mente  &  unitate  conjungantur,  v' 
deamus  ipfa  hominis  (ar)  verba:  Ae7  c*  nfilv  nfi  vS  ^  curta*,  w 

fydv  ‘  u<T7rt£  79  xtVTpov  6<p’  tewra  i&v  •  ixi  3  *i  r  c»  t«  xOjcAoi  oy/xeiov  c*  ocutu  ,  J 

cu  yeqfAyjfi  n  iJiov  'Sr&rQipxci  -srei?  tkt»  :  tu  jS  toMTU  t1  iv  tj piiv  qy.i7s  .i<f>xn flopiefa,  ? 

X CviT$j ,  i,  ccvfiwut6x ,  cjvtipvydx  j ,  cT  XV  cruuv<sCu{4u  Inii.  NeceJJe  cjl ,  ut  mens  fi  ^ 
nobis ,  it  em  que  mentis  principium  caufta ,  nec  non  Deus:  qui  quidem  nullo  modo 
bilis  eft ,  fed  in  multis  tamen  confiderari  poieft ,  quae  poffunt  ipfum  capere  :  quemadmodu 
£?  centrum  eft  in  fe  ipfo.  Habent  autem  fingula ,  quae  funt  in  circulo ,  fignum  in  centr 
Juum ,  &?  lineae  huic  punttum  proprium  adbibent .  Tuli  enim  quodam  eorum ,  quae 


(/)  Ennead.  VI.]  Sententiam  verborum  Pio- 
fint,  non  vero  ipfa  eius  verba,  Cudworthus  ex- 
.prellit.  Verba  ipfa  Libro ,  quod  ens  unum  idemque 
Jimul  totum  eft  ubique ,  p.  647.  hac  ratione  fluunt  : 

K»  T*  0»  Tat  ry,TX  ,  K  >S<  *C)  TpVZXf 

■XcAxt,  i(  To  a.  x>SjTce^5  {,  ?  ^  ,  x}  *»« 

«i  V»*»  ;  Ceterum  quonam  paSo  fas  eft  di¬ 

xere  ens  ait  que  entia ,  tnultar  mentes,  animasque 
multas ,  7?  m  ubique  unum  eft ,  nifttf  fic  unum , 
quafi  dumtaxat  conforme  nonnihil,  item  fi  metu 
tina ,  /t  anima  una  ? 

(t)  Ficinus ]  Non  alia  Ficini  verba  hic  dc- 
■tfpaji  certum  eft,  praeter  ea,  quae  Capifi  4.  Zi- 


Jn,  quem  paullo  ante  nominavi,  praemiftt: 


enim  mentes  &  animae  fuis  proprietatibus  J 
ipfis  inter  fe  differentes,  etiam  ante  corpora , , 
que  in  fe  invicem  naturali  quadam  cognatione 
ficii  communione  conjun&ae  ,  interea  alter1/  ^ 
proprietatis  effentiaeque  diflinStae ,  non  loco.  HlS 


verbis  mentes  quidem  diftinguit  ab  animis 


Ficiifii 


fed,  fi  rite  ponderentur  omnia,  non  aliaM 
fuiffe  fententiam  ,  apparebit ,  quam  eam  ,  1 ^ ~  ■ 
Plotino  a  Cudwortho  ftariin  tribuitur.  Mens  «■ 

■ma  nimirum  duae  funt  unius  animi  Propf,epia- 
quae  cogitando  quidem  diftingui  poffunt*  oc  a  ' 
conicis  dirtinguuntur,  at  in  una  tamen  revera. 


§.  3 &  Veri  Platonici  benades  non  Jlatuerunf.  $65 


infunt,  nos  quoque  Deum  tangimus ,  congredimur ,  copulamur :  catentlS  illic  innitimur  at¬ 
que  figimus  *  quatenus  nos  illic  intentione  conferimus.  Sequenti  capite  haec  addit: 

W-£j£0V^9  toj  <JZH0U)TTA  CVTC  XVTlKCtu€ctVO[Ai()X  ,  « ftv  ‘ZfyXpfyj  TO?f  7B«U;TKif  TX  ol 

g  aT  oXwf  c^ySVci»  ’  c/JtelV*  ft-v  <jw7?  taM/Thj/  c vt^ytlous  dei  ,  v2f  'j  $  ™  v*  ^ 

icuuTu,  K.  T.  a.  Haec  licet  pojfideamus ,  haud  tamen  animadvertimus ,  nos  haec  habere , 
fed  plurimum  feorfum  a  talibus  asionibus  otium  agimus.  Sunt  £?  wa/fi,  qui  circa  haec  66$ 
nihil  umquam  agunt.  Illa  quidem  in  actionibus  fui s  ajfidue  perfeverant ,  mens  nimirum, 

£?  quod fuperius  mente.  -  Neque  vero,  quidquid  e fl  in  anima,  propterea  jam  fentitur : 

•pervenit  fane  in  nos ,  gwznJo  ad  fenfum  usque  procedit ,  &c.  .  Haec  qui  verba  confide- 
rat,  nefeio,  an  fufpicari  debeat,  »J«,  quos  Plotinus  in  medium  producit,  nihil 
efle  quam  nefeio  quid  in  ipfis  animis,  cujus  hi  auxilio  communitatem  fervent 
cum  mente  principe.  Hinc  etiam  (7)  Porphyrium  accepimus,  quo  nemo  redtius 
philofophiam  Plotini  calluit  &  perfpexit ,  prorfus  rejecifle  &  contemfifle  vl«  iftos 
feu  intelligentias  ,  quas  Platonici  quidam  naturas  cum  a  principe  mente,  tum  a 
ceteris  animis  diftindtas  prorfus  &  fecretas  effe,  judicant.  Ipfe  quidem  Plato  nus- 
quam  aperte  vi \*a  hujus  generis  commemoravit.  Mentes  in  animis  exfiftentes  indu¬ 
cit  paffim  :  at  mentium  prorfus  abftradtarum  &  ab  animis  fejunCcarum  ,  fi  unam 
demas  mentem  principem ,  nullo  loco  mentionem  facit.  Quod  naturam  fecundam 
circa  res  fecundas,  aut  res  fecundas  circa  naturam  fecundam  verfari ,  ©£< 

esc  Sdnsx,  uti  vidimus  antea,  pronuntiat,  id  ut  neceflario  de  his  mentibus  ca¬ 
piendum  efie,  putemus,  nihil  plane  cogit  nos..  Fieri  enim  potefl,  ut  rerum  fe¬ 
cundarum  nomine  ideas  tantum  P/ato  defignaverit,  quemadmodum  res  tertiae,  cir¬ 
ca  perfonam  tertiam  verfantes ,  res  ipfi  funt  conditae  &  genitae.  His  ergo  de- 
roonftratis  &  effedtis ,  ita  nos  flatuere  oportet  ,  Platonicam  iflam ,  aut  potius  Pla¬ 
toni  temere  adjeriptam  Trinitatem ,  quae  diferimen  omne  inter  Deum  resque  con¬ 
ditas  aufert,  quo  faciliorem,  ut  fufpicor,  Deorum  tutoribus  viam  aperiat  fuper- 
flitiones  fuas  &  ineptias  tuendi  ,  multo  inimiciorem  redtae  rationi  effe  ,  quam 
Chriftianorum ,  cujus  antea  naturam  explicuimus,  .Trinitatem.  .  Etenim  haec  ac¬ 
curate  ac  diflincte,  quousque  divina  progrediatur  virtus,  &  ubi  rerum  creatarum 
vires  exordiantur,  oflendit :  divinam  porro  naturam  tam  late  patere,  docet,  ut 
omnes  tres  comprehendat  &  compledlatur  perfonas;  reliqua  vero  omnia,  fi  a  tri¬ 
bus  his  divinis  perfonis  difcedas ,  cujuscumque  demum  generis  funt,  res  effe  vere 
atque  proprie  a  tribus  his  perfonis  fadlas  &  creatas ,  earumdemque  fociatis  &  con¬ 
junctis  viribus,  quum  unus  tantum  reapfe  Deus  fint,  produdtas. 

Ergo  apertum  jam  ex  illis  efl,  quae  difputavimus,  omnes  hasce  maculas,  quas 

di- 


tura  refident.  Id,  nifi  fallor,  Ticinus  flbi  vult, 
dicens:  Alteritate  proprietatis  &  e/fentiae  dijlin- 
Rae,  non  loco.  Tot  ergo  mentes  funt,  quot  ani¬ 
mae:  nec  Ficino,  haec  quum  feriberet,  *«*«,  il¬ 
los  Procli  &  aliorum  in  mentem  veniflb,  arbi¬ 
tror.  Neque  certe  alia  Plotini  iplius  fententia 
fuit. 

(v)  Capita  &  apices]  Anglicc:  Hecds  and 
Summities. 

O)  Verba]  Exftant  ea  Ennead.  V.  Lib.  I.  de 
Iribus  hypojlafibus  archicis  Cap.  ii.  p.  492-  Sed 
animadverti  velim,  non  integra  exhibuifle  Plotini 
verba  CudwQrthumj  verum  dccerpfilTe  tantum  ea, 


quae  inftituto  fuo  fervire  credidit.  In  Latina  ver- 
fione,  quae  Graecis  hic  adjcfta  cernitur  ,  plura 
funt,  quam  in  Graecis,  verba.  Refpondct  haec 
Anglicae  verfioni ,  quam  Cud^ivorthus  habet.  Mo¬ 
ris  enim  ipfi  eft,  id  quod  jam  alias  obfervavimus, 
in  vcrfione  ea  faepenumero  exprimere,  q«ao  m 
Graecis  omiferat.  Idem  in  ftaiun  confequentibus 
verbis  fecit. 

(y)  Porphyrium ]  Nefeio,  an  feriptum  cxltct 
alicubi,  fo*;,  quales  Proclus  &  alii  libimet  ip_is 
animo  effinxerunt. a  Porphyrio  rejectos  &  repudia¬ 
tos  e  fle.  At  ex  aliis  ejus  feriptis,  maxime  ex 
ejus  zv«s  T*  (eu  Jentemus  ad  intei- 

Rrr  rr  * 


85(5  77^/0  magnam  partem  Cat.  IV, 


divino  de  Trinitate  dogmati  hominum  inuflit  temeritas,  ipfamque  commenticiam 
hanc  Trinitatem,  quam  Platonicam ,  ut  a  Chriftiana  difcernatur,  vocant,  quoniam 
nonnullis  placuit  Platonis  amicis ,  nec  ab  ipfo  Platone  primum  profe&am  elTe,  ne¬ 
que  omnibus  il  is  aFrififle,  qui  Platonis  difciplinam  fequuti  funt.  Nunc  e  contrario 
planum  facere  conditui,  Platonem,  multosque  ex  fellatoribus  ejus  plurima  ex  prifca 
veraque  doctrina  retinuifle ,  proximeque  ab  illo  abfuiiTe  de  Trinitate  dogmate , 
quod  fuum  Chrifii  profitentur  efle  difcipuli.  Namque  tres ,  quas  inducunt,  hypo - 
jtajes  cum  a  reliquo  Deorum  coetu  plane  fegregant ,  tum  ex  rerum  creatarum  or¬ 
dine  penitus  excerpunt  &  eximunt;  cetera  vero  univerfa  harum  trium  perfonarum 
virtute  ac  efficientia  procreata  efle ,  praecipiunt. 

Hoc  quo  pateat  omnibus,  principio  velim  animadverti,  Platonem  ipfum  fub 
exordium  (2)  7 tmaei  accurate  ac  diligenter  Deum  resque  a  Deo  fattas  diflingue- 
re,  atque  fines  utrorumque  his  verbis  apte  ac  fcienter  defcribere:  ’'Esw  5'  mit 

tuluu  Trp"™  Juupwiov  nth'  tC  tb  ov  fiiv  ati  $ue<nv  j  czn  iyjw  ,  %  it  to 

juev  ,  ov  j  bSimfle  '  to  ffiv  S»;  vovM  &  rdyts  mt*'  .  dei  $  izwnt  ov ,  to  3 

(ait  cLt&r.trfuc  aAcyov  '  io£aztv  ytyvcfjfyjn  k,  l&rvftvufysov  ,  &lw  j  ov  rmv  j  otv  r) 

^oydyvf^cv  vitv  ouiU  mvog  VP  dvoiywf  yryvie& tq.  EJt  igitur,  ut  mibi  quiiem  videtur ,  ante 
omnia  explicandum ,  quidnam  fit  illud ,  quod  femper  eft ,  neque  ullum  habet  ortum ,  itemquo 
illud ,  quod  gignitur ,  nec  umquam  eft :  quorum  alterum  intelligentia  &?  ratione  comprehen¬ 
ditur ,  quod  unum  femper  atque  idem  eft ;  alterum ,  quod  affert  opinionem  per  fenfus ,  ra¬ 
tionis  expers:  quod  totum  opinabile  eft ,  id  gignitur  &  interit,  nec  umquam  vere  effe  pot* 
eft .  Omne  autem ,  quod  gignitur  fex  aliqua  cauffa  gigni,  necefje  eft.  Praeclare  ( a ) 
Proclus  obfervavit,  rationem,  quae  Platonem  adduxerit,  ut,  de  rerum  quum  vel¬ 
let  univerfitate  exponere,  exordium  ab  hac  diftinctione  caperet,  hanc  efle,  Sit  c* 

1 TOTf  KstvcZs  vifAuv  cwoiouc  'xmxety ,  t a  m  dei  ov  ,  quoniam  in  communibus  nofiris  no*- 

lionibus  hoc  eft ,  feu  res  mathematice  certa  ,  effe  aliquid  aeternum  ,  aut  quod  numqua f* 
fattum  eft  aut  ortum  habuit.  Senfus  certe  quoddianusque  vitae  ufus  perfpicue  tes¬ 
tantur,  non  efle  omnes  res  aeternas,  fed  quasdam  &  coepifle,  &  perire  iterum»- 
feu,  ut  notioribus  loquar  verbis,  generari,  ac  rurfus  corrumpi.  Verum  recen- 
tiores  Platonis  affectatores,  quibus  nihil  erat  mundi  aeternitate  potius  &  antiquius, 
quique  hanc  univerfitatem  certo  tempore  produCtam  efle  negabant  ,  manifeftaitt1 
vim  Platonis  huic  di£to  attulerunt,  neque  verba  philofophi  torquere  deflerunt,  u* 
fenfum  ex  illis  elicerent  prorfusab  opinione  philofophi  remotum.  Itaque  to  ytyfi* 
rfuov,  quod  Plato  vocat ,  non  fignificare  rem,  difputaruntr,  quae  coeperit  aliquan¬ 
do,  fed  rem,  quae  fluat  perpetuo,  ftabilitateque  careat,  cujus  tamen  non  repugnet 
flaturae,  ab  omni  aeternitate  exfiflere.  Hac  freti  expolitione,  perfuadere  volae-' 
yunt  aliis ,  docuifle  Platonem ,  uni verfum  mundum  corporeum  ica  quidem  permane- 
j e,  ut  fluant  omnia,  &  tempus  in  eo  fuccedat  tempori  ,  nec  ullus  conflantia® 
locus  fit,  verum  tamen  originis  plane  expertem  efle.  Atque  haec  fententia  op1' 


iigibilia  ducentibus  apparet ,  fanius  &  melius  mul¬ 
tis  de  rebus  eum  Proclo  (en  fi  (Te ,  faltim  cautius  & 
clarius  loquutum  efle.  Mentem  live  diftinguit 
femper  a  'pvxji  five  an'®a.  Vid.  $.  5*  P-  220. 
f.  17.  p.  225.'  $.  30.  P ■  230.  £?c.  At  ejus,, 
li  mentem  hominis  refte  pcrfpicio,  qui  fubtilitates 
magno  (ludio  venatur ,  nihil  eft ,  quam  natura 
quaedam .  limpiex ,  ia  qua  notioues.rerumqije  fpe% 


cies  relident ,  quas  Platonici  mentes  irt  orbem 
cum  afferre  putabant:  fax»  vero  five  anima  natu^ 
ra  eft  medio  loco  inter  corpus  &  mentem  p 


feu,  ut  ipfc  ait,  7*  k,  ,u,i» «•«? 


diffufa» 


J.  5.  p.  2 to.  per  totumque  corpus  diftm  » 
quae  ratiocinatur  &  notionibus  in  mente 
vel  bene,  vel  fecus  utitur,  $.  17-  P ■  225- 
duo  baec-  biuas.  eiTc-aaturai-  fejuncU*  cred1^  ' 


§.  3  6.  veram  de  Trinitate  doctrinam  retinuit .  $67 

nione  citius  longe  plurimorum  invafit  animos ,  fic  ut  ipfe  Boethius  ]  doftiflimus 
ceteroquin  e  Chriftianis  philofophus,  abripi  fefe  ab  ea  paflus  fit,  nec,  quin  Plato 
mundum  ita  efle  aeternum  ftatuerit ,  ut  nullum  illi  ortum  efle  putaret,  ullo  modo 
dubitari  pofle  ,  crediderit.  (*)  Non  repe  quidam ,  inquit,  qui,  quum  audiunt ,  vi- 
Jum  Platoni  mundum  hunc  nec  habuijfe  initium  temporis  ,  nec  habiturum  elTe  defcftum  , 
hoc  modo  conditori  conditum  mundum  fieri  coaeternum ,  putant.  Aliud  cjl  enim  per  inter¬ 
minabilem  duci  vitam ,  quod  mundo  Plato  tribuit ,  aliud  interminabilis  vitae  totam  pariter 
complexum  ejje  praefentiam ,  quod  divinae  mentis  proprium  eJJe  manifeftum  ejl.  Neque 
Deus  conditis  rebus  antiquior  videri  debet  temporis  quantitate ,  fed  fimplicis  potius  proprie¬ 
tate  naturae.  Quo  &  verba  illa,  quibus  poftea  utitur,  pertinent:  Itaque ,  fi  ji^nj 
rebus  nomina  velimus  imponere ,  Platonem  fequentes ,  Deum  quidem  aeternum  ,  mundum 
vero  dicemus  ejje  perpetuum.  Verum  hanc  recentioris  fcholae  Platonicae  expolitio¬ 
nem  primo  Platonis  evertere  penitus  propofitum  ,  manifeftum  eft.  Is  nimirum 
Deum  efle  hoc  in  loco  demonftrare  ftudet.  Quod  fi  vero  nulla  mundo  eft  origo 
fi  vel  maxime  ftatuat  aliquis,  omnia  fluere,  labi,  nec  uno  eodemque  ftatu  perma¬ 
nere,  numquam  tamen  inde  conficiet,  mundum  ab  alia  quadam  caufla  neceflario 
effe&um  efle  Deinde  ipfa  Platonis  verba  nullo  modo  ferunt  hos  interpretes.  Vo¬ 
ce  enim  yyvl^ov  declarat  fe  non  modo  id  intelligere  ,  quod  ita  durat ,  ut  cum 
tempore  procedat  &  mutetur,  verum  etiam  id,  quod  generationis  habuit  initium 
tb  hirtus  txov  >  &  quod  certo  coepit  tempore  exfiftere,  r 0  «V 

^fZctL&ov ,  brevi,  id,  quod  aliquando  non  fuit,  &  idcirco  ab  alia  quadam  caufla 
neceflario  procreatum  &  genitum  fuit.  Nihil  ergo  videat ,  oportet ,  qui  non 
fentiat,  Platonem  rebus  omnibus,  quae  cum  tempore  permanent,  initium  attri- 
builfe.  .  Et  in  ipfo  hoc  Timaeo  ipfum  tempus  praecipit  non  efle  aeternum  ,  aut  fine 
principio,  fed  una  cum  coelo  feu  mundo  exftitiffe.  Quibus  politis ,  fieri  nullo 
modo  pofle,  concludit,  quin  alia  quaedam  fit  aeterna  natura,  quae  non  tantum 
fine  ulla  converlione  ac  viciflitudine  duret,  fed  &  omni  initio  careat,  mundum¬ 
que  una  cum  tempore  produxerit.  Nihil  poteft  nimirum  fine  ulla  caufla  oriri 
five  nulla  res  ,  quae  aliquando  nusquam  fuit,  ipfa  vi  fua,  ut  fit  &  exfiftat,  per¬ 
ficere  valet.  Oportet  rem  aliam  antecedere  ,  cui  originem  fuam  debeat.  Hanc 
vero  viam  fi  perfequamur ,  non  antea  quiefeere  nobis  licebit ,  quam  ad  rem  quam¬ 
dam  a-dfcendendo  perveniamus,  quae  perpetuo  fuit,  ortusque  omnis  expers  eft 
Igitur  haec  duo  dum  aflumit  Plato :  unum:  res  illas,  quae  ita  permanent,  ut  cum 
tempore  fluant  &  labantur ,  initium  fine  controverfia  habuifle  ;  alterum  ^eam  na¬ 
turam  ,  quae  ftabili ,  certa ,  &  immutabili  aeternitate  gaudet ,  ortu  &  principio 
prorfus  vacare:  differentiam  inter  res  genitas  &  non  genitas,  feu  inter  Deum 
resque  ab  eo  conditas,  perfpicue  conftituit.  Creatum  nimirum  efle  illud  feifeie 
quod,  etiamfi  duret  &  permaneat,  fluit  tamen  &  labitur  ,  ideoque  efle  aliquan¬ 
do  coepit.  Hoc  illud  eft,  quod  vocat  to  fitv ,  *v  jj  qued  gignitur , 

nutu- 

(*)  Confol.  philof.  Lib.  V.  Pro.  VI.  (p.  137.) 

PorpJtyrius,  an  vero  binas  tantum  unius  naturae  Sed  haec  alias  jam  di&a  funt. 

facultates ,  quas  ratione  &  animo  diftinguat  fa-  (?)  Timaei  ]  Cap.  12.  t.  2'. 5-  Fabricii- 

piens,  haud  facile  dixerim.  Mira  enim  eft  Plato-  Verfio  magnam  partem  Ciceronis  eft. 

flicae  feftae  in  explicandis  rebus  a  fenfu  remotis  (a)  Prodar]  Comm  in  Timaeum  Platon.  Lib. L 

Wcuritas:  de  quibus  non  aliter  loqui  folent,  ac  />.  10. 

41  per  fe  exfiftereiu,  &  perfonarum  more  agerent. 

Rrr  rr  *  0)  s>' 


FI atcnis 


m 


Cap.  IV. 


Kjmumquam  vero  e  fi:  item  id,  quod  \ssr  ahia  wfc  \\  miym  yyvej ,  quot  necefiano  » 
'  caun'a  quadam  procreatur.  Illud  autem ,  quod  fine  vieiflicudiii  •  ac  temporis  faeces» 
fione  permanet,  initioque  caret  omni,  id  non  creatum  ac  divinum  effe,  decernit. 
Atque  hoc  illud  eft  ,  quod  appellat  tj  h  fx\v  ««,  fanv  $  cfk  %x^t  9a°d  femper  efi1 
neque  ullum  habet  ortum.  Pari  modo  Deus  a  feptuaginca  interpretibus  in  verfione. 
librorum  Mofis  o  uv ,  is,  qui  vere  eft,  ( b )  dicitur. 

Hac  de  ditiu  xdee  feu  <piod ,  aeterna  natura  ,  quae  femper  ex (lit it ,  nec  ullo  tem¬ 
pore  nata  eft,'  non  fmgulari  femper  numero  Plato  loquitur,  qui  nofter  mos  eft, 
quos  Cbrijlus  veritatem  docuit,  verum  faepius  numero  plurium,  receptum  tum  lo¬ 
quendi  morem  imitans.  Ita  in  hocipfo  Timaeo  mundum  appellat  r  eiitiwv  ®iuv  yycvjt 
imaginem  faciam  feu  creatam  Deorum  aeternorum  Hi  autem  Dii  aeterni, 
vix  ulli  dubitare  fas  erit,  quin  ro  illud,  ro  $<£ir  fcv,  &  roreJw,  primum  illud, 

fecundum ,  &  tertium  fmt  ,  de  quibus  in  altera  ad  Dionyfium  ckaa  epiflola ,  tamquam 
tribus  rerum  omnium  principiis,  loquitur.  Verbo,  Trinitatem  illa  voce divinarum  hf 
pofiafeon  defignat,  cujus  fociata  virtute  &  efficientia  totum  ita  mundum  effeftum  & 
comparatum  tffe,  arbitratur,  ut  conditores  fuos ,  tamquam  lignum  &  imago  quae¬ 
dam  referat  &  exhibeat :  quo  modo  P!ofinus  verbis  jam  antea  laudatis  rem  irtam 
declarat  &  explicat  :  Cw^-  diidv  ciet  e^>iflTuv  /asm  $  n? o>’ 


(6)  Dicitur]  Longe  plura  ex  Platone  in  me¬ 
dium  attulit,  ex  quibus  philo, ophum  hunc  Deum 
diligenter  ac  follicite  a  materia  rebusque  conditis 
&  faftis  diftinxiffe  apparer,  vir  clar.  fac.  Zimmer- 
mamws,  io  Exerc.  ds  Atheifma  Platonis ,  quae 
in  Jo.  Georgii  Schelhornii  Amoenitatibus  littera¬ 
riis Part.  IX:  deferipta  exftat ,  5-/  P- 8i7-/- 

&  in  erudita  Exercit.-  hujus  Dtfenfione  adverfus 
J5.  JSHc.  Hieron.  Gundlingiwn ,  carumdein  Amae- 
nitat.  Part.  XII.  $.  io.  f.  p.  398.  /. 

(c)  Conjlitutas  cjfle]  Verba  Platonis ,  in  qui¬ 
bus  tres  fefe  hypojlafes  ejus  reperifle,  Cudwrthus 
putat,  ex  Timaeo  haec'  fuiit  p.  5-9-  OpPj  vi> 
xnottf  t*  *-jto  £«*  in  crirt  x  eiidm  <=>«»»  y«y«»«5 
«y xXujx  0  yf  ,  iy«i<&i)  t *  k. 

Qiium.  igitur  lioc  a  fe  faQum  fempiternorum  Diorum 
pulcrum  Jimulacrum  moveri  £?  vivere,  pater  ille, 
qui  genuit  -,  animadverteret ,  dele  datus  efi  opere. 
Duo  funt,  quae  difficulcatem  pariunt  in  hoc  phi- 
lofophi  difito.  Primum  ,  quaenam  illa  res  lit, 
quam  xya.^*  feu  Jimulacrum  Deorum  Plato-  vocat : , 
quaeritur:  deinde,  quinam  fint  Dii  illi  aeterni , 
ad  quorum  effigiem  rem ,  dc  qua  differit ,  expres- 
fam  effecit,  incertum  .cff^  Utrumqus  variis-inter- 
prctpm  Platonis  deliberationibus  occafioneni  prae¬ 
buit.  Quum  in  praecedentibus  d e  anima  mundi  ver¬ 
ba  faciat  Plato,  funt  in  Platonicis,  qui  hanc  ipfatn  . 
mundi  animam  divinitatis  iilud  fimulacrum  e(Te, 
cqjus.moju  Deum  -aelj^tatimi  effe  Plato  narrat* 
exiftimant.  Neque  omni  haec  opinio  probabilitate 
carere  videtur:  quam  quidem  ita  complexus  elt 
Chalcidi us ,  non  ineptus  7wwei-exp<vfitGr,  ut  ver- 
fipnem  fuam  Timaei  nil  dubitaret  ad  eam  accont 
Biodii}5v  Sic  enim  verba  Graeca  reddjjlit:  Quae 


quidtm  omnia  in  anima  fieri ,  - palam  ejl.  Quai* 

quum  moveri  £?  vivere  animadverteret ,  fodum* 
fe  Jimulacru  m  immortalis  divinitatis ,  genitor  fuus  hi*  f 
laratus  impendio,  liga  vero  illorum  omnino  ante' 
ferri  debere  fententiim  arbitror,  quam-&  Cudwof4  . 
thus  approbavit,  qui  de  mundo  fermonem  effe  ceii' | 
fent.  jpfa  enim  res  hanc  pofeit  expoHtionetfl*1 
Anima  omnte  ex  -Platonis  fententia  interiori  vi  fc' 
met  ipfam  ciendi  ac  movendi  praedita. eft :  qua'11 
interiorem  movendi  vim.,  id  quod  pauci  nefeiun^ 
argumentum  effe  voluit  immortalitatis  animorutf* 
Quomodo  igitur  Deus  dici  pollet  vehementer  la®* 
tatus  effe ,  quum  cerneret  mundi  animam»  movenr 
quam  non  ignorare  poterat  virtute  intcftfna  fc:Uel 
.  ipfam  movendi  inftrudam  eflfe?  Praeterea  pauli® 
ante  Plato  docuerat,  animam  mundi  cx  ipfa  wen.' 
te  ac  divinitate  fumini  Numinis  procreatam ,  oi^1* 
busque  corporibus  priorem  e(Te.  Quod  fi  ita  e’!*1 1 
quonam,  quaefo,  pailo  motus  huius  animae 
fa  effe  potuit  infignis  in  Deo  .laetitiae?  Hocci11^ 
fortaffis  nefeiebat  Deus,  fore,  ut  resex  fefe  8e', 
nita  &  educta  moveret  fefe?  Aut  num  metueb;lt’ 
ne  pars  naturae  fuae  torpens  &  mortua  jaceret. 
Mundum  vero  fi  ponamus  a  Plbtvne  hic  intellig1* 
fatis  apta  ejus  erit  fententia.  Deus,  inquit,  q111". 
videret ,  materiae  molem ,  quae  rudis  &  inf°r. 
amea  fuerat,  motibusque  jaitabatur  inordin#1*  ' 
poftquam  animam  acceperat  ex  ipfoDeo  gcnitaI^ 
motu  tranquiiio  &  ordinato  concitaris  magna111 
de  re  laetitiam  concepit.  ^ 

Quinam  vero  funt  Dii  illi  asterni ,  ad  fi11.^ 
imaginem  mundum  effo  comparatum,  P}f° 
Parcam  chartae  ac  tempori  i  nec  omne?  praton' 
juin  argutias- de  hifcc  Diis  buc 


$.  3<SI  de  Trinitate  doflriiuu  8<5£ 

tu  %  5  Sdtrlpx  ^  f  Tg/rtf.  Hic  quidem  mundus  imago  ejl ,  quae  perpetuo  renovatur ,  f  ut 
imago  quaedam  in  vitro)  primi ,  fecundi  tertiique  principii ,  Jemper  Jiant,  id  eft, 
ex  infinita  tempore  exfiftunt  nec  umquam  fatta  funt.  Nec  aliter  vifum  fuit  anti¬ 
quis  Platonis  interpretibus,  quos  Eufebius  primum  illud ,  fecundum,  &  tertium, 
quorum  Plato  meminit  Fpijlola  ad  Dionyfium  ,  de  tribus  accepiffe  Diis  ,  audior 
eft :  Totom  ol  r  Uheiruvet  2^nc(peiv  ntipu/^juot ,  cJ9n  d  rrpuitv  Jvdyvtnv  .  33n  n  t« 

idCnpov  Minor  ,  %  Tgjw  r  l  K9<rp*  &%lw ,  ©eo»  t eJavv  k,  ctCibd  w#  Haec 

Platonis  verba  ,  qui  explicandam  pbilojophi  mentem  fufeepere ,  ad  primum  Deum  fecundum - 
gne  principium  referunt ,  «ec  moti  ^  tertium ,  flHew  mandi  animam  Deuwque  tertium  ipft 
quoque  appellare  J 'olent.  Quamobrem  recte  nos  omnino  fudturos ,  opinamur  ,  li 
aeternos  iftos  nec  creatos  Deos  ,  quorum  imaginem  feu  fimulacrum  totum  efle 
mundum  genitum  feu  creatum  in  Timaeo  perhibet,  hanc  efle  Trinitatem  divina¬ 
rum  hypottafeon  conftituamus ,  cujus  potentia  mundum  omnem  fabricata  eft.  Ex 
quo  novum  conje&ura  noftra ,  quam  flipra  propofuimus ,  firmamentum  accipit, 
Ciceronem,  qui  Platonis  libenter  veftigia  legit :, eosdem  Deos  aeternos  in  animo  ha- 
buifle,  quum  feriberet ,  a  Diis  omnia  a  principio  j 'adi a  ,  nec  non,  providentia  Deorum 
mundum  &  omnes  mundi  partes  ( c  )  conftitutas  effe 

Altera  quidem  Trinitatis  Platonicae  perfona ,  mens  feu  intelligentia  genita  ex  prin-67* 

ci- 


(*)  Pracp.  euang.  Lib.  XI.  C.  20.  p.  541; 

rum  paucae  folidi  aliquid  &  conftamis  habent.  Sa¬ 
tis  erit,  in  Cudworthi  fententiam  inquirere,  atque, 
boc  fa£to,  quid  mihi  videatur,  exponere.  '  1'JVk« 
©4*4i  quorum- *v«>/<**  Plato  hunc  elTe  mundum 
dicit,  tres  opinatur  CudwbrtJms  efle  divinas  per- 
fonas ,  feu;  ut  Platonicis  vocantur,  hypojiafes. 
Huic. ego  fententiac  id  primum  obftare  arbitror, 
quod  Plato  de  his  Diis  perennibus  ita  loquitur, 
ut  eum  pateat  naturas  defignaffe  a  fumino  &  ccl- 
fiffimo  Numine  ;  cui  mundi  conftfuctionem  attri- 
biit,  fecrctas  &  fejunftas.  Summum  enim  Deum 
ait  non  mediocriter  exhilaratum  fuifle,  quum  mun¬ 
dum  videret  ad  exemplum  Deorum  aeternorum 
fattum  moveri  &  agitari.  Si  Dii  aeterni  ipfe  effent 
fuprenniS' ille' Deus,  tribus  conflans  perfonis,  a 
quo  rerum  univerfitatem  adornatam  efle  vult  phi- 
lofophus ,  haud  dubie  dixifiet ,  Deum  laetatum 
fuifle,  quum  mundum.ad' fui  effigiem  conditura' 
animadvertiffet  certis  legibus  impelli.  Quod  vero- 
diftinde  tam  Deum  ipfuin  ,  mundi  conditorem, 
quam1  aeternos  Deos  nominat,  id  perennes  hofce 
Deos  illos  effcnnanifelTo  fignifieat,  quibus  mundij 
opifex  &  archite&us-,  tamquam  exemplis,  in  con¬ 
dendo  mundo  ufus  efl.  Deinde;  quanam  ratione 
mundus ;  hic;  qu}  in  fenfus  &■  oculos  incurrit,  cx- 
preffum  fimulacrum  efie  queat  trium  perfonarum  • 
divinitatis  aut  fupremr  Nummis;  quod  omni  cor¬ 
pore,  figura  &  forma  caret,  alius  dixerit:  ego 
quidem  nihil  hujus  rei  me  intelligere  confiteor. 
Quidnam  fimiHtudmis  ,  obfccro  ,  inter  naturam  > 
ellc  poterit  corpoream,  variis-  cx  partibus  concrc-' 
eam ,  mutabilem ,  forma  &  figura  praeditam  3  &  - 


inter  naturam  firnplicifllmatfi,  oirinis  concretionis' 
nefeiam  ,  flabilem ,  nulliusque  umquam  ingenio 
comprehendendam  ?;  Eufebii  ,  quem  Cud-jj  orthiis 
adducit,  locus  ad  fententiam  eius  probandam  nihil 
valet:  in  quo  quippe  non  de  Hoc  Timaei loto,  fed’ 
de  altero  illo,  agituY,  qui  in  Epiftol/t  ad  Di*ny~ 
fmm  exftat.  Iftum  vero  locum  a  plerjsque  Plato - 
nis  interpretibus  de  tribus  rerum  principiis  accipi , 
nemo  negat.  Nec,  quae  ex  Cicerone  afferuntur* 
momenti  habent  aliquid  :  de  quibus  fupr-a  jam  ‘ 
adtum  eft. 

Aeterni  Dii  Platonis  nulli  funt ,  nifi  totus  fal¬ 
lor,  quam  aetdrnd  rerum  omnium  exempla  Adpe- 
cies,  quarum  ad  normam  mundum  hunc  a  fupre- 
nio  Numine  comparatum  efle,  Plato  cenfuit.  Haec- 
ne  mira  euiquam  videatur  interpretatio ,  animad¬ 
verti  primo  velim,  totum  huncce  mundum  &  m- 
figniores  ejus  partes ,  folenr,  lunam,  terram-,  pro 
Diis  a  Platone  fuiffe habitas:  cujus  quidem  rei  vel 
cx  uno  Timaeo  fatis  luculenta  liceret  proferre  terti-- 
monia,  fi  quid  dubitationis  oriri  cuiquam  poffet.  ■ 
Illud  autem,  quod  obfervetur valde  dignum  pu¬ 
to  ,  Platonem  nunc  totam  rerum  univeriitatein  feu 
mundum  conjunftim  fpoftatum  Deum  finguferi  nu¬ 
mero  appellare,  nunc  vero  pluriuin  Deorum  me- 
minifle ,  folemque ,  lunam ,  terram,  aliaque  mundi 
membra  figillatim  Deos  vocare.  Pe  tota  rerum 
univerfitate  loquitur,  qutun  ita  differic  in  Timaeo^ 
p.  524.  Our®5  T£4  ;,Tft,4  Q*i 

T  T*Tf  «Va4 <•«'  ©£«»  XeyiSitif.  &eiiS  ’  Quierat, 

dt  aliquando  fnturo  Deo  (mundo  nimirum;  cog  - 
tans.  Alios  ejus  generis  locos  praetermitto:  nec , 
Rrr  rr  3  ut 


3*70  Mens  Platonis  aeterna.  Cap.  IV# 

cipe  perfona,  quam  v dyA\v  feu  bonum  nominant,  aut  ex  ea  emanando  proceflifle 
dicitur.  Sed  hoc  tamen  impedimento  non  fuit  Platonicis ,  ne  femper  eamdeni 
673  exflitifle  aut  aeternam  effe  ,  pronuntiarent.  Cujus  quidem  rei  tefles  multi  funt 
Platonici ,  quibus  nemo  verorum  Platonis  difcipulorum  nomen  &  exiftimationem 
detraxerit  Nos  ex  magna  teftimoniorum  turba  duobus  contenti  erimus.  Primus 
Plu tinus  teflis  eflo,  qui  Ennead  V.  Lib.  I.  C.  <5 .  fic  fatur:  'EkzcSuv  j 
ii  \v  xpo i'<jo,  %  hoytv  r  dei  ovlaa  mixtus ,  x.  r.  a.  Procul  ejlo  nunc  a  nobis  &cne- 
ratio  temporalis ,  verba  de  fempiternis  in  pr  aef entia  facientibus,  &?,  fi  quando  interlo¬ 
quendum  generationem  eis  tribuamus  ,  ratione  caujfae  ordinisque  cujusdam  generationem 
tantum  commemoramus.  Haec  verba  proprie,  ad  alteram  pertinent  hypoftafm  five 
mentem:  verum  poftea  tertiam  quoque  Trinitatis  perfonam  ,  nimirum,  feu 

mundi  animam ,  ejusdem  dignitatis  Plotinus  facit  participem ;  uepote  quam  ,  ficut 
altera  perfona  verbum  eft  primae,  ita  verbum  effe  fecundae  perfonae,  praecipia* 
K<w  n  fani 'pfav  Jt/>e»7?ov^  vi  ,  viv  u  xi  *  xpufcv  dvdvluv  vis,  im  rufkx  [Aii  euodv' 
u:v  ^  n  fax*  Ac vi  KSH  Ivi^yeioi  77?,  u<r adiit  cmuvx.  Oportet  profecto  ,  quod  fi 
abeo,  quod  eft  mente  melius ,  ejfe  mentem :  melius  vero  omnium,  quae  fiunt ,  ejt  intel¬ 
lectus,  quoniam  aha  funt  pofl  ipfum.  Jam  vero  &  anima  mentis  eft  verbum  aftuS 
-  quidam  ,  ficut  mens  eft  Dei  verbum.  Alterum  auctorem  dabo  Porpbyrium ,  ex  cuju* 
quarto  Hiftoriae  philo fopbicae  Libro  S.  Cyrillus  hunc  affert  locum  ,  quo  Platonis  doctri¬ 
nam  explicat:  (*)  Elmvl®*  UAstTuiQ-  «3^'  5  dyafii  'iius  •  ‘Zcra  3  TfcT»  Tpomv  nvx 
Spumis  dnvbltflov  viv  fat&vj  n  oAcv  x,  xuQ  letum  ,  tv  a»  j  rd  ovlus  Svfd  k,  tj  n d<s* 

iieix  T  oduv  ’  0  3  H,  TrpciintQb  XMAOV  K,  OtlltKXAOV  ,  TTVtp  iXUli  T?  XXTAcVKS  ix/N  75 

vr&r.Afe  j  '5Tfjeudvi(&  dic  cut  it  $  @i*  uv  y  ctuviimTuf  ’  i  fi 

c/xiivx  KiHS/ffiX  rssffs  ffircv  t’  txtx  n  'ar^eS©-  yiyovw  ,  oifAd  t*tk  5ra^«A$v7©-  tcvreycvus 

©£»,  mxfiAflov,®*  j  cvx  <xV  tiv<&  XP° \iwrtt ,  xru  $  %pov(&  ijv ,  d^d  iPe  xplvv  fo9' 
/dffx  •arci?  e^Criv  esi  71  i  ‘  dxP6v@*  fi  ***  odum©-  i  vis-  Plato  de  bono  in  butiC 

modum  loquitur  t  Ex  hoc  quamdam  hominibus  impcrceptibilem  mentem  ejfe  faciam ,  totam  pf 
fe  Jubfift entem ,  in  qua  vere  funt ,  quae  funt ,  entium  fubftantia  eft ,  <7?/^ 

dem  &  prima  pulcra ,  /<?  pw/cra  eft ,  a  /e  pulcritudinis  fpeciem  ducens :  prodiit  ve- 


(*)  Cyrillus  contra  Jul.  Lib.  L  p.  32. 

«t  ex  illis  eius  dictis ,  quibus  terrae,  folis,  lunae, 
tamquam  Deorum,  meminit,  quum  fatis  ingens 
eorum  ad  fit  copia  ,  aliquem  proferam ,  necefla- 
riuin  arbitror.  Huic  vero  mundo ,  quem  oculis 
&  fenfu  percipimus,  alius  ex  fententia  Platonis  ab 
aeterno  refpondet  wth,  feu  mundus  foli  animo 
confpicuus ,  cu  us  ad  exemplum  fpeclabilis  haec 
rerum  univerfitas  a  Deo  comparata  eft:  de  quo 
quidem  mundo  cum  alias,  tum  in  primis  in  Timaeo 
haud  longe  ab  exordio  copiofe  diflerit.  Mundus 
ille  &  ingenio  foli  patens  utrum  a  Platone 
in  Deo  &  intelligentia  divina  fuerit  pofitus,  an 
vero  extra  Deum  collocatus ,  nunc  quidem  quae¬ 
rere,  nil  attinet:  rem  ipfam  tantum  contemple¬ 
mur.  Quod  fi  ergo  mundus  hicce  adfpeftabilis , 
judice  Platone,  Deus  eft,  nec  non  majores  ejus 
partes,  quibus  continetur.  Dii  funt,  exemplaris 
iUe  mundus ,  quem  unice  mens  noftra  intuetur. 


cuj usque  nofter  "hicce  orbis  exprefia  eft  imag*1» 
nec  non  nobiliora  ejus  membra  non  immerito  Da 
appellabuntur.  Fac,  folem  Deum  efte  :  adde» 
folis  hujus,  quod  Julianus  totque  alii  Platonici t<y 
ties  praedicant ,  perenne  &  fempiternum  exem¬ 
plum,  cujuscumque  demum  illud  naturae  fit,  eX- 
ftare:  nonne  aeterna  illa  folis  fpecies  eodem  juf® 
Deus  vocabitur,  quo  ipfc  fol,  qui  ad  normam  eJ. 
effittus  eft ?  Fingamus,  urbem  aliquam  cx  infim^ 
tempore  in  tabula  quadam  depi&am  exftitHfe,  u 
ad  ejus  fpeciem  certo  tempore  vera  quaedam  urt^ 
conftrucretur :  adjiciamus,  id  fieri,  architeftum- 
que  aliquem  ipfa  re  perenne  illud  liraulacrum  m- 
bis  exprimere:  nonne,  hoc  fafto,  commode 
cet  aliquis,  conditam  urbem  iftam  imaginem  e 
urbis  illius  aeternae  ?  Plato  igitur,  quum  a?terIf. 
nefeio  quas  Deorum  fpecies  exftitifie  jmicar  r 
uon  prorfus  ltoLide  loquutus  eft,  quum  mun  ^ 


$•  35. 


Mens  Tlatonis  aeterna . 


ro  ante  faecula  ab  auftore  Deo  emicans ,  per  fe  genita ,  fc?  /?£/  tyfl  parens:  non  enim  illa 
mejente  fe  ail  generationem  hujus  progreffus  fuit ,  hoc  procedente  per  f e  ipfa  vafccnd* 
ex  Deo,  procedente,  inquam,  a  nullo  principio  temporis:  nondum  enim  tempus  erat :  f  ei 
neque  facio  tempore  ad  ipfum ,  aliquid  eft  tempus:  quippe  mens  illa  f  e  mp  er  expers  temporis 
&  fola  perennis.  Hic  Porphyriam  videmus  non  modo  aeternitatem  lecundae  Tri¬ 
nitatis  hypoftafeos ,  mentis  nimirum  feu  intelligentiae ,  tueri,  verum  etiam  nonnul¬ 
las  de  ea  loquendi  formas  ufurpare,  quae  vix  capiat  aliquis,  &  quarum  multa  alias 
exempla  non  reperias.  Licet  enim  fateatur ,  mentem  ex  principe  Deo  feu  fonte 
divinitatis  effe  genitam;  tamen  vocibus  etCroruru^  &  otCnrfcql®*  de  ea  utitur,  quae 
fui  ipftus  parentem  &  originem  mentem  effe  indicant,  docetque ,  eam 
ex  fewet  ipfa  proceflifle  ac  prodiiffe.  ’ 

Igitur  ,  quum  multum  haec  loquendi  ratio  caliginis  &  obfcuritatis  habeat,  operae 
pretium  exiftimo  veram  ejus  fencentiam  paucis  exponere,  &  fundamenta  declarare. 
Porphyius  ipfe  vero  hic  fententiam  fuam  hoc  modo  explanat :  Mens,  quamvis  ab 
Sterno  ex  principe  Deo  feu  fupremo  Numine  generata  lit,  tamen  propeerea  ex 
fe  ipfa  dicitur  elfe  nata,  quia  non  ita  ex  fonte  prodiit  divinitatis,  ut  quodammodo 
ad  generationem  fuam  impelleretur  ac  moveretur  ,  verum  femper  conftitit  ac  quie¬ 
vit.  Eamdem  jam  antea  do&rinanj  Plotinus  in  medium  protulit,  cujus  haec  ver¬ 
ba  funt :  (*)  OJ  JHUffllv?©*  (pec t(qv  jdyn&vjf  •  il  fi)  MvyQivI®'  otCrs  rx  ftyvoifa,  reJw  «V 

VKtlvv  ro  pyHOfdfaov  T  etv  y.yvoflo  ^  j»  bdCnpov  '  5«  ^  «Ktvyi tu  cv ,  g /  ri  bsCre - 

PCv  A*er'  UUTJ  ,  8  'fttBcvd <rcu](&  «Ts  ,  «Se  oauC  Oiiod  igitur  ex  pri¬ 

mo  principio  gignitur,  dicendum  ejl  fuperior e  non  agrtato  gigni:  alioquin  ,  fi  moto  ilh6 74 
aliquid  generetur ,  certe  id,  quod  gignitur ,  non  fecundum,  fed  tertium  erit  ab  illo  poft 
motum.  Ouamobrem  neceffarium  eft  y  quum  illud  fu  pmfus'  immobile  ,  fi  quid  fecundum 
p°(l  ipfum  nafitur ,  id  profero  illo  neque  annuente ,  neque  voluntate  decernente ,  neque  ullo 
patio  commoto'  fubftjlere.  Haec  in  Porpbyrii  ftilum  fi  convertenda  fint,  his  efferre 
verbis  licebit:  Eft  natura  quaedam  ,  quae  ex  principe  Deo  feu  divinitatis  fonte 
live,  ita  emanavit,  ut  femet  ipfam  limul  genuerit.  Vera  autem  dogma¬ 
tis  iftius  haec  effe  videtur  fententia :  Alteram  divinitatis  perfonam  ex  principe 

qui- 

(*)  Enn.  V.  Lib.  I.  C.  6.  (Libro  de  trib.  prinrip.  fubftantiis  p.  487.  ) 


hunc  Deorum  aeternorum  efib  pronunt 

Quare  hae  aeternae  mundi ,  fiderum  ,  &  e 
Uientorum  fpecies  fine  ulla  controverfia  Dii  fi 
p!  ,  quorum  hunc  mundum  efl 

ijato  docuit.  Alii  Platonicorum  ©,»?  h 
,  0s  nominant  :  qua  de  re  jam  dixi  alias.  Pra 
«are  hanc  interpretationem  extrema  Timaei  ver 
onfirmant,  quibus  mundum  ita  deferibit  philo: 

®P“T®V  >  Tce  *f“T*  ■G&iX 
£1  K  S}  N  T  O  r  N  °  H  T  G~  r  0EOt.  r 

£r;r®"  * M,mdm  rnimd  vijibile, 
J*nl,a  comprehendens,  iktblugibu.is  Dei  ,mac 
J*nfibil is ,  maximus ,  interminatus.  Quaero,  qu 
am  hic  fit  Ille  ©s<?  ,  cujus  imaginem  Pl 

2X  mundum  appellat?  Sine  ullo  dubio  mune 
f‘e.ex  Ipeciebus  feu  ideis  conflatus,  in  quo  tanti 
2’verfa  feda  Platonica  fibi  placat-  Hoc  fi 
pA  non  videt,  illos  aeternos  Deos,  quori 


fimulacnim  hunc  mundum  effe,  Plato  dicit,  par^ 
tes  effe  majores  &  infigniores,  ex  quibus  mundus 
ille  confiftit?  Nihil  inter  hunc  &  illuni,  de 
quo  agimus,  locum  intereft,  nili  quod  illic  plu¬ 
rium,  hic  unius  Dei  mentio  fit.  Sed  hoc  in  mo¬ 
re  Platoni  pofitum  fiiiffe,  ut  de  mundo  differens, 
nunc  unum ,  nunc  vero  plurcs  Deos  commemora¬ 
ret,  ante  jam  oftendimus.  Difcrimen  vocabulo¬ 
rum  '«ure*  &  HtS i®-  non  moror..  Plato  enim  qui¬ 
bus  attente  le&us  eft,  illi  non  ignorabunt,  aequam 
horum  verborum  ex  ipfis  difciplinae  ejus  legibus 
poteftatem  effe.  Faciet,  nifi  fallor,  haec  inter¬ 
pretatio  noftra  cum  ad  multas  Platonis  fententias  , 
illuftrandas,  in  quibus  fine  fructu  interdum  fudanc, 
qui  diftioni  ejus  non  fatis  adlueti  funt,  tum  ad  cos  % 
in  officio  continendos  ,  qui  multis  in  locis  apud 
Platonem  tres  divinitatis  pertonas  temere  fibi  repe- 
riffe  Yidentur. 

w  ** 


Arius  non  fuit  Platonicus .  Cap. 

quidem  omnino  procedere  Deo ,  at  non  eo  modo  atque  ratione ,  qua  res  creatae  io- 
de  procedunt,  quas  fupremi  Numinis  libera  voluntas  &  mandatum  producit 
procreat ,  verum  naturali  quadam  &  neceflaria  emanatione.  Neque  vero  haec  lo- 
quendi  ratio  uni  placuit  Porphyrio.  Namque  eadem  nomina  &  aCr&i*v&* 

parens  &  ttuclor  fui  ipfius ,  in  Jamblichi  etiam  de  myfteriis  Libro  leguntur,  qui  fimilit^ 
non  ad  primum  omnium  principium  ea  accommodat ,  fed  ad  fecundam  quamdarn 
hypoftafm  divinam :  (d)  ‘a™  $  §  ivk  n tu  o  ©as?  tounzv  €$a eopfe'  Jtb  %  otC™ 

fvTGycv<&.  Ab  hoc  autem  uno  Deus  per  fe  fufficiens  fe  ipfe  explicuit :  proinde  efl  fui  ptffr 
&  €X  fe  genitus.  Sed  de  hoc  Jamblichi  Deo  aut  divina  bypoftafi  deinceps  latius  dis- 
feretur.  Ceterum  nonnulli  quoque  ex  Chriftianis  Theologis  fimile  quid  in  exp*1' 
cando  de  Trinitate  dogmate  aufi  funt ,  atque*  Aoy*r  feu  verbum ,  quod  nos  profite¬ 
mur  ,  divinum  aCzokot  &  ex  fe  ipfo  Deum  vocare  non  dubitarunt.  Ego  vero,  q^ 
niam  facrae  litterae  nulla  nobis  eloquutionum  ejusmodi  exempla  fuppeditant ,  na¬ 
mini  efle  integrum  arbitror ,  his  fimilibusque  dicendi  modis  in  coeleftis  verit^15 
expofitione  (e)  uti. 

<S75  Dionyjius  Pet avius,  poftquam  Arii  dogma  recte  atque  dextre  explanaverat ,  ofte11 
deratque ,  docuifle  hominem  hunc  ,  patrem  unum  folum  efle  aeternum  Deu#» 
filium  vero  feu  verbum  naturam  efle  faCtam ,  quam  pater  ex  nihilo  certo  temp 
procreaflet ,  aut,  quum  non  fuiflet  antea,  protuliflet,  haec  verba  fubjicit:  (*)  ** 
ea  vero  profeffione  ,  quod  fupra  memoravi ,  planiffime  confiat ,  germanum  Platoni c** 
Arium  cxftitijfe.  Verum  haec  in  manifefto  efle  errore ,  Ariumque  nullo  jure  a  Pd* 
vio,  homine  ceteroquin  ingenio ,  diligentia,  &  eruditione  nulli  fecundo,  ad  PlajjJT 


(*)  De  Trinit.  Lib.  L  C.  8.  $.  2.  (Tom.  II. 

ij]  Jamblichus  de  myjleriis  Se £t.  VITI. 
.£ap.  2.  P •  158-  Vexura  non  ibi  legitur,  quod 
Cudworthus  hic  pofuit,  vocabulum  miriyo,®- ,  fed 
m.iTU(Kn ,  fibi  fufficiens.  Forte  judicavit,  loco  *6t- 
,  quod  in  codicibus  eft ,  legendum  efle  ««- 
,  quoniam  paullo  ante  nomen 
janr  adhibitum  erat  a  Jamblicho . 

(  e  )  Uti  ]  Sunt ,  nifi  fallor ,  in  hac  -de  mente 
Platonis  difquifitione,  quae  fortaflls  aliquis  defidc- 
xayerit.  (I.)  De  Platonis  unice  hic  fententia  quae¬ 
ritur,  quam  juniorum  Platonicorum  do&rina  mul¬ 
to  efle  puriorem  atque  meliorem,  affirmat  Cud - 
fvorthus.  At  nihilo  tamen  minus ,  quid  Plato  fen- 
ferit,  id  non  ex  ipfo  Platone ,  fed  ex  binis  recen5- 
tioris  fcbolae  Platonicae  alumnis ,  Plotino  &  Por¬ 
phyrio  ,  deinonltrare  ftudet.  Si  corrupta  eft  ac 
jnultis  modis  depravata  novae  fc&ae  Platonicae  de 
p-ibus  .principiis  doctrina ,  quonam  jure  interpres 
Jiacc  fe&a  erit  dogmatis  ,  quod  ipfe  Plato  fo- 
yit  ?  Meo  quidem  judicio  ipfe  Plato  adeun¬ 
dus  erat ,  dimittendi  vero  illi ,  quos  omnes  novl- 
pus  in  Platone,  ^uaecumque  modo  vellent,  re- 
perifle.  Sed  univerfi,  qui  de  Platonis  tribus  prin¬ 
cipiis  feribere  aliquid  audent,  hanc  libi  vident  ne- 
•  ^effitatem  impolitam  ,  quum  ipfo  nihil  certi  atque 
perfpicuide  illis  tradiderit,  ex  junioribus  ejus  fefta- 
^oribus  hauriendi:  quam  quidem  ego  viam  valdp 


Dogmat.  Theolog.  p.  38.) 

• 

lubricam  &  ancipitem  exiftimo.  ( II. )  PloW 
Porphyrii  de  tribus  principiis  praecepta ,  fi 
gentius  expendantur,  ejus  mihi  videntur  elTe S 
neris ,  ut  longe  citius  Sabellianorum  de  Deo 
mata  referant,  quam  fanam  &  facris  -litteris f 
fentaneam  de  tribus  in  Deo  perfonis  do&rifl^ 
Etenim  **«  &  .  quorum  non  fecus  me®  ^ 

nem  faciunt,  ac  fi  diftin&ae  effent  naturae 
tis  aliis  in  locis  ita  deferibuntur  ab  illis,  ut  % 
hil,  nifi  divinam  rationem  feu  intelligentiatf1’ r 
vim  Dei  in  mundo  &  rebus  conditis  fefe  erf ^ 
tem,  aut  binas  fummi  Numinis  proprietates  s  p  p 
fcctiones  his  vocabulis  defignari,  appareat-  t> 
qua  me  fententia  non  mediocriter  hoc  c °n  Qeo, 
quod  in  hominis  anima ,  haud  aliter  ac  in  ipf°  ,t 
tres  conftituunt  ejusmodi  hypoftafcs  ,  atque  1 .  j0, 
&  ipvxy  in  quovis  homine  iisdem  paene  Yert,*tlJn' 
quuntur,  quibus  dc  mente  &  anima  divin2 
tur.  Tres  autem  in  Ungulorum  hominum  ^fo¬ 
vere  ita  di&as  hypoftafes  verfari,  ab  his  pJV . 
phis  decretum  clfe,  non  arbitror  aliquem  h»  ^ 
cile  perfuafurum  elTe.  Sed  hanc  rem  alio 
crevi  accuratius  &  copiofius  perfequi:  hic^  pj^ 
xilfe  fatis  erit,  quae  noftris  dogmatibus  »Pd‘ ri,is* 
tonicos  cognata  videntur  efle ,  non  tam  f* 
quam  cx  totius  difciplinae  habitu ,  metien 
ac  poudeiajida,  (lih)  Kou  frn»  nclcius’  lajH 


§.  36.  Arius  non  fuit  Platonicus .  S73 

nicos  referri ,  quae  adhuc  partim  ex  ipfo  Platone ,  partim  ex  germanis  ejus  fe£h- 
toribus  colle&a  fune  a  nobis,  extra  controverfiam  collocant.  Plato  certe,  auc 
Plotinus  fi  alteri  hypoftafi,  menti,  Acyw,  principisque  perfonae  filio  aeternitatem 
dero^affet ,  idem  feciffet ,  ac  fi  fapientiam  ipfam  &  intelligentiam  negaffet  ab 
aeterno  exftitifle.  Nam  uterque  alteram  hypoftafm  divinitatis  nihil  eflfe  aliud,  quam 
aCmctip:**,  fapientiae  fontem ,  &  ipfam  idcirco  fapientiam  illam,  qua  Deus  eftfapiens, 
decernit.  Quod  fcitum  quatenus  aut  quofenfu  tolerari  queat,  nunc ,  ut  disquiramus, 
necefle  non  eft.  Interim  Atbanafium ,  non  polium ,  quin  obfervem ,  ab  eadem  ftetiffe 
opinione  :  quod  ex  hifce  locis  ejus  apparet:  (*)  K*}  m$l»  %  «\tfuol  b  y  £ 

ebe  U nv  «&ij9  *><PW  $  *  TO'  *•  t.  >. 

Dominus  eft  fapientia  &  veritas ,  neque  e (l  fecundus  ab  altera  fapientia ,  fed  /olus  ipfe 
eft ,  per  quem  omnia  fecit  pater.  Et  rurfus:  Oln  $fcy<&  b  5  a c’™  Non 

enim  verbum  eft  verbi  pater.  Item :  OU  w  fo i  £  a iyo^  ^  $  b  a cy&. 

crei?  r  *  n<pU  yt^rfi  o  xu'e>»GK  S  ^  *  h"  &  faV»  <p,(- 

™  >j  ‘Brvnx**?”-  A’0,J  verbum ,  quod  hoc  verbum  proferret:  erat  enim  ver - 

bimapud  Deum .  Sapientia  eft  dominus :  tamen  alia  fapientia  non  erat ,  quae  hanc  f «- 
Aiffltiom  produceret.  Ego ,  inquit ,  wm,  in  qua  oblectabatur .  Et  haec  quidem  pofie- 
riora  verba  ex  Dionyfio ,  amittite  Alexandrino,  fic  affert ,  ut  ea  fimul  approbet. 
Hic  ipfe  quoque  Atbanajius  refert,  e  contrario  docuiffe,  aliud  die  verbum 

&  aliam  fapientiam,  illo  verbo  &  illa  fapientia,  quae  in  Chrifto  eft  ,  antiquio¬ 
rem.  (/)  Sed  haec  alium  locum  flagitant:  nunc  fatis  erit,  fi  nullum  umquam 675 
Platonicum  mentis  univerfalis  feu  fecundae  divinitatis  perfonae  aeternitatem  in 
•  du- 


(*)  De  fent.  Dionyfii  Tom.  I.  p.  567. 

Itfm  juniorem  Platonicam  de  tribus  rerum  princi¬ 
piis,  quae  perpetuo  inculcat,  formulas  &  dicendi 
rationes  adhibuifie  iis  loquendi  modis  omnino  pa¬ 
res,  quos  Theologi  Chriftiani  aetatis  illius  de  aeter¬ 
na  filii  Dei  generatione,  Spiritusque  fantti  natura 
&  proprietatibus  ufurpare  folent.  Sed  expeditum 
nondum  eft,  utrum  philofophi  illi  Platonici  has 
ipfiinct  loquutiones  invenerint,  an  vero  a  Chriftia- 
nis  fumferint.  Certum  eft,  alioque  loco  fufius  de- 
monftrabitur,  Platonicos  altero  &  tertio  poti  na¬ 
tum  Servatorem  faeculo  cum  generatim  difcipli- 
nam  fuam  magno  ftudio  ad  Chrifthinae  dogmata 
religionis  accommodatio ,  tum  figillatim  id  egifle, 
ne  inter  tres  divinitatis  perfonas,  quas  Chriftiani 
profitentur,  &  tria  principia  fua  multum  interefle 
diferiminis  videretur.  Etenim  ,  crefcentibus  in- 
dies  Chriftianorum  opibus,  &  deficiente  eorum, 
quibus  Dii  curae  erant,  multitudine,  nihil  rebus 
Deorum  confultius  efie  putabat  haec  familia,  quam 
fua  facere  quodammodo  praecepta  illa ,  quae  prae 
ceteris  in  religione  Chriftiana  eximia,  praeclara, 
&  fublimia  omnium  confcfllone  erant,  cumque  his 
veteres  fuperftitiones  colligare.  Quam  propter 
caullam  veri  duco  fimiltimum ,  hac  etiam  in  re 
Chriftianorum  fuififc  imitatores  hos  pbilofophos, 
atque,  ut  facilius  perfunderent  populis,  triaprin- 
cipia  fua  &  tres  Chriftianorum  iii  Deo  perfonas 


aut  nullo  aut  modico  intervallo  diftare,  libentet 
formulas  illas  adfcivifte,  quibus  dogma  fuum  dc 
Trinitate  Chriftiani  explicare  folebant.  In  Jam- 
blicho  hoc  in  primis  obfervavi ,  qui  Arianarum  li¬ 
tium  temporibus  adhuc  vixit,  nec  paucis  idcirco 
loquutionibus  utitur,  quarum  origines  his  contro- 
verfiis  non  funt  antiquiores. 

(/)  Sed  haec  alium]  Ipfe  hic  Cudworthus  per- 
fpiccre  videtur.  Trinitatem,  cui  Plotinus  &  alii 
ex  Platonicis  favent,  non  tam  perfonarum,  quam 
notionum  &  virtutum  divinarum.  Trinitatem  e  Te, 
longoque  propterea  diferimine  a  Chriftiano  de  tri¬ 
bus  divinis  perfonis  dogmate  diftare.  Namque  S 
Plotini  fecunda  hypoftalis  ipfa  illa  fapientia  eft, 
qua  Deus  eft  fapiens,  nonne  altera  haec  hypofta- 
fis  perfe&io  tantum  eft  divina,  quam  non  nifi  co¬ 
gitando  ab  ipfo  Deo  diftinguere  licet ?  Quis,  ob- 
fecro,  rationem  aut  fapientiam,  qua  fapit  homo, 
lingularem  efte  quandam  in  illo  homine  veramque 
perfonam  ftatueret?  Cum  hac  vero  Platonicorum 
fententia  minime  componi  velim,  id  quod  hic  ta¬ 
men  facere  videtur  vir  doctiffimus,.  illam,  quae 
familiaris  eft  Athanafio  ,  loquendi  rationem ,  Cftri- 
Jlum ,  Servatorem  noftrum,  ipfam  illam  rationem 
&  fapientiam  efie,  quae  in  Deo  eft,  aut  qua  Deus 
fapit  &  ratiocinatur  Quamquam  folus  minime 
fiC  fenfit  vel  dixit  Athanafnis ,  verum  magna  ve- 
S  ss  s  s  ** 


Cap.  IV. 


S74.  Arhts  non  fuit  Platonicus. 

dubium  vocafle  indicavero.  Contra  nonnulli  hujus  generis,  id  quod  jam  antea 
demonftravimus,  dum  verbum  hoc  feu  mentem  fuimet  ipfius  parentem  ,  cauflam  , 
&  originem  (ecvwxKTug  &  dicerent,  nimio  plus  arrogare  vifi  funt  alteri 

perfonae:  quamquam,  quum  alioquin  faterentur,  procefiifle  eam  ex  principe  Deo, 
natumque  primae  perfonae  efle,  lingulari  quodam  &  fublimiori  fenfu  haec  di&a 
intelligi  voluerunt.  Plato  igitur,  quem  mundum  efle  aeternum  ncgafle  novimus» 
quia  fecundam  Trinitatis  fuae  perfonam  aeternam  facit,  ea  re  ex  naturarum  cam 
creatarum  ordine  prorfus  tollit,  nec  ab  ipfius  idcirco  Athanafii  hac  in  re  fenten- 
tia  recedit:  (*)  Ei  difiit  0  uot9  Qrx  rv  yaIctuol  •  ei  j  wthyM  Tvyxdvi)  cthi  iy 
Si  aeternus  eji  filius }  non  ejl  creatura :  contra ,  f  creatura  eft ,  aeternus  non  fuerit. 

Macrobii  dittum,  in  quo  P  et  avius  opinionis  fuae  praefidium  conftituic ,  nullius 
eft  hac  in  caufla  numeri.  Ait  (g)  Macrobius ,  primam  cauffam  de  fe  mentem  crcafte  » 

& 

(*)  P.  11 9.  (T.  I.  Opp.  in  Difp.  cum  Ario.) 

torum  do&orum ,  qui  cum  Arianis  pugnarunt,  tur-  nimirum  efle  fapientiam  &  rationem  illam, 
ba,  quorum  teflimonia  magnam  partem  Dion.  Pe-  Deus  fapiens  fit;  aliam  verbum  illud,  de  quo 
t  avius  collegit  de  Trinitate  Lib.  VI.  Cap.  9.  p.  347.  Joannes ,  &  fapientiam,  de  qua  Paulus  loquatur  r 
Tom.  II.  Dogm.  Theol.  Fateor,  ut  multa  alia  in-  hanc  extea  Deum  efle,  &  ab  interiori  fapiencia  & 
cautis  exciderunt  viris  meritiilimis,  qui  fententias  A«v*  fabricabam.  Vid.  Athanafius  Orat.  I.  adQ+ 
Arianorum  everfum  ibant  olim ,  in  quibus  nos  ho-  Anan.  p.  1 24.  &  Libro  de  fententia  Dionyfii  con\ 
dic  non  immerito  proprietatem  &  accurationem  re-  tra  Arianos  p.  567.  T.  I.  Opp.  Verum  eripi  fibl 
quirimus,  ita  &  hanc  dicendi  rationem,  fi  extra  ner-  nolebant  reftac  doftrinae  patroni  Salomonis  illud 
vos  orationis  &  difputationis  feriem  fpe&etur,  fu-  effatum.  Quare  difputationis  fervore  inflamma- 
fpicionem  parum  fanas  &  caftigatae  doctrinae  gigne-  ti,  non  dubitabant  eo  procedere,  ut  ChriftutW 
ie  pofle.  Quamobrem  Augujlino  non  vereor  ac-  Servatorem  noftrum ,  ipfain  effe  illam  fapientiam 
cedere,  qui  fatis  accurate  ac  diligenter  in  cos  dis-  &  rationem  decernerent,  qua  pater  fapit  &  ratio' 
putavit,  quibus  hic  ante fc  placuerat  loquendi  mo-  cinatur.  Auda&er,  non  diffiteor,  &  libere:  nia* 
diis.  Vid.  Lib.  VI.  de  Trinit.  Cap.  i.  p.  598.  xime  quum  alia  longe  ratione  Arianis  fine  .cujus- 
&  Lib.  XV.  Cap.  7.  p.  689.  Tom.  VIII.  Opp.  quam  offienfione  refponderi  potuificc :  ncc  tatneu 
Quamvis  enim  commode  poffit  exponi,  &a  nml-  perverfe  omnino  &  infiptenter.  PXenim  ,  qui  f*c 
tis  dudum  expolitus  fit;  tutius  tamen  eft,  ut  opi-  loquebantur,  nomen  fapientia  fenfu,  ut  vocant»- 
nor,  a  loqtrationibus  abftinere,  quarum  ambigui-  formali  minime  ufurparunt ,  quemadmodum  Fl3' 
tate  decipi  paiTuot,.  in  quibus  mediceris  eft  per-  tonici,  cum  quibus  hic  conjunguntur  a  Cud-ivorthor 
fpicicntia.  At  nihilo  tamen  minus,  fi  mens,  ani-  neque  fapientiam  hanc  inter  qualitates  divinas  rete¬ 
mus,  &  confil ium  potius  eximiorum  virorum  con-  Ierunt:  quod  quidem  fi  fecifient,  Sabellianis  prt* 
li  der  e  tur,  quam  verba  ipfa,  quae  adhibuerunt,  piores  fui.Tcnt,  quam  ipfimet  putarunt.  Sapien» 
n6n  erit  meo  quidem  judicio,  quod  in  illis  magno-  enim,  ut  virtus  &  perfectio  Dei  fpe&ata  ,  ip^ 
pere  reprehendamus.  Jn  certamine  cum  Arianis  eft,  ut  omnes  norunt,  quod  ejus  effentia.  Fili**" 
ilfr,  qui  refte  fentiebant,  doftores  in  primis  ad-  ergo,  fi  proprie  Ioquuti  fuiirent  hi  do&ores,  efjb 
verfus  cos  urgebant  celebrem  Salomonis  Prov.  VIII.  tia  foi-et  patris  ex  opinione  eorum ,  &  pater  a  W». 
dc  fapientia  divina  locum,  quem  de  Chrijlo  ple-  cflentiam  haberet,  hoc  eft,  ut  edet  atque  faper^* 
rique  omnes  veterum  interpretari  folent :  ex  quo  Verum  Athanafius  dilerte ,  ne  in  has  incideret  jh 
quidem  loco  aliisque  nonnullis  aeternitatem  filii  dias,  fapientiam  ex  ordine  divinarum  quafit8^ 
Dei  probabant.  Vid.  ex  multis  AthmafusOrat.il.  exemit.  0  inquit  Orat.  V.  contra  fr, 

contra  Arianos  T.  J.  Opp.  p.  319.  Hujus  ergo  p.  523-  Tom.  I.  Opp.  ay  xei ir#*  *»>«<  i»  t*  ** 
difti  vim  ut  cfFugcrct  Arius,  Chrigim  quidem  t*  r «<?.'*>,  i  Kiroretpu»  tiui,  *noMs6<tr4  ru  . 
haud  negabat  fapientiam  in  facris  libris  vocari,  &  */**?♦$»»  «t»**  ffyod  fi  dixerint,  Japi  f 

efle  quoque  certo  fenfu  I)ei  fapientiam;  verum  i!-  tlan  qualitatem  effe.  in  Leo,  aut  ipfum  fuam 
Inm ,  dc  qua  Salomo  diflerit,  fapientiam  non  efle  fapientiam  effe ,  fequentur  abfurda ,  quae  prius  a 
CJiriJium,  dicebat,  fed  aliam  in  Deo  fapientiam  fuerunt.  Non  probo  uni verfa,  quae  hujus  gy 
cx  oinni  aeternitate  perfettionis  aut  qualitatis  loco  ris  apud  Athanajium  &  alios  ex  itant.;  neC,£n.orCS 
fuifle:  hanc  a  Salomone  &  aliis  auctoribus  facris,  runt  omnes,  qui  aetate  vixerunt  ejus  *  m_ 
nui  aeternam  nominent  fapientiam,  intelligi. -Aliam  Chriftiani.  Hic  vero  tantum,  id  agitur.,  ut,  ^ 


§•  30«  Arius  non  fuit  Platonicus,  $7$ 

&  rurfus  mentem  animam  de  fe  crcajje.  Sed  veteres,  non  ignotum eft,  tam  anguftis 
minime  finibus  poteftatem  vocis  creare  conclufifle ,  atque  nos  folemus ,  qui  Chris¬ 
tum  profitemur.  Nobis  creare  idem  femper  eft ,  quod  certo  tempore  producere 
aliquid:  verum  illi  verbo  hoc  omnes  efficiendi  &  procreandi  modos  delignabant. 
Credo  ego  ,  Petavio  id  quidem  primum  aberrandi  caufiam  dedifte,  quod  Plalorti 
in  univerfum  non  nimis  amicus  eflet,  deinde  hoc  potiffimum  ,  quod  adulteratam 
illam  Trinitatem,  quam  nonnulli  excogitarunt  ex  Platonicis,  cujus  tertia  perfona 
totus  eft  hicee  mundus  animatus,  non  fatis  a  ceterorum  fecreverit  Platonicorum 
fententia,  qui  tertiam  perfonam  non  ipfum  mundum  efle  volunt,  qui  creatus  eft, 
fed  mundi  archite&um  &  opificem.  Hinc  certe  accidit,  ut  feriberet :  Tertius 
vero  Deus  manifefte  creatus  ab  iisdem  Platonicis  putatur  ,  quem  £?  mhjux  (bj  n0m 
minant. 


'ttfi  philofophi  Platonici  iisdem,  quibus  Nicaeni 
do&orcs ,  ufi  funt  dicendi  formulis ,  fententiis  ta¬ 
men  eos  diverfos  fuiffe  ac  feparatos  ,  appareat. 
'Confer,  quae  pauHo  poft  hac  de  re  differentur. 

(5-)  Macrobius ]  Lib.  I.  in  /omnium  Scipion. 
CAp.  XIV.  p.  73,  Hoc  autem  Macrobii  dictum 
non  ibi  urget  Petavius  ,  ubi  Platonicum  fuiffe 
Arium  difputat,  fed  alio  loco,  quo  Platonicorum 
■de  tribus  principiis  dogma  explicat,  Lib.  I.  de  Tri- 
Tiit.  Cap.  1.  5.  4.  p.  17. 

(  h  )  Nominant  ]  Ambigua  cd  &  anceps  de  Arii 
Platonismo  quaeftio ,  neque  fatis ,  qui  cam  attige¬ 
runt,  dottiflimi  viri  fecernunt  ca,  quae  feccrni 
debent  omnino,  fi  reftum  ferri  debeat  judicium. 
Quare  fit,  ut  argumenta  interdum  adhibeant,  qui¬ 
bus  parum  in  hac  lite  ponderis  apud  aequos  rerum 
judices  effe  poted.  Triplex,  fi  quid  ego  video, 
quaeftionis  hujus  cfib  fenfus  poted :  Utrum  Plato¬ 
nicus  fuit  Arius,  nec  ne?  Primus  hic  eft:  Nui n 
Arius  pkilofophiae  Platonicae  fuit  deditus ?  Alter: 
Num  Arius  a  Platonicis  /citis  indubius  fuit ,  ut  m- 
1:  ani  fu  ani  de  Trinitate  dobtrinam  proferret  ?  Tertius : 
Num  Arii  de  tribus  in  Deo  perfonis  dogma  fimile 
prorfus  eft  Platonicorum  de  tribus  principiis  dottri- 
nae>  Primam  quod  ad  quaeftionem  attinet,  equi¬ 
dem  non  dubito  pronuntiare ,  quum  philofophia 
Imbutum  fuiffe  condet  Arium,  cam,  cui  favit, 
phUofophiam  nullam  fuiffe  aliam ,  quam  rccentio- 
icm  Platonicam,  fcu  noVam  illam  difciplinam , 
quae  ab  Amnonio  in  primis  Ortum  habuit,  feftas- 
que  omnes  inter  fc  conciliare  ac  copulare ,  Plato¬ 
nis  tamen  in  primis  rationem  habere  jubebat.  Et- 
enim  Alexandriae  a  teneris  vixerat  &  indi  tutus 
erat  Anus :  qua  in  urbe,  ipfos  etiam  inter  Chridia- 
nos  ,  nullum  atiud  fere  philofophlae  gehus  tum  tem¬ 
poris  tradebatur:  id  quod  neminem  praeterit  rerum 
mter  philofophos  &  Chridianos  gedarum  peritum. 
Sunt  etiam  in  praeceptis  ejus  quaedam ,  quae  fcho>- 
jam  aperte  fapiunt  Platonicam  :  in  quibus  celebre 
lllud  dogma  ed  de  animis  ante  corpora  ex  omni 
acternitute  cxliftcntibus ,  in  quo  defendendo  aeque 


IMud 

fedulus  fuit  Arius,  atque  omnes  effe  folebant  Pla¬ 
tonici.  Denique  nimium  Platonis  amorem  Ath 
&  difcipulis  eius  aperte  maximi  nominis  doftores, 
qui  errores  ejus  oppugnarunt,  exprobrant.  Hiero¬ 
nymus  Dialogo  adv.  Luciferianos  p.  142.  Tom.  IT. 
Opp.  Subtilis  eft  haerefts  (Ariana),  £?  ideo  ftmpli- 

ces  animae  facile  decipiuntur.  - Re  vera  de  pla- 

tonis  £?  Ariftophanis  ftnu  in  epifeopatum  allegun¬ 
tur.  Quotus  enim  quisque  eft ,  qui  non  apprime  in 
his  eruditus  fit ?  In  hoc  Hieronymi  loco,  id  quod 
preteriens  moneo,  loco  Ariftophanis  mallem  legi 
Ariftotelis.  Nec  enim  Ariftophanis  dudium  crimi¬ 
ni  usquam  dari  Arianis  memini :  at  Ariftotelis  fub- 
tilitatibus  paffnn  praeter  modum  addicti  fuiffe  le¬ 
guntur.  Atque  ipfe  Hieronymus  paullo  pod  ca 
verba ,  quae  modo  attulimus  ,  haec  feripta  re  ¬ 
liquit:  Accedit  ad  hoc ,  quod  Ari  ana  haerefts  ma¬ 
gis  cum  fapientia  faeculi  facit ,  Cff  argumentationtnh 
rivos  de  Aristotelis  fontibus  mutuatur.  Gregorius 
Nazianzenus  Oratione  XXVI.  de  moderatione  in 
difputationibus  fervanda  Tom.  I.  Opp.J.  458.  'o  ^ 
*v i  Jwotx»,  ^  dx  olh  A«y»,  s-fS- 

(poti,  — - -  8  T  'Apirorttef  rij»  x-ciMTiftU, 

H  'p  n xirut®*  iiyXeSlrui  tu  yoiiTtu/AxT» , 

Atyvrhctxul  tu a  Alius  contra  exiguo  in¬ 
genio  eft, - nec  novit  verborum  captiones  _ — 

aut  pravarum  artium  Ariftoteli carum  artificium ,  aut 
Platonicae  facundiae  praefigitis,  quemadmodum  pla¬ 
gae  quaedam  Aegyptiacae.  Has  plagas  Aegyptia¬ 
cas  ,  quas  Ariftotelis  ac  Platonis  nimio  ardertj 
dudio  ,  Gregarius  conqueritur  ,  Arianos  effe  , 
nemo  rerum  yeterum  gnarus  dubitaverit.  Non 
fum  ego  nefeius,  non  pauca  veteruin  doftorum 
tedimonia  colligi  poffc,  quibus  Arium  ej usque  fe- 
ftatores  ob  infimum  Ariftotclicarum  ftbtilitatum  & 
argutiarum  .amorem  vituperant :  nec  ignoro,  ab 

Epiplianio  Arianos  di  ferte  Ariftotelieos  nominari 
Haefefi  LXVI.  Arianor.  $.  6$.' p-  795-  'Op*:** , 
inquit,  t»utvi  '*»* 

‘Af(s-«Tf Mxol  •  dv.tlt u  fi  incip*lxf*  T*y  *3 

KXTiMirov  ris  ityiv  nnvpxl®*  ”  ky.xm*  ro 

S  s  s  ss  2 


Mundi  animet 


$S  6 


Cap. 


Illud  vero  multo  majori  fpecie  in  difeeptationem  vocari  pofle,  largior:  utrum 
ipfe  Plato  crediderit,  mundi  animam,  quae  vulgo  tertia  Trinitatis  ejus  bypojlajis  no¬ 
mi' 


*.  r.  >.  Huic  argumento  non  dijjimile  ejl  aliud 
ab  novis  illi s  Arijlotelicis  inventum:  nam  hujus 
philofophi  virus  omne  in  fe  ipjis  exprejjcrunt ,  &c. 
Cujus  generis  difta  apud  Gregorium  NyJJenum 
quoque,  Socratem, ^Sozomenum  ,  &  alios  paflim 
jeperias.  Sed  haec  nihil  impediunt  pronuntiata, 
quo  minus  in  ea  maneat  Arius  familia ,  in  qua  col¬ 
locatus  eft  a  nobis.  Moris  enim  erat  junioribus 
hifce  Platonicis,  id  quod  Porphyrii ,  Ammonii , 
Simplicii,  totque  aliorum  oftendunt  exempla,  dis¬ 
ciplinam  Platonis  &  Arijlotelis  conjungere ,  ac 
in  rebus  ad  ratiocinandi  artem  &  dialecticam  per¬ 
tinentibus,  de  quibus  nihil  fere  Plato  praeceperat  , 
Arijlotelem  prae  ceteris  magiftrum  &  ducem  fequi. 
Neque  antiqui  doftores  illi  Atianos  eo  nomine  re¬ 
prehendunt  ,  quod  omnem  Arijlotelis  philofophiam 
imbibiflent ,  fed  hoc  tantum  vitio  illis  vertunt, 
quod  more  Arijlotelis  rationem  concluderent ,  prae¬ 
ceptaque  ejus  de  fyllogismis  &  univerfa  difputandi 
ratione  in  facris  certaminibus  unice  fequerentur, 
quum  (implicitari  potius ,  facrorum  feriptorum  hor¬ 
tatu,  (ludendum  effet.  Quare  tot  etiam  in  locis 
Arijlotelis  &  Platonis  (ludium  conjun&im  huic  fe- 
ftae  veteres  exprobrant.  Nihil  igitur  vidit,  immo 
ijgnorantiam  fuam  prodidit  Petrus  Faydit ,  Gallus  , 
qui  non  ita  pridem  his  veterum  locis  adduci  fefe 
paflus  eft,  ut  non  modo  Ariftotclicum  faceret 
Arium ,  fed  etiam  dottrinam  ejus  de  Trinitate  ex 
fontibus  Ariftotelicis  repetendam  efle,  pugnaret 
Apologie  du  Syjleme  des  S.  Peres  fur  la  Triniti , 
dans  la  Praeface  p.  24.  /.  [Vid.  ejusd.  Altera- 
tion  du  dogme  p.  355- /•]  Non  illi  ftatim  funt 
Ariftotelici ,  qui  praeceptis  Arijlotelis  de  arte  difpu¬ 
tandi  obediunt,  quum  adverfarios  oppugnant: 
multo  minus,  fi  quem  modo  ab  Arijlctele  prac- 
feripto  fententiam  defendere  videamus ,  ipfam , 
quam  tuetur ,  fententiam  ex  Arijlotele  fumtam  e  fle, 
concludere  fas  eft.  Alioqui  &  Neftorianorum  & 
Eutychianorum  errores  ad  Arijlotelis  eflent  difei- 
plinam  referendi ,  quos  accepimus  in  difputando  le¬ 
gibus  &  diftinftionibus  Ariftotelicis  vehementer 
abufos  efle.  Taceo,  nihil  habere  philofophiam 
Arijlotelis,  quod  Arii  de  tribus  in  Deo  perfonis 
xefpondeat.  Fuit  ergo  certa  ratione  Platonicus 
Arius.  Inde  vero  nondum  conficere  licet,  dogma 
ipfius  de  Trinitate  Platonicum  quoque  efle.  Fieri 
enim  poteft»  ut  aliquis  maximam  difciplinae  Pla¬ 
tonis  partem  approbet,  neque  tamen  ex  toto  Plato¬ 
nicus  fit:  quo  quidem  fenfu  plerique'  veterum  ec- 
clefiae  doftorutn  Platonici  fuerunt,  qui,  tametfi 
multa  philofophi  hujus  fcita  adoptent,  in  nonnul¬ 
lis  tamen  cum  deferunt,  immo  vehementer  inter¬ 
dum  c  alligant. 

Quae  quum  ita  fint,  fecundo  jam  a  nebis  loco 


difpiciendum  erit:  utrum  difciplina,  quamprofes- 
fus  eft  Arius ,  Platonica  occafionem  errori  ejus 
de  Trinitate  dederit?  Si  ex  omni  parte  fijpilis  efie* 
Arii  dodtrina  Platonicis  decretis,  nullum  hac  de 
re  cuiquam  dubium  foret*  Ecquis  enim ,  fi  honu- 
nem,  cui  Plato  magifter  fuit,  dogma  philofoph1 
hujus  fcitis  prorfus  cognatum  tueri  videat,  origi¬ 
nem  ejus  dogmatis  Platonicam  efle  neget  ?  Quiu' 
nam  igitur  hic  ftatuerrdum  fit,-  id  apertum  nulld 
modo  eflTe  poterit ,  nili  tertia,  quam  propofuinuisy 
quaeftione  expedita.  Ceterum  non  diffiteor,  pa' 
rum  mihi  illos  probari,  qui  errorum  cauflas  juft<j 
venantur  acutius ,  neque  dubitant ,  fi  modo  a!iqul<* 
fimilitudinis  inter  duo  dogmata  deprehendant,  dfl' 
cernere:  Hoc  Platonicum,  hoc  Ariftotelicum ,  h°c 
Cartefianum  ,  hoc  Ilobbcfianum  eft.  Satis  eft 
hominum  animis  corruptionis  &  ftultitiae ,  ut  ipuj 
met  perverfe  meditando  in  errores  incidere  queanti 
ncc  magiftrum  femper  habuerint ,  neceire  eft ,  qul/ 
veritate  repudiata,  erroribus  &  ineptis  quaeflioni' 
bus  rem  facram  &  litterariam  conturbant.  Se.d 
quum  plerique  homines  variis  de  cauffis  ad  i®1' 
tandum  proclives  fint,  ideo  fit,  ut  neminem  fer® 
vel  infigniter  bonum,  vel  etiam  malum  efle  po™ 
opinentur,  nili  alium  aemuletur  &  in  exempl^ 
fibi  proponat.  Hinc  fi  aliqua  tantum  effet  inte^ 
Platonis  &  Arii  dogma  cognatio ,  neque  confH' 
ret  aliunde,  Platonicis  praeceptis  imbutum  fui»® 
Arium ,  equidem  hanc  dogmatum  utriusque  affi0**. 
tatem  haud  fufficere  putarem  ad  conftituendutn »  a 
Platone  corruptum  elfe  Arium.  At  quoniain  h£ 
minem  hunc  Platonicis  magiftris  operam  dedi»® 
conflat,  fi  fententia  ejus  de  Trinitate  eadem 
ret,  quae  Platonis  fuit,  non  effet,  cur  dubitafe 
aliquis,  fufeepti  ab  eo  erroris  principem  &  au#0* 
rem  Platonem  efle.  g 

Quaeramus  igitur:  An,  quae  Plato  de  trifl1 
docuit  principiis,  confentanea  fint  illis,  quae  ^rt . 
fuos  de  Trinitate  divina  credere  juflit?  Ai®*1® 

P  et  avius ;  negat  Cudworthus ,  qui  Atfianajium  cU. 
Platonicis  fociari  mallet.  At  paucos  magni 
nis  &  auftoritatis  in  fententiam  fuam  pertraxit^ 
vuorthus ,  longe  plures  Petavius  tam  ex  nojJr V 
quam  Reformatis  &  Pontificiis.  Ipfe  Chrijt°r  j 
Sandius,  Arianus,  Petat;»  fententiam  probare  n 
dubitavit,  Ariumqiic  germanum  ejje  Platoiiicu  * 
ftatuit  Niicleo  Hijlor .  ecclef.  Lib.  I.  p.  140.  QLl3^j*e 
quam  hoc  qui  candoris  Sandiani  argumentum 
volunt,  id  quod  facere  quosdam  ex  noftrac  & 
formatae  eccletiae  do&oribus  memini,  illi« '  .  .n 
tuo,  ne  fallantur  ,  ncc  afluti  hominis  c.°.nllf  ‘u. 
perfpiciant  Noverat  Sandius,  Plfeonismi  1 
lari  plerosque ,  qui  ante  Nicaeni  concim  tea  p 
fcripfcrc,  doftoxes  Chriltianos.  Flos  autem 


$■  16. 


Platonis  aeterna. 


877 


ttiinatur  aeque  efl*e  aeternam,  atque  alteram  ,  nec  ne?  In  Timaeo  enim,  quamvis 
eam  largiatur  mundo  effe  antiquiorem,  fimul  tamen  ita  de  eo  loquitur  ,  ac  fi  cer  67$ 

to 


in  eadem,  qua  fuit  Arius ,  fententia  fuifle,  nixus 
teftimoniis  a  P  et  avio  collectis,  alfcverabat.  Ergo 
hoc  ut  obtineret,  liberaliter  germanum  fuifle  Pla¬ 
tonicum  Arium  concedebat,  id  cft,  ejus  doctri¬ 
nae  focium ,  cui  Vctuftiffiini  poft  Chrijli  memoriam 
antiftites  addicti  fuiflfent:  ex  quo  confequebatur , 
nihil  ab  eo  novi  fuifle  traditum,  fed  hoc  tantum 
renovatum ,  quod  optimus  quisque  ante  concilium 
Nicaenum  profefllis  erat.  Aeque  facilis  &  pronus 
ad  affentiendum  fuiifet  Sandius,  fi  quis  longius 
progreflTus  Platonem  germanum  Mojis  fuifle  difci- 
pulum  fcripfiflet.  Sed  haec  nunc  omitto,  &  ad 
ipfam  quaeftionem ,  in  qua  nonnihil  momenti  po¬ 
litum  efle  fentio,  enodandam  accedo.  Qui  Plato¬ 
nicum  in  doctrina  de  Trinitate  Arium  effe  conten¬ 
dunt,  illi  ftatuant  ante  omnia,  neceireeit,  utrum 
ipfius  Platonis,  an  vero  recentiorum  ejus  difei- 
pulorum,  qui  poft  natum  Servatorem  fuerunt,  imi¬ 
tatorem  efle  velint  hominem.  Inter  ipfius  enim 
Platonis  &  adolefcentioris  feftae  Platonicae  doCtri- 
nam  haud  parum  interefle  diferiminis,  jam  dudum 
obfervatum  eft.  Ipfum  fi  Platonem  intelligant, 
equidem  confiteor,  nefeire  me,  Platonicus  fuerit 
Arius ,  nec  ne.  Etenim ,  quidquid  etiam  Cudwor- 
thus  &  alii  fentiant  egregii  viri ,  quae  ex  Platone 
de  tribus  rerum  principiis  afferuntur,  diCta  tam 
obfcura  funt  &  ambigua ,  ut  nemini  explorate  co¬ 
gnitum  efle  queat,  quaenam  ejus  de  his^principiis 
vera  mens  &  fententia  fuerit.  Incertis  autem  con- 
jefturis  &  fufpicionibus  ejusmodi  negotium  confi¬ 
cere  velle,  id  ego  proxime  a  temeritate  remotum 
efle  arbitror.  Ergo  reftat ,  ut  rccentiores  adeamus 
Tlatonicos,  ac,  num  inter  hos  &  Arium  bene  con¬ 
veniat,  feifeitemur.  Sed  hanc  viam  ingredienti 
duo  rurfus  fefe  impedimenta  objiciunt,  quae  pror- 
fus  tollere  difficile.  Primum  incredibilis  cft  junio¬ 
rum  Platonicorum  de  tribus  principiis,  quae  re¬ 
bus  omnibus  praeficiunt,  difeordia.  Varias  eorum 
fententias  ex  parte  Proclus  enarravit  Comm.  in  Ti¬ 
maeum  Platonis  Lib.  II.  p.  93.  Deinde  princi¬ 
pes  fcftac  hujus  magiftri  tam  inconftantcr  tamque 
dubie  de  tribus  hifce  rerum  cauffis  loquuntur,  ut 
intelligi  noluifle  videantur,  facultatcmque  prae¬ 
beant  in  utramque  partem  difputandi,  utrum  Ario 
praeiverint,  nec  ne.  Sume  tibi  Plotini ,  quem 
Platonicorum  coryphaeum  non  immerito  dixeris , 
de  tribus  hypojlajibus  archicis  libellum,  qui  Angu¬ 
laris  in  hoc  genere  eft  ,  &  primum  in  Enneade 
quinta  locum  hodie  occupat,  hominisque  inde  fen- 
tentiam  cognofcere  rtude:  fateberis,  nifi  multum 
fallor,  perle&o  libro,  incertiorem  te  factum  efle, 
quam  fueras.  Homo  fupra  nubes  &  aera  ingenio 
®v°lans ,  nunc  tibi  videbitur  fabulas  narrare,  ac 
de  notionibus  animi»  non  de  naturis  aut  perfonis , 


diflerere ,  nunc  autem  de  perfonis  vere  ita  di&is 
earumque  asionibus  verba  facere.  Si  Cap.  3-  4-  5- 
attente  legeris,  facramento  fortafle  contendes, 
Plotini  multo  efle  inferiorem  illo,  quod  idem  ™ 
0*  &  to  7rpuTot  S-i?»»  vocat,  atque  id,  quod 
ipfi  dicitur ,  a  >£  viciflim  gradu  diftare.  Quod  fi 
ita  fefe  habet,  difcipulus  Plotini  non  fine  omni 
jure  falutabitur  Arius.  Sed  defeende  ad  Cap.  6. 
&  metues  forte,  hoc  le6to,  ne  homini  injuriam  in* 
tuleris.  Namque  tam  magnifice  de  hoc  in  ca¬ 
pite  diflerit  Plotinus,  ut  *»«  nec  aeternitate,  nec 
alio  modo  a  primo  principio  difFerre  videatur.  Ni¬ 
hilo  tamen  minus,  circumfpe&is  rebus  omnibus, 
ad  Cudueorthi  fententiam  prope  me  adjungo,  &  Pe- 
tavium  ceterosque ,  quibus  Platonicus  videtur 
Arius,  valere  jubeo.  Id  ut  faciam,  hoc  me  pri¬ 
mum  commovet,  quod  antiqui  doctores,  quibus 
probe  cognita  fuit  Platonicorum  doctrina ,  Arii  er¬ 
rorem  ad  eorum  fcholain  vulgo  haud  referunt, 
fed  potius  ad  Valentinianos  &  veteres  Gnofticos. 
Athanafius  Orat.  II.  adv.  Arianos  Tom.  I.  Opp. 
p .  363.  de  Arianis  ita:  «nv  , 

«5  TX  Oi* XVTUX  Kx^TTOXflXTtt  Xj  T  UtptTl- 

kv*  Saltem  eos  pudebit,  quod 

Valentini  fc?  Carpocrakis  imitatores  fe  praebeant , 
atque  eadem  fonent.  Neque  veterum  hanc  fenten¬ 
tiam  veritate  deftitutam  efle ,  dedita  opera  ex  re- 
centioribus  docere  conatus  eft  Georgius  Bullis 
Defenfione  fidei  Nicaenae  SeEt.  II.  Cap.  1.  §.  15. 
p.  184.  Opp.  Alterum,  quo  adducor,  ut  Plato¬ 
nicum  minus  re&e  dici  Arium  exiftimem ,  hoc  eft, 
quod  ipfi  illi,  qui  hunc  hominem  condemnarunt, 
Platonem  multo  melius  illo  fenfiffe  dc  tribus  prin¬ 
cipiis,  alleverant,  idque  non  in  minimis  ejus  vi¬ 
tiis  ponunt,  quod  ipfum  Platonem  errando  fupera- 
verit.  Poft  concilium  Nicaenum,  in  quo  novimus 
Arii  errores  proferiptos  efle.  Confiant inus  M.  ora¬ 
tionem  illam  ad  coetum  faittorum  exaravit,  quae 
Eufebii  Hifioriae  ecclef.  fubjici  folet,  id  quod  ex 
Eujebii  de  vita  Confiantini  M.  Lib,  III.  Cap.  23. 
p.  4 96.  intelligitur.  In  hac  vero  oratione  Cap.  9. 
p.  516.  511-  Imperator  Platonis  dogma  de  tribus 
rerum  cauflis  vehementer  laudat ,  veritatemque 
ab  hoc  philofopho  perfpeftam  efle,  licet  multos  ei 
errores  addiderit,  fatetur,  n /mtu, t  inquit  iuter 
alia,  irpuroi  jS?  3 io*  LQwwxto  t  Ixig  r /.►  * 

s-e»»»*  IriTx^iiTiiTm  i£  eVrsf»» ,  x) 
r5  «tp.6(/jd  AfcAl ,  y>ixf  truf  l  y.porip*' 

Plato  quidem  primum  Deum  fupra  omnem  fubjlan- 
tiam  effe  docuit-,  r  eft  e  quidem.  JTuic  alterum  f ab¬ 
jecit,  duas  fubflantias  numero  difiinxit ,  quum 
una  fit  utriusque  perfeSio.  Quod  fpium  paullo  la¬ 
tius  cxpofuiiiet,  addit:  $  "*  IJ>*7« 

K*.  Et  ha&euus  euidCJtt  Pl&Q  vecte 
S  ss  ss  3  #  licc* 


s:s 


Mundi  anima 


Cap.  IV» 


to  eam  tempore  fa£hm  &  ortam  efle  putaflet.  At  quis  libi  tandem  pcrfuaferitj 
tertium,  quod  Plato  in  Epiflola  ponit  ad  Dionyfium ,  rerum  omnium  principium» 
<579 (J^kJque  illam  feu  animam,  quam  ipfum  efle  Deum  dicit,  atque  Libro  deci¬ 
mo  de  legibus  contra  divinitatis  contemtores  acriter  tuetur ,  quodam  tempore  non 
exftitifle  ?  Quamobrem  rectius  ego  hoc  negotium  non  poffe  componi  arbitror, 
quam  fi  Plotini  aliorumque  fequamur  fententiam  ,  qui  Platonem  afleverant  binas 
mundi  animas  fiat ui fle :  unam  feu  mundanam ,  quae  forma  'quali  corpore.1 

hujus  mundi  fit,  cum  ipfo  mundo  creata:  hanc  propter  animam  mundus  noftef 
proprie  animal  efi,  Deusque  quidam  conditus  &  fecundarius :  alteram 
Jupramundanam  feu  a  mundo  fegregatam ,  nec  tam  mundi  formam ,  quam  effe&O' 
rem  &  opificem.  Harum  animarum  fuperiorem  Plotinus  coeleftem  appellat  Pen? 
rem ,  hisque  verbis  deferibit:  (*)  T lw  j  i&dcw  Kiyo$lw  c/a  KpeVs,  v2  cxifi* 

«vayxjj  'luylw  SvotutIuj  ilten  ,  etC tk  ,  /uetvxrctM  a\ <a  ,  ug  p*  J 

r.g  tk  r/$g  eA$£v  jum  iQchvmo-civ  ,  /*i,n  fhsXofifckv ,  cn  rtv  Cpvatug  juj  y$  TK  xoctco 
/3 xvetv  ,  xu&m  xsaisctnf  x,  dy-lmxov  vAy‘g  *<nxv  ,  oh v  cuuAixt  txtu  yvipsvlo  ,  Tf 

ciuYiTe&t  wui  ,  nr  3  5fto»  «v  Tif  Exodus,  v  Seufxovct  ,  E1V1  ,  a/uiyjov  iserxv  tytj  kjcQ*& 

i<p‘  icwTVi  ,  >6.  T.  A.  09E7  «V  OK7TEJ5I  ,  >2  m>At)  jUa&GV  ,  >j  kA/©-  «V 

cc-Jtx  ,  cVv  «tVo/  7ne/hdurl  $ug  tlg  avzh  ovitifn iffiov  •  ipti vp%ti  j  tu  Kp :na,  >5,  e»  /3**7 
TW  TTUT^Ji  5  Kp:y«  cvr^yntre  te  end*  ^ 

Illam  fane  coeleftem ,  fli/aw  ev  Saturno ,  id  eft ,  intellcttu ,  genitam  dicunt ,  neccjjc  tfif 
efle  animam  divmffunam ,  proxime  ab  ipfo  intellectu  inviolabili  inviolabilem  natam ,  fi* 
psrneque  permanentem ,  utpotc  quae  ad  haec  mundana  defeendere  neque  velit  ,  neque  etici"} 
valeat,  propterea  quod  ea  prorfis  natura  praedita  eft ,  quae  ad  inferiora  non  inclinatur:  nS' 
cejje  inquam ,  efi ,  eaw  cjfc  falftaniiam  quamdam  Jeparatam  &  ejfentiam  materiae 

inO& 


(*)  Enn.  III.  Lib.  V.  C.  2.  (Libro  de  amore  p.  293.) 


Hoccine,  quaefo,  ad  Aegyptios  fcripfiflet  Impe¬ 
rator,  fi  vel  fufpicati  fuiftent  aetate  illa  doftores 
Chriftiani,  Arianos  &  Platonicos  fententiis  pror- 
fus  conjunftos  efle?  Socrates ,  poftquam  Georgium, 
fcftac  Arianae  ingens  fulcrum,  in  Ariflotelis  & 
Platonis  libris  evolvendis  totum  fuifie,  retulerat, 
miratur,  quemadmodum ‘fieri  potuerit,  ut  hic  ta¬ 
men  vir  Arianus  maneret :  folius  enim  Platonis 
leftionc  ad  fanam  mentem  revocari  potuifle ,  Hijlor. 
ecclef.  Lib.  II.  Cap.  7.  p.  343.  »» 

rrno-j ,  3-^5  B-et  M*  rij  'Ar**’*»  vx^i- 

f^utxf  —  ..  ^  nA«rw»  ri  hjTffc*  ^  t#  Tfire» 

«;r<er  — — _  «#£»(,  ihrQvxi  Q/.rl.  Ac  WTI- 

quidem  mirari  fubit ,  quonam  modo  viri  ijli  in 
ArianafeSaperfeveraverint.  -  Etenim  nec  Pla¬ 
to  fecundam  ac  tertiam  cauffam  -  exijlendi  ini¬ 

tium  cepiffe ,  dfc/t.  Aut  rudis  plane  ac  imperitus 
rerum  fuit  &  fententiarum  aetatis  fuae  Socrates,  id 
quod  neminem  arbitror  dicturum  efTe,  aut  haec 
ejus  verba  magno  nobis  funt  argumento,  nemi¬ 
nem  illa  aetate  de  Platonicorum  &  Arii  neceflitu- 
dine  cogitafle.  At  patebant  tamen  ubique  Plato¬ 
nicorum  fcholac,  nec  libri  familiae  hujus  in  ob- 
Icuro  latebant,  cx  quibus  fententia  eorum  ab  omni¬ 


bus  addifei  facile  poterat.  Reflat  igitur  ,  ut  h“n 
feflam  doctrinam  fuatn  de  tribus  principiis  ita  ta^ 
temporis  expofuific  concludamus,  ut  diferimen  lI*^ 
ter  eam  &  Arii  nova  commenta  omniam  in  occ 
los  incurreret.  Atque  id  haud  dubie  non  i»n0L 
vit  Arius ,  qui  numquam  Platonem  tcfhtus  elfe  '  . 
girur  jUtpraefidium  opinioni  fuae  compararet ,  fl 
ctfi  non  modo  fine  ullo  periculo,  fed  oppor^jL 
etiam  &  commode  id  facere  potuifiet ,  Q1]011^ 
Clemens ,  Origenes,  totqucnlii  fummae  exiftin^2.' ■ 
nis  auccores  jam  dudum  Platonem  refte  ac  fap1 
ter  do  Trinitate  praoccpific;  publice  feriptum  , 
liquerant.  Certe,  ut  libere  dicam,  quod  ve* 
dicere  jubet,  quomodocumque  demum  Platoni  ^ 
rum  doftrina  intelligatur,  numquam  inter  hos 
Arianos  vere  ita  diftos  concordia  conftituetur.  ‘  _ 
enim,  verum  illud  cdb,  quod  plerique  cre‘f  # 
tria  Platoniconim  principia  naturas  feu  PcrJ^n2s 
efle  proprie  vocatas :  adde ,  difparis.  has  P :xpetn- 
ordinis,  gradus,  &  dignitatis  cfie,  in  qno 
vius ,  &  qui  cum  co  fentiunt,  vinculum  iimd  7  t 
norum  &  Platoniconim  fibi  reperifle  vi<-^n.turvjna- 
vis  tamen  inter  utrosque  fupercrit  de  ongine  _ 
rum  pofierioruai  perfonaium  dimic»00»  fl 


§•  3  6.  Tlatonis  aeterna .  SfQ 

«20J0  participem  :  qua  de  cauffa  ohfcure  dixerunt  fine  materia  efjc ,  ubi  fine  matre  cjfe  dixe¬ 
runt  :  quam  quidem  Deum  potius  ,  quam  daemonem  ,  merito  nominare  debemus ,  quippe 
qilum  fincera  puraque  fit ,  &  in  fe  ipja  confiftens ,  &?<r.  Quo  fit ,  ut  anima  illa  numquam 
decidat ,  <?  veftigio  pendet  ex  mente  ,  idque  munus  balet  multo  magis ,  quam  lumen 

[oli  circumfufum ,  perpetuo  ut  ex  ipfo  prodeat  &  referatur  in  ipfum.  Sequens  igitur  conti¬ 
nuo  Saturnum ,  ac ,  fi  velis ,  patrem  etiam  Saturni ,  csfto ,  ato/t  reflexit  ad  ip •  <5go 
A»*  *  conciliavit,  &  amorem  amando  progenuit.  Xwesw  j  cnuilu,  r  ^y]xu 

htyofac ,  d-  7rpurvt  irhuunxcav  tu  k’^iw  ,  yutifiv  ^  t  ipcficU  rtrcv  Hkwjui&os.  Praeterea 
quemadmodum  ipfdm  hanc  animam  feparatam  ejfe  dicimus :  ita  &  hic  ejus  amor,  aut  qui 
n  eo  procreatus  efi ,  feparatus  cft  amor.  His  explicatis  ad  aliam  mundi  animam  Pio - 
tinus  pergit,  non  ab  orbe  noftro  fecretam,  fed  ar&ifllme  cum  eo  fociatam  &  con¬ 
junctam.  Eam  Venerem  inferiorem  feu  amorem  appellat  :  illam  nempe  Venerem 
quam  fabulae  narrant  ex  ipfo  fove,  feu  principe  mundi  anima,  &  Dione,  nympha 
quadam  aquatica,  progenitam  efle,  intelligit.  Quae  quum  ita  fint,  fic  ego  ratio¬ 
nem  opinor  concludi  debere,  fieri  quidem  omnino  pofle,  ut  Plato  inferiorem  mun¬ 
di  animam  aut  una  cum  ipfo  mundo,  aut  ante  mundum  genitam  &  creatam  efle 
cenfuerit:  verum  alteram  illam  excellentiorem  &  diviniorem  animam,  quae  P/o- 
tino  coeleftis  Venus  &  amor  audit,  poetis  filius  Saturni,  nulla  ex  matre  procreatus, 
dicitur,  tertiam f  brevi,  Trinitatis  hypoftafin,  quam  tradidit,  aeternam  ei  ori¬ 
ginisque  omnis  nefeiam  efle  habitam.  Ergo  nullam  trium  illarum  perfonarum , 
quibus  Platonis  continetur  Trinitas,  fi  illud  Athanafii  fcitum,  quod  antea  protuli- 
mus ,  probemus ,  inter  res  creatas  referre  licet ,  verum  omnes  divinae  funt ,  nec 
Umquam  creatae  aut  ( i )  fa&ae. 

lloc  quo  nihil  omnino  dubitationis  habeat,  illis,  quae  diximus ,  quaedam  ad-68c 

jici- 


falvis  utriusque  fertae  decretis ,  numquam  compo¬ 
netur.  Platonici  feu  mentem ,  nec  non 
ex  ipfa  Del  eflentia  feu  finu  prodiifTe,  aut  ex  Deo 
utramque  hanc  perfonam  procreatam  &  generatam 
cRe>  autumant:  quam  propter  cauflfam  ex  rebus 
c;as  creatis  prorfus  eximunt,  &  eiusdem,  cujus  ipfe 
Deus,  naturae  efle ,  praedicant.  Secus  longe  ^rius, 
qui  filium  non  ex  Deo  genitum ,  verum  *%  **■  f»- 
reot  feu  ex  non  exjlartibus  fartum  a  Deo  eflfc,  pro¬ 
nuntiabat,  alteramque  non  minus,  quam  tertiam, 
perfonam  in  rerum  a  Deo  creatarum  ordine  pone¬ 
bat:  cui  confentaneum  erat,  ut  patrem,  filium,  & 
3puitum  functum  naturas  invicem  disjunrtas,  difli- 
jjiles,  ac  peregrinas  clfe,  decerneret.  Quae  duae 
‘Cntentiac  quantopere  difFerant  inter  fe,  vident 
pmnes ,  qui  veras  vocabulorum  poteflates  non 
lgiiorant.  Ilis  aliisque  de  caullis  facere  me  cum 
illis  haud  pofle,  confiteor,  quos  tamen  olim  fequu- 
tiis  furas  qm  Platonicorum  praeceptis  deceptum 
efle  putant  Arium,  aut  dogma  ejus  ex  Plotini  icho- 
a  furrep.tum  efle,  credunt:  nec  tamen  idcirco  Cud- 
ovon,!um  mihi  Qucem  ex  omni  parte  adfcifco,  qui 
fthanafium  Platonicum  fuiflb  arbitratur:  qua  dc  rc 
^Praefatione  nonnihil  monere  conditui.  De  Cy- 
*  1«*°,  Hatonicos  curn  Arianis  certa  ratio- 

l0c^>  infra  dicetur.  NihiUlle,  fl  ciicumfpi- 


ciantur  omnia,  in  ea  quae  diximus  poterit. 

(1)  FaUae }  Promifli  ,  quod  fupra  feci,  me¬ 
mor,  qua  fieri  poterit,  brevitate  hic  exquiram, 
verumne  fit  illud  ,  quod  CudwortJius  fibi  credi 
vult,  Platonem  binas  mundo  huic  aflignafle  ani¬ 
mas  ,  alteram  um  feu  fupra  mundum  po¬ 
litam,  alteram  feu  in  mundum  immer- 

fam,  &  ex  ilia  fuperlori  prognatam.  Rejecerunt 
jam  dudum  hanc  fententiam  dortiifimi  viri  y' 
Clericus  in  Epijiolis  crltic.  Ep.  VII.  p.  203  f  fac 
Ihsnagius  llijloire  de  Juifs'  Livr.  IV.  Oia( 

§.  19.  p.  77.  Ntc.  Hieron.  Gundlingius  in 
Fqfcic.  II.  p.  i3.  Nos  pauljo  plU3  diligentiae  , 
quam,  ab  his  fartum ,  ad  hanc  cauffam  comiofcen- 
dam  afferemus,  maxime  quum  vel  hinc  dirniofci 
queat,  utrum,  quae  Platonis  dicitur,  Trinitas 
cura  Ch  rui  i  ana  confeatiat ,  nec  ne.  deleni  do- 
rtrinae  Platonis  de  mundi  anima  in  Timaeo  ejus 
e!fe ,  nemo  unus  inficiatur.  Quare  fi ,  quae  in 
Timaeo  de  mundi  dicuntur  anima  ,  prorfus  re¬ 
pugnent  recenti  aram  quorumdam  Platonicorum 
de  duplici  mundi  anima  fer.tentUc ,  inter  com¬ 
menta  ,  quibus  ferta  haec  Ylronis  difeiplinam. 
contaminavit,  hanc  in  Tam  eiie  referendam  opinio¬ 
nem  ,  omnes  forte  judicabunt  veritatis  ffudiofi„ 
prgo.deg.ct  uos.inluo  Teiteniiaai  ia  ZSstah  a  Pia* 


SSo 


Kulla  cx  Platonis  hjpo/lafihus  res  efl  fu  Ha.  Cap.  IV* 

ijciemus  a!ia.  Principio  Platonem  ipfum  animad venera  jubeo fecunda  ad  Dtonyfium 
Ep'ftofo ,  poflquam  primi,  fecundi,  tertiique,  feu  Trinitatis^  divinarum  hypoltaieo  ^ 
6S2 meminerat ,  fi c  pergere  continuo:  (*)  'H  **  *&  **  *''** 

Quv  ,  zzl  ipd  ■>  ili  tu  «Jt» if  ,  «v  Mxvui  tyj  &  j  fietnhtws 


(*)  P.  707. 

rone  propofitam  explorare.  Plato,  poflquam  de 
mundi  conftru&ione  dixerat.  $.  l8-  P-  242- 
Fabricii  ,  ad  generationem  progreditur  animae 
mundi.  Exorditur  vero  difputationem  ab  cxcu- 
fatione ,  quod  de  anima  hac  poft  explicatam  cor¬ 
poreae  molis  coagmentationem  diflererc  demum 
incipiat ,  quum  anima  omni  corpore  fit  antiquior. 
Tum  ipfam  animae  hujus  generationem  fic  deferi- 

bit  5.  19-  T5?  ««  **T*  retvru  irriti 

birixf  -i5  «V  xtpi  ret  (Tai/**)*  yr/f  iSfiK  /*WrKS, 
TfllT»*  ltfjh<p'. 7»  ci  /W-«V*  «■WHtfpxff-Otl*  » 

r  T*  Txt/ri  «5  ir«y  Kj'  i*  t*  irip*,  **T* 

rctvrce  \v  kn <rt>  ci  r»  t«  *f**f>2«  «<>t^ 

xxrx  TX  CA>*]«  ^  »f/*  *«»*»  *V*  s';*’ 

1*  p»*»  v  **T*8 

lovpi&n  irAf  1*5  txvto  ZumtfijOTltn  /3<W  ,  ^  i) 

XXXX  io-.*?,  l£  WC  Tf»«*  »  ,  *?X" 

«>«>  t2to  ^01)*?  ,  ir*;  *?*r£t*  ,  ,  *  ***&>? 

t«  t*(,t2  xi  &*r*'p»  ^  ^  «V/*?  Cl- 

cero  haec  itaolim  vertit:  materia,  quae  indi - 

vidua  efl,  £f  quae  femper  uniusmodi  fuique  flmi- 
lis,  &  ex  ea ,  quae  corporibus  dividua  gignitur  , 
tertium  materiae  genus  ex  duobus  in  medium  ad- 
mifcuit ,  <?J7Vt  ejusdem  naturae,  fc?  quod  alte¬ 
rius:  idque  interjecit  inter  individuum  atque  id, 
quod  dividuum  eflet  in  corpore :  £?  $uutb  tria  fum- 
Jiflet,  uvam  in  fpeciem  temperavit ,  naturamque  il¬ 
lam  ,  quam  alterius  diximus  ,  vel  cum  eadem  con¬ 
junxit  ,  fugientem  &  ejus  copulationis  alienam  , 
permijeens  cum  materia,  quum  ex  tribus  effecijjet 
unum ,  id  ipfum  in  ea ,  quae  decuit ,  membra  par¬ 
titus  efl.  Jam  partes  fingulas  ex  eodem  &p  ex  al¬ 
tero  &  ex  materia  temperavit.  Pluribus  hoc  ip¬ 
fum  in  fequentibus  perfequitur  Plato  ,  &  arith¬ 
meticis  etiam  rationibus  illuftrare  dicam ,  an  ob- 
fcurare  pergit.  Sed  haec  nunc  praetereo,  quum 
ad  noftram  caudam  paruip  momenti  conferant  , 
nec  intelligi  poffint  hodie.  Non  is  ego  fum ,  qui 
ab  his,  quae  protuli,  Platonis  verbis  omnem  me 
depellere  caliginem  pofle  putem :  fumant  fibi  has 
partes  alii  ,  quibus  ego  acumine  multum  cedo 
ac  ingenio :  id  vero  perfpicuum  efle  arbitror , 
quae  de  duplici  Plotims  mundi  anima  excogita¬ 
vit,  cum  hac  nullo  modo  do&rina  componi  polfe. 
Primo  aperte  unius  tantum  animae  mundi  Plato 
meminit :  nec  id  negabit  Cudworthus  :  at  dicet , 
de  anima  feu  iu  mundum  immerfa  hic 

tantum  agi ,  alteram  a  Platone  omitti.  Sed  haec 
frufira  dici ,  facili  oftendam  labore.  Anima  Plo- 
tini  tyrir/*.^  generata  efl ,  nefeio  quo  modo , 
«t  ipfe  putat,  ex  anima  feu  tertia  di¬ 


vinae  naturae  hypoflafi  ,  quum  illa  ad  primum 
fpiceret  principium  ,  ejusdemque  amore  ac£el? 
rctur.  Plato  vero  animam ,  de  qua  loquitur ,  fa«a 
&  conditam  efle  a  fummo  Numine  feu  princip 
Deo,  perfpicue  affirmat.  Quam  propter  cau 
fam  ,  qui  cumque  tueri  vult,  hic  de  generation 
inferioris  tantum  animae  mundi  fermonem  efle» 
is  hoc  fimul  defendendum  .  fibi  fumat ,  oportet» 
omnia,  quaecumque  de  Deo  &  operibus  Det  * 
Timaeo  perhibet  Plato  ,  unice  ad  tertiam  per‘°' 
nam  ,  feu  St t  animam  fupramun 

nam ,  pertinere.  Etenim  illi  Deo  ,  de  quo  in  to 
philofophus  Timaeo  verba  facit ,  procreationem 
etiam  animae  mundi  attribuit.  Hoc  autem  nem ' 
nem  opinor  aufurum  efle,  nili  qui  totam  PlatoiW 
fententiam  pervertere  ,  atque  lucem  in  tenebras 
convertere,  ut  fcitis  fuis  temere  fufeeptis  coni»' 
lat,  licitum  fibi  efle  ducit.  Omnes  nempe  com 
fentiunt,  opificem  illum  &  conditorem  univerlit*' 
tis ,  quem  Plato  in  Timaeo  narrat  in  fpeciem  1 ' 
lam  feu  »#** ,  quae  femper  eadem  efl ,  in  tue»' 
tem ,  mundum  hunc,  adfpedtabilem  fcilicet  Deum» 
&  reliquos  Deos  fabricafle ,  primum  fummumq» 
Deum  efle.  Quod  quidem  ,  fi  nulla  cx  rc  al' 
conllaret ,  vel  ex  eo  certum  eflet,  quod  Cap. 
p.  23 6.  hunc  univerfltatis  parentem  invenire  dwj 
die  effe,  nec  inventum  in  vulgus  praedicari  p°Jr* 
pronuntiat.  Forte  occurret  aliquis,  atque  Deum» 
cuius  laudat  Plato  in  Timaeo  opera ,  omnes  Ve 
efle  hypoftafes  feu  totam  divinitatem  ,  affirflj 
bit:  fed  ne  is  quidem  multum  proficiet.  Ita  em 
4'^’  iyxlr[inot  a  tribus  fimul  hypoftafibus \  & 
genitam,  afleverare  cogetur:  quod  quidem 
ni  &  Cudworthi  fcitis  totum  eft  contrarium.  _ 
accedunt  alia,  quae  nos  vetant  Platonem  de 
riori  quadam  mundi  anima ,  ex  fuperiori  nefeio  q 
modo  genita ,  exponere.  Plato  animam ,  cujus 
tum  deferibit,  a  genitore  fuo  plane  divellit  aC 
ftrahit :  id  quod  nemo  negaverit ,  qui  modo 
cum  expendet,  dici  hanc  animam  ex  natura  q 
dam  individua  &  dividua  a  Deo  conflatam  e 
Dividua  illa  natura,  qualiscumque  demum/-ta; 
fine  ulla  controverfia  res  efl:  extra  Deum  p£n  ^ 
nec  idcirco  potefl:  haec  anima  cum  Deo  efle  ^ 
ciata,  in  quo  nullum  divifionis  locum  efl^  P 
tur  Plato.  At  nova  illa,  quam  Plotinus  c 
mundi  anima  arttiffime  cum  parente  fuo  c0I^^ra- 
manet,  nec  nili  cogitatione  atque  mente  a  . 
hitur  ab  co.  Porro  non  ejusdem  naturae  eit  ^ 
tonis  anima ,  cujus  genitor  ejus:  ille  P!frUS  V.  c< 
plex,  individuus;  hacc  concreta,  muta»  a  lC. 


SSr 


§.  3  6,  Nulla  ex  Platonis  bypojlaftbus  res  cjl  fatla. 

It#  UV  ilmv ,  iftb  iw «w.  Humanus  animus  ( parturientis  inftar  )  affettat  ,  illa 

fint ,  mtelli gere :  idcircoque  intuetur  in  ea ,  ^  cognata  funt  :  quorum  tamen  nihil 62$ 
fufficienter fefe  habet.  Sed  in  rege  ipfo  £?  in  his ,  quae  dixi ,  (id  eft,  fecundo  tertia¬ 
que  principio  )  m/;i/  */2  tale ,  ( id  eft ,  nihil  rebus  his  creatis  ftmile.  ) 

Dein- 


rebus  individuis  ac  dividuis  a  Deo  conflata  &  fa&a. 
Vid.  Chalcidius  in  Timaeum  Platonis  Cap.  i.  5.33. 
p.  288.  289-  Plotini  vero  anima  nihil  habet  con¬ 
cretum,  fed  limplicem  parentis  fui  naturam  pla¬ 
ne  retinet.  Poftremo  quis  fibi  facile  perfuadeat, 
Platonem  tam  fui  fuilfe  immemorem  &  fufceptj 
negotii  incuriofum  ,  ut  nobilioris  illius  mundi 
animae ,  cujus  ex  virtute  tota  pendet  rerum  uni- 
verfitas ,  prorfus  oblivifeeretur,  at  minoris,  igno¬ 
bilioris  ,  &  inferioris  animae  mundi  natales  tam 
copiofe  ac  luculenter  defcriberct? 

Quae  ex  Platone  vel  ex  Platonicis  ad  fenten- 
tiam  fuam  ftabiliendam  Cudmorthus  affert,  opi¬ 
nione  citius  corruunt.  (I.)  Incredibile  ait  effe, 
tertium  illud  principium  ,  cujus  in  Epijlola  ad 
Dionyjium  Plato  meminit,  non  efle  ejusdem 
naturae ,  cujus  .primum  &  fecundum :  hacc  ve¬ 
ro  efle  aeterna :  ergo  &  illud  numquam  non 
exftitiffe.  Ego  vero ,  cur  incredibile  iit  ,  nullo 
modo  video,  tria  Platonem  conjunxifle  principia, 
quae  gradu  tamen  &  ordine  diftant  inter  fe.  Prae¬ 
terea  locus  ille  de  tribus  regibus  in  Epijlola  ad 
Dionyfnm  tam  eft  brevis  &  obfcurus,  ut  nemo 
adhuc  fapiens,  qui  diceret,  inventus  fit,  totam 
ejus  fibi  fententiam  perfpe&am  efle.  De  tertio 
rege  his  paucis  vocabulis  mentem  fuam  enuntiat 
Plato  :  K*('  Tfi 'to'j  Trtft  tu  Tfirlu.  Ex  his  quis- 
nam,  quaefo,  conficiet,  utrum  aeternum,  an  ve¬ 
ro  factum  &  procreatum  tertium  hunc  regem  efle, 
Plato  cenfuerit  ?  Denique  ,  nifi  multum  fallor  , 
non  obfcure  ingens  difcrjmen  inter  tres  reges  fuos 
philofophus  conftituit.  Etenim  primum  regem 
exquifltis  verbis  laudat  :  '£*«» h  *  iKX,  ^ 

**fi*©-  uruflw  t  xxx2>  ,  Opp.  p.  Ip- 
Jius  gratia  omnia:  ipfo  pulcrorum  omnium  caujja. 
At  de  binis  reliquis  nihil  tale  praedicat,  fatis  ipli 
eft  ,  verbo  eos  attingere.  Quod  mihi  quidem 
fignificare  videtur,  minime  eodem  loco  &  numero 
eos  efle  a  Platone  pofitos,  quo  rex  primus  ab  eo 
collocatus  eft.  (II.)  Platonem  obfervari  vult  con¬ 
tra  divinae  naturae  hoftes  Libro  decimo  de  legibus 
probare  ,  .  efle  quamdam  mundi  animam  :  hanc 
autem  animam  Deum  ab  ipfo  dici  •  igitur  eam 
efle  perennem  &  aeternam  ,  non  *y*5<rM»io» ,  fed 
animam.  Omni  virtute  fua  hoc  argu¬ 
mentum  effet  exutum,  fi  modo  refponderem ,  in 
Platonis  difciplina  non  omne  illud  ftatim  aeternum 
duci  debere ,  quod  Dem  eft.  Mundus  ,  fol , 
coelum ,  aut  potius  animi  mundo ,  folc ,  coelo 
concluli  ,  Platonis  ex  fententia  Dii  funt,  haud 
*ainen  ea  de  caufla  aeterni ,  fed  a  Deo  conditi. 


Neque  fugit  quemquam  veteris  philofophiae  non 
ignarum  d'ftinftto  Platonis  in  Deos  aeternos  &  cer¬ 
to  tempore  fados.  Sed  ex  ipfo  Platonis  dc  legibus 
decimo  Libro  planum  faciam ,  opinionum  fuarum 
amori  plus  nimio  dedifle  virum  doctiflimum,  quii.n 
fibi  videretur  aeternam  mundi  animam  in  hoc  li¬ 
bro  reperifle.  Plato  contra  eos ,  qui  tum  tempo¬ 
ris  omnem  religionem  conculcatam  efle  cupie¬ 
bant,  Deos  efle  probat,  Lib.  X.  de  legib.  p.  <55 7. 
Praecipuam,  qua  nititur  in  hac  caufla,  rationeni 
a  motu  ducit.  Moveri  ait  materiam :  vim  autem 
movendi  non  efle  naturaliter  in  materia:  ex  quo 
concludit ,  ineffe  in  materia  animam  &  animos- 
atque  hos  animos  Deos  efle ,  non  dubitari  potio 
opinatur.  Haec  fumma  eft  argumentationis  Pla¬ 
tonis  ,  qua  coerceri  poffc  putat  cos ,  qui  Deos 
tollebant  id  aetatis.  In  ea  primum  hoc  animad¬ 
verti  jubeo  ,  quod  non  unum  fummum  princi- 
pemque  Deum  efle  Plato  dcmonftrarc  ftudet, 
fed  tantum  Deos :  ex  quo  ftatim  conficitur  ,  ad 
Auffam ,  cui  fervit  Cudworthus ,  firmandam  nihil 
argumentum  ejus  hoc  momenti  afferre.  Deinde 
non  de  anima  quadam  vxte<.orf/jiu ,  fed  dc  anima 
iyKorujt*,  aut  in  mundo,  fole,  fideribusque  laten¬ 
te,  reperienda  laborat.  Audiamus  ipfa  ejus  ver¬ 
ba  p.  669.  *ozw  eioix.Z<ru>  x}  'ENOIItOfS  \  M 
’£  N  VA  n  A  S  I  Tot;  xxvln  i  x,  r  vpxto» 

utuy>t?)  getxih  tpuyui  ;  Animam  eunda  gubernan¬ 
tem  &  in  omnibus  ,  quae  moventur  ,  habitantem 

nonne  &  coelum  gubernare  necejjario  confitebimur? 

Addamus,  quae,  interjedtis  nonnullis,  fu  b  icit" 
ut  oinncm  dubitandi  cauffam  amputemus  : '  ka* 

*h  £<’* ,  **  v*  f  *«»  tiftifjovvi ,  en,, 

Xtysi»  ,  «  7TUTUV  upm,>  ix*ru>  4"JZ*’  S  JcAl/tfC 

npiuytit  ujru.  A0.  KxXXi ru ,  u  K.A*4Vi* , 
to~<  Xeyoti  *  roh  XfOTVTKs.isiroi  tn.  K.A.  T; 

A©.  ^HAio*  ^  nXwt ,  rj  tx  uXXx  uspx  tfn, 
Xtpiuyi  TTull*  ,  upl  *  y;  i  i'™ jr«,  ;  Ql.  At ,  hofpeS> 
ex  didis  jam  apparuit ,  nefas  effe  ,  aliter  dicere , 
quam  ab  anima  omni  virtute  referta  ,  /h-e  una, 
five  pluribus,  haec  omnia  circumagi.  A;h.  O  time 
tu,  Clinia ,  citoque  haec  inteiltxifii  •  fed  illud  ad¬ 
de.  Cl.  Qiiidnam?  Adi.  Si  fole m ,  lunam,  cetera- 
que  fidera  eunda  ducit  anima,  nonne  fvigula  quo¬ 
que ?  Animam  aeternam,  a  mundo  rebusque  cor¬ 
poreis  divuHam  ,  paucis  .7,«:^ »<*•,  his  in  ver¬ 
bis  qui  videt,  nae  is  jufio  fit  perfpicacior,  neccs- 
fe  eft,  Accedit  his,  quod  Pi agic  ia- 
primis,  ut  unam  mundi  animam  doceat:  fed, 
utrum  plures  fint  in  mundo  animae  ,  an  vero  una- 
tantum,  in  medio  relinquit.  Conftat.id. jam  ex. 

Ttttt  v«* 


£g2  Nulla  ex  Platonis  ftypoflafitniS  Cap.  IV. 

Deinde  tres  Platonis  hypoftafes  non  aeternae  funt  tantum  ,  fed  etiam  neceflario 
exiftunt  nec  ulla  vi  everti  ac  deftrui  poffunt.  Princeps  enim  perfona  aeque  diffi¬ 
culter  fine  fecunda,  &  fecunda  aeque  difficulter  fme  tertia  perfona  poteft  efle, 
atque  fplcndens  quoddam  lumen  fine  fulgore  fuo,  fine  fplendore ,  ac  fine  radiis  m- 
telliffi  poteft.  Quare  Plotinusy  quum  Gnoflicos  aetatis  fuae  quosdam,  qui  tnbuS 
his  divinis  principiis  plura  jungere  audebant,  confutare  vellet,  nec  plura  tribus  ell- 
ncc  pauciora  principia,  hac  ratione  offendit:  (*)  oJ  miuw  U  ecp’  knj>M; 

,  «&«'  ,  iiTX  nv  fivr  ccCrj  votv  xpuruf  ,  tim  tfS 

atir,  $  mfr ctQ  (pCtnv  ,  pin  srA*i«  •nfeoSiq  6*  tw  vojjrw  ,  pfa  iAclfjtt'  l tn  $  «A otfo.n 

4vylu)  wqa  w  neuro  (prrxat ,  q  »5r  K&  «  011  '*n&  «*>!*«'» 

?.«»'»  j  cv  r«  »/  *  r.  A.  Quamobrem  non  ejl  conan¬ 

dum  in  alia  principia  fe  conferre ,  fed  boc  propojito ,  (primo  nimirum  fimphcjque  bo 


(*;  Enn.  n.  Lib.  IX.  C.  i.  (contra  Gnofticos  p.  1 99-) 


verbis ,  quae  paullo  ante  defcripfi  :  fed  adji¬ 
ciam  ,  cx  quo  luculentius  etiam  hoc  imelligitur , 
aliud  ditium  p.  670.  'O?  ixt.fk  f  «  rv/t3[i 

tvtm  alrix i  t$utt)<rxr ,  iyuQcu  fi  rx<rx»  ipirn» , 

mvret<  iZxi  tyro/fy.  Quoniam,  anima  feu  animae 
omnibus  virtutibus  praeditae  horum  omnium  caujjae 
demonjlratae  funt ,  .Deor  effe  eas  affirmabimus.  Im- 
Kio  pronior  videtur  efle  P/afo  ad  eorum  fenten- 
tiam  complcrtendam ,  qui  plures  una  volunt  efle 
in  mundo  animas :  certe  binas  cfFe  in  mundo  ani¬ 
mas,  alteram  beneficam,  alteram  malignam ,  non 
autem  ,  difertis  verbis 

p.  6 69.  fatetur.  Sed  de  his  nunc  ut  agam  ,  ne- 
ceffe  non  eft  ,  praefertim  quum  alio  jam  loco  co- 
piofiflime  hac  de  re  verba  fecerim.  Poftreino 
neque  hoc  praetermitti  velim ,  aliquot  in  locis  de- 
nionftrationis  hujus  contra  Atheos  ,  dc  qua  hic 
agitur,  teflari  Platonem  ,  hoc  fefe  unum  probatum 
velle,  animam  efle  materia  &?  corpore  antiquio¬ 
rem  :  dc  aeternitate  ne  vocula  quidem  ipfi  exci- 
dit. 

Reflat,  ut  de  novorum  Platonicorum  auctori¬ 
tate  dicam ,  in  qua  tertium  opinionis  fuae  de  du¬ 
plici  anima  firmamentum  vir  dortiffimus  collocat. 
Hoc  in  loco  Plotinum  oflendit  fecum  fenfifle : 
fupra  ex  Proclo  Porphyrium  ac*  Amelium ,  magna 
fcholae  Platonicae  lumina,  ab  hac  fletiflTc  fen- 
tentia,  docuerat.  Dudum  vero  conflat  inter  ha- 
lum  rerum  confultos,  recentiorem  fertam  Plato¬ 
nicam  eadem  obtulifle  Platoni  vitia,  quae  Scho- 
kflici  dortores  Arijloteli ,  neque  tam  quid  Plato 
fenferit,  quam  quid  fenfilTct,  fi  in  fcbolis  Ammo- 
n  ii  &  Piotini  findet  inflitutus  ,  expofuifle.  Si 
omnes  uno  ore  dicant  juniores  Platonici ,  hoc  vel 
illud  placuifle  Platoni ,  in  feriptis  vero  ejus  dogma¬ 
tis  hujus  veftigia  nulla  exftent,  equidem  Platoni¬ 
cis  omnibus  nii  efTc  credendum  arbitror :  quod  fi 
vero,  qui  fuperfunt  nobis,  Platonis  libri  contra¬ 
rium  etiam  contineant,  tum  totam  hanc  familiam 


mentitam  efle ,  confirmo.  Ita  viri  dorti  decernere 
folent,  quum  de  mundi  aeternitate  quaeritur ,  quam 
novi  hi  magiflri ,  totus  licet  repugnet  Timaeus V 
praeceptori  fuo  non  verentur  obtrudere :  nec  aliter 
hoc  in  negotio  flatucndum  erit.  Majorem  vero 
ut  haec  res  lucem  accipiat,  binas  addam  obferv»* 
tiones ,  cx  interiori  difciplina  Platonica  hauflas:  qua® 
fi  in  mentem  dortiifimo  Cudwortho  &  graviflimis» 
qui  veftigia  ejus  confertati  funt  hac  in  re,  viris  vc- 
niflent,  nil  dubito,  quin  fecundum  nos  judicatu*1 
ri  fuilfent.  Altera  cauflam  aperiet,  quae  Plato¬ 
nicos  quosdam  juniores  adduxit ,  ut  duplicet», 
mundi  animam  fingerent;  altera,  ne  hoc  quidem 
cx  dogmate,  fi  ab  omnibus  probatum  fuiflct  Pla¬ 
tonicis  ,  adjumenti  aliquid  illis  nafei,  oftendet. 
qui  Platonicorum  &  Chriflianorum  dc  Trinitate 
fententias  differre  negant. 

( I. )  Qui  fecundo  poft  natum  Servatorem  && 
culo  caput  extollere  coeperunt  Platonici,  & 
monio  in  primis  profedti  funt,  concordiam  quam* 
dam  omnium  fertarum  philofophicarum ,  imm0 
etiam  religionis  fuae  atque  Chriltianae,  medita¬ 
bantur.  Chriflianam  enim  religionem,  id  quod  in-, 
finitis  conft at  argumentis,  non  fecus  intuebantur» 
ac  novam  fertam  philofophicdm  ,  caput  vero  & 
magiftrum  ejus ,  Servatorem  noftrum ,  faptentiu1' 
mis  &  coeletli  Numine  afUaiis  hominibus  annume¬ 
rabant.  Itaque  cum  reliqua  dogmata  fua,  tum  ce' 
lebre  illud  de  tribus  rerum  principiis  decretum» 
cujus  jam  ante  natum  Servatorem  ingens  fuerat  m 
ter  philofophos  exillimatio ,  ita  ftudebant  >nlj:rU‘l 
re,  ut  quam  minima  inter  Chriflianam  difciplim* 

&  fanrtiflimum  ejus  praeceptum  de  tribus  in  u 
perfonis  &  illa  fcita  fua  diferepantia  appareret,  un 
illud  &  bonum ,  quod  Plato  vocaverat,  cum  » 
patre,  A«y«»  feu  rationem  ejusdem  cum  aet.crr  d 
Dei  filio,  fpiritum  denique  fanrtum  cum  f  t 
mundi  anima  componebant,  idque  ,tamn f.  “  f ’lcra 
multos  etiam  cx  illis  fallerent  ,  qui  mem  ^ 


§•  36.  res  ejl  fatta.  SS} 

no)  intelkftum  deinde,  quoetoc  primo  intelligit ,  mox  animam  pofl  intellectum  collocare 
debemus.  Hic  enim  naturalis  ordo  e/t ,  ideoque  neque  his  plura ,  neque  pauciora  in  genere 
intelligibili  decet  connumerare.  Nempe,  fi  qui  pauciora  ponant ,  vel  animam  &  intcLeftum 
omnino  idem  ejje  dicent ,  vel  intelleQum  idem  prerfus  atque  primum  (bonum.)  Haec  au- 
tem  inter  Jc  ejje  diverfa  ,  faepe  ejl  demon/tratum.  Reliquum  vero  e/t  in  praefentia  per - 
/crutari ,  fi  plura,  quam  haec  tria,  fint ,  quaenam ,  praeter  haec,  naturae fint. 

Porro,  ficut  tria  principia  fua  &  aeterna  efTe,  &  neceflario  exGftere  credide¬ 
runt  Platonici,  ita  nullum  quoque  dubium  efl,  quin  eadem  naturas  dTe  univerfa- 
les ,  non  fmgularcs  ,  putaverint  ,  quae  univerfum  orbem  terrarum  contineant , 
comprehendant,  &  arceant  (me/epe™  *  rebusque  univerfis  praefideant.  Qiia 
qui  funt  in  fententia  ,  illi  fingula  haec  principia  infinita  efle  &  omnipotentia ,  p^>r- 
fpicue  alleverant.  Inde  evenit,  ut  hypoftafes  hae  a  feriptoribus  Platoni  deditis 


rei  Chriftianae  videbantur.  Hoc  confilium  nus¬ 
quam  plus  difficultatis  habebat,  quam  in  compa¬ 
ratione  animae  mundi  atque  fpiritus  fanfti ;  quippe 
quam  ea,  quae  Plato  in  Timaeo  de  hac  anima  dis- 
ferit,  prorfus  videbantur  intervertere.  De  aeter¬ 
nitate  quidem  animae  mundi  parum  inter  eos  & 
Chriftianos  controverfiae  erat.  Etenim  quum  haec 
fecla  totum  mundum  aeternum  efle  duceret  &  ini¬ 
tii  nefeium,  non  poterat,  quin  etiam  animum  mun¬ 
di  aeternum  efle  contenderet.  Quod  fi  mundum 
quidem  ortu  carere  dixifient,  at  animum  tamen 
ejus  faftum  efle  ac  certo  tempore  genitum  dccrc- 
viflent,  aeque  fuiflent  infipientes ,  atque  is  efiet, 
qui  hominem  quemdam  diceret  ab  aeterno  fuifle, 
fed  animum  tamen  ejus  non  ita  multo  antea  pro¬ 
creatum  efle ,  afleveraret.  Quumquc  huic  de  aeter¬ 
nitate  animae  mundi  fentemiae  Platonis  videretur 
obftare  au&oritas,  qui  de  generatione  ejus  in  Ti¬ 
maeo  late  difputat,  magiftrum  fuum  hac  in  difpu- 
tatione  ad  multitudinis  &  rudiorum  captum  oratio¬ 
nem  accommodafle ,  pugnabant.  Vid.  Chalcidius 
in  Timaeum  Platon.  Cap.  2.  §.  2 <5.  p.  285.  286. 
Hac  igitur  ex  parte  facilis  erat  fpiritus  fanfli  & 
animae  mundi  conciliatio.  Verum  reliqua,  quae 
vulgo  tribuebantur  a  philofophis  animae  mundi 
officia,  &  a  Platone  dudnm  tributa  erant,  verbi 
caufia,  quod  per  omnes  mundi  partes  longe  latc- 
que  difFufa,  quod  materiae  certa  ratione  admifta, 
quod  omnium  plantarum  arborum  que  genitrix  at¬ 
que  nutrix  dicebatur,  hacc,  inquam,  nimis  tamen 
remota  videbantur  ab  illis,  quae  de  fpiritu  fanfto 
eiusque  muneribus,  facris  litteris  'ducibus ,  Chri- 
ftiani  praedicabant.  Quocirca  hujus  gregis  ali¬ 
qui,  ut  impedimentum  hoc  de  medio  tollerent, 
duplicem  ementiebantur  mundi  animam:  alteram 
materiae  omnis  concretionisque  expertem ,  mundo 
exemtam  &  cum  Aoy«  feu  aeterna  ratione  vinculo 
indiflolubili  fociatam;  alteram  ex  hac  fimplici  ani¬ 
ma  genitam  ,  &  per  orbem  terrarum  explica¬ 
tam  &  intentam.  Atque  illam  quidem  ,  non 
item  hanc,  fancto  cum  fpiritu,  quem  Chriftiani 


laudabant,  conferebant.  (II.)  Ita  quidem  primo 
adfpc&u  omnis  inter  Spiritum  S.  &  mundi  animam 
fublata  videbatur  difeordia:  fed,  ut  taceam,  pau¬ 
cos  tantum  Platonicorum  eo  uti  voluiiTe  remedio , 
fi  modo  voliufTent,  viri  dofti  aetatis  illius  perfpU 
cere  potuiflent,  augeri  potius  hoc  dogmate ,  quam' 
minui ,  diferimen  inter  Platonicorum  &  Chrifiiano- 
rum  Trinitatem.  Mundi  haccce  anima  ,  quam 
iynorpio*  vocant,  &  ab  fcu  fupramm- 

dana  fegregant,  ita  primum  cil  cum  hac  fupra- 
mundana  copulata,  ut  intimius  nullum  conjugium 
fieri  queat  :  deinde  non  fccus  aeterna  &  ortus 
omnis  expers  clt,  atque  illa.  Omnia  enim  quum 
haec  fe&a  velit  efle  aeterna ,  non  potefl:  non  hanc 
animam  in  materiam  immerfam  ex  omni  aeterni¬ 
tate  procreatam  &  genitam  efle  confiteri.  Deni¬ 
que  haec  ipfa  mundi  anima ,  quia  ex  tertia  bypo- 
ftafeos  cflentia  genita  &  procreata  cft,  ex  illarum 
rerum,  quas  creatas,  concretas,  &  mutabiles  vo¬ 
cant  Platonici ,  ordine  omnino  eximi  debet.  Ilacc 
autem  fi  vera  funt ,  actum  erit  plane  de  Trini¬ 
tate  Platonica,  atque  omnis  concordiae  inter  cc- 
rum  praecepta  &  Chriftianam  profefiionem  con- 
ftituendae  fpes  abjici  debet.  Nec  enim  tres  erunt 
in  Deo,  ex  praeferipto  difciplinae  hujus,  hy- > 
ftafcs,  verum  quatuor ,  unum  &  bonum,  quod  no - 
minant,  ratio,  anima  coelejlis  feu  mundi  archite- 
ftus ,  anima  mundana  feu  natura  fimplex  &  aeter¬ 
na  ,  cum  materia  ex  infinito  tempore  colligata. 
Gradu  quidem  diftat  hacc  altera  anima  ab  illa  fabli- 
miori ,  quae  nihil  cum  materia  communitatis  ha* 
bet:  at  nihilo  tamen  minus  ad  ipfiim  pertinet  divi¬ 
nam  naturam,  ejusque  neceXaria  efC  A  q^iJen^ 
ita  licet  loqui ,  portio.  Ex  quo  confequitur,  nihil 
nos  errare,  qui  quartam  in  ea  divinitatis  pe  fonam 
ponimus.  Certe  non  abhorruerunt  Platonicorum 
multi  a  divinis  perfonis  piultiplicandis:  nec  in  hae 
familia  defunt,  in  quibus  Proclus  c ft,  qui  quatuor 
naturis  malunt  concludere  divinam  eflentiam ,  quam 
tribus. 


T tt  tt  2 


(*)  Te- 


Cap.  IV. 


$34.  Nulla  ex  TIatonis  bypojtapbus 

principia ,  odriai ,  caujfae ,  &  ^uns^yol,  opifices  totius  tcrraruni  orbis  appuli- 
rentur.  Quod  ad  iigillatim  feu  intelligentiam  attinet,  illi  quidem,  qui  ante 

Platonem  philofophiae  tra&arunt  ftudia,  Archelaus ,  Anaxagoras,  &  alii,  nec  non  9 
qui  poft  Platonem  philofophatus  eft,  Ariftoteles ,  raV  feU  mentem  primum  fummum- 
que  rerum  omnium  principium  &  initium  efle  ,  perfuafum  habuerunt.  Magica 
item ,  quae  vocantur ,  feu  Chaldaeorum  oracula  hac  nihil  inter  homines  opinione, 
notius  ac  vulgarius  fuiffe,  (  k )  teftantur; 

j.  *Ov  rrpuTtv  t6ttco  civtyur. 

Mentem  primam  vocant  gentes  hominum. 


Verum  Plato  unitatem ,  naturae  ordine,  numero  feu  multitudine  priorem  efle,  quum 
intelligeret,  fierique  nullo  modo  pofle  judicaret,  quin  vo*w  aliquid  feu  intelligibilt 
ante  ȣ*  feu  mentem  exftitiflet ,  efle  aliquid  cognitione  prius  &  intelligentia,  decre 
vit.  Quumque  praeterea  efle  bonum  aliquod  ,  illo  bono ,  quod  in  fcienua  # 
cognitione  pTofitum  eft,  praeftantius,  perfpiceret,  unum  bonum  fimpliciflimum, 
rerum  omnium  fontem  &  originem,  principe  inter  tres  naturas  fuas  loco  pofuit: 

fe- 


(k)  Teftarttur ]  Dubius  vero  &  anceps  eft  ora¬ 
culi  hujus  Chaldaici  fenfus:  quod  ut  pateat,  inte¬ 
gros  verfus  Sed.  II.  vf.  27.  28.  p.  372-  ed'  Clc * 
rici  deferibam: 

Uu!\*  fi  XATVl  ,  »S  XKJijUKt 

AfjTifa ,  *»  xpiorot  i6nx  arfyu». 

Cun&a  enim  perfecit  pater ,  £?  menti  tradidit 
Secundae ,  quam  primam  vocant  gentes  hominum. 

Teftcs  hi  funt  verfus,  oraculorum  horum  aufto- 
rem  primum  in  Trinitate  locum  dedifl 'e patri,  al¬ 
terum  menti.  Incertum  vero  eft,  an  ex  iisdem  pa¬ 
teat,  ab  hac  opinione  alienos  fuifle  alios,  men- 
temqne  potius  primo  in  tribus  principiis  loco  couo- 
caffe.  Cuiworthus  ita  verfum  pofteriorem  inter¬ 
pretatur:  cujus  qui  fententiam  adfcifcere  volunt, 
cos  nomen  x pHrer  fic  Ipeftare  oportet,  ac  fi  voca¬ 
bulum  atrio»  illi  addendum  eflet.  Nihil  vero  eft, 
quod  cogat  nos  ,  ut  id  faciamus.  Aeque  enim 
commode ,  immo  commodius  paene  djxerim  &  ver¬ 
bis  auftotis  convenientius,  nomen  cum  verbo 
j tf Srtt  jungere  licet,  ut  fic  verba  fluant:  o»  x?Z- 
»8»  KAr^iD *6<ix  Quod  fi  fiat,  haec  erit 

verborum  fententia :  Solent  homines  alterum  prin¬ 
cipium  mentem  primam  nominare,  ut  nimirum  a  re¬ 
liquis  aientibus  eamdillinguant.  Ergo  non  hoc  figni- 
ficabit  oraculorum  feriptor,  fefc  alterum  (olere  in 
Trinitate  locum  menti  aflignarc ,  nen  item  reliquos 
homines ,  qui  mentem  hano,  in  principe  ponant  lo¬ 
co  ,  fed  hoc  unice  docebit ,  mentem  hanc,  quae  al- 
rmn  obtineat  in  tribus  rerum  principiis  gradum , 
principem  vulgo  mentem  appellari :  ex  quo  mi- 
pupa  fluit ,  fuifle  quosdam  >  qui  primo  eam  iu 


tribus  principiis  numero  haberi  vellent. 

(/)  Philebo ]  Opp.  p.  80.  ed.  Ficini. 

(jm)  Tollit  ]  Hic  Platonis  locus  de  »5  feu  mW' 
te,  ejusdemque  arftifllma  cum  eo,  quodbonum  ideni 
appcliat,  confociatione  an  multum  juvet  Cudwor - 
thi  cauflam,  equidem  valde  dubius  haereo.  Kt- 
enim  fi  attentius  confidcrentur  quae  in  Philebo 
loco  indicato  Plato  diflerit,  »ii  feu  mens  ifta* 


quam  praedicat ,  non  eft  perfona  quaedam  aut  hy 
pojlajis  divina ,  fed  ipfa  Dei  fapientia ,  quae  a  na¬ 
tura  ejus  non  nifi  animo  &  cogitatione  fecernlturv 
In  exordio  quidem  difputationis  non  fccus,  ac  j1 
de  perfona  quadam  loqueretur,  orationem  inftitult: 
philofophus:  namque  laudat  lapientes,  qui  disfe^ 
fent,  mentem  feu  »S»  regem  effe  coeli  atque  terrae  j 
xxtlti  fi  <rvi/j?ai,Zriy ,  ait  p.  79 .  •*  ropo\,  m.  fj 

irt  /Bardius  i [*7>  tspedit  »£  y £?.  Cui  difto  finim 
quaedam  in  progrefiii  quoque  difputationis  occur¬ 
runt.  Quod  fi  vero  difputationis  totius  feries  * 
habitus  expendatur  ,  non  obfcurc  apparet ,  h(Jf 
imice  inculcare  voluifle  Platonem,  totam  rerum 
univerfitatem  mente  feu  fumma  fapientia  cornp-u?- 
tam  cTe  atque  adminiftraii  ,  in  Dcoquc .  idci' 
omnis  fcientiae  ac  fapientiae  fontem  eire.  IwT1* 
fatis  perfpicue  interdum  confitetur.  Sic  verbi  caus- 
fa  p.  go.  ,  inquit,  i»  ft  r\ j  tS  Atf?  ‘rj 

(p  'r{  fixe-rtix-A»  f  4'^’»' >  QtrtMxc»  jj  »v> 

Tt»  r  xirlcii  $\u»ttyj i».  Ergo  in  Jovis  (  feu  D-  / 
ipfus  natura  regiam  animam  regiamque  mentem 
effe  propter  vim  caujfae,  confiteberis.  -s 

tali  ferino  eft  mente,  quae  qualitatis  &  virt  • 
inftar  in  Deo  eft.  Et  quid  verbis  opus  eft  ?  AP  c 
Dialogi  totius  propofitum  rem  ita  feio 

ofteadic.  Comjattnsut  in.  «.  -«  feo 


§.  3 6.  ejl  res  falla.  S8> 

f 

ecundum  vero  hoc  mentem  collocavit  feu  intelligentiam  ,  quam  a  primo  illo  bono 
nulla  divelli  ratione  pofie  ,  fed  ar&iffima  cum  eo  cognatione  conjungi ,  cenfuit. 
Hinc  in  (/)  Phllelto  ,  tametfi  ha&enus  antiquis  afferuntur  philofophis,  ut  mentem 
concedat  totam  fempcr  rerum  unherfitatem  gubernare ,  dd  l  £oyJ ,  poftea 

tamen  addit,  dat  v*c  Is*  $  mirfav  ahia  *  mentem  ej]e  (non  id,  quod  abfolute 

primum  eft  principium,  fed)  progeniem  ejus ,  quod  rerum  omnium  caujjd  ejl.  Quae 
quidem  hoc  fibi  velle,  patet,  mentem  praeefle  quidem  univerficatl  rerum  verum 
ita,  ut  certa  ratione  ex  .iumrrio  principio,  quod  r dyoAn  eft  feu  l3eus  maximus, 
perenni  nec  violanda  lege  pendeat.  Mens  nempe  hoc  in  loco  Platoni  vocatur 
progenies  principis  hypoftafeos.  Quod  nomen  verbis  ovffok ,  h/unth ,  &  6ua- 
•frvif  refpondet,  quibus  omnibus  Athanafius,  ut  ejusdem  virtutis  vocabuilis,  ufus  eft 
ad  nominis  bpo£n& ,  coejjcntialis  &  conjubjlantialis ,  vim  atque  veram  notionem  de¬ 
clarandam.  lix  quo  efficitur ,  non  cum  Ario  confentire  Platonem  ,  fed  Nicaeni 
concilii  decretis  &  Athanafii  partibus  favere ,  atque  alteram  Trinitatis  fuae  hypo- 
ftafin ,  fi  ve  mens  ea,  fi  ve  verbum,  five  filius  nominetur,  non  efib  Inpsoi»  *,  fed 
wv  &  bfMvcicv ,  connatam  &  confubfiantialem ,  praecipere.  Quod  dum  facit ,  ex 
rerum  eam  creatarum  ordine  (  m  )  tollit. 

Tertiam  fimili  ratione  bypojlajtn ,  quae  4 "M  aut  anima  mundi  fuperior  dicitur,  6jy 

Plato 

Tuptas ,  quaeriturque ,  utra  harum  potjor  &  ad  vi-  jus  tribuendum  erit,  fi  hanc  fequi  decet  nos  defi- 
tam  beatam  ducendam  conducibilior  fit?  Jam  fi  >5?  nitionem.  Quod  qui  abfurdum  opinantur,  verf- 
perfona  eflet,  futilis  &  inepta  haec  foret  mentis  tatemque  in  numero  perfonarum  tolerari  nolunt 
&  voluptatis  comparatio,  philofophusque  hoc  in  illi  una  cum  veritate  mentem  etiam  Plutonis  inde 
quaeftionem  tfocaffet ,  quo  vix  aliquid  diftu  eft  tollant.  Deinde  vocabula,  <pri^r,s 

amentius:  utrum  voluptates,  an  vero  filius  Dei  a  Platone  proinifeue  adhiberi  in  hoc  Dialogo ,  & 
plus  ad  hominum  felicitatem  conferant  ?  Qualis  pro  unius  ejusdemque  potcftatis  vocabulis^poni, 
cfi:  idoth  illa  feu  voluptas,  quam  cum  mente  confert  animadverto.  Exempla  dabo  aliquot  ex  p.  9±\ 
Plato,  talis  etiam  fit  necelfe  eft  qui  de  prin-  ubi  faepius  haec  mifcet  ac  mutat  nomina.  Quaerit 
cipatu  cum  voluptate  certat.  Illam  vero  nemo  fo-  piato ,  utrum  plus  moderationis  fit  in  mente  ,  an 
brius  perfonam  efife  dicet :  ergo  nec  hunc.  Addo  jn  •voluptate  ?  In  hac  autem  quacftione  nomen  fyL 
aliud,  quod  majus  etiam  momentum  habet.  Ne-  ,?<ns  loco  vocabuli  ufurpat,  quo  alioquin  uti- 
gat  Plato ,  in  >5  feu  mente  fola  fummam  hominis  tur.  OvkZ»  to  t'x  t Sto  tk.  fjoi-rptZr-?,x  • 

felicitatem  confiftere  :  &  in  extremo  Dialogo  mul-  nonyo*  «A»*  Qp6*irw ,  Ji  *•**,'„ 

ta  commemorat  alia,  quae,  praeter  mentem,  ne-  An  poJIJtaec  menfuram  illam  moderatio- 

ceflaria  fint  homini  beate  vifturo.  At  fi  mens  per-  nem  conjiderandum  rejlat,  veluptasne,  an  /api entia 
fona  eflet,  &  altera  quidem  divinitatis  perfona,  ejus  Jit  capacior?  <S>dm<n*  forte  fufpicabitur  aliquis 
eum  principe  vinculo  indifiolubili  cohaerens,  in-  differre  a  ȣ:  fed  hanc  fufpicionem  refponfio  ad 
fanus  fuiffet  &  emotae  mentis  Plato ,  fi  ad  perfe-  hanc  quaeftionem  plane  proiternit,  ex ‘qua  nugone 
ftain  hominis  felicitatem  plura,  praeter  ri  >S  feu  luculentum  eft,  »#»,  &  <f>pifVTI,  noncii£ 

•Iterius  in  Deo  perfonae  pofleffionem,  requilivis-  ferre  in  oratione  Platonis:  ofyu*,  ^  %  y' 

fet.  His  qui  nondum  adducuntur  rationibus,  ut  cS&x,* ^  SSIm  «atreir^,  j, 

>*•  Platonis,  cujus  in  Philebo  meminit,  perfonam  t<»*-  NOr  S  ^  'eiusthmhs 
haud  effe,  fed  notionem  animi  &  virtutem,  con-  a»  v  vort.  Reor  equidem,  nihil  voluptate  efusqus 
cedant,  illis  nihil  fortaffis  fatis  erit.  Sed  adjiciam  exfultatione  immoderatius  inveniri  p0ffe:  nihil  con¬ 
tamen  nonnulla,  quae  omnem,  nili  fallor,  dubi-  tra  mente  &  fapientia  modernius.  Paullo  poli  nen- 
tandi  caufiam  invitis  etiam  eximent.  Primum  de-  tem  &  <P?»k <r<»  ita  fociat  Plato ,  dubitare  ut  nemo 
.finitionem  mentis,  quam  Plato  fuppeditat,  infpi-  qucat_,  his  binis  vocabulis  rem  unam  de.~gnari: 
ccrc  jubeo.  Exftat  ilia  p.  94.  non  longe  a  fine  'Af  <t>PO  n  hzin  ^ 

Dialogi.  'p,  ait,  hoi  ruuro»  tC  UmOu*  *?«",  p#»  ««V.  Mentem  quidem  ^  fopientiam  n  0  um- 

txvtw/  ipnorcclei  ^  u.>.-vlroCev.  Mens  aut  ider.i  quam  deformem  vidit.  Et  rurius:  t»  th.v,  7pir«r 
eJl,  quod  veritas ,  aut  omnium  certe  fmillim  &  N  O  f  N  xj  <I> P o'N H 2 1 N  nidi.  «’  «**'/*  r‘  ^ 
t:r';Jfima.  Ponamus,  mentem  cfie  perfonam:  cr-  Tertium,  fi  ment-mfapientiam- 

ii0  (x  veritati ,  cujus  mens  fimillima  dicitur,  idem  que  pofueris ,  haud  procul  a  veritate  dijcedcs.  Po- 

Ttt  tt  3  ‘  llre- 


$  35  Tertia  byphjta/ts  Platonis  aeternet.  Cav.  IV* 

Plato  in  Cratylo  nomine  75C?  honefht,  quod  notum  eft  fupremi  Numinis  vocabu- 
lum  efle ,  idque  nomen  fimul  a  verbo  &  feu  vivere  repetit.  Qua  fa£to ,  de^tertio 
principio  ifbo  fic  diderit :  Ov  y* »  Iqii  yuiv  ro7f  cl^oic  rmcnv  ,  e$tf  cuvtv  pxfaov 
y  q  ct(>xav  71  t  rnxiluv.  Nulla  enim  nobis  ceterisque  omnibus 

magis  caujjd  e[t ,  quam  princeps  rexque  omnium,  Quae  fi  quis  forte  figurate  efle  dic  ^ 
conjiciat,  eum  fequentia  Platonis  verba  fufpicionem  hanc  abjicere  cogent  ,  <Jul 
bus  poetarum  fabulas  de  A  fi  feu  Jove,  quem  filium  efle  Chroni  feu  Saturni  fingunt, 
explanat :  Evac^*  j ,  fxiyxKns  2^>voiW  hyovcv  iiiai  t  Ala.  Probabile  eft  ,  magne * 
cujus  dani  intelligentiae  proiem  Jovem  ejje.  &  fovoif  gemina  valent  fignifica^ 

tione.  Quare  manifeftum  eft,  Platonem  hic  tertiam  quoque  Trinitatis  fuae  hyp?' 
ftafin  non  fecus  alteri  bpainu  feu  coejjentialcm  facere,  atque  fecundam  primae  D' 
let  aequalem  («)  facere.  .  . 

<585  Exploratum  elt ,  Platonem ,  quum  feu  opificem  nominat ,  plerumque  **  » 

mentem  ,  feu  alteram  divinitatis  perfonam  intelligere.  Qua  de  re  Plotini  fcitu  ^ 
hoc  ex  fiat :  (  * )  A  tynf&k  i  murum.  Demiurgus  Platoni  dicitur  intelligentia.  JN*' 
hilo  tamen  minus  Amellum,  Plotinum ,  aliosque  fcholae  hujus  magiftros  tertia* 
quoque  hypoftafin  hoc  compellare  videmus  nomine,  &  iqwypw,  opificem  feu  arear 
tecium  orbis  hujus  nuncupare.  Quidam  nempe  hujus  generis  opificem  hunc  alte¬ 
rum  locum  a  mente  feu  intelligentia  occupare  fentiunt ,  alii  tertium  ci  gradum 
principe  Deo  aflignant.  Et  hnne  ipfum  Deum  principem  Atticus  etiam  <k  Ameli 
falutant.  llinc  ea  multum  roboris  accipiunt,  quae  fupra  jam  pofuimu^ 


(  *  )  Enn.  V.  Lib.  L  (  de  tribus  hypoftaf.  C. 

firemo  quaeftiones  quasdam  dc  mente  teftor  in  exi¬ 
tu  Dialogi  a  Platone  propofitas.  Quaerit  Socra¬ 
tes:  utrum  mens  Jit  propior  c?  fimilior  veritati,  an 
vero  voluptas?  Quaerit  idem:  mensne  pulcrior  fit, 
an  voluptas?  Quaerit  tertio:  utrum  in  mente  plus 
Jit  mediocritatis  ,  quam  in  voluptate  ?  Quis ,  vel 
exauditis  hifcc  quaeftionibusnon  continuo  ftatuat, 
fieri  nullo  modo  pofle,  ut  mens,  quam  in  Philebo 
induxit  Plato ,  divina  quaedam  hypoftafis  aut  per- 
fona  tantum  fit?  Vcrbofror  in  rc  facili  &  expedi¬ 
ta  fortaffis  fui:  fed  caudas,  cur  id  eflem ,  non 
contemnendas  habui.  Trinitatem  qui  ex  feriptis 
Platonis  eruunt,  illi  Philebum  ejus  &  difputationem 
de  mente  in  hoc  Dialogo  in  primis  caudae  fuae  fir¬ 
mamentis  &  praefidiis  numerant.  Quare  paullo 
copiofius  oftendendum  erat,  defperatam  fore  hanc 
Trinitatis  Platonicae  caudam,  li  alia  defint  ama¬ 
toribus  &  defcn.foribus  ejus  argumenta.  Praeter 
Jiaec,  non  inutile  mihi  videbatur,  exemplo  quo¬ 
dam  lectores  Platonis  commonere,  ne  temere  ac 
parum  confiderate  libros  philofophi  legant,  cujus 
oratio  ad  poeticam  propius  accedit  di&ionem ,  nec 
•  unum  ex  doctillimis  quoque  viris  floribus  ac  figu¬ 
ris  fuis  decepit.  Mitto,  familiam  eorum,  quos 
Jemcl  Platonis  cepit  amor,  ejus  plerumque  gene¬ 
ris  c(Te,  ut,  nifi  argumentorum  obruantur  velud 

xopia ,  raro  ab  opinionibus  fuis  defiftant. 

Quae  dc  convenientia  opinionum  Platonis  &  A- 
tkmcfii  dc  altera  divinjtaus  perfona  in  medium  hic 


8.  p.  489-) 

profert  Cudworthus ,  ca  ,  his  ob  fervat  is,  P&.fj? 
corruunt.  Nec,  fi  mens  in  Platonis  Philebo  du* 
edet  perfona  multum  tamen  haberent  virtutis 
roboris.  Quaenam  enim  haec  eft  argumentatio* 
Vocabulum  ,  quod  Plato  ufurpat,  &  nomcu 

vvyfi'*'.  aut  ipotrfv; ,  quod  Athanafius  adhibet* 
poteftatem  atque  notionem  paene  aequalem  haben  • 
ergo  nec  fententiis  Plato  &  Athanafius  differun  ' 

(  n  )  Facere  ]  Exftant  hi  loci  in  Platonis  Craty^ 
libello  variis  ineptiis  etymologicis  referto,  p. 

Opp.  verum  fine  ulla  ratione  a  doctiflimo  vire 
rem  prae  fontem  trahuntur.  (L)  AlTumit  vir 
ftiffimus,  priori  loco  Platonem  dc  tertia  Trin* 
tis  fuae  hypoftafi  feu  de  ■'Wl*  &  fupcriort  q 
dem  illa  feu  *.o<rfuiu  ,  loqui.  Sed  hoc  •  . 
mit,  non  probat,  vir  egregius.  Etenim  nec  • 
inac  feu  FLat0  ull°  verbo  meminit*  .ni- 
turam  illam,  quam  a.*  vocat,  mundi  eiie  * 
mam ,  profitetur.  Si  dc  mundi  anima  hic  agi*  ^ 
co  conjecit  Cudworthus ,  quod  Plato  Jovem  on* 
bus  vivendi  caudam  clle  dicit,  audacius  ccrts  <;  -5 
jecit,  quam  ratio  patitur.  Illud  vero  recenti 
fcholae  Platonicae  dc  binis  mundi  animis  com™r 
tum  paullo  ante  jam  profligatum  eft,  ( I1‘Qntiae 
locus,  quojupiter  magnae  cujusdam  «teiu» 
proles  dicitur,  obtorto  prorfus  collo  in  haPf *ttjt, 
fam  rapitur.  In  quo  tria  vir  eximius  ^&b\u 
quae  difficillime  veritatis  amantibus  P  n. 
(1.)  A««  feu  Jovem  mundi  ede  animam »  1  cCfl*# 


§•  Subordmatio  in  Trinitate  flatonis.  SS? 

ex  praefcripto  germanae  atque  antiquiflimae  Platonis  difciplinae  tria  ifta  princi¬ 
pia  conjun&im  pro  terrarum  orbis  conditoribus  rerumque  omnium  extra  fe  ar- 
chite&is  efle  habita.  Non  ignoravit  hoc  Ficinus ,  qui  aliquoties,  (*)  Hi  tres , 
inquit  ,  uno  quodam  confenfu  omnia  producunt.  Idem  diu  ante  Picinum  inculcavit 
Trucius:  (|)  n «Wgw*)  $  ivss  ajg?  $  u> jV  ksu  Omnia  ex  uno  per  mentem 

&  animam  pendent.  Quae  omnia  quum  ita  fele  habeant,  cum  Porphyrio  nobis  de¬ 
cernendum  omnino  efle ,  opinamur ,  Platoni  vifum  efle  ,  veram  divinitatem  tri¬ 
tus  contineri  principiis  ac  hypoftafibus  ,  earumque  ultimam  eflt  feu  (o) 

animam. 

Ergo  tantum  abeft,  ut  Arium  affirmare  nobis  liceat  ex  Platonis  rivulis  hauflfle  , 
ut  confitendum  fit  e  contrario  ,  Platonem  Nicaenis  patribus  &  Athanafio  amicio¬ 
rem  efle.  Quod  non  ita  tamen  accipi  velim ,  ac  hos  Platonem  fequutos  efle  ju¬ 
dicem  :  largior  enim  ,  facras  litteras  re&amque  rationem ,  cujus  ope  jufta  &  le¬ 
gitima  ex  facro  codice  conlectaria  ducebant ,  his  unos  fententiae  fuae  au&ores 
fuifle.  Ifta  ,  cui  Plato  favebat,  Trinitas- medio  quafi  loco  inter  Sabellii  dogma  <Sc 
Arii  errores  interjedla  efl.  Non  tria  veneratus  eft  nomina  Plato ,  non  tres  notio¬ 
nes  logicas,  aut  tres  modos,  verum  tres  hypoftafes  aut  perfonas.  Viciflim  non 
Deum  ille  resque  creatas  >  quae  toto  genere  a  Deo  ftjunftae  funt ,  mifcuit  aut  in¬ 
ter  fc  confudit  temere ,  neque  alteram  tertiamque  perfonam  conditas  aut  in  tem¬ 
pore  factas  efle,  cenfuit ,  fed  omnes  tres  aeternas,  infinitas,  nec  a  quoquam  com¬ 
paratas  &  productas  autumavit. 

Sta* 

(*)  In  Plotin.  Lib.  I.  Enn.  II.  ff)  Comm.  in  Timaeum  (Lib.  I.  p.  66.) 

■ceflo  ponit:  quod  tamen  minime  tradit  Plato,  elutionem,  quam  ex  hac  difeordia  Platonicorum 
(2.)  Mtyutpv  ,  cujus  filius  Zt'w«  dicitur,  de  mundi  opifice  ejusque  in*Triade  loco  vir  exi- 

alteram  efle  Trinitatis  perfonam,  conftituit;  iterum  mias  ducit.  Putat,  hanc  argumento  efle  pugnam, 
vero  line  auftore  &  ratione.  Repudiaflet,  opinor,  Platonicos  conftrudtionem  mundi  ad  omnes  tres: 
hanc  fententiam  vir  eruditus,  li  modo  vocabulum  divinitatis  perfonas  detulifle,  idcoque  non  male 
r4»is  attente  confideraffet :  quod  quidem  de  re  una  cum  Chriftianis  conjungi,  quos  opera,  quae  ai 
ex  multis,  non  vero  de  lingulari  &  unica  natura,  extra  nominant,  ad  univerfam  lanttiflimam  Trini- 
qualis  altera  efl:  hypolfcifis  divina,  fermonem  ipfi  tatem  referre,  notum  efl:.  Re&cne  fic  cenfeat,  au 

efle,  indicat.  (3*  )  Vocabulo  jxyat-S*'  manifefto  fecus,  quilibet- facile  judicabit,  IT  nude  tantum  armi- 

abutitur.^  Hanc  enim  quis  ferat  facile  ratiocina-  mentum  ejus  proponatur :  Certant  Platonici,  cuinam. 
tionem:  ^yo»®-  &  v fenfu  non  multum  dif-  ex  tribus  hypollafibus  fuis  opificis  feu  architecti 
ierunt:  igitur  tertia perfona  divinitatis,  quae  **y«-  hujus  orbis  nomen  fit  dandum:  igitur  omnibus  tri- 

a  Platone  dicitur ,  aequalis  elt  alteri  hypoftafi,  bus  perfonis  conjun&im,  nulli  vero  figillatini,  hoc 
de  qua  vocabulum  y  ***«■»»«  adhibetur  ?  Didtum  elt  nomen  convenire  arbitrati  funt.  Equidem  fi, 
jam  alias  nonnihil  de  hoc  Platonis  loco.  hacc  ratiocinatio  nihil  habet  vitii,  illum  euoque 

(o)  Animam]  Ita  elt,  ut  perhibet  vir  doctifli-  laudandum  efle,  opinor,  qui  fic  calculos  pofuc- 
nius.  _  Ingens  inter  Platonicos  efl:  confliftio,  qui-  rit:.  Diflidcnt  inter  fe  Critici,  quisnam  Dialogum 
nam  in  Trinitate  locus  architecto  feu  re-  illum  de  cauflis  corruptae  eloquentiae  confcripfcrit , 

tum  omnium  fit  aflignandus.  Platonem  hunc  orbis  qui  Qtiinttiliano  vulgo  folet  addi.  Sunt  qui  ‘Quin- 
conditorem  a  fumino  Deo  minime  diferevifle,  fu-  y  Silianum,  funt,  qui  Tacitum, ,  funt ,  qui  Suetonium 
pra  jam  a  nobis  ex  Timaeo  probatum  elt  :  cumquo  auftorem  efle  libelli  hujus  volunt.  ’  IIoc  igitur  ex 
qum  multi  fenferint  alii ,  nullum  dubium  cft.  Ju-  certamine  liquet noir  uni  horum  virorum,  fed  fi- 
liajius  vero  Imperator  fecundum  eum  a  principe  inul  omnibus  Dialogum  irtum  attribuendum  efle. 
Deo  coniti  tui  t.  fertium  faciunt  Plotinus ,  Por-  Abftinuiflent,  credo  ^  ab  hac  difputationtr  PlatO- 
phyrius ,  ot  alii.  Quin  P roclus  eo  procedere  non  nici,  neque  multum  de  loco  JW*»,'/*  in  Trinitate 
veretur,  ut  quarto  mundi  opificem  loco  a  prima  fua  dcliberaflent,  fi  concors  hacc  eorum  fuitTcr 
caufia  ponat.  Qua  de  difienfione  caufiisque  ejus  fententia  ,  munus  hoc  non  uni  perfonae  proprium, 
C  commentari  ex  inflituto  placeret,  multum  fpatil  fed  omnibus  commune  efle. 

temporis  conftimere  poflfcm.  Sed  miror  eam 


O) 


8S3 


Subordinatio  Trinitatis  Platonicae. 


Cap.  IV. 


Statui  omnem  huic  negotio  obfcuritatem  abftergere,  atque  luculentum  plane  & 
anertum  facere,  quatenus  Plato ,  Parmenides,  &  Pythagoras,  qui  de  tribus  principiis 
prudentius  ceteris  philofophati  funt,  cum  facrarum  litterarum  de  divinitate  prae¬ 
ceptis  atque  Chriilianorum  de  hac  re  fententiis,  quas  non  una  foverunt  aetate, 
aut  confentiant ,  aut  diflfentiant.  Itaque  tria  rurfus,  quibus  hoc  negotium  conti¬ 
netur  normae  loco  conftituam.  Quorum  quidem  primum  hoc  eft :  Germanos 
Platonis  &  Pythagorae  difcipulos,  tametfi  omnes  tres  principales  hypoftafes  fuas  m 
rerum  creatarum  numero  non  paterentur  efle,  verum  aeternas,  neceflanas,  uni- 
verfales  fcu  infinitas ,  totiusque  propterea  mundi  machinatores  &  architettos 
ducerent  nihilo  tamen  minus  ftatuiflb  ,  alteram  hypoftafin  ex  prima,  tertiam 
617  vero  ex  prima  fimul  &  fecunda  naturaliter  pendere  ,  gradibusque  idcirco  tres 
hafce  pertonas  fecrevifle.  Docebunt  hoc  Plotini  verba,  quibus  generationem 
aeternae  mentis,  quae  locum  fecundum  in  tribus  Platonis  principiis  tenet ,  « 
Chriftianorum  filio  feu  verbo  refpondct ,  explicat :  (*)  jl  j  ««  obum ,  «'« 

-  'f,  a'ttON  -i’  burs  '  T‘  *»  Xm  *  nKmm.ro  Ayio ;  ft i)SW 
^  .»*r'  ^>i  <“r' 

jyq  ju:vx'  ’Exe7^  d  TiT«  bAv  *  KSH  t o  'Xttv 

«Wilo»  «  v«  ,  en  mira,  ftir'  euhit  ■  «»  «i  4^>i  Aly®.  »8  Kfj  * 
1,’,W X  7i5 '  Ouod  autem  femper  ejl  perfetlum ,  femper  gignit  £?  Jempiternum  ,  at  ini0> 
tamen  &  infeTibs  genitore  fuo.  Quidnam  igitur  de  perfeSifflino  eft  dicendum?  N“mfZ 
nihil  prodit  ah  eo ?  an  putius  ah  eo  prodeunt,  quae  omnium  maxima  funt  poft  ipfum?  W 
ximum  vero  poli  ipfum  efi  intelledus  atque  fecundum.  Infpieit  enim  tntelleClus  illuc  » 
/0’oaue  illo  indiget:  illud  vero  primum  principium  intelleflu  minime  indiget.  Oportet  p'« 
fe°lo  quod  iit  ab  eo,  quod  mente  melius  eft,  ejfe  mentem:  melius  vero  omnium,  qua 
fiunt  ’  eft  intemus,  quoniam  reliqua  funt  poft  ipfum.  Jam  vero  anima  mentis  eft  ver 
bum  (S  anus  quidam  (primi  boni).  Quod  hic  de  altera  perhibet  pertona,  id  “ 
tertia  paullo  poti  hypoftafi  ,  cujus  nomen  efi;  Wn  feu  anima  ,  pariter  affirm»o 


i  yr 

«V  'JEAArTTON  ir,  Aa*»  uw  «Jtv.  Animam  enim  generat  intellectus , 
ketur  inquam,  perfeftus  exfifiens.  Ouando  enim  perfectus  fit ,  oportet  &?  generare , 
tentiamque  tantum  non  ejfe  (terilem.  Hed  hic  quoque  quod  gignitur,  genitore  toliusW 
non  poterat :  fed,  quum  minus  fit,  imago  ejus  ejfe  debet .  Alias  idem  philofophus  Pr 
cipem  Triadis  hujus  perfonam  appellat  Urnam  alteram  Chronon  ,  tertiam 
quod  idem  antea  Plato  fecerat,  poecarumque  de  his  Diis  fabulas  Icite  &  elegas 
ad  res  philofophicas  accommodat.  Quo  fa6to ,  de  altera  perfona  live  Cbro 
fdfdt:  (J)  Mi*#  «v  n  W  ille 

(*)  Ennead.  V.  Lib.  I.  C.  6.  (p.  48  •)  (t)  Cp-  n 

(j)  P.  554.  (Ennead.  V.  Lib.  VIII.  de  intelligibili  pulcritudme  Cap.  13.) 


milcm  dH),  vir  doftiffimus  confitetur,  non  ^te- 
to,  multos  fore,  qui  feifeitabuntur ,  cur  ^ 


(p)  Inferius  fit  ]  Quum  de  natura  illius  Trini-  B_.r.  au  . 

tatis,  quam  germanam  Platonicam  Cudworthus  vo-  to,  multos  fore,  qui  farcitabunt  r,  ^erantur 
cat,  unice  difputatio  inftituta  fit,  non  autem  de  ris  illius  Triadis  explanationem  qLl0* 

cius  Triados  indole,  quae  poft  natum  Servatorem  dicta,  cui  princeps  paene  locus  int ^  ^ 
a  fchola  Alexandrina  tradita  eft,  utpote  quam  mi-  corruptores  difciplinae  vcg.“*  .  ^  tacendo  ^ 

fere  corruptam  &  verae  Platonicae  prorfus  diffi*  ftui  nominat,  debetur.  Hoccme  fir. 


§•  3^*  Subor dinat io  Trinitatis  T1  atonicae.  S8p 


tinet  inter  patrem  majorem  filiumque  minorem.  Exftat  quoque  generale  apud  Plotinum  prae¬ 
ceptum  ,  quo  hoc  ipfum  inculcat:  (* )  ’ev  wrf  cv*.  es»  to  *»«,  «reis 

to  x«t u  xuptTv.  Inter  illa,  quae  (ex  omni  aeternitate)  gignuntur,  (aut  naturali  qua¬ 
dam  emanatione  procedunt)  non  patet  ad  fuperior a  procejjus ,  f€d  ad  inferiora;  atque  id 
quidem  ita ,  ut  in  majorem  gradatim  multitudinem  procedatur.  PofTent  plura  hujus  ge¬ 
neris  di&a  ex  Plotino  proferri  ;  verum  unum  tantum  fubjicere  juvabit,  in  quo  ar¬ 
gumentando  fententiam  fuam  declarat:  (f)  oJ  vwjto r  to  ef  n  un 

“twtov  ,  die  yt  @Utiqv.  Illud,  quod  ex  primo  fummoque  principio  gignitur  aut  emanat, 
non  eft  idem ,  atque  illud.  Si  ergo  non  idem ,  certe  etiam  non  melius.  Ex  quo  prae¬ 
cepto  confequitur,  fieri  nulla  ratione  pofle,  quin  illud  primo  principio  fubjeft um  \ 
eoque  gradu  &  ordine  (p)  inferius  fit. 

Huic  dogmati  de  fecundae  tertiaeque  perfonae  ex  perfona  principe  emanatione 
naturaque  inferiori  ut  plus  lucis  concilient  Platonici ,  varias  adhibere  folent  fimi- 
litudines.  Ftcinus  circulos  in  auxilium  vocat,  quos  in  unda  novimus  nafei,  fi  gra¬ 
ve  quoddam  corpus  in  eam  projiciatur ;  quorum  quidem  alter  perpetuo  gignit  al¬ 
terum:  Alius,  inquit,  fic  fer  me  profluit  ex  alio ,  ficutin  aqua  circulus  dependet  a  circulo . 

In  qua  comparatione  illud  etiam  non  omittendum  eft ,  commotam  ejusmodi  & 
conturbatam  aquam  tanto  plus  impetus  ,  tumoris ,  &  celeritatis  fuae  amittere  , 
quanto  latius  hi  circuli  propagantur,  donec  omnia  poftremo  ad  priftinam  tran¬ 
quillitatem  &  quietem  redeant  Ab  ipfis  vero,  qui  a  Cbriflo  alieni  fuerunt,  Plato¬ 
nicis  altera  tertiaque  hypoftafis  faepenumero  l'x*&  k&!  »  typus  &  forma ,  voca¬ 

ri  folent,  quam  princeps  perfona  ,  fimiliter  atque  figillum  in  cera  certam  formam 
imprimit,  exprefferit.  Iidem  vocabulis  tUuv,  ttluhoi ,  / /ulunpx,  imago ,  adumbratio  ,633 
imitatio ,  hac  in  re  claritatis  caufla  utuntur.  Quae  quidem  nomina  fi  quis  ad  res 
applicet,  quae  auribus  percipiuntur,  is  alteram  perfonam  fpe&abit  ut  echo,  quae 
veram  vocem  imitatur ,  tertiam  vero  ut  echo  repetitam ,  feu  echo  ex  echo  geni¬ 
tam.  Ergo  ,  .fi  hanc  fequamur  notionem,  altera  tertiaque  perfona  certae  tantum 
erunt  principis  divinitatis  veluti  repercuffiones  ,  fractae  tamen  &  infirmatae  , 
quae,  etiamfi  umbris  minime  limiles  funt,  nec  quaefitae  evanefeunt ,  contra  vere 
proprieque  exfiftunt,  gradu  tamen  differunt,  &  inter  fe  neceffario  nexae  fant. 

Sin  vero  nomina  haec  ad  res  aliquis  trahere  malit  in  oculos  incurrentes,  illi  alte¬ 
ram  comparare  licebit  perfonam  cum  imagine  in  vitro  relucente ,  tertiamque  cum 
imaginis  hujus  imagine,  quam  lux  ad  aiiud  propagavit  vitrum.  Utraque  haec 
imago  ex  vera  nafeitur  facie  ,  at  paullatim  ab  ejus  fplendore  ac  nitore  recedit. 

Si  ne  haec  quidem  placeat  imago,  parelios  cogitare  non  ineptum  erit,  alteramque 
ac  tertiam  perfonam  folem  fecundum  &  tertium  dicere.  Quo  (  q )  Plotini  referri 
poffunt  verba,  qui  animam  univerfalem  feu  tertiam  hypoftafin  vocat  tfaV»  CCi\- 
71  <pus  o imaginem  mentis  (feu  fecundae  hypofhifeos)  multum  ex  ejis  lu¬ 
mine 


*)  P-  513.  (Ennead.  V.  Lib.  III.  de  fubftantiis  cognofcentibus  Cap.  16.) 
t)  Enn.  V.  Lib.  III.  Cap.  15.  (p.  512.) 


firmare,  propter  veterum  monumentorum  penu¬ 
riam  lpfius  Platonis  obfcuritatem  incertum  efTe, 
quisnam  philofophi  hujus  de  tribus  principiis  fen- 
fus  fuerit,  junioresque  Platonicos  audiendos  efle 
Potius  illi,  qui  hoc  in  argumento  tentat  aliquid, 
^uam  ipfuHi  Platonem?  Atqui  hoc  fi  ita  lefc  ha¬ 


bet  ,  quid  de  tota  illa  diftinftione  inter  germa¬ 
nam  Platonis  &  adulterinam  Platonicorum  de 
tribus  in  Deo  perfonis  fententiam  fiet? 

(f )  Plotiitl ]  Ennead.  V-  Lib.  I.  t.  6.  p.  487. 

(r)  Exeni' 


Vvv  v v 


Spo 


Subor dinat  io  Trinitatis  Platonicae.  Cai\  IV. 


mine  ac '  fplendore  retinentem.  His  autem  fimilibusque  comparationibus  quum  per- 
fpicuitati  confulerent  Platonici ,  caute  tamen  eas  effe  ufurpandas ,  neque  nimis  pre¬ 
hendas  ,  admonebant :  inefle  illis  enim  diffimilia  quaedam ,  quibus  eas ,  ne  quid 
inde  nafceretur  incommodi,  purgare  oporteat,  non  diffitebantur;  Nempe  quod 
fcire  cupiebant  eos,  quorum  caulla  res  ita  naturales  &  divinas  inter  fe  contende¬ 
bant  ,  hoc  unum  erat :  Quemadmodum  imago  in  vitro  quodam  refplendens  in?*' 
dicitur,  aut  ad  rem  aliam  pertinere,  unde  tota  pendeat;  fic  quamlibet  hypo- 
ftafin  fecundariam  ex  principe  manare,  eique  certa  ratione  fubjefctam  effe.  Inte- 
rim  ex  Platonicis  illis ,  qui  veritatem  Chriftianam  contemferunt ,  neminem  recor¬ 
dor  tam  imprudenter  ac  praepollere  de  verbo  loquumm^effe  ,  atque  Philo  fecit 
fecundo  Allegoriarum  Libro :  Zxmc  3  0*2  0  a a»r 5  far ,  «  xatehtt 

buruumH.  Umbra  vero  Dei  verbum  ejus  ejl ,  quo  tamquam  inJtrUmcnto  ajjumto . 
mundum  creabat.  Et  idem  tamen  homo  aliis  in  locis  multo  honorificentius  de  al¬ 
tera  perfona  verba  facit,  quippe  quam  Deum  fecundum  filiumque  principis  Dei  vocare 
non  veretur  Quamquam  &  ipfo  illo  in  loco,  unde  haec  verba  tranftulimus ,  um¬ 
bram  hanc  feu  imaginem  Dei  ipfum  effe  rerum  creatarum  exemplum  feu  archety¬ 
pum  tradit:  Avto  3  n  ^  Anent  dmn&rirp*  in/wr  fav  '  &rmz  &  0«? 

4  ,  V  <rxidr  nuA  xbtfW*,  Urus  tj  thup  ctfco  Haec  Utor 

Ira  £?  quafi  effigies  exemplar  e  fi  rerum  reliquarum.  Sicut  enim  Deus  exemplum  ejl  hu¬ 
jus  imaginis  ,  quam  umbram  paitilo  ante  vocavi:  ita  haec  imago  etiam  aliarum  rerurn 
ifi  (r)  exemplum.  Nulla  eft  imago,  qua  dele&entur  magis  Platonis  feftatores, 
quo  hoc  divinarum  perfonarum  diferimen  illuftrent,  quam  fplendor  ille  &  radia; 
tum  lumen,  quod  ex  fole  aliisque  corporibus  lucidis  procedit  :  'EjcA*^?  Graeci 
dicunt  &  civzxvyxrpx.  Etenim  mentem  feu  fecundam  hypollafin  fimilem  illi  efie 
fulgori,  pronuntiant,  qui  ipfa  cingit  corpora  lucida  &  ambit,  quumque  femptf 
una  cum  illis  fpe&etur,  efficit,  ut  ambitus  fiderum,  id  quod  Aflronomi  nos  do¬ 
cent,  in  oculis  intuentium  amplificetur  ,  ipfaque  corpora  majora,  quam  reaple 
funt,  videantur:  quod  quidem  facile  intelligunt ,  qui  telefcopiorum  ope  illa  con¬ 
templantur,  quippe  quae  exuberantes  illos  &  fuperfluentes  quafi  radios  rcftm; 
n-uunt  &  refecant.  Tertiam  vero  hypollafin  cum  remotiori  fplendore  illo,  qat 
corpus  ipfum  exterius  ambiendo  gradatim  imminuitur ,  conferunt.  Afferam  PHf 
tini  ,  quibus  hanc  imaginem  memorat,  verba:  (*)  Ude  *,  ti  wmrs&  cm&9 
fjfau  ;  ©&'a#i4»  4|  avn  fi*  ,  e£  3  >  olor  »}A i*  w  ©&  avrlv  A cc^rl 

Zrmi>  meJtiw,  %  *CrZ  M.ytnj&m  Qponam  igitur  padlo  ,  quidve  nobis  W 

circa  iUud  (labile- cogitandum  !  lumen  undique  circumfufum  cx  ipfo  dependens:  ex  ipfo,  tn 
6$$ quam ,  penitus  quiescente ,  ceu  fulgorem  circa  folem ,  quafi  circumcurrentem,  ex  ipfo  J^1 
per  manente  progenitum .  inC 


(*)  p-  487.  (  Enncad.  V.  Lib.  I.  C.  6:  dc  tribus  bypoftiUittos.) 


(r)  Exemplum ]  Uterque  hic  Philonis  locas 
exftat  Lib.  II.  Allegor .  p.  79.  Opp.  Pofterior 
vero  hic  emendatior  eft  exhibitus,  quam  in  exem¬ 
plis  editis  legitur.  In  edito  Philonis  codice  exftat 
srtpi,  &  :  qu*e  verba  Gelenius  etiam  in 

verfionc  'ua  expreflit.  Sod  feries  orationis  &  to¬ 
ta  ratio  pofcy; ,  Ut  legatur  iri$4n  &,  «*>.,**,  FriUS 
verbum  in  ora  libri  editi  adferiptum  ftl;  non-item 
Alterum,.  Novam -eruditi  viri  curam,  novam  etiam 


verfionem  Latinam  Pliil 0  flagitat.  DTci  enim  vft  P0*' 
eft,  quam  male  interdum  Gelenius  feriptorem  hun 
verterit ,  quotque  manifeftis  librariorum  p^ccaj* 
Graecus  contextus  laboret.  QUare ;  qui  non  iwp 
dan  novam  Philon  deditionem  curandam  receptt* 
longe  doftiflimus  &  inter  principes  eruditae  Brit  . 
niae  numerandus,  Thdm:  Mkhgejus,  immortal^  >  ^ 

comparabit  apud  omnes  veritatis  amatorcs  rncn  * 

fi  coeptum  laborem,'  quam  primum  fleri  potei  ,  p 


§•  3 &  Notae  di f cretionis  trium  hypojlafeon  P! 'atonicarum.  Spi 

Sunt  iisdem  Platonicis  certae  quaedam  notae,  quibus  perfonas  iftas  fecernunt 
&  diftinguunt:  ex  quibus  notis  accuratius  etiam  &  certius  cognofcere  licebit, 
quaenam  ratio  &  indoles  fit  Triadis  hujus  Platonicae.  Princeps  hypoflafis  faepe 
huic  generi  dicitur  sv  sn*VW>  unum  ante  omnia,  unitas  nimirum  limpliciflima , 
quae  res  omnes  efficienter  continet,  &  uti  Plotinus  loquitur,  (*)  Ztus 

,  «3  "  t&rif*  ftixUiflo  tu  A :yu ,  fic  habet  omnia  ,  tamquam  non¬ 
dum  inter  fe  dijcrcta ,  quum  in  fecundo  ratione  difc  er  nantur ,  id  efi:  ,  reapfe  diftincla 
fint  in  fpeciebus  fuis ,  etiamfi  primum  principium  fimplex  £?  foccunda  fit  rerum 
omnium  (r)  potentia.  Idcirco  alteram  hypoftafin  Parmenides  vocat  n  Tmvfe,  unum , 
■quod efi  omnia ,  feu  quod  omnes  rerum  fpecies  comple&itur:  qui  etiam  philofophus, 
id  quod  (f)  Plotinus  teflatur,  tertiam  perfonam  tv  unum  &  omnia  vo¬ 

cavit,  ut  plus  eam  habere  viciffitudinis  &  multitudinis  fignificaret.  Nominatur 
etiam  unum  ,  quod  efficiens  efi  omnium ,  quoniam  re  ipfa  &  a£lu  ipfo  explicat  &  pro¬ 
ducit  id,  quod  prima  perfona  virtute  &  potentia,  altera  vero  in  exemplis  feu  ideis 
comprehendit.  Eamdem  propter  caudam  prima  quoque  dicitur  efle 
omnia  unitive ,  altera  Tnxv&i  totput,  omnia  intelligibiliter ,  tertia  denique  7rav&  <pv<mui<s , 
omnia  animaliter ,  id  efi;,  natura  femet  ipfam  movens,  agens  &  producens  omnia. 
Ilurfus  prima  hypoflafis  t otyafcv ,  bonum  feu  ipfa  bonitas  nominari  folet ,  quae  men¬ 
tem  &  intelligentiam  omnem  excedit :  quare  &  \kripxmw  efi:  feu  fupra  effientiam 
omnem  pofitum,  quod  nec  eloqui  quisquam  mortalium  ,  nec  comprehendere  valet. 
Solet  eadem  nonnumquam  <$»?  «VASr,  lux  fimplex  appellari.  Alterius  nomina  funt 

a ly& ,  ovQfa,  unitas  &  bonitas  fecundaria  feu  aliunde  proiicifcens,  item  tiyct- 
faettis ,  formam  boni  habens ,  quamquam  efjentialiter  &  for  malit  er,  mens ,  intelligcntia , 
ratio,  &  fapientia  cun6la  percipiens  &  comprehendens,  feu  infinita  cognitio.  Ter¬ 
tiam  vulgo  nomine  quod  animam  defignat  femet  ipfam  moventem,  defigna- 

ri  videas.  Vocatur  etiam  bonitas  &  ) epientia :  quas  quidem  virtutes  non  ex  fe  qui¬ 
dem  &  natura  poflidere,  verum  aliunde  na£ta  efie  ,  at  formaliter  tamen  &  cjfenua- 
liter  habere  dicitur.  Nec  ignota  funt  alia  ejus  nomina.  Appellatur  infi  -ita  virtus 
&  efficientia  ,  potentia  infinita  ,  percipiens  ,  agens  ,  animadvertens.  Nonnumquam 
"*A<Pf>o$Tn  &  ipeo f ,  Venus  &  amor  nuncupatur :  quod  cave  tamen  credas  eo  fenfu  fieri, 
quo  princeps  Numen  amor  dicitur.  Perfona  enim  princeps  exuberans  efi  amor, 
copiaque  &  foecunditate  redundans,  auttore  Plotino:  (f)  JV  $  7?a«o»  ,  ru> 

tyTiiv  ,  fMili  e%«v  ,  ,  ctov  xsGTtftfpv *1  ,  K9U  **  '3zn$rrAvfit  avr5  mtttfJKt  7TCtV§. 

Nempe  quum  fit  perfeftum  ,  propterca  quod  nihil  quaerat ,  neque  habeat  aliud ,  neque  egeat , 
nimirum  exuberavit ,  exuberantiaque  ipfius  aliud  procreavit.  Tertia  vero  perfona  amor 
efi  infinite  potens  &  efficiens.  Primam  perfonam  Plotinus  praecipit  efie  ciws~ytjicv  , 
naturam  omni  aftione  folutam  £*?  liberam.  Quocirca,  tametli  fons  &  origo  fit  omnium 

omnino 

(*)  P-  513.  (Ennead.  V.  Lib.  III.  de  fubftant.  cognofcentibus  Cap.  15.) 

(t)  P*  494.  (Ennead.  V.  Lib.  II.  de  generatione  &  ordine  eorum,  quae  funt  r°ft  P»> 
muni,  Cap.  1.) 

fecerit.  Ipfam  fententiam  Philonis  de  verbo  fu-  fenfifle  opinatur,  atque  nos  fenfifle  cum  rationl- 

pra  copiofe  ac  luculenter  declaravi :  quam  qui  le-  bus  gravifllmis  demonftravimus. 

gerit  dilTertationem  noftram,  is  verborum,  quae  (x)  Potentia  ]  Plotini  haec  verba  funt,  intet* 

hic  afferuntur  exeo,  vim  &  fententiam  levi  ne-  polata  licet  quodammodo  a  CuJivortho,  quae  Graece 

gotio  capiet.  Nam  quod  eorum  duritiem  &  im*  adferibere  omifit.  ,  . 

prudentiam  caftigat  hic  Cudworthus ,  id  ex  eo  uni-  (t  )  Plotinus  ]  Ennead.  V.  Lib.  I.  di  tribus 

ce  provenit,  quod  Philonem  de  verbo  longe  aliter  hypojlaf.  Cap.  8.  p.  4  00.  Opp. 

Vvv  vv  a  V*0  PrM' 


Cap.  IV. 


892  Sapientia  &  mens  Platoni 

omnino  rerum  ,  mundi  tamen  conftru&io  &  compofitio  proprie  ipfi  attribui  ne¬ 
quit:  quod  his  verbis  Numenius  exprefjit :  (*)  Kai  lin  h i/MxoyiTv  %piuv  r  rrpunv ,  wl 
§  S»j uHtfyh']©*  0*3  (  ^  )  yjYt  iH«i  >yu  vof*l?i(&v4  7n>cnpi  r  irpu-nv  0goV  Nec  enim  pnmuin 

illum  Deum  quicquam  moliri  fas  ejt ,  Jed  potius  artificis  Dei  (filii)  ipfum  nos  habere  p*9 
irem  oportet.  Quo  &  pertinet,  quod  paullo  poft  fequitur,  pronuntiatum  ejus:  Tar 
/Av  TrpuTzv  ©icv  "bffiv  tlvcq  ipyuii  *v  [An  avi  oh  (oounK  Ico.  Deum  primum  &  ab  omni  ope’ 
re  vacare ,  &?  regem  ejfe  univerji ,  confitendum  ejt.  Alteri  perfonae  vis  intelligentiae 
adlcribitur:  quamquam  &  de  eadem  perhibent ,  i<nou»  feu  eflentiam  ejus  non  dif¬ 
ferre  ab  ivi pyilx  feu  operatione  ejus.  Solet  quoque  eadem  natura  quidem  multifor¬ 
mis ,  at  ciwK 7©-  limul  i<n*  ,  natura  immobilis ,  nominari.  Itaque  &  proprie 
meditans  architectus  &  opifex  audit  ,  eo  quod  univerfum  mundum  archetypurn 
primumque  exemplar  &  fpeciem  totius  rerum  univerfitatis  compledlatur.  Tertia 
vero  perfona  Deus  efl  certa  ratione  mobilis,  <©6«  viv  ut  Plotinus  ait» 

Hfij  v*  Qwt,  ft$q  fyO-  ittifmiufrcv  otctlvn ,  id,  quod  circa  mentem  Jeu  intelligentiam  move¬ 
tur.  lumen  mentis,  exprejfumque  ejus  figniim  ,  femper  ex  ea  pendens.  Haec  tertia  hy- 
poftafis  ubertate  &  copia  primi  fimplicifiimique  boni ,  immobilique  fapientia  ac 
de  condendo  orbe  cogitationibus ,  quas  altera  fovet  perfona ,  ad  mundum  effi; 
ciendum  &  comparandum  utitur.  Quare  verus  eft  mundi  totius  architeClus,  qul 
defignato  in  fuperioribus  duabus  perfonis  oprri  manum  veluti  admovet ,  &  reapfc 
gubernat,  regit,,  &  adminiftrat  omnia,  rc  r.ytpcvZv  $  neu>roq.  /melius  loco,  quen1 
Cpoantea  ex  Proclo  protulimus,  tres  perfonas  illas  tres  mentes  &  tres  reges  nuncupat: 
principem  praeterea  *  »v& ,  eum,  qui  eft ,  alteram  r  ,  eum,  qui  habet ,  ter- 

tiam  denique  t  cp£v5t,  eum,  qui  intuetur,  falutat.  Iisdem,  praeter  hunc,  nominibus 
qui  in  hac  caufla  utatur,  equidem  novi  neminem:  certum  autem  quoddam  difen- 
men  &  difparem  harum  perfonarum  conditionem  illis  indicari,  id  vero  apertum 
&  manifeltum  effe  arbitror. 

Has  Platonicorum  fcalas  ,  quibus  divinitatem  adftringunt  ,  nihil  conturbare 
magis  &  evertere  videtur,  quam  differentia  illa,  qua  primum  principium  a  fecun¬ 
do  fegregant.  Quamvis  enim  ,  quo  fecundam  a  prima  perfonam  curate  diftifl' 
guant,  illam  intelligentiam,  rationem,  &  fapientiam  vocent;  alterum  tamen  de 
duobus  necefle  videtur  effe ,  ut  vel  primam  &  fecundam  perfonam  duo  tantum 
effe  diverfa  nomina  aut  imperfectas  unius  ejusdemque  naturae  notiones  effe  fatean¬ 
tur,  aut  vero,  fi  diftinftas  effe  velint  eas  perfonas, 'principem  avxv  effe  &  «A^r’ 
feu  mentis,  rationis,  &  confilii  inopem,  concedant:  qua  quidem  re  vix  aliqma 
fingi  poteft  flolidius.  Ego  quibus  ifta  diluam  obje&a,  fequentia  fere  tantum  ha¬ 
beo.  Primum  Platonis  &  Pythagorae  difciplinam,  quam  ab  Orpheo  primum  &  A c ' 
gypdis,  aut  verius  ab  Hebraeis,  profe&am  fufpicor  elfe,  hoc  fibi 


ptopnTu# 


(*)  Eufebius  Praep.  euang.  Lib.  XI.  Cap.  18.  p.  537« 


(v)  Principem ]  Haec  fi  ratio  adduxit  Plato¬ 
nicos  ,  ut  omnem  a  principe  perfona  cognitionem 
&  fcientiam  removerent,  quod  fcientia,  quoniam 
ex  multis  conflat  rerum  fpeciebus ,  a  perfectione 
&  dignitate  principis  perfonae  aliena  videatur  cfle , 
p3rum  fibi  confuluerunt,  parum  etiam  Deo.  Licet 
enim  fcientiam  in  altera  perfona  ponant,  &  prin- 
9fi  hypoftafi  detrahant;  altera  tamen  illa  perfo¬ 


na  ex  principe  ab  aeterno  generata  efl,  &  indi^ 
lubiii  vinculo  cum  illa  fociata  manet.  Quare,  ^ 
quid  in  ft  vitii,  aut  potius  imperfecti ,  in  fcien 
&  cognitione,  ad  principem  illud  aeque  per  fo  A. 
pertinebit,  unde  altera  prodiit,  &  cui  connex 
perpetuo  ,  quam  ad  fecundam.  Sed  haec  1 
fententia  &  ratio  in  illis  duci  debet  fcbolae  _  1 

nicae  argutiis,  in  quibus  fruflra  fenfum  qua  ^ 


§•  3 6-  non  ejf.  principium  primum ,  fect  fecundum.  893 

buifTe  animadverto,  ut  mentem  feu  inteliigenciam  non  efle  primum  rerum  princi¬ 
pium,  quo  nullum  eft excellentius,  fed  fecundum,  amatores  ejus  ftatuerent,  quum 
omnes  reliqui  veteres  Theologi  »»  docerery:  efle' ^7«  ,  mentem  feu 

intelligentiam ,  vere  ita  diblam  &  proprie,  rerum  omnium  eile  antiquiffimam  & 
primam.  Tribus  vero  cauilis,  ut  fic  praeciperent  ,  addu&os  efle  eos  potiflimum , 
arbitror.  Primum  intelligentiam,  rationem  ,  cognitionem,  &  fapientiam  neminem 
mortalium  aliter  animo  pofle  concipere,  fentiebant ,  quam  ut  rem  certa  ratione 
multiplicem  &  variam.  Atqui  rationi  in  primis  videbatur  confentaneum  ,  pri¬ 
mum ,  unde  omnia  fluxerunt  reliqua,  principium  non  numeri  aut  multitudinis  in- 
ftar  fpe&are,  fed  pro  perfecliflima  monade  feu  unitate  habere.  Audiamus,  quem¬ 
admodum  hac  de  re  Plotinus  differat:  (*)  'Aog^v  [A*  ia-m^  ofn,  *Wo« 

3  \Jzrr  $  10MTK  ‘  ho  t&i  iipvf)  ,  ox  $  ctoess*  tfc/u  §  tvc*  ttx  t»'£» j  ^  0l  ' 

tStb  $  0  »Sc  ^0  «jrA??  ciTboc  ,  x  r  A.  Intelligentia  Juapte  quidem  natura  in¬ 
definita.  tamquam*  vi  tus ,  fed  ab  mtelligibili  definita.  Quamobrem ,  traditum  eft 

ex  indefinita  duitate  atque  uno  Jpeues  numerique  gignuntur.  Jd  autem  eft  intellectus.  Itaque 
non  fimplex  eft ,  fed  multiplex ,  compofimncm  quamdam  prae  fe  ferens ,  quamvis  intelligibilem, 
multaque  jam  confpiciens.  Jam  vero  &  ipfe  eft  rurfus  intellegibile ,  fed  &  inte  Ili gens:  ideoque 
jam  e/t  duo.  Alio  'oco  idem  haec  habet:  (  f  To  ere?  5  k 9<ruv  vo tjry  ,  *Tt  >£? ,  £7*  kco-uQ* 
MJjTCff ,  aVAfcsrpov  jj*  8  ^  ox  jtbAi) ,  tb  jtbAu  t*to  If  K  ,  x  t.  a  Quod  eft  intelli - 
mundo  Juperius ,  neque  intellectus  eft  y  mumlus  mtelligcndus ,  fed  jimplicius  in¬ 

tellectu  6?  intelligibili  mundo.  Ncn  enim  multum  fit  ex  multo ,  fed  muitum  boc  ex  non 
inulto  procedit ,  ( quemadmodum  numerus  ex  unitate).  Nec  omittam  ratiocina¬ 
tionem,  quam^hujus  rei  obtinendae  caufla  inftituit  alicubi:  (§)  Ei  -n 

TTKr.Q®*  ,  C*  T&  7TM,6<j  TB  NJfcy  jU»J  ^  t*7T  TpUTVV '  OV  TBff  C^ipoiq  agp  OJUtZ  7* 

»et?K  ^  Si  igitur ,  quod  eft  intelligens  9  multitudo  quaedam  eft ,  nccejjarium  eft , 

ubi  nulla  eft  multitudo ,  intelligentiam  quoque  non  ejfe:  id  autem  eft  ipjum  primum.  In  bis 
igitur ,  quae  jequuntur  illud ,  intelligentia  erit  &  intellectus.  'Hinc  faepius  ita  rationem 
concludit  philofophus  hic:  ’Ev  t>5  %djApaf,  epvd  «V<x*  to  y*v«Vx«y,  cognitionem  (quae  vere 
ac  proprie  fle  vocatur)  ad  alteram  pertinere  divinam  naturam ,  won  ticro  ai  (u)  prin¬ 
cipem.  Alteram  opinionis,  quam  dixi  ,  cauflam  hanc  habuerunt  Platonici,  quod 
vctjvv  aliquid  feu  intelligibile •,  fi  ordinis  naturalis  habenda  Iit  ratio,  ante  »*y  fujfle 
feu  mentem ,  (latuere  omnino  oporteat.  Inde  fle  argumentari  Plotinum  audias:  (**)  T$ 

>c£?v  s  7rpu irv,  s?tj  tw  tivetj ,  yrt  tu  TifAiov  tfteu  ■  ei/hx  xoov  ^  fycffljcv  ,  ^  7>69l 

^  *t/Vo,  x.  t  A  A7quff  enim  intelligentia  primum  ob¬ 

tinet  gradum ,  quantum  ad J\ impliciter  ej]e  fpcftat  ,  five  quantum  ad  e[fe  pertinet  ve¬ 
nerandum:  immo  vero  fecundum  occupat  locum,  nataque  ejl  ,  poflquam  ipfum  bonum  ex- 
fiitit ,  ortaque  in  ejfentia  ftatim  eam  provocavit  (.v)  ad  Zwzmw.  Tertio  non  aliter 

flbi 

(*)  P-  518.  CEnnead'.  V.  Lib.  IV  quomodo,  quod  cfl  pofl  primum,  fiat  de  primo  Cap-  -•) 

(t)  P-  514-  (Knncad.  V.  Lib.  III.  de  fubftantiis  cognofcentibus  Cap.  16.) 

(|)  P- 5-5-  (Ennead.  V.  Lib.  VI.  quod  illud,  quod  eft  fuper  ens,  non  intelligat,  Cap.  3^ 

\  )  1-  536.  (loco  poftremo  laudato  Cap.  5.)  • 

ris,  nifi  cum  hoc  genere  murcas  captare  autdeli-  dum  relinquo,  utrum  operae  pretium  exiftiment, 
rare  velis :  quarum  quidem  argutiarum  non  medio-  nec  ne ,  In  perplexis  iftis  notionibus  enodandis 
eris  eft  in  libris  eorum  copia.  Equidem  ita  mihi  acuminis  fui  periculum  facere. 
nullo  modo  faveo,  ut  in  hacc  myfteria  ingenio  (x)  Ad  bonum- 1  Neque  hujus  ego  caullae  vim  i 
me  penetrare  pofle,  credam;  aliis  vexo  deliberan,  quae  mea  forte  infeitiaert  ,  omni  ex  parte  capigr 

Vvv  vv  3 


g0^  Sapientia  £*?  mens  Tlatoni  Cap.  IV. 

libi  licere  fentire  putabant,  quod  cognitio  &  intelligentia  fupremi  maximique  bo¬ 
ni  locum  nullo  modo  tueri  poflet:  ex  quo  confequi ,  judicabant,  efle  naturam 
quamdam ,  quae  dignitate  atque  gradu  intclligentiam  &  Icientiam  antecedat. 
Hanc  rationem  Plato  urget  &  perfequitur  in  primis  Libro  fexto  de  republica.  Iljs 
igitur : freti  argumentis  Platonici  confidenter  &  audaCter  decernunt ,  (*)  fa 
xpirilw  Acy*  KS*  ►*  <&  ty&wus ,  v  tzwtk ,  cm  xvtcs  uv  tzwtu  ,  fummum  Deuttt 

prae /tantiorem  ejfe  fer  mone ,  ratione ,  Qtu  veroo)  mente  acfenfu,  eo  quod  haec  omni* 
praebeat,  non  tamen  haec  e xfift at.  Item:  (f )  To  foofjfaov  *g  eu>™  hly(& 

T o  'j  r,v  Aoy^‘  arui  Iv  %  a  A cyx  A oy&  ;  %  yrug  t o  dyxQoet&s  %  ;  2. 

generatam  eft  ex  primo  principio ,  id  ratio  multa  eft  ac  omnis:  at  ipfum  primum  principii* 
non  ejt  ratio.  Quaero  igitur ,  fi  illud  ratio  non  eft ,  qua  conditione  ex  non  ratione  fit _  ra¬ 
tio?  &?  quo  pacto  boniforme  procedat  ex  bono?  Scholae  Pythagoreae  &  Platonicae 
praecepta  (y)  Philo  Judaeus  ex  omni  parte  imitatur:  id  quod  ex  his  ^’us  verbis 
elucet  :  'o  rzfj  §  A oya  Q&f  xpticsuv  iZv  ,  n  A oymj  (pone  '  tu  j’  rJ*r'e(  r  mxfiuv  & 

t~<,  0i?,rs*]  K  xufeuTi  lU*  &er  'fy»lTcv  i^ouoia^vai.  Deus  ille  verb9 

fi  i  ratione  prior  naturam  omnem  ratione  praeditam  infinito  Juperat  intervallo  :  nec 
omnino  ejfet ,  quidquam ,  quod  ortum  habuiffet ,  aci  Numinis  illius  verbo  fuperioris  &  t* 
optimae  planeque  fingularis  naturae  gradu  conflituti  fimilitudinem  adfpirare.  Ego  ipfe 
tantum  minime  labaris  collocaflfem  in  hac  re  explicanda,  nifi  fumma  id  a  me  efna- 
gitaflet  veneratio,  qua  omne  illud  profequi  foleo,  quod  in  facris  litteris  recondi¬ 
tum  &  arcanum  eft.  Sacer  enim  codex ,  dum  verbum  aliquod  aeternum  &  per¬ 
ennem  fapientiam  altero  in  divinitate  loco  ponit,  filiumque  docet  aeterni  patri* 
primum  efle  genitum,  non  leviter  favere  videtur  doftrinae  huic.  Ut  nunc  Atba- 
nafium ,  quod  jam  antea  monui  ,  prorfus  efie  fcitis  his  Platonicis  confentienteflj 
mittam  ;  quippe  qui  ullum  As>»  feu  verbum  &  ullam  a$U»  feu  fapientiam  verbo  iU° 
&  filio  Dei  priorem  efle  negat,  qui  fecunda  eft  fanCtiflimae  Trinitatis  perfona.  . 

Quidnam  igitur  confilfi  capiemus?  Dabimusne,  principem  Trinitatis  Platoni¬ 
cae fortaffis  etiam  Chriftianae,  perfonam  dw  efie  &  «ao^,  naturam  fenfus  &  ra¬ 
tionis  expertem,  &  ab  omni  mente  ac  cognitione  reli&am?  An  vero  metuemus# 
ne  lic  praecipiendo  fecretam  quamdam  impietatem  mortalium  inftillemus  animi** 
atque  gloriae  &  honori  fupremi  Numinis,  dum  illi  confulere  cupimus,  vehemen¬ 
ter  ingenio  noftro  derogemus?  Namque  huc  fi  ventum  erit,  quid,  quaelo  ,  ij?' 
pedit,  ne  quis  aequo  jure  materiam  fenfu  vacuam  rerum  omnium  principium  ij* 
ciat,  atque  nos  naturam  corpore  deftitutam,  at  fimul  mente  ac  ratione  carent*- 
rerum  univerfitatis  initium  conftituimus  ?  Ipfe  in  hanc  intuens  voraginem  PM  * 
nas ,  vix  intelligit,  quemadmodum  inde  fe  expediat.  A  Platonis  enim  verbis 
latum  quidem  unguem  fibi  fas  efle  ducit  recedere.  Plato  vero  fummum  atque  pv* 
mum  rerum  omnium  principium  tanta  tamque.  Angulari  decernit  efle  maj eftate 
perfectione  praeditum,  ut  non  modo  omnem  intelligentiam y  cognitionem,  of 
tionem  ,  verum  ipfam  quoque  eflentiam  longe  poft  fe  relinquat.  Quae  quid^ 

(*)  P!ot.  p.  512.  (Ennead.  V.  Lib.  III.  C.  14.) 

(t)  P-  514-  (Cap.  16.) 

Sit  neccfTe  eft  »••«»  ^eu  intelligibile  aliquid  ante  materiam  praebuit.  Ergo  princeps  divinitatis 
»*,  feu  nentem:  id  eft,  ut  arbitror,  fi  mens,  quae  fona  lcientia  &  cognitione  caret.  Kxpenan 
ratiocinatur,  adeft  ,  fuerit  ante  mentem  aliquid  quid  valeant  ingenii  vires  in  h oc  co"^x°ouin 
.portet,  quod  ratiocinationi  mentis  argumentum  &  do  &  expediendo:  milii,  j>arum  abe  ,  i  *  ^ 


§•  $6*  non  ejl  principium  primum ,  fed  fecundum.  6p> 

fententia  in  tantam  hominem  conjecit  verborum  egeftatem,  ut  nulla  reperire  po¬ 
tuerit  nomina  principi  Deo  apta,  praeter  voces  unitatis  &  aeternae  bonitatis.  .  Inde 
etiam  huc  eum  devenire  ,  necefle  erat ,  ut  fapientiam  <sT  cognitionem  principium 
e  (Te  fecundarium,  attamen  aeternum ,  ftatuerec.  Non  ignorabat,  quae  nafcuntur 
hinc,  moleftias  &  diificultates  Plotinus.  Quibus  ut  occurrat,  nonnumquam  ad  di- 
ftinblionem  quamdam  lucis  fefe  recipit.  Lucem  ait  duplicem  effe ,  unam  fimpli- 
cem  &  uniformem,  alteram  variam  &  multiformem.  Superiorem  lucem  cel  fi  Hirtio 
attribuit  Numini  ,  cujus  fimpliciflimum  lumen  comparat  cum  ipfo  folis  lucidifiimo692 
corpore.  Pofterius  lucis  genus  ad  alteram  refert  hypoftafin  ,  q,uae  qUafi 

quaedam  fit  fSidTnwyecT/ux,  feu  fulgoris  illius  &  fplendoris  non  diflimilis,  qui  folem 
ambit,  cingit,  &  communit.  Sic  enim  Ennead.  V.  Lib.  VI.  C.  4.  (*)  To 
rxn  to'  (pus  tciv  dntev.  Illud ,  unde  multiformis  haccce  lux  feu  inteUigentiae  (id 
eft,  hvpoftafeoS  fecundae.)  derivatur ,  lux  eft  fimpliciffima.  Atque  huic  etiam  fefe  di- 
ftinclioni  accommodat,  quando  primum  principium  feu  fummam  divinitatem  docet 
efle  cv  vo\ri  'tripus .  y  $  T  vltjntr ,  in  intelligentia  quidem  feu  cognitione ,  fed  non  in  eadem , 

quae  fecundae  bypoftafeos  feu  rS  eft.  Aliis  in  locis  aliam  comminifcitur ,  ut  quaeftiones 
praecidat  adverfariorum ,  eamque  fubtiliflimam ,  diftin6lionem.  Interje&um  efle 
docet  non  leve  diferimen  inter  vk<m  xotIw,  ipfam  intelligentiam ,  &  inter  r  , 
quod  in  je  habet  intclligentiam.  Ipfam  intelligentiam  primum  efle  ait  principium :  al¬ 
teram  autem  perfonam  id  efle,  quod  gaudede  intelligentia.  Kcce  ipfa  ejus  ver¬ 
ba:  (t)  Ojy  vi  vlnns  iou ,  df^d  TO  t%ov  k-  vcijm'  Svo  iv  rrdhn  aZ  Lv  tu  vo&\li 
txtb  3  dSu/dri  Jvo.  liurfus  intelligentia  non  intelligit ,  fed  quod  intelligentidm  habet.  Duo 
itaque  in  intelligente  fiunt  :  illitd  autem  nullo  modo  eft  duo.  Ceterum  duplici  ratione 
licet  hanc  divifionem  ,  quam  fingit,  inteUigentiae  ab  eo,  quod  habet  intelligen¬ 
tiam,  interpretari.  Aut  enim  ipfa  mens  &  intelligentia  fecerriitur  hac  partitione 
ab  eo,  quod  pollet  intelligentia,  aut  vero  id,  quod  intelligit,  feparatur  ab  eo, 
quod  obverfatur  inteUigentiae,  feu  a  votitu  &  intelligibili.  Intelligentia  enim  ubi 
eft,  ibi  antea  aliquid  fuerit,  neceffe  eft',  quod  potefl:  intelligi.  Utcumque  eft, 
hac  fefe  fubtilitate  planum  fecifte,  Plotinus  exiftimat,  in  eo,  quod  intelligit  aut 
habet  intelligentiam  efle  imperft&um  aliquid  &  paupertatem  quamdam.  in¬ 

quit,  td  vo?v,  ur7Kj>  to  opuv.  Id,  quod  intelligit,  indiget ,  quemadmodum  id,  quod  videt. 
Sed  fortailis  multo  minori  labore  totum  hoc  negotium  componetur,  fi  vel  maxime 
fententiam  illam  Platonis,  quam  antea  expofui ,  retineamus.  Dicamus,  licet,  hac 
ima  re  perfonam  fecundam  prima  efle  inferiorem,  quod  non  ipfa  natura  fua  fit  TO’- 
?«$5v,  ipfa  bonitas,  fed  dp*9oet$r,t  tantum  feu  boniformis ,  aut  bonitatis  aliunde  parti¬ 
ceps.  Statuamus  ,  ex  fe  &  natura  fua  hypoftafin  hanc  non  efle  celfiorem ,  quam 
,  mens ,  ratio ,  J dpi  entia  :  ex  quo  eveniat  ,  ut  his  ea  nominibus, 
tamquam  propriis  fuis  notis,  defignetur/  Igitur  quod  prima  perfona  fapientia  omni 
ac  ratione  fuperior  appellatur  ,  id  non  ideo  fit,  ac  fi  ea  fapientiae  inops  eflet, 
fed  propterea,  quod  altera  perfona,  fi  naturam  ejus  fp  e  ciemus,  fapientia  feu  ri“ 

tione 

(*)  536.)  (j)  (P.537.} 

totiiciV  fi  qui  eo  deTcfrati  funt,  ex  nimio  fapien-  non  exftat  editus  ,  decerpfit  Praeparat,  enangel . 
line  non  vulgaris  amore  in  ftultitiam  non  vulgarem  Lib.  VII.  Cap.  13.  p,  30^  jiic  vero  vitiofe  dc- 
incidifle' videantur.  feriptus  elt.  Nam  apud  Eufebium  non  legas,  bxif 

(y)  Philo}  Hunc  Philonis  locum  Eu/ebius  ex  r  irufiur  t  fed  ri  $  », r 
dibro  primo  Qpiacjl  Ionum  £?  Solutionum,  qui 


(s)  Conir 


$f)6 


Fundamentum  gradationis  Cap.  IV. 


tione  major  nullo  modo  eft  aut  excellentior.  Similiter  tertia  hypoftafis  non  ipf* 
ex  fe  fapientia  eft ,  quiefcens  &  tranquilla ,  aut  fine  omni  commotione  &  attio- 
ne,  verum  fapientia  in  motu  conftiiuta ,  aut  fapientia  agens  atque  (z)  com¬ 
movens. 

Tota  vero  haec  familiae  Platonicae  doftrina  de  tribus  difparibus  aut  certis  gra¬ 
dibus  di$jun£tis  principiis  ex  eo  potillimum  manavit ,  quod  nullum  fanftius  &  an- 
6p3tiquius  haberent  dogma,  quam  hoc,  unum  effe  rerum  omnium  principium,  unum- 
que  tantum  divinitatis  fontem,  /mxv  ex  quo  reliqua  omnia,  cu- 

juscumque  demum  eflent  generis,  five  peritura,  live  aeterna,  five  creata,  five 
non  creata  fluxifllnt.  Illud  fcitum  requirebat,  ut  alteram  praeciperent  divinita¬ 
tis  perfonam  unmrfam  accepilfe  naturam  fuam  ex  principe  perfona,  neque  ali¬ 
ter,  quam  fplenclorem ,  perennis  illius  &  aeternae  lucis  confiderari  de¬ 

bere.  Qio  quidem  fufeepto,  nil  erat  reliquum,  quam  ut  fcifcerent,  pendere  al¬ 
teram  perfonam  ipfa  natura  fua  ex  prima,  &  idcirco  gradu  ab  ea  differre. 

Quamvis  enim  vulgo  alteram  perfonam  generatam  effe  docerent  ex  prima,  ter¬ 
tiam  vero  ex  fecunda  procreatam;  negant  tamen  ,  talem  effe  hanc  generationem, 
qualis  hominum  effe  folet.  Inter  homines  pater,  filius,  &  nepos,  poftquam  hl 
adultam  attigerunt  aetatem,  non  ita  fociati  inter  feae  connexi  funt,  ut  alter 
altero  confiftere  nequeat  ,  neque  natura  eorum  certis  feparata  intervallis  efl:  & 
gradibus :  omnes  contra  perfediffime  pares  funt  inter  fe  ac  aequales ,  omnes  fu|s 
abfoluti  partibus  homines.  Sed  hoc  procreationis  genus ,  in  quo  id ,  quod  gigni 
tur,  non  univerfam  naturam  luam  ex  genitore  recipit,  verum  a  Deo  &  natura, 
multum  a  perfe&ione  diflat.  Ita  enim  genitor  aquaeductus  tantum  feu  inftrumen- 
ti  vices  fuflinet ,  ipfeque,  antequam  generare  pollet,  ex  alio  genitus  &  procrea¬ 
tus  eft.  Atqui  princeps  divinitatis  hypoftafis  cum  ex  nulla  re  alia  genita  eft  # 
procreata,  tum  fimul  unicum  eft,  unde  tota  rerum  natura  proficifcitur ,  princi¬ 
pium.  Ex  quo  confequitur ,  necefle  omnino  effe,  ut  altera  perfona  tota  fit  ex  & 
genita  &  procreata,  quamquam  longe  alia  ratione  atque  lege,  quam  qua  reliqaa 
gignuntur,  naturali  nimirum  emanatione  quadam,  quemadmodum  lux  ex  fole  pr°' 
cedit  &  nafeitur.  His  vero  pofitis ,  ftatuendum  erit ,  alteram  quidem  perfonam, 
non  fecus  atque  princeps  perfona,  aeternam  effe,  fed  gradu  tamen  ab  ea  difcre' 
tam  ,  &  perpetuo  ex  ea  pendere. 

Eft  &  aliud  Platonicis  in  promtu,  quo  praeftantiam  &  utilitatem  dogmatis  hU' 
jus  de  trium  principiorum  diftimilkudixie  offendere  nituntur.  Ejus  fcilicet  ope  ^ 


be- 


’  (  z )  Commovens  ]  Tu  vero  ex  hoc  exemplo 
difee,  leftor  erudite,  quodnam  fit  familiae  illius, 
c?.ii  Platonicae  nomen  eft,  ingenium.  Primum 
nefeio  quo  fanatico  furore  elati,  auda&er  imagi¬ 
naria  ingrediuntur  fpatia,  fimplicilTImas  animi  no¬ 
tiones  incredibili  fubtilitate  dividunt  &  difiecant , 
jpfam  Deum  fub  aciem  intelljgentiae  fuae  vocant, 
&  in  omnes  partes  verfant.  Ubi  vero  ad  fe  re¬ 
deunt,  videntque,  fefe  fibimet  ipfis  pofuifib  retia, 
ad  diftinctiones  vaWc  tenues  &  fimilitudines  confu¬ 
giunt;  in  quibus  tamen,  fi  fortius  urgeantur,  ita 
i^irfus  conftri&i  haerent  ,  ut  pedem  referre  ne¬ 
queant.  Primum  graviifim?  decernunt:  Hypofta¬ 
fis  prima  ncc  fcientiam  >  nec  mentem ,  nec  cogita¬ 


tionem  habet.  Qui  fecus  dixerit,  is  in  Deum  'nj 
juriofus  exiltimetur.  Acute  quidem  &  imperi°le • 
At  quaerat  aliquis;  Itanc  prima  hypoftafis  raticm 
caret  &  mente  capta  eft?  Jam  latebras  infignes  i 
los  magiftros  circumfpicerc  videbis.  Si  nihil  p°* 
fint  aliud,  vocabula  quaedam,  quorum  ipfi  P°r  ' 
ftatem  nefeiunt,  in  hominem  conjiciunt:  quibu^ 
fi  contentu 3- CiTc  nolit,  periculum  eft,  ne  ad  Acu 
mati  cos  abire  ,  ac  ,  dum  in  fani  re  cum  magd^ 
diicat,  quinquennium  filerc  jubeatur.  Equlr^ 
iqgenue  fateor,  hebetiori  me  ingenio  elfe ,  fi  ^ 
ut  vim  omnium,  quae  de  Deo  fapientiae  n®ict(\n. 
de  caufils  hujus  dogmatis  ex  Platonicis  hic  a»er 
tur,  peifpicere  valeam.  Auderem  tamen  nin 


§•  56. 


Tl atonicae  in  Leo. 


beneficio  tolli  perhibent  vaftum  illud  intervallum ,  quod  Deum  alioquin  naturasque 
principes  ab  eo  conditas  disjungit:  neque  pofle,  qui  huic  dogmati  non  favent, 
quin  Deum  ,  quum  crearet,  nimis  longe  ftatim  a  femet  ipfo  tranfiliiffe  concedant. 
Addunt,  dogmatis  hujus  eam  efle  virtutem,  ut  Deum  fupremum  pedetentim  & 
gradatim  ad  inferiorem  hunc  orbem  deducat  yeluti  &  attrahat ,  quum ,  qui  fecus 
fentiunt,  tam  excelfo  eum  editoque  loco  collocent ,  ut  nullum  videatur  ipfi  cum 
hoc  mundo  commercium  efle  pofle.  Quod  fi  enim  tota  divinitas  nihil  eft,  quam 
una  fimpliciflimaque  monas,  in  qua  nullus  omnino  varietati  ac  multitudini  locus 
eft,  uti  Deus  faepius  defcribitur,  quis,  obfecro,  mortalium  tam  eximio  eft  inge¬ 
nio,  ut  explicare  valeat,  quemadmodum  is  diftindtas  rerum  omnium  fpecies  at¬ 
que  multiforme  illud  totius  rerum  univerfitatis  exemplar,  quod  archetypum  vulgo 
mundum  nominant,  in  fe  contineat?  Sin  vero  Arijlotelis^  praeferamus  fentenciam, 
qui  Deum  mentem  dixit  efle  immobilem,  feu  «VwjJor  *<n*v,  cujus  eflentia  &  aftio 
nullo  modo  differant ,  cumque  aliis  affirmemus  Theologis quidquid  in  Deo  eft, 
id  efle  Deum ,  duo  rurfus  moleftiam  nobis  creabunt  ,  quibus  expediendis,  nemo 
unus  par  erit.  Namque  primo,  fi  haec  ita  fint,  qui  fieri  poTit  ,  quaeretur,  ut 
vel  minima  voluntatis  in  Deo  libertas  fit?  quamquam  non  fum  nefcius,  eosdem 
tamen  Theologos  a  femet  ipfis  difcedere,  atque  vehementer  contendere,  non  efle 
omnes  Dei  a&iones  neceflarias,  fed  paucas  tantum.  Deinde,  quaenam  Dei  poflic 
efle  cum  inferiori  hocce  orbe  neceflitudo,  quomodo  is  univerfitatem  hanc  animare 
&  agitare,  quomodo  commotionum  ejus  omnium  rationem  habere,  quomodo  de¬ 
nique  pro  re  nata  queat  operari,  nulla  prorfus  ratione  patebit,  F  acere  Deum  haec 
omnia  ,  tam  alte  hominum  mentibus  natura  veluti  eft  infitum ,  fecus  ut  arbitrari  ne¬ 
queant  :  neque  aliter  fentire  licet ,  nifl  ipfa  fimul  omnis  religionis  fundamenta  con¬ 
vellere  ac  labefa&are  velimus.  Deum  enim  immobilem,  nullo  modo  flexibilem  ,  & 
omnis  affectionis  ignarum  colere  &  deprecari,  aeque  prodeft  hominum  generi ,  at¬ 
que  rude  ac  immobile  faxum  implorare.  Verum  omnes  hae  difficultates ,  fi  Platoni¬ 
cos  audiamus,  repente  tolluntur,  fi  quis  tertiam  adoptet  eorum  hypoftafin ,  quam 
Deum  quemdam  mobilem  faciunt.  Atque  fic  communes  illae  Dei  notiones ,  quas 
in  omnium  hominum  animis  ipfa  paene  natura  informavit,  tametfi  non  fatis  inter 
fe  convenire,  fed  pugnare  videantur,  ex  Platonicorum  quidem  fententia,  amicum 
ftatim  foedus  ineunt,  &  inter  fe  conciliantur,  fimulatque  dogma  hoc  de  tribus 
principiis  imparibus  ( a )  adfeifeitur.  _ 

'Poftremo  hac  una.  via  Platonici  gloriantur  illis  fefe  praeclare  pofle  fatisfacere,$94 


minus  aliquid,  &  vim  rationi  meae  afferrem,  quo 
ad  haec  mihi  myftcria  pararem  aditiJm ,  fi  rem  aliis 
bene  viderem  evenifle,  quos  mihi  multis  modis 
antepono.  Verum,  ut  omittam  alios,  ipfe  hic  lu¬ 
ebatur  fecum  Cudworthus ,  dimque  poftremo  Pla¬ 
tonicis  adefle  ftudet,  fibimet  ipfi  dceft.  Mihi 
certe  via,  quam  ingreditur ,  ut  Plotinum  nonprorfus 
inepte praecepiflb  doceat,  quum  primum  principium 
fupra  rationem  &  fapientiam  efle  ftatuit,  ipfo  hoc 
dogmate  fere  fpinofior  videtur  efle :  nec ,  quid  fibi 
velit  vir  egregius ,  aflequor,  quum  primam  perfo- 
nam  affirmat  non  ideo  fuperiorem  lapientia  dici, 
fiuod  inops  eft  fapientiae ,  fed  propterea ,  quod  al- 
tera  perfona  non  major  &  excellentior  eft  fapien- 


qui 

tia.  Ceterum  fupra  jam  fententiam  hanc  Platonici 
generis  attigi  ,  eamque  argumento  efle  ,  monui. 
Triadem  Plotini  non  efle  perfonarum  ,  fed  notio¬ 
num  tantum  Trinitatem  :  Athanafii  quoque  fenten¬ 
tiam  non  cum  hac  confundendam  efle ,  oftendi. 
Utramque  hanc  opinionem  nondum  dimitto  dum  va¬ 
lidioribus  ab  ea  rationibus  dimovear. 

(a)  Adfeifeitur ]  Scio,  hac  ratione  Platonicos 

differere  folere,  ut  hic  a  Cudwortho  ratiocinantcs 
inducuntur.  Nec  enim  alia  fere  de  caufla  tantum 
daemonum  ,  fpecierum  ,  Deorum,  geniorumque 
agmen  excogitafle  videri  volunt,  quam  ut  vallum 
illud  &  immenfum  fpatium,  <luo  Deus  d  matfria 
disjungitur  ,  explerent ,  &  fcalas  vduti  c*ua™ 
Xxx  xx  efll* 


Cap.  IV. 


gp3  Platonis  tres  bypojlafes 

qui  fcifcitantur ,  qua  de  cauffa  tres  fint  divinae  hypoftafes ,  non  vero  plures  aut 
pauciores.  Aliorum  enim  contendunt  rationes  nihil  omnino  in  hac  cauffa  polle: 
&  ,  quamcunque  aliquis  fententiam  eligat ,  femper  tamen  negotium  hoc  vifum  in 
indifferens,  nec  ullam  caufTam  apparituram,  quare  non  aut  una  fimplexque  tan¬ 
tum  divina  natura,  aut  duae,  aut  innumerabiles  denique,  praeter  tria  illa  princi¬ 
pia ,  perfonae  divinae  effe  debeant.  .  #  •  Rf 

Accedo  nunc  ad  alterum  eorum,  quae  in  hacce  quaeftione  de  vera  Platonis. 
Parmenidis  Trinitate  explicanda  mihi  fumfi.  Quamquam  hi  philofophi  tres  divinas 
hypoftafes  non  raro  rfis  4>  ,  tres  naturas ,  tria  principia ,  tres  caujjas ,  tres  archi¬ 

tectos ,  immo  tres  Deos  appellant ,  primumque  ,  fecundum  ,  tertiumque  Deum  com¬ 
memorant  ;  hoc  tamen  non  impedit ,  quo  minus  omnes  tres  perfonas  unum  efie  re 
vera&iov,  unum  Numen,  unam  divinitatem  alias  pronuntient.  Supra  jam  Ongt' 
nis  aliorumque  teflimoniis  oflendimus,  Platonicis  in  more  fuifTe  pofitum,  ut  mun¬ 
dum  animatum  vulgo  alterum  Deum  appellarent ,  at  quosdam  tamen ,  in  quibus 
Nutnenium  nominavimus,  tertii  Dei  vocabulum  de  mundo  ufurpafTe.  Illi,  quibus 
mundus  alter  Deus  dicebatur  ,  non  majorem  quamdam  divinitatem  attribuebant 
mundo,  atque  hi,  quibus  tertium  Numen  falutabatur,  fed  minorem  potius.  Nam¬ 
que  hi  ,  qui  mundum  tertium  effe  Deum  volunt,  animam,  qua  mundus  viget» 
tertiam  illam  Trinitatis  hypoflafin  effe,  opinantur:  Illi  vero,  quibus  mundus  alter 
Deus  audit,  primo  tres  divinas  fuas  hypoftafes  conjun&im  unum,  fummum  prin¬ 
cipemque  Deum  effe,  di&itant,  deinde  mundum  fecundum  ab  his  tribus  perfonis 
Deum  effe,  tuentur,  cujus  animam  prima  illa  anima  ,  quam  tertio  in  divinitate 
gradu  ponebant,  multo  judicabant  effe  inferiorem.  Igitur,  quod  mundum  alte¬ 
rum  dicunt  Deum ,  id  non  magis  ei  honorificum  eft,  quam  fi  quartum  eum  Nutnfl 
vocarent.  Hac  enim  id  tantum  fignificant  appellatione,  tres  divinas  hypoftaies» 
tametfi  non  raro  tres  Dii  vocentur  ,  nihilo  tamen  minus  reapfe  unum  tantum  eli 
&rSy,  unam  divinitatem,  unum  Numen,  aut,  ut  Plotinus  loquitur  ,  ™  w  rS  **** 
5f?ov,  divinum  illud ,  quod  in  toto  eft  mundo.  Plato  ergo,  quando  Dei  meminit,  non 
ita  femper  capiendus  eft,  ac  fi  de  prima  tantum  hypoftafi,  quam  r«>0ov  voctf 
folet,  verba  faciat;  fed  interdum  de  primo,  fecundo,  tertioque  principio  fimul 
quitur,  feu  de  tota  divinitate,  quae  tribus,  ipfo  judice  ,  continetur  perfonis  ^ 
hvpoftafibus.  Minus  etiam  hac  de  re  dubitabit,  qui  fequentia  attenderit.  H*3 
univerfum  mundum  imaginem  ait  effe  Deorum  aeternorum  :  Plotinus  eumdem 
raulacrum  affirmat  effe  primi,  fecundi,  tertiique  Dei  ,  a  quibus  perpetuo  produ» 
tur  denuo  &  creetur,  ficut  imago  in  vitro  creatur.  Haec  fi  quis  ita  expone^* 


effingerent,  quibus  ad  fummum  pervenire  Numen 
hominibus  liceat.  Sed  vel  inde  patet,  genus  hoc 
perverfiflima  de  natura  Dei  notione  irabutunqfuis- 
fe,  nec  idcirco  hinc  commendationis  aliquid  do- 
ftrinam  eorum  de  difparitate  trium  hypoftafeon  ac¬ 
cipere  poffe.  Deum  qui  ubique  locorum  praefen- 
tem  &  infinitum  elTe  futuunt,  quod  omnes  quidem 
(latuere  oportet,  qui  rectae  parent  rationi,  tametfi 
rem  his  verbis  expreflam  ex  toto  non  comprehen¬ 
dant,  illi  nec  fcalis  nec  gradibus  indigent,  qui¬ 
bus  ad  Deum  adfccndant ,  totaque  illa  geniorum 
&  daemonum  Platonicorum  turba  commode  carent. 
Quod  igitur  Platonicorum  familia  de  modo,  quo 


Deum  cum  natura  rebusque  conditis  conjungere^ 
atque  fociarent,  tam  follicite  cogitavit,  id 
mento  eft  ,  Deum  illi  vifum  fuiffe  naturam  dem 
tam  ,  certis  terminis  circumfcriptam ,  &  eXC.  ^ 
vcluti  locopofitam:  quae  quidem  fententia  g'°rl 
&  majeftatcm  divinam  plane  dedecet.  Sed  u 
aliter  eos  patiebatur  dogma  de  rerum  omnium  )  ^ 
pecua  ex  Deo  emanatione  fentire :  quod  qui 
vent,  iHLmon  poliunt,  nifi  feaim  ipfis  diueri 
velint,  quin  Deum  in  altera  vehiti  naturae  rc 
extremitate  collocent ,  ordinesque  naturarum  a 1  b  ^ 
dus  delignent,  per  quos  ad  cum  profi™ -  ^ 

Ad  difficultates  quod  attinet,  quas  Platon  ^ 


§•  36.  reapfe  una  tantum  funt  Divinitas. 


8  99 


mundum  efle  tripartitum  ,  &  quamlibet  harum  trium  partium  ab  uno  ex  tribus 
hifce  Diis  procreatam  efle ,  nae  is  mifere  falleretur.  Similiter  abfurdum  foret ,  li 
quis  mundum  rem  unam  eamdemque  ,  ter  tamen  creatum  efle,  his  verbis  nixus, 
decerneret.  Nec  enim  ulla  vis  ingenii  id  aflequeretur  &  intelligeret.  Quamobrem , 
quum  femel  tantum  mundus  creatus  fit,  &  tres  tamen  eum  hypoftafes  condiderint , 
id  inde  confequitur,  omnes  tres  perfonas  proprie  unum  tantum  efle  creatorem  & 
effe&orem,  unumque  Deum.  Plato  <&  Plotinus  omnium  animalium ,  fiderum,  dae¬ 
monum,  hominum  ,  mentes  &  animos  ad  tertiam  referre  folent  divinitatis  hypo-695 
ftafin,  primam  nempe  magnamque  illam  ^v%}w ,  quam  peculiari  ratione  fontem 
animorum  &  cauflamefle,  affirmant:  haud  aliter  fere,  atque  in  noltra  fidei  pro- 
feflione  fpiritus  fandius  dominus  &  dator  vitae  dicitur.  Sed  cavendum  efl: ,  ne  hoc 
ita  intelligamus  ,  ac  fi  primam  illi  &  fecundam  hypofiafin  penitus  ab  animorum 
produflione  remotas  &  exclufas  voluiflent.  Princeps  enim  perfona  Platoni  quoque 
appellatur  uitiov  uTmvlav  r  Kcthav,  caufia  rerum  omnium  bonarum :  quas  inter  praeci- 
cipuo  animos  efle  numero,  controverfia  vacat.  Secundam  pariter  perfonam  cum 
Plato ,  tum  alii  «171«  &  Squi v^yor,  caujjam  &  opificem  mundi  totius  vocant.  Itaque 
fic  vifum  fuifle  Platonicis  ,  nil  dubitemus  ,  animos  omnium  trium  perfonarum 
conjunclis  &  fociatis  viribus  creatos  &  produ&os  efle:  ex  quo  efficitur ,  omnes 
unum  efle  re  vera  eumdemque  Deum.  Difertis  hoc  ipfum  verbis  (b)  Porphyrius 
apud  S.  Cyri  Ilum  affirmat:  t&wv  \Jzrspxjtuv  t*  6i?v  tnxv’  t?v<n  3  r  utr 

dtuTKTta  fecv  ayctQov ,  [Air  tcjuTov  j  StsCnecv  r  Stjpuvgfiv  ,  r tdrujj  3  ^  r  5  rja-put 
\lvxtw  ‘  d%es  fi  'Lvxkc  r  fcoTiflx  GstsihOtiv.  Usque  ad  tres  hypojlafes  ( Plato  ait)  Dei 
fubjlantiam  procedere:  ejffie  vero  Jupremum  Deum  bonum  t  po/t  ipfum  vero  &  alterum  opi¬ 
ficem'.  tertiam  vero  mundi  animam :  ad  animam  enim  usque  divinitatem  extendi.  Nihil 
hoc  Porpbyrii  didlo  apertius  hac  in  caufla  fieri  poreft.  Tres  divinas  quidem  hy- 
pofiafes  tres  efie  Deos ,  flatuit ;  verum  una  tamen  inculcat ,  r  , 

effientiam  divinitatis  &  divinam  vim ,  ad  omnes  tres  pertinere  perfonas  ,  tertiamque 
etiam  ac  poftremam  earum ,  quam  animam  vocant  mundi,  ambitu  fuo  completi  i. 
Ergo  ipfe  Porphyrius ,  quem  nemo  fapiens  ad  Chriflianorum  fefe  dicat  arbitrium  & 
normam  accommodafle,  tres  Platonicae  Trinitatis  perfonas  judicavit  efle  # 

coejfentiales ,  fingulasque  Deum,  &  fimul  omnes  unum  efle  Deum  ,  cenfuit.  Nec 
id  ipfe  Cyrillus  inficiatur ,  qui  de  Platonicis  haec  feripta  reliquit :  (*) 

KsGns&tretf  \JzrniQl$joi  t^cj  ecjurti ,  iyij  t&wv  tsm&orwv  Y’  *<nat*  5  y. 

emi $.01.  Tres  primigenias  hypoftafes  ipfi  quoque  Jlatuunty  &  usque  ad  tres  hypojufes 
cfientiam  Dei  pertinere ,  (c)  affirmant . 

Non 

(*)  (L.  c.  p.  270.) 


aliter  tolli  po(Tc  putant,  quam  fi  tres  in  Deoper- 
fonae  ponantur  difllmiles  inter  fe,  illae  omnes  ita 
fete  habent,  ut  evanefeant  ftatim,  li  modo  hoc 
unum,  de  quo  nemini  dubitare  licet,  aflumatur: 
Deum  resque  ad  Deum  pertinentes  non  elTe  cx 
rerum  humanarum  indole ,  aut  ex  ingenii  noftri  vi¬ 
ribus  &  magnitudine  metiendas.  Praeterea,  fi 
unum  fortafie  hacc.  doftrina  fcrupulum  eximat ,  tot 
tamen  novae  inde  nafcuntur  dubitationes  &  quae- 
ftlones,  ut  fatiusfit,  remedio  hoc  repudiato,  in- 
gcnii  fui  iu  rebus  divinis  perfpiciendis  imbecillita¬ 


tem  confiteri ,  quam  nomina  fenfu  vacua  pro  ratio¬ 
nibus  vendere. 

(b)  Porphyrius]  Libro  qu ait 0  Hijioriae  phihr- 
fophicae  apud  Cyriilum  contra  Julianum  Lib.  Vili. 
p.  271. 

(c)  Jffirmant]  Fingit  hic  non  pauca  vir  eru- 
ditilfinius,  ut  caulTae  fuae  inferviat,  quorum  falft- 
tas,  ne  tanti  hominis  eruditione  in  errores  alii  in¬ 
ducantur  ,  aperiatur ,  neceiTe  eft.  ( I.  )  Quod  de 
illis  perhibet,  qui  mundum  vel  alterum  vel  tertium 
Deum  nuncuparunt,  id  plane >  ut,  quod  res  eft, 

Xxx  xx  a  di' 


pco  Tres  Viatoriis  hypojlafes  Cap.  IV. 

Non  deefle  fcio  ,  qui  fibi  perfuadeant ,  Platonicos  ob  hanc  ipfam  cauflam ,  quod 
tres  divinas  perfonas  intervallis  difparibus  fejungunt,  pro  uno  eas  Deo  non  po- 
r  tuiircr 


dicam  ingenue,  commentitium  eft,  nec  ulla  vel 
auctoritate  vel  ratione  probari  potell.  Putat,  eos, 
qui  mundum  fecundum  Deum  dixerunt,  fub  prin¬ 
cipis  Dei  nomine  omnes  tres  perfonas  divinitatis 
comprehendifle,  atque  huic  Triadi  poftea  mun¬ 
dum  feu  mundi  animam  inferiorem  fubjecifle.  Haec 
&  multa  ejus  generis  alia  excogitare,  mediocris 
eft  laboris;  verum  idoneis  teflibus  &  auttoritati- 
bus,  fine  quibus  a  rerum  peritis  non  fufeipiuntur, 
communire ,  in  primis  arduum  &  difficile.  Mun¬ 
dum  qui  alterum  dixere  Deum,  Platonem  fine  ulla 
controverfia  funt  imitati,  quippe  qui  in  Timaeo 
mundum  ita  vocat  Cap.  18.  p-  24 r.  Idem  ante 
Platonem  jam  fecerat  Timaeus  Locrus  Libro  de  ani¬ 
ma  mundi  p,  546.  in  77/em.  Gale  Scriptor,  mytho- 
logicis.  Igitur  ex  hoc  ipfo  fi  doceam  Timaeo , 
Platoni  nihil  hujus  rei,  quae  hic  illis  attribuitur, 
quibus  mundus  alter  Deus  nominatus  eft,  in  men¬ 
tem  venilfe,  nemo  erit,  ut  arbitror,  quin  ab  hac 
Cudworthi  conje&ura  recedendum  fibi  ede  fta- 
tuac.  Mundus  fi  propterea  Deus  alter  a  Platone 
dicitur,  ut  a  tribus  principalibus  hypoftafibus  di- 
ftinguatur,  confequens  eft ,  ut  illum  conditorem  & 
opiiicem  mundi,  cujus  opera  in  Timaeo  Plato  co , 
piofe  perfequitur ,  totam  efTe  divinitatem,  ccnfca- 
mus,  ex  tribus  perfonis  conflantem.  Ita  quidem 
fieri  vult  Cudworthus.  Hoc  autem  nullo  flatui  mo¬ 
de  pefie,  fupra  jam  a  nobis  demonrtratum  eft, 
quum  opinionem  illam  recentiorum  Platonicorum 
de  binis  mundi  animis  profligaremus.  Nunc  idem 
paullo  preflius  oflendam.  Omnes  mihi  rerum  Pla¬ 
tonicarum  periti  facile  hoc  dabunt',  exempla  fpe- 
ciesque  rerum  aeternas,  quibus  tantopere  gaudet 
divinus  Plato ,  non  in  principe  perfona  vel  ab  eo 
vel  a  difcipulis  ejus  elfe  pofitas,  fed  in  altera, 
quam  rationem  feu  verbum  appellant,  mundum¬ 
que  r  *$r,Tct  continuifie  ex  infinito  tempore,  ar¬ 
bitrantur.  Quocirca,  fi  ex  Timae 0  pateat,  Plato¬ 
nem  has  aeternas  fpecies  feu  ideas  aperte  fejun- 
xiffe  ab  opifice  mundi,  hoc  etiam  conflabit,  opi¬ 
ficem  hunc  non  efTe  totam  divinitatem  tribus  ex 
perfonis  confiftentem.  Iftud  autem,  quod  dixi, 
tam  perfpicuum  eft  ex  Timaeo ,  ut  nihil  magis, 
pollquam  Dei  confilium  de  mundo  condendo  cx- 
pofuerat  philofophus,  confeftim  fieri  nullo  modo 
poffe  decernit ,  qU;n  Deus  exemplum  quoddam 
ante  oculos  quafi  habuerit,  cujus  ad  normam  hanc 
univerfitatem  compararet.  Ergo  quaerit,  quale 
fllud  exemplum  fit,  concluditque,  quemdam 
mundum  ex  omni  aevo  fuifle,  in  quem  Deus  in- 
tuens  ,  adfpeciabilem  hanc  rerum  univerfitatem 
condiderit.  Vid.  Cap.  13.  p.  235.  ubi  fic  inter 

alia:  T artit  j  lxet(%6'  xcct*  it<uyxj)  r»>tt 

«r  *•«-/*#»  *;*««  rtnf  tl*i.  Quae  verba  Cicero  non 


ad  verbum  quidem ,  fed  ad  mentem  &  fententiam. 
Ptatonis  appofite,  fic  reddit:  Ex  quo  efficitur ,  m» 
Jit  neceffe,  hunc ,  quem  cernimus,  mundum  ftmu- 
lacrum  aeternumejfe  alicujus  aeterni.  Adde  Cap.  15- 
p.  238.  Optionem  hic  habeant  Platonici,  utruitt' 
conftituere  malint,  exemplum  hoc  aeternum ,  quod 
in  condendo  mundo  expreflit  ejus  archite&us,  a 
Deo  non  differre ,  an  vero,  ab  opifice  diferepare 
illud  &  fejunftum  effe.  Superius  fi  eligant  r  adum 
erit  de  Trinitate  Platonis:  altera  enim  hypoftafi* 
eadem  erit,  quae  prima,  neque  exempla  rerum 
aeterna  ab  ipfo  Deo  ulla  ratione,  nili  cogitando, 
fejungentur.  Equidem  ipfe  in  hanc  propendeo' 
fententiam,  quod  jam  lupra  profeffus  funi:  fed 
nec  Cudworthus ,  neque  Platonicorum  magna  pars 
mecuin  fentit;  quippe  qui  tria  magiftrum  fepara® 
principia  rerum  univerfitati  praefecfffe,  difputa®* 
Ergo  exemplum  hoc ,  quod  rerum  archite&us  imi' 
tatus  eft,  differre  reapfe  a  conditore,  putabunt- 
Atqui  hoc  fi  ita  fefe  habet,  manifeftum  erit,  opi¬ 
ficem  Platonis  non  elfe  Deum  trinum,  fed  princi¬ 
pem  tantum  Triadis  perfonam  ,  quae,  quum  ad 
mundum,  fefe  accingeret  conflruendum ,  'aeternas 
rerum  fpecies  in  altera  perfona  reconditas  ante  ocu¬ 
los  libi  pofuit.  Plura  facile  colliget  ad  hanc  opi¬ 
nionem  dellruendam,  quae  ledoribus  Platonis  er¬ 
randi  non  unam  fuppeditarc  poteft  occafioncm, 
qui  vel  Platonis  Timaeum,  vclea,  quae  nos  fupra 
contra  duplicem  mundi  animam  monuimus ,  atten¬ 
tius  expenderit. 

Veram  rationem,  quae  commovit  aliquos_Pla' 
tonicorum ,  ut  hunc  mundum  Deum  vocarent  Jecuri' 
dum ,  alios  autem  adduxit,  ut  eumdetn  terti'f* 
Deum  nominarent ,  nemo  facile  perfpiciet,  ni*1 
qui  fecum  antea  conflituerit,  pofteriorum  Plato¬ 
nicorum  nullam  elfe  rationem  ducendam ,  ubi  de 
mente  ac  fententia  Platonis  agitur.  Plato,  mu® 
licet  turgeret  fubtilitatibus ,  quarum  fortaffe  vllI> 
ipfemet  haud  confequutus  eft ,  eo  tamen  haud  pr°' 
ceffit,  ut  vel  orbis  hujus  conftrudionem  rem  ode 
Deo  indignam  &  a  fumma  ejus  limplicitate  aliena® 
putaret,  vel  fapientiam  a  natura  ejus  removeret, 
fed  aperte  totum  iftuc  munus  non  modo  fulTin! 
Numini  adfcriplit,  fed  etiam  incredibili  fapientl 
perfedum  illud  effe ,  tradidit.  Atque  tantum  pPJ~. 
quum  non  fine  exemplo  quodam  fadum  ede  juf‘ 
caret,  mundum  >ovto,  feu  intclligibilem  Deo  prt 
cipi  adjunxit,  in  quod  veluti  intuendo,  totauv  f. 
eo  univerfitatem  comparatam  elfe,  arbitralia  * 
Non  quacrara  nunc,  utrum  hunc  mundum  ex  ae 
nis  rerum  fpeciebus  conflatum  extra  divinam 
turam ,  an  vero  in  ipfo  Deo  pofuerit:  id  vero  p 
fpicuum  eft  cum  ex  Timaeo ,  tum  aliis  cx  \ocu^ 
juniorum  Piatonicorum  fententiam,  <lul  mun  ^ 


§  3 6 .  unul  tantum  funt  Deui,  90T 

tuifle  habere.  Verum  e  contrario  Platonici  hac  una  fefe,  nec  alia,  indu&os  efle<597 
perhibent  ratione ,  ut  tres  illas  perfonas  unam  conftituere  divinitatem  decerne¬ 
rent  , 


exemplarem  in  altera  divinitatis  pcrfona  feu  in  fe¬ 
cundo  quodam  Deo  collocarunt ,  ne  in  mentem 
quidem  homini  veniffie.  Haud  igitur  alium  nove¬ 
rat  principem  Deum ,  praeter  ipfum  mundi  archi- 
tettum  &  conditorem ,  cumque  fapientiffimum :  ex 
uo  confequebatur ,  ut ,  quum  mundum  propter 
ivinam,  quam  ei  dabat,  animam  Deum  quoque 
appellandum  effie  cenferet,  fecundum  hunc  Deum 
non  polTet  non  dicere.  Certe  tres  illas  celeberri¬ 
mas  hypoftafes  Platonicorum  in  Timaeo  Platonis 
oftendere,  aeque  facile  &  promtum  crt,  atque  tria 
Chymicorum  principia,  fal ,  fulphur,  &  Mercu¬ 
rium  ,  ex  hoc  Dialogo  eruere.  At  pofterior  Pla¬ 
tonicorum  familia  longe  fibi  majus  ipfo  magiftro 
acumen  arrogabat,  aeftuque  contemplationis  abre¬ 
pta,  primum  fibi  principium  tam  fublime,  purum, 
fimplex,  &  apertum  fingebat,  quod  cx  Plotini  de 
tribus  hypojiajibus  Libro  &  Procli  The  olo giar  Plato  - 
mica  liquet,  ut  ad  nihilum  paene  illud  redigeret, 
nec  motu ,  fed  etiam  omni  fcientia  vacare  fcifce- 
ret.  Qua  quidem  opinione  fufeepta  ,  confenta- 
neum  erat,  ut,  relittis  Platonis  veftigiis ,  officium 
quoque  hanc  rerum  univerfitatem  condendi,  quod 
Jcientiam  non  modo,  fed  &  motum  requirebat, 
ab  eo  removerent.  Longe  deinde  aliam  creatio¬ 
nis  notionem  comminifcebatur  haec  familia.  Mun¬ 
dum  enim  quia  aeternum  effie  ducunt  Platonici, 
quum  de  e:us  fabricatione  loquuntur,  non  talem 
in* animo  habent,  qualem  Chriftiani ,  creationem , 
quae  materiae  cft.  ex  nihilo  eduttio,  neque  talem, 
qualem  lato ,  quae  aeternae  materiae,  at  rudis  & 
indigeftae ,  apta  etf  &  artificiofa  difpofitio :  fed 
creare  nihil  eit  apud- eos,  quam  -ex  omni  aeterni¬ 
tate  motus  illos  in  materia  producere,  fine  quibus 
.haec  fibi  mdes  non  confiat ,  omnesque  rerum  & 
animalium  generationes  perficere.  Quapropter, 
$trf  opifex  feu  huic  audit  familiae,  ejus 

munus  eft ,  perpetuo  ciere  materiam ,  genitoris  in 
ca  vicqs  obire,,  vitam  denique  impertiri  omnibus 
naturis,  in  quibus  vitam  &  animum  ineffic,  con¬ 
fiat.  Deum  porro  principem  quum  omni  fcientia, 
omni  cogitatione,  onmibusque  rerum  fpeciebus  feu 
ideis  privaffient,  ipfa  res  pofcebat,  ut  aliam  effin¬ 
gerent  animo perfonam  feu  naturam  divinam,  quae 
proximum  a  Deo  fummo  locum  tueretur,  omnis- 
que cognitionis,  fapientiae,  ac  feientiae  fedes effiet 
ac  domicilium.  Atque  alter  hicce  novusque  Deus 
obftabat,  .ne  mundo,  id  quod  Plato  fecerat,  fe¬ 
cundi  Dei  appellationem  relinquerent ,  verum 
eum ,  feu  potius  animam  ejus ,  tertium  Deum  nomi¬ 
narent.  Quotquot  igitur  Platoni  preffius  adhaerent, 
ftpientiamque  &  rationem  inter  praefiantilfimas 
fiunmi  Numinis  virtutes  referre  non  dubitant,  hi 
fflundum. fecundi  Dei  nomine  ornant..  Quicumque 


vero  aeternam  fapientiam  &  rationem  a  Deo  celfis- 
fimo  non  vulgari  acumine  divellunt,  officiumque 
concitandi  mundum  omniaque  gignendi  ad  animam 
mundi  referunt ,  illis  mundus  tertius  Deus  audit. 

(II.)  Tria  Platonicorum  principia  unum  confi¬ 
cere  Deum ,  feu  unam  certa  ratione  conftituerc  di¬ 
vinam  effentiam,  non  invitus  concefficrim:  nec  ta¬ 
men  eos  tam  ineptos  &  abfurdos  effie  arbitror,  ut 
vir  dodtus  putat,  qui  Porphyrium  &  alios  gregis 
Platonici  duces  ad  voluntatem  &  nonnam  Chtifiia- 
nae  fapientiae  verba  &  dogmata  fua  in  multis  ac- 
commodaffie ,  judicant.  Quod  vero  ex  Platonico¬ 
rum  fententia  tres  illas  pertonas  divinas  una  &  con- 
junttiin  terrarum  orbem  &  animas  condidiffie,  idem 
difputat,  id  ne.  ita  fefe  habere  credam ,  rationibus 
inducor  graviffimis.  Teftatur  vir  egregius  primum 
Platonem,  qui  dixerit,-  mundum  hunc  imaginem 
ejfe-  Deorum  aeternorum.  Verum  ,  ut  omittam, 
longe  aliud  effie  condi  &  creari  ab  aliquo,  aliud- 
imaginem  ejfe  rei  cujusquam,  validis,  nifi  fallor, 
argumentis  fupra  planum  feci ,  Platonis  9-»*;  , 

ad  quorum  imaginem  comparatum  effie  mundum* 
perhibet,  aeterna  effie  rerum'  exempla  feu  ideas, 
non  autem  tres  hypoftafes.  Plotinus  ubi  feriptum 
reliquerit,  quod  addit  Cudworthus ,  mundum  non 
omnium  tantum  trium  perfonarum  fimulacrum  effie , 
verum  etiam  perpetuo  ab  illis  creari,  id  viderint 
alii.  Equidem  vereor,  ne  philofbphi  hujus  men-» 
tem  vir  do£tiffiunus  ex  fuo  fenfu  interpretatus  fit, 
verbisque  ejus  notionem  peregrinam  fubjecerit. 
Forte  Librum  Plotini  de  quaertione :  utrum  Jlellac 
agant  aliquid ?  Ennead.  II.  Lib.  III.  ante  oculos 
haec  feribens  habuit,  cujus-  in  fine  philofophus 
Cap.  18.  p •  148.  nonnihil  de  tribus  mundi  artifi¬ 
cibus  diffierit.  Sed  hos  tres  artifices  qui  tres  effie 
opinatur  divinas  perfonas,  is  in  Plotini  fententiani 
manifefto  peccat,  quippe  qui  de  tribus  unius  ani¬ 
mae  mundi  notionibus  vitiofo  quidem ,  at  (blemni , 
gentis  hujus  more,  non  fecus  ac  de  tribus  perfo- 
nis  ibi  loquitur.  Ipfa  vero  me  philofophiae  Pla¬ 
tonicae  ratio  commovet,  ut  aegre  credam,  fuiffie 
aliquem  in  hac  fcfta ,  qui  vim  creandi  atque  gi¬ 
gnendi  ad  tria  fimul  principia  fua  referrer.  Quae 
creator  feu  ab  his  philofophis  appellatur 

natura,  ea  puro  ac  conftanti  motu  fertur,  atque 
per  omnes  univeTfitatis  partes  aequabili  modo  fu- 
fa,  totam  naturam  incitat,  gignit,  &  animat.  Plo¬ 
tinus  Ennead.  V.  Lib.  h  Cap.  z.  'p.  48 2./. 

fjtji/  ££*  irot  ;<rt  rullec  ,  iutTndsctrx  »oTt «  * - 

avTiry  r  f*>iyx ►  rira»  **‘><r*'*”  * 

«utd  di  ci  x  r.  •*.  Anima  anima¬ 

lia  omnia  effecit,  infpiramtque  eis  vitam.  Anima 
ingens  hoc  coelum  exornavit,  ordineque  perpetuo  du¬ 
cit.  Contra  princeps  Deus  omni  prorfus  motu,- 
Xjtx  xx  3  ^ 


Cap.  IV. 


Tres  Platonis  bjpojlaf&s 


rcnt,  quod  omnes  naturaliter  ita  inter  fe  aptae  &  connexae  fint,  ut  gradu  tamen 
differant,  fecundaque  perfona  imago  principis ,  tertia  tam  primae ,  quam  fecundae 
limulacrum  fit.  Quod  fi  genus  hoc  tres,  quas  profitetur,  hypoffafes  nullo  pror- 
fus  pa&o  difcrepare,  neque  alteram  naturaliter  pendere  ex  altera,  contenderet, 
tres  Deos  proprie ftatuerec  aequales,  quos  nihil  aliud,  quam  genus  five  fpecies, 
conjungeret;  quemadmodum  tres  homines,  fi  genus  aut  fpeciem  intueamur,  unus 
homo  dici  poifunt.  Sed  ab  hac  opinione,  quippe  quae  plures  univerfitati  rerum 
Deos  praeponit ,  &  fupremi  Numinis  principisque  cauffae  honori  &  majefiati  non 
mediocriter  derogat,  tota  Platonis  difciplina  vehementiffime  abhorret.  Si  ter  ge' 
mini  foles,  ut  rem  ab  oculis  remotam  fimilitudine  quadam  illuminem,  in  coelo 
fimul  comparerenc  pari  prorfus  luce  ac  fplendore  praediti,  effetque  aliquis,  qui» 
ut  crederemus ,  a  nobis  poftularet ,  tria  haecce  lumina  ex  uno  principio  quidem 
effe  nata  aut  inflammata  ,  nunc  vero  aeque  omnia  effe  perfefta ,  nec  alienae  lucis 
aut  virtutis  indigentia,  vix  ac  ne  vix  quidem  id  a  noftro  impetraremus  animo,  u.c 
tres  iftos  foles  unum  tamen  effe  tantum  folem  fateretur.  Verum  terni  fi  oculis 
noffris  objicerentur  foles  ,  difpari  fulgore  lucentes ,  quorum  bini  parelii  tantum 
effent  folis  principis,  &  ex  eo  lucem  omnem  haurirent,  non  effet,  cur  illi  obfiftere- 
mus,  qui  haec  tria  unum  effe  diceret.  Alterum  enim  folem  cerneremus  nihil  effe» 
quam  imaginem  primi ,  tertium  nihil ,  quam  imaginem  fecundi ,  utramque  ex  re¬ 
flexis  natam  radiis.  Haec  fi  rudior  aut  durior  alicui  videatur  comparatio  ,  ali* 


ratione  rem  explicabo.  Ternos  foles  pari  luce  fplendentes  non  aeque  facile  cre¬ 
ditu  efl:  unum  effe  folem ,  quam  proclive  eft  creditu ,  folem  ejusque  fplendorem 
primarium  &  fecundarium ,  qui  a  fole  nullo  plane  modofemoveri  ac  divelli  poffunt» 
neque  fine  fole  exflftere,  rem  unam  eamdemque  conjun&im  (d)  efficere. 

igitur  principio  Platonis  difcipulos  tenendum  efl:  tres  Trinitatis  fuae  hypofiafes 
tam  arcia  &  adltricla  conjunftione  colligare ,  ut  nullam  ejus  fimilem  in  tota  rerum 
natura  efle  fateantur.  Placet  id  Plotlni  verbis  enarrare:  (*)  'Opijadiiv,  * 

£reU,  afV  07J  y.ix  eturlt  ii  ju«re£i/  j <l)v ,  di  ibt  4  j  ttkv  to  'fovvriw  ,  >9  r** 

d}ec7rcc  ,  39  [A d?.:&c  QTct »  dat  fxlvco  to  •fyvycxv  ^  T0'  Wfow- *  ^ecv  3  >9  to  k?jsov  jl 

tfufie-a* ,  e£  dtdyKijt  c Cusw  ffjsrrf,  d;  rjj  inporr.lt  ycKv  Videt  vero  Deum ,  ,;i// 

vime  inde  feparata  ,  fed  quoniam  e[l  pofl  ipfum  ,  nibilque  eft  medium ,  quemadmodum  W 
hi  i  medium  efl  inter  animam  atque  meritem.  Omne  vero  genitum  appetit  genitorem  , 


(*)  Enn.  V.  Lib.  I.  C.  6.  (p.  488.) 

ipfis  judicibus,  vacat,  tantaque  praeditus  eft  fim-  Ilis  Platonicoium  circa  mundi  opificem  diJunTU®*^ 
plicitate  ac  quiete,  quantam  nullius  bominis  inge-  (d)  EJJiccre ]  Nimis  hic  aperte  vir  doctu  1  . 

nium  capit.  Alteram  fimiliter  perfonam  motus  animum  prodit  in  eorum  fententias  pronum  >4 
prorfus  expertem  effe,  plerique  hujus  fe&ae  de-  tres  in  una  natura  divina  perfonas  gradu  &  01 
cernunt:  quam  idcirco  e ■•<?.'*?  0»  feu  immohi-  diftare  praecipiunt,  aut,  ut  loquimur  hodie* 

lem  fapientiain  nonnumquam  appellant,  item  ordinationem  in  Trinitatem  inducunt.  Simi 

***„  =  .'.  Vid.  Plotinus  Lib.  II.  de  dubiis  mimae  nes  vero,  quibus  hanc  rem  declarare  ftudet,  J 
Cap.  1 6.  Ennead.  IV.  Lib.  IV.  p.  409.  Proinde  funt  generis,  ut,  fi  paullo  vehementius 
motum  omnem  quum  abefte  velint  a  binis  priori-  tur  ,  in  Sabellianisinum  abeant.  Tam  dim  flS 
bus  ptrfonis ,  Olud  vcr<T,  quod  creationem  vo-  eft,  retrufum  &.  humanam  cognitionem  ext  ^ 
eant,  opus  ede  ftatuant,  quod  neceflario  motum  dogma  fine  cujusquam  olTenfione  cum  rebus 
requirit,  equidem  apertum  cue  arbitror,  per  leges  fenfus  pellunt,  comparare.  In  fcquentibus 
philofopbiae  luae  nen  licuiire  Platonicis  fancire,  occurrunt  aliqua ,  quae  non  omni  carent  vitio .  ^ 
creandi  munus  omnibus  tribus  perfonis  commune  lamque  magis  Sabcilianam  fapiunt  ,  quam  ^ 
effe.  Conferri  velim,  qaae  fupra  dc  controver-  CO  Caujfa ]  In  hoc  loco  Platonis  cx*  ab 


9o; 


§.  3  6.  •unus  tantum  funt  Deus. 

cujus  confequutione  fit  contentum  ,  praecipue  autem  quando  foli  funt  genitor  atque  genitus. 
Atubi ,  quod  genuit,  eft  omnium  optimum ,  neceffario  genitum  ipfi  cohaeret  usque  adeo , 
ut  alteritate  quadam  folum  videatur  inde  fecretum.  Manifeftum  eft,  id  fibi  velle  histyS 
verbis  Plotinum,  tres  hypoftafes  divinas  tam  adftricte  atque  intime  connexas  inter 
fe  &  conjun6tas  efle,  ut  tantum  non  unum  plane  idemque  fine.  Iidem  deinde  Pla¬ 
tonici  tres  Trinitatis  fuae  perfonas  efle  nec  ulla  ratione  difiblubiles  fta* 

tuunt,  quemadmodum  dtrajuyxa-pix  feu  fplendorem  nemo  unus  ab  ipfii  ]llce  fejunxerit 
ac  feparaverit.  Digna  vifa  fuit  etiam  haec  comparatio  Athanafio ,  quamfaepius 
ad  hoc  negotium  declarandum  adhiberet.  Tum  fchola  Platonica  tribus  principiis 
fuis  eamdem  plane  eptme/x^01 v,  circumfeffionem ,  attribuere  videtur,  quam  Chris¬ 
tiani  tribus  in  Deo  perfonis  attribuunt.  Quemadmodum  enim  fecunda  &  tertia 
hypoftafis  neceffario  in  prima  funt  ex  eorum  fententia,  quoniam  efficienter  ea  con¬ 
tinentur:  ita  fieri  non  poteft,  quin  viciffim  prima  in  fecunda  verfetur  &  tertia  hy- 
poftafi,  utpote  quae  nihil  funt,  quam  imagines  primae,  feu  ipfii  potius  perfona 
princeps  gradatim  explicata  &  dilatata.  Eloquar  hanc  remjoaullo  diftin&ius.  Pri¬ 
mam  perlonam  fieu  t dycthov,  oportet  efle  in  fecunda,  feu  vu  five  mente.  Et  utra¬ 
que  idcirco  unus  debet  efle  reapfe  idemque  Deus.  Quidquid  enim  eft  hominum  , 
id  ab  ipfa  fic  edo£him  eft  natura  ,  ut  fapientiam  &  rationem  a  Deo  non  polle 
abeffe  fateatur.  Ex  Platonis  autem  ,  Plotini ,  ceterorumque  hujus  generis  fententia 
proprie  Deus  minime  per  fe  fapit  &  intelligit,  verum  in  fecunda  tantum  hypo- 
ftafi  ,  quae  mens  ejus  eft  &  fapientia.  De  fecundae  porro  tertiaeque  perfonae 
ipmesx/owA  clara  exftant  Platonis  verba:  qui  quum  de  divino  confllio  &  fapientia 
dixiffet  ,  quae  hanc  rerum  univerfitatem  componit  unice  ac  ordinat ,  fle  pergit 
continuo:  (*)  2 o<plx  /Av  tyu  vve  x\<&>  cinc  **  ywof&lw'  £iAv  lv  fAv  xjj  § 

Aicg  tftis  fixnKndw  /Av  ,  (3a<nAiH3v  J  mv  tfyhzcSv. f.  Sapientia  vero  atque 

mens  absque  anima  numqudm  funt.  Ergo  in  Jovis  ipfius  natura  regiam  animam  regiam - 
que  mentem  inejfe ,  propter  vim  cauffae  confiteberis.  Jovem  Plato  docet  hic  alteram  efle 
&  tertiam  hypoftafin  Triadis  fuae,  v**  nimirum  &  ,  mentem  &  animam.  In¬ 

de  ,  quaefo,  quid  efficitur,  nifl  hoc,  utramque  perlonam  hanc  unum  tantum  efle 
Deum?  Mens  praeterea  five  dicitur  etiam  yti id  eft,  ejusdem  plane  ge¬ 
neris,  naturae,  ac  conditionis,  cujus  prima  rerum  omnium  ( e )  cauffa.  Porro, 
quemadmodum  prima  Platonis  hypoftafis,  quae  ipfa  mente  atque  fapientia  excell 

len- 

(*)  Phileb.  p.  30.  (p.  80.) 


ab  errore  haud  fibi  cavit  vir  egregius,  id  quod  ca 
neminem  ignorare  finent,  quae  nos  fupra  late  de 
poteftate  vocabuli  *£«  in  Philcbo  Platonis  difle  rui¬ 
mus.  Primum  ex  his  verbis  Platonis  liquere,  ait, 
Jovem  fecundam  &  tertiam  perfonam  efle  Triadis 
Platonicae:  quod  fecus  fefe  habere,  verba  tantum 
infpicienti  perfpicuum  erit.  Ncc  enim  Plato  r 
Ai*  »8*  &  Jvw  efle  affirmat;  led  in  A»  feu  Jove 
&  vvjlv  efle ,  pronuntiat.  Iiic  fi  locus  de  tri¬ 
bus  elfet  hypoflafibus  capiendus,  Jupiter  haud  du¬ 
bie  princeps  foret  perfona,  »«<,  quae  in  Jove  di¬ 
citur  efle,  fecunda,  denique  tertia.  Sed 
perfpicio,  quidnam  caullae  fuerit  CiukvcrtJio ,  ut 
hunc  locum  ita  interpretaretur.  Supra  locum  ex 
Platonis  Cratylo  %  2 62.  quo  Jupiter  mag  iae  cu- 


jusdam  intelligentiae  gnatus  dicitur,  ita  expofue- 
rat,  ut  Jovem  mundi  efle  illo  in  loco  animam  cou- 
ftituerct.  Proinde  hic  fi  M*  feu  Jovem  principem  efle' 
Triadis  perfonam  fateremr,  ipfemet,  quam  dede¬ 
rat,  interpretationem  loci  ex  Cratylo  addufti  infir¬ 
maret,  aliisque  locum  conquerendi  liberum  face¬ 
ret,  lubrica  efle  in  Platone  omnia.  Deinde  & 
in  hoc  Platonis  dicio,  non  modo  pe'rfonas, 
Ccd  etiam  divinas  efle  perfonas ,  pro  certo  ac  mi¬ 
nime  dubio  afilimit.  Verum,*  guod  ad  vocabu¬ 
lum  *Zi  attinet,  nos  quidem  fupra  docuimus,  il¬ 
lud  in  Philebo  idem  valere ,  quod  *?■«!-*«**, 

ac  4>po*vrts,  nec  idcirco  perfonae,  fed  virtutis  ac 
qualitatis,  notam  efle.  Argue  hoc  ita  fefe  habe¬ 
re,  vel  hic  ip  .edocet  locus,  in  cujus  mentem  in- 


Cap.  IV. 


£04- 


Convenientia  £5?  difcrtpantia 


lentior  perhibetur  efle  ac  fuperior,  fapiens  proprie  ac  intelligens  eft  in  perfona  fecun¬ 
da,  ita  &  prima  &  fecunda  moventur  atque  agunt  in  tertia.  Ad  extremum  tres  l  la* 
tonis  hypoftafes  unum  feu  una  divinitas  eodem  plane  modo  dicuntur  efle ,  quo 
in  fphaera  id ,  quod  medium  eft,  immobilis  ejus  diftantia,  mobilisque  ambitus  unus 
tantum  reapfe  globus  funt  aut  una  fphaera.  Plotinus  de  tertia  hypoftafi  feu  fax?  ^ 
ferte  hanc  comparationem  adhibet:  (*)  li^vcv  yda  n  fax*l  n 

OV/tulfluV  KiVTpw  ,  dCSvg  Adi'  xlvr fOV  ,  2 *2$g&tlot  '  *TU  $  t%i  ** 

•699t*7*Aw  n;  ro  xlvtpov  9  r  nv  xwcAcr  dxivtflov ,  fayjw  3  >5  xixAof  xiva^ov  ^ 

nfctt.  Fenerantium  enim  quiddam  eft  &  anima  talis ,  fcilicet  qualis  eft  circulus  centro  ac* 
commodatiftimus ,  flatim  poft  centrum  adauttus ,  intervallumque  indi  flans ,  (  fi  quidem  non 
eft  corporeum  aliquid  ).  Sic  enim  fingula  dijponuntur ,  ac  Ji  quis  ipfum  bonum  pro  centro 
pofuerit ,  mentem  vero  velut  immobilem  circulum  adhibuerit ,  fed  animam  vclut  mobilem  cir* 
culum  addiderit.  Ergo  omnia  fi  refle  ponderemus  &  perpendamus,  tres  illae  Plato¬ 
nis  hypoftafes  nullae  videntur  efte  ,  quam  infinita  bonitas ,  infinita  fapientia  ,  &  in¬ 
finitus  amor  agen*  feu  potentia:  verum  hae  minime  fpe&antur  ut  proprietates  & 
qualitates  hac  incaufla,  verum  ut  naturae  confidentes,  feu  perfonae,  quae,  tam- 
etfi  gradu  differant,  unum  tamen  conjunctim  % S  $&or  ,  unam  divinitatem  conji¬ 
ciunt:  non  aliter,  atque  locus  medius  in  fphaera,  immobilis  didantia ,  &  mobins 
circumfcriptio  unam  fphaeram  condituunt. 

Satis,  ut  opinor,  copiofe  naturam  &  indolem  Trinitatis  illius  explanavimus» 
quam  vere  Plato ,  Parmenides ,  &  Pythagoras  (/)  profedi  funt.  Itaque  habebunt 
jam  ,  unde  queant  fine  negotio  intelligere,  qui  re&o  funt  judicio,  quidnam  ei  fi 
le  vel  diffimile  Chridianorum  de  divina  Trinitate  praecepta  contineant.  Princip1® 
recentiores  quosdam  Platonicos  exploratum  eft,  quod  &  antea  odendimus ,  par' 
tim  minus  dextre  perfpexilfe  veterem  de  Trinitate  do&rinam,  partim  turpior 
eam  deformaffe:  ex  quo  evenit,  ut  diferimen  illud  ,  quod  inter  Deum  ed  resepj 
ab  eo  creatas,  plane  tollerent,  atque  hominum  fuperditioni ,  quae  tantam  Deorum 
finxit  multitudinem,  viam  aperirent.  Verum  ipfe  Plato  ejusque  difcipulorum  q^ 
dam,  qui  magidri  mentem  ceteris  aflequuti  funt  felicius,  tametfi  ante  ftabilitan» 
Chridianorum  religionem  vixerint,  proxime  tamen  abfuerunt  a  fcitis  Chridiano¬ 
rum  de  trina  divinitate.  Quin  etiam  tria  funt,  quod  planum  fecimus ,  quae 
manos  hofce  Platonicos  &  Chriftianos  hac  in  cauda  fociant.  Utrique  primo  non 
tria  nomina  aut  vocabula,  neque  tres  notiones  logicas,  aut  tres  unius  ejusdemq0* 
rei imperfeftas  adumbrationes  venerantur,  fed  tres  hypodafes,  perfonas  naturas- 


(*)  P.  409.  (Enncad.  IV.  Lib.  IV.  feu  Libro  fecundo  de  dubiis  animae  Cap.  16.) 

viciflim  fax*  fic  ponit,  ut  fimul  eo  nor^^ 
denotet  &  fignificet.  Idem  in  hoc  ipfo  facit  Vx 
logo.  Quae  quum  ita  fint,  nihil  nobis  cauflae  e  * 
cur  fax.*’ »  (luam  in  Jovc  philofophus  ait  efle , 
perfona  quadam  divina  intelligamus.  Contra 

.  Jra:  9.  r. _ 1^..  ,  quan» 


quirimus,  utpote  in  quo  nomina  >?«  &  croQlx  con¬ 
junguntur.  Neque  aliter  fere  de  nomine  fax},  pro¬ 
nuntiandum  cire ,  reor.  Norunt,  qui  Platonis  ad- 
fueti  funt  di&ioni,  »5»  illam  animi  vim,  aut,  fi 
mavis,  partem  ipfi  vocari,  quae  ratiocinatur  & 


concludit,  fax»  vero  illam  animae  partem,  in  tius  dicti  haec  erit  plana  &  fimplex  fentent  .a, >  fl 
qua  vita  &  movendi  facultas  relidet.  Duplicem  orationis  etiam  feries  j)0fcitj  In  ffremo 
vero  hanc  unius  animi  facultatem,  aut,  quod  alii 
volunt,  duplicem  hanc  animam ,  quoniam  disjungi 
nullo  modo,  fed  arftiflime  inter  fe  cohaerere,  pu¬ 
tat,  ideo  haec  duo  nonnunquam  mifcet  vocabu¬ 
la,  nomineque  >£5  faepenumero  tam  late  utitur, 

«t  notionem  vocabuli  fa/j*  in  eaai  fimul  includat, 


non  modo  fapientia  prudentia  habitat  ,  ye  ... 
etiam  vita,  visque  efficiendi ,  movendi ,  &?  inCyLfa- 
(/)  Profejft  funt  ]  At  in  univerfa  hac  diip 
tione  Plotini  tamen  difta  &  decreta  utramque  ^ 
ciunt  paginam.  Ex  hoc  igitur  homine  veram 
germanam  Platonis  ,  Parmenidis,  Pythagora  ^ 


§.  36.  Trinitatis  Tl atonicae  Cbrijlianae.  90  y 


que  fibi  conflantes.  Utrique  deinde  tres  hypoflafes,  quas  profitentur,  omnes  a 
rebus  arcent  creatis  ;  contra  eas  aeternas ,  necefTario  exfiftentes ,  univerfales , 
omnipotentes,  infinitas,  mundique  opifices  efie,  affirmant.  Quorum  quidem  vo¬ 
cabulorum  ea  vis  &  poteflas  efl  apud  veteres ,  ut  idem  valere  debeant ,  ac  fi  cla¬ 
re  dixiflent  Platonici ,  tres  perfonas  fuas  efie  feu  ejusdem  elTentiae.  Utri¬ 

que  poflremo  tres  divinas  hypoflafes  unam  naturaliter  divinitatem  conflituere  do¬ 
cent  :  quamquam  Platonici  nonnumquam  tria  principia  fua ,  inanium  Deorum  cul¬ 
tores  aemulando  ,  tres  Deos  appellare  folent.  Quae  fi  cogitemus  omnia ,  non  pos- 
fumus ,  quin  ita  decernamus :  Quemadmodum  Arii  placita  magis  dicuntur  efie 
cognata  &  affinia  verae  Chriflianorum  difciplinae ,  quam  Plotini  commenta  & 
dogmata;  ita  nullum  efie  dubium,  quin  Platonis  de  Trinitate  praecepta  propiori 
cognatione  Chriflianorum  de  Deo  trino  fenfus  attingant,  quam  Arii  fententiae. 
Media  fcilicet  efl  veluti  Platonis  do£lrina  inter  Sabellii  portenta  &  Arii  errores  in¬ 
terjecta.  Atqui  eodem  modo  decreta  fua  de  tribus  perfonis  in  univerfum  tempe¬ 
rare  fludebant  antiflites  Nicaeae  congregati,  ne  aut  hujus  aut  illius  inciderent  in 
tendiculas. 

Verum  haec  affinitas  non  impedit,  quo  minus  tamen  non  mediocre  intervallum 
utramque  difciplinam  ,  Platonis  &  Chriflianorum,  qui  hodie  vivunt,  disjungat  & 
feparet.  Duo  enim  pofleriora,  quae  modo  indicavimus,  momenta  diverfa  plane 
ratione  ab  utrisque  explicantur.  Principio  numquam  eo  usque  adfcenderunt  com-, 
mentando  Platonici  ,  ut  tres  divinas  hypoflafes  fancirent  unam  eamdemque  nu¬ 
mero  edendam  habere.  Deinde  licet  confiterentur  ,  nullam  harum  perfonarum 
cum  rebus  creatis  componi  debere,  fed  omnes  efie  Deos;  fecundam  tamen  ter¬ 
tiamque  hypoflafin  ex  prima  pendere ,  eique  certa  ratione  fubjettas  efie ,  affirma¬ 
bant:  in  qua  quum  eflent  fententia ,  fummam  eorum  aequalitatem  tueri  non  pote¬ 
rant.  Haec  una  ratio  tantam  recentiorum  au&orum  multitudinem  impulit,  ut  Pia- 
tonis  do6trinam  finitimam  efie  difputarent  Arii  erroribus,  atque  hos  illius  efie  pro¬ 
geniem,  putarent.  Scilicet  quod  nusquam  viderant,  Platonicos  unam  eamdem¬ 
que  numero  effentiam  tribus  perfonis  fuis  attribuere,  id  primum  in  fufpicionem 
adduxit  Arium  contra&ae  cum  Platone  arttioris  familiaritatis:  quod  vero  eosdem 
intellexerant  perfonas  fuas  certis  gradibus  difcernere ,  id  mirifice  eamdem  robo1- 
ravit.  Ipfos  inter  veteres  aliqui  exfliterunt ,  quibus  fefe  hinc  expedire  non  li¬ 
cuit:  id  quod  S.  Cyrilli  teflimonio  probabimus,  qui  contra  Julian.  Lib.  I.  de  Plato¬ 
ne  fic  fatur:  (*)  TtSuSfun»  ju s»  vpuf  fkmncw ,  «&«  tw?  5  'AfEij t  c» 


divina  Triade  fentcntiam  cognofeere  fas  erit  ?  Ne 
ipfe  quidem  hoc  dixerit  Cudworthus  ,  qui  toties 
confitetur  pofteriores  Platonicos,  quorum  facile 
princeps  Plotinus  eft,  cafto  Platonis  de  tribus  per- 
fenis  in  Deo  dogmati  vitium  obtulifie,  veritatem- 
que  a  Mofe  ad  Platonem  propagatam  inficetis  nu¬ 
gis  fuis  contaminafie.  At  fublata  Plotini  ex  hac 
demonft  ratione  au&oritate,  unde  tandem  conila- 
bit  nobis,  veram  Platonis  &  Pythagorae  doftrinam 
hactenus  explicatam  efie?  Quod  fi  forte  Plotbium 
ex  eorum  ordine  Platonicorum  exceperit  vir  egre- 
$us ,  quos  vera  Platonis  dogmata  concedit  inqui- 
equidem,  quibus  notis  difccrnantur,  qui 


Platonem  fcquuntur ,  &  qui  eumdem  deferUnt» 
quidve  argumento  fit,  nihil  in  magiftri  placita  ten- 
tafle  Plotinum ,  edoceri  velim.  Mihi  certe  Ti¬ 
maeum  Platonis  &  Plotini  de  tribus  principiis  archi- 
cis  Libellum  accurate  inter  fe  conferenti  tantum 
interelTe  diferiminis  inter  utriusque  do&rinam  vi- 
fum  fuit,  quantum  inter  Ariftotelis  forte  ac  Plato¬ 
nis  dogmata  numquam  exllitit.  Cujus  diferiminis 
qui  fpecimen  defiderant,  quae  de  duplici  anima, 
quam  mundo  Plotinus  tribuit ,  &  de  cauffis ,  quare 
Platonicorum  aliqui,  quos  inter  Plotinus ,  mun¬ 
dum  Deum  tertium ,  aliqui  vero  fecundum  appella¬ 
runt,  fupra  commentati  fumus,  confulant. 

Yy  y  yy  C S)  c™- 


Cap.  IV. 


£0<5  Convenientia  £5?  dif crepant  ia 

fr„  S\M?Z  k>  C<pfaw  ,  \km»kidw  n  d^Aous  ™s  xsamrw  ttrQirf.  Speculatus  certe 
non  usquequaque  omnia,  fed  eodem  modo ,  quo,  qui  Arium  ferantur,  dividit  &Juppontf, 
[ubjectas  £?  fubordinatas  inter  fe  fubfijlentias  inducens.  Alio  etiam  loco  pius  hicce 
do&or  hoc  nomine  objurgat  Platonicos ,  quod  tres  hypoftafes  luas  non  eodem , 
quo  ipfe ,  modo  o/xomxt  vocarent,  id  eft,  perfettiflime  dicerent  inter  fe  pares  « 
aequales  efle.  Verum  hofce  omnes  falli ,  fupra  jam  a  nobis  demonftratum  elt. 
Nihil  profefro  agunt  ,  qui  Platonem  &  Arium  colligare  ftudent  ,  quoniam  ipla 
difciplinae  utrius  ;ue  fundamenta  prorfus  diffident.  Arii  fcitum  de  filio  hoc  fuit: 
Erat,  quando  non  erat.  Idem  fecundam  hypoflafin  4£  ero  mlav  efle  fa6tam,  natura- 
que  mutabilem,  nec  periculo  peccandi  folutam,  fcifcebat.  Nihil  fimile  Plato , 
qui  feu  mentem  ipfa  natura  fua  immutabilem ,  &  fimul  aeternam  efle,  (g)  cen 
fuit.  Incerim  &  hoc  certum  largior  efle  ,  ne  illos  quidem  Platonicos ,  quorum 
maxima  eft  caftitas  &  fanitas,  cum  illis  componi  poffie  praeceptis,  quae  hodie 
coetus  Chriftianorum  complectuntur.  Qui  fecus  fentiunt,  &  ea,  quae  dc  dnu- 
militudine  trium  perfonarum  Plato  docuit,  Chriftianorum  haud  refragari  dogmati, 
docere  nos  conantur ,  illi  viderint  ,  ne  omnium  fapientum  judicio  res  apertas 
obfcurare,  veritatemque  manifeflam  corrumpere  ac  depravare  dicantur.  < 

Sed  nec  hoc  omittere  decet,  optimos  interdum  &  fapientiflimos  Platonis  di- 
fcipulos  vehementer  delirare,  quum  do&rinam  de  tribus  principiis  explicant» 
tamque  faepenumero  infeite  diflerere  ac  temere,  ut  fecum  ipfis  perfpicue  dimi¬ 
cent,  ac,  quae  antea  pofuerant,  evertant.  Videas  eos  nonnumquam  tam  valto 
g  immenfo  intervallo  fecundam  tertiamque  perfonam  divellere,  ut  non  tam  gra- 
datim  &  ordine  defeendere,  quam  a  fecunda  hypoflafi  ad  tertiam  praecipitare  vi¬ 
deantur.  Ipfe  Plotinus  ,  poflquam  de  mundi  anima,  quae  tertia  efl:  hypofta  jis , 
magnifice  ac  copiofe  difputaverat,  continuo  haec  fubjicit  :  ( *)  *0 putln  %  % 

ne#'  K  gto*  avdu  r  w^rMur  cxo7T?s,  Acl&v  ,  <st)>j<r«f  'd  uCd  rftuv ,  b  ><* 

jZj.  Conformis  quoque  huic  eft  noftra  anima.  Itaque  fi  quando  absque  adjunftis  eam 
conjideraveris "  puram  infpiciens  ,  invenies  profefio  ulem  ipfum  ( in  ea)  venerandum , 
quod  eft  anima.  Qua  ratione  idem  indu&us  efl  philofophus ,  ut  alio  in  loco  mun¬ 
di  animam  ^  a$w  ,  fororem  natu  majorem  ,  animorum  humanorum  ap¬ 

pellaret.  Verum  qui  de  femet  ipfis  tam  fplendide  fentiunt,  ut  non  vereantur  ani¬ 
mos  fuos  cum  mundi  anima  componere,  non  modo  nimis  aperte,  quanta  mentis 
laborent  infolentia  &  arrogantia,  declarant,  verum  etiam  tertiam  Trinitatis  W* 
hypoflafln  praeter  omnem  modum  deprimunt,  fic  ut  parum  abfit ,  quin  ea 
inter  res  creatas  referant.  Etenim  fi  nofter  animus  S/xc«S>jf  efl ,  feu  ejusdem  S 
neris  &  naturae ,  cujus  tertia  divinitatis  perfona  ,  fas  erit  omnino  ,  eamdeI 
7ci&  S^Vav  feu  paris  dignitatis  honoris  ducere,  quin  etiam,  ut  Chriftianorum 
utamur  vocabulo  ,  tuosm  noflros  animos  &  mundi  animum  cenfere.  Quo 
dem  nomine  Ariani  quondam  ,  tefle  Atbanafio ,  (f)  Chriftum  Servatorem  noftrLI^ 


(*)  Ennead.  v.  Lib.  I.  Cap.  2.  (p.  433-) 

(f)  Tom.  I.  p,  557.  (Libr.  dc  fententia  Dionyfii.  j 


( g)  Cenfuit ]  Lege,  quae  nos  fupra  copiofe 
dc  Arii  Platonismo  difputavimus :  contra  quae  Cy¬ 
ri///  hicce  locus  nihil  plane  poteft.  Neque  enim 
Cyrillus  cx  fcholis  Platonicorum  in  civitatem  Chri- 
ltianain  errores  fuos  afportafle  Ariim  tradit:  ne¬ 


que  omni  ex  parte  pares  Inter  fefe  fententiis 
Arium.  &  Flatonem  fignificat,  fed  qualemcuinQ 
tantum  utriusque  cognationem  indicat  : 
eodem  in  loco  non  obfcure  perhibet ,  fanctior 
&  meliorem  Ariana  do&rina  Platonicam  elle»  .  $ 


§•  3  6*  Trinitatis  Platonicae  £5?  ChriJUanae.  907 

e^shcnov  r  «vfytSiruv ,  ejusdem ,  c»/w  homines ,  naturae  efle ,  dixerunt.  Haec  vera 
ii  re£le  fefe  habeant ,  alterum  necefle  eft  verum  fic ,  aut  animam  mundi  genitam 
&  creatam ,  aut  noftros  animos  divinos  efle.  Ergo  anceps  hoc  in  loco  Platonicos 
periculum  urget.  Nam  aut  omnis  divina  ratio  illis  in  primam  includenda  eft  divinita¬ 
tis  hypoftafin :  quod  quidem  in  primis  abfurdum  &  a  rationibus  eorum  averfum  fo¬ 
ret:  quis  enim  homines  ferat  flatuentes,  principem  aeternamque  mentem  &  fa- 
pientiam  ,  quae  mundum  univerfum  condidit,  genitam  efle  &  creatam  naturam? 
aut  vero  alteram  tertiamque  hypoftafin  immenfo  disjungant  oportet  fpatio.  Hia 
enim  perfe&a  erit  mens  &  fapientia,  quae  totam  rerum  naturam  fabricata  eft; 
haec  vero  natu  tantum  major  omnium  humanorum  animorum  foror.  Mitto,  hanc 
familiam,  dum  tertiam  divinitatis  hypoftafin  tantopere  dejicit,  dum  eam  corpo¬ 
reo  huic  mundo  tam  ar£te  fociat,  ut  anima  tantum  ejus  informans  videatur ,  dum 
denique  mundi  animam  fororem  vocat  animorum  humanorum ,  fundamenta  de  in- 
duftria  &  initia  nefandae  illius  fuperftitionis  jacere ,  quam  adverfus  tot  Deos  res¬ 
que  ipfas  fa6las  &  creatas,  mundum  nempe,  Hellas ,  &  daemones,  fovent  &  alunt. 
Non  id  reticet  Plotinus,  cujus  haec  velim  expendi  verba:  (*)  A;*  3  k «Vp©* 

0s:f*  esi  $  *ja ©eos,  07i  ejui^vx ,  k,  tx  otspjt.  Propter  ipfam  (mundi 
animam)  hic  mundus  eft  Deus.  Sol  quoque  Deus  eft ,  quoniam  animatus  ,  Jtcllaeque 
fimiliter  omnes.  Poftea  addit:  Tlw  'j  Quis  odraw  £  aictyxtj  rp ©a:* 

CtVTUV  ilVXf.  NeceJJarium  vero  eft;,  animam  ipjam ,  quandoquidem  Diis ,  ut  Dii  Jint ,  caus- 
fa  eft  ,  antiquiorem  iis  Deum  exjiftere.  Itaque  huic  fi  nos  committamus  viae ,  tertia 
Trinitatis  Platonicae  hypoflafis,  quam  mundi  nominant  animam,  diva  veluti  fo¬ 
ror  erit  animorum  illorum,  qui  folem,  lunam,  &  ftellas  incolunt;  attamen  anti¬ 
quior,  quoniam  ,  ut  hae  animae  divae  fiant,  id  unice  mundi  animae  tribuendum 
eft.  In  quo  quidem  dogmate  mirabilis  eft  rerum  toto  genere  disjun&arum  confu- 
fio  &  perturbatio.  Mundi  anima  foror  dicitur  reliquorum  omnium  animorum,  & 
fimul  tamen  eadem  animis  omnibus  divinitatem  impertiri  perhibetur.  Atqui  foro- 
rium  illud  vinculum  &  naturalis  illa  cognatio,  qua  mundi  animam  &  reliquas  men¬ 
tes  copulant  Platonici ,  multo  citius  illam ,  quam  tertium  tamen  Deum  &  tertiam 
hypoftafin  nominant,  ad  res  detrudet  creatas  &  fa&as,  quam  ceteras  extollet  ani¬ 
mas  ,  &  in  Deorum  coeleftium  concilio  reponet.  Igitur  ,  quantum  illi  Platonis 
ftoL^o)  five  gradus,  quos  in  Deo  comminifcitur  ,  incommodi  &  portentorum  affe¬ 
rant,  perfpicuum  eft.  Tantis  enim  quum  perfonae  divinae  intervallis  fejun^un- 
tur,  poftremaque  divinitatis  hypoflafis  non  nifi  gradu  a  principe  rerum  crea¬ 
tarum  differre  dicitur,  id  agitur  unice,  ut  homines  ad  cultum  rerum  creatarum 
turpiflimamque  fuperftitionem  praecipites  delabantur.  Plotini  veftigia  cum  alias, 
tum  hac  in  cauffa  Porphyrius  accurate  legit.  Qua  re  fatturq  efle  opinor,  Ut  Con¬ 
flant  inus  ,  quod  Socrates  fcriptum  reliquit,  Arianos  Porpbyrianos  diceret,  non  quod 
exiflimaret,  eadem  plane  efle,  quae  de  tribus  perfonis  Arius  &  Porphyrius  praecia 

pV 

(*)  P.  483.  (Enncad.  V.  Lib.  I.  Cap.  2.  de  tribus  hypoftafibus.) 

Jus  inventorem ,  Platonem,  mentem  fuam  arbitra-  ro  omnino  veritatis  ignarus  fu!t:  quin  potius  exi- 
tur  occultius  propofuiHc,  nc  in  easdem,  in  quibus  ftimo,  eum  fenfurum  loquuturum  fuijje  re- 

Socrates  interierat  ,  infidias  incideret.  n>V  #<?>  -  nifi  forte  An\ti  Meliti  accufotionen 

ait,  iy><W  t',  ixr.e^  •  efaxi  4*  *»,  eV«  timuiffet.  Et  quid  verbis  opus  eilP  Ipfa  doftrlnae 

*?’  “*/«•«  Ti  £  ^  iPn  tuz*.  Arianae  &  Platonicae  natura  obdat,  ne  altera 

**  'A*ra  yp«<p/.r  *  Neque  ve-  norma  &  exemplum  alterius  videri  queat.  l 

Yyy  yy  a  W 


908 


Convenientia  £5?  difcrepantla 


Cap.  IV. 


«erent  fed  quod  utrique ,  diverfis  licet  freti  rationibus ,  viam  placitis  fuis  adplures 
Deos  colendos,  resque  creatas  divinis  honoribus  afficiendas  (h)  munirent.  Ver 
702 ut  quod  reseft,  fateamur,  haec  omnia  Plotinus  infcienter  tantum  &  incaute, 
multa  alia,  in  litteras  retnlit :  nec  enim  femper  bonus  homo- vigilat,  fed  inter  u 
fomno  incautus  opprimitur.  Quem  quod  fine  ulla  deliberatione  fequutus  e 
pbyrius ,  non  ita  pariter  fecit ,  ut  philofophum  decebat  facere.  Utnusque  °S  . 
ta  fi  diligentius  infpiciamus,  neutrum  fentiemus,  falvis  illis,  tam  abje&e  e 
hvpoftafi  divinitatis  potuifle  praecipere,  ut  cum  ceteras  eam  animis  creatis  ocia 
rent,  neque  tanto  intervallo  alteram  tertiamque  hypqftafin  fejungere  ac  feparare. 
Etenim  ipfe  Planus,  ubi  fibi  magis,  atque  rationi,  rehausell,  negat  perfpicue, 
tertiam  perfonam  illam  efle  animam ,  quae  hunc  orbem  concitet ,  verfet ,  &  animet, 
contra  celfiorem  eam  ede  animam  ,  difputat,  feu  Venerem  fupenor.em ,  omn 


(h)  Munirent ]  Conflant  ini  M.  cpiftola,  fcu 
cdiftum  potius,  quo  Atii  fedtatores  jubet  Porphy- 
rianos  appellari ,  legitur  apud  Socratem  Hiflor- 
ecclef.  Lib.  I.  Cap.  9.  p.  32.  &  in  Gelafii  AUis 
Concilii  Nicaeni  Lib.  II.  Cap.  36.  Tom.  \.  Con¬ 
ciliorum  p.  44 6.  ed.  Harduini.  Meminit  &  hu¬ 
jus  mandati  Athanaflus  in  Epijl.  ad  folitar.  vitam 
agentes  Tcm.  I.  Opp.  p.  844.  Rationem  cogno¬ 
minis  hujus  ipfa  haec  neminem  ignorare  patitur 
cpiftola.  Namque  Imperator  ideo  hanc  eis  mta- 
miae  notam  inurendam  efle  ^ignificat,  quod  l  or- 
phyrii  mores  fint  imitati:  T*  ptpi- 

rv.t  Tpoerjjyef»*».  QualcSVC- 

ro  Porphyrii  mores  intelligat,  in  praecedentious 
perfpicue  fignificat,  quibus  Porphyrium  libros ;  ad- 
verfus  religionem  Chriilianam  compofuiffb ,  idem- 
que  ad  exemplum  ejus  Arium  fecHTe ,  memorat. 
Igitur  propterea  ,  fi  hanc  fequamur  epiftolam , 
Arius  ejusque  le&atores  P orphyrianorum  adepti  funt 
nomen,  quod  veram  Chriftianorum  de  Deo  &  filj° 
pei  dottrinam ,  fine  qua  non  conflat  fibi  religio 
Chriftiana ,  feriptis  publicis  adorti  funt ,  haud  ali¬ 
ter  ac  Porpliyrius  univerfam  difciplinam  Chrillia- 
nam  peculiari  volumine  oppugnavit.  Probarunt 
hanc  rationem  generarim  viri  do&iflimi,  e  quibus 
honoris  caufla  Petrum  de  Marea  de  concordia  facer- 
dotii  ac  imperii  Lib.  II.  Cap.  10.  $•  10.  p •  1 3 7 - 
Jo.  Alb.  Fabricium  Biblioth.  Graecae  Lib.  \. 
Cap.  23.  p.  309.  &  Jo.  Clericum  Biblioth.  hiflor. 

univerf.  Tom.  X.  p.  '448.  nomino  :  quibus 
quippe  Porphyr-anus  idem  videtur  efle,  quod  ho- 
ftis  &  ofor  Chrifii  &  veritatis  a  Chriflo  traditae. 
SUfpicor,  aetate  illa,  qua  fummo  Porphyrii  odio 
flagrabant  Chriftiani,  vocabulum  hoc  convicii  & 
maledicti  loco  in  omnes  eos  comeftum  fuifle ,  de 
quorum  iniquiore  in  Chriflum  divinamque  ejus  di¬ 
fciplinam  voluntate  conflabat.  Non  longe  ab  hac 
fententia,  tametfi  aliter  paullo  mentem  fuam  ex¬ 
primat,  abeft  vir  doftiffimus,  Urb.  Goiofr.  Sibe- 
rus,  in  Epiftolis  ad  V.  C.  Jo.  Frid.  Thomae  de 
hoc  argumento  datis,  quibus  Por phy  nanos  ideo  di- 


ttos  efle  Arianos  putat,  quod  nihil  divini  in  Jefo 
Servatore  noftro,  non  fecus  ac  Porpliyrius,  agr,o- 
vilfent.  Omnem  enim  qui  Servatori  divinitatem 
fcitis  fuis  detrahit ,  is  idqm  eft,  qui  adverfarius  « 
inimicus  religionis  a  Chriflo  patefaSlac.  Exftan 
hac  epiftolae  in  Mlfcellaneis  Lipficnflbus ,  ante 
paucos  annos  a  viro  celeb.  Carolo  Frider.  BezoU i 
editis  ,  Tom.  I.  p.  310.  4 

Sed  non  fatisfecit  omnibus  ,  fimplex  licet  ac 
aperta,  epiftolaque  praeterea  ipfius  Imperatoris 
nixa  ,  cognominis  hujus  ratio.  Quaefivit  non  it 
pridem  vir  litteratiflimus ,  Jo.  Frid.  Thomae , 
vener.  Sibero  vocabuli  hujus  cauflas  &  origines1 
cui  quum  ita,  quemadmodum  paullo  ante  dixi» 
Siberus  refpondiflbt,.  ipfam  vir  doStiflimus  Epifl0' 
lae  Conflant  ini'  fidem  in  dubium  revocavit,  l-  c’ 
p.  315-  IIoc  ejus  fartum  pauci,  ut  opinor,  imf' 
tabuntur,  quum  &  nullum  in  hac  cpiftola  fraudis 
fignum  appareat,  &  Athanaflus ,  id  quodfupra  jam 
indicavi,  teftatus  eam  fit:  ut  omittam,  fuhlat* 
decreti  hujus  feu  epiftolae  aurtoritate ,  ad  fufp1' 
ciones  &  conjerturas  inccrtiirnnas  omnem  difpma* 
tionem  addurtum  iri,  reliquis  ausioribus  vetunis 
filentibus.  Equidem  in  tres  incidi  alias  de  nomi¬ 
nis  hujus  natalibus  fententias:  quas  breviter  enu¬ 
merabo  &  expendam,  ut,  num  illa  caufla,  quam 
Conflant  ini  fuppeditat  epiitola,  retinenda,  an  ve¬ 
ro  cum  cl.  viro  nova  fit  quaerenda  ,  appareat. 
Princeps- illa  eft,  quam  hic  rejicit  Cudworthus :  cu» 
cui  funt  dediti,  Arianos  ideo  opinantur  dirtos  eU» 
Porphyriar.os,  quod  Porphyrii  ac  Platonicorum0 
tribus  in  Deo  perfonis  dogma  in  religionem  Chr ' 
ftianam  intuliffent.  Acer  eft  in  hac  opinione  tuen¬ 
da  Chrifloph.  Sandius  in  Diff.  de  x«y»  feu  verbo» 
quam  Interpretationibus  paradoxis  quatuor  Luartfl 
liorum  fubjecit,  Amflelod.  1669.  in  2.  editi  £ 
p.  292.  &  in  Nucleo  Hifloriae  eccleflafl.  Lib. 
p.  171.  Tdeo ,  inquit  pofteriori  loco,  Csnftan 
nus  decrevit  Arianos  vocitandos  porphyrianos ,  qu 
Arius  &  Ariani  non  folum  cum  P°rphyriants’f 
omnibus  *sliis  Platonicis  £?  Platone  tpfo  ea? 


§  3 6.  Trinitatis  Platonicae  &  Cbri/lianae.  pop 

fecretam  corporea  contagione,  quae  cum  reliquas  omnes  animas,  tum  univerfum 
terrarum  orbem  conftruxerit.  Idem  antea  dudum  Plato  docuerat ,  qui  diferte 
liypoftafin  iftam  affirmat  vitam  omnem  infpirare ,  omnes  animas  condere,  do¬ 
minum  &  diftributorem  vitae  omnis  efle,  denique  omnium  illarum  rerum,  quae703 
cognatione  quadam  &  neceflitudine  mentes  humanas  contingunt , 

Mfifyt},  nullam  ei  fimilem  aut  parem  efle,  perhibet,  sTev  m*™.  Ex  quibus  intei- 
ligitur,  Platonem  ,  tametfl  aliis  de  cauflis  ftellas  multosque  Deos  invocaret,  num- 
quam  tamen  approbaturum  fuifle,  fi  vixiflet,  Plctini^  dogma  hoc,  animas  noftras 
ejusdem  efle  naturae,  generis  ac  indolis,  cujus  tertia  divinitatis  hypoftafis.  Con¬ 
tra  nil  dubito,  quin'  verbis  Davidis  mentem  fuam  fuiflet  enuntiaturus:  Ipfeeft, 
qui  ferit  nos  ,  non  vero  nosmctipfe:  nos  vero  fumus  populus  ejus ,  &  oves  pafcuae  (i) 


de  uno  Deo  &  verbo  &  Spiritu  SanSto  defenderent  do- 
Urinam.  E  re  fcilicet  hujus  hominis  erat,  ut  Pla¬ 
tonem  omnes  crederent  idem  ,  quod  antiquiflimi 
do&ores  Chriftiani ,  quos  Platonem  in  multis  pro- 
baffe  novimus  ,  de  divina  Triade  fenfifle.  Ve¬ 
ium  praeter  ea,  quae  Cupra  de  didlmilitudine  di- 
fciplinae  Arianae  ac  Platonicae  difputavimus,  duo 
funt,  quae  hanc  conjctturam  plane  conficiunt.  Pri¬ 
mum  ganumquam  auftoritate  Porphyrius  inter  Pla¬ 
tonicos  fuit,  ut  univerfa  fefta  Porphyriana  ex  ejus 
nomine  appellaretur ,  nec  quisquam  ,  quum  Plato¬ 
nicos  nominare  vellet,  Porphyrianorim  vocabu¬ 
lum  adhibuit.  Conjlantinus  ergo-,  fi  Arium  erro¬ 
rum  Platonicorum  arguere  voluifiet,  haud  dubie 
ab  hoc  abftinuiflet  cognomine,  atque  ab  ipfo  Pla¬ 
tone  hominem  appellaffet.  Deinde  tantum  aberat , 
ut  Conjlantinus  Platonem  impie  de  Deo  fenfifie  pu¬ 
taret,  ut  potius  ipforedtius  Ario  philofophum  hunc 
de  tribus  in  Deo  perfonis  docuitTe  fibi  perfuade- 
rct.  Vid.  Oratio  ejus  ad  coetum  fanftor.  Cap.  9. 
p.  576-  577-  Altera  Cernentia  ipfius  Cudwqrthi 
eft:  cui  Arius  ea  de  caulTa  Porphyrianus  videtur 
appellatus  eire,  quod,  non  fccus  atque  Porphy - 
rius ,  ad  multorum  Numinum  cultum  dogmate  Cuo 
homines  adducere  putaretur.  Huic  ego  fententiae 
idcirco  potiflimum  non  accedo ,  quod  latius  haec 
ratio  patet,  quam  fas  eft,  nec  ad  Colum  Porprhy- 
rium ,  fed  infinitos,  praeter  cum,  alios  pertinet 
Fuerit  nimirum  ncccffc  eft  Cingulare  aliquid  &  pro¬ 
prium  in  Porphyrio  ,  quod  commovit  Imperato¬ 
rem,  ut  ab  eonominatim,  non  vero  ab  aliis,  in¬ 
famandi  Arium  occafionem  fmnerct.  Homines  au¬ 
tem  ad  plures  Deos  colendos  incitare  ac  induce¬ 
re,  non  erat  unius  Porphyrii  crimen,  verum  cul¬ 
pa,  quam  cum  innumeris  aliis  &  tota  fefta  Plato¬ 
nica  communem  habebat.  Igitur  aequo  jure  Am- 
tnonianos ,  Piotinianos ,  Cel/ia  :os  Can  liant  inus  voca¬ 
re  potuifTet  Arianos,  fi,  hoc  fpcftalfet  unice  fiagi- 
tium;  ncc,  cur  figillatim  Porphyrii  nomen  ad  hanc 
familiam  notandam  adhibuerit,  ulla  patet  r^tio. 
Tertiam  non  ita  pridem  fententiam  excogitavit  Jo. 


Hermannus  ab  Elswich ,  qui  in  Notii  ad  Jo.  Launoji 
Librum  de  varia  fortuna  Arijlotelis  in  Acai.  Pari - 
fienfi  p.  158.  hanc  cx  eo  natam  efle  appellationem 
fibi  perfuadet,  quod  Arius  philofophia  Porphyrii  aJ 
confirmandos  errores  fuos  abuCus  fit.  Scilicet ,  in¬ 
quit,  Porphyrius  confcripjit  quinque  vocum  injlitu - 
tionem  ad  Chryfoarum,  qua  egregie  librum  Catego¬ 
riarum  illujlrat.  At  hac ,  quod  multis  vetujliorum 
confirmari  potejl  tefiimoniis ,  Ariani  abutebantur. 
Ab  ingenio  hanc  commendandam  efle  fententiam , 
arbitror,  non  autem  a  veritate.'  Librum  Porphy¬ 
rii,  quem  ad  Chryfoarum  fcripfit,  non  ignoro :  at 
quinam  veterum  hoc  in  primis  ex  libro  Arium  do¬ 
gmatis  fuis  confuluific  fcripferint ,  me  praeterit. 
Quod  fi  tamen  veterum  hac  de  re  teftimonia  exfta- 
rent,  incredibile  mihi  nihilominus  videretur,  ra¬ 
tionem  publici  convicii,  quod  in  omnium  volebat 
ore  verfari,  ab  Imperatore  duftam  efle  ex  libro, 
quem  nulli,  nili  doftores  &  philofophi,  noverant  i 
plebs  autem  &  multitudo  plane  ignorabat.  Arifio- 
t  elicum  citius  dixi  fiet  Arium  Conjlantinus ,  fi  Dia- 
lcfticae  infanum  ftudium  invidiofo  cognomine  quo¬ 
dam  homini  exprobrare  voluiffet:  namque  Ari  fla- 
telis  praeceptis  &  fubdlitatibus  logicis  nihil  %fi 
prius  fuifle,  multis  intelligitur  auftoribus.  Vid. 
Epiphanius  Haere/.  LXIX.  $.  69.  p.  79^  praC*. 
ftat,  nifi  totus  fallor,  in  ea,  quae  in  Confiantini 
exprella  eft  epiftoia,  ratione  acquiefcere,  quam» 
tiullis  ducibus  ,  ad  novas  divinationes  quaerendas 
properare. 

( i )  Ipfius  I  ( I. )  FaTfa  funt  omnino  &  pericul* 
plena ,  quae  de  ortu  animorum  noftrorum  ex  mun¬ 
di  anima  fuos  olim  docuere  Platonici.  Neque  ta¬ 
men  ,  li  modo  ceteroquin  fani  aliquid  &  praeclari 
praccepitrent ,  propter  hanc  fententiam  familiam 
hanc  furnmae  ac  intolerabilis  arrogantiae  infimula- 
rcm.  Eodem  enim  fere  errore  multi  tam  antiqui, 
quam  reccnciorcs  Chriftianorum  doftores,  iique 
non  male  meriti,  in,l?uti  fuerunt.  Sciunt,  qui 
mediocriter  tantum  in  veterum  monumentis  ver- 

Yyy  yy  3 


Cap.  IV. 


Pto  Jpokgla 

Tanta  vero  licet  undique  premant  Platonicorum  dogmata  incommoda  ,  nec 
quisquam  illis  fine  periculo  poflit  accedere ;  certus  tamen  fiim ,  Chrifiianum  t  it¬ 
ionis  fcitis  deditum  fine  moleflia  reperturum  efle,  quo  cum  ipfum  Platonem  ,  tum 
illos ,  qui  antiquioribus  temporibus  ceteris  cafiius  Platonis ^  &  Pythagorae  amplex 
funtVcita,  quodammodo  purget  &  ( k )  excufet.  Non  efle  primum,  dicet,  c11^ 
aliquis  magnopere  demiretur,  genus  hoc  parum  interdum  apte  ac  congruenter  1° 
quutum  eite  de  hoc  dogmate,  nonnumquam  a  fuis  praeceptis  defcifcere,  non  raro 
quoque  in  veritatem  ipfam  delinquere.  Caruifle  enim  eos  facris  litteris,  caruifle 
conciliorum  decretis  ac  legibus,  caruifle  certis  dodlrinae  formulis  ,  quarum  ope 
&  auxilio  in  tanta,  quae  myfterium  hoc  obfidet,  caligine  gradum  firmarent,  fef' 
monemque  fic  temperare  difcerent,  ne  aliquis  difcordiae  ac  diflenfiom  locus  pate 
ret:  libere  homines  &  auda&er  philofophatos  efle,  neque  pertimuifle,  ne  pecca 
rent,  fi  ingenii  fui  didlatis  &  opinionibus  unice  morem  gererent.  E  contrario 
multo  majorem  hoc  facere  mirabilitatem,  quod,  quum  diu  ante  natum  Servatore^ 
non  pauci  eorum  vixerint,  tam  fcite  tamen  &  nervofe  dogma  tam  ab  fi  rufum 
704reconditum  expoluerint,  ut  a  Chriftiana  veritate ,  quam  deinceps  Deus  plane  p£ 


fati  funt,  multos  effe  in  antiquis  ecclefiae  dolori¬ 
bus,  qui  nihil  dubitarunt  decernere, 

Effe  nobis  partem  divinae  mentis  &  haujius 

Aether  eos, 

ut  Virgilii  verbis  utar  Georg.  Lib.  IV.  vf.  220. 
animosque  noftros  divinae  eflentiae  particulas 
dixerunt.  Vid.  La&antius  Injlit.  divinar.  Lib.  II. 
Cap.  12.  p.  239.  Lib.  VII.  Cap.  5.  &  Cap.  10. 
p.  794.  &  824.  Arnobius  Lib.  II.  adv.  gentes 
p .  6 7.  Synejius  Ep.  CV.  p.  248.  Opp.  Ne  quid 
nunc  de  tota  fere  MyJUcorum  turba  dicam  ,  quae 
hoc  dogmate  vix  aliquid  fanftius  habet.  Vid.  P  e- 
tri  Poirct  Oeconomie  divine  Tom.  I.  Cap.  10. 
§.  24.  p.  277.  Hos  omnes  non  ideo  in  hunc  in- 
cidiflfe  errorem ,  arbitror ,  quod  ingenti  laborarent 
fuperbia,  fed  opinionum,  quibus  fefe  temere  ad¬ 
dixerant,  vi  ac  impetu  plerosque  abreptos  efle, 
ut  ad  hoc  faxum  adhaerefeerent ,  mihi  perfuadeo. 
( II. )  Quae  ad  excufandum  Plotinum  cum  Porphy¬ 
rio  ,  &  extenuandum  eorum  errorem  de  animorum 
origine  Cudworthus  affert,  minus,  quam  putavit, 
virtutis  habent.  Quamvis  enim  duplicem  com- 
xnenti  (int  hi  philofophi  mundi  animam  ,  munda¬ 
nam  alteram,  alteram  fupramundanam ,  animosque 
hominum  cx  mundana  proprie  anima  eduxerint; 
tam  arfie  tamen  &  adftricte  duos  hofce  mundi  ani¬ 
mos  inter  fc  colligarunt,  ut,  quod  unum  tan¬ 
git,  id  alterum  quoque  tangat  atque  feriat  ,  ne- 
ceffe  fit. 

(ile)  Excufet  1  Hac  fub  Chriftiani  Platonici  per- 
fona  ipfum  dottilfimuin  Cudworthttm  latere ,  atque 
fua?  proponere  fcntentias  ,#  cum  ab  aliis  dudutn  cil 
animadverfum  ,  tum  res  ipfa  &  aetatis  illius  ratio¬ 
ne»  declarant.  Vigebat  tum  temporis  in  academia 


Cantabrigienfi  philofophiae  Platonicae  ftudiutn» 
cui  &  pleriquc  Theologi ,  qui  vivebant  in  ea’ 
Witchcotus ,  Wilkinfius  ,  Henr.  Morus  , 
voorthus ,  Worthingthmus ,  praeter  modum  erant 
dediti.  Vid.  Gilb.  Burneti  Hijlory  of  his  oV>* 
Time  Liv.  II.  ad  A.  1661.  p .  186.  187- 
met  igitur  Cudworthus  Cbriftianus  erat  Plat°' 
nicus ,  remque  non  tam  alienam ,  quam  fuam ,  h0*- 
in  loco  curat.  Veium  alii  cx  Anglorum  TheolO' 
gis,  nec,  ut  puto,  fine  omni  cauffa,  hunc  Plat°' 
nicae  fe&ae  immoderatum  amorem ,  ex  quo 
multi  nafcerentur  errores,  verebantur,  improba 
bant  &  publice  reprehendebant.  Vid.  Sam.  Parl 
keri  Impartial  cenfure  of  the  Platon.  Philofop'1* 
Oxon.  1666.  4.  Spero,  plura  hac  de  re,  qL,a 
muitum  confert  ad  fententias  Cudworthi  &  aliorum 
Theologorum  Anglorum  aetatis  illius  dijudican¬ 
das,  in  Praefatione  di&um  iri.  Ceterum  in  h3 
comparatione  Trinitatis  Platonicae  &  Chriffian3 
quum  ea  pro  certis  affumat  vir  egregius,  quae  aU' 
huc  dc  indole  ac  natura  Triadis  Platonicae  difle* 
ruit ,  aequum  erit  ad  ea  nonnumquam  refpme' 
re,  quae  nos  ad  eorum  fragilitatem  offendendam 


hinc  &  inde  monuimus. 

(/)  Habendum ]  Vereor,  ne  hoc  multi  gravem 
injuriam  Nicaenis  Patribus  illatam  interpretatur 
fint.  Mihi  fatis  erit  dixiffe,  incauto  haec  & llT1' 
prudenti  docliflhno  viro  excidiffe  videri.  Fateor» 
nec  vocabulum  Oxo? in  Nicaena  fidei  f°r,nUJ>} 
exftare,  nec  nomen  ©*«  verbis  ««  r  -  rnZyj* 
«yie»  additum  effe.  Lege  ipfum  Symbolum ,  ut 
Athanafio  exhibitum  eff  Epiftola  a.l  Jovi  anum 
file,  tom.  I.  Opp.  p.  247.  Ea  vero  de  cau 
ut  negem,  conffituiffe  Patres  Nicaenos,  sPirlc  . 
S  A’el  perfor.a n  vel  Deum  effe,  nullo  modo  a  1 
impetro.  Quod  antiftites  Nicaeni  Spiritum  S.  c\ 


§.  3 6-  Chrijliani  Platonici  91  r 

tefecic,  parum  longe  abefle  videantur,  quam  id,  quod  nonnumquam  reftam  viam 
atque  rationem  deleruerint.  Neque  enim  hoc  leve  efle ,  quod  divinam  naturam 
tribus  perfonis  concluferint ,  quod  ad  omnes  tres  hafce  perfonas  veram  divinita¬ 
tem  extenderint ,  quod  alteram  hypoftafin  hlyov ,  rationem  feu  verbum,  item  men¬ 
tem  five  v*v ,  nec;  non  filium  primae  perfonae  feu  patris  appellaverint ,  quod  eam- 
dem  alteram  hypoftafin  Squiv#*»  &.  oi'v n,  opificem  &  caujjam  totius  rerum  univerfi- 
tatis dixerint,  denique  quod  hanc  ipfam  iisdem  plane,  quibus  facrae  litterae ,  va- 
cabulis  imaginem,  figuram,  fimutacmn ,  fplendorem  ac  lucem  principis  perfonae  no¬ 
minaverint.  Illud  etiam  praeclarius  efle  contendet  Platonicus  nofter  ,  quem  in¬ 
ducimus,  Chriftianus ,  &  multo  magis  veneratione  dignum,  philofophos  verae 
Dei  cognitionis  ignaros  diu  ante  nati  Servatoris  tempora  tam  feliciter  magnum 
illud- &  abftrufum  de  tribus  in  Deo  perfonis  myflerium  aflequutos  efle,  ut  tres  con- 
jun&im  perfonas  principium  cauflamque  decernerent  efTe  totius  terrarum  orbis: 
ipfos  enim  antiflites  Nicaeae  coactos  eo  usque  non  progreflos  efle  ,  quippe  quos 
ne  confli tuifle  quidem  notum  fit,  Spiritum  fanftum  efle  hypoftafin,  multo  minus 
decrevifle  ,  pro  Deo  eum  efle  (/)  habendum. 

Hoc 


patre  filioque  conjunxerunt ,  quodque  in  Spiritum 
fandum  aeque  fuos  credere  voluerunt ,  ac  in  pa¬ 
trem  &  filium,  id  fatis,  nifi  me  fallunt  omnia, 
argumenti  eft,  pro hypofiafi  feu  perfona  Spiritum  S. 
ab  illis  habitum  effe.  Si  pater  &  filius  perfonae 
huic  concilio  vifae  funt,  quod  quidem  ndmo  vo¬ 
cat  in  dubium ,  idem  fenferit  oportet  de fipiritufian - 
do ,  quem  binis  hifce  perfonis  fociat.  Et  quae- 
nam ,  quaefo,  potcftas  foret  hujus  formulae:  cre¬ 
do  in  Spiritum  fandum,  fi  Spiritus  S.  non  perfona 
divina,  fed  notio  tantum  quaedam  aut  virtus  effet 
Dei?  Num  credibile  eft,  homines  non  prorfus 
hebetes  fuos  edocuiffe  ,  in  notione  quadam  aut 
perfc&ione  divina,  quae  ab  ipfa  Dei  natura  non 
differt,  firmam  effe  fiduciam  collocandam?  De  di¬ 
vinitate  Spiritus  S.  aliquanto  ,  fateor ,  obfcurius 
Nicaeni  pronuntiarunt;  fed  nec  tamen  omnino  ff- 
lucrunt.  Scio,  veterum  haud  paucos  a  nomine 
Deus  confulto  abftinuiffe,  quum  de  Spiritu  fando 
loquerentur,  id  quod  multis  exemplis  Dion.  Pe- 
tavius  Dogm.  theol.  Tom.  II.  Lib.  I.  de  Trini¬ 
tate  Cap.  14.  p.  63.  &  ex  purioris  ecclefiae  Theo¬ 
logis  Thom.  Ittigius  in  Opuficulis  variis  a  Chrift. 
Dudovici  Lipfi.  1714-  8.  editis  p.  415.  417.  often- 
derunt:  quorum  num  veftigia  Nicaeni  Patres  pre¬ 
mere  voluerint,  id  equidem  in*  medio  relinquo. 
Iloc  vero  fatis  meo  judicio  fidem  eorum  purgat, 
quod  nec  vocabulum  ©»i?  illi  profeftionis  fuae  par¬ 
ti  praemiferunt,  qua  in  Jefium  Chrijlum  credere 
jubent,  fed  fimpliciter  fcripferunt:  tC,  *<«  r  *>*  >w- 
pio*  ‘ht<r6*  Xpirlt,  tametfi  poftea  propter  Arianos, 
quorum-  in  primis  erroribus  occurrebant,  latius  de 
divinitate  filii  Dei  praecipiant.  Etenim  ex  eo  effi¬ 
citur,  quae  in  exordio  formulae  pofitafunt,  ver¬ 
ba,  wtCofdfi  *;’s  «»<*  ©te»,  ad  omnes  tres  perfonas 
pertinere ,  patrem ,  filium ,  &  Spiritum  fandum ,  an- 


tiftitesque  idcirco  deitatem  omnibus  tribus  per¬ 
fonis  communem  e(Te  ,  fatis  luculenter  fanxiffe. 
Verendum  certe  erat,  ne,  fi  nomen  0i«5  ad  fin- 
gulas  perfonas  repeterent,  nonnullis  non  tam  tres 
perfonas,  quam  tres  Deos  introducere  viderentur: 
at  Deum  femel  nominare,  &  tres  poftea  perfonas 
diftinguere,  id  vero  eft  aperte  profiteri,  quod  to¬ 
ties  veteres  recentioresque  rede  inculcant , 
elfe  Qua-» ,  unam  effe  naturam  divinam ,  at  rp««  i» 
f/.iS.  Qua-i  brtfiruf,  tres  in  una  natura  perfonas. 
Ilaec^cl  propter  eos  monitu  neccffaria  erant,  qui 
noftris  etiam  temporibus,  ut  erroribus  fuis  liber¬ 
tatem  comparent  ,  ad  concilium  Nicaenum  fine 
fine  provocant,  a  quo  nihil  certi  definitum  effe. 
temere  perhibent.  Ceterum  vetus  jam  haec  eft 
criminatio,  &  a  Macedonianis  dudum  aliisque  pro- 
pofita,  epifeopos  Nicaeae  coados  integrum  cuivis 
reliqui  ffe,  quemadmodum  de  Spiritu  S.  lcntire  vel¬ 
let.  Sed  &  reftitit  huic  accufationi  mature  dodo- 
rum  rede  fentientium  vigilantia.  Utrumque  5_y- 
nodica  Amphilochii  Iconienfis Epijlola  probat,  quam 
poft  Cudworthi  aetatem  in  lucem  produxit  Jo. 
Bapt.  Cotelerius  in  Monumentis  ecclefiae  Graecae 
Tom.  II.  p.  99-  &  Harduinus  in  Conciliorum 
Tom.  IX.  p.  798.  quoque  retulit:  ex  qua  verba 
quaedam  decerpemus ,  quibus  eorum  nonnulla  » 
quae  diximus,  confirmantur:  Zso-.y,^'*  0  inquit 
Amphilochius  apud  Cotelerium  p.  101.  r«'w*5r<* 

x»  KXTX  T9  XHVpjct  fyryi[*xr&-  •  ^  TXT»  rA*rUTt- 

foi  pii  xprUtr**.  T«r?  fjuii  rai  yt  rvnr*i  ***- 


•/iivc-KXtrt»  auri;<ni  x)  i  sr*f,'  ** 

7 >1  i  JtJetmucMet  '  arrtf  -.5 

K  *ii  r»  Zinuw  lpXypJu*Tia'*'  *  fe'*,TI  ST*** 

pet »  Tt*u  Quiri*  &ru<ruy,Tis  T»j  S-*1?  ‘rpix- 

A,  fJUt.Ti  n  T  U  r  rpia^ '  ,  fii  ? 

Kifivi  W* a*.  Ouum  eo  tempore  de  auaefisne  circa 
* 


<)\2  Jpologia  Chrijliani  Platonici .  Caf.  IV. 


Hoc  tamen  fi  quis  graviter  ferendum  efle  disputet ,  Platonicos  disparibus  in¬ 
tervallis  tres  fuas  fegregafle  perfonas ,  alteramque  perfonam  principi,  tertiam  fe- 
m  eundae  &  primae  fimul  fubjecifle,  ne  fic  quidem  Chriftiano,  Platonicis  fcitis  fa¬ 
venti  ,  deerit  ,  quod  refpondeat.  Tanto  plus  habere  fine  controverfia  dicet 
peccatum  hoc  excufationis  ,  quanto  certius  fit  ,  quotquot  tribus  poft  Cbrifiuvi 
natum  faeculis  floruerunt ,  Chriftianorum  do&ores  idem  omnes  uno  animo  fenfifle» 
Juflinum  Martyrem ,  Athenagoram  ,  Tatianum ,  Irenaeum ,  au&orem  Recognitionum » 
Tertullianum ,  Clementem  Alexandrinum ,  Origcnem ,  Gregor ium  Tbaumaturgum ,  Dionyy 
705 fium  Alexandrinum  ,  Lactantium ,  pluresque  (m)  alios.  Quorum  omnium  quum  ni; 
mis  moleftum  foret  producere  hoc  in  loco  teftimonia,  uno  Lattantii  loco  contenti 
erimus,  cujus  haec  verba  funt:  (*)  (»)  Et  pater  &  filius  Deus  eji :  fed  ille  qnafi 
exuberans  fons ,  A/V  tamquam  defluens  ex  eo  rivus :  ille  tamquam  fol ,  /j/c  tamquam  ra¬ 
dius  a  fole  porrettus.  ( o )  Aihanafium  quidem  non  ignotum  eft  adverfus  Ariano* 
decertantem,  veteris  ecclefiae  Chriftianae  au&oritatem  teftari,  &  inter  alia  Ori* 
genis  teflimonium  proferre.  Verum  quidquid  hujus  generis  ex  antiquis  laudat ,  i® 
aeternitati  quidem  &  divinitati  filii  Dei  probandae  conducit,  minime  vero  filium 
Dei  patri  efle  eo  usque  paretn  &  fimilem  demonflrat,  ut  nullo  plane  modo  &  ra' 
tione  minor  eo  fit  ac  inferior.  Diflimilitudinem  enim  qualemcumque  patris  & 
filii  tam  conftanter  inculcant  &  tradunt  omnes  antiquiores  do&ores,  ut  (p)  Pf 
tavio  nata  inde  fit  occafio  propenfioris  eos  erga  dogmata  Platonis  animi  arguendi» 
corruptacque  caftitatis  Chriftianae  difciplinae  in  hoc  de  Trinitate  dogmate  poftu- 
landi.  Viderit  vero  Petamus ,  quemadmodum  haec  confentanea  fint  reliquis,  pr.° 
quibus  pugnat ,  fcitisfuis,  nominatim his:  Traditionem  ecclefiae  normam  efle  fidei» 
&  :  Fieri  nullo  pa6lo  pofle,  ut  fpe&abilis  ecclefia  in  illis  errorem  admittat  do&rinac 
capitibus ,  fine  quibus  religionis  fundamentum  falvum  &  firmum  efle  nequit* 
Fateor  ego,  infignem  hanc  Chriftianorum  coetuum  per  tria  faecula  a  nato  Sct' 
vatore  concordiam  tantam  minime  rim  habere ,  ut ,  quae  facro  codici  contra*1* 
Platonici  docent ,  fanare  atque  erroris  culpa  liberare  valeat.  Hoc  unum  ut  md11 
concedatur,  pofco,  confentientia  tot  faecuiorum  fuffragia  gravitatem  erroris  qd°' 
dammodo  diminuere,  efficereque  apud  aequos  judices  pofle  ,  ut  homines,  qu°s 
nulla  lux  divina  &  patefactio  colluftrabat,  excufatius  deliquifle  videantur. 

Perget  etiam  Chriftianus  ille  Platonicus,  cujus  hic  perfonam  fumfimus,  in  Pla' 
tonicorum  peccatis  &  erroribus  diluendis.  Hoc  unum  familiae  huic  propofitun1 
fuiflfe,  disputabit,  quum  hypoftafes  divinas  ordine  ac  gradu  disjungeret,  ne  mtij' 
titudo  quaedam  exfifteret  Deorum  parium  prorfus  inter  fe  ac  aequalium.  $lC 
enim  perfuafum  eos  habuifle  ,  fumma  trium  perfonarum  aequalitate  introducta» 
conftquens  fore  ,  ut  totidem  Dii  putarentur  efle  pari  gloria,  virtute,  ac  majeftete 
praediti.  Quam  propter  cauflam  genus  hoc  non  majori  perfonas  fuas  fpatio  fe' 
junxifle,  quam  conlilium  hoc,  quod  modo  diximus,  perfpicue  &  fine  controverh* 


(*)  Jnftit  Lib.  IV.  C.  39.  (p.  514T 

Spiritum  S.  taceretur ,  ideo  nihil  amplius  addide¬ 
runt  (Nicaeni  Patres).  Verum  iis ,  qui  prudenter 
legerint  ,  fufficisns  1'idebitur  doctrina  de  Spiritu , 
quae  ea  in  fide  ( Symbolo  Nicaeno  )  continetur.  Do¬ 
cuerunt  enim,  ficut  credi  debet  in  patrem  &  filium, 
ita  etiam  credendum  efije  in  Spiritum,  nec  aliam 


quampiam  inducentes  in  divina  leataque  Trinrf  ^ 
naturam ,  neque  quidquam  de  Trinitate  refecantes 
illa  fidei  expofitione.  .  f 

( m )  /illos  J  Horum  omnium  teftimonia , 

Petavio  nihil  dicam,  dedita  opera  produxit 
ftravit  Georgius  Pullus  in  Defenfione  fidei  1  t 


§•  3  6.  Quonam  fenfu  "Platonis  Trinitas  aequalis  fif,  913 

requireret  *  commiflliram  ceterum  inter  eas  tam  ar&am  judicafle  ,cut 
nihil  plane  interjici  ac  interponi  inter  hypoftafes  poffe  praeciperent.  Nos,  cur 
perfettam  trium  in  divinitate  perfonarum  aequalitatem  tueamur ,  .  hac  ducimur 
maxime  ratione,  quod,  hac  aequalitate  demta  &  fublata,  intelligi  nullo  modo 
queat  quomodo  tres  omnes  perfonae  Deus  lint.  Divinitas  enim,  quoniam  omni¬ 
bus  abfoluta  numeris,  ipfaque  fumma  eft  perfe&io  ,  omnes  omnino  gradus  repu¬ 
diat  &  recufat.  E  contrario  Platonici ,  quamvis  tres  divinas  hypoftafes  contendant 
ea  ratione  inter  fe  effe  aptas  atque  nexas,  ut  dignitate  atque  gradu  diftent,  nullam 
tamen  earum  rebus  connumerari  creatis  permittunt,  verum  divinitatis,  feu  natu¬ 
rae  nec  faftae  nec  creatae  rationem  &  jura  vere  atque  proprie  ad  omnes  tres  per- 
tinere,  disputant.  Non  ignotum  eft  ,  quod  jam  antea  protulimus,  Porpbyrii  pro¬ 
nuntiatum  •  «m  resZr  <J smwrt»»  *  e*.K  *•»">  divmam  ejjintiam  ai  tres  per- 

Mas  em  porreCtam.  **  Quibusnam  vero  rebus  divinitatem  illam  ,  quam  tribus  efie 
volunt  perfonis  communem,  contineri  putent,  fi  quis  inftet  ac  interroget  primo 
quidem  perfeaiffimam  ad  e^referent  -tell^mmm; 

v/mne,  quoa  aciei  u  >  Aerernitatem  autem  habere,  id  lpfi  eft  non 

“™'vermar  «Whmtw.  .  'Quam, 
quam  fortaffis  haec  notio  fupcriori  illa  quoque  continetur  Poftremo  divinitatem 

affirmabunt  non  ede  Cingularem ,  verum  univerfalem  ,  «-  i  unum  &  omma, 

«unrmaounc  non  cuc  llllb-  V  ^  comnle&itur  rerum  umverfitatem  Quod 
feu  naturam  illam  quae  comprehendit  &  comp^  ^  ^  ;^ni. 

quidem  ejusmodi  eft ,  ut  idem  valeat  ac  ^  q  -fex  &  architeaus.  Jam  vero , 
tus,  qm  omnipotens,  qui  totius  fi tentiam  exponimus ,  fi  quid  praeterea  flt  ge- 

nc\aPnrdndtnka\\TdefinSuddLndum,  id  hocunum  1  Ce 

ipfa,  feu  ex  nulla  re  alia  genitam  efie,  rerumque  omnium  initium,  primam  origi¬ 
nem  ,  &  cauflam  praecipuam  efie.  Perficiamus ,  fi  P**5e.  ac.™  1°nL-  p'Pnitaus 
defcriptionem :  ftatuamus ,  virtutem  hanc  ,  quam  di.  ,  •  ut> 

quod  ex  fe  ipfo  non  fit  natum  ,  ftatim  ad  res  creatas  detrudi  &  amandari  debeat: 
quidnam  inde  confequetur?  Certe  hoc,  primam  & fundat n  d.vin.  ais  perfonam 
tam  apud  Platonicos,  quam  Chriftianos  naturas  efie  fafes  &  creatas,  non  vero 
Deum.  Secunda  enim  quoniam  ex  prima ,  tertia  vere i  ex  p: nmi a  &  fecunda  fimul , 
omne,  quod  eft,  atque  divinitatem ,  quam  habet,  accipit,  evidens  eft,  neutram 
rerum  omnium  unicam  efie  cauflam  &  principium  poffe.  Interim  omnes  m  hac 

me  Se&ione  IV.  quam  infcripfit:  de fulordinatume  nempe .  ^urbiw  Labantia  locoVto  di- 

fitii  ai  patre, n ,  ut  ad  fui  originem  ic  principium,  negem,  idem  adis  verbis  a  Laiantu  loco  mu  m 

p.  251 . /•  °PP-  Ifta  vero  effata  aneam  vim  ha-  ftum  elie.  Tnr,.  r  i  cius  feu  Et>i- 

beant  omnia,  quam  habere  putantur,  valde  du-  (•)  J.  InfPlce  \lhrhaer,rm  Ari<uum 

bium  eft,  longiorisque  deliberationis,  quam  hic  Jlolam  de  Synodi  Nicaenae  contra  i  J 
locus  patitur,  argumentum.  *  decretis ,  Tom.  I.  Opp.  p.  277-  .  c 

(n)  Et  pater]  Prima  verba  loci  hujus  ex  La-  (p)Petavio]  Vid.  Lib.  I-  _  theolo°iccr. 
Cantio  addutti  non  exftant  diferte  apud  eum,  haec  p.  20.  &  Cap.  4.  p.  24.  Tm*  1  •  *  (%)  S, 

Zzz  zz 


Quaenam  inaequalitas  Cap.  IV» 


funt  fententiV  Platonici ,  ea,  quae  aeterna  funt ,  quae  neceflario  exfiftunt,  quae 
finibus  carent,  quae  infinita  potentia  valent,  quae  rerum  naturam  condiderunt,  a 
naturis  omnibus  creatis  religiofiflime  coli,  divinisque  honoribus,  tamquam  Deum, 
adfici  debere.  Haec  igitur  divinitatis  eflentia,  quam  ad  omnes  tres  hypoftafe* 
aequabili  ratione  pertinere  cenfent  Platonici,  quum,  non  fecus  ac  omnes  reliquae 
effentiae,  nullam  omnino  divifionem  patiatur,  nihil  habent  praecepta  Platonico¬ 
rum,  quod  repugnet ,  quo  minus  tres  perfonae,  difpari  licet  gradu  fint  &  nume¬ 
ro  ,  prorfus  tamen  aequales  inter  fe  ac  pares  certo  fenfu  dicantur :  funt  enim 
omnes  proprie  &  aequaliter  Deus,  feu  nec  faftae  nec  creatae.  Ita  vero  dum  Pla¬ 
tonici  inter  iria»  &  «<n*  diftinguunt,  feu  inter  ipfam  divinitatis  efentiam  ejusque 

perfonas  &  hypoflafes,  primamque  naturae  divinae  hypoftafin  communem  decer¬ 
nunt  efle,  generalem  ac  univerlalem,  non  defunt  illis,  quibus  fefe  muniant,  refte 
Pendendum  ex  antiquis  dofrorum  fuffragia  &  au6loritates.  Sunt  in  illis,  quibus 
nulla  umquam  ob  corruptam  veritatem  macula  inufta  eft,  qui  pari  modo  in  divi¬ 
nitate  effentiam  &  hypoftafin  ita  difcrepare  fentiunt,  ut  to'  h^vov,  id,  quod  commu¬ 
ne  efi:  ac  generale,  diftat  ab  eo,  quod  ii  efi:,  feu  lingulare  &  unicuique 

rei  feparatim  conveniens.  Ex  multis  aliis  unum  fidemus  S.  Cyrillum ,  ( q )  cujus 
haec  funt  :  txi  2^po^e/ev  tv  rj  ii  aivptov,  7iuniw  y  fcunae  GTfff  ^ 

xsuifwnv  Effentiajeu  Jubftantia  divinitatis  non  aliter  ab  hypoftafi  differt ,  quam  ge- 
nus  aut  fpecies  differt  ab  individuo.  Ergo  horum  non  minus  ex  Chriftianis  do£lorum,- 
quam  Platonicorum ,  judicia  &  opiniones  hactenus  concordant ,  quod  utrique  effeti' 
tiam  feu  fubjlantiam  divinitatis  ,  cujus  omnes  tres  perfonae  funt  participes ,  non 
efle  Angularem ,  fed  univerfalem ,  fingulasque  praeterea  perfonas  propriam  fuam 
habere  effentiam ,  decernunt.  Quamobrem  haec  fi  modo  falva  maneat  partitio» 
707 quam  Patres  refte  fentientes  approbant,  inter  effentiam  feu  fubjlantiam  divinitati* 
&  Angulares  ejus  hypoflafes  ,  nec  ipfe  Plato  ,  neque  quisquam  ex  fanioribus  ejus 
difcipulis  Nicaenae  profeflioni ,  quae  filium  feu  verbum  b/uovatc* ,  id  efi:,  ejusdem 
effentiae  fubflantiae  elfe  ,  cujus  pater  eft,  credere  Chriftianos  jubet  ,  nomen’ 
luum  adfcribere  verebitur.  Quin  etiam  me  inferius  demonfhaturiim  efle  ,  ar- 
bitror,  ipfum  concilium  Nicaeae  coadlum,  quum  filium  ejusdem  efle,  cujus  pa- 
ter  eft,  effentiae  ac  fubftantiae  fanciret,  hoc  unum  fignificatum  voluifle,  filium- 
efle  Deum,  non  vero  naturam  conditam  aut  failam. 

Quod  germani  Platonici  omnes  tres  hypoflafes  unum  eHov  feu  unam  fatentur  di¬ 
vinitatem  efle,  id  novam,  credo,  illis  fuppeditabit  rationem,  quare  tres  divini- 


(?)  S.  Cyrillum]  Vereor,  ne  memoriae  Titio 
hic  lapfus  fit  vir  dottiffimus ,  atque  Cyrillum  no¬ 
minaverit,  quum  Theodoretus  nominandus  cflet. 
Namque  haec  verba  diferte  apud  Theodoretum 
Dialogo  I.  adv.  haerefest  qui  *A inferibi* 
tur  ,  exftant ,  non  longe  ab  exordio ,  Tom.  II. 
Opp.  p.  297 •  Peccari  tanto  facilius  in  hac  re  po¬ 
tuit,  quod  eadem  res,  aliis  licet  verbis,  nec  eo¬ 
dem  modo  a  Cyrillo  Alexandr.  traditur  Dialogo  I.  de 
Trinitate  p.  408-  Tom.  V.  Opp.  ed.  Auberti. 
Placide  quief«ant cineres  optimorum  virorum,  qui¬ 
bus  haec  diftinftio  accurata  &  commoda  olim  vifa 
fuit :  nec  enim  animum  veri  amantem  &  redii 
fuifle  in  illis  diffiteor.  At  mallem  tamen  ab  ejus¬ 


modi  fubtilitatibus  aut  abftinuifient  plane,  aut  fa^ 
tim  in  illis  explicandis  plus  cautionis  adhibuiflen  • 
Etenim,  non  ultimum  vel  ex  hac  &  ****? 

differentia  opinionis  fuac  praefidium  petunt,  fi 
Nicaenos  do&ores  unum  quidem  Deum  ,  veru 
genere  tantum  &  fpecie ,  non  autem  numero,  |dC 
tres  Deos  pares ,  profeffos  e(Te ,  pcrfuafum  nobis  c  - 
piunt.  Quicumque  certe  verborum  potius,  fiua^y 
fententiae,  quae  doftoribus  iftis  fuit,  rationem^ 
bi  ducunt  habendam  efle ,  illis  non  fine  fpecI®  n. 
licebit  argumentari  r  Inter  ^ 

tum  intereft ,  quantum  inter  genus  &  indtvt^mem 
Tria  igitur  in  Deo  erunt  individua  di¬ 

utium  genus  conjungit;  tresque  idcirco  ^  ^initatc- 


§.  $6. 


in  Chrijtiana  Trinitate  fit. 


9T  $ 


tatis  fuae  hypoftafes  ijuoxnw  feu  paris  fubjl antiae  &?  ejjentiae  appellare  nil  dubitabunt. 
Ut  Porphyrii  nunc  praetermittam,  quem  antea  protuli,  locum,  (0  Cyrilli  de  tri¬ 
bus  principiis  eorum  verba  hoc  fenfu  poffunt  accipi :  Mlxes  re^  r 

l  ©«»  vrfonxtiv  l%ye/frvj.  Usque  ad  tres  hypoftafes  ejjentiam  Dei  pertinere,  (Platonici) 
alleverant.  Id  eft:  Non  modo  concedunt,  quamlibet  trium  harum  perfonarum  elle 
Deum,  verum  etiam  negant,  eas  totidem  effe. diftindtos  &  feparatos  Deos,  ve¬ 
rum  omnes  unum  Deum ,  unam  conftituere  divinitatem.  Non  eft  quidem  ,  quod 
a  Platonicis  eamdem  fermonis  caftitatem  &  loquendi  prudentiam  requiramus, 
-quam  nos,  qui  Chriftum  audimus,  fervare  folemus.  Homines  erant  veritatis  igna¬ 
ri:  quare  tres  faepe  Deos,  primum,  fecundum ,  &  tertium  Deum  in  ore  habent. 
At  ubi  tamen  philofophorum  more  aut  accuratius  verba  faciunt ,  tres  perfonas 
unum  e  fle  ©aov  aut  unam  divinitatem  ,  ftatuunt.  Rationes,  cur  id  facerent,  has 
in  primis  fuiffe,  opinor.  Primo  tres  perfonas  aeterno  &  indiffolubili  vinculo  con¬ 
nexas  effe  rebantur,  quemadmodum  fplendorem  a  fole  nemo  unus  fecrevent.  Ddn- 
de  omnes  mutuo  in  femet  ipfis  exfiftere  credebant,  primam  effe  in  fecunda  ,  fe. 
eundam  viciffim  &  primam  in  tertia.  Poftremo  tres  omnes  perfonas  cOnjunchm  , 
quippe  qui  U&u»,  unam  eamdemque  virtutem  &  potentiam  ad  extra  habeant, 
ad  integritatem  divinitatis  perficiendam  pertinere  ftatuebant  Sicut  igitur  lo¬ 
cum  medium  ,  diftantiam  radiatam  &  mobilem  fphaerae  feu  globi  ambitum  ipfi 
fphaerae  dicere  licet  coejjentiales  effe:  ficut  radicem  arboris  ftirpem  &  ramos 
ipfi  coefTentiaks  effe  arbori,  quae  ex  his  tribus  perficitur  ,  affirmare  fas  eft:  ita 
etiam  ienfu  licet  longe  fublimiori  &  defaecato  ,  Platonicorum  tres  perfonae, 
M ,  divinitati  funt  illi  coejjentiales ,  quae  in  tota  eft  rerum  umver- 
fi  J  mvk  ©e/«.  Ipfe  Atbanafius  hanc  notionem  vocis  non  igno¬ 
ravit:’  ftatuit  enim ,  (*)  w  Ipoimx  m  $  apmtoi,  palmites  ex 

vite  effe,  eique  confubllantiales  haberi ,  atque  hac  hmilitudine  dogma  de  1  unita¬ 
te  (f)lluftrat.  Erraret  vero ,  fi  quis  fibi  perfuaderet ,  totam  Trirntatem  eo  mo¬ 
do  We  unam,  quo  modo  quaelibet  ejus  perfona  mfemet  ipfa  una  eft  Etenim 
hoc  fi  ita  fefe  haberet,  in  qualibet  etiam  perfona  Tria»  edet.  Similiter  idcirco 
Trinitatem  individuam  dici,  haud  putandum  eft,  ac  fi  tria  in  ea  non  ejlent  tria: 
ita  enim  qui  fentiret  ,  is  vero  myfterium  hoc  contemtiom  &  lrnlioni  omnium 
exponeret;  Propterea  nimirum  Trinitas  vocatur  individua,  quoniam  omnes  tres 
hypoftafes  ita  connexae  funt  inter  fe  ac  conjun&ae  mutuo,  ut,  quemadmodum 
radii  numquam  a  fole  fegregari  queunt ,  fic  nulli  prorfus  diffolutioni  inter  eas  lo- 


(*)  De  fententia  Dionyf.  p.  556.  T.  I.  Opp. 

vinitate  perfonae  non  fecus  different,  ac  Petrus > 
Paulus ,  Johannes ,  qui  tria  funt  individua,  quo¬ 
rum  unum  tamen  genus  eft ,  natura  nimirum  hu¬ 
mana.  Sed  haec  alias. 

)  Cyrilli ]  Lib.  VIII.  contra  Julian.  p- 

270. 

(O  Illujlrat  ]  Falfum  eft,  Athanajium  hanc 
a  vite  ductam  fimilitudinem  ad  illuftrandum  dogma 
de  tribus  in  Deo  perfonis  accommodare.  Difputat 
ibi  contra  Arianos  Athanafius ,  qui  filium  Dei  no¬ 
bis  e  fle  0  Ui6%<ria»  affeverabant,  utque  hoc  proba¬ 
rent,  di&um  Servatoris  noftri  Jok.  XV.  1.  tefta- 


bantur»  Eos  quo  refellat ,  contendit  locum  hunc 
Chrijli  ad  humanam  ejus  naturam,  non  ad  divi¬ 
nam,  pertinere,  noftramque  cum  Chrifio,  Serva¬ 
tore  noftro,  cognationem  quoad  corpus  indicare: 

«V*  TX  *>H/**I*  CfJjodtTiX  V  XUtTTi**  **," 

TKt'  XTUi  x)  v/Aifi  f*i  T«  rxuutl*  T*  *’*' 

pJi  Ttf  nupix.  Ut  palmites  ex  vite  J»nt  >  et<lue  cof' 
fubjlantiales  habentur ;  ita  &  nos  cognata  cim  a*- 
mino  corpora  fortiti  Jumus.  Non  ergo ‘Triadis  divi¬ 
nae  naturam  &  indolem ,  fed  rationem  cognationis , 
qua  noftra  corpora  Chrijhdtn  contingunt ,  hac  com¬ 
paratione  explicat  Athanaf us. 

Zzz  zz  1  ^ 


pi  6  Inaequalitas  Cap.  IV. 

cus  fit,  fed  reapfe  unum  omnes  Deum  conftituant.  Quocirca,  licet  in  Platonis 
Trinitate,  uti  vulgo  quidem  explicatur,  certis  perfonae  diftent  gradibus,  neque 
pares  inter  fe  omnino  fint;  haecce  tamen  perfonarum  disjunctio  intra  ipfam  tan¬ 
tum  concipitur  efle  divinitatem,  tumque  demum  intelligitur ,  quum  perfonae  in¬ 
ter  fefe  contenduntur  &  comparantur.  Sed  ad  extra ,  ut  ajunt,  aut,  fi  ad  nos 
perfonae  divinae  referantur,  omnes  unus  funt  idemque  Deus,  nec  nifi  conjunCtim 
aliquid  faciunt  &  peragunt.  Qua  quidem  ratione  omnis  inter  eas  tollitur  difcre- 
pantia,  quum,  quodcumque  unum  in  fe  idemque  eft,  in  eo  omnis  differentia  & 
disjunCtio  ceffet  prorfus,  necefle  fit. 

708  Ne  fic  quidem  definet  Chriftianus  ille  Platoni  deditus,  quem  loqui  facimus,  fe<l 
hoc  etiam,  ut  honori  magiftri  fui  confulat,  urgebit:  Ipfa  Chriftianorum  de  Deo 
praecepta  efflagitare  ac  requirere  ,  ut  perfonae  Trinitatis  certa  ratione  disjungan¬ 
tur,  alteraque  fupra  aut  infra  alteram,  quando  contenduntur  inter  fe,  collocetur: 
neque  folum  diferimen  quoddam  m £ta*  feu  ordinis ,  verum  etiam  feti 

dignitatis,  inter  eas,  nili  fecum  iplis  confliClari  velint,  Chriltianis  concedendum 
elfe.  Certum  enim  primo  effe ,  naturam  ,  quae  nulli  ortum  fuum  debet ,  nec 
aliunde  ulla  ratione  profeCta  eft,  illa  nacura  praeftantiorem  &  excellentiorem  elfe, 
quae,  quidquid  habet  divinitatis,  ex  alia  eft  adepta.  Jam  vero  alteram  perfo- 
nam  ex  prima,  tertiam  ex  prima  fimul  &  fecunda  totam  accipere  divinitatem 
fuam,  controverfia  vacare.  Deinde  omnes  licet  perfonae  ad  extra,  ut  loquuntur, 
aequali  gaudeant  virtute  ac  potentia;  in  ipfa  tamen  divinitate,  feu,  ut  ajunt, 
ad  intra  non  elfe  parem  omnium  perfonarum  poteftatem  :  nec  enim  filium  pa¬ 
trem  pofle  generare,  neque  Spiritui  S.  integrum  elfe,  aut  patrem  ex  fefe  pro¬ 
creare,  aut  filium:  ex  quo  planum  &  perfpicuum  evadat,  neque  alteram  neque 

ter- 


(t)  Macrobius  ]  Lib.  I.  in  fomntum  Scipionis 
Cap .  17.  p-  87. 

(^)  Exponi  ]  Di&a  veterum  do&orum,  qui 
hoc  Servatoris  noftri  pronuntiatum  ad  divinam  ejus 
naturam  referre  non  funt  veriti ,  collegere  Dion. 
Petavius  Dogrn.  theol.  Tom.  II.  Lib.  II.  de  Tri- 
nit.  Cap.  2.  p.  70.  j.  Sam.  Clarckius  Libro  cele¬ 
berrimo:  The  Scripture  ■  do&rine  of  the  Trinity 
p •  141.  Mich.  Lequien  Notis  ad  Damafceni  Libr.  I. 
de  orthodoxa  fide  p.  136.  Eorum  locos,  qui  hu¬ 
manae  naturae  rationem  habuifle  Chrifium,  haec 
dicentem  ,  opinantur ,  idem  defignavit  Petavius 
i-  c.  g.  n.  p.  73.  [Vid.  IVolle  Hermeneutica 
N.  T.  p.  163./.]  Neutram  ego  probandam  du¬ 
co  explicationem.  Nam,  ut  praetermittam  alia, 
manifeftum  eft ,  de  tota  perfona  fua  hic  Servato¬ 
rem  noftrum  loqui,  haud  vero  alteram  naturam 
ab  altera  diftrahere.  Quamquam,  ut,  quod  res 
eft ,  dicam ,  plerique  antiquorum  interpretum ,  qui 
ad  humanam  naturam  verba  Clirifti  accommoda¬ 
runt,  non  tam  dilute  fenfifle  videntur,  quemad¬ 
modum  eos  Cudwrthux  fenfifle  putat,  ut  huma¬ 
nam  naturam  cum  divina  fimpliciter  &  abfolute  hic 
comparatam  efle  putarent,  fed  cenfuifle,  filium 
Dei  propter  aflumtam  humanam  naturam  minorem 
.patre ,  utpote  qui  humanam  camem  haud  induit , 


diftum  efle.  Vid.  quae  fio.  Cafp.  Suicerus  colle¬ 
git  Thefauri  ecclef.  Tom.  II.  p.  1368.  Sed  nec 
intra-  binas  hafce  enarrationes ,  quod  vir  doftifli- 
mus  exiftimafle  videtur,  eorum  cura  conftitit,  qui 
de  fenfu  hujus  ditti  inveniendo  folliciti  fuerunt- 
Plures  jam  interpretationes  veterum  Photius  enu¬ 
meravit  Epifiolar.  CCXXVI.  p.  262.  qui  novam 
ipfemet  ac  plane  Angularem  invenit,  Chriftumapo 
non  ex  veritate,  fed  ex  mente  ac  fententia  difei' 
pulorum  fuorum ,  multis  tum  temporis  adhuc  erro¬ 
ribus  imbutorum ,  loquutum  efle,  fufpicatur.  Re' 
centiorum  quorumdam  cogitata,  quorum  pleraque 
verbis  tamen  diffident  potius  ,  quam  fententiis» 
praetereo.  Satis  erit,  unius  Frid.  Adolphi  LampiU 
recentiffimi  ac  pereruditi  interpretis,  meminifte» 
qui  de  ea  officii  Chrifii  mediatorii  parte ,  qua  defu n* 
Eius  efi ,  antequam  ad  dextram  patris  exaltaretur , 
verba  fuadet  accipienda  efle,  Comm.  in  Joh&n1u 
Tom.  II.  p.  191.  Equidem  minus  difficultatum 
viros  egregios  in  hoc  loco  reperturos,  citiusqu® 
Arianos  &  alios  eo  abutentes  reprefluros  fu‘s' 
fe,  arbitror,  nifi  extra  feriein  &  contextum  °ra~ 
tionis  eum  confiderare,  quam  cum  verbis  pracce* 
dentibus  conferre  ac  copulare  maluiflent. 
rat  Servator:  difceffum  fuum  ex  his  terris  ad  pa¬ 
trem  coeieftein  gaudii  potius  &  laetitiae,  quam 


§  3«. 


Trinitatis  Chriflianae. 


9 1? 


tertiam  perfonam  cauffam  efTe  omnino  rerum  omnium ,  fed  tantum  primam.  Id 
fpe&avit  haud  dubie  (f)  Macrobius ,  quum  principem  trium  hypoftafeon,  ex  qua 
reliquae  manarunt ,  omni  potent  ijftmum  Deum  falutaret.  Alteram  nempe  tertiamque 
hypoftafin  ,  &  4^VX^  >  hoc  ip^0  vocabulo  largitur  omnipotentes  etiam  effe :  at 

negat,  ffin  ipfa  hypoftafes  divinitate  comparentur  inter  fe,  aeque  omnes  per¬ 
fera  valere  potentia  ,  tametfi  extra  divinitatem  ,  &  ratione  noftrum  habita , 
omnium  perfonarum  eadem  omnino  fit  vis,  potentia,  &  majeftas.  Plntini  non  alia 
efl  fententia,  cujus  haec  verba  funt:  (*)  -E/  nA etov  t o  irpum,  ^  luvxfxi;  tj 
7»  ,  mxvjajv  r  ovjuv  tiiwxramjov  i'\xt ,  x.  t.  a.  Si  primum  eft  pcrfeftum  &  omnium 
ferfed  ijftmum  primaque  poteftas ,  oportet  efte  rerum  omnium  potenti jfvnum  ,  ceterasque  po¬ 
tentias ,  quatenus  pojfunt  illud  pro  viribus  imitari. 

His  etiam  majus  aliquid  audebit  Platonicus  nofter  Chriftianus,  ac  in  ipfis  con¬ 
tendet  facris  litteris  non  pauca  legi  pailim  di&a ,  quae  tam  ordine  ,  quam  gradu 
divinitatis  perfonas  differre,  docere  videantur.  Horum  dictorum  nullum  fere  no¬ 
tius  eft  ,  quam  id,  quod  ab  ipfo  Servatore  noftro  profedtum  eft  :  Pater  major  me 
eft.  Quod  qui  de  humana  Cbrifti  natura  judicant  accipiendum  effe,  non  nimis 
accurate  rem  videntur  expendere.  Quid  enim  ,  quaefo ,  in  hoc  mirabile  ac  fin- 
gulare  eft ,  Deum  aeternum,  mundi  totius  fabricatorem ,  mortali  homine,  ex  mu¬ 
liere  procreato ,  meliorem  ac  praeftantiorem  effe?  Qua  de  re  nonnulli  do&orum 
Chriftianorum  ,  quos  nemo  ceteroquin  perverfae  doctrinae  ignominia  notavit , 
ipfe  S.  Athanafius ,  S.  Baftlius  ,  S.  Gregorius  Nazianzenus ,  &  S.  Chryfoft ornus ,  &, 
praeter  hos,  Latinorum  aliqui,  oraculum  hoc  non  de  humana,  fed  de  divina 
Jefu  Cbrifti  natura  volunt  (u)  exponi.  Quorum  auctoritatibus  ipfe  impulfus  eft 
Pctavius  ( f )  ut  profeffionem  fidei ,  quae  Atbanafto  attribuitur  ,  declarans  ,  fic 

fcri- 

(*)  P.  517.  (Libro,  quomodo,  quod  eft  poft  primum,  fiat  a  primo,  Ennead.  V.  Lib.  IV.  C.  1.) 

(t)  De  Trinit.  p.  8(33- 


doloris  &  lacrymarum  ,  argumentum  amicis  fuis 
fore,  fi  vero  fe  amore  complecterentur:  atque 
hujus  moniti  hanc  ftatim  fubjirit  rationem :  «n  S 
p*  p*  *V«.  Cauffam  igitur  haec  verba 
eontinent ,  quare  Chriflo  abitus  'ex  his  terris  a 
fuis  gratulandus  fit.  Judices  vero  velim  omnes 
effe ,  qui  re&a  valent  ratione ,  an  haec  cauffa  pos- 
ht  effe  alia,  quam  ftatus  miferi  atque  aerumnofi 
in  ftatum  longe  gloriofiorem  atque  feliciorem  mu¬ 
tatio.  Ergo  hoc  fibi  unice  velle  fitoftiffimum  Ser¬ 
vatorem  ,  certus  fum  :  Non  efl,  cur  aegre  meam  ad 
patrem  profectionem  feratis:  pater  enim  in  longe 
majori  gloria  felicitate  conjlitutus  efl ,  atque  egb 
nunc  fum  ;  cujus  ego  gloriae  paternae ,  hinc  abla¬ 
tus,  compos  ac  particeps  ero.  Neque  verbum 
p»»  hanc  interpretationem  repudiat.  Nam  qui  vel 
leviter  Graecis  litteris  tintti  funt,  illi  non  igno¬ 
rant,  verbum  hoc,  fi  translate  adhibeatur,  non 
modo  praeftanciam  naturae  aut  dignitatis  ,  fed 
■etiam  gloriae ,  fplendoris ,  &  felicitatis  indicare 
poffe.  Video,  Petavium  lcc.  cit.  §.  12.  p.  73.  74. 
Principes  fententiae  hujus  Calvinum  &  Bezam  fa- 
Kere'  fed  is  ipfe  tamen  aut  male  horum  virorum 


opinionem  cxprcfllt ,  aut  ftudio  haereticos ,  quos- 
vocat,  reprehendendi  turpiter  fefe  abduci  paffus 
eft,  quum  feriberet,  recidere  hanc  explicationem 
in  eam  veterum  dottorum  opinionem ,  qui  diftum 
Chrifti  de  humana  ejus  natura  rati  funt  accipien¬ 
dum  effe.  Multum  certe  diferiminis  intereff  inter 
eos,  qui  Chriflum  patre  minorem  effe  fcifcunt, 
refpeftu  ad  humanam  ejus  naturam  habito,  &.  eos, 
qui  patrem  ideo  majorem  Chriflo  vocari  affeverant, 
quia  pater  tum  temporis  Servatore  noftro  gloria  & 
felicitate  fuperior  erat.  Ex.noftrts  vir  clar.  Henr. 
Bened.  Starekius  in  notis  felettis  ad  difficiliora  N 
T.  loca ,  Lipflae ,  1724.  4.  editis,  p.  IOn.  tefte 
Jo.  Chrifloph:  Wolflo  in  Curis  philol.  al  X- 
'p.  946.  ab  hac  opinione  non  alienus  eft.  Quam' 
quam  tanr  facilis  &  plana  haec  eft  expofitio,  ut 
multos  effe  nil  dubitem,  quibus  ea  in  mentem  ve¬ 
nerit:  quorum  nunc*  congerere  fuffragia  tempus 
prohibet.  Igitur  de  reliquarum  loci  hujus  expli¬ 
cationum  dignitate  qui  jcidipare  volent,  illi  hoc 
regulae  inftar  adfcifcant:  Quaecumque  enarratio 
cauffam  reddit  aut  nullam,  aut  infirmam,  quare 
Chriflo  reditus  in  coelum  gratulandus  fir,  ea  reptv- 
Z2ZZZ3  dUrL 


Inaequalitas  Cap.  IV. 

fcriberet:  Pater  major  filio,  rite  catholice  pronuntiatus  ejl  a  picrisque  veterum, 
origine  prior  fine  reprehenfione  dici  j olet .  Ex  quo  deinceps  efficit ,  veram  profeflio- 
nis  Athanafianae  hanc  efle  fententiam ,  nullam  divinitatis  perfonam  altera  mino¬ 
rem  aut  majorem  efle,  fi  ipfam  intueamur,  quae univerfis  communis  eft,  divinitatis 
eflentiam :  qtiia  vera  deitas  in  nullo  effe  aut  minor  aut  major  potefl :  id  tamen  non  im¬ 
pedire,  quo  minus  aliquid  inter  eas  differentiae  fit,  ut  alia  fit  notio  verbi:  at 
Deus,  alia  formulae:  haec  perfona.  Non  me  fugit,  efle  in  antiquis  dottoribus, 
qui  hanc  perfonarum  diflimilitudinem  latius  patere  nolint ,  quam  perfonarum  pa‘ 
tent ,  quae  vocantur ,  relationes ,  patris  nimirum  generatio ,  filii  ex  patre  procrea- 
tio ,  Spiritus  Sanfti  ex  patre  &  filio  proceflus ,  in  reliquis  vero  perfe&am  elie 
omnium  fimilitudinem ,  exiftiment.  Verum  multi  tamen  ampliorem  faciunt  hanc 
7oj>disjun6tionem  perfonarum  :  in  quibus  ( x )  Hilarius ,  qui  acriter  alioquin  oppugna 
Arianos,  Libro  de  Synodis  his  verbis  utitur :  Si  quis  unum  dicens  Deum,  Chrijtum  au- 
tem  Deum,  ante  faecula  filium  Dei,  ohfequutum  patri  in  creatione  omnium ,  non  confite¬ 
tur  anathema  fit.  Addit  poftea:  Non  exaequamus  vel  conformamus  filium  patri ,  J& 
fubjeStm  intelligimus.  Quid?  quod  ipfe  Athanafius,  quem  unum  famoris  hoc  m 
capite  do&rinae  flatorem  &  vindicem  efle  ,  vulgo  fentiunt ,  dum  patrem  totic 
cum  fole  feu  lumine  confert,  filium  cum  fplendore  feu  fulgore  m' 

primariae  ,  quam  comparationem  non  modo  concilium  Nicaenum,  verum  iple  . 
cer  codex  approbat,  latis  ea  re  indicat,  alteram  perfonam  certa  ratione  princip 
fubje&am,  eaque  inferiorem  efle.  Et  quid  ,  quaefo,  idem  fibi  vult  aliud,  qunn 
tres  divinitatis  perfonas  negat  trium  indar  principiorum  fpe&andas ,  aut  cum  tr 
bus  folibus  comparandas  efle,  verum  non  aliter  eas  fefe  habere  affirmat,  qua 
fol,  fplendor  folis,  luxque  inde  orta  &  derivata:  (*)  0»$  fi  tfHf 


(♦)  Contra  Arian.  Orat.  IV.  p.  467.  (T.  I.  Opp.) 


diari  debet.  Ad  quam  normam  fi  Arianorum ,  aut 
ipfa  veterum  dottorum ,  cui  pretii  nonnihil  hic  fta- 
tuit  Cudworthus,  fententia  expendatur,  confeftim 
utriusque  apparebit  levitas.  Quaenam  enim  haec 
foret  ratiocinatio  :  Gaudete  de  meo  ad  patrem 
abitu;  nam  ego  patre  natura,  gradu,  ordine,  dig¬ 
nitate  multo  fum  inferior?  Valeat  Platonicus  ille 
Cbriftianus,  qui  hic  loqui  fingitur,  fi  praeter  hoc 
diftum ,  ex  facris  litteris  ad  confirmandam  opinio¬ 
nem  fuam  nihil  afferre  queat. 

(x)  Hilarius ]  Verum  eft  ,  haec  verba  legi 
apud  Hilarium  Libro  de  Synodis  feu  de  fide  Orien¬ 
talium  p.  1178.  &  1182.  Opp.  Ed.  Bened.  Nec 
tamen  ea  funt  Hilarii,  fed  decreta  concilii  Sir- 
jnicnfis  A.  357.  contra  Photinum  habiti,  Latine 
ex  Graeco  verfa,  quae  illuftrantur  ab  Hilario. 
Priora  verba  tertium  faciunt  concilii  hffus  ca- 
nenem ,  pofteriora  pars  funt  canonis  XV1I1.  Vidf 
Jo.  Harduini  Concilia  Tom.  I.  p.  702.  703.  704 ; 
Sed  quum  Hilarius  tamen  has  Sirmienfis  conc  lii 
leges  approbet,  re&e  fententia  earum  antiftiti  huic 
attribuitur.  In  utroque  canone  valde  incaute ,  ne 
quid  dicam  gravius,  Slrmienfes  illi  Patres  loqpun- 
tur ,  atque  de  gloria  &  majcftate  Servatoris  noltri 
verbis  faltim  detrahunt. 


(y)  Agnofcimus"]  Ex  hoc  Athanafii  loco  Pa 
rum  capient  praefidii ,  qui  Athanajjum  multum  P. 
fuiffe  inter  patrem  filiumque  diferiminis  & 
litudinis,  perhibent.  Docent  nos,  qui  de  m  ■ 
pretandi  ratione  expofuerunt ,  comparationes 
auttoribus  adhibitas  non  effe  latius ,  atque  Pr<^ja 
fitutn  eorum  poftulat,  extendendas:  quaC 
fi  ad  hunc  accommodetur  Iocuin,  omnem  1 *le  -  . 
roris  fulpicionem  amittet.  Difputat  Athana) 
adverfuseos,  qui  tres  a  Chriftianis  rc&e  lenti  . 
tibus  induci  Deos  criminabantur:  quibus  4 
dem  inter  alia  fimilitudinem  opponit  iftam ,  c  J  . 
res  hic  agitur:  ex  qua  quippe  affirmat  patere,  1  (- 
hanc  accufationem  fundamento  carere.  Igitur  nii» .. 
hoc,  ifta  comparatione  vult  dootre,  turpiter  w' 
qui  tres  Ghriftianorum  perfonas  totidem  clan]rfi|ji 
Deos  effe,  minime  vero,  ea  quid  patris  inter  ot 
naturam  interfit ,  declarare.  His  egredi  limitibus  ^ 
qui  Athanafii  fententiam  explanant,  jus  fasqu & 
patitur,  nili  in  tritum  aliud  peccare  velint  urJ;olll. 
rum  praeceptum ,  quod  tertium ,  ut  vocant . 
parationis  in  omni  fimilitudinc  attendere  juu  ^ 
( 2 )  ]  Locus ,  quem  hic  emem-  . 

eruditiflimus ,  Athanafii  hic  eft  ex  Libro  de  J 
tia  Dionyfii  p.  565.  T.  I.  Opp.  T;f(^SP 


§.  3 6.  Trinitatis  Chrijlianae .  9l9 

STTi'  piytik  ?£juv  jjAiW  KscTtQifttQx  t’  «*Hova{  ,  >jA/ov  ctirtuipctryot'  )  K9V  if  ™  el 

ii>  rw  J.mwyo.9y#k  ’  *™  pf** 5 * * * *  ‘%'xfi»  oftot$j.  Non  enim  tria  piincipia  introducimus , 
guur/i  «OH  tres  /oles  ad  comparationem  adducamus ,  fed  unicum  folem  ejusquc  fplendorem , 
unicamque  ex  ambobus  lucem :  ira  principium  (y)  agnof cimus.  Quid  docet  aliud,  7 10 
quando  hoc  Dionyfii  Alexandrini  effatum  laudat  &  comprobat :  (*)  ‘0  U  y 
tudrnlv  I51  ,  in  ^xu^jov  ,  in  K$v  mn  *  *x?v  cuuviov  'srcjtKHf)  ^  ^tfiv  «l^T  <ra 

*7WM}a<r[AX  ,  ^  dev/fa  «r^fpauvo/d^ai'  «JtS.  £10«!  aeterna  lux  efl , 

numquam  incepit  ,  «oo  umquam  definet.  Quapropter  &  aeternus  ajjidet  illi  £f  coadefi 
Jplendor ,  nullo  initio  inchoatus ,  femper  genitus ,  e?  os  ipfo  promicans.  Quod  fi  enim. 
Dei  filius,  quemadmodum  folis  fplendor ,  eft ,  feu  perpetuo  generatur, 

confentaneum  efl: ,  ut  eumdem  naturaliter  ex  patre  pendere ,  ejusque  diflimilem 
quodammodo  effe,  largiamur.  Ad  hoc  efficiendum  major  etiam  vis  efl:  in  reliquis 
Dionyfii  Alexandrini  comparationibus,  quibus  patris  filiique  dificrimen  &  naturam 
explicat ,  ab  Atbctnafio  pariter  confirmatis  &  approbatis.  Similes  vult  effe  Diony- 
fius  patrem  ac  filium  fonti  ac  rivo,  trunco  &  ramo,  aquae  ac  vapori.  Sic  enim 
decet  legere  (z)  non  vero  mtu/utiO* ;  quod  ex  Libro  apparet  Athanafii  de 

Synodo  Nicaena,  (f)  quo  filium  ex  fubftantia  feu  effentia  patris  ita  effe  procrea¬ 
tum  tuetur,  u i  5  d7rtuj}ci<rfxx ,  us  axfile ,  ut  a  luce  jubar, *  ut  ex  aqua  va¬ 

porem  ,  addens:  Ovn  fi  ai  ct7itw}oi<ry,x ,  in  n  drpif  ceuxo  to  £? jk,  «  euroe  5  r\K  i©"» 
kn  ol^lx^jcv ,  cbkol  dmftoioa  n?  5  vmxfcs  *'<nxs.  Ntquc  enim  vapor  id  ipfitm  ejl  ,  quod 
aqua ,  neque  jubar  id  ipfum ,  gwoi  /o/,  fed  non  alienum  tamen  ,  verum  ut .  profluentem 
eum  effe  dicas  patris  Jubjlantiae ,  idqueita,  ut  inferim  fubftantia  illa  patris  divifionem  non 
patiatur.  His  omnibus  fimilitudinibus  y  a  fonte  &  rivo,  trunco  &  raqjo,  aqu» 

&  vapore,  du6l»,  ecquis  tam  iners  eft,  quin  ftatim  intelligat,  diflimilitudineni 


(*)  P.  5 65.  (Lib.  de  fentent.  Dionyfii  contra  Arian.  T.  I.) 

(f)  P.  274.  (T.  I.  Opp.) 


5  ^  5TUVH?  r»  xeTKfJO 3  ,  •f  pV^iK,. 

*J  TU  |8  A«6r2,  T»  *»»/*•'!&'  ,  T?  UT [/!{$'&'  KXTXl- 

%u*4  TUf  Xpi$-0f*u%v<;  ,  rirutltu  Bpv^itlu 5  **3'  «rw- 

r«.  Arawi  exempla  de  fonte,  de  fluvio,  de  radi - 
cc,  cte  germine ,  rfe  fpiritu  &  vapore  pudefa- 
ciunt  Chrifli  hofles ,  contrarios  de  illo  (Dionyfio) 
mmufculos J porgentes .  Extrufum  vult  ex  hoc  loco 
verbum  wajfjoxi  &  Ciidvoorthus ,  &  receptum  e  con¬ 
trario  nomen  Ego  vero  nihil  efle  mutan¬ 

dum  opinor.  Namque  inter  comparationes  Dio- 
nyfli  ,  quibus  dogma  de  Triade  divina  filiique 
generationem  ex  patre  declarare  folebat,  una  etiam 
*  fpiritu  oris  feu  xucpali  &  vapore ,  quem  oris  fpi- 
ritus  gignit,  duda  erat.  Legantur,  velim,  &  ex¬ 
pendantur  fequentia  Dionyfii,  verba .  quae  rem  ma- 
nifcftam  faciunt.  Servavit  ea  Athanaflus  de  fen¬ 
tent  la  Dionyfii  Tom.  I.  Opp.  p.  560. 

«,  iflfa  rittiS,  i  Xp^o,  iri,  xrtfjyxo-px  •  nNEi'- 
M  ATOI  j  e»1©-  ,  (  TnS/AM  fi  ,  Qqirtf ,  o  )  *kc- 
A««/4>4  ttIlIi*  0  XpfS-a?  'A  T  M  l's  >tytTJ  *  'ATM  l'S  fi 
ti-i  -f  r»  3-*»  fwxptcj,'  Si  Deum  lucem  voces , 
jfrfmwi  fplendorem  efle  dices;  flfpiritum,  {fpiritus 
enim ,  inquit ,  efl  Deus )  fidium  rurfus  vaporem  ap¬ 
pellabis..  Efl  enim ,  «J  inquit  ille,  vapor  virtutis s 


Dei.  Quam  curate  haec  Dionyfii  fint  dicta ,  nunc 
quidem  ut  exquiramus  y  neceflb  non  eft :  fatis  eft , 
conflare  ex  illis  ,  emendationis  nullius  Athanafii' 
locum  indigere.  Etenim  ut  in  illo  difbo  Athanafii , 
ita  &  in  his  Dionyfii  verbis  ira,!*  con¬ 

junguntur,  neque  focus  ac  cauda  &  effe&us  inde 
manans  confiderantur.  Ceterum  &  hoc  fugere  non. 
poterat  eximium  virum ,  efic  in  antiquis  dolori¬ 
bus,  qui  generationem  filii  Dei  cum  verborum 
noftrorum  generatione  conferunt ,  Dcique  verbum 
fpiritu  Dei  non  aliter  prolatum  efie  dicunt,  quam 
noftri  oris  fpiritu  voces  noftrae  procreantur.  La- 
8 antius  divinar.  Tnftit.  Lib.  IV.  Cap.  8.  p .  425. 
Deus  procedentem  de  ore fuo  vocalem  spiritum, 
quem  non  utero ,  fed  mente  conceperat ,  inexcogita¬ 
bili  quadam  majejlatis  fune  virtute  jie  potentia  in 
effigiem  ,  quae  proprie  fenfu  ac  fapientia  vigeat , 
comprehendit.  Et  interjectis  nonnullis :  Quod  fi 
quis  miratur,  ex  Deo  Deum  prolatione  vocis 
ac  spiritus  potui  fle  generari ,  fi  ficr  as  voces  pro¬ 
phetarum  cognoverit-,  definet  profecto  mirari.  Tatr* 

to  minus  vocabulum  apud  Athmafium. 

offendere,  debebat  virum  dotfUltaum. 


(®  )  P  nxr* 


£20  Inaequalitas  Trinitatis  Chrifiianat.  Cap.  IV* 

aliquam  &  disjun&ionem  dignitatis,  quemadmodum  illa  notifllma  comparatione, 
quae  a  fole  &  fplendore  ejus  fumitur,  fignificari?  Neque  ullum  dubium  eft,  quiJV 
eas  ita  voluerit  accipi  Dionyftus.  Nam,  quod  (a)  Photius  memoriae  prodidit,  al¬ 
ii  teram  perfonam  potentia  &  gloria  inferiorem  efle  prima,  credidit:  quae  &  ante 
eum  Origeni  fuit  opinio.  Et  utriusque  tamen  teflimoniis  fecure  Manafius  utitur» 
nec  ullam  au&oribus  inurit  notam  aut  maculam.  Quamobrem  ,  que^  /lthanajw. 
ceterique  doflores  refte  de  rebus  divinis  fentientes,  qui  contra  Aridos  dimica 
runt,  omnium  trium  perfonarum  fummam  fimilitudinem  tantopere  inculcant, 
ideo  feciiTe  putandum  eft  eos,  ut  Arianorum  dogmata  refellerent.  Mus  filium 
ita  pronuntiabat  patris  efle  diflimilem,  ut  eum  knpoinov  diceret,  feu  diverfae  pror- 


(a)  Photius']  Nusquam,  quod  equidem  memi¬ 
nerim  ,  Photius  accufat  Dionyftum  de  vitiato  Chri- 
ftianorum  de  tribus  in  Deo’  perfonis  dogmate.  At  re¬ 
fert  ex  Steph.  Gobaro  Photius  Biblioth.  Cod.CXXX II. 
p.  901.  non  nimis  benigne  de  Dionyfto  fenfiffe  Ba- 
filium  M.  Athanafium  contra  dogmata  ejus  plane 
probaffe.  Loquutiones  certe  ac  dicendi  formas 
parum  concinnas'  &  ad  myfterium  Trinitatis  illu- 
ftrandum  nulla  ratione  aptas,  quum  Sabellianos 
reprimeret,  magnus  ille  Dionyftus  adhibuit.  Ex 
quo  quidem  evenit,  ut  non  olim  modo  varias  fufti- 
nuerit  criminationes,  fed  etiam  hodie  multis  egre¬ 
giis  viris  indigna  Deo  verba  profudiffe  videatur. 
Vid.  Petr.  Dan.  Huetius  in  Origenianis  Lib.  II. 
Cap.  2.  0«.  2.  5-  10.  25.  Verum  adverfariorum 
obtreftatione  prudentior  faftus  Dionyftus  ,  cum 
fmgulari  Apologia  iftas  accufationes  diluit,  tum 
longe  majori  verecundia  &  caftitatc  ,de  divinis 
perfonis  fub  vitae  exitum  differuit. 

(i)  Stare J  Non  noftrum  eft  tueri  omnia,  quae 
vetufti  Chriftianorum  do&ores  in  explicando  de 
tribus  in  Deo  perfonis  dogmate  excidere  fibi  paffi 
funt:  in  quibus  multa  effe  confiteor,  quae  ab  ex¬ 
acta  Theologorum  &  facrarum  litterarum  regula 
diffident,  nec  feveri  judicis  examen  ferunt.  Com¬ 
parationes  prScfertim  eorum  a  rebus  humanis  & 
naturalibus  duftae,  ne  iliis  quidem  exceptis,  qui¬ 
bus  uti  confuevit  Athanafius ,  animos  &  aures  eo¬ 
rum  non  mediocriter  feriunt,  qui  retto  res  divi¬ 
nas  pretio  aellimant,  Deumque  negant  ex  caducis 
&  miferis  mortalium  negotiis  metiendum  efTc.  Sed 
nec  tamen  illis  comitem  me  praebeo,  qui  vehe¬ 
mentius  fimilitudines  iftas  &  imagines  premunt,  &, 
quod  vir  doftiflimus  hic  facit,  fatis  in  illis  virtutis 
effe  opinantur  ad  oftendendum,  quantum  illi  ge¬ 
neri  faverint  antiqui  Chriftianorum  doftores ,  quod 
patris  filiique  *ac  Spiritus  fanfti  naturas  dignitate 
atque  gradu  diferepare  arbitratur.  Hoc  autem  ne 
faciam,  ifthuc  me  primum  commovet,  quod  ipfae 
fimilitudines  illae,  quarum  ope  Cudworthus  effici 
poffe  fperat,  filium  patre.  Spiritum  S.  vero  patre 
ac  filio  multo  minorem  h  Dionyfto  &  Athanajio 
fuiffe  habitum ,  fl  acrius  &  invidiofius  expendan¬ 
tur,  in  fufpicioncm  Sabcllianismi  do&ores  hos  in¬ 


ducere  poffunt :  a  quo  tamen  vitio  nemo  nefc*t 
eos  quam  longiffime  remotos  fuiffe.  Nam  19  ’ 
fplendor  folis,  &  radiatum,  quod  folem  cingit» 
lumen  quid  funt  aliud,  quam  unus  idemque  f°‘> 
diverfo  modo  oculos  noftros  feriens?  neque  aquam  , 
&  vaporem  cx  aqua  natum  aliud  quid  diftinguit» 
quam  exfiftendi  modus.  Idem  prope  de  fonte  a 
rivo  inde  profluente  dixerim.  Igitur  quicumqllS 
has  comparationes  firma  effe  argumenta  negant» 
quibus  Sabellianismi  pofllnt  poftulari  veteris  ec- 
clefiae  do&ores ,  his  confitendum  quoque  eft ,  ne¬ 
minem  illis  in  univerfum  uti  poffe  ad  veram  eo¬ 
rum,  a  quibus  ufurpatae  funt,  de  Triade  divin 
fententiam  indagandam.  Deinde  hoc  etiam  facit» 
ut  benignius  fimilitudines  iftas  accipiendas  effe  Pu' 
tem,  quam  primus  adfpeftus  poftulare  videtur» 
quod  faepenumero  auftores  earum  monent,  mul' 
tum  effe  in  illis  diffimilitudinis ,  neque  res  hum*' 
nas  &  fpcftabilcs  fuppeditare  aliquid  tam  pert  ' 
ftum ,  ut  divinae  naturae  germana  effe  imago  P0^ 
fit.  Multi  mihi  funt  hujus  argumenti  loci  apu» 
auttores  antiquos  obfervati:  ex  quibus  aliquos  nt 
apponere  non moleftum  erit, ut  habeant  illi.quu  t  ‘ 
fc  curent,  qui  hodie  tam  auda&er  ex  Patrum  u»11*' 
litudinibus  gravifllmarum  accufationum  materiam 
colligunt.  Familiam  ducat  infignis  Comae ,  9u.eV, 
Indicopleujlen  vocant,  locus,  quo  omnes  Trinita¬ 
tis  comparationes  parum  effe  Deo  dignas  tr ad  1* 
ne  illis  quidem  demtis,  quibus  Apoftoli  mylteriu 
hoc  illuftraiunt.  Poftquam  nimirum  ipfe  finiui' 
tudines  aliquot  attulerat  Topograph.  Chrijlt an 
Lib.  V.  p.  258.  Tom.  II.  Collett.  novae 
Graecor,  a  Bernh.  Montfauconio  curatae,  ita 
git  differerc :  Ex,ir*.% 

fjuxTt  trufhxTtxuTipa.  ijr»  f  etyleti  Tpixf&’  ei  ** ,  , 

it  foo  XeTttfA.il 

ei  j  ,  £  *■*(*?'  **”**/! 

ttrt  tirt  rxrtftf,  aif  ot.0pa.xtt,  <rei/St*Jl  ^ 

Tipor  VK  T  H  XWJfJOxi^  iy.Xv£>8i»Tti  i  . 

TupxfotyfA.* et  ,  MlTOt&JL*  fAii.TOt  XX.V  •?  $tt*i  *  ' 

ai  Jt  Tvj  fA.t*t!rvi  jxTttfutri ,  ut,  xr^f^xTixct  * 

/djjtt  xctAt* ,  xxpt*Kt;e.  ytairi/LOtCx  xtpt 
dam  vero  patres  aliis  ad  corporeum  morem 
accedentibus  exemplis  funt  uft  circa  fandam  ir  ^ 


«§»  %6.  Inaequalitas  Trinitatis  Chrijtianac'.  921 

fus  a  patre  eHentiae,  patremque  Deum,  filium  vero  rem  creatam  efie,  decerne¬ 
ret.  Cui  ut  modum  ftatuerenc  impietati ,  reliqui  doctores  filium  difputabant  efie 
patri  hadlenus  fimilem,  ut  illi  efiet  oy.oi<n<&,  feu  ejusdem  edendae,  ideft,  Deus, 
non  res  facta  aut  creata.  Haec  autem  fimilitudo  &  aequalitas  non  omnem  inter 
patrem  &  filium  differentiam  ac  disjunctionem  dignitatis  tollit.  Salva  manere  po- 
teft  illa  paritas,  &  Petavii  tamen  disjungendi  formulae,  hic  Deus  &  htec  perfona 
fuo  pariter  loco  ( b )  flare. 

Haec  fi  ita  funt,  nefeio,  an  tanta  fit,  quantam  volunt  plurimi,  inter  Platoni-  71* 
cos  fiobrie  &  ex  praecepto  magiftri  fui  philofophantes ,  &  antiquos  Chriftianorum 
doCtores,  in  quibus  nulla  hodie  erroris  labes  haeret ,  diflenfio  de  Trinitate  divina. 


tat  em :  alii  quidem  quafi  ex  perenni  fonte  promnan- 
tes  duos  fluvios  effe  njunP:  alii  arbori  ex  radice , 
ramis  &  fruftu  conflanti  ipfos  comparant :  omnes 
mutem,  flve  apofloli ,  flve  patres ,  utpote  homines , 
r orporeo  more ,  afflante  Spiritu  SanEto ,  loquuti  funt , 
exemplis  ufi  divina  fubftnntia  longe  inferioribus.  In 
futuro  autem  flatu  ,  quia  fpirituales  refurgemus , 
a.  curatiorem  Dei  notitiam  obtinebimus.  Hunc  fe- 
quatur  Hilarius ,  qui  cum  hoc  nos  docet ,  huma¬ 
nas  comparationes  parum  gloriae  ac  majeftati  di¬ 
vinae  refpondere,  tum  veritatis  corruptores  figni- 
ficat  coegifie  fere  dodores  Chriftianos,  ut  ejus¬ 
modi  adhiberent  adumbrationes ,  Lib.  VII.  de 
Trinitate  §.  28.  P-  935-  Admonuiffe ,  inquit ,  nos 
in  exordio  Jermonis  noflri ,  meminimus ,  humanas 
compar ationk.s  divinis  non  fatisfacere  exemplis  : 
tamen  pro  parte  intelligenfiae  noflrae  fenfum  formis 
corporalibus  erudiri.  Poftea,  quum  nonnullas  ejus¬ 
modi  comparationum  propofuiflet ,  fic  pergit  $.  3°* 

p.  937.  Haec  -  ad  intelligentiam  fidei  tantum 

comparata  flnt ,  non  etiam  ad  Dei  dignitatem ,  ut 
nos  potius  intelligentiam  invifibilium  ex  corporali - 
bus fumeremus ,  non  utique  ut  aliquid  naturae  Dei 

fatis  fac  er  et  comparationis  exemplum,  - fed  quia 

fimpliciorum  f.dem  furor  haereticus  turbaret,  ut  id 
de  Deo  credi  non  oporteret,  quod  difficile,  nifi  per 
■corpoream  comparationem,  poffet  intelligi.  Tertium 
ponam  Cyrillum  Alexandrinum ,  qui  de  generatio¬ 
ne  divina  &  tribus  in  Deo  perfonis  verba  faciens, 
hoc  inter  alia  ntodo  diilcrit  Lib.  VILI.  adv.  Ju- 
iian.  p.  264.  265.  Mixp*  A»«*  t  vxpx$nyj*x 

v u,  W  xxput.o-H  •  litam  4’  efJOUi  kixUgbvxt  T 

«<?  Tx  Aaya  t»  kxB’  hfjuxt *  ixtifo  <f> ,  Ji  **- 

fnfj  ,  irpoi  ymov  td*  'f  etuoTXTO)  xxrur  flcrlxf  i^opu- 
(vf)  ^  Hi,  iV(*  ihorpixus  irpercwf  aortf  x, 

£txxex»xKT»)q  txeyr'  toi  Vj  poxXx.  lf> ttivt  IV 

ix.  'r  ‘r*px$'uyn,cLTe»i  ip*  /MtSx ,  i*  *>  T»  X; 

pr/hii  fivxxo  (rwxytlpc\T®~  ,  tig  u povcix*  vt  fJ  t rpi'**  T 
Txpxrxm*.  Et  valde  quidem  exiles  funt , 
quae  proponuntur ,  comparationes  (Trinitatis):  ve- 
rumtamen  ejusmodi  funt ,  ut  mentem  ad  ea,  quae  ra¬ 
tionem  noflram  fuperant ,  evehere  poffint.  Quum 
•enim,  quodcumoue  produBum  efl ,  longe  infra  Jupre- 
inac  omuium  JubJlantiae  gloriam  Jit  pofitum,  nihil' 


Ve- 

qu:  plane  fit  ei  affimile,  aut  prorfus  aequale ,  idcirco 
non  abs  re  comparationum  ufum  emendicamus ,  unum 
quid  e  multis  £?  valde  exile  colligentes  ad  obfcuram 
mediocrem  rerum,  quae  quaeruntur ,  demonftra- 
tionem.  Auguflinum  in  imaginibus  divinae  Tria¬ 
dis  excogitandis  jufto  fuilTc  liberiorem  vel  auda- 
ciorem ,  multi ,  nec  fine  omni  ratione ,  conque¬ 
runtur.  Sed  is  ipfe  tamen  variis  in  lucis  parutn 
comparationibus  fuis  tiibuit;  quod  vel  haec  ejus 
verba  docebunt  ex  Lib.  contra  fermon.  Arianor. 
Cap.  16.  Tom.  VIII.  Opp.  p.  45  0.  Quatenus  flnt 
autem  ifta  fimilin ,  e?  rurfus  quantum  dffimilia  illi 
incommutabili  Trinitati ,  quae  Deus  efl ,  longum  efl 
enucleat ijfime  difputare.  Sed  ideo  tantum  hoc  com¬ 
memorandum  putavi ,  ut  etiam  de  ipfa  creatura  ali¬ 
quid  adhiberem,  unde  ifti ,  fi  poffwit,  intelligant , 
quam  non  fit  abfurdum,  quod  de  patre  ,  filio, 
fpiritu  fanSo  dicimus,  infeparabilia  fieri  ab  omnibus 
opera.  Ultimus  teftiuin  jfo.  Damafcenus  fit  de  fide 
orthodoxa  Lib.  I.  p.  137.  Tom.  I.  0 pp.  ‘a fu.x- 
TO*  tupiBwtti  t»  I  >i  xticI  tino**  Ctrxpx*  uxTvg  i, 
fuvrvi  T  rpozoi  f  uyixi  T xxpxlttxtuufrx,  •  Ti 
KTteo»,  >9  e-d.dtroo,  pJbroi,  ^  rpi rri»,  xtpl- 
ypxTtxcn ,  ^  &*(*'•*  *•««  <r*<p2i 

TK »  !T d,Tut  T*TW  bvi»  xypjovy  Jvm;  fcc-4.,  Sjicer 

Neque  enim  fieri  potefl,  ut  in  rebus  creatis 
imago  ulla  aut  fimilitudo  repsriatur,  quaejan&ae 
Trinitatis  modum  in  fe  ipfa  citra  ullam  dffimilitu- 
dinis  notam  repraefentet.  Quod  enim  creatum  £? 
compofitum,  &  caducum,  &  mutabile,  &  circum- 
feriptum,  &  figura  praeditum ,  &  corruptibile  efl , 
quo  tandem  modafuperejfentialem  ejjentiam  divinam, 
ab  his  omnibus  liberam,  aperte  declarabit  1  Multo 
plures  ejusdem  generis  loci  cx  veterum  ecclcfiae 
doctorum,  qui  fuperllitcs  funt,  libris,  fi  tes  ita 
pofcat,  proferri  poliunt.  Qui  vero  tam  fobrie  ac 
fapienter  de  comparationum  fuarum  natura  «  ufu 
cenfuerunt,  illi,  non  intelligo,  quo  jure  a  multis 
tot  graviflimorum  infimulcntur  errorum  non  alia  de 
caufia,  ‘quam  quod  fimilitudines,  quibus  myde- 
rium  divinae  Triados  illuftrant,  non  fatis  concin¬ 
nae  funt,  neque  tantae  rei  dignitatem  ac  majeita- 
tern  omnino  exprimunt. 

Aa  aa  aa 


OO 


Inaequalitas  CaP.  IV.1 

Vpnim  habebit  tamen  Platonicus  nofter  Chriftianus ,  quae  his  jungat,  alia.  Ne 
5 fa i52  pug“bic  Platonicae  philofophiae  leges  requirere,  ut  a—  ejus 
nnt  arfchius  conjungant,  aut  latius  disjungant  divinitatis  p^rfonas,  quam  v  P 
fecerunt  illi  J  Chriftianis  ,  quibus  nihil  umquam  fuit  olrni  in  tuenda  famor 
dodtrina  feverius  &  conflandus.  Ex  praeceptis  plerommque  Platonicorum  pr  n 
cipis  perfonae  notam ,  qua  fecernatur  a  reliquis  ,  infinitam  elTe  bonitatem  ,  fedU" 
infinitam  fapientiam,  tertiae  infinitum  amorem  &  potentiam:  neque  eas  notas  fpec 
xi,  tamquam  qualitates  aut  virtutes,  fed  ut  res  vere  confidentes  :•  Hae  fi  ferventur 
ac  retineantur  notae,  tum  hoc  longe  mteUeftu  facilius  fore,  omnes  tres  perfonas 
unum  tantum  eumdemque  Deum  vere  conftituere ,  atque  illud,  quomodo^ 

^uam  vellem  ,  vir  doftiflim  .  nor» tovero,  illud  ipfum,  quod  Cudworthus  addit,  tri* 

bus  verbis,  id  quod  vim  ifta  nomina,  bonitas,  Lor,  fapientia ,  non  trium 

teor,  fcntOTtiarn  ejus  enarrare^  fenfus ’ potius ,  efTe  virtutum  aut  qualitatum  nomina,  fed  trturt» 
inferrem  cogitat.3  ejus  au  meos  1 fenfus  potius ,  &  naturarum  vere  confidentium,  om- 

quam  ipfius,  explicarem,  i  oc  •  ver.  ncm  fubtilioris  hujus  argumentationis  dignitatem 

L”  rpfa  VAnX,  Ttoto’aUquTm  conjici"-  evertere.  Etenim,  furia  illa  vocabula  tres  indicarent 
ba  fequi  Anglica ,  leftoribusque  auquem  C£"J‘  odos  notiones  &  perfectiones ,  bene  fe  ha- 

di  &  divinandi  locum  relinquere  quam  mrepre-  ratiocinatio,  nec  elfet  certe,  c»t 

b  en  fi  on  em 'eorum  incurrere,  qui ,  fi  res  a^atu r  CTCremar  dogmahoc  de  Deo  uno  &  trino  mfi* 

trufa  &  mtm.enti  non  exSeS&  a^ona  ve*,  febris  eircumfepmm  effe:  nec  enim  quisqua.n- 

praecipiunt  ab  interprete  ret  •  ,  t  eft  qui  nefeiat,  rem  unam  &  naturam  cum  varia  ra- 

,  tem  liberum  m,h,  ent  qu.dfenuam  debente  ^  multis  perfeaio„ibus  praedita.» 

auftons,  exponere .  qua  in  ?  p  i  cfTc  poffc.  Ita  vero  de  univerfo  trium  perfonarum 

^•'“nerfonae  Lenti»,  diferimine  aftura  foret,  nec  plus  effiet  intertresdivv 

Cipis  perfonae  nota  «  fat)ientia  nae  naturae  perfonas  di  Terentiae,  quam  inter  trei 

Curhvortho  anftore, atSeftnMin  pu-  unius  animae facultates,  aut  inter  tres  agendi  modo»* 
tertiae  amor  potentia  Hanc  duc  do  P  viciflent  igiturSabelliani ,  qui  vocantur :  ncc  dubit< .  • 

tat  multum  conferre  ad  convenienbarn  Chrifta^  ™  *  ac  JudaMoi  libenter  hinc  Trirnta- 

rum  &  Platonicorum  in  dogmate  de  divina  Trude  cflfcnL  At  fi  bmit*s ,  fapientia «mof 

oftendendam.  Inde  enim  coram  5  •  ^  trjum  funt  perfonarum  vocabula  ,  ncfcio  ,  quid- 

modo  tres  numero  perfonae  D|“”  nam  nobis  haec  nomina  emolumenti  &  adiumentl 

conftituant:  difMter S rc  SL  »«•«*«  ad  divinam  Trinitatem  clarius  intethge»-. 

ram  perfonam  altera  inferiorem  ac  m  n  rfu  ^  ,  Nam  ouod  aijjs  vocabulis  res  quaedam  ab- 

Mempc  taft»,  fiU***,  Srl“dSl  ftrufa  c^Lbur  id  naturam  cius  haud  mutat: 

unam  efficiant  naturam,  fi  vel  ammam  nof^  fi  |oco  vocablllorum  fattr ,  filius,  & 

intueamur,  facile  comprehendimus,  at  c“r  %, ritus  S.  nomina  brnitas.  amor ,  fapimtta eadem 

tas  fapientia,  aut  fapientia  fit  amore  inicri?f»  ufumpnrur  clarus  intelligitur,  quomodo 

quidve  trii  haec  disjungat  ita  &  fegreget,  «^atar*  Deo  \mum  ’fint,  atque  antea  intellefbuiti 1 

rum  fubjidatur  alteri,  ^  do-  erat.  Idem  dixerim  de  omnibus  illis,  qui  divinae 

apertum  eft:  accurate  medit2ntibus.  Igitur  ex  .  imarr;nes  jn  anima  noftra  feu  m  faculta 

ftrina  Platonicorum,  modo  refte  percipiatur,  egre-  Tr.n.  taris  ZTJurlmum  Lib.  XIV.  de  Trini %• 

gie  unitatem  eflcntiac  divinae  in  tribus  pwfonw  t  J  1X  &  J  *  67^./.  inveniife  fib» 

dticere.  vir  doftus  vult,  JnbordvutioM  vd  fub-  •  fi  VO(..,£u|P  memoria<  {KeUigea»' 

jeaionis  alicujns  momenti  reft.gmm  pa  f  quibus  Auguflinus  &  innumerabiles  p°J . 

Sn  ea  deprehendi,  ncut  mter  tres  virtutes  &  per-  in  rc  funt  ufi ,  eamdem  fervant  in  W 

feaiones  illas,  quas  diximus,  ‘Slf  C30ti0  poteftatem,  quam  habent,  quum  ad 

differentia  conscitur.  Haec  JUn  apricantur  animam,  melius  quidem  perf£ 

vehementer  eno, _i.ntcr.ua,  quam  juit  P  P  •  i  Kuid  f;t  Dcus  umis  &  trinus,  at  nmujto- 
fuit  obfcurius.  Afru^a.raneS0  ' ^nia,. Smmyftennm  amittimus.  Novam  vero  u  &  . 
damentrs  hujus  optnion  s  ponn,  ideff,  dpiant^a  nomina  poteftatem  ,  naturasque  deu 

famiiitim  Platonicam,  ut  fcn.wTe  hoc  m  loco  dmi  P  "cycre  Confiftcntcs,  ad  priltinas  revertimur 
rur,  concedam:  largiar  qwoque,  facibus  a  iteba  n-ckicradlumusaliquuicxiftai.ua; 

n.mmorin  tres  v  itutes  unam  naturam  con-  aifecultates>nec  lucratuumuh  41  L 


(c)  Altera ]  Brevius  hic  loquitur  &  obfcurius, 
quam  vellem  ,  vir  doftiflimus.  Potuiflcm  pluri¬ 
bus  verbis ,  id  quod  faepius  faftum  effe  non  diffi¬ 
teor,  fententiam  ejus  enarrare:  fed  metui ,  ne  vim 
inferrem  cogitatis  ejus,  aut  meos  fenfus  potius, 
quam  ipfius,  explicarem,  fi  hoc  facerem.  Itaque 
in  ipfa  verfione  malui  preflius,  quam  alias,  ver¬ 
ba  fequi  Anglica,  leftoribusque  aliquem  conjicien¬ 
di  &  divinandi  locum  relinquere  ,  quam  in  repre- 
henfionem'eorum  incurrere ,  qui ,  fi  res  agatur  re- 
trufa  &  momenti  non  exigui,  ipfa  auftons  verna 
praecipiunt  ab  interprete  retinenda  effe.  liic  au- 
,  tem  liberum  mihi  erit ,  quid  fentiam  de  mente 
auttoris,  exponere:  qua  in  re  fi  forte  pecco,  m 
obfcur itate  ejus  fatis  mihi  excufationis  em.  Prin¬ 
cipis  perfonae  nota  ex  Platonicorum  fentemia, 
Cuckvortho  auflore,  bonitas  cO:,  akerius  fapientia, 
tertiae  amor  potentia.  Hanc  ille  doftrinam  pu¬ 
tat  multum  conferre  ad  convenientiam  Chriftiano- 
yum  &  Platonicorum  in  dogmate  de  divina  I  riade 
offendendam.  Inde  enim  commode  intelligi,  quo¬ 
modo  tres  numero  perfonae  unum  tamen  Deum 
conftituant:  difficulter  vero  inde  apparere,  alte¬ 
ram  perfonam  altera  inferiorem  ac  minorem  elle. 
Nempe  bonitas ,  fapientia ,  &  amor  quemadmodum 
unam  efficiant  naturam,  fi  vel  animam  no.tram 
intueamur,  facile  comprehendimus:  at  cur  boni¬ 
tas  fapientia  ,  aut  fapientia  fit  amore  inferior, 
quidve  trii  haec  disjungat  ita  &  fegreget  ,  ut  alte¬ 
rum  fubjidatur  alteri,  hoc  non  aeque  planum  ac 
apertum  eft  accurate  meditantibus.  Igitur  ex  ao- 
ftrina  Platonicorum,  modo  refte  percipiatur,  egre- 
sie  unitatem  eflcntiac  divinae  in  tribus  perioms 
eiiicere,  vir  doftus  vult,  fabormnationis  vel  (ab¬ 
jectionis  alicujus  momenti  reftigium  paene  nulium 
in  ea  deprehendi ,  ficut  inter  tres  virtutes  &  per- 
feftiones  iflas ,  quas  diximus ,  nulla  aut  exigua 
differentia  corfpicitur.  Haec  Cudworthi  eft,  mfi 
vehementer  erro,  fcntentia , . quam  jufto  propo- 
fuit  obfcurius.  Affumam  ego  omnia ,  quae  mfun- 
daraentis  hujus  opinionis  ponit,  id  eft,  fentitleita 
familiam  Platonicam ,  ut  fenfifle  hoc  in  loco  dici¬ 
tur,  concedam:  largiar  quoque,  facilius  a  nob* 
concij*,  quomodo  tres  virtutes  unam  naturam  con- 


§.  36.  Trinitatis  Chriflianfle. 

poftit ,  ut  altera  perfona  certa  ratione  minor  &  inferior  fit  (0  altera.  Accedit  yij 
huc  aliorum  Platonicorum  dogma,  quod  ex  Porphyrio  refert  Augujimus ,  quamvis  fibi 
vim  illius  perfpettam  haud  efle  profiteatur :  Tertiam  hypoltafin  rem  efle  quam¬ 
dam  inter  primam  &  fecundam  interje&am  feu  inediam.  A  quo  dogmate  nec 
Proclum  video  fuifle  alienum,  qui  tertiam  fimiliter  perfonam  aliquoties 
ju/r ,  mediam  potentiam  ,  &  $A<nv  ,  relationem ,  quae  inter  primam  &  fecundam 

perfonam  intercedit ,  appellat.  Nihil  vero  aptius  hoc  reperiri  potefl  ad  nonnullorum 
ex  Chriftianis  dodtoribus  opinionem,  qui  tertiam  perfonam  copulam  veluti  quam¬ 
dam  efle  putant,  quae  patrem  jungat  &  filium,  iltumque  amorem,  quo  fe  pater 
atque  filius  mutuo  ( d )  compleituntur.  Qtiare  hoc  fi  obtineat  Platonicorum  fci- 

tum. 


gine,  quum  nominum  mutatio  in  rem  ipfam  nihil 
imitationis  inferre  valeat.  Quae  quum  ita  fine, 
Platonicus  Cudworthi  Chriftianus  ancipiti  preme¬ 
tur  hic  periculo.  Si  nomina  bonitas ,  amor ,  fa- 
pientia  qualitatum  &  perfe&ionum  efle  confitebi¬ 
tur  figna,  toto  genere  diferepabit  Platonicorum 
Trinitas  a  Chriftiana  Trinitate :  fin  vero  perfonas 
his  nominibus  indicari  ftatuet,  quidnam,  quaefo, 
na&i  fumus  ad  ea  impedimenta  tollenda,  quae  nos 
&  Platonicos  fegregant?  Clariorne  ideo  erit  uni¬ 
tas  in  Trinitate  ?  Definetne  idcirGO  fubordinatio 
perfonarum  in  Trinitate  Platonica,  quia  nomina 
terum,  inter  quas  diifimilicudinem  dignitatis  non 
facile  reperias,  perfonis  illis  attribuuntur?  Inter 
regem,  filium  regis,  &  utriusque  adminiftrum  in¬ 
gens  eft  difparitas  &  differentia  r  fed  abjiciamus 
haec  nomina ,  atque  in  eorum  locum  haec  tria  fub- 
ftituamiis  vocabula:  dominus,  moderator ,  magifira- 
tus :  num  haec  nominum  mutatio  efficiet,  ut  per- 
fonae  ipfae  pares  inter  fe  ac  aequales  fint,  quae 
antea  non  mediocri  disjunftae  fuerant  intervallo  ? 

(rf)  Complc&utitur ]  Placet  ipfa  verba  Augu- 
Jlini  ,  quo  melius  intelligantur,  quae  hic  ditta 
funt,  deferibere:  Quae  (Porphyrius)  dicat  e[fe 
principia,  tamquam  i  latonicus  ,  novimus.  Dicit 
enim  Deum  patrem  Deum  filium,  quem  Graece 
bppellat  paternum  intellettum  vel  paternam  mentem. 
De  Spiritu  autem  fando  aut  nihil ,  aut  non  aperte 
aliquid  dicit:  quamvis,  quem  alium  dicat  horum 
medium ,  non  intelligo.  Si  enim  tertiam  ,  ficut 
Plotinus,  ubi  de  tribus  principalibus  fubfiantiis  di- 
Sputat,  animae  naturam  etiam  ijle  vellet  intelligi , 
non  utique  diceret  horum  medium,  id  e fi,  patris  £? 
filii  medium.  Tajlponit  quippe  Plotinus  animae 
naturam  paterno  intelleSui:  ijle  autem,  quum  dicit 
medium,  non  pofiponit,  fed  interponit.  Parum  mi¬ 
hi  providus,  haec  quum  feriberet,  fuifle  videtur 
5.  Auguflinus.  Ktenim  ita  rationem  fubducit: 
Quodcumquc  medium  eft  inter  binas  quasdam  na¬ 
turas,  id  non  poteft  illis  fubjeftum  efle  aut  ordine 
inferius.  Quum  itaque  Porphyrius  illam  naturam , 
quam  patri  addit  &  filio,  mediam  appellet,  fieri 
nullo  modo  poteft ,  ut  ea  natura,  quam  mentem  & 
tertiam  hypojlofm  Plotinus  vocat,  eadem  fit,  quae 


Plctini  media.  Differt  ergo  Theologia  Plotir.i  & 
Porphyrii.  Fingit  hic  fibi  temere  difficultates  vir 
egregius,  neque  fecum  recordatur,  nil  repugna¬ 
re,  quo  minus  aliquid  fimul  medium  inter  res  bi¬ 
nas  fit,  &  ordine  tamen  tertium.  fcilicet  fcu 

medium  duplici  modo  aliquid  dicitur,  aut  naturae 
habita  ratione ,  aut  vero  ordinis.  Quaecumque  ct 
binis  naturis  conflata  funt  veluti  &  compofita,  aut 
ex  duplici  genere  habent  aliquid,  illa  media  dicun¬ 
tur  nonnumquam :  quo  fenfu  fi  vocabulum  medius 
adhibeatur  ,  idein  eft  ,  quod  mixtus.  Cicero  de 
optimo  genere  orator.  Cap.  i.  p.  822.  Tom.  II.  Opp. 
Oratorum  fi  quis  ita  numeret  plura  genera,  ut  alios 

grandes,  - -  alios  tenues,  alios  eis  interjeSos  & 

tamquam  medios  putet.  Hic  medii  oratores  illi  funt, 
qui  ex  copia  &  tenuitate  concreti  quafi  funt.  Ac 
illi  quoque  medii  dicuntur,  qui  fecundum  inter  duo 
quaedam  locum  tenent  &  occupant.  Non  eft  ve¬ 
ro  neceffe,  ut  illud,  quod  fuperiori  modo,  ratio¬ 
ne  nimirum  naturae  habita,  medium  eft ,  refpe&u 
quoque  ad  ordinem  habito,  medium  fit.  Numerus 
ternarius,  ut  exemplum  afferam,  ad  hanc  rem  in 
primis  accommodatum  ,  medius  eft,  fi  naturam 
fpe&emus,  inter  unitatem  &  numerum  binarium , 
quoniam  ex  monade  &  dyade  compotitus  eft :  ve¬ 
rum  ordo  fi  confideretur  hujus  numeri,  non  me¬ 
dium,  fed  tertium  tenet  locum.  Aliud  Cicero  fup- 
peditat  exemplum;  utpote  qui  Paeona ,  qui  nume¬ 
rus  oratorum  ex  Jambo  &  Trochaeo  conflatus  eft, 
&  medium  inter  Jambum  &  Trochaeum ,  &  fimul 
tamen,  gradu  nimirum  ac  ordine,  tertium  vocat. 
Oratore  Cap.  57.  p.  744-  Tom.  II.  Opp.  Ita  Paeona 
probat  (Ephorus),  eo  que  ait  uti  omnes ,  fedilf* 
nonfentire ,  quum  utantur,  e  fe  autem  tertum  ac 
medium  inter  illos.  Platonici,  qui  tertiam  hypo- 
ftafin  medium  aliquid  feu  u,sr,>  inter  pri¬ 

mam  &  fecundam  hypoftafin  appellant,  fuperiori 
fignificatione  vocabulum  hoc  «turpant,  idque  fibi 
volunt  unice,  tertiam  perfonam  ex  binis  fuperio- 
ribus  permiftam  efle  veluti,  atque  urrique  aliquid 
debere.  Scilicet  primam  hypoftafin  perfettiffimam 
volunt  efle  monada,  alteram,  quam  rationem  feu 
fapientiam  nominant,  multitudinem  quamdam  com- 
ple&i;  tertiam  vero  exiftimant  ex  unitate  ac  mul- 
Aa  aa  aa  & 


9*4 


Ejjentia  Deitatis 


Cap.  IV; 


... ,,m  Aefcenfum  quemdam  in  Trinitate  fas  erit  animo  concipere,  quarta 
^  4Xm  «quf  circXm.  Igitur  his  fretus  omnibus  Platonicus  .noder  Cbriflo  de- 
liitus  fic  rationem  concludet:  Platonicos  quidem  nonnullos  juniores  doctrinam  de 
Trinitate  turpiter  adulterafle  ac  commaculafle:  attamen  aut  inter  eam  ,  ve* 
re  Platonis  fuit,  hac  de  re  fententiam,  fi  modo  reae  intelligatur ,  &  Chriftiano- 
rum  difciplinam  multo  effe  levius,  quam  videatur  plensque  uifcnmen ,  aut  vero 
exigua ,  ut  omnis  inter  utramque  doarinam  tollatur  differentia ,  correaione 

emendatione  opus  effe.  .  .  , 

Emo  conflat,  germanos  Platonis  feaatores  tres  divinitatis ,  quam  profiteban 
tnr,  perfonas  non  modo  omnes  pro  Deo,  fed  etiam  pro  uno  Deo ,  aut  * 

una  integra  divinitate ,  habuiffe:  per  quam  fententiam  licuit  illis  euam  praeci¬ 
pere  totam  divinitatem  unam  numero  &  lingularem  effentiam  habere.  Into 
confitendum  efl ,  nusquam  genus  hoc  dixiffe  ,  tres  hypoffafes  rem  unam  numero 
&  eamdem  effe,  neque  fingulas  diffinais  propriisque  eflentns  effe  praeditas,  ve 
rebantur  enim,  ne,  (i  hoc  affirmarent,  reapfe  concederent,  non  efle  tres  Iiy- 
poflafes,  fed  unam  tantum,  eaque  ratione  luam  ipfimet  doarinam  funditus  ever¬ 
terent  aut  labefactarent.  Quamquam  ne  hic  quidem  deerunt  Chrilliano  Ptoton 
ftudiofo ,  quibus  exillimationem  magiffri  fui  defendat.  Antiquos  dicet  Chrifli 
norum  doflores ,  qui  veritati  coelefti  reaiffime  ab  omnibus  confuluiffe  putantur, 
in  hac  generarim  Tententia  verfatos  effe,  EJfenuam  feu  fubjlamwn  divinitatis, 
quae  tribus  omnibus  perlonis  communis  eff,  effierque,  ut  fingulae  Deus  fine, 
non  effe  fmgularem  quamdam  aut  uni  rei  propriam,  fed  communem  tantum  Of 
imiverfaDm efTcnmm  feu  fubftantiam.  Vocabulum  enim  Jubilantia  eadem  adff 
buerunt  illi  notione,  qua  verbum  valet  tfjcntia,  atque  umverjahout  impofuerunt, 
quemadmodum  Peripatetici  Olent,  qui  hominem  auc  animal  generatim 
fubftantiam  fecuntlam  appellant.  Hoc  autem  ex  eo  mtelligittir ,  quod  hi  dodores, 
qui  pro  fana  de  Trinitate  dodrina  acriter  propugnant,  vulgo  lic  diflinguere  1« 
lent  in  hoc  certamine  inter  sV*.  feu  cftinthm  aut  fubftantiam  divinitatis ,  &  inter 
feu  perfonam  ejus,  ut  hypoftafin  ptrftmam  ftatuant  effe  proprium ,  fmg“ 
7-i J |are ,  &  circumferiptum  aliquid,  ejfhitian  vero  feu  Jubjtanliain  generale,  aliq^» 


titudine  certo  modo  contextam  ac  concretam  cfie. 
In  prima  hypoftsfi  bonitatem  collocant  infinitam , 
in  altera  fapientiam  interminatam  ;  tertiana  perfe¬ 
ram  ex  utraque  fuperiori  cum  bonitatis,  tum i  ra¬ 
piendae  haurire  copiam ,  arbitrantur.  Qui 
tini  de  tritus  hypojlajibus  libellum  attentus  legent, 
is  hoc  ita  fefe  habere  nihil  dubitabit:  nam  Ploii- 
nus  &  tertiam  hvpoftaGn  unum  efle  aliquid  Cap.  2. 
p.  4.83-  decernit,  &  alias  efle  eam  numerum  feu 
multitudinem  fcifcit.  Vkl.  Cxp.  3.  6.  p-  484-  487- 
Conferri  quoque  velim  Procli  Theologiam  Plato- 
nicam  Lib.  W-  Cop.  n.  f.  13S-/  “t»  cnpiofe 
ac  fubtiliter  de  univerfa  hacce  re  diflerit,  tertiam, 
que  perfonam  •t'**’*'  mediam  efle  inter  id,  quod 
Jxup;  feu  infinitum-,  ac.  finitum  cft,  id  cit,  ex 
utroque  coagmentatum  quafi  ,  ui  putat.  Haec  ve¬ 
ro  media  natura,  quam  Platonici  tertiae  attribuunt 
l-y-yciua,  non  impedi:,  quo  minus  eadem  teitium 


in  Triade  divina  locum  fervet,  &  utraque  fup  y 
riori  minor  fit  a 9  inferior.  Quae  quum  ,ta  . 
habeant,  nec  Augujtinum  apertum  elt  t°^ail\d‘  , 
piinae  Platonicae  rationem  pcrfpcxifle,  quum  Jr 
tinum  a  Porphyrio  dididere  fibi  perfuaderct, 
quod  alter  mundi  animam  mediam  naturam,  ait 
vero  tertiam  appelUITet,  nec  Cudworthum  fat n  «U 
licenter  omnia  confitoaflfc ,  quum  Mguji mum 
fc  iuendum  fibi  efle  duceret,  &  auftor.itatc  ejus  a 
minuendam  diferepantiam  Trinitatis  Platonicae  a 
Chriftianae  ..abuteretur.  Quod  Platonici  tertia 
hypoftafin  fuam  mediam  dicunt,  id  vir  docti  m 
argumento  putat  efle,  tertiam  hypoftafin  ab 
genere  infra  primam  &  fecundam  hypoftafin 1 
efle  nimis  detrufam,  ncc  idcirco  tamam  efle,  fi 
ta  videatur  in  Triade  Platonica  fubordmatjon^ 
contra  Platonicorum  de  tertia  hypoftali  do.t _ 
propius  ab  coi  um  inter  Chnftianos  fententi 


§•  3<5- 


•X  mente  ? atrum  univer 'falis  eft.  9-f 
Ita  omnes  cenfuifle  dc£lores  iftos  ,  Tbeodore- 


commune,  ac  minime  definitum,  ud  unmcs  teniumc  uiw‘«  **..ww  7  -- — -  - 
tus  audior  efl  I  (*.  Kxtk  }«  t  r  Trccnpcev  JtSoccntotAhur  ,  »jV  g^< f  %Jcpto?&v  ro 
75  ft!W  ,  I)  75  75  *?&©-  ^  75  xtt/xcv  ,  tvJtIuu  'H  *OT21'a  Tf9C  THN 

'Tn o'st A XIN.  Secundum  dotlrinam  patrum,  quam  habet  differentiam  a  proprio  com- 
mune,  vel  genus  a  fpecie  aut  individuo ,  ab  \sznzxai.  Quorum  "verborum 

haec  eft,  ut  arbitroF,  lententia:  Eflentiam  feu  ftibftantiam  divinitatis ,  quae  com¬ 
munis  eft  univerfis  tribus  perfonis,  &  per  quam  quaelibet  earum  Deus  eft,  anti¬ 
qui  dodlores  non  crediderunt  efle  Angularem  aut  circumfcriptam  ,  verum  genera¬ 
lem  nec  definitam  eflentiam  feu  ftibftantiam.  Nihilo  tamen  minus  una  confite¬ 
tur  Tbeodoretus ,  alios  feriptores  Graecos,  hoc  minime  modo  vim  vocabulorum  ici» 
&  effintia  &  perfona  ,  deferibere  folere,  ut  illud  Tolis  ejjentiis  &fubjl an¬ 

tiis  umverfalibus  ,  hoc  lingularibus  tantum  accommodent  &  applicent :  fed  id 
Chriftianis  tantum  dodloribus  in  explicatione  dogmatis  de  Trinitate  divina  ufica- 
tum  fui  fle  Neque  tamen  hi  ipfi  dodlores  inficiantur,  fas  efle,  fi  certamen  cum 
Sahellii  difcipulis  inftituendum  fit  ,  alio  fenfu  praecipere,  quamlibet  perfonam  , 
«r,W0v,  mW,  in  Trinitate  peculiari  Tua,  propria,  &  Angulari  eflbntia  gaude-, 
re-  (  fV  ideoque  commode  dici  pofle,  rfig  fcVfar,  tres  fingularts  &  peculiares  effen- 
tian  non  fecus  ac  T ^VvW«*,  feu  tres  perfonas  in  Trinitate  efle  Nec  enim  in 
ejusmodi  oratione  aliud  quid  defignare,  quam  ex, /lentem  (5)  efferatam.  Az 

ordinis  tamen  &  diferimims  caufla  opportunum  judicant  &  neceffarmrrv,  binorum 
horum  vocabulorum  vim  ita  coercere  ac  definire,  ut  Angularis  &  cxfiftens  effert-» 
tia  numquam  vocetur  ejjentia,  verum  kypoftafes ,  &  viciflim  vocabulo  *r(x,  efferata 
tSi  fuhlUntia  ,  illa  unice  generalis  ac  univerfalis  natura  divinitatis  exprimatur , 
quam  fina:u3ae  tres  perfonae  aut  hy-poflafts  divinitatis  communem  habent.  Ad 
haec  roboranda,  quae  diximus  ,  -magnam  nobis  liceret  afferre  teftimoniorum  & 
didlorum  copiam.  lluftris  eft  in  primis  Bafihi  locus,  qur,  ($}  n  inquit, 
ti  T»  fJW ,  jgm  hJ  »  i«-*  T  &***■  Qtme  eft  ,«uo  commur.i, 

Mproprhm.  eamJem bebet  vfia  ai  Verum  mtor  ommum  ingenua  nobis 


chI  proprium ,  eamtiem  baost  ujia  aa  oy/w/tw/*"-  vr  ,  o 

erit  Petavii ,  quam  adjicimus,  profeilio:  (**)  /»-*«■ «»?  Graecerum  praefert, memw» 

judicia  concordant ,  icta*,  id  ejt ,  ejjentiam  five  Jubfcantiam  aut  naturam  {quam  <£>1- 


mi’ 

vo- 


c *)  Dfel  T.  contra  haeret. ' ( Tbm.  It.  Opp.  p.  2b7T  (f)  Gregor.  T^frenur  adv .  Eunomrani 
I,ib.  XII.  (p.  70f.  Tora.  II.  Opp.)  (  f )  Ep.  £CCLXIX.(  potius  Epift  CCCXUX.  Tom.  Ih 
Opp.  p.  1046.  Par.  1638. )  (**  )  De  Trinit.  Lib.  IV.  C.  7.  ( 5-  *•  P •  2IS-  Tom-  H-  Dogra.  theol. ) 


tam  e(Tc,  qni  Spiritum  S.  -copulam  feii  Vinculum 
patris  &  fllih dixerunt  efle.  'Nihil  horum  fcripfis- 
4'et,  credo,  vir  egregius ,  TT  mitiori  ex&rfiflet  ftu- 
dio  Platonicos  cirm  Chriftianis-in  unam  familiam 
cogendi.  De  illis,  qui  Spiritum  S.  copulam  dixere 
patris  &  r>Iii ,  commentatur  Dion.  Fetavius  Dogm. 
theologi.  Tom.  II.  Lih.VlL-ds  Trinit.  CaV  12* 
S-r  8.  p.  410.  /.  Vellem,  qui  fic  loquuti  funt, 
plus  adhibuiflent  prudentiae  ac  cautionis,  nec  in 
dogma  mentis  humanae  terminos  quam  longiffimc 
excedens  notiones  &  verba  intuliflent ,  quorum 
exempla  divini  libri  haud  fuppeditant.  At  vehe¬ 
menter  tamen  hi  diftant  ab  eorum  fententia  ex  Pla¬ 
tonicis^  qui  tertiam  hypollafin  fuaia 


vocant',  fummamque  tantum  trilim  perfonarum  con- 
junftioneiu  imagine  quadam  ex  rebus  humanis  fum-*- 
taillaitrant. 

(  e ')  Effcntiam)  Adde  eiusdem  Gregorii,  quem 
’  in  ora  laudavit  Cudworthus ,  Lhrum  I.  adv.  Eu  no¬ 
vatum  in  Appendice  Opp.  Gregorii  Nyjeri  Earir. 
rfr 18.  f ol,- -edita  p.  97.  Animadverti  gancratint 
lric  debet,  Nicaenos  doftores,  &  qui  proxime  funt 
cos  fequuti,  vocabula  .prbjnifcue 

in  hoc  dogmate  de  trina  divinitate  admbuifle,  at¬ 
que  faepenumero  mifcuilTe:  idm^1  ver0  non  feciflb 
illos,  qui  a  concilii  Nicaeni  aetate  paifllo  lunt  re¬ 
motiores,  fed  utriusque  •  nominis  poteftatem  ita^ 
ut  Thtodoretus  fecit ,  circuarlcripfmc. 

Aa  a  a  aa  3  U )  ^na- 


9  2(5  Effert  ia  Deitatis  ex  mente  Patrum  univir fatis  ejl.  CaP.  IV. 

vocant)  generale  tffi  aliquid  &  commune  ac  minime  definitum ,  Gwr vero  proprium, 
fingulare ,  £?  circumfcriptum ,  quod  ex  illo  communi  &  peculiaribus  quibusdam  notis  ac  pro¬ 
prietatibus  veluti  componitur.  _ 

Praeter  haec,  non  paucos  certum  eft  veterum  do&orum,  qui  ex  eo  magnam 
fibi  reflae  dottrinae  famam  collegerunt,  quod  cum  Arianis  fortiter  congrefli  funt, 
hac  etiam  imbutos  fuifle  opinione :  Tres  perfonas  feu  bypofiafes  divinae  I  nnita- 
tis  non  modo  generali  praeditas  efle  &  univerfali  divinitatis  eflentia,  quae,  quum 
unaquaeque  Deus  fit,  communis  eft  omnibus ,  verum  etiam  tres  efle  circumteri  ptas 
&  Angulares  eflentias,  uni  fpeciei  feu  uni  divinitatis  eflentiae  ac  fubftantiae  fub- 
jertas?  fimiliter,  ut  tres  homines,  Ihomas ,  Petrus ,  &  Joannes ,  fub  unam  genera¬ 
lem  fpeciem  ,  hominem  nimirum  feu  eJjikUum  humanitatis,  referuntur,  nec  niu 
numero  inter  fe  differunt.  Hinc  facium  eft,  ut  quidam  horum  dotlorum,  (/) 
Anafiafius  exempli  cauda  &  Cyrillus,  hanc  defcriptionein  conficerent  perfonue  feu 
ysmxlnuf  in  'Trinitate  :  Perfona  e  fi  ejfentia  cum  fuis  quibusdam  proprietatibus  ab  ns  » 
auae  funt  ejusdem  fpecici ,  numero  differens.  Atque  hanc  fententiam,  ut  mulcos  tam 
ex  Graecis,  quam  Latinis  alios  praeteream ,  ligillatim  Gregorius  Nyfienus ,  Cyrilto 
Alexandrinus ,  Maximus  Martyr  ,  &  Damafccnus  cum  aperte  complexi  funt,  tum  di 
ligenter  copiofeque  defenderunt  (Quorum  verba  quoniam  a  (g)  Petavio  jam  m 
716 medium  allata  funt  ,  equidem  hoc  loco  repetere  nolo.  Ab  hac  igitur  qui  opinio¬ 
ne  flabant,  hi  omnium  acerrime  pugnabant ,  tres  in  divinitate  perfonas  ,  inter  te 
comparatas ,  ex  omni  parte  ac  modo  pares  efle  ac  aequales ,  nec  ullam  gradu  aC 
dignitate  ab  altera  di  (lare.  Namque  fic  rationem  fubducebant:  Sicuti  tres  homi¬ 
nes,  quorum  unus  efl  pater,  alter  filius,  tertius  nepos,  non  mutuo  ex  fefe  pen* 
flent,  neque  certis  gradibus,  naturae  ratione  habita,  fejundli  funt,  fed  numero 
tantum  differunt:  ita  etiam  tres  divinitatis  pertenae ,  pater,  filius,  &  Spiritu* 
fan6lus,  tres  circumfcriptae  funt  naturae,  quas  una  comprehendit  ac  jungit  fpe' 
cies,  feu  una  divinitatis  eflentia :  numero  itaque  cantum  didant,  ceteroquin  tem¬ 
ni  a  &  perfefrillima  earum  aequalitas  eft,  nec  altera  fub  alteram  fubje6la  eft,  aut 
altera  minor  &  inferior  altera.  Haec  illa  eft,  quam  toties  inculcant, 
coffentialitas  aut  confubfiantialitas.  Quamobrem,  id  quod  memoratu  dignum  eft, 
S.  Cyrillus  ex  his  unus,  quos  jam  nominavimus.  Theologis  id  tantum  in  Plato¬ 
nis  Trinitate  defiderat,  quod  ejusmodi  l[Ans<nbms  feu  coeffentialitas  &  confubfiantia - 
litas ,  in  ea  minime  repedatur :  (*)  ’ea«ac iW  4'  *'  rSn  euiwe  tSbr,  ei  r  f 
spei*  «ditor  \svndsrtn  Ivot  iejjq  /J*  vooin  f  9*ornl®t 

n  rejo-^Va  cbi  tapete  nrf)t  *jij  v>  yt  i**  A«v  c *  puutnv 

ismxitreis.  Nec  ad  veritatem  illis  (Platonicis)  quidpiam  deejfet ,  fi  confubjtantialitatis  M- 
sabulum  accommodare  vellent  tribus  bypeftafibus ,  ut  etiam  una  in! elli geretur  natura  divfi 
nitatis ,  triplicitate  illa  carens  ,  qua  naturalis  inducitur  dive  r  fu  as ,  &  bypojlafes  a  fe 
aliis  inferiores  apparent.  Ergo  fi  Platonici  hoc  a  fe  impetrare  potuiflent,  ut  Cyriio 
fociisque  dotlrinae  ejus  affentirencur ,  tres  perfonas  Trinitatis  tres  efle  naturas 
circum fcdptas,  aequales  inter  fe  ac  pares,  fui  denique  omnes  juris  ,  ad  quas  un 


(*)  Contra  JulUn.  Lib.  VIII.  p.  2  70. 

(f)  Anafiafius  £?  Cyrillms  ]  Haec  perfonae 
definitio  legitur  in  illa  i  ^  c-^ri^  r 

,  feu  Expefitioae  conspendtar  .a  fidsi  arthode' 


xae,  quae  fub  Anafiafii  &  Cyrilli  nomine  e*(l  * 
&  a  viris  doftis  ex  utriusque  hujus  dodloris  fcrip 
conllata  efle  putatur.  Edidit  eam  princeps  i  ' 


$•  3$* 


Trinitas  Tritbei/liM. 


9*7 


tamen  fpecies  feu  e  flentia  divinitatis  pertineret,  quemadmodum  Petrus ,  Paulus,  & 
Joannes  fub  uno  continentur  genere,  humanae  nimirum  naturae,  quae  communis 
eft  illis,  ofAOimoTYi&l  illam  feu  confubftantialitaum  profefl]  effent,  quam  hi  tueban¬ 
tur,  neque  ulla  notati  fuiiTent  erroris  macula.  Verum  Trinitas  Platonica  ,  id 
quod  fupra  jam  odendimus,  alio  tamen  fenfu  erat  iu ac  forralTrs  ex  illis, 
quae  deinceps  afferemus,  conflabit,  eadem  illam  notione  fuiffe,  qua  Ni¬ 

caeni  antidites  &  ipfe  Athanafius  fuam  effe  voluerunt  coiffimialem.  Nullum  igitur 
dubium  eft,  quin  hi  doclores,  quorum  fenfa  declaramus ,  tres  perfonas  Trinitatis 
non  alia  conjungi  unitate  putaverint,  praeterquam  ea,  quae  fpeciei  dicitur.  Quae 
fententia  quum  omnino  pofcere  videretur  ,  ut  tres  iftas  perfonas  tres  etiam  fate¬ 
rentur  Deoseffe,  quemadmodum  Petrus ,  Paulus ,  &  Joarmes  tres  didinfti  funt  ho¬ 
mines  viri  doftifiimi  omnes  Dialefticorum  copias  confcribebant ,  quarum  ope 
planum  facerent,  quod  Penus 9  Paulus,  &  Jeannes  tres  vulgo  dicerentur  homines, 
id  reluftante  ratione  &  veritate  fieri,  ferioque  exhortabantur  homines,  ut  hanc 
lbquendi  rationem  miffam  plane  facerent  ac  repudiarent:  tres  enim  idos,  eo  quod 
una  eflet  in  omnibus  fpecies,  una  natura,  una  humanitas,  proprie  &  vere  unum  tan¬ 
tum  effe.  Suavem  vero  Dialefticam !  cujus  auxilio,  fi  quidem  voluiffent, aeque  facile 
probare  potuiffent,  quotquot  orbis  hic  terrarum  continet  homines,  eos  unum  tan¬ 
tum  effe  hominem,  omnesque  Epicuri  Deos  non  multos,  fed  unum  effe  Deum. 
Nolo  hic  commemorare  fufius ,  ida  fi  obtineat  ratio,  nullam  ullo  modo  excogi¬ 
tari  cauffam  poffe ,  quare  tres  tantum  ejusmodi  naturae  fint ,  ad  quas  una  divi¬ 
nitatis  fpecies  pertineat,  quae  numero  tantum  differant,  neque  aliud  quid  fint,- 
quam  una  eademque  res  ter  repetita,  quare  non  plures  fint,  quare  non  trecen¬ 
tae  quare  non  tria  millia,  quare  denique  non  totidem ,  quot  naturae  ac  fpe- 
ciei  humanae  funt  participes.  Mitto  hoc:  fatis  ed,  fi  moneam,  llthuc  Tri¬ 
nitatis  <*enus  tribus  reapfe  Diis  condare,  quorum  nullus  ex  altero  habet  aliquid, 
aut  altero  inferior  ordine  &  dignitate  ed.  Quapropter  non  defuturos  effe  arbi¬ 
tror,  qui  veterem  &  germanam  Platonis  Trinitatem,  fuis  licet  vitiis  &  maculis  la¬ 
borantem  r  huic  tamen ,  quam  5.  Cyri  Ilus,  S.  Gregonus  Eyffcnus ,  &  aln  quidam 
doftores,  in  quibus  nullum  hodie  vedigium  male  lanae  doctrinae  reperias,  pro¬ 
barunt,  Trinitati  multum  anteponendam ,  rationisque  non  minus,  quam  Chndia- 
na-e  religionis,  fcitis  amiciorem  effe,  judicent.  Utcumque  ed,  id  tamen  ex  his 
elucet,  doftores  hofce,  quos  communis  paene  confenfus  omni  hberat  erroris  iufpi- 
oione  ,  quorum  numerus  non  ed  exiguus ,  nullo  modo  cenfuifie ,  tres  Trinitatis 
hypodafes  eamdem  habere  fingularem  &  exfidentem  effentiam.  E  contrario  ani¬ 
mum,  ut  crederet,  induxerant,  perfonas  divinitatis  non  aha  ratione  unius  ejus- 
demque  divinae  edendae  compotes  unumque  Deum  efle,  quam  qua  tres  fingula- 
res  homines  unius  participes  exfidunt  humanitatis  effenpiaevun usque  homo  iunt. 
Verum  haecce  Trinitas  quum  confequenti  tempore  non  levem  infamiam  contra- 
heret ,  atque  plurimis  videretur  tres  Deos  inducere,  aliud  in  ejus  locum  genus 
fuffeftom  ed  doftrinae  ,  quod  tres  perfonas  divinitatis  numero  futuit  easdem 

elie , 

mzn :  poftea-  in  Tomtm  XV.  Magnae  Bibliothecae  mus.  Neque  enim  folus  Cndworthus  aut  Petavius 
JVr.  ed.  Paris.  i64S-  P .  677.  relata  eft.  doftorum  Nicaenorum  multis  hanc  maculam  inufTe- 

(p)  Patavio  1  Lib.  IV.  de  Trinitate  Cap.  9.  runt,  rerum  poft  eorum  aetatem  plures  ah! ,  ncjue 
5-  4  f.  Tum.  II.  Dugm,  theol.  Nos  de  univerfa.  nec  ingenio  nec  do&rina  minores:  quibus  quidem 
fckc.re,  .fi  Deus  voluerit,  in  Praefatione  differe-  jefiftcre,  difficillimum  videtur  plurimis. 


.y2%  Anti -SabeUi ani  fuere  Homuftanl  Ca?.  IV.' 

7i7£fie,  aut  omnes  decernit  una  eademque  fingulari  eflentia  exfiftente  praeditas  efie. 
<)uod  tamen  dogma  nefeio  an  umquam  ,  fi  ab  uno  difcedas ,  ( h )  Lateranenh 
concilio,  communibus  coetuum  ChriHianorum  fufFragiis  confirmatum  &  ftabi- 
litum  fit. 

Patres  certe  Nicaeni ,  &  qui  principes  Ananis  fefe  oppofuerunt  erroribus,  ne 
cogitafle  quidem  videntur  de  hoc  Trinitatis,  genere.  Cui  rem  demenftrandae 
inultum,  ut  opinor,  primum  conducet  libera  ac  ingenua  Dion.  Petavii ,  viri  rerum 
olim  inter  Chriftianos  geftarum  peritiflimi,  confefiio:  quam  propterea  huc  trans¬ 
ferendam  efie  duxi  ,  quoniam  multifiunt,  quos  nova  ejusmodi  nomina  &  aucto¬ 
ritates  ipfis  vehementius  rationibus  commovent:  Jneo,  inquit,  praecipuam  vim  coi' 
lacajje  Patres ,  ut  aequalem  patri  natura  ezceVcntiaque  filium  ejfie  defenderent ,  citra  exprejjaiit 
singularitatis  mentionem ,  licet  ex  eo  conjicere.  Etenim  Nicaeni  i  fi  i  praefules ,  -quibus  nemo 
inclius  Arianae  feti  a  e  aicana  cognovit ,  nemo ,  qua  re  opprimenta  maxime  foret ,  aerias, 
dijudicare  potuit,  nihil  in  profefjionu  fuae  formula  fpeEtarunt  aliud ,  ni  fi  ut  aequalitate M 
illam  effient  i  ae  ,  dignitatis ,  aeternitatis  ad/t  ruerent.  Tefiatur  hoc  bpoxin*  vox  ipfa ,  quae 
arx  quaedam  fuit  catholici  dogmatis.  Haec  enim  aequalitatem  potius  ejfentiae  ,  qf1* 
singularitatem,  fignificat ,  ut  capite  quinto  docui.  Deinde  cetera  ejusdem  modi  fun* 
in  illo  decreto ,  ut,  quod  nullum  umquam  fuifie  tempus  ajunt .  quo  nondum  erat,  non 
ex  alia  hypoltafi  vel  ufia,  neque  ex  nihilo  efie  factum.  Haec  Pctavius:  quem  fine 
circuitu  fateri  videmus,  neque  Nicaenos  antiftites,  neque  antiquiilimos  Chr lina¬ 
riorum  do6tores  de fingular  itate  illa,  quae  eamdem  numero  efientiam  tribus  perfo- 
nis  attribuit,  Iaborafle,  fied  aequalitatem  tantum  eifientiae  afieruifle ,  fieu  ftatuifH* 
patrem  atque  filium  unius  ejusdemque  ^compotes  efl*e  communis  eflentiae  divinim 
tis,  ideft,  naturas  efiTe  aeternas  ,  ne.c  creatas. 

Verum  qui  fiequentia  attenderit,  is  multo  magis  fefe  in  hanc  fientiet  impelli  f  n‘ 
-tentiam.  Principio  quotquot  cum  Arianis  condixerunt  do&ores  re&e  fientientes, 
in  primis  odio  fibi  efie  perfpicue  teftati  fiunt  difciplinam  Sabe  Ilii.  Hic  autem  do- 
cuit,  unam  efie  tantum  hvpofiafin,  ficu  unam  lingularem  &  circumficriptam  efien¬ 
tiam  patris,  filii ,  &  Spiritus  fan&i:  ex  quo  quidem  cogitur ,  tresperfonas  tria  eiie 
tantum  diverfia  nomina,  tres  notiones,  tres  modos  unius  ejusdemque  rei  ac  natu¬ 
rae.  Quam  opinionem  quot  &  quanta  confiequanuir  -abfiurda,  proclive  demon- 
ftratu  eft.  Naficitur  inde  primo,  generationem  filii  ex  patre  nil  efie,  quam  no¬ 
men,  notionem  aut  modum  generationum,  quae  in  divinitate  contingunt,  aut 
Clarius,  eamdem  divinitatem,  uno  modo  fpe&atam,  generafle  femet  iplam,  alia 
ratione  confideratam.  Quod  deinde  filius  fieu  verbum,  non  vero  pater,  liunif 
nam  induifie  carnem ,  &  in  cruce  pro  peccatis  hominum  cruenta  morte  obnlle  dy 


(*)  Dc  Trinit.  Lib.  IV.  C.  13.  $.  7-  P-  248.  T.II.  Dogm.  theol. 


( h  )  Lateranenfi ]  Concilium  fine  dubio  intelli- 
git  LateranenfeXV.  generale ,  quod  aufpiciis  Inno¬ 
dent  ii  XII.  A.  mccxv.  coaftum  eft.  Acta  cxftant 
a,rad  Jo.  Harduinum  Concilior.  Tom.  VII.  p .  1  •/• 
Abbas  'foachvMS  tum  temporis  fimile  quid  eius 
docuerat,  quod  pauHo  ante  Cudwortkus  nonnullos 
antiquorum  Theologorum  docuiTe  refert:  unita- 
. (em  nimirum  efTentiae  trium  perfonarum  veram  efie, 
fimplifem  ac  r  salem,  negaverat;  contra  wtitofev t 


tantum  concordiae  in  Deo  efie,  afleverarcrat ,  ficut 
multi  homines  unus  polulus,  (f  multi  fideles  up* 
ecclejta  dicuntur:  Vid.  Natalis  Ahrdnder  //-/*' 
riae  ecclef.  Sacc.  XIII.  Cap.  3.  Artic.  3-  P‘  fil 
&  Di[f.  II.  ai  Saec.  XIIL  p.  331-  Hunc 
retunderet  errorem  ,  Laterancnfe  concilium  PJ ‘ 
decreto  fic  fi  aci  m  finxit :  Firmiter  credimus ,  C Tj 
pliciter  confitemur ,  quod  unus  foiis  efi  W 
Deus  , - pater  £?  filius  c?  Spiritus  fana 


3  6»  Vera  notio  vocabuli  cfiown& 

•citur,  id  hanc  unice  vim  habebit ,  logicam  notionem  quamdam  feu  modum  divini¬ 
tatis  corpore  humano  veftitum  in  crucem  attum  efle,  aut  vero  totam  divinitatem 
fuftinuilfe  fupplicium  crucis,  certo  modo  atque  ratione  fpeftatam.  Jam  fi  quis 
nihilominus  contendat,  illud,  de  quo  loquimur,  Trinitatis  genus  non  ex  meris  no¬ 
minibus  compofitum  efle,  uti  Trinitas  Sabellii ,  verum  ex  diftinctis  hypoflafibus 
&  perfonis,  tum  non  tres,  fed  quatuor  in  Deo  hypoftafes  efle,  ex  hac  fententia, 
concedendum  omnino  erit.  Omnis  enim,  fi  antiquorum  do&orum  fequamur  de¬ 
creta  ,  lingularis  eflentia  hypoftafis  eft.  Hujus  vero  rei  certus  ego  fimi  nulli  ve¬ 
terum  do&orum  vel  per  fomnium  aliquid  in  mentem  venifle. 

Vocabulum  deinde  byoin®*,  id  quod  antea  Petavium  non  inficiari  audivimus, 7 18 
ita  femper  Graeci  adhibent  feriptores,  ut  eo  defignent  ac  indicent  convenientiam 
&  limilitudinem  illam ,  quae  inter  tres  eft  numero  quidem  differentes,  at  ejusdem 
communis  naturae  feu  univerfalis  efientiae  participes,  aut  generis  unitate  pares  & 
fimiles.  Cujus  quidem  rei  non  pauca  liceret  exempla  producere.  Nullo  certe 
modo  probabile  eft,  exftare  in  Graeca  lingua  vocabulum  ad  ejusmodi  quid  expri¬ 
mendum,  quod  univerfa  rerum  natura  ignorat,  nec  ullius  hominis  comprehendit 
ingenium ;  cujus  generis  funt  multae  res  una  eademque  lingulari  eflentia  praeditae. 
Hinc  &  S.  BafiUus  vim  verbi,  de  quo  agimus,  hoc  modo  explicat:  (*)  'Avcufi  £ 
TtwnTvfiic  tSnvst*0Mf  ’  *  fi  moto  71  esiv  ixdju  lyoy.mzv  ,  «Sv  tnpov  inqu.  Tollit  hypoftafeoii 
identitatem  ,  perfectamque  perfonarum  int elli genti am  inducit.  Non  enim  idem  Jxbimet  ip[i 
confubjlantiale  eft ,  fed  alterum  alteri.  Plotlni  exftat  pronuntiatum  quoddam  de  ani¬ 
ma,  quo  verbis  to  cyoxmov  &  avFf^tioo  parem  poteftatem  attribuic :  (f)  Qiluv 
pjj  ayfr^Hcu,  %  t:  byoimov.  Anima  compos  eft  rerum  divinarum  ob  cognationem  quam¬ 
dam  communionemque  fubftantiae.  Nec  aliter  iis  Athanafius  utitur ,  quod  cx  his  ejus 
verbis  intelligitur,  (§)  quibus  to  xA r.yotlgl  2iv«h  affirmat  byoima  Hj  ^  ak, 

palmites  cum  vite  congeneres  ac  ccnfulftantialcs  effe.  Neque  hoc  praetermitti  debet, 
eumdem  andftitem  multis  in  locis,  ne  crebro  nimis  verbum  hyA<n&  repeteret, 
ejus  loco  nomina  2 yofotc ,  ijuoei^Ke  &  byc<pv>,c  adhibuifie.  quorum  quidem  vocabu¬ 
lorum  nullum  harum  rerum  peritus  dicet  lingularis  elfentiae  communionem  fignifi- 
care,  quum  omnia  certum  fit  ejusdem  tantum  generis  aut  fpeciei  focietatem  indi¬ 
care.  Atque  hoc  fenfu  video  concilium  quoque  (i)  Chalcedonenfe  nomen  e.uekVi©* 
ufurpare,  quando  Servatorem  noftrum  Jefum  Chrmum  decernit  effe  lyolmov  tui 

r  byoxc-iov  t r  d^fuTiTK^ ,  confubftantialem  aut  coeffentialem  patri 

quoad  divinitatem ,  at  coeffentialem  feu  confubftantialem  nolis  quoad  humanitatem.  Nam 
quis,  quaefo,  fibi  facile  perfuadeat,  uno  eodemque  in  decreto  verbum  hoc  du¬ 
plici  notione  politum  efle ,  fle  ut  primo  fignificet  unitatem  numeri ,  poftea  vero 

uni- 

(*)  In  Eplft.  (En.  CCC.  p.  1070.  Tom.  II.  Opp.V  (t)  Ennead.  IV.  Lib.  VII.  C.  10; 

(p-  464.)  (5)  Epift.  dc  fent.  Dionyfii  p.  55<5-  T-  °PP* 

tres  quidem  perfonae,  fed  una  effe  pt  i  a ,  fubjlantia  Et  ideo  in  Deo  Trinitas  eft  folummodo ,  non  quater - 
feu  natura  ftmplex  omnino.  Et  lege  fecunda  iidem  nitas;  quia  quaelibet  trium  perfonarum  eft  illa  res * 
antillites  hoc  modo  decernunt:  Nos  autem ,  facro  videlicet  fubjlantia,  effemia,  ftve  natura  divina , 

£?  univerfali  concilio  approbante ,  credimus  £?  con-  quae  fola  eft •  miverfomm  principium ,  praeter  quod 
litemur  cum  Petro  ,  quod  una  quaedam  fuvima  res  aliud,  inveniri  nonpoteft,  ■ 

eft ,  incomprehenftbilis  quidem  &  ineffabilis  i  quae  (*)  Chalcedonenfe ]  In  Definitione  fidei  ,  ut 
veraciter  eft  pater,  fitius,&  Spiritus  fandus,  tres  vocatur,  quae  Aftione  V.  Concilii  huius  exltat, 
ftmil  perfonae,  ac  fingulatim  quaelibet  earumdem.  Tom.-ll.  Concilior,  p.  456-  ed’  Nar  dumi. 

J  -  B  b  bb  bb  (*)  J  *■ 


Vera  notio  vocabuli  l/io6<n@p.  Caf.  iVr 

unitatem  ceneris  feu  fpeciei?  Quid?  quod  ipfe  Atbanafius ,  id  quod  majoris  hac 
in  re  momenti  eft,  fimili  prorfus  ratione  loquitur Chrijlum  ejusdem,  cujus  nomi¬ 
nes  funt,  generis  effe,  demonftrans:  (*)  E<  u-.r  i»  i/uurds  esi»  iftiwitt,  jt/  r  twvr 
•  j,  'yj  ,  Uu  tfi  nie  i  v'.«  «SvireA®-  *«)'  «■>«»  5  >  “rmt  'i  i  uu-mn!^- S 

Si  igitur  filium  ejusdem  mbifcum  ejfentiae  efji  velitis,  eamdemque  naturam  ptifit- 
dcre  fit  eatenus  alienus  a  fubftantia  patris ,  eo  modo,  quo  vitis  ab  agricola.  (  [  )  *  au 
noft  eadem  in  epiftola  fic  loquitur  Atbanafius:  ‘h  Aym  ut  «m  t  Klyn '  «W  *  6  rm- 
ic(*A ,  \$M  »»»  */"»«»  ium  ema  iluum  (D1.011? ims\dlce'el’ 

verbum  non  ejfie  proprium fubftantiae  patris,  num  putatis ,  eumexftimajfe,  unius  Lim¬ 
itum  mbifcum  fubftantiae  effiet  Quae  quidem  extra  omnem  collocant  controverfiam , 
Atbanafium  vocabulo  ipWn*  numquam  defignaffe  .d  quod  cum  alio  eamdem  An¬ 
gularem  &  ejusdem  numeri  edendam  communem  habet,  fed  hoc  tantum,  quod 
fpecie  feu  genere  cum  alio  idem  &  unum  eft:  ex  quo  efficitur,  eum ,  quum  Cbn- 
ftum  patri  diceret  eflentia  aequalem  &  bpairw  effe,  id  de  generis  aequalitate  un  - 

CeOuod'fi  porro °quis  Arii  dogmata  perpendat ,  quibus  exftirpandis  ftuduerunt  in 
mimis  antiftites  Nicaeae  coafli,  is  vero  demum,  quales  veri  fenfus  eorum  fuerint, 
praeclare  &  accurate  fentiet.  Arius  filium  feu  verbum  pugnabat  nny.*  effe,  ied 
naturam  creatam,  certo  tempore  faflam,  mutabilem  denique  &  a  fumma  perfe- 
aione  multum  remotam:  cui  fententiae  conveniens  erat ,  ut,  quod  Atbanafius  te 
flatur,  eumdem  filium  ipfa ejfientia  feu  fubftantia  differre  a  patre,  five  . m(osm«  «- 
effe,  contenderet.  Quidquid  enim  creatum  eft  &  genitum ,  id  ipfa  ne 
ceffe  eft  natura  feu  eflentia  ab  eo  didet ,  quod  nec  creatum  eft  nec  hW 
Icitur,  qui  hanc  Arii  doflrinam  civitate  Chnftiana  cupiebant  ejeftatn ,.  Nicaeni 
pltres  filium  e  contrario  feu  verbum  fcifcebant  non  effe  aut 

fed  humem  tS  mtleJI,  ejusdem,  cujus  pater,  ejfentiae  aut  fubftantiae ,  id  eft,  non  r 
creatam  effe',  fed  Deum  ,  aut  divinitatis  effentiam  &  naturam  cum  patre  co* 
munem  habere.  Ergo  M.  illa  ,  ejfientia  feu  fubftantia  ,  quam  antiqui  doflores 
Jipin  omnibus  praedicant  divinae  naturae  perfoms  eamdem  effe,  efficereque,  u  ^ 
gulae  Deus  dici  debeant,  non  eft  fingulans  quaedam  exfiftcns  efjentia,  k&c 
munis,  generalis,  aut  univerfalis  divinitatis  aut  naturae  non  fafee  nec  creare 
eflenria  ouam  S  Hilarius  (5)  naturam  unam  vocat,  non  unitate  perfonae,  fed  gene 
rit^Atqne^hlec  unitas  unius  communis  aut  generalis  ejfentiae  divinitatis 
eft  uuae  aeaualitas  illa ,  quam  vetufti  doflores ,  qui  cum  Ano  decertant ,  tanto  Audio 

inculcant,  aequalitas  nimirum  naturae.  Filius  non  minus  eft  Deus,  quam  pater,  quo 

niam  eflentia  divinitatis,  quae  omnibus  tribus  perfoms  communis ,  non  feci 
reliquae  omnes  effendae,  individua  habetur  Atque  hacc  ipfa  ; n“b“  * 

aequalitas,  non  placuiffe prifcis  illis  doflonbus ,  unius  fmgulans  effentiae  comin 

.  $ ?ic 

«m  mtura.conS;  Uoufii,  * 

Quemadmodum  igitur  infanierit,  quisquis  dicat 
’  *  '  -  _  _ _ _ _  foKrn  nnvH h  !  ita  congruente’-  dixeris «  quemlibet 


Sb»  navali ;  ita  “congruenter  dixeris ,  quemlibet 
lium  (CO^llentialem^eu' orientalium  5.  7g.  p.  1193.  Opp; 


§.  3 6*  Vera  notio  vocabuli  ogLoiai®*'»  93 1 

nitate  divinas  perfonascplligare  inter  fe,  eo  quod  abfurdum  di&u  foret ,  rem  tinam 
eamdemque  fibimet  ipfi  fimilem  &  aequalem  efle.  Atque  hanc  eflentiae  aequalitatem 
non  defunt  in  iplis  re£ie  fentientibus  do&oribus ,  qui  confitentur,  non  impedire, 
quo  minus  certo  modo  perfonae  ac  hypoflafes  divinitatis ,  fi  comparentur,  inter 
fe,  diflimiles  &  inaequales  fint.  Ex  his  Augttftinus  ea,  qui  fic  Arianos  incre? 
pat:  (*)  Patris  ergo  &  filii  &  Spiritus  fanfti,  etiamfi  difparem  cogitant  poteftatem , 
naturam  J altem  confiteantur  aequalem.  A  quo  non  difcedic  Ba filius:  (f)  'atfih  ww, 
inquit,  tk£</  [Av  $d£nf>(&  5  7i vt]/>oe,  071  «V  cWvs ,  K,  ei%iwfAoiU ,  cta  >>  outix  5 

tueri/ b  5TO7v^,  k.  t.  A.  Tametfi  filius  ordine  quidem  fecundus  eft  a  patre ,  quoniam  ejl 
ab  illo  ,  f?  dignitate ,  quoniam  principium  &  cauJTa ,  ut  fit  ipfc ,  patre  eft  >  tamen  natu¬ 
ra  nullo  modo  fecundus  a  parte  eft  quoniam  in  utroque  una  eft  divinitas.  Quid  multa? 
Ipfe  Athanafius  variis  in  locis  auctor  ea  locupletiffimus,  cum  fe,  tum  antiOites 
Nicaenos  quum  filium  patri  efle  bpoxM  feu  effentia  aequalem  tanto  fervore  defen¬ 
derent  hoc  unum  inflillare  voluifle  populis,  unam  divinitatis  eflentiam  patri  com¬ 
munem  efle  filioque,  neque  filium ,  quod  Ario  videbatur  naturam  effe  creatam  fed 
verum  Deum ,  id  ea,  non  creatum  nec  faftum.  Juvat  aliqua  hujus  generis  difta  e* 
Athana  fio  in  medium  proferre.  In  Epiftola  de  Concilio  Nicaena  primum ,  quemadmodum 
Eufebii  fa6tio  legibus  a  concilio  latis  nomina  fua  dederit ,  enarrat ,  a  qua  tameu 
poaea  mente  iterum  defci vere:  (J)  n sitim  'j  y&rey&V'**  **  0*  E«'«- 

fio,  TkW  ™  ii ™  4  t*  */»«-»•,  $  f* 

P:«  *7*ru*  4  Au-,  pm  ¥  ter  5  §  ©«  A,  7  7* 

7  Omnibus  autem  fubfcnbcntibus  Jubfc ripf erunt  &  ipjihufcbiam  us  verbis,  quae 

nunc  culpanti  loquor  autem  de  vocabulis fubftantia  &  gonfubftqntiahtate:  approbantes ,  Dej 
filium  nullo  modo  fafturam  aut  creaturam  effe,  fed  foetum  verbumque  ex  patris  fubftantia. 
Deinde  concilium  Nicaenum  exponit  primum  ffatuiffe,  fio  lis  facri  codicis  ver¬ 
bis  &  dicendi  modis  Atianorum  errores  reprimere:  (**)  T*c  awtitt  /3^0/4^™« 
u\v  r  'A  peixmv  f  MMbs  «W«r ,  A  j  ¥  yffA'  <&**' 

Sn  7«  A  ter  cnigctt  3V7*v,  «**  c/n  5  0«,  te  *  «*  f 

**  §  »1*  ^m(iu7  in  h0C  f  Arianorum,  impia  voca¬ 

bula  tolleret ,  &  voces  adhibere  vellet ,  quae  fine  cofitrovc rfiajacraru m  litterarum  effent, 
nimirum  eum  filium  effe ,  &  nequaquam  ex  non  entibus  exJUtfc ,  fed  ex  Deo.  eumque& 
verbum  effe  &  fapientiam ,  £?  nequaquam  creaturam  aut  fafturam ,  Jed  germen  proprium 
fui  patris.  - -  At  quum  animadvertijfent  illorum  fraudes  &  impiam  vafnttem , 

cWv  aoA  «Verv  7 j  it  ©iii,  <  ye^  **  ^  t  ^  5 

tci)  79  cac  5  ©«  «A  ^  2nr  I  n  r  coacU  Junt  clarioribus  ver¬ 
bis  exponere ,  effe,  &  feribne  y  filium  ex  fubftantia  Dei  effe ,  ne  ex  Deo 

effe  &  commune  &  aeque  ad  filium  &  creaturas  pt.rtmere^  cxijl unaretur.  Paucis  in- 
terjedtis,  in  eadem  ita  pergit  epiOola:  (  ff )  'h  ovvcb&  ruis  mn s,  xxtiZs  bpotAef.Zye*'- 

(•)  Contra  Scrmon.  Arian.  C.  18.  (P-  45T-  Tom.  VIII.  Onp  ) 

(t)  Ub.  III.  contra  Eunom.  (p.  79-  A.  Tota.,  II.  Opp.  ed.  Par.  1615.) 

(§)  P.  25*1.  (**)  P.  267.  (it)  P-  2<50. 

(fe)  Vcluiffe  ]  De  germaha  tam  apud  Chriffia-  Jtonefi^  ^leaenae  Seft.  IT.  Cap- 
Hos  quam  profanos  Graecorum  auttores  vocabuli  Adde  M’di.  t  felium  in  vanis Qm 

poteftate  multo  latius  &  copiolius  expo-  Alb.  Fabricio  editis  ,  ad  calcem  Volummu  V. 
fuere  Dion.  F  et  avius  de  Trinitate  Lib.  IV.  Cap.  5-  Biblioth.  Graecae  Qiiaefi.  V.  P-  73« 

^•204.  roffl.II.  Dogm.  theol.  &  Georg.  Bullus  Def  m- 

Bb  bb  bb  s 


(  0  Ccp. 


w 


Vera  notio  vocabuli  optoi 


Caf.  IV. 


»r«e  ty,v  71  r  eupivxuv  Y,-‘X3Y$&xv  civafp^urt ,  ^  fol%urtv ,  a&flv  e*vi«  r  fyifluv  'f  AifyeK  ’ 

^  yyfiatkt  dC9vf  \nvytyn'  «f  j  ^  ^  5';'wv  *  S^*Wx,  ** 

rpirfilf ,  >j  my.uec ,  >?  !£  irfaj  tvtvc  oivctQc pctr^i  y\  uyx  £,  xxQsAiKy  OMtAtimet.  Ideo , 

quum  haec  animadverteret  concilium ,  relte  filium  Mubft  arui  alent  e£e  decrevit ,  ut  &  hac* 
reticorum  fubver teret  malitiam  ,  &?  ojlendcret ,  eum  alium  ejfe  a  rebus  creatis.  Hinc  o 
flatim  poft  decretum  boc  addidit  concilium :  Illos  autem  ,  qui  dicunt ,  filium  Dei  ex 
non  entibus  exjlitijfe  ,  aut  creatum  effe ,  anf  mutabilem  ejfe ,  aw?  ejfe  aliquod 

conditum  ,  a«r  a//a  fubjiantia  prodiijfe  ,  «/x  anathemate  percutit  Janlta  c.at^ 
lica  ecclefia.  Quibus  quidem  verbis  patres  Jignificarunt ,  vocabula ,  e.v  patris  ejjentia  & 
confubjiantialem  patri  ejje  ,  oppoftta  ejfe  impiis  Arianorum  formulis  ;  quippe  qui  fi¬ 
lium  creatum,  aut  f alium,  aut  mutabilem  effe ,  aut  non  fujfe,  antequam  nafceretur , 
72 (/dixerunt.  Oiti cumque  ergo- ita  fentit,  is  repugnat'  concilio :  contra  qui  cum  Ario  non  fen* 
Sit,  is  debet^ea  neceffario ,  quae  funt  fynodi ,  fapere  ac  cogitare.  Addo  adhuc  unum  ex 
hac  epiftola  locum:  (*)  YoeAxcff  ^'a&v  ,  $  x  r.  A.  «>A’  trtf io^w5’  *,  6T*po*trt*' 

ti^Aeuv'  il  pLiV  XV  Kj  Vl\f  XTUS  tdv  ,  €5“«  xlfaux,  Utr7Tfg  */  Y,pit~S  ,  t>p*OX<Tl(^  £<  jj  W* 

te  Acy©- ,  axav  5  jm7/te,  cirrnCyarp* ,  *tK9 W  lfxo*<n<&  av  ti+  Aes  ,  aurum , 

argentum  ,  fl  annum  fplcndore  funt  inter  fc  fimilia;  at  natura  nihilominus  cp  fubjlan^ 

tia  dijlant.  -  5/  ergo  eodem  modo  fe  filius  habet ,  e  flo ,  habeatur  &  ipfc  quoque  crea - 

fara,  quemadmodum  nos  fttmus ,  wen  confubfiantialis  patri.  Sin  autem  vere  fili uS 
ejl ,  &1  verbum ,  ^  fapientia ,  &  fplendor ,  imago  patris ,  refte  dittum  fit ,  ta/w  cow* 
fubjlantiakm  ejfe.  Hinc  &  in  Epiftola  de  Dionyfii  fententia  (f)  duas  hafce  eloquu* 
tiones ,  lv«  ?  $^7«,  tfm,  t  v«k  ,  filius  unus  ejl  ex  rebus  conditis ,  &  vier  e;V«/  o.uo#- 
tr,or  t5  w»7y\  ^//aj  ntiR  f/f  ejusdem ,  cujus  pater,  effentiae ,  ita  ufurpat,  ut  parem  utri^ 
que  poteftatem  ab  eo  effe  attributam  ,  unusquisque  videat. 

Haec  quum  ita  Hnt,  quaenam  vera  mens  antiquis  fuerit  Chrirtianornm  doctori 
bus,  qui  fanioris  dottrinae  vindices  habentur,  quum-  adverfus  ^r/ara  pugnarent, 
filium  effe  feu.effent'a  aequalem  patri ,  nemini  obfcurum  effe  poteft.  Verbum 

quidem  id  generatim  indicat ,  quod  ejusdem  ed ,  cujus  alia  quaedam  res,  ed'-11 

tiae  feu  fubftantiae.  Prifci  vero  dolores ,  qui  eo  ufi  funt ,  non  aequalitatem  lingu¬ 
larem  aut  unitatem  numeri,  fed  ejusdem  effentiae  communionem  ea.  defignarunt ,  ia 
eft,  eflentiam  divihitatis  patri  &  ffi°  communem  efi^,  hoc  vocabulo  figni  '* 
tunt,  filiumque  idcirco  non  effe  rem  creatam,  fed  vere  proprieque  Deum  ,  pr^ 
feffi  funt.  Multo  plura  ,  fi  res  quidem  aut  neceffitas  efflagitaret ,  ex  Atbanajio  pro¬ 
duci  poffenc  ad  hoc  confirmandum  teftimonia.  Ih  Epiftola  verbi  cauffa  de  Synodis  at- 
ininitf  SeleuciaediffeTemiam  binorum  illorum  vocabulorum,  hpo«<n&. ,  Jimiis^enuaet 
&  iuulnty ,  ejusdem  effentiae ,  his  verbis  explicat ;  ( OfiaU  3»  fyu;  ^  o-n  to  o/iotcv  cv* 
rPn  t  xVj&k,  a «ftr qm uatThir  il  -mirvrrun  AtyJ  ouent  *  <$n  j&  T  zwtiv opistyrnt ,  ctfksxjzuj  * 
«v  AtyJtijj-  ai 4pa>r&  ytv  dvtpuTrai  Sj*ct&  T  xrictv,  *  fii  dr  &  opotyu f  tf 

t&t  mitiv  Mrtpmr&  xwl  ebe  ct*luci<&  A tytj  ,  «*’  inpoQvlt  ’  OCkxy  ro  ouojpn^K,  ojxottncv,  r 0  J 
knpoQvU  9  tepoteio?.  Hos  ipfi  f citis  ,  Jimile  non  de  Jubft antiis ,  fed  de  figuris  6.  ^ua[lta\ 
dici:  fiquidem  in  fub  flant  iis  n  n  fimilitudo ,  fed  identitas  effe  pronuntiatur.  Certe  h m 
mini  fimilis  dicitur ,  mn  fecundum  fubfiantiam ,  fed  fecundum  figuram  &  formam  :  q  ^ 
tum  tniji.  ad  fub  flantium  attinet ,  congeneres  appellar  i,  debent.  Rurfum  homo  cani  Juni  1$  ^ 


(•*)  P.  272.  Ct> P.  561.  (J)  P-  918.  T.  1.  Opp. 

Qj  Cap.  16.  5.  11.  p-  593?  -^■w.  \  III.  Opp-  cd.--BcjiediP.in-- 


(.*»)  Ai> 


§.  ^6.  Vera  notio  vocabuli  opioitn&l  £33 

non  poterit ,  feci  ilis  gener ,  Mc  efi ,  d/wry?  generis.  Quapropter ,  quod  ejl  genere  conjun- 
itum,  idhomovfion  feu  confuhfiantiale  efi‘,  quod  autem  diverfi  generis ,  id  inpowov  /eu  di» 
verfae  quoque  fubjl antiae  eft.  In  fragmento  /Mi  ejus,  quo  vitiofam  accufat  Mtktii 
fimulatiomin ,  de  nomine  c/Wcr,©-  hunc  in  modum  differit:  (*)  'O  wim  ™ 

r  uYo>  b[Aoi<nov  rw  Atyav  'j  ofiomv ,  avoupeT  tv  tfvai  ©£dy  «JoatiT»?  jj  ^  o 

T3  bpednov,  aV  ojjionv  Ty  iriot ,  r  fcViVw  hlyd ,  ®iu  j  b/xcwpjf,  *»  is 

to  c^c  t?  iVw  glwt/  7r pini '1  eoe  hdyi ,  poj  <j5pova;v  caoyVicv,  ct,\Qpu>Tr@*  o»  t?  utQpurms  tacet  * 
ii  j  juri  aV  avQpcome  oe\6pto7ns  vf  iclccv ,  c^s  0e»  o  wer,  “V  ^  iy-okdfxedt , 

ccv$e/ccf  JvQpwrrw,  tj  M  «vfyaTr©-  ©sa,  SijAG^  Isiv  e  iriittS  bpoiersov  [xtv  htyu*-,  bjueieno*  j 
*  <Ppoveo9 '  ii  fi)  T  ovtqfaa*  *ra  ^mo^oi»  ccKtic&y  ,  077f£  ©€*  pffis  ^  ^  «Yns 

tcleet ,  «W  flS&y  T  0w«fcr«r,  $  ?>■»  2^**?  Ww,  fwv  ro  'ofAOHcnov , 

tiuot  $  c*'E7Mrtv  **  *Sevl  en/>w  Jtii/4/w,  5  .  *•  r.  a. 

Qui  igitur  filium  negat  effe  homoufion  feu  confubftantialem  patri ,  af  fimi lem  tantum  patri 
clfe  illum  perhibet ,  /x  ei  divinitatem  derogat.  Similiter,  qui  nomen  quidem  'ofxox<n(&  reti • 
net  exponit  vero  illud  de  fvnilitudine  fubjiantiae ,  «  aliam  a  divina  filio  dat  fub flant iam , 
i/tpofe  quae  non  eadem  .  fcd  Jimilis  tantum  fit  divinae  fubjl  antiae.  Qui  cum  que  igitur  filium 
non  ita  effe  patri  confubjtantialem  affirmat ,  quemadmodum  homo  ex  ejusejjc  fubftantia  di¬ 
citur  a  quo  genitus  eft ,  /x  fefeviin  verborum  ,  ex  fubftantia  patris  effe ,  non  fic ,  uti  dem¬ 
eet  ac  fas  eft,  inteUigere  declarat.  Nam  quicumque  filium  non  ita  efi  e  ex  ratione  fubftan- 
tiae  arbitratur ,  ut  homo  eft  ex  homine ,  fed  filium  tradit  Deo  ita  tantum  effe  fimi  lem ,  ut 
ftalua  quaedam  homini,  aut  homo  Deo  fimi  lis  effe  cenfetur ,  is,  etiam fi  nomen  confubftan- 
tialis  Jemper  in  ore  habeat ,  /p/a/w  tamen  ejus  vim  non  habet  in  animo,  hon  enim,  ut  vuf 
go  fit ,  verbum  conjubftantiaiis  vult  intolli gi ,  quippe  quod  de  una  eademque  fubftantia 
accipitur,  Jcd  omnino  praeter  ufiim  vocabulum  ufurpat,  6?  ut  illud  criminari  pojjit ,  ethni¬ 
cum  dicit  ,  quum  tamen  vox  ea  numquam  apud  ethnicos  in  alia  fignificatione  ponatur, 
quam  ut  eamdem  naturam  dejignet ,  quod  ipfum  credendum  efi  de  patre,  filio ,  &  Spiritu 
fantto.  Ex  his  quisnam  ,  quaefo ,  difficulter  intelligit,  verbum  oponn©* ,  tametd 
vulgo  id  ligniticare  dicatur,  quod  unius  ejusdemque  efi  efi  entiae  Jcu  Jubjt  antiae ,  de 
naturae  tamen  communitate  accipi  debere,  quemadmodum  unus  homo  eommu-72* 
nem  habet  cum  ceteris  hominibus  eflentiam  feu  fubflantiam.  yltbanafio  cetero¬ 
rum  do&orum,  in  quos  nujla  cadit  perverfae  doftrinae  fufpicio,  confentienda 
liceret  adjungere  fuffragia.  Verum  metuo,  ne  faftidium  multitudo  tpftium  legen¬ 
tibus  pariat.  Quamobrem  ,  omiffis  reliquis,  yiugufiini  tantum  enuntiata  quaedam 
proferam  ,  quibus  id  ,  quod  diximus  ,  profitetur.  Igitur  Libro  contra  Maxi¬ 
minum  ( /  )  Cap,  15.  ita  loquitur :  Duo  veri  homines ,  et  fi  nullus  eorum  filius  fit  alterius , 
unius  tamen  et  ejusdem  sunt  substantiae.  Homo  autem  alterius  hominis  verus 
filius  nullo  modo  potejl ,  «/7»  ejusdem  cum  patre  effe  substantiae,  etiamfi  non  Jit  per 
omnia  Jimilis  patri.  Quocirca  verus  Deus  filius  &  unius  cum  patre ^substantiae  efi  y 
quia  verus  filius  efi ,  &  per  omnia  efi  patri  Jimilis ,  quia  ejl^  Dei  filius.  Quid  cla¬ 
rius?  CbriJtumSivQ  filium  Dei  confirmat  /Juguftinus  non  effe  alio  modo  unius  cum 
Deo  patre  fubftantiae ,  quam  eo,  quo  inter  homines  filius  efi  ejusdem,  cu¬ 
jus  pater,  aut  unus  homo  ejusdem,  cujus  ceteri  mortales,  fubftantiae.  .Alius  hu¬ 
jus  argumenti  locus  exftat  in  Refponfione  ejus  (m)  ad  fermonem  Arianorunu  Ver¬ 
ba 

(*)  T,  I.  Opp^p.  57*. 

(r*n)  Ad  fermonem  Atiar..  T  Cap.  3 <5.  p,  4J'S-  T.  VIII.  Op*.  Omifit  Cudivorthus-  ia  hoc  AagtU 

3Jbbbbb3-'  / iwt 


Cap.  IV. 


Vera  notio  vocabuli  ofioia i@». 

ba  haec  funt:  Ariani  nos  vocitant  Homoufianos ,  quia  contra  eorum  errorem  Graeco  vo- 
cabulo  ouoxnov  defendimus  patrem ,  filium ,  fc?  Spiritum  fandum  ,  id  efi  ,  ^  uni  us  ejusdjsM- 
qxje  substantiae,  w/,  &?  exprejfius  dicamus,  essentiae,  (quae  »<n<*  Graece  appel¬ 
latur)  quod  planius  dicitur  unius  ejusdemque  naturae.  Et  tamen  Ji  quis  ijlorum  , 
qui  nos  Homoufianos  vocant ,  filium  fuum  non  cujus  ipfe  ejfct  ,  fed  diverfae  diceret  ejje 
naturae ,  exheredari  ab  ipfo  mallet  filius  ,  quam  hoc  putari.  Quanta  igitur  impietate 
ifli  caecantur ,  qui ,  quum  confiteantur  unicum  Dei  filium  ,  nolunt  ejusdem  naturae ,  cujus 
pater  eft ,  confiteri ,  fed  diverfae  atque  imparis  &  multis  modis  rebusque  diffimilis ,  tam¬ 
quam  non  de  Deo  natus,  fed  ab  illo  de  nihilo  fit  creatus ,  gratia  filius ,  non  natura?  (  )  h-t 
quid  plura  prodefl:  hujus  generis  difta  recitare?  Satis  erit,  fi  unum  ex  («; 
primo  de  Trinitate  Libro  addidero.  Si  filius ,  inquit  ibi  Auguflinus  ,  creatura  non  e]U 
ejusdem  cum  patre  fubjlantiae  ejl.  Omnis  enim  fubftantia ,  quae  Deus  non  eft ,  cieatuia 
eft,  quae  creatura  non  eft,  Deus  eft.  Et  fi  non  eft  filius  ejusdem  fubft antiae ,  cu¬ 
jus  eft  pater ,  ergo  fada  fubftantia  efi.  . 

Poftremo ,  qui  non  ignorant,  quanto  fervore  antiqui  dolores,  qui  hodie  m 
magna  faniorem  ob  do&rinam  aude  funt  pofiti ,  nomina  -mu™*™  &  (*ovoi<no*  fu¬ 
gerint  &  averfati  fint,  illi  vero  fine  negotio  perfpicient,  eos  verbo  ,  quod 

Arianis  fraudibus  opponebant,  nullo  modo  declarare  voluifle,  filium  eadem  lin¬ 
gulari  ac  non  circumfcripta  eflentia  praeditum  efle ,  qua  pater.  De  voce 
trw  Epiphanius  ita  pronuntiavit:  (  f)  i  'rwma-m ,  IW  yn  n  vtfsf  f'* 

Myoufy'tj  2a&*Jv  cLmi*.a&K  *  Ttww>  j  t $  kovfh  ,  tjj  «Vn»  ,  KSH  rjj 

Filium  Dei  mammat  r.on  appellamus  ,  hoc  cjl,  eamdem  cum  patre  fubftantiam  ,  ne  vo* 
illa  a  nonnullis  ufurpata  Sabellianum  ad  dogma  trahatur  ;  fed  eumdem  divinitate  &  f“b“ 
flantia  &  virtute  praedicamus.  Ex  his  verbis  perfpicuum  efi:  ,  Epiphanium  ,  dum 
iilium  patri  docet  eflentia  &  divinitate  parem  efle,  non  id  fibi  velle,  filium  eam¬ 
dem  habere  Angularem  eflentiam,  quam  pater,  fed  hoc  tantum  indicare,  fpecim 
ieu  generis  fimilitudine  patrem  filiumque  conjungi ,  feu  filium  non  efle  rem  crea 
tam  ,  fed  Deum  ,  non  fecusac  pater  eft:  Atque  hanc  efle  veram  tuetur  &  germanam 
vocabuli  b/xo*m@-  poteflatem :  quapropter  etiam  nomen  nwniviw  repudiat,  quo 
id  male  poflet  exponi ,  &  ad  Sabcllii  fententiam  accommodari ,  quem  unam  eam- 
demque  Angularem  eflentiam  tribus  attribuifle  divinitatis  perfonis  accepimus:  idem 
autem,  addit,  ne  in  verbo  iuci<rt<&  fiat,  nullum  efle  periculum.  Vocabulum 
juovo kVi^  ipfe  Aihmafius  in  Expofitione fidei  diferte  afpernatur  &  rejicit.:  (V  Ovn  j* 
Cn-mcde*  ,  ds  ol  L*&Xjxvq)  punit na»  ,  kA  opiitnov.  Non  exjhmamus , 

filium  unum  efle  eumdcmque ,  qui  pater,  ut  Sabelliani ,  qui  dicunt ,  fidum  ejje  unius  JuO- 
Jlantiae,  non  confubftantialem  ,  eo  ipfo  tollentes  filium.  In  vocabulo  hoc  nove  fic 
fjwoi<n&  verbum  ial*,  effer, tia  feu  fubftantia,  ftngularem  defignat  &  exfiftentem  es- 
fentiam.  Totam  enim  Sabellius  praecipiebat  divinitatem  una  eademque  lingula 
eflentia  feu  hypoflafi  gaudere.  Contra  in  vocabulo  IfMwnfr  vox  communis  le 
univdfAis  effentiac  ,  quam  generis  &  fpcciei  vocant ,  nota  eft ,  nliusque ,  quu^ 

(*)  Ejus  generis  &  haec  funt  verba,  quae  Libro  II.  C.  6.  leguntur:  Diverfa  quidem fubftanN* 
efl  Deus  pater  &  homo  mater,  non  tamen  diverfa  fubftantia  eft  Deus  pater  &  Deus  filius, 
jion  eft  diverfa  fubftantia  homo  mater  &  homo  filius. 

(tN  liaer.  LXXVI.  n.  7.  (haer.  Anomoeor.  p.  920.  T.  I.  Opp.)  (5)  f*  24r* 

pn%  loco  haec  verba:  Ac  per  hoc  fc?  ipfe  creatura  fit ,  quae  poft  verba,  de  nihilo  creatus,  r*q““nj!JJ. 


935* 


§,  Vera  notio  vocabuli  o[ioi<n&'. 

ht)c  ei  vocabulum  applicatur ,  edendam  divinitatis  ita  dicitur  cum  patre  commu-  72* 
nem  habere,  ut  ex  numero  rerum  creatarum  prorfus  excipi  debeat.  Ergo  Athana - 
Jium  videmus  Trinitatem  povoxtriov  aeque  vehementer  deteflari  ,  atgue  Epipbanius 
Trinitatem  recufabat  mw^ciov.  Ucraque  enim.  nudis  conflat  nominibus  &  notio¬ 
nibus  ,  aut  unius  ejusdemque  Angularis  edendae  &  hypoftafeos  non  adaequatis 
conceptionibus.  Utraqne  multum  didat  ab  illa  Trinitate,  quam  Ipoiew  Epipba¬ 
nius  &  Augufiinus  appellant  :-  utpote  quae  tribus  abfolvitur  veris  perfonis,  quarum 
Angulis  fua  ed  propria  natura  aut  edentia,  tametfi  omnes  univerfalem  divinitatis 
eflentiam  communem  habeant ,  neque  ad  res  creatas  ullo  modo  pertineant fed  omnes 
conditores  fint ,  non  vero  naturae  fa&ae  aut  conditae.  Ergo  abeant,  qui  perfua- 
fum  nobis  ede  cupiunt,  eos,  qui  rette  olim  inter  Chridianos  dodtores  de  divina 
Trinitate  fenferunt,  cun&is  ejus  perfonis  ejusdem  numen  adfcnpfifle  naturam  & 
edendam  Namque  talem  illi  Trinitatem  veram  ede  negant,  eo  quod  ex  notioni¬ 
bus  tantum,  vocabulis,  ac  imperfectis  confidat  unius  ejusdemque  rei  comprehen- 
fionibus:  a  quo  Trinitatis  genere  quantopere  abhorruerit  (0 )  Athanafm ,  haec 
ejus  verba  demondrant:  Te/ds  $1  .Ut  p»  K&  4>**W*- Aefe«f, 

ks»  re>»«.  Trinitas  autem  non  ejt  trinitas folum  nominum,  aut  manium 

verborum ,  fed  veritate  ac  fub/i [tendi  ratione  Trinitas  c fi.  Trinitas  ,  quam  cpcacncv  vo¬ 
care  placuit  prifeis  Chridianorum  doftoribus ,  media  quafi  ed  interjefta  inter  Tri¬ 
nitatem  uom <ncr,  cui  Sabellius  favebat,  &  inter  Trinitatem  pro  qua  pro¬ 

pugnabat  Arius.  Illa  rem  unam  eamdemque  proponit  fub  tribus  diverfis  notioni¬ 
bus  &  vocabulis,  aut  triplici  modo  &  ratione:  haec  tres  iecretas  inter  fe  &  fe- 
paratas  naturas,  quae  edentia  inter  fe  diderunt,  exhibet,  quarum  una  tantum 
Deus  ed,  ceterae  rebus  creatis  connumerari  debent.  Ida  vero,  in  cujus  defen- 
flone  Chridiani  veteres  elaborarunt,  Trinitas  tribus  condat  ex  perfonis  feu  hy- 
podafibus,  quae,  tametfi  numero  diferepant  inter  fe,  unarn  tamen  habent  com¬ 
munem  &  univerfalem  divinitatis  edendam ,  quae  aeterna  ed  &  infinita ,  ideoque 
omnes  rerum  conditarum  ordine  prorfus  excludi  debent.  ^  Juvat  hic  iterum  Atba - 
najiiim  audire,  qui  explicate  hanc  rem  enarrat:  (*)  Oim  iAadiov  -n  <ppom  x«0oAsk>j 
cKyJwlct  ,  7v*  y.vi  «V  vvv  KoitaQx*  ’li ileum  vjq  dg  ZoiQtfkicv  'an  TAeci» 

39nio«.  uj)  eis  r  'ETklwwlw  mAvQi&Tvifijt  KctTDiKvMo&y.  .  Eeque  hic  minus  fentit  catholica 
ccclejia,  ne  in  iftos  noflri  temporis ,  qualis  Caiphas  fuit ,  Judaeos  &  iri  Sabellii  kaerefm 
delabatur:  neque  plus  comminifcitur  ,  ne  in  ethnicorum  Deorum  multitudinem  provolvatur ; 
quippe  quae  res  conditas  &  creatas,  non  fecus  ac  parentem  omnium  &  condito¬ 
rem ,  colere  homines  &  adorare  jubet. 

Cunftis  hifce  fretus  rationibns  &  au6loritatibus  Chridianusnofter  Platoni  amicus, 
cujus  hic  perfonam  induimus ,  decernet  ,  idud  Trinitatis  genus  ,  quod  antiqui 
Chridianorum  populorum  do£tores  commendarunt  ,  eatenus  germanae  Platonis 
Trinitatis  plane  fimilem  ede  ,  quod  minime  ed  aut  una  eademque  Angu¬ 

laris  edentia,  tribus  fub  notionibus,  modis,  &  vocabulis  explicata,  verum  tribus 


(*)  Ep.  ad  Serap.  p.  203. 

(n)  Primo  de  Trinit .]  Cap.  6.  p-  534-  535*  ver^a  ex  Epiftola  ad  Serapionem,  qua  Spiritum  S. 
T.  VIII.  Opp.  non  ejje  rem  creatam  demonflrat  >  Tom.  I.  VPP> 

p.  202, 

(°)  j&hmafius  ].  Sumta  funt  haec  AtTianafii 


(?) 


Cap-  IV. 


p^5  Kum  fola  confubjlantialiicis  efficiat 

diftin&is  continetur  perfonis.  Perget  idem  ratiocinando,  atque  hac  etiam  ratiQ- 
ne  Trinitatem,  quam  Plato  ipfe  docuit,  ifti,  pro  qua  purior  olim  coetus  Cnriltia- 
ni  pars  ftetit ,  parem  efle  contendet ,  quod  minime  elt  tnpox<n®'  ,  fed  luox<ri& , 
id  efb  perfonis  conftat  non  difparis,  verum  aequalis  prorfus  ejusdemque  naturae 
&  eflentiae.  Nulla  enim  trium  perfonarum  Platonis  ad  res  creatas  ab  eo  detrudi¬ 
tur  ,  aut  certo  tempore  dicitur  fa&a :  omnes  e  contrario  aeternae  funt  ac  infini¬ 
tae  ,’  nec  umquam  faftae  vel  conditae.  . 

Licet  vero  nihil  hifce  omnibus,  quae  disputavimus  adhuc,  ad  fummam  firmi¬ 
tatem  deeffe  videatur ;  hoc  nos  tamen  fateri  oportet,  eos,  qui  hoc  modo,  qu° 
diximus,  perfonas  tres  divinitatis  h/Mwlvt  efle  praecipiunt,  id  quidem  fatis  apte 
docere  quamlibet  perfonam  Deum  efle,  fed  hoc  ex  eorum  fententia  nulla  ratione 
cogi  pofle,  unum  eas  efle  Deum.  Quid  igitur  confilii  capiemus?  Num  ipfum 
quoque  Athana  fiam  in  eorum  verfatum  efle  fententia,  concedemus,  quam  antea 
commemoravimus,  &  fimul  repudiavimus,  quf  tres  divinitatis  perfonas  tres  elie 
naturas  uni  generi  fubje&as,  nec  fecus  efle  fpeftandas,  atque  tres  homines, 
trus  Paulus  ,&  Timotheus ,  fpectantur,  exiftimant,  ideoque  nullo  alio  naturali  vin¬ 
culo  divinam  Triadem  conjungi,  quam'  unitate  fpeciei,  putant?  Fuerunt  certe 
olim  quibus,  fi  hanc  Atbanafio  adfcriberent  opinionem ,  fe  nihil  mali  admifluros» 
vifum  fuit.  In  Dialogis  enim  illis  (p)  de  Trinitate ,  qui  inter  reliqua  ejus  hodie 
exftant  opera ,  atque  nomen  ejus  infcripcum  gerunt,  non  modo  ratio  haec  perfpi- 
cue  conflituitur,  fed  etiam,  quo  tutior  reddatur,  inopinato  hocce  &  abfurdo 
dogmate  roboratur:  Petrum,  Paulum ,  &  Timotheum etiamfl  tres  fint  hypoftafes» 
pro  tribus  tamen  non  efle  hominibus  habendos  :  etenim  tum  demum  tres  eos  fieri 
homines ,  fi  diflenfio  animorum  &  voluntatum  inter  eos  exoriatur.  Sed  bene  ha¬ 
bet  quod  ex  nonnullis  horum  Dialogorum  locis  intelligitur,  ab  Atbanafio  eos  non 
efle’  exaratos.  Et  alius  iam  eorum  parens  &  au&or  inventus  eft,  Maximus  nimi¬ 
rum  Martyr  Nihilo  tamen  minus,  II  quis  reliquos  percurrat  Athanafii  libros,  quos 
ab  eo  confcriptos  efle,  nulli  hodie -negant,  is  multa  fatis  offendet,  quae  Athana - 
fumi  offendunt  propius  interdum  ab  hoc  portento  abfuifle ,  neque  leviter  eoriini 
vulnerafle  fententiam  ,  qui  tres  in  Deo  perfonas  decernunt  ita  efle  o^oaa-las  &  ejus¬ 
dem  eflentiae  divinitatis  ,  ut  omnes  unum  omnino  Deum  numero  conftituant. 
Principio  Liber  ille,  quem  de  communi  trium  perfonarum  ejfentia  infcripfic  ,  ldque 
fibri  hujus  Caput ,  cujus  index  eft:  Sn  Zx.  ein  t/>«s  ©<al,  quod  non  fint  tres  Dii ,  fun¬ 
damenta  hujus  exhibet  opinoinis.  Quaeftionem  enim  in  eo  quum  hanc  propo- 
iuiflet  Athanafius:  Quo  jure  dicere  liceat,  patrem  efle  Deum,  fihum  efle  Deum, 
Spiritum  fanctum  efle  Deum,  quum  tres  tamen  Deos  profiteri  nefas  fit?  primum 
fic  refpondet:  ( * )  'orn  vyndi  m  £  <pCnus ,  wvcv  KW  Motu*  '?  ow  o  Que  ‘T#f 

fi  nAM  ivri  uids  Qvnus  iri  o.cuxlt  kA  on  n*i  ,  r 

{*)  T.  I.  Opp.  p.  213. 

(t)  De  Trinitate -1  Dialogo  I.  p.  160.  T.  II.  ri«,  ^  A*  i>fp*rjrn<. 

lOpp.  Operae  pretium  me  fa&urum  ,  arbitror,  funt  Petri,  Pauli ,  R  Timothei  tres  liyppftajes.,  O 
fi'ipfa  verba,  quo  facilius  caudam  omnem  Jefto-  unt  hitp-xWm,  ac  fi  dicas  hominitas.  A  nanus  e 
res  cogno icant ,  fubjecgro.  Quaerit  Arianus.es  his  confequi  reponit,  tres  effe  Deos.  Nega 
orthodoxo ,  qui  colloquuntur  inter  fc,  quemadmo-  vero  orthodoxus ,  utque  fibi  confulat ,  P*1?™? 

dum  tres  in  una- divina  natura  perfonae  queant  Petrum,  Paulum,  &  Timotheum  non  cflctr 

^D[e?  Refpondet  orthodoxus  :  ’qs  $  iWa»  nes,  fcd  unumtanuun,  quamdiu  non  diucmerim 


5.  3  <5. 


ut  Trinitas  unus  fit  Letis . 

**Qpu?nv  r >;  oiyjj  Uzrttet/ufyjjt  e?x  ctvfyumv  kxAh  *  t&j  Qjxfoctorty  r£  vjruu  ,  dg  eJ 

«►fiffoVc o  Z^afAxostj).  Uui  communio  ejt  ejusdem  naturae ,  communia  quoque  funt  nomina 
dignitatis.  Quemadmodum  Deus  ea  ,  quae  ex  una  natura  in  multitudinem  dividuntur , 
uno  nomine  appellat :  £?  quum  irajcitur  hominibus ,  unum  hominem  nuncupat  omnes ,  ad 
quos  haec  ira  pertinet:  &  quum  reconciliatur  mundo ,  vel  ut  uni  homini  reconciliatur . 
Quae  dixerat ,  exemplis  deinde  confirmat;  &  primo  quidem  verba  teftatur  Gen  VI. 
3-7-  dsjondifceptabit  fpiritus  meus  pro  hominibus.  Et:  Delebo  hominem,  quem  creavi.  Ad 
quaedidta  fequentia  obfervat:  Kaumci\  >]>  w ,  /uv&totfes amifor  eiikei  Tu.i.SueA  £  4>J- 
tnug  mxvfiji  xvQpcomv  ivot  inotAmv  a.d: puizv  %\x  ks‘v:v  t?  kr.xt.  Atqui  tum  non  unus  erat  ho¬ 
mo  ,  Jed  myri  ades  infinitae:  aeque  tamen  nomine  unius  naturae  omnes  homines  appellavit ,  idque 
ob  Jub fi  antiae  focietatem.  Tum  aJiud  producit  oraculum  Exod.  XV.  i.  Equum  & 
f efforem  ejus  dejecit  in  mare :  quod  limili  plane  modo  illuftrat:  (f)  'ote  i$U9r  *xf9ti 

K?  r  %iA<xosxv  ,  rrnsduiv  pf  pvejuv  d^pctTuv  i»  r y  JxAaa ,  >9  tjmv  xzX.d  xvhpumi  ci  /SvQ.&ev~ 

•n?  fxiT  cKtivu  ,  >9  IWoi  mTAol'  'O  j  Mee er,c  ifioof ,  071  rmvjuv  t  /3vfacS4\}vr  /uix  i<fiv  >j  (piajg 
>9  «©£«'  t?  ,  >9  <ra€d  r  uvtyuv  Aiyi  ’  ’i7nfcv  >9  xvxGerrlw  tppt^tv  *<V  DxAacj-o ut  *  t»  7ta>}' 

t*  oxctAircv  'i\x  uvQpwmv  ,  ^  w  srArfa  r  »77aw  oxxAl 0tv  i‘7affov  %\x  }  2^5'  r1 

Hsn’0 ,vlcur  $  (pverue.  Quum  exibat  Pbarao  ad  mare  ,  cadebat  que  cum  infinitis  curribus 
in  mare ,  multi  mortales  una  cum  eo  funt  demerji,  multique  itidem  equi.  At  Mejes  ta¬ 
men  videns  ,  in  omnibus  demerfis  camdem  ejje  naturam ,  de  hominibus  &  de  equis 
dixit:  Equum  &?  adfcenforem  dejecit  in  mare:  &  tantas  hominum  copias  appellavit  bo. 
minem  unum ,  tantum  numerum  equorum  appellavit  unum  equum ,  <?/;  communionem  natu¬ 
rae.  His  pofitis ,  rationem  ita  concludit  Athanajius  :  E/  c*  ddpuwg ,  oV* 
WffAyyfi}  tk  n?  <$varug ,  o-ir*  2fg<p0{je  m  £  pof&f  nfij  luuxptxg  xjq  fixAr.s  ’  Ou  yxq  t&v 
•yvdpr,  ion ,  /uo^cp*j ,  2dgQopot  yAur^  ,  ^9  adw-ru  plpomt  tiyoSj)  xTAoi 

™  rstvcv  £  Qvirfug  mxm  tj  cUnu^t]  (I;  dv9pct>?r@*  cnAvin  ,  oV»  J)  ocples^s  n  d%lx  pix 
fietnAtix,  pix  Svvxpig,  tfju  (ia Ari  i  t(jtj  luipyetx  ihdQsm ,  r  &n>  ^  Krlotuc  ivx  A'ycaj2± 

©acV.  in  hominibus ,  ubi  ea  ,  naturae  funt ,  inter  fe  confunduntur ,  u&i' 

diferimen  formae  ,  roboris  t&  aetatis  (nec  enim  pares  animi ,  neque  formae  ,  neque  vi¬ 
res  ,  neque  linguae  funt  in  omnibus ,  unde  etiam  ptpoms  (a  poeiis)  dicuntur )  «;/;//<? 
men  minus  propter  communionem  naturae  unus  homo  nuncupantur ,  c«r  «on  poriur  Trinijas 
perfonarum ,  in  qua  indivifa  dignitas ,  potentia ,  voluntas ,  efficacia 

unus  Deus  vocabitur ?  Aut  Athanafii  hunc  efle librum  negemus,  aut  vero  conceda¬ 
mus  oportet,  verbis  hifce  illud  7®  ^  (pd<ni»s  ^  t?<r/<xc,  communem  illam  naturam 

&  iffientiam ,  qua  omnes  tres  perfonae  funt  praeditae,  fic  ab  eo  explicari,  ut  eo¬ 
rum  paene  dogma  evertat.,  qui  tres  perfonas  unum  efle  vere  proprieque  Deum 
exiftimant.  Quamquam  di6ta  facri  codicis,  quibus  ad  fententiam  fuam  commu¬ 
niendam  utitur  ,  nihil  plane  habent ,  quod  vim  le&ori  afferat  ,  ut  id  credat , 
quod  obtinere  ftudet  Atbanafius .  Nihilo  tamen  minus  &  hoc  inde  manifeffum  eft! 

non 

(t)  p-  213*  214, 

jnter  fe^  contendit:  'bn  Tp.r«  &V<r  «r«»  Inierint,  ut  Graecus,  Judaeus,  &  Chrijli anus ; 

u*«pou*  *X"<ri  m»  'Emm,  ^  /n  vero  idem  fenferint,  nec  Jint  inter  cos  dijjidia, 

*b.  Xr0,r<*'c?'  or<e’  ij^T«  «wri  ^  p*  i?  n  b  tres  quidem  funt  hypojlafes ,  fed  unus  in  Dotui  no, 

«orei$  %irpxric ,  Tp»;?  «Vi»  »7«  |j  »’»  unum  animum  £?  unum  cor  habeant:  trw 

fM**  ^  tC  p*,'*,  xu^ix*’  £.  Tfiit  quidem  funt  numero,  at  non  quod  diverfam  inter  fs 

Oui‘, iT  *  ei*i9uj!:Jr'  01  *  iT*P°Tvri  epCo-ttuc.  I)  naturam  vel  diverfum  cor  habeant.  Animadverfio- 

K.  tum  tres  Junt  homnss ,  quum  dijfmile  cor  ha-  nes,  quas  cum  hicce  locus»  tum  univerfa  Cudvuor- 

C  c  c  c  c  c  thi 


9JS 


Confubjlantialitas  mejjaria  ejl 


C.vf.  IV. 


nnn  in  fnk  naturae  feu  effentiae  communitate  perfonarum  divinarum  unitatem 
Teo  fffiffe  poS  ,  verum  etiam  alia  ad  hanc  adjunfta  efle  voluntatis  nimi¬ 
rum  confenfionem  &  concordiam  ,  nec  non  unam  eamdemque  efficiendi  vim 
de  quo  quidem  poftea  latius  differemus.  Aliis  praeterea  in  locis  o 
ha^iic  quae  omnibus  tribus  perfonis  communis  eft,  divinitatis  naturam  & 
tiam  haud  fufficere,  ut  unus  Deus  tres  illae  fiant  hypoftafes,  non  obfcure  profite¬ 
tur  Kxemplum  ex  quarta  ejus  in  Arianos  Oratione  (  )  promemus  in  qu^ 
neeat  tres  in  uno  Deo  hypoftafes  pro  tribus  Diis  aut  tribus  principiis  haberi  pos 
ftf  quoniam  eas  non  cuL*  tribus  d.rtinctis  folibus,  fed  cum  fole  «ntum  fpl  n- 
dore  eius  luceque  ex  utroque  nafcente  (?)  contuliffet.  Atqui  tres  fofts  **»•» 
habenti  djuWit»  aV.'«,  ut  Atbanafti  fermonem  imitemur,  feu  unam  communem 
namram  &  e^ntum  ,  proptereaque funt ,  id  eft ,  effentia  &  fubftantia  pro  - 
fus  aequales.  Quare,  quum  nihilominus  pro  uno  fole  hi  tres  foles  duci  nequean  , 
planum  eft  ex  tenfu  Aibanafii  iftiusmodi  fpeciei  feu  genens  unitatem  folam  ha 
efficere ,  ut  tres  illae  divinae  perfonae  unus  tantum  Deus  fine.  Idem  rurfusan 
tiftes  in  Expolitione  fidei  his  verbis  animi  fententiam  declarat:  (t)  Ovrs  ■*«'*?* 
va5'  icouTUS  ,  u<rmo  ruuoiviQvus  ear  aripanron  es*  ,  Ao;p<«o9Tq,  ™ 

Tl  ^  ^  W  ito  <$psv»jV«ui.  Neque  tres  fubftantias  feorfum  di  [Undas ,  ut  corporaliter 
,b.ci£t»,  ^  '  ne  j^orum  multitudinem  ad  injlar  gentium  introducere  vi- 

Ouo  loc^quid  efecTus  efle  poteft  adoftend/ndufn,  neque  tres  diftm- 
ftos  homines  ipfi  licet  Athanafio  effentia  pares  &  fimiles,  pro  uno  tantum  homi¬ 
ne  ab  eo  habitos  efle,  nec  ideo  folam  naturae  &  effentiae  divinitatis  commumta- 
T#>rn  h  inc  vim  habere,  ut  propter  eam  tres  divinitatis  perfonae  non  tresDn,  fed 
unm  tanturDeus  exiftlLri  debeant  »  Ergo,  quod  in  hac  eftemiae  &  naturae 
communitate  tantum  locat  praefidu  Manofrn  ad  demonftrandum ,  tres  divini» 
tis  perfonas  unum  conftituere  Deum ,  id  non  i  idcirco  facere  eum  ,  putandum  eft  , 
ac  fi  indicaret,  nihil,  praeter  eam,  requiri  aliud,  quo  tres  perfonae  unus  efle 
Deus  credantur,  verum  propterea ,  quod  haec  communitas  ad  unitatem  Dei  fta 
biliendarn  plane  fit  neceffaria.  Atque  hoc  faepius ,  dum  contra  Arianos  disputat, 
inculcat  Quarta,  exempli  cauffa,  quam  in  Arianam  fettam  fcripht, 
r,  ,  ■  c  ri  nnn  nofte  edocet  hanc  familiam,  quin  plures  introducat  Deos,  eo 

Sn&MSi.  ™  velit  &  eflentia^  inter  fe  difpares  dfe: 

■  '  «jurat.  Poftea,  quum  praecepiffet ,  unam  ejje  divmira 

rr&r.:  Z- 

git  :  (S)  o Ua  yj>  ha  Hi  *  w«J®.  itaMW*  ~  T  Z 

iZ 

non  verbum  ex  non  exfijlentibus  exftitit,  creatura que  tfi  •* j* 


(*)  P.  467-  (t)  T.  L  Opp.  p.  241.  «)  P.  4«8. 

thi  difoutatio  de  Ahmnfii  &  aliorum  veterum  de  rum  Dialiorum  nondum  inter  fe  confenti^ 
Trinitate*  divina  intendis  defiderat ,  ad  Pr«Ja-  «ci.  tametfi  omnes  Almaf»  eos  opus 
(atiintm  differimus.  De  suftwe  eetetum  ho-  S™t,  (,) 


Cri- 

ne- 


§,  36.  ad  unitatem  Divinitatis .  P39 

fafta,  -  •  -  relinquitur,  ut  duo  fimul  Numina  agno/ eant ,  alterum  creatorem  ,  alterum 
creatum.  Ad  eumdem  fere  modum  jL/iw  Nicaeno  concilio  (*)  diflerit  ,  quo 
Arianos  disputat  rp£s  <3>&(  rpoinv  mvd  «V  Tperf  ibrcs»W  feroce,  dfor.Kuv  mxrmTmat 

nyoj^cri^uA ,  Zj&finK  r  poraS* ,  tres  quodammodo  Deos  confiituere ,  dum  intres 
Jubilant  i  as  alienigenas  £?  inter  fe  omnino  Je gregat  as  fandam  unitatem  difpartiuntur.  Il¬ 
lud  contra  Trinitatis  genus,  quod  ipfe  omnis  credit  vitii  &  erroris  expers  efle, 
alio  loco  fic  ab  eo  definitur :  (  f  )  Te/at  nlttw  *y*  nfinKt'*  U\,  lv  rm-reJ  kou  Ctu  yff  to> 

mivuoili  StokWtJlh  ,  j  ftafo  Impiywfa*  1%*™  ,  i*  InjjuXfy*  *, 

•frirS  ruvti*f$n-  «V  5  xTifav  tij  hwy™  ***■  Trinitas  igitur  fanda  &  perfeda 
in  patre  &  filio  0  Spiritu  fando  celebratur:  nihil  ea  habet  alienum  d  fons  admiftum ,  ne - 
que  ex  creatore  ac  creatura  confijlit ,  fed  tota  efl  ex  creatore  id  conditote  rerum.  Quamque 
Ariani  celebre  illud  Servatoris  no  Ari  enuntiatum  :  Ego  &  pater  unumjumus ,  de  confen- 
fione  feu  concordia  voluntatis  intelligi  unice  vellent ,  interpretationis  iftius  levitatem 
declarat  &  hoc  modo  difputationem  demum  obfignat:  ($)  Av*yx„  >$  * 
MvuS.nA  %  «5  ^  ^  fckiff.  .  Neceje  itaque  ejt  ut,  praeter  hanc  voluntati, 
confenCionemy  alia  fit  in  patre  ac  filio  unitas  effentiae  feu  Jubftantiae.  Iflam  vero,  quam 
hic  memorat ,  eflentiae  vel  fubftantiae  UnS  ^u  unitatem  non i  efle  unitatem  Jingw - 
larem  aut  individuam,  verum  generalis  tantum  aut  univerfahs  eflentiae  communita¬ 
tem  id  ,  quae  confequuntur ,  ejus  verba  fatis  oftendunt:  (  )  T «  /*ev  fi 

v£v  IvuQwlx*  txn  «ejt  *  ,  «’*'  ^  »W  W  f*™'*  5  A** 

otOftO  ¥  %v5r«  o  j  Jies  c*  n?  *’»'«  «V  #***«>  «  **r  W  » 

Xy.W  W{,  Nam  creata ,  Mnrff/i  concordiam  cum  creatore  Juo  habeant,  eam  tamen  ex 
communicatione  unice  &  per  motum  quemdam  vcluti  habent ,  quemadmodum  ille  ,  qui , 
auum  eam  non  rctinuijfet ,  coelo  ejedus  ejt.  Filius  vero ,  quum  ex  fubftantia  fit  genitus , 
Jubilantia  unum  e  fi  ipfe  &,  qui  eum  genuit,  pater.  In  hoc  loco  unitas  confenfus , 
qua  cum  Deo  naturae  creatae  junguntur,  in  quas  mutatio  voluntatis  cadit,  <S c 
unitas  elTentiae,  qua  praeditum  eft  id,  quod  creatum  non  eft,  nec  a  voluntate 
patris  defeifeere  ulla  ratione  poteft ,  inter  fe  ab  Athanajk ,  committuntur  Multa, 
praeter  haec,  alia  feripta  reliquit  Athanafm  de  unitate  in  Deo,  quae  fortaflis  non¬ 
nullis  de  Angularis  eflentiae  unitate  di£ta  videri  poflent.  bed  certus  ego  fum  ,  ab 
hac  eum  unitate  fuifle  alienum,  atque  pronuntiata  hujus  generis  aut  de  communi¬ 
tate  unius  generis  &  fpeciei  unice- accipi  debere,  aut  alio  quodam,  quem  inferius 
declarabimus,  fenfu  exponenda  efle.  Quarta  in  Oratione ,  ut  exemplo,  quae  dixi , 
probem,  haec  leguntur  verba  :  (tt)  ^  <&«*/#.  Unam  effe 

credimus  Deitatem  in  Trinitate.  Quae  vero  hanc  fententiam  excipiunt  verba,  ea 
neminem  ignorare  finunt,  de  una  communi  ac  generali  aiv initatis ^eflentia  ,  ex 
parte  faltim  fermonem  hic  ei  efle:  El  fi  f*n  txi ,  eme  ovluv  mln/x»  k?) 

Krlrucc  i  \  b*ty&,  x.  r.  a.  Nam  fi  res  ita  fefeaon  habet  contra  verbum  res  cfi  crea¬ 
ta,'  quae  ex  non  exfifientibus  exfiitit ,  aut  verus  Deus  non  eft,  aut  duos  oportet  effe  Deos , 
alterum  creatorem  ,  alterum  creatum.  Rurfus  eodem  in  libro  haec  (cripta  ex- 
ftant:  (§§)  ^  5  vw  'tj  iMnib  4  oUmv{U  f  (pvnu*  %  Tj  xwvrtrM  f 


ulici  uiu  ncumicm  ,  unci  um  .  ,  -  »  .  *.  '7  _S 

ibant :  ( §§ )  «W  l  Nos  lK**m*n  'Ma  *,  oUm-rnU  *  Qvnut  k,  t?  f 

(*)  P.  27$.  (f)  En.  ad  Scrap.  p.  202.  (5)  p-  P23- 

(**)  Ep.  de  Synod.  Arim.  &  Seleuc.  p.  923.  .  (tf)  p*  4<58.  *  (5$)  P.  456» 

(q)  Contulifiet]  Quo  leflorem  moleftia  ipfum  hominis  verba  deferibere  non  gravabimur:  OiJI 

tvolvendi  Ahar.nfium  levemus,  ipfa  iterum  magni  v  * -  TP,r?  «tx** .  5  ,  «t 

Cc  cc  cc  2  w 


Cai>.  IV. 


Oiia  ratione  Jthanafms 

uiaf  frM(&.  Pn'\m  funt  pater  &  filius  fuitate  &  proprietate  naturae  identitate  unius 
deitatis.  Orationis  vero  feries  &  cohaerentia  cuivis  aperiet ,  non  de  fingularis 
cuiusdam  effentiae  unitate,  fed  parum  de  unitate  communis  cujusdam  genens, 
partim  de  alio  quodam  communicatis  genere,  cujus  indolem  deinceps  explanaro 
conftituimus ,  effatum  hoc  intelligendum  effe.  Poffremo  ,  quod  tres ..hypoffafes 
ulctv  effe  i  tiliam  ejjentiam  aut  JubJlantiam ,  Athanafius  (r)  alicubi  decernit,  id 
cave  fic  interpreteris  j  ac- fi  cenfuillet,  unam  lingularem  effentiam  omnibus  tribus 
perfonis  communem  effe.  Certum  eft  enim,  ex  illis  aliquem  fenfibus,  de  qui¬ 
bus  antea  expofuimus ,  in  animo  eum  habuiffe  ,  quum  .haec  fcriberet  antilles 
Alexandrinus. 

Nusquam  igitur  Athanafius  tribus  divinae  naturae  perfonis  unam  eamdemque 
lingularem  ellentiam  attribuit.  Trinitatem  e  contrario  negat  perfpicue  povowo* 
effe:  atque  ut  offendat,  tres  perfonas  divinitatis  unum  efficere  tantum  Deum,  ad 
unitatem  fpeciei  feu  generis,  ZkAw  perpetuo  fere  confugit,  qua  fublata  , 

perfonas  divinitatis  Deum  nullo  effe  modo  poffe,  decernit.  Sed  errarent  tamen, 
26  fi  qui  fibi  perfuaderent,  tantum  in  hoc  unitatis  genere  firmamenti  pofuiffe  Atba- 
najium ,  ut  exiftimaret',  eo  foloomnem  trium  perfonarum  unitatem  contineri.  Con¬ 
flat  enim  ,  aliunde  quoque  auxilium  fibi  advocaffe  antiftitem  hunc  ad  unitatem 
Dei  demonffrandam ,  pluresque  locos  argumentationum  in  hac  cauffa  conftituiffe: 
quos  quidem  jam  enumerabimus.  Igitur  primo  cogitare  jubebat  ,  Trinitatem 
hanc  divinam  non  ex  principiis  conflare  tribus,  verum  unum  effe  tantum  prin¬ 
cipium,  unumque  divinitatis,- unde  reliqua  in  Deo  manaverint  omnia, ^  fontem. 
Quinta  enim  ejus  Oratione  haec  verba  legas:  (*)  M /«  tfxh  x,  $  Unum 

efil  principium,  &  unus  idcirco  tantum  Deus.  Rurfus  Libro  contra  Sabelli  anos  fic-  in¬ 
ter  alia  differit :  (f)  Ov*  thn  SJo  frol ,  bm  mtApa,  fxvfii  lnf>o*<n@h  5 

e  '  5  j u\t  fi  ftWyw  ,  bvo  ittySUi  xvtu  uuv&  *i  Svosi&u»* 

L'on  lunt  duo  Dii,  quemadmodum  nec  duo  patres  ,  neque  diverfae  fubft antiae  eft  genitor  a 
genito.  Qui  enim  duo  principia  introducit ,  is  duo  Numina  praedicat :  quae  Marcianis  ejt 
impietas.  Hinc  etiam' fatetur  alio  loco,  (§1  r  irUu  5  vmrpi  i  fr'Z*v  W  f™' 

yy.v  uvai  $  vde ,  fubft antiam  patris  principium ,  radicem,  &  fontem  ejfe  filii.  Quo  nixus 
dogmate,  Dionyfii  approbat  praeceptum  hoc:  J6v,  r  <xyAw  o  freti 

vorxuU  i)  vier’  «1«  s  “U.  bonorum  omnium  Deus  eft  (pater),  fili** 

vero  rivus  eft,  ex  eo  emanans  &  profluens.  Huc  &  pertinent,  quibus  rem  hanc  il- 
luffrat  faepius,  fimilitudines.  Etenim  patrem  &  filium  cum  aqua  &  vapore  inde 
adfcendente,  cum  luce  &  fplendore  inde  manante,  cum  prima  denique  forma 
&  exemplo  ejus  comparare  foler.  Atque  hinc  Deum  effe  unum  elicit  his  ver¬ 
bis :  (**)  Jiusfrlxv  T£idbciils  e*#,  a<rmf  *U  KfpvQb*  mvoi ,  *  fror  r  oawv  r  TmvTOKfjDzp» 
jdyoi ,  ovyx.i$ochou>chvji  i ruvxycfroi  ndlm  uvayztj.  Sanctam  Irinitatem  neceffe  eft  omni 
no  in  unum  omnium  rerum  ac  praepotentem  Deum ,  veluti  in  verticem  ac  principem,  con - 
•  fuin- 

(*)  P.5C9.  (t)P.65<5.  C5)  De  Synodo  Arim.&Selcuc.  p.920.  (**)  De  Synodo  Nic,p.  *75- 


xtfl  M *f*l»>f*  yp  'et,  ini  /ad?*  rp< 5»  i>.iut 

vzsitifxitx  tu»  *Atet  »£  uwzr/xirx*  x) 

0>  t #  »|  h xiv  i»  »5  XTxoyitr/juzTi  itr*  <***» 

T”  ei  ?*r*#4*  *Z  *rtP*\ 

Tl*«  rporef  S‘tOTl!}&Ir  H  Tl>’  T*  ©!*,  Ofe. 

ri  *iri  Non  enim  tria  principia , 


aut  tres  patres  introducimus ,  ficuti  MarcioniftM 
Manichaei ,  quum  non  tres  foles  ad  comparatio¬ 
nem  adducamus,  fed  unicum  folem,  ej  usque  f  pe¬ 
dorem  ,  unicamquo  exf  ambobus  lucem:  ita  unum  prin¬ 
cipium  agnofeimus,  conditoremque  dicimus  non  a¬ 
lium  modum ,  quam  unius  Numinis  rationem  ha- 


§.  3(5.  Trinitatem  homoufion  unum  ejfe  Deum  dixit. 

fammari  ac  coalefcere.  Quamquam  maxima  hujus  conclufionis  vis  in  ea  fitaeft,  ut 
Marcionitae,  qui  plura  inducebant  aeterna  &  ex  fe  ipfis  nata  prmeipia,  feu  Deos 
plures,  a  puriori' grege  arceantur;  nihiTo  tamen  minus  tantum  nullo  modo  ro¬ 
boris  in  hac  effe  videtur  argumentatione,  quantum  ad  eos  penitus  comprimendos 
requiritur,  qui  tres  a  Chriitianis  credi  Deos  difparis  gradus  &  dignitatis  crimi¬ 
nantur.  Quocirca  praeparationis  inftar  tantilm  fpectari  ea  debet  ad  fequentem  ra¬ 
tionem  ex  i umma  trium  perfon&rum  ad  unum  Deum  Conftituendum  conjunctione 
du&am.  Qiiod  fi  enim  tres  illae  perfonae  tria  eflent  principia  nullo  inter  fe  vincu¬ 
lo  copulata,  nulla  prorfus  pateret  via  ad  intimam  •&  anStiffimam  earum  unitateni 
offendendam. 

Ergo  Atbanofus  fecundo  loco  hoc  maxime  vult  animadverti:  ires  divinas  pef- 
fonas  non  efie  naturas  fejundtas  &  fccretas,  aut  fed  «JW- 

piTw  ,  indiflolubili&  armtfimo  nodo  inter  fe  jun"6Va$  &'connexas.  Quinta  fic  nimirum 
feifeit  Oratione .*  (*)  ^  Cici  ivoviocg  rjf  Triti,  KSV  m>  cujtx  f(jq  a£ixx- 

filov  £  Jy*  r  A c>  l  xxrpcg :  patrem  &  filium  ratione  deitatis  unum  ej]e  y 

quod  vero  ex  patre  exfiftiP ,  indivifum  tamen  indisjunftum ,  nec  partitione  divulfum , 
hoc  ipfumtjfe  verbum.  Patrem  hic  &  filium  praecipit,  fi  divinitatem  mtueamur, 
unum  efie.  Quodnam  v£ro  genus  intelligac  unitatis,  id  ex  confequentibus  elucet 
verbis,  quibus  patrem  &  filium  dno  efie  fatetur,  at  ita  tamen  inter  fe  connexa, 
ut  nullus  diffolutioni  aut  fecretioni  locus  fit.  Igitur  non  unitatem  unius  ejusdem- 
que  lingularis  eflentiae  ,  fed  unitatem  generis  communisque  naturae  focietatem 
fignificat.  Ex  Libro  de  fententia  Dionyfu  feqcientia  huc  primum  refero  verba :  vEf»i» 

5  TnxTfo;  S  Cihg  ,  ug  igi  d7rtoCyx<rfxct  rzfjg  i*  <P^g.  Filius  a  patre  divelli  ne¬ 
quit  ,  Jicuti  fplendorcm  a  lute  haud  fegregaveris.  Poil  &  alium  ex  Eodem  Libro  locum 
fubjicio,  quo  hanc  rem  ex  Dionyfii  fententia  aliquanto  latius,  enarrat:  (  f  )  'o  j 
iftov  *lj  cchwfilov  F  J  7mTD  g  XtrloiA  t  Cio»  theti  »  ue  o^hcyQ^  'CF&e  T  vsi, 

7roTH/ucg  vrfjg  r  mryloC'  t!  pii  'ai  S\cufii  %  t  Ac^<r  >9  r  1*1  mg  T  no- 

Totpcv  njq  r  stjj ylvC  pflt  myjtrxg  fiiKiiv ,  *i  xo  «7izm /yarpoc  aux  whuv  zcm  s  Qw'nt  • 

Dionyjiits  filium  individuum  a  patre  £?  ex  ejus  effient ia  genitum  effie  docet ,  taque  eadem  ra¬ 
tione  ,  qua  Verbum  ex  mentis  fubftantia ,  fluviusque  e  fonte  'promaftat.  Quis  veto  verbum 
a  vient  e  alienare  ac  dividere  ^  fluvium  a  fonte  dirimere ,  aut  fplendorcm  a  luce  diftrabere 
poterit?  Porro  in  Epiflota  ad  Serapionem ,  qua  Spiritum  S.  non  efie  rem  creatam 
demonfirat,  fic  verba  facit:  (j)  *h  foAerwxt  aC™  5  xTrdvymrpxl^  tb  <pds ; 

»}  t  azQlouv  $  ,  vi  pyi  ei7ivcTu<rxv ,  j ru>g  &  rrzdnn.  /lut  dividant  mihi  primum  a  Jp Icn- 

dcr  e  lumen ,  aut  fapientiam  a  fapiente ,  aut  defluant  dicere ,  quomodo  ifla  fieri  poffint.  Ite¬ 
rum  alias  totam  Trinitatem  vocat  t uticufiw  w,  kvu^Iu/.  urbe  ,  Trini¬ 

tatem  individuam  &  ad  f  emet  ipfam  unitam.  Hanc  vero  At  bandfli  de  individua  omni¬ 
no  Trinitate  dodlriham  neminem  ita  capere’ decet,  ac  fi  tria  in  Deo  neget  efie  tria. 727 
Duo  enimfunt,  quibus  hoc  dogma  continetur."  Unum:. -Nulla  divinarum  perfo- 


(*)  (ttsw.).  (f>(P. ‘566.) 


(f}  P.  i94- 

rS  ©«5  vornt"  iAett,  fatfoyCe ;  ' effcntfaf  ff 


Ure  ,  eo  quod  ex  i pf*  [oboles  nata  fit.  xS  ©«5  vlr*t  x*l*g  Q?*r  ejfentlaf 

(r)  Alicubi']  Sufpicor,  digitum  hic  potiffimum  D&o  confiteris  efie?  Ad  eam  ita  reipondetur:  M,*r 
intendi  a  Cudwortho  ad  QuaAliones  illas,  quae  y  Qw.  Tum  Quaejtiajejtymwuc- 

Tomo  II.  Opp.  Athamfii  p.  436.  exftant,  at  a  pfe-  cedit:  "Tt eruru<os  ™ ■*<  Qnae  his  ver¬ 

risque  Criticis  Athamfii  negantur  efle.  .In  his  bis  expeditur:  Tfi.s  Ixot *cw- *i‘*  *rc' 
«nim  Guaefiio  VI.  />.  ‘442.  fic  fefe-habet  .  ZZrf  *  • 

*  Cc  cc  cc  3  CO  Cr«. 


Cc  cc  cc  3 


9r- 


FeriiborefiS  in  Trinitate .  Cap.  IV» 

narum  Gne  reliquis  exfiftere  perfonis  potell.  Quemadmodum  fons  omnis  lucis  five 
fol  nunquam  eft  fine  fplendore,  neque  fplendor  umquam  a  fole  feparatur ,  uterque 
vero  perpetuo  cum  lumine,  quod  inde  manat  &  late  diffunditur,  conjun&us  eft: 
ita  Deus  pater,  qui  fol  eft  perennis,  aeternum  neceffe  eft  fplendorem  aeternum- 
que  lumen  conjuncta  fecum  habeat.  Alterum  :  Tres  perfonae  illae  tam  ar&e  in¬ 
time  connexae  fibi  &  Copulatae  funt,  ut  cuu-xhcu  feu  continuationis  quoddam  genus 
inter  eas  fit.  Quamquam  haec  ratio  ex  rerum  corporearum  legibus  non  aeftimari 
debet,  verum  ita,  uti  natura  rerum  illarum  patitur,  a  quibus  omnis  concretio 
corporea  remota  prorfus  eft.  .  ...  .  - 

Verum  altius  etiam  Albanafius  in  hac  caufia  ingenio  enititur.  Namque  tertio  di; 
vinitatis  perfonas  non  modo  ita  effe  inter fe  junttas  contendit,  ut  diftrahi  &  divelli 
nullo  pa£to  queant',  fed  etiam  eas  mutuo  libimet  ipfis  ineffe  praecipit:  mp%dpti- 
pjv  hanc  rem  feu  circuminfiffioncm  nominant,  qui  poli  ejus  aetatem  vixerunt,  (f) 
Graecorum  do&oreS.  Illud  autem  ut  probet,  Dionyfii  primum  haec  verba  fua  fa¬ 
cit:  (*)  *A wppotot  fi  »»  hly<& ,  vjk  '&7tc  xatfixt  2 4& 

g  c V  y.xflx  Acyx  *  ^  Zrug  igtv  i*  hotnpu,  tnp®‘  wv  fanpx ,  qj/q  'it  thnv  tivlit  bvo  * 

K&  °  m  h  Aiy®-  t,  ^  O»  eifcitot*  eAfofaw  fi*.  Verbum  mentis  eft  emana¬ 

tio,  ideinque  ex  corde  per  os  ; effunditur ,  diverfumque  jam  inde  verbum  ejl ,  quod  ita  per 
linguam  profilit.  -  Utrumque  tamen  in  altero  exfijlit ,  quod  alterum  pertinet  ad  al¬ 

terum  ,  quumque  duo  fini ,  unum  tamen  haberi  debent .  Eodem  modo  pater  i $  filius  unum 
funt ,  y  in  fe  invicem  dicuntur  ejji.  'Ium  ipfe  nonnullis  imaginibus  lucem  negotio  huic 
comparare  ftudet.  Nempe  folem  iterum  ejusque  fplendorem  in  exempli  loco  ponit» 
afi  r  iru t que ,  um  Lu  tu  einv^yxa-puali ,  ^  ci7nwyxrixx  it>  tu  jja ia ,  lucem  effe  in  fplendore  y 

'ac  vidjfun  fp  'end»rem  in  fole.  Neque  Iirailitudinem ,  quam  ipfa  res  ejusque  forma 
praebent  ,  omittit.  Regem  denique  piclamque  ejus  imaginem  ^d  intefiigentiam 
dogmatis  illius  conferre  multum  arbitratur :  in  qua  comparatione  declaranda  in 
primis  copiofus  eft:  (f)  rjj  t Ik&i,  inquit,  £  a*  *v  eft®*  %  *j  /*<>$»'  f?t,  % 
iv  tu  fictTiAit  Tc  iv  Tji  tTfrcf  t$iv.  In  imagine  fpecies  regis  &  forma  apparet ,  & ffi 
rege  vicijfim  imaginis  fpecies:  fine  ulla  enim  diferepuntia  vultus  regis  in  imagine  exprejffu* 
cjl ,  ut,  qui  videt  imaginem  ,  videat  in  ea  regem  ,  £?  vicijjhn  ,  qui  regem  intueatur , 
agnofeat ,  illum  ipfum  eumdem  effe ,  qui  m  imagipe  repraef ematur.  Ceterum  quia  in  am¬ 

bobus  nulla  eft  dijjimilituda  ,  fit  quis  pofi  confpectam  imaginem  velit  regem  videre,  huic  ad 
eum  modum  jure  loqui  pnffet  imago :  ‘Zyu  qju  b  (Bx<nA<£s  'ir  ‘  tyd  fi  cv  c y.dvu  «P  » 
x«> eft»©-  bt  i/xol'  KSU  o  '°r&  iv  cxeluu  fitivets ,  x,  i  6 »&xxf  b  c*«*u,t** 

^3as7 r«f  b  ifxot  '  o  fi  <5TOov.ujuu i  t  eiyjvx  ,  at  cOtrpi  ‘zr&OTtuutt  T  (BotnAtot.  EgO  O  ieX 
unum  fumus:  ego  enim  in  illo  fum  ,  &  ille  in  me:  &  quod  in  me  animadvertis ,  id  quo¬ 
que  in  eo  animadvertes ,  &  quod  videris  in  illo,  id  quoque  vides  in  tue.  Qui  igitur  ado¬ 
rat  imaginem ,  in  illa  adorat  ipfum  regem,  quum  imago  nibilfit  aliud,  quam  regis  forma 
&  Jpecies.  Alio  loco,  quarta  nimirum  Oratione ,  his  verbis  rem,^  de  qua  loquimur, 
explicat:  (5)  *Efj  fi  o  Ci)c  bt  t»  Tmr*),  u<ry*  voslv  ,  tfr&fo  <rv[A7rcu^  to  h  6»  5 
tisTV  mxrpcf  /ctixj;  i'<hlv  ,  ug  ctc  (frang  cizjutixtrpcc)  ,  >c,  CAt  mra-pos ,  ufi  r  opuv& 

t  Ctsv  bpxv  ™  §  vtcct ple  iliot  ’  60  5  ^  5  ttuty^  i»  tu  uu  ,  imibn  ni  cm  5  nvcrpU  f 
WTV  b  Ctlg  wyxfiti  dv ,  ug  c ¥  TU  umwyxriMcU  c  r{M&  ,  at  tu  Ac yu  0  ,  W  &  ^ 

TttT*  ‘ 

(*)  ?.66S.  (potius  T.I.Opp.Ubro  de  fent. Dionyf. p. 565.)  (t)  Orat. IV. p.  557.  ($)  P-^6' 

(f)  Graecorum  doEtores]  Quorum  teftimonda  colleda  funt  &  illuftrata  a  Dion.  Petavio  Lib.  IV. 


Pericborefis  in  Trinitate.  943 

_  -  '  E(l  enim  filius  in  patre,  quatenus  intcWgere  licet ,  quidquid  efi 

fiZ  idZlverfumfit  proprium  fubfiantiae  patris  non  Jecus  atqtu  frendor  ex  lumme, 
ac  ex’ fonte  flavius  procedit,  ita  ut,  qui  filium  videt,  u  videat  id ,  quod  patri  cjtpro - 
trium  Efi  autem  &  rurfus  pater  m  filio,  eo  quod  id ,  quod  eft  patri  proprium,  ti  t p- 
Imfit  filius,  ut  in  frendore  fi!  efi,  mens  in  ratione  fons, n  fluvio.  Neque  reticet, 
junjn  jt  , _ -V  r-n\nllnrionihus  dogma  hoc  Jru  fctlatores  m. omnium  addu- 


'  v  h  prxTTfg  i»  W*  hlrfa  SW  lvr»3  *T&  CV  «CbV«,  ^  * 

'  -  ^  S  stkW  M€»?WV  MP  C*  T«  i  **f™  tI  3*»f**90V  ,  * 

„>>  ^ero-  «  AffiM  vi  -  M». 

TiurUlari  iZd conantur,  ^ od  a  domino di  Sum  efi  :  Ego  in  patre ,  &  pater  in  me  , 
Sugillare  wu  >  i  -B  Hic  in  illo  ver/ari  ?  aaf  quomodo  omnino  poiefi 

falT  quumfim^  cmP,ekeru,i  ’  C*  fflir  £‘  iM  mirum  *%*?'* 

m  'in  tamfit?  quum  &  de  nobis  fer, pium  exftet :  to  t»  ««<■«. 

O  Hhus  Arianae  feftae  maledi6tis  ut  reliftat  Atbanafius,  primo  totam  hancce  d.fpu- 
S  rationem  ex  eo  unice  profeftam  efle  obfervat,  quod  //nam  mentibus  ute¬ 
remur"  huic  plus  jufJ  affixis ,  resque  corpore  Uberas  &  vacuas  es  rerum 

comore  praeditarum  legibus  metiri  auderent,  t ™ >««-/«5  ) 

Poft  haec  fubjicit :  <V  ,S,  *  *n«ee*4* •*  «**»  *«.  •» 

5S-  r*  i  f A-  ”->**. s ;;;  J  r.".  ‘  S,r 
,'S».T.rT"*»  f“<  <*#-  "a*  IU»»/*"' ■.  i-f  «■#—  (><»»■  *»«™ 

talrnr  fleri  filet  ita  ut  frus  impleat  patris  capacitatem,  &  pater  miffim  fili  , 
neuter  vero  ex  fe  vel  plenus  fit  vel  integer.  Id  enim  propnwn  efi  corporum :  quapropter 
TdTiroU au  prorjus  nefarium  haberi  debet.  Ultimum  generis  hujus  convicium  hac 
ratione  reprimit  antiftes:  Filius  non  ita  efi  in  patre  ut  nos  meo  vivimus  movemur 

ll  tmus  A Crlt  *  A  ia  rrfrr.s  2  rr»r,b,  i*  "  «  “*5  H*?  5  i"**** 

?  i  .  i  „  ,  ,  Quia  ip/e  eft  vita,  &  e  patre,  tamquam  cx  fonte ,  di- 

X  n  i>»  e»  C“|f  a  J  r  jd  vi[a  ,m  per  vjtam  vivit,  alloqui 

^«uo  ^  ^  ^ 

Zen  rurfus  ita  in  patre  eft  filius,  ut  in  [antiis  Deus  eft  hominibus,  quos  mira  receptus 
e  s  corroborat:  ipfe  enim. filius'  patris  eft  forti, udo  V  fipientia ,  resque  omnes  eminae  par- 
ticipationc  ejus  in  fpiritu  JanHificantur.  Singufari  ergo  modo  hanc  fas  eft  mvx*W» 
feu  mutuam  inexifienliain  &  filii  interpretari.  Nam  per  eam  fit ,  ut  pater  & 

filius  vere  proprieque  unum  fint:  quodque  a  filio  & i  i^t.tu  ianflo  perficitur,  id 
in  eis  pater  perficit,  tefte  hoc  Atbanajti  praecepto:  M  h  S««  W  S  «rfc{  jurme 

^Poftremo  ±l£Z°non'raro  tres  divinas  perfonas  eo  modo  unam  con¬ 
tuere  divinitatem  decernit ,  quo  fons  &  flumen  unum  rivum  ,  nec  n°nrJ  ^ 
truncus,  atque  rami  unam  integram  efficiunt  arborem.  0«»  quidem  fenfu  toueum 
Trinitas  ab  eo  dicitur  fr.  3*1™ ,  una  Mas,  uU,  4*«t  .  una  natura. 

Ma  cjfcntia,  A  denique  Sm,  unus  Deus.  Quae  U  reputemus,  verbum 

(*)  Orat.  IV.  (p.  453-)  (t)  (P-457-) 

dc  Trinit .  Cap.  i<5.  P-  263.  ^  U.  Dogm.  thstl 


944  "  Jlia  noiio  nomfah  Cap,  IV. 

piius  aliquid  Atbanafio  fignifieare,  fentiemus ,  atque  id,  quod  antea  indicavimus, 
neque  tantum  de  rebus  ab  ipfo  adhiberi,  quibus  una  eli  communis  &  generalis 
edentia,  quemadmodum  tres  homines  unius  naturae  participes  funt,  verum  etiam 
de  illis,  quae  conjun&im  naturam  unam  integramque  efficiunt,  ideoque  naturali 
quadam  copula  inter  fe  nqxae  funt.  Etenim  dum  <d  Quwt  % iiw  ffyc  ipofvsc ,  arborem 
e[fe  confubjlantialem  radici .  &  m  tyoin*  dum  ah  ,  palmites  viti  congeneres 

effe  ,  affirmat ,  id  eum  fibi  velle  appar. t ,  radicem  ,  truncum ,  &  ramos  non  unius 
tantum  efle  generis  ac  naturae,  verum  etiam  una  integram  unius  plantae  aut  ar¬ 
boris  effcntiam  conftituere.  Quod  fi  quis  ad  divinam  naturam  referat,  id  fibi 
decernendum  effe,  facile  intelbget,  tres  divinas  perfonas,  patrem  ,  filium,  &fpi- 
ritum  fan&um  ,  non  unius  tantum  generis  aut  effentiae  compotes  effe  ,  atque 
ilnam  communem  habere  divinitatis  naturam,  fed  etiam  fimul  &  conjun&im  unam 
perfc&amque  efficere  divinitatem.  Cui  dogmati  conveniens  eft  id,  quod  idem 
.  quoque  praecipit  Athanafius ,  tres  divinitatis  perfonas  non  modo  confentienti  con- 
cordique  ,  fed  etiam  una  eademque  voluntate  naturaliter  praeditas  effe :  ex  quo 
confequitur  ,  eas  ad  extra  juIav  Lvityia*  ,  unam  eamdemque  efficientiam  exercere  & 
poteftatem:  neque  idcirco,  li  ab  una  difcedas  humanae  naturae  affumtione ,  filio 
proprium  aliquid  &  peculiare  effe.  Juvat  ipfum  differentem  audire  Athana - 
Jium:  (*)  ‘c icunt  clJicupHr;  fo  ri ;  <pv'v4  y  T ejecs  ,  t(jij  ulot  tuutk  tj  iv^ytioc'  « 
$  zmrg  tAjg  5  A oyn  oc  tu  7M&y.cPji  tu  d-ytu  tu  u^oii  xtus  n  'f5  dyiout 

,  fjxi  *r u(  Vi  c*  cm'~A>itix  KefifiiJ  ,  3  Siri  zrdtjuy  ,  K,  2^0  ndvjuv , 

^  iv  Tmcnv '  S^n  xuvlwv  /uiv  u;  i  57»7V£  ,  di  KP,  «*V7«*  j  2*1$  5  A&y* ,  tv 

r. u<n  j  iv  tu  irvdlfiah  tu  ayiu.  Trinitas  Jibijiinilis  &  natura  individua  ejt ,  unaque  idcirco 
ejus  eft  operatio.  Pater  .erum  per  verbum  in  fpiritu  fanfto  omnia  facit.  Atque  ita  uni¬ 
tas  Trinitatis  fervatur ,  £?  ita  unus  Deus  in  ecclefia  praedicatur ,  qui  eft  fuper  omnia , 
per  omnia ,  &  in  omnibus :  fuper  omnia  ,  ut  pater ,  ut  principium ,  ut  fons;  per  omnia 
vero  per  verbum;  in  omnibus  denique  tn  fpiritu  fanfto.  Idem  multis  aliis  in  locis  fate^ 
tur  &  eodem  modo  exponit.  Haec  igitur,  quae  adhuc  copiofe  &  accurate  difpu- 
tavimus ,  qui  cognofcet,  ei  nullo  modo  poterit  obfeorum  effe,  quonam  fenfu 
Atbanafius  praeceperit  ,  tres  divinae  naturae  perfonas,  tametfi  ejusdem  tantum, 
non  vero  unius  folius  fint  eflentiae,  ipuinoi,  non  vero  /xovtda-ioi ,  unum  tantum  ve- 
729re  ac  proprie  Numen  effe.  Nihil  vero  eft  in  univerfa  hac  do6lrina  ejus,  cui  ger¬ 
manus  Platonis  affe&ator  non  libenter  &  fine  ulla  recufatione  affentiatur.  Ex  quo 
quidem  intelligi  debet,  illud  Trinitatis  genus,  quod  ab  ipfo  traditum  eft  Platone  9 
non  effe  tanto,  quanto  credunt  recentiores  quidam  auctores,  diferimine  ab  illo 
fejun&um  dogmate,  quod  de  tribus  in  Deo  perfonis  antiqui  Chriftianorum  coetus 
profefli  funt. 

ITa£tenus  Chriftianus  nofter  Platoni  deditus,  cujos  perfonam  fu m fimus ,  partim 
Platonis  Trinitatem  a  vitiis  &  maculis  purgare  ftuduit ,  quas  diuturnitas  temporis 
in  eam  intulit ,  partim  cognationem  ejus  cum  antiquioris  ecclefiae  fententiis  ape¬ 
rire  aufus  eft.  £ecj  ne  qU]s  male  de  nobis  fufpicandi  occafionem  hinc  capiat, 
omnes  follicite  volumus  admonitos,  ferio  nos  &  ex  .animo  omne  illud  deteflari  ac 
rejicere ,  quod  in  hoc  germano  Platonis  de  Trinitate  dogmate  non  modo  ab  ipfi? 

fa- 

(*)  Ep.  ad  Serap.  p.  202. 

ft)  S.  Cyrilli  ]  Quippe  qui  Lib.  VIII.  &dv.  Julianum  p.  270.  &  Tib.  I  p.  34.  Trfnicatem 


§.  36.  Rationes  apologi ae  pro  Trinitate  Platonica,  91) 

facris  litteris,  quas  tamen  unicam  tantum  efle  credendi  normam  &  regulam  duci¬ 
mus,  fed  etiam  a  profeflionibus  fidei  in  concilio  Nicaeno  &  Conftantinopolitano 
confecratis,  aut  ab  ipfius  Athanafii  fentenda,  quam  vera  ejus  exhibent  feripta  , 
alienum  &  remotum  videtur  efle ,  five  id  ad  diflimilitudinem  perfonarum,  live  ad 
aliud  quodeumque  demum  illud  fit,  dogmatis  hujus  momentum  pertineat.  Nam 
quod  ad  illam  attinet  do&rinae  expofitionem  ,  quae  vulgo  Symbolum  dicitur  Atba- 
tiaCii  eam  diu  poft  aetatem  ejus  a  nefeio  quo  exaratam  efle,  conflat.  Quumque 
•ea  auidquid  habet  au&oritatis,  vel  inde  confequuta  eft,  quod  Athanafii  nomen 
adfcriDtum  gerit,  vel  ex  eo,  quod  vifa  eft  argumentum  &  fummam  do&rinae  il¬ 
lius  quam  Atbanafiui ,  quoad  vixit,  defendit,  continere,  idcirco  ad  illius  doari- 
nae  normam  putaverim  exigendam  hanc  formulam  &  exponendam  efle  ,  quae  il¬ 
lis  comprehenfa  eft  Athanafii  feriptis ,  quorum  certum  eft  eum  auSorem  efle.  Ip- 
fum  vero  Atbanafmn  magnum  &_egregium  fuifle  hominem ,  fentire  fas  eft,  cujus 
ope  &  auxilio  divina  providentia  in  primis  perfecerit  ne  Chriftiam  coetus  ad  Am 
errores  accederent:  quae  quidem  fi  contigiflet  defero,  Chnfliana  religio  macu¬ 
lam  non  levem  accepi  fle  t ,  fuperftitioneque  populorum  veterum  &  plurium  Deo- 
rum  cultu  temperata  quali  fuiflet.  Nam  quid  faciunt,  quibus  Am  arrident  dogma- 
m  quam  quod  eas  Numinum  inftar  naturas  colunt,  quas  ipfimec  in  rerum  crea- 
arum  numero  concedunt  efle?  Eft  &  hoc  in  eximii  &  falutans  beneficii  loco  po¬ 
nendam  quod  idem  Athanafius  dogma  de  Trinitate,  quod  multiforme  ac  varium 
amea  vagabatur  inter  populos,  certis  primus  regulis  adlbinxit  &  m  ordinem  con- 

C  Cauflas  vero^fi  qui  requirant,  propter  quas  hic  Chriftianum  quemdam  finxeri¬ 
mus  verba  pro  Platonis  facere  Trinitate,  illi  has  habeant,  lrimum  rei  Chriftia- 
nae  rationibus  minime  fore  conducibile  cenfuimus  ,  fi  germana  Platonis  de  divina 
Trinitate  fententia  remotior  a  Chriftianorum  dottrina  videretur  ,  atque  reapfe  fuit. 
Vetus  deinde  &  vera  Platmis  Trinitas,  id  quod  fuperms  jam  oftend.mus,  Ana- 
norum  dogmati  prorfus  adverfa  eft,  &  viciilim  Arn  doQrina  Plato:, u  fententiatn 
evmit:  id  quod  planum  facere,  operae  dux.mus  effe  pretium.  Secundam  en.m 
&  tertiam  hypoftafin  Plato  cenfec  aeque  aeternas,  infinitas,  nec  ullo  modo  muta¬ 
biles  efle,  atque  primam.  Illi  vero  Platonis  /3a5,uol  teu.  gradus ,  quorum  tam  fre¬ 
quens  in  antiquis  auctoribus  occurrit  mentio,  multum  diltant ,  quod  pace  ( t )  S. 
C\riUi  dixerim,  ab  Arii  gradibus:  neque  enim  conditoretn  &  res  ab  eo  fa6hs  & 
conditas,  id  quod  Arium  fecifle  novimus,  in  Trinitate  fua  Plato ^copulat.  Quamob- 
rem  non  immerito  Socrates  ille,  cujus  Hiftcria  fupereft  ccclcfia[lica ,  demiratur , 
qui  duo  illi  presbyteri,  Georgius  &  Timotheus,  Ananae :  faffiom  fele  adjungere  po¬ 
tuerint  qui  tantum  otii  in  Platonis  &  Origcnis  ledhone  confumnffe  diceban¬ 
tur*  (*)  Qccuuucvjt  lv  f*ci  imm  ,  ™  Snt  ol  5 

uhmdLvcc  &  A  5  3  *  Mnr»  *  ? 

*  te  ri  r-r 'J.  *  mibi  quidem  mirari  fubit ,  quonam  vrodo  v  t 

i/ti  in  At  iana  fefta  perfeveraierint ,  quorum  alter  1  latoms  a(Jldte  terebat  hhr°  »  4 

( 'Jrigenetn  femper  in  ore  habebat.  Etenim  nec  Plato  fecundam  ac  tert  iam  ca.JJam ,  u  ip-^ 


(*)  E.  VII.  C.  6.  Cp.3430 
Porpbyrianam  &  Platonicam  eum  Ariana  confert. 


Dd  dd  dd 


{<0  Ait- 


Cap.  IV. 


94.6  CauJJae  apologat 

^3o  /e  quidem  nominare  / 'olet ,  exjiftendi  initium  cepijje  dicit ,  (3  Origencs  pajfm  in  fuis  libris 
filium  patri  coaeternum  ejje  confitetur.  . 

Addo  tertiam,  qua  impulfus  fum ,  cauflam,  ut  Platoni  patronum  hac  in  caulia 
excitarem.  Qui  pofi  natum  Servatorem  Platonem  fequuti  funt  ,  philofophi  a 
Chriftiana  religione  averfi  ,  illi  Chriftianorum  de  a lyu  feu  verbo  placita  fuis  efle 
fcitis  ex  toto  confentanea  profitebantur.  E  contrario  Chriftiani  do&ores  fere 
omnes,  qui  vel  ante  Nicaenum  concilium,  vel  pofl  ejus  concilii  tempora  vixe¬ 
runt,  Platonis  de  tribus  principiis  dogma  nullo  pafto  difcrepare  docuerunt  a  Chris¬ 
tianorum  coetuum  fententia ;  fi  quid  vero  inter  utramque  intereflet,  id  minutum 
efle  ,  ac  in  verbi  controverfia  prope  pofitum ,  afleverarunt.  Platonicis  hoc , 
quod  dixi ,  perfuafum  fuifle  ,  celebris  ille  locus  teftatur  Amelii ,  aequalis  Plotini , 
quem  Eufebius  ,  S.  Cyrillus ,  &  Theodoretus  fervarunt:  (*)  Ka}  a&t  b*  o  a ly(&, 
xxV  ot  ceti  GY&J  m  ^tvlpS^ec  tyivtlo ,  ug  dv  xjq  o  'H^jcA  «7®-  cicuret  e’  q  vi}  Af  ov  i  ^ct^cefQ* 
dticT  iv  rji  £  ^X/,g  ***&  ^  kuQc^.y&tx  .  'StOC  r  $zo¥  uva tf ,  ^  fcov  ilvsq  *  Ai  »  7rd$ 

diAug  ytfijK&vji  *  b  u  ii  '$j:u%jov ,  £«*  ^  £  "  m<Pvxbcci  ■  £  ug  id  <rd{xot&  vridjttrt 

%  trahae  bivmf $oov  <pxrnl£icQvj{  ctvfycoxiv  §  ir.vtx.xoTX  tieiKvvw  rp  (pvatug  ii  /uepaAtJo^ 

djubj'  yjb  ctvstAvQbix  ixAiv  '£?rs9ixc&vm ,  ^  $wp  uv*i ,  c<©-  »jy  5  tk  tS  irruas  ^  t  <**- 

y.xiwyjluat.  Atque  boc  plane  verbum  erat  ,  per  quod  ,  fempiternum  quum  efiet, 
exfiftebant  omnia ,  quae  fiebant ,  quemadmodum  Heraclitus  loquitur :  quod  ipfum  videlicet 
barbarus  etiam  ille ,  a/md  Deum  in  principii  gradu  ac  dignitate  conftitutum ,  immo  &  Deum 
fimulejje ,  pronuntiat :  per  quod  facta /impliciter  omnia  fint :  in  quo,  quidquid  f adi  um  eft, 
£?  vivens ,  wto,  £?  aliquid  pro  fua  quodque  natura  fuerit:  idem  porro  incorpora  de - 
/a£/,  tradit ,  8*  carne  indutum  humanam  fpeciem  prae  fe  ferre ,  fic  tamen,  ut  fuae  interea 
naturae  rnajeftatem  of tendat :  atfcojaff ,  folutum  ubi  jam  fuerit ,  Dei  /oea;«  t&nao  capcjfe- 
re,  ac  Deum  prorfus  eumdem  effit,  qui  erat ,  priusquam  in  corpus  atque  in  carnem  homi¬ 
nemque  defeenderet.  Hic  Amclium  etiam  de  A:y*  feu  verbi  incarnatione  fatis  cle¬ 
menter  ac  benigne  loqui  videmus.  Confiat  idem  ex  eo,  quod  Auguftinus  (t»)  de 
Platonico  quodam  aetatis  fuae  memoriae  prodidit:  Initium  fandi  i  euangelii ,  cui  no- 
rr.cn  eft  fecundum  Jobannem  ,  quidam  Platonicus ,  fient  a  fandi  ofene  Simpliciano,  qui  po- 
jtea  Mediolancnji  ecclefiae  praefedit  epifeopus ,  /olebamus  audire  ,  aareir  /itterfr  confcri - 
bendum ,  £?  per  omnes  ecclefias  in  locis  eminentijfmiis  proponendum  ejfe ,  dicebat.  Chris¬ 
tianos  idem  fenfifle ,  quod  Platonicos,  hac  de  re,  id  vero  fequentia,  ut  arbitror, 
effata  planum  &  propofitum  facient.  Juftinus  ( # )  in  Apologia  haec  de  P/tf- 
fone  verba  reliquit  feripta  :  Adirpct»  T<?  A<fyw  Wm,  V-  j  re/iku  tw 

7iv<£f**1t,  x.  r.  A.  Plato  fecundum  quidem  locum  verbo  Dei 
tribuit ,  tertium  vero  ei,  qui  didlus  eft  fupra  aquas  ferri ,  fpiritui.  Clemens  Alexandrinus , 
poftquam  illud  Platonis  diftum  ,  quod  fecunda  ad  Dionyfium  Epiftola  exfiat,  quo  pri¬ 
mi,  fecundi,  &  tertii  principii  meminit,  commemoraverat,  his  verbis  illud  expo- 


(*)  Pracpar.  cuang.  Lib.  X.  C.  g.  (potius  C.  19.  p.  54-e.) 


(t;)  Augujlinus  *]  De  civitate  Dei  Lib.  X. 
Cap.  29.  p.  202.  Tom.  VII.  Opp. 

(x)  Apologia ]  In  Apologia,  quae  fecunda  vul¬ 
go  dicitur,  p.  93.  Opp. 

(y)  Jn  qua  quippe ]  Etfi  verba  haec  Cudvoor- 
thus  ita  proferat /ac  fi  ea  ipfius  eflent  Ori  geni  s , 
res  tamen  fccus  fefe  habet.  Iso:i  Qr genis ,  feJ 


Ctidworthi  verba  haec  funt ,  quibus  hic  fententfam 
loci  Platonici  ab  Origene  laudati  exprcflic. 

(2)  De  Spiritu  5“.]  Hic  de  Spiritu  S.  libellus 
pars  eft  operis  de  cardinalilus  ChriJH  operibus, 
quod  olim  temere  Cypriano  adferiptum  fuit,  •hodie 
vero  multo  reftius  Arnoldo ,  Abbati  Bonae  vallis», 
faecali  duodecimi  auctori,  tribuitur.  Vid.  Cafin. 


§.  3 6.  pro  Trinitate  Platonica.  94-7 

nit:  (*)  Ovk  ocfow  fyap  e£*x*«,  n  t  ayleur  Titatot,  /xlwvi^.  r 'ym  [Av  $  tlvat  ro  dycf 
TrnCfxx,  T  d<o»3  S<j£tty«y ,  ^  v  ^  fytfth  $  fiv^nv  §  jr*r^V.  Equidem  ifta  non  ni  fi  de 
finita  Trinitate  accipio;  &?  tertii  quidem  nomine  fpiritum  fandum ,  /ecHBrfi  wro  yi/fww  in- 
telligo ,  ])*r  quem  ex  patris  voluntate  fafta  fiunt  omnia.  Origenes  item  Platonem  in  epi- 
ftola  ad  Herniam  &  Corifcum  de  filio  Dei  perfpicue  loqtiutum  efle  perhibet :  (f)  'o 
xdvT  irctfyt^cyfa(&  Acu  KeAr@* ,  tyu  vOAct  r  UAxruvQ-  nQlpfyQ- ,  hui ,  or<$« , 
r/w^«  £  'srfJ  w2  fcx  Aoycv  ,  t  <5^5  riA*W  Aej^cv  e*  rj  ’ Elutio»  tyu  Koe/mcv 

&fosoAji.  Ceifus ,  qui  fi  noffe  omnia  gloriatur ,  totque  alios  ex  Platone  locos  affert ,  /f«- 
d-oje,  ut  opinor ,  tacet  &  praeterit  illum  Platonis  de  filio  Deifinnonem ,  qui  in  epifiola  ad 
Herniam  &  Corifcum  exftat:  (y)  in  qua  quippe  Plato  eum  nominat  Deum  totius  rerum 
univerfitatis ,  principemque  rerum  omnium ,  tam  praef entium ,  quam  futurarum ,  poft ea  ve¬ 
ro  de  patre  cauffae  hujus  ac  principis  loquitur.  Mxs  eodem  Libro  in  hanc  ita  difputac 
fententiam  Origenes:  (**)  ’A5A’  «T  to  «a^s  riAaran  ly  to*  3h&\eut  AeAe^u#», 

Itv  Tv7r  civeonpu  iptnl&vufaj  ©&  5  24#Ksrpr!tr«*]@*  rSh  to  tiZv  ,  wV  oW<^*  J«  Ss*^ 

?,«  py  w  coutcs  \suv  5  riA*Vwv©-,  oV  irofcctKic  iciuvvnv,  «yxyxx&jj:  , 

in  o  u\i  Itimwh  rxh  5  bwtc?  wor  esi  ,  $  3  *7,"T@;  ^  *«« 

Efequc  Ceifus  (quum  de  eo  loquitur ,  quod  Chriftiani  Jefum  filium  efle  Dei  affirmant) 
re  ordiri  vult  ditti  illius ,  quod  ex  Platonis  antea  cpiftolis  attulimus ,  quo  de  conditore  bu^«i 
jus  orbis,  tamquam  de  filio  Dei ,  /rc/f.  Metuit  nimirum ,  ne  Platonis  illius ,  quem 

X  ,t:es  magnifice  laudavit ,  auftor  itate  cogeretur  confiteri ,  arebitettum  £?  conditorem  hujus 
orbis  effe  filium  Dei ,  fummumque  illum ,  qui  rebus  omnibus  prae  fidet,  Deum  patrem  ejje 
ejus.  S.  Cyprianus  praeterea,  feu  quisquis  demum  au6lor  eft  ZiZrt  (2)  de  Spiritu 
Sanfto,  Platonis  d'vx'u'  ^lve  animam  principem,  per  univerfitatem  rerum  fufam , 
ipfum  efie  illum,  quem  Chriltiani  venerantur,  fpiritum  fanctum  his  verbis  decla¬ 
rare  non  formidat:  Hujus  fempiterna  virtus  &  divinitas ,  quum  in  propria  natura  ab 
inquifitoribus  mundi ,  antiquis  philofiphis ,  proprie  invejligari  non  pojfet,  Jubtiliffimis  ta¬ 
men  intuiti  conjecturis  compofitionem  mundi ,  difiinttis  elementorum  affePtibus ,  prae~ 
Jentem  omnibus  animam  adfuije ,  dixerunt,  quibus  fecundum  genus  &  ordinem  fwgulorum 
vitam  praeberet  &  motum  ,  (§  intrans greffibiles  figeret  metas ,  &  Jlabilitatem  aJJignaret: 

&  univer/am  hanc  vitam ,  tac  motum ,  tac  r£T«?»  effient  i  am ,  animam  mundi  vocave¬ 
runt .  Cypriano  jungam  Eufebium ,  Caefarienfem  andltitem,  qui  copiofe  non  minus, 
quam  perfpicue,  ea,  quae  P/afo  de  divina  Trinitate  praecepit,  Chriftianorum , 
maxima  faltim  ex  parte,  fcitis  de  eodem  argumento  finitima  &  confentanea  efle, 
demonflrat,  atque  veterum  ex  Hebraeorum  difciplina  philofophum  hunc  aceepifle 
omnia ,  quae  de  tribus  principiis  rerum  tradiderit,  afleverat:  (  ff)  T<Iv  jtk/  'tG^Un 
hoyiuv  f£}  r  <5j £<  TmTfbq  nfi  wS  Ao^cy ,  co  T^JJ  to  sn/eu/xat  KxmAiyofl wv,  ^  TJJV 
^  [jixitxejeuf  Te/dbx  tStov  \szrrnQiuwuv  r  rplxov ,  &V  «y  t?  t^th;  Suuxutug  xztrx* 
'fljjyriTlw  Qum,  \saxi  xpuibu  fiiv  T  $  ***  ovseuruv  vttfev  ia^uv  >  t&i bu^  3 

(*)  Strom.  Lib.  V.  p.  598.  (p.  710-  ed.  Potteri. ) 

(t)  Lib.  VI.  contra  Celf.  (p. 280.) 

(**)  Contr.  Celf.  Lib.  VI.  p.  308. 

(ff)  Praeparat,  cuang.  Lib.  XI.  Cap.  20.  (p.  54I-) 

Kiudini  Covmentar.  de  feriptor.  ecclef.  Tom.  II.  belli  de  Spiritu  S.  p.  114.  ed.  Paluzii  exfiant. 
p.  1290.  Solet  tamen  &  hodie  veris  Cypriani  Eximendus  igitur  hic  efl:  tertis  ex  ordine  doctorum 
operibus,  rppendicis  initar ,  hic  liber  jungi.  Ver-  veteris  ccclefiae,  qui  Platonicam  Trinitatem  co- 
^a)  quae  hic  afferuntur,  non  longe  a  principio  li-  gnatam  &  affinem  Chriftianac  cenluerunt  elle. 

Dd  dd  dd  a  («)  Con * 


Cap.  IV. 


Patrum  fententiae 

5  rpuT*  ourln  fe*,  cW  jyt)  o  IWtwv  Tr/sara  7iv*  q>i£«7o  2^c'  t?  ©fjf  Aicvvmcv  , 

k  t.  A.  Hebraeorum  oracula  fecundum  patrem  ac  filium,  tertium  ordine  Jpiritum  f an  ftumcon- 
jlituunt,  fanttamque  ac  beatam  Trinitatem  eo  Je  modo  habere ,  pronuntiant ,  «f  virtute 
hac  tertia ,  quidquid  genitae  naturae  eft ,  fuperari ,  eamdemque  cum  fpiritualium  ,  quae  per 
filium  exflitere ,  naturarum  principem ,  fww  a  primo  principio  tertiam  ejfe  velint,  jam 
vide  Jis  ,  quemadmodum  illa  ipfa  Plato  ,  fubobfcure  licet ,  in  ea,  quam  ad  Dionyfium  per¬ 
fer  ip  [it ,  epifiola  his  verbis  a iumbrarit ,  &c.  Haec  Platonis  verba,  qui  explicandam  phi- 
lofopbi  mentem  fuf cepere,  ad  primum  Deum  Je  eundum  que  principium  referunt ,  nec  non  ad 
tertium,  quam  mundi  animam  Deumque  tertium  ipfi  quoque  appellare folent.  /It  fandam 
illam  beatamque  Trinitatem,  patris  &  filii  fc?  fpiritus  fandi ,  principii,  ut  jam  ante  dixi¬ 
mus,  vim  &  rationem  habere ,  divinae  litterae  definiunt.  Minime  omnium  /Ithanafu 
de  Platonicis  fententia  omitti  debet.  Hic  quippe  familiam  obfervat  iftam  ,  tametli 
alteram  Trinitatis  fuae  hypoftafin  ex  principe  perfona,  tertiam  ex  fecunda  fluxifle 
afleveret,  fecundam  tamen  tertiamque  perfonam  propterea  in  rerum  faftarum  cc 
creatarum  ordinem  haud  retulifle.  Quocirca  ,  hos  libi  Platonicos  ut  magiftros 
fumant,  Arianos  cohortatur,  qui  ex  eo,  quod  una  tantum  perfona  eflet  afov 
feu  natura  ex  fe  ipfa  exjiftcns ,  imperite  hoc  effici  ducerent,  fieri  nullo  modo  poffe  , 
quin  verbum  feu  filius  Dei  natura  fit  creata  &  fafta.  Adjiciam  ipfa  ejus  verba  ex 
JJbro  de  decretis  concilii  Nicaeni:  'Expnnohjmp  'Eaa»»«v  acitsY  £  A 3  «fliA-nt ,  lv*  vr&- 
<pdM  Hjb  TXT*  $  evsfA*l&  Lv  T.lq  fljvrrrc*  rsiur  %  uls  yficruan  rtwt&tpSn  r  5  fex  Koy» , 

it  S  ec/ru  tk  fijvr,™  ytycytr.  -  c/  fi*  «  elyyoxtlts  t c  ovofxx  Uuq  jvcu%iWTX<ny ,  tlj  v*- 

iw  cwtxs  r  aJnk  h^unaruy  moto ,  fi  5  ov  Atywiv  cac  5  dyA*  ni  ,  ^  T  c*  § 

Kxnzi  yvutxoSln  r  o  e|  uv  tlrn,  cv\  ityG^vimv  opus  %  fi  tu  dyim&  * 

•ns  ,  OV  %  T*™  Ktyoyns  Ctr*.  tA  t  o  irf fiw  ,  x  %  tt^tu  mQvM  ‘  x,  n  k  xvrtf  xtco 

A£>v,  >5  pW  Atp,  «£}  dydrx.  far».  Ab  ethnicis  nomen  ingeniti  mutuo  f umendum 
ejje,  rati  funt ,  (quippe  qui  unum  tantum  ingenitum  profitentur  )  ut  per  occaftontm 
hujus  vocabuli  inter  res  findas  &  creatas  Dei  verbum  infer er ent ,  &  ejusdem  claffis  effice¬ 
rent,  -  Quod  Ji  ex  inficit  ia  hujus  vocabuli  ad  i  fiam  improbitatem  delapfi  funt ,  oportebat 

cos  ab  iis ,  unde  id  nomen  mutuo  acceperunt ,  vim  ejus  cognofccre.  Illi  enim  &?  mentem 
ex  bono  ,  &  ex  mente  animam  oriundam  dicunt;  &  quamvis  earum  origines  videant ,  in¬ 
genitas  tamen  ftmulejfe,  ajfeverant,  neque  fe  propterea  majeftatem  primi,  unde  mens  & 
732  anima  originem  fumunt ,  diminuere  arbitrantur.  Quapropter  oportuit  ijlos  aut  cum  his 


(•)  P.  2:8. 

(0)  Conditas]  De  his  vocabulis  iyl"vr&* ,  & 
ivi-n r&- ,  eorumque  tam  varia  fignificatione  ac 
diferepantia,  quam  confudone  in  antiquis  Chriltia- 
norum  feriptoribus ,  magna  copia  &  eruditione  com¬ 
mentatur  Dionyf.  Pctavius  Dogmut.  theol.  Tom.  II. 
de  Trinitate  L:b.  v.  Cap.  i.J.  p.  270./. 

(b)  Jugufiini  1  De  civit.  Dei  Lib.  X.  Cap.  23. 
Hoc  de  Jugufiini  loco  multis  fupra  verbis  diTe- 
ruimus  ,  nec  fententiam  Platonicorum  de  media 
tertii  principii  natura  ccpilTe  fatis  hunc  antiftitem , 
Oftendimus. 

(r)  Cyri  Ilus  ]  Lib.  I  adv.  Julio  ium  p.  34.. 

[d)  Arbitror  J  Ita ,  praeter  Cudworth  um ,  mul¬ 


ti  fefitiUnt gravilfimi  &  ertiditiflimi  viri,  quos  Je. 
A’.b.  Fabricius  laudavit  Biblioth.  Latin.  Lib.  III. 
C.  7 .p.  554.  &  Tom.  III.  p.  88.  qui  &  ipfenon  mo¬ 
do  hanc  fententiam  complexus  eft,  verum  etiam  in 
Annotationibus  ad  Chalcidium  ex  inftituto  paflim 
probare  ftuduit ,  Chalcidium  Chrillianis  inftitutis 
&  praeceptis  plane  imbutum  fuifle.  E  contrario 
non  pauci  funt  alii ,  qui  eruditum  hunc  Platonis 
interpretem  in  eadem  qua  Plato  fuit ,  religione 
perftitilfe ,  nec  ad  Chriftianas  partes  tranfiifle  v0,lI7lt■ 
At(]ue  prodiit  non  ita  pridem  in  P.  des  Molets  Me- 
moires  de  litterature  Tom.  J.  Part.  I.  p.  138-  Pa¬ 
ris.  172 6.  in  8.  viri  eruditi  [  Guyeti ,  tc.te  ra- 
Iricio  Bibi  Lat.  med.  aevi  p.  1032-  i;hi  fc  lloC 

aho 


j  cJe  Trinitate  Platonica.  94-9 

(Platonicis)  loqui ,  aut  nihil  omnino  de  rebus ,  quas  ignorant ,  togaf.  Perfpicinim  eft, 
in  hifce' verbis  Athanafium  disjungere  id,  quod  d^oi,  wngcntim  &  quod 
Mov  n0n  creatum  eft.  Alteram  Trinitatis  perfonam  ,  filium  fcu  verbum  Dei 
neeat  efle  Mir,  feu  non  genitum:  ex  patre  enim  genitus  eft,  utpote  qui  folus 
ex  nulla  re  alia  procreatus  eft  &  At  eumdem  filium  perhibet  efle  «>*- 

tov  feu  nonfaftum  &  creatum.  Denique  Platonis  afledlatores  confirmafle,  docet, 
alteram  tertiamque  divinitatis  perfonam  non  efle  naturas  conditas  &  fa&as,  fed  a 
nullo  creatas  aut  ( a )  conditas.  Jnfigne  prorfus  eft  &  luculentum  hoc  Atbanafii  tefti- 
nionium  ad  veram  Trinitatis  Platonicae  indolem  declarandam ,  Ck  a  perverfis  non¬ 
nullorum  expofitionibus  liberandam.  Huic  addere  licet  ( b )  Augujtim t  confeflio- 
nem  aui  Platonicos  concedit  idem  fenfifle  de  Deo  patre  ac  de  Deo  filio,  quod 
Chriftiani  •  it  de  fpiricu  flrnfto  Plotinum  &  Porphyrium  aliquo  modo  inter  fe  diffen- 
tire  animadvertit :  etenim  illum  poft ponere  animae  naturam  paterno  intellectui  hunc 
vero  interponere  camdem,  fcu  medio  inter  patrem  &  filium  loco  collocare  CyriUum 
Alexandrinum,  fupra  me  oltendere  memini ,  confefium  efli.  ,  nihil  fe  habere, 
ouod  defideret  in  Platonis  Trinitate,  praeter  id,  quod  non  idem  aequalitatis  genus 
tribus  daret  perfonis  ,  quod  ipfe  nonnullique  alii  aetatis  ejus  do£tores  divinis  attri¬ 
buebant  perfonis,  utpote  quas  non  modo  omnes  unum  efle  IVumen  fcifeebant,  & 
ex  rerum  creatarum  numero  tollebant,  fed  etiam  tres  efle  naturas  circumfcriptas , 
inter  fe  aequales,  &  uni  fubje&as  generi,  putabant,  non  fecus  ac  tres  homines 
paris  omnino  funt  naturae  &  generis.  Gradus  enim  iftos ,  quibus  Plato  fejunxerac 
lierfonas  Trinitatis,  juflo  propius  accedere  ducebat  ad  Arianorum  errores.  Sed 
is  iofe  tamen  (c)  Cyrillut  largitur,  Platonem  ventant  non  omnino  ignarum  fuiffe , 
Im  cin  caot^Vm?  t5  ,  fed  fuifle  in  hoc  ph.lofopho  cognitionem  filii 

Dei  unigeniti,  nec  non  Spiritus  S.  quem  ^  feu  animam  appellaverit.  Atque,  addit 
Cyillut ,  ex, fimo,  eum  (f  fm  furum  &?  loquutunini  faijfe  reiie,  editurum  quoque  imi- 
aut  naiamque  {alturum  verat  &  germanas  de  Deo  opiniones ,  mfi  forte  Anyti  V  Mehn 
accufationem  timuijfit ,  atque  Socratis  cicutam.  Ceterum ,  num  hoc  crimim  Platonicis 
dari  debeat,  quod  de  tribus  divinitatis  perfonis  fuos  aliter  cogitare  juff.r.nt,  quam 
de  tribus  hominibus,  quos  una  conjungit  natura*  unumque :  genus,  id  aliis  exuti- 
mmdum  rehnquimus.  Adjungam  his  au&oritatem  Chdktdii :  quem  philofophum 
Chriftiana  imbutum  fuifle  religione,  exploratum  efle  (<0  armtror:  quamquam  lo- 

Qiipn. 


alio  tempore  examinaturum  e(Te ,  ait.  ]  de  Chclci- 
dio  DiJTertatio,  qua  haec  acriter  lententia  defen¬ 
ditur:  quamquam  auttor  eius  nihil  fere  novi  af¬ 
fert,  nec  tam  id  docet,  Chalcidium  fuifle  Deorum 
cultorem,  quam  eos,  qui  in  Chriftianis  eum  nu¬ 
merent  ,  parum  firmis  uti  rationibus,  ortendit. 
Equidem  neutri  accedo  parti,  fed  Chalcidium  phi- 
lofophum  arbitror  fuifle  ecle&icum,  quales  pleri- 
que  tum  erant  Platonici,  qui  nec  totam  religionem 
ethnicam,  nec  totam  Chriftianam  approbavit,  ve¬ 
rum  ex  utraque  religionis  quoddam  genus  confla¬ 
vit,  aut,  quod  verifimile  duxit,  reliquis  fpretis 
&  repudiatis,  ex  utraque  fibi  decerplit.  Norunt, 
quibus  res  Chriftianae  faeculi  quarti  &  quinti  non 
ignotae  funt,  inter  ejus  aetatis  philufophos  exfti- 
fiile,  qui  conciliatorum  vcluti  munus  fufcepcrint 


inter  Chriftianos  &  Deorum  fervos,  atque  utro¬ 
rumque  rationes  conjungere  quodammodo  aufi 
fint,  in  quo  genere  fi  fuifle  Chalcidium  hic  ape¬ 
ruero,  rem  non  prorfus  inutilem  me  fafturum  elfo, 
arbitror.  Quantum  fcilicet  teftis  cujusdani  aucto¬ 
ritati  fit  tribuendum,  fcire  nobis  antea  vix  licet, 
quam  exploratum  habeamus,  quam  ille  religionem 
fequutus  fit.  Quare,  quutn  in  rebus  non  exigui 
momenti  Chalcidii  tellimonio  utendum  nobis  inter¬ 
dum  fit,  noftra  interelTe ,  perfpicuum  eft ,  ut ,  cui 
religioni  deditus  fuerit,  cognofeansus.  'g-tur  pri¬ 
mum  doftiflimi  viri,  Jo.  Alb.  Fabricii ,  argumen¬ 
ta  ,  quae  fufficere  judicavit  ,  llt  in.tc.r  Cbriltiam 
nominis  profelfores  referatur  Chalcidius,_ ex  An¬ 
notationibus  ejus  in  hunc  feriptorem  coliecca,  haud 
tamen  negleftis  aliorum  obfervadonibus,  exlnbe- 

D  d  dd  dd  3 


Cap.  IV. 


9^3  T atrum  fcntcntiae 

733quendi,  qua  utitur,  ratio,  quum  tres  divinas  perfonas  primum,  fecundum  ,  tertium- 
1  que 

ho  ,  &  ,  quo  loco  unumquodque  eorum  haberi  videri  feftatores  volebant.  Judaei,  qui  fapientiae 
debeat,  explorabo:  deinde,  quae  mihi  in  lectio-  ftudebant,  fua  non  verebantur  facere  Platonis  in- 
ne  Chalcidii  obfervata  funt,  fuperftitionis  a  difci-  ftituta,  atque,  ne  id  Mofe  repugnante  fieri  vide* 
plina  'Chrijli  remotae  veftigia  indicabo:  quo  fafto,  retur,  veftigia  dogmatum  Platonicorum  non  modo 
ncc  prorfus  ethnicum,  nec  Chriftianum  ex  toto,  in  Mafis  feriptis  quaerebant,  fed  etiam  Platonem 
fed  hominem  medium  fuilTe  Chalcidium ,  appare-  ex  Mofe  magnam  eorum,  quae  fuis  tradi  di  fiet, 
bit.  Sed  nc  ambiguitas  vocabuli  Chrifiianus  per-  portionem  fumfifie,  affirmabant.  Omnium  inftar 
fpicuitati  difputationis  noceat,  illum  mihi  ita  dici,  teftis  hac  de  re  Philo  efle  poteft  Judaeus ,  de  cu- 
in  exordio  ftatim  monebo,  qui  veteris  ac  novi  tefta-  jus  pbilofophia  fupra  difleruimus,  qui  le&us  erat 
menti  libros  divinitus  dictatos  eife,  affirmat,  Chri-  Chalcidio.  Vid.  Cap.  13.  g.  266.  p.  381.  Non 
^whumanigenerisunumefleredemtorem &  fpon-  dubito,  quin  inter  Platonicos  fuerint ,  quibus  hoc 
iorem  profitetur,  ea  denique  praeterea  dogmata  re-  non  incredibile  vifum  fit:  in  quorum  numero  Chat - 
cipit,  quibus  omnes  Chriftianorum  familiae  fidem  cidium  fuifle,  fufpicor,  qui  toties  Hebraeorum  phi- 
adjungunt,  nihil  contra  probat,  quod  prima  di-  lofophiain  laudat.  Et  hic  ipfe  locus  duo  mihi  iup- 
fciplinae  Chriftianae  fundamenta  labefaftat  ac  dc-  peditat,  quae  ad  hanc  firmandam  fententiam  non 
ftruit.  Ethnicus  vero  ia  mihi  vocatur,  qui  multos  prorfus  nihil  virtutis  habent.  (1.)  Quum  non 
e  (Te  Deos  vult,  Deosque  illos  coli  &  obfervari  ju-  ignoraret  Chalcidius ,  Chriftianos  cum  Judaeis  in 
bet,  Chriftum  negat  unicum  efie  generis  humani  dogmate  de  divina  Mofis  audoritate  confentire, 
Servatorem ,  librosque,  quos  divinos  Chriftiani  mirum  eft,  Hebraeos  tantum  ab  eo  teftes  citari, 
ducunt,  fpernit  ac  rejicit,  aut  etiam  talia  incul-  non  vero  Chriftianos  fimul.  Sciunt  eruditi ,  qui» 
cat,  cx  quibus  hujusmodi  aliquid  non  poteft  non  bus  lectus  eft  Chalcidius,  opus  ejus  inftitutum  eftb 
confequi.  Quare  definitionibus  tam  late  patenti-  ad  Chriftianum  hominem,  Ofium  nimirum,  qua- 
bus  in  hac  caufla  utar,  fapienti  cuivis  &  harum  liscumque  demum  is  fuerit.  Multo  igitur  plus 
rerum  perito  proclive  judicatu  erit.  Neutram  igi-  ponderis  apud  virum  hunc,  cui  placere  ftudebat, 
tur  harum  definitionum  fi  eonftet  in  Chalcidium  oratio  ejus  habuifiet,  ii  Hebraeos  una  cum  Chri- 
•cadere ,  id  quidem  ftmul  certum  erit,  nec  ethni-  ftiants,  utpote  quibus  Mofes  divinus  eft  auftor, 
cos  ,  ncc  Chriftianos  totum  fibi  hunc  philofo-  Platonis  ad  fententiam  accedere ,  confirmaflfet. 
phum  afiercre  pofle.  At  Hebraeos  nihilominus  folos  apud  Chriftianum 

(I.)  Chalcidius  Judaeos fe&am  vocatfanEliorem.  laudat  Chalcidius.  Hoccine  argumento  eft,  non 
Quod  quidem,  inquit  Cap.  4.  g.  54.  p.  299.  ve-  aeque  hominem  benigne  de  Chriftianis,  atque  de 
Tum  e/Te  te  flatur  eminens  quaedam  doctrina  fettae  Judaeis,  fenfiffe  ,  quorum  quippe  philofophiam 
JdnSioris  in  comprehenfione  divinae  rei  pruden -  icitis  Platonis  arbitrabatur  efie  confcntaneam  ? 
tioris,  quae  perhibet  Deum,  abfoluto  illujlratoque  (2.^  Sententia,  quam  hic  Hebraeis  tribuit  Chal* 
fenfili  mundo,  genus  humanum  infiituentem ,  cor-  eidius ,  non  eft  Mofis,  fed  Judaeorum  quorum- 
pus  quidem  ejus,  parte  Jrmi  fumta ,  juxta  liane  effi-  dam,  qui  Mofen  ex  Platonis  fententia  interpretati 
giem  cedificaffe  formaffeque,  vitam  vero  eidem  ex  funt.  Duplicem  fc ilice t  affirmat  in  homine  animam 
convexis  accerfrffe'  ecehJliSus.  HarnT  Judaeorum  cfTe :  alteram-  vitalem,  alteram  rationabilem.  Illam 
appellationem  fignum  efle  putat  animi  Chriftiani  Deum  perhibet,  quum  hominem  fingeret,  ex  fi- 
ccleb.  Fabricius:  Judaeos ,  ait  janSiorisfeSag  ti-  deribus  &  aftris  traxifle,  &  in  hominem  lmmilifle: 
tulo  mn  appellaturus  fuiffet ,  ni/i  Chrifiianus.  Ego  hanc  eurodem  poftea  conditorem  ex  femet  lpfo  fen 
vero  tantam  hujus  nominis  vim  vix  efle  putem,  ex  natura  fua  duftam  homini  infpirafle.  Pofique, 
•quantam  cen fit  vir  egregius.  -  Quamvis  enim  ex  inquit,  (Deum  Hebraei  docent)  mbims ejus  ( ho* 
eo  liljuere  concedam,  fuperftitione  ethnica  non  minis  nimirum  receffibus )  infpirattomm  proprii 
totum  fuifle  devinctum  Chalcidium ,  quod-  gentem  fa*  intimajje.  Conf.  Cap.  9.  §.  217.  p.  357.  & 
Tudaeoruirf  laudat,  quam  maximo  habebant  odio  Cap.  13.  g.  298.  p.  388.  Hanc  de  duplici  animo 
Deorum  plurium  cultores:  inde  tamen  haud  con*  philofophiam,  altera  ex  aftris ,  altera  ex  ipfo  Deo 
fici  pofle,  arbitror,  eum  Chriftianis  facris  plane  dufta,  Irullra  quaefiverit  in  Mofe  aiiqruis.  Ex 
addictum  fuifle.  Equidem,  quod  obftet,  nihil  quo  quidein  intellectu  facile  eft,  non  tam  ipfuni 
v  de<>,  cno  minus  philofophu  ;  atiqnfs  Platonicus,  legifle  Mofen  Chalcidium,  quod  Chriftiarunn  facere 
qui  Deum  efle  rebusque  humanis  providere  putat ,  fas  elt ,  quam  J udaeis  Platonicis Philoni  maxime , 
divinae  veraeque  fapientiae  partem  in  Mofe  quon-  Mofis  lcita enarrantibus, faciliores  aures praebudm. 
dam  fuifle,  arbitretur,  at  fimul  tamen  Chriftum  Judaeos  vero  diu  ante  Chalcidium  hanc  fovifle 
e  usque  doctrinam  repudiet.  Coaluerat  jam  dur  doctrinam  ,  &  m  Mofen  intuliflb ,  cum  multa  con¬ 
dam  ncceffitudo  quaedam ,  praeferrim  in  Aegypto ,  vincunt  alia ,  tum  quod  Jofephus  Antiqq.  Judaic. 
inter  Judaeos  &  inter  philofophos,  Platonis  qui  Lib.  I.  Cap.  1,  g.  2.  p.  6.  de  anima  homini  » 


§.  36.  de  Trinitate  Platonica.  9>  r 


que  Deum  vocat,  hominem  magis  fapit 


Deo  data  fi c  loquitur:  K*i  n N£ t\m  A  !•«««*  mdrS 
tC  tTXh'N.  Jmmifitque  in  eum  fpiritum  &  ani- 
piam.  Quibus  in  verbis  quin  animam ,  quam 
Chalcidius  naturalem  £?  vitalem  vocat  ,  niSpa 
vero  animam  rationabilem  fignificet ,  nullum  du¬ 
bium  eft. 

(II.)  His  expofitis,  quidnam  de  altero  viro- 
ium  doftorum  argumento  judicem,  quo  Chriftia- 
Dumfuifle  Chalcidium,  probant,  perfpicuum  jam 
erit.  Chalcidius  multis  in  locis  philofophiae  He¬ 
braeorum,  nec  fine  omni  laude  meminit.  Di&a 
ipfa  ,  in  quibus  Hebraeorum  dogmatum  mentio 
fit,  foll icite  ab  ili.  Fabricio  collc&a  funt  Bibi.  La- 
tin.  Lib.  III.  C.  7.  p.  555-  5 5<5-  Id  vero,  nifi 
Chriftianus  findet,  vix  fieri  potuiffe  ab  co,  do&is- 
fimi  viri  arbitrantur.  Mihi  fecus  videtur,  qui  Pla¬ 
tonicum  certus  fum  Judaeos  commendare  potuifie, 
&  a  Chriftianis  tamen  diffidere.  Praeterea,  quum 
Hebraeos  &  philofophiam  Hebraeorum  teftatur, 
id  quod  jam  antea  monui ,  Hebraeis  ca  tribuit 
nonnumquam,  quae  nec  in  Mofe,  nec  in  reliquis 
veteris  teftamenti  libris  leguntur:  cx  quo  patet, 
parum  eum  peritum  fuiflfe  rerum  &  fententiarmn 
Judaeis  divinitus  traditarum ,  id  efb ,  magiftris  Ju¬ 
daeorum  accepta  potius  illa  retulifle,  quae  de  He¬ 
braeorum  philofophia  refert ,  quam  Mofi.  Ita 
Cap.  13.  $.  2 98.  p.  338.  389-  Hebraeos  ait  do¬ 
cere,  Deum  mutis  agrejlibus  animantibus  ani¬ 
mam  rationis  expertem  ex  Jilva  dedijje.  Hoc  vero 
quis  nefeit  nusquam  a  Mofe  feriptum  effe?  Cap.  7. 
$.  129.  p.  328.  ex  Hebraeorum  fententia  perhi¬ 
bet  aflra  ef]'e  Jigna  futurorum  proventuum :  quod 
ipfe  Fabricius  improbat,  &  Mofaicum  effe  negat. 
Praeterfeo,  ne  longior  fim,  alia  hujus  generis. 
Quare  vero  toties,  ad  Chriflianum  feribens,  Ju- 
‘  dacos  fibi  tefles  &  auftores  advocaverit  Chalci¬ 
dius  ,  id  haud  difficulter  pcrfpicient,  quibus  aevi, 
quo  vixit,  rationes  non  ignotae  funt.  Platonici, 
qui  vocantur,  recentiores,  antequam  Conftanti- 
nus  M.  religionis  Chriftianae  fufeiperee  patroci¬ 
nium  ,  variis  ejus  profeflores  calamitatibus  &  inju¬ 
riis  affecerant,  neque  feriptis  modo  publicis  ag¬ 
gredi  erant  do&rinam  Chrifti ,  verum  etiam  magi- 
Ilratus  &  multitudinem  in  homines  ei  deditos  con¬ 
citaverant.  Hinc  pofleaquam  Conftantinus  civitati 
Chriftianae  pacem  ac  felicitatem  externam  compa¬ 
raverat,  genus  hoc  plerisque  Chriftianis  invifum 
erat  admodum ,  neque  multi  antiftites  facile  a  fe 
impetrabant,  ut  nomen  &  difciplinam  Platonicam 
aequo  ferrent  animo.  Tantam  ut  a  fc  quodam¬ 
modo  declinaret  invidiam,  nihil  fore  melius,  haud 
dubie  ratus  eft  Chalcidius ,  quam  fi,  occafionc  fic 
ferente ,  Hebraeorum  fefe  auftoritate  muniret,  at¬ 
que,  Philone,  Jofepho ,  &  aliis  ducibus,  nihil  fe- 
ttQ  a  Platonicis  tradi,  praeter  id,  quod  Mofes , 


fuperftitione  erga  plures  Deos  pollutum . 

quam 

divinus  concordi  confenfione  Chriftianomm  feri- 
ptor,  tradidifTet,  Ofluni .  doftorem  Chriflianum, 
commonefaceret. 

( III. )  Mofen  teflem  diclorum  laudat  aliquoties 
Chalcidius.  Vid.  Cap.  7.  §.  152.  p .  335.  Hoc  in 
tertii  argumenti  loco  ponunt  viri  egregii ,  ut  phi¬ 
losophum  hunc  a  Chrifti  ftetiffe  partibus ,  teftatum. 
faciant:  quibus  ego  propterea  non  afientior,  quoi 
apertum  eft,  fieri  pofTe,  ut  aliquis  Mofen  maximi 
faciat,  &  Chriflum  tamen  ejusque  praecepta  refi¬ 
ciat.  Omnes  quidem  ,  qui  Chriflum  magiftruin 
adfcifcunt,  Mofen  ejusque  auftoritatem  repudiare 
nequeunt :  at  non  omnes ,  quibus  Mofes  vir  divi¬ 
nus  effe  videtur,  Chriflum  etiam  fibi  ducunt  au¬ 
diendum  effe.  Quamquam ,  an  pro  viro  divinitus 
cdofto  Mofen  habuerit  Chalcidius,  valde  dubium 
adhuc  &  ambiguum  eft,  nc  quid  gravius  dicam. 
Caudam  dubitandi  hac  de  re  non  mediocrem  affert 
infignis  locus,  qui  Cap.  13.  $.  274,  p.  380.  legi¬ 
tur:  Hebraei  filvam  generatam  effe  confitentur :  quo¬ 
rum  fapientifjimus  Mofes  non  humana  facundia ,  feci 
divina ,  ut  ferunt,  infpiratione  vegetatus ,  in  eo 
libro ,  qui  de  genitura  mundi  cenfetur ,  ab  exordio 
fic  eft  profatus.  Quotquot  negant  ,  Chalcidium  irt 
Chriftianis  numerandum  effe ,  hunc  omnes  locum 
in  primis  reflantur ,  &  ex  formula,  ut  ferunt,  rna- 
nifeilum  e(Te  contendunt  dubitatum  faltim  ab  co 
ede  de  divina  Mofls  au&oritate:  quod  fi  certum 
foret,  nullus,  opinor,  refiftcret,  ne  Chriftiano- 
rum  ex  familia  ejiceretur.  Verum  celeberrimus 
Fabricius  princeps  erudite  his  interceffit  confiliis, 
atque  Jofephi ,  Agat  hias ,  &  Bafllii  M.  au&orita- 
tibus  planum  facere  ftuduit,  formulam:  anQxn, 
non  femper  Graecis  animi  dubitantis  lignum  effe , 
fed  de  iis  etiam  rebus  ab  optimae  notae  auttoribus 
adhiberi  ,  quas  illi  certiffimas  effe  crediderunt. 
Vid.  Bibli oth.  Graecae  Vol.  VI.  Lib.  V.  Cap.  5’ 
p.  261.  'Not.  in  Chalcidium  p.  380.  Conceda¬ 
mus  viro  longe  do&iffimo ,  rem  ita  fefe  habere: 
fed  nec  ideo  tamen  omni  fufpicione  hic  Chalcidi i 
vacabit  locus.  Etenim,  ut  omittam,  ex  Latinis 
feriptoribus  nullis  adhuc  exemplis  probatum  de- 
diffe  virum  illuftrcm  ,  loquutionem  :  ut  ferunt . 
eodem  ab  illis  modo  poni  folere ,  quo  Graeci  fuura 
w  (pourt  ponunt:  id  quidem  neminem  unum  nega¬ 
turum  ede  confido,  faepius  hunc  dicendi  modum : 

ut  ferunt ,  indicium  ede  feriptoris  rem,  de  qua 
loquitur,  in  medio  relinquentis,  nec  decernen¬ 
tis,  fed  ambigentis.  Atqui  hoc  fi  caret  dubio  ,  il¬ 
lud  fimul  faltim  manifetlum  erit,  duplici  ratione 
haec  verba  Chalcidii  accipi ,  &  in  utramque  par¬ 
tem  decertari  pode  ,  utrum  dubitandi,  an  veio 
adeverandi  virtutem  habeant.  Quas  hs  quum  ne¬ 
que  cx  his  ipfis  Chalcidii  verbis ,  nec  aliunde 
queat  dirimi ,  minimum  perennis  controverficc 


futvwn  feritent  icte 


Cap.  IV. 


735  quam 


,m  Cbrijli  difcipulum-  Sic  igitur  ille :  (•)  Ifiiut  rei  ihpofitlo.talU  mente  concipienda  */g 
(*)  P.  277.  (Cap.  7.  5.  x8tf.  p.  34«-  347-  ed.Fabricii.) 


argumentum  haec  erit  quaeftio:  utrum  Chalcidius 
Mofen  crediderit  a  Deo  inflitutum  ac  cdoftum 
ctre  ncc  ne?  neque  rmquara  omni  fufpicioue 
Dhilofophus  hic  liberabitur.  Intcrim,  quum  naec 
vulgaris  fit  &  rationi  maxime  confentanca  omnium 
interpretum  regula:  verba  feriptoris ,  nifi  aliua 
ncceflitas  fuadeat,  fcnfu  confucto  &  ufitatiori  ca¬ 
pienda  ede,  metuo,  nc  plurimis  multo  probabi¬ 
lior  videatur  eorum  opinio,  qui  dubitafle  volunt 
Chalcidium ,  quam  illorum,  qui  affirmari  bic  ab 
eo  putant  aliquid.  .  .... 

(IV.)  Majus  aliquid  promittere  videtur  illis, 
qui  Choici  dium  civitati  Chriflianae  afferunt,  »Uu* 
ftris  ejus,  quo  Magorum  &  ftellae  a  Magis  ufae, 
meminit,  locus  Cap.  7.  5*  W-  f: „3*5-  ££  Vl0f 

que  alia  fandior  venerabilior  hiftona ,  ?“«/"- 
Xifert  orta  cnjusdam  non  morbos  mrtesq.ie 

nuntiatos  ,  fed  defcenfum  Dei  venerabilis  ad  huma¬ 
nae  confervationis  rerumque  mortalium 
Quam  feliam  quum  noBumo  itinere  MpextJJira 
'Sto-  profeBo  fapientes 

tione  rerum  coeleflium  fatis  exercitati ,  q  ~fff 
enntur  recentem  ortum  Dei:  repertaaue  t, Ih  m  je- 
Jlate  puerili  veneratos  ep,  IS  vota  tznto  D.o  c  n- 
nuncupa^, 

comperta,  quam  ceteris.  Htfenos  Chalcidius.  Hoc 
loco ,  ait  celeb.  Fabricius,  fatis  perjjicu.CI.nf.^ 


lOCO  ,  ail  CClt-U.  J.-UUS  UrCiOra  ,  J .  l-JL 

'numfe  prodit  Chalcidius.  Secus  vero  aliis  ,  &  m 
his  Gu it.  Caveo  videtur  Hiflor.  litter. /ereptor,  ec- 
cur  Tom.  I.  p.  10 6.  qui  vel  hoc  difto  eaitatt 
opinionem  de  Chaiddii  Chrihianismo  convcNi 
poflb:  Simet  meminit  pilae  Ctenpm  recens  natum 
fpraemonPar.tis,  cujus  in  hpr.a 
'mentio:  de  quihus  nihihmmns  Imi  ftW P*® 'f 
fliani  feriptoris  more  loquitur.  Equutem nemn  ac¬ 
cedo  parti  .hocque  loco  ncc  eos  commode  tauti 
poffef  qui  ad  Deorum  cultores  amanuant  Chalci- 
dium,  ncc  illos,  qui  Chriftianis  euindcm ^ aggre¬ 
gant,  aibitror.  Narrat  philofophus  biliuriam  de 
Sella,  quam  Magi  cbnfpexcrurt:  nec  tamen  eaffi 

aut  rejicit,  aut  adfeifeit.  Probabile  tamen  m  h 
videri,  non  diffiteor,  fi  Chrifliants  facris  addictus 
fuifiet  Chalcidius  ,  cum  confidentius  aliquanto  de 
hac  ftclla  loquuturum  fuiffie.  Ad  hominem  fi  fcri- 
Dfilfet  fuperftitione  populorum  obligatum,  jlul  p  u- 
res  colebant  Deos  ,  prudentis  forte  fui  flet,  da 
mentionem  hujiis  rei  facere,  ne  levitatis  ab  ami¬ 
co  'ccufari  pofict.  Sed  liber  hiC  ad  Chriftiamrai 
exaratus  cfl,  enmquc,  id  quod  haec  lpfa  verba 
monflrart  do&orem  Chriflianorum.  Quidni  er- 
renfa  ediflerit  divinosque :  libros 
hanc  f.bi  Dlanc  hifioriam  pcrfuafifle,  affieverat? 
liic  fortaUe  dicet  aliquis :  Chalcidius  hifioriam  ta¬ 


men  hanc  fandiorem  £?  venerabiliorem  vocat:  quod 
vix  fatturus  fuiflet,  fi  a  vero  eam  remotam  elio 
putaflet.  Verum  quae  praecedunt ,  ea  fatis  com¬ 
parate  tantum ,  minime  vero  iimplicitcr,  hanc  ita 
vocari  ab  eo  hifioriam ,  declarant.  Nonnulla  lct- 
licet  cx  Aegyptiorum  libris  atque  ex  Homero  re¬ 
tulerat:  his  autem  Aegyptiorum  &  Homeri  narra- 
tionibus  hanc  anteponit  hifioriam  ,  nec  idciiro 
omni  eam  controverfia  carere,  fed  digniorem  cfle, 
quae  recipiatur,  quam  illa  Homeri  &  Aegyptiorum 
commenta,  fignificat.  Majorem  vero  quo  haec 
lucem  accipiant ,  Chalcidiumque  appareat  non 
omnia,  quae  narrat,  nec  tamen  improbat  &  re¬ 
pudiat,  pro  veris  ideo  habuiflc,  in  hac  eum  fum^ 
opinione,  animadverti  velim,  viri  fapientis  efle , 
quae  ab  auctoribus  gravibus  &  inclytis  tradita  funt» 
fine  dubitatione  referre,  etiamfi  ejus  fint  generis, 
ut  credi  facile  nequeant.  Hanc  aperte  verbis, 
quae  fequuntur,  fententiam  prodit  Cap.  7.  §•  \2*‘ 
p.  326.  Plato  exponit  ea,  quae  Orpheus  &  Linus 
£f  Mufaeus  de  divinis  potejlatibus  vaticinati  funt , 
non  quo  deledaretur ,  aut  crederet,  fed  quo » 
tanta  effet  auctoritas  vaticinantium,  ut  iis  affeveran - 
tibus  parcius  credi  non  oporteret.  Ergo  reftum 
duxit,  id  quod  hoc  ejus  diCtum  declarat,  Chatti- 
dius,  quae  a  magnis  hominibus  memoriae  prodita 
funt,  tametfi  a  veritate  diferepare  nobis  videantur, 
i  fic  tamen  exponere  ac  referre,  ac  fi  fidem  illis  ha¬ 
beremus.  Quamvis  enim  id,  quod  a  Platone  U* 

-  ctum  eflfe  cenfet ,  hic  tantum  commemoret;  nemo 
[  tamen  unus  dixerit,  hominem,  cui  unus  Plato  iti 
1  deliciis  erat,  hunc  morem  magiftri  condejnnafle, 
t  aut,  quod  Plato  fine  crimine  fecit,  fibi  minime 

-  licere  facere,  judicafle.  Quare  fi  vel  hanc  Ma-  . 
_  gorum  hifioriam  ita  narraflet  Chalcidius,  ut  fi  eam 

i  recineret  ac  probaret,  inde  tamen  cogi  nullo  mo- 
.  do  poflet,  nihil  de  veritate  ejus  dubitafle  homi- 
.  nem.  fctenim  quum  ab  illis  haec  narratio  profecta 
»  edet,  quorum  illa  aetate  ingens  erat  cxiflimatio  1 
dignitas  ,  praetereaque  liber  Chalcidii  ad  virum 
Ii  exararetur ,  qui  Deum  in  litteras  eam  referri  cuj 
s  rafTe  hifioriam  certus  erat,  prudentiae,  quam  pb* 
e  tabat,  philofophicae  legibus  confcntaaeum  ipfi  vi- 
[-  deri  debuit,  ita  eam  recitare,  ne  ulla  animi  rem 
t.  totarn  in  dubio  ponentis  fufpicio  appareret.  <  . 

a  (V.)  Quas  angelis  paflhn  feripta  reliquit 
i.  Chalcidius,  aliud  praebent  illis  argumentum ,  qj11 
n  Chriftianis  eum  connumerant.  Non  inficiatur  m* 
,a  Fabricius  Not.  in  Chalciti,  p.  313-  M*** Jjgg 
r  fcu  angelorum  commemorationem  apud  eos 
js  feriptores  exflare,  quos  nemo  negat  a  Qht  mn 
?  religione  averfos  fuilfc :  at  quaedam  tamen  ile  a  i 
a-  gelis  a  Chalcidio  tradi  fimul  opinatur,  <luae^^ 


§.  3<5. 


de  Trinitate  FJatonica . 


9  5*3 


originem  quidem  rerum  effe  fummum  u  ineffabilem  Deum  :  pofl  providentiam  ejus  fienn- 
,  6  1  dum 


nnim  aperte  prodant  Chriftiano  dogmati  aflentien- 
tcm.  Locus,  quo  praecipue  nititur,  hic  ejt  C.J. 
f  ni  p  328.  Hujus  porro  genens  illud  eft  aet/ie- 
reum  quod  in  fecundo  loco  commemoravimus  poft- 
tum’  quos  Hebraei  vocant  fanttos  angelos,  ft are  que 
eos  dicunt  ante  Dei  contemplationem  venerabiles, 
(mima  atque  acri  intelligentia ,  -  udemque /pe¬ 
culatores  exfequutorcs,  daemones  opinor,  tam¬ 
quam  didi.  Nonnullis  hujus  argumenti  in- 

terpofitis,  ita  pergit  §.  132-  P -  329-  pl^toP,c^ 
nofter:  Nec  nos  teneat  nomen ,  promifeue  bonis  tj 
improbis  pofttum:  quoniam  nec  angelorum  quidem 
terret,  quum  angeli  partim  Dei  fint  minifin  ,  & 
qui  itafunt,  fantti  vocantur:  partim  adverfae  pote- 
fta>is  fatellites ,  ut  optime  nofti.  Igitur  juxta  ujur- 
'patam  penes  Graecos  loquendi  confuetudinem  tam 
fan£ti  funt  daemones,  quam  polluti  &  infefti.  Ad 
haec  verba  fic  commentatur  vir  praeftantiffimus : 
Ex  hoc  autem  loco  clariffme  opinor  patere ,  Chnftia- 
vum  e  [Te  Chalcidium  ,  qui  haec  feribit :  nam  & 
Chriflianam  de  angelis  bonis  malisque  doQrinam  di¬ 
lucide  proponit ,  fc?  eam  dijlingmt  a  Graecorum 
confuetudine  ,  quibus  daemones  non  femper  malos 
1'piritus  denotant,  fed  aeque  late  patet  hoc  nomen, 
ut  noftris  nomen  angelorum.  Verum  veniam  mihi 
tfabit  vir  magnus,  fi  hac  ejus  obfervations  parum 
tae  commoveri  ingenue  fatear, ,  ut  avitat.s  Chn- 
Ilianae  membris  Chalcidium  adferibam.  Doftn- 
nam  Chalcidius  Chriftianorum  de  angelis  exponit; 
addo ,  probat  etiam.  Sed  utrumque  fieri  potuit 
ab  homine ,  cui  nihil  alioquin  cum  Chriftianis  com¬ 
mune  fuit.  Nec  enim  primo  tum  temporis  tam 
rctrufum  &  abditum  erat  hoc  dogma  Chriftianum , 
ut  a  nemine,  nifi  facris  noftris  initiato,  cognofci 
potiet :  ncc  deinde  is,  qui  univerfam  de  angelis 
Chriftianorum  doftrinam  fuam  facit  &  approbat, 
ideo  llatim  pro  Chriftianae  difciplinae  profes- 
fore  haberi  debet.  Hoc  nimirum  de  angelis  do¬ 
gma  ex  illis  cft ,  quae  fundamentum  dottrinae  Chri- 
llianae  non  proxime  attingunt,  &  idcirco  homini¬ 
bus  etiam  placere  poteft ,  qui  ceteroquin  a  veris 
ejus  rationibus  &  inftitutis  Chrifli  vehementer  ab¬ 
horrent.  Platonicorum  familia  multa  habebat,  id 
quod  neminem  fugiet  rerum  veterum  non  exper¬ 
tem,  cum  Chriftianis  communia:  quam  propter 
cauflam  philofophi  hujus  fe&ac  praecipui  tam  au¬ 
daces  erant ,  ut  ipfum  Servatorem  ex  Platone 
multa  fumfifle  mentirentur.  Vid.  Origenes  adv.  Cei - 
fum  Lib.  VI.  p.  283.  &  alii.  In  his  etiam  dogma 
erat  de  angelis:  quod  in  univerfum  fpeftatum  idem 
apud  Chriftianos  &  Platonicos  erat.  Utrique  bo¬ 
nos  e(Te  ac  malos  genios,  utrique  malos  genios  in- 
fidiari  bonis,  &  habitare  in  malis  &  improbis,  bo¬ 
nos  praefidio  fanftis  efle  ac  Dei  nuntios ,  confite¬ 
bantur.  Quodcumque  utramque  disjungebat  initio 


familiam,  id  vocabulorum  erat,  quibus  lenten¬ 
tia  m  fuam  explicabant  ,  difcrepintia.  Platonici 
enim  nomen  «foi W»,  duce  atque  principe  Plato¬ 
ne,  tam  late  adhibebant,  ut  ad  bonos  illud  ma¬ 
losque  genios  accommodarent :  quam  eorum  con- 
fuctudinem  excufat  hic  apud  Oftum  Chalcidius. 
Verum  Chriftiani  malo  femper  fenfu ,  facris  litte¬ 
ris  praeeuntibus ,  vocabulo  utebantur ,  ncc 

nifi  malignos  eo  genios  defignabant,  Vid.  Orige¬ 
nes  Lib.  V.  contra  Celfum  p.  234.  Procedente 
vero  tempore ,  poftquam  altiores  in  orbe  terrarum 
radices  egerat  religio  Chriftiana ,  ipfi  Platonici 
cum  Chriftianis  loqui  malebant,  quam  ampliorem 
illam  nominis  poteftatem  retinere.  Igitur 

&  haec  tollebatur  inter  utrosque  dillenfio.  Tertis 
eft  sluguftinus  de  civitate  Dei  Lib.  JX.  Cap.  19. 
p.  178.  Tom.  VII.  Opp.  Nos  autem,  Jicut  Seri - 
ptura  loquitur,  fecundum  quam  Chriftiani  fumus , 
angelos  quidem  partim  bonos,  partim  malos ,  r.um- 


quam 


vero  bonos  daemones  legimus. 


Et  hanc 


loquendi  confuetudinem  in  tantum  populi  ufque- 
quaque  fequuti  funt,  ut  eorum  etiam ,  qui  pagani 
appellantur,  &  Deos  multos  ac  daemones  colendos 
effe  contendunt  ,  nullus  fere  fit  tam  litteratus  & 
doftus,  qui  audeat  in  laude  vel  fervo  fuo  dicere  ; 
daemonem  habes;  fed  cuilibet  hoc  dicere  voluerit, 
non  fe  aliter  accipi,  quam  male  dicere  voluiffe ,  du¬ 
bitare  non  pofftt.  Adde  Cap.  14.  p.  155.  Quae 
quum  ita  fele  habeant,  equidem  patere  arbitror, 
quod  Platonicus  aliquis  dogma  Chriftianum  de  an¬ 
gelis  &  callet,  &  explicat,  &  laudat,  id  ad  de- 
monftrandam  ejus  in  Chriftianam  religionem  pro- 
penfionem  aut  nihil,  aut  parum  omnino  virtutis 
habere.  Paullo  poft  illa  verba ,  de  quibus  adhuc 
dilleruimus,  Chalcidius  malos  genios  angelos  de¬ 
fert  ores  appellat.  Putant  viri  egregii,  fignum  id 
etife  hominis  in  leftione  facrarum  litterarum  verfa- 
ti,  quum  vocabulum  hoc  in  Ep.  Judae  vf.  <5.  & 
2.  Petr.  II.  4-  exftet.  Sed  ipfa  verba  planum  fa¬ 
ciunt,  incertum  elfe  prorfus,  utrum  nomen  hoc 
cx  facris  litteris  hic  Platonicus,  an  vero  aliunde 
fumferit:  nec  enim,  praeter  Chriftianos  feripto- 
res,  etiam  alios  ita  vocafie  malignos  fpiritus, 
ignotum  eft.  Defcribam  ipfum  locum  ex  Cap.  7- 
§.  134.  p.  33o.  qui  mihi  potius  refeilere,  quam 
juvare  videtur  eos,  qui  Chriftianum  arbitrantur 
fuiffe  Chalcidium :  Hos  quidam  hujusmodi  dae¬ 
mones  proprie  vocant  desertores  angelos,  qui¬ 
bus  nulla  quaeftio  referenda  eft  juper  nomine. 

(VI.)  Leviora  funt,  quae 'rcftant,  argumenta, 
ex  quibus  elucere  fibi  perfuadent  viri  egregii  , 
Chrirtiana»  religionis  praeceptis  paruifle  Chalci¬ 
dium.  Meminit  ille  Cap.  7-  5-  J74;  P-  343-  di¬ 
vinae  legis.  Nos  vero  ,  inquit,  divinam  legem 
fequentes,  repetemus  ab  exordio,  aigefto  ordine, 
li  c  ce  e  e 


Cap.  IV. 


9)4* 

^3 6.<lum  Deum , 


Patrum  fententiae 

latorem  legis  utrimque  vitae ,  tam  aeternae ,  quam  temporariae :  tertiam  ejje 

porro 


+me  de  fato  Plato  veritatis  ipftus  infiinEtu  (  ut  mi¬ 
hi  quidem  videtur )  loquutus  eji.  His  in  verbis  di¬ 
vinam  legem  viri  dodiflimi  arbitrantur  facram  feri- 
pturam  effe.  Etiam  hoc  loco ,  inquit  Fabricius , 
Chriftianum  fe  Chalcidius  profitetur ,  r ef ut  at  oque  fa¬ 
to  ajlrologico ,  divinam  praefert  legem ,  Aoe  efi, 
Jacrae  feripturae  de  providentia  divina  res  humanas 
moderante  certijfmm  do&rinam.  Sed  aut  ego  to¬ 
tus  in  errore  jum ,  aut  divina  lex  hoc  in  dido  fa- 
cras  litteras  minime  defignat.  Primum ,  fi  res  ita 
effet,  ut  putat  vir  praedariflimus,  prorfus  inepta 
effet  Chalcidii  &  abfurda  oratio.  Etenim  hoc  di¬ 
ceret:  Ego,  viam  mihi  monjlrantibus  facris  litte¬ 
ris ,  'Platonis  de  fato  fententiam  enarrabo.  Dicant 
alii,  ll  poflint,  quomodo  Platonis  doftrina  de  fa¬ 
to  ad  dudum  facri  codicis  explicari  queat :  equi¬ 
dem  nihil  hujus  rei  capio.  Deinde  in  tota  hac  de 
lato  difputatione  nusquam  facri  codids  teftimo- 
nia  profert,  quo  Platonis  ex  illis  opinionem  decla¬ 
ret  ac  illuftret.  Quare  nihil  dixilTet  hic  Chalci -- 
dius ,  ncc  promiflis  fatisfcciffet ,  fi  divina  lex  li¬ 
bros  Chrifiianorum  facros  denotaret.  Denique 
ipfemet  Chalcidius  optimus  fui  eft  interpres ,  & , 
quid  divinam  legem  nominet,  clare  indicat  £.  1 75- 
p.  343.  Sequitur  hanc  providentiam  fatum :  lex 
divina  promulgata  intelligentiae  fapienti  modula¬ 
mine  ad  rerum  omnium  gubernationem.  Et  in- 
terieftis  aliis,  £.  178»  P •  344-  Talis  efi  ,  opi¬ 
nor ,  etiam  lex  illa  coelestis  ,  quae  fatum  voca¬ 
tur  ,  fcifcens  hominibus  honefia,  prohibens  contraria. 
Nempe  lex  divina  fatum  eft  Chalcidio :  fatum  ve¬ 
ro,  quatenus  ad  homines  pertinet,  nihil  ipfi  eft, 
quam  reEta  ratio  ,  id  quod  pofteriora  verba  fine 
ulla  docent  controverfia,  feu  jus  naturae,  cujus 
cx  lumine,  quid  juftum  aut  injultum  fit,  cogno- 
fcunt  mortales.  Quare  fententia  verborum  ejus 
haec  eft:  Nos  vero ,  re8a  fanaque  'ratione  duce, 
Platonis  de  fato  decreta  explanabimus. 

(VII.)  Poftrerao  &  hoc  in  notis  animi  Chrifio 
'conjunfti  numeratur,  ouod  aliquoties  feripturam 
tcftatur  Chalcidius.  Cap.  13.  $.  275.  p.  381.  Qwd 
autem  coelum ,  quamvc  terram  scriptura  loquatur , 
.intelligendum.  Paullo  poft:  Aliud,  igitur  verum 
coelum ,  aliud  quiddam  effe  foliditatem ,  sem- 
etup.  a  tefiatur.  Addunt ,  eum  Mofen  prophetam 
cod.  Icco  vocare.  Neutrum  alicujus  mihi  videtur 
cfle  muneri.  De  Mofe  fupra  jara  dixi.  Dubio 
caret,  ut  opinor,  pofte  aliquem  Mofen  prophetam 
vocare,  nec  tamen  idcirco  Chriftianam . religionem 
profiteri.  Scripturae  vero  vocabulum  etiam  illi 
quotidie  in  ore  habent,  quum  de  rebus  adCbriftia- 
Dos  pertinentibus  differunt,  qui  Chrifimm  ncc  ore 
ncc  animo  amplectuntur.  Sexcenties  in  Spxiofxe 
TraQatu  theologico -politico  hoc  nomen  occurrit; 

ncc  tamen  quisquam  hunc  luminem  propterea  in 


Chriftianis  numerat.  Haec  fere  funt,  quibus  fefo 
addudos  profitentur  viri  longe  dodiflimi,  ut  de 
religione  Chalcidii  bene  fperarent.  Ego  vero,  ut 
concedam,  ex  illis  conftarc,  in  hoftibus  Chriftia- 
norum  &  fuperftitiofis  Deorum  cultoribus  philofo- 
phum  hunc  haud  fuiffe,  tantum  tamen  virtutis  ea 
habere  nego ,  ut  eumdem  veris  Chriftiani  nominis 
profefforibus  afferant. 

Huic  autem  fententiae  plus  multo  firmitatis  ac¬ 
cedet,  fi  ea  jam  ex  libro  Chalcidii  protulero, 
quae  hominem  fapiunt  cum  tenebris  adhuc  den- 
fillimis  colludantem  ,  &  opiniones  Chriftianis  prae¬ 
ceptis  plane  adverfarias  inculcantem.  Harum  in 
opinionum  ordinem  eas  minime  referam,  quae, 
tametfi  prorfus  abeant  a  facrarum  litterarum  regu¬ 
la,  prima  tamen  religionis  Chriftianae  fundamen¬ 
ta  non  evertunt  funditus ,  hominibusque  placue¬ 
runt  quondam ,  quos  in  coctu  Chriftiano  vixitle  & 
obiiffc  conftat.  Ejus  generis  eft  dogma  de  mundi 
aeternitate,  quod  perfpicue  non  uno  in  loco  pro¬ 
bat.  Vid.  Cap.  1.  23.  p.  284.  285.  Mundus 

fenfilis ,  inquit  inter  alia,  efi  opus  Dei:  origo  igt" 
tur  ejus  cauj]'ativa,  non  temporaria.  Sic  mundus , 
fenfilis  licet  £?  corporeus ,  a  Deo  tamen  factus  at¬ 
que  infiitutus ,  aeternus  efi.  Alio  loco  Cap.  13* 
§.  281.  p.  383-  Ariftotelis  fententiam,  qui  mun¬ 
dum  dixit  effe  fine  genitura  &  fine  interitu ,  prae¬ 
claram  vocat  nobilem ,  £?  ad  Platonici  dogma¬ 
tis  confiderationem  fatis  accommodatam.  Talia  funt 
decreta  de  animis,  de  corpore  in  aliud  corpus  mi¬ 
grantibus  ,  &  per  varia  corpora  errantibus ,  C.  7* 
5-  195*  P •  349-  de  animis  ante  corpora  exfiftenti- 
bus ,  Cap.  9.  172.  p.  360.  de  anima  mundi, 

Cap.  1.  £.  26.  p.  285.  de  hominum  animis  cx  ipfo 
natura  divina  prognatis,  Cap.  1.  5-  23-  P •  284-  & 
fimilia.  Hominem  haec  omnia  fcita  arguunt  ve¬ 
rae,  nec  adulteratae  religionis  Chriftianae  nefeium; 
nec  tamen  impediunt,  quo  minus  aliquis  eo,  quem 
fupra  expofui ,  fenfu  Chriftianus  effe  queat.  Qua¬ 
re  ab  hac  prorfus  difputatione  removebuntur,  ut- 
pote  in  qua  ea  tantum  attingere  fcita  conditui, 
quae  patronum  fuum  ne  latiori  quidem  notiona 
Chrifii  fedatorem  dici  patiuntur. 

Igitur  primum  in  eo  fententiae  meae  firmamen¬ 
tum  colloco,  quod  Chalcidius,  quum  toties  Ju¬ 
daeos,  Salomonem ,  Mofen,  ad  teftimoniuin  di¬ 
cendum  citet,  nusquam  tamen  cx  novi  foederis 
divinis  feriptoribus ,  etfi  faepenumero  ad  id  facien¬ 
dum  invitetur,  aliquem  appellavit,  quod  Chrifii , 
multiplex  licet  occafio  non  deeffet ,  nullo  verbo 
meminit,  denique  quod  ne  vocula  quidem  ,  a“ 
Chriftianum  dodorem  feribens,  Chriftiani  fefc  do¬ 
gmatis  profefforem  effe,  indicavit.  Scribebat  eo 
philofophus  hic  tempore,  quo  religio.  Chriftiana 
vidoriam  de  Diis  populorum  veterum  jam  retule- 


§  -5.  de  Trinitate  Platonica. 

porro  fubftantiam  ,  quae  fecunda  mens  intellettusque  dicitur ,  quo  fi  quaedam  cufios  legis  7^9. 


nt,  &  ad  hominem  mittebat  librum  futim ,  cui 
religionis  hujus  cuftodia  commifla  erat.  Cur  igi¬ 
tur  ca  fefo  facra  fequi  nulla  ratione  fignificat, 
quae  tum  Imperatorum  fuffragiis  communita  erant? 
Cui  nihil  omnino  metuendum ,  omnia  vero  ipe- 
randa  funt,  fi  religioni  cuidam  addifctum  fefe  often- 
dat  efle,  optimam  quoque  ac  variam  de  fenfu  fuo 
teftandi  occafionem  habet,  is,  fi  nihilominus  fic 
agat,  ac  fi  eam  ignoraret  plane  religionem,  tacens 
femet  ipfum  infimulat,  fibique  nihil  rei  cum  ca 
eiTe  religione,  demonftrat. 

Aliud  male  de  Chalcidii  religione  fufpicandi  ar¬ 
gumentum  ea  praebent  ,  quae  de  tribus  rerum 
principiis  aliquot  in  locis  diflent:  quod  tanto  diligen¬ 
tius  attendi  velim ,  quia  Cudworthus  in  illis  philo- 
fophum  hunc  auctoribus  habet,  ex  quibus  aihm- 
tas  Trinitatis  Platohicae  ac  Chriftianae  intclligi 
queat.  Indicabo  primum  ipfos,  qui  ceteris  clario¬ 
res  funt,  Chalcidii  hac  de  re  locos:  tum  cos  ob- 
lervationibus  nonnullis  illuftrabo.  Clariffimus  is 
efl:  locus ,  qui  Cap.  7,  5*  *74*  P-  343*  ■ ’ 

Principio  euntia,  quae  funt,  £?  tpfum  mundum  con¬ 
tineri  relique,  principaliter  quidem  afummo  Deo 
qui  efl  fummum  bonum ,  ultra  omnem  fubflantiam 
emiemque  naturam ,  extimatione  *'*%**£'*"* 
lior ,  quem  cunBa  expetunt,  quum  ,pfe  Jit  plenae 
(forte8 plenus]  perfettionts,  fc?  nullius  ficietatts 
indigus:  de  quo  plura  dici  nunc , exorbitare  efl: 
de  A  a  providentia ,  quae  efl  pofl  illum  fummum 
fecundae  eminentiae,  quam  Graea  vocant.  Jsjt 
autem  intelligibilis  ejjentia  aemulae  bonitatis  propter 
indefejfam  ad  fummum  Deum  converftonem :  ejtque 
ei  ex  illo  bonitatis  hauftus,  quo  tam  ipfa  ornatur, 
quam  cetera,  quae  ipfo  auttore  honeftantur.  Hanc 
igitur  Dei  voluntatem  tamque  fapientem  tutelam  re¬ 
rum  omnium  Providentiam  homines  vocant,  non,  ut 
plerique  exiftimant ,  ideo  dittam ,  quia  praecurrit 
in  videndo  atque  intelligendo  proventus  futuros ,  Jeci 
quia  proprium  efl  divinae  mentis  intelligere ,  qut  ejt 
proprius  mentis  aPlus,  &  efl  mens  Dei  aeterna.-  — 

Sequitur  hanc  providentiam  fatum.  -  Objeqiii- 

tur  huic  ea,  quae  fecunda  mens  dicitur,  id  ejt, 
anima  mundi  tripartita,  ut  fupra  comprehenfum  efl: 
•ut  fi  quis  periti  legumlatoris  animari  legem  vocet. 
Alius  fimilis  plane  argumenti  Ca’p.  7.  §.  186.  P .  340- 
347.  exftat,  quem  ideo  hic  deferibere  nolo,  quod 
a  Cudwortho  jam  prolatus  cft.  Quae  reflant  apud 
C halcidium  hujus  generis  di£ta  ,  ea  claritate  his 
multum  &  copia  cedunt,  nec  ideo,  ne  fine  caulfa 
longus  fim  ,  a  rac  afferentur.  Haec  autem  de  trb 
*  bus  rerum  principiis  Chalcidii  pronuntiata  ,  fi 
minus  totum  cum  a  religione  Chriftiana  fuiffe  aveJ' 
fuor,  hoc  faltim  indicant,  in  Chriftianis  proprie 
di&is  nullo  cum  jure  numerari  polle.  Principio 
malae  caulTac  boc  documentum  eit ,  quod  de  tri¬ 


bus  his  rerum  omnium  initiis  digerens,  quum  ta¬ 
men  toties  de  confenfione  Hebraeorum  mirifico 
fibi  gratuletur,  nec  Triadis  Chriftianae ,  nec  filii 
aut  Spiritus  fan&i  ullo  verbo  meminit.  Non  igno¬ 
tum  cfle  poterat philofopho huic,  Chriftianos  id  ae¬ 
tatis  affeverare ,  Platonis  dc  tribusprincipiis  decreta 
fuo  clTc  dogmati  de  tribus  in  Deo  perfonis  finiti¬ 
ma,  &  ex  Hebraeorum  philofophia  ab  eo  deproni- 
ta ,  nec  poflfe  non  magnam  apud  plerosque  eorum 
gratiam  inire,  qui  cognationem  hanc  utriusque  di- 
iciplinae ,  Platonicae  nimirum  ac  Chriitianae, 
oftenderc  &  confirmare  niteretur.  Igitur  haud  dubie , 
fi  Chriftianae  religionis  praeceptis  fuifict  tinctus, 
tam  opportuna  fibi  occafione  oblata,  aut  eadem, 
quae  Plato  docuit,  autfimilia  faltem  apud  Chriftia- 
nos  doceri  fignificaflet,  maxime  quum  tot  locis  tefti- 
monium  veritatis  ad  Platonis  fententiam  roborandam 
a  Judaeis  petere  non  vereatur.  Quod  quum  liaud 
faciat,  omnibus  certe  hanc  opinionem  commovet,, 
nihil  ipfi  minus  curae  fuiffe,  quam  Chriftianorum 
religionem ,  faniftiffimumque  difciplinae  noflrae  do¬ 
gma  de  tribus  in  una  natura  divina  perfonis.  Deinde 
haec  Chalcidii  de  tribus  principiis  effata  ingens  effe 
diferimen  inter  Platonicorum  aetatis  ejus  Trinitatem 
&  Chriftianorum  oftendunt:  fecus  atque  doftiffi- 
mus  fibi  Cudworthus  perfuafit,  qui  uno,  eoque 
ambiguo,  loco  contentus,  alterum,  quem  addu¬ 
ximus,  multo  magis  perfpicuum  neglexit.  Chri- 
itiani  tres,  quas  profitentur,  in  Deo perfonas  ae¬ 
quales  elle  volunt  inter  fe  ac  pares  cum  aeterni¬ 
tate,  tum  ipfa  dignitate  ac  natura.  At  Chalcidius , 
id  quod  ex  co,  quem  fupra  defcripfi,  loco  patet, 
tria  principia  fua  fic  disjungit  ac  divellit,  ut  omnis 
inter  ca  tollatur  naturae  paritas  &  aequalitas.  De 
primo  6c  altero  principio  pautlo  poft  plura  di- 
cam  •  nunc  tertium  tantum  principium  ejus  tan¬ 
gam.  Hoc  ait  effe  fecundam  mentem,  animam  mun¬ 
di  tripartitam,  quae  fato  f eu  legi  divinae  obfequa - 
tur.  Ergo  haec  natura  toto  genere  a  binis  fupe- 
rioribus  naturis  diferepat  ,  illisquc  multo  minor 
eft  &  inferior.  Etenim  quum  duae  fuperiores  na¬ 
turae,  fummus  Deus  ejus  que  providentia  &  ratio , 
fimplicifiimae  fint  fine  ulla  controverfia,  ex  mente 
Chalcidii,  omnis  concretionis  ac  partitionis  plane 
nefeiae,  fupra  omnem  denique  materiam  &  mun¬ 
dum  pofitac;  mundi  e  contrario  anima,  quac  ter" 
tia  haec  natura  eft,  primo  per  univerfitatem  re¬ 
rum  fufa  &  cum  materia  coagmentata  quafl  cft ,  id 
quod  perfectioni  jam  repugnat,  cx  multis  demde 
rebus  a  Deo  conflata  &  compofita,  poftremo  m 
certas  partes  veluti  diftributa,  q,JO£*  a  limPJ‘Cttate 
fummi  Numinis  &  mentis  ejus  ex  toto  alienum 
eft.  Tripartitam  Chalcidius  libere  mundi  vocat 
animam :  quod  qua  ratione  intellexerit,  cx  kquen- 
tibus  ejus  verbis  liquet,  Cap.  7-  -•  I42*  P- 

E e  ce  ec  2.  ^ 


p?6  T atrum  Jentent iae  Cap.  IV. 

730 aeternae.  His  fubjettas  effe  rationabiles  animas ,  legi  obfcqucntcs ,  minijtras  vero  potefta- 
[aj  '  tes 


At  vero  in  fubftantia  pofltum  fatum  mundi  anima 
tft,  tripartita  in  ixM'*  fphaeram ,  inque  eam ,  quae 
putatur  erratica ,  w  fublunarem  tertiam :  quarum 

elatam  quidem  ad  fuperna  dici  Atropon,  mediam 
Clotho,  imam  Lachejin:  Atropon,  quod  aplanes  in 
nulla  fit  deflexione ;  Clotho  propter  varie  perplexam 
tortuofamque  vertiginem,  qua  proveniunt  ea,  quae 
diverfae  naturae  devius  motus  importat  ;  Lacheftn 
vero,  quafl  fortitam  id  munus ,  ut  omnia  praedira¬ 
rum  opera  ejfett  usque  fufeipiat.  Quae  fi  vera  fo- 
icnt,  non  tam  una,  quam  tres  rerum  uqiverfita- 
tem  animae  ,  diverfae  plane  indolis  &  naturae, 
incolerent.  Namque  ut  tres  illae  mundi  regiones, 
de  quibus  hic  fermo  eft,  plane  inter  fe 'natura  & 
conftitutione  differunt:  ita  fingulae  propriam  re¬ 
quirerent  animam  officio  &  indole  a  ceteris  animis 
disjunttam.  Eamdem  mundi  aniniam  Chalcidius , 
duce  Platone ,  ex  natura  dividua  &  individua ,  id 
eft ,  ex  ipfa  Dei  effentia  &  cx  materia  rerumque 
omnium  initiis  concretam  ac  conflatam  eflfe ,  co- 
piofe  tradit.  Vid.  Cap.  1.  2 6.  f.  p.  285*  /•  & 

32.  p.  288.  289-  Ex  multis  ejus  verbis  ea  huc 
transferre  placet,  quibus  &  ipfum  dogma  &  caus- 
fam  ejus  breviter  explicat,  Cap.  1.  $.  33.  p.  288. 
lfia  ergo  deferiptio ,  quae  partium ,  ex  quibus  anima 
dicitur  conflare ,  genituram feu  coagmentationem 
delineat,  ofterJit,  rationem  animae  corporisque  con¬ 
jungi.  Quippe  corpus  animalium,  quod  infpiratur 
animi  vigore,  habet  certe  fuperficiem,  habet  etiam 
foliditatem.  Quae  igitur  cum  vitali  vigore  pene¬ 
tratura  erat  tam  fuperficiem ,  quam  foliditatem,  simi¬ 
les  SOLIDITATIS,  SIMILES  ETIAM  SUPERFICIEI 
VIRES  HABERE  DEBUIT  ,  SIQUIDEM  PARIA  PARI¬ 
BUS  congregantur.  His  leftis  &  explicatis ,  ne¬ 
minem  fore  opinor  in  pofterum,  qui  Clialcidium 
de  Trinitate  paria  cum  Chriltianis  fenfiffc  affeve- 
rare  audeat,  tametfi  lingulis  principiis  fuis  voca¬ 
bulum  Deus  illo,  quem  Cudwortkus  hic  attulit, 
loco  imponat.  Ingenti  enim  intervallo  tertia  ejus 
natura  a  binis  fuperioribus  diftat.  At  poftremo 
ne  hoc  quidem  certum  &  exploratum  eft ,  utrum 
tres  Dii  Chalcidii  tres  vere  lic  diftae  perfonae 
iint,  aut  tria  principia,  an  vero  tres  tantum  Dei 
virtutes,  aut  tres  modi  unum  cumdemque  Deum 
animo  fiftendi  &  ingenio  comprehendendi.  Certe 
non  defunt,  quae  pofteriorem  nobis  fententiam 
fuadent.  Tertium  principium,  quod  &  fatum  & 
mundi  animam  appellat,  omittam  nunc,  &  perfo- 
nam  effe  concedam:  quamquam  ipfe  Chalcidius 
Cap.  7.  §.  142.  />•  333-  effo  quosdam  perhibet, 
qui  negent,  providentiam  (id  eft,  alteram  perfb- 
mm  divinae  naturae)  &  fatum  (feu  tertium  prin¬ 
cipium)  differre,  &  rem  unam  eamdemque  effe  ve¬ 
lint.  Altera  vero  de  perfona  ne  iJem  pronuntiem , 
«a,  quae  nunc  afferam >  faciunt.  Summum  De-m 


princepsque  rerum  omnium  initium  Platonicus  na- 
fter  exiftimat  tam  intelligentia ,  quam  voluntate 
carere,  haud  aliter  ac  Plotinus  &  alii  gregis  hujus 
fodales,  qui  fubtilitates  captant  ,  quas  ipfi  eno¬ 
dare  nefeiunt:  dc  quibus  fuprajam  diximus.  Deum 
enim  diferte  ait  meliorem  ejfe  exifiimatione  ac  intel- 
leftu :  paulloque  poft  alteram  divinae  naturae  per- 
fonam  voluntatem  appellat  Dei.  Quae  quidem 
eamdem  vim  habent,  ac  fi  perfpicue  fic  cdixiffet: 
Princeps  Deus  nec  intelli genti am  nec  voluntatem 
halet.  At  quum  nataram  voluntate  ac  intelligen¬ 
tia  plane  vacuam  nemo  unus  ingenio  concipere  va¬ 
leat,  vcriiimillimum  eft,  eos  Platonicos,  qui  vo¬ 
luntatem  &  intelligcntiam  ad  alteram  perfonam  re¬ 
tulerunt  ,  &  a  principe  Deo  removerunt ,  non 
tam  duo  diftinft  i  rerum  principia  profeffos  efle, 
quam  cogitatione  tantum  &  mente  intclligenciam  & 
voluntatem  a  Deo  fuinrao  fecreviffe,  Deumque 
duplici  ratione  confideraffe,  primum  ut  naturam 
per  fe  ex  omni  aevoexfiftencein  &  optimam,  dein¬ 
de  ut  naturam  intdligentem  ac  volentem.  Ergo 
mens  illa  Chalcidii,  quam  intelligibilem  ejjentiam 
nominat  bonitatis  aemulam,  non  perfona  erit,  fed 
modus  tantum  Deum  conilderandi ,  aut  perfeftio 
a  divina  natura  meditando  feparata.  Quae  quidem 
opinio  quantam  habeat  probabilitatem  ,  is  multo 
fentiet  facilius,  qui  expenderit  ea,  quae  nos  fu- 
pra  cum  de  Philonis ,  tum  de  aliorum  Platonico¬ 
rum  more  de  rebus ,  non  fecus  ac  de  perfonis  lo¬ 
quendi  copiofe  obfervavimus.  Alterum,  quo  ad¬ 
ducor,  ut  fecundum  Chalcidii  principium  exifti- 
meni  non  effe  veram  perfonam  ,  fed  notionem 
tantum  aut  virtutem  divinam,  hoc  eft,  quod  illud 
non  modo  providentiam,  fed  etiam  mentem  Dei  no¬ 
minat.  Mentem  autem  Dei  his  verbis  definit: 
Mens  Dei  efi  aeternus  aftus  de  intelli gendo ,  aut, 
ut  recte  Fabricius  haec  verba  expoluit ,  alius 
aeternus  intelligendi.  Ncc  providentia,  nec  mens 
Dei ,  nec  aeternus  alius  intelligendi  perfonam  figni- 
ficant,  fed  rem  potius  &  virtutem,  quae  in  fum- 
.mo  Deo  ex  omni  fuit  aeternitate,  cogitatione  ta¬ 
men  quodammodo  a  natura  ejus  feparari  poteft; 
quemadmodum  mentem  hominis  &  attum,  qui  in 
homine  eft,  intelligendi  nullo  modo  vere  ab  ejus 
natura  dift.axcris  &  fegregaveris.  Huc  accedit, 
quod  alio  loco  Platonicus  noiler  mentem  feu  intel- 
lellum  Dei  &  ideam ,  quam  Plato  vocat,  non  dif¬ 
ferre  perhibet.  Efi  enim  haec  ,  inquit  Cap.  13. 
§.  329.  p.  398.  pejita  inter  naturam  vere  cxflft en¬ 
tem  conflantem ,  eamdemque  femper,  nimirum  ideam, 

QUAE  INTELLECTUS  DEI  AETERNI  EST  AETEK' 

nus,  inter  eam  voturam,  quae  efl  quidem,  fe<* 
110:1  eadem  femper,  id  efl,  filvam.  Ideam  vero, 
id  quod  multis  cx  locis  patet,  Chalcidius  non  pro 
perfona  habuit,  fed  in  lumini  Numini*  mente  ac 

in* 


§,  3 6.  de  Trinitate  Viat. rica.  977 

ies  &c.  Er*o  fummus  Deus  jubet ,  fecundus  ordinat ,  tertius  intimat.  Mimae  vero  le-  73* 

gem  LaJ 


Intelligentia  pofuit.  Vid.  $.  337-  P •  40T*  U^1 
pluribus  dc  idea  commentatur,  eamque  inter  alia 
juxta  vos  effe  primum  intelligibile ,  juxta  Deum 
intellectum  ejus ,  juxta  filvam  menfuram  rerum  cor¬ 
porearum  perhibet.  Quod  fi  igitur  idea  mensque 
Dei  feu  alter  Chalcidii  Deus  non  diftant,  nifi  vo¬ 
cabulo  &  nomine,  alterum  hoc  principium  perfona 
haud  erit,  fed  notio  tantum  &  virtus  divina.  Haec 
adverfus  omnia,  qui  fecus  fentient,  vix,  quod 
afferant ,  habebunt,  fi  ab  hoc  uno  difcefferis, 
Chalcidium  de  mente  tamen,  tamquam  de  pcifo- 
na ,  perfpicuc  loqui.  At  faepius.  &  monitum  a 
nobis,  &  exemplis  demonltratum  cft,  Platonicis 
admodum  familiare  effe,magiftri  fui  exemplo  poe¬ 
tarum  dicendi  rationes  imitari  ,  notionesque  ac 
virtutes  perfonarura  habitu  veftire. 

Deos  qui  plurcs  vult  effc,  praeter  unum,  is 
ouin  Chriftianorum  e  coetu  toilendus  fit ,  nulli 
dubium  erit,  etiamfi  Deos  hofce  fummo  Numine 
minores  ac  inferiores  effe  putet.  Vulgares  illos 
&  commentitios  populorum  veterum  Deos,  Jo¬ 
vem  intclligo ,  Saturnum,  Martem,  &  reliquos, 
femideos  item  &  heroas  non  obfcurc  repudiat  & 
jcjicit  Chalcidius.  Vid.  Cap.  7.  $,  127.  p.  326. 
lioc  quidem  cx  eorum  hominem  numero  eximit , 
quorum  ingeniis  graviores  nebulas  fuperftitio  offu¬ 
derat.  At  nihilo  tamen  minus  alios  quosdam  Deos 
adfeifeit,  &  fecundum  fupremum  Numen  collo¬ 
cat  :  folem  enim  ftellasque  non  anima  tantum  prae¬ 
ditas,  fed  etiam  Deos  efle  aut  divinas  naturas, 
feifeit.  Cap.  5.  g.  7 6.  p.  309.  poffquam  de  incon- 
ftantia,  quae  in  ilderum  apparet  motibus,  dixe¬ 
rat  ,  ita  pergit :  Qjiae  quidem  inconftantia  non  ita , 
ut  nobis  videtur ,  provenit.  Nulla  enim  in  divi¬ 
nis  actibus  inconftantia:  fed ,  ut  ita  videatur , 
fit  ex  eo.  Motus  ftellarum  divinos  a£tus  nomi¬ 
nare  non  dubitat.  Interjeftis  paucis,  p.  310.  dc 
fole  figillatim  his  verbis  loquitur :  Fieri  tamen  non 
poteft ,  ut  contra  naturam  suam  divinitate 
praeditam  faciat  aliquid  vel  patiatur  inordinatum. 
Alio  loco  Cap.  7.  $.  129.  p.  327.  Hellas  probat 
prudentis  naturae  effe  ob  aeternam  aStuum  fuorum 
confiant iam ,  nulli  poenitudini  obnox'as.  'Quibus 
ie*bus  aliisque  explicatis,  ad  daemones  progredi¬ 
tur,  eosque  mediae  effe  inter  Hellas,  feu  Deos  in 
ftellis  habitantes,  &  inter  homines  naturae ,  afferit: 
ex  quo  per  fe  liquet  iterum ,  pro  Diis  fidera  ab  eo 
fuiffe  habita.  Qui  enim  ipfis  daemonibus  funt 
praeftantiores& excellentiores,  quid  funt,  nifi  Dii? 
Sed  ipfum  hujus  difputationis  initium,  quod  ad 
icm,  quam  agimus,  conficiendam  non  parum  va¬ 
let,  non  pigebit  deferibere ,  §.  130.  p.  32^. 
Quare  quum  fit  divinum  quidem  et  immortale 

<1ENUS  ANIMALIUM  COELESTK ,  SIDEREUM?  tem- 

porarium  vero  £?  occiduum  paffionique  obnoxium  ter¬ 


renum,  -  neceffe  efi  ,  aliquod  genus  medium 

fore ,  quod  tam  coelcftif  quam  terrenae  naturae  fit 
particeps ,  idque  £?  immortale  effe  obnoxium  pas- 
fioni.  Talis  porro  natura  daemonum  efi ,  opinor .  ha¬ 
bens  cum  divinitate  (ftellis)  confortium  propter 
immortalitatem ,  habens  etiam  cum  occiduis  cogna¬ 
tionem.  Tot  ergo  Deos,  quot  coelum  ftellas  ha¬ 
bet,  Chalcidius  numeravit.  Refero  &buc,  quoi 
de  fole  tradit  ex  Platone  Cap.  11.  §.  045.  p,  368. 
Idem  auBor  (  Plato  )  folem  quidem  fimul aerum  effe 
ait  invifibilis  Dei ,  oculum  vero  folis  £?  folfiitiale 
quiddam ,  ut  fit  eminens  sol  intelligibili  mun¬ 
do  suus,  huic fimilis in  fenfili  globus ifte ignitus i:i- 
cifer,  cujus  fimulacrum  id  lumen ,  quo  illuftratur 
vifus  animalium.  Platonis  quidem  hic  explicare 
tantum  videtur  Chalcidius  fententiam :  cam  vero 
quin  ipfe  approbaverit,  quum  omnia  Platonis  fua 
faciat  decreta,  nemo  dubitet.  Igitur  in  mundo, 
quem  feu  mente  comprehendendum  Platonici 
nominant,  folem  effe  quemdam  intelligibilem ,  eum- 
que  Deum  arbitratus  eft,  cui  fol  ifte  refpondeat , 
qui  noftris  lucet  oculis.  Nam  Platonis  dictum :  Sol 
efi  fimulacrum  invifibilis  Dei,  hoc  fibi  velle  affir¬ 
mat,  effe  fuum  eminentem  folem  intelligibili  mun¬ 
do :  ex  quo  apparet,  illum,  quem  eminentem  nun¬ 
cupat,  folem  Deum  ipil  vifum  effe. 

Divinandi  artes  quou  nonnullis  in  locis  laudat  & 
commendat  Chalcidius,  id  aliud  ego  fignum  pro¬ 
fani  &  a  Chriftiana  religione  abhorrentis  animi 
effe  judico.  Non  is  ego  fum ,  qui  putem ,  nemi¬ 
nem  divinationi  &  rerum  futurarum  feientiae  tri¬ 
buere  poffe  aliquid,  nifi  idem  univerfam  Chrifii 
difciplinam  repudiet:  ncc  enim  multos  effe  igno¬ 
ro,  qui  Aftrologiae  ,  Chiromantiae,  &  reliquis 
hujus  generis  ineptiis  non  mediocre  ponunt  pre¬ 
tium,  nec  tamen  propterea  Chriftianara  religio¬ 
nem  deferunt.  At  qui  illis  ducitur  divinandi  mo¬ 
dis,  in  quibus  ante  natum  Servatorem  non  ulti¬ 
mum  fu  per  ft  itionis  inter  Graecos  &  Romanos  vi¬ 
gentis  praefidium  fuit  pofitum ,  qyales  funt  oracu¬ 
la,  auguria,  aufpicia,  ncc  modo  magnam  in  his 
rebus  vim  ineffe  opinatur,  fed  etiam  daemones 
illis  propitios  praefidere  autumat,  is  qua  ratione 
locum  inter  eos  tueri  queat,  qui  proprie  Chrifii 
nominantur  affectatores,  equidem  vix  ac  ne  vix 
quidem  intelligo.  Talis  autem  Chalcidius  nofter 
fuit:  quod  haec  ejus  verba  teftatum  faciunt  Cap.  7. 

183.  p.  34<5.  Aut  enim  alitum  velatu ,  aut  ex¬ 
tis,  aut  oraculis  homines  praemonentur ,  praedicente 
aliquo  propitio  daemone  ,  qui  fit  eorum  omnium, 
quae  deinceps  fequuntur ,  f ocius :  peritiae  ut  fi  me¬ 
dicus  juxta  difciplinam  medendi  praedicat  vel  exi¬ 
tium  vel  fanitatem.  Oracula»  aufpic.a,  &  augu¬ 
ria  qui  contemnenda  negat  effe  ,  propiiiumque 
daemonem  in  his  divinationis  generibus  virtutis 
ii  e  e  e  e  e  3 


Cap.  IV. 


5*9 


Dofyrina  dc  Trinitate 


^^2 nem  (*)  c urunt .  Fateor,  difciplinam  haecce  verba  citius  Platonis  olent,  quam 
[aji Chrjli.  At  patet  ex  illis  tamen,  Cbalcidium  tales  ignoraffe  naturas,  quales  Plato¬ 
nicorum  henadss  &  noes  erant ,  atque  tres  tantum  divinas  credendas  propofuifle  hy- 
poftales,  quibus  omnes  animas  fubjecit.  Agmen  claudet  Theodoreti  locus  ex  Libro 
ejus  ( e )  de  principio :  llua  UKxtw®*  24&vc,uv  umvnaTnJtt  o  nAttrir®*  iyq  »  N xylwt&i 
t£S*  $arv  euttzv  tfyxlvxi  \scrU%pox»  vjq  ctfafa  >  ***  >  W  $  curiis  r  '°1 

p:v  v\uik  Tsvcrt^t  xotteyfa ,  mjafav  lvoyd£ov£  ,  riv  J[  ev  A opov  'tfVmycpd.cyfyj ,  r  3  m  nuvfo 

$v%i<mr  &if  tyone&mtv  iCvctyiv  ^vyfw  jc*A*v£  ,  t,t  7nily.cc  ayov  oi  fcioi  ‘sr&aeppdwt  As- 
y»  •  nsy  tcwttc  j  ctc  'P  'E&tytuv  <pihorc$toK  nfi\  Qiohvyiov;  arav\vj).  Plotinus  ac  NutneniuS 
explicantes  Platonis  mentem ,  tria  inquiunt  a  Platone  pofita  fuijje  ,  quae  fint  fupcrtempora- 
lia  &  aeterna,  ipfum  videlicet  bonum ,  mcntemque  ,  £?  hujus  univer/i  animam.  Vocat 
enim  bonum  ,  quem  nos  dicimus  patrem ,  mentem  vero  f eu  intellectum,  quem  nos  filium 
verbumque  appellamus ,  potentiam  vero  ,  quae  animet  omnia  vivificet  que ,  animam  vocat , 
eam  ipfam  videlicet ,  quam  Spiritum  f antium  litterae  /aerae  appellant.  Atque  haec  ipfa 
ex  Hebraeorum  Japientia  &  Theologia  fubduCta  funt. 

Haec  omnia  quum  ita  fefe  habeant,  non  poflum,  quin  hic  omnes  ad  divinae 
providentiae  laudes  &  venerationem  excitem ,  cujus  egregia  &  admirabili  procu¬ 
ratione  contigit ,  ut  doftrina  haec  de  tribus  in  Deo  perfonis  tot  non  modo  inve¬ 
nerit  jam  ante  natum  Servatorem  inter  gentes  fuperfFitionibus  infettas  approbato¬ 
res  ,  fed  ipfos  etiam  mirifice  ceperit  philofophos,  quorum  prae  ceteris  major  ex- 
ftitit  fapientiae  &  eruditionis  gloria.  Voluit  praepotens  Numen  hac  via  atque 
ratione  praeparari  animos  eruditorum  hominum  ad  fan&iflimam  Servatoris  noltri 
difciplinam  tanto  poftea  avidius  &  libentius  recipiendam.  Neque  huic  divino  con¬ 
dio  eventum  refpondifle  alius  negaverit,  quam  is,  qui  rerum  antiquis  tempori¬ 
bus 

nem  duplicem  mundo  animam  dedifle ,  alteram 
maleficam ,  filvaeque  feu  materiae  idcirco  pro¬ 
priam,  quamvis  turbulentam  &  male  ordinatam, 
animam  adfcripfifle ,  alleverant.  Atqui  hanc  opi¬ 
nionem  Hebraeis  quoque  feu  Moji  placere  perhi¬ 
bet:  Quibus,  inquit,  Hebraei  concinunt ,  quum  di¬ 
cunt  .liomini  quidem  a  Deo  datam  effe  animam  ex 
inspiratione  coelefii ,  quam  rationem  atque  animam 
rationalem  appellant :  mutis  vero  &  agreflibus  ex 
filva  rationis  expertem,  ju[jii  Dei ,  vivis  animan¬ 
tibus  &  bejiiis,  terrae  gremio  profdjis :  quorum  in 
numero  fuerit  etiam  illa  ferpens ,  quae  primitias  ge¬ 
neris  humani  malis  fuajior.ibus  illaqueaverit .  Ile»’ 
braeorum  philofophiam  fi  omni  majorem  exceptio¬ 
ne  credidifict  Chalcidius,  Mofenquc  ab  ipfo  Deo 
ftatuilTet  inftitutum  ede ,  haud  fibi  licere  credidis- 
fet  ab  hac  fententia  difcedere ,  atque  aliam  ci  con¬ 
trariam  ample<5ti:  Id  vero  licitum  fibi  ducit  efle, 
neque  tantum  filvam  omni  anima,  forma,  quali¬ 
tate  vacuam  eOTc  pronuntiat,  verum  etiam  hanc, 
quam  Hebraeorum  putat  efle ,  opinionem  una  cura, 
aliis  refellit.  Retta  igitur ,  inquit  inter  alia  §.  3 r4* 
p.  392.  nojira  ejl  opinio ,  neque  ignem ,  neque  ter¬ 
ram,  neque  aquam,  r.ec  fpiritum  effe  filvam;  fed 
materiam  principalem  £?  corporis  primam  fubje&io- 
nem ,  in  qua  non  qualitas ,  non  quantitas ,  non  figu¬ 
ra, 


fuae  documenta  edere  perhibet,  is  cum  ipfa  reli¬ 
gionis  Chriftianae  fundamenta  violat,  utpote  qui¬ 
bus  nihil  magis  adverfum  eft,  tum  tacite  fignifi- 
cat,  non  difplicere  fibi  ritus,  caerimonias,  & 
cultum ,  quibus  daemones  oraculis  &  divinationi 
praefidentes  placare  folebant  facerdotes.  Hoc  ve¬ 
ro  eft  approbare,  in  quo  anima  veluti  religionis 
ethnicae  rcftdebat. 

Ad  extremum  fi  Chalcidium  a  Mofe,  aut  a  Mo- 
fis ,  quas  efle  putat  ,  fententiis  diffidere ,  quin 
confutare  eas  ac  refellere,  planum  fecero,  cer¬ 
tos  fore  omnes  arbitror,  nec  Mofen  ipfi  auctorem 
a  fummo  Numine  edoftum,  nec  libros  ejus  divi¬ 
nos  vifos  efle.  Mofis  vero  divinam  auttoritatem 
rejicere,  id  vero  idem  cft,  quod  primis  religio¬ 
nis  Chriftianae  initiis  bellum  movere.  IIoc  igi¬ 
tur  luculento  probatum  exemplo  dabo.  Incipit 
Chalcidius  Cap.  .13.  §.  293.  p.  388./.  in  veram 
Platonis  de  filva  feu  materia  fententiam  inquirere. 
Sub  exordium  vero  difputationis  obfcuram  &  anci- 
pitem  efle  hanc  quaeftionem  fatetur ,  quoniam 
auditores  Platonis  in  magna  varietate  fentenua- 
rum  hac  de  re  pofiti  fint.  Quamobrem  praeci 
puas  primum  opiniones  Platonicorum  enumerat. 
Jn  his  poft  alias  &  eorum  re cenfet  dogma,  de 
<juo  nos  copiofe  alio  loco  diiTcruimus,  qui  Plato- 


§.  36.  corrupta  per  juniores  Platonicos,  9)9 

bus  geftarum  prorfhs  nefcius  &  ignarus  efl.  Recentiores  vero  Platonici ,  quos 
rei  Chriftianae  in  primis  adverfatos  effe  accepimus ,  tantum  ad  extremum  indigna¬ 
tionis  ex  hac  utriusque  difciplinae,  Platonicae  nimirum  ac  Chriftiaflae  ,  confen- 
Cone  concipiebant  animo,  ut  non  modo  multas  inferrent  vero  de  Trinitate  dogma¬ 
ti  injurias ,  de  quibus  fupra  jam  expofuimus ,  quo  facilius  plurium  Deorum  cul- 
tumJ&  reliquas  fuperftitiones  defendere  poffent,  verum  etiam  omnem,  quam  a 
priTcis  traditam  habebant,  de  Trinitate  divina  do&rinam  penitus  everterent,  im¬ 
mutarent,  &  innovarent,  mifllsque  tribus  principiis,  quae  Plato  pofuerat,  qua- 
tuor,  quinque,  immo  plures  in  Deo  perfonas  fingerent.  Certe  probabilior  nulla 
caufia  quare  has  mutationes  fufceperint,  afferri  poteft ,  quam  Chriftiani  nominis 
odium*  Igitur ,  quod  nemo  antea  aufus  fuerat,  principes  aliam  quamdam  fupre- 
mam  &  multo  excellentiorem  naturam  divinae  Triadi  praeficiebant ,  quam  reliquis 
eius  perfonis  nullo  modo  aggregari ,  verum  feparatim  confideran  ac  fpeftan  vole¬ 
bant  Atque  fufpicor  ego ,  (/)  Jamblicbum  primum  effe  commenti  hujus  auftorem , 
oui  in  Libro  de  myfteriis  /. iegyptiorum ,  quo  id  agere  videtur ,  quas  ipfe  adoptave¬ 
rat  fententias  Aegyptiorum  placitis  confentaneas  effe  convincat ,  hoc  modo  diffe- 
rif*  Upo  *  l'v rmt  £  r  &»'  te  Stic  & ,  ^  5  «7"™  ©*S  Bmn hU ,  «,.,'-733 

vrn(L  b»  uMi  4  i*»™  O tn  «Ko  71 

^  .  t-  >  '  _ _ Ati.  ©  ovTtiic  a '  Uttiicv  rt  v. 


hk ,  areA.®-  ,  £  Ante  eas  res,  quae  vcie  funt ,  b  ante  prm- 

tinia  univcrfarum  rerum  ejt  Deus  unus,  prior  etiam  principe  Deo  ac  rege,  ejl  ille  immobi¬ 
lis  in  folitudine  fuae  unitatis  permanens :  neque  enim  intellectuale  ei  immifcetur ,  neque 


ya,  non  forma  fit  ex  propria  natura ;  fed  virtute 
< opificis  haec  ei  conjunBa  £?  connexa  funt  ,  ut  ex 
his  univerfo  corpori  Jingillatim  perfectio  ,  Cf 
ctnnmuniter  varietas  comparetur.  Satis  multa  dc 
Chalcidio :  quas  ob  res  ita  cenfeo ,  nec  omnino  in 
eorum  numero  hunc  poni  hominem  debere,  qui¬ 
bus  univerfa  exofa  &  invifa  fuit  Chriftiana  religio, 
ncc  illis  rurfus  aggregandum ,  qui  Chriftianam  di- 
fciplinam  amplexi  funt ,  fed  ad  medium  illud  phi- 
lofophorum  genus  amandandum ,  quod  nec  ama¬ 
bat  plane,  nec  odio  habebat  Chriftianos,  fed  ex 
utraque  religione  ca  fibi  feligebat,  quae  probabi¬ 
lia  videbantur ,  &  peculiarem  de  rebus  divinis 
philofophiam  contexebat,  cujus,  tamen  princeps 
auttor  Plato  erat.  _ . 

(*)  Fabricius  reae  emendavit:  lege,  polt  Rt- 
galtium. 

(e)  De  principio ]  Potius  de  principiis ,  aut 
Sermone  fecundo  de  affettion.  Graecor,  curand. 
T.  II.  Opp.  p.  4 96. 

(/)  jomblichum  ]  De  myfteriis  Aegyptior. 
Sett.  VIII.  Cap.  2.  p.  158.  Hunc  vero  non  ni¬ 
mis  attentus  Jamblichi  locum  infpexit  vir  do.ftifli- 
mus.  In  hoc  enim  ncc  de  tribus  rerum  principiis , 
quae  familia  fibi  fingebat  Platonica,  nec  de  uno 
fiimmo  fimplicifiimoquc  Deo,  quem  hujus  gene¬ 


ris  aliqui  fupra  tria  collocabant  principia  fua,  vel 
minima  mentio  exftat.  Jambliclms  duo  tantum 
ponit  rerum  initia  fcu  divinas  hypoftafes,  alterum 
Deum  fimplicilTimum  &  rebus  omnibus,  quae  co¬ 
gitari  poliunt,  fuperiorem ,  alterum  ex  hoc  fum- 
mo  Deo  genitum ,  &  nefeio  qua  ratione  procrea¬ 
tum-  Ex  his  vero  binis  rerum  principiis  Deos 
aetherios,  empyrios,  &  coelefles effe  ortos ,  figni- 
ficat.  a 'jTui.ft  t b,  inquit,  tlte  a^x»l 

KMT*» ,  Ui  'EffAH  T  Citliptw  ^  ipirvpiw  <b>s£,  Tfe. 

Tut\<I  Haec  (  bina  )  igitur  Junt  principia 

omnium  antiqnijfnna ,  quas  Hermes  fupra  Deos  aethe¬ 
rios ,  empyrios  >  &  coeleftes  conflituit.  -Ceterum 
quos  dc  generatione  ac  ortu  fecundi  Dei  ex  prin¬ 
cipe  adhibet  dicendi  modos  philofopluis  hic,  per¬ 
fundes  funt  do&orum  Chrirt  i  anorum  formulis,  qui’ 
bus  aetate  illa  aeternam  filii  Dei  ex  patre  genera¬ 
tionem  explicare  folebant:  quod  inultis  quidem , 
fi  res  id  pofcerct,  Bajilii,  Cyrilli,  &  aliorum  di- 
dtis  ollenderc  liceret.  Quamobrem  in  eam  fere 
inducor  lentendam ,  Jomblichum  cum  rem  ipfam, 
quam  tradit,  de  Dei  lccundarii  cx  primario  gene¬ 
ratione,  tum  loquendi,  quibus  utitur,  rationes  a 
Chriftianis  fumfilfe,  atque,  ut  multis  a.us  in  re¬ 
bus  ,  ita  &.  in  hac  dodrmam  eorum  imitatum  e  e. 

U)  V* 


Cap.  IV. 


ijf  o  Loilrina  de  Trinitate 

aliquid  aliud:  ejl  que  exemplar  ipfius ,  qui  ejl  fui  pater  ipfius  ,  £f  de  fi  genitus,  6?  uni- 
pater  Deus ,  £?  vere  bonus.  Efi  enim  majus  quid  prius ,  /o/?j  omnium ,  £?  radix  inteU 
ligibilium  idearym  primarum  entium .  Ab  hoc  autem  uno  Deus  per  fi  fufficiens  fimet  ip- 
fum  explicuit:  proinde  efi  fui  pater  £?  j6Zu'  fufficiens.  Ejl  enim  hic  &  principium  &  Deus 
Deorum ,  unitas  ex  uno ,  fupereffientialis ,  &  ejfintiae  principium.  Hic,  fi  quid  ego  in- 
tclligo ,  Jamblichus  fimplex  quoddam  &  unum  efie  contendit ,  quod  ordine  natu¬ 
rae  ipfa  prima  trium  divinarum  perfonarum  ,  quam  mycAit  &  appellant  Pla¬ 

tonici,  prius  fit  &  melius.  Poflea  doctrinae  haic  Proclus  nomen  dedit,  qui  his 
eam  verbis  exprimit :  (  * )  Uotvmyf  h  Uharuv  §  7r\rM  5W  rvs  ivefixe  ccfxrpltftv 
tlwQiv’  i\6v  3  qfq  $  n A*V«>©*  t  t  sr^typctTuv  mtiv  5  irxifcf  ei/  eft, 

7TKOZC  fytix  &TD  $  0^6  Tgjxb®*  ‘Sr&iitretl  r  cdpAfiov  r 

<3TO  7?  Tg/UfcJ©*  d  fXOVXS’  i$U  ficV  01  TpftS ,  fiC^Ct  77?  0  ^ 

£<V*  r  &/«v  TuciUf  ox  TrKvfcq  che  clg^c  «££€o9tt(  $£?  t  i»r 

pw{ytK*v  desQfiov,  dnd  povctZ(&.  Ubique  Elato  a  multitudine  ad  unitates  a[ urgere  filet. 
Verum  &  ante  Platonem  juxta  ipfius  naturae  ordinem  ante  multitudinem  unum  ejl  aliquid: 
immo  quilibet  ordo  divinus  ab  uno  incipit.  Etenim  fas  licet  fit,  numerum  divitium  a  Trinitate 
progredi ,  Trinitatem  tamen  antecedit  unitas.  Igitur ,  quamvis  tres  fint  hypofiafis  creatrices , 
has  tamen  unum  aliquid  oportet ,  antecedere:  nec  enim  ullus  ordo  divinus  a  multitudine 
incipit.  Qiiare  fic  Jlatuo ,  numerum  demiurgicum  non  incipere  debere  a  Trinitate ,  fid  ci 
Monade  ante  Trinitatem  per  fi  fila  Jiant  e.  Hic  primo  quidem  ineo  efi,  ut  ipfum 
huic  dogmati  Platonem  amicum  fuifie  doceat :  at  paullo  poft  veretur  quafi ,  ne  ab 
hoc  deftituatur.  Quare  ad  ipfum  confugit  naturae  ordinem  ,  eumque  prorfus 
efflagitare  afleverat,  ut  fimplex  quoddam  unum,  idque  per  fe  conflans,  ftatuamus 
tres  divinas  perfonas ,  orbis  hujus  conditores,  antecedere,  easque  capitis  inflar 
gubernare.  Nec  ignota  fuifie  videtur  Cyrillo  Alexandrino ,  qui  Proclum  aetate  fu* 
perat,  Jamblicho  vero  junior  eft,  haec  veteris  difciplinae  Platonis  corruptio  &  im¬ 
mutatio:  non  ita  pridem  enim  pofl  aetatem  Porpbyrii  hanc  efie  natam  ait  fenten- 
tiain,  quam  diximus.  Afferam  ipfa  ejus  verba:  (f)  'Afk'  c*  yt  nr k  *r6e 
t*7*  eiiwAyvn ,  QuoJisyltc  ptq  S£r  T  A’  T  A  ©  O'  N  ruux&QpiUv  iti;  cirr’  cui  t*.  'EfyrfaSvji 

irdm 

(*)  In  Timaeum  Lib.  II.  p.  93.  (t)  Contra  Jul.  Lib.  VIII.  p.  371. 


(g)  Vefiigia ]  Quonam  tempore  coeperit,  qui¬ 
busque  natum  fit  auftoribus  dogma  illud  Procli  &. 
aliorum  ex  genere  Platonico,  quod  divinae  Triadi 
reliquorum  Platonicorum  principatum  detrahit,  & 
fupra  illam  fummum  aliquem  Deum  eminere  fci- 
fcit,  haud  equidem  audeo  conftituere.  Viro  au¬ 
tem  doftiflimo,  qui  poft:  aetatem  concilii  Nicaeni 
a  Platonicis ,  odio  religionis  Chriftianae  inflam¬ 
matis,  illud  excogitatum  efle  fibi  perfuadet,  nullo 
modo  afientior.  Poft  conciliumr  Nicaenum,  quum 
ubique  jam  floreret  Chrifti  religio ,  parum  verifi- 
mile  eft,  Platonicos  dedita  opera  veterem  fe&ae 
fuac  doftrinam  pervertifle,  ne  commune  aliquid 
ea  cum  praeceptis  Chriftianorum  habere  videretur. 
Namque  id  aetatis  multum  hujus  familiae  inter¬ 
erat,  ne  tota  videretur  a  difciplina  Chriftiana, 
quae  late  regnabat ,  fummorumque  imperantium 
auftoritate  nitebatur,  abhorrere.  Quam  ob  caus¬ 
iam  praecipui  fettae  hujus  inagiftri  ac  duces,  Hi:* 


rocles ,  Themtjiius ,  &  alii ,  multo  id  egerunt  dili¬ 
gentius,  ut  fcita  fua  ad  normam  accommodarent 
Chriftianae  religionis,  quam  ut  perpetua  utramque 
difciplinam  difeordia  disjungi  docerent.  Exftant 
vero  jam  diu  ante  Jamblichi  &  Procli  tempora 
dogmatis  ,  de  quo  nunc  agimus  ,  veftigia.  De 
Philone  nunc  tacebo  :  quem  tamen  fupra  jam 
oftendi  non  tam  tres,  quam  quatuor  divinas  nunic- 
rafle  naturas :  adducam  vero  Hermctis  locum  a  Cy¬ 
rillo  Alexandrino  fervatum,  in  quo  unum  illuni 
Deum,  tribus  principiis  fccundariis  majorem, 
animadverti (Te  mihi  videor:  A»yi  fi  ^  i* 

%cym  Tfiru  r  cr^{  •  i  $  iri»  «’« 

UfJttVlTHi  TOiXVTX  U,Vr  «AAW  *6i 

ctKlsrctTt'  i>  fA-.te»  q/  CpU;  feipir  7rpa  q>a! le?  >9 

tn»  citi  ,5;  *o-.f  <purtn e$ ,  ^  «ripe,  »» ,  i 

i-oTtu,  auri  ixvrZ  u> ,  citi  tu  i-xvri  N  rpl ,  k.  <I>  nT  I  , 

n  N  E  T'M  a  t’i  T  *?m  Ait  etiam  Hermes 

femine  tertio  ad  Afclepium :  Fieri  non  potejl ,  ut 

in 


§.  36.  corrupta  per  juniores  Platonicos.  96 1 

naevis  Kgtvuvlccf  ****  “Tter  rrarm  $  aihKaiv  cvp£ot<rfu? *  &n>'  3*  5  NCTT 

$  £t@-  )  t  T&/<aS«  ju/«»  ruQijvai  /. it  pracditti  illi  huic  adverjantur  dotlrinae  (  Porphy - 

rii  nimirum  &  Platonicorum  veterum.)  Dicunt  enim,  bonum  non  ejfe  iis  rebus  connu¬ 
merandum,  quae  ab  eo  proficifcuntur.  Exemtum  ejfe  illud  ab  omni  communione ,  propter - 
ea  quod  fimplex  omnino  fit  nulliusque  compofitionis  capax.  A  mente  vero  ( haec  enim 
principium  eft)  Trinitatem  unam  procedere.  Intereft  nonnihil  inter  hanc,  quam  Cy- 
rillus  exponit,  &  Jamblichi  lentendam.  Hic  enim  primam  ,  quae  fimplex  illud 
unum  excipit,  divinae  Trinitatis  perfonam  rctyct&v,  ille  vero  vh  feu  mentem  vo-7:H 
cat.  Verum  tota  haec  de  verbis  eft  diffenfio  :  neque  aliter  etiam,  atque  ipfi,M 
hac  de  re  cenfet,  qui  poft  eos  vixit,  Proclus.  Quocirca  nullum  mihi  eft  dubium, 
quin  poft  concilii  Nicaeni  tempora  &  Manafii  aetatem,  quum  a  do&oribus  Chris¬ 
tianis  dogma  de  Trinitate  accuratius  expofitum  .&  communitum  effec ,  idemque 
acrius  &  vehementius  urgeretur,  quam  antea,  Jamblicbus  aliique  fcholae  Plato¬ 
nicae  magiftri ,  quos fan&illimae  religionis  noftrae  odium  urebat,  Platonis  de  Tri¬ 
nitate  placita ,  quae  in  fua  Chriftianos  commoda  trahere  graviter  ferebant.,  tum 
primum  plane  refinxerint  ac  immutaverint.  Hi  ergo  primi  quatuor  inducebant 
perfonas,  reje&is  tribus  Platonis  principiis :  quarum  quidem  primam  ceteris  nega¬ 
bant  parem  effe,  neque  tribus  reliquis  connumerari  volebant.  Omnes  autem, 
gradu  licet  differrent,  univerfales  tamen  effe,  aut  totam  rerum  univerfitatem  com¬ 
prehendere,  id  eft,  infinitas  &  omnipotentes  effe,  nullam  contra  ad  res  perti¬ 
nere  creatas  ,  tuebantur.  Certe  ante  tempora  haec,  aut  Jamblichi  aetatem,  nemo 
unus  Platonicorum  vel  fomniando  in  eam  cogitationem  incidit,  ut  fibi  quatuor  effe 
hypoftafes  ftatuendum  putaret,  quarum  una  tribus  ceteris  praeftantior  effei  & 
excellentior.  Plotinus  fine  ullo  circuitu  neque  plures  neque  pauciores  tribus  effe 
perfonis  poffe  decernit.  Ipfe  Proclus  majores  de  tribus  tantum  Diis  philofophatos 
effe  non  diffitetur.  Numenius  denique,  qui  utrumque  anteit  aetate,  ipfum  Socratem 
jam  ante  Platonem  tres  profeffum  effe  Deos,  id  eft,  tria  rerum  principia  feu  hypo¬ 
ftafes,  affirmat  :  (*)  t/>«c  fexs  qua  in  re  Pythagoreorum  fequu- 

tus  eft  ( g )  veftigia. 

Is 

(*)  Ap.  Eufebium  Praep.  euang.  Lib.  XIV.  C  5.  (p.  7*3. ) 

in  rudes  £?  non  initiatos  haec  myfleria  efferantur ;  bernatio  &  praefectura  commi  fla  eft.  Quid?  quod 
fed  mente  audite :  Una  erat  tantum  lux  intelle Qualis  ncc  ipfi  majorum  quafi  gentium  Platonici  valde  ab 
ante  lucem  intellc&ualem ,  ejl  femper  mens  men-  hoc  dogmate  fuille  alieni  videntur.  Supra  Pioti- 
tis  clara  illuftrans ,  nec  aliud  quidquam  erat,  num,  Porphyriam ,  Amelhm  animam  mundi  du- 
quam  hujus  unitas,  femper  mfe  ipfa  exfijtens ,fem-  plicem  effinxifle  iqgenio  vidimus,  alteram  coelc- 
per  fua  ipfius  mente ,  luce,  &  fpiritu  omnia  com-  ftem,  &  ab  omni  remotam  materia,  alteram  ve- 
ple&itur.  Cyrillus  Lib.  I.  adv.  Juli  an.  p.  35.  ro  in  materiam  iinmerfam ,  &  per  eam  fufam  & 

Ab  ipfo  Hermcte  haec  efle  verba  profetta,  tueri  intentam.  Mundi  vero  animam  qui  binas  in  »a- 
nolim:  at  Jamblichi  aetate  hoc  efle  tcftimonium  turas  fecant  ac  dividunt,  aut  nullo  aut  exiguo  fa- 
antiquius,  qui  Hermetis  novit  feripta,  dubitatu-  ne  diferimine  diftant  ab  illis,  qui  tribus  principiis 
rum  efle  opinor  neminem.  Meminit  autem  Her -  unam  ftimmum  Deum  praeficiunt:  utrkque  qua- 
mes  hic ,  quisquis  demum" fuerit,  unius  fimplicifli-  tuor  funt  rerum  principia,  tametfi  non  eodem  mo- 
mi  fupremique  luminis ,  quod  >•»< ,  mentem  men-  do  animi  fui  de  illis  fenfa  explicent.  Fateamur 
tis,  appellat.  Huic  poftea  lumini  tria  fubjicit  alia,  igitur,  nec  a  Jamblicho  poft  concilii  Nicaeni  tem- 
»5»,  mentem ,  lumen,  &.fpiritum,  pora,  neca  Proclo,  quod  Dion.  Petavius  Lib.  I. 

quum  fummurn  lumen  fua  mente,  luce ,  ac  fpiritu  de  Trinit.  Cap.  1.  g.  4.  f  p.  i.5-  /•  Tom  II. 
gubernare  ac  compledti  univerfa  tradit.  Unum  er-  Dogm.  theol.  fibi  per fuafit,  fluxifle  hanc  fenten- 
go  hic  habemus  Deum,  quo  nihil  eminentius,  tiam,  fed  multis  annis  his  philofophis  antiquiorem 
tresque  naturas  minores ,  quibus  mundi  ab  eo  gu-  efle.  Cauflam  fi  quis  quaerat  ex  me,  quae  Platoni- 

Ffffff  «>« 


C)62  Doflrina  de  Trinitate  corrupta  a  junioribus  Platonicis.  Cai-.  IV. 

Is  ;Dfe  P, ocius,  quem  diximus,  praeterea  non  modo  Henaies  &  NoSs  illas  com- 
"fa^  minifcebatur ,  de  quibus  fupra  expofuimus,  verum  etiam  certas  quasdam  alias  ex¬ 
cogitabat  Trinitates ,  unam  exempli  cauffa ,  quam  ex  prima  effenua ,  prima  vita, 
&Sprima  intelligentia  conflare  dicebat,  nec  non  alias  quasdam,  de  quibus  nunc 
commentari  nolo:  ex  quibus,  quanta  fuerit  ingemi  ejus  fcabies ,  per  fe  liquet.  A  - 
qui  haec  hominis  temeritas  veterem  illam  &  divinitus  traditam  de  tnbus  hypoftaf  bu, 
principalibus  doarinam  prorfus  adulterabat,  conturbabat,  nauvoque  nitore  atque 
eaflitate  fua  plane  denudabat. 

Iftum  igitur  res  Chriftiana  fruftum  cepit  ex  hac  contentione  veterum  praecepto¬ 
rum  Pythagorae  Platonisqne  de  tribus  in  Deo  perfoms,  &  eorum  ,  quae  Cbiijtt  pro¬ 
bant  difcipuli ;  1 1  philofophi  Dns  olirn  amici  cuius  ad  Chriftiana  fe  conferren 
facra ,  quam  feciffent  alioquin  ,  fi  toto  genere  disjuncla  fuiflet  Platonis  &  Cbnftt 
difciplina.  Eft  vero  &  alia  concordiae  hujus  opportunitas ,  quae  ad  noftra  quo 
que  permanat  tempora  ,  &  haud  dubie  fipicnti  conlilio  a  Deo  provifa  fuit  Sunt 
ingenia  quibus  temeritas  &  arrogantia  fapientiae  loco  eft,  quae  dogmate  de  In- 
nifate  audaaer  clamant  nihil  efle  a  vera  ratione  remotius :  negant,  quemquam 
mortalium  vim  ejus  ingenio  comprehendere  pofle:  mter  res  denique,  quae  nullo 
modo  fieri  queant ,  totum  hocce  referunt,  quod  de  tribus  in  Deo  perfoms  dictu  . 
Atque  haec  nonnullos  eorum  opinio  impulit  ut,  Chriftiana  religione  ommque  di¬ 
vinae  patefuaionis  auSoritate  fpreta  &  repudiata ,  in  eorum  caftra  concederent ,  <j  i 
Deifine  vocari  folent.  Sunt  alii  ,  qui  perhibere  non  verentur  ,  dobirinae  hujus 
Vindices  hominibus  ad  fummam  fuperftitionem  rerumque  creatarum  cultum  ducg 
&  auftores  elTe.  Utrumque  genus  hoc  ea,  quae  de  cognatione  llatomcae  & 
Chriftianae  Trinitatis  Meruimus,  coercent  ac  refellunt  Quid I  em m,  quaefo, 
his  magis  contrarium  eft  fententiis,  quam  quod  veterum  philolophorum  mgeniofis- 
fimi  &  pcrlpicaciilimi ,  Platonici  &  Pythagorei  ,  quos  nulla  vis,  ut  ita  fentirent , 
conftrmgebat,  qui  nullis  inftrutti  erant  divinis  litteris  quarum  fortalTis  auftorita- 
te  acies  mentis  eorum  praeftringeretur,  qui  demque  libere  animorum /uorum  fen- 
fus  &  dittata  rationis  explicabant  &  fequebantur,  non  modo  divinitatem  tribu, 
contineri  perfonis  aeternis ,  nec  creatis  affirmarunt ,  fed  etiam  dogmate  hoc  ita 
deleflati  funt,  ut  in  eo  fundamentum  &  iniuum  reliquae  omnis  de  Deo  dotlrinae 

C0Haacnusquae  a  nobis  difputata  funt,  ea  veteres  declarant  &  ger-nanos  P/u«- 
nis  Pythagorae. que  difcipulos  neque  ullam  Trinitatis  fuae  perfonam  lib.  foh  e ile  re 
liflam  &  ab  reliquis  divulfam  credidiffe,  neque  etiam  pro  eas  frw  aut  Deis 
crearis  habuifle ,  verum  omnes  naturas  putafie  non  creatas  eire  aetemas  ncces. 
fario  exfiftentes,  immutabiles,  univerfales ,  id  eft,  infinitas  &  omiupotent  , 
cauftas  denique ,  principia,  &  conditores  totius  terrarum  orbis.  Lx  his  autem  effi^ 


'cos  in  hanc  opinionem  detruferit ,  equidem  im¬ 
moderatum  illud  fubti litatum  ftudium  &  immenfam 
res  ignotas  cdifferendi  cupiditatem,  quae  femper 
in  hoc  genere  exftitit,  ad  hanc  etiam  eos  duxifle 
fententiam ,  refpondebo.  Viderint  tamen  fapien- 
tiores,  an,  quae  jam  afferam  hac  de  re,  fibi  fa- 
tisfaciant.  Primum  Platonici  ceni -erant,  tres  effe 
poteftates,  ut  loquebantur,  &*•»;-/ feu  tres 
iaturas  divinas  conltrudioni  &  gubernationi  hujus 


iverfitatis  praefectas.  Quidquid  vero  rem  quam- 
m  comparat,  curat,  tuetur,  gubernat,  &  con- 
iet,  aut  ad  rei  cujusdam  co  npolitioncm  &  ad- 
niftrationem  confert  aliquid,  id  neceffe  eft  vim 
quam  intelligendi  &  operandi  habeat.  Eo  Jgi- 
r  quum  Platonici  ingenii  fui  acie  fefe  extundent, 
fummum  Numen  omni  vacare  intelligentia,  la- 
sntia,  cura,  &  operatione  praeciperent,  quod 
ultos  feciifc  aliquoties  jam  animadvertimus,  con-^ 


§.  3$- 


Ariani  a  Patribus  idololatriae  accufati . 


eitur,  quod  iidem  fingulas  divinitatis  perfonas  divinis  affecerunt  honoribus  ,  id 
nullo  modo  argumento  effe,  eos  in  Deorum  plurium  cultoribus  numerari  debere. 
Ego  vero  hoc  de  Platonicorum  Trinitate  argumentum  propterea  tanto  (ludio  fum 
perfequutus ,  quoniam  infra,  quum  ad  religionis  Chriftianae  ventum  erit  defenfio- 
nem,  non  plane  nullum  nobis  haec  difputatio  fru&um  afferet.  Ibi  enim  offen¬ 
dendum  nobis  erit,  quum  eo  potiflimum  confilio  coelo  demiffa  fit  religio  haec,  ut73* 
perverfiffimis  gentium  fuperff itionibus ,  quae  naturas  creatas  Deorum  loco  cole-  LaJ 
bant  modus  poneretur,  fieri  nulla  ratione  poffe ,  ut  propter  cultum,  quem  Ser¬ 
vatori  Jefu  Cbrifto,  &  Trinitati,  patri,  filio,  &  fpiritui  fan&o  exhibent  Chriftia- 
ni  eiusdem  criminis  &  infanae  religionis  infimulentur.  Neutram  enim  harum 
perfonarum  divinarum,  fi  eos  audiemus,  qui  redte  Chriftianae  difciphnae  naturam 
perfpiciunt  &  intelligunt,  in  rebus  creatis  haberi:  tametfi,  qui  Arii  amplc&un- 
tur  placita ,  binas  pofteriores  in  rerum  conditarum  ordinem  referunt.  Haec  una 
certe  potilfimum  ratio  mentes  veterum  inflammabat  dodtorum,  ut  tanto  ftudiofius 
Arii  factionem  debellarent,  quod,  fi  ea  vinceret ,  fore  intelligebant,  ut  Cbrifti  re- 
ligio  quam  Deus  ad  exftirpandum  &  evertendum  plurium  Deorum  cultum  largi¬ 
tus  erat  hominibus,  eiusdem  vitii  &  delifti  rea  fieret,  quod  in  reliquis  populis  de¬ 
letum  &  exftinftum  effe  Deus  cupiebat.  Exftant,  quibus  hoc  probare  poflem, 
plurima  Athanafii,  B  a  filii ,  Grcgorii  Nyfieni,  GregoriiNazianzeni ,  Epipbanii,  Cbry - 
foflomi  IJila  r  ii ,  Ambrofii,  Augufiini ,  tau  fimi,  &  Lynlh  Alexandrini  teftimoma: 
qui  quidem  omnes  Arium  &  fetfarores  ejus,  quia  verbum  ,  aut  Dei  filium,  110- 
Arumque  Servatorem  Jefum  Chriftum ,  quem  in  creatis  contendebant  effe  naturis, 
divinis  decorabant  honoribus,  idem  affeverant  admittere  crimen ,  quod  in  reli¬ 
quis  populis  Chrifii  ferre  nolebat  difciplina.  Unus  ex  multis  nobis  fufficiec  Athanafii 
locus  ex  au  arta  in  Arianos  Oratione,  qui  memoratu  prae  ceteris  dignus  eft  (  ):  Ai*t/ 
,|W^  i,  wm.  i  magtfu'»’  i*ons  fi  r  $ 

jS  Sc*,'  in,,  rj  *r«  MTftC*',  ™  - ;  “3 

’mLt'  b)  4  mKjtf  XctTpd/Wl ,  jW?  5  .  «i  -T-  Sfej. 

4>j,an,  /n  £  «*,-  «MV  M  6*  151 5  3  *«- 

/I.  ¥  T  «/'tW  1,1  T.V»  <flM»  £  X™'  £  *«=*«.<»  «.«r-  «Sa«, 

A  ^'xe/s-5  <tym.7«-  IJfcwi»  £  *  ^  t  ffltfS,- 

*  W-  ,  m»  j'  «5  ,  5»*« 

*xTpd.cvlic  d  bcsvyeTf.  Cur  igitur  Ariani ,  quum  hoc  m  Jenfu  fint ,  Jeje  non  annumerant 
gentilibus  ?  fiquidem  ambo  plus  creaturam  colunt ,  quam  Deum  ,  owwtf  creavit  ac  con¬ 
didit  _  Quamvis  enim  ethnici  uni  Jerviunt  Deo  increato ,  cr  wiw/zh  creatis ;  illi  autem 

(  Ariani)  uni  Deo  increato  ,  &>  alteri  creato  ;  haud  tamen  multum  difcnminis  inter  eos  & 
ethnicos  intererit.  Namque  is  alter  Arianorum  Deus ,  quem  creatum  cenjent ,  unus  ejl 
ex  multitudine  Deorum  gentilium:  &  vicijfitn  gentiles  Dii  eamdem,  quam  i [te  Deus  Ari  a- 

nus . 


(*)  P.  468.  469. 

fequens  erat  huic  opinioni ,  ut  eumdem  ab  omni 
procuratione  hujus  orbis  plane  fegregarent ,  atque 
a  naturis  creatricibus,  quarum  tres  tamen  efle  vo¬ 
lebant  ,  removerent.  Trita  deinde  erat  Aegyptio¬ 
rum  &  omnium  fere  philofophorum  orientalium 
fententia,  quam  gens  Platonica  fuam  fecerat ,  fum- 
nd  Numinis  naturam  ita  efle  reconditam  &  abftru- 


fam,  ut  nemo  unus  mortalium  de  ea  diflerere  & 
verba  facere  valeat.  Atqui  de  tribus,  quas  voca¬ 
bant,  hypojlafibus  archieis ,  de  bono,  de  mente, 
dc  fpiritu  non  pauca  dudum  erant  difputata,  & 
quotidie  plura  fatis  commode  ac  pcrfpicue  difpu- 
tabantur.  Quocirca,  ne  fibimet  ipfis  reiragan , 
primariumque  illud  magiftn  fui  de  divina  ratione 
Ff  ff  ff  a  ^°gma 


Cap;  IV* 


964:  Atiani  a  Patribus 

nus,  nr.turam  habent  ;  acuturae  enim  funt.  Aliferi  homines ,  £?  quam  maximo  damno 
mulclati ,  qui  de  Chrifto  male  fentiunt.  Exciderunt  enim  a  veritate,  &?  Judaeorum  pro¬ 
ditionem  tranfeendunt ,  dum  Cbrijlum  abnegant ,  &  cum  ethnicis  volutantur ,  creaturis  di - 
verfisque  Numinibus  fervientes.  His  in  verbis  unum  eft ,  quod  praeteriens  veluti 
illudrabo.  Quod  Paulus  de  populis  perhibet  verae  religionis  ignaris ,  idem  de  Aria- 
nis  pronuntiat  Athanafius,  eos  t jj  kt  1<A  hxrf^av  vtfyl  r  jct<w£-  Accufationis  autem 
hujus  hanc  vim  non  efle  puto ,  Arianos  plus  re  vera  honoris  detulifle  rebus  con¬ 
ditis,  quam  conditori.  Etenim  conftanter  profefli  funt  Ariani ,  minorem  fefe  ho¬ 
norem  Chriflo,  verbo  feu  filio  Dei,  quippe  quem  creatum  ducebant  efle,  exhi¬ 
bere,  quam  patri  feu  conditori  ejus.  Igitur  aut  hoc  exprobrare  Atbanafium  arbi¬ 
tror  Arianis,  eos  rem  creatam,  praeter  creatorem,  venerari,  aut  vero  illud  ,  eos 
in  loco  creatoris,  qui  folus  honores  jure  divinos  podere  pote  A,  naturas  creatas 
adorare.  Quod  idem  rurfus  Athanafius  Graecos  omnes  feu  Deorum  cultores  affir¬ 
mat  ivi  ecfovra,  uni  Deonon  creato  ,-fupplicare ,  id  argumento  videtur  efle,  tres  eum 
Platonicorum  perfonas,  quas  omnes  hi  philofophi  non  efle  creatas  tuentur,  non 
fecus,  ac  unum  integrumque  Deum,  fpectari  (A)  voluifle. 

Verum  haec  leviora  funt.  Quae  nos  in  primis  animadvertenda  ducimus  efle  in 
hoc  /ftbanafii  di&o  ceterisque  veterum  locis  ,  quibus  comparationem  inditu unt 
inter  Arianos  &  Deorum  amicos,  illosque,  quoniam  Cbriftum ,  verbum  feu  filium 
Dei,  tametfi  naturis  eum  annumerarent  fa£lis  &  creatis,  divino  honore  profeque* 
bantur,  eodem  fefe  crimine,  quo  hos  ,  commaculare  flatuunt  ,  fequentia  funt.* 
Primum  ingenue  profitentur,  qui  fic  aggrediuntur  Arianos,  veteres  populos  non 
7^3  multitudinem  quamdam  Deorum  per  fe  exfiflentium ,  nec  ulli  fubje&orum  capiti, 
bj  coluifle,  fed  unum  tantum  fufpexifle  Deum  aeternum  ac  per  fe  neceflario  exfiAen- 
tem  ,  cetera  Numina  omnia  naturas  duxifle  creatas  efle.  Athanafius  loco,  quem  pro¬ 
duximus,  diferte  perhibet,  Graecos  feu  Deorum  cultores  iv\  d^nru  mfaoit 

uni  Deo  non  creato ,  multis  vero  creatis  fervire.  Reliqui  vero,  qui  Arianos 
cum  Deorum  culcoribus  componunt,  idem  ,  dum  id  faciunt,  confitentur.  Quod 
fi  enim  veteres  populi  verae  religionis  ignari  plures  venerati  Deos  eflent  initii  omnis 
expertes,  neque  Deo  principi  fubditos ,  contra  jus  fasque  Ariani,  quibus  hoc  cri¬ 
men  adferibi  haud  poterat,  cum  illis  collati  fuiflent.  Verum  copiofe  fatis  fupra 
jam  tedatum  fecimus  ,  Chridianorum  do&ores  tam  ante,  quam  pod  concilii 
Nicaeni  tempora  idololatriam  &  inanium  Deorum  cultum  non  litum  efle  judicafle 
in  multorum  Deorum  ejjusdem  gradus,  naturae,  ordinis,  <%  dignitatis ,  fed  in  unius 
Dei  ex  fe  ipfo  exfiflentis,  &  multorum  Numinum  inferiorum  certo  tempore  con¬ 
ditorum  veneratione.  Liceret  idem,  fi  vellem,  novis  hic  demondrare  tedimo- 
niis.  Gregorii  Nazianzeni  ex  Oratione  XXXVII.  haec  funt;  (*)  T ($*r, 

/jj<n ,  <P**iv  «v ,  piot  falres  ;  us  tl  w  nvtf  onthme  tyhtnfahs-  j^uid  autem ? 


(*)  (P.  601.  T.  I.  Opp.) 

dogma  convellere  viderentur ,  fapra  tres  hypofta- 
fes  fuas  fummi  Numinis  naturam  collocabant;  de 
quo  filere  potius,  quam  loqui,  fuos  jubebant,  eo 
quod  nulli  in  eam  intueri  liceat.  Alias  ex  ipfis 
interioribus  philofophiae  Platonicae  receffibus 
eruere  rationes,  fi  vellem  ,  forte  poflem.  Sed 
quid  opus  eft,  omnes  abfurdorum dogmatum,  qui» 


bus  familia  favit  Piatonica ,  rationes  &  cauflas  & 
numerato  habere? 

(h)  Voluiffe']  Quae  ad  haec  melius  dijudican¬ 
da  valent,  ea  fupra  jam  explicata  funt,  &  aJi<luo' 
ties  repetita. 

.(i)  lrenaeum ]  Aut  nimius  opinionis,  quam 


3  <5.  idololatriae  accufdti.  £ 6$ 

dixerint  fortajje  *  nonne  apud  ethnicos  quoque  deitas  una  ejl?  ut  docent ,  qui  plenius  apud 
iilos  &  perpetitus  philofophantur.  Nullum  vero  illuftriorem  ac  evidentiorem  novi  ad 
hanc  rem  probandam  audlorem  ,  quam  (i)  Irenaeum  ,  qui  de  populis  Deorum  plu* 
rium  venerationi  deditis  fic  diflerit:  (*)  Ita  creaturae  potius ,  quam  creatori ,  fervie- 
bant  his ,  qui  non  funt  Dii ,  ut  primum  deitatis  locum  attribuerent  uni  alicui  fummo 
fabricatori  hujus  unherfvatis  Deo.  Deinde  Athanafius  omnesque  reliqui  doftores  rette 
de  re  divina  fentientes,  qui  Arianos  illa  ,  qua  dixi,  ratione  violatae  majeftatis  di¬ 
vinae  poftularunt,  id  fimul  indicant,  fieri  omnino  pofle,  ut  illi ,  qui  unum  fum- 
mum  venerantur  Numen ,  orbis  totius  conditorem ,  fuperftitione  tamen  fefe  con»- 
taminent,  &  vitia  populorum  imitentur  plures  Deos  adorantium.  Nam  &  Arianos 
uni  fummo  Deo  fupplicafle  ,  controverfia  vacat ,  &  idem  nationes  fecifle  ,  quibus 
fas  videbatur  multis  fervire  Diis,  non  inficiantur  do&ores  hi.  Tertium  ,  quod 
obfervamus,  hoc  eft  :  Athanafius  &  quotquot,  praeter  eum  ,  Arianos  aggrefli 
funt  Chriftianorum  coetuum  antiftites  cun&os  illos  idololatriae  pronuntiant  reos 
efie,  qui  naturam  aliquam  creatam,  cujuscumque  demum  ea  generis  fit,  precibus 
&  divinis  honoribus  alliciunt,  etiamfi  dicant,  fefe  non  eumdem  illi,  quem  lupremo 
Numini,  honorem  deferre,  feu,  ut  recentiori  utar  diftin&ione,  non  a  xrpei*»,  fed 
tantum  ad  ver  fu  s  eam  obfervare.  Certum  enim  eft,  Arium  cum  fellatori¬ 
bus  minus  honoris  in  Chrijlum  feu  filium  verbumque  Dei  contulifle,  utpote  quem 
creatum  efie  putabat,  certo  tempore  fa&um  ,  mutabilem,  multum  denique  a  per¬ 
fectione  fumma  femotum,  quam  in  aeternum  illum  Deum,  a  quo  cunfta  fateba*- 
tur  efie  comparata*  ipfumque  filium  conditum.  Quid?  quod  iidem  concedunt 
do6lores  Chriftiani,  ipfos  populos  illos,  qui  Diis  pluribus  officium  &  cultum  tri¬ 
buebant  ,  StfcV,  multos  Deos  fuos ,  quos  in  naturis  numerabant  creatis-, 

minori  religione  atque  ltudio  profequutos  efie,  quam  er  illud  a$nilw,  unum  illum 
Deum  nec  creatum  nec  genitum. 

Quod  fi  itaque  Ariani,  qui  hoc  nihil  antiquius  habebant  dogmate,  Deum  efie 
unum ,  eo  tamen  nomine  in  graviflimam  incurrerunt  reprehenfionem  ,  &  laefae  . 
majefiatis  divinae  a  Chriftianis  dottoribus  infimulati  funt ,  quod  Chriftum  feu  filium 
<St  verbum  Dei,  quem  rerum  tamen  creatarum  eximi  nolebant  ordine,  inferiori 
quodam  cultus  &  honoris  genere  profequerentur  ,  hos  multo  magis  par  erit  flagitii 
illius  accufare ,  qui  alias  ex  naturis  creatis,  ooeleftes  verbi  caufla  genios,  men¬ 
tesque  hominum  defun&orum,  divinis  excipiendas  fibi  ducunt  honoribus.  Nec 
id  quidquam  proderit  illis  ad  hanc  contumeliam  profligandam  ,  quod  his  naturis  734 
multo  minus  a  fe  tribui  honoris  &  reverentiae  diftitant,  quam  fumrno\&  infinite  po* 
tenti  Deo,  cujus  interminata  virtus  ac  potentia  omnia  procreavit  &  finxit,  quae 
-cernimus.  Arius  enim  ejusque  amici,  quamvis  filium  feu  verbum  Dei  ducerent 
creatum  efie,  omnium  tamen  eum  naturarum ,  quas -Deus  condidit,  principem, 

gl> 

(*)  Lib.  II.  Cap.  9.  (p.  129.  ed.  Grabii,  p.  126.  ed.  Maffucti.  )• 

adoptaverat  vir  dottiiUmus ,  amor,  aut  memoriae,  primum  deitatis  locum ~ attribuunt  fabricatori  hujus 
cui  fe  commifit  haec  litteris  mandans  ,  debilitas  univerjitatrs  Deo.  Non  ineptus  prorfus  elt ,  hoc 
effecit,  ut  hunc  Irenaci  locum  alium  hic  exhibe-  fi  modo  legatur,  jfte  locus  ad  fententiam  illain 
ret ,  quam  in  omnibus  legitur  codicibus.  Ipfa  Iri-"  probandam-,  quam  probatain  <xip!t*-  vir  eximius . 
iiaei  verba,  ut  hodie  Latine  verfa  exftant,  haec  fed  nec  tamen  ita  aptus  &  idoneus,  uti  foret,  fi 
funt:  Illi  enim  creaturae  potius ,  quam  creatori ,  fer-  talis  effet ,  qualis  hic  exftat  ab  eo  productus. 
entes,  &  his,  qui  non  fmt  Dii ,  verumtamen : 

Kf  ff  ff' '33 


Ariani  a  Patribus 


966 


Cap.  IV. 


glorififlimam ,  &  excellentiflimam  efle  pugnabant,  qua  Deus,  tamquam  inftrumen- 
to,  ufus  eflet  in  reliquis  rebus  omnibus ,  geniis  hominumque  mentibus  procrean¬ 
dis.  Ergo  hi ,  fi  eam  propter  caudam ,  quod  filium  feu  verbum  ipfius  Dei  inferiori 
quodam  cultus  genere  honorandum  fibi  efle  putarent,  cum  illis  compofiti  funt,  qui 
unius  Dei  gloriam  &  majeftatem  violant,  quis  illis,  obfecro,  advocatus  veniet, 
qui  ceteris  naturis,  quas  filius  Dei  fecit,  geniis  nimirum  &  defundlorum  homi¬ 
num  manibus  rem  facram  non  verentur  facere?  Huc  accedit,  quod  verbum  feu 
filius  Dei,  tametfi  fic  olim  Arianis  videretur,  ad  res  conditas  &  fa&as  nullo  mo¬ 
do  pertinet,  atque  in  facris  litteris  cultu  divino  &  religione  noftra  dignus  fine  ulla 
controverfia  pronuntiatur.  (*)  Adorate  eum ,  omnes  Dii ,  fan&i  vatis  vox  eft.  Ex 
quo  quidem  apparet ,  Arianos ,  fi  quis  falfas  eorum  fpettet  opiniones  ,  omnino 
quidem  in  divinam  legem  de  uno  Deo  colendo  graviter  peccafle ,  attamen ,  fi  ex 
facris  litteris  pietas  eorum  erga  Servatorem  noftrum  aeftimanda  fit,  totos  ab  hoc 
crimine  abefle.  At  qui  mentes  defun&orum  hominum  &  coeleftes  genios  precibus 
&  officiis  adeunt ,  his  nulla  patet  omnino  ad  defenfionem  facinoris ,  quod  admit¬ 
tunt  ,  via.  Atque  hoc  in  loco  non  polium,  quin  animadverti  jubeam ,  do&ores 
antiquos  nefcivifle  plane  diftin&ionem  illam ,  quam  hodie  quidam  tam  enixe  & 
ftudiofe  inculcant,  divini  cultus  in  a* rpelet*  &  $*a quarum  quidem  illam  fum- 
mo  Numini  propriam  efle  perhibent,  quod  tamquam  naturam  per  fe  exfiftentem  & 
infinite  potentem ,  feu  conditorem  rerum  omnium  &  parentem  venerari  fas  fit ;  hanc 
vero  inferius  illud  reverentiae  genus  efle  dicunt,  quod  rebus  etiam  a  Deo  creatis 
adhibere  liceat.  Nihil  harum  fubtilitatum  in  mentem  venit  antiquis  do&rinae 
Chrillianae  tutoribus:  quippe  qui  generatim  decernunt ,  nulla  diftindtionis  alicujus 
ratione  habita,  divinos  honores  foli  Deo,  rerum  omnium  parenti,  nec  ulli  rerum 
creatarum,  deferendos  efle.  Confirmabo,  quae  dixi,  luculento  Athanafii  pronun¬ 
tiato  ex  tertia  ejus  OratiGnc:  (f )  Ei  $  uf  r?  Soft»  Kszrtpl%uv  •srtS<nx.uuei'To ,  n  tKot&v  1? 
xJzrt^iCtjKSTuv  t  \Jsre tzffoy.uueiv '  cifk‘  arx.  esw  xruq  *  xTirpiotlt  $  x tI<t/ax  8  vrO<ntv 
>«  ,  cifkd  xtw-ju*  3*er.  Si  enim  (Chriltus)  ideo  tantum  adoraretur ,  quia  gloria  nobis 
&  dignitate  Jublimior  ejl ,  par  ejjet ,  ut  omnia ,  quae  inferioris  funt  naturae ,  fuppUcarent 
illis  ,  quae  ce/Jiorem  habent  indolem.  Sed  res  longe  fecus  fefe  habet.  Creatura  enim  crea¬ 
turam  non  adorat ,  fed  Deum.  Adorationis  vero  &  cultus  divini  duplex  qui  genus 
efle  volunt,  quorum  unum  a arpiuc*  dicunt,  alterum  5«a e/*v,  hi  flatuant,  necefle 
efl,  non  folum  rerum  omnium  conditorem  invocandum  efle,  verum  omne  illud 
generatim  cultu  quodam  affici  polle,  quod  homine  majus  efl  &  excellentius.  His 
ergo  Athanafius  hic  aperte  bellum  movet.  Ariani ,  quo  hanc  re6le  fentientium  ac- 
cufationem ,  quam  expofuimus ,  depellerent,  humanam  tamen  Chrifli  naturam, 
quam  nemo  non  creatam  efle  fateretur,  ab  adverfariis  fuis  adorari,  refpondebant. 
Cui  exceptioni  quomodo  fanioris  doctrinae  fludiofi  occurrerint,  ipfi s  Athanafii  ex 
verbis  operae  pretium  erit  intelligere:  (§)  Ou'  xt irpnm  '  pi  $o(\o'  19»*  • 

xuv  $  ^  ’A/>« xvuv  15  tzicuItvi  xAuvy)'  uTkct  r  kv&ov  xtI<tsu;  ,  r  5  feS  A cycv  fjrO3" 

xwxLifa'  ei  fi  %  n  nef;  otvri  kx9’  \xuAxu  pUp<&  r  xTirpuruv ,  dfkd,  ,9?«  yiyon  <ru[xa , 
tffi  ili  n  vtofAot  x*$’  ituuTO  ,  T8  As)-8  ,  '5r£5imvvx ,  yn  $  hcycv  G7tS<r“ 

y.uv^cztf  fetovlif ,  aww  t?  OKpoq'  ci^k'  eibong  tc  ,  0  Acy^-  <nt£  ifoilo,  ri- 

zzv  >L  i»  empl  folyb0'  3foynumu$j  9tor.  ISlos  minime  rem  creatam  adoramus :  abftt  bt>c 

eri- 


(*)  (Pf.  XCVII.  7. 8.  coli.  Ebr.I.  <5. )  (f)  (P.  194-  T. I.  Opp.)  (  5  )  Ad  Adslph.p.  157.  CT- l'  °?P0 


g  5<5>  idololatriae  accufati.  9^7 

_  Vf.h:( .  ethnicorum  fc?  Arianorum  hic  error  eft :  fed  dominum  rerum  creatarum ,  ver - 

n  *«».  tametficaroip/aper  fe  pars  Jit  rerum  crea- 

bum  Dei ,  «  .  ,  y-aSa  e;j  >  neque  nas  corpus  hoc ,  divulfum  13  j ecretum  a  ver- 

tarum,  atta  .  , modum  viciffim  verbum  adoraturi ,  minime  verbum  a  carne  longe 

io,  adoramus-  9  ' yyaBilfX f//«aT ,  quod fcriptum  exflat:  Fcrbum  caro  fattumejl ,  uer- 

removemus.  Sed  q  ^  luemur,-  Interjectis  alus,  in  eamdem  haec  fcri- 

bit* fententiam •  Sv  i  «  «{«•'  »'  *r IrpAvO™- 

bu  iententiam.  ^  i///  tandem,  nos ,  qui  dominum 

'*& '  *  %™\lncreattam  adorare ,  fed  creatorem  corpore  creato  indutum.  Atque 

in  carne  adoramus ,  n  „  Chriftiani,  ut  confejuenti  tempore  Neftorium, 

hac  addutli  funt  ratio  >-  ft  divinam  Chrijli  naturam  ab  humanitate  735 

qm  carnem  ^  i^^^^  fae  ^mmunuatem  4  conjunaionem  qualemM 

e,us,  neque  talem  utr  ^ih^amen  minus  Servatorem  noftrum  »»  ttm- 
decet,  profitebatur,  q  hominis  adoratorem  aut  idololatram ,  falutarent.  Quid 

(bib  deprecaretur  ,  uvSfumiMrtlw ,  bo  purgatos  effe  a  crimine  contemtae  le- 

multa?  Qui  exiftimant,  Pr°prer  fjntlorum  animas  &  coeleftes  genios  non 

gis  divinae  de  uno  Deo  colendo ,  q  fupremum  Numen ,  atque  hoc  rerum 

eodem  genere  religionis  profequt ‘n  J  fe  neCeffario  exfiftentem,  ce- 

omnium  parentem  6t  conditor  ,  ^  cffe  fateantur,  illi  talem  obtrudunt 

teravero,  quae  colunt,  nalura^ &  fui  compos  temere  recipiet, 
nobis  idololatriae  notionem  qualem  ““u|torem  dicendum  effe,  qui  plures 

Etenim  eum  unice  afiumunt  p  •  creatores  efle  putet  atque  res  a  Deo 

uno  Deos  infinite  potentes  &  rerum i  omnium  patores  e.  „  vero 

creatas  pro  ejusmodi  habeat  reru  n;g  cum (  qui  res  credat,  quae 

eft  perhibere,  neminem  >^u  ^g  £  d|sjan&ae  font.  Ita  qui  ftatuunt,  illi 
fieri  nullo  modo  poliunt,  „rr«>^rnnnnnanc  qui  unum  tantum  fummum  Nu- 
omnes  criminis  hujus  expertes  eff  p  ““  ’  ^ur .  qua  quidem  in  re  totam  ve- 

men,  unumque  totius  orbi  cond  ""««m  faMKiam  everunt  ac  deferunt. 

teriUrn'i'hrl(lian0rUm  Vl^iDei  religionisque  comtemtoribus ,  qui  multitudi- 
HaSenus  eos  xepreflimus  ex  -nt,uuitas  coluit,  ut  notionem  unius  Dei  non 
nem  nobis  opponunt  Deorum ,  quo  q  rr  •  t  Cooiofe  fcilicet  &  luculen- 

unum  praepotentem  Deum  «'ue™ntjd^“unt  ?  at  neminem  fimul  demonftra- 
reapfe  multos  Deos  obfervarunt  o.  adorarunt  t«mnrtrA  c^cint,  Ance- 

vimus  exftitifle,  quin  hos  Deos  omnes  inferiores  c  l  .  ■  p  e  -i-  m 

ret  ,  uniusque  fummi  Numinis  voluntati  &  potenttae  umverfam  eorum  familiam 

fUNoUm'tamen,  haec  ita  quisquam  interpretetur,  ac  fi  neminem 
talium  confidenter  affirmem  in  hanc  incithffe  amentiam ,  ut  plures  efle  Deos  lccum 
ftatueret  ex  fe  ipfis  exfiftentes  &  originis  omnis  nefcios.  Humana  , 

nem  quum  adeo  videamus  depravatam  efle  &  debilitatam  ,  ut,  tar"  ‘  ^dam 

niaes  natura  anticipationem  quamdam  Dei  fine  ulla  inftituaone  habeant,  quiara 


$68  'Finis  trattatioriis. 

tamen  ita  prolapfi  fmt,  ut  Deum  penitus  de  medio  tollerent,  religionemque  fun¬ 
ditus  delere  (luderent,  quis,  quaefo,  tantum  fibi  fumferit,  ut  nullos  umquam  ex- 
fhtifle  pugnet  ,  qui  plures  efle  Deos  ejusdem  'gradus  &  dignitatis  inepte  fibi  per- 
fuaderent?  Nihilo  tamen  minus  eorum ,  qui  plures  D.os  profefli  fmt  inter  fc  pa¬ 
res,  ac  fimul  oculis  nofiris  fubdu6ios,  nulla  mihi  quidem  licuit  usquam  exempla 
offendere,  fi  ab  illis  difceflerim,  quibus  duo  rerum  principia  fingere  vifum  fuit, 
bonum  alterum,  alterum  vero  malum.  At  Philo  aliique  nonnulli,  .certi  fuifle  vi¬ 
dentur,  tantam  nonnullorum  inter  veteres  fu ifle  dementiam  &  fluporem,  ut  mul¬ 
tos  Deos  flatuerent  efle  prorfus  inter  fe  fimiles  &  aeternos,  verum  fpe&abiles, 
iolemque,  lunam,  ceterasque  Hellas  omnes  ejusmodi  efTe  Numina,  putarent.  Cu¬ 
jus  generis  fi  quidam  oli m  fuerunt,  neque  hi  auclores,  quod  faepius  tamen  illis 
ufu  vc-nit,  lapfi  funt;  id  omni  tamen  vacat  dubio,  infignem  eorum  fuifle  paucita¬ 
tem.  Inter  tot  eDim  barbaras  nationes,  quas  vel  oiim  floruifle  accepimus,  vel 
ex  eo  tempore,  quo  navibus  ad  ultimos  Indos  accedere  aufi  fumus,  cognovimus, 
vix  ulla  reperta  efl,  quae  non  unum  efle  fummum,  altiflimum,  &  infinite  poten¬ 
tem  Deum  flatueret.  r 

igitur,  quae  adhuc  a  nobis  difputata  funt,  ea  fatis  habere  roboris  opinamur  ad 
ea  infringenda  &  proflernenda,  quae  adverfusDei  notionem  comminifcuntur,  qui 
Deum  efle  nolunt.  Neque  tamen  nego,  me,  quum  argumentum  capitis  hujus 
736 litteris  mandarem,  plura  conflituifle  de  variis  veterum  populorum  Numinibus,  five 
>J  veris,  fivefidlis,  multifariisque  religionibus,  quibus  gentes  oiim  fefe  alligarunt, 
diflerere,  quo  Chriflianae  religionis  veritatem  &  divinitatem  ab  adverfariorum  ejus 
importunis  infuitibus  vindicarem.  Hoc  enim  in  primis  fanttifllmae  huic  religioni 
propofitum  fuifle,  ut  impias  populorum  fuperflitiones ,  qui  rebus  creatis,  fpreto 
ac  negleflo  creatore ,  ferviebant ,  infinitamque  fibi  fingebant  variorum  Numinum 
turbam ,  radicitus  evelleret  &  exftirparet,  neminem  in  difceptationem  vocatu¬ 
rum  efle,  arbitror. 

Verum  doleo,  difputationem  hanc  opinione  mea  longius  produ&am  efle,  atque 
caput  hoc  juftae  magnitudinis  fines  dudum  excefliflc:  quod  quidem  obftat,  ie 
hoc  volumine  totum  argumentum ,  quod  infbitui,  comprehendam,  argumentisque 
fattionis  illius,  quae  ipfi  Deo  bellum  indicere  non  pertimefcit ,  quod  quidem  ani¬ 
mo  propofuexam,  copiofe&  ex  omni  parte  fatisfaciam.  Itaque  finem  hic  difpu- 
tandi  facio,  atque  ea,  quae  fuperfunt  in  capitis  hujus  argumento  expedienda 
&  declaranda,  nec  non  plenam  &  abfolutam  impiae  familiae  illius,  quae  Deum 
tollere  cupit  de  medio,  confutationem,  fi  quidem  ea  neceflaria  erit,  alii  refer- 
vovqlumini,  quod,  fi  mihi  vitam  Deus,  vires,  &  otium  conceflerit,  hoc  confe- 
quetur.  Interea  tamen  ,  ne  prorfus  defuifle  videar  propofico  meo,  brevem  atque 
compendiariam  diflblutionem  omnium  argumentorum,  quibus  cauffam  fuam  gens 
improba,  quae  Deo  infidiatur,  exornare  tentat,  jam  fubjiciam.